Book Title: Hindi Jain Sahitya ka Bruhad Itihas Part 4
Author(s): Shitikanth Mishr
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002093/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 115 pradhAna sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaNDa-4 (marugurjara) : 19vIM zatI DaoN0 zitikaMTha mizra vidyApI pArzvanAtha vArANasI padakA khubhagavaM pArzvanAtha vidyApITha vArANasI SEPivate:86 d ase and Suww.jalnelibrador Jai Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 115 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaNDa - 4 (marugurjara) : 19vIM zatI DaoN0 zitikaMTha mizra vidyApITha pArzvanAtha sA vijJA vArANasI khu bhagavaM pradhAna sampAdaka DaoN0 sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 115 pustaka : hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, khaNDa-4 prakAzaka : pArzvanAtha vidyApITha, AI0TI0 AI0 roDa, karauMdI, vArANasI-221005 dUrabhASa saMkhyA : 316521, 318046 prathama saMskaraNa : 1999 mUlya : 250.00 akSara sajjA : sana kampyUTara sAphTeka, nariyA, vArANasI-5 mudraka : varddhamAna mudraNAlaya, bhelUpura, vaaraannsii| 1.S.B.N. : 81-86715-39-8 P.V. Series No. : 115 Title Publisher Telephone No. Tax : Hindi Jaina Sahitya Ka Brhada Itihasa, Vol.-4 : Parsvanatha Vidyapitha I.T.I. Road, Karaundi, Varanasi-221005 : 316521,318046 : 0542-318046 : 1999 : 250.00 : Sun Computer Softech Naria, Varanasi, Ph. 318698 : Vardhaman Mudranalay Bhelupur, Varanasi. l'irst Edition Price Composed at Printed at Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayoga __zrI mumbaI jaina yuvaka saMgha, mumbaI ke jaina nAgarikoM kI prabuddha saMsthA hai, jo apanI samAja-sevA sambandhI gatividhiyoM tathA apane vidyAsatroM evaM paryuSaNa vyAkhyAnamAlA ke AyojanoM ke kAraNa lokavizruta hai| 'prabuddha-jIvana' nAmaka pAkSika patra, zrI ma0mo0 zAhA sArvajanika vAcanAlaya aura dIpacanda tribhuvanadAsa pustaka prakAzana TrasTa ke mAdhyama se yaha saMsthA jaina vidyA ke kSetra meM anupama yogadAna kara rahI hai| isake sAtha hI asthi sAravAra kendra netrayajJa Adi pravRttiyoM dvArA mAnava samAja kI sevA meM bhI lagI huI hai| isa saMsthA ke dvArA pArzvanAtha vidyApITha ko apane prakAzana kAryakramoM meM sadaiva sahayoga prApta hotA rahA hai, aba taka isake Arthika sahayoga se pArzvanAtha vidyApITha ke dvArA ATha granthoM kA prakAzana ho cukA hai| 'hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' ke prathama, dvitIya, tRtIya khaNDa ke samAna hI isa caturtha khaNDa ke prakAzana meM bhI unhoMne hameM paccIsa hajAra rupaye kA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| isa hetu hama zrI ramaNalAla ci0 zAha ke aura zrI mumbaI jaina yuvaka saMgha ke anya TrasTiyoM ke vizeSa AbhArI haiM aura yaha AzA karate haiM ki bhaviSya meM bhI unake sahayoga dvArA hama jaina vidyA kI sevA karate rheNge| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' nAmaka pustaka ke caturtha khaNDa ko pAThakoM ke samakSa samarpita karate hue hameM atyanta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka DaoN0 sAgaramala jI jaina ne hindI jaina sAhitya ke bRhad itihAsa ke nirmANa kI yojanA banAyI thI, jise mUrta rUpa pradAna karane meM DaoN0 zitikaNTha mizra jI ne mukhya bhUmikA nibhAyI hai, ataH hama DaoN0 sAgaramala jI jaina evaM DaoN0 mizra jI ke hRdaya se AbhArI haiN| hindI jaina sAhitya itihAsa nirmANa kI isa yojanA ke prathama caraNa meM, jo san 1989 meM prakAzita hai, AdikAla se 16vIM zatAbdI taka ke itihAsa ko samAhita kiyA gayA hai| isI prakAra dvitIya evaM tRtIya caraNa, jo kramazaH san 1994 evaM 1997 meM prakAzita huA hai, ke antargata 17vIM evaM 18vIM zatAbdI meM racita sAhitya ke itihAsa ko prastuta kiyA gayA hai| nirmANa yojanA kA yaha caturtha caraNa hai, jisameM 19vIM zatAbdI ke hindI sAhitya kA aitihAsika rUpa samAhita hai| isakA vAstavika mUlyAMkana to pAThakagaNa svayaM kareMge, isa sandarbha meM hamArA kucha bhI kahanA ucita nahIM jAna par3atA / pustaka prakAzana meM prUpha rIDiMga kA pUrNa dAyitva pArzvanAtha vidyApITha ke zodha sahAyaka DaoN0 asImakumAra mizra evaM presa sambandhI dAyitva saMsthAna ke hI pravaktA DaoN0 vijaya kumAra jaina ne vahana kiyA hai, ataH ve dhanyavAda ke pAtra haiN| uttama akSara saMyojana ke lie sana kampyUTara sAphTeka, nariyA, vArANasI aura sundara mudraNa ke lie hama varddhamAna mudraNAlaya ke bhI AbhArI haiN| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya maru-gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhat itihAsa kA caturtha khaNDa (19vIM0 vikramIya) pAThakoM ke hAtha me sauMpa kara maiM usa bar3I jimmedArI se mukta ho rahA hU~ jo pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne mere jaise akSama vyakti ke kandhoM para DAlI thii| mujhe prasannatA hai ki maiM unake vizvAsa kI rakSA kara skaa| aba yaha sahRdaya pAThakoM para hai ki ve isakA mUlyAMkana kareM aura jo kamiyA~ hoM unako sudhArane kA sujhAva va avasara deN| isa graMtha dvArA yadi bRhattara hindU samAja aura jaina dharma, saMskRti, sAhitya aura unake dharmAvalaMbiyoM kI jIvana caryA ko samIpa se paraspara jAnane meM kucha sahAyatA milatI ho tathA hindI bhASA, sAhitya tathA gujarAtI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya ko samIpa lAne meM kucha yogadAna huA ho to use rASTrIya bhAvanAtmaka ekatA kI dRSTi se eka upalabdhi samajhA jAnA caahiye| isa graMtha ke chApane kA upakrama karake pArzvanAtha vidyApITha ke prabandha maNDala ne jisa sUjha-bUjha kA paricaya diyA hai vaha sarAhanIya hai, maiM etadartha prabandha maNDala ke prati AbhAra bhI vyakta karatA huuN| isa graMtha ke praNayana meM merA yogadAna eka madhu-makSikA kI taraha rahA haiM, maiMne mohanalAla da0 desAI, agaracaMda nAhaTA, kastUracaMda kAsalIvAla, nAthUrAma jaina, kAmatA prasAda jaina Adi aneka vidvAnoM kI racanAoM se sAmagrI kA saMcayana kara use vyavasthita evaM vaijJAnika DhaMga se prastuta karane kA yathAzakti prayAsa kiyA hai| maiM una sabhI vidvAnoM ke prati zradvAvanat hU~ aura apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatA huuN| vRdvAvasthA aura bImArI ke calate maiM eka bAra isa khaNDa ko pUrA karane kI tarapha se nirAza ho gayA thA, kintu mere Atmaja DaoN asIma kumAra ne mujhe Azvasta kiyA aura na kevala sahayoga diyA balki sahalekhaka kA dAyitva nibhaayaa| saMsthAna ke sabhI vidvAnoM aura karmacAriyoM ne apane DhaMga se merI madada kI, isalie maiM pustakAlaya, prakAzana aura anya saMbaMdhita vibhAgoM ke adhikAriyoM; karmacAriyoM ko sAdhuvAda detA huuN| 20vIM zatI (vikramIya) se hindI, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM ke gadya-padya kI nAnA vidhAoM meM pracura jaina sAhitya likhA jA rahA hai jisake sAtha eka khaNDa meM eka lekhaka pUrA nyAya nahI kara sktaa| isalie isa saMbaMdha meM Age ke prakAzana kI yojanA pArzvanAtha vidyApITha prabandha maNDala evaM nidezaka para nirbhara hai, kintu isa bRhad itihAsa ko adyatana banAne me yadi maiM kisI prakAra yatkicita sahayoga kara sakU~gA to prasannatA hI hogii| DA0 zitikaMTha mizra kArtika pUrNimA pU0 prAcArya, 3, mahAmanApurI dayAnanda mahAvidyAlaya,vArANasI bI0eca0yU0 vArANasI-5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI * prathama adhyAya- 19vIM zatI (vi0) ke hindI jaina sAhitya kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi (ka) rAjanItika pRSThabhUmi - 1 - 3, mugala sAmrAjya ke patana kA kAraNa 3 - 4 (kha) marAThA zakti kA utthAna aura patana 4-5, tatkAlIna anya dezI riyAsateM 5 - 6, uttara bhArata kI pramukha dezI riyAsateM 7 - avadha kA navAba 7, baMgAla ke navAba 7-8, rAjapUtAnA ke rajavAr3e 8, bharatapura ke jATa 8 9, rUhele aura paThAna 8, sikkha rAjya 9 - 10, yUropIya vyApArika kampaniyA~ - 10, purtagAlI kampanI 10, DaMca kampanI 10, briTiza IsTa iNDiyA kampanI 11, kampanI kA rAjya prasAra aura plAsI kA yuddha 11-12, baksara kA yuddha 12-14, IsTa iNDiyA kampanI kI vyApAra nIti 14, prazAsanika nIti 14 - 15, bhUrAjasva sambandhI vyavasthA 15-16, sAmAjika aura sAMskRtika nIti 16, navajAgaraNa aura rAjA rAmamohana rAya 16-18, san 1857 kA vidroha 18 - 19, sAmAjika aura Arthika sthiti 19 - 21, saMskRti aura sAhitya kI sAmAnya sthiti 21 - 23, dhArmika paristhiti 23, jaina dharma 23 - 26, saMdarbha 27, dvitIya adhyAya- 19vIM 0 (vi0) zatI ke jaina hindI sAhitya kA vivaraNa, agaracaMda 28, anopacaMda 28, anopacaMda ziSya 28, amaracaMda lohAr3A 28, amaravijaya ( 1 ) 28, amaravijaya (2) 28-29, amarasiMdhura 29-30, amRta muni 30, amRtavijaya 30 - 31, amRtasAgara 31 32, amIvijaya 32, amolaka RSi 32, avicala 32-33, ANaMda 3, ANaMdavallabha 33, ANaMdavijaya 34, AlamacaMda 34-36, AsakaraNa 36-37, indrajI 37, uttamacaMda koThArI 37, uttama muni 38, uttamavijaya (1) 38-39, uttamavijaya (2) 40, uttamavijaya (3) 40-43, udaya RSi 43, udayakamala 43-44, udayacaMda 44, udayacaMda bhaMDArI 44-45, udayaratna 45, udayasAgara 45-46, udayasoma sUri 46-48, RSabhadAsa nigotA 48-49, RSabhavijaya 49-51, RSabhasAgara 51-52, kanakadharma 52, kanIrAma RSi 5253, kamalanayana 53-54, kamalavijaya 54, karpUra vijaya | 54-55, kalyANa 55, kalyANasAgara sUri ziSya 55-56, kaviyazA 56-57, kastUracaMda 57, kAna 5758, kAMtivijaya 58-59, kRSNadAsa 59, kRSNavijaya 59-60, kRSNavijayaziSya 60, kuMvaravijaya 60-61, kuzalavijaya 61, kezarI siMha 61, kezodAsa 61-62, kSamA kalyANa 62-64, kSamApramoda 64, kSamA mANikya 64, kSemavardhana 65-66, kSemavijaya 66, khuzAlacaMda 66-67, khuzAlacaMda 67, khuzAlavijaya 6.7, khemavijaya 67-68, gaNezaruci 68, giridharalAla 68, gulAbo 68, gUNacaMdra 69, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gumAnacaMda 69, gulAbarAya 69, gulAbavijaya 69-70, gopIkRSNa 70-71, goviMda dAsa 71, caturavijaya 71-73, candra 73, caMpArAma 73-74, caMdrasAgara 74-75, cAribhanaMdana 75, cAribhanaMdI 76, cAribhasuMdara 76, cetanakavi 76-77, cetanavijaya 77-78, cauthamala 78, jagajIvana 78-79, jagannAtha 79, jar3Ava jI 79-80, jayakarNa 80, jayacaMda chAbar3A 80-82, jayamalla 82-83, jayaraMga 83-84, jayasAgara 84-85, jinakIrti sUri 85-86, jinacaMda sUri 86, jinadAsa godhA 86,jinadAsa gaMgavAla 86, jinalAbha sUri 86-87, jinasaubhAgya sUri 88, jinaharSa sUri 88-89, jinendrabhUSaNa 89-90, jinodaya sUri 90-91, jItamala (1) 91, jItamala (2) 91-92, jIvajI 92, jaimala (RSi) 92-94, jogIdAsa 94-95, jainacaMda 94, jogIdAsa 94-95, jodharAja kA salIvAla 95-96, jorAvara mala 96, jJAnaudyota 96-97, jJAnacaMda (1) 98, jJAnacaMda (2) 98, jJAnasAra 98-104, jJAnasAgara 104, jJAnasAgara ziSya 104-105, jJAnAnaMda 105, jhUmakalAla 105106, TekacaMda 106-107, ToDaramala 107-109, DAlUrAma 109, DUMgAvaida 109-110, tattvakumAra 110, tattvahaMsa 110, tilokacaMda 110, tejavijaya 110-11, tejavijaya ziSya 111, triloka kIrti 111, thAnasiMha 111-112, thobharAA 112, dayAmerU 112, darzanasAgara 112-113, dhAnata 114, dinakara sAgara 114, dIpa 114-115, dIpacaMda kAsalIvAla 115, dIpavijaya (1) 115-118, dIpavijaya (II) 118-120, durgAdAsa 120, devacaMda 120, munidevacaMda 120, devaratna 121-122, devavijaya 122, devaharSa 123-124, devIcaMda 124-125, devIdAna nAitA 125, devIdAsa 125-126, devIdAsa (II) 126, devIdAsa khaMDelavAla 126, daulatarAma kAsalIvAla 126-127, dharmacaMda (1) 127, dharmacaMda (11) 128, dharmadAsa 128-129, karmapAla 129, dhIravijaya 130, naMdarAma 130, naMdalAla chAbar3A 130, nathamala bilAlA 130-131, nayanaMdana 131, nayanasukha dAsa 131-132, navalazAha 132-133, nirmala 133-134, nihAlacaMda 134135, nihAlacaMda agravAla 135, nemacaMda 135, brahmanemacaMda 135, nemicaMda pATaNI 136, nemavijaya 136-138, pannAlAla 138,padmabhagata 138, padmavijaya 138142, paramalla 143, pArzvadAsa 143, pAso paTela 144, prakAza siMha 144145, pratApasiMha 145, prAgadAsa 145, premamuni 145-146, phakIracaMda 146147, phattecaMda147, phatendrasAgara 147-148, bakhatarAma sAha 148, bakhtAvaramalla 149, bakhzIrAma 149, bAlakRSNa 149, budhajana (virachIcaMda) 149-151, buddhilAvaNya 151, bUlacaMda 151, bhakti-vijaya 151-152, bhagudAsa 152, bhArAvijaya 152-153, bhAgIrathI 153, bhArAmalla 153-154, bhIkhajI 154, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ III bhIkhaNajI 154-155, bhImarAja 155, bhUdhara 155-156, bhUdharamizra 156, makana 156-158, maNicandra 158, maNiratna maNi 158-159, matilAbha 159, matilAbha yA mayAcaMda ( / ) 160, mayAcaMda (II) 160, mayAcaMda ( / / ) 160, matisAgara 160-161, manaraMgalAla 161-162, manarAkhana lAla 162, mannAlAla sAMgA 162, manasukhasAgara 162, mayArAma 162-163, malUkacaMda 163, mahAnaMda 163166, mAkhana kavi 167 mANaka 167-168, mANikyasAgara 168, maNikavijaya 168-169, mAnavijaya (1) 169, mAnavijaya (II) 169-170, mAla 170172, mAlasiMha 172, megha 172, megharAja 172-173, meghavijaya 173, motIcaMda (yati) 173, mohana 174, yaza:kIrti 174-175, raMgavijaya 175176, raghupati 176-177, ratanacaMda (1) 177, ratanacaMda (II) 178, ratnadhIra 178, ratnavijaya (1) 178-179, ratnavijaya ( / / ) 179, ratnavijaya (111) 179180, ratnavimala 180-181, rAjaratna 181-182, rAjakaraNa 182-183, rAjazIla 183-184, rAjendravijaya 184, rAjendrasAgara 184, rAmacandra (1) 185, rAmacandra (1) 185-186, rAmapAla 186-7, rAmavijaya (1) 187, rAmavijaya (11) 187, rAyacaMda 187-190, rUpa 190, rUpacaMda 191, brahma rUpacaMda 191, rUpacaMda 192-194, rUpavijaya (maNi) 194-196, lakSmIdAsa 196, lakhamIvijaya 196-197, labdhivijaya197-198, lAlacaMda (1) 198-199, lAlacaMda (11) 199, lAlacaMda (11) 200, pAMDe lAlacaMda 200-202, lAlajIta 202, lAlavijaya 202, lAlavinoda 202, lAvaNyasaubhAgya 202-203, vallabhavijaya 203, vasato yA vasto 203-204, vAna 204-205, vijayakIrti 205-206, vijayanAtha mAthura 206, vijayalakSmI sUri 206-207, vidyAnaMdi 208, vidyAhema 208, vinakarasAgara 208, vinacaMda (1) 208-209, vinayacaMda (II) 209-210, vinayabhakti 210, vilAsa rAya 210, vivekavijaya 210-211, vizudvavimala 211-212, viSNu 212, vRdvivijaya 212-213, vRMdAbana 213-215, vIra 215-216, vIravijaya 216-221, zivacaMda (1) 221-222, zivacaMda (II) 222, zivajIlAla 222-223, zivalAla 223, zobhacaMda 223, zrIlAla 223, saMpatarAya 223-224, satyaratna 224, sadAnaMda 224, sabarAja 224, sabaladAsa 225, sabalasiMha 225, sarasuti yA surasati 226, sarUpAbAI 226, sAvaMta (sAvaMtarAma RSi) 226--- -227, sAhibarAma pATanI 227, sujArA227-228 sujAnasAgara 228-229, sudAmo (vipra) 229, sumatiprama sUri (suMdara) 230, sumatisAgara sUri ziSya 230-231, surendrakIrti 231-232, sUrata 232-233, sevArAma (zAha) 233-234, sevArAma pATanI 234-235, sevArAma rAjapUta 235, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IV saujanyasuMdara 235-236, saubhAgyasAgara 236, harakabAI 236, harakhacaMda (zrAvaka) 236-237, haracaraNadAsa 237, haracaMda 237, harajasarAya 238, haricaMda 238239, haradAsa 239, harSavijaya 240, hitadhIra 240, hIrasevaka (harasevaka) 240241, hIrA 241, halasA jI 241, hemarAja 241, hemavilAsa 241-242 / sandarbha sUcI 243-262, tRtIya adhyAya- ajJAta padya aura gadya aura gadya-lekhakoM tathA jainetara racanAkAroM kI racanAoM kA saMkSipta vivaraNa: (ka) ajJAta padya-lekhakoM kI racanAoM kA vivaraNa 263267, (kha) jainetara kaviyoM kI racanAoM kA vivaraNa-haradAsa 268-269, viSNu 269, sudAmo 269-271, lAla 271, thobharA 271, ajayarAja 271-272, bhoje 272-273, (ga) gadya racanAoM kA vivaraNa 273-279, upasaMhAra 280-282, sAhitya ke prati jaina sAhityakAroM kA dRSTikoNa 282-283, jaina sAhitya kA mUlya (janasAhitya) 283, dhArmika sahiSNutA 284-285, kathAnaka rUDhi285, kathAzilpa 285, chaMda yojanA 285, kAvyarUpa 286 / saMdarbha sUcI 287-288 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-adhyAya hindI (marugurjara) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (khaNDa-cAra 19vIM vikramIya) 19vIM zatI (vikramIya) ke hindI jaina sAhitya kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi(ka) rAjanItika pRSThabhUmi aitihAsika mahattva kI dRSTi se isa zataka ko ravrISTIya san 1756 I0 se 1857 taka mAnakara calanA yuktisaMgata lagatA hai kyoMki isa kAlAvadhi meM eka tarapha mugala-sAmrAjya kI samApti ke sAtha marAThA rAjya kA patana aura dezI riyAsatoM kI parAjaya huI to dUsarI tarapha plAsI yuddha meM aMgrejoM kI vijaya ke sAtha baMgAla meM kampanI (IsTa iNDiyA) kA rAja prasAra prAraMbha huaa| eka ke bAda dUsarI dezI rAja-zakti parAjita hotI gaI aura rabara ke tambU kI taraha kaMpanI kA rAja baMgAla se bar3hakara dillI taka dekhatedekhate paha~ca gyaa| kampanI kA yaha zoSaNakArI, AtaMkakArI zAsana pUre eka zataka phalatA-phUlatA rhaa| 1857 ke prathama svataMtratA saMgrAma ke sAtha usakA samApana ho gyaa| mahArAnI vikaToriyA bhArata kI rAja-rAjezvarI banIM aura bhArata deza vizAla briTiza sAmrAjya kA upaniveza ho gyaa| isa zatAbdI ke pramukha rAjanItika sattA ke ghaTakoM meM patanazIla mugala sAmrAjya, marAThA rAjavAr3oM, dezI narezoM aura navAboM ke alAvA yUropIya kampaniyA, vizeSatayA AMgla IsTa iNDiyA kaMpanI thii| bhAratIya janamAnasa, samAja tathA saMskRti aura sAhitya para isa kAla ke rAjanItika vyatikrama aura uthalaputhala kA prabhAva par3anA avazyambhAvI thaa| isalie ina sabase saMbaMdhita ghaTanAcakroM para sarasarI dRSTi se vicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| isa zatAbdI meM kampanI ke gavarnaroM aura gavarnara janaraloM ne apanI kUTanItika zakti tathA sainika zakti ke bala para eka ke bAda dUsarI dezI rAjasattA ko dharAzAyI kiyA, prajA kA zoSaNa kiyA aura kisAnoM, kArIgaroM tathA kAmagAroM kA jama kara utpIr3ana kiyaa| hamArI paraMparA aura saMskRti kI avamAnanA kI aura AMgla zikSA, saMskRti tathA bhASA aura sAhitya kA varcasva sthApita kiyaa| isa prakAra rAjanItika vijaya ke sAtha unhoMne sAMskRtika vijaya prApta karane kA saphala prayatna kiyaa| pariNAmasvarUpa Aja yaha pratyakSa dikhAI par3a rahA hai ki unakI rAjasattA samApta ho jAne ke bAda bhI unakI sAMskRtika zreSThatA kA bhUta janamAnasa ke Upara savAra hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mugalasAmrAjya-usa samaya dillI meM mugala samrATa muhammada zAha kA zAsana thaa| dillI kI akUta saMpadA para lobha karake lUTane ke irAde se nAdirazAha ne barbara AkramaNa kiyaa| vizAla senA ke bAvajUda muhammadazAha kI parAjaya huii| nAdirazAha ne bharapeTa dillI ko lUTA aura katla Ama kiyaa| nAgarikoM ko hI nahI lUTA balki prAMtoM ke sUbedAroM se bhI dhana vasUlA gyaa| mugala sAmrAjya kA rAjacinha chIna liyA gyaa| sArAMza yaha ki mugala sAmrAjya kI rahI-sahI mAna maryAdA ko isa AkramaNa ne nestanAbUda kara diyaa| nAdirazAha ne apane lar3ake nasarUllAha kA vivAha auraMgajeba ke pautra ajIjuddIna kI putrI se kiyA aura apAra saMpadA lekara vApasa lauTa gyaa| isake AkramaNa kA isa deza kI rAjanIti aura itihAsa para dUragAmI prabhAva pdd'aa| muhammadazAha kI mRtyu ke pazcAt san 1748 I0 meM usakA putra ahamadazAha gaddI para baitthaa| yaha 'raMgIle' se bhI adhika raMgInamijAja thaa| isakA harama eka mIla meM phailA huA thA, jahA~ vaha dina-rAta raMgareliyoM meM mazagUla rahatA thaa| usake nAma para usakI mA~ kudasiyA begama zAsana karatI thI / darabArI - Sar3ayatra cala rahe the| usake vajIra gAjIuddIna ne sAmaMto ko milA kara use padacyuta kara diyA aura use aMdhA karake salImagar3ha meM kaida kara diyaa| 1754 I0 meM jahA~dArazAha ke putra AlamagIra 'sAnI' ko gaddI para baiThAyA gyaa| AlamagIra (dvitIya) ke samaya dillI para punaH ahamadazAha abdAlI kA bhayaMkara AkramaNa huaa| 1756 I0 abdAlI ne bhArata para cauthA AkramaNa kiyA / bAdazAha parAjita huaa| abdAlI ne bhI dillI ko berahamI se luuttaa| abdAlI ke AkramaNa aura dezI sAmaMto ke svacchanda ho jAne ke kAraNa mugala sAmrAjya sikur3a kara dillI ke AsapAsa taka sImita ho gyaa| AlamazAha kI sthiti sAhU kI mutyu ke pazcAt marAThoM ke chatrapati jaisI thii| isane apanA sArA rAjakAja apane vajIra imAdulamulka ko sauMpa diyA thaa| yaha beImAna lAlacI aura ucchRMkhala thaa| abdAlI ne jAte samaya najIbuddaulA ko apanA pUrNAdhikArI tathA mugalasamrATa kA bakhzI banAyA, isa prakAra samrAT kA vAstavika adhikAra-sukha najIba bhogane lgaa| isase vajIra imAdulamulka nArAja huA aura usane 1759 meM samrAT ko Sar3ayaMtrapUrvaka maravA DAlA / samrAT kA putra alIgauhara usa samaya paTanA meM thaa| san 1759 meM usane zAhaAlama kI upAdhi ke sAtha samrAT kI gaddI sabhaoNlI lekina 1779 taka vaha dillI nahI aayaa| idhara dillI para marAThoM ne prabhutva jamA liyA aura samrAT ko dillI bulaayaa| san 1765 taka vaha vajIra ke bhaya ke kAraNa avadha ke navAba zujAuddaulA ke yahA~ zaraNArthI thaa| ilAhAbAda kI saMdhi ke anusAra vaha aMgrejoM ke saMrakSaNa meM calA gyaa| aMgrejoM ne use 26 lAkha rUpayA vArSika penzana diyA aura badale meM baMgAla, bihAra aura ur3IsA kI dIvAnI kA adhikAra prApta kara liyaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hijai0sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi san 1806 meM usakI mutyu huI aura usakA putra akabara dvitIya gaddInazIna huaa| yaha 1837 taka aMgrejoM ke saraMkSaNa meM rahA, isakA uttarAdhikArI aMtima mugalasamrATa 'bahAdurazAha thaa| isane 1857 ke vidroha meM aMgrejoM kA virodha kiyaa| phalasvarUpa vidroha dabAne ke bAda aMgrejoM ne ise kaida karake raMgUna bheja diyA jahA~ 1862 I0 meM isakI mutyu ho gii| apane pitA akabara dvitIya kI taraha yaha bhI acchA zAyara thaa| isakI aMtima gajala "do gaja jamIna na bhI milI..." bar3I mArmika hai aura svadeza ke prati usake tar3apa ko vyaMjita karatI hai| mugala sAmrAjya ke patana kA kAraNa ___ aneka aiyyAsa aura adUradarzI samrAToM ne tathA saiyada baMdhuoM ne apanI kAlI karatUtoM se bhAratIya janamAnasa meM mugaloM ke prati virodhI bhAvanA utpanna kii| sAmrAjya kI nIMva khokhalI ho gaI thii| mugalasenA phArasI, aphagAnI, uz2abega aura bhAratIyoM kI ajanabI bhIr3a thI jinameM dezabhakti, ekatA aura anuzAsana kA pUrNa abhAva thaa| manasabadAroM ke sainika samrAT kI apekSA apane sAmaMtoM ke prati vaphAdAra hote the| uttarAdhikAra ke Sar3ayaMtroM aura yuddhoM ne mugala sAmrAjya ke patana meM sarvAdhika mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| AtaMrika kamajorI kA lAbha uThAkara jagaha-jagaha sAmaMta svataMtra ho gye| sAmrAjya sAmaMtoM meM baTane lgaa| inhoMne apane svataMtra rAjya kAyama kara lie| nAdirazAha aura ahamadazAha ke AkramaNoM ne mugalasamrAT kI kamara tor3a dI aura vaha dharAzAyI ho gyaa| __bhakti AMdolana ne pUre deza ke hinduoM meM navIna cetanA utpanna kI; prajA mugaloM kI niraMkuzatA ke khilApha ho gii| mahArASTra meM marAThe, paMjAba meM sikkhoM kA prabhAva bar3ha gyaa| mugala sAmrAjya ko AkhirI dhakkA IsTa iNDiyA kampanI ne lagAyA aura sAmrAjya bAlU kI dIvAra kI taraha mAmUlI dhakke se bhaharA gyaa| bhAratIya kisAnoM kI sthiti dinapratidina bigar3atI gii| unameM bhayaMkara asaMtoSa vyApta ho gayA thaa| bhUrAjasva kA bojha bar3hatA jA rahA thaa| sAmaMto ke tabAdale hote the| ve apane jAgIra kI prajA se adhikAdhika dhana vasUlate the| nAnA prakAra ke atyAcAra karate the| ijArA prathA ke kAraNa adhika bolI lagAne vAle ko bhUrAjasva kA ThekA de diyA jAtA thaa| ve kisAnoM se manamAnA rAjasva vasalate the| prajA meM bagAvata kI bhAvanA bar3ha gii| satanAmI, jATa aura sikkhoM kI bagAvata ke pIche yaha saba pramukha kAraNa the| janatA meM rASTrIya bhAvanA kA lopa ho gayA thaa| loga vyaktiyoM, kabIloM, jAtiyoM aura dhArmika saMpradAyoM ke prati adhika vaphAdAra the| tAkata ke bala para vAhya ekatA sthApita karane meM aiyyAsa zAsaka prAya: asamartha the| sAmaMta apanI mahattvAkAMkSA ke calate samrATa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke prati niSThAvAna nahIM the| ve apane svArthoM se prerita hote the| isalie sAmrAjya ke patan aura deza ke parAdhIna hone para rone vAlA koI nahIM thaa| plAsI meM aMgrejoM kI vijaya bhArata ke itihAsa meM mahattvapUrNa mor3a lAne vAlI ghaTanA thii| 1764 I0 meM baksara ke yuddha meM kaMpanI kI vijaya ne mugalasamrATa aura avadha ke navAba ko maTiyAmeMTa kara diyaa| mugaloM ke sthAna para kampanI ke zAsana kI dRr3ha nIva sthApita huii| (kha) marAThA zakti kA utthAna aura patana chatrapati zivAjI kI mutyu ke pazcAt vahA~ bhI pArivArika vigraha prAraMbha ho gyaa| pezavA zaktizAlI samrATa ho gyaa| muhammadazAha ke samaya pezavA ne dillI para AkramaNa kiyaa| ina logoM ne nijAma haidarAbAda aura navAba bhopAla ko parAjita kiyaa| sAhU ne pArivArika Sar3ayaMtra se mukti hetu bAlAjI ko pezavA banAyA jo dhIre-dhIre vAstavika zAsaka ho gyaa| isane bIsa varSa taka zAsana kiyA aura gujarAta, mAlavA aura buMdelakhaNDa para marAThoM kA prabhutva svIkAra karane para mugalasamrATa ko vivaza kara diyaa| san 1749 meM zAhU kI mutyu ke samaya bAlAjI bAjIrAva pezavA thaa| isake samaya meM pAnIpata kA tRtIya yuddha huaa| isase marAThA zakti ko dhakkA lgaa| inake kamajora par3ane se kaMpanI ko apanI TA~ga phailAne kA sunaharA avasara milaa| isa yuddha meM pramukha marAThA saradAra mAre gaye aura raghunAtha rAva ne marAThA-svavaMtratA ko kaMpanI ke hAthoM giravI rakha diyaa| 1761 meM bAjIrAvakI mutyu ke pazcAt usakA putra mAdhavarAva pezavA banA aura raghunAtharAva parivAra kA variSTa sadasya hone ke kAraNa prati-zAsaka niyukta huA thaa| isane svArthAndha hokara nijAma se saMdhi kara lI, maisUra ke navAba haidaraalI aura aMgrejoM se saMparka sAdhA parantu 1768 ke yuddha ke pazcAt use kaida karake pUnA bheja diyA gyaa| san 1772 meM pezavA mAdhavarAva kI mutyu ho gii| bAda ke tIna AMgla-marAThA yuddhoM se marAThA zakti chinnabhinna ho gii| marAThA sAmrAjya pezavA, bhosale, sindhiyA, holkara aura gAyakavAr3a rAjyoM meM vibhakta hokara aMgrejoM kA Azrita ho gyaa| isa prakAra bhArata meM svadezI sAmrAjyasthApanA kA svapna hamezA ke lie samApta ho gyaa| yugala sAmrAjya aura marAThA sAmrAjya donoM eka hI prakAra kI antarbhUta kamajoriyoM ke zikAra hue| mugala saradAroM kI taraha marAThA saradAra bhI kramazaH svataMtra zAsaka bana gaye aura paraspara yuddha karane lge| donoM kI rAjasva praNAlI aura prazAsanika vyavasthA bhI prAya: eka jaisI thii| sAmaMta vilAsI the aura kisAnoM kA adhikAdhika zoSaNa karate the| udIyamAna briTiza sattA kA mukAbalA ve apane rAjya ko Adhunika rAjya meM rUpAntarita karake hI kara sakate the, parantu ve aisA karane meM asamartha rhe| jaise aMtima mugala samrAToM kI vAstavika zakti unake bajIroM meM saMkendrita thI, vaise hI marAThoM meM pezavA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi pradhAna ho gayA thA jo bAda meM sAmrAjya ke patana kA kAraNa ho gyaa| ina sAmrAjyoM kI kAlAntara meM prazAsanika vyavasthA aura kAryakuzalatA meM lagAtAra girAvaTa AtI gaI / kAnUna aura vyavasthA nAma kI cIja khatma ho gii| ucchRkhaMla sAmaMto ne khuleAma kendrIya sattA kI avahelanA kii| kendrIya sarakAra Aye dina ke yuddhoM se divAliyA hotI gii| udhara prAntoM se bhUrAjasva prApta karanA asaMbhava hotA jA rahA thaa| sAmrAjya kI phaujI zakti kamajora par3a gii| sainikoM ko mAsika vetana nahIM milatA thaa| ve lUTapATa karake jA kA utpIr3ana karate the| bhUkhI asahAya janatA kA rakSaka koI nahI thaa| sabhI bhakSaka the cAhe ve bAharI AkramaNakArI hoM yA bhItarI rAje, navAba aura sAmaMta hoN| janatA meM asurakSA, asaMtoSa, arAjakatA kI bhAvanA bar3hatI gaI / 'kou nRpa hoya hamai kA hAnI' vAlI ukti--- jana-jana kI sthAyI manovRtti bana gii| isalie koI samrATa rAjA yA sAmaMta jIte athavA hAre, janatA ko koI aphasosa nahIM hotA thA / videzI AkramaNakArI yadA kadA lUTate the, prAyaH nagaroM aura bar3e-bar3e kasboM meM lUTapATa karate the para dezI rajavAr3e, navAba, sAmaMta aura unake sipAhI to gaoNva-gaoNva ke eka-eka vyakti kA zoSaNa utpIr3ana karate the / janatA badhuMvA gulAma ho gaI thii| jana-mana meM dAsatA kI manovRti pUrNatayA bhara gaI thii| phira ve svataMtra deza aura rAjA kI kalpanA kaise karate ? jaba prabala jana zakti udAsIna ho, rAjya ke virodha meM ho to koI sattA adhika samaya taka kaise Tika sakatI hai| isalie donoM sAmrAjyoM kA vighaTana ho gayA aura kampanI kI zAsana sattA sthApita ho gii| marAThoM ke virodha meM aneka dezI rajavAr3e ho gaye the isIlie pAnIpata ke tRtIya yuddha meM ve ahamadazAha abdAlI se burI taraha parAjita ho gye| isa mauke kA lAbha kampanI sarakAra ko milaa| marAThA sAmaMtoM meM mahAda jI sindhiyA mahattvapUrNa vyakti avazya thA, usane 1784 meM dillI samrAT zAha Alama ko vaza meM kiyA aura pezavA ko parAbhUta kiyA kintu akelA canA bhAr3a nahIM phor3atA, vaha eka cinagArI kI taraha camaka kara samaya ke andhakAra meM vilIna ho gyaa| tatkAlIna anya dezI riyAsateM patanazIla mugala sAmrAjya aura durbala kendrIya rAjasattA kA lAbha uThAkara aneka arddhasvataMtra-svataMtra dezI riyAsateM sthApita huiiN| inameM baMgAla, avadha aura haidarAbAda kI navAbI pramukha thii| dakSiNabhArata meM haidaraalI aura usake beTe TIpU ne maisUra riyAsata kI sthApanA bhii| dillI ke Asa-pAsa rAjasthAna ke rAjapUta rajavAr3e, baMgasa paThAna, rUhele aura sikkhoM ne bhI dillIzvara ko upekSAdRSTi se dekhane lge| garaja yaha ki kendrIya rAjasattA vighaTita hokara aneka sthAnIya laghuzakti kendroM meM bikhara gaI / ve Apasa meM svArthavaza TakarAte rahe aura tatkAlIna itihAsa para galata prabhAva DAlata rhe| inameM se kucha kI carcA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa itihAsa kI dRSTi se upayogI hai, sAtha hI unhoMne samAja aura saMskRti ko bhI prabhAvita kiyA hai| nijAma -- isa riyAsata kI sthApanA nijAma-ula-mulka AsaphajAha ne san 1724 meM kI thii| yaha san 1722 se 24 ke bIca mugalasamrATa kA vajIra thA aura saiyada bandhuoM ke varcasva ko kamajora karane meM pramukha bhUmikA kA nirvAha kiyA thaa| muhammadazAha kA isase prazAsanika praznoM para matabheda huA to yaha daqana calA gyaa| isane khuleAma svataMtratA kI ghoSaNA nahIM kI kintu vyavahArataH yaha svataMtra zAsaka ho gayA thaa| san 1748 meM isakI mutyu ke pazcAt isake adhInastha sAmaMta sira uThAne lge| karnATaka kA sUbedAra vahA~ kA navAba bana baiThA / nijAma kabhI dillI darabAra kA kabhI marAThoM kA to kabhI IsTa iNDiyA kaMpanI kA pallA pakar3a kara navAbI bacAe rhaa| maisUra - yahA~ ke zaktizAlI maMtrI nagArAja kA takhtA palaTa kara san 1761 meM haidaraalI ne apanA adhikAra jamA liyaa| dhArmika sahiSNutA, kuzala prazAsana aura vIratA ke bala para zIghra hI prajA kA vizvAsa bhAjana ho gyaa| isane eka hindU ko apanA dIvAna bnaayaa| san 1769 meM isane aMgrejI phaujoM ko parAjita kiyaa| san 1782 ke dvitIya AMgla-maisUra yuddha meM vaha mArA gyaa| usakA putra TIpU sultAna bhI apane pitA ke guNoM se sampanna thA aura hindU-musalamAnoM ke bIca sadbhAva sthApita karake deza kI rakSA aMgrejo se karane ke lie saMgharSa karatA rhaa| aMtata: san 1799 meM yaha aMgrejoM se lar3atA huA vIragati ko prApta huaa| aMgreja TIpU ko apanA khataranAka zatru samajhate the| dakSiNa meM anya kaI choTI bar3I riyAsateM the jinameM kAlikaTa, cirAkkala, kocIna, trAvaNakora Adi pramukha thI / trAvaNakora ke rAjA mArtaMDa varmA ne DacoM ko parAsta kiyA, sAmaMto ko dbaayaa| haidaraalI ne 1766 meM AkramaNa kiyA aura kAlIkaTa, kocIna tathA uttarI kerala ko jIta liyaa| trAvaNakora rAjya kA patana ho gayA / trAvaNakora kI rAjadhAnI trivendrama saMskRta vidyA kA prasiddha kendra ho gayA thaa| malayAlI sAhitya kI bhI isa rAjya meM bar3I tarakkI huii| mArtaNDa varmA tathA usakA uttarAdhikArI rAmavarmA acche vidvAna, kavi aura saMgItajJa the| rAmavarmA aMgrejI meM dhArApravAha bhASaNa karatA thA aura deza videza kI gatividhiyoM kI jAnakArI ke lie vaha kalakattA, madrAsa aura laMdana se prakAzita patra-patrikAyeM niyamita rUpa se maMgAtA aura par3hatA thaa| tatkAlIna rAjanItika paridRzya para dakSiNa bhArata aura uttara bhArata kI dezI riyAsatoM kA bharapUra prabhAva pdd'aa| isalie saMkSepa meM uttara bhAratIya dezI riyAsatoM kI carcA bhI lage hAtha kara lenA yukti saMgata hogaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi uttara bhArata kI pramukha dezI riyAsateM (ka) avadha kA navAba isa navAbI kI sthApanA saAdata khA~ burahAna-utna mulka ne kI thii| mugalasamrATa ne san 1722 meM ise avadha kA sUbedAra banAyA thaa| saAdata khA~ kA vAriza saphadarajaMga avadha kI hAlAt ke bAre meM eka jagaha kahatA hai ki avadha ke saradAra palaka mArate hI upadrava khar3A kara dete haiM aura dakkana ke marAThoM se adhika khataranAka haiM arthAt Antarika sthiti DAvaoNDola thI, use kisI taraha saAdata khA~ ne sbhaaNlaa| usane hindU-musalamAnoM meM bhedabhAva nahIM kiyaa| kisAnoM kI hAlata sudhArane kA upAya kiyA, sainikoM ko acchA vetana samaya se diyA aura zakti saMcaya karake san 1739 meM marane ke samaya taka vaha vastuta: svataMtra ho gayA thaa| usake bAda usake bhatIje saphadarajaMga ko navAbI milii| vaha 1748 I0 meM mugalasamrATa kA vajIra bhI rhaa| isane nyAyapAlikA meM paryApta sudhAra kiyaa| naukariyoM meM bhedabhAva nahIM kiyA, phalataH riyAsata meM amanacaina sthApita huI aura Arthika sampannatA aaii| san 1754 meM vaha mara gyaa| ___ san 1755 se avadha ke navAboM kA nivAsasthAna lakhanaU huA aura yaha avadha kA mahatvapUrNa nagara ho gyaa| yaha zahara kalA aura sAhitya ko saraMkSaNa pradAna karane meM dillI kA pratidvandI bana gyaa| isIlie eka viziSTa lakhanavI saMskRti kA vikAsa saMbhava huaa| saphadarajaMga vyaktigata jIvana meM saMyamI, mitavyayI aura nItivAna thA; lekina dhIre-dhIre navAboM meM vilAsitA aura phijUla kharcI kI Adata bar3hatI gii| navAba kamajora par3a gaye aura aMtata: 1857 meM kampanI sarakAra ne avadha ke aMtima navAba vAjida alI zAha ko aiyyAsa aura vilAsI batA kara navAbI se padacyuta kara diyA yadyapi vaha bhI kalA marmajJa aura sAhitya kA saMrakSaka thaa| usake darabArI nATakakAra amAnata khA~ ne indarasabhA kI racanA kI jisameM navAba svayaM 'indra' kA abhinaya karatA thaa| baMgAla ke navAba kendrIya rAjasattA kI kamajorI kA phAyadA uThAkara asAdhAraNa yogyatA vAle vyakti murzida kulI khA~ ne baMgAla meM navAbI kI nIMva ddaalii| ise 1717 meM baMgAla kA sUbedAra banAyA gayA thaa| dhIre-dhIre yaha mugala samrATa ke niyaMtraNa se svataMtra ho gayA lekina bAdazAha ke pAsa najarAnA niyamita rUpa se bhejatA rhaa| isane bAgI saradAroM ko kAba meM kiyA aura zAMti sthApita kiyaa| san 1727 meM yaha mraa| tatpazcAt isakA dAmAda zujAuddIna 1739 taka vahA~ kA zAsaka rhaa| isake bAda usakA beTA sarapharAja Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khA~ gaddInazIna huA kintu usI sAla usakA takhtA palaTa kara alIvardI khA~ navAba ho gyaa| yaha bhI murzida khA~ kI taraha kAbila aura kuzala thaa| isane bhI hindU-musalamAnoM meM bheda bhAva nahIM kiyA, sabako rojagAra kA samAna avasara diyaa| isake aneka ijAredAra hindU sAmaMta the aura isa prathA dvArA baMgAla meM naye prakAra ke bhUmipatiyoM ke abhijAta varga kA udaya huaa| ina navAboM ne videzI vyApArika kampanI aura usake ahalakAroM para niyaMtraNa rkhaa| alIvardI khA~ ne aMgrejoM ko kalakattA meM aura phrAnsIsiyoM ko candranagara meM kArakhAnoM ke kilebandI kI ijAjata nahIM dI, lekina inheM yaha gumAna thA ki koI vyApArika kampanI unakI sattA ke lie khatarA nahIM ho sktii| ve yaha nahIM mahasUsa kara sake ki IsTa iNDiyA kaMpanI mAtra vyApArI kaMpanI nahIM balki atyanta vistAravAdI, AkrAmaka aura upanivezavAdI briTiza sattA kI pratinidhi thii| ina navAboM ne na zaktizAlI phauja rakhI aura na zeSa duniyA kA vAstavika jJAna prApta kiyaa| kUTanItika kSetra meM bhI ye aMgrejoM kI cAla nahIM samajha paaye| isalie san 1756-57 meM briTiza kaMpanI ne jaba alIvardI khaoN ke uttarAdhikArI sirAjuddaulA ke khilApha jaMga kA elAna kara diyA taba phUTa aura AMtarika ulajhanoM tathA sainika kamajorI ke kAraNa navAba hAra gayA aura deza meM briTiza kampanI zAsana kI pukhtA nIMva pdd'ii| rAjapUtAnA ke rajavAr3e dillI ke Asa-pAsa rAjapUta rAje bhI dhIre-dhIre arddhasvataMtra aura svataMtra ho rahe the| pharrUphaziyara aura muhammadazAha ke samaya Amera aura mAravAr3a ke zAsakoM ko AgarA, gujarAta aura mAlavA kA sUbedAra banAyA gyaa| dhIre-dhIre yeM rAjya zakti saMvardhana karake svataMtra ho gaye parantu dillI darabAra kI taraha ina rAjyoM meM bhI pArivArika kalaha, Antarika bhraSTAcAra aura Sar3ayaMtra tathA pArasparika vizvAsaghAta kA bolabAlA ho gyaa| mAravAr3a ke rAjA ajIta siMha ko usake putra ne hI mAra DAlA / isa kSetra kA sarvazreSTha rAjapUta zAsaka Amera kA rAjA savAI jayasiMha thA jo 1681 se 1743 taka yogyatApUrvaka Amera para zAsana karatA rahA / yaha vidvAna, khagola zAstrI, samAja sudhAraka, kuzala prazAsaka aura vIra yoddhA thaa| isake samaya meM sabhI dharmoM vizeSatayA jaina dharma ko rAjasthAna meM vikasita hone kA acchA avasara milaa| kAlakrama ye sabhI riyAsate briTiza sarakAra kI karada riyAsate bana kara jIvita rahI aura svataMtratA prApti ke pazcAt inakA unmUlana huaa| bharatapura ke jATa yaha khetiharoM kI jAti hai jo dillI AgarA aura mathurA ke Asa-pAsa nivAsa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hijai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi karatI rahI hai| mugala aphasaroM ke atyAcAra se taMga Akara ina kisAnoM ne bagAvata kI, auraMgajeba kI mutyu ke pazcAt ina logoM ne dillI ke cAroM tarapha azAMti paidA kara diyaa| lUTapATa kiyA aura bharatapura meM jATa rAjya kI sthApanA huii| yaha rAjya sUrajamala ke netRttva meM apanI uccatama garimA taka pahu~ca gyaa| sUrajamala ne 1759-63 taka bar3I yogyatApUrvaka zAsana kiyaa| vaha kisAna-pozAka meM hI rahatA thA aura braja bolI bola sakatA thA tathApi vaha kuzala zAsana aura prabandhana meM bejor3a thaa| san 1763 meM usakI mRtyu ke pazcAt yaha riyAsata bhI choTe-choTe jamIMdAroM meM ba~Ta kara bikhara gii| rUhele aura paThAna alIgar3ha aura kAnapura ke bIca pharrukhAbAda ke Asa-pAsa muhammada khA~ baMgaza ne apanA adhikAra jamA liyA aura paThAna rAjya kI sthApanA kii| isI prakAra nAdirazAhI AkramaNa ke pazcAt alImahammada khA~ ne rUhelakhaNDa meM rUhelA rAjya kI sthApanA kii| yaha rAjya himAlaya kI tarAI meM kumAyU~ kI pahAr3iyoM se lekara dakSiNa meM gaMgA ke dvAbA taka phailA thaa| isakI rAjadhAnI barelI aura bAda meM rAmapura thaa| rUheloM kA avadha ke navAboM, dillI ke samrATa aura jAToM se TakarAva hotA rhaa| antata: kamajora hokara ye riyAsateM vighaTita ho gii| sikkha rAjya sikkha ko eka dharma ke rUpa meM prAraMbha karane vAle prathama gurU nAnaka mAne jAte hai| lekina inheM eka lar3AkU samudAya meM badalane kA kAma dasaveM gurU govinda siMha (1664-1708) ne kiyaa| ve lagAtAra auraMgajeba ke virUddha yuddha karate rhe| unakI mutyu ke bAda gurU paraMparA khatma ho gaI aura graMtha sAhaba ko gurU banAyA gyaa| sikkhoM kA netRtva baMdA siMha yA baMdA bahAdura ne sbhoNlaa| yaha bhI mugaloM ke khilApha lar3atA san 1715 meM mAra DAlA gyaa| nAdirazAha aura abdAlI ke AkramaNoM se jarjara mugalasAmrAjya kI kamajorI kA lAbha sikkhoM ne bhI uThAyA aura sainika zakti saMgraha karanA zurU kiyA, lUTapATa bhI kiyaa| dhana ekatra kiyA aura 1765-1800 ke bIca paMjAba aura jammU taka ke bhU bhAga para kabjA jamA liyaa| ye loga 12 misaloM yA saMghoM meM saMgaThita the aura AvazyakatAnusAra eka dUsare kI madada karate the| dhIre-dhIre ina misaloM para zaktizAlI pradhAnoM ne kabjA jamA liyA aura Apasa meM lar3ane lge| 1799 ke bIca sukeracakiyA misala ke pradhAna raNajItasiMha ne lAhaura aura amRtasara para kabjA kara liyaa| inhoMne satalaja ke pazcima ke sabhI pradhAnoM ko apane adhIna kara liyA, aura paMjAba meM apanA rAjya kAyama kiyaa| inhoMne phauja kA acchA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMgaThana kiyaa| san 1809 meM aMgrejoM ne raNajIta siMha ko satalaja pAra karane se manA kiyA aura satalata se pUraba ke rAjyoM ko apane saMrakSaNa meM le liyaa| raNajItasiMha kI mutyu ke pazcAt AMtarika saMgharSa zurU ho gayA aura aMgrejoM ko vahA~ ghusane kA suavasara mila gyaa| una logoM ne vaha rAjya jIta kara aMgrejI rAja meM milA liyaa| yUropIya vyApArika kampaniyA~ san 1498 meM purtagAla kA nivAsI vAsko DI gAmA bhArata aayaa| isase pUrva 1494 meM spena nivAsI bhArata ko khojatA amerikA pahu~cA gayA thaa| amerikA aura bhArata pahu~cane ke mArga kI khoja yUropIya logoM ke lie to mahattvapUrNa ghaTanA thI hI mAnava jAti ke itihAsa kI bhI mahattvapUrNa ghaTanA thii| isake phalasvarUpa audyogika krAMti meM bar3I sahAyatA huI aura 17vIM 18vIM zatAbdI ke vizva vyApAra meM abhUtapUrva vRddhi huii| aphrIkA se sonA caoNdI aura gulAmoM kA tathA amerikA se bahumUlya khanijoM aura bhArata se masAle, rUI Adi kA vyApAra karake yUropa ke aneka deza samRddhizAlI ho gye| purtagAlI kampanI __ bhArata aura pUrvI dezoM se vyApAra karane pahale purtagAlI aayeN| inake pAsa kuzala nausenA thii| 1510 I0 meM elabukarka ne govA para kabjA kiyA aura phArasa kI khAr3I ke dezoM se lekara iNDoneziyA jAvA-sumAtrA taka vyApArika ekAdhikAra kAyama kiyaa| briTiza itihAsakAra jemsa mila ne likhA hai| 'purtagAliyoM ne saudAgArI ko mukhya pezA banAyA aura lUTapATa karane se bhI nahIM cUkate the|' san 1631 meM mugala sattA se inakA TakarAva huA taba hugalI sthita bastI se inheM bAhara nikAla diyA gyaa| 1580 meM purttakAla para spena kA adhikAra ho gyaa| 1588 meM aMgrejoM ne ArmaDA nAmaka spenI jahAjI ber3e ko tahasa nahasa karake spena aura purtagAla kI phaujI zakti ko khatma kara diyaa| Daca kampanI 1595 meM cAra Daca jahAja bhArata Aye aura 1602 meM Daca IsTa iNDiyA kampanI kI sthApanA huii| isa kampanI ko Daca saMsada ne yuddha aura saMdhi karane, pradezoM ko jItane tathA kile banAne Adi kA adhikAra bhI vyApAra karane ke sAtha diyA thaa| inhoMne sUrata, bhar3auca, ahamadAbAda, kocIna, nAgapattana, machalIpattana, cinsurA, paTanA aura AgarA meM apane vyApArika godAma bnaaye| ye bhArata se nIla, kaccA rezama, sUtI kapaDA, zoDA aura aphIma kA niryAta karate the| bharatIyoM se inakA salUka acchA nahIM thaa| IsTa iNDiyA kampanI ko briTiza IsTa iNDiyA kampanI ne bhArata se bhagA kara apanA kabjA jmaayaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0 jai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi briTiza IsTa iNDiyA kampanI san 1599 meM marcenTa aiDaveMcarsa nAmaka saudAgaroM ke eka samUha ke tatvAdhAna meM pUraba ke sAtha vyApAra karane ke lie kampanI kI sthApanA kI gii| mahArAnI elijAbetha ne san 1600 meM ise pUrabI dezoM ke sAtha vyApAra kA ekAdhikAra pradAna kiyaa| 1608 meM sUrata meM eka kArakhAnA kholaa| kaipTana hAkinsa ko jahA~gIra ke darabAra meM bhejA gayA kintu usa samaya purtagAlI prabhAva ke kAraNa use AgarA se vairaMga vApasa lauTanA par3A; ina logoM ne purtagAliyoM ko parAsta kiyA; mugala darabAra meM apanA prabhAva bar3hAyA aura pazcimI taTa para kaI sthAnoM meM kArakhAnA kholane kA zAhI pharamAna prApta kiyaa| 1615 I0 meM sara TAmasa ro mugaladarabAra meM pahu~cA aura mugala sAmrAjya ke sabhI hissoM meM vyApAra karane kA pharamAna hAsila kara liyaa| purtagAlI govA, damana, diva ko chor3a zeSa sabhI sthAnoM se haTa gye| isa kaMpanI kA Daca kampanI se iNDoneziyA ke masAlA vyApAra ke lie saMgharSa haA to aMgrejoM ne bhAratIya vyApAra para vizeSa dhyAna denA prAraMbha kiyA aura 1795 I0 taka DacoM ko bhArata ke sabhI sthAnoM se bahiSkRta kara diyaa| san 1600 se 1744 taka IsTa iNDiyA kaMpanI ke vyApArika prabhAva meM lagAtAra vRddhi hotI rhii| ina logoM ne rAjanItika zakti-zUnyatA kA lAbha uThAkara pahale dakSiNa bhArata meM apane vyApAra evaM adhikAra kSetra kA prasAra kiyaa| dharma pracAra bhI karate rhe| machalIpattana tathA madrAsa ke kArakhAne kI kile bandI karake ina sthAnoM para pUrNa svAmitva sthApita kiyaa| kamAla kI bAta yaha hai ki isa kaMpanI ne isa deza ko jItane ke lie jo bhI lar3AI lar3I usakA kharca isI dezavAsiyoM se vasUlA, cAhe daNDa nIti se yA kUTanIti aura bhedanIti se| san 1668 meM madrAsa ke kArakhAne ke bAda ur3IsA, hugalI, paTanA, bAlAsora aura DhAkA Adi kaI sthAnoM para kArakhAne khole gye| kampanI ne bhAratIya vyApAra para kabjA karane ke uparAnta bhArata para rAjanItika sattA sthApita karane kA nizcaya kiyA aura yahI ke saMsAdhanoM se isa deza ko jItane kA lakSya bnaayaa| san 1687 meM kampanI ke nidezaka maMDala ne madrAsa ke garvanara ko likhA, "Apa nAgarika aura nausainika zakti kI aisI nIti nirdhArita kareM, tathA rAjasva kI itanI bar3I rAzi kA prabandha kareM ki donoM ko sadAsarvadA ke lie bhArata para eka vizAla, sadRr3ha aura surakSita Adhipatya kA AdhAra banAyA jA sake"1 kampanI kA rAjya prasAra aura plAsI kA yuddha san 1689 meM mugalabAdazAha aura aMgrejoM ke bIca hugalI lUTane ke mudde para lar3AI chir3I, aMgreja hAra gaye aura Der3ha lAkha rupayA harjAnA dekara puna: vyApAra kA haqa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prApta kiyaa| san 1698 meM kaulikattA, sutAnaTI aura govindapura nAmaka tIna gA~voM kI jamIMdArI hAsila karake kampanI ne vahA~ apane kArakhAne ke pAsa phorTaviliyama kAleja kI sthApanA kii| san 1717 meM pharrukhaziyara ne kampanI ko pUrvavat samagra bhArata meM vyApAra kI maMjUrI de dI, magara baMgAla ke navAboM ne unakI mahattvAkAMkSA kI pUrti meM bAdhA DAlI; phira bhI ve kalakattA, bambaI aura madrAsa jaise mahattvapUrNa nagaroM aura bandaragAhoM kI kilebandI karake apane nizcita lakSya kI tarapha bar3hate rhe| kampanI rAjya ke vistAra kA samaya vastuta: san 1756 se 1818 ke bIca kI avadhi hai| kalakattA kI kilebandI ko tor3ane kA Adeza navAba sirAjuddaulA ne diyA aura deza ke kAnUna ko mAnane para unheM majabUra karane kA nizcaya karake kAsima bAjAra ke kArakhAne para turaMta kabjA kara liyaa| 20 jUna san 1756 meM usane phorTa viliyama para adhikAra kara liyaa| aMgreja bhAgakara phulTA pahuMce aura navAba ke zaktizAlI darabAriyoM ke sAtha milakara pralobhana aura utkoca dekara navAba ke virUddha Sar3ayaMtra karane lge| mIrajAphara, mAnikacaMda, amIcaMda, jagataseTha aura khAdima khA~ Adi vizvAsaghAta meM zAmila ho gye| isI bIca madrAsa se eka zaktizAlI senA klAiva ke netRtva meM yuddha ke lie A gaI aura 23 jUna san 1756 meM plAsI ke maidAna meM nirNAyaka yuddha huaa| jisameM mIrajAphara aura rAya durlabha ke vizvAsaghAta ke kAraNa navAba parAjita ho gyaa| mIrajAphara ke beTe mIrana ne use mAra ddaalaa| isa vijaya ne aMgrejoM ke bhArata vijaya abhiyAna kA dvAra khola diyaa| mIrajAphara ne baMgAla, bihAra aura ur3IsA meM mukta vyApAra kA adhikAra tathA caubIsa paraganA kI jamIMdArI sauMpa dii| isa yuddha se klAiva ko bIsalAkha, bATsa ko 10 lAkha aura karmacAriyoM ko kula milA kara 3 karor3a rUpaye mIrajAphara ne ghUsa diyaa| briTiza itihAsakAra eDavarDa thAmsana aura jI0 TI0 kaireTa ne likhA hai, "jaba taka baMgAla ko pUrI taraha cUsa nahIM liyA gayA taba taka zAMti nahIM huii|" prajA para jamakara atyAcAra kiyA gayA, manamAnA zoSaNa kiyA gyaa| baMgAla ko baMbaI aura madrAsa presiDensiyoM kA kharca bhI uThAnA pdd'aa| jaba mIrajAphara ne zaitAna ke AMta kI bhA~ti bar3hatI kampanI kI mAMga pUrA karane meM AnAkAnI kI to kampanI ne san 1760 meM use haTA kara usake dAmAda mIrakAsima ko gaddI para baiThA diyaa| mIrakAsima ne 29 lAkha rupaye utkoca meM diyA aura vardabAna, midanApura tathA caTagA~va jiloM kI jamIdArI kampanI ko de dii| baksara kA yuddha __ aMgreja mIrakAsima ko kaThaputalI samajhate the para vaha isake lie taiyAra na thA, phalataH 1763 meM lar3AI huI jisameM mIrakAsima hAra gayA aura bhAga kara avadha ke navAba zujAuddaulA ke pAsa gyaa| usake mAdhyama se mugala samrATa zAhaAlama dvitIya se sAThagA~Tha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi 13 kiyA aura tInoM ne milakara 1764 meM kampanI para dhAvA bola diyaa| baksara meM puna: eka nirNAyaka yuddha huA jisameM briTiza phauja ne mugala samrATa aura avadha tathA baMgAla ke navAboM kI sammilita sainya zakti ko rauda kara uttara bhArata meM sugamatA se apanA sAmrAjya bar3hAne kA sunaharA avasara prApta kiyA phira to jaisA hindI ke prasiddha kahAnIkAra bhagavatI caraNa varmA ne likhA hai-'kampanI rAja rabara ke tambU kI taraha dillI taka pahu~ca gyaa|2 isa lar3AI meM vijaya prApta karake kaMpanI ne baMgAla, bihAra, aura ur3IsA kI pUrNa rAjasattA prApta kI aura avadha bhI usakI kRpA para nirbhara ho gyaa| zAha Alama ne kampanI ko ukta tInoM pradezoM kI dIvAnI athati rAjasva vasUlane kA adhikAra de diyaa| bAdazAha ilAhAbAda ke kile meM cha: sAla taka eka prakAra se kampanI kA kaidI bana kara rhaa| navAba avadha zujAuddaulA ne 50 lAkha ru0 harjAne meM diyaa| kevala 1766 se 68 ke bIca 57 lAkha pauNDa kI rakama baMgAla se vasUlI gii| 1770 meM baMgAla meM bhayaMkara akAla pdd'aa| isa duharI mAra se baMgAla bilabilA uThA, prajA bhUkhoM mara gaI; naitikatA aura saMskRti kI sArI sImAyeM Dhaha gii| uttara bhArata kI zaktiyoM ko dabA kara kampanI ne dakSiNa bhArata kI tarapha dhyAna diyA jahA~ use marAThoM, haidaraalI aura nijAma haidarAbAda se morcA lenA thaa| usa samaya kampanI kA netRtva gavarnara janarala vArena hesTigaz2a ke hAthoM meM thaa| usane bar3I kUTanItika cAtarya ke sAtha mahAdajI sindhiyA ko madhyastha banAkara 1782 I0 meM sAlabAI kI saMdhi kara lii| aMgreja triguTa ke saMyukta morce se yuddha karane se baca kara zakti saMcaya karane lge| hesTigja ne ghUsa dekara nijAma ko phor3a liyA, marATho se samajhautA kara hI liyA thA phalata: haidaraalI ko akelA pAkara use parAjita kara diyaa| usake putra TIpU kI sainika zakti tor3ane ke lie aMgrejoM ke netA kArnavAlisa ne kUTanIti ke jariye marAThoM, nijAma aura trAvaNakora tathA durga ke zAsakoM ko apanI ora milA liyaa| 1798 I0 meM lArDa velz2alI gavarnara janarala bana kara bhArata aayaa| usa samaya marAThe apane AMtarika saMgharSa meM ulajhe the; akelA canA kaise bhAr3a phor3atA, TIpU parAjita ho gyaa| TIpU kI hAra se kampanI ko dakSiNa bhArata meM apanA rAjya prasAra karane kA sarala mArga mila gyaa| velejalI ne sahAyaka saMdhi dvArA tamAma dezI riyAsatoM ko adhIna banAyA; TIpU ko jIta hI cuke the, avadha ke navAba, haidarAbAda ke nijAma aura karnATaka ke navAba Adi ne isa saMdhi para hastAkSara karake kampanI kI adhInatA mAna lii| marAThoM kA mahAsaMgha zaktizAlI par3a rahA thA isI bIca velejalI ke sthAna para hesTigja aayaa| 1817 meM pezavA ne pUnAsthita briTiza rejiDensI para dhAvA kiyA aura hAra gayA, pezavA ko gaddI se utAra kara penzana dekara biThUra bheja diyA gayA, usakA rAjya kampanI rAjya meM milA liyA gyaa| aba marAThe bhI kampanI kI dayA para Azrita ho gye| marAThoM ke patana ke pazcAt rAjapUtoM ne bhI kampanI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI adhInatA mAna lii| san 1818 taka paMjAba aura sindha ko chor3akara saMpUrNa bhAratIya upamahAdvIpa aMgrejI zAsana ke zikaMje meM kasA jA cukA thA, zeSa para parokSa rUpa se kampanI dezI rajavAr3oM aura rejiDanToM ke mAdhyama se zAsana kara rahI thii| yuddhoM se maukA pAkara kampanI ne kucha prazAsanika, vidhika sudhAra kie aura 1818 se 1856 I0 taka briTiza sattA kA sudRr3hIkaraNa huaa| 1843 meM sindha para aura 1839 meM paMjAba para kampanI ne vijaya prApta kara liyaa| lArDa DalahaujI (1848-56) cAhatA thA ki bhArata ke adhikAdhika bar3e bhUbhAga para pratyakSa briTiza zAsana kAyama ho isalie usane dezI riyAsatoM ko samApta karane kI nItivaza, uttarAdhikAra apaharaNa kA rAstA akhtiyAra kiyaa| isa nIti ke calate usane satArA, nAgapura, jhA~sI aura avadha kI riyAsatoM ko briTiza rAjya meM milA liyaa| isa prakAra san 1856 taka prAya: saMpUrNa bhArata para kampanI kA prabhutva sthApita ho gayA thaa| yaha kAla bhArata meM IsTa iNDiyA kampanI ke zAsana kA kAla haiN| kampanI ne isI bIca kucha sAmAjika, prazAsanika aura nAgarika suvidhA saMbaMdhI sudhAra lAgU kie jinakA deza ke navajAgaraNa aura prathama svataMtratA saMgrAma ke chir3ane meM mukhya hAtha thaa| Age unakA saMkSipta ullekha kiyA jA rahA hai| IsTa iNDiyA kampanI kI vyApAra nIti san 1813 taka isakI vyApAra nIti kampanI tathA usake karmacAriyoM ke lie adhikAdhika bhAratIya saMpadA ke dohana kI rahI, bAda meM briTiza udyoga ke jarUratoM ke anukUla usakI vyApArika nIti rakhI gii| isa nIti ke tahata apanI majabUta pakar3a banAne ke lie parivahana aura saMcAra mAdhyamoM kA vikAsa yahA~ ke dhana se hI kiyA gyaa| san 1831 meM rela kA prAraMbha madrAsa se kiyA gyaa| san 1834 se bhApa ke injana relagAr3iyoM meM lagane lge| 1853 meM baMbaI se thAnA taka pahilI rela paTarI yAtAyAta ke lie cAlU kI gaI aura 1869 I0 taka cAra hajAra mIla laMbA relamArga bana gayA jisakA kramazaH vistAra huA aura parivahana kI suvidhA ho gii| reloM ke dvArA sugama DAka vyavasthA kI bhI sahUliyata milii| prathama TelIgrApha lAina dvArA kalakattA se AgarA taka tAra bhejane kI suvidhA san 1853 taka ho gii| lArDa DalahaujI ke samaya DAka TikaTa cAlU kie gye| prazAsanika nIti san 1757 se 1857 ke bIca kampanI kI prazAsanika nIti meM barAbara parivartana kiyA gayA lekina sabakA uddezya kampanI kA munAphA bar3hAnA, bhAratIya saMpadA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hijai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi kA briTena ke lAbhArtha adhikAdhika dohana karanA aura briTiza dabadabe ko bar3hAnA thaa| isIlie prazAsanika taMtra ko ina lakSyoM kI pUrti kA sAdhana banAne ke lie bAra-bAra badalanA pdd'aa| isa bIca bhAratIya prajA kA jo bhayaMkara zoSaNa kampanI ke karmacAriyoM ne kiyA usake lie eka udAharaNa paryApta hogaa| akele klAiva itanI saMpatti lekara iglaiNDa lauTA jisase use prati varSa cAlIsa hajAra pauNDa kI Aya hotI thii| svayam aMgrejoM ne klAiva aura hesTigja ke lUTa kI bharapeTa niMdA kii| 1767 meM eka kAnUna banAkara briTiza saMsada ne kampanI ko cAra lAkha pauNDa prativarSa briTiza khajAne meM dene ko vivaza kiyaa| kampanI ke dhanI-adhikAriyoM ne apane dalAloM ke lie paise ke bala para hAusa Apha kAmansa meM sITeM kharIdanI zurU kii| isalie yaha nizcaya haA ki briTiza sarakAra kampanI ke bhAratIya prazAsana kI mUlanItiyoM ko niyaMtrita karegI jisase bhArata meM briTiza zAsana saMpUrNa briTiza ucca varga ke hita meM calAyA jA ske| san 1773 meM reguleTiMga ekTa pAsa huA aura kampanI kI gatividhi para nigAha rakhane kA kAma briTiza sarakAra ko diyA gyaa| san 1784 meM piTsa iNDiyA ekTa aura bAda meM isI prakAra ke kaI kAnUna bane jisase kaMpanI nidezaka maMDala kI zakti aura vizeSAdhikAra kama hote gye| san 1813 meM cArTara ekTa dvArA kampanI ke bhArata ke vyApArika ekAdhikAra ko khatma kara diyA gyaa| sarvocca sattA gavarnara janarala aura usakI kaunsila ko de dI gaI jo briTiza sarakAra ke niyaMtraNa meM zAsana karatA thaa| bhUrAjasva saMbaMdhI vyavasthA kAphI purAne jamAne se bhAratIya rAjya kisAnoM se kRSi paidAvAra kA eka hissA bhUrAjasva ke rUpa meM sIdhe yA bicauliyoM dvArA vasUla karatA thaa| 1765 I0 meM kampanI ko baMgAla, bihAra aura ur3IsA kI dIvAnI milI to pahale purAnI vyavasthA clii| 1773 meM vicauliyoM ko haTAkara sIdhe bhUrAjasva vasUlane kA nizcaya kiyA gyaa| vArena hesTigja ne puna: UMcI bolI lagAne vAle ThekedAroM ko yaha kAma sauMpA para isase bhUrAjasva saMbaMdhI asthiratA banI rahI, ise sthira aura sthAyI karane ke uddezya se lArDa kArnavAlisa ne 1793 I0 meM sthAyI baMdobasta baMgAla aura bihAra meM lAgU kiyA aura bhUrAjasva vasUlane vAloM ko jamIMdAra banA diyaa| isase naye zoSaka abhijAta varga kA udaya huA, kisAnoM kI sthiti nimnakoTi ke raiyata kI ho gaI, una para jamIMdArI zoSaNa aura julma bddh'aa| bAda meM cala kara sthAyI baMdobasta ur3IsA, madrAsa aura uttara pradeza ke vArANasI, gAjIpura taka ke bhUbhAga para lAgU kiyA gyaa| anya bhUbhAga meM raiyatavAr3I prathA calAI gaI jisameM sIdhe raiyata ke sAtha bhUmi kA baMdobasta kiyA gyaa| kahIM kahIM jamIMdArI prathA kA kucha parivartita rUpa mahAlabArI baMdobasta lAgU kiyA gyaa| aMgrejoM ne jamIna ko mAla kA rUpa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dekara use kharIdane becane kI vyavasthA calAI, isase deza kI bhUmi vyavasthA meM buniyAdI parivartana aayaa| bhAratIya gA~voM kI sthiratA, niraMtaratA caupaTa huI aura grAma samAja kA purAnA DhA~cA caramarA gyaa| sAmAjika aura sAMskRtika nIti dhArmika, sAmAjika aura sAMskRtika mAmaloM meM san 1813 taka kampanI kI nIti gaira hastakSepa kI thii| bAda meM unalogoM ne bhAratIya samAja aura saMskRti tathA dharma meM dakhala dene tathA usameM apanA varcasva sthApita karane ke lie sakriya kadama utthaayaa| yUropa meM 18vIM zadI meM vijJAna aura takanIkI jJAna ke pracAra-prasAra ke sAtha audyogika krAnti huI aura naitika mUlyoM tathA soca vicAra ke taura tarIkoM para navIna dRSTikoNa apanAyA jAne lgaa| 1789 meM phrAMnsa kI krAnti ne svataMtratA, samatA aura bandhutva kA saMdeza diyA jisase janatAMtrika bhAvanA aura Adhunika rASTrIyavAdI vicAraNA yUropIya logoM meM jAgrata huii| bekana, laoNka, bAlteyara, ruso, kAMTa, aithamasmitha aura beMthama Adi mahApurUSa isa vicAradhArA ke prabala poSaka the| sAhitya meM isI bhAva kI vyaMjanA varDasavartha, zailI, bAyarana aura Dikensa Adi racanAkAro ne kiyaa| yaha nayA ciMtana aura bauddhika parivartana phAMsIsI krAMti aura audyogika krAMti kI dena thii| bhAratIya janatA ke prati kampanI ke ahalakAroM kA dRSTikoNa rur3hivAdi thA isalie unhoMne vyApaka paimAne para AdhunikIkaraNa ke bajAya sAvadhAnI aura manda gati se nayA parivartana lAne kI nIti kA anusaraNa kiyA lekina san 1858 ke bAda bhAratIyoM ne svavaMtratA, samatA aura rASTrIyatA ke navInasiddhAMtoM ke anusAra zAsana kI mAMga zurU kara dii| isase pUrva hI viliyama beTiMga ke samaya satI prathA ko rokane kA saphala prayatna huA thA, lar3akiyoM kI zizu hatyA rokane, hinduvidhavAoM kA punarvivAha karane aura zikSA ke pracAra kI dizA meM bhI kAphI kArya Age bar3hAyA gayA thaa| bhArata maMtrI kI 1854 kI zaikSaNika vijJapti zikSA prasAra kI dizA meM eka mahattvapUrNa upalabdhi thii| isase deza meM navajAgaraNa kI lahara uThane lgii| san 1885 meM kAMgresa kI sthApanA huI aura usane svataMtratA saMgrAma cher3a diyaa| navajAgaraNa aura rAjA rAmamohanarAya prAyaH sabhI loga isa bAta se sahamata hai ki pazcAtya prabhAva aura saMparka ke phalasvarUpa bhArata meM navajAgaraNa aayaa| ciMtanazIla bhAratIyoM ne apane samAja kI kamiyoM ko jAnane tathA unheM dUra karane ke taura-tarIke DhUr3hane kA prayatna prAraMbha kara diyaa| aise loga mAnavatAvAda, vijJAna aura viveka meM vizvAsa karate the| isa naye buddhivAdI varga meM bhUmipati, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0 jai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi 17 pU~jIpati aura majadUra tabake ke loga mile jule the| rAjArAmamohana rAya ko navajAgaraNa ke agradUtoM meM pradhAna vyakti ke rUpa meM ginA jAtA hai| unake mana meM prAcya dArzanika vicAroM ke sAtha pAzcAtya vicAra dhArA evaM saMskRti ke lie mahattvapUrNa sthAna thaa| ve cAhate the ki dezavAsI vivekazIla aura vaijJAnika dRSTikoNa ke sAtha sabhI naranAriyoM kI mAnavIya pratiSThA aura sAmAjika samAnatA ke siddhAMta ko svIkAra kreN| deza meM Adhanika udyogadhaMdhe prAraMbha hoN| unhoMne 1809 I0 meM apanI prasiddha pustaka ekezvaravAdiyoM ko upahAra (giphTa TU monoisTsa) (Giftto monotheists) phArasI meM likhI jisameM aneka devI devatAoM ke sthAna para ekezvaravAda kA samarthana kiyA gayA thaa| unhoMne dhArmika aura sAmAjika kurItiyoM, rUr3hiyoM kA virodha kiyA; mUrti pUjA, jAtivAdI kaTTaratA aura pAkhaNDI dhArmika kRtya, aMdhavizvAsa, purohitavAda Adi kA khaNDana kiyaa| san 1820 meM unhoMne apanI eka anya racanA 'prIsepTsa Apha jIsasa' meM nyUTesTAmeMTa ke naitika aura dArzanika saMdeza kI prazaMsA aura usameM varNita camatkAroM kI upekSA kii| ve prAcya aura pAzcAtya darzana tathA paraMparA aura pragati meM samanvaya sthApita karanA cAhate the| svAbhAvika thA ki yathAsthitivAdI aura rUr3hivAdI unakA virodha kreN| unheM samAja bahiSkRta kara diyA gayA, vidharmI ghoSita kiyA gayA phira bhI ve hatAza na hue aura san 1829 meM unhoMne brahmasamAja kI sthApanA karake apane sudhAravAdI AMdolana kI dizA meM krAMtikArI kadama rkhaa| satI prathA para roka lagAne kA kAnUna unhIM ke prayatnoM kA phala thaa| auratoM ko adhikAra dilAnA, zikSA kA pracAra karanA unakA pramukha kAryakrama thaa| san 1830-40 ke bIca kalakattA meM eka aigloM iNDiyana sajjana henarI viviyana DerojiyoM ke prayAsa se yaMgabagAla AMdolana zurU huaa| ina logoM ne mukta ciMtana, vivekazIla prAmANika parakha, samAnatA, svataMtratA aura satyapriyatA para jora diyaa| vaha prakhara rASTravAdI kavi thaa| usane rAmamohana rAya kI vicAradhArA ko Age bar3hAne meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| san 1839I0 meM devendranAtha ThAkura ne rAmamohana rAya ke vicAroM ke pracArArtha tatvabodhanI sabhA kI sthApanA kii| isameM IzvaracaMnadra vidyAsAgara, akSayakumAra datta Adi pramukha vyakti the| san 1843 meM devendra nAtha ThAkura ne brahmasamAja kA punargaThana kiyaa| ina vyaktiyoM aura saMsthAoM ke sAtha hI Adhunika bhArata ke nirmAtAoM meM Izvaracandra vidyAsAgara kA nAma vizeSa rUpa se smaraNIya haiN| pazcima bhArata pAzcAtya vicAroM ke prabhAva kSetra meM baMgAla ke bAda AyA kyoMki 1818 se pUrva pazcima bhArata kA koI bhUbhAga briTiza niyaMtraNa meM nahIM AyA thA san 1849 meM paramahaMsa maMDalI kI sthApanA mahArASTra meM kI gii| isake saMsthApaka bhI ekezvaravAda meM vizvAsa karate the| tathA jAti pAti ke bhedabhAva nahIM mAnate the, avoM ke hAtha kA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa banAyA bhojana karate the| san 1848 meM kucha zikSita yuvakoM ne sAhityika aura vaijJAnika samiti kI sthApanA kI jisakI do zAkhAyeM gujarAtI aura marAThI 'jJAna prasAraka maMDaliyA~ thii| ye loga nArI zikSA ke prabala samarthaka the| jyotibA phule aura unakI patnI ne 1851 I0 meM puNe meM eka bAlikA vidyAlaya kholA aura usakI dekhA dekhI anya kaI vidyAlaya khule| phule mahArASTra meM vidhavA vivAha Andolana ke agradUta the| viSNa zAstrI paMDita ne vidhavA punarvivAha maMDala kI sthApanA kii| anya samAja sudhArakoM meM gopAlahari dezamukha, lokahitavAdI maMDala aura karsana dAsa mUla jI ke prayatna bhI ullekhanIya hai| jyotibAphule mAlI parivAra meM janmeM the, ve achUtoM kI dayanIya dazA ke bhukta bhogI the ata: unhoMne U~cI jAtiyoM ke varcasva ke virUddha abhiyAna claayaa| pArasI saMpradAya ke aguA dAdAbhAI naurojI ne 'pArasI lA asosiyezana' kI sthApanA kii| isa saMsthA ne bhI navajAgaraNa meM apanA aMzadAna diyaa| muslima saMpradAya meM yaha kAma kucha hada taka sara saiyada ahamada khA~ ne kiyaa| ina saba mahApuruSoM aura saMsthAoM ke kriyAkalApoM se jana sAdhAraNa ne jAgaraNa kI prathama aMgar3AI lii| loga apane adhikAroM ke prati saceta hue aura kampanI ke zoSaNa tathA rASTrIya apamAna se mukti ke lie saMgaThita hue| phalata: 1857 meM deza kA prathama svataMtratA saMgrAma huaa| san 1857 kA vidroha yaha vidroha kampanI prazAsana ke virUddha janatA kI saMcita zikAyatoM aura videzI rAja ke prati usakI nApasaMdagI kA pariNAma thaa| yadyapi isakI zurUAta sipAhIvidroha se huI kintu isakA vAstavika kAraNa vyApaka jana asaMtoSa thaa| kampanI ke kAle zAsana ne deza ke kRSakoM, zilpiyoM, dastakAroM aura purAne bhUsvAmiyoM kA itanA utpIr3anazoSaNa kiyA thA ki sabhI usase chuTakArA cAhate the| goda na lene kI nIti ke kAraNa dezI rajavAr3e bhI asaMtuSTa the| bhAratIya uccavarga ke loga bhI U~cI sarakArI naukariyA~ nahIM pAte the| IsAI mizanariyoM kI gatividhi teja ho gaI thI aura dharmaprANa janatA ke mana meM yaha bhaya bhara gayA thA ki aMgrejI rAja unake dharma ke lie khatarA hai| 1856 meM avadha ke navAba vAjidaalIzAha ko ayogya aiyyAza ghoSita karake use rAjyacyuta kiyA gayA thaa| vAdA yaha kiyA gayA ki navAba ko haTAkara prajA ko kampanI zAsana dvArA adhika sukha suvidhA dI jaayegii| para ye donoM bAteM jaba jhUThI nikalI to deza ke kendra pradeza avadha meM vyApaka janaroSa umdd'aa| udhara nAnA sAhaba aura lakSmIbAI ke sAtha jo anyAya huA thA usake vidroha kI lahara avadha se jhAMsI taka phaila gaI thii| sipAhI vidroha naye kAratUsoM ko lekara zurU huA jinhe muMha lagAnA par3atA thA aura jisameM carbI lagI hone kI bAta phaila gaI thI, yaha bhI dharma para AghAta samajhA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi gyaa| meraTha kI chAvanI se bagAvata zurU ho gii| prathama aphagAna yuddha (1838-42) paMjAba yuddha (1813-48) aura krimiyA yuddha (1854 -56) meM aMgrejoM kI hAra hone se briTiza phauja kI aparAjeyatA kA bhrama TUTa gayA thaa| maMgala pANDe kI phaoNsI ke bAda sipAhI vidroha pUre vega se bhar3aka utthaa| jana samarthana ke kAraNa vidroha kI jvAlA zIghra hI dAvAgni kI taraha dUra-dUra taka phaila gaI; isameM hindU aura musalamAna donoM saMpradAyoM ke sipAhI aura sAdhAraNa loga kandhe se kandhA milA kara abhUtapUrva ekatA ke sAtha khulakara aMgrejoM ke virUddha saMgharSa meM zAmila hue| dillI ke aMtima samrAT bahAdurazAha japhara' ko vidrohiyoM ne apanA nAyaka bnaayaa| anya sahAyakoM meM lakSmIbAI, nAnA sAhaba, ku~vara siMha, baqhta khA~ Adi aneka zUravIra the / vidroha ke pramukha kendra dillI, barelI, jhaoNsI, kAnapura, ArA the| usa samaya sindhiyA aura sikkhoM ne vidrohiyoM kA sAtha nahIM diyaa| zurU meM seTha sAhUkAra aura aMgrejiyata parasta kucha navazikSita yuvakoM ne bhI vidroha meM hissA nahIM liyA lekina bAda meM buddhivAdI yuvaka apanI mUla para pachatAye aura rASTrIya AMdolana kA jamakara samarthana kiyaa| aMgrejI zAsana thor3e samaya ke lie DaoNvADola ho gayA thA aura lagA thA ki deza kampanI zAsana kA juA isI bAra kandhe se utAra phekegA, para durbhAgya se vaha svapna saca nahIM bana sakA kyoMki bAgiyoM ke pAsa kampanI ke prati ghRNA ke alAvA koI sArvajanika yA rASTrIya stara kA sakArAtmaka muddA nahIM thA, isalie vidroha kramaza: ThaMr3A par3atA gyaa| jagaha-jagaha AMdolanakArI parAjita hote gye| dillI meM hArane ke bAda vidroha bikhara gyaa| eka-eka karake vidrohI netA samApta kara die gye| bahAdurazAha ko kaida karake raMgUna bheja diyA gayA aura vidroha damana kA pUrA kharca mayasUdavyAja ke dezavAsiyoM se vasUlA gyaa| saMgharSa ekadama vyartha nahIM gayA, koI saMgharSa kabhI vyartha nahIM jaataa| kavi kI yaha ukti (Say not the struggle not availeth) 'mata kaho ki saMgharSa vyartha gayA' eka zAzvata satya kI vyaMjanA karatI hai| yaha prathama rASTrIya svataMtratA saMgharSa bhAratIya itihAsa kI eka garimAmaya yugAMtakArI ghaTanA siddha huii| kaMpanI rAja samApta ho gyaa| yaha isa saMgharSa kA hI supariNAma thaa| mahArAnI vikToriyA bhArata kI rAja-rAjezvarI huI aura itihAsa kA eka nayA adhyAya prAraMbha huaa| sAmAjika aura Arthika sthiti isa sadI meM IsTa iNDiyA kampanI dvArA bhAratIya janatA kA bhayaMkara ArthikazoSaNa aura dohana kiyA gyaa| lagAna meM lagAtAra bar3hottarI; kampanI ke ahalakAroM, usake ThekedAroM aura jamIMdAroM ke atyAcAra, Aye dina pratidvandI senAoM ke AkramaNa aura lUTapATa se jana jIvana durvaha ho gayA thaa| avyavasthA kA lAbha uThAkara jagaha-jagaha baTamAroM ThagoM, coroM, DakaitoM ne bhI lUTa-khasoTa macA rakhA thaa| Arthika viSamatA kA deza meM vikarAla 19 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tANDava ho rahA thaa| eka tarapha ghora daridratA se pIr3ita do jUna kI sUkhI roTI ke lie mohatAja janatA thI to dUsarI aura apAra saMpadA kA aiyyAsI meM apabyaya karane vAle sAmaMta aura ahalakAra the| kRSi kI vyavasthA takanIkI pichar3epana aura saMsAdhanoM kI kamI ke kAraNa burI thii| isalie bhAratIya kRSaka varga tavAha thaa| ___ bhArata se sUtI kapar3e, rezamI kapar3e, lohe kA sAmAna, nIla, zorA, aphIma, cAvala, gehU~, cInI, mazAle aura auSadhiyoM kA niryAta videzoM ko hotA thA, kinta grAmavAsiyoM kI garIbI aura grAmoM ke svAvalaMbI hone ke kAraNa AyAta kama hotA thA isalie vyApAra lAbhadAyaka thaa| isalie vyApArI bhI apekSAkRta saMpanna the| kintu avyavasthA, arAjakatA aura lagAtAra sainika abhiyAnoM ke kAraNa AMtarika vyApAra asurakSita thA, vyApArika mArgoM para prAya: kAravA~ lUTa lie jAte the| choTe-choTe bhasvAmI jagaha-jagaha cuMgI vasUlate the| ina bAdhAoM ke bAvajUda bhI vyApAra dhaMdhe kI sthiti kRSi kI taraha caupaTa nahI ho gaI thii| vyApAra kI sthiti ThIka thii| mahArASTra, Andhra aura baMgAla meM jahAja nirmANa udyoga vikasita ho gayA thaa| yUropiya kampaniyAM apane istemAla ke lie bhArata meM bane jahAja kharIdatI thii| 19vIM zatI ke pUrvAddha meM bhArata vizvavyApAra tathA vANijya kA pramukha kendra samajhA jAtA thaa| rUsa ke pITara mahAna ne kahA thA 'yAda rakho ki bhArata kA vANijya vizva kA vANijya hai aura jo usa para pUrA adhikAra kara sakegA vahI yUropa kA adhinAyaka hogA, isalie kaI dezoM kI kampaniyA~ bhAratIya vyApAra ke lie Age AI para briTiza vyApAriyoM ne isa maMtra ko acchI taraha samajhA aura ve zIghra hI yUropa kI sarvazreSTha zakti bana aaye| yahA~ ke vANijya para adhipatya jamA kara hI aMgreja yUropa kI mahAzakti aura samudra kI lahara-lahara para zAsana karane vAle vizva ke pramukha sAmrAjyavAdI bana ske| sAmAjika jIvana dharma, kSetra, kabIlA, bhASA jAti-saMpradAya Adi nAnA AdhAroM para baTA huA thaa| ucca aura nimna varga kI jIvana zailI eka dUsare se nitAMta bhinna thii| hindU cAra varNoM, aneka jAtiyoM upajAtiyoM meM vibhAjita the| isa vyavasthA ne sAmAjika krama meM logoM kA sthAna sthAyI rUpa se nizcita kara diyA thaa| jAtIya paMcAyateM pariSadeM aura pradhAna tathA mukhiyA sAmAjika krama kA thor3A bhI ullaghaMna nahIM hone dete the| ve jAti-niyamoM ko sakhtI se lAgU karate the, niyamoM ke ullaghaMna para kaThora daNDa dete the, prAyazcita karAte the aura jAti bahiSkRta bhI kara dete the| chUAchUta kA kar3AI se pAlana karanA par3atA thaa| musalamAna bhI burAI se ekadama achUte nahIM the| ziyA-sunnI ke jhagar3e yadA-kadA hote the| sAmAnyatA zarIpha aura sampanna musalamAna nimna varga ke musalamAna ko nIcI nigAha se dekhate the, phira bhI unameM hinduoM se adhika ekA thaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi 21 hindU parivAra pitR sattAtmaka thA, variSTa puruSa sadasya parivAra kA mukhiyA hotA thaa| saMpatti meM dAya bhAga kevala puruSoM ko milatA thaa| auratoM ko parde meM aura pUrNa niyaMtraNa meM rakhA jAtA thA kintu mAtA, patnI aura putrI ke rUpa meM unheM parivAra meM paryApta saMrakSaNa sulabha thaa| nimnavargIya striyA~ kheta khalihAnoM meM kAma karatI thI aura unake sAtha manacale saMpanna puruSa yadA kadA balAtkAra bhI karate the / puruSa ekAdhika patniyA~, rakhaila, upapatniyA~ rakhate the, para striyoM ko yaha haqa nahIM thA, punarvivAha niMdita samajhA jAtA thaa| zAdIvivAha meM ucca varga khUba phijUla kharcI karatA thA; uttara bhArata meM vidhavAoM ko kabhIkabhI jabarana satI hone para bAdhya kiyA jAtA thaa| dakSiNa bhArata meM yaha prathA nahI thI / nimna varga meM vidhavA vivAha aura punarvivAha calatA thaa| janatA meM aMdhavizvAsa, rUr3hivAditA, azikSA kA aMdhakAra vyApta thaa| isa zatI meM zikSA upekSita thii| zikSA paddhati paraMparita aura rUr3ha thii| pazcimI duniryA meM ghaTita hone vAle parivartanoM se bhAratIya zikSA kA saMparka nahIM thaa| vijJAna, bhUgola takanIkI zikSA kA pUrNa abhAva thA / zikSA kA mAdhyama saMskRta, phArasI aura dezI bhASAaiM thI / saMskRta vidyAlayoM meM vyAkaraNa, nyAya darzana, kAvya, karmakANDa Adi viSayoM kI paraMparita zikSA dI jAtI thii| phArasI bhASA ko rAjakIya saMrakSaNa prApta hone se isakI par3hAI adhika hotI thii| Amataura para prAcIna paraMmarA prApta zikSA paddhati hI vidyAlayoM aura madarasoM meM calatI thii| yaha zikSA bhI uccavarga taka hI sImita thii| striyoM ko zikSA ke adhikAra se vaMcita kara diyA gayA thaa| zUdroM kA praveza vidyAlayoM meM asaMbhava sA thaa| isalie sAkSaratA kA ausata kAphI kama thaa| isalie maulika ciMtana aura pragatizIla soca-vicAra kA calana nahIM thA, gatAnugatikatA sabhI kSetroM meM bar3hatI para thI / yaha saba hote hue bhI bhAratIya samAja kuzikSita, asaMskRta aura abhadra nahIM thA / samAja meM zikSakoM kA bar3A sammAna thaa| saMskRti aura sAhitya kI sAmAnya sthiti saMskRti paraMparApriya thii| sAMskRtika kAryakramoM kA Ayojana tathA usake vyayabhAra kA vahana prAyaH zAhIdarabAra, sAmaMta aura saradAra karate the| isa zatI meM unakI mAlI hAlata patalI ho gaI thI isalie sAMskRtika kriyAkalApa ke nAma para nAca-gAna hI hote the| mugala vAstukalA aura citrakalA kA hrAsa ho rahA thaa| dillI ke aneka kalAkAroM ne haidarAbAda, avadha, baMgAla aura paTanA ke navAbo- sAmaMto ke yahA~ jAkara saMrakSaNa prApta kiyA thA aura isake kAraNa citrakalA kI naI-naI sthAnIya zailiyoM kA prArambha huA / saMgIta kI sthiti sadAbahAra thii| muhammadazAha aura avadha ke navAboM ke saMrakSaNa meM saMgIta kI kaI navIna zailiyA~ jaise TappA, khemaTA, ThumarI Adi kA calana huaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAhitya meM kAvya kI sthiti socanIya thI / kavitA kA dama alaMkAra, rIti aura rUr3hiyoM ke malabe ke nIce daba kara ghuTa rahA thaa| usameM kAmukatA aura hatAzA ke sivA anya kisI viSaya kI vyaMjanA nahIM ke barAbara ho gaI thii| phArasI - urdU meM bhI AzikI racanAoM kI saMkhyA hI adhika thii| urdU ke kucha zAyaroM ne nAma kamAyA jaise mIra, saudA, najIra, g2Aliba aadi| isa kAla meM dakSiNa kI malayAlI bhASA meM punarjIvana dikhAI pdd'aa| kerala meM kathAkalI nRtya nATaka kA kucha vikAsa huaa| vAstu kalA aura mitticitroM kA uttama udAharaNa 'padmanAbhana prAsAda' isa kAla kA acchA namUnA hai| tamila meM sittara kAvya kA pravarttaka tAyumAnavara ( 1706-44) isI samaya huA / isane maMdira vyavasthA aura jAti prathA kI kurItiyoM kA virodha kiyaa| asama meM ahoma rAjAoM ke saMrakSaNa meM kucha sAhitya racanA huI / gujarAta meM dayArAma ke gIta aura paMjAbI meM vAriza zAha kI hIra rAjhA isa kAla kI ullekhanIya racanAyeM haiM / sindhI sAhitya kA utkarSa huA / zAha abdula latIpha, sacala aura sAmI Adi kaI prasiddha sindhI sAhityakAra isI zatAbdI meM hue / 22 gaNita aura nakSatra vidyA meM prAcIna upalabdhiyoM kI tulanA meM yaha zatAbdI isa kSetra meM kucha nahIM de skii| sAmaMto aura sAdhAraNa janoM meM aMdhavizvAsa aura rUr3hivAditA ghara kara gaI thI isalie jJAna-vijJAna ke naye jharokhe nahIM khule / pazcima meM jisa vaijJAnika buddhivAdI saMskRti aura sAhitya tathA jJAna-vijJAna kA pracAra-prasAra bar3ha rahA thA aura isake kAraNa unakI jo rAjanItika aura Arthika unnati ho rahI thI usakI ora se bhAratIya isa kAlAvadhi meM prAyaH anabhijJa rhe| yaha bauddhika aura sAMskRtika pichar3Apana hamArI gulAmI kA eka pramukha kAraNa thA / sattA aura saMpadA ke lie saMgharSa, Arthika dIvAliyApana, sAmAjika pichar3Apana aura sAMskRtika jar3atA ne bhAratIya janatA ke caritra para burA prabhAva ddaalaa| sAmaMta aura saradAra tathA rAje aura navAboM kA caritra to sAdhAraNa janatA se bhI gayA gujarA thaa| ve bhraSTa, patita, kRtaghna, aiyyAsa aura caritrahIna the| sAdhAraNa janatA usa ApadkAla meM bhI caritravAn thI / usake caritrabala kI prazaMsA jAna mailkAma, krAnaphArDa Adi kaI yUropIya adhikAriyoM ne kI hai| ve paropakArI, nizchala, atithi kA svAgata karane vAle aura naitika dRSTi se caritravAn the, isa zatI meM isa samAja kI mahattvapUrNa vizeSatA hindu - musalamAnoM kI ApasI samajhadArI aura virAdarI kI bhAvanA thii| donoM saMpradAya melajola se rahate the, eka dUsare ke duHkha darda meM hissA baTAte the| sAmaMto navAboM kI lar3AI bhI svArtha para AdhArita thI na ki dharma ke nAma pr| rAjanIti dharma nirapekSa thii| ApasI bhAIcAre kA saMbaMdha gaoNvoM aura nagaroM meM barakarAra thaa| eka sAjhI saMskRti kA utthAna huA thaa| bhASA bheda bhI nahIM thA / urdU bhASA ke vikAsa meM musalamAnoM ke sAtha hindU lekhakoM ne bhI bar3A yogadAna kiyA / hinduoM meM bhakti Andolana aura musalamAnoM meM sUphImata pracAra ke prabhAva se yaha bhAIcArA aura sAjhI saMskRti kA vikAsa saMbhava huA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi010 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi thaa| donoM kaumoM meM pArasparika sadbhAva sudRr3ha huaa| musalamAna saradAra-sAmaMta bhI holI dIvAlI manAte the aura hindu maharrama, Ida Adi meM hissA lete the| sArAMza yaha ki dharma bhAratIya samAja ke sAmAjika aura sAMskRtika jIvana meM alagAva kA nahIM balki aikya kA muddA thaa| alagAva ke mudde dUsare the jaise varga bheda, jAti bheda aura sthAna bheda aadi| hindu musalamAnoM ko Apasa meM lar3Ane unheM dharma, bhASA, saMskRti ke AdhAra para baoNTane kA kAma bIsavIM zatI meM aMgrejoM ne apanI suvicArita 'nIti baoNTo aura rAjakaroM' ke AdhAra para kiyaa| sAhityika aura dhArmika paristhiti 19vIM (vi0) hindI sAhitya ke itihAsa meM rItikAla kA uttarArddha kAla hai| isa kAla meM 'yathA rAjA tathA prajA' kI sthiti thii| rAjA, navAba, sAmaMta, jAgIradAra, jamIMdAra, bhUsvAmI sabhI vilAsitA aura aiyyAsI meM DUbe hue aura unake Azrita darabArI kavi, sAhityakAra bhI unake manapasaMda kI racanAyeM karate the| isalie isa kAla ke hindI sAhitya meM zraMgAra kI pradhAnatA thii| nAyaka-nAyikA bheda, nakhazikha varNana pramukha kAvya viSaya thA aura rUr3hi tathA rIti grasta abhivyaMjanA zailI pracalita thii| yahI dazA kamoveza tatkAlIna prAya: sabhI bhAratIya prAdezika bhASAoM ke sAhitya kI bhI thii| sAhitya meM samAja pratibiMbita ho rahA thaa| lekina zreSTha sAhitya kevala samAja kA pratibimba hI nahIM hotA balki samAja kA mArgadarzana bhI hotA hai| hindI kA jaina sAhitya dUsare prakAra kA hai| usameM zRMgAra nAyaka nAyikA bheda aura nakhazikha varNana ke bajAya jainadharma, darzana, ciMtana, vrata-upavAsa Adi ke varNanoM kI pradhAnatA hai| kyoMki yaha sAhitya prAya: jaina sAdhuoM aura naiSThika zrAvakoM dvArA likhA gayA hai| isalie isa sAhitya meM prArambha se aba taka dhArmika AkhyAna, carit, kathA, tIrthakaroM ke paMca kalyANa aura unake upadeza Adi ke sAtha jaina dharma-darzana sambandhI AgamoM aura purANoM, caritakAvyoM ke AdhAra para hindI bhASA meM racanAyeM hotI rahI haiN| isalie kucha vidvAnoM ne isa sAhitya para sAMpradAyika sAhitya hone kA tohamata lagA kara ise sAhityetihAsa ke kSetra se bAhara kara diyA thA paraMta itane vizAla sAhitya bhaNDAra meM aisI anekAneka kRtiyA~ upalabdha haI jo kisI bhI sAhitya ke Takkara kI haiM jinameM bharapUra, sAhityika vizeSatAyeM haiM isalie ise sAhitya meM zAmila karane kI joradAra ziphArisa aneka vidvAnoM aura samIkSakoM ne kii| aisI vizeSa paristhiti meM isa sAhitya ke adhyayana ke lie jaina dharma kI tatkAlIna sthiti kA saMkSipta paricaya prApta karanA upayogI hai| jainadharma__ jaina dharma mahAvIra ke bAda kisI samaya vastra pahanane aura na pahanane ke AdhAra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para digambara aura zvetAmbara nAmaka do sampradAyoM meM ba~Ta gyaa| ina donoM meM eka mUlabhUta samAnatA yaha thI ki donoM mUrtipUjaka saMpradAya the| 16vIM zatAbdI meM zvetAmbara saMpradAya meM eka krAnti huI aura mahAvIra ke nirvANa ke do hajAra varSa bAda vIra saM0 2001 lokAzAha ne guNa pUjaka saMpradAya kA pracAra prAraMbha kiyaa| ye mUrtipUjA ke sthAna para guNapUjA ko mahattva dete the| ve asad vRttiyoM ke ucchedaka the| inakA varNana yathAsthAna 16vIM zatI ke itihAsa ke sAtha kiyA gayA hai| ApakA hIre-javAharAta kA ahamadAbAda meM khyAti prApta kArobAra thA aura vahA~ kA zAsaka muhammadazAha inheM bahuta mAnatA thaa| ye usake dasa varSa taka maMtrI rhe| saMpannatA meM raha kara unakI tattva zodhaka vRtti kabhI maMda nahIM huii| vaha maMdiroM, maThoM, pratimA gRhoM ko Agama kI kasauTI para kasa kara dekhate to unheM kahIM bhI mokSopAya meM pratimA kI pratiSThA nahIM prApta hotI thii| unhoMneM ghoSita kiyA ki mokSa kI siddhi ke lie maMdiroMpAsanA kI koI AvazyakatA nahIM / nigraMtha dharma ke pAlana ke lie maThAdhIzoM aura sukhakAmI sAdhuoM kI dAsatA aura unapara andhavizvAsa karane kI jarUrata nahIM hai| yahIM se jaina dharma kI eka navIna krAMtikArI zAkhA phUTI jo maMdiropAsanA aura mUrtipUjakoM se bhinna ho gii| jaina dharma meM yaha eka krAMti thii| ve jar3a kI pUjA ke sthAna para caitanya kI pUjA para bala dete the| aMta me unakI bhI vahI gati huI jo hara krAMtikArI kI hotI AI hai| yahI lokA gaccha sthAnakavAsI saMpradAya ke nAma se prasiddha huA / 'hArTa Apha jainijma' 3 kI videzI lekhikA ne likhA hai ki lokA gaccha mArTina lUthara ke pyUriTana saMpradAya kI taraha sudhAravAdI thaa| lokAzAha kI isa virAsata ko sthAnakavAsI saMpradAya ke sAdhuoM aura zrAvakoM ke saMgha ne kaThina saMgharSa karake Age bddh'aayaa| 16vIM 17vIM zatI meM lokAzAha kI krAMti kI mazAla jIvarAja, lavajI, dharmasiMha, dharmadAsa aura harajI RSi ne prajvalita rkhii| ye loga kriyoddhAraka sAdhu the| inakI paramparA Age bddh'ii| inameM dharmadAsa ke ziSyoM kI saMkhyA adhika thii| unhoMne ziSyoM ko 22 vibhAgoM meM bA~Ta kara sabake dAyitva nirdhArita kie| isalie ise 22 ToliyA bhI kahate haiN| jaina samAja meM 'upa' upasarga kA paryApta prayoga milatA hai jaise upAsaka, upAzraya, upavAsa aadi| upAzrayoM ke mamatva se sAdhu zithilAcArI ho rahe the| inake sthAna para sthAnaka Aye jo sAdhuoM ke nimitta nahIM balki zrAvaka dharma carcA ke nimitta sthAna banavAte . the / isalie isa saMpradAya ko sthAnakavAsI kahA jAne lgaa| Atma sAdhanA aura lokapracAra inakI mukhya vizeSatAyeM thii| isa saMpradAya ke sAdhuoM ne loka bhASA meM sAhitya-racanA kI aura rAsa, DhAla, caupAI Adi nAnA kAvya vidhAoM meM maulika tathA anUdita sAhitya kA vizAla bhaMDAra khar3A kiyA isa zatAbdI meM sthAnakavAsI sampradAya ke siddhAntoM kA prabuddha jaina samAja para gaharA prabhAva dikhAI par3atA hai| isakA prabhAva anya saMpradAyoM para Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi0jai0sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi bhI. pdd'aa| isa zatI meM gujarAta ke kaThiyAvAr3a meM svAmI sahajAnaMda ne 1837 meM svAmI nArAyaNa saMpradAya claayaa| ye loga bhI mUrtipUjA kI apekSA mAnasIpUjA ko zreSTha mAnate hai| isase kucha hI samaya pahale 1818 meM bhIkhama jI ne terApaMtha calAyA jo rAjasthAnI the| inhoMne 12 anya sAdhuoM ke sAtha bagar3I mAravAr3a meM 1818 meM teraha (terA paMtha) claayaa| ye hiMsA tyAga ko dharma mAnate the kintu asaMyamI kI prANarakSA anucita mAnate the| Apane sAhitya kI racanA kI hai| inakA janma saM0 1787 meM rAjasthAna ke kaMTAliyA grAma meM huaa| Apane marugurjara (hindI) meM bhI sAhitya racanA kii| isa paMtha ke yazasvI AcArya tulasI ke nAma se sabhI paricita haiN| inake aNuvrata ke anuyAyiyoM kI saMkhyA dinoM dina bar3hatI rahI hai| sArAMza yaha hai jaina dharma ke do pramukha pradezo maru aura gurjara meM krAMti kI lahara gatizIla thI / dalabandiyoM se Upara uThakara jaina samAja ke saMgaThana ke lie isa zatAbdI meM digambara zvetAmbara aura sthAnakavAsI - tInoM pramukha aMgoM ne prayatna kiyaa| 1894 meM digambara kAnphrensa, 1902 meM mUrti pUjaka zvetAmbara (jaina kAnphrensa kI sthApanA huii| sthAnakavAsI samAja ko saMgaThita karane ke lie akhila bhAratavarSIya jaina kAnaphrensa kI sthApanA kI gaI jisakA prathama adhivezana pharavarI 1906 meM moravI meM huaa| 25 sthAnakavAsI dhArmika sAhitya ke racanAkAroM meM agragaNya nAma amolaka RSi kA hai jinhoMne 32 AgamoM ko hindI bhASA meM anUdita kiyaa| jaina tattva prakAza unakI zreSTha kRti hai| grantha lekhakoM meM AtmArAma ma0, ghAsIlAla jI ma0, hastImala jI ma0 Adi RSi Agama sAhitya ko janasulabha banAne ke kArya meM juTe haiN| Agametara sAhitya kI racanA meM javAhira lAla jI ma0 cauthamala jI ma0 Adi ke nAma ullekhanIya hai jo saMprati racanAzIla haiN| isa kArya meM kaI saMsthAyeM prazaMsanIya kArya kara rahI hai aura sAhitya ke prakAzana dvArA mahattvapUrNa yogadAna kara rahI haiM, unameM jaina siddhAnta sabhA, bambaI, gujarAtI sAhitya, jaina gurukula vyAvara, sthAnakavAsI jaina sAhitya pariSada ahamadAbAda tathA pArzvanAtha vidyAzrama vArANasI ke nAma ullekhya haiN| jaina sAdhuoM, zrAvakoM aura jaina samAja kA zAsana sattA se sadaiva acchA saMbaMdha rahA hai| 18vIM zatI ke aMtima dazaka aura 19vIM zatI ke prAraMbhika caraNa meM lava jI RSi ko khaMbhAta ke navAba kA krodha bhAjana bananA par3A thA; aura usane lavajI ko kaida meM DAla diyaa| navAba kA kAna lavajI ke nAnA vIra jI vorA ne hI bharA thA aura lavajI ko dharma-virodhI aura zAsana virodhI kahA thA parantu unakI dharmacaryA aura sAdhutA se jela ke karmacArI aura jelara prabhAvita hue| unalogoM ne begama se inake sadAcAra kI prazaMsA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kii| begama ne navAba se kahakara lava jI ko sasammAna mukta karavA diyaa| yativarga ke dveSa aura SaDayaMtra ke kAraNa lava jI RSi ko kAphI kaSTa sahanA par3A thaa| ina logoM ne dillI samrAT ke kAna bhare para bAda meM kAjI ne vAstavika ghaTanA kA patA lagA kara inake virodhiyoM ko tAr3anA dekara chor3a diyA aura bhaviSya meM inakA utpIr3ana na karane kI kar3I AjJA dekara vApasa lauTa gyaa| isa zatI meM bhI rAjasthAna aura gujarAta jaina dharma ke pramukha kendra hai| saM0 1789 meM jaba marAThoM ne ahamadAbAda ko lUTane ke lie nagara para AkramaNa kiyA to usa samaya seTha zAMtidAsa ke suyogya vaMzadharoM ne marAThA phauja ko saMtuSTa karake nagara kI rakSA kii| isalie nagara ke sabhI vyApArika saMgaThanoM ne mila kara isa parivAra ko nagara seTha svIkAra kiyA aura nagara meM bikane vAle saba mAla para cAra AnA prati saikar3A nagara seTha ko prApta karane kA adhikAra diyaa| yaha rakama isa parivAra ko bAda meM bhI zAhI khajAne se milatI rhii| san 1822 meM dAmA jI ne pATaNa ko musalamAnoM se chIna liyA thA aura vahA~ ke zAsaka gAyakavAr3a ho gaye the| ina zAsakoM ne zAMtidAsa ke vaMzadharoM ko pAlakI chatra aura masAla dhAraNa karane kA sammAna diyA thaa| saca pUchiye to eka aisA samaya AyA jaba gujarAta meM gAyakavAr3a, pezavA aura aMgreja kampanI kA tiharA rAja thA kintu nagara seTha ke parivAra kA saMbaMdha sabake sAtha sAmaMjasyapUrNa hone ke kAraNa jainiyoM ko apanI dharmacarcA aura vyApArika gatividhiyoM meM koI vizeSa asuvidhA nahIM huI; kama se kama vaisI asuvidhA aura pIr3A kabhI nahIM huI jaisI baMgAla meM duhare zAsana prabaMdha ke daurAna vahA~ kI janatA ko huI thii| saM0 1874 meM ahamadAbAda pUrNatayA aMgrejI kaMpanI ke adhikAra meM A gayA thA, usa samaya bhI ina logoM ke prayatna se hemAbhAI insTITyUTa, pustakAlaya aura bAlikA vidyAlaya Adi sArvajanika saMsthAoM bhI sthApanA kI gii| 1904 saM0 meM gujarAta varnAkyUlara sosAiTI kI sthApanA huii| gujarAta kAleja, aneka maMdira aura pratiSThAna Adi kI sthApanA meM ina logoM ne yogadAna kiyaa| 19vIM zatI (vi0) meM gujarAta meM kaI akAla par3e jinameM 1803, 1840, 1869 ke dukAloM aura prAkRtika ApadAoM ke samaya ina logoM ne janahitArtha bahuta drabyadAna dekara janatA ko rAhata phuNcaayaa| sArAMza yaha ki 19vIM zatI meM bhI zreSThivarga, zrAvakoM aura sAdhuoM kA dezI rajavAr3oM, navAboM ke sAtha sauhAdrapUrNa saMbaMdha thA aura ye loga janahitAya kAryoM meM tana-mana dhana se sahAyatA karate the / 1891 meM jesalamera ke gumAnacaMda aura unake pA~ca putroM ne zatruMjaya tIrtha kI saMghayAtrA nikAlI, pustaka bhaMDAra sthApita kraayaa| mumbaI ke prasiddha seTha motI zAha ne AdIzvara kI pratimA sthApita karAI aura dharmazAlA Adi bnvaaii| ahamadAbAda ke seTha harIsiMha, kesarIsiMha ne jinAlaya aura bhavya prasAda Adi bnvaaye| yaha prAsAd aura vizAla maMdira ahamadAbAda ke darzanIya sthAnoM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi 0 jai0 sA0 kI rAjanItika, sAmAjika aura sAMskRtika pRSThabhUmi meM apanI kArIgarI aura bhavyatA ke lie ullekhanIya hai| saMdarbha - 1. vipinacandra - Adhunika bhArata pR0-44. 2. bhagavatI caraNa varmA- 'mugaloM ne salvanatana baTanza dI' 3. "About AD. 1452. The Lonka seet arose and was followed by sthanakvase seet. Dates of which strugly coincide with the Lutheren Puritans." muni - suzIlakumAra jaina dharma kA tihAsa pR0 306 se uddhRta 27 'Heart of Jainisem' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-adhyAya 19vIM zatI (vi0) ke jaina hindI sAhitya kA vivaraNa agaracaMda kharataragacchIya bhaTTAraka zAkhA ke sAdhu harSacaMda Apake guru the| inhoMne 'sImaMdhara cauDhAliyA' saM01894 meM rAmapura meM bnaayaa| zrI agaracaMda nAhaTA ne inakA nAma 19vIM zatAbdI ke pramukha kaviyoM meM ginAyA hai| anopacaMda yaha kharataragacchIya kSamA pramoda ke ziSya the| Apane 'gor3I pArzva vRhat stava' kI racanA caitra zukla paMcamI saM0 1825 meM kii| anopacaMda ziSya anopacaMda ke kisI ajJAta ziSya ne 'mAnatuMga mAnavatI saMbaMdha caupAI' kI racanA mA0 zukla 13 saM0 1872 meM kii| isakI hastaprati saM0 1880 kI likhI huI vikramapura jJAna bhaMDAra meM surakSita hai| amaracaMda lohAr3A __ Apane 'bIsa viharamAna pUjA (saM0 1891) kI racanA kii| amaravijaya1 ye kharataragacchIya udayatilaka ke ziSya the| inhoMne hindI meM 'akSara battIsI' kI racanA kii|6 inakI pacIso racanAyeM rAjasthAnI mizrita hindI meM prApta hai| 'sImaMdhara svAmI stavana' saM0 1814 meM likhI gii| cUMki ye 18vIM zatI ke uttarArddha se lekara 19vIM zatI ke pUrvArddha taka racanAzIla the, isalie 18vIM zatI ke racanAkAroM ke sAtha isa graMtha ke bhAga3 meM inakI carcA kI jA cukI hai, ata: yahA~ inakA vistArapUrvaka varNana nahIM kiyA jA rahA hai| inake saMbaMdha meM adhika jAnakArI ke lie hindI jaina sAhitya kA vRhat itihAsa khaNDa3 pRSTha 35-36 dekhA jaay| amaravijayara Apa tapAgacchIya sadAvijaya ke praziSya aura surendra vijaya ke ziSya the| inhoMne udayasUri kA sAdara smaraNa kiyA hai jinakA dehAvasAna saM0 1837 meM huA thaa| isalie Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agaracaMda amarasiMdhura 29 unake samasAmayika hone ke kAraNa yaha bhI 19vIM zatI ke racanAkAra the| inakI zAMti jina stuti (135 kar3I san 1819 rAMdera) prApta hai jisakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai-- Adi aMta kalaza 'parama dharama dhana pUravA, sadguru surataru sAra, Ave mati Ukati adhika, acala avani upagAra / ' yaha kalyANaka prabhutaNA, guru kRpAiM gAyAM ulAsa re, saMvata aThAra ugaNi mAM, rahI rAMdera comAsa re / zAzvata tapagaccha gagana zazi yaza ghaNo sabala sUri siratAja re, adhika sukha udayasUri sadA saMthuNyo zAMti gaNirAja re / vivudha vilakSaNa vANiI, sadAvijaya sukhakAra re, sadguru surendraM sadA kareM amara muni upagAra re / isakA aMtima kalaza isa prakAra hai vizvasena naMdana trijagavaMdana, bhAvaki bhaMjana apaharo, solamAM svAmi mugatigAmI, kahyA kalyANaka vaMchita kro| bahubhA~ti yute citteM bhavika ArAdho ati bhalAi, suguru surendravijaya saMpada nitya amaramuni sukha niramalA / ' yaha bhI ho sakatA hai ki amaravijaya ( 1 ) aura (2) donoM eka hI kavi ho kevala gacchabheda ke kAraNa donoM ko bhinna mAna liyA gayA ho| isa viSaya meM zodha kI AvazyakatA hai| amarasiMdhura ye kharataragacchIya kSemazAkhA ke sAdhu jayasAra ke ziSya the| inakA janmanAma amarA yA amaracaMda thaa| saM0 1840 meM inakI dIkSA samArohapUrvaka jaisalamera meM sampanna huI thii| saM0 1877 se 1891 ke bIca ye adhikatara baMbaI rahe, vahA~ inakI preraNA se ciMtAmaNi pArzvanAtha maMdira aura upAzraya kA nirmANa huaa| inhoMne 'navAMNu prakArI pUjA' 1888, pradesI cau0 1892, kuzalasUri sthAna nAma garbhita stava0 1892, solaha svapna caur3hAliyA ke alAvA karIba do sau pada, stavana aura gIta Adi likhe haiN| ina racanAoM kA saMpAdana zrI agaracaMda nAhaTA ne karake baMbaI ciMtAmaNi pArzvanAthAdi pada stavana saMgraha meM prakAzita kiyA hai| " navANu prakArI pUjA saM0 1892 kArtika kRSNa 6 baMbaI kA ullekha mo0 da0 desAI ne kiyA hai / 1deg unhoMne bhI nAhaTA kIhI bhAMti racanAoM kA 10 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa udAharaNa nahIM diyaa| amarasiMdhura kA 19vIM zatI ke kaviyoM meM nAmollekha 'rAjasthAna ke jaina sAhitya' meM bhI huA para vahA~ kisI racanA kA nAma yA usakA vivaraNa nahIM diyA gayA hai|11 amRta muni ApakI do racanAoM nemigIta' cau0 saM0 1849 aura neminAtha covisI saM0 1839 kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai kintu unhoMne aura koI vivaraNa nahIM diyA hai|12 amRtavijaya Apa tapAgacchIya vijayadeva sUri, ratnavijaya, vivekavijaya ke ziSya the| inakI racanAoM kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai neminAtha rAjimatI saMvAda nA coka 24 coka (saM0 1839 kArtika kRSNa 5 ravivAra) isakA prArambha isa prakAra huA hai "ArAdho jinadeva kuM japo te zrI navakAra, siddha niraMjana mana dharI, pAvo sukha bhNddaar| suNo bhavika mana bhAva dharI, bhoga joga kI bAta, rAjula pUche nema kuM, do meM kona vikhyaat| isI prazna kA uttara nemi dvArA kavi ne isameM prastuta kiyA hai| racanAkAla- kIya ugaNacAlIsa aThAreM, kAtI bada pAMcama ravivAre o cobIsa coka catara dhaare| guru ratnavijaya paMDita rAyA, budha sIsa vivekavijaya bhAyA, tasa sIsa amRta guNa gaayaa| 13 isa racanA ke AdhAra para anumAna hotA hai ki koThArI kI sUcI meM darzita amRta muni aura amRta vijaya saMbhavata: eka hI vyakti hai| Age rAjula nemijI se sIdhA savAla karatI hai "chArata ho yaha saMpadA, ekachatra jadurAya, manavaMchita sukhe chAr3a ke joga grahyo kisa kAjA?" neminAtha joga kA mahattva samajhA kara rAjula ko sAntavanA dete haiM, vaha bhI unake Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta muni - amRtasAgara mArga kI anugAminI ho jAtI hai| inakI dUsarI upalabdha racanA 'vimalAcala athavA siddhAcala athavA za-jaya tIrthamAlA athavA rAsa saM0 1840/45 meM vijayajinendra sUri ke sUritvakAla meM racI gii| yaha racanA eka lokapriya garabA ke dhuna para racita hai| isakA prArambha ina paMktiyo se huA hai "vimalAcala bAlhA vArU reM, bhale bhaviyaNa bheTo bhAva mAM, tuma sevo o tIratha tAru re, jima ta paDo bhava nA dAva maaN| jaga sadhalA tIratha no nAyaka, tume sevo sukhadAyaka re|' 14 guru paramparA aura racanAkAla kA vivaraNa nimnalikhita paMktiyoM meM diyA gayA hai"tapagaccha gayaNa diNaMda rupa chAje re, zrI vijayadeva sUriMda adhika divAje re| ratnavijaya tasa ziSya paMDita rAyA re, gururAja viveka jagIsa tAsa pasAyA re| kIdho aha abhyAsa, aThAra cAlIse re (pAThAMtara) sara yuga dhRti varase re| ujvala phAguna mAsa terasa divase re, zrI vimalAcala citta dharI guNa gAyA re, kahe amRta bhaviyaNa nitya namo girirAyA re|"15 isakI aneka hastalikhita pratiyAM prApta hai jinase isakI lokapriyatA kA anumAna hotA hai, yaha racanA zatrujaya tIrthamAlA rAsa ane uddhArAdika no saMgraha meM bhImasiMha mANeka dvArA prakAzita hai| racanAkAla meM Aye zabdoM kA mAna dhRti18, yuga=4 aura sara=5 mAnA jAya to sahI racanAkAla 1845 hI ThaharatA hai| zrI vijayajinendra sUri kA kAla 1841 se prArambha hotA hai isalie 1840 isakA racanA kAla na hokara saM0 1845 hI ucita lagatA hai| amRtasAgara Apa tapAgaccha ke saMta dharmasAgara, zAMtisAgara, zrutasAgara, buddhisAgara, haMsasAgara, vasaMtasAgara, mANikasAgara, dAnasAgara ke ziSya the| Apane 'puNyasAra rAsa (31 DhAla, 776 kar3I, saM0 1817 puNyamAsa zukla 5, ravivAra ko pAlaNapura meM bnaayaa| racanA ke aMta meM hIravijaya se lekara dharmasAgara aura dhanasAgara taka ke gurujanoM kI vaMdanA kI gaI hai zrI dhanasAgara guru sukhadAyI, dina-dina sujasa savAyA jI, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 amIvijaya racanAkAla - puNyasAra no rAsa o racIyo caMda munI caMda vasu varSe jI, puNya mAMsa nI paMcamI divase, taraNIja vAre mana haraSeM jI / aMtima paMktiyA~-- adhikuM ochu jo koi bhAkhyuM mIcchA dukkar3a teha jI, dhru jIma acala hojyo jaga mAhe, puNyasAra guNa oha jI / " 16 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tehano bAlaka amIyasAgara, uttama nAM guNa gAyA jI / vibudha na hasa jo bAla kIr3AI, a akatIzeM DhAla jI, puNyasAgara no rAsa a gAyo caritra vacana para nAle jii| tapAgaccha ke rUpavijaya Apake guru the| Apane nema rAso (saM0 1889, rAjanagara) aura 'mahAvIra nuM pAraNuM' nAmaka racanAyeM kii| ye donoM kRtiyA~ prakAzita haiN| caityaAdi saMjjhaya bhAga 1 tathA 2 aura 3 ke atirikta vRhat kAvya dohA bhAga2 aura anyatra se bhI ye prakAzita ho cukI hai| racanAkAla inakI racanA nemarAjula bAramAsA (saM0 1889 rAjanagara ) prAcIna madhyakAlIna vAramAsA saMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| isakI aMtima paMktiyA~ namUne ke taura para prastuta haiM-- dadadada "iNa vidha prItaDI pAlasye, sarasyeM tehanA kAja, mAMgalika mAlA ne vare, amIyavijaya kahe Aja | saMvat aNaranavyAsI a, rahI rAjanagara comAsa, bAramAsa rAjula nema nA, gAyA harakha ullaas| pArekha DuMgara nA kahaNa kI, racyA mAsa zrIkAra, sAlatA sukha upaje, pAme bhava no pAra / 17 amolaka RSi ApakI guru paramparA kA patA nahIM claa| Apane 'bhImasena caupAI kI racanA saM0 1856 meM dakSiNa deza ke AvalabuTI gA~va meM kii| isakA udAharaNa bhI nahIM milaa| 18 avicala ApakI eka racanA 'DhuMDhaka rAsa' kA vivaraNa prApta huA hai| yaha racanA 1869 se pUrva racI gii| isakA prArambha nimnavat hai Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 amIvijaya - ANaMdavallama sarasati mAta mayA karI Apo avicala vAMNi, DhuMDha pavADo gAvatAM lahI koDI klyaann| aMta- ahevo prabhAva ja dekhI nIkalI DhuMDhIyArI sekhI, kahe avicala mana raMga tume ma karajo DhuMDha prsNg| aMta- ahevo prabhAva bhAva ja dekhI nIkalI DhuMr3hIyArI sekhI, kahe avicala mana raMga tume ma karajo duDhaM prsNg| mama karo duDhe prasaMga mAnava deva naMdyA mata karo, iha bhava parabhava ubhaya bhava jo sakala sukhavAMchA kro| o DhuDhaM jAsye sujasa thAsye gaccha ijjata khAsa jI, zrI pArzvanAtha prasAda avicala racyo rAsa ullAsa jii|"19 kalaza ANaMda racanA nemi jI kA caritra saM. 1804 phAlguna zukla 5, racanAMkAla saMbaMdhI paktiyA~ "saMvat 18 ciDottara- phAguNa mAsa majhArI, sada paMcatI sanIcara re kIdho carita udaaroN| racanA memanAtha ke caritra para AdhArita hai, saMbaMdhita do paMktiyA~ dekhe: name tasatAta saghara madhye re rahayA ja rUDa bhAvo, caritra pAlaye sAta sAre sahasa varasa nA aavo|"20 ANaMdavallama kharataragacchIya rAmacandra ke Apa ziSya the| inhoMne daNDaka saMgrahaNI bAlA0 saM.1880, ajImagaMja meM aura' vizeSa zataka bhASA gadya saM0 1882, jyeSTha zukla paMcamI, bAlUcara meM rcaa| mUla graMtha samayasuMdara kI racanA hai| Apane saM0 1873 se 1882 ke bIca kaI gadya racanAyeM kI jinameM caumAsA vyAkhyAna, aThAI vyAkhyAna, jJAnapaMcamI mauna gyArasa holI vyAkhyAna, zrAddhadina kRtya bAlAvabodha Adi ullekhanIya haiN| isase prakaTa hotA hai ki Apa acche gadya lekhaka the| Apake gadya racanA zailI kA pramANa dene ke lie koI upayogI udAharaNa nahIM upalabdha ho sakA parantu racanAoM kI prabhUta saMkhyA se unake acche gadyakAra hone kA pramANa mila jAtA hai|21 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ANaMdavijaya tapAgacchIya ratnavijaya, rAmavijaya, uttamavijaya ke ziSya the| Apane 'udAyana rAjarSi caupAI' kI racanA (3 khaNDa saM0 1855 phAlguna kRSNa 11) vijayajinendra sUri ke sUrikAla meM kiyaa| isake Adi kI paMktiyA~ prastuta haiMAdi- "zrI jina pArasa zAsane, zrI mahAvIra jinaMda, namatAM doU jinanavA, vacana rasAyaNa vRNd| guruvaMdanA guru bina ghora aMdhAra hai, guru viNa hai mati hINa, tiNa kAraNa guru vaMdanA, zubha akSara diiyaaNviin| triha saMbodhana okaha racanA graMthaha jJAna, jJAna udAyana caritra ko zubha vidhi karUM bssaaNnn| prathama khaMDa ke aMta meM Upara dI gaI guru paraMparA kA ullekha kiyA gayA hai| yaha racanA muhatA suratarAma ke Agraha para kI gii| dUsare khaNDa ke aMta meM likhA hai "vAre zrI varddhamAna jinaMdane, paTTa jinendraha sUrI re, rAma uttama ANaMda gaNa gAyA, dina dina teja savAyA re| ko kavi vAMcana khoDa ma kAr3ho, guNa sivanA sira cADho re, ridha sidha aMga sidha dharodhara, vadhate sujasa savAI re, AnaMda jayaprada lAme sArA, o rasa graMtha vistArA re, hitadhara gAyo rAsa rasAlA, phalasI maMgala mAlA re|"22 jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM racanA kA nAma udAyI rAjarsi cau0 likhA thA parantu mUla pATha meM 'udAyana' nAma diyA hone se navIna saMskaraNa meM saMpAdaka . koThArI ne racanA nAma 'udAyana' RSi cau0 kara diyA hai| AlamacaMda yaha kavivara samayasuMdara evaM vinayacaMda kI paraMparA meM AsakaraNa ke ziSya the| aneka varSoM taka Apa murzidAbAda meM rhe| isalie adhikatara racanAyeM vahIM huiiN| mauna ekAdazI cau0 saM0 1814 murzidAbAda, jIva vicAra stavana (gAthA 115) saM. 1815 murzidAbAda, trailokya23 pratimA svatan saM0 1817 aura samyaktva kaumudI cau0 saM0 1822 murshidaabaad| zrI mo0 da0 desAI guru paraMparAnrtagata samayasuMdara kI paraMparA meM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdavijaya - AlamacaMda 35 inheM kAzIdAsa, ThAkura siMha, kuzalacaMda, AsakaraNa kA ziSya batAyA hai| unhoMne tIna racanAoM kA vivaraNa bhI diyA hai jisako saMkSipta karake yahA~ diyA jA rahA hai| mauna akAdazI cau0 (13 DhAla saM0 1814 mAha zukla 5, ravi, murzidAbAda) kA Adi guruvaMdanA guru paramparA "cyAMra tIrthaMkara sAsatA, viharamAna jina bIsa, caubIseM jina paya namUM jagajIvana jagadIsa / yaha racanA jaisalamera vAsI zrAvaka sugAlacaMda putra lAlacaMda ke Agraha para AlamacaMda ne likhI thii| racanAkAla evaM sthAna se saMbaMdhita paMktiyA~ Age uddhRta kara rahA hU~ a sahane praNamI karI, sadguru paya praNameva, zrI maunekAdazI taNI, kahUM kathA saMkheva / " paMktiyA~-- " saMvata aDhAra cavadottara varase, mAha mAsa sudi harakhe be, vasaMta paMcami AdityavArA, pUraNa thayA adhikAroM be| makasUdAbAda nayara ne mAMhe, caupar3a kIdhI uchAhe be| juga paradhAna zrI jinacaMdrA, tasuziSya sakalacaMdA be, pAThaka samayasuMdara zAkhAyeM, kAzIdAsa jI kahAyA be, tasu sIsa ThAkurasI ju kahAve, vAcaka padavI dharAvaiM be, tasu ziSya vAcaka kuzalacaMdA, dekhA hota aNaMdA be, AsakaraNa tasu aMtevAsI, jaga meM sujasa prakAzI be|" aMtima paMktiyA~-- "rAga dhanyAsirI teramI DhAla, iNa pari bhAkhI rasAlU be| AlamacaMda kahai sukha pAvo, madhura svarai guNa gAvo be|" dUsarI racanA gadya meM hai| racanA kA zIrSaka hai 'jIva vicAra bhASA' 24 (gAthA 1142) saM0 1815 vaizAkha zukla 5, kavivAra, murzidAbAda, yaha racanA bhI zAha sugAlacaMda ke Agraha para kI gaI / racanAkAla saMbaMdhI "bANa zazI vasu vRddha ? varavANu, ana bacchara saMkhyA jANa, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vaizAkha sudi paMcamI kavIvAra, bhASAbaMdha racyo jiivvicaar|"25 'samakita kaumudI catuSpadI' saM0 1822 mAgasara zukla 4, murzidAbAda, isameM bhI Upara dI gaI guruparamparA kA ullekha hai| yaha catuSpadI bhI zAha sugAlacaMda ke Agraha para AlamacaMda ne kI hai| racanAkAla- saMvata aThAre se bAvIsa, migasira mAsa jagIse jI, zukala pakhya tItha cautha zudi ne siddhi yoga mana hIse jii| o saMbaMdha racyo sukhakArI meM mAharI matilAre jI, makasudAbAda susahara majhAre, bhavIyaNa ne upagAre jii|"26 zrI agaracaMda nAhaTA ne bhI 19vIM zatI ke pramukha racanAkAroM meM inakA nAma ginAyA hai|27 AsakaraNa ye rAyacaMda ke ziSya evaM paTTadhara the| inakA janma sthAna jodhapura kA tivarI grAma thaa| janma saM0 1812 mArgazIrSa kRSNa pakSa dvitIyA ko huaa| pitA kA nAma rupacaMda aura mAtA kA nAma bhogA de thaa| saM0 1830 vaizAkha kRSNa paMcamI ko inhoMne AcArya jayamala se dIkSA grahaNa kii| 70 varSa kI Ayu meM saM0 1892 kArtika kRSNa paMcamI ko inakA svargavAsa huaa| ye prasiddha kavi aura saMyamI sAdhu the| AcArya rAyacaMda ke pazcAt saM0 1868 meM ye AcArya pada para pratiSThita huye the| inhoMne paryApta racanAyeM kii| inakI racanA 'choTI sAdhu vaMdanA' kA janatA meM vyApaka prasAra huA thaa| dasa zrAvakoM kI DhAla, puNya vANI Upara DhAla, kezI gautama carcA DhAla, sAdhuguNa mAlA, bharata jI rI siddhi, nemirAya jI saptaDhAliyA, zrI ghanAjI kI sAta DhAlAM, jayaghoSa kI sAta DhAla, zrI terA kAThiyA kI DhAla, rAjamatI saMjjhAya, pArzvanAtha stuti, zrI pArzvanAtha caritra, gajasiMha kA cauDhAliyA, zrI aThAraha nAtA kI cauDhAliyA aura pUjA zrI rAyacaMda jI maharAja ke guNoM kI DhAla' Adi ApakI aneka racanAyeM upalabdha haiN|28 zrI mo0 da0 desAI ne inheM lokAgacchIya jemala jI kI paramparA meM rAyacaMda RSi kA ziSya batAyA hai| inakI eka racanA 'nemi rAjA DhAla' (saM0 1839 po0 zu0 13. jaina vividha DhAla saMgraha meM jeThamala zeThiyA dvArA prakAzita huI hai| cUdaMDI DhAla nAmaka racanA kI bhI vahI tithi racanAkAla meM batAI gaI hai, donoM do racanAyeM nahIM hai| desAI ne jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM inheM rAmacandra kA ziSya likhA thaa|29 kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI ne inheM rAyacaMda kA hI ziSya batAyA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsakaraNa - indrajIta 37 hai | agaracaMda nAhaTA bhI inheM rAyacaMda kA ziSya kahate haiM isalie guru paraMparA meM koI zaMkA nahIM hai| inakI tamAma racanAoM kA nAmollekha to nAhaTA jI ne kiyA hai| kintu koI udAharaNa kisI racanA se nahIM diyA hai| unhoMne dhannA sataDhAliyA kA racanAkAla 1859, nAgaura aura nemirAja DhAla ane cUnaDI rAsa (donoM eka hI racanA hai) kA racanAkAla saM0 1849 batAyA hai / 30 indrajIta inakI eka racanA 'muni subratapurANa' (saM0 1845 mainapurI) kA paricaya milA hai yathA kevala zrI jinabhakti ko, huva uchAha mana mAMhi, tAkari yaha bhASA karauM, jyo jala zazi zizu chAhiM / zrI jinendra bhUSaNa vidita, bhaTTAraka maha mAMhi, jinake hita upadeza so, racyoM graMtha utsAhi / " isase ye jinendra bhUSaNa ke ziSya lagate haiN| racanAkAla - " raMdhri dviguNa zata cyAra zara, saMvatsara gata jAna, pauSa kRSNa tithi dvaija saha, caMdravAra parimAna / tAdina pUro graMtha huta, mainapurI ke mAMhi, paTe sune urameM dhareM, so sura ramA lahAhiM / " 31 zrI kastUracaMda kAsalIvAla ne ise hindI bhASA kI padya racanA batAte hue lekhana kAla saM0 1885 batAyA hai / 32 patA nahIM yaha lipi kA lekhanakAla hai yA bhramavaza racanAkAla hI 1885 mAna liyA hai kyoMki racanAkAla sUcita karane vAle pratIka zabda bhrAmaka hai| unakA artha 1845 aura 85 donoM ho sakatA hai| 'dviguNa zata' zabda kA spaSTa artha nahIM baitthtaa| isakI prati zrI nayA maMdira dharmapura (dillI) ke zAstra bhaMDAra meM surakSita hai, jijJAsuoM ko mUla prati se zaMkA samAdhAna karanA ucita hogaa| uttamacaMda bhaMDArI ye jodhapura ke rAjA mAnasiMha ke maMtrI the| Apa sAhitya aura alaMkAra zAstra ke acche jJAtA the| alaMkAra zAstra para ApakA eka mahattvapUrNa graMtha 'alaMkAra Azaya' prApta hai jisakI racanA saM0 1857 meM huI thii| ApakI anya racanAoM meM 'nAtha caMdrikA' 1861 aura 'tArakatattva' kA nAma vizeSa rupa se ullekhanIya hai / 33 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa uttama muni ___ApakI eka racanA 'nemi sneha beli' kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai| yaha racanA saM0 1889 meM racita hai| isase adhika vivaraNa unhoMne nahIM diyaa|34 uttamavijaya ___ isI zatAbdI meM isa nAma ke tIna lekhakoM kA vivaraNa milatA hai unakA vivaraNa kramazaH Age diyA jA rahA hai| uttamavijaya1 Apa tapAgacchIya satyavijaya, kapUravijaya, kSamAvijaya, jinavijaya ke ziSya the| ahamadAbAda ke zyAmalApola muhalle ke nivAsI zrI lAlacaMda kI bhAryA mANeka bena kI kukSi se saM0 1760 meM ApakA janma huA thaa| janma nAma puMjA zA thaa| 1778 meM jaba kharataragacchIya prasiddha saMta devacaMda jI ahamadAbAda padhAreM to unake sAnidhya meM tattva graMthoM kA abhyAsa kiyaa| zAha kacarAkIkA ke sAtha sameta zikhara kI saMghayAtrA meM gaye aura vahA~ se anya tIrthoM kI yAtrA karate sUrata hote hue puna: ahamadAbAda Aye aura jJAnavimala sUri saMtAnIya jinavijaya jI kA satsaMga karate rhe| aMtata: saM0 1796 vaizAkha zakla 6 ko inhoMne vidhivata dIkSA lI aura nAma uttamavijaya pdd'aa| inhoMne guru ke sAnnidhya meM aneka dharma graMthoM jaise bhagavatI sUtra Adi kA vidhivat adhyayana kiyaa| 1799 meM jinavijaya jI ke dehAvasAnoparAMta ye devacaMda jI se vidyAbhyAsa karate rhe| inhoMne aneka tIrtha yAtrAyeM, saMgha yAtrAyeM kI, logoM ko dharmopadeza diyA aura 67 varSa kI vaya meM saM0 1827 mahA zukla 8 ko zarIra tyAga kiyaa| Apane apane guru ke nirvANa para 'jinavijaya nirvANa rAsa' 16 DhAloM meM saM0 1799 zrAvaNa zukla 1 ke thor3e samaya pazcAt racA jisakA Adi isa prakAra hai "kamalamukhI zrutadevatA, pUro muja mUkhavAsa, guNadAyaka guru gAvatA, hoya saphala pryaas| aMta- "SaTakAya pAlaka sumati dAyaka, pApanivAraka jaga-jaya karo saMvegaraMgI sajjanasaMgI jina vijaya guru jayaguNa karo, mAnavijaya guru kahaNa thI racyoM guru nirvANa a, sakala ziSya utsAha uttamavijaya koDi kalyANa / "35 yaha rAsa jaina aitihAsika rAsa mAlA meM prakAzita hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama muni 39 __inhoMne gadya meM TavvA ke sAtha 'saMyama zreNI samiti mahAvIra stava svopajJa TabbA sahita' kI racanA 4 DhAloM meM saM0 1799 vaizAkha zukla 3 sUrata meM kii| Adi- "zrI vardhamAna jinaM natvA varddhamAna guNAsyadaM, svopajJa saMyama zreNI stavasyAoM vitnyte| kevala jJAna divAkara jI siddha buddha sukhadAya, Atama saMpada bhogane jI, varddhamAna jinraay| vAcaka jasavijaye jI racyo jI saMkhepe saMjjhAya, vistarI jinaguNa gAvatAMjI, jIhA pAvana thaay| racanAkAla-- saMvata naMda vidhi muni caMde, deva dayAkara pAyo, prathama jinesara pAraNa divase, stavanA kalaza car3hAyo re, guruparamparA vijayadeva sUrIsa paTodhara, vijayasiMdha savAyo, satya ziSyAdhara kapUra vijaya budha, kSamAvijaya puNya pAyo re| racanAsthAna sUrata mAMhe sUrajamaMDala, zrI jinavijaya pasAyo, vijayadayA sUri rAje jagapati, uttamavijaya malhAyo re| yaha racanA bhI prakAzita hai| ise seTha bAlA bhAI mUlacaMda, ahamadAbAda ne zrI satyavijaya graMthamAlA naM0 1 meM prakAzita kiyA hai| aSTaprakArI pUjA saM0 1813 kA Adi- "zrutadhara jasa samare sadA, zruta devI sukhakAra, praNamI pada paMkaja tehanA pabhaNUM pUjA prkaar| racanAkAla- 'tattva zazi aThacaMda saMvatsara kSamAvijaya jina gAvo, uttama padakaja pUjA karatA, uttama padavI pAvo re|36 yaha racanA vividha pUjA saMgraha pR0 450-60 aura pUjA saMgraha Adi kaI graMthoM meM prakAzita hai| caubIsI yaha jaina gurjara sAhitya ratnoM bhAga 2 meM prakAzita hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrAddhavidhi vRtti bAlA0 saM0 1824 ke mUla lekhaka ratnazekhara sUri haiM isa prakAra hama dekhate hai ki uttama vijaya 18vIM zatI ke aMtima dazaka aura 19vIM ke prathama do dazakoM meM racanAzIla rhe| inhoMne gadya aura padya donoM vidhAoM meM kaI racanAyeM kii|37 uttamavijaya2 yaha tapAgaccha ke yazasvI saMta yazovijaya, guNavijaya, sumativijaya ke ziSya the| 'pistAlIsa Agama nI pUjA' (kArtika zukla paMcamI saM0 1834, budhavAra, sUrata) ApakI upalabdha kRti hai| yaha vijayadharma sUri ke sUritvakAla meM racI gaI thii| isakI prAraMbhika paMktiyA~ prastuta haiM "sukhakara sAhiba seviI, gor3I maMDala pAsa, zrI zaMkhezvara jagadhaNI, praNamu adhika ulaas| Agama-agama ache ghaj, naya gama bhaMga pramANa, svAdanAdAtama sodhatAM, kahII tattva nirvaann| hUM navi jANuM zruta bhaNI, maMtamati anANa, topaNa mAharI mukharatA, karajo kavi prmaann| racanAkAla- saMvat AThAra cautrIsana mAne, kArtikI sudI paMcamI jJAne jI, budhavAre o Agama stavanA, pUraNa karI zubha vacane jii| guruparamparAntargata vijayadharma sUri ke sAtha jasavijaya Adi kI vaMdanA kI gaI hai| isakI aMtima do paMktiyA~ dekara yaha vivaraNa samApta kara rahA hU~, "Agama nAMNa jo bhaNasoM gAsyeM, tasa ghara maMgalamAlo jI, jaga mAMhi jasa lacchi varasoM, jaya jayakAra vizAlo jii|"38 uttamavijaya3 Apa tapAgaccha ke saMta vimalavijaya, zubhavijaya, hitavijaya, mANikyavijaya, dhanavijaya, gautamavijaya, khuzAlavijaya ke ziSya the| unhoMne kaI racanAeM kI, unameM se kucha prApta racanAoM kA saMkSipta vivaraNa Age diyA jA rahA hai| nAma racanA rahanemi rAjimatI coka (cAra coka, cArakar3I saM0 1875 kArtika zukla 12, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 uttamavijaya2 - uttamavijaya3 ravivAra) kA prArambha "aka divasa vase rahanemi rahiyo che kAusa dhyAne;" racanAkAla- saMvat paMcyotara aThAreM, kArtika zuda rudrA ravivAre, cita coka o cyAra dhaare|| guru gotama nAme tasa pAyA, tasa ziSya khuzAlavijaya bhAyA, tasa sIse uttama guNa gaayaa| - yaha racanA jaina saMJjhAyamAlA bhAga eka meM bAlAbhAI dvArA prakAzita kI gaI hai| dhanapAla zIlavatI no rAsa (4 ullAsa 70 DhAla, saM0 1878 mAgasara 5, somavAra, pethApura) kA Adi "zrI vibhu pada raja varNana hoveM Dhoka samAna, tridazA surastave jehane mUMkI alagU maan|" isake bIca 2 meM prasAdaguNa saMpanna hindI bhASA aura savaiyA chaMda kA manohara prayoga milatA hai| kavi eka aise hI chaMda meM apanI vinaya zIlatA ke calate apanI alpajJatA kA varNana karatA huA likhatA hai"jaise koU mahAsamudra taribe kU bhujAni sau udita bhayo hai tajinAva ro, jaise giri Upara biracha phala toribe kU bAvana puruSa kou umaMge utaavro| jaise jalakuNDa meM nirakhi zazI pratibiMba tAke gahibeM kaM kara nIco kare bAvaro. taise mai alapabuddhi rAsa ko AraMbha kIno guNI mohi haMsege kaheMge koU ddaabro|" racanAkAla- "saMvat naga gunI ahi vidhu varase, mRgasira mAsa sohAyo jI, tithI paMcamI zItavAra virocana, vijaya muhUrta mana bhAyo jii|" aMta- "hosye ghara-ghara maMgalamAlA suNatAM rAsa ullAsa jI, dhaNa kaNa kaMcaNa lIlAlacchI, uttamavijaya vilAsa jii|" "DhUMDhakarAsa athavA lumpakalopaka tapagaccha jyotpatti varNana rAsa" (7 DhAla, saM0 1878 poSa zukla 13, rAdhanapura) kA prArambha sarasatI caraNa nami karI kahesyuM, DhuDhaMka dharma adhore re, dharmavatAM dhareM dhyAna bhare che, DhuMDhA khAve Dhore re| racanAkAla- "aThAra aThyottara barase zudi poSanA terasa divaseM re, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 siddhAcala siddhabeli Adi racanAkAla hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kumati ne zikSA piNa dIdhI re, taba rAsa nI racanA kIdhIre / rAdhanapura nA sahavAsI re, tapagaccha kerA comAsI re, khusyAla vijaya no sIsa re, kahe uttamavijaya jagIsa re / " (13 DhAla saM0 1885 kArtika zukla 15, pethApura ) " pAsa taNA padakaja namI, samarI sArada mAya, vimalAcala guNa varaNanuM sAbhaMlatA sukha thAya / " "gAyo giri ikSUvaMzI Iza DhAlo tare karI tAjI re, aThAra paccAsiiM kAratika mAsa, ruDI punnime dilarAjI re|" isameM bhI anya racanAoM kI taraha Upara dI gaI guruparamparA kA ullekha aura gurujanoM kA sAdarasmaraNa kiyA gayA hai| neminAtha rasa beli (saM0 1889 phAlguna zukla saptamI ) yaha zRMgAra rasa kI racanA hai| isake aMta meM kavi ne likhA hai "rasa mAMhe virasa na varaNIye, o varaNana no vivahAra re, sAkara mAM khAra na nAkhiye samajhai te jAMNa saMsAra re / meM rAsa racyo rasaveli no rasazAstra ne napaNa nihAlI re, kartuM rasamaya zAstra a ruyaDuM kabahuM, te ghari nitya dIvAlI re / aThara navyAsiyai neDu thI phAguNa zudi sAtime sAcI re, kahe uttama vijaya khuzAla no raDhIyAlA rasamAM rAcIre / ruDI rasabele rasiyA ramau / " isa beli ko uttamavijaya ke praziSya amRtivijaya ratnavijaya ne 1942 meM chapavAyA hai| rAjimatI sneha beli (15 DhAla saM0 1876 Aso 5, bhRguvAra) yaha bArahamAsA hai| isake DhAloM meM prayukta dezI tatkAlIna jainetara padoM se lie gaye haiM jaise "mAro bahAlo che dariyApAra, manahuM mAnya che| " isa bArahamAse kA Adi isa prakAra huA hai Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMta siddhAcala - udayakamala "zrI zaMkhezvara pAsa jI, harI jarA haranAra, tasa praNamuM preme karI, zivaramanI urhaar| racanAkAla- ahI mahI locana dadhI (bhojana dadhi ahi mahi) jehare, saMvat saMvacchara ahre| aMta meM uparokta guruparamparA isameM bhI dI gaI hai|39 udayaRSi - ApakI racanA 'sUkSma chatrIsI' (62 kar3I, saM0 1841 phAlguna, nauraMgAbAda' kA prArambha ina paMktiyo se huA hai "sukham chatrIsI sAMgala prANI, o Agama adhikAra jI, jinavara bhAkhyo sAra padAratha, dhAro ridaya vicAra jii| "sUkSma chatrIsI ziSya ne kAje, kIdhI mana hulAsa jI, budha bodhavA bhaNatAM gaNatA, pAme lIla vilAsa jii| Agama rai anusAre kIdhI, nauraMgAbAda majAra jI, kahai udairiSa suNajo caturAM, lejyo arthavicAra jii|"40 udayakamala Apa ratnakuzala ke ziSya the| inhoMne saM0 1821, kamAlapura me 'vijayazeTha vijayA zeThAnI cau0' kI racanA kii|41 zrI desAI ne inakI guru paramparA isa prakAra batAI hai kharataragacchIya jinacaMda sUri saMtAnIya kSamAsamudra, bhAvakIrti, ratnakuzala ke ziSya, inhoMne ukta racanA kA vivaraNa udAharaNa diyA hai| vijaya zeTha vijaya zeThAnI cau0 (11 DhAla, saM0 1821 jyeSTha zukla 12 somavAra, kamAlapura) isakI bhASA mAravAr3I mizrita gujarAtI (maru gurjara) hai| isakA Adi nimnavat haiAdi- "zrI jinarAja namI karI, gyAMna vimala dAtAra; vidhana vidAraNa sukhakaraNa, para dukha kaattnnhaar| isameM zIla kA mAhAtmya darzAyA gayA hai yathAH pAMca varata meM zIlavrata, uttama hau hitakAra, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijayazeTha vijayAvalI, pAyA zivasukha saar| isameM Upara likhI guru paramparA kA ullekha karate hue guruvaMdanA kI gaI hai| racanAkAla- saMvat aThAra se ikabIse jeTha zukala zubha mAsai re; dvAdasi tithi dekhata mana hIsai, somavAra zubha dIsai re| aMta- "daMpati iNa vidhi caritra pAlI, dUSaNa sagalA TAlI re, cAre dhAtIyAM karma prajAlI, nija Atama ajuAlI re| igyArasI DhAla bhavikajana bhaNijyo nija pAtakajana luNajyo re; gA~va kamAlapure meM thuNijyo, taja paramAda guNijyo re|42 udayacaMda ApakI eka racanA 'brahmavinoda' kA ullekha milatA hai| yaha saM0 1884 se pUrva jodhapura meM racI gii| koI uddharaNa nahIM prApta huaa| prati kA lekhana saM0 1884 kArtika zukla 10 jodhapura meM huaa| isa prati ke lekhaka sAdhu nayavijaya ne apane ziSya cetavijaya ke paThanArtha ise likhA thA 3 udayacaMda bhaNDArI Apa jodhapura ke rAjA mAnasiMha ke maMtrI uttamacaMda bhaMDArI ke bhAI the| apane bhAI ke samAna ye bhI rAjyAdhikArI the aura kAvya sAhitya, chaMda, alaMkAra aura darzana Adi viSayoM ke acche jAnakAra the| inakA racanAkAla 1864 se saM0 1900 taka hai| Apake kRtitva para DaoN0 kRSNa muhaNota ne zodha prabaMdha likhA hai| Apake racanAoM kI sUcI Age dI jA rahI hai- chaMda prabaMdha, chaMda vibhUSaNa, dUSaNa darpaNa, rasanivAsa, zabdArtha caMdrikA, jJAna pradIpikA, jalaMdharanAtha bhakti prabodha, zanizcara kI kathA, anupUrvI prastAra baMdha bhASA, jJAna sattAvanI, brahmavinoda, brahmavilAsa, vijJavinoda, vijJavilAsa, vItarAga vaMdanA, karuNA battIsI, sAdhuvaMdanA, vInatI, praznottara vArtA, viveka paccIsI, vicAra candrodaya, AtmaratnamAlA, jJAna prabhAkara, AtmajJAna paMcAsikA, vicArasAra, SaTmatasAra siddhAMta, Atmaprabodha bhASA, AtmasAra manopadeza bhASA, vRhaccANakya bhASA, laghucANakya bhASA, sabhAsAra sikhanakha, kokapadya, svarodaya, zrRMgAra kavitta aura saubhAgya lakSmI stotr| ye samasta racanAyeM mahopadhyAya zrI vinayasAgara ke saMgraha meM surakSita haiN|4 bhaNDArI se pUrva jisa 'udayacaMda' nAmaka racanAkAra kI racanA 'brahmavinoda' kA ullekha kiyA gayA hai, ve udayacaMda bhaNDArI hI hoNge| brahmavinoda bhaNDArI jI kI racanA hai| kheda hai ki inakI kisI racanA kA vivaraNa-uddharaNa na to desAI ne aura na nAhaTA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 udayacaMda - udayasAgara jI ne diyaa| udayarala kharataragaccha ke vidyAhema Apake guru the| yati vidyAhema khara0 kIrtiratna sUri kI zAkhA ke yati the| inhoMne sImaMdhara stavana (1857 ASAr3ha zukla 10), jinapAlita jinarakSita rAsa saM0 1867 bIkAnera, jinakuzala sUri nizAnI saM0 1874 aura DhaMDhaka cauDhAliyA 1883 meM likhaa|45 ina racanAoM kA nAmollekha desAI aura nAhaTA ne kiyA hai kintu udAharaNa kisI bhI racanA kA nahIM prApta huaa| udayasAgara AMcalagacchIya kalyANasAgara ke praziSya aura vidyAsAgara ke ziSya the| inakI racanA 'kalyANa sAgara sUri rAsa' (saM0 1802 zrAvaNa zukla 6, mADaMvI) kA Adi isa prakAra haiAdi- "praNamI zrI jinapAsa ne, dhari mana mAM guru dhyAna, sarasatI mAta pasAya thI, karasUM guru gunngaan| guruparamparAntargata isa racanA meM aMcala gaccha ke kalyANasAgara, amarasAgara aura vidyAsAgara kI vaMdanA kI gaI hai yathA "atizaya jonA atighaNA, jJAna taNo nahi pAra, kalyANasAgara sUrivarA, che jaga mAM nirdhaar| aMcalagaccha dIpAvatA, vicaryA deza-videza, zubha saMjama ne dhAratA dIye bhavI updesh| gacchAdhiSThApika sUri mahAkAlI dhare neha, guru jI para bahu bhAva thI jANI ne guNageha" racanAkAla- saMvat aThAraso benI sAle, zrAvaNa suda chaTha pAyA, oha rAsa saMpUrNa karIne, saMghanI Agala gAyA rii| mAMDavI nagare rahI comAsuM, rAsa aha racIyA, saMbhalAvI bhavika jana ne kaMThe, maMgalamAlA tthaayaa| aMta "yAvata caMdra divAkara jagamo, rAsa aha rasadAyA, laghujana mana ne maMgaladAyI, thaje sadA ima dhyAyA re|"46 inhoMne gadya meM bhI racanA kI hai| 'laghu kSetra samAsa para bAlA0 aura snAtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMcAzikA saM0 1804 ApakI prApta gadya racanAye haiN| pUjA paMcAzikA bhI saMbhavata: Apa kI hI racanA hai, ina racanAoM ke gadya namUne nahIM upalabdha ho ske| udayasoma sUri Apa laghu tapAgacchIya sUri AnaMdasoma ke paTTadhara the| Apane 'paryusaNa vyAkhyAna sastavaka' saM0 1893 aura zrIpAla rAsa saM0 1898 Aso mAsa, pareMDA meM rcii| zrIpAla rAsa cAra khaNDoM kA vizAla graMtha hai isase kucha uddharaNa Age die jA rahe haiM zrIpAlarAsa ke caturtha khaNDa kI prAraMbhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM "cotho khaMDa racUM have, zrI siddhacakra pasAya, bhASaNa cyAre mAMhave aja gADara masI gAya | racanAkAla evaM sthAna se saMbaMdhita paMktiyA~ isa prakAra haiM pareMDA sahera mAM pUraNa kIdho, bhavika zravaNa mana dhyAyA, aThAra aThANuM Aso UDI mAM o adhikAra bacAyA re / " paraMDA sUrata ke pAsa koI gA~va hogaa| Aso UDI se saMbhavata: kavi kA Azaya ASAr3ha mAsa se hai| isakI aMtima paMktiyA~ nimnavat haiM "laghu poSadhazAle sa tapAgaNa saDasaTha pATa savAyA, zrI AnaMdasoma sUri paTTadhara rI udayasoma sUrirAyA re, surata saMjati zrAvaka Agrahe, sugama artha samajAyA, cothe khaMDa racyo manaraMge, sAMbhalatA sukha pAyA re / 47 udyotasAgara sUri tapAgacchIya puNyasAgara, jJAnasAgara ke ziSya the| Apane aneka racanAyeM kI haiM jinakA saMkSipta vivaraNa diyA jA rahA hai 21 prakArI pUjA saM0 1823 kA Adi "svasti zrI sukha pUravA kalpavelI anuhAra, pUjA bhakti jina nI karoM, akavIsa bheva vistAra | racanAkAla -- saMvat guNa yuga acala iMdu, harSa bhari gAiyo zrI jinendu, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayasoma sari - udyotasAgara sUri 47 tAsa phala sukRta thIM sakala prANI, kahe jJAnaudyota dhana ziva nishaanii| dohA- akavIsa zrAvaka guNa varme pUjA puSkara meha, sukhara sukha phUle phale, ziva sukha kahe acheh| aMta- "agaNita guNa maNi Agara, nAgara vaMdita pAya, zrutadhArI upagArI, jJAnasAgara uvjhaay|" yaha pUjA zrI maddevacaMda bhAga 2 pR0 872-73 para prakAzita hai| isI bhramavaza ise devacaMda kI racanA kahA gayA thA, parantu jaina gu0 ka0 ke navIna saMskaraNa meM ise udyotasAgara kI racanA batAyA gayA hai|48 (zrAvaka guNopari) aSTa prakArI pUjA (vidhi) saM0 1823, isameM gadya-padya donoM vidhAoM kA prayoga kiyA gayA hai, isakA prAraMbhika dohA Age diyA jA rahA hai zuci sugaMdhavara kusumayuta jala zuM zrI jinarAya, bhAva zuddha pUjana bhava kaSAya paMkajala jaay| pAThAMtara- gaMgA mAgadha kSIravidhiM oSadha maMthita sAra, kusume vAsita zuci jaleM, karo jina snAtra udaar| racanAkAla- saMvat guNa yuga acala iMdu haraSabhara gAiyeM zrI jinendu, tAsa phala sukRta zrI sakala prANI lahau, gyAna udyota dhana ziva nishaanii| yahI racanAkAla jyoM kA tyoM 21 prakArI pUjA kA bhI batAyA gayA hai| aMta- "ima AThavidha pUjA jinapUjA, virace je thira citta, mAnava bhava saphalo karai, vAdhai samakita vitt| yaha racanA bhI maddevacaMda bhAga 2 pR0 884-91 aura vividha pUjA saMgraha (prakAzaka bhImasiMha mANeka) meM devacaMda ke nAma se hI prakAzita hai| ArAdhanA 32 dvArano rAsa isakI prati khaMDita hone ke kAraNa racanAkAla aura anya vivaraNoM se saMbaMdhita uddharaNa upalabdha nahIM haiN| vIracaritra velI (gA0 17) inakI eka laghukRti hai| Apane kucha gadya racanAyeM bhI kI hai unakA vivaraNa bhI diyA jA rahA hai samyakatva mUla bAravrata vivaraNa athavA bAravrata TIpa (hindI) saM0 1826 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 mAgasara zukla paMcamI, guruvAra, pAraNa meM racita hai| prArambha meM gadya hai, padya hai| aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tatpazcAt yaha "sadA siddha bhagavAna ke caraNa namuM cita lAya, zruta devI puni samarIye, pUjatA kai pAya / " iti samyakatva mUla bAravrata vivaraNa osI vigaka mAphaka doSe miTAya ke vrata pAle so parama kalyANa mAlA bre|" zata aThAre Upara bIte varSa chabbIsa, magasira zudi paMcamI guru pUraNa bhaI jagIsa; surasaritA ke taTa baseM pADalIpura zubhathAna, jihAMsudarzana sAdhuvara pAyA kevala jJAna / pATalIputra ke sAha somacaMda putra hemacaMda ke lie yaha bAravrata vivaraNa udyotasAgara ne likhA hai| isameM puNyasAgara aura jJAnasAgara kI vaMdanA kI gii| aMta meM likhA hai / iha vidhi je vrata dhArasye, vArase viSaya kasAya, vilase jJAna udyota maya Ananda ghana sukhdaay|" jai0 gu0 ka0 prathama saMskaraNa meM isa racanA ke karttA kA nAma jJAnasAgara ziSya, jJAnaudyota aura udyotasAgara Adi kaI nAma die gaye the| nAma ke alAvA racanAoM ke vivaraNa bhI gar3abar3a the jaise aSTaprakArI pUjA kA racanAkAla saM0 1723 aura 1823 tathA 1843 diyA gayA thA para nAma udyotasAgara sarvatra milA; isase nizcita hai ki ye sabhI racanAyeM udyotasAgara kI haiN| navIna saMskaraNa meM ina bhramoM ko sudhAra kara jo vivaraNa diyA gayA hai usI ke AdhAra para yaha vivaraNa diyA gayA hai| RSabhadAsa nigotA 1,49 paM0 jayacaMda chAbar3A ke samakAlIna vidvAn nigotA kA janma saM0 1840 ke lagabhaga jayapura meM huA thaa| inake pitA kA nAma zobhAcaMda thaa| saM0 1888 meM inhoMne prAkRta meM racita mUlAcAra para bhASA vacanikA likhii| inakI vacanikA para DhUDhArI bolI kA adhika prabhAva hai| racanA zailI ToDaramala aura jayacaMda se prabhAvita hai| eka udAharaNa 'vasunaMdi siddhAMta kavicakravarti kavi racI TIkA hai so cirakAla paryanta pRthvI viSaya tiSThahu / kaisI hai TIkA sarva arthani kI hai siddhi jAte / bahuri kaisI hai samasta guNana kI nidhi, bahuri grahaNa kari hai nIti jAne aiso jo Acarana kahiye munini kA AcaraNa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSamadAsa nigotA - RSabhavijaya tAke sUkSma bhAvani kI hai| anuvRtti kahiye pravRtti jaate| bahuri vikhyAta hai aThAraha doSa rahita prakRti jAkI aisA jo jinapati kahiye jinezvara deva vAke nirdoSa vacani kari prsiddhi|"50 mUlAcAra bhASA kA ullekha ka0 ca0 kAsalIvAla ne bhI kiyA hai aura ise saM0 1888 kI bhASA (hindI) meM racita AcArazAstra kI racanA batAyA hai|51 RSabhavijaya. yaha tapAgacchIya vijayAnaMdasUri, Rddhivijaya, kuMvara vijaya, ravivijaya, ANaMdavijaya, premavijaya, rAmavijaya ke ziSya the| ApakI do racanAoM kA vivaraNa prApta huA hai1 khaMdhakamuni samjhAya (3 DhAla saM0 1877 pauSa 6) / Adi- "zrI muni subrata jina namuM caraNa yugala kara jor3i, sAvatthipura zobhavU, ari sabalA bala todd'i| jitazatra mahipati tihAM, dhAraNI nAme nAra, gaurI Izvara sUna sama, khaMdhaka nAme kumaar| racanAkAla- saMvat sapta munIzvara vasu caMdra (1877) varSe poSa a, mAsa SaSTi prema rAge RSamavijaya jaga bhAkha o, aMta- 'baMdha parISaha RSi ye khamyA guru khaMdhaka jema o, ziva sukha cAho jo jaMtu, taba karazo kopa na ama / yaha racanA AnandakAvya mahodadhi mauktika 5 pariziSTa para chapI hai| vatsarAja rAsa (4 ullAsa, 56 DhAla 1528 kar3I saM0 1882 zrAvaNa zukla 6 bhRguvAra, bArejA) kA Adi zrI suhaMkara Adi deva, yugala dharama haranAra, vImala Amala agocaru, ajara amara nirdhaar| yaha racanA mukhyatayA pUjA ke mAhAtmya para AdhArita hai, pUjA kA mahattva darzita karane ke lie udAharaNa svarupa vatsarAja kI kathA dI gaI hai yathA pUjA Upara vatsarAja nA, bhAkhI su adhikAra, kiNa vidha se sukha dukha lahyo, kima kIdhA bhvpaar| aMta meM senasUri, tilakasUri, vijayANaMda sUri se lekara rAmavijayasUri taka kI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru paramparA kA ullekha karake vaMdana kiyA gayA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai "Apa ApAM de udyama kIdho, zrI guru caraNa pasAyA lAla, saMvat aThAra ne vyAsiyA barase, zrAvaNa mAsa ne AyA laal| ujvala chaTha divasaiM mRguvAre, DhAla chapanna karI dhyAyA lAla, ratnabhaye guNa moTA dIThA aka avatArI dAyA lAlA 52 aMta me isakA kalaza nimnAMkita hai dAna ziyala tapa cotho bhAva, o cyAre che bhavajala nAva, cyAreM ullAse chapanna DhAla, bhaNatAM guNatAM mNglmaal| satra che anayogiddhAra, te prabhu bhAkhyA cyAri prakAra tima ullAsa meM raciyA cyAra, RSabhavijaya kahe jaya jayakAra neminAtha vivAhalo (17 DhAla saM0 1886 ASAr3ha zukla 15, barejA) Adi 'sarasati caraNa namI karI re, zrI zaMkhesara rAya re, vAhalo mAhare nemajI gAyatUM re| aMta- "daMpati avicala prItaDI a, rAkhI jaga AkhyAta, saMvat aThAra ne chAsII, mAsa aSAr3ha mahaMta, punyama dina guNa gAiyA o, rahI bArejo comAsa vijayAnaMda sUri gachapati o, dinakara pare prkaas|" / rAma sItA nAM DhAliyA (7 DhAla saM0 1903 mAgasara vada, budhavAra) Adi- "zrI sarasati dhavala haMsAsanI, kaviyaNa nI tu mAya, sarasa vayaNa upagAraNi, lali lali praNabhuM pAyA" yaha racanA bIsavI zatAbdI kI hai isalie isakA vistAra nahIM kiyA jA rahA hai| isameM kahA gayA hai ki zrI rAmacandra muni suvrata ke samakAlIna the| isameM satI sItA ke ujvala caritra para vizeSa bala diyA gayA hai| paMdara tithi ke alAvA inhoMne 'rAjimatI bAramAsA' aura sthulibhadra saMJjhAya kI bhI racanA kI hai| rAjimatI bAramAsA meM kavi ne rAjula ke viraha kA varNana paripATI vihita bArahamAsA zailI meM kiyA hai| zrAvaNa kA eka Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabha sAgara udAharaNa dekhiye "rAjula bolI mohanabelI, zrAvaNa mAsa meM sahelI, nema gayA mujhase mehlii| Avo harivaMza taNA rAjA, rAkho nija kula nI mAjhA re, Avo' sthUlibhadra saMjjhAya meM sthUlibhadra aura kozA vezyA kI sarasa kathA kA saMkSipta varNana hai| isakI prArambhika paMkti hai "dhUlibhadra munigaNa mAM-" yaha racanA prastuta RSabha vijaya kI hai yA kisI anya RSabha kI yaha nizcita nahIM ho pAyA hai kyoMki jai0 mu0 ka bhAga 3 meM ise RSabhadAsa kI kRti kahA gayA hai|53 RSabha sAgara tapA0 jazavaMtasAgara, jainendra sAgara, AgamasAgara, vinodasAgara ke ziSya the| inhoMne vinayacaTa rAsa 4 ullAsa 58 DhAla, 1530 kar3I saM0 1830 bhAdra zukla 15 budhavAra, porabaMdara meM likhaa| isakA Adi isa prakAra hai "pArzvanAtha jinavara praNamya, tretIsamo jina tAsa, aliya upadrava upazame, bAre gddvaas| pannaga rAkhyo parijalata, adbhuta karyo upagAra, sura padavI ApI sarasa, dhanya vizva aadhaar| racanAkAla- saMvat gagana vannI (vahi) te jANo, siddhicakra me mANo jI, bhAdravA zudi paunama budhavAre, saMvatsara supramANo jii| isameM yazavaMtasAgara se lekara vinodasAgara Adi gurujanoM kI vaMdanA kI gaI hai| aMta ina paMktiyoM se huA hai| "pobiMdara caumAsaM kIg, zrI vijayadharma sudIsa jI, teha taNI sevA mAM rahIne, racIo rAsa sujagIsa jii| 'premacaMda saMgha varNana rAsa' athavA siddhAcala zatrujaya rAsa (21 DhAla, saM0 1843 jeSTha kRSNa 3, somavAra, sUrata) Adi- "sumara mAta cakresarI, vANI Apa vigata guNa gAisa giruA taNA, AchI dhare ukatA" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa racanA meM premacaMda dvArA nikAlI zajaya saMgha yAtrA kA acchA varNana hai| aMta meM racanAkAla ina paMktiyoM dvArA darzAyA gayA hai "vahi veda siddhi bhU saMvatsara, jyeSTha vadi tithi tIja, somavAra saMpUraNa racanA, kIdhI mana nI rIjhI re|"54 yaha racanA sUryapura rAsa mAlA meM saMkalita prakAzita hai| kanakadharma Apa kA eka gIta aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM jinalAbha sUri paTTadhara jinacandra sUri gIta zIrSaka ke aMtargata dUsare sthAna para saMkalita hai| jinalAbha sUri kA svargavAsa saM0 1834 meM huA thA, isalie usake pazcAt 1835 meM jinacaMda paTTAsIna hue aura yaha racanA unakI stuti meM hai ata: 19vIM (vi0) kI racanA hai| isakI aMtima do paMktiyA~ prastuta hai "ima bahuvidha vinatI karI, AvadhAro gacharAya, kanaka dharma kahe vaMdaNA, avadhAro mhaaraay|55 isameM jinacaMdra kI vedanA hai, yati kanakadharma unake ziSya rahe hoNge| kanIrAma RSi inakA janma saM0 1859 mAgha zukla ekAdazI ko ravIMvasara (jodhapura) meM huaa| inake pitA kA nAma kisana dAsa pUNota aura mAtA kA nAma rAU devI thaa| saM0 1870 meM durgAdAsa mahArAja ke ziSya muni zrI haSIcaMda se inhoMne dIkSA lI aura saMyama pUrvaka jIvana yApana karate hue saM0 1939 mAgha zukla paMcamI ko pIpAr3a meM zarIra tyAga kiyaa| nAgora, ajamera, pIpAr3a tathA paMjAba pradeza meM inhoMne vihAra kiyaa| carcAvAdI hone ke kAraNa inheM vAdIbha kezarI kahA jAtA thA, parantu inake upadeza pradhAna pada zuSka nahIM balki bhAvapravaNa hai| Apane jaMbU kumAra saMjjhAya, kuMbhiyA ke zrAvaka kI saMjjhAya, paDimA chattIsI, siddhAMtasAra aura brahmavilAsa (87 DhAla) nAmaka racanAyeM kI hai|56 paDimA chattIsI kA varNana saMbhavata: 'caryA' nAma se desAI ne varNita kiyA hai jise Age de rahA huuN| inakI anya racanAoM ke vivaraNa uddharaNa nahI upalabdha hue| zrI desAI ne inakI do racanAoM kA ullekha kiyA hai| 'caryA' kA vivaraNa pahale diyA jA rahA hai-caryA (69 kar3I) saM0 1894 piipaadd'| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakadharma - kamalanayana Adi- paDimAdhArI ANadavaka pote pApa na karAyo re; ___aba ane kahaneM nahIM karAvai, aNamode nahi mana bhAyo paDimAdharma thI jinadharma aagyaameN| racanAkAla- aSTAdaza varSa caurANabe jI, pIpADa kIyo caumAsa, dharmajJAna rasaraMga meM jI, zrAvaka huvA hulAsA aMta- "kanIrAma kahai aha sAMbhalI jI, chor3o pAkhaMDa cyAro sNg| samagara nanaja dehilo jI, iNasuM rAkho avicala sNg| isakI bhASA rAjasthAnI pradhAna marugurjara hai| inakI dUsarI racanA "triloka suMdarI cau0 kA racanAkAla 1811 likhA hai| isakI racanA aura 'caryA' kI racanA meM lambA aMtarAla hai| isalie isake kartA ke saMbaMdha meM zaMkA hai|57 kamalanayana Apake pitA kA nAma haricaMda thA jo eka acche vaidya the| ye mainapurI ke nivAsI the| sAhu naMdarAma ke suputra dhanasiMha ne sammedazikhara kI jo saMghayAtrA nikAlI thI, usake sAtha kavi kamalanayana bhI gaye the aura inhoMne usa yAtrA kA sajIva varNana apanI racanA meM kiyA hai| ye adhyAtma rasa ke rasika the, isa saMbaMdha meM cAra paMktiyA~ prastuta haiM "jina AtamaghaTa phUlo vasaMta, suni karata keli sukha ko na aMta; jahA~ rIti prIti saMga sumati nAra, zivaramaNi milana ko kiyo vicAra; jina caraNa kamala citta baso mora kaheM kamalanayana rAti sAMjha bhor| inhoMne saM0 1863 meM 'aThAI dvIpa kA pATha' likhA aura saM0 1871 meM jinadatta caritra kA padyAnuvAda kiyaa| 1873 meM apane mitra lAlajIta ke Agraha para prayAga meM 'sahasranAma pATha' kI racanA kii| saM0 1874 meM paMca kalyANaka pATha aura saM0 1877 meM barAMgacaritra likhaa| aMtima racanA zivacaraNa lAla graMthamAlA meM chapa gaI hai| inakI racanAyeM sarala, subodha hai aura loka kalyANa kI bhAvanA se paripUrNa haiN| inakI racanA kA namUnA nimnAMkita 'pAvasa varNana' se milegA 'pAvasa meM gAjai dhana dAminI damaMkai jahA~, suracApa gagana subIca dekhiyatu haiN| nAgasiMha Adi banajaMtu bhaya karai jahA~, kaMpita supAdapa pavana pekhiyatu hai| niraMtara vRSTiM kareM jalada agamanIra, taru talaiM khar3e muni tana sokhiyatu haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa muniyoM ke tapa kA varNana grISma Rtu ke vyAja se nimna paMktiyoM meM kiyA hai" grISma kI Rtu saMtApita jahA~ zilApITha, pavana pracAru cAri dizA meM na jA. samaiM, sUkha gayo saravara nIra aura nadIjala, mRgana ke yUtha bana daur3e phiraiM pyAsa mai / jalAbhAsa dekhiyatu dUritaiM suthala jahA~, jAma juga ghAma teja kareUM AvAsa meM, guphA tala salila sahAya chAr3i ghIra muni, giri ke zikhara yoga gAr3i baiThe tA samaiM |"58 kamalavijaya 54 tapA0 vijayaprabha sUri ke praziSya aura lAbhavijaya ke ziSya the| Apane caMdralekhA rAsa saM0 1820 kArtika zukla 5 bIsanagara meM likhA, usakA Adi racanAkAla "sakala siddhi kAraka sadA, samaruM hU~ zubhakAma, cavIse jinavara caraNi, pratidina karuM praNAma / AI prasanna je Upari bhUtala te bhAgyavaMta, kAlidAsAdika taNI Upama kavi pAvaMta, deva guru dharma dayA sahita, zuddha samakita guNakAra, guru samIpai a Upari sarasa suNo-adhikAra / samakita a sahI kahisuM kathA prabaMdha, caMdralekhA satI taNo suNayo sahu saMbaMdha / nayana gagana phuni iMdu saMvata aha sujANa jI, bahula mAsa saubhAgya paMcamI dina caupas car3hI pramANa jI / , isameM tapAgaccha ke AcArya vijayadeva, vijaya prabha sUri aura lAbhavijaya kA vaMdana kiyA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM 'zrI vizalanagara vikhyAta vizeSai tihAM zrAvaka zrAvikAcAra jI, deva guru dharma taNA bahu rAgI, vinaya viveka vicAri jI / zrI RSabhadeva vIra prabhu vaMdi, te pUje cita caMge jI, ti nayara comAsuM rahi sukhaI, a rAsa racyo manaraMgejI / '59 karpUravijaya yaha cidAnaMda saMvegI sAdhu the, pUre yogI the| inhoMne apanA sAMpradAyika nAma chor3akara abheda mArgI cidAnaMda nAma rakhA thaa| Apane adhyAtma paraka padoM kI racanA kI hai| svarodaya nAmaka eka nibaMdha bhI likhaa| inake eka pada kA namUnA prastuta hai Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 kamalavijaya - kalyANa sAgara "jauM loM tattva na sUjha par3e re, tauM loM mUr3ha bharamavaza mUlyo, mata mamatA gahi jaga so lahai re akara roga karma azubha lakha, bhavasAgara iNa bhA~ti maDai re| kumatA vaza mana vakra turaga jima, gahi vikalpa maga mAMhi aDai re| cidAnaMda nija rupa magana bhayA, taba kutarka tohi nAhi na. re|"60 kalyANa ___ Apane saM0 1822 meM 'jaisalamera g2ajala aura saM0 1838 meM giranAra g2ajala tathA saM0 1864 meM siddhAcala g2ajala kI racanA kii| jaina sAhitya meM urdU kI isa lokavidhA ke prayoktA ke rUpa meM kalyANa kavi barAbara smaraNa kie jaayeNgeN| tInoM nagaravarNanAtmaka g2ajale haiN| kalyANa kharataragaccha ke kavi the, kintu inakI guruparamparAkA nizcita patA nahIM cala paayaa|61 zrI desAI ne giranAra g2ajala kA vivaraNa-uddharaNa diyA hai jo Age saMkSepa meM prastuta hai giranAra g2ajala (59 gAthA) saM0 1828 mahAbada 2, racanAkAla se saMbaMdhita aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM "saMvata aThAra aDavIse ka, mahA vadi bIja ke divasaika, kInI yAtrA gar3ha giranAra, kahitA g2ajala ati sukhkaar| dharake adhara meM nasau dhAra, gar3ha yuM varNavyo giranAra, kharatarapatI hai supramANa,kavi yu kahata hai klyaann|"62 kalyANa sAgara sUri ziSya saMbhavata: ye udaya sAgara hoN| inakI eka racanA 'siddhagiri stuti prApta hai| usakA prArambha dekhiye| Adi- "zrI AdIzvara ajara amara avyAbAdha ahanIza; paramAtama paramesarU, praNamuM parama muniis| aMta "ima tIrthanAyaka stavana lAyaka saMdhuNyo zrI siddhagiri, AThotarIsaya gAha stavane, prema bhaktaM mana dhrii| zrI kalyANasAgara sUri ziSye; zubha jagIse sukhakarI; puNya mahodaya sakala maMgala, veli sujaseM jysirii|63 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa meM DhUr3hane para na kalyANasAgara ziSya kA patA calA na udayasAgara hI mile; isalie karttA kA nizcaya nahIM ho paayaa| kaviyaNa 56 ApakI racanA 'devavilAsa yA devacaMdra jI mahArAja no rAsa' saM0 1885 Aso suda 8 ravivAra ko racI gii| Apane isa racanA meM kharataragaccha ke AcArya jinadatta, jinakuzala, jinacaMdra, puNyapradhAna, sAdhuraMga, rAjasAgara, jJAnadharma, dIpacaMda aura devacaMda kI vaMdanA kI hai| isalie kavi kharataragaccha ke sAdhu devacaMda yA rAmacaMda kA ziSya rahA hogaa| kaviyaNa nAma se eka gIta aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM kavivara jinaharSa gItama zIrSaka ke antargata dUsare gIta ke rUpa meM chapA hai| saMbhavataH yahI kaviyaNa devavilAsa ke bhI racayitA haiM aura kaviyaNa kisI kA nAma nahIM balki kisI ajJAta kavi kA pratIka hai / jinaharSa gIta meM saMkalita kaviyaNa racita gIta kI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM ------ "dhana jinaharaSa nAma suhAgaNu dhana-dhana se munirAya, nAma suhAvai nispRha sAdhu nuM, kavIyaNa ima guNa gAya / " ye jinaharSa kavivara jinaharSa se bhinna hai / ye boharA gotrIya tilokacaMda kI patnI tArA devI kI kukSi se paidA hue the| Apake bIkAnera padhArane para mahimAhaMsa ne usa utsava kA eka gahUlI meM varNana kiyA hai, vaha gahUlI yathAsthAna dI jAyegI / 'devavilAsa' yA devacanda rAsa eka vistRta racanA hai| isase jJAta hotA hai ki devacaMda bIkAnera ke nikaTa sthita eka manorama grAma ke nivAsI lUNiyA sAha tulasIdAsa aura unakI patnI dhanabAI ke suputra the| mAtA dhanabAI ne garbhavasthA meM hI bAlaka ko rAjasAgara jI ko dene kA vacana diyA thaa| saM0 1746 meM yaha bAlaka paidA huaa| saM0 1756 meM rAjasAgara ne unheM dIkSA dI, bAda meM jinacandra jI ne vidhivat bar3I dIkSA dI aura nAma rAjavimala rkhaa| Apa jainAgamoM ke pAraMgata paMDita hue aura 'AgamasAra' nAmaka graMtha kI racanA kii| 1777 meM bhagavatI sUtra para ahamadAbAda meM pravacana kiyA aura aneka DhUr3hakoM ko svamatAnuyAyI bnaayaa| ziSyoM se zatruMjaya kA suMdarIkaraNa karAyA aura saM0 1812 meM kacarAzAha ke saMgha meM vahA~ kI yAtrA kii| saM0 1812 meM ApakA rAjanagara meM bhAdrapada amAvasyA ke dina svargavAsa huaa| prastuta rAsa unake yogya ziSya ke Agraha para kaviyaNa ne saM0 1825 meM likhaa| isakI prAraMmbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM sukRta prema rAjIva ne prollAsana cinhaMsa, tima ridaye akSatA, AdinAtha avNts| isameM nemi - rAjula, pArzva, mahAvIra kI vaMdanA ke pazcAt sarasvatI aura maoN ke Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 kaviyaNa - kastUracaMda barada putroM mAgha, kAlidAsa Adi kA sAdara ullekha kiyA gayA haiN| racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ "saMvata aThAra pacIsa Aso sudi re, aSTamI ravivAra racyo re, stoka meM deva vilAsa kIdho re, kiMcita guNagrahIne saMstavyo re| aMta- kaviyaNe devavilAsa kIdho mana harSita ullasyo re, kIdho deva vilAsa zubha dine re, jayapatAkA vistArI re| kalaza ke tIna chaMdoM meM aMtima yaha hai "manarUpa vAcaka vijayacaMda jI, pAThaka no pada bhAgyatA, manarUpa padakaja merU girivara, rAyacaMda, ravi udgtaa| sujJAnatAyeM vinayavaMte, buddhi mukti suragurU, caMdra sUra dhru tAra tAraka raho avicala jykruu|"64 yaha racanA AcArya buddhisAgara ne saM0 1981 meM chapAI hai| kastUracaMda kharataragacchIya samayasuMdara kI paramparA meM Apa bhaktivilAsa ke praziSya the| Apane SaTdarzana samuccaya bAlA0 kI racanA saM0 1894, bIkAnera meM kii| racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ dekheM "saMvat veda nidhAna gaja pRthvI ko parimANa, rAdha mAsa vadidutiya zani, bIkAnera suthaan| paMDita bhaktivilAsa ke pautra ziSya kastUra, samajha dekhi TIkA kaThina, kiyau prayAsa sber|" koThArI zrAvaka subudha, agaracaMda ke hetu, bAlabodha racanA karI turata jANa sukha detA65 spaSTa hai ki yahA~ racanAkAla meM prayukta nidhAna' zabda nava nidhi ke lie hai kintu 'rAdha mAsa' aspaSTa hai| yaha zrAddhamAsa arthAt kvAra ho sakatA hai| yaha racanA zrAvaka agaracaMda ke paThanArtha likhI gaI thii| kAna ye zvetAbaMra saMpradAya ke racanAkAra the| inhoMne 'phalavardhI pArzvanAtha no chaMda' Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (rAjasthAnI pradhAna marugurjara bhASA, 122 kar3I) kI racanA kii| Adi- "vaMde pAsa jiNaMda caMda tilayo tiloyanA ho varI, deviMdAyannariMda vaMdIya pAyo, harA karo dubbhro| vikhyAtoM mahi Asa teNa tanayo vAmAsutaM vimmale, mAtA zrI padmAvatI mama sadA kurvantu no mNglN| gAhA- nava maMgala nava rayaNI navi dala kamala vikAsiyA nayaNI, girU yati haMsA gamaNI, vaMde sarasatti zazi vynnii| isameM vividha prakAra ke chaMdoM kA manorama prayoga milatA hai, jaise vastu athavA vachUA, aDalla, motIdAma, dUhA, trATakI, jAti, kavitta, vRddha nArAca aura kesarI Adi chNd| aMta meM kalaza hai, yathA "trimainAtha anAtha nAtha zrI nAtha namo namaH jagavikhyAta avikhyAta nAtha jagannAtha jayo mm| adhakaraNa asta suratara samasta kinnara ArAdhaka, trijagatanAtha zrI pArzvanAtha suprasanna mana saadhk| jayati-jayati satta vijayata jayati dIpati sugati sadgati dIyati, kavi kAna svetAMbara kahita kRta zrI phala vidha atha pttisti|'66 kAMtivijaya Apa devavijaya ke praziSya aura darzanavijaya ke ziSya the| racanA subhadrA cau0 athavA saMmjhAya (37 kar3I saM0 1833 poSa pU, jAmalA) racanAkAla- saMvat aThAra tetrIso sAra, posa mAsa paMcamI niradhAra, jAmalA gAme jinabhuvana suThAma, kayoM comAso zubha abhiraam| devadarzana guru sIsa savAya, kAMti vijaya haraSe guNa gaay|" aMtima paMkti gAyA guNa subhadrA taNA praha sama gaNatAM sukha bahaghaNA, prati ke khaMDita hone se prAraMmbhika paMktiyA~ nahI milii| ApakI dUsarI racanA kA nAma hai "cAra kaSAya chaMda (32 kar3I saM0 1835 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMtivijaya - kRSNavijaya bAgar3a pradeza ke bar3ochA grAma meM racita hai), isakI prAraMbhika paMktiyA~ "pahilo lIje sarasatI nAma, covisa jina ne karUM praNAma, krodha mAna mAyA ne lobha, AkhU artha karI thira thobh| aMta- "aThAra pAMtrIsA varasa majhAra, (nAgar3adeza) bar3ochA sAra, devadarzana guru paMDita rAya, kAMtivijaya harSe guNa gaay|'67 kRSNadAsa(jainetara) racanA-kRSNa rUkmiNI vivAhalo athavA rUkmiNI vivAha' isakI prati saM0 1830 kI prApta hai isalie mUla lekhana isase kucha pUrva huA hogaa| Adi- "vidrabha deza kudaMNapura nagarI, bhISama nRpa tahAM nava nidhi sagaNI, paMcaputra jAkai kanyA rUkmaNI, tIna loka taraNa siri haraNI rUkmiNI kI zobhA kA varNana : "miragarAja kaTi taTi mRgaja locana, giraga aMga vaMdana sudesahI, kahata kRSNadAsa giradhara upajya vidrabha desa hii| aMta- "rUSamaNI jAmaDaM satyabhAmA sadAbhadrA ANI, lakSamani kalahI nitavidA, o AMThau pttraannii| dasa-dasa putra aka-akakanyA, taraNi taraNi vRta dInA, nirAvAranileya nirajaMNa, mo mAyA rasa bhiinaa| rUkamaNi vyAha katho kRSNai jana, sISa suNai ara gAvai, artha kAmanA sugatiphala, cyAri padAratha paavi| 68 isa kRti ko zAstrI kAzIrAma karasanajI ne prakAzita kiyA hai| kRSNavijaya inakI guru paramparA nahIM batAI gaI hai kintu jaina gujaira kaviyoM meM ullikhita kRSNavijaya ke ziSya (ajJAta) ne apanI guru paramparAntargata jasavijaya, kAMtivijaya ora rUpavijaya kA ullekha kiyA hai isalie kRSNa vijaya rUpavijaya ke ziSya ho sakate haiN| inakI eka racanoM 'rAjula bAramAsa' kA ullekha 19vIM zatI kI kRtiyoM meM mo0 da0 desAI ne kiyA hai kintu anya vivaraNa-uddharaNa Adi kucha nahIM diyA hai|69 jai0 gu0 ka0 ke navIna saMskaraNa meM inakA aura inakI racanA kA ullekha bhI nahIM milA; isalie Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zaMkAspada prakaraNa hai aura chAnabIna kI apekSA hai| kRSNavijaya ke ziSya jasavijaya, kAMtivijaya, rUpavijaya, kRSNa vijaya ke ziSya theM inhoMne ./mRgasuMdarI mahAtmya garbhita chaMda' (56 kar3I saM0 1885 phAlguna zukla 3, pAlanapura likhA hai| Adi racanAkAla-- hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa praNamI vIra jinesara pAya, kare prIchA gautama cita lAya, pUjya jayaNa caMdrodaya ThAma, kelA kahiye tribhovana svAmi / aMta madhura girA jaMpe arihaMta, sAMbhala teha taNo virataMta, parI mana jIvadayAnuM aMga, bAMdhe caMdrodaya dasa cNg| aThAra paMcAsiyA phAgaNa mAsa, zvetabhuvana tithi mAkhI khAsa, pAlaNapura mAM kiyo abhyAsa, vAmAsuta mana pUrI Asa / preme sevA dayA aMkatAra, kaho jasakAMti rUpa apAra / kahe kavi kRSNavijaya no sIsa, jayaNA dharma karo nisadIsa | " mo0 da0 desAI ne jai0 gu0 ka0 meM kRSNavijaya ke isa ajJAta ziSya kI pahacAna dIpavijaya ke rUpa meM kI thI, lekina kRti meM guruparamparA ke pazcAt dIpavijaya kA kahI ullekha na hone se yaha nizcita nahIM hai ki yaha ajJAta ziSya dIpavijaya hI hai / 70 kuMvaravijaya Apa tapAgacchIya padmavijaya ke praziSya evaM amIvijaya ke ziSya the| 'aSTaprakArI - pUjA' padyAtmaka sAMpradAyika racanA hai| Adi "trijaganAyaka tu dhaNI, mahA mahoro mahArAja, mahore puNye pAmiyo, tuma darizaMNa hUM Aja / Aja manoratha sarva phalyA, pragaTyAM puNya kallola, pApakarama dUre TalyAM, nAThAM duHkha daMdola | jina uttama pada padmanI, nita sevA karo traNakAla, nija rUpa pragaTe sukha hove, amikuMvara kahe nahi vAra / " yaha pUjA 'vividha pUjA saMgraha' aura snAtrapUjA Adi pUjA saMgrahoM meM saMkalita prakAzita hai| 71a Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNavijaya ziSya - kezodAsa Apane gadya meM bhI racanAyeM kI haiM unameM 'adhyAtma praznottara' (saM0 1882 mahA zuda 5, ravi, pAlI) ke aMta meM racanAkAla isa prakAra varNita hai khImAvije re khimAnA bhaMDAra, jina uttama pada nA daataar| ahavA guru ne nIta sevo sahU, nija rUpa pragaTe sukha laho bhu| amIkuMvara tasa praNamI pAya, graMtha kIyo bhavijana sukhadAya, alpabuddhi meM racanA karI, zuddha karo paMDita jana milii| marUdhara deza pAlInagara majhAra, karayo caumAsa dharI harSa apAra, varSa bayAsI saMvat aThAra, mahA sUda pAMcama ne rvivaar| praznottara graMtha kIdho sAra, aMtima artha ne hitkaar| isake gadya bhAga kA namUnA nahIM milA, ise bhImasiMha mANeka ne prakAzita kiyA hai| adhyAtma gItA bAlA0 (saM0 1882 ASAr3ha zukla 2, guru pAlI) ApakI dUsarI upalabdha gadya racanA hai para uddharaNa isakA bhI anupalabdha hai| isakI mUla racanA devacaMda ne gujarAtI pradhAna marUgurjara meM likhI thii| kuzalavijaya __ racanA- 'trailokya dIpaka kAvya' (saM0 1812 vaizAkha shukl3)| marUgurjara' hindI jaina sAhitya kA vRhat itihAsa bhAga 3 (18vIM vi0) ke pRSTha 94 para inakA vivaraNa diyA jA cukA hai| cU~ki ye 18vIM aura 19vI zatAbdI ke kavi hai isalie pUrva nizcayAnusAra inakA vivaraNa 18vIM zatI ke racanAkAroM ke sAtha diyA gayA hai| trailokya dIpaka ke alAvA ApakI eka anya sarasa racanA nemi rAjula zaloko bhI hai|72 kezarI siMha Apa jayapura nivAsI, bhaTTArakIya paramparA ke vidvAna the| unhoMne jayapura ke dIvAna bAlacaMda chAbar3A ke putra jayacaMda chAbar3A ke Agraha para saM0 1873 meM 'varddhamAna purANa kI bhASA TIkA kii| ye jayapura ke lazkara digaMbara jaina maMdira meM rahate the| isake gadya kA namUnA dekheM-"aho yA loka viSe te puruSa dhanya hai jyA puravana kA dhyAna viSai tiSThatA citta upasarga ke saikaNDena karihu kiMcit mAtra hI bikriyA kU nahIM prApti hoya hai|73 isakA racanAkAla phAlguna zukla 12 ka0 ca0 kAsalIvAla ne graMtha sUcI meM batAyA hai| yaha racanA bAlacaMda ke pautra jJAnacaMda ke Agraha para kI gaI thii| kezodAsa ApakI racanA 'hiDolanA' kI prati 1817 kI prApta hai ata: racanA kucha pahale Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kI hogii| eka pada kA namUnA prastuta hai kSamAkalyANa aMta-- "sahaja hiMDolanA jhUlata cetanarAja / jahA~ dharmya karmyaM saMjoga upajata, rasa subhAu vibhAu / jahA~ sugama rUpa anUpa maMdira surUci bhUmi sur3haMga, tahAM jJAna daraSana SaMdha avicala charana ADa abhNg| X X X X te nara vilakSaNa sadaya lakSaNa karata gyAna vilAsa, kara jorI bhagata vizeSa vidhi sau namat kezaudAsa | " X X 1174 Apa kharataragacchIya jinalAbhasUri, amRtadharma ke ziSya the| inhoMne kharataragaccha kI paTTAvalI saMskRta meM likhI hai| inakI kaI uttama racanAyeM saMskRta meM hai jaise gautama kAvyakRti, pArzvastava cUri, vijJAna caMdrikA ityAdi / inhoMne hindI (marUgurjara) meM bhI paryApta likhA hai jisakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM saMkalita jinalAbha sUri nirvANa gItam ApakI mahattvapUrNa racanA hai| isake aMta kI do paMktiyA~ dI jA rahI haiN| hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla " caraNa kamala kI thApanA, atizayavaMta virAjai rai, dAsa kSamAkalyANa nau vaMdana hUo zubha kAjai / 75 'giranAra gajala' (gAthA 59 saMvat 1828 mahA, bada, 2) "saMvata aThAra ar3avIsaika, mahA badi bIja ke divasaika; kInI yAtrA gar3ha giranAra, kahitA varNavyo giranAra; dharake akharama nasaudhAra, gar3ha yu~ varNavyo giranAra; kharatarapatI hai supramANa, kavi yuM kahata hai klyaann| 'thAvacyA cau0 athavA cauDhAliyuM (saM0 1847 vijayAdazamI, mahimApura) yaha laghu rAsa kRtiyoM meM prakAzita hai| saMpAdaka ramaNalAla zAha hai| 'caubIsa jina namaskAra' (athavA caityavaMdana) caubIsI saM0 1856 jyeSTha zukla 13 nAgapura kA Adi "jaya-jaya jinavara Adi deva tihuaNa jaNa tAta, zrI marUdevA nAbhinaMda, sovana sama gaat| saya aThAra chappana samai, sudI jeTha pichAMNa; Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAkalyANa dakSiNadeze nAgapura tithI terasa jaann| zrI jina bhakti pasAya thI, ima varaNavyA sujANa; vAcaka amRtadharma gaNi, sIsa kssmaaklyaann| yaha racanA' caityavaMdana caubIsI' meM prakAzita hai| jayatihuaNa stotra bhASA (41 kar3I, mahimApura) Adi- "parama puruSa paramezitA, paramAnaMda nidhAna, purasAdAMNI pAsa jina, vaMdU parama prdhaan| yaha racanA vaMgadezIya zobhAcaMda ke putra tanasukharAya ke Agraha para kI gaI thii| isake alAvA aneka stavana, stotra aura laghu racanAyeM Apane kI haiM jaise zaMkhesara sva0, sUrata sahasraphaNA pArzva stava, RSabha stava aadi| 'aimattA RSi saMJjhAya' (3 DhAla 27 kar3I) moTu saMJjhAya mAlA saMgraha meM aura zeSa adhikAMza racanAye upAdhyAya kSamAkalyANa jI viracita caitya vaMdana stavana saMgraha meM prakAzita haiN|76 ApakI eka racanA 'stuti catuSTaya' mahattvapUrNa hai, usakA vivaraNa diyA jA rahA hai| Adi- "jai-jai nAma niraMda naMda siddhAcala maMDana, jai-jai prathama jiNaMda caMda bhavadakkha vihNddn|"77 ina padyavaddha kRtiyoM ke atirikta Apane kaI gadya racanAoM dvArA jaina hindI sAhitya ko samRddha kiyA hai| kucha kA vivaraNa prastuta hai zrAvaka vidhi saMgraha prakAza (bhASA) saM0 1838, isake aMta meM racanAkAla padya meM isa prakAra diyA gayA hai "zrI jinacaMda suriMda nitu, rAjata gacha rAjAna, vAcaka amRtadharma gaNi, sIsa kssmaaklyaann| saya aThAra aDatIsa, jesalameru suthAna, zrAvaka vidhi saMgraha kIyau, mUla graMtha anumaan| praznottara sArdhazataka (bhASA) saM0 1853 vaizAkha, kRSNa 2, budhavAra, racanAkAla- saya aThAra tepana samaya, badi vaizAkha sumAsa, budhavAra saMpUrana racyo, bIkAnera supaas| yazodhara carita bAlA0-saM0 1873 jaisalamera, yaha graMtha mUlata: saMskRta meM thaa| isake alAvA akhaMDa caritra (saM0 1854 ASAr3ha zukla 3, budhavAra pAlItANA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bhI mahattva pUrNa racanA hai / 78 Apa gadya aura padya vidhA meM racanA karane meM paTu the tathA saMskRta, hindI Adi bhASAoM tathA jainAgama ke niSNAta vidvAn the / vastutaH ye kharataragaccha ke 19vIM (vi0) zatI ke lekhakoM meM sarvAdhika prasiddha vidvAn lekhaka the| upAdhyAya kSamA kalyANa bIkAnera ke kesaradesara grAma nivAsI ozavaMzIya uttama parivAra meM saM0 1801 meM utpanna hue * the| 11 varSa meM Apane amRtadharma se dIkSA lii| dharma pracArArtha Apane gujarAta, bihAra, baMgAla, madhya pradeza Adi pradezoM kI yAtrAyeM kI aura dharma-pravacana die / ApakI kucha racanAyeM jaise aSTAhikA, akSaya tRtIyA, holikA, meruterasa Adi saMskRta racanAoM kA itanA vyApaka pracAra thA ki unakA rAjasthAnI aura hindI bhI anuvAda kiyA gayA thaa| stuti catuSTaya meM RSabha, zAMti, nemi aura pArzva ke bar3e mArmika aura prabhAvazAlI stotra vinatiyA~ haiN| ApakA racanAkAla saM0 1826 se 1873 taka kA dIrghakAla hai / 79 isa lambI avadhi meM unhoMne pacAso uttama racanAyeM kI hai| ApakI ziSya paramparA meM kaI vidvAna aura sukavi tathA lekhaka ho gaye hai| isa prakAra Apa 19vIM zatI ke kharataragaccha ke zreSTa racanAkAroM meM agragaNya hai| hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kSamAkalyANa pAThaka ne saM0 1850 meM jIvavicAra vRtti aura sAdhu pratikramaNa vidhi aura zrAvaka pratikramaNa vidhi Adi racanAyeM kI haiN| 8deg ho sakatA hai ki yaha pAThaka kSamAkalyANa aura upAdhyAya kSamAkalyANa eka hI racanAkAra hoM / kSamApramoda Apa ratnasamudra ke ziSya the| inhoMne dharmadatta candradhaula cau0 1826 jaisalamera, nigoda vicAra gIta ( gAthA 48) aura 'satyapura mahAvIra stavana' Adi kI racanA kI hai| prathama racanA dharmadatta candradhaula cau0 kI pratilipi inhoMne svayaM likhI thI jo yati vRddhi candra saMgraha jesalamera meM surakSita hai / 81 inake ziSya anopacandra ne 'goDI pArzvanAtha vRhat stavana saM0 1825 meM likhA jisakA vivaraNa yathAsthAna diyA jA cukA hai| kSamAmANikya Apa bhI kharataragacchIya vidvAna lekhaka the| ApakI kucha gadya kRtiyoM kA patA calA hai jaise samyakatva bheda (gadya) saM0 1834 rAjapura; gaNadharavAda bAlA0 1838 (svayaM likhita prati prApta); kSetra samAsa bAlA0 ityAdi 82, kintu inake gadya namUne upalabdha nahIM hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamApramoda - kSemavardhana kSemavardhana tapAgacchIya hIravijayasUri; nagavardhana; kamalavardhana; ravivardhana; dhanavardhana; vinItavardhana; vRddhivardhana; prItivardhana; vidyAvardhana; hIravardhana ke ziSya the| inakI racanAsurasuMdarI amarakumAra rAsa (53 DhAla, saM0 1852, pAraNa) kaa| Adi "sarasa vacana de sarasatI, kavijana kerI mAya, kara jor3I karUM vInatI, karajyo mujha supsaay| isake prArambha meM RSama, zAMti, nemi aura mahAvIra Adi tIrthaMkaro ke sAtha apane guru kI vaMdanA kI gaI hai / tadoparAMta kavi kahatA hai racanAkAla aMta --- "surasuMdarI satI kathA, kahisyUM guru AdhAra, uttama nAM guNa gAvatAM, pAmIje bhavapAra / yaha racanA nayanasuMdara dvArA mUlataH likhI gaI thIM / / teha taNI sAvidhe meM to pUraNa kalaza car3hAyA jI; nayaNa vANa nAga zazi varaSe, jIta nizANa caDAyA jii| "zIla ane navakAra prabhAveM, pratakhya puNyanI zAlA jI, bhaNatAM guNatAM suNatAM lahIiM, jJAna abhaMga rasAlA jI / zaMtidAsa ane baravatacaMda zeTha rAsa athavA puNya prakAza rAsa - (45 DhAla, saM0 1870 ASAr3ha zukla 13, guruvAra, ahamadAbAda; Adi 65 , "sarasa vacana rasa sarasatI, kavijana kerI mAya, kara jor3I karUM vInatI, karajyo mujha pasAya / isameM zAha zAMtidAsa ke vaMzaja varavatacaMda ke guNoM kA gAna kiyA gayA hai| racanAkAla - "saMvata pUrNa nAga muni zazi, mAsa asAr3ha vizAla, zukla terasa guruvAra dina, sarasa kathA guNamAla / isameM hIravijaya sUri dvArA akabara ko pratibodha aura jajiyA kara se mukti kA ullekha kiyA gayA hai| isameM vijayasena, rAjasAgara sUri, lakSmIsAgara, vRddhisAgara, kalyANasAgara, puNyasAgara, udayasAgara, ANaMdasAgara aura zAMtisAgara kI bhI vaMdanA kI gaI haiN| yaha rAsa jaina ai0 rAsa mAlA bhAga 1 meM prakAzita haiN| 'zrIpAla rAsa' (saM0 1879, pATaNa) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 Adi racanAkAla "sarasati navapada guru nami, siddhacakra guNamAla, Aso caitri punyameM, suNajyo bAla gopAla / yaha kathA gautama gaNadhara ne samrATa zreNika ko sunAI thI / zrI pAla mayaNAM ne o phalIo, oka mAhare dAvo, sahiyara bholI TolI malI ne sarasa sukaMThe gAvo re| saMvata aThAra ogaNAsIyA barase, nayara pATaNa jaga cAvo, sAMkalA bhAI nagaraseTha kAje, rAsa racyo mana bhAvo re / sAgaragaccha zobhAkara suMdara, zAMtisAgara sUri rAyo, hIravardhana ziSya khema suhaMkara, navapada mAhe sakhAyo re / 83 aMta kSemavijaya Apa tapAgaccha ko rUpa vijaya; mANekavijaya; jItavijaya; vinayavijaya ke ziSya the| ApakI racanA 'pratimA pUjA vicAra rAsa' athavA kumati 58 praznottara rAsa saM0 1892 Aso kRSNa 13, dhanaterasa, maMgalavAra ko sUrata meM likhI gaI thii| Adi kI paMktiyA~ nahIM upalabdha hai| aMta meM guruparaMparA vahI dI gaI hai jo Upara likhA hai| racanAkAla hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa "nayana graha vasucaMdra saMvatsara (1892) Azvina kRSNa pakSAyA; uttarA ne auMda yoge bhomavAra tithI, dhanaterasa kahAyA re / yaha racanA vRjalAla ke vaMzaja jayacandra ke Agraha para kI gaI / "jo koI pUjA a bhaNase suNase, tasa ghara maMgala thAyA, samakita bhavI jIva ne upagAre, thApanA pUjA banAyA re / " yaha racanA pratimA sthApanA ke avasara para savidhi pUjana hetu kI gaI hai| jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM inheM vinayavijaya, dIpavijaya kA ziSya batAyA gayA thA parantu prApta udAharaNoM ke AdhAra para spaSTa hotA hai ki vinayavijaya ke do ziSya dIpavijaya aura kSemavijaya the| puSpikA meM bhI kSemavijaya ko vinayavijaya kA ziSya batAyA gayA hai ataH ye nizcaya hI vinayavijaya ke ziSya the| saMbaMdhita paMktiyA~ pramANa svarUpa uddhRta kI jA rahI hai " tasa ziSya yugala bhavika vikasaMtA, zrI dIpavijaya vRddha bhAyA, vayarAgI tyAgI mati guNavatAM khemavijaya guNa gAyA re / 84 khuzAlacaMda - yaha RSi rAyacaMda ke ziSya the| inhoMne saM0 1879 meM 'samyaktva kaumudI cau0 ' Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSemavijaya - khemavijaya 67 kI racanA nAgaura meM kii| isa racanA kA apara nAma 'arhaddAsa caritra' bhI hai| isameM 64 DhAla hai yaha saM0 1779 vaizAkha zukla 13 guruvAra nAgaura meM likhita hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- racanAkAla- 'samyakata aThAra varasa guNI yAsI a, ahipura sahara majAro re, "ari gaMjaNa arihaMta jI, varddhamAna jiNacaMda, harilakSaNa kaMcana varaNa, samaya paramAnaMda / ------ - mAsa vaizAkha zukla pakha terasa, zubha mUrata guruvAro re / ' aMta- "ahe sAMbhalA aradAsa caritra, samakata rAkha jA ruDA re, samakata kaumudI graMthani zAkhA, koI mata jANajA ruDo re / samakala jota prakAza graMtha a, timira mithyA mata de TAlA re, je naranArI (hIradeM) dhArajyAM, phalasI maMgalamAlA re / 85 ApakI eka anya racanA 'triloka sAra bhASA' saM0 1884 kA ullekha ka0 ca0 kAsalIvAla ne kiyA hai / 86 parantu koI udAharaNa Adi nahIM diyA hai| desAI ne jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM racanAkAla bhUla se caitra zukla 3 diyA thA jisakA navIna saMskaraNa meM parimArjana ho gayA hai| khusyAlacaMda kharataragacchIya jayarAma Apa ke guru the| inakI racanA 'upadeza chattIsI' saM0 1831 savAI gaoNva meM racita hai| rAjasthAna ke jaina sAhitya meM inakI gaNanA 19vIM zatI pramukha kaviyoM meM kI gaI hai para nAhaTA jI ne racanA saMbaMdhI vivaraNa udAharaNa nahIM diyA hai| 87 ke khuzAlavijaya racanA 'neminAtha caritra' bAlA0 kI hastaprati saM0 1856 kI prApta hai isalie racanA kucha pUrva kI hogii| isase saMbaMdhita anya vivaraNa- udAharaNa nahIM upalabdha hai|88 khemavijaya ApakI eka racanA kA vivaraNa prApta hai-- nAma racanA " ASAr3habhUti cauDhAliyu (saM0 1839, somavI amAvasyA ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Adi racanAkAla "zrI jinavadana nivAsinI samarI zArada mAya, ASAr3habhUti guNa gAvatAM, sAmiNI karo pasAya re / catura sanehI mohanA, saba guNa jANI sayANA re, ASAr3habhUti mahAmuni, dekhata loga lubhANA re / " hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata aThAra guNa cAlise, dina soma amAvasa jagIsa, kahe khemavijaya so vicAra, zrI saMgha sakala jayakAra | ' 189 (gaNi) gaNezaruci Apa tapAgaccha ke sAdhu the| Apane vijayadharma sUri ke AcAryakAla meM (saM0 1809-1841) saM0 1819 se pUrva eka racanA 'zrIpAla rAsa TavArtha athavA bAlAvabodha' nAma se kii| isa TabvA kA mUla graMtha 'zrI pAla rAsa' aura usake lekhaka vinayavijaya ke yazasvI ziSya yazovijaya jI the| isa bAlAvabodha ke gadya kA namUnA nahIM milaa| isakI prati ke aMta meM graMtha paricaya saMskRta meM diyA huA hai- bha0 vijayadharma sUrizvarANAmanujJAM prApya paM0 gaNeza ruci gaNinA bAlAvabodha kRtaM yakiMcit pUrva likhita dRSTaM kiMcid guru gamyAt kiMcit budhyanusArAtkRtaH sa ca buddhimadabhiH vibudhaH saMzodhanIyaM bAlAvabodha graMthA graMtha zloka saMkhyA 2400 mUla rAsa saMkhyA bhinna jJeyA / 90 giridharalAla Apa kSemazAkhA ke vidvAn the / Apane saM0 1832 meM 'padamaNa rAso' jodhapura meM rcaa| isakI prati vRhad jJAna bhaMDAra meM surakSita hai / 91 zrI agaracaMda nAhaTA ne 19vIM zatI ke pramukha kaviyoM meM inheM bhI ginAyA hai parantu inakA koI vivaraNa nahIM diyA hai / 92 DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne paM0 giridhArIlAla kI eka racanA 'sammeda zikhara yAtrA varNana' (saM0 1899 bhAdra kRSNa 12) kA ullekha graMtha sUcI meM kiyA haiM / 93 yaha nizcita nahIM ho pAyA ki giridharalAla aura paM0 giradhArI lAla eka hI vyakti hai athavA do bhinnabhinna lekhaka haiN| sAdhvI gulAbo ApakI eka racanA 'neminAtha ke paMcakalyANaka saM0 1825 kI sUcanA uttamacaMda koThArI ne apanI graMtha sUcI meM dI hai, kintu anya vivaraNa udAharaNa usameM nahIM hai / 94 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNezaruci - gulAbarAya guNacaMdra yaha sUrajamala ke ziSya the| inhoMne saM0 1850 meM eka graMtha 'caMdragupta cauDhAliyA' kI racanA bIkAnera meM kii|95 ApakI eka anya racanA 'dhanA cauDhAliyu' (saM0 1843 kArtika zukla 15, bIkAnera kA nAmollekha desAI jI ne kiyA hai para unhoMne isakA vivaraNa udAharaNa nahIM diyaa| jaina gurjara kaviyoM meM inakI prathama racanA candragupta cauDhAliya kA vivaraNa-udAharaNa diyA hai, use Age prastuta kiyA jA rahA haicandragupta cauDhAliyu (57 gAthA saM0 1850 bhAdra zukla 4, biikaaner)| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM "vimala bodha udyotakara, zivasukha vallI mUla, ahavA jina vAMdU jiNe, kIyA karma nirmuul| caMdragupta rAjA taNo, sole svapna vicAra, suguru prasAde hiva kahUM, zrotA zruti sukhkaar|" isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM "bIkAnere jANIye sA0, saMvat aThAre pacAsA ho; maMgalavAra saMvatsarI sA0, kIdho oha abhyAsa ho| munivara sUrajamalla jI sA0, aMtevAsI tAsa ho; guNacaMda kahai jinadharma thI, lahIye lIla vilAsa ho|"96 gumAnacaMda Apa khuzAlacaMda ke ziSya the| khuzAlacaMda kharataragaccha ke santa nagarAja ke ziSya the| ApakI eka racanA 'kezI gautama cauDhAliyA' (saM0 1867 mArga0 zukla 5, dazapura) kA ullekha zrI desAI aura zrI nAhaTA donoM ne kiyA hai kintu donoM vidvAnoM ne anya vivaraNa-udAharaNa nahIM diyA hai| nAhaTA jI ne sUcanA dI hai ki isakI hastaprati AcArya zAkhA bhaMDAra meM surakSita hai|97 gulAbarAya Apane 'zikhira vilAsa' kI racanA saM0 1842 meM kii|98 gulAbavijaya Apa tapAgacchIya Rddhivijaya, bhAvajiya, mAnavijaya ke ziSya theM ApakI kRti haiM 'sametazikhara giri rAsa' (saM0 1846-47 ASAr3ha kRSNa 10, vizAlA), isakI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prAraMbhika paMktiyA~-- racanAkAla -- gulAla hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa " sAMvaliyA zrI pAsa jI, paNamI caraNa jiNaMda, thuNu rAsa surataru samo, sIkhara sameta giriiNd| mahIyala meM tIratha ghaNA, giNatAM lahUM na pAra; Urdhva adhomadha loka meM, sameta zikhara girisAra / " isameM guruparaMparAntargata vijayasena, Rddhivijaya Adi gurujanoM kI vaMdanA hai| isakI aMtima paMktiyA~ nimnavat haiM saMvat aThArai sai saitAlIseM, dazamI vadi asADa prasIdho jI / zrI sametazikhara giri rAsa ruyaDo, nagarI vizAlA meM kIdho jI / " "tasu pada paMkaja bhaMmara taNI para gulAbavijai guNa gAyo jI, gAyo rAsa zikharagiri kero, suNatAM ati sukha pAyo jii| roma romAMcita harakha dharI saba saMgha suNI mana bhAyo jI; je bhaviyaNa a bhaNasye guNasye, tasa ghara navanidhi Ayo jI / 99 gujarAtI gaccha ke nagarAja kI paraMparA meM yaha puNyavimala ke praziSya aura kesara ke ziSya the| Apane 'tejasAra kumAra cau0' kI racanA saM0 1821 zrAvaNa zukla 8, ravivAra ko nauvA meM pUrNa kii| isakI aMtima paMktiyoM meM saMbaMdhita sUcanAyeM upalabdha haiN| yathA "gacha gujarAtI sahu jina jANeM, zrI pUjya nagarAjya baSANai; paMca mahAvrata nA anurAgI, gachanAyaka chai sabala saubhAgI / punyavimala RSi mahAmuni rAI, tehanA ziSya kesara sukha dAI, jyAkI joDa kalA chai bhArI, tasu ziSya gulAla kahai suvicArI / saMvat aThAra ane ikavIse, zrAvaNa sudi ADima ravi dIsai, copai jor3I gaoNva nauvA maiM, bhaNatAM guNatA bahu sukha pAmai / ' 1100 gopIkRSNa ApakI racanA 'neminAtha vyAhalo (saM0 1863 zrAvaNa kRSNa 4) kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai-- " zrI jiNa caraNa kamala namo-namo aNagAra, nemanAtha ra DhAla vaNe vyAhava thahaM sukhdaay| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza gulAla - caturavijaya dvArAmatI nagarI bhalI soraThadesa majhAra, indrapurI sI UpamA suMdara bahu vistaar| cauDA nau jojaNa tihAM lAMbA bArAjANa, sAThi-koThi ghara mAMhi re, bAhara thahattara prmaann|" aMta- "rAjala nema taNo vyAhalo jI gAvasI jo naranArI, bhaNa guNa suNasI bhalo jI, pAvasI sukha apaar| "prathama sAvaNa cotha sukalI bAra maMgalavAra e, saMvat aThArA varasa taresaThi mAga jula majhAra e| zrI nemarAjala krasana gopI tAsa carita bakhAnai, su tAra sIkhA tAhi-tAhi bhAkhI kahI kathA pramANa e|"101 goviMdadAsa Apane caubIsa guNasthAnoM kI carcA hetu 'caubIsa guNasthAna carcA' nAmaka graMtha kI racanA saM0 1881 phAlguna kRSNa 10 ko kii| yaha kRti ToMka (rAjasthAna) ke ToDA rAmasiMha neminAtha jaina maMdira meM upalabdha hai| prAraMbha- guNa chiyAlisa kari sahita, deva arahaMta namAmi, namo ATha guNaliye, siddha saba hita ke svaamii| racanAkAla- aThArA sai Upara ganUM ikyAsI aura, phAguna sudI dasamI sutithi, zazivAsara sirmaur| dAdU jI ko sAdhu hai, nAma jo goviMda dAsa, tAne yaha bhASA racI, manamAMhidhAri ullaas| isase spaSTa hai ki goviMdadAsa dAdU paMthI sAdhu the aura jainetara kavi the| aMta- "saMskRta gAthA kaThina, aratha na samajhayo jAya; tA karaNa goviMda kavi, bhASA racI bnaay|"102 yaha racanA mUlata: saMskRta meM rahI hogii| caturavijaya tapA0 jinavijaya ke praziSya aura navalavijaya ke ziSya the| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 racanAyeM Adi kalaza bIja nuM0 stava (saM0 1878 ASAr3ha zukla 10, siddhapura) "sarasa bacana rasa barasatI, sarasatI kalA bhaNDAra, bIja taNo mahimA kahuM, jima ko zAstra vicAra | hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ima vIra jinavara sayala sukhakara, gAiyo ati ulaTa bhare / ASAr3ha Ujala dazamI dina, saM0 1878 tare / bIja mahImA aha braNavyo rahI siddhapura comAsu o, je bhavIka prANI bhaNe guNe tasa ghara lIla vilAsa o / " yaha kRti 'caitya Adi saMJjhAya bhAga 3 aura jaina prAcIna pUrvAcAryo viracita stavane saMgraha' meM prakAzita hai| maitrANA maMDana RSabhadeva jina (utpatti nuM) sta0 (pA~ca DhAla saM0 1901 mAha zukla 13 maMgalavAra, maitrANA) kA Adi- kalaza "svasti zrI varadAyakA sAsananAyaka rIddha, gujjara deza sohAmaNo pATaNavADo parasIdha / " racanAkAla-- 'saMvat ogaNIsesaikAsame, zrAvaNa mAsa majhAra, vadi tithi akAdazI, somavAra sukhakAra / ' eka bAra maitrANA meM paryusaNa ke avasara para svapna dekara cAra pratimAyeM RSabha, zAMti, kuMthu aura padma kI bhUmi khodane para prakaTa huii| unakA sthApanotsava huA / usa utsava kA smaraNa karake kavi caturavijaya likhate haiM- cAra nivAraka cyAre jinavara, pragaTa thayA tattasakheva re, " RSabha zAMti kuMthu jinavara padama prabhu ne praNami o, dhana sudhana suvAsa suMdara kanaka kacole aracI o dIpa dhUpa puphamAla bahuvidha pagara pUrII, zrI jinazAsana bhakti karatAM sakala saMkaTa cUrIIM, zrI vijaya prabha pATa munivarA jinavijaya cita dhyAi a, navalavijaya jina sevA karatA, mana vaMchita phala pAiyeM / " yaha racanA jaina satya prakAza san 1943 meM prakAzita hai / 'kumati nivAraka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdra - caMpArAma sumati ne upadeza stava' kA Adi aMta "sUdhAM mAraga jinavara bhAraveM, sarasvatI paDImA jeha Urdhva addho trIcheM lokeM dAkheM, koDI panarasata tehave / lokA bhelavIyA mata bhuulo| paMDita navala no iNIM pare bole catura kaheM sukha mANo re lo, jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM maitrANA maMDana RSabha jina sta0 kA karttA navalavijaya ko batAyA gayA thA lekina jaisA uddhRta paMktiyoM se spaSTa hai ye racanAyeM navalavijaya ke ziSya caturavijaya kI haiM / 103 candra aMta Adi kharataragacchIya lekhaka the| inhoMne 'bUr3hA caritra rAsa' (saM0 1826 mAgasara) kI racanA vRddhavivAha jaisI sAmAjika kurIti para vyaMgya karate hue likhA hai / "dayAja mAtA vInavuM, gaNadhara lAgUM pAya, vardhamAna cobIsamA bAMdu sIsa namAya / kanyA ne jamI taNo, paiso na lIjo koy| bUr3hA ne paraNAvatAM guNa bUDhArA joya / "saMvat 1836 saM0 ANI mRgasira mAsa a jAMNI, 'caMda' paratikha dekha bakhANI suNo kalajuga rI nisAMNI / 73 isakI bhASA para rAjasthAnI kA adhika prabhAva dikhAI par3atA hai| jai0 gu0 ka0 prathama saMskaraNa meM pahale to isa racanA kA karttA ajJAta kavi ko batAyA gayA thA kintu usI meM Age ise caMdra kI racanA kahA gayA thA / 104 isake navIna saMskaraNa meM isa kavi aura racanA kA ullekha nahIM milaa| caMpArAma (dIvAna) - Apa jayapura rAjya ke dIvAna the| inakI racanA 'jaina caitya stava' (saM0 1882) choTI kintu mahattvapUrNa hai| isameM jaina caityoM kA stavana aura varNana hI nahIM balki mUrtipUjA kA poSaNa kiyA gayA hai| lagatA hai ki mUrti ke prati kama hote vizvAsa ko jagAne kA isameM prayatna kiyA gayA hai| yaha racanA dIvAna jI ne sAdhu Asakarana ke lie likhI thii| isakI pratilipi dIvAna jI ne saM0 1883 meM vRndAvana ke zrI kharagarAya jI se likhavAI thii| lekhaka kA jina pratimA meM kitanA dRr3ha vizvAsa hai, yaha agrAGkita Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 paMktiyoM se spaSTa hai-- mahimA zrI jina caitya kI zrI jina teM adhikAi, caMpArAma dIvAna kUM sataguru daI dikhaaii| meM bhASA meM kahata hau, mana meM ThAni viveka, jJAnI samajhai jJAnataiM sagamaya deSi aneka | zrI jina karaiM vihAra nita bhava jala tAraNa heta, pIche bhavika janana kUM, viraha mahA duSa deta zrI jina biMba prabhAva juta, vase jinAlaya nitta; viraha rahita sevaka sadA sevA kareM sucitta / bina bole kholai hie zrI jinendra ko dhyAna, karai puSTatA dharma kI sodhai samyak jnyaan| bina akAra te dhyAna kimi karai bhavya mana lAi siddhana hUM te adhikatA biMba su deta dikhAI / " 105 isakI prati jaina siddhAMta bhavana ArA meM surakSita hai| ApakI dUsarI racanA 'dharma praznottara zrAvakAcAra bhASA saM0 1869 meM zrAvakoM ke AcAra kA varNana kiyA gayA hai / 106 caMdrasAgara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhaTTAraka surendrakIrti ke praziSya evaM bhaTTA0 sakala kIrti ke ziSya the| Apane saM0 1823 meM 'zrIpAla carita' kI racanA sojata meM kii| isake aMta meM kASThAsaMgha ke rAmasena AmnAya ke bha0 vidyAbhUSaNa, candra kIrti aura surendra kIrti Adi guruoM kI vaMdanA vistArapUrvaka troTaka cAla Adi vividha chaMdo meM kI gaI hai| Adi cAla " sakala ziromaNi jinanamUM tIrthaMkara caubIsa, paMcakalyANaka jehalahyA pAmyA zivapada Isa / vRSabhasena Adekari gautama aMtima svAmi, caudase bAvana Upari sad guru prinnaam| (na) vyA veha pada kamala sohAmaNuM madhukara samate jANi, brahma caMdrasAgara kahe bAla khyAla mana ANi / vyAkarNa tarka purANana tenhI jANUM bheda, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdrasAgara - cAritranaMdana troTaka-- cAla - mujha mati alpa jyuM kahata huM, -kavi guNa agama abheda / zrIpAla guNa te ati ghaNA mujhamati alpa apAra, kavitA jana hausi na kIjai, tumheM guNa taNI bhaMDAra / sojanyA nayara sohAmaNu dIse te manohAra, sAsana devI ne dehare paratApure apAra / sakalakIrti tihAM rAjatA chAjatA guNa bhaMDAra, brahma caMdrasAgara racanA racI, tihAM kavI manohAra / graMtha saMkhyA tumheM jANajyo paMcadasa zat pramANa, teha Upara bali zobhatA sATha vattIsa te jANi / DhAla vatrIsa te sobhatI mohanI bhaviyaNa loka, sAMbhalatA sukha Upajai nAsai vidhana aura soka / racanAkAla - saMvat zata aSTAdaza trayaviMzati avadhAra, teha divasA pUraNa bhayo, a graMtha zubhasAra / mAgha mAsa sohAmaNo dhavala pakha manohAra, trIja tithi ati sobhanI zubha tithi ravivAra / 107 racanA ke aMta meM likhA hai " iti zrI zrIpAla caritre bhaTTAraka zrI sakalakIrti tat ziSya zrI brahma candrasAgara viracita zrIpAla crit| " ApakI eka anya racanA 'paMca parameSTI stuti' kA bhI ullekha milatA hai| cAritranaMdana Apa kharataragacchIya jinacaMdra ke ziSya the| ye jinacaMdra jinalAbha ke ziSya the| inakA eka gIta ai0 jaina kAvya saMgraha meM 'jinalAbha sUri paTTadhara jinacaMdra sUri gIta' zIrSaka ke antargata jinacandra kI vaMdanA meM likhita prApta hai jisakA racanAkAla saM0 1850 vaizAkha kRSNa aSTamI hai| racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM "barasa aThAraha pacAsa meM jI rAja, vada vaizAkha majhAra, caritranaMdana vInavai jI rAja, AThama tithi guruvAra / jinacaMda kI vaMdanA meM kavi kahatA hai "jinacaMda sUri guruvaMdiyai jI rAja, vaMdiyai vaMdiyai vaMdiye jI- rAja; sahu gacchapati sira seharo jI rAja, kharataragaccha siNagAra / '108 75 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa cAritranaMdI khara0 mahimAtilaka; labdhikumAra; nidhiudaya ke shissy| inhoMne bhinna-bhinna jinAgamoM meM se 151 bola kA eka saMgraha 'ratnasArddhazataka' nAma se kiyA jisameM guruparamparAntargata jinasiMha, jinarAja, rAmavijaya, upA0 padmaharSa, vAcaka sukhanaMdana, vA0 kanakasAgara, vA0 mahimAtilaka kI vaMdanA kI gaI hai| inakI 'paMcakalyANaka pUjA (saM0 1889 phAlguna kRSNa aSTamI, kalakattA) kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai paMcakalyANaka jina taNAM pUje je mana bhAva, aMta- "bhavi jana paMcakalyANaka namiye re bhavi, cavana, janama dIkSA vara nANa, paramAnaMda pada paMcama jnni|" racanAkAla- "naMda vasu pravacana zazi rUpa, saMbhava cavana divasa dina bhUpa; bhaNasye guNasye jenara bhAva, tasa ghara thAsyai nidhi sdbhaav| isameM bhI uparokta guruparamparA batAI gaI hai| ina racanAoM ke alAvA 'navapada pUjA' aura '21 prakArI pUjA' nAmaka do pUjAoM kA bhI inheM kartA batAyA gayA hai parantu unakA vivaraNa nahIM upalabdha hai|109 cAritrasuMdara zrI agaracaMda nAhaTA ne inakA nAma caritrasuMdara batAyA hai| yaha kIrtiratna sUri zAkhA ke kavi the| inakI ina eka racanA 'saMprati cau0' kI apUrNa prati aura dUsarI racanA 'sthUlibhadra cau0' (saM0 1824 ajIma gaMja) kI svayaM kavi likhita prati jayacaMda bhaNDAra meM upalabdha hai| zrI nAhaTA aura desAI ne ina donoM graMtho ke saMbaMdha meM anya koI sUcanA nahIM dii|110 cetana kavi ApakI kRti 'adhyAtma bArahakhar3I saM0 1853 kI prati jaina siddhAMta bhavana ArA meM surakSita hai| usakA racanAkAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai "saMvat aThAtrepane, sukula tIja guruvAra, jeTha mAsa ko jJAna hai, cetana kiyo vicaar|" arthAt yaha graMtha saM0 1853, jyeSTha, zukla tRtIya, guruvAra ko pUrNa huA thaa| isakI kucha paMktiyA~ namUne ke taura para prastuta hai Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritranaMdI - cetanavijaya "garaba ne kIjai prANiyAM, tana dhana jobana pAya, Akhira ye cira nAM rahai, thita pUre saba jaay| gADhai rahiye dharama maiM, karama na Avai koya, anahonI honI nahIM, honI hoya so hoy| gira para car3hate jAya kai, jihA tIratha tihAM jAMhi, tero prabhu tujha pAsa hai, pai tujha sUjhata naahi| geha chor3a bana meM gaye sarai na eko kAma, AsA tisanA nA miTI, kaise milihaiM rAmA'111 ye paMktiyA~ kabIra kI bAniyoM kA smaraNa dilAtI hai| joho, kavi para nirguNa paMthI saMta sAhitya kA paryApta prabhAva spaSTa hai, yaha bhI anizcita hai ki kavi jaina hai yA jainetr| cetanavijaya Apa tapAgacchIya AcArya vijayajinendra sUri ke praziSya aura Rddhivijaya ke ziSya the| ApakI sItA caupAI, jaMbU svAmI carita aura zrIpAla rAsa nAmaka tIna racanAoM ke vivaraNa mile hai jinakA saMkSipta varNana prastuta kiyA jA rahA hai| jaMbU svAmI carita (saM0 1852 zrAvaNa zukla 3, ravivAra, ajiimgNj)| Adi- "jaMbU suno sAdha AcAru, je nigraMtha hoya anngaar| te caubIsa bola mana dhare, jIva-jIva jagate bhava tre|" guruparamparA kA ullekha karake kavi ne Rddhivijaya ko apanA guru batAkara vaMdana kiyA hai| racanAkAla aura racanAsthAna saMbaMdhI paMktiyA~ isa prakAra haiM "saMvat aThAre bAvane zrAvaNa ko he mAsa, zukla tIna ravivAra ko, pUrau graMtha vilAsa baMgadeza gaMgA nikaTa gaMja ajIma pavitra, zrI ciMtAmaNi pAsa ko, devala racA vicitr|" isakA racanAkAla jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM 1805 bhramavaza desAI jI ne likha diyA thaa| pAThabheda aura artha bhrama ke kAraNa aisA saMbhava haA hogaa| inakI anya do kRtiyA~ bhI prApta hai jinake racanAkAla kI saMgati meM vicAra karane para isakA racanAkAla saM0 1852 hI ucita pratIta hotA hai| ApakI pahilI racanA 'sItA rcApAI' kA racanAkAla saM0 1851 vaizAkha zukla 13 ajImagaMja hai aura tIsarI kA racanAkAla Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM0 1853 kArtika zukla 2, ajImagaMja hai / isa dRSTi se dekhane para bIca kI dUsarI racanA jaMbU carita kA racanAkAla saM0 1852 honA cAhie na ki saM0 1805 / isalie navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI ne bhI isakA racanAkAla saM0 1852 hI diyA hai / 112 (RSi) cauthamala - inakA janma saM0 1800 meM maMvAla gAMva meM huA thaa| jhAgar3a gotrIya zrI rAmacandra inake pitA the aura zrImatI gumAna bAI mAtA thI / inhoMne saM0 1810 meM muni amIcaMda se dIkSA lii| Apane kAphI sAhitya kI racanA kI jisakI sUcI Age dI jA rahI hai| Apa marugurjara ke mahattvapUrNa kavi the| Apane rAmAyaNa aura mahAbhArata jaise vRhad kAvya graMtha rce| racanAyeM - rAmAyaNa 1863 jodhapura, mahAbhArata (DhAlasAgara) 163 DhAla saM0 1856 nAgaura, zrI pAla caritra saM0 1862, pIpAr3a, jaMbU caritra saM0 1862 jodhapura, RSidattA (DhAla 57, saM0 1884 mevAr3a, seTha kI DhAla jaitAraNa, rahanemI rAjematI DhAla, saM0 1862 pIpAr3a, caudaha zrotAoM kI DhAla 1852 pIpAr3a, tAmalI tApasa caritra, jaitAraNa, jinarikha jinapAla ca0, seTha sudarzana, naMdana maNiyAra, mizra paMthi carcA, dayAdAna kI carcA, sanatkumAra cauDhAliyA, pIpAr3a, damaghoSa cau0 1862, caNDAvala stuti aura sphuTa pada ityAdi / 113 racanAoM ke namUne ke lie eka kRti 'RSidattA' cau0 kA vivaraNa- udAharaNa bhI diyA jA rahA hai - RSidattA cau0 (57 DhAla, 1864 kArtika zukla 13 devgddh')| Adi "sAsaNa nAyaka simaratA pAmIjai navanidha, subha vale pAme sAsatA, kAraja thAye siddha / riSadattA moTI satI, pAlyo sIla udAra, teha taNo saMbaMdha kahuM, sAMbhalajyo naranAra / " ] racanAkAla -- saMvat 18 se causaThe, suda kAtI terasa jANoM jI, desa mevAr3a meM devagar3ha cAvoM, jitAM a graMtha racANo jii| RSa cauthamala kahI DhAla sattAvana, ariSadattA adhikAro jI, akacitta karane suNanai saradhai, jyAre varate jaya jayakArI jI / " upadezamAlA meM a kathana cAlyo, gyAnI devA dhAlyo jI / " 114 aMta jagajIvana (gaNi) - Apa lokAgacchIya rUpa RSi kI paramparA meM jagarUpa ke ziSya theM; Apane aneka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 aMta (RSi) cauthamala - jagannAtha stavana likhe hai| saMbhava jina stava- (7 kaDI saM0 1807 Aso) kA Adi- "sakala surAsura sevita zaMkara kiMkara jasa nararAyA jii|" "saMvat aThAra muni Asu mAse, gaNI jaga-jaga jIvana jayakArI sNbhv|" racanAyeM prAya: choTI haiN| dUsarA stava hai 'mallI stava' (7 kar3I saM0 1814) isakI prArambhika paMkti hai "mallI jiNesara sAhibA re, siddha sAdhya karaNa jaga svAmi re, jii|" aMta- "saM0 1814 same re lo, guNa gAyA malli jiNaMda re| gaNi jagajIvana guNa stave re, deva Ayo adhika aannNdre|" inakI racanAoM meM bhartI ke zabda re, lo, jo Adi adhika mile hai| RSabha stava (11 kar3I saM0 1815, aaso)| Adi- "vimala nayara vanitA vara vdiio| aMta- "porabaMdara saMgha kara sohe, guru bhakti kare mAna bhAve; saMvat aThAra siddha zrAvaNa mAse, jagajIvana guNa gaave|" nema stava (8 kar3I, saM0 1825, Aso) kA Adi- "nemIkuMvara jinavara gAUM, AtamaramaNa pUraNa paauuN|" aMta- "saM0 1825 se varaseM, jinaguNa stavyA AsU mAse; gaNi jagajIvana ullAse re, nemi|"115 jagannAtha yaha kIrtiratna sUri zAkhA ke saMta ilAsuMdara ke ziSya the| inhoMne 'caMpakamAlA cau0' kI racanA saM0 1822 sAMcaura meM 47 DhAloM meM kii| isakI 70 pannoM kI prati ghepara pustakAlaya sujAganar3ha meM upalabdha hai, udAharaNa anupalabdha hai|116 jar3Ava jI inakA janma 1898 meM seThoM kI rIyAM meM huaa| kizorAvasthA meM vidhavA ho gaI aura caubIsa varSa kI vaya meM saM0 1922 meM inhoMne AcArya ratnacaMdra ke saMpradAya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI pramukha sAdhvI raMbhA jI se dIkSA lii| saM0 1972 meM inakA svargavAsa huaa| isalie inakA racanAkAla bIsavI zatAbdI hai| yadyapi ye adhika paDhI likhI nahIM thI para kavitA kA inheM svAbhAvika guNa prApta thaa| inakI racanAoM kA eka saMkalana jaina stavanAvalI jayapura se prakAzita hai| usameM stavana, kathA upadeza Adi saMkalita haiN| sumati kumati cauDhAliyA, anAthI muni rI sataDhAliyoM, jaMbU svAmI kI sataDhAliyoM Adi ApakI racanAyeM hai jinakA vivaraNa denA 20vIM zatI meM uparyukta hogaa| cUMki inakA janma 19vIM zatI meM ho gayA thA isalie ullekha kara diyA gayA hai|117 jayakarNa inhoMne saM0 1812 meM 'caubIsa jina stavana' kI racanA sArasA meM kii|118 jayacaMda ye kharataragacchIya kapUracaMda ke ziSya the| inhoMne 'pratimArAsa' nAmaka eka pratimApUjana saMbaMdhI racanA saM0 1878 meM 3 DhAloM meM AgoDhAI meM likhii| inakI eka anya racanA 'saMvegI mukhapaTAcarcA, mukhapattI para AdhArita zuddha sAMpradAyika hai| pratimArAsa saM0 1878 bhAdra kRSNa 2 AgoDhAI meM likhita kA udAharaNa nahIM milA yadyapi isakA ullekha nAhaTA aura desAI donoM ne kiyA hai|119 jayacaMda chAvar3A- zrI nAthUrAma premI inheM 19vIM zatAbdi ke lekhakoM meM dvitIya sthAna kA adhikArI vidvAn batAte hai|12deg Apa jayapura nivAsI chAvar3A gotrIya khaMDelavAla vaizya the| inake graMthoM kI laMbI sUcI premI jI ke kathana ko puSTa karatI hai| inhoMne adhikatara vacanikAye likhI haiN| sarvArtha siddhi 1861, parIkSA mukha (nATyazAstra) 1863, dravyasaMgraha 1863, svAmi kArtikeyAnuprekSA 1866, AtmakhyAti samayasAra 1864, devAgama nyAya 1886, aSTapAhur3a 1867, jJAnArNava 1869, bhaktAmara caritra vaca0 1870, . sAmAyika pATha vaca0, candraprabha kAvya dvitIya sarga kA nyAya mAga, mata samuccaya (nyAya), patra parIkSA (nyaay)| ye sabhI vacanikAye saMskRta aura prAkRta ke kaThina graMthoM kI haiN| inameM se pA~ca to nyAya viSayaka haiN|121 anya tattvaciMtana saMbaMdhI graMthoM kI vacanikAyeM haiN| kevala bhaktAmara caritra kathA graMtha hai jisakA vivaraNa udAharaNa Age diyA jA rahA hai| bhaktAmara stotra bhASA 1870 kArtika kRSNa 12 kaa| Adi- "amara mukuTa maNi udyota, durita haraNa jina caraNaha jyot| namahu trividha yuga Adi apAra, bhava jala nidhi paru taha aadhaar|" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayakarNa - jayacaMda chAvaDA aMta- "bhaktAmara kI bhASA bhalI, jAnipayo vici sattA milI, mana samAdha japi karahi vicAra, te nara hota jaya zrI saar|" 122 inhone dravya saMgraha kA padyAnuvAda bhI kiyA thaa| saM0 1859 meM likhita tattvArtha kA padyAnuvAda bhI kiyA thaa| saM0 1859 me likhita tattvArtha sUtra vacanikA inakI prathama vacanikA hai| inake alAvA 'prameya ratnamAlA vacanikA, dhanyakumAra carita vacanikA Adi inakI aneka gadya racanAyeM upalabdha hai jinake AdhAra para inheM 19vIM zatI kA zreSTha gadya lekhaka mAnanA ucita hai| gadya ke alAvA Apane padya meM aneka vinatiyA~ aura geya pada race haiN| isa prakAra ye gadya aura padya donoM vidhAoM meM racanA karane meM kuzala the tathA jaina tattvadarzana ke pAraMgata vidvAn the| inakI eka padya vaddha ciTTI premI jI ne prakAzita kI hai| yaha ciTTI saM0 1870 kI hai| kAmatA pra0 jaina ne usa ciTTI kA lekhaka chAbar3A jI ko batAyA hai kintu vaha uddharaNa aura antakSyi ke AdhAra para vRMdAvana kI pratIta hotI hai| "jaise vRMdAvana mAMhi nArAyana kelikarI, taise vRMdAvana mitra kere hai bnaarsii| vaMzarIti rAgaraMga tAla-tAla Aye gaye, mAnaThAna Ani-Ani dharegA bnaarsii|" isase to yaha patra vRMdAvana dvArA banArasI ko likhA pratIta hotA hai na ki chAbar3A kA likhA lagatA hai|123 / paMDita ToDaramala ke pazcAt gadya ke pramukha lekhakoM meM chAbar3A nissaMdeha zreSTha gadya lekhaka haiM; inake gadya kA namUnA dekhiye "jaise isa loka viSai suvarNa aru rUpA kU gAli eka kiye eka piNDa kA vyavahAra hoya hai taise AtmA ke ara zarIra ke paraspara eka kSetra kI avasthA hI te ekapaNA kA vyavahAra hai| aise vyavahAra mAtra hI kari AtmA ara zarIra kA ekapaNA hai| bahuri nizcaya tai ekapaNA nAtI haiM jAta pIlA ara pAMDura hai svabhAva jinikA aisA suvarNa ara ruyA hai tinakai jaise nizcaya vicAriye taba atyanta mitrapaNA kari eka-eka padArthapaNA kI anupapatti hai| tAtai nAnApaNA hI hai|"124 ApakI gadya bhASA para DhUDhArI (rAjasthAnI) kA prabhAva adhika hai| ApakI aneka racanAoM kA varNana DaoN0 kAsalIvAla ne graMtha sUcI bhAga 4 aura 5 meM kiyA hai| jaise bhAga 4 meM sarvArtha siddhi bhASA 1861 caitra sudI 5, aSTapAhur3a bhASA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1867 bhAdra zukla 13, kArtikeyAnuprekSA bhASA 1863 zrAvaNa kRSNa 3, samayasAra bhASA 1864 kArtika kRSNa 10, Adi ke alAvA pada saMgraha (lagabhaga 200 para) saM0 1874 ASAr3ha zukla 10 kA bhI ullekha haiN| graMtha sUcI 5 meM (bhaktAmara) stotra bhASA 1870 kArtika kRSNa 12, parIkSAmukha 1860 ityaadi|125 jayamalla saM0 1766 meM inakA janma huA thaa| lAMbiyA grAmavAsI samadaDiyA mohatA mohaNadAsa inake pitA the aura mehamAde inakI mA~ thii| vidyAdhyayanoparAMta inakA vivAha huaa| mer3atA meM inheM bhUdhara RSi kA darzana milA aura unake upadeza se prabhAvita hokara 22 varSa kI vaya meM saM0 1788 meM inhoMne dIkSA le lii| dIkSA ke pazcAt inhoMne jaina siddhAntoM kA gahana adhyayana kiyaa| solaha varSa taka ekAMtara tapa kiyA, tatpazcAt gyAraha varSa paryaMta guru ke sAtha jodhapura, jayapura, dillI, AgarA, phatahapura Adi sthAnoM meM vihAra karate rhe| saM0 1840 meM Apa nAgaura Aye aura kucha kAla pazcAt bImAra par3e tathA saM0 1853 meM zarIra tyAga kiyaa| kahA jAtA hai ki apane guru ke svargavAsa ke pazcAt pacAsa varSa ye leTa kara nahIM soye| saM0 1802 se lekara 1827 ke bIca kI likhI inakI aneka stuti, saMJjhAya, pacIsI, battIsI, chattIsI, caritra, saMvAda Adi-71 racanAoM kA saMgraha 'jayavANI' zIrSaka se jJAnapITha AgarA ne prakAzita kiyA hai| inakI kucha racanAoM kI sUcI analikhita hai-subAhu kumAra rAsa saM0 1802, AThaDhAla, vilAr3A, neminAtha cau0 DhAla 33, gAthA 1047, dharma mahimA saM0 1805, sAdhuvaMdanA saM0 1807 jAlaura; paradezI cau0 1807, 31 DhAla, khaMdhaka RSi cau0 saM0 1811 lADanUM, bIsa viharamAna stavana saM0 1824 mer3atA, devadattA cau0 1825, nAgaura, tetalIputra cau0 saM0 1825 nAgaura, zabdAlaputra cau0 1825, nAgaura; arjunamAlI cau0 1827, mRgalor3hA adhikAra saM0 1812; ayavaMti sukamAla cauDhAliyA saM0 1825 nAgaura, nemistavana 1844; ityaadi| inake, alAvA mRga purohita chaha DhAliyA, devakI cau0, udayarAja cau0, meghakumAra cau0, kArtika seTha, satI draupadI, mahAzataka zrAvaka, ambaDa cauDhAliyA, daridra lakSmI saMvAda, mUrkha paccIsI, nIMda paccIsI, paryaTana saptaviMzikA, upadeza tIsI, upadeza battIsI, vairAgya battIsI, bAla pratibodha cautIsI, puNya chattIsI, Atmika chattIsI, jIvA bayAlisI aura cAramaMgala siddhAMta bAvanI Adi racanAyeM jayavANI meM saMkalita racanAyeM haiN|126 inake saMbaMdha meM vivaraNa 'jayavANI' meM upalabdha hai| ata: yahA~ vistArabhaya se nahIM de rahA huuN| ___ DhAlasaMgraha nAma se inakI tIna racanAoM-paradezI nI DhAla, mRgA lor3hA caritra aura subAhucaritra-kI eka prati jaina saMbhavanAtha maMdira, udayapura meM rakhI hai| isameM paradezI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamalla 83 nI DhAla kA racanAkAla DaoN0 kAsalIvAla ne saM0 1877 diyA hai jo azuddha hai kyoMki jayamalla jI kA saM0 1853 meM hI svargavAsa ho cukA thA / racanAkAla saMbaMdhI paMktiyA~ isa prakAra haiM saMvata aThAre sai sattottare re buda terasa mAsa aSAr3ha, siMdha pradezI rAya nI eka hIya sUtra thI kADho re / puja dhanA jI prasAda thI re, tat zila bhUdhara dAsa, tAsa sIsa jemala kahai re, chor3e salAra nAyaso re / isameM racanAkAla 'sattottare' kA artha 77 nahI balki 07 honA cAhiye arthAt racanAkAla 1807 hai| yahI samaya nAhaTA jI ne bhI likhA hai| DaoN0 ka0 ca0 kAsalIvAla kI graMtha sUciyoM meM pATha, racanA tithi Adi kaI jagaha bhrAmaka aura azuddha haiN| mRgalor3hA DhAla kA samaya 1815 diyA gayA hai paraMtu nAhaTA ne saM0 1812 batAyA hai aura donoM vidvAnoM ne racanAkAla nizcita karane ke lie koI antarsAkSya yA bAhyasAkSya nahIM diyA hai| 127 neminAtha ke kAvyopayukta sarasa vyaktitva para AdhArita racanA 'nemacaritra' kA racanAkAla uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM saM0 1874 diyA hai; yaha bhI azuddha hai kyoMki kavi ne maraNoparAMta to racanA nahIM kI hogI / 128 Apake racanAoM kA vipula parimANa aura unakI vividhatA se Apake gahana adhyayana aura racanA zakti kA anumAna kiyA jA sakatA hai| Apane na kevala nAnA viSayoM ko apanI racanAoM kA viSaya banAyA apitu nAnA kAvya rUpoM meM unheM abhivyakta kiyaa| isalie viSaya, vyaMjanA, vividhatA aura tatvadarzana Adi aneka dRSTiyoM se vicAra karane para AcArya jayamala jI 19vIM zatAbdI ke mahAna vidvAna sAdhaka aura lekhaka siddha hote haiN| inakI bhASA zailI anya jaina lekhakoM kI taraha rUr3ha marugurjara hI kahI jAyegI, yadyapi 19vIM zatI taka Ate-Ate prAdezika bhASAoM kA paryApta vikAsa ho cukA thA para kavijana taba bhI prAcIna paripATI se purAnI bhASA zailI meM hI likhate rhe| hindI me bhI bhAratendu harizcandra ke bAda braja bhASA ke sthAna para khar3I bolI hindI kA kAvya meM prayoga karane ke lie eka prabala AMdolana huA thA aura aneka purAne kheve ke kaviyoM ne prAcIna bhASA zailI kA hI pakSa liyA thaa| ataH yaha svAbhAvika rIti thI jisa para anya jaina kaviyoM kI taraha 19vIM zatI ke agragaNya kavi jayamalla ne bhI vipula sAhitya kA sRjana kiyaa| jayaraMga Apa nayanacaMdra ke ziSya the| saM0 1872 meM inhoMne lakhanaU meM 'mRga prohita cau0' kI racanA 23 DhAloM meM kii| isakI prati nAhaTA saMgraha meM hai / 129 zrI desAI ne Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inakI guru paramparA batAte hue kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinacandra sUri se prArambha karake kSamAsamudra > bhAvakIrti > ratnakuzala > lAlacaMda ke ziSya nayanacaMda ko inakA guru batAyA hai| 'mRga prohita cau0' kA vivaraNa-uddharaNa Age prastuta hai-mRga prohita cau0 (23 DhAla, saM0 1872, madhumAsa kRSNa navamI, lakhanaU) kA Adi vardhamAna jinavara caraNa, namuM sadA citalAya, zruta devI mana dhArakai, guru kU sIsa nmaay| xxxxx uttarAdhyayana naiM jima kahyo, caudama adhyayana jAMNa; mRgu pirohita saMjama lIyo, teha kahUM guNa khaaNnn| racanAkAla- saMvata aThAre vahottara jANo, madhumAsa tu baSANo jI; kRSNapakSa che atisukhadAI, naumI tithi varadAI jii| DhAla kahI tetIsavIM mana lAI, vAMcejyo mana bhAI jii| paMDitajana ane sudha karajyo, mujha para mahara dharajyo jii| xxxxxx kahai jayaraMga mana vacana kAyA ye, micchAmI dukkar3a dhAsI jI, Atama niramala mujha hisa thAsI, pApa tima sahu jAsI jii| yaha racanA agaramalla ke putra manulAla kI preraNA se kI gaI thii| isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita hai tAsa preraNA suM me kIdhI, copI raMga rasa bhInIjI, zrI jinadharma pasAyeM lahasyAM Rddha samRddha meM rahasyA jii|130 jayasAgara tapAgaccha ke nyAyasAgara Apake guru the| inhoMne saM0 1801 meM 'tIrthamAlA' kI racanA kii| vivaraNa nimnavat hai tIrthamAlA (55 kar3I saM0 1801 ASAr3ha kRSNa paMcamI, budhavAra, ahmdaabaad| Adi- sarasvatI mAta namI kahUM, mujha mukha karo nivAsa, tIratha nA guNa gAyavA, deyo vacana vilaas| nyAyasAgara prabhu mujha guru, guru guNa no bhaMDAra, jaya kahe caraNakamala namI, kara suM tiirthml| guru Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 jayasAgara - jinakIrtisUri racanAkAla- saMvata aThAra aka mAM, rahI rAjanagara comAsa, jamAlapura nA pADA mA~ mujha Upano haraSa ulaas| kRSNapakSe ASAr3ha no bali paMcama ne budhavAra, tIrathamAla pUrI karI pAmeMvA bhava no paar| tapagaccha mAMhi ziromaNi zrI nyAyasAgara gururAja, caraNa sevI jaya ima bhaNe, mujha sIdhA vaMchita kaaj| bhaviyaNa tIrathamAlA tuma kro|131 . isake kalaza meM bhI inhI sUcanAoM ko duharAyA gayA hai isalie use nahIM diyA jA rahA hai| yaha racanA 'jainayuga' (ASADha-zrAvaNa saM0 1985) meM caturavijaya dvArA saMpAdita hokara prakAzita ho cukI hai| jinakIrti sUri Apa kharataragaccha ke saMta jinavijaya sUri ke ziSya the| Apake pitA zAha ugrasena mAravAr3a nivAsI khIvasarA gotrIya vaizya the| inakI mAtA kA nAma uccharaMga devI thaa| inakA janma saM0 1772 vaizAkha zukla saptamI ko phalavardhI meM huA thaa| inakA mUlanAma kizanacaMda thaa| saM0 1797 meM inheM jaisalamera meM bhaTTAraka pada para pratiSThita kiyA gayA thaa| inhoMne aneka sthAnoM meM vihAra kiyA, upadeza-pravacana kiyA aura sAhitya sRjana kiyaa| saM0 1819 meM ApakA vikramapura meM svargavAsa huaa| ApakI racanA 'caubIsI' (saM0 1808 phAlguna 10, bIkAnera) kA Adi sAhiba nai bheTiyau, taba ausoM mujha neha, mIjA mAharI mana taNI, tihAM jAya lAgA neh| racanAkAla- saMvat vasu ziva zazI, tithi igyArasa adhikAI, cita haraSita, phAlguNa caumAse, guNIyaNa hilamila gAI re| guruparamparA- zrI jinasAgara sUri paTodhara, zrI jinadhamma sahAI, zrI jinacandra sUri sUrIzvara, zrI jinavijaya savAI re| padapaMkaja tehane parasAde yA uttama mati AI, zrI jina kI rati jinaguNa japatAM saphala bhai kavitAI re| sukha kAraNa jinavaranI stavanA caubIsI stavana caubIsI citalAI, adhika vinoda ghaNe ANaMde, catura narAM caturAI re| yaha stavana jaina gurjara sAhitya ratna bhAga do meM prakAzita hai| ApakI dUsarI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 prApta racanA hai - pArzvanAtha vRddha stavana (DhAla 4 ) / Adi sakhI lodrapuro saleyAmaNo cAlo cAlo ho jAya bheTAM jiNaMda kI, tIratha a tihuaNa tilo, mujha dIThA ho Upaje ANaMda ki / aMta kalaza - ima lodrapura vara mahIya maMDaNa, jaganna sukhadAyaka jayo; prabhu darasa parasaNa zuddhi samakita adhika mati ujvala bhayo / jinavijaya sUri susIsa yugate jor3i jinakIrati kahai; zrI pAsa ciMtAmaNi pasAyai, lAbha manavaMchita lahai / 132 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jinacaMda sUri kharataragacchIya jinalAbha sUri ke ziSya the| inake pitA kA nAma rupacanda aura mAtA kA kesara de thaa| ApakA parivAra vacchAvata muhatAM gotra kA thaa| ApakA janma kalyANa sAra grAma (bIkAnera) meM saM0 1809 meM huA thaa| ApakA mUlanAma anUpacaMda thaa| ApakI dIkSA maMDovara meM utsAha pUrvaka saM0 1822 meM saMpanna huI thii| ApakA dIkSoparAMta 'udayasAra' nAma par3A thaa| Apako saM0 1834 meM gUr3hA meM sUri paTTa para pratiSThita kiyA gyaa| ApakI mRtyu saM0 1856 jyeSTha zukla tRtIyA ko sUrata meM huI / 133 ApakI racanA- 'jinabiMba' sthApanA athavA pUjA sta0 kaI sthAnoM se prakAzita hai| yaha saMJjhAyamAlA aura caityavaMdana stuti stavanAdi saMgraha, bhAga 2 meM prakAzita hai / 134 jinadAsa godhA ApakI eka racanA 'suguru zataka' kA viSaya hai subhASitoM meM sadupadeza; hindI padya meM yaha racanA saM0 1852 caitra kRSNa aSTamI ko pUrNa kI gaI thI / 135 jinadAsa gaMgavAla - Apane 'ArAdhanAsAra TIkA' kI racanA saM0 1830 se kucha pUrva kI kyoMki prApta prati kA lekhana kAla 1830 caitra zukla 1 batAyA gayA hai| prati jaina maMdira dabanAlA, bUMdI meM surakSita hai| isakA viSaya AcAra zAstra hai / 136 yaha bhI bahuta nizcita nahIM hai ki jinadAsa godhA aura jinadAsa gaMgavAla eka hI vyakti haiM athavA bhinna-bhinna haiN| jinalAbha sUri ApakA janma saM0 1784 meM bIkAnera nivAsI sAha paMcAyana dAsa kI patnI padmA devI kI kukSi se bAyeU gaoNva meM huA thaa| ApakA janma nAma lAlacaMda thaa| saM0 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinacaMda sUri - jinalAbha sUri 1796 meM dIkSA aura nAma lakSmIlAbha rakhA gyaa| saM0 1804 meM Apako AcArya pada para mANDavI meM pratiSTita kiyA gyaa| Apa acche vidvAna aura kavi the| Apane AbU, rANakapura, varakANA, lodravA, jaisalamera aura zaMkhesara Adi tIrthoM ke stavana ke alAvA sUrata ke sahasra phaNA aura zItalanAtha Adi kI pratiSThA kA stavana tathA pArzvastavana saM0 1818, navapadastavana, dAdAjIstavana aura do caubIsiyA~ likhI haiN|137 navapada stava kA aparanAma siddhacakrastava hai aura yaha prakAzita hai| varakANA stava (1821 saM0, caitra, zukla 15) yaha sUrata no jaina itihAsa meM prakAzita hai| inakI caubIsI kA Adi isa prakAra haiRSabha pada- RSabha jiNaMda sukhakaMda AnaMda bhari, bheTyo zrI RSabha jiNaMda, vikramapura maMDana dukhakhaMDana, chaMDana bhava-bhaya chNd| zivasaMpati kArana jagatArana, vaMdira suranara vRMda, mithyA mohata mohanI vArana adbhuta jyoti dinNd| bhavika kumuda paramoda prakAzana zarada pUnima nisa caMda, caraNa kamala sevata madhukara sama, zrI jinalAbha suriNd| aMtima paMkti- zrI jinalAbha ahonisa sAMcI ahija mo mana TevA rii| yaha 1151 stavana maMjUSA meM prakAzita hai|138 ApakI eka anya racanA ciMtAmaNistavana (7 kar3I rAga kAphI) kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai jinamaMdira jayakAra aisai kheliyai horI, kumati kavAgraha sariyai Atamahita cita dhaariyi| vIra stavana (11 kar3I saM0 1828 phAlguna zukla 8, somavAra) kA Adi kara jor3I vInati karUM sAhiba jI, sAMbhali suguNa samaMda ho jinavara jI, darasa mujha dIjiyai sAhaba jii| cAvau carama jinesarU sATha, nAyaka trizalAnaMda ho, ji0 racanAkAla- rasa dRga vasu prathivI samai sA0, phAguNa mAsa udAra ho, sudi AThama zazivAsare sA puhacau mujha mana vAsa ho, ji0 zrI jinalAbha surIza kI sA0, o uttama aradAsa ho, ji0|139 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jina saubhAgya sUri kharataragaccha ke AcArya aura kavi, Apane 'sameta zikhara stava, saM0 1895 mAgha kRSNa 13 aura navapada stava, saM0 1895 ASAr3ha zukla 15, bAlUcara tathA 14 pUrva stava, saM0 1896 bAlUcara meM likhaa| ina racanAoM ke uddharaNa nahIM mila paaye|140 jinaharSasUri Apa kharataragaccha ke jinacaMdra sUri ke paTTadhara the| Apako sUripada saM0 1856 meM milA thA; inhoMne viMzati sthAnaka pUjA saM0 1878 (581) (bhAdra zukla 5, ravi, ajImagaMja, bAlUcara meM) pUrNa kii| racanA kA Adi sukha saMpati dAyaka sadA, jaganAyaka jincNd| vighana haraNa maMgalakaraNa, namo nAbhi nRpcNd|| lokAloka prakAzikA jinavANI cittadhAra, viMzati pada pUjana taNo, kahisyu vidhi vistaar| isameM viMzati pada pUjana kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai, pada pUjA kA mahattva batAte hue sUri jI kahate haiM jinavara aMge bhAkhiyA, japa tapa bahu prakAra; viMzati pada tapa sArikhAM, avara na koI udaar| dAna zIla tapa japa kriyA, bhAva binA phalahIna, jaise bhojana lavaNa bina, nahIM sarasa guNapIna, guruparamparA kA varNana karate hue kavi ne jinalAbha sUri aura jinacaMdra sUri kA vaMdana kiyA hai| racanAkAla saMbaMdhita paMktiyA~ Age uddhRta kI jA rahI hai iha varasa candra dine (pendra) hari (21) mukha vidhinayana sthiti mitidharU, tihamAsa bhAdrava dhavala dasa titha paMcamI rvivaasruu| baMgAla janapada jihAM virAjata zikhara tIratha girivarU, sahu nagara sobhita ajImagaMja pura dutIya bAlUcara puruuN| yaha racanAkAla bhrAmaka hai| yaha racanA jinaharSa sUri kI hai arthAt racanA sUripada pratiSThA saM0 1856 ke bAda kI hai| harimukha kA artha sAta aura haramukha kA artha pA~ca samajhane ke kAraNa bIsa varSa kA aMtara A jAtA hai arthAt 1878 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSasUri - jinendrabhUSaNa yA 1858 ho sakatA hai kyoMki candra barAbara 1 aura vidhinayana barAbara ATha to nizcita hai| racanA sthAna bhI ajImagaMja aura bAlUcara donoM diyA hai| isalie isakA ekadama sahI racanAkAla aura racanA sthAna atasAkSya aura prApta uddharaNa ke AdhAra para nizcita karanA nAmumakina hai| kalaza- o bIsa thAnaka bhuvanavaMdana agha nikaMdana jAnIye, bivudhendra candra narendra vaMdi, pada jinendra bssaanniye| o bIsa pada bhavajaladhi tAraNa, taraNa guNa pahicAniye, ima jAna bhavijana kuzala kAraNa bIsa padaM ura aaniiye| aMta- gaNadhAra zrI jinaharSa sUrI harSa dharI dhana agha harI, yA bIsa pada kI vividha pUjana vidhi taNI racanA krii|141 jinendrabhUSaNa Apa digaMbara bhaTTA0 surendrabhUSaNa ke ziSya the| Apane 'candra prabha purANa bhASA' kI racanA saM0 1841, iTAvA meM kii| isake Adi aura aMta aura anya saMbaMdhita paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiMAdi- cidAnaMda bhagavAna saba ziva sukha ke dAtAra, zrI caMdraprabha nAma hai, tina purANa sukhsaar| aMtima paMktiyoM meM guruparamparA vistAra se dI gaI hai yathA-- mUlasaMgha hai mai sarasvati gacchajyUM, balAtkAragaNa ko mahArAja parataccha jyuuN| AmanAya kahai bIca kuMda-kuMda jyU, kuMda-kuMda munirAja jJAnavara aapjyuuN| bhaTTAraka gunakAra jayatabhUSaNa bhye----ityaadi| Age vizvabhUSaNa, devendra bhUSaNa aura surendra bhUSaNa kI vaMdanA hai, yathA tinake pada uddhAra devendra bhUSaNa kahe, surendrabhUSaNa munirAja bhaTTAraka pada khe| jinendrabhUSaNa laghu ziSya buddhivara hIna jyUM, kahyoM purANa sujJAna pUraNa pada jAna jyuuN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla aura sthAna saMvata ThArAsai ikatAlIsa sAbhale, sAvana mAsa pavitra pApa bhaktiko glaiN| sudi hai dvaija punIta candra ravivAra haiM, puraNa punya purANa mahAsukhadAI hai| zahara iTAvau bhalo tahAM baiThaka bhaI, zrAvaka guna saMjukta buddhi pUrana lii|" isakI bhASA zailI aura racanAvandha kA udAharaNa dene ke lie eka chaMda aura prastuta hai saba ritu ke phala le AyA, tina bheMTa karI sukhadAyI, rAjA suni mani haralAvai tava AnaMda bheri bjaavai| saba nagara nAri nara Aye, vaMdana cAle sukha pAye, candrI saba parijana leI, jinavara caranana cita deii|142 prati ke aMta meM likhA hai iti zrI harSasAgarasyAbaja bhaTTAraka jinendrabhUSaNa viracita candraprabha purANe candraprabhu svAmI nirvANa gamano nAma SaSTam srgH| jinodayasUri Apa kharataragacchIya jinatilaka sUri ke ziSya the| Apane 'caturakhaNDa caupAI' kI racanA kI hai jisameM haMsarAja vaccharAja kI kathA kA padyabaddha varNana hai| gurU paraMparA se saMbaMdhita paMktiyA~ tasu pArdai mahimAnilo re, zrI jinatilaka sUri pasAya moTA-moTA bhUpati re, praNa meM tehanA paay| eha prabaMdha suhAmaNo re, kahai zrI jinodaya sUri, bhaNauM guNau zravaNeM suNau re, tasa ghara AnaMda puuri| isakI prAraMbhika paMktiyAM isa prakAra hai AdIzvara Adai karI caubIso jiNacaMda, sarasati mana samarauM sadA zrI jayatilaka suriNd| punye uttama kula huvai, punye rUpa pradhAna, punyeM pUro AuSo, punye buddhi nidhaan| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinodayasUri - jItamala || puNya upara suNajyo kathA suNatA aciraja thaai| haMsarAja bacharAja nRpa, huA punya psaai|143 isakI bhASA gurjara pradhAna marugurjara hai| kathA kA lAlitya hai para kAvya lAlitya DhUr3hanA paDatA hai| jItamala | - Apa amarasiMha jI ma0 kI paraMparAke prabhAvazAlI AcArya the| inakA janma saM0 1826 meM sujAnamala kI patnI subhadrA devI kI kukSi se rAmapurA (koTA) meM huA thaa| Apane saM0 1834 meM dIkSA lI aura vidyAbhyAsa kiyaa| Apa kavi aura citrakAra ke sAtha hI suMdara aura nipuNa lipikartA the| Apa hAtha (donoM) aura pairoM se bhI likhate the| kahA jAtA hai ki inhoMne teraha hajAra graMthoM kI lipi kI thii| ar3hAIdvIpa,mAsanADo, svarga, naraka, paradezI rAjA kA svargIya dRzya Adi citra ApakI bArIka citrakalA ke suMdara namUne haiN| 'aNavidhiyAMmotI' inakI kavitAoM kA suMdara saMgraha hai jisakA saMpAdana devendra muni zAstrI ne kiyA hai| jItamala || - yaha terApaMthI bhISama jI > bhArImalla jI > rAyacaMda ke ziSya the| inakA janma saM0 1860 meM aura mRtyu saM0 1938 meM jayapura me huii| AcArya pada para pratiSThita hone ke bAda jayAcArya ApakA nAma ho gayA thA, ApakI racanA 'caubIsI, (1900saM0, Aso kRSNa 4) kA Adi vali praNamuM guNavaMta gurU, bhikSu bharata majhAra, dAna dayA nyAya jhANa ne, lIdho mAraga saar| gurUparaMparA- bhAromala paTa jhalakatA, tIje paTa RSi rAya, praNamuM mana vasa kAya karI pAMcU aMga nmaay| Isa siddha sAdhu praNamI karI, RSabhAdika caubIsa, stavana karUM pramoda karI, jaya jazakara jgdiis| isake aMta meM mahAvIra kA stavana hai| yathA carama jinendra caubIsamA jina adha haNavA mahAvIra, nikaTa tapa varadhyAna kara prabhu, pAyA bhavajala tiir| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 racanAkAla1 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Apane bhagavatIsUtra DhAlabaMdha uttarAdhyayanasUtra DhAlabaMdha, dazavaikAlika sUtra DhAlabaMdha, praznottara tattvabodha, bhikSujasa rasAyana ( prakAzita), hemanavarasA, dIpajasa, jayajasa aura zrAvakArAdhanA ityAdi aneka graMtha race haiM kintu adhikatara racanAyeM bIsavI zatI kI hai isalie isa graMtha kI sImA se pare haiM aura unakA vivaraNa- uddharaNa nahIM diyA jA rahA hai| jIva jI aMta ima bahujana nAriyA re praNamUM carama jinendra, ugaNIsai Aso ja cautha badI, huA adhika AnaMda | 144 ApakI eka racanA 'mayaNarehArAsa' kI hastaprati saM0 1904 kI prApta hai| ataH yaha racanA 19 vIM vi0 ke aMtima caraNa kI hogI, aisA anumAna karake yahA~ isakA ullekha kiyA jA rahA hai - Adi jovo mAMsa dArU thakI, kare vezyA so jokha, jIvahiMsA corI karai, paranArI re doSa (sapravyasana) X X X visana sAta ko paranArI re, jIvaghAta dhara hAMNI, maNAratha rAjA narakeM pohato, kujasa bAMdha nai prANI / X X X viSayArasa to viSama jANInai, sadgagurU sevA kIjai, maNAratha rAjA nI bAta suNInai, paranArI saMga na kIjai / dAna sIla tapa saMjama pAloM, doSaNa sagalA TAlau, dayAdharama rI samatA ANo, dUra karo AcAro / japatapa saMjama pAlo re bhAI viSaya vikAra gamAI, jIvajI keto mahAsukhapAI, vIra vacana manalAI / 145 RSi jemala (lokAgaccha) Apane saM0 1807 meM 'sAdhuvaMdanA' nAmaka kRti kI racanA (111 kar3I meM) jAlaura meM kiyaa| Adi namuM anaMta caubIsI, riSabhAdika mahAbIra; Arya kSetra mAM, ghAlI dharma nI sIra / mahA atulya balInara, zUravIra ne dhIra, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva jI - RSi jemala tIrtha prarvattAvI, pahotyA bhvjltiir| racanAkAla- saMvat aThAra ne varase sAto siradAra, gar3ha jAlora mAM aha kahayo adhikaar| aMta- o jatiyoM satiyoM zuM rAkho ujvala bhAva, oma kahe RSi jemala jI, aha ja taraNA no daav| yaha racanA vividha puSpa vATikA bhAga 2 pR0 546-55 aura jaina svAdhyAya maMgala mAlA bhAga 2 pR0 69-70 para prakAzita hai| nemacaritra copAI athavA nemarAsa (saM0 1804 bhAdra zukla 5); khaMdhaka coDhAliyuM athavA caupAI (67 kar3I saM0 1811 caitra 7 lAMDUyA) Adi sAvathI nagarI sohAmaNI jI kanakaketu tihAMrAya, khaMdhaka kumAra sobhAgIyo jI, mallI kumArI maay| kSamAvaMta joga bhagavata ro jnyaan| racanAkAla- saMvat aThArai igyArottare caitra mAsA ho sAtama vAra, lADuau jemala jI kahe Ucho adhiko ho micchAmi dukkar3a joyA aMta karama khapAvI mugate gayA, vadhAyoM ho jayo dharama nI sen| arjunamAlI nI DhAla (6DhAla saM0 1820 kArtika zukla 15) aMta- aMtagaDa mAMha kADho nicor3I, tiNa aNusAre riSa jemala jodd'ii| aThAra se ne bIsa mAyA kAtI suda pUnama subha tthaayaa| . avaMti sukamAla cauDhAliyuM (saM0 1825 Aso zukla 7, nAgaura); paradezI rAjA jo DhAla athavA saMdhi, caupAI, caritra (22 DhAla) kA Adi rAyapaseNI sUtra madhe, rAya pradezI nA bhAva, sUrIyAbha deva bharanai huvau, dharama bhaNI prbhaav| AlamakaMpAnagarI samosaryA mahAvIra, sUrIyAbha daiva tihAM AvIyo, nATaka karavA tiir| pAThAMtara- arihaMta siddha vali AparIyA, ubajhAya sadhanA sAdha, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 aMta aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mugati nagara nA dAyakA a pAMca pada ArAdha / namuM vIra sAsanadhaNI, gaNadhara gautama svAmI, mAMthe hAtha deI karI, sAryA dhaNAnAM kAma | rAyapraseNI sUtra meM re, o kaho adhikAra, bhaNe guNe zravaNe suNe re, pAme bhavamala pAro re| sUtra virUddha je me kaho re, adhiko ocho koya; riSi jemalaM kahi jiso re, michAmi dukaDa moyo re / dIvAlI saMJjhAya kA Adi bhajana karo bhagavAna no, gaNadhara gotama svAmI taraNa tAraNa jaga pragaTA, layo nita pUnima nAma / dIvAlI dina AvIyo / candragupta sola supanA saMJjhAya (35 kar3I) kA Adi paDalIpura nAmai nagara, caMdragupta tihAM rAya; sole supaNAM dekhiyA, pAkhI posA maaNh| "vivahAra sUtranI cUlakA, kahyo bhadrabAhu svAmI re; tiNa aNasArai jAMNa jo, RSa jemala jI jor3o re| caMdragupta rAjA sunno|" isake alAvA kamalAvatI saMJjhAya aura sthUlabhadra saMJjhAya nAmaka do racanAoM ke bhI Apa racayitA the| 146 jainacaMda - kharataragacchIya kavi the| Apane naMdIzvara dvIpa pUjA kI racanA kI hai| isakA vivaraNa aura uddharaNa nahIM upalabdha huA / 145 jogIdAsa ApakI eka pustaka 'aSTamI kathA' kI prati digaMbara jaina paMcAyatI maMdira dillI ke bhaNDAra meM milI hai, isase kavi kA saMbaMdha digambara saMpradAya se mAlUma par3atA haiM / kavi ne apane saMbaMdha meM kucha jAnakArI ina paMktiyoM meM dI hai saba sAhana prati gaTamala sAha, tA tana sAgara kiyo bhavalAha / pohakaradAsa putra tA tarano, naMdo jaba laga sasi sUra gano / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainacaMda - jodharAja kAsalIvAla guru upadeza karI yaha kathA, jIvo cira jo idaha (1) sdaa| agravAla rahe gar3ha salema, jinavANI yaha hai nita tem| suNi kahyA guNa pubaha Asa, kathA kahI paMDita jogiidaas|148 jodharAja kAsalIvAla Apa prasiddha jaina hindI kavi daulatarAma kAsalIvAla ke suputra the| bharatapura rAjya (rAjasthAna) meM kAmAnagara 18-19vIM zatAbdI meM sAhityika gatividhiyoM kA pramukha kendra thaa| yahA~ ke graMtha bhaNDAra meM paryApta mahattvapUrNa graMthoM kI pratiyA~ hai| jodharAja jI vahIM jAkara rahane lage the| inhoMne saM0 1884 meM 'sukhavilAsa' nAmaka graMtha likhaa| isakA racanAkAla saM0 1884 magasira sudI 14 hai| Adi- Namo deva arahaMta ko namau siddha maharAja, zruta nami guru ko namata hauM, sukhavilAsa ke kaaj| Atmaparicaya-daulata suta kAmA basai, jodha kAsalIvAla, nija sukha kAraNa yaha kiyau, sukhavilAsa guNamAlA usa samaya riyAsata bharatapura meM rAjA balavaMta siMha rAja karate the| vahA~ cAra suMdara jina maMdira the aura maMdiroM meM samRddha graMtha bhaMDAra the| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai eka sahasra arU ATha sata asI Upara cAra, so saMmata zubha jAniyo, zukla pakSa bhRguvaar| tA dina yaha pUraNa kiyo ziva sukha kI krtaar| sukha vilAsa iha nAma hai saba jIvana sukhkaar| kavi apanI vinayazIlatA kA paricaya detA huA likhatA hai vyAkaraNAdika paDhyo nahIM bhASA hU nahi jJAna, jinamata graMthana te kiyo kevala bhakti ju aan| bhUla cUka akSara aratha jo kachu yAme hoy| paMDita sodha sudhAriyo, dharmabuddhi dhari jog| unake gadya kA bhI namUnA dekhiye "jo yAmai alapa buddhi ke jogate kahIM akSara artha mAtrA kI mUla hoya tau vizeSa jJAnI dharma buddhi mokU alpa buddhi jAni kSamA kari dharma jAni yAkoM sodha ke zuddha kari Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 96 liijo|"149 __ApakI eka racanA 'suguru zataka' kA racanAkAla saM0 1852 batAyA gayA hai jisakI prati digaMbara jaina terahapaMthI, mAlapurA (ToMka) meM upalabdha hai|50 ApakI prAya: sabhI racanAyeM 'sukhavilAsa' meM saMkalita haiN| yaha saMkalana saM0 1884 meM pUrNa huA thaa| yaha kavi kI aMtima avasthA thii| isalie yaha pratIta hotA hai ki sukhavilAsa meM inakI gadya-padya donoM prakAra kI racanAyeM saMkalita ho gaI thii|151 jorAvaramala __ ApakI eka racanA 'pArzvanAtha zloko' saM0 1851 pausa kI prati bahAduramala bAMThiyA saMgraha mInAsara se prApta huI hai jisakA ullekha desAI ne kiyA hai kintu vivaraNauddharaNa nahIM diyA hai|152 jJAnaudyota yA udyotasAgara (gaNi) Apa tapAgacchIya puNyasAgara ke praziSya aura jJAnasAgara ke ziSya the| ApakI racanAoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai '21 prakArI pUjA' (saM0 1823) kA Adi svasti zrI sukha pUravA, kalpavelI anudAra, pUjA bhakti jina nI karo, akabIsa bheda vistaar| snAna vilepana bhUSaNaM, puSpavAsa dhUpa dIva, phala akSata tema patranI, pUga naivedya atiiv| gaMgA mAgadha kSIranidhi auSadhi mizrita sAra, kusumevAsita zuci jaleM karo jina snAtra udaar| racanAkAla- saMvat guNa yuga acala iMdu harSa bhari gAiyo zrI jineNdu| tAsa phala sukRta thI sakala prANI, lahe jJAna udyota dhana ziva nishaanii| aMta- agaNita guNa maNi Agara nAgara vaMdita pAya, zrutadhArI upagArI jJAnasAgara ubjhaay| yaha racanA zrImad devacaMda bhAga 2 pR0 873-83 para bhramavaza devacaMda ke nAma se chapa gaI hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jorAvaramala jJAnaudyota aSTaprakArI pUjA (zrAvaka guNopari ) vidhi saM0 1823 (43)! isakA prArambha gadya se huA hai, tatpazcAt yaha dohA hai - zuci sugaMdhavara kusumayuta jalasUM zrI jinarAya, bhAva zuddha pUjana bhava kaSAya paMka mala jaay| racanAkAla -- saMvat guNa yuga acala iMdu haraSabhara gAiye zrI jinedu ThIka yahI racanAkAla 21 prakArI pUjA kA bhI batAyA gayA thA aura yaha bhI zrImad devacaMda ke nAma se prathama racanA ke Age chapI hai / bhImasiMha mANeka dvArA prakAzita 'vividha pUjA saMgraha' meM bhI yaha devacaMda ke nAma se hI chapI hai| ArAdhanA 32 dvAra no rAsa kA Adi zAsana nAyaka jina namI ArAhaNa paDAga, dvAra bIsa atideza thI kahuM vidhi ziva sukhbhaag| isameM navakAra Adi se lekara saMlekhanA taka ArAdhana ke 32 dvAra ginAye gaye haiN| vIracaritra velI (gAthA 17) yaha padyavaddha hai| 97 gadya meM inhoMne samyakatvamUla vAravrata vivaraNa athavA bAravrata nI TIpa (saM0 1826 mAgasara zukla 5, guruvAra, pATaNa) likhA hai isake prArambha meM padyabaddha pA~ca dohoM ke pazcAt gadya prArambha hotA hai, yathA "zrI gurubhyo namaH mahopAdhyAya zrI jJAnasAgara gaNi caraNa kamalebhyo namaH saMvat 1826 varSe zAke 1692 pravartamAne zrI mAgha sudI dineM zrI pADalIpura vAsatavya bAbU zrI hemacaMda jI ne apanA manuSya bhava saphala kareM kuM zrI jinokta siddhAMta zaili pramANe zrI samyakatva mUla bArevrata kI dhAraNA kInI -- - / " isameM sthUlabhadra kozA aura pATalIputra kA ullekha karake vahA~ ke nivAsI somacaMda ke putra hemacandra kA smaraNa kiyA gayA hai jinake liye yaha racanA kI gaI thii| isameM jJAnasAgara aura unake guru tapA0 puNyasAgara kI bhI vaMdanA kI gaI hai| kavi ne racanAoM meM prAya: apanA nAma udyotasAgara hI diyA hai, yathA iha vidhi jo vrata dhArasyeM, bAraseM viSaya kaSAya, vilase jJAna udyota maya, AnaMda dhana sukhadAya / jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM inakA nAma jJAnasAgara ziSya jJAnaudyota, udyotasAgara Adi kaI prakAra se chapA hai kintu navIna saMskaraNa meM inakA nAma udyotasAgara hI diyA gayA hai / 153 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jJAnacaMda | www jJAnacaMda || Apa udayapura riyAsata sthita mAMDalagar3ha grAma ke nivAsI the| ye rAjasthAna ke itihAsa ke jJAtA tathA saMkalana karttA the| inhoMne karnala TAMDa kI prasiddha pustaka 'rAjasthAna kA itihAsa' likhane meM bar3I sahAyatA kI thii| TADa sAhaba inheM guruvat sammAna dete the| yaha itihAsajJa ke alAvA kavi bhI the| inakI kucha sphuTa racanAoM kA ullekha mizra bandhuoM ne apane prasiddha graMtha meM kiyA hai aura racanAkAla saM0 1840 diyA hai| nAthUrAma premI ne bhI inheM 19vIM (vi0) zatI kA kavi batAyA hai / 15 154 - hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Apane AcArya zubhacaMdra kRta jJAnArNava para saMskRta evaM hindI gadya meM uttama TIkA kI hai| jJAnArNava hindI TIkA kA racanAkAla saM0 1860 mAgha zukla 2 hai / isakI gadya bhASA maru gurjara yA purAnI hindI hai / isakI prati digambara jaina maMdira koTaDiyAla DUMgarapura meM upalabdha hai / 155 jJAnasAgara inakA janma jAMgalU nivAsI udayakaraNa ke yahA~ saM0 1801 meM huA thaa| inakA mUla nAma nArAyaNa thaa| dIkSAnAma jJAnasAra saM0 1821 meM dIkSoparAMt rakhA gyaa| Apa jinalAbha sUri ke ziSya ratnarAja gaNi ke ziSya the| tamAma sthAnoM meM vihAra karake saM0 1870 meM ye bIkAnera gaye / aura 1898 meM mRtyuparyaMta vahI rhe| Apa rAjamAnya AdhyAtmika sAdhu aura jaina darzana ke gahana vidvAn the| jayapura ke rAjA pratApasiMha, udayapura ke mahArANA tathA jaisalamera ke rAvala aura kizanagar3ha ke nareza Apako Adara dete the| bIkAnera nareza sUratasiMha to inheM nArAyaNa kA avatAra hI mAnate the| inakI racanAoM kA saMkalana-saMpAdana do bhAgoM meM agaracaMda nAhaTA ne kiyA hai| prathama bhAga meM inakA vistRta jIvana caritra bhI diyA gayA hai aura yaha kAphI pahale prakAzita bhI ho gayA thaa| mAlApiMgala, candra caupaI, samAlocanA siMgAra, kAmoddIpana, pUrva deza chaMda aura kaI chattIsiyA~ tathA anya racanAyeM hindI maru gurjara meM prApta aura saMkalita haiM| AnaMdaghana kI caubIsI aura padoM para saitIsa varSa taka gaMbhIra ciMtanoparAMta Apane lokabhASA meM uttama TIkA likhI hai| gadya graMthoM meM adhyAtma gItA TIkA, jina pratimA sthApanA vidhi Adi ullekhanIya racanAyeM haiN| caubIsI 1875 bIkAnera, bIsI 1878 bIkAnera, 47 bola garbhita caubIsI 1858, saMbodha aThattarI 1858, navapada pUjA evaM kaI svatana ityAdi upalabdha hai / 156 jayapura ke rAjA pratApasiMha kI icchAnusAra 'kAmoddIpana' graMtha racA gayA thaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacaMda | - jJAnasAgara mAlApiMgala chaMda zAstra saMbaMdhI graMtha hai| jaba Apane murzidAbAda meM caumAsA kiyA thA taba ke baMgalA samAja kI avasthA kA isameM acchA varNana hai| Apane mohanavijaya kI prasiddha racanA caMda caupAI kI samAlocanA dohe chaMda meM kI hai aura 'samAlocanA-siMgAra' likhA hai| AnaMda dhana ke prati inheM bar3I zraddhA thI aura unake padoM kA anusaraNa karake Apane bhI bahuta se pada race hai, udAharaNArtha 'pada bahuttarI' se eka pada kI paMktiyA~ prastuta haiM bhora bhayo aba jAga baavre| kauna puNya te narabhava pAyo, kyUM sUtA aba pAya dA~va re| dhana vanitA suta bhrAta tAta ko moha magana ita vikala bhAva re| koI na tero tU nahIM kAkaUM, isa saMyoga anAdi subhAva re| Araja desa uttama guru saMgata, pAI pUraba puNya prabhAva re| jJAnasAra jinamAraga lAdho, kyoM DUbe aba pAI nAva re| caMda caupAI samAlocanA kA eka udAharaNa e nicce-nicce karo, lakhi racanA ko mAMjha, chaMda alaMkAra nipuNa nahi mohana kviraaj|157 pUrva deza varNana chaMda (133 kar3I saM0 1852 ke lagabhaga); jJAnasAra ne saM0 1849 se 1852 meM caumAsA pUrva deza meM kiyA thA ata: racanA isI avadhi yA isake kucha bAda kI hogii| kei meM dekhyA deza vizekhA nahi re athakA savahI meM, jiha rUpa na rekhA nArI puruSA phira-phira dekhA nagarI meN| jiha kAMNI cucarI aMdharI baharI laMgarI paMgurI havai kAI, pUraba mati jAjyoM pazcima jAjyau dakSiNa uttara ho bhaaii| aMta- jANI jetI bAta titI maiM pragaTa baSANI, jhUThI katha nahIM kathI kahI hai sAMca khaanii| piNa rati sahU ika bAtanoM, tana sukha cAhai deha dhara, nAraNa dharI aru kyA pahura, rahai nahIM so sughara nr| mAdhavasiMha varNana (21 kar3I) isameM jayapura nareza mAdhavasiMha kA varNana hai| aMta- o nariMda vidhi kai varaSa jayapura dhArai rAja, Apada jhagari sagatti iNi aso zubha sirttaaj| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa samudravaddha citra kavitta (lagabhaga saM0 1853) mAdhavasiMha kA putra pratApasiMha jayapura kA rAjA huA to use bhI jJAnasAra ne AzIrvAda diyA aura guNavarNana kiyaa| 'kAmoddIpana' graMtha (177 kar3I saM0 1859 vaizAkha zukla 3, jayapura) use hI saMbodhita karake likhA gayA hai| eka udAharaNa 100 madana uddIpana graMtha yaha racyo rucyau zrIkAra, jaga karatA karatAra hai yaha kavi vacana vilAsa / prAyaH logoM kI yaha dhAraNA hai ki jaina kavi sarasa zrRMgArI racanAyeM nahI karate, zrIsAra kA kAmoddIpana graMtha isa Aropa ko nirAdhAra siddha karatA hai | saMbodha aSTottarI (108 soraThA, saM0 1858 jyeSTha zukla 3 ) Adi arihaMta siddha anaMta AcArija ubajhAya vali, sAdhu sakala samaraMta, nita kA maMgala nAraNA / '47 bola garbhita 24 jinaM stava athavA caubIsI'maMjUSA meM prakAzita hai| - racanAkAla -- saMvat pravacanamAya muNivaya siddha (siddhi) sivapaya sUM guNI, jina vIra mokSa kalyANa divasai jJAnasAra thuya thuNI / daMDaka bhASA garbhita sta0 (26 kar3I saM0 1861 poSa zukla 7, soma jayapura) kaa| Adi- RSabhAdika caubIsa nami tehano sUtravicAra daMDaka racanAyai tavuM, saMkhepai niradhAra / yaha 1151 stavana yaha ratnasamuccaya pR0 203-06 aura abhayaratnasAra meM prakAzita hai| jIvavicAra bhASA garbhita sta0 (29 kar3I saM0 1861, mAgha kRSNa 4) / racanAkAla -- saMvat sasI rasa vAraNa sasihara dhara niradhAra, mAgha cotha dina kIno jaipura nagara majhAra / yaha ratnasamuccaya pR0 206-09 aura abhayaratnasAra meM prakAzita hai| navatattvabhASA garbhita sta0 (33 kar3I saM0 1861 mAgha bada 5, merutithi, somavAra) kA prArambha - namaskAra arihaMta ne siddha sUri ubajhAya; sAdhu sakala praNamI karI, praNamI zrI gurupAya / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgara 101 yaha bhI ratna samuccaya pR0 199 aura abhayaratnasAra meM prakAzita hai| hemadaMDaka (108 kar3I saM0 1862 bhAga vada 14 jayapura) kA Adi je dhruva alakha amUratI anAhArI cidrUpa; aja avinyAsI amarapada, pUrNAnaMda srup| Apane kaI chattIsiyA~ likhI hai jaise bhAva chattIsI (36 dohe, saM0 1865 kArtika zukla 1, kisanagar3ha), kahA jAtA hai ki jaisalamera ke naMdalAla kI patnI motU unake pAsa dIkSA lene gaI para use apAtra samajha kara manA kara diyaa| usI ko samajhAne ke lie Apane 'cAritra chattIsI' likhI thii| bahuttarI athavA pada saMgraha saM0 1866 ke pUrva kI racanA hai| siddhAcala jina sta0 (zajaya stava) 21 kar3I 1869 phAlguna kRSNa 14 kA racanAkAla nidha rasa vAraNa sasi phAgaNa vadi cavadasai; siddha giri pharasyai mana vaca tana ullsai| jinamata dhAraka vyavasthA varNana sta0 12 kar3I kI choTI racanA hai| navapada pUjA (saM0 1871 bhAdra vadI 13 bIkAnera) kA racanAkAla saMvat nizcayanaya bhayatima vali pravacanamAya, parama siddha pada vAma gatai, o aMka ginnaay| bhAdravA vadi terasa-terasa saM nava pada lIna bIkAnera jJAnasAra muni tavanA kiin| caubIsI (saM0 1875 bhAga0 zu0 15 bIkAnera) aMta- goDeyA jI tai muhi sudhi budhi dIdhI, tumha sahAye buddhi paMgura thI, jinaguNa naga gati kiidhii| akSara ghaTanA svapada lATanI bhAva vedha rasa viidhii| aMdha badhira Asaya nahi samajhU sI zruta udhI siidhii| kAlAvAlA sahUthIM karana~, bhakti vRtti rasa piidhii| sumati samaya tima pravacana mAtA, siddha bAma gati liidhii| vara kharataragaccha ratnarAja gaNi jJAnasAra gunnvedhii| vikramapura mRgasara sudI pUnama cauvIsuM stuti kiidhii| mAlApiMgalA (152 kar3I, saM0 1876 phAlguna zukla 9) ke prArambha meM kahA hai Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prAkRta te bhASA karuM mAlApiMgala nAma, sukhaibodha bAlaka gahai, para samako nahi kaam| yaha piMgala zAstra saMbaMdhI racanA mUlata: prAkRta meM thii| caMda caupAI samAlocanAcaMda caupAI mohanavijaya kI saMdara kAvyakRti hai| yaha graMtha usI kI samAlocanArtha cArasau se adhika dohoM meM racA gayA hai| yaha prAcIna samIkSA paddhati kA durlabha namUnA hai| yaha racanA saM0 1877 caitra vadI 2 ko pUrNa huI thii| vIzI- saM0 1878 kArtika zukla 1 bIkAnera kA Adi kima miliyai kima paracIyai, kima rahiyai tuma pAsa; kima tavIyai tavanA karI teha thI citta udaas| sImaMdhara prItaDI re kariyai keNa upAya, bhASo koI rIta DI re| 'prastAvika aSTottarI' 192 dohA 1880 Aso, biikaaner| nihAla bAvanI athavA gUDhA bAvanI saM0 1881 isameM kucha gUr3ha prazna haiM racanA praznottara zailI meM hai, yathAAdi- cAMca AMkha para pAuMkhaga ThAr3o aMbani DAla, hilata calata nahi nabha ur3ata, kAraNa kauna nihAlA jinakuzala sUri (dAdAjI) aSTaprakArI pUjA- pahale saMskRta meM paMktiyA~ haiM, bAda meM dohA hai| yathA gaMgAjala tima nirmala vali, tIrthodika bharapUra kalaza bharI gurucaraNa para, DhAle tasa dukha duur| isake aMta meM likhA hai- iti zrI pArzvapakSAdi surasevita laghu AnaMda dhana kRta zrI jina pUjA, zrI nArAyaNa jI bAbA jI racitA smaapt| ise nAhaTA jI ne saMzodhita karake 'jinadatta sUri caritra' meM prakAzita kiyA padya ke atirikta Apane gadya meM bhI paryApta likhA haiM inakI kucha mahattvapUrNa gadya racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta hai| AnaMda ghana caubIsI bAlA0 (1866 bhAdra zukla 14) yaha bAlAvabodha prakaraNa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudrabaddha 103 ratnAkara bhAga 1 meM bhImasiMha mANaka dvArA prakAzita haiN| AnaMda ghana bahuttarI bAlA0 kI carcA pahale kI gaI hai| yaha bar3A mahattvapUrNa graMtha hai| samudrabaddha vacanikA-- yaha racanA 'samudravaddhacitra kavitta' para svayaM lekhaka dvArA likhita vacanikA hai| isI prakAra inhoMne 'jinamata dhAraka vyavasthA varNana stava' para bhI bAlAvabodha likhA hai| AtmaniMdA saM0 1870 aura jina pratimA sthApanA graMtha 1874 caitra zukla 7 meM racita gadya graMtha haiN| adhyAtma gItA bAlA0 1880, ASAr3ha zukla 13 bIkAnera meM likhA gayA thA, mUla graMthakAra zrImad devacandra haiN| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM hai nabha gaja dvIpa zazi teraseM zukla aSAr3ha samAsa, jJAnasAra bhASA karI, vikrama desa caumAsa / sAdhu saJjhAya bAlA0 bhI zrImad devacaMda kRta mUla graMtha kI TIkA hai| yaha zrImad devacaMda bhAga do meM prakAzita hai| pada samavAya adhikAra kI racanA 1888 kArtika zukla navamI ko huI / padya racanAoM meM ullikhita navatattva bhASA garbhita stava kA racanAkAla saMvacchara nizcaya naya vigai pravacana mAya, parama siddhi pada vA gateM a aMka giNAya / meM Aye zabda ' vigaI' kA artha aspaSTa hai yadi ise vikRti yA vikAra mAnA jAya to hI isakA artha '6' mAnanA hogA anyathA artha nikAlanA kaThina hai| isI prakAra 'caubIsI' meM racanAkAla saMbaMdhI paMkti ke kisa zabda kA Azaya '7' hai yaha bhI samajhanA kaThina ho rahA hai / 158 aitihAsika rAsa saMgraha meM inakI 9 dohoM kI eka racanA 'zrImad jJAnasAra avadAta dohA' nAma se saMkalita hai / usameM bhI inake pitA kA nAma udaicaMda sAMDa aura mAtA kA nAma jIvaNa de tathA janma saM0 1801 aura saM0 1812 meM ratnarAja rAyacaMda se dIkSita honA batAyA gayA hai, yahI paricaya pahale diyA gayA hai| isameM Apake eka ziSya sadAsukha kA bhI ullekha milatA hai| Adi udaicaMda suta Upajyau, lIyo vidhAtA loca, deva narAyaNa dAkhavuM, ko gajaba gati Aloca / 1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMta- bAbAjI vAcaka aba, akhai rAThaur3o rAja, kharataraguru sagalA akhai, ratana akhai mhaaraaj|159 jJAnasAgara Apa kASThAsaMgha (diga0) ke AcArya zrI bhUSaNa ke ziSya the| ApakI eka racanA 'kathA saMgraha' digambara jaina paMcAyatI maMdira dillI meM hai| isa saMgraha meM rakSAbaMdhana, labdha vidhAna vrata, aSTAhnikA vrata ityAdi kula 20 kathAyeM saMkalita haiN| guruparamparA saMbaMdhI paMktiyA~ dekhiye vidyAbhUSaNa guru gacchapatI, zrI bhUSaNa sUrivara subhamatI; tA prasAda pAyo guNasAra, brahmajJAna bolai mnuhaar| SiNabhaMgura saMsAra apAra vinasata ghaTI na lAgai bAra, rAmA suta aura jobana bhoga, dekhata-dekhata hota viyog| jima evaTa tima sagalA loka, maraNa samaya saba thAvai phoka, rAjA mana ciMtai vairAga, vRddhapaNau saMyama no laag| xxxxxx "saba nija ghaTeM suSa bhara rahaiM, dharma bhAra saba nija sira shai| nemanAtha jina parama dayAla, kevalajJAna laghu gunmaal| tasu pada vaMdana karavA kAja, giranAre cAlyo hriraaj| rukmaNa naiM deSAr3e bhUpa, UrjavaMta giri taNau srup|160 jJAnasAgara ziSya ye jJAnasAgara ke ziSya udyotasAgara, jinakI carcA pahale kI gaI hai, ho sakate haiN| inakI eka racanA kA vivaraNa yahA~ diyA jA rahA hai| racanA-samyakatva stava bAlA0 hai| udyotasAgara ne bhI samyakatvamUla bAravrata vivaraNa athavA TIpa likhA hai| ina samAnatAoM ke alAvA viSamatAyeM bhI aneka hai jaise racanAkAla, racanAsthAna aura racanA ke preraka puruSa aadi| isake prArambha meM bhI saMskRta bhASA meM likhA hai zrImad vIraM jinaM natvA guru zrI jnyaansaagrN| zrI samyakatva stavasyArtho likhyate lokbhaassyaa| Age likhA hai ki jJAnasAgara kA yaha ziSya pUrva ke tIrthoM kA bhramaNa karane ke lie zubha sakuna meM sUrata se prayANa karake jamunA nadI ke taTa se hokara makasUdAbAda Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgara - jhUmakalAla 105 pahu~cA jahA~ sugAla sAha ke putra bhAga nidhi, abhaya aura mUlAsAha ke kathanAnusAra yaha bAlAvabodha likhaa| una logoM kI Agama meM ruci thI, isakI aMtima paMkti isa prakAra hai durlabha cAro aMga meM samakita jeha amUla; bhavijana tasa udyama karo jima zivasukha anukuul|161 isake uddhRta aMza meM racanAkAla nahIM hai anyathA saTIka anumAna karane meM adhika suvidhA hotii| jJAnAnaMda Apa kharataragaccha ke sAdhu cAritranaMdI ke ziSya the| inakA 75 padoM kA eka saMgraha jJAna vilAsa aura 37 padoM kA dUsarA saMgraha 'samayataraMga' zIrSaka se marugurjara meM upalabdha hai| agaracaMda nAhaTA ne 'jaina satya prakAza pu0 4 aMka 12 pR0 573 para eka lekha inake saMbaMdha meM likhA hai jisameM paryApta sUcanAyeM haiN| mohanalAla dalIcaMda desAI ne bhI 'jaina' pu0 38 aMka 35 ke pR0 845 para inase saMbaMdhita jAnakArI dI hai| inake donoM saMkalana bhImazI mANeka dvArA prakAzita hai, vIracaMda dIpacaMda ne bhI zrImad yazovijayAdi saMJjhAya pada stavana saMgraha saM0 1957 meM prakAzita kiyA hai|162 jhUmakalAla ye zAyada jilA eTA ke sarAya adhata nAmaka sthAna ke nivAsI the| inhoMne apanA nivAsasthAna 'adhAta jagA' batAyA hai| inake pitA kA nAma kuzalacaMda thaa| kisI kAraNa vaza ye sakUrAbAda (zikohAbAda) pahu~ce aura vahA~ ke eka dharmAtmA seTha atisukharAya ke samparka meM aaye| unhIM ke Agraha para inhoMne khyAlo ke sAdRzya meM nemanAtha jI ke kavitta kI racanA saM0 1843 meM kii| isakA eka udAharaNa dekheM "neminAtha ko hAtha pakari kai khar3I bhaIM bhAvaja sArI, oDai cIra tIra saravara ke tahA~ khar3I haiM jdunaarii| x x x x x x kAhe ko sAra zrRMgAra karai, suna tero piyA giranAra gayau rI, mUrchita 8 dharanI pai girI, manu vajra chaTAkA Ani parayo rii| eka bAra atisukha rAya ne jhUmakalAla se kahA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa "mitra su atisuSa nai kahI, suniyai jhunakatalAla; zrI jina pArasanAtha kI, barana karau guNamAla / " unake kathanAnusAra kavi ne saM0 1844 meM 'pArzvanAtha jI kavitta' kI racanA kI; jisameM banArasa, yahA~ kI gaMgA, ghATa aura pula Adi kA manohara varNana hai, yathA nagara banArasa jahA~ virAjai, bahai sugaMgA gahana gabhIra, ujvala jala bhari zobhA maMDita, pare kinAre kiztI bhIra / kaMcana ratna jar3ita ati unnata zveta varana pula lasai sudhIra; bana upavana kari zobhA zobhita aru visarAma sutA ke tIra / gaMgA kI manorama zobhA kA varNana nimna paMktiyoM meM dRSTavya hai rUpa ke raMga mAnau gaMga kI taraMga sama iMdu duti aMga aise jala suhAta hai| sasi kI sI kirNa kidhauM, meha taTa jharani kidhauM, aMbara kI bharani kidhauM, meha varasata hai| hIrA sama seta ravi chavi hari leta kidhauM muktA duti deSi mana mAnau sarasata hai / siva tiya apane pati ko zRMgAra dekhi karatu kaTAcha aise camara phaharata hai / " 163 TekacaMda inake pitA kA nAma dIpacaMda aura pitAmaha kA nAma rAmakRSNa thaa| ye mUlata: jayapura ke rahane vAle the kintu mAhipurA meM rahane lage the| inakI aba taka 21 se adhika racanAyeM prApta ho cukI haiN| puNyAnava kathA koza 1822, paMca parameSThI pUjA, karmadahana pUjA, tIna loka pUjA 1828 paMcakalyANa pUjA, paMca bheda pUjA, adhyAtma bArAkhar3I aura dazAdhyAna sUtra TIkA ullekhanIya racanAyeM haiM / 164 puNyAsrava kathA koza meM 79 kathAoM kA saMgraha hai| inakI prasiddha racanA 'sudRSTitaraMgiNI' jaina samAja meM adhika pracalita hai| isameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka caritra kA prabhAvI varNana 17500 chaMdoM se huA hai| yaha 1838 kI racanA hai / 165 isake atirikta SaTpAhuDa vacanikA aura budha prakAza chahaDhAlA ityAdi kA bhI nAmollekha milatA hai| saM0 1826 jyeSTha kRSNa aSTamI ko Apane buddhi prakAza kI racanA kI thI jisakI prati jaina maMdira phatahapura, zekhAvaTI (rAja0) meM hai| Adi " mana dukha hara kara ziva surAM narA sakala sukhdaay| harA karma aSTaka ari, te sidha sadA sahAya / tribhuvana tilaka trilokapati, triguNAtmaka phldaay| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 TekacaMda - ToDaramala tribhuvana phira tirakAla tai tIra tihAre aay| aMta- "saMvat aSTAdaza sata joya, aura chabIsa milAvo soy| mAsa jeTha vadi AThe sAra, graMtha samApata ko dina dhaar| yA graMtha ke avadhAra te, vidhi pUraba budhi hoy| chaMda DhAla jAne ghanI, samujhai budhajana joy|| tAte bho nija hita caho to yaha sIkha snaay| vudhi prakAza suM dhyAya ke, bAr3he dharma subhaav| isameM dharma saMbaMdhI vividha viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| isakI aMtima paMkti par3hau sunau sIkhoM sakala vudha prakAza kahaMta; tA phala ziva adha nAsi kaiTeka laho shivsNt|166 ToDaramala Apa isa zatI (19vIM vi0) ke mahAna sudhAraka, tattvavettA aura prasiddha gadya lekhaka mAne jAte hai| digambara sampradAya meM inakI RSi tulya mAnyatA hai| inake pitA jogIdAsa kA nivAsa sthAna jayapura thaa| inakI mAtA kA nAma raMbhA devI aura putroM kA nAma harIcaMda aura gumAnIrAya thaa| ye khaMDelavAla zrAvaka the| kahA jAtA hai ki jayapura rAjya ke dIvAna amaracaMda ne inako apane sAtha rakha kara vidyAbhyAsa karAyA thaa| 32-33 varSa kI alpavaya meM saM0 1825-26 meM inakA dehAvasAna ho gayA thA, isa prakAra inakA janma saM0 1793 vi0 ke AsapAsa hogaa| itanI alpa Ayu meM Apa itanA kArya kara gaye ki Azcarya hotA hai| Apake saMbaMdha meM paM0 parameSThI dAsa nyAyatIrtha ne kahA hai "zrImAna paMDita pravara ToDaramala jI 19vIM zatAbdI ke una pratibhAzAlI vidvAnoM meM hai jina para jaina samAja hI nahIM sArA bhAratIya samAja gaurava kA anubhava kara sakatA hai|" ApakA adhyayana gaMbhIra thaa| Apa lekhana ke alAvA bhASaNa kalA meM bhI paTu the| aura rAjasammAnita mahApuruSa the| Apane karma siddhAMta aura jaina tatva darzana ko sugama zailI aura hindI bhASA meM sarvasAdhAraNa ke lie apane graMthoM dvArA sulabha kiyaa| ApakI sabase prasiddha racanA 'gomaTTasAra vacanikA' meM labdhisAra aura kSapaNasAra bhI sammilita haiN| isakI zloka saMkhyA 45 hajAra hai| yaha nemicaMda ke prAkRta graMtha gomaTTasAra kI bhASA TIkA hai| trailokyasAra vacanikA bhI prAkRta graMtha kA bhASAnuvAda hai| isakI zloka saMkhyA karIba 12 hajAra hai| guNa bhadrasvAmI kRta saMskRta graMtha para AdhArita 'AtmAnuzAsana vacanikA' bhatRhari ke vairAgyazataka jaisI hRdayagrAhI racanA hai| puruSArtha siddhyupAya vacanikA aura mokSa prakAza Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAmaka inake do adhUre graMthoM meM se prathama ko daulatarAma kAsalIvAla ne pUrA kiyA hai aura dUsarA adhUrA hI chapa gayA hai| __ Apa mUlata: sarala aura svaccha gadya bhASA ke lekhaka the, parantu graMtho ke prArambha meM die gaye padyoM ko dekhane se ye acche kavi bhI pratIta hote haiN| puruSArtha siddhyupAya ko daulatarAma ne 1827 meM pUrNa kiyA thA, isase spaSTa hotA hai ki isase kucha pUrva arthAt 1825-26 meM inakA dehAvasAna ho gayA hogaa| mulatAna ke paMcoM ke nAma ApakI eka ciTThI prakAzita haiM, usakI bhUmikA se jJAta hotA hai ki darabArI vidvat pariSad ke dveSa kA kucha duSpariNAma bhI inheM bhugatanA par3A thaa| zAyada dIvAna amaracaMda ne inheM jayapura riyAsata meM koI sammAnanIya pada dilAyA thaa| usa pada para rahate hue Apane rAjya aura prajA ke hita kA kArya kiyaa| Apa saMskRta, prAkRta aura hindI ke alAvA kanar3a ke bhI acche jAnakAra the|167 inakI hindI bhASA para DhUDhArI kA kucha prabhAva parilakSita hotA hai| vaise bhASA svaccha aura pravAhapUrNa hai : eka udAharaNa gotra karma ke udaya taiM nIca UMca kula viSai upajai hai| tahA~ UMca kula viSai upajai Apako UMcA mAne hai ara nIca kula viSai upajai Apako nIcA mAna haiN| so kula palaTane kA upAya to yAkU bhAsai nhii| tAteM jaisA kula pAyA vaisA hI kula viSai Apa mAne haiN| so kula apekSA ApakauM UMcA nIcA mAnanA bhrama hai|168 isa graMtha kI zailI AkarSaka hai| sUtra zailI meM gUr3ha viSayoM kI vyaMjatA kI dRSTi se nimnAMkita paMktiyA~ dRSTavya haiM yathA tAteM bahuta kahA kahie, jaise rAgAdi miTAvane kA jAnanA hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaise rAgAdi miTe so hI AcaraNa samyak caritra hai, aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai|169 nAhaTA jI kA mata hai ki ToDaramala kI mRtyu 47 varSa kI vaya meM huI para koI pramANa nahIM diyA hai| inakI adhikatara racanAyeM anuvAda yA TIkA haiM parantu TIkAkAra hote hue bhI inhoMne gadyazailI kA nirmANa kiyaa| DaoN0 prema prakAza gautama ne apane zodha prabaMdha 'hindI gadya kA vikAsa' meM inheM gadya kA nirmAtA batAyA hai| inakI zailI dRSTAMtayukta, praznottaramayI aura sugama prasAdaguNa sampanna hai| usameM zAstrIya paMDitAUpana kA bojha nahIM hai balki bIca-bIca meM vyaktitva kA prakSepa hone se maulika lekhana kA svAda milatA hai| kSapaNAsAra bhASA ke mUla lekhaka nemicaMda the, yaha jainasiddhAMta kA mahattvapUrNa graMtha hai Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlUrAma - DUMgA vaida 109 (racanAkAla saM0 1818 gAgha zukla 5); gomaTTasAra, labdhisAra aura kSapaNAsAra kI TIkA kA nAma samyagyAna caMdrikA bhI milatA hai| trilokasAra bhASA meM jaina matAnusAra bhUgola khagola kA varNana hai (racanAkAla saM0 1841)170; mokSamArga prakAzaka (saM0 1827prApti sthAna bhaTTArakIya jaina maMdira ajamera) meM mokSamArga kA svarupa varNana hai, yaha aMtima racanA mAnI jAtI hai jise pUrNa karane se pUrva ve divaMgata ho gye| yadi usakA racanAkAla saM0 1827 hai to ve 1825-26 meM divaMgata ho gye|171 Apa 19vIM zatAbdI ke zreSTha gadya lekhakoM meM agragaNya haiN| DAlUrAma ApakI eka racanA gurupadeza zrAvakAcAra (saM0 1867) AcAra zAstrIya hai|172 dUsarI racanA 'naMdIzvara pUjA' (racanAkAla saM0 1879, prApti sthAna digambara jaina khaNDelavAla maMdira, udayapura) kA viSaya pUjA aura bhASA sarala hindI hai|173 inakI donoM racanAoM kA nAmollekha mAtra milaa| unake uddharaNa vivaraNa nahIM upalabdha ho skeN| DUMgA vaida ApakI racanA kA nAma hai 'zreNika caupAI' (saM0 1826); Apa mAlapurA ke nivAsI the| inakI racanA meM ToMka ke rAjA rAmasiMha kA ullekha hai| racanAkAla isa prakAra aMta saMvat solaha sai pramANa, Upara sahI itAsau jaann| ninyAnavai kahyA niradosa, jIva savai pArdai poss| bhAdra sudI terasa zanivAra, kahA tIna se SaT adhikaay| i suNatA sukha pAsI deha, Apa samAhI karai sneh| vAsa bhalo mAlapuro jANi, ToMka mahIso kiyo vssaaNnn| rAisyaMdha jI rAjA baSANiya, caura cauvAhana rAkhai aaNnni| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA haiM AdinAtha vaMdau jagadIsa, jAhi carita the hoi jgiis| dUjA vaMdau guru niragraMtha, bhUlA bhavya dikhAvaNa pNth| xxxxxx mAtA hamanai karau sahAI, akhyara hINa savAro aaii| zreNika carita bAta meM lahI, jaisI jANI caupaI khii| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rANI sahI celaNA jAMNi, dharma jaina sevai mani aanni| rAjA dharma calAvai bodha, jainadharma ko kATa khodh| jo jhUThI mukha te kahai aNadosyA te dosa; te nara jAsI naraka meM, mata koi ANauM ros|174 dohA tattvakumAra Apa sAgaracandra sUri zAkhA ke vidvAna darzanalAbha ke ziSya the| inhoMne 'ratnaparIkSA' nAmaka graMtha kI racanA saM0 1845, rAjAgaMja meM kii| isakI bhASA svaccha hindI hai| marugurjara meM inhoMne 'zrIpAla caupAI' nAmaka dUsarA graMtha likhA hai| yaha racanA prakAzita hai|175 zrI nAhaTA ne inakA nAma 19vIM zatI ke pramukha kaviyoM meM ginAyA hai|176 tattvahaMsa ye loharI posAlagacchIya sAdhu vinayahaMsa > ratnahaMsa > rAjahaMsa ke ziSya the| ApakI racanA 'bhuvanabhAnu kevalI caritra bAlA0' (saM0 1801 phAlguna zukla 3, zanivAra khaMbhAta) kA apara nAma 'balinarendra AkhyAna' bhI hai| mUla racanA saMskRta kI hai| ___ Adi- "zrI guru ne namaskAra karU chi| asti kahetA chaI ahaja jaMbu dvIpa ne vithai meru thakI pazcimavi disanai viSaiM gandhIlAvatI nAma-nAma che jehanau ahavI vijaya te gaMdhIlAvatI nAma vijyanai viSai---- AvAsa chai-saMpadAno sthAnaka che samagra jehanau bIjA paNa vilAsyAna udhare ch|" ____ aMta- saM0 1801 varSe phAguNa mAse atizaye bhalo ahavo sitaka zukla pakSe 3 tithau zanivAsare---tehano TavvArtha ne te paMDita tattvahaMse kAryoM che zrI devaguru prasAda thI zrI lohadI posAla gacche zrI staMbhatIrtha biMba re vircit| 177 tilokacaMda ApakI eka racanA kA ullekha graMtha sUcI meM hai jisakA vivaraNa isa prakAra hai racanA kA nAma- 'sAmAyika pATha bhASA', racanAkAla saM0 1862, bhASA hindI, dharma viSaya para AdhArita kRti hai|178 tejavijaya tapA0 hIravijaya sUri kI paramparA meM ye vivekavijaya tathA zubhavijaya > rupavijaya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 tattvakumAra - thAnasiMha > kRSNavijaya > raMgavijaya > bhImavijaya > hemavijaya ke ziSya the| inakI racanA 'kesariyA norAsa' (162 kar3I, saM0 1870 phAlguna zukla 10) kA Adi isa prakAra hai sahasa vacana rasa sarasatI, haMsa vAhanI haMsa gatI, prathama ja praNamuM sarasvatI, mAMgu avirala mtii| aMta kI paMktiyoM meM racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai asura namAyo daMDa pAyo thAvara jaMgama jaga jayo; jaga jasa vadIto jaMga jItyo kesarIyo kAre jyo| saMvat aThAra satyotarA majhAre phAguNa dasamI sudavalI; hemavijaya taNo teja pabhaNe sarve mana AzyAM phlii|179 yaha racanA jaina yuga pu0 2 pR0 481-563 para prakAzita hai| teja vijaya ziSya tapA0 tejavijaya ke isa ajJAta ziSya ne 'navakAra rAsa' kI racanA saM0 1857 zrAvaNa zukla 5 ko kii| isakA anya vivaraNa-uddharaNa anupalabdha hai|180 trilokakIrti Apane saM0 1832 meM 'sAmayika pATha TIkA' kI racanA kI hai| racanA gadya kI hai kintu isake gadya kA namUnA nahIM milaa|181 thAnasiMha ___ Apa sAMgAnera ke nivAsI the| inakA parivAra DholiyA gotrIya khaNDelavAla vaizya thaa| inakI racanA kA nAma 'subuddhi prakAza' yA thAna vilAsa (saM0 1847) hai|182 isameM lekhaka ne Amera, sAMgAnera aura jayapura kA varNana kiyA hai| jayapura meM kucha kalaha-kleza ke kAraNa inake mAtA-pitA karaulI cale gaye, para ye sAMgAnera meM hI rhe| inakI dUsarI racanA 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' hai| isakA racanAkAla nAhaTA ne saM0 1824 aura pahilI racanA subuddhi vilAsa kA racanAkAla saM0 1821 batAyA hai para unhoMne kAla nirNaya saMbaMdhI koI pramANa nahIM diyA hai| thAna vilAsa inakI kaI choTI moTI racanAoM kA saMgraha hai| ho sakatA hai ki usameM saM0 1821 se saM0 1847 taka kI racanAyeM saMkalita hoM, racanAyeM sAmAnya koTi kI hai| inakI bhASA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para rAjasthAnI kA prabhAva svabhAvataH adhika hai / 183 kastUracaMda kAsalIvAla ne isakA racanAkAla saM0 1847 batAyA hai / 184 isIlie subuddhi prakAza kA yahI racanAkAla yahA~ svIkAra kiyA gayA hai| isakI prati jaina paMcAyatI maMdira karaulI meM surakSita hai| prati ke AdhAra para DaoN0 kAsalIvAla ne racanAkAla diyA hai isalie use hI mAna liyA gayA hai| thobhaNa (jainetara) Apane saM0 1844 se pUrva ' bAramAsa' kI racanA kI, jisakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta hai dayAmeru kAratIka mAse mehali cAlyA kaMta re bAlA jI / protaDalI toDi AeyA aMta mArA bAlA jI / prIU jI mAharA syUM cAlyA paradesa re bAlA jI / maMdirIyAmAM hUM bAle vesa mArA vAlA jI / kavi viTThala kA bhakta pratIta hotA hai yathA-- hai-- sukha sajyA mAM naMdanAlAla bAlA jI, vITThalavara hasI laDAvo lADa morA vAlA jI / janma janmanA caraNo rAkho vAsa re vAlA jii| thobhaNa nA sAMmI pUro Asa mArA vAlA jI / 185 Apa amaravijaya ke praziSya the| inakI guruparamparA desAI ne isa prakAra batAI kharataragaccha ke saMta udayatilaka > amaravijaya > jJAnavardhana > kuzalakalyANaM ke ziSya the; Apane 'brahmasena caupAI' kI racanA saM0 1880 jyeSTha zukla 10, budhavAra ko bhAvanagara meM kii| 186 yahI sUcanA nAhaTA ne bhI dI hai / 187 donoM vidvAnoM ne grantha vivaraNa uddharaNa nahIM diyA hai| darzanasAgara ( upAdhyAya) - aMcalagaccha ke AcArya udayasAgara sUri ke ziSya the| ApakI pustaka 'AdinAtha jI no rAsa' ( 6 khaNDa 167 DhAla 6088 kar3I, saM0 1824 mAha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thobhaNa - darzanasAgara suda 13, ravivAra sUrata) kA Adi isa prakAra hai svasti zrI zobhA sumatidAyaka zrI bhagavAna, vaMdU gor3I pAsa jina, kevalajJAna nidhaan| aMcalagacche adhipati udayasAgara sUriMda, pada paMkaja te gurutaNA, paNa/ prrmaannNd| isameM dAna kA mahattva darzAyA gayA hai, yathA sadaguru nA supasAya thI, dAna taNe adhikAra, AdinAtha jinavara taNo, rAsa racuM suvicaar| yaha racanA hemAcArya kRta AdinAtha caritra, AcArya vinayacaMda kRta AdinAtha caritra aura upadeza ciMtAmaNi vRtti Adi graMthoM kA AdhAra lekara racI gaI hai| pustaka chaha khaNDoM meM vibhakta hai| chaThe khaNDa se saMbaMdhita paMktiyA~ Age uddhata kI jA rahI haiM chaTTe khaMDe pAMtrIsamI DhAla, kahI zrIkAra to, uvajhAya-darzana / isameM suvihita, sohama, susthita, vairasvAmI Adi pUrvAcAryoM kA varNana karate hue kavi ne vairI zAkhA, saMzvesara gaccha vidhipakSa, aMcalagaccha Adi kA sthApanA kramavAra batAyA hai| isalie sAMpradAyika dRSTi se isakA aitihAsika mahattva hai| vidhipakSa ke Arya rakSita kI paramparA meM jayasiMha se lekara kalyANasAgara, amarasAgara, vidyAsAgara aura udayasAgara Adi gurujanoM kI vaMdanA kI gaI hai| racanAkAla isa prakAra hai saMvat veda nayana gaja, vasadhA (1824) sudi terasa mahAmAsa; ravivAreM prItijoga mAM suMdara, pUraNa kIdho o rAsa re| isa kRti meM kavi ne sUrata ke zAha khusAlacaMda, nihAlacaMda, mohanadAsa, bhUSaNadAsa, jalAlazAha aura sakalacaMda Adi kA ullekha karake pustaka racanA ke saMbaMdha meM likhA hai Agama gacche zrI siMharatana sUri, tasa ziSya zrI hemacaMda, teha taNe valI saMgha Agraha thI, o rAsa racyo sukhakaMda re| aMta- chaThe DhAla chatrIsamI, AcArya guNa samAna, suNatAM bhaNatAM pAtika nAse, maMgala lahe pradhAna re| bhale meM a jina zAsana paayo|188 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA somacaMda 'dhArasI aMjAra dvArA aura hIrAlAla haMsarAja dvArA prakAzita hai| dyAnata digaMbara saMpradAya ke zrAvaka, vidvAna, prasiddha kavi aura acche lekhaka the| inakI eka racanA 'tatvasAra' bhASA kA prArambha isa prakAra huA hai Adi sukhi anaMta sukhi siddha-siddha bhagavAna nija paratApa taratApa vina jagadarpaNa jaga aaNn| ghAMNa dahina vidhi kAThi dahi, amala sUdha lahi bhaav| parama jyoti pada vaMdi kai, kahUM tattva ko raav| aMta- dyAnata tatva jU sAta, sAra sakala meM AtmA; graMtha artha yaha bhrAta, dekho jAnau anubhvau| 189 dinakara sAgara Apa pradhAnasAgara ke ziSya the| Apane 'caubIsI'kI racanA saM0 1859 pauSa zukla 15, rANakapura meM kii| isakI kavi dvArA likhita hastalipi upalabdha hai| ApakI dUsarI racanA 'mAnatuMgI stava' (17 gAthA, saM0 1879 mAga, kRSNa 3) kI bhI pratiabhaya pozAla meM hai| inakI tIsarI kRti 24 jina caritra dohA vaMdha meM racita hai (saM0 1879 madhu, zukla 5, gotthvaadd'| jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM mAnatuMga stava kA racanAkAla saM0 1779 chapA thA19deg para yaha chApe kI bhUla lagatI hai| ye 19vIM vi0 ke kavi haiN| dIpa lokAgacchIya dharma siMha ke ziSya the| 'sudarzana seTha rAsa' aura vIra svAmI rAsa nAmaka do racanAoM kA vivaraNa milA hai| unake AdhAra para ye lokA0 rUpa > jIva > varasiMha > sajANasiMha > jasavaMta > rUpasiMha > dAmodara > dhanarAja > kSemakarNa > dharmasiMha ke ziSya the| sudarzana seTha rAsa (chappayadaMcha meM saM0 1836 se pUrva racita hai) isakI prArambha kI paMktiyA~ vaMdu zrI jina mahAvIra dhIra saMjama vratadhArI, upagArI aNagArasakala bhavijana sukhkaarii| nara nAra zIladhArI nipuNa, hoya sukhI pAtika hre| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyAnata - dIpavijaya Adare sIla pAle akhaMDa kavar3a tAsa samovaDa kre| aMta- iha loke sujasa pasare ilA, paraloke hui paramagati Adare sIla pAlai akhaMDa, kahe ama dIpo kvitt| 'vIrasvAmI no rAsa'Adi- "zrI jina varddhamAna pAo praNamIi, bhAva sahita zrI gautama nmiii| X X X X trailokya madhye saumya kAraka Aja zAsana ahanau, caubIsa mA varddhamAna svAmI dhavala gAU tehnu| isakI prati khaMDita hai| kartA kA nAma kahIM dIpa muni milatA hai| racanAkAla saMbaMdhI paMktiyA~ nahIM milI, isalie racanAkAla nizcita nahIM hai| jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM inheM 19vIM zatI meM diyA thaa|191 kintu usake navIna saMskaraNa meM nahI hai| inakA vistRta vivaraNa na0 saM0 ke 5veM khaNDa meM pR0 184-188 para diyA gayA hai aura marugurjara hi0 jai0 sA0 ke vR0 itihAsa bhAga 3 meM pR0 222 para prakAzita ho cukA hai| vahA~ unheM dharmasiMha ke bajAya varddhamAna kA ziSya kahA gayA hai| cUMki inakI anya racanA guNakaraMDa guNAvalI cau0 kA racanA kAla antakSyi ke AdhAra para 18vIM vi0 nizcita hai isalie inakA vivaraNa 18vIM meM diyA jAnA ucita hai| sudarzana seTha rAsa kI prati 1836 se pUrva kI hai isalie racanA 18vIM zatI ke aMta yA 19vIM zatI ke prArambha kI ho sakatI hai, isIlie yahA~ bhI ullekha kara diyA gayA hai| dIpacaMda kAsalIvAla cU~ki inakA racanAkAla 18vIM 19vIM zatI donoM thA, isalie pUrva kramAnusAra inakA vivaraNa isa graMtha ke tRtIya khaNDa meM diyA jA cukA hai|192 dIpavijaya racanA- sthUlibhadra navarasa duhA saM0 1849 se pUrva rcit| aMta- thulibhadra kosyA bhAvatAM pohace vaMchita Asa, ghara-ghara ochava ati ghaNA, nita prati lIla, vilAsa oka karI thUlIbhadra taNI udayaratna navaDhAla, dUhA dIpavijaye kahyA, gaNatAM mNglmaal| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa udayaratna ne yaha racanA nava DhAloM meM kI thii| dIpavijaya ne usameM svaracita dohe milAkara yaha navIna racanA prastuta kiyA hai| 193 dIpa vijaya (kavirAja) tapAgacchIya premavijaya ke praziSya aura ratnavijaya ke ziSya the| 'vaTapadra (bar3odarA) nI gajala' inakI prasiddha prakAzita racanA hai| yaha 63 kar3I kI kRti saM0 185 mAgasara zukla 1, zanivAra ko pUrNa huI thii| isakA Adi isa prakAra huA hai sevaka ne vara dIpanI, bhaginI zakhI (zaci) avalla, praNamI vaTapadra nayara nI, kahesyuM oka gjl| racanAkAla- purana kiddha gajala avalla aThAra se bAvana citta ulAse, thAvara vAra mRgasIra mAsa tithi pratiprada pakSa ujaaseN| guruvaMdana- udayo bhale thATa udayasUri pATaha lakSmI sUrI jima bhAna AkAse premeya ratna samAna varanana sevaka dIpavijaya ima bhaase| yaha 'sAhitya pu0 20 aMka 2 pR0 72 para prakAzita hai| rohiNI stavana (saM0 1859 bhAdra zu0 khaMbhAta) kA racanAkAla saMvat aThAra ugaNasAThino a, ujvala bhAdrava mAsa; dIpa vijayeM tapa gAio o karI khaMbhAta comaas| namoH sakala paMDitapravara bhUSaNa premaratna guru dhyAiyA, kavi dIpavijaye puNya heteM rohiNI guNa gaaiyaa| yaha jaina prabodha pustaka aura jaina kAvyaprakAza bhAga 1 meM tathA jaina kAvyasAra saMgraha pR0 70 tathA anyatra se prakAzita hai| 'kezariyA jI lAvaNI athavA RSabha deva stava' saM0 1875; yaha ratnasAgara bhAga 2 pR0 486-90 aura jaina satyaprakAza aMka5-7 pR0 200 para prakAzita hai| 'sohama kula paTTAvalI rAsa (4 ullAsa saM0 1877, sUrata) yaha racanA sUrata ke vrajalAla ke putra anopacaMda ke lie kI gaI thii| racanAkAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai| saMvat aThAra satotara varase, saka sataraseheM behetAla; zrI surata baMdira meM gAI, sohamakula gaNamAla re| premaratna gururAja pasAI, sohama paTadhara gAyA; manaichita lIlA sahu pragaTeM, dIpavijaya kavirAyA re|" yaha paTTAvalI samuccaya bhAga 2 meM prakAzita hai| 'sUrata kI gajala' (83 kar3I, aMta Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpavijaya 117 saM0 1877 mAgasara vada 2) kA / Adi- zrI guru prema pratApa the, ugati upAi avalla; vara- sUrata sehare kI, abhinava khUba gjjl| kalasa- vaMdira sUrata sehare, tA varanana iha kIno; saba saherAM siratAja, sUrata sahera ngiino| tIko sUrata sehera, lakha kosAM laga cAvo; dekhana kI jarA hauMsa so dekhana pe aavo| zrI gachapati maharAja kuM, citralekha likhate lIU; dIpavijaya kavirAja ne iha sUrata sehera varanana kiuuN| yaha jaina yuga pu0 4 aMka 3-4 pR0 143-146 para prakAzita hai| inhoMne khaMbhAta kI g2ajala (103 kar3I saM0 1877 se pUrva); jaMbUsara kI g2ajala (85 kar3I 1877 se pUrva); / udepura kI g2ajala (127 kar3I saM0 1877 se pUrva), kI bhI racanA kI hai| isa prakAra inhoMne g2ajala kA prayoga vividha nagaroM ke varNana meM karake jaina sAhitya meM eka navIna vidhA kA prayoga kiyA hai| pArzvanAtha nA pAMca vadhAvA (garbhita stavana) saM0 1878 meM pArzvanAtha ke paMca kalyANakoM kA varNana tathA unake janmasthAna banArasa kA bhI varNana kiyA hai| inhoMne 'kAvI tIrtha varNana (3 DhAla saM0 1886) nAmaka racanA meM eka anya pramukha jaina tIrtha kA varNana karake aneka sthAnoM kA bhaugolika, aitihAsika aura sAmAjika paricaya diyA hai| isakA racanAkAla nimna paMktiyoM meM hai saMvat aThAra se hai chiyAsIyeM, vi0 gAyA tIratharAja, gu0 RSabha, dharama jinarAja jI vi0, dIpavijaya kavirAja; gu0| yaha prAcIna tIrtha saMJjhAya pR0 171-172 aura jaina satya prakAza pu0 5 aMka 11 pR0 392 para prakAzita hai| aDasaTha Agama nI aSTa prakArI pUjA (saM0 1886 jaMbUsara) meM tapAgaccha vijayAnaMda sUri, samudra sUri aura dhanezvara sUri kI vaMdanA kI gaI hai| racanA kA AdhAra bhagavatI sUtra hai| racanAkAla- saMgha Agraha thI AgamapUjA, kIdhI aSTa prakArI re, saMvat aThAra seM he chayAsI varase (1886) Agama nI balihArI re| naMdIzvara mahotsava pUjA (saM0 1889 sUrata aura aSTApada pUjA saM0 1892 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAMdera) bhI sAMpradAyika pUjA pATha kI vidhi para AdhArita racanAyeM haiN| donoM pUjA graMtha vividha pUjA saMgraha meM prakAzita hai| mahAvIra nA paMcakalyANaka nA pAMca vadhAnA kA Adi vaMdI jaga jananI brahmANI, dAtA avicala vANI re, kalyANaka prabhunA guNakhANI, thuNasyUM UlaTa ANI re| yaha ratnasAra bhAga 2 pR0 219 aura gahUMlI saMgrahanAmA graMtha bhAga 1 pR0 18 para prakAzita hai| maNibhadra chaMda eka choTI racanA hai| isameM racanAkAla nahIM hai| caMdanoM guNAvali para kAgala athavA caMdrarAja guNAvalI lekha 32 kar3I kI choTI racanA hai| yaha jinendra bhakti prakAza pR0 391 aura jaina saMJjhAya mAlA bhAga 2 pR0 74 para prakAzita haiN|) carcA bola vicAra athavA terApaMthI carcA athavA navabodha carcA (saM0 1876, udayapura) udayapura ke mahArANA zrI bhImasiMha ke samaya nAtha dvArA meM terApaMthI bhAramala jI tathA khetasI jI ke sAtha 9 bola kI carcA huI, usI para yaha racanA AdhArita hai| Adi "zrImana tapAgacchIya bhaTTAraka zrI vijayasUri lakSmIsUri upagArAta saM0 1876 varSe paM0 dIpavijaya kavirAja bahAdura so gujarAta deze baDodarA ke vAsI so bhI udayapura mahArANA zrI bhImasiMha jI ko AzIvacana dene kuM Aye taba udayapura madhye tathA nAtha duvArA madhye teraipaMthI bhAramala jI tathA khetasI jI ke sAtha 9 bola kI carcA huI tathA anukaMpA AzrI carcA bhaI zrI tere paMthI ko upadeza suni ke sAdhu mArga vivahAra dekhikai paM0 dIpavijaya kavirAja bahAdura kauM zraddhA terai paMthI kI bhii|"194 yaha carcA terApaMthI aura tapAgacchIya matamatAtaMra se saMbaMdhita hai| pahale desAI ne dUDhiyA 9 bolacarcA tathA terApaMthI carcA nAmaka do kRtiyoM kA ullekha kiyA gayA thA, para vaha ThIka nahIM thaa| diipvijy-|| kRSNavijaya ke ziSya the| Apane 'caubIsI kI racanA saM0 1870 se pUrva kii| isameM inhoMne apane guru kA nAma zrIpativijaya likhA hai kintu dUsarI kRti 'nami jina stavana' meM guru kA nAma kRSNavijaya batAyA hai| yadi zrIpati kA artha kRSNa liyA jAya to guru kA nAma kRSNavijaya mAnA jA sakatA hai| caubIsI ke prAraMbha meM Adi jina RSabha kI vaMdanA hai, yathA-- praha UThI baMdU re RSabha jiNaMda ne sAhiba jI, nAbhI narendra kula sinngaar| rA soraTha meM he tIratha thApIyo sAhiba jI,vRSabhalaMchana he cAmIkara deha raa| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpavijaya zrIpativijaya guru kA nAma smaraNa ina paMktiyoM meM haikAla anAde he tIratha o thaTo sA0, karI akhIyAyata jUgAdIrAya; zrIpativijaya girIguNa gAvatAM sA0, AtamajJAna dIpa prgttaay| rA0 lekina namijina stavana kI ina paMktiyoM meM guru kA nAma kRSNavijaya hai| yathA Rddhi vRddhi bahu meM lahI, guru kRSNavijaya supasoye re, dIpa sevake vinatI khii| 'caubIsa mahAvIra stavana kI aMtima paMktiyA~ nimnavata hai jagata guru vIra parama upagArI, nirupAdhika dAna dAMtArI; paMcamagati dAyaka svAmI dIpe vibudha aMtarajAmI, zivanArI hRdaya visraamii| 'sAmAyaka 32 doSa saMjhAya' kA prAraMbha zrI jina sArada sadaguru praNamI bhAr2yA sAmAyika doSa jii| aMta- zrIpativijaya sevaka ima dIpe, sAmAyaka guNa gAya re| isameM zrIpativijaya ko guru kahA hai| jai0 gu0 kaviyoM ke saMskaraNoM meM zrIpati kA artha kRSNa liyA gayA hai aura guru nAma kRSNavijaya batAyA gayA hai|195 kRSNavijayaziSya ke nAma se eka racanA 'mRga suMdarI mahAtmya' garbhita chaMda (56 kar3I, saM0 1885 phAlguna zukla, pAlaNapura) kA vivaraNa mo0 da0 de0 ne jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM diyA thA aura yaha saMbhAvanA vyakta kI thI, yaha kRSNavijaya ziSya dIpavijaya hI hoMge kintu jai0 gu0 ka0 ke navIna saMskaraNa meM dIpavijaya kI racanAoM ke sAtha isa racanA kA ullekha nahI hai ata: yaha zaMkA svAbhAvika hai ki zAyada yaha kRSNavijaya ziSya koI anya vyakti ho| isakA racanAkAla nimnAMkita paMktiyoM meM diyA gayA hai aThAra pacAsiya phAguNa mAsa, zvetabhuvana tithi bhAkhI khAsa; pAlaNapura mAM kiyo abhyAsa, vAmA suta mana pUrI aas| preme sevo dayA akatAra, laho jasa kAMti rUpa apaar| kahe kavi kRSNavijaya no ziSya, jayaNA dhamo nisdiis| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 saM0 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMyama ke dasa sthAnoM kA varNana ina paMktiyoM meM kiyA gayA hai khAMDaNa pIsaNa cUlaka ThAMma, caitya sAmAyaka jala vizrAma; por3haNa dhAna vijaya bhojana, o dasa ThAmeM karIyeM jatana / 196 durgAdAsa - inakA janma saM0 1806 meM bhAkhAr3a jaMkzana ke pAsa sAlaTiyA grAma meM huA thaa| inake pitA kA nAma zivarAja aura mAtA kA sevA devI thaa| 15 varSa kI vaya meM 0 1821 meM inhoMne mevAr3a ke UTAMlA (vallabha nagara) nAmaka sthAna meM AcArya kuzala dAsa (kuzalo jI) se dIkSA lii| ye pakke sAdhaka aura saMyama pAlana ke dRr3havatI the| ye acche kavi bhI the aura padoM, saMJjhAyoM DhAloM meM aneka stavana saMJjhAya, rAsa, carita aura padoM kI racanA kii| nokaravArI stavana, pArzvanAtha stavana, jaMbU jI kI saMJjhAya, mahAvIra, teraha abhIgraha kI saMJjhAya, gautamarAsa, RSabha carita, upadezAtmaka DhAla, savaiyA aura sphuTa pada ApakI prApta racanAyeM hai Apake pada bhAvapravaNa aura vairAgya pradhAna haiN| saM0 1882 zrAvaNa zukla dasamI ko jodhapura meM inakA svargavAsa huaa| 197 devacaMda Apa gAMgaDa nivAsI vIsA zrImAlI zrAvaka the| inhoMne nemanAtha zaloko kI racanA saM0 1900 zrAvaNa kRSNa paMcamI, zukravAra ko gAMgaDa meM kii| inakI dUsarI racanA 'vivekavilAsa no zaloko' saM0 1903 kI hai / ata: inheM 20 vIM zatI meM sthAna denA ucita hogA / namUne ke lie prathama zaloko kI do paMktiyA~ prastuta haiM sarasati mAtA huM tuma pAya lAMguM, deva guru taNi AganA mAMgu / jihvA agre tu besane AI, vANI taNI to karajo savAI | yaha racanA zalokA saMgraha meM prakAzita hai / 198 (muni) devacaMda - Apa jinalAbha sUri ke ziSya the| ai0 jaina kAvya saMgraha meM 'jinalAbha sUri gItAni' zIrSaka ke antargata saMkalita dUsarA gIta ApakA hai jisakI aMtima paMktiyA~ udAharaNArtha Age prastuta kI jA rahI hai - araja amhINI pUjya avadhAriyoM sUrIsara siricaMda; bekara jor3I trikaraNa bhAvasuM vaMdai muni devacaMda | 199 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgAdAsa - devaratna devaratna laghu0 tapAgacchIya lakSmIsAgara sUri > caMdraratna > abhayabhUSaNa > lAvaNyabhUSaNa > harSa kanaka > harSa lAvaNya > vijayabhUSaNa > viveka ratna zrI ratna > jayaratna > rAjaratna > hemaratna vijaya ratna ke ziSya the| yaha vistRta guru paramparA kavi ne apanI racanA 'gajasiMha kumAra rAsa' (saM0 1815 kArtika zukla, vidyutapura (bIjApura) meM dI hai| yaha vistRta racanA cAra khaNDoM 51 DhAloM meM 1572 kaDI kI hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai prathama iSTapadeSTa je paramarUpa parameSTa; arUNAdadhika je jyotimaya, sevijasa ugresstt| harivAMgI niragaMgI prabhU, pasarita kIrti taraMga, praNitohaM tasa namra sira, pAda padma citrNg| dAna thI sukhalachI huI, bhAva thI mukti prasaMga; tapa thI tima ja nirvANa pada, piNa jo rahI abhNg| zIla thI bhaya Tali savi mahA, yuddhAdika je aSTa, zIla khaDga jehanI karI teha thI kaSTa panaSTa / X X X X X iha bhava para bhava zIla thI lahI saukhya apAra, rAjA Rddhi samRddhi jima, jagi gajasiMha kumAra / racanA aura racanA saMbaMdhI anya vivaraNa ina paMktiyoM meM hai, yathA saMvata tithi aSTa bhU abda jeha, nabha vasu nRpa zAka aha hai; mAsa bahula (kArtika) joSNi sita pakSa vAhmi suta dharata pratakSa hai| te divase pUryo ullAsa, sahune lIla vilAsa he, DhAla akAvana ulAseM cAra, dUhA trizata igyAra hai| gAthA tithi sata bahutara thoka, sArdhaM viMzati zata zloka hai; vidyutapura vAstavya se kIdho, sahiba thI yaza lIdho hai / isakI aMtima paMktiyA~ Age uddhata kI jA rahI hai ima jANi je brahmavartta ArAdhe, ati ujvala pada sAdhe he deva kaheM hoye maMgalamAlA, lahI sukhalachi rasAlA he / 200 121 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM guru kA nAma vinayaratna chapA thA kintu uddhata aMza meM spaSTa hI nAma vijayaratna hai isalie navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne guru kA nAma vijayaratna hI mAnA hai| devavijaya Apa tapAgacchIya vinItavijaya ke ziSya the| ApakI racanA hai 'aSTaprakArI pUjA' (saM0 1881, Aso, zukla 3, zukravAra, pAdarA) isakA Adi ajara amara akalaMka je, agamya rUpa anaMta, alakha agocara nitya namuM, je parama prbhutaavNt| isameM ATha prakAra kI pUjA vidhi kA varNana kiyA gayA hai, yathA prathama navaNa pUjA karo, bIjA caMdana sAra, bIjo kusuma valI dhUpanI, paMcamI dIpa mnohaar| yaha racanA kavi ne nAnhA suta jIvaNa ke Agraha para raca kara apane guru vinItavijaya kI sevA meM samarpita kiyA sakala paMDita sira seharo o, zrI vinItavijaya guru rAya, tAsa caraNa sevA thakI o, devanA vaMchita thaay| racanAkAla- zazi nayaNa gaja vidhu varu a, nAma saMvachara jANa, tRtIya sita Aso taNI a, sukkaravAra prmaann|" pAdarA nagara virAjatA o, zrI saMbhava sukhakAra, tAsa pasAya thI o racIo pUjA puujaaassttprkaar| ApakI dUsarI racanA 'aticAra moTA (saM0 1822?) saMdehAspada hai| isameM zrAvakoM ke lie pratikramaNa vidhi kA varNana kiyA gayA hai| yaha racanA marugurjara gadya meM hai| isake aMta kI paMktiyA~ isa prakAra haiM iti jinavara vRMda zuddha bhAvena kIrti vimala miha jagatyAM pUjyaMtyaSTadhA ye| isake AdhAra para jai0 gu0 ka0 ke prathama saMskaraNa meM isa racanA ko bhI desAI ne kIrti vimala kRta batAyA thA kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka jayaMta koThArI kA spaSTa vicAra hai ki zabda 'kIrti vimala, vyakti vAcaka saMjJA nahIM apitu jinavara vRMda kI vizeSatA kA sUcaka hai| isalie navIna saMskaraNa meM ise spaSTatayA unhoMne devavijaya kI racanA batAyA hai|201 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devavijaya - devaharSa 123 devaharSa ye kharataragaccha kI kIrtiratna sUri zAkhA ke prasiddha AcArya jinaharSa sUri ke sUritva kAla meM racanAzIla the| inhoMne do g2ajale banAI haiM-pATaNa g2ajala aura DIsA nI g2ajala, jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| pATaNa g2ajala (133 kar3I, saM0 1872 se puurv)| Adi- sarasa vacana dyo sarasatI, pAmI suguru pasAya; vidhana vyAdhi bhavabhayaharaNa, vimala jJAna vrdaay| paramabadha paragaTa kavI arNava jima gaMbhIra, merI budha tima maMda hai jyuM chIlara sara niir| jaisA prathama khaNDa meM marugurjara zabda kI vyAkhyA karate samaya kahA gayA thA ki marugurjara bhASA rAjasthAnI gujarAtI aura hindI ke milejule rUpa kI eka zailI hai jisakA prayoga jaina sAdhu aura kavi apanI racanAoM meM apabhraMza ke bAda se karate Aye hai| yaha zailI rUr3ha ho gaI aura rAjasthAnI, gujarAtI hindI kA spaSTa vikAsa hone para bhI kucha parivartita rUpa meM prayukta hotI rahI kintu 19vIM zatI taka Ate-Ate khar3I bolI hindI kA prabhAva par3osI vibhASAoM-bhASAoM para par3ane lagA thaa| isalie isa g2ajala meM yatra-tatra khar3I bolI ke zabda saMjJA, kriyA Adi kA spaSTa prayoga dikhAI par3atA hai| g2ajala urdU se AI kAvya-vidhA hai isalie bhI isa para khar3I bolI kA prabhAva svAbhAvika hai kyoMki urda bhI khar3I bolI kI eka zailI hai| Upara uddhata paMktiyoM meM prayukta zabda 'merI hai' Adi udAharaNArtha dekhe jA sakate hai "kharI dharA navakhaMDa maiM, sattara sahassa gujarAta; saMkhalapura rANIsvarI, moTI becara maat|" guru kA ullekha ina paMktiyoM meM hai kharataragaccha siratAja, zrI jinaharSa sUri guru rAje, seve pavana chattI gaccha saMghalA sira gaaje|| pATaNa jasa kIdho pragaTa, jihAM paMcAsara tribhuvana dhaNI; kavi devaharSa mukha kI raTe, kuzalaraMga lIlA dhnnii| aMta- gAi g2ajala guna mAlA ka, kholyA sujasa kA tAlyA kA yaha g2ajala bhogIlAla sAMDesarA dvArA saMpAdita 'phAsa gujarAtI sabhA traimAsika' Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 varSa 1948 apraila sitaMbara aMka meM prakAzita hai| ApakI dUsarI racanA 'DIsA nI g2ajala' (120 kar3I) agaracaMda nAhaTA dvArA saMpAdita 'svAdhyAya' pu0 7 aMka 3 meM chapI hai| isakI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra hai - kalaza devIcaMda hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caraNa kamala guru lAya citta, sabala jana kuM sukhadAya; ke pratibodhI dRr3ha kiyA, vipula sugyAMna btaay| gAUM guNadIsA guhira, siddha mAtA sudha thAMna, samaruM devI aMbA siddha, vidhana viDAra dIyai dhana vRddh| suNatAM maMgalamAla deve kuzala guru vAMchita dAtA, cugalI cora mada cUra sadA sukha Avai jJAtA / caMdra gaccha sIra caMda guru jinaharSa surIzvara gAje, pratapo drUya jima pUra, bhajyAM saba dAlidra bhaaje| punya sujasa kIdho pragaTa, jihatAM siddha aMbA mAtA dhaNI, kavi devaharSa mukha kI kahe, dIpai sujasa lIlA ghaNI | 20 pArzvacaMda sUrigaccha ke lekhaka the| inhoMne 'rAjasiMha kumAra cau0' (10 DhAla, saM0 1827 kArtika zuklA 5, bhomavAra, meDatA ) kI racanA kI haiN| Adi racanAkAla parama deva praNamI karI, varddhamAna bhagavAna, parameSThI navakAra nau phala karahuM vaSAMNa / isameM rAjasiMha kumAra kI kathA ke dRSTAMta dvArA navakAra maMtra ke mAhAtmya para prakAza DAlA gayA hai| isameM zivakumAra, DuMDaka Adi kA bhI udAharaNArtha ullekha kiyA gayA hai| aMta gacha niramala re sUri pAsacaMdra no, tasa guNa piNAre bhAkhe prohita iMdrano / X X X X karI sukha suM navama thAnaka sikha bhAkhe a sahI, RSa devIcaMda bolI DhAla dasamI gahagahI / nagara mer3atA ThAma moTo aThAra se sata bIsa meM, mAsa kArtika zukla paMcamI bhomavAra kara nirgmeN| jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM pahale isa racanA kA karttA devIdAsa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 125 devIcaMda - devIdAsa ko batAyA gayA thA, para kavi kA nAma devIcaMda hI hai|203 devIdAna nAitA (vAroTa ke cAraNa) racanA-vaitAla pacIsI saM0 1836; Adi- praNamuM sarasati mAya, vale vinAyaka vIna,, buddhi siddhi dIvAya, sanmukha thAye srsvtii| deza marusthala dekhi nau koTI meM koMTa nava, piNa bIkAnera vizeSa, mana nizcai kara jaannjyau| tihAM rAja karai rAThaur3a, karana sUra suta karana so, mahI kSatriyAM siramaur3a khatravaTi khubhAMNA khro| tasa kuMvara anUpasiMha prAkrama siMdha so, bhedaka bhala guNa bhUpa, AgeM teu Apasa diiyo| yaha racanA bIkAnera riyAsata ke kumAra anUpasiMha ke Azraya meM likhI gaI lagatI hai| isakI kathA saMskRta meM viracita vikrama vaitAla kathA para AdhArita hai yathA saMskRta kI sadbhAi kathA vikrama vaitAla rI, bhASA kahi saMbhalAi, tu deidAna naaitaa| isameM gadya kA bhI prayoga yatra-tatra kiyA gayA haiN| vaha bhASA vikAsa kI dRSTi se aitihAsika mahattva kA hai, isalie kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta hai dakSiNa diza rai viSai mAlavo deza taTai ujaiNI nAma nagarI, tihAM rAjA vikramAditya rAja karai, tinako rAjA mahAdAnI para dukha kAraNa sUravIra vattIsa lakSaNa shit| okadA rAjA mukhya pradhAna muhaMtA maMtrI sikadAra sitarakhAMna bahUtara umarAva sabhA sahita baittho| aMta- kautuka kuMvara anUpasiMdha kAnaDe likhI baNAI, bAta pacIsa baitAla rI, bhASA kahI bahU gaaii|204 rAjasthAnI gadya bhASA ke vikAsa kI dRSTi se isa prakAra ke graMthoM kA mahattva nirvivAda hai| devIdAsa inhoMne "caubIsa tIrthaMkara pUjA" nAmaka racanA saM0, 1821 zrAvaNa zukla Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1 ko pUrNa kii| isakI prati digaMbara jaina maMdira ToDA rAyasiMha, ToMka meM hai| racanAkAla- saMmata aSTAdasa dharau tAUpara ikabIsa, sAvana sudi parivA suM ravivAsara dharA ugiis| vAsava dharA ugIsa sa gAmanAma sadu gauddo| jainI jana basavAsa aur3achai zyopura tthodd'o| sAMvathasiMdha su rAja Aja parajA saba thavatu, jaha nirabhaya kari racI devapUjA bhari sNvtu| kavi paricaya-golAlAre jAniyau baMsa kharo vAhIta, sonavipAra subaMdU tasu puni kAsilla sugot| puni kAsilla sugota sIka sIkahArA kero| keli gAma ke bAsanahAra saMtoSu saMbhAre, kavi devI suputra duguDai golaaraare|205 ukta avataraNoM se jJAta hotA hai ki kavi devIdAsa kAsalivAla gotrIya golAra vaMza ke jainI the aura keli grAma ke nivAsI the| yaha gaoNva or3achA rAjya meM thA jahA~ usa samaya rAjA sAmaMtasiMha kA rAjya thaa| unake zAsana meM nirbhaya hokara yaha pUjA racI gii| prAcInakAla se hamArI zAsana paramparA dharma nirapekSa rahI hai| rAjA hindU ho to bhI jaina, bauddha, hindU, sikkha Adi sabhI sampradAyoM ke loga nirbhaya hokara apanA dharma-karma, pUjApATha karate the| Aja dharma hInatA aura dharma nirapekSatA ko paryAyavAcI batAyA jA rahA hai aura sAmAnya janatA ko digbhramita kiyA jA rahA hai| devIdAsa dugodaha kela gA~va jilA jhaoNsI ke nivAsI the| inhoMne 'paramAnaMda vilAsa' saM0 1812, pravacanasAra, cidvilAsa vacanikA aura caubIsI Adi kI racanA kii|206 . devIdAsa khaMDelavAla ye vasavA ke rahane vAle the| inhoMne bhelasA meM 'siddhAMta sAra saMgraha vacanikA' kI racanA saM0 1844 meM kii|207 isakA anya uddharaNa- vivaraNa nahIM prApta ho skaa| daulatarAma kAsalIvAla jaina sAhitya meM daulatarAma nAma ke tIna kavi hue haiM jinameM eka AgarA nivAsI pallIvAsa the| dUsare bUMdI ke the| tIsare daulatarAma DhUDhAr3a pradeza ke vasavA grAmavAsI zrI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - dharmacandra | 127 AnaMdarAya ke suputra the| inakA janma ASAr3ha caturdazI saM0 1799 meM huA thaa| inakA jIvana vasavA ke alAvA jayapura, udayapura aura AgarA meM bhI vyatIta huA thaa| AgarA meM banArasIdAsa, bhUdharadAsa aura RSabhadAsa ke saMparka meM rahakara inheM sAhityika sphuraNA huii| ye jayapura rAjya meM mahattvapUrNa pada para rhe| rAjakAja meM vyasta hote hue bhI inhoMne adhyAtma, jinapUjA, jainadarzana, zAstracarcA aura pravacana Adi ke sAtha sAhitya sRjana meM paryApta yaza arjita kiyaa| inake jodharAja Adi chaha putra the| inhoMne gadya-padya meM 18 pustakeM likhI jinameM 9 padya, 7 gadya aura 2 TIkA graMtha hai| kucha racanAoM kA nAma Age diyA jA rahA hai " jIvaMdhara carita 1805, trepana kriyA koSa 1795, adhyAtma bAraha khar3I, vivekavilAsa, zreNika carita 1782, zrIpAlacarita 1822, caubIsa daNDaka bhASA, siddhapUjASTaka aura sAra caubIsI aadi| inakI kucha racanAyeM 18 vIM zatI kI aura kucha 19vIM zatI kI haiM isalie pUrva yojanAnusAra inakI saMkSipta carcA tRtIya khaMDa (18vIM vi0) meM kI jA cukI hai| 19vIM zatI kI kucha pramukha racanAyeM isa prakAra haiM Adi purANa bhASA saM0 1824, padmapurANa bhASA 1823 mAgha zukla 7, harivaMza purANa bhASA 1829 caitra zukla 9, yaha jinasena kRta saMskRta graMtha harivaMza purANa kI vacanikA hai| isase lagatA hai ki ye gadya lekhaka the aura bhASA - TIkA kA kArya adhika kiyA hai| padmapurANa 1823, yaha raviSeNAcArya kRta graMtha kA braja-khar3I mizrita DhUMDhAr3I bhASA meM gadyAnuvAda hai| harivaMza purANa zAyada inakI aMtima racanA hai| 208 puNyAsrava kathA koSa 1777 kI racanA hai| isameM 59 kathAyeM saMgrahIta hai| isake gadya kA namUnA upalabdha hai| paramArtha prakAza aura sAra samuccaya zIrSaka kRtiyoM kA kAla nirdhAraNa nahIM ho pAyA hai| ina tamAma racanAoM ke AdhAra para yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki daulatarAma kAsalIvAla 18-19 vIM zatI ke saMkrAtikAlIna kaviyoM-sAhityakAroM meM zreSTha sthAna ke adhikArI haiN| unhoMne DhUr3hArI ( rAjasthAnI ) gadya aura padya ke sAhitya bhaMDAra kI zrI vRddhi meM sarAhanIya yogadAna kiyA hai| dharmacaMda | - caitra pArzvagaccha ke harSacaMda inake guru the| inhoMne 'jIva vicAra bhASA' dohA saM0 1806 zukla dvitIyA, makasUdAbAda meM aura 'navatattva bhASA dohA' kI racanA saM0 1815 mAha zukla paMcamI ko makasUdAbAda meM kii| 209 budhavAra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dharmacaMda / / - ye tapAgaccha ke vijayadayA sUri; khuzAlavijaya ane kalyANacaMda ke ziSya the| inhoMne saM0 1896 bhAdra zukla 4, damaNa vaMdara meM 'naMdIzvara dvIpa pUjA' kI racanA kii| usakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai praNamu zAMti jiNaMda ne cauda rayaNapati jeha, kaMcana varaNe sohato, lakSaNe lakSita deh| suragiri aSTAdasa giri, giranAra AbU tema, sametazikhara se pA~ca ne vaMdu bahu dhari prem| X X X X X vistIraNa jina bhuvana mAM raci naMdIzvara dvIpa, tadanaMtara prabhu thApine, karo abhiSeka prdiip| guruparamparA- tapagacchapati zrI dayAsUrinA, khuzAlavijaya ubajhAyoM, tAsa baMdhava sugaNa gItAratha, kalyANacaMda savAyo re| vijaya devendra sUrizvara rAjye, o adhikAra racAyo, damaNa biMdare rahi comAsu, RSabhadeva supasAyo re| racanAkAla- aThAra se charnu bhAdrava mAse, saMvacchari dina gAyo, prabhu samudAya kavi dharmacaMdra, saMgha sakala haraSAyoM re|210 yaha racanA vividha pUjA saMgraha pR0 331-350 aura vidhi vidhAna sAthe vividha pUjA saMgraha meM prakAzita hai| dharmadAsa Apa lokAgacchIya mUlacaMda ke ziSya the| ApakI racanA 'aThAra pApa sthAnaka nI saMJjhAya 18 DhAloM meM saM0 1800 bhAdra kRSNa 10, budhavAra ko ahamadAbAda meM pUrNa huii| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita hai prathama jiNesara pAya kamala, praNamI bekara joDi, pApa ar3hAre varNavaM, sUNajyo Alasa moddi| muja guru RSi mUlacaMda jI, tAsa sevaka dharmadAsa, te gurunA paya paMkaja namI, bhaNasuM mana ullaas| racanAkAla- saMvat sata aThAra varase, bhAdravA badi dasamI dine, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmacandra - II dharmapAla zahera ahamadAbAda budha dinakara joDi iNi pare bhaNe / isameM kAna, dharmadAsa, mUlacaMda aura bAla brahmadhara kA ullekha huA hai| jai0 gu0 ka0 ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka jayaMta koThArI ne bAla brahmaghara kA artha brahmacArI batAyA hai| isa taraha kavi mUlacaMda jI kA ziSya hai| isa racanA meM 18 pApoM kA varNana aura unase bacane ke lie cetAvanI dI gaI hai / 211 koThArI jI guru paramparA meM ullikhita 'kAna' zabda ko bhraSTa pATha kA pariNAma mAnate hai kitu mujhe kAMna jI guru paramparA ke zIrSa puruSa pratIta hote hai| jo ho, yaha vicAraNIya hai| racanA kAvya dRSTi se sAmAnya kintu dhArmika dRSTi se mahattvapUrNa hai| dharmapAla - Apa pAnIpata nivAsI garga gotrIya agravAla zrAvaka the| inake pUrvaja bhojarAja aura pRthvIpAla tejapura meM rahate the| vahA~ se calakara ye loga pAnIpata meM rahane lage the| inake guru sahasakIrti the| 'zrutapaMcamI rAsa' aura 'AdinAtha stavana' nAmaka inakI do racanAyeM jJAta hai, jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| zruta paMcamI rAsa (saM0 1899) kA racanAkAla -- nava sata sai nava doi adhika saMvata tuma jANai, mAgha mAsa ravi dina paMcamI, tuma RSi subha ANau / guru kA ullekha ina paMktiyoM meM hai sahasakIrata guru caraNa kamala nami rAsa kIyo, sudhe paNDIta jana matihAsa karIyo / inakI dUsarI racanA 'AdinAtha stavana' kI prArambhika paMktiyA~ dekheM bItarAga anaMta atibala madana mAna vimardanaM, vasu karmma ghana sAraMga SaMDana, navivi jina paMcAnanaM / vara garbha janma tapo gunaM, duti rUr3ha prabhu padmAsanaM, padapiMDa rUpa nirajo janaM, rati sukala dhyAna niraMjanaM / X X X X X X dasa aSTa doSa vivarjitaM pratihAra aSTa alaMkRta, jara janma maraNa nikaMditaM, dhanapAla kavi kRta vaMditaM / 212 isa racanA kA racanAkAla jJAta nahIM hai| 129 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dhIravijaya Apane saM0 1846 se pUrva yazovijaya kRta marugurjara racanA sImaMdhara stava para bAlAvabodha kI racanA kI hai| inakI gadyazailI kA namUnA upalabdha nahIM ho skaa|213 naMdarAma ye sthAnakavAsI jaina kavi the| inakA mukhya nivAsa sthAna rAjasthAna thA kintu ye paMjAba meM adhika vihAra karate the| inakI bhASA meM rAjasthAnI prayoga adhika hai| inhoMne adhikatara racanAyeM 19vIM zatAbdi meM aura kucha 20vIM zatI meM likhI hai| inakA racanAkAla 19vIM zatI kA aMtima caraNa aura 20vIM kA prathama caraNa hai, isalie inakI carcA yahA~ kara dI jA rahI hai| rUkmiNI maMgala caupai saM0 1876, hoziyArapura; zatrughna cau0 saM0 1899 pharIda koTa, bhImakumAra cau0 saM0 1901 hoziyArapura, labdhiprakAza cau0 1903 kapUrathalA, jJAnaprakAza 1906 kapUrathalA, aura bAvanI nAmaka inakI racanAyeM upalabdha hai|214 zrI mo0 da0 desAI ne inakA nAma naMdalAla batAyA hai aura inheM rUkmiNI maMgala cau0 kA kartA batAyA hai| isakA bhI racanAkAla saM0 1876 aura racanA sthAna hoziyArapura likhA hai| ata: yaha nizcita rUpa se vahI caupaI hai jise nAhaTA jI ne naMdarAma kI kRti batAyA hai|215 naMdalAla sthAnakavAsI saMpradAya ke AcArya dharmadAsa kI paramparA ke AcArya the| inake pazcAt mAdhava muni AcArya pada para pratiSThita hue the|216 naMdalAla chAbar3A Apane 'mUlAcAra kI bacanikA' saM0 1888 meM likhii|217 yaha racanA inhoMne RSabhadAsa nigotA ke sahayoga se kI thii| nathamala bilAlA ye mUlanivAsI AgarA ke the lekina bAda meM bharatapura aura hiMDauna meM rahate the| inake pitA kA nAma zobhAcandra thaa| inhoMne siddhAnta sAra dIpaka kI racanA sukharAma kI sahAyatA se bharatapura meM kI aura hiMDauna meM aTera nivAsI pANDe bAlacandra kI sahAyatA se 'bhaktAmara stotra' bhASA kI racanA saM0 1829 meM kii| ina donoM graMthoM ke alAvA Apane jinaguNa vilAsa 1822, jIvaMdhara carita 1835, aSTAnhikA kathA, nAga kumAra caritra 1834 aura jaMbU svAmI caritra nAmaka racanAyeM svayaM svAta: sukhAya kii| kavi ne Atma paricaya ina paMktiyoM meM diyA hai Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIravijaya - nayanasukhadAsa 131 naMdana zobhAcandra ko nathamala ati gunavAna, gota vilAlA gagana meM Ugyo caMda smaan| nagara Agaro taja rahe hIrApura meM Aya, karata dekhi ugrasaina ko kIno adhika shaay|218 Apa bharatapura riyAsata ke khajAMcI ho gaye the aura darabAra meM bar3A sammAna thaa| ApakI kavitA sAdhAraNa koTi kI hai|219 bhaktAmara stotra kathA kA racanAkAla jyeSTha zukla 10, saM0 1828 ThIka lagatA hai|220 nAgakumAra caritra kA racanAkAla saM0 1837 mAha zukla 5-221 jina samavazaraNa maMgala (saM0 1821 vaizAkha zukla 14); / kavi nathamala vilAlA ne yaha racanA kabIracaMda kI sahAyatA se pUrNa kI thI, yathA caMda phakIra tai mUla graMtha anusAra, samosarana racanA kathana bhASA kInI saar|222 nayanaMdana Apane 'iriyAvahI bhaMgA' kI racanA kI hai| isakI prAraMbhika paMkti isa prakAra hai- "iriyAvahI nA micchAmi dukkar3a lAkha 18 sahasa 24 zata 120, jIvarA bheda 563, tiNaro vicArA likhiyai chi|" aMtima paMkti ___"iriyAvahI nA micchAmi dukkar3a thAi sahI 18, 24, 120 jar3AvA" iti iriyAnahI rA bhNgaa|"223 nayanasukhadAsa ___ Apa jaina samAja ke lokapriya kaviyoM meM hai| inakI padya racanA prabhAvotpAdaka hai| yathA e jina mUrati pyArI, rAga doSa bina, pAni laSi zAMta rasa kii| tribhuvana bhUti pAya surapati hUM, rASata cAha darasa kii| kauna kathA jagavAsI jana kI munivara niraSi haraSi caSi sukha kI, antarabhAva vicAra dhAri ura, umaMgata sarita surasa kii| AdhyAtmika bhAvanA kI prAMjala bhASA zailI meM vyaMjanA kA eka namUnA aura dekheMtero hI nAma dhyAna japi kari jinavara munijana pAvata sukha dhana acala dhaam| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vrata tapa zama bodha sakala phala hota satya bhakti mana dhArata suguna graam|" inake pada bhI geya aura prabodhAtmaka haiM, yathA kauna bheSa banAyo hai, are jiy| mohI jJAna gamAI jina guna rUpa vigaari| xxxx nayana sabhAri vicAri hiye jinarAja diye, guna AnaMda lAre suSiyA pyAsa nivaari|"224 navalazAha ___Apa khaTolA grAma nivAsI devarAya ke putra the| inake pUrvaja bhelasI grAma ke rahane vAle the| vahA~ para bhISama sAha saMghaI ne jinamaMdira kA nirmANa karAyA thaa| navalazAha ne saM0 1825 meM bhaTTA0 sakala kIrti ke saMskRta graMtha se kathA lekara varddhamAna purANa kI chaMdovaddha racanA kii| eka navalazAha 17vIM zatAbdi meM ho gaye jinhoMne bhI saM0 1691 meM varddhamAna purANa bhASA kI racanA kI thii| isalie yaha bhrama hotA hai ki zAyada racanAkAla meM bhramavaza do zatiyoM kA aMtara pATha bheda ke kAraNa A gayA ho, kinta paM0 pannAlAla ne navalazAha ke saMbaMdha meM likhA hai ki ye buMdelakhaMDa ke kaviyoM meM zreSTha kavi the| vardhamAna purANa meM 'mahAkAvya ke lakSaNa pAye jAte hai| yaha prakAzita hokara jaina bhinna ke upahAra meM bA~TA gayA thaa| ye buMdelakhaNDa ke vasavA grAma vAsI the| inakA samaya (saM0 17901855) mukhya rUpa se 19vIM zatAbdI hI hai ata: ye 17vIM zatI vAle navalazAha se nizcaya hI bhinna hai| inakA saMbaMdha daulatarAma kAsalIvAla se batAyA jAtA hai jo 18vIM 19vIM zatI ke vidvAna the| inhoMne dohA paccIsI aura saikar3oM geya pada likhe hai|225 inakI pramukha racanA vardhamAna purANa kA paricaya diyA jA rahA hai| varddhamAna purANa (16 adhikAra, saM0 1825) kA Adi RSamAdi mahAvIra praNamAmi jagadguru, zrI varddhamAna purANo'ya kathayAmi ahaM brviit| aMta- ujjayaMti vikrama nRpati saMvatsara gini teha, sata aThAra paccIsa adhika samaya vicAri eh| dvAdaza meM sUraja ginai dvAdaza aMsahi Una, dvAdasa mau mAsahi bhanau zukla pakSa tithi puun| dvAdaza nakSatra bakhAniye budhavAra vRddhi joga; Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 navalazAha - nirmala dvAdaza lagana prabhAta meM zrI dina lekha mnog| ritu basaMta praphulla ati phAgu samaya zubha hIya, varddhamAna bhagavAna guna graMtha samApita kiiy| apanI laghutA kA varNana karatA huA kavi kahatA hai dravya navala kSetra hi navala kArana navala hai aura, bhAva navala bhava navala ati, buddhi navala ihi tthaur| kAya navala arU mana navala vacana navala visarAma, nava prakAra jata navala iha, navala sAhi kari naam| aMta- paMca parama guru juga caraNa bhaviyana budha guna dhAma, kRpAvaMta dIjai bhagati, dAsa navala paranAmA226 inakI kavitA kA namUnA dekheM (vIrarasa kA udAharaNa)jurI dou sainA kareM yuddha ainA, larai subhaTa rasa meM pracArai, larai vyAla so vyAla rathavAna ratha soM tathA kuMta so kaMta kirapAna jhaare| jurai jora jodhA murai naika nAhI, Tarai Apane rAya kI paija saareN| kareM mAra ghamasAna halakaMpa ho tau, phirai doya meM eka nahIM koI haare| jyauM varaSA Rtu pAya nIra saritA baDhe tyau raNa sidhu samAna rakata laharai bddh'e| X X X X X X vIra jina jana racana pUjata, vIra jina Azrama rahai, vIra neha vicAra ziva sugha, vIra dhIraja kI ghaiN| vIra indriya agha ghanere, vIra vijayI hauM shii| vIra prabhu mujha basahuM cita nita, vIra karma nsaavhii|227 nirmala inakI eka racanA 'paMcAkhyAna' kI hastaprati paMcAyatI maMdira dillI se prApta huI hai| yaha eka mUla saMskRta graMtha kA padyAnuvAda hai| yaha nIti graMtha sarvasAdhAraNa ke lie upayogI hai| isameM na to kavi kA paricaya hai aura isakA racanAkAla diyA huA hai| cUMki isameM arihaMta kI stuti hai isalie ye jaina kavi haiN| yaha bhI spaSTa nahIM ho sakA ki yaha racanA 18vIM zatI ke aMtima caraNa kI hai athavA 19vIM zatI ke prathama caraNa kI hai| kAmatA prasAda jaina ne ise 19 vIM zatI kA batAyA hai| isake prArambha kI paMktiyA~ nimnAMkita haiM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prathama japaM arihaMta, aMga dvAdaza ju bhaavdhr| gaNadhara guru saMjukta, namo prati gaNadhara nishtr| x x x x x baMdhyA sutahi janai nahIM, nA duSa thoro jANi, zaTha suta nainA deSIyai, A duSa nahIM smaaNnn| saba nija thAnika suSa lahaiM, saba suSa samarai rAma, sahasakRta bhASA kiyau, zrAvaka nirmala rAma ina paMktiyoM se yaha vidita hotA hai ki ye jaina zrAvaka the| aMta- paMcAravyAna kahe pragaTa, jo jApau nara koya, rAjanIti mai nipuNa hai, pRthvIpati so toy|228 nihAlacaMda ye pArzvacandra gaccha sAdhu harSacandra ke ziSya the| racanA- brahmabAvanI (saM0 1801 kArtika zukla 2, makasudAbAda), Adi-Adi oMkAra Apa paramesara paramajoti, agama agocara alakha rUpa gAyo hai| dravyatA meM eka pai aneka bheda parajai mai, jAko jasa vAsa mattabahUna mai chAyo hai| triguna trikAla bheva tInoM loka tIna deva,aSTa siddhi navo nidhidAyaka kahAyo hai| akSara ke rUpa meM svarUpa bhualoka hUM kau, aso oMkAra harSacaMda muni dhyAyo hai| racanAkAlasaMvata aThArai sai adhika eka kAtI mAsa pakha ujiyArai tithi dvitIyA suhAvanI; pura meM prasiddha makasudAbAda baMga desa jahA~ jaina dharma dayA patita kau paavnii| pAsacaMda gaccha svaccha vAcaka haraSacaMda, kIrateM prasiddha jAkI sAdhu manabhAvanI, tAke caraNAraviMda puNya te nihAlacaMda, kInhI nijamati te punIta brhmbaavnii| kavi ne pAThakoM se vinatI karate hue eka chaMda likhA haihama pai dayAla kai ke sajjana vizAlacitta, merI eka vinatI pramAna kari liijiyo| merI mati hInatA te kInhoM bAla khyAla iha, apanI subuddhi te sudhAra tuma diijiyo| pauna ke svabhAva teM prasiddha kIjyau Thaura-Thaura, pannaga svabhAva oka citta meM sunniijiyo|229 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nihAlacaMda - nemacandra 135 ali ke svabhAva te sugaMdha lIjyau aratha kI, haMsa ke svabhAva hai ke guna ko ghiijiyo| jai0 gu0 ka0 ke navIna saMskaraNa meM inakA ullekha chUTa gayA hai| nihAlacaMda agravAla ApakI eka racanA 'nyacakra bhAva prakAzinI TIkA yA nayacakra bhASA apara nAma svamati prakAzinITIkA (saM0 1867 kRSNa 6, zanivAra, kAnapura) kA racanA vivaraNa dekhiye sahara kAnapura ke nikaTa kaMpU phauja nivAsa, vahA~ baiThi TIkA karI thiratA ko avkaas| saMvat aSTAdasa zataka Upari saThasaThi Ana, mAraga badi SaSTI viSai vAra sanIcara jaan| tA dina pUrana bhayau bar3au harSa citta Ana, raMkai bhAnU nidhi lai tyauM sukhamo ura Ana230 nemacaMdra isa zatI ke tIna nemacandra kA ullekha milatA hai, jinakA ullekha Age kiyA jA rahA haiN| nemacaMdra kI racanA 'paMdaratithi' 1882 se pUrva kI hai| isake Adi aura aMta kI kucha paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiMAdi- namokAra sukhakAra sAra mana vaca tana dhyAnUM, arahaMta siddhana sUri pAThika sAdha mnaanuuN| nAMva jupata agha SaTata lahata ziva suMdara pyaarii| atula atyaMdrI adhyatmaha sukhasaMpati bhaarii| avicala akhaMDa AnaMdamaya para atindrI sukhabhaheM, tasu caranakamala vaMdana sadA nemacaMdra AnaMda lhe|" aMta- paMdarai tithi o karI adhyAtma rUpa dharai bAI, bhUla cUka kachu hoi zuddha kari lIjyau mere bhaaii| nemacandra muni dhAri adhyAtma sabahI ko tyArana tarana, jaga mAMhi tare sATha jinadharma bhavijIva mNglkrn|231 brahma nemacaMdra inakI racanA 'caMdraprabha chaMda' (saM0 1850)232 kA vivaraNa-udAharaNa prApta Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nahIM hai| nemicaMda pATaNI ApakI do racanAoM 'caturviMzati tIrthaMkara pUjA (hindI padya, racanAkAla saM0 1880) aura 'tIna caubIsI pUjA' (saM0 1894) kA ullekha DaoN0 kAsalIvAla ne kiyA hai| 233 ina racanAoM kA vivaraNa- udAharaNa anupalabdha hai| unnIsavI zatI ke uparyukta tIna nemacaMdroM meM se kisI kA spaSTa vivaraNa prApta nahIM hai| inake alAvA 18vIM zatAbdI meM devendra kIrti ke ziSya prasiddha kavi nemicaMdra ho cuke haiM jinhoMne nemIzvararAsa' kI racanA kI thii| nemavijaya hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tapAgacchIya hIravijayasUri kI paraMparA meM zubhavijaya > bhAvavijaya > siddhavijaya > rUpavijaya > kRSNavijaya raMgavijaya ke ziSya the| inakI racanA 'thaMbhaNo pArasanAtha, serIso pArzvanAtha, saMkhesaro pArzvanAtha stavana (28 DhAla 350 kar3I saM0 1811 phAlguna zukla 13, somavAra) kA Adi---- racanAkAla - sarasati ne samarU sadA, mahira kare mujha mAya, bala bhaviyaNa Ape nahI, duniyAM ne Ave dAya / pragaTa deva prathavI taleM paratApUraNa pAsa, thabhyAM nIraje thaMbhaNe, vAsyAM nagara nivaas| serIse saMkhesaro nAme pArasanAtha, a jihuM oka sameM huA, suranara seveM saath| dIvAnI pareM dAkhave joti karI jagamAya, vAsa kare mujha mukhavalI, pUjisa torA pAMya / saMvat aThAra igyArotarA varase phAguNa mAsa sudi pakkhe he, vAra somane tithi terasa dine gAyA guNa meM sakhe hai / isameM Upara likhI guruparamparA kA ullekha kiyA gayA hai| raMgavijaya ko apanA guru batA kara aMta meM kavi ne likhA hai sarva saMkhyAi gAthA kahI che sAr3hA trina syai mAMna he, aTThAravIsamI DhAla au bhAravI, nemavijaya oka dhyAna he, 'gor3I pArzva sta0 athavA kAjala meghAnuM stava athavA meghAzAnAM DhAliyA (16 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicaMda pATaNI - nemavijaya 137 DhAla saM0 1817 bhAdra zukla 13, somavAra, maiyAjala) kA Adi bhAva dharI bhajanA karUM, Ape avicala matta, laghutA te gurUtA kare, tu sArada srstt| yaha racanA daMDakAdi jaina prAcIna stavanAdi saMgraha meM prakAzita haiN| 'dharma parIkSA rAsa (9 khaNDa, 110 DhAla, saM0 1821 vaizAkha zukla, 5 guruvAra bIjApura) kA racanAkAla isa prakAra hai "saMvat aThAra akavIsa mAM, mAsa vaizAkha sudi pakSa, tIthi pAMcama gurUvAsare, gAyA guNa meM ruuss| bIjApura mAM virAjatA vRddha tapA pakSe sanUra, caMdragaccha mAM dIpatA zrI jinasAgara suuri| isameM pUrva varNita gurU paramparA dI gaI hai| yaha racanA jinasAgara sUri ke sAnnidhya meM kI gaI thii| yaha pustakAkAra meM bhImasI mANaka aura vADI lAla vardhamAna zAha dvArA prakAzita kI gaI hai| gurumahimA para kavi kI paMktiyA~ dRSTavya hai gurU dIvo gurU devatA gurU rUThe gama hoya, gurU kahIye mAtA-pitA gurU thI adhika na koy| dharma parIkSA ke saMbaMdha meM kavi likhatA haibhaviyaNa bhAve saMbhalo dharamAdharama vicAra, dveSabuddhi dUre karI parIkSA karajo saar| utpati tehanI Ucaru dharma parIkSA rAsa, vA to vividha prakAra kI ANI haraSa ullaas| zrIpAla rAsa (45 DhAla saM0 1824 pauSa kRSNa 6, ravivAra, bIjApura ke samIpa geritA gaaNv)| Adi- sakala jinezvara sarvadA, paramezvara praNameva, nAma samaratAM nitya prati, darasaNa thI sukhdev| nAme naranArI taryA navapada nAme siddha, AMvila tapa ArAdhatAM zrI pAla pAmyo riidh| yaha racanA ratnazekhara sUri kRta zrIpAla caritra para AdhArita hai| racanAkAla- saMvat aThAra caubIsA barase, posa mAsa vada jANo jI, chaTha ne divase ane ravivAre, pUraNa rAsa paramANo jii| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bIjApura pAse Ache gAma gerIto jehano nAma jI, nemanAtha sAmI supasAIM rahyA comAso te ThAya jii| aMta- "raMgavijaya raMgIlA jaga meM guNa gAUM hUM ehanA jI, pastAlIsamI DhAla o bhAkhI nemavijaya rasAla jii| dAna, zIla, tapa, bhAvanA para bhI apane kaI saMJjhAya likhe hai|234 pannAlAla ye jayapura nivAsI the| inake samaya jayapura meM mAdhavasiMha kA zAsana thaa| inhoMne jayapura ke prasiddha seTha cA~damala ke suputra phUlacaMda ke Agraha para 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA hindI padyAnuvAda kiyaa| yaha racanA mUlataH samaMtabhadra kI racanA 'ratnakaraNa zrAvakAcAra' kA padyAnuvAda hai| isakI hastaprati dillI ke seTha kuMcA ke maMdira se prApta huI aura prati meM racanAkAla saM0 1770 diyA huA haiM isalie yaha 18vIM zatI kI racanA ho sakatI hai| kAmatA prasAda jaina ne isakA ullekha 19 vIM zatI meM kiyA hai| yaha vicAraNIya prazna hai|235 padma bhagata padma bhagata kI racanA 'kRSNa rUkmiNI maMgala' hai| isake aMta meM racanAkAla isa prakAra diyA gayA hai ___"saMvat 1870 kA sAke 1735 kA bhAdrapada mAse zukla pakSe paMcabhyAM citrA bhauma nakSatre dvitIya caraNe tulA lagneya smaaptoyN|" prArambha "zrI gaNezAya namaH zrI gurubhyo namaH atha rUkmiNI maMgala likhyte|" isase lagatA hai ki padama bhagata jainetara lekhaka hai| isameM tIrthaMkaroM Adi kI vaMdanA bhI nahIM hai; yathA guru goviMda ke sarane Aye ho jo kula kI lAja saba pelI kRSNa kRpA tai kAma hamAro bhaNatA padama yo telii| zAyada ye telI virAdara ke bhagata rahe hoN| isakA aMta isa prakAra haizrI kRSNa ko vyAhalo, suNo sakala cita lAya, hari puravai saba kAmanA, bhagati mukati phldaay|236 padmavijaya ye tapAgaccha ke satyavijaya > kapUravijaya > kSamAvijaya > jinavijaya > Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pannAlAla - padmavijaya 139 uttamavijaya ke ziSya the| ahamadAbAda ke sAmalApola nivAsI zrI mAlI vaNika gaNeza kI patnI jhakaku kI kukSise saM0 1792 bhAdra zukla dvitIyA ko ApakA janma huA thaa| janmanAma pAnAnaMda thaa| chaha varSa kI avasthA meM inakI mAtA kA dehAMta ho gyaa| saM0 1805 meM uttamavijaya se rAjanagara meM dIkSita hue| dIkSAnAma padmavijaya pdd'aa| dIkSoparAMta Apane gahana zAstrAbhyAsa kiyA aura tapA0 vijayadharma sUri ne inheM saM0 1810 meM paMDita padavI se vibhUSita kiyaa| Apane aneka saMghayAtrAoM meM bhAga liyA, biMba pratiSThA karAI aura tIrthATana kiyaa| saM0 1827 meM uttamavijaya kA dehAvasAna huaa| unake pazcAt dharma prabhAvanA kA kArya inhoMne AjIvana pUrNa zakti ke sAtha kiyaa| __ saM0 1862 caitra zukla caturthI budhavAra ko inhoMne laukika zarIra kA tyAga kiyaa| Apane padya aura gadya meM aneka racanAyeM kii| unakI kucha viziSTa kRtiyoM kA saMkSipta paricaya Age diyA jA rahA hai'aSTa prakArI pUjA' (16 DhAla 76 kar3I saM0 1819 dhodhA) kA Adi zrutadhara jasa samarai sadA, zrutadevI sukhkaar| praNamI padakaMja tehavA, pabhaNuM pUjA prkaar| racanAkAla- tattva zazI au caMdra saMvatsara, khimAvijayA jina gAvo, uttama padakaja pUjA karatA, uttama padavI pAvo, re| yaha racanA vividha pUjA saMgraha aura vidhi vidhAna sAthe snAnAdi pUjA saMgraha meM prakAzita hai| neminAtha rAsa athavA caritra (4 khaNDa 169 DhAla 5503 kar3I, 1820 dIpAvalI, rAdhanapura) isameM ANaMdavimala, vijayadAna, hIravijaya, vijayasena, vijayadeva, vijayasiMha ke ziSya satyavijaya aura usake pazcAt kI guruparamparA kA sAdara ullekha kiyA gayA hai| racanAkAla- gagana nayana gaja caMdra saMvacchara, dIvAlI dina jaanno| aMta- nemacaritra je suNase lakhase vAMcase bhAgyavizAla, anukrame zAzvata pada te lahasye hosyeM mNglmaal| yaha racanA jaina kathAratna koza bhAga 2 do meM prakAzita hai| 'uttama vijaya nirvANa rAsa' (13 DhAla 1828 pauSa zukla 7, ravivAra) isameM kavi ne apane guru ko unake nirvANoparAMta zraddhAMjali arpita kI hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vanaja vahana vAgezvarI pustaka dAhiNa pAMNa, samaruM sAmI sarasatI, karavA guru nirvANa saMvat aThAra aThAvIse poSA ruDo mAsa a, sAtima dine sUryavAre, pohotI sakalA Asa se| yaha desAI dvArA saMpAdita jaina ai0 rAsamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai| (SaTparvI mahimAdhikAra garbhita) mahAvIra stava (8 DhAla saM0 1830 phAlguna zukla 13 sANaMda; isameM mahAvIra kI stuti hai| isakA racanAkAla dekhie aThAra tIsa saMvatsare, sudi terasa phAguNa mAsa re / yaha jinendra bhakti prakAza aura caitya Adi saMJjhAya bhAga 3 meM prakAzita hai| 24 jinanAM (athavA sarvajina) kalyANaka stava (saM0 1837 mahA kRSNa 2, zanivAra, pATaNa) kA Adi racanAkAla hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha pustaka jiNaguNa stava mAlA meM prakAzita hai| paMcakalyANaka mahotsava stava (saM0 1837), yaha jaina satyaprakAza varSa 8 aMka pR0 226 para prakAzita hai| racanAkAla navapada pUjA (1838 saM0 mAha vadI 2, guru lIvaMDI) kA AdizrutadAyaka zrutadevatA, vaMdu jina caubIsa, guNa siddha cakra nA gAvatAM, jaga mAM hoya jgiis| - praNamI jina caubIsane kahuM kalyANaka tAsa, mAsa amAvasyA taNI rIdha dharI suvilAsa / saMvat aThAra sAMtrIsa (1837) vAM mAha bada bIjane zanIvAro re, gaja vahni mada caMda saMvatsara mAha vadi bIjA guruvAro, rahI comAsUM lIvaMDI nagare, udyama aha udAro / yaha racanA 'snAtra pUjA stavana saMgraha aura jJAnapaMcamI meM prakAzita hai isI prakAra inakI prAyaH adhikAMza kRtiyA~ prakAzita ho cukI hai| samarAditya kevalI no rAsa (9 khaMDa 199 DhAla saM0 1839 lIvaMDI meM prAraMbha aura saM0 1842 vaMsatapaMcamI, visanagara meM pUrNa ) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmavijaya 141 Adi- svasti zrI vara sAradA, kuMda caMda samakAya, kamalamukhI ne kamalakara, praNamuM tehanA paay| x x x x x samarAditya susAdhuno caritra ache suvicitra, haribhadra sUre bhAkhiye vacanavicAra pavitra, aparAdhI nara Upari kariye nahI kAMya krodha, tiNe se samarAditya taNuM caritra suNI subha bodh| racanA kA prAraMbhakAla- aThAra ogaNa cAlIsa mAM kAyamAMDayo rAsa a vase re, lIvaMDI caumAso rahayuM, kAya dina-dina car3hate harSe re| isameM vardhamAna, soham jaMbU, prabhava, zayyaMbhava, yazobhadra, saMbhUtivijaya, bhadrabAhu sthUlibhadra, Arya suhasti, koTikagaNa ke indradinna, candragaccha ke caMdrasUri samaMtabhadra, pradyotana, mAnadeva, mAnatuMga, vIrajayadeva, devANaMda, vikramasUri Adi se lekara jagaccandra sUri ke pazcAt tapAgacchIya jinendrasUri taka kA nAmollekha karake aMta meM likhA hairacanAkAla- tasa rAjye o pUraNa kIdho, aThAra vetAlA barase. zrI kalyANa pAsa supasAye, vasaMtapaMcamI divase re| guru paramparAntargata satyavijaya, kapUravijaya Adi ke sAtha uttamavijaya ko namana karake kavi ne likhA hai te guru uttamavijaya pasAyeM, padmavijaya laghuzIse vIsalanagara caumAse rahIneM, bhAkhyo visavA vIse re| ise bhImasI mANeka, chagana lAla umedacaMda aura daulatacaMda hukumacaMda ne prakAzita kiyA hai| rAjahaMsa vijaya dvArA saMpAdita saMskaraNa kA prakAzana kumudacaMda jozIbhAI borA ne kiyA hai| isase isakI upayogitA aura mahattA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| yaha eka prakAra se jaina paTTAvalI kA saMkSipta saMskaraNa hai| 'siddhAcala navANu yAtrA pUjA athavA navANu prakArI pUjA' saM0 1851; yaha zatrujaMya tIrthamAlA rAsa ane uddhArAdikano saMgraha tathA vIzIo ane vividha prakAra nI pUjAoM meM bhI prakAzita haiN| madanadhanadeva rAsa (19 DhAla 459 kar3I saM0 1850 zrAvaNa zukla 5,ravivAra, rAjanagara) isameM rAgabandhana se mukti kA upadeza kathA ke mAdhyama se diyA gayA hai| udAharaNArtha paMktiyA~ dekheM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaga meM badhaMna doya kahA, rAga tathAvalI dveSa, tehamA paNavalI rAga ja baDu, teha thI doSa ashess| racanAkAla- muni pANDava gaja candramA re lAlA varase te zrAvaNa mAsa, paMcamI ujvala pakSa nI re lAlA, suryavAra suprsiddh|| 'jayAnaMda kevalI rAsa' (9 khaNDa 202 DhAla saM0 1858 pola zukla 11 lIvaMDI)- zrI jayAnaMda sobhAgiyA kevala lakSmIkaMta, dharma dvi ArAdhIne ziva sukha je saadhNt| racanAkAla- saMvata aThAra aThAvana varase, lIvaMDI rahI caumAsu jI, poSa sudI akAdazI divase, kIdho me abhyAsa jii| Apane aura saJjhAya Adi bhI aneka likhe haiMyathA- 'samakita paMcIsI stavana 68 kar3I 1811 Aso zukla 2, bhAvanagara; yaha jaina prAcIna pUrvAcAryoM racita stavanasaMgraha meM prakAzita hai| siddha daMDikAstavana 38 kar3I 1814 surata, caumAsA, paMcakalyANaka stava 1817, caubIsI (do) caubIsI bIsI saMgraha aura caumAsInA devavaMdana, 24 daNDaka vIra garbhita vIra jina stavana (89 kar3I bhAvanagara), khaMbhAta caitya paripATI, paMcakalyANaka mAsAdi siddhacalAdyaneka tIrtha stava saMgraha tathA siddha cakrAdi namaskAra saMgraha Adi aneka racanAyeM haiN| inake alAvA siddhAMcala stavanAvalI, jinendra bhakti prakAza, jaina kAvyaprakAza Adi sabhI prakAzita racanAyeM haiN| nemajinAdika stuti saMgraha saMJjhAoM saMgraha, gahUlI saMgraha Adi bhI saMgrahIta prakAzita hai| isa prakAra inake padya racanAoM kI saMkhyA saikar3oM haiN| gadya meM sImaMdharanA 350 gAthA nA stavana para bAlA 1930, (mUla yazovijaya kRta), saJjhAya ane stavana saMgraha meM prakAzita hai| gautama kulaka bAlA0 1846, vasaMtapaMcamI budha (mUla prAkRta) gautama pRcchA bAlA0 mahAvIra huMDI stava bAlA0 1849, saMyama zreNI bAlA0 Adi bIso gadya racanAyeM hai jo saMkalita prakAzita hai| inakA racanA saMsAra vividha, bahuAyAmI vRhada aura vidvatApUrNa tathA kAvyamaya hai| inakI eka racanA neminAtha caritra rAsa 1820 kA ullekha uttamacaMda koThArI kI sUcI meM bhI hai| yaha pUrva varNita neminAtha rAsa hI hogaa| uttamacaMda ne udAharaNa nahIM diyaa| kheda hai ki inakI gadya racanAoM kA namUnA eka bhI nahIM milA anyathA ye sakSama kavi ke sAtha samartha gadyakAra ke rUpa meM 19vIM zatI ke jaina kaviyoM aura sAhityakAroM meM agragaNya sthAna ke adhikArI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 paramalla - pArzvadAsa hote|237 paramalla (digambara kavi) racanA zrIpAla caritra bhASA, hindI / Adi- siddha cakra vidhi kevala riddha, guna anaMta phala jAkI siddhi, praNamoM baMrama siddhi guru soI, bhavi saMgha jyoM maMgala hoii| aMta- tahAM kathA aha pUrana bhaI, kavi paramalla pragaTa kari kii| alpa buddhi mai kiyo baSAMna, phera savAro guna paTa jaan| x x x x x x aru jo naranArI vrata kareM, so cahuM gati ko bhAra mana hurai, bhavyana ko upadeza batAya, nihacai so nara mukatI jaay|238 isameM racanAkAla nahIM hai para jai0 mu0 ka0 ke prathama evaM navIna saMskaraNa meM ise 19vIM zatI meM sthAna diyA gayA hai| maine bhI usI kA anuzaraNa kiyA hai| pArzvadAsa (19vIM 20vIM zatI ke lekhaka) racanAyeM-'pArasavilAsa' aura jJAna sUryodaya nATaka kI vacanikA Adi kA paricaya diyA jA rahA hai| ye jayapura nivAsI RSabhadAsa nigotyA ke putra the| inake do bar3e bhAI the mAnacaMda aura daultraam| paM0 sadAsukhalAla ke saMparka se inakA jhukAva paramArtha tattva aura zAstrapaThana kI tarapha huaa| inhoMne jayapura sthita zAMtinAtha ke bar3A maMdira meM baiThakara sAdhanA aura adhyavasAya kiyaa| inake pramukha ziSya bakhtAvara kAsalIvAla the| pArzvadAsa apane antima samaya meM ajameMra rahane lage the aura vahI saM0 1936 vaizAkha zuklapaMcamI ko inhoMne samAdhimaraNa liyaa| inakI samasta racanAyeM pArasavilAsa' meM saMkalita hai| ina graMthoM kI apekSA inakI kAvya pratibhA kA acchA prakAza inakI pada racanAoM meM prakaTa huA hai| 43 vibhinna rAga rAganiyoM meM Abaddha inake 425 padoM meM adhyAtma, bhakti, darzana, nIti Adi vividha viSayoM kI mArmika abhivyaMjanA huI hai| inake padoM kA saMgraha 'pArzvadAsa padAvalI' nAma se digaMbara, jaina samAja amIragaMja Toka dvArA prakAzita karAyA gayA hai| DhUr3hANa ke jaina kaviyoM meM jodharAja aura pArzvadAsa ke savaiye bar3e manohArI bana par3e haiN| savaiyA chaMda kA prayoga prAya: darabArI kaviyoM ne zRMgAra rasa tathA saMtakaviyoM ne AdhyAtma evaM nIti viSayaka varNana meM kiyA hai| saMta suMdaradAsa kI taraha ina jaina kaviyoM ne apane savaiyoM meM Atmatattva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA vivecana, saMsAra kI nazvaratA, dayA, prema, maitrI, karuNA, ahiMsA Adi kA pratipAdana kiyA hai|239 pAso paTela Apa saMta jIvA ke zrAvaka ziSya the| ye lokA0 dharmadAsa; mUlacaMda; banA; jIvA ke ziSya the| racanA-bharatacakravartI rAsa (20 DhAla saM0 1818 caitra badI amAvasyA, lIbaMDI) Adi-- ari haNave arihaMta jI, tAsa karI praNAma, sarasvatI caraNa kamala namI, samarUM gautama svaam| adhipati je SaTSaMDa no bharatesara guNavaMta, padama cakrI je huA kIdha bhAvanA aNt| yaha racanA jaMbUdvIpa pannati para AdhArita hai yathA-kalaza zrI jiNavANI zuddha jANI ANI uccharaMga bhAva suM, sUtra jaMbU dvIpa pannati teha thakI bhAkhe isu| xxxxx gaNe garavA bhAve naravA vairAga tapa dhana nA dhaNI, riSi zrI dharmadAsa jI jainI kI rati jema ciNtaamnnii| isake uparAMta mUlacaMda, banA, jIva kA vaMdana kiyA gayA hai| racanAkAla- saMvat aThArA-aThArA barase caitra vadi amAvasyA sahI lIbaMDI madhye purI kIdhI pAMse paTela posA mAM shii|240 prakAza siMha Apane saM0 1875 ASAr3ha zukla 8, goMDala meM apanI racanA 'bAravrata nA chappA' pUrNa kiyaa| Adi- jIva dayA nita pAliye, vrata pahilehuM khiye| vANI sUkSma bAdara sarva ne abhayadAna ja diye| xxxxx cha kAyanI rakSA karo kuTuMba sarve che ApaNo, prakAza saMgha kahe pAsa jo toSa Rtu daayaapnnu| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAso paTela - prema muni 145 racanAkAla- aThAra so paMcota ronI zukla pakSe valI, mAsa AsADi sobhano valI aSTama divase, sajhAI vidhi sobhatI dhari mana ulaase| kahe sevaka bhAva suM bali goDaMla vase, huM bAMdIza, vrata zrAvakanA ne sudha samakita pAlase, prakAza saMgha vANI vade mokSa nAM sukha maalse|241 pratApasiMha racanA 'candrakumAra kI vArtA' hindI gadya, racanAkAla saM0 1841, anya vivaraNa anuplbdh|242 prAgadAsa racanA 'jaMbU svAmI kI pUjA' yaha bhASA chaMdobaddha kRti hai| udAharaNa- mathurA ne pazcima kosa Adha, chatrI pada dvai mahimA agaadh| vRjamaMDala meM je bhavya jIva, kAtiga vadi ratha kAr3hata sahIva, keU pUjita keU nRtya ThAni, ke gAvata vidhi sahita taan| nisa dyausa hota utsava mahAna, pUjata bhavyana ke punya thaan| pada kamala prAga tuva dAsa hausa, jinabhakti vibhava de araja mohi|243 prema muni ye lokAgaccha ke saMta varasiMha ke ziSya the| inhoMne saM. 1858 jodhapura (kaMTAliyA) meM harizcandra cau0 kI racanA kii|244 zrI mo0 da0 de0 ne guru paramparAntargata lokagacchIya kezava ko praguru aura varasiMga ko guru batAyA hai| unhoMne harizcandra rAjA cau0 kA vivaraNa-udAharaNa bhI diyA hai, yathA- harizcandra rAjA cau0 (23 DhAla, saM0 1858 mArga badI 9, ravivAra jodhapura), Adi- Adi jiNesara pAya namU, zrI bItArAga guNa pekh| namo-namo sahu ko namo, jIvA jIva vishess| X X X X X dayA pragaTa kIyo dayA dAna dAtAri, saraga mRtyu pAtAla meM Apa tnno-aadhaar| xxxx x Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 racanAkAla-- saMvat aThArA o pINa jANa, bIsa tIsa nai AThai jANa / aMta iNa dharA Upara rAjavI huvA che keI aneka, satadhArI haracaMda che kavijana kIdhI jor3a | isameM lokAgacchIya kezava aura narasiMha kA sAdara vaMdana kiyA gayA hai| usa samaya usa pradeza meM bhImasena rAjA kA zAsana thA kyoMki kavi ne likhA niramala budha kIyo praveza, mAru marudhara maMDala desa, bhImasena rAjA bhUpAla supanaMtara piNa na par3ai dukAla / hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tithya navamI mRgasira vada teha, ruDo vAra sUraja ro aha / pUro graMtha kiyo tiNa dIna, satavAdI ne kaha jo dhanna / puNyavaMta nara kahiye teha, satasaMga tasu lAgo neha satasUrA te sUrA hoya, jaga meM nAma tiyArA hoya / desAI ne jai0 gu0 ka0 ke prathama saMkaraNa meM usake karttA kA nAma kezava > narasiMha ziSya prema hI batAyA gayA hai| isake alAvA vaidarbhI cau0 kA bhI inheM hI kartA kahA gayA hai paraMtu ukta caupAi premamuni kI nahIM balki kisI premarAja kI racanA hai jo 18vIM zatI ke kavi the aura jinake saMbaMdha meM isa graMtha ke tRtIya bhAga pR0 305 para carcA kI jA cukI hai / 245 phakIracaMda Apane lIka se haTa kara eka sAmAjika kurIti para racanA kI hai jisakA nAma hai 'bUr3hA raas'| isameM vRddha vivAha ke puSpariNAma kA rocaka varNana to hai hI, sAtha hI samAja kI isa kurIti para sudhAravAdI dRSTi se eka jaina muni ke vicAra bar3e mahattvapUrNa haiN| saMbhavataH yaha kavi bhI lokAgaccha kA hI hai / vivaraNa dekhe bUr3hA rAsa athavA caupAI - hindI rAjasthAnI bhASA meM yaha 14 r3hAlo meM racita manoraMjaka racanA saM0 1836 mAgasara meM likhI gaI thii| Adi dayA ja mAtA vInaUM, gaNadhara lAgU pAMya, vardhamAna caubIsa mAM, bAMdU sIsa nmaay| kanyA je jamI taNoM, paiso na lIjai koy| bUr3hA ne paraNAvatAM, guNa buDhArA joy| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakIracaMda - phatendrasAgara 147 paisA lekara bUr3hoM ke hAtha kumArI becArI kanyAoM kI vikrI ke anyAya pUrNa hiMsA ke viruddha saccI dayA bhAvanA se prerita yaha racanA jaina sAhitya ke virala udAharaNoM meM eka hai| aMta beTI thArA mathArA moDo toneM ina bina kisaDI DhoDo, iNa suhAgaNa paNasuM dhAi, sAmAika karisyUM sdaaii| nava tattva sadA mana dharasu, tapasyAne poso krsuN| ghaTa sAru dAna je desuM, manamAnyo kAraja karasyuM / racanAkAla -- saMvat aThAra chattIsa AMNa, migasara vali mAMsa bakhANa / caMda phakIra a bakhANI, suNajyo kalajuMga nIsANI / 246 pahale yaha racanA ajJAta nAma se chapI thii| lekina isa paMkti meM spaSTa caMda phakIra arthAta phakIracaMda nAma diyA gayA hai| ataH yaha inhI kI kRti hai / phattecaMda Apane saM0 1819 meM 'prItidhara nRpa caupaI' kI racanA kii| isa racanA aura isake racanAkAra ke saMbaMdha meM koI jJAnakArI nahIM mila sakI / 247 phatendrasAgara tapAgacchIya vinItasAgara aura unake paoNca ziSyoM dhIrasAgara,. bhojasAgara, sUrasAgara, ratanasAgara aura jayavaMtasAgara meM se ye dhIrasAgara ke ziSya the| inhoMne 'aSTaprakArI pUjA rAsa' kA saM0 1850 bhAdra kRSNa aSTamI - kRSNa janmASTamI ko bagar3I meM prAraMbha kiyA aura usI varSa benAtaTa meM pUrNa kiyA / Adi zrI Adi jiNaMda padAMvuje, mana madhukara sama lIna, no AgamaguNa sauramyabhara, Adari kari layalIna / jinavara sama chai adhika, tArai bhavajala pAra, Apa tarthA para tAravA, zakti achai jasa sAra / X X X X X X vijayacaMda caritra mAM pUjA no adhikAra, kuNakuNa pUjA thI tarthA uttarIyo bhavapAra / X X X X X X Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 racanAkAla kalaza hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAMbhaliyo thira citta karI, rAsa bhaNuM sukhadAya, zrotAjana tuma mata karo, vadhira gIta no nyAya / caritra pIThikA pahalI ThAla, pabhaNI phatendrasAgara suvizAla / zrotAjana sAMbhalocita lAya, nita-nita tIrtha taNA guNa gAya / saMvat aThAra pacAsA, varaNa bhAdrava mAsa vizeSai jI vadi pakhavAr3e aSTamI divasegoviMda janma vizeSai jI / teNe rAsa a racanA mAMDyo, bagar3I nagara majhArI jI | aSTa prakAra pUjA phala mahimA bhavijana mahimA dhAro jI, pUraNa kIdho benAtaTa mAM, sakala jIva hitakArI jI / aha suNI ne pUjasI trijJAna, triNya kAla diladhArI jI | kevalI zrI vijayacaMde aSTapUjA varNavI, haracaMda rAjA suNI, suddhe karI pUjA abhinavI / jinarAja deharai triNya kAlai bhAvanA bhAvai valI, iha rAsa moheM kahI phattai pUjjyo bhavi manaralI | 248 bakhatarAma sAha Apa lazkara (jayapura) ke nivAsI zrI premarAja sAha ke putra the jo pahale cATasU meM rahate the| bAda meM jayapura meM rahane lage the| inhoMne mithyAtva khaNDana aura buddhi vilAsa nAmaka do graMtha likhe haiN| kucha pada bhI inake prApta hue haiN| inake putra the jIvanarAma, sevArAma, khusAlacaMda aura gumaaniiraam| jIvanarAma ne prabhu kI stuti ke pada 'jagajIvana' upanAma se likhe haiN| 249 'mithyAtva khaNDana vacanikA' saM0 1835, isameM lekhaka ne Atmaparicaya bhI diyA hai| kahIM isakA racanAkAla saM0 1821 bhI diyA hai| 250 DaoN0 ka0 ca0 kAsalIvAla ne do sUciyoM meM do racanAkAla kisa AdhAra para likhA yaha spaSTa nahI haiN| inakI dUsarI racanA 'buddhi vilAsa' kA racanAkAla 1827 diyA gayA haiM, isakA viSaya dharmadarzana hai, yaha hindI padya kI racanA hai| isameM jayapura kA aitihAsika varNana hai / kAmatAprasAda jaina ne dharma buddhi kI kathA kA racanAkAla saM0 1800 batAyA hai| buddhi vilAsa aura dharma - buddhi kI kathA eka hI racanA hai yA do racanAyeM haiM, yaha bhI patA nahIM hai| isake bAda mithyAtva khaMDana vacanikA likhI jisameM ToDaramala kI mRtyu kA ullekha hai| isa prakAra inakI racanAoM kA aitihAsika dRSTi se mahattva hai| racanAyeM sAdhAraNa haiN| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bakhatarAma zAha - budhajana 149 bakhtAvaramalla ___ Apa dillI nivAsI the| inhoMne saM0 1894 meM jinadatta caritra aura neminAtha purANa saM0 1909 Adi kI251 racanA kii| cU~ki ye 19vIM- vIsavIM zatI ke racanAkAra haiM isalie inakI 20 vIM zatI kI racanAoM kA vistRta vivaraNa agale khaNDa meM jAnA hI ucita samajha kara yahA~ vistAra nahIM kiyA jA rahA hai| bakhzIrAma Apane saM0 1826 meM 'dUDhiyA mata khaNDana' nAmaka eka zuddha sAmpradAyika racanA kii| jisake Adi aMta kI paMktiyA~ de rahA huuN| Adi- zrI saravagya sudeva ko, mana vaca sIsa navAi, kahUM kachU saMkSepa sauM, paramata khoja bnaaii| racanAkAla aMta meM isa prakAra diyA gayA hai saMvat aTharA se dharai, milyA sujoga samAsa hai, parakha paramata kachu sajanma na dharo sira sukharAsa hai|252 bAlakRSNa inakI racanA 'prazasti kAzikA' yadyapi kAzI kI saMskRti, bhASA Adi ke saMdarbha meM mahattvapUrNa hai kintu saMskRta kI racanA hone se use chor3anA hI ucita hai| budhajana (viradhIcaMda) budhajana kA pUrA nAma viradhIcaMda thA, ye jayapura nivAsI nihAlacaMda khaNDelavAla ke putra the| inakA eka nAma zAyada bhadIcaMda bhI thaa| inakA banavAyA bhadIcaMda maMdira jayapura meM hai|253 tattvArtha bodha 1871, budhajana satasaI 1881, paMcAstikAya 1891, budhajanavilAsa 1893 inakI pramukha racanAyeM haiN| ina sabhI racanAoM meM budhajanasatasaI racanA sauSThava, bhASA prAMjalatA aura bhAva vaiziSTya kI dRSTi se sarvottama racanA hai| mANikyacaMdane isa satasai ke cAra prakaraNa-devAnurAga zataka, subhASita nIti upadezAdhikAra aura virAgabhAvanA-batAye haiN| devAnurAga prakaraNa ke kucha dohe sUra tulasI jaisI pragAr3ha bhakti bhAvanA se otaprota hai| eka udAharaNa mere auguna jina ginoM mai auguna ko dhAma, patita udhAraka Apa hau, karo patita ko kaam| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa subhASita nIti prakaraNoM ke do sau dohe kavi kI svAnubhUti aura vyavahArika jJAna ke jIvaMta udAharaNa hai yathA para upadeza karana nipana te to lakhe aneka, karai samika baule samika te hajAra meM ek| ye dohe rahIma, vRnda Adi zreSTha hindI kaviyoM ke Takkara ke hai yathA kari saMcita koro rahai, mUrakha vilasi na khAya, mAkhI karamIjata rahe, zahada bhIla lai jaay| vRMda kA yaha dohA dekhiye khAya na kharacai sUma dhana cora savai lai jAya, pIche jyoM madhumakSikA, hAtha malai pchtaay| virAga bhAvanA kA eka namUnA dekhie ko hai suta ko hai tiyA, kAko dhana parivAra, Ake mile sarAya meM, vichuregeM nirdhaar| parI rahaigI saMpadA, dharI rahaigI kAya, chala-bala kari kAhu na vacai, kAla jhapaTa lai jaay|254 yaha satasaI prakAzita hai| isakA racanA kAla 1879 jyeSTha kRSNa 8 jai0 kAsalIvAla ne batAyA hai|255 budhajana vilAsa saM0 1891 kArtika zukla 2 kI racanA hai|256 inake pA~ca bhAI the| inake guru paM0 bhAgIlAla the| ye dIvAna amaracaMda ke munIma the| inakI 14 racanAoM kA ullekha agaracaMda nAhaTA ne kiyA hai|257 / / budhajana satasaI aura vilAsa ke alAvA tatvArthabodha, bhaktAmara stotrotpatti kathA, saMbodha akSara bAvanI, yogasAra bhASA, paMcakalyANaka pUjA, mRtyumahotsava chahar3hAla, ISTachattIsI, varddhamAna purANa sUcanikA, darzana paccIsI aura bAraha bhAvanA puujn| inhoMne aneka bhAvapUrNa bhakti rasAtmaka padoM kI racanA bhI kI hai| ve padasaMgraha meM saMkalita haiN| ina sabhI racanAoM meM budhajana satasaI kI itanI adhika pratiyA~ prApta ho cukI haiM ki unake AdhAra para usakI lokapriyatA svataH siddha hai| inakI racanAoM kI bhASA para mAravAr3I bhASA kA prabhAva adhika milatA hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 buddhilAvaNya - bhaktivijaya yogasAra bhASA kA racanAkAla 1895 zrAvaNa zukla dvitIyA hai| yaha adhyAtma aura bhakti para AdhArita hindI padya vaddha racanA hai|258 buddhilAvaNya __Apa deva saubhAgya ke praziSya aura lAvaNyaratna ke ziSya the| inakI racanA 'aSTamI stava' (1839 Aso zukla 5 guruvAra, khaMbhAta) kA Adi- paMcatIratha praNamuM sadA, samarI sArada maay| aSTamI tavana haraSe racuM, suguru caraNa psaay| racanAkAla- saMvat aThAra ogaNa cAlIsA varaSe, Azvina mAsa udAro re| zuklapakSa paMcamI guruvAra, tavana racyUM che tyAre re| paMDita deva sobhAgI budha lAvaNayaratana sobhAgI tiNe nAme re, budhi lAvaNya liyo sukha saMpUrNa, zrI saMgha ne koDa kalyANa re| aMta- khaMbhAta baMdara atIva manohara, jina prAsAda ghaNA sohai re| biMba saMkhyAno pAra na lebUM, darIsaNa kari mana mohai re|259 inakA ullekha jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa meM chUTa gayA lagatA hai inako chor3ane kA koI kAraNa navIna saMskaraNa ke saMpAdaka jayaMta koThArI ne nahIM diyA hai| bUlacaMda Apane saM0 1843 meM pradyumacarita' kI racanA kii| para isakA vivaraNa udAharaNa anupalabdha hai|260 bhaktivijaya Apa tapA0 zubhavijaya > gaMgavijaya > nayavijaya ke ziSya the| inakI racanA 'sAdhuvaMdanA saMJjhAya athavA satpuruSa chaMda' (29 kar3I saM0 1803 bhAdra kRSNa 11, ravivAra) kA prAraMbha isa prakAra huA hai vIra jiNesara praNamuM pAya, bali gautama giruA gururAya, uttama puruSa huA nara nAra, karaNI thI pAyA bhvpaar| guru- zubhavijaya vAcaka munirAya, gaMgavijaya nita praNamuM paay| zrI nayavijaya vibudha no sisa, bhaktivijaya praNamu nisidis| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMta- garbhAvAsa nAveM te nalI, ima bhASe te suddha kevlii| aThAra tilotara bhAdravA sAra, vada igyArasa ne divyvaar| 'rohiNI tapa para saMJjhAya' (3 DhAla saM0 1824 kArtika kRSNa 5, pAlaNapura) Adi- zrI zaMkhesvara jinapati, vAmA mAta malhAra, paratApUraNa paragaDo, siva ramaNI daataar| isa saMjhAya meM rohiNI ke tapa aura nirvANa prApti kI kathA hai| rAjA zreNika ne mahAvIra svAmI se eka bAra pUchA desanA sUNI rAjA kahe, kaho mUjha vicAra, kima rohiNII tapa kayoM, kaho mujha jgdaadhaar| racanAkAla- aThAra caubIsA ho barase, pAlaNapura comAsa, kAti badI pAMcami dine zrI navapallava paas|261 ApakI eka gadya racanA citrasena padmavatI caritra bAlA0' athavA stavaka hai| unhoMne yaha bAlAvabodha apane ziSya puNyavijaya ke lie likhA thaa| mo0da0 desAI ne jai0 gu0 kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM ise bAlavabodha ke bajAya rAsa batAyA thA, jisakA sudhAra navIna saMskaraNa meM kara diyA gayA hai| bhagudAsa ApakI eka racanA 'caubIsI'262 (saM0 1839, jayapura) kA patA cala pAyA hai parantu anya vivaraNa aura udAharaNa Adi nahIM mila sakA hai| bhANavijaya Apa tapAgaccha ke prasiddha AcArya vijayaprabhasUri ke praziSya evaM prema vijaya ke ziSya the| ApakI racanA vikramAditya paMcadaNDa caritra athavA rAsa (4 khaNDa 5797 kar3I, saM0 1830 jyeSTha zukla 10, ravivAra auraMgAbAda) lokaprasiddha vikramAditya kI kathA para AdhArita hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai amala kamala sama nayana juga, surapati sevita paay| pAsa jiNaMda diNaMda sama, praNamatAM AnaMda thaay| X X X X X kavi aneka che bhUtale, oka-aka thI ghaNA dakSa, te Agali mUjha cAturI, hAsya ThAma paratakSA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagudAsa - bhAgIratha 153 to piNa zAMta sudhA rase mujha kavitAI vacana, uttamanA sahejo koI, parama upagArI mnn| prathama tihAM vikrama taNo utpatti sarasa saMbaMdha, anukrameM lIlAvati kathA kahesyuM sIla prbNdh| rasa rasika saMbaMdha jAsyo vaktA tima hoya, zrotA tima huI rasika jo oha rasa sama nahi koy| isameM vijayadeva> vijayaprabha> vijayaratna> vijayakSamA> vijayadayA> vijayadharma> vijayaprabha tathA unake ziSya premavijaya ko sAdara namana kiyA gayA hai| kavi guru ke saMbaMdha meM kahatA haiguru- paMDita premavijaya no sevaka guru ANA siradhArI jI, bhANavijaya vikrama bhUpati no rAsa racyo sukhakArI jii| racanAkAla- saMvat pUrNa hutAsana vasu sasI jeSTha mAsa suda dasamI jI, ravIvAre vali svAti nakSatre zivayoga te zivadharmI jI; pUraNa rAsa o te dina kIdho, harSa amRta rasa pIdho jI, avaraMgAbAda mAM kAraja sIdho, guNII aMgIkarI lIdho jii| isameM vikramAditya lIlAvatI kI kathA ke mAdhyama se zIla kA mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| inakI eka aura racanA hai-'caubIsI' Adi- morA svAmI ho zrI prathama jiNaMda ke RSabha jinezvara saaNbhlo| aMta- dhyeya svarupe dhyAya tamane je, mana vaca kAya ArAdhe re, prema vibudha bhANa pabhaNe te nara vardhamAna sukha sAdhe re|263 yaha caubIsI 'caubIsI-bIzI saMgraha' pR0293 para aura 'stavana maMjUSA' meM bhI prakAzita haiN| bhAgIratha ApakI mAtra eka racanA 'sonAgira paccIsI 164 saM0 1861 kA ullekha kastUracaMda kAsalIvAla ne kiyA hai kintu lekhaka ke saMbaMdha meM kucha nahIM diyA gayA hai| bhArAmalla Apa pharrukhAbAda nivAsI siMdhaI parazurAma ke putra the| Apa terApaMtha ke vidvAn Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa the| Apane cArudatta caritra saM0 1813 bhiMDa, saptavyasana caritra, dAna kathA, zIlakathA, darzanakathA, rAtribhojana kathA Adi kaI graMtha likhe hai|265 inake adhikAMza graMtha caritagraMtha hai aura prakAzita ho gaye hai para jahA~ taka kAvyatva kA prazna hai vaha bahuta uccakoTi kA nahIM hai| racanAoM ke kacha vivaraNa Age diye jA rahe hai| saptavyasana samuccaya caupAI (1814 ASAr3ha zukla 14, zanivAra, pharrukhabAda) zIlakathA (548 kar3I) kA prAraMbha dekhiye prathamahi praNamauM zrI jinadeva, indra narendra karai nita seva; tIna loka maiM marAla rUpa, te vaMdau jinarAja anuup| paMca parama guru vaMdana karauM, karma kalaMka chinaka meM haroM baMdau zrI sarasvatI ke pAya, sIlakathA ju kahauM mana laay| aMta- zIlakathA yaha pUranabhai, bhArAmalla pragaTa kari khii|266 smaraNIya hai ki 16vIM zatI meM eka rAjA bhArAmalla ho gaye haiM jo svayaM racanAkAra the aura kaviyoM ko Azraya dete the| unake lie kavi rAjamalla ne "chaMdovidyA' likhI thii| inakA vivaraNa yathAsthAna isa graMtha ke prathama khaNDa meM diyA jA cukA hai| bhIkhajI ApakI racanA 'ASAr3ha bhUti cauDhAliyu' saM0 1836 ASAr3ha kRSNa 10, nAgaura) kA ullekha desAI ne kiyA hai|267 bhIkhaNajI (bhIkhu) Apa terApaMthI saMpradAya ke pravartaka the| inakA janma mAravAr3a ke kaMTAliyA grAma meM saM0 1783 meM zAMkhalecA balujI kI patnI dIpAbAI kI kukSi se huA thaa| 25 varSa kI vaya meM Apane sthAnakavAsI AcArya raghunAtha jI se dIkSa lI, kintu unase matabheda hone para Apane saM0 1817 meM apanA eka saMpradAya claayaa| jise teraha yA terApaMthI kahA jAtA hai| Apa acche lekhaka the| ApakI 55 padyavaddha racanAyeM 'bhikSu graMtha ratnAkara' ke khaNDa 1 aura 2 meM saMkalita-prakAzita hai| tIsare khaNDa meM gadya racanAyeM haiN| prathama khaNDa meM saiddhAMtika aura dvitIya khaMDa meM carita kAvya saMkAlita hai| Apane saM0 1860 meM zarIra tyAga kiyaa| anukampADhAla athavA catuSpadI, nikSepa vicAra vAravrata caupAI aura navatattva Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIkhajI - mUdhara cau0 Adi kA ullekha desAI jI ne kiyA hai kintu racanAoM kA vivaraNa udAharaNa nahIM diyA hai|268 rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0233 se itanI sUcanA vizeSa rUpa se milatI hai ki ukta graMtha ke prakAzita hone taka bhikSu graMtha ratnAkara kA tIsarA khaNDa prakAzita nahIM huA thaa| bhImarAja. kharataragacchIya jinavijayasUri ke Apa praziSya evaM gulAbacaMda ke ziSya the| ApakI do racanAoM kA patA calA hai| prathama zatrujaya uddhAra rAsa, (saM0 1816 jyeSTha zukla sUrata) kI isI varSa kI likhita prati prApta hai| isalie yaha racanAkAla hai yA prati lekhana kAla, yaha nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai| ApakI dUsarI racanA hai 'lodravA stava' (saM0 1824, gAthA 11) yaha eka yAtrA varNana hai| lodravA tIrtha kI yaha yAtrA kavi ne jinayukta sUri ke sAtha kI thii| ApakI donoM racanAyeM tIrthasthaloM se saMbaMdhita haiM, kintu unakA vivaraNa udAharaNa na mila pAne se unake mUlyAMkana kA prazna hI nahIM utthtaa|269 mUdhara lokAgacchIya jasarAja Apake guru the| Apane saM0 1817 meM goDaMla meM caumAsA karate hue 'aSTakarma tapAvalI svAdhyAya' kI racanA kii| isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM vIra vAMdI re pUche goyama gaNaharu, kamma payaDi re kheire kima thAye jaga guru| yaha racanA gautama gaNadhara aura mahAvIra svAmI ke saMvAda rUpa meM likhI gaI hai| aMta- ima vIra vANI suNo prANI AMNI citta udAra o, o tapa taNI zreNI kahI keNI goDaMla grAma mjhaaro| (racanAkAla) muni ala vasu caMdra varSe harSe kRta caumAsa o, suguruvara jasarAja anucara ziSya bhUdhara bhAsa / ApakI dUsarI racanA 'cittaciMtavaNI causaThI (zrAvaNa saM0 1820, goMDala) Adi- pravacane paMcapada no stavanAno adhikAra, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa te ihAM hUM re AMkhu citta cetavaNI asAra / citta ciMtavaNI cosaThI paMcapada no adhikAra, kahI rAmana kaheNe guMDala gAma majhAra / zIla ratha nakha varSe harSe zrAvaNa mAse, zrI guruparasAdeM kahI bhUdhare ullAse / 270 isakI kavi dvArA svayaM likhita prati prApta hai| prathama racanA kA racanAkAla jAnane ke lie yadi 'ola' zabda ko ilA mAna kara 'eka' artha kiyA jAya to 1817 saM0 milegA, varnA racanAkAla zaMkAspada rhegaa| 18vIM zatI ke prasiddha kavi bhUdharadAsa khaNDelavAla kI carcA isa graMtha ke tRtIya bhAga meM kI jA cukI hai| unhoMne pArzvapurANa saM0 1809 Adi kucha racanAyeM 19vIM zatI meM bhI kI thI / 271 bhUdharamizra Apa AgarA ke samIpastha zAhagaMja nAmaka sthAna ke nivAsI the| Apake guru kA nAma raMganAtha thaa| puruSArtha siddhupAya par3ha kara ve jaina dharma kI tarapha AkRSTa hue aura inhoMne isa graMtha kA 'bhASA' meM anuvAda saM0 1871 meM likhaa| mizra jI acche kavi the / Apake eka anya graMtha 'carcA samAdhAna' kA bhI ullekha milatA hai 'puruSArtha siddhupAya' kA maMgalAcaraNa nimnavata hai-- namo Adi karatA puruSa AdinAtha arihaMta / dvividha dharma dAtAra dhura, mahimA atula anNt| svargabhUmi pAtAlapati japata niraMtara nAma, jA prabhu ke jagahaMsa kaura jagapiMjara vishraam| jAkauM surata surata sauM, durata durana yaha bhAya, teja phurata jyoM turata hI, timira dUra duri jAya / 272 makana ApakI bhASA prAMjala vraja bhASA hai jo ApakI sthAnIya bhASA ke sAtha hI tatkAlIna kAvyabhASA bhI thii| zrAvaka, tapAgacchIya vijayadharma sUri > rAjavijaya ke ziSya the| Apa acche lekhaka the| ApakI kucha racanAoM ke vivaraNa- uddharaNa Age diye jA rahe haiM- 'ziyala Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 bhUdharamizra - makana nI navavAr3a' (saM0 1840 zrAvaNa zukla 9, guruvAra, ANaMdapura) kA Adi zrI sarasvatI samarUM sadA, pabhaNu suguru pasAya, savacana Apo sAradA, mehara karI mujha maay| vANI vIra jiNaMda kI, sAMbhalI sAstra mjhaar| vADa nava kahI siyala nI, suNajo sahu nrnaar| guruparamparA- zrI vijaya dharma sUrI taNo, rAjavije uvajhAya jI, sAMco zrAvaka teha taNo, praNamI guru ne pAya jii| vADa karI sIyala vrata taNI, mIThA amiya samANI jI, sIkhAmaNa sahu ko bhalI, kahe makana mukha vANI jii| racanA sthAna evaM samaya- ANaMdapura meM racI, saMvat te soha aThAre jI, cIta cokha cAlIsa mAM, zrAvaNa suda guruvAre jii| aMta- navavADa no nome karI, sAmaMlI sAstre soya jI, adhika oche ko mAtrA me, micchAmI dukkar3a hoya jii| yaha racanA 'jaina saJjhAya mAlA bhAga 1 (bAlAbhAI) aura jaina saMJjhAya saMgraha (jJAna prasAraka sabhA) ke alAvA 'bahmacarya' nAmaka pustaka ke pR0 145 para bhI chapI hai| bAramAsa (saM0 1848 phAlguna zukla 10, rANapura) Adi- sarasati ne caraNo namuM sadguru ne AdhAra, satyavacana yau sAradA, bhAvai bhaNuM baarmaas| caityamAsa kA varNana- caita re cita cokhu karI, dharo pAsa nuM dhyAna, dhanya pAmyA punya kIjie, ma karIza mana abhimaan| aMta zrI vijayadharma sUri pATavI, vijaya jiNaMda sUrirAya, sAMco zrAvaka tehano, pabhaNe suguru psaay| yukti zrI jinavara seva jo bhAva thI bhakti kareMha, makana kahe suNo mAnavI, dhara jo dharma zuM neh| racanAkAla- ar3atAlA mAM rANapure, saMvata te so pai aThAra, guNa gAyA mAsa phAguNe, sukala dasamI teNI paar|273 yaha racanA 'jaina prabhAkara stavanAvalI (bhImasI mANaka) pR0 558 para prakAzita haiN| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gaja sukumAla saMJjhAya yaha racanA jaina saMJjhAya bhAga 1 meM aura anyatra bhI prakAzita hai| zrI desAI ne isa kavi kA nAma mukuMda monANI274 bhI batAyA hai parantu isakA prApta udAharaNoM yA anya sAkSyoM dvArA koI pramANa nahIM milA hai| maNicandra kharataragacchIya AdhyAtmika yati the| inakI racanA 'AdhyAtmika saMJjhAyoM' saM0 1849 meM kucha pUrva kI racita hai| isa saMJjhAya saMgraha meM AtmazikSA saMJjhAya pR0 125 bhAvIbhAva saMJjhAya pR0 191 aura vairAgyakAraka saMJjhAya pR0 213-23 para prakAzita hai| desAI ne jainagurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa275 meM isa kavi ko bIsavI sadI kA kavi batAyA thA kintu saMJjhAya saMgraha kI eka pothI meM lekhanakAla saM0 1849 diyA huA hai, isase spaSTa hai ki kavi kA samaya isase pUrva hogA ata: vaha nizcaya hI 19vIM zatI kA kavi hai| isalie navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI koThArI ne inheM 19vIM zatI meM rakhA hai|276 matiratna gaNi Apa khataragaccha ke sAdhu dIpacaMda ke praziSya aura devacandra ke ziSya the| ApakI racanA 'siddhAcala tIrthayAtrA' (5 DhAla, saM0 1804 ke AsapAsa) eka yAtrA varNana haiN| sUrata ke sAha kacarA ne saMghayAtrA sUrata se nikAlI thI jisameM pahale jalamArga se saMgha bhAvanagara phuNcaa| (bhAvanagara kI sthApanA bhAvasiMha ne saM0 1774 vaizAkha meM kI thii| saMgha yAtrA ke samaya bhAvanagara ke vahI zAsaka the| 12 varSa rAjya karake ve saM0 1820 svargavAsI hue the|) bhAvanagara se calakara saMgha pAlItANA gayA jahA~ se saMgha yAtrA meM devacandra bhI zAmila ho gye| devacaMdra ke saMbaMdha meM kaviyaNa kRta devavilAsa meM likhA hai saMvat dasa aSTAdaseM, kacarA sAhA jIi sNgh| zrI zatrujaya tIrthano, sAthai padhAryA devcNdr| isase to saMgha yAtrA saM0 1810 meM nikAlI gaI lagatI hai paraMtu svayaM devacaMdra ne apanI racanA 'siddhAcala stavana' meM saMgha yAtrA kA samaya 1804 diyA hai ata: isI avadhi meM kisI samaya yaha saMgha yAtrA huI jisake kucha hI samaya pazcAt yaha racanA huI hogii| isIlie racanAkAla 1804 ke AsapAsa diyA gayA hai| isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sarasati sAmine pAya namI, mAMgu vacana vilAsa; Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNicandra - matilAbha saMghavI zeja giri taNo, gAvA mana ullaas| kAratika badi terasa dine, saMgha cAlyo sukhakArI re; trINa divasa pAdara rahyA, saMghavI nI jAUM balihArI re| kharataragaccha devacaMda jI, te piNa saMgha mAMhe jANuM re; paMDita mAMhi ziromaNI, tehanI dezanA bhalI bakhANuM re| zerbuje bheTyo dharI mana bahu atimAna re, rAjA pRthvIrAja jI re, kuaMra zrI navadhana naamre| isa prakAra isa varNana meM kevala dharma nahI balki tatkAlIna bhUgola aura itihAsa kA bhI paryApta ullekha milatA hai| aMta meM kalaza diyA gayA hai| yathA- tasa saMgha yAtrA suvidhi karaNI mana pramode aacreN| tasa tavana guMthyo kharatara saMghapati hete aadre| uvajhAyavara zrI dIpacaMda zisa guru devacaMda o, tasa sisa gaNi matiratna bhASai sakala saMgha ANaMda o|277 yaha mahattvapUrNa racanA 'prAcIna tIrthamAlA saMgraha' ke pR0176-88 para prakAzita hai| matilAbha __(mayAcaMda) inakA janma nAma mayAcaMda thaa| ye kharataragacchIya Rddhivallabha ke ziSya the| inhoMne saM0 1812 meM 'navatattva stavana' kI racanA mulatAna meM kii| isameM 45 pada haiN| ApakI dUsarI racanA 'savA so sIkha saMJjhAya' yA buddhi rAsa (145 padya) hai|278 desAI ne savA so sIkha saMJjhAya yA buddhi rAsa kA kartA ratnasiMha ke ziSya kisI anya mayAcaMda ko batAyA haiN| buddhi rAsa kI ye paMktiyA~ pramANa svarupa prastuta hai zrI mulatAna nagara sukhakArI, sIkha savA so ima vistArI, guru ratnasiMha suguru ciranaMde muni mayAcaMda sadA pada vNde| ina paMktiyoM se spaSTa hotA haiM ki ina mayAcaMda muni ke guru ratnasiMha the ata: ye 'navatattvastavana' ke kartA mayAcaMda ke bhinna hai| donoM kaviyoM kI racanAyeM mulatAna meM huI; zAyada isI se eka kavi hone kA bhrama huA, kintu yaha spaSTa hai ki ye do kavi hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 matilAbha yA mayAcaMda | - hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa matilAbha yA mayAcaMda prathama kI racanA navatattvastavana' hai jisakA racanAkAla desAI ne saM0 1812 jyeSTha zukla 4 batAyA hai / 279 mayAcaMda || mayAcaMda dvitIya kI racanA 'savAso sIkha saMJjhAya' hai| isakA racanAkAla ajJAta hai, usakA bhI racanA sthAna mulatAna hai| mayAcaMda III Apa lokAgacchIya lIlAdhara ke ziSya the| inhoMne 'gajasiMha rAjA rAsa' kI racanA 1815 meM kii| lIlAdhara lokA0 kRSNadAsa ke ziSya the| gajasiMha rAjA rAsa (27 DhAla saM0 1815 caitra zukla 8 guruvAra, navAnagara ) kA Adi zAMti jiNaMda sukha saMpadAkArI para kRpAla, vaMdu hita kari haraSa thI dejye vayaNa rasAla / sukhadA varadA sAradA, vasi mujha citta AgAra, gajasiMdha rAya caritranoM bhAkhUM stoka vistAra | yathA yogya navarasa taNo, saMkSepe vistAra, te suNajyo zrotA tumeM bhavijana vacana pracAra | yaha racanA nizItha vRtti ke AdhAra para navAnagara meM likhI gaI, yathA zrI kRSNa dAsa jI RSivara moTA vidyA taNAM bhaMDAra re; lIlAdhara jI tasu sisa kahiye khimAvaMta aNagAra re / tasa sevaka muni mayAcaMda pabhaNe zrI guru ne pasAya re; matisAgara racanAkAla---- saMvat aThAra panarotarA barase, caitra mAsa subha ThAya re; kRSNASTamI guruvAre bhAkhyo o adhikAra re| saMgha taNe Agraha karIne; racyo saMbaMdha udAra re / 280 Apake guru kA nAma vIrasuMdara thaa| Apane jyotiSa saMbaMdhI graMtha laghujAtaka para bAlA0 kI racanA saM0 1846 se pUrva kIM / mUla graMtha avaMtI ke brAhmaNa vidvAn varAhamihira ne bhojarAja kI preraNA se likhI thii| isa bAlAvabodha ke prAraMbhika do chaMda saMskRta meM haiM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matilAbha - manaraMga lAla usake bAda likhA hai "avaMtI ne brAhmaNa varAhamihira saMjJa ki zipraskaMdha jyoti nipuNei zrI bhojarAja ne upagAra kAraNa laghujAtaka graMtha kIdho / magadha desa nI bhASAkAre somezvara bacana kAkarI, sAMprata zrI matisAgareNa upAdhyAya zrI vIrasuMdara vAcaNAcArya ne prasAdi gujjara bhASA vacanikA karai chai / graMthanI Adi graMtha nirvighna karavA kAraNi sUrya ne namaskAra kIjai chai|" arthAt varAhamihira ke mUla graMtha laghujAtaka para mAgadhI meM somezvara ne vacanikA likhii| usa para gurjara meM matisAgara ne bAlAvabodha likhaa| yaha graMtha somezvara kI vacanikA para AdhArita hai jaisA nimnAMkita paMktiyoM se prakaTa hotA hai " iti somezvara viracitAyAM laghujAtaka TIkAyAM naSTa jAtakAdhyAya trayodasama 18281 smaapt|" manaraMga lAla Apa kannauja nivAsI digambara jaina zrAvaka kanaujI lAla pallIvAla kI patnI devakI kI kukSi se paidA hue the| kannauja ke zreSThi gopAladAsa ke Agraha para kavi ne 'caubIsa tIrthaMkara kA pATha' saM0 1857 meM likhaa| isake alAvA nemicaMdrikA, sapta vyasana caritra aura saptarSi pUjA nAmaka graMtha bhI likhe / saM0 1889 meM inhoMne 'zikhara sammedAcala mAhAtmya' likhA jisakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha Age prastuta kI jA rahI hai - praNama riSabha jina deva, ajita saMbhava abhinaMdana; sumata padama supArzva candra prabhukarma nikaMdana puSpadaMta sItala zrIyAMsa bAsapujja vimalavara, jina ataMta prabhu dharma sAMta jina kuMtha arahanara / zrI mallinAtha muni suSTa vrata, nima nemI AnaMda bhara / jina mahArAja vAmA tanaya, mahAvIra klyaankr| siSira mahAtama deSa ke iha saradhA hama kIna, karo jAtra mana lAya ke, jo suSa cAhe navIna / 282 161 nemicandrikA kA racanAkAla koThArI jI ne apanI sUcI meM saM0 1832 batAyA hai / 283 inhoMne rIti kAlIna prasiddha mAtrika chaMda kavitta kA apanI racanAoM meM acchA prayoga kiyA hai / yathA-- "putra hota pautra hota aura parapautra hota, dhana dhAnya sadA mAnya hota loka meN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kAmadeva rUpa hota bhUpana ko bhUpa hota, AnaMda ko kUpa hota devana ke thoka meN| ridha hota sidha hota aura hUM samRddha hota, karuNA kI buddhi hota rahe nAhi loka meN| kahe manaraMga sAMca jAta ke karaiyana ko etI bAta hota sabai phalaka kI noka meN| vRMdAvana caubIsI pATha ke sAtha manaraMga caubIsI pATha kA bhI samAja meM bar3A pracAra huA thaa| manaraMga ke pATha meM sauSThava aura prasAda guNa adhika hai| bhakti kA svAbhAvika pravAha milatA hai yathA bhalo vA buro jo kachU hoM tihaaro| jagannAtha de sAtha mo pai nihaaro| binA sAtha tere na e kau banegA, namo jaya hame dIjie pAda sevaa|284 ina paMktiyoM meM khar3I bolI ke prayogoM kA aitihAsika dRSTi se bhASA vaijJAnika mahattva hai| manarAkhana lAla Apa jAmasA nivAsI the| Apane 'zuddhAtma sAra' chaMda vaddha kI racanA saM0 1884 meM kii|285 mannAlAla sAMgA Apane 'cAritrasAra vacanikA' kI racanA saM0 1871 meM kii|286 manasukhasAgara Apane saM0 1846 meM sonAgiri pUjA aura rakSAbaMdhana pUjA nAmaka pUjA pATha saMbaMdhI pothiyoM kI racanA kI hai|287 mayArAma (mAyArAma) bhojaka, ApakI racanA 'pradyumnakumAra rAsa' (saM0 1818 phAlguna zukla 6, somavAra, bar3anagara) kA Adi isa prakAra hai Adya sakatya Adya sakta namo aNbaaii| bAdha vAhinI varadAyinI, sarasa vayaNa sAradA mAtA guru gotraja mAtA pitA, tujha pAo praNamuM sumtidaataa| vacanavilAsa padhubaMdha haraNa kahaM kathA ANaMda; mayArAma mAM aMbikA pUre prmaannNd| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manarAkhana lAla - makUlacaMda aMta- vAMchA utyama moha amIcaMda rAyacaMda suta prakAse jI, bhojaka bhAvadharI guNa gAMto, bar3a nagara mAM vAsa jii| zatrujA mAtama mAM suNIjyo valI harivaMza purANe jii| guNatAM bhaNatAM suNatAM bhAvai tasa ghara sayala nidhAna jii| zuddha-buddha sUbha mattha sama Ave, aMbA mAta pasAya jii| rISabhadeva jina jI maMgalI ke, mayArAma guNa gAyA jii|288 inakI eka anya racanA 'samavazaraNa maMgala' kA ullekha DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne kiyA hai| isakA racanAkAla unhoMne saM0 1821 batAyA hai| kintu anya vivaraNa evaM uddharaNa Adi kucha nahIM diyA hai|289 malUkacaMda (zrAvaka) Apa kI racanA kA nAma hai "vaidyhulaas"| yaha vaidyaka graMtha hai; isameM 518 kar3I hai| samaya nizcita jJAta nahIM ho sakA kintu 19vIM zadI ke madhya kI racanA batAI gaI hai| Adi- nakSatra deva citta dharanadhara, riddhi siddhi dAtAra, vimala buddhi devai sadA, kumativinAsana haar| sIsa carNa lauM auSadha kahaiM, sevaka rogI bahusukha lhai| lukamAna hakIma ju kahI tivva, tisatai auSadha kahe ju svv|" isase prakaTa hotA hai ki yaha lukamAna kI tibviyA paddhati kI auSadhi saMbaMdhI kitAba hai aura mAlUkacaMda vaidya kama hakIma jyAdA the| aMta- vaidya hulAsa sunAma dhari, kIyo graMtha amIkaMda; zrAvaka dharma kula janma ko, nAma malUka sucNd|290 spaSTa hai ki lekhaka kA nAma malUkacaMda hai, kintu mAtrA chaMda kA dhyAna karake 'su' zabda jor3a diyA hai| jaina zrAvaka aura sAdhu vaidyaka, jyotiSa kA bhI dharma-darzana ke alAvA acchA jJAna rakhate aura pracAra karate the| ve bahuzruta aura paThita hote the| mahAnaMda Apa lokAgacchIya rUpa; jIva; jagajIvana; bhImasena; moTA ke ziSya the| inhoMne 'rUpasena rAsa' (5 khaNDa 75 yA 85 DhAla, 2019 kar3I, saM0 1909 yA 1805, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vaizAkha zukla saptamI budhavAra) kI racanA kii| isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM zrI riSabhAdika nitya namU, covise jinarAja, sevyAM sIva saMpati milai, sIjhe sadhalA kaaj| guru paraMparA- mama guru moTA RSi taNA, pada praNamuM hitavaMta; gurupada sevyA saMpaje, maMdamatI mtiivNt| racanAkAla ina aMtima paMktiyoM meM diyA gayA haisaMvat nidhi nabha vasu zazi, vaisAkha mAsa vakhANyo rii| zukla pakSe caMdra ja vAre, saptamI divasa sujANo rii| jaisA mahAnaMda nAma haiM tathaiva Apa mahAkavi bhI the aura Apane bar3I choTI bIso racanAyeM kI hai jinameM se kucha atyanta sarasa haiN| unakI kucha vizeSa racanAoM kA saMkSipta paricaya Age prastuta kiyA jA rahA haiM dazArNabhadra saMJjhAya DhAlavaMdha (saM0 1832, caumAsA, sUrata) racanAkAla- aSTAdaza vatrIsa varase, surata nagara caumAsa o; tasyAnugraha pAmI preme, bhalI bhaNI o bhAsa o| moTA RSi muni caraNa sevaka, muni mahAnaMda kahe mudA; rIdhi sIdhi aNaMda Ayo, saMgha ne dina-dina sdaa|" sanatkumAra rAsa (1839 vaizAkha zukla tRtIyA, dIva) Adi- zrI zrutadevI sAradA, praNamI zrI garupAya, cakrI sanatkumAra no, stavasuM guNa raajaay| racanAkAla aura sthAna ke lie nimna paMktiyA~ dekheMzrI guNa sUri sohe somacaMda jI sukhakAra rahI dIva caumAsaM, saMvata zata atthaar| ugaNacAlIsa varase, vaizAkha mAsa bakhANa; Ujala pakhavAr3e AkhAtrIja tithi jaaNnn| kalaza meM bhI racanAkAla diyA hai, yathA-- aThAra sai sata iguNa cAlIse samyaka racI saMjjhAya jii|" 24 jinadeha varaNa sta0 (4 DhAla saM0 1839 dIva) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAnaMda racanAkAla ziyala saMJjhAya (saM0 1843 caumAsa, bhAvanagara) kA AdizrI guru caraNa namI kari, gAMsU sIyala suvrata ho mIta, racanAkAla- aThAre tetAlIsa meMbhAvanAgara comAsa ho mIta, mahAnaMda munivara raMga thI, vidhi zIyala saMJjhAya ho mI | rAjula bAramAsa (80 kar3I saM0 1845 mAha zukla 8) racanAkAla-- veda paMDava ne mana ANo, nemacaMda saMvata oha bakhANo, udyota aSTamI mAha mAsa, mArttaDa pUrAMNa umAha / naMda traya vasu caMda saMvata zubha jANIye; dIva vaMdara no saMgha bar3o vakhANI ye| sanatkumAra rAsa aura isa stavana meM AcArya somacaMda sUri kI vaMdanA kI gaI Adi yaha racanA AtmAnanda zatAbdI smAraka graMtha pR0 176 183 para prakAzita hai| jJAnapaMcamI svAdhyAya (4 DhAla, saM0 1849, surata) kA Adi zrI nemIzvara jina namUM, brahmacAri bhagavAna; ujvala paMcamI avataryA, zrAvaNa suda nI svAti / racanAkAla aSTAdaza zata Upare, varSa ugaNa paMcAsa, zrI pUjya kI somacaMda jI, sUrati nayara comAsa / kalyANaka caubIsI (saM0 1849 Aso suda 15, ravivAra sukha ) zAsanapati caubIsa nA preme praNamI pAMya; zAsana devI sAnidhi, gAMvu zrI jinarAya / 165 racanAkAla -- aSTAdaza iguNa paMcAsavarase, Azvina mAsa ati bhalo; pUnama tithi ne vAra dinakara, stavyo meM tribhuvana tilo / 'caubIsI' (racanA sthAna dIva vaMdara) racanAkAla nahIM milA, namUne ke lie do paMktiyA~ Adezara avadhAriye re prabhu vinataDI atisAra, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paramAratha pada no dhaNI re prabhU Atamano aadhaar| ina bar3I kRtiyoM ke alAvA kaI choTI-choTI racanAyeM bhI Apane kI haiM jaise vinaya svAdhyAya (9kar3I saM0 1809, caumAsA, pAlaNapura); AtmazikSA svAdhyAya (15 kar3I, saM0 1815 bar3odarA); aura 'paryuSaNa parva svAdhyAya' ityaadi| inameM se prathama kA racanAkAla ina paMktiyoM meM dRSTavya hai nidhinava vasu zazi varSa meM re, zrI guru suguNa caumAsa; padapaMkaja praNami kari re, kahe mahAnaMda ullAsa re|' dUsare svAdhyAya ke Adi aura aMta kI paMktiyA~ nimnavat haiM, Adi- hAM re jAgo AMtamagyAnI, asI zIkha sugura cita maaNniire| aMta- vadapadra nayara sadA sukhakAri, jihAM saMgha sakala dharmadhArI re; aSTAdazapanara mana bhAyA, ima mahAnaMda munI guNa gAyA re| tIsarI racanA ke bhI Adi aMta kI paMktiyA~ pratuta haiM zrI gautama guNadhAmI, pUche zreNika pada sira nAMmI re| aMta- aSTAdasa Upara saMvata ugaNapacAsa, zrI pUjA somacaMda jI, sUratanagara caumaas| arthAt 'paryuSaNa svAdhyAya' kI racanA saM0 1849 meM sUrata meM caumAse ke samaya 10 kar3I meM pUrNa huI thii| inhoMne gadya meM kalpasUtra para TabbA saM0 1834 meM likhA thaa| isakA kalaza saMskRta meM hai| aMta kI paMktiyA~ marugurjara gadya ke namUne ke rUpa meM dI jA rahI haiM "ihAM comAsu rahyAte sAdhu maMgalIka nai arthe kalpasUtra sarikhaM zrI paryuSaNA nAmai kalpa adhyayana te pA~ca athavA ATha dina mAMhai bAMcai tihAM kalapa te sAdhu no AcAra, te dasa prakAre jaannvo|"291 isa prakAra maha dekhate haiM kiye gadya ora padya donoM vidhAoM meM racanA karane meM sakSama evaM uttama racanAkAra the| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkhana kavi - mANaka mAkhana kavi Apane 'pigaMla chaMda zAstra' kI racanA saM0 1863 meM kii| yaha chaMda zAstra para racita uttama kRti hai / isakA apara nAma 'mAkhana chaMda vilAsa' bhI hai| inake pitA gopAla bhI acche kavi the| isameM aneka durlabha chaMdoM yathA saMkhadhArI, Dilla, karahaMyA samAnikA sAraMgikA, taraMgikA, bhramarAvali Adi kA suSThu paricaya diyA gayA hai| sarva pracalita mAtrika chaMda jaise dohA, caubolA, chappaya, soraThA Adi ke alAvA saMskRta ke prasiddha chaMdoM bhujaMga prayAta, harimAlikA aura mAlinI Adi kA subodha paricaya prastuta kiyA gayA hai| yaha racanA kavi ne apane pitA ke Adeza para kI thI / racanAkAla isa prakAra diyA hai saMvata vasu rasa loka para nakhatai sA tithi mAsa, sita vANA zruti dina racyau mAkhana chaMda vilAsa / piMgala sAgara chaMdamaNi varaNa varaNa vahuraMga, rasa upamA upameya teM suMdara aratha taraM / tAte racyau vicAri kai nara vAnI naraheta, udAharaNa bahu rasana kai varaNa sumati sameta / vimala caraNa bhUSita kalita, bAnI lalita rasAla, sadA sukavi gopAla kau, zrI gopAla kRpAla / tina suta mAkhana nAma hai ukti yukti ta hIna, eka samaya gopAla kavi sAsana hari yaha dIna / piMgala nAga vicAri mana nArI bAnIhi prakAsa, yathA sumati sauM kIjie, mAkhana chaMda vilaas|292 mANaka (muni) Apane kharataragacchIya AcArya jinalAbha sUri kI stuti meM do gahUliyA~ likhI hai| inake atirikta Apane caubIsI aura kaI stavana Adi bhI likhe hai| prathama gahUlI kA prAraMbha isa prakAra huA hai Aja suhAno jI dIha, hAja ne badhAvo jI amha ghara AMganai jI / aMga umAho jI Aja, sadguru he AyA ANaMda ati dhaNai jI / 167 isa gahUlI se jJAta hotA hai ki jinalAbha sUri vikramapura nivAsI paMcAnana kI patnI padmA de kI kukSi se utpanna hue the| alpa vaya meM hI jinabhakta sUri se dIkSA lI aura 1804 meM unake paTTadhara pratiSThita hue| Apane 18 varSoM taka vibhinna pradezoM meM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vihAra kiyA, dharmopadeza kiyA aura saM0 1834 meM gUr3hA meM caumAsA ke samaya svargavAsI hue| yaha racanA aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM saMkalita 'jina lAbha sUri gItAni' zIrSaka pA~ca racanAoM meM zIrSastha hai|293 mANikya sAgara __ Apa tapAgacchIya kalyANa sAgara sUri ke bhrAtA kSIra sAgara ke ziSya the| Apane 'kalyANa sAgara sUri nirvANa rAsa' (saM0 1817 phAlguna kRSNa 5, budhavAra) kI racanA kI hai| usakA Adi isa prakAra hai praNamuM preme vIranA pada paMkaja sukhadAya; guru gaNa kerI saMkathA karavA muja abhiprAya, tapagaccha kero rAjio vidhApUra sanUra, sobhAgI sira sahero kalyANasAgara suuri| racanAkAla- saMvata aSTAdaza sattara varase bhalo, mAsa phAlguNa taNo kRSNapakSa; paMcamI caitra budhavAsare guru gaNI, gAvatAM harakhIyA samya dakSA aMta- tAsa pada savenA punya thI meM lahI, jAsa sudRSTi thI suguru gAyA; mANikyasAgara kaheM gAvatA guru taNA, Rddhivara siddha nava niddhi paayaa| prIti thI je nara nAri guru guNa suNe jape nAma nita citta sAMce; tAsa ghara gAjatI madavatI gajaghaTA, atula maMgala taNo meha maaNce|294 yaha racanA 'jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya' meM pR0 254 se 264 para prakAzita hai| mANeka vijaya ye tapAgacdIya gulAbavijaya ke ziSya the| inhoMne 'sthUlibhadra kozA saMbaMdha rasabeli' (17 DhAla, saM0 1867, 5 moI) kI racanA kI hai usakA Adi nimnavat hai zrI pArzvadeva ne praNamIye, sarasvati tuM samaratha; sthUlibhadra thUNatAM thakA, Ape sarasa arth| guru- kalpataru pUre manakAmi, ratana ciMtAmaNi pAMmi; zrI gulAba vibudha supasAi pAmi, mANikya mahodaya kaami| aMta meM racanAkAla ina paMktiyoM meM darzAyA gayA hai Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 mANikya sAgara - mAnavijaya || darbhAvati maMDana dUha vihaMDana, sAMbhala loTaNa pAsa, zIla bheda samakita guNa varSe, suda terasa sIta maas| zrI vijaya jinendra sUrizvara rAje, darbhAvati rahI caumAsa, zA hemA suta mAdhava vacane, rasavela racI suvilaas|295 arthAt yaha racanA 'darbhAvatI' meM zA hemA ke putra mAdhava ke Agraha para racI gaI thii| mAnavijaya | tapAgacchIya ratnavijaya Apa ke guru the| Apane saM0 1840 phAlguna zukla 13 ko siddhAcala tIrtha mAlA' kI racanA kii| isakA anya vivaraNa-uddharaNa upalabdha nahIM ho skaa|296 mAnavijaya // - tapA0 vijayarAja sUri; dAnavijaya; vRddhivijaya; kapUravijaya ke ziSya the| ApakI do racanAoM kA ullekha milatA hai prathama 'gajasiMha kumAra rAsa' (4 ullAsa 64 DhAla saM0 1843 phAlguna zukla 2 piMDapura vijaya lakSmI sUri rAjaye) kA Adi zrI jina caubIse namuM, viharamAna vali bIsa; prema dharIne praNamatAM, puhace sayala jgiis| isameM paMca parameSThI kI vaMdanA ke pazcAt kazmIra kI vikhyAta sAradAdevI kI vaMdanA hai| tatpazcAt marudezastha ajjhArI devI kI bhI prArthanA kI gaI hai| yaha kRti zIla ke mahattva ke dRSTAMta svarupa gajasiMha kumAra kA zIlavAna caritra pAThako ke sammukha prastuta karatI hai, yathA zIlopari je varNavaM gajasiMha kumAra caritra; uttamanAM guNa gAvatAM hove janama pvitr| guruparaMparAntargata Upara die gaye guru jano kI kavi ne vaMdanA kI hai| racanAkAla- saMvata rAma vANa ghRti varSe, mujha mati ne anusArI jI; ____phAguNa sita dvitIyA ne divase, rAsa racyo se vArI jii| yaha racanA kavi ne apane ziSya pratApa ke lie kI thii| ApakI dUsarI racanA 'mAnatuMga mAnavatI rAsa' kA mAtra nAmollekha milatA hai| racanA se saMbaMdhita anya vivaraNa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa evaM uddharaNa Adi upalabdha nahIM hote haiN|297 mAla lokAgaccha ke khUbacaMda saMtAnIya nAthA jI inake guru the| inhoMne kaI racanAyeM kI hai; unameM se kucha kA saMkSipta paricaya-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai ASAr3ha bhUti coDhAliyu athavA saMJjhAya (saM0 1810 ASAr3ha zukla 2, bhuja) Adi- vANI amRta sArakhI Apo sarasvatI mAya; nija guru caraNa namI karI, gAMsU mhaamuniraay| lobhe karI mAyA racI, te ASAr3ho jANa, paDIne caDIyo te valI, jo guru mAnI aann| racanAkAla- saMvat nabha (a) vanI gaja mahI re, ASAr3ha suda bIja saar| bhujanagara mAM bhAva su re, racio a adhikAra, re praannii| yaha racanA gacchapati zrI mANekacaMda ke zAsana meM racita hai, yathA gachapatI zrI mANekacaMda jI re, lokAgaccha siradAra, puja nAthA jI pasAya thI re, mAla munI hitakAra, re praannii| yaha racanA jaina svAdhyAya maMgalamAlA bhAga-2, pR0-313 aura ratnasAra bhAga2 , pR0-377 para prakAzita hai| rAjamatI saMJjhAya (17 kar3I saM0 1822 kArtika zukla 15, mudrA); Adi- gorava meM sakhIyo saMghAta, rAjula nirakhe he| aMta- aThAra bAtIse naraMdA kArtika pUnama he, gAI re UlaTa dharI jii| zrI lokAgaccha manuhAra, munarA vidaha mAhe, zrAvaka Agraha karI jii| alAcI kumAra chaDhAliyuM (1855 jyeSTha, aMjAra) Adi- mAta mayA karo sarasatI, Apo avirala vANa, nija guru caraNa namuM sadA, ANaMda hita cita aann| isa racanA meM bhAva kA mahattva darzAne ke lie alAcI kumAra kI kathA kA dRSTAMta prastuta kiyA gayA hai| racanAkAla nimna paMktiyoM meM prastuta hai saMvat aThAra paMcAvane jI, jeTha mAsa sukhasAra, Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAla 171 SaT DhAle karI gAiyojI, rahI caumAso aMjAra, suguNa nara bhAva bar3o sNsaar| yaha kRti jaina saMJjhAsa saMgraha (sArAbhAI navAba) meM prakAzita hai aura jaina saMJjhAya mAlA (bAlAbhAI) bhAga 1 meM bhI prakAzita hai| SaT bAMdhava no rAsa (21 DhAla saM0 1857 kArtika, mAMDavI) Adi- "tIrthaMkara bAvIsamA jAdava kula mAMhi caMda, - bAla brahmacArI sadA namU, praNamuM nema jinnNd| aMta- savA akavIsa DhAle karI gAyo, prabaMdha ghaNo ati mITho re, adhiko ocho meM nathI bhASyoM, jo kAIM zAstra mAM dITho re| saMvat aThAra satAvanA varSe prakAsyoM kAti comAse sukhakAra re, mAMDavI viMdara ati ghaNu suMdara lokogacha zrIkAra re| gacchapati khUbacaMda jI virAje, tasa zAsana sakha dAyA re| pujya nAthA jI taNA supasAye, mAla muni guNa gAyA re| yaha prabaMdha gaja sukumAla, balabhadra aura zrI kRSNa Adi chaha bhAiyoM kI kathA para AdhArita hai| aMtaraMga karaNI athavA jIva ane karaNI no saMvAda' kA Adi gAvahiM kei prema syu ho, biMdulI muralI tAna, karanI hauM taU gAyasyu ho, tamha suNiyahu catura sujaann| X X X X X X jIva kahai huM puruSa huM ho, puruSa bar3A saMsArI, karanI terau nAma huI ho, kyA tUM bapurI naarii| aMta- jIva puruSa hai udyamI ho, karaNI hui tasu nAri, bhAgya milai jau sAthi taU ho, kAja sarai sNsaari| je jaga zubha karaNI karai, suhaDa vacana pratipAla, sImaMdhara sAkhI sadA ho, praNamai tinha muni maal|298 jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM inhI mAla muni ko aMjanA suMdarI caupAI kA bhI kartA batAyA gayA thA kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kA spaSTa mata hai ki usake kartA anya mAla muni the| prastuta 'saMvAda' meM bhI guru paraMparA na hone se yaha nizcaya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki isake racayitA yahI mAla muni haiN| mAlasiMha Apake guru lokAgacchIya RSi karamasI the| inhoMne 'kalAvatI coDhAliyuM' kI racanA saM0 1835 zrAvaNa zukla paMcamI ko pUrNa kii| yaha racanA prakAzita hai|299 megha inakI guru paraMparA aura itivRtta Adi ajJAta hai kintu inakI do kRtiyoM 'megha vinoda' aura caturvizati stuti kI pratiyA~ prApta haiN| ye racanAyeM saM0 1835 ke AsapAsa racita haiN| inakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 'megha vinoda' kA prAraMbha isa prakAra huA hai sakala jagata AdhAra prabhu, sakala jagata siratAja, pApa vidAraNa sukha karaNa, jaya-jaya zrI jinraaj| tAhiko meM samari kai, karUM graMtha sukhakAra, megha vinoda nAma rasa, sakala jIva upkaar| ina paMktiyoM se spaSTa hotA hai ki lekhaka jaina dharma aura jinarAja meM AsthA rakhatA hai| guru kI vaMdanA hai kintu nAma-patA nahIM hai, yathA caraNa jugala guru ke namuM, samaru sArada mAya; punaH gaNeza pada nita namuM, dina dina maMgala thaay| kavi apAra jaga meM bhaye, kIne graMtha apAra, tina graMthana kA mata lahI, kahata megha sukhkaar| 'caturviMzati stuti' (saM0 1835 phAlguna zukla 13 maMgalavAra, phagavAr3A) isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM tanujo rAma susiddhi nisapati mAsa phAgaNa sudi kahI, tInadasa tithi bhUmi ko suta nagara phaguA kara lhii| kara jor3a ke muni megha bhAkhe zaraNa rAkhU jinezvaraM; saba bhavika jana mila karo. pUjA, japo nita prmeshvrN|300 isameM racanAkAla spaSTa nahIM hai| tanujA kA artha samajha meM nahIM aataa| megharAja Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlasiMha - meghavijaya 173 __Apa lokAgacchIya sAdhu jagajIvana ke ziSya the| ApakI do kRtiyoM kA paricaya Age prastuta kiyA jA rahA hai 'jJAna paMcamI stava' (5 DhAla, saM0 1830 caumAsA, vIramagAma) Adi- zrI caubIseM jina namI, navavidhi siddhi jJanadAtAra, kAtika zudi sobhAgya paMcamI, jehanUM zAstre vaaNnn| teha taNA guNa lesa kahuM, vistara zAstra thI jaaNnn| kalaza- lUMkAgacche pravara prabhAkara rUpa jIva jI gaNadharo, tasa paraMparAyeM gujarAtI gacche jagajIvana jI mndhro| tasa ziSya gaNI megharAja jape vIramagAma rahI comAsa a, saMvata aThAra trIse saMvacchara saMgha ne harakha ullAza / ApakI dUsarI racanA 'pArzvajina stavana' (9 kar3I, saM0 1841) hai, usakA Adi aura aMta isa prakAra haiAdi- pAsa jinesara bInavU re lAla, vInataDI avadhAra, aMta- saMvat aThAra aketAla meM re lAla, rahI comAsa zubha kAja re| kahe pUjya jagajIvana taNo re lAla, ziSya gaNI megharAja re|301 meghavijaya Apa raMgavijaya ke ziSya the| Apane 'goDI pArzvanAtha stava' athavA megha kAjala saMvAda nu stavana saM0 1857 se kucha pUrva likhA thA kyoMki ukta saMvat kI likhI hastaprati prApta hai| jainagurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM desAI jI ne isa kRti kA kartA raMgavijaya ke ziSya nemavijaya ko batAyA thaa| isalie inakA vivaraNa nemavijaya kI anya racanAoM ke sAtha yathAsthAna diyA jA cukA hai|302 ho sakatA hai ki meghavijaya ke sthAna para bhUla se nemavijaya likha diyA gayA ho| jo ho, kRti kA paricaya donoM sthAnoM para ThIka hai, zaMkA kevala kartA ke saMbaMdha meM hai| nAmoM meM heraphera honA saMbhava hai, yaha zodha kA viSaya hai| motIcaMda (yati) Apa jodhapura nareza mAnasiMha ke sabhAratnoM meM the| mahArAja ne inheM jagadguru bhaTTAraka kI padavI pradAna kI thii| Apa hindI ke acche kavi the| itanI prazaMsA to kAmatA prasAda jaina ne inakI kI hai kintu eka bhI racanA kA vivaraNa-uddharaNa kauna kahe nAmollekha taka Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nahIM kiyA hai isalie kheda hai ki inake kRtitva kA paricaya nahIM diyA jA skaa|303 mohana ApakI eka hindI racanA 'sRSTi zataka nA dohA' (162 kar3I) kA uddharaNa upalabdha hai jise Age prastuta kiyA jA rahA haiAdi- dhanya kRtAratha ke hiyeM, zrI arihaMta sudeva, suguru base jiNadharma phuna, pAMca namaNa nitmev| aMta- nemicaMda bhaMDAri kRta, gAthA keika ama vidhi bhaga-bhanga bhavika bhaNo, lakho laho shivkssem| SaSTIzataka prAkRta thakI, dodhaka kiyA subhaas| dodhaka zodhaka buddhijana, sevaka mohana taas|304 isase jJAta hotA hai ki mUla racanA nemicaMda bhaMDArI kI prAkRta meM thI, use kavi ne hindI meM prastuta kiyaa| mohana (molhA 1) jIvarSi ke praziSya evaM zobharSi ke ziSya theN| Apa gadyalekhaka the| Apane 'anuyoga dvAra sUtra bAlA0' kI racanA kI hai| isakI gadyabhASA kA namUnA nahIM upalabdha ho skaa| jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM isake kartA kA apara nAma 'mAlha' diyA gayA thA kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI koThArI inakA molhA nAma zaMkAspada mAnate hai| molhA nAmaka eka anya kavi ho cuke haiM jinakI racanA 'lokanAlikA dvAtriMzkiA bAlA0' kA ullekha anyatra ho cukA hai|305 yazaH kIrti (bhaTTAraka) Apane 'cArudatta zreSThI rAsa' kI racanA saM0 1875 jyeSTha zukla 15 ko kii| inake ziSya khuzAla dvArA kI gaI isa racanA kI prati saM0 1876 kI apUrNa prApta huI hai| isase patA calA ki bhaTTAraka yaza: kIrti ne yaha racanA khaDaga pradeza ke dhUleva gA~va sthita Adi jinezvara dhAma meM rahakara likhI thii| isameM inakI vistRta guru paraMparA dI gaI hai, yathA ye "mUlasaMgha balAtkAra gaNa bhAratIgaccha sakala kIrti > jJAnabhUSaNa > vijaya kIrti > zubhacandra > sumati kIrti > guNa kIrti > vAdi bhUSaNa > rAma kIrti > padmanaMdi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohana - raMgavijaya 175 > devendra kIrti > kSemendra kIrti > narendra kItri > vijaya kIrti > candra kIrti kIrti rAma ke ziSya the / 306 inake rAsa kA uddharaNa yA anya koI vivaraNa nahIM milaa| raMgavijaya Apa tapAgacTha ke prasiddha AcArya vijayAnaMda sUri kI paraMparA meM vijayadeva sUri > labdhivijaya > ratnavijaya mAnavijaya > vivekavijaya aura amRtavijaya ke ziSya the| inake guru amRtavijaya bhI kavi the| unakI preraNA se inhoMne bhI adhyAtma aura vinaya ke bahutere suMdara padoM kI racanA kI hai| vaiSNava kaviyoM ne jaise rAdhA aura kRSNa ko lakSa karake bhakti aura zRMgAra kI racanAyeM kI vaise hI inhoMne rAjamatI aura neminAtha ke viSaya meM bahuta se zrRMgAra bhAva ke pada likhe haiN| udAharaNArtha eka pada prastuta hai-- Avana derI yA horI | caMdamukhI rAjula sauM jaMyata, lyAu manAya pakara brjorii| phAguna ve dina dUra nahIM aba, kahA socata tU jiya meM bhorI / bA~ha pakari rAhA jo kahAvUM chADU nA mukha mAMhai rorI / saja saMgAra sakala jadu vanitA, abIra gulAla lei bhara jhorI / nemIsara saMga khelauM khelaunA, caMga mRdaMga Dapha tAla TakorI / hai prabhu samadavijaya kai chaunA, tU hai ugrasena kI chorI / raMga kahai amRtapada dAyaka, cirajIvahu yA juga juga jorI / 307 saM0 1849 meM inhoMne khar3I bolI meM eka g2ajala likhI jisameM ahamadAbAda nagara kA varNana kiyA gayA hai| hindI pradeza meM usa samaya khar3I bolI kAvya bhASA nahIM bana pAI thii| isalie isakA bhASA - itihAsa kI dRSTi se mahattva hai| ApakI anya racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta hai zaMkhezvara pArzvanAtha paMcakalyANa garbhita pratiSThA kalpa stavana (saM0 1849) isI varSa phAlguna zukla paMcamI zukravAra ko savAIcaMda- khuzAlacaMda ne bharuca meM pArzvanAtha kI pratiSThA karAI thI; usI prasaMga meM usakA stavana karate hue kavi ne pratiSThA kI saMpUrNa vidhi kA varNana kiyA hai| isakA prAraMbha dekheM svasti zrIdAyaka vibhu jaganAyaka jinacaMda, moha timira ne cUravA, pragaTyo parama diNaMda | pitA-putra udyama karI kharcI dravya udAra, mUrti saMkhesara pArzvanI, pragaTa karI manohAra / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 racanAkAla aMta --- hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ima sayala sukhakara durita bhayahara pAsa jI saMkhesaro / nidhi adhi vasu sasI mAna varaSe gAiyo alavesaro / aha pratiSThAkalpa tavana sAMbhalI jo sdvhe| riddhi vRddhi siddhi sadhale sadA raMgavijaya lahe / yaha racanA 'jaina satya prakAza' meM prakAzita hai| pArzvanAtha vivAhalo (18 DhAla, saM0 1860 Aso suda 13 bharuca ) pAsa prabhu vivAhalo, bhaNasye suNasye jeha re, Talasye viraha dukha tehanA, iMchita lahasye teha re / saMvat aThAra ne sATha nI, dhanaterasa dina khAsa re / bhRgupura caumAsI rahI, kIdho a abhyAsa re / yaha pArzvanAtha jI no vivAhalo tathA divAlI kalpa stava meM prakAzita hai| 'sadayavaccha sAvaliMgA no rAsa' kA kevala nAmollekha milA hai, koI vivaraNa aura uddharaNa nahIM prApta huaa| desAI ne jai0 gu0 kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM pahale 'zaMkhezvara pArzvanAtha pratiSThA kalpa stava' kA racanAkAla saM0 1779 batAyA thaa| isake AdhAra para inheM 18vIM sadI kA kavi mAnA thA, parantu bAda meM sudhAra kara saM0 1849 kiyA aura raMgavijaya ko 19vIM zatI kA kavi svIkAra kiyA jo kaI pramANoM ke AdhAra para ucita pratIta hotA hai / 308 eka anya raMgavijaya inake kucha bAda meM hue jinhoMne saM0 1991 meM 'paM0 vIravijaya nirvANa rAsa' likhA hai / vIravijaya kA samaya saM0 1830 se 1908 taka nizcita hai| isalie isa rAsa kA yaha racanAkAla samIcIna hai| isa prakAra dUsare raMgavijaya bIsavIM zatI ke kavi Thaharate hai ataH inakA vivaraNa vahIM denA ucita hogaa| vaha racanA jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| raghupati ye kharataragacchIya vidyAnidhAna ke ziSya the| Apa acche kavi the| ApakA samaya 1787 se 1839 taka hai arthAt ye 18vIM aura 19vIM zatI ke saMdhikAla racanAkAra hai / ata: pUrva yojanAnusAra inakA saMkSipta paricaya yahA~ bhI diyA jA rahA hai| ApakI bhASA marupradhAna marugurjara ( purAnI hindI ) hai| ApakI do racanAoM kA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai, eka 'jainasAra bAvanI' aura dUsarI bhojana vidhi| dUsarI racanA meM bhagavAna mahAvIra ke janmasamaya ke dezATana kA varNana kiyA gayA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghupati - ratnacaMda | 177 hai| / prathama racanA 'jainasAra bAvanI' mAtRkAkSarA paddhati para racita haiM; isameM kula 58 padya hai| yaha racanA saM0 1802 meM nApAsara meM racI gii| isakA prAraMbhika padya isa prakAra hai OMkAra bar3I saba akSara meM, iNa akSara opama aura nhiiN| kArana ke guNa Adari kai, dila ujvala rAkhata jAMNa vahI / U~kAra ucAra bar3e-bar3e paMDita, hota haiM mAnita loka yahI / OMkAra sadA jo dhyAvata hai, sukha pAvata haiM rudhanAtha sahI / 309 inakI anya upalabdha racanAoM jaise naMdiSeNa cau0, zrIpAla cau0 aura subhadrA cau0 Adi kA vivaraNa tathA uddharaNa hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa khaNDa - 3 para pR0 388 se 393 para diyA jA cukA hai| yahA~ kevala 19vIM zatI meM racita ukta do racanAoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| ratnacaMda | inheM nAgaura nivAsI gaMgArAma sarAvagI ne kur3hagA~va ke kisI vyakti ke yahA~ se goda liyA thaa| pUjya gumAnacaMda jI ke upadeza se inheM vairAgya huA aura saM0 1848 meM maMDora meM dIkSita hue| ApakA janma saM0 1834 meM huA thA arthAt 14 varSa kI vaya meM sAdhu ho gye| inheM 1882 meM AcArya pada prApta huaa| ApakA svargavAsa saM0 1902 jyeSTha zukla 14 ko jodhapura meM huaa| Apa saMyamI sAdhu, zreSTha vidvAna aura acche racanAkAra the| saM0 1852 se 1891 taka Apa racanAzIla rhe| isa avadhi meM Apa ne nimna racanAyeM kA V caMdanabAlA caritra (DhAla 14 saM0 1852, pAlI); caMdana malayAgiri caritra (DhAla 16, saM0 1854, pAlI); nirmohI (DhAla 5 saM0 1874, pAlI); gaja sukumAla caritra (DhAla 7, saM0 1875, nAgaura); ASAr3ha bhUti (DhAla 9, saM0 1883, phalaudI); dAmanakha (DhAla 8, saM0 1891, raNasI gA~va); devadattA (DhAla 8 saM0 1891, raNasI gA~va), baMkacUla (DhAla 6 saM0 1891 raNasI gaoNva ), zrI matI cau0 (DhAla 6) aura 10 svajana upadezI (choTI va bar3I sphuTa racanAyeM ) / 310 isa prakAra inakA racanA saMsAra vistRta hai aura prAya: jaina sAhitya ke sabhI pramukha caritroM para inhoMne racanAyeM kI hai| zrI mo0 da0 desAI ne inheM gumAnacaMda kA praziSya aura durgAdAsa kA ziSya batAyA hai| unhoMne inakI kevala do kRtiyoM caMdana bAlA aura nirmohI kA nAmollekha mAtra kiyA hai / 311 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ratnacaMda || - Apa AcArya manoharadAsa kI paraMparA meM the| ApakA janma cau0 gaMgArAma kI patnI zrImatI sarupA devI kI kukSi se saM0 1850 bhAdra kRSNa caturdazI ko vAtIjA (jayapura) nAmaka gA~va meM huA thaa| saM0 1862 meM mAtra 12 varSa kI avasthA meM ye muni harajImala se dIkSita hue aura saM0 1921 meM inakA AgarA meM svargavAsa huA thaa| ye bar3e kuzala tArkika, zAstra vidvAn aura acche kavi the| inhoMne gadya aura padya donoM sAhityika vidhAoM meM paryApta sAhitya kI racanA kii| padya vaddha racanAoM meM jina stuti, satI stavana, saMsAra vairAgya, bAraha bhAvanA, bAraha mAsA ke alAvA kaI bhAvapUrNa AdhyAtmika pada prApta haiN| inakA prakAzana ratnajyoti, nAma se do khaNDoM meM saMpAdita karake zrIcanda ne zrI ratnamuni jaina kAleja, lohAmaMDI, AgarA se kiyA hai| caritra kAvyoM meM sukhAnaMda manoramA caritra vistRta racanA hai| kaI caritra kAvya jaise samara carita aura ilAyacI carita Adi prakAzita hai|312 ratnadhIra kharataragacchIya sAdhu harSavizAla > jJAnasamudra > jJAnarAja > labdhodaya, jJAnasAgara ke ziSya the| ApakI eka gadya racanA kA ullekha milA hai jisakA nAma hai 'bhuvana dIpaka baalaavbodh'| yaha racanA saM0 1806 kI hai| isakA racanAkAla 'rasA zravasvindumite' kA asaMdigdha artha nahIM baitthtaa| isalie desAI jI ne saM0 1806,313 1856 Adi kaI artha DhUr3he hai parantu ve samAdhAna kAraka nahI hai| ratnavijaya | tapAgacchIya parama prasiddha AcArya hIravijaya kI paraMparA meM kalyANavijaya > dhanavijaya pAThaka > ku~varavijaya upAdhyAya > guNavijaya gaNi> dhIravijaya > puNyavijaya ke ziSya the| ApakI prasiddha racanA 'zukarAja cau0' (65 DhAla saM0 1808 Aso sudI 10, guruvAra, neyaDa) kA prAraMbha isa prakAra huA hai vaMchita pUraNa kai sadA, zrI risahesara deva, cita cope karIne sadA, hUM praNamUM nitmev| isameM zukarAja kA udAra caritra varNita hai| kavi prAraMbha ke pazcAt kahatA hai ki kathA koI ho vaktA se adhika vicakSaNa zrotA ko honA cAhie, tabhI tAtparya grahaNa saMbhava hotA hai, yathA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnacaMda II - ratnavijaya III racanAkAla aMta bAta rasika chai ahanI vaktA chai guNavaMta, vicakSaNa jo zrotA hoi to, Upajai rasa anNt| isameM Upara batAI gaI guru paramparA kA ullekha svayaM kavi ne kiyA hai| caMdra vasu vyoma iMdra vicAre, a saMvat saMkhyA ANo jI, Aso sudi dasamI guruvAre, rAsa pUrothayo jANo jI | neyaDa mAMhi nirupama sohe vairATa samo vArAhI jI, tiNa nayare comAso kIdhI, racanA racI sukhadAyaka jii| pAsaThe DhAle karI racIau, zrI zukarAya carItro jI; ratana kahaiM upasama rasa nAhI, karayo bhavi kAyA pavitro jI / 314 isa pramukha kRti ke alAvA ApakI anya racanAoM 'pratimA sthApana garbhita pArzvajina stava' aura 'caityavaMdana saMgraha' kA bhI ullekha milatA hai kintu inake anya vivaraNa-uddharaNAdi upalabdha nahIM ho ske| ratnavijaya || - Apa tapAgacchIya vidvAn satyavijaya > kapUravijaya > kSamAvijaya > jinavijaya > uttamavijaya ke ziSya the| Apane saM0 1814 ke AsapAsa sUrata meM 'caubIsI' kI racanA kI / prAraMbha ratnavijaya III sUryamaMDala pAsa pasAyA, surata biMdara meM suhAyA re; vikaraNa yoga meM dranera kAyA, cobIsa prabhu guNa gAyA re | isa racanA meM Upara batAI gaI guru paraMparA kA ullekha kavi ne kiyA hai| yaha racanA 'jinendra kAvya saMdoha bhAga 1 pRSTha 51-72 aura snAtra pUjA stavana saMgraha ke pR0 35-52 para prakAzita hai / 315 prati ke aMta meM likhA hai saMvat 1814 nA varSe posa vadi saptama dine ravivAre likhita, paM0 zrI uttamavijaya gaNi ziSya paM0 ratnavijaye ne likhaayit| 179 - tapAgacchIya mANekavijaya inake guru the| inhoMne saM0 1825 ke vasaMta meM siddhacakra stavana athavA navapada stavana kI racanA kii| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 Adi aMta---- hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI sadguru supasAya thI, ArAdhuM siddha cakra aha mahimA che ati ghaNo, suramAM moTo zakra / morA lAla zrI siddha cakraseviye / saMvat 1825 no vasaMta mAsa bakhAMNa mAro, sakala paMDita ziromaNi, mANa kavi je gururAya / tAsa ziSya anubhave karI, kyoM navapada mahimAya, svatatAM bahu sukhA pAmIyeM, ratnavije guNagAya / morA - 316 isake prAraMbha meM dezI arthAt dhuna kA nirdeza karate hue kavi ne likhA hai "kaMtha tamAkU pariharo, 'o desI' isase dhvanita hotA hai ki sudhAraparaka loka gItoM meM tamAkU jaisI nazIlI cIjoM ke niSedha para paryApta bala diyA jAtA thaa| isa racanA kI prati zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ke pAsa hai| isameM mANekavijaya ke gaccha kA ullekha nahIM hai| lagatA hai ki desAI jI ne anumAna se hI gaccha kA nirdeza kara diyA hai| ratnavimala ye kSemakuzala zAkhA ke muni kanakasAgara ke ziSya the| inakI nimnAMkita cAra racanAoM ke vivaraNa upalabdha haiM jise Age prastuta kiyA jA rahA hai| puraMdara cau0 (saM0 1827, kAlaunA) maMgala kalaza cau0 (saM0 1832, benAtaTa), tejasAha cau0 (saM0 1834, bAvar3Ipura), ilApUtra rAsa (saM0 1839, rAjanagara) ye cAra graMtha agaracaMda nAhaTA dvArA batAye gaye hai / 317 zrI desAI ne inakI guru paraMparA isa prakAra batAI hai - kharataragaccha kI kSema zAkhA ke dharma kalyANa inake praguru aura kanaka sAgara inake guru the| maMgala kalaza cau0 (saM0 1832, bIjA zrAvaNa zukla 15, benAtaTa) racanAkAla-- saMvat aThAra battIsA barase dvitIya zrAvaNa sudI haraSe jI, zakhar3I pUnama maMgala divase, kIyo saMbaMdha jagIse jI / isa racanA meM kharataragaccha ke prabhAvazAlI AcArya jinacaMda aura usakI kSema zAkhA ke ukta donoM AcAryoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| benAtaTa zAyada inakI janma bhUmi bhI thii| kavi ne likhA hai marudhara deza pura benAtaTa jihAM che AIno thAno jI, tihAM comAso kaviyaNa kIdho, bhaviyaNa se bahu mAno jI / pAThaka ratanavimala kahe bhAI, suNajyo saMbaMdha savAI jI / 318 ilAputra rAsa (9 DhAla, saM0 1839 caumAsA, rAjanagara ) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnavimala - rAjaratna Adi racanAkAla-- saMvata aThAra barasa guNa cAlIse rAjanagara caumAse jI, zrI jinacaMda sUri guru rAje, tehanI AjJA kAje jI / hai| Adi sakala siMddha arihaMta ne praNamuM paramAnaMda, sAMnidha kari zrutadevatA, vacana amRta aravRMda / racanAkAla aMta-- Avazyaka nI vRtti anusAre, RSimaMDala piNa dekhI jI, te anusAre me piNa bhAkhyo, sUtra mAMhe guNa pekhI jI / isase vidita hotA hai ki isa racanA kA AdhAra srota Avazyaka aura RSimaMDala tejasAra cau0 (saM0 1839, prathama jyeSTa kRSNa 10, maMgala, bAvar3I ) praNamuM carana jiNesara, siMdha lakSaNe sukhakAra, sAsananAyaka upadesyoM, mokSa taNo o dvAra / 181 saMvata aNara varasa guNa cAlai, jyeSTha prathama guNa mAsai jI vadi dasamI ne maMgalavAre bAvar3I pura muni mAse jii| mokSa gAmInA guNa gAvatAM bhAvanA subha bhAvatA jI, karma khapAne nAma jayaMtA, samaraNA dhyAna dharaMtA jI / jenara bhaNasI guNasI bhAve madhura svare je gAve jI, anicala padavI tehI ja pAve, riha samRddhi ghara Ave jI / 319 sanatkumAra prabaMdha catuSpadI (saM0 1823 bhadra zukla 2, ravivAra, jayapura) yaha racanA nAhaTA jI dvArA batAI racanAoM se pUrva racita hai| isakA ullekha nAhaTA jI ne nahIM kiyA thaa| unhoMne ilAputra rAsa kA nAmollekha kiyA thA, para desAI jI ne usako chor3a diyA hai| sanatkumAra cau0 meM vahI guru paraMparA dI gaI hai jo pahale varNita tIna racanAoM meM ullikhita hai ataH yaha nizcita hai ki prastuta racanA ke karttA vahI ratnavimala haiM jo prathama tIna ke kartA haiN| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM rAjaratna jaipura nagara anoyama virAjai siMdha adhika tihAM chAjai jI, mahimA dharma tajI ati dIye, dina dina ariyaNA jIpaI jI / 320 rAjakaraNa (dekhe pR0 152 para, pahale unheM chApe taba rAjaratna ko dekheM) Apa tapAgacchIya AcArya udayaratna > uttamaratna > jinaratna > kSamAratna ke Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ziSya the ApakI racanA uttamakumArarAsa (27 DhAla saM0 1852 Aso sudI 2 budhavAra, kheDA) kA paricaya prastuta hai| Adi isakI bArahavI kar3I taka sarasvatI vaMdanA ke pazcAt paMca tIrtha Adi deva, zAMti, nemanAtha, pArzva aura mahAvIra kI vaMdanA hai| isameM uttamakumAra kI kathA ke madhyama se supAtra ko dAna dene kA mahattva darzAyA gayA hai- yathA sarasvatI bhagavatI sAradA, samaru sadaguru nAma, caraNa jugala namuM nAma thI, bhAva dharI abhiiraam| guru tAraNA guru devatA, guru dIpaka sama jyota, mAtA pItA bandhava guru, gyAna ravI udyota / aMta rAjakaraNa isameM pahale batAI gaI guru paraMparA kA ullekha kavi ne kiyA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - supAtra dAnanA joga thI, pAmyo sukha bharapUra, punya dAna uttama kathA, sAMbhalatA dukha duur| X X X X X X saMbaMdha uttamakumAra no, sAMbhalayo naranAra, aka mane akAsane, kahUM tehano adhikAra / saMvata aThAra syoM bAvana Aso suda bIjA ne vAra budhe re, rAsa racyo kheTakapura mAMhe, sAMbhalajyoM mana suddhe re| vetravatI kAMThe dIdArU, rasUlapurA mA gavAyA re, rISabha zAMti bhIr3a bhaMjana sohane, tyoM meM kalaza car3hAyA re, DhAla sattAvIsamI sahuzrotA sAMbhalI ne sadvahIiM re, rAjaratana kahe pUraNA padavI jinavara vacane lahIaM re / 321 Apa kI eka racanA, 'zrI jinamahendra sUri bhAsa' ai0 jaina meM chapI hai| isa bhAsa meM batAyA gayA hai ki ApakA janma zAha rudhanAtha kI patnI suMdarI kI kukSi se huA thaa| Apa jinaharSasUri ke paTTadhara the| isa gIta meM kavi ne mahendrasUri ke marudeza padhArane para jo harSa huA usakA varNana kiyA hai| udayapura nareza dvArA Apako padhArane ke lie vinatI bhejane aura mer3atA, bIkAnera, jaisalamera ke jaina saMghoM ke vijJaptiyoM ko bhejane kA varNana kiyA gayA hai| jina mahendra ke paTTadhara jinabhakta sUri aura unake ziSya jinacandra sUri kI gAdI jayapura meM hai| isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjakaraNa - rAjazIla (pAThaka) 183 vArI jAUM pUja mahArI vInati suNajo adhiko cAva, suguru mhArA ho; mhAM disatha karajyoM mayA, dharo padma sakomala pAMva / rAjakaraNa ne svayaM bhI unako padhArane kI vinatI kI hai, yathA dilabhara darzana dekhane, saphala kare saMsAra, rAjakaraNa nita rAja re, pAMya lAgai harSa apAra / isa bhAsa meM do gahUliyA~ haiN| prathama gahUlI meM padhArane kI vinatI vijJapti kA vivaraNa hai aura dUsarI gahUlI meM unake mAtA-pitA Adi kA varNana hai / isI bhAsa ke sAtha jina 'saubhAgyasUribhAsa' bhI chapA hai / ina donoM racanAoM kA ghaniSTha saMbaMdha hai| jinaharSasUri ke svargavAsoparAMta unake pada ke lie vivAda huaa| jinasaubhAgya dIkSita jinaharSa ke ziSya the aura mahendra kisI anya yatI ke ziSya the para jinaharSa ne mahendra ko apane pAsa rakhakara vidyAbhyAsa karAyA thaa| donoM meM se jinaharSa kA paTTadhara kauna ho? isa vivAda kA nirNaya karane ke lie ciTThI DAlI gii| jaba jina saubhAgya gaccha ke mukhya yatiyoM ko bulAne bIkAnera cale gaye to idhara kucha yatiyo aura zrAvakoM ne milakara mahendra ko paTTadhara ghoSita kara diyaa| jaba jina saubhAgya vApasa lauTe to yaha samAcAra pAkara vApasa bIkAnera lauTa gye| bIkAnera ke zrAvakoM-yatiyoM aura rAjA ratnasiMha ne jinasaubhAgya ko paTTadhara ghoSita kara diyaa| isa aitihAsika vivAda kI sUcanA isa bhAsa se milatI hai| isa bhAsa se patA calatA hai ki jina saubhAgya koThArI karmacanda kI patnI karaNa devI kI kukSi se utpanna hue the, aura ratnasiMha Adi ke prayatna se saM0 1892 mArgazIrSa zukla saptamI guruvAra ko gAdI para AsIna hue the| khajAncI lAlacaMda ne paTTotsava bar3I dhUmadhAma se kiyA thaa| bhAsa kA prAraMbha isa prakAra hai karaNA de kUMkhe UpanA, sadaguru jI pitA karamacaMda vikhyAta ho, gacchanAyaka saubhAgya sUri ho sadaguru jI / aMta meM pATa para virAjane kI tithi dI gaI hai, yathA saMvata aThAra bANave sadguru jI suda sAtama guruvAra ho, migasara pATha virAjiyA sadguru jI, khUba thayA gahagATa ho / 2322 isake kucha hI pazcAt unake kisI priya ziSya ne yA saMbhavataH rAjakaraNa ne hI yaha bhAsa bhI likhA hogA | rAjazIla (pAThaka) - Apa kI gadya racanA 'siMdura prakara bhASA bAlA0 saM0 1838 se kucha pUrva d Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kI hai| inake aMta meM likhA hai siMdura prakAzabhidha zAstrasyAneka saMgatArthasya bAlAvabodha kara pAThaka rAjazIlena / 323 isake gadya kA namUnA anupalabdha hai| hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjendra vijaya ye tapAgacchIya bhagavAna ke ziSya the| Apane 21 prakArI pUjA saM0 1866 kArtika 13, khaMbhAta meM kI / 324 isI varSa rAjendra vijaya dvArA hI likhI gaI isakI pratilipi bhI prApta hai| rAjendrasAgara Apa kI gadya racanA 'vetAla pacIsI' prasiddha janakathA vikrama vaitAla para AdhArita hai| yaha racanA saM0 1814 phAlguna kRSNa 11, bIkAnera ko huii| isakA prAraMbha isa prakAra hai| aMta praNamuM sarasati pAya, bale vInAyaka vinavuM, buddhi de siddhi divAya, sanamukha thAye sadguru | usa samaya bIkAnera meM rAThaur3a karNa aura unake rAjakumAra anUpasiMha kA zAsana thaa| yaha saMskRta mUla racanA kA hindI bhASAntara hai / kathA kA prAraMbha isa prakAra huA hai, atha kathA prabaMdha dakSiNa deza ne prasyAMnapura nagara, tIhAM vikramAditya ujeNI nagarI no rAjA mukhya pradhAna muMhatA sahita sabhA mAMhi baiTho, kehavo ke sohA / isake gadya ke bIca bIca meM subhASita dohe paryApta mAtrA meM die gaye haiM, yathA ghor3A hAthI sAra sahU kapaDo kASTha pASANa, mahArAja nArI puruSa ina bahu aMtara jAMNi / kathA huI manabhAvanI UpanI bIkAnera, cAhegA jana sAMbhalaI, milamila racituM phera / kautuka ku~vara anupasiMha kere likheM banAI bAta / pacabIsI betAla nI bhASA kahI bahu bhAya / 325 isakI eka prati iNDiyA aphisa lAibrerI meM hai| zAyada yaha prati bhI inhIM kI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 rAjendravijaya - rAmacandra // likhI huI hai| rAmacandra | - ApakI eka racanA 'daza pratyAkhyAna stava'326 saM0 1831 kA ullekha desAI ne jai0gu0ka0 ke prathama saMskaraNa meM kiyA hai kintu anya vivaraNa yA uddharaNa ityAdi nahIM diyA hai| rAmacanda || - lokAzA > rupa > jIvarAja > varasiMga saMtAnIya bAlaMca> lakhamIcaMda ke ziSya the| inakI racanA 'tejasArarAsa (109 DhAla, saM0 1860 bhAdra zukla 5, nautanapura-navAnagara) kA prAraMbha isa prakAra hai svasti zrI caMda guru prate, preme karIya praNAma, buddhi vRddhi huM kII, jeha thI pAmyoM parama sudhaam| isameM pratimApUjana kA virodha kiyA gayA hai, udAharaNArtha ye paMktiyA~ dekheM jina paDimA ne pUje, Azrava lAgeM aneka, kamalA prabhAcArya bhamiyoM te bhava achek| ama jANIne loMke dayA dharma dIyAyo, gujarAte loMkA giravo te gachapati paayo| isameM loMkAzAha dvArA loMkAgaccha kI sthApanA se lekara Upara varNita sabhI gurujanoM kA sasammAna vaMdana kiyA gayA hai aMta meM lakhamIcanda ke saMbaMdha meM kavi ne likhA hai lakhamIcaMda guru giravA, subuddhi taNa re dAtAra, vipra zrI gohaNa jJAtI, kSamA taNAM re bhNddaar| yaha racanA mUlata: karamasI bhUdharANI kI kRti para AdhArita hai| racanAkAla- teha bhichAmi dukkar3a hojyo te zrI saMgha sAkhe, nautanapura meM vaMcAsI, saMvata aThAra so saatthe| bhAdaravA suda pA~ca svAta sati siddhi joga; bhavi bhaNase ne gaNase, tehanI hoya te kAyA nirog| aMta- teha guru taNI kRpA thI ziSya rAmacandra raMge karI, bhavi bhaNase guNase jeha suNase, te to ridhi sidhi vaMchita vre|327 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA motIcaMda kevalacaMda dvArA san 1900 I0 meM prakAzita kI gaI hai| DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne 'upadeza bIsI' ke kartA kA nAma rAmacandra RSi likhA hai, paraMtu racanA meM nAma rAyacandra hai na ki raamcNdr| yathA saMmata aThArainI saine ATha vaizAkha suda kahe chai chaTha, yuga jaimala jI rA pratApa suM, tIvarI mAhe kahai chai rISa raaycndr|328 ___isase to lagatA hai ki upadeza bIsI ke kartA jaimala ke ziSya RSi rAyacanda haiM na ki raamcndr| zAyada kAsalIvAla jI ko 'ya' 'ma' pATha meM bhrama huA ho aura rAyacandra ko rAmacandra par3ha liyA ho| ye donoM lekhaka loMkAgacchIya RSi haiM para donoM do racanAkAra haiN| RSi rAyacandra kI racanAoM kA vivaraNa Age yathAsthAna diyA jA rahA hai| rAmapAla __Apane 'sammeda zikhara pUjA' nAmaka hindI padyabaddha pUjA kI racanA phAlguna zukla dvitIyA, saM0 1886 meM kiyaa| Apa digaMbara saMpradAya ke mUlasaMgha gaccha ke AcArya sakalakIrti ke ziSya the| yathA mUlasaMgha manuhAra bhaTTAraka guNacandra jI, tasa paTa sohe sAra hemacandra gachapati sho| sakalakIrti AcAraja jI jAno, jinake ziSya kahe mana aano| rAmapAla paMDita mana lyAvai, prabhu jI ke guNa bahuvidha gaave| racanAkAla aura sthAna kA ullekha ina paMktiyoM meM kiyA gayA hai sahara pratApagar3ha jAno re bhAI, ghor3A TekacaMda tihA rhyaaii| sammedazikharA kI yAtrA Adhe, tA dina meM pUjA rcaave| saMmata aThArA sai sAla meM aura chiyAsI lAya, phAguNa duja zubha jAniye rAmapAla guNa gaay| yaha racanA TekacaMda jI kI sammeta zikhara yAtrA ke avasara para kI gaI thii| yaha prati svayaM kavi dvArA likhita hai, jaisA ina paMktiyoM se vyakta hotA hai jugAdI ke sugeha meM paMDita varanAna jI, ratanacaMda tAkonAma buddhi ko vidhAna jI tAko mitra rAmapAla hAtha jora kahata hai, he syANa mokU dIjiye jinendra nAma leta hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 rAmapAla - rAyacaMda likhita paM0 rAmalAla svhstenn|329 rAmavijaya | - Apa tapAgacchIya raMgavijaya ke ziSya the| Apane jinakIrti sUri kRta 'dhanyacaritra' (dAna kalpadruma, para TavvA athavA stavaka) kI racanA saM0 1835 meM kii| isake gadya kA namUnA nahIM prApta huaa| saMskRta meM racanA kA vivaraNa isa prakAra diyA gayA hai sUri: zrI vijayAdidharma suguro prApya prasAdaM paraM, saMvatyagni guNASTa bhUmi pramite dhanyasya zAlikathA, vicArotra dharo vidagdha caturaH zrI raMgaraMga kavi, statpAdAbuja rekha rAmavijayaiH svasTaSTabo'yaM kRtH|330 rAmavijaya || - Apa 18vIM aura 19vIM zatI kI saMdhibelA ke kavi haiM ata: pUrva yojanAnusAra inakA ullekha isa graMtha ke tRtIya bhAga331 meM kiyA jA cukA hai| vaise, inakI kucha hI racanAyeM 18vIM zatI kI haiM jaise bhatRharizataka traya bAlA0 1788, amarazataka bAlA0 1791; inakI anya adhikatara racanAyeM 19 vIM zatI meM racita haiM jinameM bhaktAmara TavvA 1811, hemavyAkaraNa bhASA TIkA 1822, navatatva bhASA TIkA 1823, satripAta kalikA TavvA 1831, duriyara stotra TavvA 1813, kalyANamaMdira stotra ttvv| 1811, muhUrta maNi graMtha bhASA 1801 ityaadi|332 ye sabhI gadya racanAyeM hai| isase vidita hotA hai ki ye gadya lekhaka bhI utane hI kuzala the jitane padyalekhana meN| ApakI padyavadya racanAoM kI saMkhyA bhI paryApta hai yathA citrasena padmAvatI rAsa 1814, AbU yAtrA stavana 1821, phaloMdhI pArzva stavana 1823 aura neminavaraso ityaadi| inake AdhAra para ye eka acche kavi bhI siddha hote hai| inakI kucha pramukha padya racanAoM kA paricaya isa graMtha ke tRtIya khaNDa meM diyA jA cukA hai, isalie yahA~ vistAra kI AvazyakatA nahIM pratIta hotii| rAyacaMda loMkAgaccha ke RSi jaimala ke ziSya the| ye acche lekhaka the aura inakI aneka racanAoM kA vivaraNa prApta hai| usakA saMkSepa Age diyA jA rahA hai| celaNA cauDhAliyU (saM0 1820 vaizAkha zukla 6; bhImarI); ATha pravacana mAtA DhAla athavA caupAI (saM 1821 phAlguna kRSNa 1, jodhapura) isakA prAraMbha dekheM ___ pA~ca sumati tine gupata, ADhe pravacana mAta, le sukha cAvo sAdhajI, toSa karo dinraat| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 racanAkAla hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA jaina vividhi DhAla saMgraha ke pRSTha 9-20 para prakAzita hai / citta samAdhi paMcavIsI athavA saMJjhAya (1833 mer3atA ), yaha kRti dazAzruta skaMdha para AdhArita hai| racanA vahI hai jo Upara likhA gayA hai| yaha racanA jaina saJjhAya mAlA bhAga 2 aura (anyatra se bhI prakAzita hai| lobha pacIsI (saM0 1834 Aso, vadI, bIkAnera); yaha bhI jaina saJjhAya saMgraha aura anyatra se bhI prakAzita hai| yaha jaina saMJjhAya mAlA bhAga 2 meM bhI prakAzita hai| saMvata aThAre oka bIsa meM rAr3ha jodhAr3o majhAra ho, phAguNa badakam dina re, sutA jaijaikAra ho / jJAnapacIsI (saM0 1835 jodhapura ) yaha bhI uparyukta donoM saMJjhAya saMgrahoM meM prakAzita hai| Adi ASAr3hamUti coDhAliyu athavA paMcADhAliya (saM0 1836 Aso, 10 nAgora, uttarAdhyayana meM ASAr3habhUti kI kathA AI hai, usI kathA saMgraha para yaha racanA AdhArita hai, isakA racanA kAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai saMvat 1836 meM lAla, Aso jaba dasama dina ho, rAkhe samakita bhalo re lAla, jaga meM jANoM dhana ho / yaha jaina svAdhyAya maMgala mAlA bhAga 2 aura jaina saMJjhAya saMgraha meM prakAzita hai| kalAvatI caupAI (saM0 1837, Aso sudI paMcamI, mer3atA ) juga bAhu jina jagata guru, praNamuM jehanA pAMya, zIla taNI mahimA kahUM, caritra suNoM cittalAya | isameM kalAvatI ke zIlavAna caritra kA citraNa mArmika kathA ke AdhAra para prastuta kiyA gayA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - saMvat aThAre setIsa meM jo, kIyo Asoja mAsa abhyAsa, prasiddha pAMcama dhAnaNI jI, meDate nagara comAsa / mRgAMkalekhA caritra yA caupAI (62 DhAla saM 1838, bhAdra kRSNa 11, jodhapura); zIla taraMgiNI sUtra meM mRgalekhA kA ullekha hai, usI ke anusAra yaha caritra citraNa kiyA gayA hai| guru paraMparA se saMbaMdhita ye paMktiyA~ prastuta haiM puja mUdhara jI rA pAThavI jI, jyAro ziSya RSi rAyacaMda, mRgalekhA jI jor3I caupar3a jI, bhASA sarasa sNbNdh| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacaMda 189 racanAkAla- saMvata aThAre se ar3atIsa meM jI, bhAdravA bada igyArasa jAMNa, comAso sahara jodhapura meM jI, jahaiM racIo meM mNddaann| dAnazIla tapa bhAvanA jI, zivapura mAraga cyAra, piNa iNa copAI mAMhe achejI, zIla-taNo adhikaar| mahAvIra cor3hAliyuM (saM0 1839, divAlI, nAgaura) kA Adi siddhAratha kule tu Upano, trizalA de thArI mAta jI, barasIdAna deI karI the, saMjama lIdho jaganAtha jii| the mata mohyo mahAvIra jii| devakI DhAla (1839, nAgaura), aura jobana pacIsI (1840, jodhapura) apekSA kRta laghu racanAyeM haiM, kintu RSabha caritra, narmadAsatI caritra paryApta bar3I racanAyeM haiM, isalie unakA uddharaNa diyA jA rahA hai| RSabhacaritra (47 DhAla, saM0 1840, Aso, zudI 5, pipAr3a) yaha caritra Avazyaka aura kalpasUtra se zodha kara prastuta kiyA gayA hai| isake aMta meM kavi ne likhA riSabha caritra puro huvo re, o sar3atAlIsamI DhAla, bhaNjayo guNajyo bhAva suM re, barase mNglmaal| racanAkAla- saMvata aThAre cAlIsa meM re, Asu mAsa abhyAsa, __zukla pakSa dina paMcamI re, sahira pIpAr3a caumaas| / narmadA satI caupAI (saM0 1841 mAgasara, jodhapura)Adi- sAsaNanAyaka samarIye, mokhadAyaka mahAvIra, jehanA mukha Agala huA, gotama sAmi vjiir| tatpazcAt nemi aura rAjImatI kA smaraNa-vaMdana kiyA gayA hai| yaha kathA zIlaupadeza mAlA se lI gaI hai| yathA sIla upadeza mAla graMtha maiM o, tiNa mAhe vistAra, jo bhASA riSa rAyacaMda jI jor3I jugata su a, leI graMthani sAra x x x x x x x o aThavIsabhI DhAla suhAvaMNI a, sahUM huvo pUrNa saMbaMdha, sIla thakI sulasA satI a, sIle sadA aannNd| narmadA satI kI kathA ke mAdhyama se zIla kA mahattva darzita karane ke lie yaha Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 racanA kI gaI thii| isakA racanAkAla isa prakAra hai hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa naMdana maNiyAra caupAI (nAgaura), cetana prANI saMJjhaya (4 DhAla), kRpaNa pacIsI (jodhapura), kapaTa pacIsI (mer3atA ) aura anya saMJjhaya Adi laghu racanAoM kI saMkhyA kAphI bar3I hai| isa vistRta racanA parivAra se prakaTa hotA hai ki Apa lokagaccha ke 19vIM zatI ke lekhakoM meM agragaNya lekhaka haiN| choTI-choTI tamAma racanAyeM jaise zivapura nagara saJjhaya, gautama svAmI saMJjhaya, marudevI saMJjhAya (prakAzita) aura aneka saMJjhaya Apane likheM haiM jiname se kaI prakAzita bhI haiM / 332 saMmata aThAre igatAlIsa meM a, saira jodhapura comAsa, bhAsa mAgasara saMpUrNa karI a, citta cokhe lIla vilAsa / " inhIM rAyacaMda RSi kI racanA 'upadeza vIsI' bhI hogI jise kastUracaMda kAsalIvAla ne rAmacaMda RSi ke nAma se batAyA thaa| yaha nAma chApe kI azuddhi ke kAraNa bhI ho sakatA hai| zrI agaracaMda nAhaTA ne ApakI prAya: pacAsa racanAoM kI sUcI saMvat aura racanAsthAna ke ullekha ke sAtha kiyA hai jinameM celaNA cauDhAliyu, suguru pacIsI Adi kaI mahattvapUrNa kRtiyoM kA ullekha hai| rupa saM0 1817 se 1859 taka inakA lekhanakArya satat calatA rahA aura isa avadhi meM Apane pacAsoM racanAyeM kI / 333 nAhaTA jI ne inake itivRtta kI sUcanA bhI dI hai| tadanusAra inakA janma saM0 1796, jodhapura meM huaa| inake pitA kA nAma vijayacaMda dhAr3IvAla aura mAtA kA nAma naMdA devI thaa| ye saM0 1814 meM jaimala jI se pIpAr3a meM dIkSita hue| saM0 1861 meM rohita gA~va meM inakA svargavAsa huA thaa| Apa apane samaya ke prakhyAta AcArya evaM kavi the| inakI prAya: do sau racanAyeM prApta haiN| kevala pacIsI saMjJaka racanAoM kI saMkhyA hI pacIso haiM jaise vaya pacIsI, jobana pacIsI, jJAna pacIsI, niMdaka pacIsI ityaadi| inakA kAvya lokabhUmi para Azrita hai aura usameM sAMskRtika garimA ke sarasa citra bar3I kuzalatA se ukere gaye haiN| isa paricaya ke AdhAra para RSi rAyacaMda ko lokagacchIya kaviyoM meM 19vIM zatI kA zreSThatama kavi kahA jAya to koI atyukti na hogii| inase pUrva 18vIM zatI meM do rAyacaMda nAmaka lekhaka ho gaye haiM tIsare rAyacaMda, sItA caritra ke karttA haiN| nAgarI pracAraNI ko khoja riporTa 12 bhAga meM isa racanA kI eka prati kA vivaraNa hai| cauthe rAyacaMda ko mahAtmA gAMdhI apanA AdhyAtmika guru mAnate the| unhoMne adhyAtma siddhi kI racanA kI hai| inase bhinna prastuta rAyacaMda jI mahAna sAdhaka aura lekhaka the| ye nAgorI lokAgaccha ke lekhaka the| inhoMne saM0 1888 mAgha zukla 15 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rupa - brahma rupacaMda makasUdAbAda meM '28 labdhi pUjA' kI racanA kii|335 rupacaMda ye gujarAtI lokAgaccha ke vidvAn saMta the| jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM desAI ne 28 labdhipUjA ke kartA rUpa aura prastuta rUpacaMda ko eka hI vyakti batAyA thA kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka jayaMta koThArI kA kathana hai ki ye donoM bhinnabhinna lekhaka haiN| . eka anya 'rupa' nAmaka lekhaka kA ullekha desAI ne kiyA hai kintu unake gaccha, saMpradAya kA ullekha nahIM kiyA hai| unakI rcnaa| gauDI pArzvanAtha chaMda (12 kar3I) kA Adi aura aMta avazya de diyA hai paraMtu usase inake saMbaMdha meM koI nizcita jAnakArI nahIM miltii| gor3I pArzvanAtha chaMda kI prAraMbhika paMkti isa prakAra hai tribhuvana bhaktitatasAra jyAMuradhAra jAsa jaga uddharaNa aMta akala ghaNa kIrati mahimA ghaNI, sevaka rupa Asai supari dharI jaivaMta gor3I dhnnii|336 brahma rupacaMda ___ Apa pArzvanAtha gaccha ke sAdhu anUpacaMda ke ziSya the| inakI racanA hai kevala sattAvanI (hindI, saM 1801 mAgha zukla 5, ravivAra), isakA Adi dekheMsavaiyA- oMkAra pUraNa brahma padAratha sakala padArtha ke sirasvAmI; vyApaka vizvaprakAza sutaMtara jyoti sarvaghaTa antrjaamii| siddha ahI guru govinda he aru ziSya ahI para chAMhI akaamii| Apu akartA punyatA bhogatA tAhi vilokana meM kevala naami| racanAkAla- saMvata saiju aSTAdasa jAno Upara akottara varasai bacI, mAsa suujjavala mAgha supAMseM tA dina basaMta ritu zubha mcii| x x x x x x kAzI desa nayarI jAtrA ju Aye vRSabha jina kerI, bhAva su bheTyo siddhAcala tIratha karma kaThora miTI bhvpherii| je jaga paMDita bhAvAratha vicAra par3he tinakuM baMdana merI, pUraNA kupA huve sataguru kI kevala saMpatti AvahiM nerii| laghu brahma bAvanI (hindI) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi- UMkAra he apAra pArAbAra koU na pAve, kachuyaka sAra pAve joI nara dhyaavegii| guNa traya upajata vinasata thira rahai, mizrita subhAva mAMhi suddha kaise aavego| agama agocara anAdi Adi jAkI nahIM, auso bheda vacana vilAsa so paavego| naya vivahAra rupA causai hai anaMta bheda, bahmarupa nizcayanaya aka dravya thaavaigo| inake guru nihAlacandra ne saM0 1801 meM brahmabAvanI' kI racanA kI thI jisakA vivaraNa yathAsthAna diyA gayA hai| saMbhavata: isIlie inhoMne apanI racanA kA nAma laghu brahmavAvanI kara diyaa| yathA jinaguNa gAyoM saravaMga mero sAMma hai, ahI laghu brahmabAvanI gyaataamnbhaavnii| aMta meM kavi ne zvetAMbara saMpradAya ke pArzva gaccha aura pArzvacaMda tathA anUpacaMda kA sAdara ullekha kiyA hai| isakI aMtima paMktiyA~ nimnavat haiM anya na sarupa dhAra pUraba ko desa sAra, jihAM bahe sadA sura saritA ko jora re| cidAnaMda tAhI ruSa jAhi meM anaMta suSa, bahma rUpa svAda pAyo kAhe kara sora re|337 rupacaMda gujarAtI lokAgaccha ke kRSNamuni ke ye ziSya the| saM0 1856 se 1880 taka kI avadhi meM inhoMne aneka racanAyeM baMgadeza ke ajImagaMja (murzidAbAda) meM kii| racanAoM kI sUcI nimnAMkita hai zrI pAla cau. (41 DhAla, 1200 kar3I, saM0 1856, ajImagaMja), dharma parIkSA rAsa (saM0 1860, ajImagaMja), paMcendrI caupAI (saM0 1873 phiraMgI rAjye, murzidAbAda), zrI rupasena cau0 (saM0 1878 ajImagaMja); aMbaDa rAsa (1880, ajImagaMja), samyakatva cau0 (apUrNa) ora aThAi labdhi pUjA (saM0 1888, murshidaabaad)|338 zrI desAI ne inakI guruparaMparA isa prakAra batAI hai megharAja > siMdharAja > gurudAsa > mAnasiMha > premakavi > kRSNa RSi ke Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 rupacanda ziSya the| desAI jI ne inakI kucha racanAoM ke vivaraNa-uddharaNa bhI die haiN| unake AdhAra para kucha racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai zrIpAla cau0 saM0 1856, phAlguna kRSNa saptamI, ravivAra, makasUdAbAda (murzidAbAda) ajiimgNj| Adi- prathama namuM guru caraNa kU pAyo gyAna aMkUra, jasu prasAda upagAra thI, sukha pAvai bhrpuur| isameM mahAvIra zreNika ko upadeza dete hue kahate haiM vIra jiNaMda kahe suNa zreNika, acaraja tUM mana jANe jI, navapada mahimA adhikI kahiye, to saMdeha kima ANe jii| racanAkAla aura guru paraMparA se saMbaMdhita paMktiyA~ nimnalikhita haiM ima zrIpAla caritra guNa gAyA, zrotA manahi suhAyA jI, saMvata aThAraha chapana kahavAyA phAguNa mAsa savAyA jii| kRSNa saptamI ati sukhakArI, suNatAM AnaMda kArI jI, lokAgaccha gurjara guNapUrA, caurAsI gacha mAhe suuraajii| x x x x x x x kRSNa muni tasu sIsa suhAyA, UNima jJAna savAyA jI, baMga deza dezA mAM savAyA, makasudAbAda sahara sukhadAyA jii| ajImagaMja caumAsA kInA, gaMgA nikaTa mana bhInA jii| lokAgaccha tihAM posAla cInA, jima muMdar3I mA~hi nagInA jii| dharma parIkSA rAsa 1860 mAga zuda 5 zani ajImagaMja paMcaMndrI caupAI (13 DhAla saM0 1873 vaizAkha zukla 8, ravivAra, makasUdAbAda) Adi- zrI jinavadana nivAsinI, baMdU sArada mAya, kavijana kU sAMnidhi kare, kavitA pUraNa thaay| racanAkAla- saMvata aThArA tihattara kahiye, zukla vaizAkha ju lahiye re| sUryavAra AThamaH tithi sahiye, vijaya joga zubha paiyeM re| isa racanA meM kavi ne baMgAla meM phiraMgI rAjya kI sthApanA ke bAda amanacaina kI sarAhanA kI hai, yathA rAja phiraMga taNau tihAM cIno amana caina sukhalIno re|" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA jJAnAvali bhAga 2 meM prakAzita hai / rupasena cau0 (34 DhAla, saM0 1870 zrAvaka zukla 4, guruvAra ajImagaMja) 194 Adi- zrI paMca parameSThi kUM namiye mana vaca kAya, jehane nAma pratApa thI, manavaMchita phala paay| WOUL racanAkAla- saMvata aThArA aThattare, zrAvaNa sudi cautha guruvAra re, RSi zrI kRSNa jI kRpA thakI, aha racyo adhikAra re / -- aMbaDarAsa (8 khaMDa, saM0 1880, jyeSTha zukla 10, budhavAra, makasUdAbAda ) isameM vIra prabhu ke ziSya aMbaDa kA caritra gAna nahIM hai balki gorakhapaMthI kSatriya aMbaDa kA caritra citrita hai| saMskRta gadya-padya meM Abaddha mUla graMtha aMbaDacaritra ke karttA muni ratnasUri haiN| isameM vikrama rAjA ke adbhuta parAkrama kI upakathA bhI anusyUta hai| racanA meM Upara likhI guru paraMparA kavi ne dI hai| racanAkAla saMbaMdhI paMktiyA~ prastuta haiM saMvata aThArA asi kere barave, jeTha zudi dasamI saraSe re, budhavAra dina zubha a paraSe re, kIdhI o mana haraSe re / aMtima paMktiyaoN-- pacapana karIo rasAla, suNatAM ati hi vizAla re, gAvatAM hove mana khuziyAlA, hoijo maMgalamAla re / 339 aMbaDa rAsa se yaha pramANita hotA hai ki jaina racanAkAra jainetara satpuruSoM ke caritra bhI citrita karate the aura ve kevala sAMpradAyika ghere meM racanA karma ko saMkucita nahIM rakhate the| rupavijaya (gaNi) - Apa tapAgacchIya padmavijaya ke ziSya the| inhoMne saMskRta meM pRthvIcaMda aura guNasAgara ke caritra kA suMdara citraNa kiyA haiM / ye racanAyeM prakAzita haiN| marugurjara (hindI) meM inhoMne saM0 1861 kArtika kRSNa saptamI maMgalavAra ko rAjanagara meM 'guNasena kevalI rAsa' kI racanA kI jisakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sakala siddhidAyaka sadA, zaMkhesara prabhu pAsa; praNamuM padaja prema thI, ANI mana ullaas| isameM vijayadeva sUri; vijayasiMha sUri ke ziSya satyavijaya gaNi, kapUravijaya gaNi, khemA (kSamA) vijaya gaNi, jinavijaya, uttamavijaya, padmavijaya nAmaka gurujanoM ko sAdara namana kiyA gayA hai| racanAkAla ke lie nimna paMktiyA~ dekhe Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 rupavijaya (gaNi) - vimalamaMtrI rAsa saMvata caMdra ritu gaja caMdre, zrI jinarAja pasAyo; rAjanagara caumAso rahIneM, rAsa o ramya nipAyo re| kArtika badI sAtima bhraguvAre, bhASA chaMde lakhAyo, je nara bhaNasyeM guNasyeM tehane, thAsye sukha sahAyo re| yaha ullekhanIya hai ki rupavijaya aura unake jaise nAnA jaina lekhaka isI bhASA zailI ko 'bhASA' kahate the| yaha dUra-dUra taka ke jaina lekhakoM kI sarva svIkRta bhASA zailI thii| ve kisI prAdezika vibhASA jaise gurjara, maru, DhUDhAr3I Adi zabdoM kA prayoga nahIM karate the| padmavijaya nirvANa rAsa (saM0 1862, vaizAkha zukla 3, pATaNa) Adi- zArada vidhuvadanI sadA, praNamuM sArada pAMya, rasa vacana rasa pAmiye, jamatAM jar3atA jaay| kavi ne yaha rAsa apane guru ke nirvANoparAMta likhA thaa| racanAkAla- gururAja gAyA sujasa pAyA, dukha gamAyA dUra aM; nayana Rtu gaja caMda parase, pAmI AnaMda pUra o| yaha rAsa jaina aitihAsika rAsamAlA bhAga 1 meM prakAzita haiN| aSTa prakArI pUjA (saM0 1879) apekSAkRta choTI racanA hai| bIsa sthAnaka pUjA (21 DhAla, saM0 1883 bhAdra zukla 11) yaha kRti vividha pUjA saMgraha aura snAtra pUjA saMgraha meM chapI hai| ApakI prAya: adhikatara racanAyeM jaise pistAlIsa Agama pUjA (1885 Aso zukla 3, zanivAra) aura paMcajJAna kI pUjA (saM0 1887 nemi kalyANaka divase), paMca kalyANaka pUjA (1889, mAha zukla 15, pAlItANA) Adi jo pUjA saMbaMdhI haiM ve vividha pUjA saMgraha aura snAtra pUjA saMgraha meM chapI haiN| vimalamaMtrI rAsa aitihAsika mahattva kI kRti hai| yaha zatAvdI ke aMtima varSa arthAt saM0 1900 ASAr3ha zukla 13, ravivAra kI racanA hai| racanAkAla nimna paMktiyoM meM kavi ne likhA hai saMvata nabha-nabha naMda caMda, mita varase ASAr3ha mAse, sudi terasa ravivAre racanA, rAsani kIdhI ullAse re| isameM 'naMda' zabda nau naMdo kI tarapha aitihAsika saMketa hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi- cidAnaMda paramAtamA, suddha svarupa sujJAna; namo vizvanAyaka sadA, siddha zuddha bhgvaan| isa mahattvapUrNa kRti ke atirikta Apane aneka stavana aura saMJjhAya Adi likhe haiN| ajitanAtha janmAbhiSeka athavA kalaza AnaMda kAvya mahaudadhi bhAga 6 meM prakAzita hai| 'mahAvIra sattAvIsa stava', taraMgA stava, araNika muni saMJjhAya, Atma bodha saMJjhAya, - nemarAjula saMJjhAya Adi sabhI prakAzita racanAyeM haiN| inakA eka gadya graMtha bhI prApta hai-samyakatva saMbhava bAlA0 (sulasA caritra) yaha bhI saMvat 1900 meM racita hai| isake mUlaka" jaya tilaka sUri ne apanA graMtha sulasA caritra saMskRta meM likhA thaa| Apane usakA bhASA meM bAlAvabodha likhakara use jana sAmAnya ke lie sulabha kiyaa|340 lakSmIdAsa Apa sAMgAnera ke nivAsI the aura bhaTTAraka devendrakIrti ke ziSya the| Apane sAMgAnera ke rAjA jayasiMha ke putra viSNusiMha ke rAjyakAla meM 'yazodhara caritra' kI racanA kii| AcArya sakala kIrti aura kavi padmanAbha kAyastha kI racanAoM (saMskRta) kA sAra grahaNa karake prastuta kavi ne bhASA meM yaha racanA kii| kAvyatva kI dRSTi se racanA ausata darje kI hai| kavitA ke namUne ke taura para kucha paMktiyA~ prastuta haiMkuMdalitA dekhi tau manoja prabhUta mahA, saba jaga vAsI jIva je raMka kari rAkhe hai| jAke basa bhaI bhUpanArI rati jema kAMti, kubera pramAna saMga bhoga abhilASai hai| bolI suna baina tabai dUsarI svabhAva setI, kAma bAna hI kAma aise vAkya bhAkhai hai| naina nIra nAhiM hoi to kahA kareM su joi, mati pAya jIva nAnA dukha cAkhai hai|341 isakI khaMDita prati prApta hone ke kAraNa racanAkAla saMbaMdhI uddharaNa denA saMbhava nahIM hai paraMtu yaha lekhaka unnIsavIM zatI kA hI hai| ApakI eka anya racanA 'harivaMza purANa' (saM0 1826) kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI hastalikhita sUcI meM kiyA hai|342 lakhamIvijaya saMbhavata: tapAgacchIya padmavijaya inake guru the| inakI racanA "dUDhiyA utpatti' (saM0 1851 ke pazcAta) zuddha sAMpradAyika racanA hai| isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai-- samaru sAcI sAradA, DhuMDhakanA kahuM DhAla; utpatti likhuM Adi thI ramaNika bAta rsaal| X X For Xivate & Xsonal Xe OnlyX Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 lakSmIdAsa - labdhivijaya saMvat panara nava sameM lukoM lahiyo nAma x x x x x x saMvat sola akANuvA varasa ne avasara pAya ahamA thI vali UThIyA, mithyA matia luNkaay| harIdAsa ne dharamasI trIje lahu jI nAma, nAma dharAvI DhUr3hiyA avalU kIdhU aam| racanAkAla- haveM aThAra akAvanA baraseM sUrata rahano comAsa jI tihA piNa--------------- aMta meM inake saMsarga se dUra rahane kI cetAvanI detA huA lekhaka kahatA hai tiNeM ahanI saMgati navi kIje; jima navi paDiauM pAsai jii| lakhamIvijaya kahe jo saMga karasyo, to nija samakita jAsye jii|343 labdhi- lokA0 somacandra sUri > gaMga > kalyANa > lavajI ke ziSya the| racanA- nemizvara bhagavAna nA caMdrAvalA (saM0 1852 kArtika zukla 2, guruvAra, coravAr3a) Adi- sarasatI sarasa vacana dyo muja ne, preme karI prasAda; zrI nemizvara nA guNa gA~vA, muja mana UlaTa thaay| muja mana UlaTa thAya te kahevA, zrotA jana ne saoNbhalavA jehvaa| maMgalakArI hoje sahu ne, sarasatI vacana dyo muja ne| racanAkAla- saMvata aThAra bAvanA varSe phAguNaM sudinI bIjA, vAra guru lavajI supasAyeM labdhi vade mana riij| labdhi vade mana rIja thI vANI, zrI nemIzvara jI jAna baravANI; nara nArI jaya bolo harakhe, saMvata aThAra bAvanA brkhai| aMta- soraTha deza taNI sImAau, gAma nAma coravAr3a rAja kare bAbI kula bAhAdura hAmada khA~ onaadd'| hAmada khA~ onADa pratApI, dega tega jasa phiratI vyApI, gar3ha giranAra tIrtha che jihAM o, soraTha deza taNI sImAo344 labdhivijaya tapA0 hIravijaya sUri, dharmavijaya, kuzalavijaya aura kamalavijaya, lakSmIvijaya, kezaravijaya, amaravijaya ke ziSya the| inakI racanA haribala nacchI rAsa (4 ullAsa, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 59 DhAla, saM0 1810 mahA zukla 2, maMgalavAra, vAvyabaMdara) hai| prathama dharAdhava jagadhaNI, prathama zramaNa pnnih| prathama tirthaMkara jaga jayo, prathama guru pbhnneh| vizva sthiti kAraka prathama, kAraka vizva udyota, dhAraka atizaya Adi jina, tAraka bhavanidhi pot| isake maMgalAcaraNa meM nemi, zAradA Adi kI vaMdanA kI gaI hai| yaha rAsa haribala kI kathA ke mAdhyama se puNya kA prabhAva darzita karane ke lie likhA gayA hai, yathA te guru caraNa namI karI, bhaviyaNa ne hitakAra, rAsa racuM haribala taNo, puNya Upara adhikaar| jIva dayA thakI pAmIo, haribala machI rAya, tAsa saMbaMdha suNatAM thakA, sadhalA pAtika jaay| yaha rAsa lATapallIpura vAsI paMDita narasiMha dhana jI ke Agraha para labdhivijaya ne likhA thaa| isa rAsa me Upara dI gaI guru paraMparA kA ullekha kavi ne kiyA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai zIlAga ratha saMvatsara dazake 1810, mahA sudi bIja bhRguvAre re, harila nA guNa jIva dayA para, gAyA meM akatAre re| vAvya baMdara zrI ajita prasAdeM, rahI sImANA vAse re, rANA zrI gajasiMha ne rAjye, rAsa racyo meM ullAse re| aMta- cauviha saMgha ne maMgala ho jo, dina-dina lacchimeM bhalajje re, haribala nI pare saMpada lahejo, labdhi nI vAcA phala je re| yaha racanA 1845 meM prakAzita huii| inakI eka anya racanA 'jaMbU svAmi salauko' kA ullekha zrI desAI ne kiyA hai kintu usakA anya vivaraNa yA uddharaNa nahIM diyA hai|345 lAlacaMda / - ye kharataragaccha meM jinacaMdra sUri kI paraMparA meM kSamAsamudra, bhAvakIrti, ratnakuzala ke ziSya the| inakA dIkSA nAma lAvaNyakamala thaa| inakI tIna racanAoM kA ullekha zrI agaracaMda nAhaTA ne kiyA hai; (1) dazatrika stavana 1833, zrIpAla rAsa 1837 aura RSabhadeva stavana 1839 / zrIpAla rAsa (47 DhAla, saM0 1837 ASAr3ha zukla 2, maMgalavAra; ajImagaMja) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlacaMda | - lAlacaMda // Adi- svasti zrI dAyaka sadA, cotIsa atizayavaMta, praNamuMbe kara jor3ine, jaganAyaka arihNt| pAMce iSTa namI karI dharI mana mAMhi, siddha cakra nava pada taNAM guNa bhAravoM citta vaahi| Age Upara likhI guruparaMparA kA kavi ne sAdara ullekha kiyA hai| apane guru ratnakuzala ke lie lAlacaMda ne likhA tAsa sIsa pAThaka pada dhArI, jagata jaMt upagArI jI, ratanakuzala tribhuvana jayakArI, tAsa sIsa hitakArI jii| racanAkAla- varasa aThAraha sai saitIse, sudi ASAr3ha kahIsai jI, dvitIya maMgalavAra sudIsai, mithuna saMkrAMti jagIsai jii| lAlacaMda nija hita saMbhAvI, vikathA dUrai TAlI jii| hemacaMdra kRta carita nihAlI, copai baMdhe rasAlI jii| isase prakaTa hotA hai ki mUla zrIpAla carita ke kartA hemacandra the jisakA bhASAMtaraNa caupAI bandha meM lAlacaMda ne kiyA hai| aMta- "akSara mela na hove ruDo, paMDita jana sudha karijyau jI, saitAlIse DhAlaiM guNijyo, mujha Upari hita karijyau jii|'346 lAlacaMda || - Apa diga0 saMpradAya ke bhaTTAraka jagatkIrti ke ziSya the| Apane 'sabhbhedazikhara pUjA' kI racanA saM0 1842 phAlguna zukla paMcamI ko pUrNa kii| guru paraMparA isa prakAra batAyA hai- kASTAsaMgha aura mAthuragaccha pokara gaNa kaho zubhagaccha, arthAt kASTAsaMdha mAthuragaccha ke bhaTTAraka devendra kIrti ke ziSya jagatkIrti the, yathA "tinake paTTa parama guNavAna, jagatkIrti bhaTTAraka jaan| ziSya lAlacaMda sudhI bhASA racI banAya, ekacitta sunai par3he bhavya ziva kU jaay|" racanAkAla- saMvata aThArA sai bhayo vyAlisa Upara jAna, pAMcai phAguNa zukla kU, pUraNa graMtha bkhaan|"347 lAlacaMda kI isa racanA-'sabhbheda zikhara mAhAtmya' saM0 1842 kA ullekha ___Jain kAsalIvAla ne graMtha sUcI bhAga 4 ke 25.1 para bhI kiyA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 lAlacaMda ||| inakA janma kAtaradA (koTA) nAmaka grAma meM huA thaa| ye koTA paraMparA ke AcArya daulatarAma jI mahArAja ke ziSya the| ye kuzala citrakAra, vidvAna, kavi, tapasvI aura zAsana prabhAvaka saMta the| koTA, bUMdI, jhAlAvAr3a, savAI mAdhopura, Toka Adi inake vihAra sthAna the| mINA logoM ne inake upadeza se prabhAvita hokara mAMsa, madirA kA tyAga kara diyA thaa| inakI mahAvIra svAmI carita, jambUcarita, candasena rAjA kI caupAI, caubIsI, aThAraha pAya ke savaiye, baMkacUla caritra, zrImatI kA cauDhAliyA, vijayakuMvara kA cauDhAliyA tathA lAlacaMda bAvanI Adi aneka racanAyeM prApta hai| inakA racanAkAla 19vIM zatI kA uttarArddha hai kintu ThIkaThIka tithi nahIM jJAta hai aura na racanAoM se saMbaMdhita vivaraNa- uddharaNa prApta ho sake hai / 348 (RSi) lAlacaMda - vijayagacchIya bhImasAgara sUri ke paTTadhara tilakasUri Apake guru the| ApakI racanA 'aThAraha nAte kI kathA' kA racanAkAla saM0 1805 mAha sudI 5 hai jo nimna uddharaNa se pramANita hai aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata aThAraha paMcaDotara 1805 jI ho mAha sudI pAMcA guruvAra, bhaNaya muhUrata zubha joga meM jI ho kathaNa kahyo suvicAra | sAdha sakala meM sobhato jI ho RSi lAlacaMda susIsa; aThArA nAtA cokhI kathI jI ho DhAla bhaNI igatIsa / 34 | 349 inakI eka anya racanA 'zAMtinAtha stavana' (saM0 milatA hai parantu uddharaNa-vivaraNa nahIM milA / 35 pAMDe lAlacaMda ye aTera ke rahane vAle the| kAmatA prasAda jaina ne inakA ullekha lAlacaMda sAMgA rI ke nAma se kiyA hai / 351 ye bahmasAgara ke ziSya the| inakI prasiddha racanA hai - ' varAMga caritra bhASA' jisake nirmANa meM AgarA nivAsI nathamala vilAlA ne bhI sahAyatA kI thii| kavi ne isa racanA meM apanA paricaya isa chaMda meM diyA hai-- 1859) kA bhI ullekha deza bhadAvara sahara aTera pramAniyai, tahAeN vizvabhUSaNa bhaTTAraka mAniyai; tinake ziSya prasiddha brahma sAgara sahI, Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlacaMda III - pAMDe lAlacaMda agravAla vara vaMza viSai utpatti lahI / brahma udadhi kau ziSya phuni pAMDe lAla agyAMna; tava bhASA racanA viSai kInauM hama upayoga, pai sahAya bina hoya nahI tabahi milyo ika yoga, naMdana zobhAcaMda kau nathamala ati gunavAna, gota vilAlA gagana meM udayo caMda samAna / nagara Agarau taja rahe hIrApura meM Aya; karata dekhi isa graMtha ko kIno adhika sahAya / inakI kavitA sarasa aura lalita hai / kavi ne striyoM, muniyoM Adi kA bar3A vimbAtmaka varNana kiyA hai| striyoM kA varNana dekhiye rupa kI nidhAna gunakhAni nara nArI jahA~, caMcala kuraMga sama locana varati hai; unnata kaThora kuca juga pai umaMga bharI, suMdara javAhara ko hAra pahirati hai / lAja ke samAja SacI vidhane savAri racI, sIla bhAra liye aise sobhA sarasati haiM / tArA graha nakhata kI mAlA vesa dhari mAnoM, meru giri siSara kI hAMsI je karati hai / munivarNana kA bhI eka namUnA dekheM 201 zrI munivara jihi desa viSai ati zobhA dhArata, tapa kara chIna zarIra zuddha nijarupa vicArata / bhava bhava mai agha bhAra kiye je saMcaya jaga meM, deSata hI te dUri karata bhavijana ke chana meM / ina varNanoM ke AdhAra para inheM pratibhAvAna kavi mAnanA upayukta lagatA hai| ye deza, kAla aura vyakti kA manohara varNana karane meM kuzala the| inakI anya racanAoM meM SaTakarmopadeza ratnamAlA saM0 1818, vimalanAtha purANa, zikhara vilAsa, samyaktava kaumudI aura Agama zataka Adi ullekhanIya hai / 352 nAthUrAma premI ne lAlacaMda sAMgAnerI ko varAMga caritra kA lekhaka batAyA hai / 353 bahuta saMbhava hai ki lAlacaMda pAMDe aura lAlacaMda sAMgAnerI eka hI vyakti hoM aura unakI racanA 'varAMga caritra bhASA' kisI mUla varAMga caritra para AdhArita ho / vimalanAtha purANa bhASA kA ullekha kAsalIvAla ne bhI kiyA hai / 354 nAthUrAma premI isa graMtha kA kartA kisI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anya lAlacaMda sAMgAnerI ko batAte hai / ho sakatA hai ki donoM bhinna lekhaka ho / aneka lAlacaMda aura unakI racanAoM meM itanA ghAlamela ho gayA hai, ki isa viSaya meM svataMtra adhyayana kI AvazyakatA hai| lAlajIta ApakA koI itivRtta jJAta nahIM hai| ApakI eka racanA 'akRtrima jina caityAlaya pUjA' (hindI padya, saM0 1870 kArtika zukla 12) kA ullekha milatA hai para anya vivaraNa uddharaNa anupalabdha hai / 355 lAlavijaya Apa darzanavijaya ke praziSya evaM mAnavijaya ke ziSya the| inhoMne ilAkumAra rAsa (323 gAthA, saM0 1881 Aso zukla 15 ) kI racanA kii| isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM racanAkAla - saMvata zazi nAga siddhi caMdro re Asu mAsa / lAlavinoda ApakI racanA 'nemicAramAsA' kA desAI ne jaina gurjara kaviyoM meM ullekha kiyA hai kintu koI uddharaNa yA vivaraNa Adi nahIM diyA hai / 357 lAvaNyasaubhAgya zukla pakSa tithI pUraNimA re lAla, pUraNa kIdho rAsa / darasaNa vije paMDita dIpatA re lAla, mAnavijaya munirAI / lAla kahe bhAva rAkha jo re lAla, tau sugatI nAM sukha thAi / 356 Apake praguru the deva saubhAgya aura guru the ratna saubhaagy| Apane 'aSTamI stava' (saM0 1839 Aso zukla 5, guruvAra, khaMbhAta) kI racanA kI hai jisakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai aMta-- khaMbhAta vaMdara atIva manohara, jiNa prAsAda ghaNA sohai re, biMba saMsthAnoM pAra na lekhUM, darisaNa karI mana mohai re / racanAkAla -- saMvata aThAra ogaNa cAlIsA varaSe, azvina mAsa udAro re / paMca tIratha praNamuM sadA, samarI sArada mAya; aSTamI tabana haraSeM racuM suguru caraNa pasAya / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlajIta - basato vasto 203 zukala paMcamI guruvAre, tavana racyU che tyAre re| paMDita deva sobhAgI budha lAvaNya ratana sobhAgI tiNe nAma re, budha lAvaNya lio sukha saMpUrNa, zrI saMgha ne koDa kalyANa re|358 yaha racanA caitya Adi saMJjhAya bhAga 1 meM aura jinendra bhakti prakAza tathA deva vaMdana mAlA navasmaraNa saMgraha meM prakAzita haiN| 'paMDita 'deva' sobhAgI budha lAvaNya ratana sobhAgI tiNe nAme re' paMkti meM lAvaNya ratana ke sthAna ratana saubhAgya honA ucita pratIta hotA hai| isa racanA ke alAvA ApakI kisI anya racanA kA patA na hone ke kAraNa kisI anya sUtra se kavi kI guruparaMparA kA nirdhAraNa karanA saMbhava nahIM ho pAyA hai| ata: isa paMkti se bhrama utpanna honA svAbhAvika hai| vallabhavijaya tapA0 zAMtivijaya; sujANavijaya; hitavijaya ke ziSya the| inakI racanA 'sthUlibhadra caritra bAlAvabodha' (saM0 1864 jyeSTha zukla 6) jayAnaMda sUri kRta mUla kRti sthUlibhadra caritra kI gadya TIkA hai| mUla racanA kI prati-puSpikA isa prakAra hai' bha0 vijayadayAsUri ziSya muktivijaya-DuMgaravijaya,359 viveka gaNi, saM0 1863 prabhAvatI nagare sAmalA paarshvnaath| basato yA vasto - var3havANa ke sthAnakavAsI zrAvaka the| ApakI mAtA kA nAma nAthI aura pitA kA nAma nAthU thaa| vasato ke mana meM paristhiti ke prabhAva se jIva dayA kA bhAva umar3A aura pacakhANa vrata kiyA, tatpazcAt dIkSita hokara yazasvI tapasI ho gye| inake camatkAra kI aneka kathAyeM pracalita hai| inakI lokapriya racanA hai jUThA tapasIno saloko (91 kar3I, saM0 1836 bhAdra zukla 10, ravivAra) Adi- parathama samarUM hUM bItarAga svAmI, jina mAraga nA cho aMtarajAmI vIra prabhu nA lesuM valI nAma; zIsa navAbhI karuM prnnaam| aMta- juThA tapasInI jor3a je kaiMze, jugo juga te amara rhese| kara jor3I ne sevaka kaheche, kahenAro vAsa var3havANa rahe cho| racanAkAla- saMvata aThAra chatrIsI sAra, bhAdaravA suda dazama ne aaditvaar| pUrI jor3a to haI niradhAra, suNatAM bhaNatAM thAya jyjykaar| Acho adhiko viparIta jehaM, micchAmi dukkar3a daUM chu teh| o jor3a to vaNika vasto kahe, juThAnoM nAma te jagojaga rhe|"360 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha kRti dozI nemacaMda savajI ne saM0 1986 meM prakAzita kiyA hai| ApakI eka anya racanA 'jinalAbha sUri gItAni' zIrSaka ke antargata aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM saMkalita hai| usameM mANika, muni devacandra aura vasatoM kI gIta-racanAyeM saMkalita hai| yaha tIsarI racanA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM zrI jinalAbha surindra pratapo jima sUrija caMdra he, citta dhari adhika jagIsa, ima vasato de AzIsa ho|361 isa krama meM cauthI racanA kSamAkalyANa kI hai| vAna jJAnavimala sUri saMtAnIya vivudhavimala sUri ke zrAvaka ziSya the| inhoMne 'vivudhavimala sUri rAsa' (13 DhAla, saM0 1820 zrAvaNa zukla 13, burahAnapura) likhA hai, isakA Adi isa prakAra hai paraNamuM pAsa jiNaMda nA, caraNa kamala sukhadAya; vIra zAsana muni gAyasuM, vaMchIta pUro maay| tiNa kAraNa tuM sarasatI dIje vacana vilAsa, lakhamIvimala guru gAyasuM, pUre mana nI aas| x x x x x x aMta- vivudha vimala sUri gAiA, gAyA raMga rasAla, vIra zAsana muni gAvase, tasa dvAra maMgalamAlA ApakI guruparaMparA isa prakAra hai vijayaprabha ke paTTadhara jJAnavimala > saubhAgyasAgara > sumatisAgara > vibudha vimala sUri ke ziSya the zrAvaka baan| racanAkAla nimna paMktiyoM meM batAyA gayA hai saMvata aThAra se bIsanA varase, mahimA vimala sUri AyA re, zrAvaNa suda terasa ne dIne, burahAnapura nagara mAM gAyA re| isa rAsa ke anusAra rAsa ke nAyaka vivudhavimala sItapura grAma ke raiAM bAI aura gokula mehatA ke putra the| janma nAma thA lkssmiicNd| inheM kIrata vimala sUri ne dIkSA dI aura lakSmIvimala dIkSA nAma rakhA gyaa| saM0 1718 meM jaba ye AcArya pada para pratiSThita hue taba nAma badala kara vivudhavimala pdd'aa| ye saM0 1814 meM auraMgAbAda meM svargavAsI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAna - vijayakIrti 205 hue the| isake saMpAdaka munivijaya kA mata hai ki inakA AcArya pada para baiThanA saM0 1718 ke bajAya saM0 1788 honA jyAdA saMbhava aura samIcIna lagatA hai / vijayaprabha se pUrva kI guru paraMparA meM hemavimala, ANaMdavimala, vijayadAna, hIravijaya, vijayasena aura vijayadeva kA sAdara vaMdana kiyA gayA hai| ve zrAvaka the, yaha tathya ina paMktiyoM se ujAgara hotA hai nirmala karaNI nirmala vANI dekhI ne sukha pAyA re; zrAvaka dAsa tumAro sAmI, tuma caraNoM cita lAyA re / kalaza kI aMtima do paMktiyA~ isa prakAra haiM nAma lIjai seva kIjai tana mana kIjai vArIyo; vivudhavimala sUri sevaka kahai, siva ramaNI karai uvArIyAM / 362 vijayakIrti Apa di0 saMpradAya ke mUla saMgha nAgaura kI gAdI ke bhaTTAraka bhuvanabhUSaNa ke paTTadhara the| inhoMne zreNika caritra bhASA aura 'mahAdaMDaka' nAmaka siddhAMta graMtha saM0 1829 meM ajamera meM likhaa| saMbaMdhita paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ racanAkAra vijayakIrti muni racyo sugraMtha bhavya jIva hitakAra supaMtha / racanA sthAna - gar3ha ajamera suthAna, zrAvaka suSa lIlA karai; jaina dharma bahumAna, deva zAstra guru bhakti mana / 363 racanAkAla - saMvata jAni pravIna aThAro sai guNatIsa lakhi; mahAdaNDaka zubha dIna, jyeSTha cauthi guru puSya zukla / 3 64 dUsarI racanA ' zreNika caritra bhASA' (saM0 1826, ajamera) hai| saMbaMdhita paMktiyA~ nimnAMkita haiM gar3ha ajamera sakala siradAra, paTa nAgaura mahA adhikAra; mUlasaMgha muni likhiya baNAya, bhaTTAraka pada no bhava bhAya / isa racanA meM mUlasaMgha ke ratnakIrti, mahendrakIrti, anaMtakIrti aura vijayakIrti Adi gurujanoM kI vaMdanA kI gaI hai yathA racanAkAla -- vijayakIrti bhaTTAraka jAni, iha bhASA kInI paramANa, saMvata aThArA saya satabIsa, phAguNa sudI sAte sujgiis| budhavAra iha pUraNa bhaI, svAti nakSatra vRddhaja pAsu thai / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 isameM eka jagaha racanAkAla saM0 1827 diyA hai jaisA Upara uddhRta paMktiyoM se bhI spaSTa hai kintu anyatra racanA kAla saM0 1820 phAguna vadI saptamI diyA hai| lagatA hai lekhana yA lipi vAMcane kI bhUla se aisA huA hai| hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gota pATanI hai manirAya, vijayakIrti bhaTTAraka thAya / tasu paTadhArI zrI muni jAni, bar3ajyAtyA tasu gotra pichAni / trilokendra kIrti riSarAja, nita prati sAdhaya Atama kAja vijaya muni ziSya dutiya sujAMNa, zrI vairADa deza tasu ANa dharmmacaMda bhaTTAraka nAma, DholyA gota vaNyo abhirAma / malayakhaMDa siMhAsana sahI, kAraMjaya paTa sobhA lahI / 365 vijayanAtha mAthura - ye ToDA nagara ke nivAsI the| inhoMne jayapura ke dIvAna zrI jayacaMda ke suputra kRpArAma aura jJAna jI kI icchAnusAra saM0 1861 meM bha0 sakalakIrti kRta 'varddhamAna purANa' kA hindI padyAnuvAda kiyaa| kavi ne apanA paricaya nimna paMktiyoM meM diyA hai Adi - vAsI ToDe nagara ko mAthura jAti pravIna; puNya udaya tAsau tahAM, yaha hukma jau kIna | X X X bhASA racyo banAya, varddhamAna X X purAna vijayalakSmI sUri ye tapAgaccha ke AcArya vijayasaubhAgya sUri ke paTTadhara the| tapAgaccha ke hIravijaya sUri ke paTTadhara vijayasena sUri ke paTTa para tIna AcArya vijayadeva, vijayatilaka aura rAjasAgara hue / vijayatilaka sUri ke paTTadhara vijayAnaMda sUri the / inake phira tIna AcArya vijaya saubhAgya, vijayarAja aura ratnavijaya hue| vijayasaubhAgya ke paTTadhara ziSya vijayalakSmI sUri the| inhoMne saMskRta meM 'upadeza prAsAda' (vRtti sahita) saM0 1843 meM likhA thA, inakI hindI meM bhI kaI racanAyeM apalabdha hai jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai racanA X kI / 366 jJAnadarzana caritra saMvAda rupa vIra stava (8 DhAla, saM0 1827) zrI indrAdika bhAva thI praNameM jaga guru pAya; prabhu vIra jiNaMda ne, namatAM ati sukha thAya / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayanAtha mAthura - vijayalakSmI sUri racanAkAla isameM jJAna, darzana aura caritra ke yoga kA mahattva batAyA gayA hai| inake saMyoga ke binA siddhi kathamapi saMbhava nahIM hai| jJAnadarzana caritra no kahUM paraspara saMvAda, trikyoge siddhi hoI, ahevo vacana pravAha / -- Adi Avazyaka Adika graMtha thI joI, racanA karI manohArI re, hInAdika nija buddhe kahevAyuM, ve zrutadhara sudhAroM re / muni kara siddhi vadana ne varase, AThama sudi bhale bhAve re, bhaNase trIsa kalyANaka a dina, trIsa covIsI nA thAve re| yaha racanA 'sajjana sanmitra' ke pR0 317 - 323 aura caitya Adi saMjhAya bhAga 1 tathA jinendra bhakti prakAza ke alAvA anyatra kaI sthAnoM se prakAzita hai| 'SaT-- aSTAhnika (chaTa aThAI nuM) stavana (saM0 1834 caitra zukla 15) zrI syAdvAda sudhAdadhi, vRddhi hetu jinacaMda, parama paMca parameSThi mAM, tAsu caraNa sukhakaMda / isameM apanI guru paraMparA para lekhaka ne savivaraNa prakAza DAlA hai jisakA ullekha pahale kiyA gayA haiN| isameM hIravijaya ke saMdarbha meM akabara prabodha kI bhI carcA hai| racanAkAla dekheM-- ima pArzva prabhuno pasAya pAmI, nAmI aThAI guNa kahyA, bhavI jIva sAdho nita ArAdho, Atmadharme UmahayA / 207 saMvat jina atizaya (34) vasu (8) zazi (1) caitrI punameM dhyAiyA; saubhAgyasUri ziSya lakSmI sUri bahu saMgha maMgala paaiyaa| yaha racanA bhI caitya Adi saMJjhAya bhAga 1 aura anyatra se bhI prakAzita hai| bIsa sthAnaka pUjA stavana (saM0 1845 vijayadasamI, zaMkhesara) kalaza ima bIsa sthAnika stavana kusumeM pujIo saMkhesaro, saMvata samiti veda vasu zazi vijayadasamI manoharo / tapagacha vijayAnaMda paTadhara zrI vijaya saubhAgya sUrIzvaro / zrI vijayalakSmI sUri pabhaNe sayala saMgha jaya kro| yaha kRti vividha pUjA saMgraha aura caitya Adi saMjhAya bhAga 3 tathA anyatra se prakAzita hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caubIsI yaha caubIsI-bIzI saMgraha meM prakAzita hai| jJAnapaMcamI (athavA saubhAgya paMcamI) deva vaMdana nAmaka racanA deva vaMdana mAlA aura caitya Adi saMJjhAya bhAga 3 tathA jinendra bhakti prakAza aura anyatra se prakAzita hai| vahA~ se uddharaNa suvidhApUrvaka dekhe jA sakate hai| ina vistRta racanAoM ke alAvA Apane rohiNI saMJjhAya (prakAzita); bhagavatI saM0 jJAnapaMcamI saMJjhAya Adi kaI choTI racanAyeM kI haiM jo prAya: prakAzita hai| isase patA calatA hai ki ye acche racanAkAra tathA prabhAvazAlI AcArya the|367 vidyAnaMdi Apane saM0 1817 mAgha zukla paMcamI ke dina apanI racanA 'neminAtha phAgu' ko pUrNa kiyaa| isameM 766 padya haiM aura hindI phAgu paraMparA kA yaha prAcIna phAgu hai| isake do pratiyoM kA vivaraNa kastUracaMda kAsalIvAla ne diyA hai|368 uttamacaMda koThArI ne bhI apanI hastalikhita sUcI ke pRSTha cauvAlisa para isakA ullekha kiyA hai kintu donoM vidvAnoM ne isa phAgu kA vivaraNa uddharaNa nahIM diyA hai| vidyAhema Apane saM0 1830 bhAdra kRSNa dvitIyA ko apanI racanA 'vivAha paDala artha' ko pUrNa kiyaa| isakA bhI vizeSa vivaraNa upalabdha nahIM hai|369 vinakara sAgara ___ tapAgacchIya pradhAnasAgara inake guru the| inhoMne saM0 1859 meM caubIsI' kI racanA rANakapura meM kii| '24 jina caritra' nAmaka eka bar3A graMtha inhoMne 1879 saM0 meM gor3havAr3ha meM pUrNa kiyaa| agaracaMda nAhaTA ne inakI tIsarI racanA 'mAnatuMgI stavana' kA bhI ullekha kiyA hai paraMtu unhoMne ina racanAoM kA anya vivaraNa yA uddharaNa nahIM diyA hai|370 vinayacaMda | - Apa zyAma RSi-tArAcaMda, anopacaMda ke ziSya the| inakI racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai mayaNarehA caupAI (cha: DhAla, saM0 1870 adhika mAgha 13, jayapura) Adi- Adi prathama dhorI prathama rAjezvara jinarAya, nami nAbheya ameya guNa, kanaka Abha sama kaay| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsI - vinayacaMda || racanAkAla-- saMvata aThAre saya sittara adhika mAgha terasI dine, jayapure jinavarane prasAde, suNo bhaviyaNa ikamane / kalaza siddhAMtasAra vicAra sAgara loka meM kIrati ghaNI, saMvegaraMga vizeSa aMge sAdhu zAma RSigaNI / tArAcaMda guNadhara anopacaMda sIsa a, tasa caraNa sevaka vinaya chahua karI DhAla jagIsa o / 371 aMta-- hai / 372 ApakI dUsarI racanA 'caMdrana vAlA cauDhAliyu' (saM0 1885 jyeSTha zukla 7) isakA uddharaNa upalabdha nahIM hai| ApakI tIsarI racanA saM0 1872 se kucha pUrva 'subhadrA cau0' nAma se likhI gii| isakA prAraMbha isa prakAra hai zivadAyaka lAyaka sadA, kaMcana varaNa zarIra / zAsana nAyaka sivagati, namo-namo mahAvIra | guNagaNalaMkRta haraNa duramati zrI AcArya sAma, tAsa caraNa sevaka tArAcaMda jI, karI ati abhirAma / anopacaMda jI tAsa ziSya AdarI ANaMda dharI, tasa caraNa sevaka kavi vinayacaMde, DhAla pAMcu se karI / 209 zrI desAI ne jai0 gu0ka0 ke prathama saMskaraNa meM vinaya nAma diyA thA, navIna saMskaraNa meM vinaya aura vinayacaMda ko eka kara diyA gayA hai| vinayacaMda ke saMbaMdha meM agaracaMda nAhaTA jI kA kathana hai ki ye anopacaMda ke ziSya the| saM0 1870-85 ke bIca Apane karIba 15 hajAra padya saMkhyA parimiti racanAyeM kI, unameM sabase vistRta racanA bahAdura pura alavara meM racita mahipAla cau0 1887 hai| anya racanAoM meM unhoMne mAnavatI mAnatuMga rAsa 1870 jayapura, mayaNarehA chaDhAliyo 1870 jayapura, subhadrA paMcaDhAliyoM 1870, naMdarAya vairocana cau0 1879 jayapura; thAvacyA cauDhAliyA 1885, bhaMDuka cau0 1885 zAhajahAnAbAda caMdrana bAlA cauDhAliyA 1885, aMjanA cau0 11 DhAla, rohiNI cau0 zAhajahAnAbAda, jayaMtI cauDhAliyA; devAnaMda cauDhAliyA, bIkAnera; holikA cauDhAliyA, naMdISeNa cauDhAliyA, padminI paMcaDhAliyA, dohArI DhAla, puSpavatI 7 DhAla (zIlopadeza mAlA para AdhArita); ASAr3ha bhUti cauDhAliyA, samyakattva kaumudI cau0 1885 aura AlaMdI 52 DhAla kI sUcI dI hai / 373 mahipAla cau0 sabase vistRta hai isameM 149 DhAla hai| vinayacaMda || Apa sthAnakavAsI zrAvaka the| hamIra muni inake guru the| inhoMne saM0 1906 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM 'caubIsI' kI racanA kii|374 cU~ki yaha racanA bIsavI zatI kI hai ata: isakA nAmollekha karake chor3a diyA gayA hai| ye gokulacaMda osavAla ke putra the| vinayabhakti ye kharataragacchIya vAcaka bhaktibhadra ke ziSya the| inakA prasiddha nAma vastA thaa| 'jinalAbha sUri davAvaita' inakI prathama hindI racanA hai| jinalAbha sUri kA AcArya kAla saM0 1804 se 1834 taka thA ata: yaha racanA isI kAlAvadhi meM huI hogii| isakI gadya vacanikA kA eka uddharaNa namUne ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai __"aisI padmAvatI mAI bar3e-bar3e siddha sAdhU kU nai dhyaaii| tArA ke rUpa bauddha sAsana smaaii| gaurI ke rUpa siva mata vAlu naiM gaaii| jagata meM kahAnI himAcala kI jaaii| jAkI saMgatI kAhU so lakhI na jaaii| kausika mata meM vajrA kahAnI, siva jUM kI pttraanii| siva hI ke deha meM smaanii| gAitrI ke rUpa caturAnana mukha paMkaja bsii| akSara ke rUpa cauda vidyA meM viksii|" isa gadyAMza meM padya jaisI tukAMta kI pravRtti darzanIya hai| inakI dUsarI racanA 'anyokti bAvanI' mahattvapUrNa hai| isameM bAsaTha padya haiN| jaisalamera ke rAjA mUlarAja ke Agraha para lekhaka ne saM0 1822 meM isakA lekhana prAraMbha kiyaa| isakI eka prati abhaya jaina graMthAlaya meM surAkSita hai|375 (paM0) vilAsa rAya ye iTAvA ke nivAsI the| inhoMne saM0 1837 meM 'nayacakravacanikA' aura 'padmanaMdi pacIsI vacanikA' nAmaka do gadya graMtha likhe|376 vivekavijaya ye tapAgaccha ke vijayadayA sUri > muktivijaya > DuMgaravijaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1872 vijayadasamI ko damaNa meM 'navatattva stavana athavA rAsa' kI racanA kii| Adi- sarasatI ne praNamuM sadA, varadAtA nitameva; mujha mukha AvI tUM base, karuM niraMtara sev| isake prAraMbha meM RSabhadeva kI vaMdanA karake tattvavicAra varNana kA saMkalpa liyA gayA hai; yathA ___ jIva ajIva punya pApa ne, jina jI se bhAkhyA jeha, ina sabhI tattvoM kA isa racanA meM sarala DhaMga se varNana karake samajhayA gayA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya bhakti vizuddha vimala isakI aMtima paMktiyA~ nimna kalaza meM hai jisameM racanAkAla diyA gayA hai-- jaga jaMtu tAraNa dukha nivAraNa Adi jinavara meM thuNyo; saMvata aThAra vahottarA varSe bhavika hita hete bhaNyo / damaNa puravara vijaya dasamI Azvina mAsa zubha pakSa a, su guruvAre sukha badhAre kahe kavijana dakSa o / " meM guru paraMparA isa prakAra batAI gaI hai-- racanA tapAgaccha rAje bar3a dIvAje zrI vijayadayA sUrIsaru, tasa sIsa suMdara guNa puraMdara paMDita DuMgara muNIndra a, tasa sIsa sevaka bhaNe bhAve viveka lahe ANaMda o| 377 yaha racanA 'karma nirjarA saMJjhAya saMgraha' meM prakAzita hai| vizuddha vimala Apa vIravimala ke ziSya the| Apane saM0 1804 meM 'bIsI' likhI / vivaraNa isa prakAra hai - bIzI (1804 jyeSTha zukla 3, guruvAra, pAlaNapura) Adi zrI sImaMdhara sAhibA, suNo ho saMprati bharata kSetra nI bAta ke, ari hAM kevalI ko nahI, kene kahIye ho mana avadAta ke, zrI sImaMdhara sAhibA | kalaza meM racanAkAla diyA gayA hai, yathA - saMvata aThAra cAra sukara mAse, tattva zubha guru khAsa jI, pAlaNapura praNamI pArzva jina, guNa gAyA ullAsa jI / 211 yaha racanA caubIsI-bIzI saMgraha pR0 639 - 652 para prakAzita hai| kalaza kI prAraMbhika paMktiyA~ meM kavi ne apane guru vIravimala kI vaMdanA kI hai| ye 18vIM zatI se hI racanarata the aura saM0 1781 meM mauna akAdazI stava likhA thaa| 18vIM zatI kI eka hI racanA prApta hone ke kAraNa inheM 19vIM zatI meM sthAna diyA gayA hai| dUsare isake racanAkAla para desAI jI ne prazna cihna lagA diyA thA isalie yaha pUrNatayA nizcita nahIM thA kiye 18vIM zatI ke racanAkAra the| jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kA kathana hai ki mauna akAdazI sta0 kA racanAkAla saM0 1781 hI hai isakA prAraMbha isa prakAra hai supAsa jiNavara karuM praNAma, guNa chatrIsai boluM nAma, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mana baca kAyAIM karI, Agama vANI hiyaiDai dhrii| aMta- saMvata satara akAsI A varase tavana racuM khaMte jI, jaga anusAre joI kIdhI, bAre gAthA meM taMte jii| zrI vIravimala sevA karatAM, Rddhi kIrati baha pAyA jI, vizuddha vimala kaheM saMge puruSottama guNa gAyA jii|378 viSNu ye saMbhavata: jainetara lekhaka the| inakI kRti 'caMdana rAjA nA dUhA (saM0 1828 phAlguna kRSNa 13, bhomavAra, bhuja) hindI bhASA aura vividha chaMdo meM likhita hai| isakA prAraMbha dekhie alakha nIraMjana eka, tUM deta suvacana dAta, sarasati ko sumirana karuM, raco caMda kI baat| ganapati zubha dIje saguna, bAnI sarasa viveka, caMdarAja kI coja so, racauM ju bAta vishek| jaina dharma ke graMtha meM kathA sucopai jAta, visuna soI bhASA karI, caMda rAya kI baat| isa uddharaNa se spaSTa hai ki mUla pustaka jaina dharma kI thI; kavi viSNu ne usakA bhASAMtaraNa kiyA hai| isalie ise jaina sAhitya meM sthAna diyA jAnA ucita hai| kavi ne apanA paricaya isa prakAra diyA hai vallA suta jo viSNu jI, loharavaMzI lekha, caMdarAya kI bAta yaha, pragaTa karI tihiM pekh| racanAkAla- saMvata aThAre visaaTha, phAguna terasa sAMma, bhomavAra kI pragaTa bhai, caMda bAta tihi naam| caMdarAya kI bAratA, viSNu racI so bhArava, AlI suta taki achara zAvata merI o saakh|379 vRddhivijaya racanA- 'citrasena padmAvatI rAsa' prApta prati kA eka pRSTha nahIM hai isalie guru paraMparA ke saMbaMdha meM kevala 'tapagacha paMDita-------" pATha milA, Age kA pATha na milane se guru paraMparA prAraMbha meM nahIM hai kintu apanI racanA 'citrasena padmAvatI rAsa' (3 khaMDa saM0 1809 vaizAkha zukla 6, maMgalavAra, madhumatI) meM kavi ne apanI guru paraMparA dI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNu - vRMdAvana hai aura likhA hai ki vijayadharma sUri ke rAjya meM yaha racanA huI, yathA tAsa paTi AcArija ciraMjIvI, vijayadharma sUri tasa rAjye, saMgha Agrahe mi racanA kIdhI, madhumatI saMgha ne sAhajye re| madhumatI saMbhavata: Adhunika mahuvA nAmaka sthAna hai| isase pUrva lekhaka ne vijaya kSamA, vijaya dayA aura vijaya dharma sUri kA sAdara vaMdana kiyA hai| arthAt ye tapAgacchIya vijaya kSamA > vijayadayA > vijayadharma sUri ke ziSya rahe hoNge| racanAkAla ina paMktiyoM meM hai saMvata aThAra naMda miti varase, vaizASa sudi chaThi divaseM re, kujavAra se pUraNa kIdho, caritra thI rAsa ullAsi re| isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM paMcanAma paragaTa karyA, AdI sara arihaMta, yugalA dharma nivArIo, te praNamuM bhgvNt| maMgalA caraNa meM nemi, pArzva aura mahAvIra kI vaMdanA kI gaI hai| kavi ne tatpazcAt haMsavAhinI sarasvatI se prArthanA kiyA hai ki ve kavi ko vANI kI aisI sAmarthya deM tAki vaha zIla dharma para AdhArita citrasena padmAvatI' kI kathA kA suMdara-sarasa varNana kara ske| saMbaMdhita paMktiyA~ dekhie zIlopari adhikAra kahUM, suNajyo deI kAna, zrotAjana suNatAM thakA, upajasye bahu taan| citrasena rAjA taNI, padmAvati ghari nAri, tAsa carita supariM kahUM, zIla taNe adhikaar| isameM zIla kA bar3A guNamAna kiyA gayA hai, yathA zIle deva devI basi thAIM-zIle navabhava bhaaNje| ityAdi380 vRMdAvana kAmatA prasAda jaina aura nAthUrAma premI ne vRMdAvana ko isa zatAbdi kA zreSTha jaina kavi ghoSita kiyA hai| inakA janma zAhAbAda jilAntargata bArA nAmaka grAma meM saM0 1848 ko huA thaa| inake pitA dharmacaMda goyala gotrIya agravAla the| 12 varSa kI avasthA meM jaba kavi apane pitA ke sAtha kAzI Aye the taba kAzInAtha Adi kaI vidvajjanoM kI satsaMgati kA suavasara inheM milaa| ve kAzIvAsa ke samaya bAbara zahIda kI galI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM rahate the| inake vaMzaja abhI ArA meM vartamAna haiN| inake jyeSTha putra ajita kI sasurAla ArA meM thI aura ve vahIM rahane lage the| ve bhI acche kavi the| vRMdAvana ne 'chaMdazataka' kI racanA ajita ke lie hI kI thii| vRMdAvana kI mAtA kA nAma sitAbI aura patnI kA nAma rukmiNI thii| inakI patnI eka dharma parAyaNa pativratA mahilA thii| eka chaMda kavi ne unheM lakSya karake likhA hai pramadA pravIna vratalIna pAvanI, pir3a zIla pAli kula rIti raakhinii| jala anna zodhi muni dAna dAyinI, vaha dhanya nAri mRdu maMju bhaassinii|" unakI sasurAla kAzI meM hI thI jahA~ TakasAla kA kAma hotA thaa| kisI bAta para yahA~ kA kalakara nArAja ho gayA aura usane kavi vRMdAvana ko tIna mAha kI jela kI sajA de dii| jela meM unhoMne prasiddha kavitA 'ho dInabandhu zrI pati karuNAnidhAna jii|' likhii| ve jela se mukta ho gaye isalie yaha kavitA saMkaTamocana kahI jAtI hai| unakI icchA 'jaina rAmAyaNa' likhane kI thI para ve ise pUrA karane se pUrva hI svargavAsI ho gye| apanI isa apUrNa icchA ko pUrNa karane kA Adeza unhoMne apane kavi putra ajita ko diyA thA para durbhAgya vaza ve bhI ise pUrA karane ke pUrva hI svargavAsI ho gye| inakI saMkaTamocana kavitA meM vItarAga vijJAna ke sthAna para Atmavibhora karane vAlI bhakti ne le liyA hai| ve svAbhAvika sahaja kavi the, pustakIya jJAna para AdhArita zuSka kAvya racanA meM unakA vizvAsa nahIM thaa| inakI pramukha kRti hai 'pravacanasAra ttiikaa'| yaha mUla prAkRta graMtha kA bhASA meM padyAnuvAda hai| kavi ne racanA ke bAre meM likhA hai taba chaMda racI pUrana karI, citta na rucI taba puni racI, soU na rucI taba aba racI, anekAMta rasa sau mcii| arthAt kavi ne ise tIna bAra meM sudhAra kara likhA thaa| inakA dUsarA graMtha 'caturviMzati jina pUjA pATha hai aura tIsarI racanA hai- 'tIsa caubIsI pUjA pATha' ina racanAoM meM yamaka anuprAsa Adi zabdAlaMkAroM kI bahulatA hai| lagatA hai ki kavi kA dhyAna zabdoM ke camatkAra pUrNa prayoga para jitanA thA utanA bhAva-nikhAra para nahIM diyA jA skaa| ye rIti kAlIna zailI ke zreSTha kavi the| chanda zataka chanda zAstra kA sarala chAtropayogI graMtha hai| nAthUrAma premI cAhate the ki isa graMtha ko hindI sAhitya sammelana kI sAhitya saMbaMdhI prathamA parIkSA meM zAmila kiyA jaay| graMtha se uddharaNa dekheM catura nayana mana darasata, bhagata umaMga ura sarasata; nuti thuti kari mana harasata, tarala nayana jala barasatA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 ise kavi ne saM0 1898 meM 15 dina meM likhA thA, isase kavi kA chaMda zAstra ke sAtha kAvya racanA meM pravINa honA pramANita hotA hai| yaha racanA 'vRMdAvana vilAsa' nAmaka saMgraha meM saMkalita hai| yaha kavi kI kaI sphuTa racanAoM kA saMgraha hai| 'arhanta pAzA kevalI' bhI saMkalita racanAoM meM hai / vRMdAvana vilAsa se kavi kI racanA kA namUnA dekheM vIra jo apano hita cAhata hai jiya tau yaha sIkha hiye avadhAro; karmaja bhAva tajo sabahI nija, Atama ko anubhava rasa gaaroN| zrI jinacaMda so neha karo nita, AnaMda kaMda dazA vistAro, mUr3ha lakhai hi gUr3ha kathA yaha gokula gA~va ko pair3o hI nyAro / inhoMne bar3e bhAvapUrNa padoM kI racanA kI hai, eka pada kA namUnA merI vithA viloki ramApati, kAhe sudhi visarAI jI / " ityAdi / ullekhanIya hai ki Apa jinacaMda ke sAtha ramApati, gokula Adi ko bhI sAdara smaraNa karate haiM aura kisI prakAra kI sAmpradAyika kaTTaratA meM vizvAsa nahIM karate / 381 caubIsa tIrthaMkara pUjA 1847 kI prati kA vivaraNa kAsalIvAla ne diyA hai / 382 dharmabuddhi maMtrI kathA kA racanAkAla saM0 1807 bhI inhoMne diyA hai| hamArI beriyoM kAhe karata abAra jI iha darabAra dIna para karunA, hota sadA cali AI jI, vRMdAvana ke vyaktitva kRtitva kA ullekha na to nAhaTA ne aura na desAI ne kiyA hai| yaha upekSA digaMbara hone ke nAte to nahIM hai ? vIra inhoMne 'rAjimati neminAtha vAramAsa' athavA 'nemizvara nA bAramAsa' (37 kar3I) kI racanA saM0 1812 vaizAkha zukla, guruvAra ko pUrNa kii| Adi racanAkAla aMta - Adesara Ade karIne praNamuM jinavara pAyAM jI, sarasvatI ne caraNoM namI valI, giruA gaNapatirAyA, aMtarajAmI jii| kArtika mAse kamalAkAmI, pAmI paramANaMda jI, sajjanI rajanI Aja nI ruDI nirakhe nayaNAnaMda jI / saMvata aThAra bAra ja varSe vaizAkha sudi guruvAro jI, vIra muni nI vinati prabhu, bhavasAgara pAra utAro jI | nema rAjula nAra nA ne gAyA bAremAsa jI, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhaNe guNe jo koI sAbhaMle, tehanI saphale mana Asa jI / 383 yaha racanA prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha meM prakAzita hai| vIravijaya hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tapAgacchIya satyavijaya kapUravijaya kSamAvijaya > jasavijaya > zubhavijaya ke ziSya the| vIravijaya ke ziSya raMgavijaya ne inake nirvANoparAMta eka rAsa likhaa| usake anusAra inakA saMkSipta itivRtta yahA~ diyA jA rahA hai vIravijaya kA janma nAma kezava thaa| ve rAjanagara ke zAMtidAsa pAr3A nivAsI jadrosaraM vipra kI bhAryA vijayA kI kukSi se paidA hue the| pAlItANA meM zubhavijaya ne kezava ko roga se mukti dilAI aura kArtika saM0 1848 meM use dIkSita karake nAma vIravijaya rkhaa| dhIravijaya aura bhANavijaya inake guru bhAI the| guru se zAstrAbhyAsa karake vIravijaya saM0 1858 meM sthUlabhadra ziyala vela aura aSTaprakArI pUjA kI racanA kii| saM0 1860 meM zubhavijaya jI kA svargavAsa ho gyaa| tatpazcAt vIra vijaya ne lIvar3I bar3havAna aura sUrata Adi sthAnoM kA vihAra kiyaa| sUrata ke aMgreja adhikArI ko apane tithi jJAna se prasanna kiyA aura vahIM rahane lge| saM0 1870 meM sthAnakavAsI se jhagar3A huA; bAda meM adhikArI ne inake pakSa ko vijayI ghoSita kiyaa| inhoMne aneka maMdiroM kA nirmANa aura pratimA sthApana krvaayaa| saM0 1908 bhAdra kRSNa 3 guruvAra ko svargavAsI hue / inakI likhI racanAoM kI saMkhyA pacIsoM haiM kintu unameM se kucha cunI racanAoM kA saMkSipta paricaya aura udAharaNa diyA jA rahA hai| racanAyeM - 'jina paMcatrizat vANI guNa nAmArtha garbhita stava' (66 kar3I saM0 1857) 'sura suMdarI rAsa' vRhad racanA hai, yaha cAra khaNDo meM 1584 kar3I kI racanA 52 DhAloM meM layavaddha hai| isakI racanA saM0 1857 zrAvaNa zukla 4 guruvAra ko rAjanagara (ahamadAbAda) meM pUrNa huI thii| isako prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra hai sakala guNAgara pAsa jI, zaMkhezvara abhirAma, manavaMchita sukha saMpaje, nitya samaratAM nAma / sarasvatI se prArthanA karatA huA kavi kahatA hai-- sura suMdarI zIyale satI, satIyAM mAM suprakAza; tAsa rAsa racatA thakA, muja mukha karajyo vAsa / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravijaya isameM hIravijaya se lekara zubhavijaya taka ke guruoM kI vaMdanA kI gaI hai| racanAkAla- muni sara hasti zazi saMvatsara, nami saMkhesara pAso jI, zrAvaNa sudi guruvAra caturthI, rAjanagara caumAsoM jii| aMta- "sura suMdarI no rAsa rasAla, zrotA ne ghara maMgalamAla, tiNe kAraNa suNI Adara karI, vIra kahe jayalIlA vrii|" isa racanA ko umeda rAma hara goviMda dAsa ne ahamadAbAda meM chapavAyA hai| aSTaprakArI pUjA (saM0 1858 bhAdra pada zukla 12, guruvAra, rAjanagara) racanAkAla- saMvata aThAra aTThAvana varase, bhAdrapada sita pakSa bhalo, dvAdazI dina guruvAra manohara, o abhyAsa bhayo sphlo| yaha pUjA vividha pUjA saMgraha' ke pRSTha 51-67 para prakAzita hai| isake alAvA 'jaina ratna saMgraha' aura anyatra bhI chapI hai| 'neminAtha vivAha lo athavA neminAtha vivAha garabo' (22 DhAla, 151 kar3I saM0 1860 pauSa kRSNa 8, ahamadAbAda) Adi- sarasati caraNa saroja rami re zrI zaMkhezvara pAsa namIre, nema vivAha te raMge gAsyuM, jimi neminAtha pUrva prkaasyuN| racanAkAla- nabha bhojana gaja caMdra ne varSe lAla, posa taNI vadi AThima divase laal| zubhavelI isameM kavi ne apane guru zubhavijaya kA guNAnuvAda kiyA hai| yaha beli bhI prakAzita hai| sthUlibhadra nI ziyala bela (18 DhAla, 191 kar3I, saM0 1862 pauSa zukla 12 guruvAra rAjanagara) racanAkAla- aThAra sai bAsaThe zudi pauSa, bArasa guruvAre dhyAI re| rAjanagara munivara nirdoSa, ziyala belI preme gAI re| isameM sthUlibhadra aura kozA kI sarasa kathA ke mAdhyama se sthUlibhadra ke dRr3ha sAdhanA kI prazasti hai| yaha racanA prAcIna saMJjhAya tathA pada saMgraha meM bhI prakAzita hai| dazArNabhadra kI saMjjhAya (5 DhAla, saM0 1863 meruterasa, guruvAra, lIbar3I); racanA ke namUne ke lie cAra aMtima paMktiyA~ prastuta hai-isameM racanAkAla bhI diyA hai Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru khimAvijaya jasa zubhavijaya tasa mohanA vAru jI, bahni rasa daMtI tima himahaMtI vatsara tAru jI meru terasa vAsara sAdhu suhaMkara mohanA vAru jI, guruvAre dhyAya meM munirAyA nAma thI tAru jii| yaha racanA jinaguNa stavanAvalI satyavijaya graMthamAlA naM0 8 meM prakAzita hai| koNikarAjA bhaktigarbhita vIra stava athavA koNika- sAmaiyuM (11 DhAla, 212 kar3I, saM0 1834 deva divAlI, kArtika zukla 11-15 lIbaMDI) koNika viMbasAra athavA zreNika kA putra thaa| isameM koNika kA itihAsa nAma mAtra ko bhI nahI hai; kevala mahAvIra stavana hai| trika caturmAsa devavaMdana vidhi athavA caumAsI devavaMdana vidhi sahita (saM0 1865? (62), ASAr3ha zukla prtipd| yaha devavaMdana mAlA aura jinendra bhakti prakAza meM prakAzita hai| akSaya nidhi tapa stavana (5 DhAla saM0 1871 zrAvaNa kRSNa 5 sUrata caumAsA) yaha racanA bhI jinendra bhakti prakAza, jaina prAcIna stavana saMgraha tathA anyatra se prakAzita hai| ATha karma kI causaTha prakArI pUjA (saM0 1874 akSaya tRtIyA rAjanagara) Adi- zrI zaMkhezvara sAhibo samarI, samarI sarasati mAya, zrI zubhavijaya sugura namI, kahUM tapaphala sukhdaay| racanAkAla- hama rAjate jaga gAjate, dina akhaya tRtIyA Aja thai, zubhavIra vikrama veda muni vasu caMdra varSa viraajte| yaha racanA vividha pUjA saMgraha, vidhi vidhAnasAthe snAtrAdi vividha pUjA Adi saMgraho meM prakAzita hai| 'pistAlIsa Agama garbhita aSTa prakArI pajA athavA 45 Agama nI pUjA' (saM0 1881 mAgasara zukla 11 mauna ekAdazI, rAjanagara) (zatrujaMya mahimA garbhita) navANuM prakArI pUjA (saM0 1884 caitra zukla 15, pAlItANA) prAraMbha- zrI saMkhezvara dAsa jI praNamI zubha guru pAya, vimalAcala guNa gAyasuM samarI sArada maay| racanAkAla- vijayadevendra sUrIzvara rAjye, pUjA adhikAra racAyo re, pUjA navANI prakArI racAyo, gAyo meM girirAyo re| vidhi yoge tapa pUraNa pragaTe taba haThavAda haThAvo re, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravijaya 219 veda vasu gaja caMdra (1884) saMvatsara, caitrI pUnama dina dhyAyo re, paMDita vIra vijaya prabhu dhyAne, Atama tApa TharAyo re| yaha racanA vividha pUjA saMgraha pR0 84-100 para aura jaina ratna saMgraha tathA anyatra bhI prakAzita hai| bAravrata kI pUjA (saM0 1886 dIpAvalI, rAjanagara) Adi sukhakara zaMkhezvara prabho, praNamI zubha guru pAya, zAsana nAyaka gAyasuM, varddhamAna jinraay| aMta- kaSTa nivAre vaMchita sAre, madhure kaMTha malhAyoM, rAjanagara mAM pUjA bhaNAvI, ghara-ghara utsava thAyo re| racanAkAla- muni vasunAga zazi saMvatsara, dIvAlI dina bhAyo, paMDita vIra vijaya prabhu dhyAne, jaga jasa paDaha bajAyo re| yaha racanA bhI vividha pUjA saMgraha meM prakAzita hai| bhAyakhalA (muMbApurIstha) RSabha caitya stavana athavA Adi jina stavana (81 kar3I, saM0 1888 ASAr3ha zukla 15) / Adi- sukhakara sAheba re pAmI, prathama rAya vanitA no svAmI, kaMcana varaNI re kAyA, lAgI manamohana sAthe maayaa| seTha amIcaMda sAkaracaMda ke suputra motIcaMda ke Agraha para yaha racanA vIra vijaya ne kI thii| isameM mUrti ke padharAvanA utsava kA varNana hai| isa racanA meM vijayasiMha sUri se zubhavijaya taka kI vaMdanA hai| yaha racanA vijayadevendra ke sUri kAla meM huI thii| racanAkAla nimnalikhita paMktiyoM meM diyA gayA hai basu nAga basu zazi varase jI, AsAr3hI pUnima divase jI, me racIo o guNa dIvojI, seTha motIzA cirajIvo jii| guNa gAtAM bahu phala pAve jI, zubhavIra vacana rasa gAve jii| pArzvajina-paMca kalyANaka (garbhita aSTa) pUjA (saM0 1889, akSaya tRtIyA) Adi- zrI saMkhezvara sAhibo, surataru sama avadAta, purisAdANI pAsa jI, SaTdarzana vikhyaat| racanAkAla- aThAra se nevyAsI akSaya trIja, akSaya puNya upAyo, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMDita vIra vijaya padmAvatI, vAMchita dAya savAyo re| yaha vividha pUjA saMgraha, vidhi vidhAna sAthe snAtrAdi pUjA saMgraha aura anyatra se prakAzita hai| (siddhAcala athavA zatrujaya)aMjana zalAkA stavana athavA motIzA nAM DhAliyA (7 DhAla, saM0 1893) yaha sUryapura rAsa mAlA meM prakAzita hai| dhammila kumAra rAsa (72 DhAla, 2488 kar3I, saM0 1896 zrAvaNa zukla 3, rAjanagara) kA prAraMbha isa prakAra huA hai- ' sakala zAstra mahodadhi pAraMga, zama rasaika sudhArasa sAgaraM, sukhakaraM zubha vaijaya nAyakaM, manasimaMtra mimaM prjyaabhyhm| kamala bhUtanayAmabhinamyatAM, kavi janeSTa manorathadAyinI rasika prAkRta baMdha kathAmimA, viracAmi vratodaya hetve| yaha kathA prasiddha graMtha vasudeva hiNDI ke AdhAra para racita hai| racanAkAla isa prakAra hai saMvata aThAse channu varaseM, zrAvaNa ujalI trIse re, A bhava mAM pacakhANa taNuM phala, varaNavI jyo mana rIjhe re| isa racanA ko bhImasI mANeka nai prakAzita kI hai| hita sikhAmaNa svAdhyAya saM0 1898 kI racanA hai| isameM kucha upadeza hai| mahAvIra nA 27 bhava - stavana (saM0 1901 zrAvaNa pUrNimA) ugaNisa aMke varasa che ke pUrNimA zrAvaNa varo, meM thuNyo lAyaka vizva nAyaka varddhamAna jinnesro| yaha stavana deva vaMdana mAlA tathA nava smaraNa meM prakAzita haiN| caMdrazekhara rAsa (57 DhAla saM0 1902 vijaya dazamI, raajngr)| ye 19 vIM aura bIsavI zatI meM racanArata rhe| inakI 19 vIM zatI kI kRtiyoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| bIsavIM zatI kI racanAoM kA nAmollekha kiyA jA rahA hai| unakA vivaraNa 20 vIM zatI meM yathA sthAna diyA jA skegaa| inakI prAya: sabhI racanAeM prakAzita haiN| 20 vIM zatI meM likhita racanAyeM (1) haThIsiMha nI aMjana zalAkA DhAliyA athavA haThIsiMha nA saMgha, varNana (saM0 1903) yaha sUryapura rAsamAlA meM prakAzita hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shivcNd| 221 siddhAcala giranAra saMgha stavana pAMca DhAla san 1905 mAha zulka 15 buddhavAra; inakI adhikAMza kRtiyA~ pUjA, stavana, caitra vaMdana tathA saMgha yAtrAdi para AdhArita haiM jaise saMghavaNa harakuMvara siddha kSetra stavana (1908) ityaadi| inake alAvA Apane neminAtha rAjimatI bAramAsa, hita zikSA chatrIsI, chappana dika kumArI rAsa aura gadya meM praznottara ciMtAmaNi tathA saMjhAya, stavana, huNDI aura anya vidhAoM meM nAnA choTI-moTI racanAyeM kI hai| sabakA varNana karane ke lie eka alaga pustaka kI apekSA hogii| yahA~ isa saMkSipta paricaya dvArA yaha batalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki vIra vijaya 19vIM 20vIM zatI ke mahAna jaina lekhakoM meM mahattvapUrNa sthAna ke adhikArI haiN| inhoMne nAnA viSayoM para vividha vidhAoM meM sarasa, zuSka; manoraMjaka aura upadeza paraka sabhI taraha kI sakaiDo racanAyeM kI hai|384 zivacaMda | - ____ inakA pUrvanAma zaMbhurAma thA, inhoMne saMskRta, hindI meM aneka racanAyeM kI hai inakI guru paraMparA nimnavat hai ye kharataragacchIyakSemakIrti zAkhA ke vidvAn rupacaMda > puNyazIla > samayasuMdara ke ziSya the| inhoMne naMdIzvara pUjA, vIza sthAnaka pUjA (saM0 1871, bhAdra kRSNa 10, ajImagaMja) aura 21 prakArI pUjA (aka viMzati vidhAna jinendra pUjA) saM0 1878 mAgha zukla 5 ravivAra) Adi pUjA saMbaMdhI pustakeM likhii| tIsarI pUjA kA uddharaNa Age diyA jA rahA haiAdi- maMgala haricaMdana rucira, naMdana vipina udAra, bAmAnaMdana pada padama, baMdana kari jykaar| racanAkAla- varasa nAga riSI basu dharaNI mita, sakala saMgha sukha pAvai, mAgha mAsa sita paMcamI dinakara, vAsara sahu dina raavai| isameM kharatarapati jinacaMda, jinaharSa ke anaMtara kSema kIrti zAkhA ke rupacaMda puNyazIla aura samayasuMdara gaNi kA vaMdana kiyA gayA hai| aMta- samaraNa kari jina guru ko vali, tasu caraNa kamala supasAvai; pUjA racI pAThaka ziva caMdai paramAnaMda bdhaavai| RSi maMDala pUjA athavA caturviMzati jina pUjA (saM0 1879 bIjA Aso dvitIya ASAr3ha zukla paMcamI, zanivAra, jayanagara) kA prAraMbha dekhie praNamI zrI pArasa vimala, caraNa kamala sukhadAya, RSi maMDala pUjana racUM, vara vidhiyuta cita laay| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla- barasa naMda muni nAga dharaNi mitA, dvitIyAzvina mana bhAyA, dhavala pakSa paMcami tithi zani yuta, pura jaya nagara suhaayaa| aMta- salila caMdana puSpa phala brajai suvilAkSata dIpa sudhUpa ke, vividha navya madhu pravarAnakai jinamamIbhirahaM vsubhiryje|385 isa racanA ko 'caubIsI tathA bIzI saMgraha meM sA0 premacaMda kevaladAsa ne saM0 1935, san 1879 meM pR0 573-588 para chpvaayaa| ApakI eka gadya racanA 'mata khaMDana nivAda' saM0 1841 kA ullekha kAmatA prasAda jaina ne kiyA hai kintu gadya kA uddharaNa nahIM diyA hai|386 inhoMne sametazikhara tathA sImaMdhara stavana Adi marugurjara racanAoM ke alAvA saMskRta meM padhumalIlA prakAza aura bhAvanA prakAza Adi likhA hai|387 zivacaMda || - inhoMne cAraNa zailI meM mUlarAja rAvala kI prazaMsA meM 'samudrabaddha kAvya vacanikA' saM0 1851 jaisalamera meM likhaa| isake padya aura gadya kA udAharaNa Age diyA jA rahA haidohA- "zubhAkAra kauzika tridiva, aMtariccha dinakAra, mahArAja ina ghara tapau, mUlarAja chtrdhaar|" gadya kA namUnA "aruNa artha tesa jaise zubhAkAra kahi hai bhalo he AkAra jinako aise, kauzika kahiye indra so, tridiva kahiye svarga meM prtpai| punaH dinakara aMtariccha kahatA jitane tAIM sUrya AkAza meM tapai, mahArAja kahatAM ina rItai chatra ke dharanahAra mahArAja zrI muulraaj| ghara tapo, kahiye pRthvI viSai prtyau|" yaha gadya kAphI aspaSTa hai kintu prAcIna hai|388 inhoMne saMskRta meM viMzati pada prakAza aura mauna ekAdazI vyAkhyAna Adi likhA hai| nAhaTA ne 'mUlarAja guNa varNana' nAmaka racanA kA racanAkAla saM0 1861 batAyA hai aura use zivacaMdra kI prathama racanA batAyA hai| lagatA hai ki mUlarAja varNana aura samudra vaddha kAvya vacanikA paraspara saMvaddha racanAyeM hai| donoM nAma eka hI racanA kA ho sakatA hai| 1. zivajI lAla inakA vaMza paricaya aura guru paraMparA Adi itivRtta ajJAta hai| inakI tIna gadya racanAyeM upalabdha haiM- darzana sAra bhASA, carcAsAra bhASA aura pratiSThA sAra bhaassaa| darzana sAra bhASA kI racanA jayapura meM saM0 1923 meM pUrNa huI thii| vikrama kI bIsavI zatI meM likhita yaha racanA purAnI hindI meM likhita hai| inake gadya kA namUnA isalie diyA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 zivacaMda || - saMpatarAya jA rahA haiM kyoMki san 1866 taka hindI gadya naye sA~ce meM nahI DhalI thii| kAlacakra nAmaka racanA meM bhAratendu ne hindI gadya kA nayA rupa 1873 meM prastuta kiyA thaa| isalie bhAratendu pUrva ke hindI gadya ke namUne ke rUpa isakA aitihAsika mahattva hai sA~ca kahatA jIva ke Upari loka dukho va tussoN| sA~ca kahane vAlA to kahe hI kahA jaga kA bhaya kari rAjadaNDa chor3i detA hai vA jUMvA kA bhaya kari rAja manuSya kapar3A paTaki deya hai| taise niMdane vAle niMdA stuti karane vAle stuti karo, sAMcA bolA to sAMca hI khe|389 yaha gadya hindI gadya pustakoM vizeSatayA TIkA graMtho meM prApta gadya se adhika subodha hai, TIkA graMthoM kI bhASA to aisI laddhar3a hai ki mUla bhale samajha meM A jAya para TIkA samajha meM hI nahIM aatii| zivalAla ye vinayacaMda ke guru bhAI pannAlAla ke ziSya the| ina donoM guru bhAiyoM ke guru anopacaMda the| vinayacaMda bhI acche kavi the| unakA varNana yathA sthAna kiyA jA cukA haiN| zivalAla ne nAgasI cauDhAliyA saM0 1877 aura sItA banavAsa saM0 1882 bIkAnera, kI racanA kii|390 mo080 desAI ne sItA banavAsa kA nAma rAma lakSmaNa sItA banavAsa caupAI (saM0 1882 mAgha kRSNa 1, bIkAnera) batAyA haiM jai0gu0ka0 ke prathama saMskaraNa meM racanAkAla 1893 batAyA gayA thA; vaha prati kA lekhana kAla hogaa| navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne use sudhAra kara racanAkAla kavi ke arntasAkSya ke AdhAra para saM0 1882 ko ThIka batAyA hai| agaracaMda nAhaTA aura jai0gu0ka0 navIna saMskaraNa meM saM0 1882 ko hI sahI racanAkAla mAnA gayA hai|391 zobhAcaMda inakI racanA 'zukarAja cau0' saM0 1882 kA kevala nAmollekha mo060 desAI ne kiyA hai kintu isa racanA kA vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai|392 zrIlAla Apane baMdha udaya sattA cau0' kI racanA saM0 1881 meM kI,393 anya vivaraNa anupalabdha haiN| saMpatarAya inhoMne saM0 1854 meM 'jJAna sUryodaya nATaka' (chaMda vaddha)394 kI racanA kii| gadya vikAsa ke prAraMbhika kAla meM nATaka racanA kA mahattva aitihAsika hai, paraMtu kheda hai Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ki nATaka kA vivaraNa uddharaNa na milane se yaha kahanA nirAdhAra hai ki nATaka ke tattvoM kA isa racanA meM kisa sImA taka nirvAha ho pAyA hai| satyaratna ApakI do racanAoM kA nAmollekha mAtra agaracaMda nAhaTA ne kiyA hai sametazikhara rAsa saM0 1880 aura devarAja vaccharAja cau0; dUsarI racanA kA kevala prAraMbhika patra upalabdha hai|395 mo060 desAI ne kevala eka racanA samatezikhara rAsa296 (saM0 1880 bhAdra zukla 5) kA nAmollekha kiyA hai| donoM vidvAnoM ne kisI racanA kA uddharaNa Adi nahI diyA hai| sadAnaMda Apa bhUmigrAma (bhogaoNva) jilA mainapurI ke nivAsI zrI bhavAnIdAsa ke putra the| inhoMne saM0 1887 meM totArAma jI ke lie 'kampilA kI rathayAtrA 397 kA padyavaddha varNana kiyA hai| kavitA sAmAnya koTi kI hai| sabarAja ye lokAgacchIya zrAvaka the| inake pitA kA nAma haraSA thaa| inhoMne 'mUlIbAI nA bAramAsa' (saM0 1892 mAgasara zukla 13, guruvAra) sAyalA meM likhaa| usa samaya vahA~ rAjA vakhtasiMha kA zAsana thaa| isa bAramAse se mUlIbAI ke saMbaMdha meM jJAta hotA hai ki ve dazA zrI mAlI vaNika ratanazA kI patnI amRtabAI kI kukSi se paidA huI thIM aura unakA vivAha nAna jI koThArI ke sAtha huA thaa| unako gRhastha jIvana kI nirarthakatA kA bodha huA aura unhoMne saM0 1865 meM dIkSA lI; jaina dharmAnukUla jIvanayApana karate hue saM0 1890 zrAvaNa zukla 14 ko saMthArA dvArA zarIra tyAga kiyaa| bAramAsa kI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM huM to namuM siddha bhagavaMta, mukI mana Amalo re, guNa gAUM mUlIbAI satI, sahu ko sAMbhalo re| racanAkAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai saMvata aThAra bANuo jor3ayA mAgasIra mAsa re, tIthi berasa ne guruvAra, pakha ajavAsa re| mUlIbAI taNo mahimA, caudaza gAje re, bhaNe haraSA suta sabarAja, sAyalA mAM virAje re|398) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaratna - sabalasiMha 225 sabaladAsa Apa AsakaraNa ke ziSya aura paTTadhara the| pokaraNa ke lUNiyA~ ANaMda rAja kI dharma patnI suMdarabAI kI kukSi se saM0 1828 bhAdra meM inakA janma huA thaa| jodhapura kI yAtrA ke samaya inakI AsakaraNa jI se bheMTa huii| bAraha varSa kI vaya meM unase dIkSA prApta kiyA aura saM0 1872 meM AsakaraNa jI ke divaMgata hone para jodhapura meM unake paTTa para AsIna hue| inakI racanAoM kA vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai ___zIla saMJjhAya 1887 nAgaura (yaha racanA jinavANI patrikA ke varSa 16 aMka 11 meM prakAzita hai); annA cauDhAliyA (62 DhAla, saM0 1890 nAgaura); vallabhacaMdra cau0 (saM0 1890, bIzalapura), triloka suMdarI DhAla (saM0 1892) / 299 inakI kucha anya racanAoM kA bhI ullekha milatA hai yathA, AsakaraNa jI mahArAja ke guNa, guru guNa stavana, kanakaratha rAjA kA caritra, juga maMdira svAmI kI saMJjhAya, vimalanAtha kA stavana, khaMdaka jI kI lAvaNI, tAmalI tApasa kI cau0,zaMkha porabalI ko carita, sAdhU kartavya kI DhAla ityaadi| rAjasthAna kA jaina sAhitya meM inakA jo ullekha milatA hai vaha kucha bhinna hai| usameM kahA gayA hai ki sabala dAsa ne 14 varSa (na ki 12 varSa) meM saM0 1842 meM dIkSA lii| inhoMne dIkSA AsakaraNa se nahIM balki rAyacaMda se lI thI aura inakA svargavAsa saM0 1903 meM huA thaa|400 inakI kavitA ke namUne ke lie 'triloka suMdarI DhAla athavA caupAI (saM0 1892, phalodhI) kA Adi aura aMta prastuta haiAdi- viharamAna vise namuM, jayavaMtA jagadIsa; atisevaMta anaMta jina, tAraka visvA biis| aMta- zIla upadeza thI vistAro, pUja sabaladAsa jI cita lAyo re, lo| Ucho adhiko Ayo huve to mIchAmi dukkar3a gAyo re| racanAkAla- aSTAdaza so bANave barase, kIyo phalodhI comAsI re, sIla rI mahimA suNe suNAve, jINa ghara lIlA vilAso re| lo| 01 isameM sabaladAsa jI kA jisa Adara ke sAtha smaraNa kiyA gayA hai usase ve hI inake guru pratIta hote hai na ki AcArya raaycNd| sabalasiMha ye khataragacchIya zrAvaka the| inhoMne saM0 1861 akSaya tRtIyA ko makasUdAbAda meM 'bIsI' kI racanA kii|402 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sarasuti (surasati) - ApakI racanA haiM 'madhukara kalAnidhi' (saM0 1822 caitra sudI 1 ), racanAkAla ina paMktiyoM meM hai-- hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata aThAraha sai bAvIsa pahala dina caita sudI; zukravAra dina graMtha ulhAsyo sahI / yaha racanA mahArAnA mAdhava ke vinodArtha likhI gaI thI, yathA zrI mahArAnA mAdhaveza mana kai vinoda heta, surasati kInI yaha dUdha jyoM jameM dahI | isa meM zRMgAra rasa kA varNana hai, bhASA subodha hindI hai / 403 /sarupAbAI ye lokA0 pUjya zrI zrImala kI bhakta thii| saMbhavata: unakI ziSyA bhI ho| inhoMne pUjya zrI zrImala kI saMJjhAya nAmaka racanA unakI prazasti meM likhI hai / 404 yaha racanA jaina aitihAsika kAvya saMgraha ke pR0 156 - 158 para prakAzita hai| sAMvata ( sAvaMtarAma ) RSi zrI agaracaMda nAhaTA ne inheM vinayacaMda kA ziSya batAyA hai aura inakI cAra racanAoM-guNamAlA cau0 saM0 1885 dillI, satI vivaraNa saM0 1907 lazkara, madanasena citrasena cauDhAliyA 1870, madanasena cau0 1898 bIkAnera kA nAmollekha kiyA hai / 405 zrI mo0da0 desAI ne inheM bakhatAkaracaMda kA ziSya batAyA hai aura unakI guruparaMparA madanasena cau0 kA uddharaNa dekara isa prakAra batAyA hai - 'tArAcaMda, anopacaMda, vinayacaMda, bakhatAkaracaMda kA ziSya' saMbaMdhita paMktiyA~ isa prakAra haiM svAmI jI RSa munIrAja AcAraja guNa ujalA, sava---nita tArAcaMda jI nirmlaa| tata ziSya AjJAkara zrI zrI anopacaMda jI, tata ziSya prabala pradhAna vinayacaMda amaMda jI, tata ziSya no bahu rAga zrI bakhatAkaracaMda jI, tata ziSya sAvaMta rAma pAMme atI AnaMda jI / madanasena cau0 kI racanA saM0 1898 phAlguna zukla 7, bIkAnera meM huI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasuti - sujANa thii| racanAkAla ina paMktiyoM ke AdhAra para diyA gayA hai-- saMmata aThAre se jAMNa aTThANu ke mAsa meM phAguna suda zubha titha sAtama bIkAnera meM, graMtha racyo sukhadAya sadguru nA parasAda thI; valabha lagasI aha jo gAse kaMTha rAga thii| isakA Adi nimnavata hai prathama namI bhagavaMta ne gaNadhara gotama sAMma, gurucaraNa nita sasetA, bAdhe adhikI mAMga | madanasena kumAra bhalo punye lIlA bhoga, kima pAmI lacchI taNi tehano sahu saMjoga / 406 desAI ne satI vivaraNa caur3hAliyA (saM0 1907 caitra zukla 7, lazkara ) kA nAmollekha mAtra kiyA hai sAhibarAma pATanI - inakI racanA 'tattvArtha sUtra bhASA' (hindI padya, jaina siddhAMta saM0 1818) se inakA vaMza paricaya isa prakAra hai- ye bU~dI nivAsI vaizya the aura gotra pATanI thaa| ye jaina dharmAvalaMbI the aura vANijya vyApAra karate the, yathA sujANa - hai ajAnA jina AzramI varNa vanika vyavahAra, gota pATanI vaMza giri hai bUMdI AgAra | racanAkAla ina paMktiyoM meM diyA gayA hai-- vasudaza zata pari dasaru vasu mAgha viMzati guNagrAma, graMtha racyo gurujana kRpA sevaka sAhiba rAma / isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM sumaraNa kari gurudeva dvAdazAMga vANI praNami, suraga mukti magameva, sUtra zabda bhASA kahI / pUrvaMkRta muni rAya, likhI vividha vidhi vacanikA, tinahuM artha samudAya likhyau, aMta na lakhyo parai / 40 227 Apa lokAgaccha ke RSi bhIma ke ziSya the| racanA kA nAma hai 'ziyala saMJjhAya Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (32 kar3I, saM0 1832 caumAsuM, surata); isakA prAraMbha isa prakAra huA hai zIyala ratana jatane karI rAkhyo, baraje viSaya vikAra jI, zIlavaMta avicala pada pAme, viSaya sale saMsAra jii| racanAkAla- saMvata aThAra ne vatrIsa varSe, sUrata biMdira caumAsa jI, sthivara bhIma supasAya thI vinave, kahe sthivara sujANa jii|408 isake nAma se hI jaisA spaSTa hai, yaha racanA zIla kA mahattva pratipAdita karatI sujAnasAgara ye tapAgacchIya caritrasAgara > suMdarasAgara > meghasAgara > zyAmasAgara ke ziSya the| inhoMne DhAlamaMjarI athavA rAma rAsa athavA DhAlasAgara (6 khaNDa, saM0 1822 mAgasara, zukla 12, ravivAra, udayapura) kI racanA kI jisakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnavata haiM maMgala sahajAnaMda sukha, cidAnaMda nija dhAma, ahanizi ikatA tehanI, karaNa haraNa dukha graam| namio Adi jinesaru, mithyA timira dineza, x x x x x x jinamukha kamala nivAsinI, samaruM sarasati devi, mithyA timira vinAsa kari, jJAnakalA prgttevi| x x x x x x x kuNa-kuNa nRpa iNa vaMza meM, kari-kari uttama kAja, tari saMsAra payonidhi, baiThe dharma jihaaj| ahavA vaMza vizuddha nRpa, tiNa kI kathA vizAla, kahaNa thayo SaT khaMDa kari, mohana rAsa rsaal| racanA ke aMtima aMza meM pahale likhI gaI guru paraMparA kavi ne batAI hai| racanAkAla- kayoM graMtha Agraha karI dharma dhyAna manidhArI, pada arthAdika pekhine, saha lIjyo re vara sakavi sbhaari| zAka aThArA saya lahI, vikrama thI bAvIsa, zita mRgasira nI varasai, ANaMda yoge re ravivAra jgiis| kalaza- raghuvaMza gAyo sujasa pAyo paramatattva prakAzaNo, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sujAnasAgara - sudAmo (vipra) 229 duSa doSa pUro gayo dUro, vimala jJAna vikaashnno| jagi lIla jAge Rddhi rAge, amara padavI Adare, ratnatrayI su sujAna sAgara, mukti ramaNI te vre| caupAI- khaMDa mizra AsvAdita khIra, zrotA pAme puSTa zarIra, pUraNa khaMDa SaSTama parasAda, mahimA dRr3ha Agama mryaad| ApakI dUsarI racanA kA nAma hai "adhyAtmanayena caturviMzati jina stava; Adi- samarasa sAhiba Adi jineMdA meTaNa hai bhavaphaMdA re, zuddha nayAtama amRta kaMdA, pavara pratApa divaMdA re| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM kAcI dhAta kalaMka jyuM prabhu, nipaje guNa parakAsa jI, guNa sahu jANi sujAna ko prabhu, saphala phalI sahu Asa jii| pyAro lAge jI saahibo|409 yaha racanA 'jaina gurjara sAhitya ratno' bhAga 2 meM prakAzita hai| sudAmo (vipra) jainetara kavi hai, kintu maru gurjara bhASA meM jaina sAdhu zailI kI racanA hone se isako jaina sAhitya meM liyA gayA hai| racanA kA zIrSaka hai; kRSNa rAdhA no rAsa (24 kdd'ii)| isakI bhASA-zailI kA udAharaNa dene ke lie kucha paMktiyA~ prastuta haiM Aja mahAparva bhalI karI hara jI ramasuM re holI, tevatevar3I jAMtA malI gorI nI ttolii| rAdhA jI ramavA saMcarA saNagAra sarva sArI, haMsA gamanI hara bhaNI cAlaMtI tthmke| x x x x x x rayane Ugo ravi choio aMbara thayo rAto, jamanA jI ne kAMThaDe rAsa karIne maato| kRSNa jI kere kAmanI rAdhA ramati rAkho, jere joio te mAgajo, bhAMma thI mana bhaassoN| gAI sISa ne sAbhale, rAdhA harano rAsa, vipra sudAmo varNave, tine baikuMTha baas| 10 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sumatiprabha sUri (suMdara) - ye bar3agaccha ke jinaprabhasUri > sukhaprabha sUri ke ziSya the| racanA-caubIsI (25 DhAla, saM0 1821 kArtika zukla 5, ahamadAbAda) ke prAraMbha meM likhA hai - atha suMdara kRta caubIsI likhyate ; / isase jJAta hotA hai ki suMdara inakA upanAma thaa| isake prAraMbha kI paMktiyA~ nimnavata haiM aMta racanAsthAna racanAkAla ---- hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AdIsara avadhArio dAsa taNI aradAsa RSabha jI, Asa nirAsa na kIjie, lIjiye jaga jasavAsa RSabha jI / X X X X X X X X jANI sevaka jagadhaNI, Apo avicala vAsa rI, taraNa tAraNa prabhu tArIye, dAkhe suMdara dAsa rii| DhAla 25 vIM 'Adara jIta kSamA guNa Adara' yaha dezI, ahavA re jina cauvIse namatAM, huve koDa kalyANa jI, saya sagalAI bhAjI jAvai, arihaMta mAMnI ANa jI / rAjanagara caumAsa rahIne, o mai kIdhI joDa jI; kaviyaNa ne huM araja karUM chu, mata kAr3hIo khoDa jii| saMvata aThAra ikabIsA mAMhe, uttama kAtI mAsa jI, sobhAgya pAMcama paraba taNo dina, gAyA guNa ullAsa jii| isameM kavi ne pUrva likhita guru paraMparA svayaM batAI hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM tAsa pasAya sumataprabha sUre, gAyA jina caubIsa jI, bhagatAM guNatAM suNatAM bhavi jana ne, hove zIyala jagIsa jI / 4011 yaha racanA jaina gurjara sAhitya ratno bhAga 2 (paoNca stavana meM) prakAzita hai| kavi ne isameM suMdara aura sumatiprabha donoM nAma diyA hai isase spaSTa hai ki sumatiprabha aura suMdara eka hI hai| sumatisAgara sUri ziSya inakI eka racanA kA ullekha milA hai 'caraNa karaNa chatrIsI' (54 kar3I); Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatiprabha sUri - surendra kIrti isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnavat hai supAsa jinavara karuM praNAma, guNa chatrIsai bolaM nAma; mana vaca kAyAi karI, Agama vANI hiyaiDai dhrii| aMta- AMNI rAkhaI jinataNI saMjama khappa apAra, kara jor3I sahI nitta namai, teu tarai bhvpaar| zrI sumatisAgara sUrIsara namu, mAnu arihaMta-ANa; adhiku-UchaU jo huI, te joyo sahu jaaNnn|412 surendra kIrti digaMbara saMpradAya ke AMberI gaccha ke bhaTTAraka the; inhoMne saMskRta meM 'sametagiri stavana' (332 zloka) kI racanA kii| maru gurjara bhASA meM inakI kaI racanAyeM upalabdha haiN| inhoMne apanI mUla saMskRta racanA sametagiri stavana kA svayaM maru gurjara (bhASA) meM bhASAMtaraNa kiyA thaa| isakA vivaraNa isa prakAra hai "sameta zikhara jI kA stotra kI bhASA (hindI, 36 kar3I saM0 1836 phAlguna kRSNa paMcamI, kAsimabAjAra) Adi- prathama ajita jineza pada carama pAsa padasAra, vicale puta vaMdau sadA, ziSara sammeta mjhaar| aMta bhaTTAraka aMberi kai surendra kIrti abhirAma, saMskRta bhASA douni ke, karatA hai jsdhaam| racanAkAla- aThAraha sai chattIsa mai, phAguNa paMcamI nIla, bhASA kAsamabajAra maiM, kIhanI hai ju rsiil| ApakI dUsarI racanA hai 'viSApahAra stotra bhASA' (42 kar3I saM0 1836 mAgha kRSNa caturdazI, kAsimabAjAra); racanA kA Adi isa prakAra hai zrI jina RSabha munIsa pada nami karI sIsa namAya, viSahArI zruti ko racUM, bhASA saba hita laay| racanAkAla- aThAra sai chattIsa maiM, mAgha caturdazI nIla; kAsamabajAra suthAna maiM, bhASA karI rsaal| tIsarI racanA hai- siddhapriya stotra navIna bhASA' (28 kar3I, saM0 1836 mahA zukla 4, kaasimbaajaar| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 232 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi- prathama jiNesara Adipati, varddhamAna jina prAMta, tAhi baMdi bhASA karUM, hasta svaMbhU kaaNt| racanAkAla- aThAra sai chattIsa majhAra, mAgha caturthI sukala kI sAra, hIra paThana kuM bhASA karI jI, kAsmabAjAra meM manaharI jii| cauthI hai- bhUpAla cobIsI stotra navIna bhASA' (29 kar3I saM0 1836 mAgha 14 kAsimabAjAra) isakA prAraMbha dekhiye parama dharama jinarAja ko, jaga meM ho jayavaMta, jina dhrai pada mo hiya vaso, vAnI vadana vilsNt| aMta aThArai se chattIsa sUsAla, mAgha caturdaza sukala sukAla, bhASA kInhi saba hita lAya, budhajana bAco nija hita laay|413 inakI cAro racanAyeM saM0 1836 meM kAsimabAjAra meM racita hai yaha inake Azu racanAkAra hone kA pramANa ho sakatA hai kintu inakI dUsarI; tIsarI aura cauthI racanA eka hI mAha-mAgha meM likhI gaIM, yaha kucha zaMkA utpanna karatA hai| 'aSTAhnikA pUjA' nAmaka eka racanA ke kartA bhI surendrakIrti batAye gaye hai| 14 isakA racanAkAla saM0 1851 batAyA gayA hai; spaSTa nahIM ho pAyA hai ki ye hI surendrakIrti haiM yA koI anya racanAkAra haiM, yaha zodha kA viSaya hai| inakA itivRtta ajJAta hai; inakI eka racanA 'vArAkhar3I' kA uddharaNa zrI desAI ne diyA hai, usako prastuta kiyA jA rahA haiAdi- prathama namauM arihaMta kU namau siddha AcArya, upAdhyAya saba sAdhu ko, namau paMca prkaar| bhajana karo zrI Adi ko aMti nAma mahAvIra, tIrathaMkara caubIsa kau, namo dhyAna dhari dhiir| x x x x x x jA bAnI ke sunata hI, var3hata parama ANaMda, bhaI surati kachu kahai na kuM, bArakhar3I ke chNd| aMta- jo-jo darasai so sohI bhAsai tina sivapura pahu~cAvai, sUrati siddha kahai jaise gurujana purAnana gaaye| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrata - sevArAma (zAha) 233 ina paMktiyoM se spaSTa hotA hai ki kavi jaina dharma kA anuyAyI hai kintu uddharaNoM se kahI bhI guruparaMparA yA kavi ke jIvana vRtta Adi kA saMketa nahIM miltaa| racanA kA . vivaraNa batAte hue aMtima dohe meM kavi ne likhA hai ki isa racanA me cAlIsa dohe aura 36 chaMda hai, yathA vArakhar3I hita suM kahI nahiM gunayana kI rIsa, dohA to cAlIsa haiM, chaMda kahe chttiis|415 vArAkhar3I akSarakrama se likhI jAne vAlI eka vizeSa kAvya vidhA hai| sevArAma (zAha) ApakA 'dhamopadeza saMgraha' prasiddha hai| vaha racanA saM0 1858 meM kI gaI thI kintu kucha bhAga saM0 1861 meM likhA gyaa| yaha graMtha jayapura sthita lazkarI deharA nAmaka neminAtha ke maMdira meM likhA gayA thaa| usa samaya jayapura meM pratApasiMha kA zAsana thaa| graMtha kI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM laghusuta sevArAma yaha graMtha racyo bhavisAra, par3he sune tinu pukhi ke, upajata punya apaar|16 ApakI eka anya racanA 'caubIsa tIrthakara pUjA' hai| yaha 1854 magasira vadI 6 ko pUrNa huI thii| isase patA calatA hai ki ye sAha gotrIya zrAvaka vakhatarAma ke choTe putra the| bakhtarAma svayaM acche vidvAn the| unhoMne 'mithyAta khaMDana' aura budhavilAsa nAmaka graMthoM kI racanA kI thii| inake bar3e bhAI jIvanarAma the| unhoMne bhakti pradhAna aneka mArmika pada jaga jIvana upanAma se likhe haiN| saMbaMdhita paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM tina prabhu ko sevaga ju to vakhatarAma iha naam| sAha gotra zrAvaka sudhI guNa maMDita kavi raam| tina mithyAta khaMDana racyo lakhi jinamata ke graMtha, budhavilAsa dUjo racyo muktipurI ke pNth| tinako laghu suta jAniyo sevArAma sunAma, lakhi pUjana ke graMtha bahu racyo graMtha abhiraam| jyeSTha bhrAta mero kavi jIvana rAma sujAni, prabhu kI stuti ke pada race mahA bhakti vara aani| tAmai nAma dharayo ju hai jagajIvana guNa khAni, tinakI pAya sahAya ko kiyo graMtha yaha jaani| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isase prakaTa hotA hai ki inakA pUrA parivAra suzikSita aura racanAzIla thA tathA prastuta graMtha kI racanA meM sevArAma kI sahAyatA unake bhrAtA jIvanarAma ne bhI kI thii| 417 zrI kAmatA prasAda jaina ne 'zAMtinAtha purANa' kA lekhaka bhI inheM hI batAyA thaa| kintu vaha racanA anya sevArAma pATanI kI hai na ki sevArAma sAha kI; usakA varNana Age kiyA jA rahA hai| 234 sevArAma pATanI - ye paM0 ToDaramala ke paMthAnuyAyI the| inhoMne huMvar3a vaMzIya aMbAvata kI preraNA se 'zAMtinAtha purANa' kI racanA saM0 1834 zrAvaNa kRSNa aSTamI ko devagar3ha ke mallinAtha caityAlaya meM pUrNa kii| usa samaya devagar3ha riyAsata ke zAsaka sAvaMtasiMha the kintu vahA~ aneka jaina matAvalaMbI sukha suvidhA pUrvaka rahate the| isa graMtha kI prati jaina siddhAMta bhavana, ArA meM surakSita hai / ToDaramala kI prazaMsA meM kavi ne likhA hai deza DhUDhAhar3a Adi desa bodhe bahu desa, racI-racI graMtha kaThina ToDaramalla maheza / tA upadeza lavAMsa lahi sevArAma sayAna, racyo graMtha rucimAna ke harSa - harSa adhikA / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai Adi saMvata aSTAdaza zataka phuni cautIsa mahAna, sAvana kRSNa aSTamI pUraNa kiyo puraann| ati apAra sukha so base nagara devagar3ha sAra, zrAvaka basaiM mahAdhanI dAna puNya matidhAra / 418 isase vidita hotA hai ki zAMtinAtha purANa ke racayitA sevArAma pATanI the na ki sevArAma sAha; jaisA kAmatA prasAda kA anumAna thA / ApakI dUsarI hai 'mallinAtha caritra bhASA' saM0 1850 bhAdra kRSNa 5, namaH zrI mallinAthAya, karmamala vinAzane, anaMta mahimAsAya, jagatsvAmanirniza | mallinAtha jina ko sadA vaMdau mana vaca kAya, maMgalakArI jagata meM, bhavya jIvana sukhdaay| maMgalamaya maMgalakaraNa, mallinAtha jinarAja, AraMbhyo mai graMtha yaha siddha karo maharAja / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevArAma pATanI - saujanyasuMdara isake hindI gadya bhASA kA namUnA dekheM "samasta kArya kari jagata guru nai le kari indra bar3I vibhUti sUM pUrvavata puranai le AvatA huaa| tahAM rAja AMgaNa kai viSai bar3A siMhAsana pAI harSa kari sarvAMga bhUSita indra baiTha to huI / " graMtha kI prazasti meM likhA hai ki inake pitA pATanI gotrIya mAyAcaMda the / mallinAtha caritrabhASA meM kavi ne likhA hai| mAyAcaMda ko naMdana jAni, gota pATaNI sukha kI khAni, sevArAma nAma hai sahI, bhASA kavi ko jAnau ihi / prathama vAsa dyausA kA jAni, DIMga mAMhi sukhavAsa bakhAni, mahArAja raNajIta pracaMDa, jATavaMza meM ati valavaMDa / arthAt ye pahale ghausA ke nivAsI the paraMtu bAda meM DIMga jAkara sukhapUrvaka rahane lage the| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvat aSTAdaza zata jAni aura pacAsa adhika hI mAna, bhAdau mAsa prathama pakSa mAMhi, pAcai somavAra ke mAMhi / taba iha graMtha saMpUrNa kiyo, kavijana manavaMchita phala liyo / 419 235 sevArAma rAjapUta inakI bhI racanA kA nAma zAMtinAtha purANa batAyA hai kintu jaisA pahale kahA jA cukA hai yaha racanA sevArAma pATanI kI haiN| inakI do anya racanAyeM upalabdha haiM- ekahanumaccaritra chaMdovaddha saM0 1831 aura bhaviSya datta caritra hai| ye tIsare sevArAma haiN| ye devaliyA grAma jilA pratApagar3ha ke nivAsI the / 420 saujanyasuMdara Apa ratisuMdara ke praziSya evaM mAnyasuMdara ke ziSya the| inhoMne 'draupadI caritra' nAmaka graMtha kI racanA 48 DhAloM meM kii| isakA racanAkAla 1818 hai athavA 1881? yaha spaSTa nahI hai| racanAkAla ina zabdoM meM batAyA gayA hai saMvata sasi siddha yukta aThArai, bhAdava sukala majArai jI, aSTamI divasa vRhaspativAre, kavitA racI sukhakArai jI / isase yaha spaSTa hai ki racanA bhAdra mAha ke zukla pakSa kI aSTamI, vAra vRhaspativAra ko pUrNa huI kintu saMvat 1881 nikalatA hai jabaki jaina gurjara kaviyoM meM saM0 1818 diyA gayA thaa| isakI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa varddhamAna sasi sama vadana, caMcala bhavya cakora, nirakhita AnaMdita nayana, jasu praNamuM kara jor| haMsa gatI haMsavAhaNI, haMsa samujvala deha, kavIyaNa mana ujvalakaraNa, sadA vaso ssneh| yaha racanA jJAtAdhyayana se Azaya lekara likhI gaI hai, yathA jJAtAdhyayana no Asaya ANI, kIdhI kavitA jANa jI; sUtravacana jaga meM paramANi, te nizce guNakhANI jii| Apa uvajesa gaccha kI suMdara zAkhA ke vidvAn the, yathA uvaasagaccha-prabhAkara chAjai abhinava teja virAjai jii| zrI siddhasUra sUrIsane rAjai, kIrati dinaprati gAjai jii| suMdara sAkhA jagahitakArI, ratisuMdara guNadhArI jI, tasa padapaMkaja AjJAkArI mAnyasuMdara vratadhArI jii| tAsu kRpA kara jJAna ujAlA, saujanya suMdara sabizAlA jI, carita racyo tiNa suMdara DhAlA suNatA maMgala maalaajii| racanAsthAna- nagara pIpADa rahyA caumAse, zrI saMgha adhika hulAsai jI, sAbhalatA sukha saMpati thAsai, dina prati lIla vilAsai jii|421 saubhAgyasAgara Apa tapA0 mahimAsAgara ke ziSya the| inakI racanA 'jaMbUkumAra cauDhAliyu' saM0 1873 pATaNa meM pUrNa huii| yaha prakAzita hai|422 zrI mo060 desAI ne isakA ullekha kiyA hai kintu koI uddharaNa Adi nahIM diyA hai| harakUSAI inakI do racanAoM kA ullekha zrI aca0 nAhaTA ne kiyA hai-'mahAsatI zrI amaru jI kA caritra' (saM0 1820, kisanagar3ha); dUsarI racanA aitihAsika 'cataru jI kA saMJjhAya' hai|423 dUsarI racanA aitihAsika kAvya saMgraha ke pR0 214-15 para nAhaTA jI ne prakAzita kiyA hai| harakhacaMda (zrAvaka) racanA-caubIsI (rAgabaddha saM0 1843 se pUrva); isakA Adi nimnAMkita hai uThatata prabhAta nAma, jinajI ko gAiye Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saubhAgyasAgara - haracaMda aMta nAbhijI ke naMda ke carana cita lAiye / AnaMda ke kaMda jI ko, pUjata sUrIMda vRMda, auso jinarAja chor3a, aura kUM na dhyAiye / X X X X X X AdinAtha Adideva, suranara sAre seva, devana ke deva prabhu, zivasukha daaiye| prabhu ke pAdAraviMda, pUjata harakhacaMda, meTo dukhadaMda sukha saMpati bar3hAiye / zAsana nAyaka samarIye ho, bhaje bhavamaya bhIra, harakhacaMda sAhibA ho tuma dUra karo dukhapIra / 424 yaha racanA 'caubIsI bIzI saMgraha meM prakAzita hai| haracaraNadAsa aMta - Apane hindI ke rItikAlIna prasiddha kavi bihArI dAsa kI racanA 'satasaI' kI TIkA 'bihArI satasaI kI TIkA' hindI padya meM saM0 1834 meM saMpanna kI / 425 haracaMda ApakI racanA kA zIrSaka hai "paMca kalyANaka pATha"; yaha stavana hai, isakI racanA saM0 1833 jyeSTha zukla saptamI ko pUrNa huii| isakI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM kalyAnanAyaka namau, kalpa kuruha kalakaMda, kalmaSadura kalyAnakara, budhi kula kamala dinNd| maMgalanAyaka vaMdinau, maMgala paMca prakAra, vara maMgala mujha dIjiye, maMgala varanana sAra / yaha maMgalamAlA saba jana nidhi hai ziva zAlA gala meM dharanI; bAlA bradha taruna saba jaga kau, sukha samUha kI hai bharanI / 237 racanAkAla - vyoma aMgula na nApiye, ganiye madhavA dhAra / uDagana mita bhU paiDanyau, tayo guna varane sAra / tIni tIni basu caMdra, saMvatsara ke aMka Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 racanAkAla harajasarAya ye sthAnakavAsI kavi the| ye osavAla vaizya the| inakA nivAsa sthAna kusumapura thaa| inhoMne sAdhu guNa mAlA ( hindI padya, 125 kar3I saM0 1864, caitra zukla 5) aura devAdhideva racanA (hindI padya, saM0 1870 caitra kRSNa ) tathA deva racanA nAmaka graMtha likhe / 427 inakI racanA 'sAdhu guNamAlA' se kucha uddharaNa Age diye jA rahe haiM Adi aMta haricaMda hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jyeSTha zukla divasa, pUrana par3hau nisNk| 426 zrI trailokAdhIza ko, baMdo dhyAvo dhyAna, yA sevA sAtA sudhI, pAvo nIko jJAna / alakha Adi isa Iza ko, uttama UcoM oka, aso oDaka oranaha, aMta na Ajaga ttek| aTha dasa varaSai causaThe caita mAse, sasa mRga sita pakSe paMcamI pApanAse; raca muni guNamAlA moda pAyA ki sUre, harajasa guNa gAyA nAtha jI Asa pUre / sakala jagata para acala amala vara, agama alakha pada aTala akatha js| ghara jala dahana pavanavanata samaya, sakala aTaka taja parama sadana khasa / sarapa amara nara karaNa haraSa jasa, vacana parama rasa bhavajana dasa-dasa / jagatara varahara parama anagha bhava, bhavajala taruvara jasakara harajasa / 428 18 vIM (vi0) zatI ke aMtima caraNa meM purAnI hindI naye rUpa meM Dhala rahI thI, usameM se apabhraMza ke zabda aura muhAvare haTAye jA rahe the| kavi haricaMda ne apabhraMzahindI mizrita bhASA ke sAtha hI naye rUpa meM DhalI hindI meM racanAyeM karane meM sakSama the / inakI do racanAoM meM ina zailiyoM kA prayoga dRSTavya hai| prathama racanA paMca kalyANa aura dUsarI 'paMcakalyANa mahotsava' se uddharaNa udAharaNArtha Age diyA jA rahA haiM (1) zAkka cakka maNi mukaTa vasu, cuMbita caraNa jinesa, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 harajasarAya - haradAsa zammAdika kalyANa puNa, vaNNau bhakti vishess| grambha jamma tapa NANa puNa, mahA amiya kallANa, cauviya zakkA Apakiya, maNavakkAya mhaann| (2) maMgaladAyaka vaMdi ke maMgala paMca prakAra, vara maMgala mujha dIjie, maMgala varaNana saar| mo mati ati hInA, nahI pravInA, jina guNa mahA mahaMta, ati bhakti bhAva te hiye cAva te, nahi yaza heta kht| sabake mAnana ko guNa jAnana ko, mo mana sadA rahaMta, jina dharma prabhAvana bhava pAvana, jaNa haricaMda chNt| ukta donoM udAharaNoM se yaha sApha prakaTa hotA hai ki prathama uddharaNa kI bhASA zailI meM saprayAsa apabhraMzAbhAsa kA prayatna kiyA gayA hai jabaki dvitIya uddharaNa kI bhASA paraMparita (marugurjara) hindI hai| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM hai tIna-tIna vasucaMda o savaMtsara ke aMka, jyeSTha zukla saptami subhaga, pUrana par3hau nisNk|"429 arthAt yaha racanA saM0 1833 jyeSTha zukla saptamI ko pUrNa huI thii| eka jaina kavi haricaMda 16-17 vIM zatAbdi meM ho gaye hai| jinhoMne paddharI chaMda meM 'anastamita vrata saMdhi' nAmaka graMtha prAkRtAbhAsa bhASA zailI meM likhA thA, yathA Ai jiNiMdu risaha paNaveppiNu, cauvIsaha kusumajaMli deppiNu vaDDamANa jiNa paNavivi bhAvi, kala malu kalusavi vachi upaav|430 isa chaMda kI bhASA 19 vIM zatI ke kavi haricaMda kRta 'paMcakalyANaka' kI prAkRtAbhAsa bhASA zailI se paryApta milatI julatI hai| isalie yaha bhI saMbhava hai ki vaha racanA (paMcakalyANaka saM0 1833) 16 vIM-17 vI (vi0) ke haricaMda kavi kI ho| yaha vicAraNIya prazna hai jisa para jaina sAhitya ke zodhAthiryoM ko dhyAna denA caahiye| haradAsa Apa saMbhavata: jainetara kavi haiN| inhoMne saM0 1801 meM 'bhaMgIpurANa' kI racanA kii| yaha 334 kar3I kI vistRta racanA hai| isakA prAraMbha isa prakAra haiAdi- pahilo sarasa mati praNamAM, praNamuM te sira akSara paramAM, bhAjaNa bharama guNevI bhramAM, namo Isa ubhayA dasana maaN| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMta- japeM haradAsa dUnoM kara jor3i, kIyA aparAdha achimikoDi, mahesara mAya karo mana bhAI, prabhujI rAaiM toreM paaye|431 harSavijaya tapA0 hIravijaya sUri zAkhAntargata zubhavijaya> guNavijaya> premavijaya> jinavijaya> pratApavijaya> mohanavijaya ke ziSya the| inhoMne 'sAMba pradyuma rAsa' (64 DhAla, saM0 1824-vadI 2, somavAra, umatA) kA prAraMbha isa prakAra kiyA haiAdi- praNamu zAMti jiNesaru, jaga giruo jagavAsa; jamma thakI bhavabhaya TalayA, nAmeM Rddhi vilaas| zavdAzavda rupa dhAraNI, anubhUti mukha vAsa, kari kaviyaNa ne kAraNe, Apo vacana vilaas| kavi ne isa racanA meM apanI guru paraMparA kA sAdara ullekha kiyA hai| racanAkAla nimnAMkita hai saMvata veda je vedane ardhe maMgalIka iMdu pramANo jI; ---dvitIyA vadane pAmI, caMdravAra cita cokhe jii| gAtAM guNa uttama nA prANI, dAlidra duSane sope jii| UmaMTarAya nuM grAma var3e dotarasomeM sAtheM jI umatAM nagarI adhikI jANe saMpUraNa bhara Athe jii| aMta- jaya-jaya maMgala adhikI prasare, bhaNatAM lIla vilAso jI, ghari-ghari Uchava ANaMda pUre, thAye zrIdhara vAso jii|432 jai0gu0ka0 ke prathama saMskaraNa meM racanAkAla saM0 1842 batAyA gayA thA kintu racanAkAla kavi ke svalekhAnusAra saM0 1824 hI AtA hai aura vijaya dharma sUri kA samaya saM0 1841 taka hI thA, isalie donoM dRSTiyoM se racanAkAla saM0 1824 hI ucita hai| hitadhIra kharataragacchIya kuzalabhakta Apake guru the| Apane saM0 1826 meM 'dhannA caupAI kI racanA sUratagar3ha meM kii|433 hIrasevaka (harasevaka) Apane 'mayaNarehArAsa' (188 kar3I, saM0 1878 se pUrva, kuDalI) likhA, __ usakI prAraMbhika paMktiyA~ prastuta hai-... " Y"Fer Private & Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSavijaya - hemavilAsa Adi racanAkAla pAThAMtara - juA mAMsa dAru taNI, kare vezyA suM joSa, jIva hiMsA corI kare, paranArI no doSa / aMta meM racanAkAla isa prakAra diyA gayA hai - vyasana sAtamuM para nArI nuM, pratyakSa pAya dIkhAyuM, rAvaNa padamottara maNiratha rAjA tInuM rAja gamAyuM / grAma kukar3Io karyo comAso, saMvata codo teraha mAMyo, kathAkAraNa A DhAla ja kInI, harasevaka cita lAyo gAma kekar3I kiyo comAso, varasa cavadotarA mAMhi, kikSa kAlanI DhAla bAMdhI, hIyaDe sobhata cIta laaii| 1434 241 racanAkAla meM pAThAMtara ke kAraNa anizcaya kI sthiti hai| ise saM0 1774, 1714 yA 1814 bhI samajhA jA sakatA / jai0 gu0ka0 ke navIna saMskaraNa ke saMpAdaka koThArI ne ise 19 vIM sadI kI racanA batAyA hai| hIrA Apa bU~dI nivAsI the| Apane saM0 1848 meM 435 ' neminAtha vyAhalo' nAmaka laghuracanA atyanta manohara gItAtmaka zailI meM kI hai| kheda hai ki racanA kI geyatA kA udAharaNa dene ke lie upayukta uddharaNa nahIM upalabdha ho sakA / hulasA jI Apane saM0 1887 meM 'kSamA va tapa Upara stavana' kI racanA pAlI meM pUrNa kii| isakI hastaprata AcArya vinayacaMdra jJAna bhaNDAra jayapura meM surakSita hai / 436 muni hemarAja Apa terApaMtha ke saMsthApaka bhISaNa jI ke ziSya evaM paTTadhara the| Apane bhArImala kA bakhANa nAmaka eka graMtha 13 DhAloM meM likhA / yaha racanA saM0 1879 meM pIpAr3a nagara meM pUrNa huii| yaha kRti aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| bhASA rAjasthAnI pradhAna marugurjara hai| 437 hemavilAsa - Apa kharataragacchIya sAdhu jJAnakIrti ke ziSya the| saM0 1879 meM inhoMne 'DhUDhaka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAsa' kI racanA grAma kucerA me pUrNa kii|438 isakA vivaraNa nimnavat hai DhUDhaka rAsoM (saM0 1879 mAha badI 8, kucera) Adi- sarasati mAtA samari kari, sadguru vaMdI pAya, kathA kahuM DhuDhayA taNI, sahune Ane daay| racanAkAla- saMvata rasa mani siddha bha kahIye; mAha mAsa badi AThama lhiiye| kharataragaccha badhe bar3azAkhA, nagara kucera meM kInI bhaassaa| mAru desa majhAra baNAyo, kumati taNo adhikAra suNAyo gyAna kIrata guru AjJA dInhI, hemavilAsa muni racanA kiinii|439 jai0gu0ka0 ke prathama saMskaraNa meM desAI ne isa racanA ke kartA kA nAma hemavimala batAyA thA kintu racanA meM lekhaka ne apanA nAma hemavilAsa diyA hai| ata: yahI nAma navIna saMskaraNa meM milatA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 3. >> saMdarbha zrI a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-120. 2. saM0- agaracanda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-179. mohana lAla dalIcaMda desAI, jaina gurjarakaviyo bhAga-3 pR0-329 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-119 na0saM0. mohana lAla dalIcaMda desAI, bhAga-3, pR0-308 pra0 aura bhAga-6, pR0-279 na0saM0. kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sA0kA0saM0 itihAsa pR0-220. saM0a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-280. 7. zrI mo0da0 de0jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-57 aura bhAga-6, pR0-73 na0saM0. 8. vahI, pR0-1542-43 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-90-91 naM0saM0. 9. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-118. 10. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-315 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 310 na0saM0. 11. a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna jaina sAhitya pR0-179. 12. uttamacaMda koThArI-hastalikhita graMthasUcI, prApti sthAna pArzvanAtha vidyApITha vArANasI. 13. mo0da0 desAI-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-161-163 pra0saM0, bhAga-6, pR0-157 naM0saM0. vahI, pR0-158 na0saM0. 15. vahI, pR0-159 na0saM0. 16. vahI, bhAga-3, pR0-67-68 pra0sa0 aura pR0-83 na0saM0. 17. vahI, bhAga-3, pR0-315-16 pra0sa0 aura bhAga-6, pR0-310 na0saM0. 18. vahI, bhAga-3, pR0-315-16 pra0sa0 aura bhAga-6, pR0-214 na0saM0. 19. vahI, bhAga-3, pR0-276-277 aura bhAga-6, pR0-274 na0saM0. 20. kastUracaMda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jainazAstrabhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-176. a0ca0 nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-233 aura mo0da0 de0jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-337 evaM bhAga-6, pR0-305 na0saM0. mo0da0 desAI-jaina0gu0ka0 bhAga-3, pR0-189-91 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-212-214 na0saM0. 23. agaracaMda nAhaTA-parapaMrA pR0-115. 24. mo080 desAI-jaina gurjara kaviyo- bhAga-3, pR0-57-59 pra0saM0 aura bhAga 6, pR0-73-74 na0 Private & Personal Use Only 21. 22. Jain Education Interna Gonal Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 25. vahI, bhAga-3, pR0 - 1536 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 75. 26. vahI, bhAga-3, pR0 - 57 - 59 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-75-76 na0saM0. 27. a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 179. 28. vahI, pR0 185. 29. mo0 da0 de0 - jai gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 330 pra0saM0. 30. a0ca0 nAhaTA - paraMparA pR0 -123. 31. kAmatA pra0 jaina- hindI jaina sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 202. 32. kastUracaMda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga4, pR0-55. 33. agaracaMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 282. 34. graMtha sUcI uttamacaMda koThArI-prAptisthAna pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI. 35. mo0 da0 de0 jaina gurjara kaviyoM bhAga - 6, pR0-5-6 na0saM0. 36. vahI, pR0-6-7. 37. vahI, bhAga-3, pR0 - 1- 6 tathA 1669 aura bhAga - 6, pR0 - 2 7 na0saM0. 38. vahI, bhAga-3, pR0 - 150 - 151 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 146 - 147 na0saM0. 39. vahI, bhAga-3, pR0 - 295-305 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0-282-290 na0saM0. 40. vahI, bhAga-3, pR0 - 172 - 173 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 163 na0saM0. 41. agaracaMda nAhaTA - paraMparA pR0-117. 42. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga 3 pR0 102 - 103 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0-101-102 na0saM0. 43. vahI, bhAga-3, pR0 - 314 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 308 na0saM0. 44. saM0 agaracaMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 282-283. 45. a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0 119 aura mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0335 pra0saM0 bhAga-6, pR0-221-222 na0 saM0. 46. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga 3, pR012-14 pra0saM0. 47. vahI, bhAga-3, pR0 - 320 aura 1674 pra0saM0 aura bhAga 6 pR0-314 na0saM0. 48. vahI, bhAga-6, pR0 - 109 - 110 na0saM0. 49. vahI, bhAga- 2, pR0 - 364-66, bhAga-3, pR0 - 113-18 aura pR0 - 1332 tathA 1670 aura bhAga - 6, pR0 109-114. 50. saM0 agaracaMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 253-54. 51. kastUracaMda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zA0maM0 kI 0 grantha sUcI bhAga - 4, pR0 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 79. 52. mo080de0-jai0gu0ka0 bhAga-6, pR0 291-293 na0saM0. 53. vahI, bhAga-3, pR0-79 pra0saM0 aura jai0gu0ka0 bhAga-6, pR0 291-96 na0saM0. 54. vahI, bhAga-3, pR0165-173 pra0saM0 aura jai0gu0ka0 bhAga-6, pR0 134-140 na0saM0. 55. ai00gu0 kAvya saMgraha. 56. saM0a0ca0 nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-187. 57. mo0da0de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-322 aura 1550 pra0saM0 aura bhAga 6, pR0- 316 na0saM0. 58. kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 213-215. 59. mo0da0 de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-101-102 pra0saM0. 60. kAmatA pra0 jaina-hi00sA0saM0 itihAsa pR0-216-217. 61. a0ca0 nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-281. 62. mo080de0-jaigu0ka0 bhAga-3, pR0-329 pra0saM0. 63. vahI, bhAga-3, pR0-14-15 pra0saM0. 64. vahI, bhAga-3, pR0-125-127 aura bhAga-6, pR0-120-121 na0saM0. 65. vahI, bhAga-3, pR0-337, pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-316-17 na0saM0. 66. vahI, bhAga-3, pR0-1541-43 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-172-173 na0saM0. 67. vahI, bhAga-3, pR0-151-152 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-145 na0saM0. 68. vahI, bhAga-3, pR0-2197-98 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-569 na0saM0. 69. vahI, bhAga-3, pR0-285 pra0saM0. 70. vahI, bhAga-3, pR0-313 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-309 na0saM0. 71.a vahI, bhAga-3, pR0-311-312 tathA 1673 pra0saM0 aura bhAga-6 pR0 307-08 na0saM0. 71.ba vahI, bhAga-3, pR0-311-312 tathA 1673 pra0saM0 aura bhAga-6 pR0 307-08 na0saM0. 72. DaoN0 zitikaMTha mizra-hindI jaina sAhitya kA vRhat itihAsa khaNDa-3 pR0-94 aura mo0da0de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-322, bhAga-5 pR0-194 tathA bhAga-6, pR0-72 na0saM0. 73. agaracaMda nAhaTA-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0-154 aura rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-255. 74. kAmatA prasAda jaina-hindI jai0 sA0 kA0 saM0 itihAsa pR0-202. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 75. ai00 kAvya saMgraha. 76. mo0da0 de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-332 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 127 na0 saM0. 77. vahI, bhAga-6, pR0-411 na0saM0. 78. vahI, bhAga-3, pR0-3, pR0-332 pra0saM0, bhAga-6, pR0 127 aura 411 na0saM0. 79. a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-116-117. 80. kAmatA prasAda jaina-hi00sA0kA0saM0 itihAsa pR0-219. 81. agaracanda nAhaTA- paraMparA pR0-119. 82. mo0 da0 de0-jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-337 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 145 na0saM0. 83. vahI, bhAga-3, pR0-277-284 pra0saM0 vahI bhAga-6, pR0-179-185 na0saM0. 84. vahI, bhAga-3, pR0-317-18 pra0saM0 vahI bhAga-6, pR0-313-314 na0saM0. 85. vahI, bhAga-3, pR0-310, 1451-52 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 304 05 na0saM0 aura a0ca0nA0 paramparA pR0-123. DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla-rAjasthAna ke0gra0 bha0 kI sUcI bhAga-4, pR0-12. 87. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 117 aura - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 179. mo0da0de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1672 pra0saM0 vahI bhAga-6, pR0 214 na0saM0. 89. vahI, bhAga-3, pR0-160 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-157 na0saM0. vahI, bhAga-3, pR0-1109 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-90 na0saM0. 91. a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-119. 92. vahI, rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-179. 93. DaoN0 ka00 kAsalIvAla-rAja0 ke graM0bha0 kI sUcI bhAga-5, pR0-657. 94. uttama canda koThArI-hastalikhita graMthasUcI (pArzvanAtha vidyApITha vArANasI) 95. a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-124. 96. mo080 de0-jaigu0ka0 bhAga-3, pR0-333 aura 1559 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-165 na0 saM0. 97. vahI, bhAga-3, pR0-336 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-274 na0saM0 tathA a0ca0nAhaTA-paramparA pR0-119. 98. kAmatA prasAda jaina-hindI jai0sA0kA0saM0 itihAsa pR0-218. 86. 90. vahA, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 99. mo0da0 de0-jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-174-175 pra0saM0 aura bhAga-6 pR0-167 na0saM0. 100. vahI, bhAga-3, pR0-106, pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-102 na0saM0. 101. saM0ka0ca0 kAsalIvAla-rA0ke0jai0zA0 bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0 232. 102. vahI, bhAga-5, pR0-34. 103. mo0da0 de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-309, 341-42 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-299-301 na0saM0. 104. vahI, bhAga-3, pR0-152 aura pR0-330 pra0saM0. 105. kAmatAprasAda jaina- hi00sA0kA0saM0i0 pR0-209. 106. DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0-61. 107. vahI, bhAga-5, pR0-398-400. 108. ai0 jai0 kAvya saMgraha- jinacaMdasUri gIta. 109. mo0da0de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-366 tathA 1561-62 pra0saM0; vahI bhAga-6, pR0-311-312 na0saM0. 110. vahI, bhAga-3, pR0-328 aura bhAga-6, pR0-119 na0saM0 tathA a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-118. 111. kamatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0-195-196. 112. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-20 tathA 333-334 pra0saM0 bhAga 6, pR0-176-177 na0 saM0. 113. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-125. 114. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-337 aura 1562-63 tathA vahI bhAga-6, pR0-271 na0saM0. 115. vahI, bhAga-3, pR0-20-21 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-19-20 na0saM0. 116. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-119. 117. saM0a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-196. 118. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-118. 119. vahI, pR0-119 aura mo0da0 de0jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-310 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-303 na0saM0. 120. nAthUrAma premI- hindI jaina sA0 kA itihAsa pR0-73-74. 121. kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA0saM0 itihAsa pR0-189-190. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 122. ka0ca0 kAsalIvAla rA0ke0je0pra0ma0 kI sUcI bhAga-5, pR0-745. 123. kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya saM0i0 pR0 - 190. 124. saM0a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 252-53. 125. saM0 kastUracaMda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga4, pR0 46,99,104,124,130,395, 446 tathA bhAga-5 pR0 181, 220, 249, 256, 745. 126. a0ca0 nAhaTA - paraMparA pR0 -121-122. 127. DaoN0 ka0caM0 kAsalIvAla - rA 0 ke 0 jai0 zA0maM0 kI graMthasUcI bhAga-5, pR0 660. 128. uttama caMda koThArI, graMtha sUcI pR0 - 31 (pArzvanAtha vidyApITha vArANasI). 129. agaracaMda nAhaTA- paraMparA pR0-119. 130. mohanalAla dalIcaMda desAI, jaina gurjara kaviyoM bhAga-3, pR0 338 tathA 1559 vahI, bhAga-6, pR0-279-280 na0sa0. 139. vahI, bhAga-3, pR0 11 12 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 - 11 na0saM0. 132. vahI, bhAga-3, pR0 - 322, 1554-55 pra0saM0 vahI bhAga - 6, pR0 - 20-22 na0saM0. 133. mo0paM0 de0 gai0 gu0ke0 bhAga-2, pR0 - 688 pra0saM0. 134. vahI, bhAga-6, pR0-147 na0saM0. 135. DaoN0 kaM0caM0 kAsalIvAla- rA0ke0jai0 zA0 maM0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0 340. 136. vahI, bhAga-5, pR0 - 92. 137 a0caM0 nAhaTA - paraMparA pR0-118. 138. mo0 de0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 322 tathA 1553-54 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-85-86 na0saM0. 139. vahI, bhAga-6, pR0 409 naM0saM0. 140. vahI, bhAga-3, pR0 - 321 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-317 na0saM0. 141. vahI, bhAga-3, pR0 - 386- 388 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-301303 na0saM0. 142. DaoN0 ka0caM0 kAsalIvAla- rA0ke0jai0 zA 0 maM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0275-276. 143. saM0a0pa0 nAhaTA - rAjasthAna kA jainasAhitya pR0 - 185 para DaoN0 narendra bhAnAvata kA lekha rAjasthAno kavi. 144. mo0pa0 jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 - 1566-67 pra0saM aura bhAga-6, pR0 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319-20 na0 saM0. 145. vahI, bhAga-3, pR0 1657-68 pra0saM0. 146. vahI, bhAga-3, pR0 -22-25 tathA 1535-38 pra0saM aura vahI bhAga - 6, pR016- 19 na0saM0. 147. vahI, bhAga-3, pR0 - 337 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 323 na0saM0. 148. kAmatA prasAda jaina- hi0 jai0 sA0 kA saMkSipta itihAsa pR0 - 221. 149. ka0caM0 kAsalIvAla - rA0ke jai0 zAstra maM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 - 176. 150. vahI, bhAga-5, pR0-697. 151. a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-213. * 152. mo0pa0de - jai0mu0ka0 bhAga-3, pR0 333 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-176 na0 saM0. 249 153. mo0 da0de - jai0mu0ka0 bhAga- 2, pR0 - 364-66, bhAga-3, pR0-133118, aura 1322 aura 1670 pra0saM0 vahI, bhAga-6, pR0 109 - 114 na0 saM0. 154. nAthUrAma premI - hindI jaina sAhitya kA ihiAsa 307 aura kAmatA prasAda jaina hi0 jai0 sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 196. 155. saM0 agara caMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 255. 156. a0caM0 nAhaTA - paraMparA 116. 157. rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 281-282. 158. mo0 pa0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 360-74 tathA 1672 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0 - 199-212 na0saM. 159. ai0 rAsa saMgraha - saMkalana kI aMtima racanA. 160. kAmatA prasAda jaina, hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 - 223-24. 161. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-6, pR0 409-11 na0saM0. 162 . vahI, bhAga-3, pR0 - 1568 pra0saM0, aura vahI, bhAga-6, pR0 323-24 naM0saM0. 163. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 200 - 201. 164. vahI, pR0 - 217. 165. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke0 gai0 zA 0 maM0 kI graMtha sUcI bhAga - 5, pR0 142-143. 166. saM0a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-213. 167. saM0a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-251-52. 168. kA0pra0jai0 hi0jai0 sA0kA0saM0 itihAsa pR0-185-189. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 169. saM0a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-251. 170. saM0ka0ca0 kA rA0ke0jai0 zA0ma0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-321. 171. vahI, bhAga-5, pR0-153. 172. vahI, bhAga-4, pR0-104. 173. vahI, bhAga-5, pR0-844. 174. saM0ka00 kAsalIvAla- rA0ke0 0zA0 maM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 249. 175. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-119. 176. saM0 rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-179. 177. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1668 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-8 na0saM0. 178. saM0ka0 kAsalIvAla rA0ke0jai0 graMtha bhaNDAroM kI sUcI bhAga-4, pR0-96. 179. mo0 de0 de0- jaigu0ka0 bhAga-3, pR0-294-95 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0296-297 na0saM0. 180. vahI, bhAga-3, pR0-334 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-256 na0saM0. 181. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM0 itihAsa pR0-220. 182. nAthUrAma premI hindI jaina sAhitya itihAsa pR0-80-81. 183. saM0 agaracaMda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 212-13. 184. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke0 jaina zA0ma0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 697. 185. mo0 da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-2189 pra0saM0. 186. vahI, bhAga-3, pR0-310 pra0saM0, bhAga-6, pR0-305 na0saM0. 187. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-120. 188. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-118-123 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-114-119 na0saM0. 189. vahI, bhAga-3, pR0-1566 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-322 na0saM0. 190. vahI, bhAga-3, pR0-335 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-258 na0saM0. 191. vahI, bhAga-3, pR0-155-157 pra0saM0 aura vahI bhAga-5, pR0-184 188 na0 saM0. 192. DaoN0 zitikaMTha mizra- hi0 jai0 sA0 kA vR0 itihAsa khaNDa-2, pR0-224 225. 193. mo0da0 de0- jaigu0ka0 bhAga-2, pR0-393 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 167 na0 saM0. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 194. vahI, bhAga-3, pR0-199-208, 306, 1546, 1673 tathA vahI bhAga 6, pR0-186-195 na0saM0. 195. vahI, bhAga-3, pR0-312-13 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-297-298 na0sa0. 196. vahI, bhAga-3, pR0-313-314 pra0saM0. 197. saM0a0ca0 nAhaTA- rAjasthana kA jaina sAhitya pR0-184-85. 198. mo0da0 de0 - jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-342 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 318-19 na0 saM0. 199. aitihAsika jaina kAvya saMgraha- jinalAbha sUrigItAni.. 200. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-60-63 pra0saM0 aura vahI bhAga-6 pR0-77-80 na0 saM0. 201. vahI, bhAga-3, pR0-107-08 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-103-04 na0saM0. 202. vahI, bhAga-3, pR0-308, 1549-50 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 278, 279 na0saM0. 203. vahI, bhAga-3, pR0-128-29, 329, 1260, 1522 aura vahI bhAga 6, pR0-125-126 na0saM0. 204. vahI, bhAga-3, pR0-2186-89 pra0saM0. 205. saM0 DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla-rA0ke0jai0 zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 5, pR0-801. 206. nAthUrAma premI- hindI jai0sA0 kA itihAsa pR0-80-81. 207. kAmatA prasAda jaina- hijai0sA0 kA saM0 itihAsa pra0-219 208. saM0a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-221-222 aura 248 251 aura saM0ka0ca0 kAsalI rA0ke0jai0zA0saM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, 10-267, vahI, bhAga-4, pR0-157, vahI, bhAga-5 pR0-304. 209. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-321-22 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-16 na0saM0 . 210. vahI, bhAga-3, pR0-318-320 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-317.. 318 na0saM0. 211. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-6-7 pra0saM0 aura bhAga-6 pR0-7 8 na0saM0. 212. kAmatA prasAda jaina- hi00sA0 kA saMkSipta itihAsa pR0-203-204 213. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1672 aura bhAga-6, pR0-167 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa na0saM0. 214. agaracaMda nAhaTA - paraMparA pR0-125. 215. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-309 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0291 na0sa0. 216. a0ca0 nAhaTA rA0 jaina sAhitya pR0 - 224. 217, kAmatA pra0 jaina- hi0 jai0 sA0saM0iti0 pR0 - 218-220. 218. a0ca0 nAhaTA - rA0jai0 sA0 pR0 - 212. 219. kA0pra0 jaina- hi0 jai0 sA0saM0 iti0 pR0-217. pR0 - 220. saM0ka0ca0 kAsalIvAla - rA0ke0jai0 zAstra maM0 kI graMtha sUcI bhAga-4, 234 aura vahI bhAga - 5, pR0 - 744. 221. vahI, bhAga-5, pR0-341. 222 . vahI, bhAga-5, pR0-726-27. 223. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 6, pR0 412 na0sa0. 224. kA0pra0jai0 - hi0 jai0 sA0 kA saM0 iti0 pR0 - 221-222. 225. agaracaMda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 222. 226. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke0jai0 zA 0 maM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 296-97. 227. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 224-25. 228. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0sA0 kA saMkSipta itihAsa pR0 - 203. 229. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 8-9 pra0saM0. 230. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla- rA0ke0 jaina zAstra saM0 kI graMtha sUcI bhAga - 4, pR0 - 134 aura vahI bhAga - 5, pR0 - 255. 231. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 1556-57 pra0saM0 2 bhAga-6, pR0-306-07 na0saM0. 232. ka0ca0kA0- rA0jai0 zA0maM0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 - 725. 233. vahI, bhAga-4, pR0 - 53 (bhUmikA). 234. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-48-54 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0-41-47 na0saM0. 235. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0 kA saM0i0 pR0 - 182. 236. ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0 221-22. 237. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga- 3, pR0-73-98 aura 1669-70 pra0sa0 aura vahI bhAga - 6, pR0-47-72 na0sa0. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 238. vahI, bhAga-3, pR0-1565 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-322 na0saM0. 239. a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya 217, 223-24. 240. mo0da0 de0- jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-69-70 pra0saM0 aura vahI bhAga-6 pR0-87-88 na0saM0. 241. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-288-89 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-290-91 na0saM0. 242. ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 jaina zAstra maM0 kI graMtha sUcI bhAga-4, prastAvanA pR0-53. 243. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM030 pR0-221. 244. a0ca0 nA0 paraMparA pR0-121. 245. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-199, 334, 1545-46 aura vahI, bhAga-4, pR0-328 na0saM tathA bhAga-6, pR0-256-258 naM0saM0 __ aura zitikaMTha mizra hijai0 sA0 kA vR030 khaNDa tIna pR0-305. 246. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-152-153, 1543 na0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-149. 247. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-73 pra0 saM0 aura bhAga-6, pR0-90 na0saM0. 248. vahI bhAga-3 pR0-181-184 pra0saM0 aura vahI bhAga-6 173-175 na0saM0. 249. kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA0 saMi0 pR0-206 aura pR0-219. 250. saMka0ca0 kAsalIvAla rA0 ke graMtha bhaMDAroM kI sUcI bhAga 4 pR0-20 aura vahI bhAga-5 pR0-78. 251. ka0pra0 jaina- hi00 sA0 kA saM0 itihAsa pR0-220. 252. vahI, pR0-225-26. 253. anekAMta varSa 6 pR0-138. 254. kAmatA prasAda jaina-hindI sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0-197-298. 255. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla-rA0 ke jaina zAstra maM0 kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0 332. 256. vahI, bhAga-5, pR0-669. 257. agara caMda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-223 aura pR0-225. 258. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA00zA0ma0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-117. 259. mo0da0de0- jaina mu0ka0 bhAga-3, pR0-160 pra0-saM0. 260. kAmatA prasAda jaina - hi0jai0sA0ka0saM0 30 pR0-220. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 261. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-1, pR0-56, bhAga-3, pR0-15-16, 484, 1597-1598 pra0sa0 vahI, bhAga-6, pR0-11-13 na0saM0. 262. vahI, bhAga-3, pR0 - 330 pra0 saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 157 na0saM0. 263. mohana lAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga-3, pR0 - 134-138 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 - 131-134 na0saM0. 264. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla- rA0 bhaNDArA kI graMthasUcI bhAga-4, pR0-47. 265. kAmatA prasAda jaina hi0jai0sA0 saM0 ihiAsa pR0 - 218. 266. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 324, 1557-58 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 - 76 na0saM0. 267. vahI, bhAga-3, pR0 - 329 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 153 na0saM0. 268. mo0 da0 de0 - jai0mu0ka0 bhAga-3, pR0 1547 aura bhAga - 6, pR0 -121122 na0saM0. 269. mo0 de0 de0 - jai0mu0ka0 bhAga-3, pR0-65, 324-25 pra0 saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-82- na0saM0. bhAga 270. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 66-67 pra0saM0 aura vahI, 6, pR0 - 82-83. 271. ka0ca0 kAsalIvAla rA0 ke jaina zAstra ma0 kI graMtha sUcI bhAga-5 aura 8 aura 27. pR0 - 272. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 208. 273. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 163 - 165 pra0saM0 aura vahI bhAga6, pR0 161-163 na0saM0. 274. mo0 da0 de0 - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0-678. 275. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 385 pra0saM0 aura 276. vahI, bhAga-6, pR0 - 168 na0saM0. 277. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 - 13-16 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-13-16 na0saM0. 278. a0ca0 nAhaTA-paraMparA pR0-117. - 279. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 323 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0-73 na0saM0. 280. vahI, bhAga-3, pR0 - 63-64 pra0saM0 bhAga-6, pR0-81-82 na0saM0. 281. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 1671 pra0saM0 aura vahI bhAga-3, pR0 - 166 na0saM0. 282. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM0 itihAsa pR0 - 211-213. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 283. uttamacaMda koThArI- hasta likhita graMthoM kI sUcI pR0-35, prApti sthAna-pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI. 284. kAmatA prasAda jaina- hi00sA0 saM0 itihAsa pR0-213. 285. vahI, pR0-220. 286. vahI, pR0-218. 287. vahI, pR0-220. 288. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-70-71 pra0saM0 aura vahI, bhAga 6, pR0-86-87 naM0saM0. 289. DaoN0 ka0 ca0 kAsalI vAla- rAjasthana ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMthasUcI bhAga 5, pR0-764. 290. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1546-47 pra0saM0 aura vahI bhAga 3, pR0-175-176 na0saM0. 291. vahI, bhAga-3, pR0-34-44 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-27-35 na0saM0. 292. ka0caM0 kAsalIvAla- rAja0 ke zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga-4, pra0 54 aura 310. 293..ai0 jaina kAvya saMgraha jinalAbha sUrI gItAni. 294. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-65-66 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-84-85 na0saM0. 295. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0 275- 276 pra0saM0 aura vahI, bhAga 6, pR0-273-274 na0saM0. 296. vahI, bhAga-3, pR0-332 pra0saM0 vahI, bhAga-6, pR0-161 na0saM0. 297. vahI, bhAga-3, pR0-196-199 tathA 1544 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-219-221 na0saM0. 298. mo080 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-28-32 pra0saM0 aura vahI, bhAga 6, pR0-38-41 na0saM0. 399. vahI, bhAga-3, pR0-152 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-148 na0saM0. 300. vahI, bhAga-3, pR0-1538 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-148 na0saM0. 301. mo080de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-133-134 pra0saM0 aura vahI, bhAga 6, pR0-141 na0saM0. 302. vahI, bhAga-3, 1544 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-41 aura pR0-219 na0saM0. 303. kAmatA prasAda jaina hijai0sA0 saM0 itihAsa pR0-218. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 304. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0 1555-56 pra0saM0 aura vahI, bhAga6, pR0 - 320 na0saM0. 305. vahI, bhAga-3, pR0 - 1674 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 323 na0saM0. 306. ka0ca0 kAsalIvAla- rA0jai0 zA0ma0 graMthasUcI bhAga-5, pR0 - 632. 307. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0saM0 itihAsa pR0 - 216. 308. mo0da0 desAI - jai0 gu0ka0 bhAga- 2, pR0-552, vahI, bhAga-3, pR0 175178 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 168-171 na0saM0. 309. saM0aM0caM0 nAhaTA - rA0jai0 sA0 pR0-280. 310. agaracaMda nAhaTA, parapaMrA pR0 - 124. 311. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 333 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0179 na0saM0. 312. DaoN0 narendra bhAnAvata - lekha pUjya ratnacandra jI kI kAvyasAdhanA - gurudeva zrI ratnamuni smRti grantha pR0 - 317 aura saM0 a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 - 186-187. 313. mo0 da0 de0 - jaina gu0ka0 bhAga-3, pR0 - 1668 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0-16 na0saM0. 314. vahI, bhAga-3, pR0-25-28 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-22-25 na0saM0. 315. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0-56 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR077 na0 saM0. 316. vahI, bhAga-3, pR0 127-128 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0 - 119 na0 saM0. 317. a0ca0 nAhaTA - paraMparA pR0 - 116. 318. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 6, pR0 142 na0saM0. 319. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 139-42 pra0saM0 aura vahI bhAga6, pR0-144 na0saM0; 320. vahI, bhAga-6, pR0 - 408 na0saM0. 321. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 186-188 pra0saM0 aura vahI bhAga6, pR0-196-198 na0saM0. 322. saM0ai0 jaina kAvya saMgraha 323. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 167 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0155 na0saM0. 324. vahI, bhAga-3, pR0 - 335 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 - 273 na0saM0. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 325. vahI, bhAga-6, pR0-406-408 na0saM0. 326. vahI, bhAga-3, pR0-138 pra0saM0. 327. vahI, bhAga-3, pR0-247-249 pra0saM0 aura vahI, bhAga-6, pR0-258-61 naM0saM0. 328. DaoN0ka0ca0 kAsalIvAla- rAjasthAna ke0jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0-682-83. 329. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rAjasthAna ke0jai0zA0bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0-925-26. 330. mo060 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1669 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 147 na0saM0. 331. DaoN0 zitikaMTha mizra- hindI (marugurjara) jainasAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3, pR0-410. 332. mo080 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-55 pra0saM0 aura bhAga-5, pR0 339-340 na0saM0. 333. mo0de0de0- jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-142-149, 329-30 tathA 1537 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-91-99 na0saM0. 334. agaracanda nAhaTA- paraMparA, pR0 122-123. 335. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-315 pra0saM0; bhAga-6, pR0-309 na0saM0. 336. vahI, bhAga-3, 1545 pra0saM0; bhAga-6, pR0-256 na0saM0. 337. vahI, bhAga-3, pR0-9-11 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-9-10 na0saM0. 338. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-120-121. 339. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-191-196 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-214-218 na0saM0. 340. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-249, 259 tathA 1674 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-261-270 na0saM0. 341. kAmatA prasAda jaina- hi00sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-208-209. 342. uttamacaMda koThArI kI graMtha sUcI (prAptisthAna-pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI). 343. mo0da0 de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-184-186 pra0 saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-176-178 na0saM0. 344. vahI, bhAga-3, pR0-188-189 pra0saM0. 345. vahI, bhAga-3, pR0-44-48 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-35-38 na0saM0. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 346. vahI, bhAga-3, pR0-158-159 aura 330 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 153-155 na0saM0. 347. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 926. 348. saM0 a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0-187-188. 349. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0 213. 350. vahI, bhAga-4, pR0-417. 351. kAmatA prasAda jaina, hi0jaina0sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-219. 352. kAmatAprasAda jaina- hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0-204-06. 353. nAthUrAma premI- hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR0-81. 354. DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 299. 355. DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-453 aura vahI bhAga-5, pR0-777. 356. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-312 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 306 na0 saM0. 357. vahI, bhAga-3, pR0-336 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-323 na0saM0. 358. vahI, bhAga-3, pR0-160 pra0saM0, bhAga-6, pR0-160 na0 saM0. 359. vahI, bhAga-3, pR0-1672 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-272-73 na0saM0. 360. vahI, bhAga-3, pR0-153-54 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-152-53 na0saM0. 361. saM0 a0ca0nA0- ai00kAvya saMgraha 'jinalAbha sUri gItAni' 362. moda0de0- jai0gaka0 bhAga-3, pR0-103-104 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-99-100 na0saM0. 363. kAmatA prasAda jaina- hindI jai0 sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-206. 364. DaoN0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jai0 zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 149. 365. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jai0zA0bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 403-404; vahI bhAga-4, pR0-204. 366. kAmatAprasAda jaina- hijai0sA0 kA saMkSipta itihAsa, pR0-215-16. 367. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-129-132 pra0saM0 aura vahI bhAga Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 6, pR0-122-125 na0saM0. 368. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla- rA0 ke jaina zAstra bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0-636. 369. mo0da0 de0 - jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-337 pra0saM0; vahI bhAga-6, pR0 131 na0saM0. 370. agaracaMda nAhaTA- paraMparA, pR0-120. 371. mo0da0de- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-308, 1548-49 pra0saM0; vahI bhAga-6, pR0-374-375 na0saM0. 372. vahI, bhAga-3, pR0-315 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-309 na0saM0 373. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-124. 374. mo0 da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-1562, bhAga-6, pR0-353 na0saM0 aura a0ca0 nA0- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-187. 375. saM0 agaracaMda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-280. 376. kAmatAprasAda jaina- hi00sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-219. 377. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-285-286 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-281 na0saM0. 378. mo080 desAI- jaina gurjara kaviyoM bhAga-3, pR0-19 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-1-2 na0saM0. 379. vahI, bhAga-3, pR0-132-133 pra0saM0. 380. mo0da0 de0- jaina gurjara kavioM bhAga-3, pR0-32-34 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-25-26 na0saM0. 381. kAmatAprasAda jaina- hijai0 sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-190. 382. DaoN0 ka0ca0 kAsalavAla- rA0ke jai0zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 806 aura vahI bhAga-4, pR0-229. 383. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-54-55 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 72 na0saM0. 384. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-209-246 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0222-256 na0saM0. 385. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-306-08 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-276-278 naM0saM0. 386. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-221. 387. a0ca0-nAhaTA- paraMparA, pR0-118. 388. saM0 agaracaMda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-254. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 389. saM0 agaracaMda nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-281. 390. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-124. 391. mo080de0- jaina gu0ka0 bhAga-3, pR0-314 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-308 na0saM. 392. vahI bhAga-3, pR0-113 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-105 na0saM0. 393. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke jaina0 zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-54. 394. kAmatA prAsAda jaina- hi00sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-219. 395. agaracaMda nAhaTA- paraMparA, pR0-118. 396. mo0da0de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-310 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 306 na0saM0. 297. kA0pra0 jaina- hijai0 sA0 kA saM0 itihAsa, pR0-215. 398. mo0da0de0-jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-316 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 313 na0saM0. 399. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-123. 400. saM0 a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-186. 401. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-318 tathA 1552-53 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-312 naM0saM0. 402. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-335 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0-271 na0saM0. 403. saM0 kastUracaMda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAro kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0-627. 404. a0ca0nA0- ai0 kAvya saMgraha, pR0-156-158 aura 'rA0 jaina sAhitya pR0-195. 405. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-124. 406. mo0da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-321 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0 318, aura 412-413 na0 saM0. 407. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke zAstra bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 53. 408. mo0 da0 de0- jai0gu0ka0 bhAga-3, pR0-138-139 pra0saM0 aura vahI bhAga 6, pR0-141-142 na0saM0. 409. vahI, bhAga-3, pR0-108-113 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-105 109 na0saM0. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 410. vahI, bhAga-3, pR0 - 2999-2200 pra0saM0. 419. vahI, bhAga-3, pR0 105 - 106 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, 101 na0saM0. 412. vahI, bhAga-3, pR0-1568-69 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0 - 1 na0saM0. 413. vahI, bhAga-3, pR0 1539-41 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-149152 na0saM0. pR0-100 414. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 zA 0bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-460. 415. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 1564-65 pra0saM0 aura vahI bhAga6, pR0 - 321 na0saM0. 416. kAmatA prasAda jaina- hindI jai0 sA0 kA saM0 itihAsa, pR0 - 206-07 aura saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0ke jaina zAstra bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pR0-64. 417. saM0ka0ca0 kAsalIvAla - rA0ke jaina zAstra bha0 kI graMtha sUcI bhAga - 5, pR0-808-09. 418. saM0ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jai0 zA 0bha0 kI graMtha sUcI bhAga-5, pR0 - 301 aura 391. 419. saM0 ka0ca0 kAsalIvAla- rA0 ke jai0 zA0 bha0 kI graMtha sUcI bhAga - 5, pR0 - 366-367. 420. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0 kA saM0 i0, pR0-218. 421. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-71-73 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-88-89 na0saM0. 422. vahI, bhAga-3, pR0 - 288 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 281-82 na0saM0 423. saM0 a0ca0 nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0 - 195. - 424. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 1553 pra0saM0 aura vahI bhAga - 6, pR0 - 165 na0 saM0. 425. saM0ka0ca0 kAsalIsAla - rA0 ke zAstra bha0 kI graMtha sUcI bhAga-4, pRSTha-54 prastAvanA. 426. vahI, bhAga-4, pR0-400. 427. kAmatA prasAda jaina- hindI jaina sA0 kA saM030, pR0 - 219. 428. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-274 -275 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-271-272 na0saM0. 429. kAmatA prasAda jaina- hi0jai0 sA0 kA saM0i0, pR0 41 42 aura 199 430. vahI, pR0-86. 431. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 2184 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pR0-564-65 na0saM0. 432. vahI, bhAga-3, pR0-173-174 tathA bhAga-6, pR0-163-165 na0saM0. 433. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-117. 434. mo0da0 de0- jaigu0ka0 bhAga-1, pR0-17, bhAga-3, pR0-418 tathA 1422 aura vahI bhAga-6, pR0-298 na0saM0. 435. saM0 a0ca0 nAhaTA- rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0-218. 436. vahI " pR0-195. 437. a0ca0 nAhaTA- paraMparA, pR0-126. 438. a0ca0 nAhaTA- paraMparA pR0-126. 439. mo0da0 desAI-jaigu0ka0 bhAga-3, pR0-310, 1551 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-304 na0saM0. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda ajJAta padya aura gadya lekhakoM tathA jainetara racanAkAroM kI racanAoM kA saMkSipta vivaraNa (ka) ajJAta padya lekhakoM kI racanAoM kA vivaraNa kucha aisI bhI racanAyeM isa zatAbdi meM kI gaI haiM jo mahattvapUrNa haiM aura unakI pratiyA~ jaina bhaNDAroM meM surakSita hai parantu unake lekhakoM kA nAma ajJAta hai| isa adhyAya meM aisI hI kucha racanAoM kA vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| 'jaimala jI kA guNa varNana' (saM0 1853 ke pazcAt racita yaha kRti 3 DhAloM meM 53 kar3I kI hai|) isa kRti se jJAta hotA hai ki jaimala jI lAkhiyA grAma nivAsI mohanadAsa kI patnI mohanA de kI kukSi se paidA hae the| vyApAra ke silasile se ve mer3atA Aye taba vahIM para unheM bhUdhara jI kA satsaMga milaa| bhUdhara jI kI dezanA se jaimala ko saMyama kI preraNA huii| saM0 1788 mAgasara badI 2 ko bAisa varSa kI avasthA meM unhoMne mer3atA meM dIkSA grahaNa kii| garu ke sAtha bIkAnera Aye aura zAstroM kA gahana adhyayana kiyA, sUtra siddhAntoM ko smjhaa| isa prakAra atizaya saMyamapUrvaka solaha sAla taka guru kI sannidhi meM rahakara tapa evaM jJAna kI sAdhanA kii| bhUdhara jI ke nirvANoparAMta unake paTTadhara hue| inhoMne jayapura, dillI, phatehapura, bIkAnera, mAravAr3a, mevAr3a aura kizanagar3ha Adi sthAnoM meM vihAra kiyA tathA upadeza diyA aura aneka logoM ko jaina mata ke prati zraddhAlu bnaayaa| aMta meM saM0 1840 meM nAgaura phuNce| saM0 1852 meM ve roga grasta hue| saM0 1853 meM saMthArA liyA aura nirvANa prApta kiyaa| isa racanA meM unake isa paricaya ke sAtha unake kucha viziSTa guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isakA racanAkAra unakA koI zraddhAlu ajJAta ziSya hai| racanA kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai arihaMta sidha ne sAdha guru praNamuM bAraMbAra, guNa kahUM zrI pUjanA, sAMbhala jo nrnaar| pUja bhUdhara jI dIpatA, vairAgI bharapUra jyAM purasArA pATavI, pUja jemala jI jgsuur| racanA kI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiN| saMvata aThAre tepane, nAgora sahara jAsa; pUjA manoratha pUrane, kIyo saragapurI meM baas| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 adhyAtma caupAI (151 kar3I) kA Adi aMta isa racanA kA kavi ajJAta hai, paraMtu prati ke AdhAra para ise zrI desAI ne 19vIM zatI kI racanA mAnA hai| aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa navapada pUjA yaha racanA gujarAtI pradhAna marugurjara meM racita hai| yaha gadya-padya yukta racanA hai| Adi- atha navapada kI pUjA likhayeta; prathama arihaMta pada kI stuti iSTadeva praNamI karI, Atama dravya abodha; anaMta catuSTaya rUpa meM, guNe pajjavano thobha / kamaMDala melyA pachI, vyavahAra sattA jANi, zuddha japa vicAratAM, je jima hoI nirvANa | ko kahane AdhIneM nahI, je jama grahe prastAya; ahe bhAve bartte sadA, sadhale maMgalIkathAya / 2 aMta UppaeNa-sannANa mahomahANaM sapADiheza khaDasaDuANaM, saddesaNANaMdiya- sajjaNANaM, namo namo om sapAjiNANaM / jaisA udAharaNoM se spaSTa hai ki isakI padyabhASA para gujarAtI prAkRta kA prabala prabhAva hai kintu gadya kI bhASA apekSAkRta subodha marugurjara hai| isIlie ise marugurjara (purAnI hindI) kI racanA mAnA gayA hai| isake karttA kA bhI nAma-patA ajJAta hai / zAlibhadra saMbhAya harakha dharI apaccharAvRMda Ave snAtra karIne, ima AsA sabhAve jIhA lage gira jaMbU dIpo hama taNAM nAtha jIva jiivo| * (11 kar3I kI laghu kRti hai / ) isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnavat haiM mahimaMDala mAMhi vIcaratA re, rAjagRhi udyAna, sAlibhadra syUM parivaryA re, samosaryA jina vardhamAna / sAlibhadra gAii karatA RSi guNagyAna re, AnaMda pAii / aha sunI aNasaNa AdarI re, aNasarI sUra pdvaas| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 navapada pUjA - zAlibhadra saMjhAsa mahAvideha mAM sIjhasyere, lakhamI lIlA vilAsa re|'4 rupasena kI kathA (saM0 1808) yaha bhI ajJAta kavi kRta hai| isake Adi kA dohA prastuta hai gavarIpUtra samarUM gaNanAha, vIrakathA mUjhakaro psaah| navaterI nagarI nU rUpa, rAjA rAja kare gnnbhuup| bhaNasai sATha aMtevarI nAra, kare rAja ruDe viistaar| pASANamai gar3ha pola prakAra, janyamApUtre beja ruyaDe saar| rupasena nai rupakumAra, rAjA nai mani harSa apaar| Agai lAkhI sIkhAmaNa hII, bar3e vIsAmotA navI diiye| baiNIpara poto te rAye, taba valIA nIsAMNe dhAye, kabyatA kahai soga ima TalyA, rupasena bhAvI bhAnai mlyaa|' yaha ajJAta kavi jainetara pratIta hotA hai kyoMki prAraMbha meM gaNeza vaMdanA kI gaI hai| saMbhatava: yaha cAraNa paraMparA kA koI rAjasthAnI kavi hogA kyoMki isakI bhASA para DiMgala kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| yaha jaina paraMparA kA lekhaka bhale na ho para rupasena kI kathA jaina paraMparA kI prasiddha kathA hai- isalie jaina sAhitya meM ise sthAna denA ucita hai| ajJAta lekhaka kRta 'zAlahotra athavA azva cikitsA'- (hindI) 18 adhyAyoM meM saM0 1832 se pUrva likhita zAlahotra graMtha hai| isase jJAta hotA hai ki jaina sAhitya meM kevala dharmadarzana hI nahIM balki upayogI anya viSayoM para bhI racanAyeM huI haiN| isake kartA kA nAma nakula AyA hai| ho sakatA hai ki ye pANDavoM ke pA~ca bhAiyoM meM nakula hoN| unheM bhI azva vidyA kA jJAtA samajhA jAtA hai|6 ajJAta lekhaka kI racanA 'bhogala (bhUgola) purANa' saM0 1840 se pUrva likhita eka gadya kRti hai aura bhUgola zAstra para AdhArita hai isameM jaina matAnusAra sRSTi kI utpatti Adi vividha viSayoM para rocaka jAnakArI haiN| yathA OM svAmI bhavaNa maMDAyA, bhauma maMDala kA kayauM pramANa; utpatti ziSTa kA kahauM baSAMNA ketI dharatI ketA AkAsa, ketA merumaMDala kailaas"........ityaadi| ina ajJAta kaviyoM ne nAnA viSayoM para racanAye kI haiM jaise sAmudrika saM0 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1846, kokazAstra saM0 1849, jAma rAvala ro bAramAso saM0 1854 ityAdi / bAramAse kA prAraMbha isa prakAra huA hai sAla lai bAre megha zrAvaNa aMba dhArA Uchale; bAlahIyA dAdura mora bole khAla cahuMdisa khalahale / racanA kI aMtima paMktiyA~ nimnAkiMta haiM bIjalI camakai valai bAdala astikA dina adhareM; rAjiMda yAtrA jAma rAvala sAma tiNarita saMbhare / ' kisI ajJAta kavi ne 'amara siMha zalokoM' kI racanA kI hai yaha 43 gAthA kI racanA saM0 1857 se pUrva kI hai / 9 isa prakAra hama dekhate haiM ki ajJAta lekhakoM meM jaina, jainetara aura cAraNa paraMparA ke marugurjara (hindI) lekhaka haiN| isameM kokazAstra, vArttA, bArahamAsA, zaloko Adi nAnA kAvya vidhAoM kA prayoga milatA hai| kisI ajJAta kavi ne 'jagadeva paramAra vArttA' likhI hai para isakA racanA kAla saM0 1991 se pUrva batAyA gayA hai jo hamArI samaya-sImA ke bAda hai isalie isakA vivaraNa chor3a rahA huuN| isI prakAra 'sadayavaccha sAvaliMgA kI vArttA' bhI eka ajJAta lekhaka kI racanA hai para yaha kathA jaina sAhitya kI suparicita kathA hai isalie isakA vivaraNa prastuta kara rahA hU~ Adi aMta zivagati pAMya lAga kari, sadguru caraNa pasAya; sukharaMjana anopama tehanI, kahIye bAta btaay| isameM padya ke sAtha gadya kA bhI prayoga kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM rAjA sadayavacchara, sAvaliMgA re ghaNI prIta huii| dhaNyA sukha vilAsa kIdhA, pUrvalo lekha iNa bhava bhogavyo / sadayavaccha sAvaliMgA rI vArtA mana zuddhe sAMbhale kahe vAceM tineM ghaNoM sukha hoya hoveM / khusyAlI Upaje / catura vicakSaNa hove / soga ciMtA uddega miTe / ghaNA maMgalIka hove| manavAMchita sukha pAme / ghaNAM vilAsa paame| nayaNe sanehI jagata meM pUrva punya pramANa; kavi caturAI kelavI, racIsa bAta saMyANa / 10 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta lekhaka kRta 267 ajJAta kavi kRta 'visaha thI mAtA jI no (athavA bhavAnI no) chaMda (65 kar3I); rukmiNI haraNa 218 kar3I; nAga damaNa 118 kar3I aura narasIjI rA mAherA' Adi aneka racanAyeM isa zatI meM racita upalabdha haiN| inameM se kucha kA racanAkAla nahIM hai kintu desAI mahodaya ne inheM 19vIM (vi0 ) kI racanAoM meM sthAna kucha soca samajha kara diyA hogA / 11 inameM se kucha kI do cAra paMktiyA~ namUne ke lie uddhRta kara rahA hU~ rukmiNI haraNa aMta uravasI menakA raMbhA jasI apsarA, mohaNI rohaNI raMbharA mUjharA / suha kahaika nArada milai sA sadA, nAda ahilA pahilA dasuM nAra rA Avate thai harau rasa varaNa-varaNa, mAMDIyo dvArAmatI maha mahaNa, karaNa lIdho jihI timo vasu haTha karI; sAiMpai sakhIyo tyAga vraja suMdarI / 12 'nAgadamaNa' kI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM varato sArada vInavuM, sArada ! kari supasAya; pavADo panaMgA sarasa, yadupati kIdho jaay| se ullekhanIya hai ki ye racanAyeM jaise rukmiNI haraNa, nAgadamana Adi kRSNa lIlA para AdhArita vaiSNava sAhitya se saMbaMdhita haiN| cUMki ye racanAyeM jaina bhaMDAroM se prApta hai aura lekhaka ajJAta hai tathA bhASA marugurjara tathA zailI jaina sAhitya jaisI hai isalie inameM kucha racanAoM kA namUne ke rupa meM ullekha kara diyA gayA hai| kucha isI prakAra kI gadya racanAyeM bhI ajJAta lekhakoM kI prApta huI hai| unakA vivaraNa Age alaga se dene se pUrva eka kokazAstra (255kar3I) kI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM- jisameM rati yA saMbhoga ke 84 AsanoM kA ullekha hai / yathA ima aneka kAmezvara taNAM, Asana bolUM thor3A-ghaNAM / kAmakalA prIchI jo bhoga, jima strI sUSapAme sNbhog| jIveM nara strI hoya jovanA, mAnamattA sAraMga locanA / caurAsI Asana paramAMyA, kokadeva kahIM suNa rAjAna / 13 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhaMga hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (kha)- 19vIM zatI meM racita jainetara kaviyoM kI katipaya pramukha marugurjara racanAoM kA vivaraNaharadAsa bhaMgIpurANa (334 kar3I, saM0 1801,) Adi- pahilo sarasatimAta praNamAM, praNamuM te sira akSara prmaa| bhAjaNa bharama guNevI bhramAM, namo Isa umayA dasana maaN| aMta- jamaiM haradAsa dUno kara jor3i, kIyA aparAdha achimi koddi| mahesara mApha karo mana mAi, prabhujI rAkhai tore paaye|14 inakI bhASA meM 'mApha' jaise zabda milate haiM; bhASA mizra hai| prahlAda ne vetAla pacIsI kI racanA saM0 1807 meM purAnI hindI meM kiyaa|15 18vIM sadI meM bhI eka prahlAda nAmaka kavi ho gaye haiN| inakA racanAkAla mizrabandhu vinoda meM saM0 1730 batAyA gayA hai|16 vasu (vasto vipra) racanA- vikrama rAya caritra (372 kar3I saM0 1824 se pUrva), isakA prAraMbha dekhiye zrI varadi varadAyaka sadA, gajavadana guNa gaMbhIra, ekadaMta ayonI saMbhava, sabala sAhasa dhiir| sarasatI sAmiNI vInavU, bahu karani pasAya, ujeNI ne rAjIU, varaNa kisi vikrama raay| sveta aMbara paMgarayA, haMsavAhana mAya; kavi vipra vasu oma bhaNi, kara jor3i lAgU pAyA o vikramarAya taNo caritra, bhaNi guNi tasa punya pavitra; kavi vasto kahi kara jor3i, vikrama nAmi saMpada kodd'i|17 isa racanA meM kavi ne apanA nAma vasu, vasto donoM diyA hai| ujjayinI ke aMta Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 rukmiNi haraNa - haradAsa rAjA vikramAditya aura vetAla pacIsI, siMhAsana vattIsI jaisI kathAoM ko aneka kaviyoM ne purAnI hindI meM padyavaddha kiyaa| viSNu racanA- 'caMdarAjA nA dUhA'- yaha purAnI hindI meM vividha chaMdoM meM padyapaddha racanA hai| yaha 106 kar3I kI racanA saM0 1828 phAlguna kRSNa 13 bhaumavAra ko bhuja meM pUrNa huii| isakA prAraMbha isa prakAra hai| Adi- alakha niraMjana oka tuM, deta subacana dAta; sarasati ko samarana karUM, racauM caMda kI baat| jaina dharma ke graMtha meM, kathA sucaupai jAta, 'visana' soi bhASA karI, caMdarAya kI baat| isase vyakta hotA hai ki prasiddha jaina kathA 'caMda caupaI' para AdhArita hai| isakI aMtima paMktiyA~ nimnAGkita haiM kaccha desa zubha nAma bhuja, tapego houjyuM rAya; tihi Thora yaha bAta ko, bhASA karI bnaay| kavi ne apanA paricaya ina paMktiyoM meM diyA hai vallAsuta jo viSNa jI loharavaMsI lekha, caMdarAya kI bAta yaha, pragaTa karI tihi pekh| racanAkAla- saMvata aThAre visa aTha, phAguna terasa sAma, bhomavAra ko pragaTa bhaI, caMda bAta tihi naam| caMdarAya kI bAratA, viSNu racI so bhAva, AlI suta taki achara gAvata merI o saakh|18 sudAmo (vipra)- racanA 'rAdhA jI no salokho' (saM0 1829 ke AsapAsa) apara nAma 'kRSNa rAdhA no rAsa' (24 kar3I); kA Adi Aja mahAparva malI karI hari jI ramasuM re holI; teva tevaDI jAMtA malI, gorI nI ttolii| aMta- hari govAla huMkAriyA, gvAle gopI ne gherI, rAdhAi halaghara mAgIyA, rAsa ramasuM pherii| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rayane Ugo ravi choiyo, aMvara thayo rAto, jamanA jI ne kAMThar3e rAsa karIno maato| kRSNA jI kere kAmanI rAdhA ramati rAkho, je re joi o te mAgajo, bhAma thI mana bhaakho| gAI sISa ne sAMbhalo, rAdhA hari no rAsa, vipra sudAmA varNave, tine vaikuMThe vaas|19 mizra bandhu vinoda meM 'sudAmA jI kI vArakhar3I' kA racanAkAla saM0 1917 se pUrva batAyA gayA hai|2deg patA nahIM bArahakhar3I ke racanAkAra sudAmA haiM athavA kisI ajJAta kavi ne sudAmA para yaha bArahakhar3I likhI hai| isakA prAraMbha isa prakAra huA hai- "atha zrI sudAmA jI kI vAlyaSaDi likhyte"| isakA Adi dekhiye ka kA kalijuga nAma adhArA, prabhu samaro bhava utaro paaraa| sAMdhya saMgatya karI harirasa pIje, jIvana janama suphala kari liije| aMta- sa sA sadguru ke caranA, rasanAyaka kahAM lagi brnaa| za zA soca vicAra maTa jabahise dIpaka jJAna diyo jbhise| nAso timara taba bhayo prakAsA, mAno ravi pUraNa prbhaasaa|21 kRSNadAsa- racanA 'kRSNa rukmiNI vivAhulo athavA rukmiNI vivAha (saM0 1830 se pUrva) Adi- vidrabha desa kuMdaNapura nagarI bhImaSa nRpa tahAM navanidhi sagarI, paMcaputra jAkai kanyA ruSamaNI, tIna loka taraNa siri hrnnii| rukmiNI kI suMdaratA kA varNana karatA huA kavi likhatA hai miragarAja kaTi taTi mRgaja locana, miragaaMga badana sude sahI, . kahata kRsnAdAsa giradhara upajya vidrabha deshii| aMta- ruSamaNi jAmauMtI satyabhAmA sadAbhadrA ANI, lakSamani kalahI nitavidA, o AMThau paTarANI rukamaNi vyAhu katho kRSNaijana, sISa suNai ara gAvai; artha kAmanA mugatiphala, cyAri padAratha paavi| bhagati heti autAra vimala rasa, bhUtala lIlAdhArI; giravaradhara rAdhA vAlaMbha parijana jADo blihaarii| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNu Adi 271 isa racanA ko zAstrI kAzIrAma karasana jI ne prakAzita kiyA hai| 22 lAla- abhaya ciMtAmaNi! garbha cetAvaNI (85 kar3I) ina paMktiyoM se jJAta hotA hai ki isa racanA kA nAma 'garbha cetAvaNI' ucita hai| rAjasthAnI jaina sAhitya ke itihAsa meM garbha cetAvaNI kAvya kI paraMparA milatI hai| yaha usI prakAra kA kAvya hai| ata: abhaya ciMtAmaNi nAma azuddha lagatA hai| isakI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM Adi garabhAvAsa kI mAsa meM racyo rahayo Urdhva dasa mAsa, hAtha pAva suka cyAra haiM, dvAra na Avai sAMsa / ' kabIra paMthiyoM jaisI yaha kavitA saMbhavata: dAdU saMpradAya ke lAladAsa kavi kI 'ciMtAvaNI' hai jisakI sUcanA rAjasthAnI sAhitya kI ruparekhA ke pR0 136 para dI gaI hai| vahA~ isakA racanAkAla saM0 1834 batAyA gayA hai| aMta thobhaNa (dAsa) - lAra paDayau chor3e nahIM, bharabhara rAlai bAdha; lAla kahai jama suMje Ugarai, jinakai saMbala saath| saMbhala nikai saMga hai, te sukha pAvata jIva, jihAM jAI vihAiM suSI, rAkhai samaratha pIva / je bhavatAraNa nuM AvasI, je jamaloka na jAya, sadA sanehI pIva naiM, sahajai rahai samAya / 23 ajayarAja racanA- bAramAsa athavA kRSNa biraha nA mahinA (saM0 1884 se pUrva ) kAritaka mAse mehali cAlyA kaMta re vAlA jI; prItaDalI tor3i AMNyA aMta mArA bAlA jI / prIU jI mAharA ! syUM cAlyA paradesa o bAlA jI; maMdirIyA mAM hUM vAlevesa mArA bAlA jI / sukha sajyA mAM naMdanA lAla bAlA jI, vIThalavara ! hasI laDAvo lADa mArA vAlA jI / janma janmanAM caraNe rAkho vAsa re vAlA jI / thobhaNa nA sAMmI pUro Asa mArA vAlA jI / " 24 racanA - sAmudrika bhASA graMtha (saM0 1890 se pUrva ) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 Adi hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa o bAlaka subha lacchana pUre, deSata jAi doSa duSa dUre, Agama agama Adi subha sAkhI, yA sAmudrika graMtha meM bhaakhii| Agama lacchana aMga janAve, save avadhi pUre phala pAve, tAkA aba kachu kahUM vicAra, samajhata kahata sunata sukhkaar| jo jAne so jAMna, dAtA hohi ajAna puni, jAnapano aru dhyAna, ajerAja duvidhi nipun| jo koU yA graMtha ko catura paDhe cita lAya, lachana tiya puruSa ke, samajhe sabi sabhAyAH 25 iti sAmudrika bhASA graMtha puruSa strI varNana sNpuurnn| aMta bhoje inakI racanA kA nAma cAbakhA hai yaha pada saMgraha hai| isameM kula 16 pada saMgrahIta haiN| ye pada prAyaH 3,4 se lekara 5,7 kar3I taka ke haiN| inameM se kacha bhakti, prapatti para aura kucha vairAgya aura saMsAra kI kSaNabhaMguratA para AdhArita mArmika pada hai| kucha padoM kI prathama paMktiyA~ Age prastuta haiM prANiyA bhaji lani karatAra, A sapanu che sNsaar| athavA-guravvA janama jiyo che tAro, bAMdhI karma taNo bhaaro| athavA-paTala paraSaro thAse re, bAjI hAtha thi jaase| aMtima pada kI prathama paMkti nimnAGkita hai vANiyA joI karo bepAra, Agala che pNddaadvaar| ityAdi yaha racanA 'prAcIna kAvya mAlA graMtha 5 aura bhojA bhakta no kAvya prasAda' (saM0 mana sukhalAla sAMvaliyA) tathA anyatra se bhI prakAzita eka lokapriya kAvya kRti hai| yaha saM0 1900 arthAt hamAre lekhana kI aMtima avadhi kI kRti hai isalie usa samaya taka kI kAvya pravRtti evaM kAvya bhASA Adi kA svarupa samajhane ke lie mahatvapUrNa hai| ata: isakA ullekha sodAharaNa karanA Avazyaka pratIta huaa| isa prakaraNa ke sAtha ajJAta padya lekhakoM aura jainetara lekhakoM kI kRtiyoM kA vivaraNa samApta kiyA jA rahA hai| Age kavipaya jJAta ajJAta gadya lekhakoM kA vivaraNa evaM uddharaNa dekara yaha saMketa karane kA prayatna kiyA jAyegA ki unnIsavI zatI kA aMta hote-hote marugurjara (purAnI hindI) kA yuga samApta ho gayA aura Adhunika hindI (khar3I bolI), rAjasthAnI evaM gujarAtI kA gadya-padyAtmaka-sAhitya svataMtra rUpa se vikasita huaa| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajavarAja - bhoje 273 nAnA vidhAoM meM racita usa vizAla jaina sAhitya kA ekatra vivaraNa denA duSkara hai ataH usake bhinna-bhinna pradezoM meM vikasita sAhityika itihAsa kA vivaraNa gadya, padya, upanyAsa, nATaka Adi bhinna-bhinna sAhitya rUpoM meM prastuta karanA yuktiyukta hogA / (ga) marugurjara (hindI) kI katipaya jJAta evaM ajJAta lekhakoM kI gadya racanAoM kA vivaraNa 19vIM zatI meM bhArata ke vibhinna pradezoM kI Adhunika bhASAoM meM gadya kA vikAsa huaa| baMgalA, hindI, gujarAtI, marAThI ke atirikta tailagu, kannaDa Adi dravir3a bhASAoM meM bhI gadya kA vikAsa samucita rIti se isI zatAbdi meM saMbhava huA / ina bhASAoM ke sAhityetihAsa graMthoM kA avalokana karane para jJAta hotA hai ki katipaya akhila bhAratIya kAraNa the jinakI vajaha se ina bhASAoM meM gadya kA vikAsa isa zatI meM saMbhava evaM sugama huaa| isa khaNDa ke prathama adhyAya meM rAjanItika paristhitiyoM kA ullekha karate samaya yaha batAyA gayA hai ki mugala sAmrAjya ke patana ke sAtha kaI choTe-choTe svataMtra rAjya sthApita ho gaye / avadha, baMgAla kI nabAbI, rAjapUtoM, sikkhoM, jAToM kI svataMtra riyAsateM aura dakkana meM nijAma, maisUra aura marAThoM kI svataMtra riyAsateM isI avadhi meM sthApita huiiN| isI zatI meM IsTa iNDiyA kampanI kA rAjya vistAra bhI huaa| kampanI kA prabhAva kramazaH bar3hatA gayA aura dezI riyAsatoM para kampanI kA zikaMjA kasatA gyaa| dillI darabAra ke ujar3ane para tamAma vyApArI, kalAkAra, sAhityakAra dillI chor3akara dezI riyAsatoM meM jAkara Azraya lene lage isalie vahA~ dillI kI bhASA - khar3IbolI ke pracAra prasAra kA avasara milA / sthAnIya bhASAoM meM sAhitya, vyApAra, kArobAra aura zikSA zuru huI isalie sthAnIya bhASAoM meM gadya ke vikAsa kA avasara milaa| kampanI sarakAra ne zikSA pracAra kA udyama kiyaa| aneka viSayoM kI zikSA ke lie prAdezika bhASAoM meM gadya ke vikAsa kA acchA avasara milaa| padya meM bhUgola, gaNita, vijJAna, itihAsa Adi viSayoM kI zikSA denA asaMbhava thA, isalie gadya kA vikAsa huaa| aMgrejoM ne phorTa viliyama kAleja kI sthApanA kI aura vahA~ baMgalA, hindI, marAThI Adi bhASAoM kI gadya pustakeM taiyAra huI tAki aMgreja aphasaroM ko vibhinna pradezoM kI bhASAoM kA samucita zikSaNa diyA jA ske| isa prakAra prAdezika bhASAoM meM gadya kA vikAsa AsAna huaa| aMgrejoM ne IsAI dharma pracAra ke lie vividha prAdezika bhASAoM meM gadya meM paimpleTa chapavAye, prakIrNaka bA~Te, jo prAyaH janatA ko samajhAne ke lie sthAnIya bolacAla kI Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gadya bhASA meM hote the| isa prakAra ve bhI bhAratIya bhASAoM ke gadya vikAsa meM parokSa rUpa se sahAyaka hue| unake dharma pracAra kA virodha karane ke lie rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, pazcimottara pradeza, mahArASTra Adi pradezoM meM kaI saMsthAyeM sthApita huii| patra patrikAyeM nikalIM; pustakeM, prakIrNaka chApeM gaye jinameM bhAratIya dharma-saMskRti kA samarthana, pracAra-prasAra aura maMDana tathA IsAiyoM ke takoM kA khaNDana kiyA gyaa| isa prakAra khaNDana-maMDana se prAdezika bhASAoM ke gadya kA puSTa vikAsa tejI se huaa| dharma darzana ke alAvA rAjanIti, arthanIti, vijJAna, takanIkI aura prAvidhika zikSA Adi vividha viSayoM se saMbaMdhita abhivyakti padya meM saMbhava na thI isalie gadya kA vikAsa Avazyaka ho gayA thaa| isa saMkramaNa kAla meM aMgrejoM, musalamAnoM aura hinduoM ke pArasparika saMvAda kA mAdhyama gadya hI thA jisake mAdhyama se pArasparika kArobAra, vicAroM kA AdAna pradAna aura bhAva vinimaya saMbhava thaa| isalie yaha zatAbdI bhAratIya Adhunika bhASAoM ke itihAsa meM gadya ke vikAsa ke lie smaraNIya hai| Age jo marugurjara gadya ke jJAta-ajJAta lekhakoM kI racanAoM kA saMkSipta vivaraNa diyA jA rahA hai usase spaSTa hogA ki purAnI hindI (marugurjara) gadya kA bhI isa zatI meM acchA vikAsa huaa| bhASA prasAda guNa saMpanna huI, subodha huI aura bhadesapana, gavAMrupana tathA aspasTatA Adi durguNoM se mukta hokara Rju rupa meM likhI jAne lgii| lekhakoM kA vivaraNa dete samaya padya racanAoM ke sAtha unakI pramukha gadya racanAoM kA paricaya yA nAmollekha kara diyA gayA hai, phira bhI bahuta sI jJAta-ajJAta lekhakoM kI gadya racanAyeM chUTa gaI thii| unakA saMkSipta vivaraNa prastuta karane kA prayAsa Age kiyA jA rahA hai| gadya racanAyeM jaMbU aJjhAyaNa bAlA va bodha- bAlAvabodha gadya kI vaha TIkA zailI hai jo atyanta sarala hone ke kAraNa bAlakoM ke lie bhI subodha hotI hai| prastuta bAlA va bodha kI mUla racanA padmasuMdara dvArA prAkRta meM kI gaI thii| isake prAraMbha aura aMta kI paMktiyA~ prastuta haiN| Adi- te kAla ne viSe-te samaya ne viSe rAjagRhI nagara ne viSe hotthaa| isa eka paMkti ke dekhane se spaSTa hotA hai ki pUrI paMkti meM kevala 'kAla' kA artha 'samaya' batAyA gayA hai aura koI aMtara nahIM hai| isakI aMtima paMkti dekhie Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakoM kI gadya racanAoM kA vivaraNa 275 ahavo jaMbU caritra sAMbhalI se sadahasyeM te, prANI ArAdhaka jIva jAMNavA to prANI mokSa jaasye|26 guNaTThANA dvAra, zrIpAla kathA TavvA, bharatezvara bAhuvali vRtti stavaka Adi gadya kRtiyoM ke nAma se spaSTa hai ki TavvA, vRtti Adi bhI TIkA ke hI vibhinna gadya rupa haiN| bharatezvara bAhubali vRtti kI mUla racanA zubhazIla ne saM0 1509 meM saMskRta bhASA meM kI thI, prastuta racanA usI kI TIkA hai| gautama pRcchA bAlA0 kA mUla graMtha prAkRta meM thA, isakI gadya bhASA kA namUnA prastuta hai tIrthanAtha zrI mahAvIra ne namaskAra karI naI.... iha gautama teha ve svarupa sAMbhalo syA padArtha thI bhalA bhuMDA sukha dukh| atha haveM zrI mahAvIra27 nI vANI nI atizaya Upari DokarI nI kathA lakhIi ch| dharma parIkSA kathA bAlA0, aSTAhnikA mahotsava Tabvo aura vyAkhyAna zloka Adi isI prakAra kI ajJAta lekhakoM dvArA likhita TIkA saMbaMdhI gadya kRtiyA~ haiN| prAyaH ye sabhI gadya racanAyeM TIkAyeM haiN| mUla gadya racanA kA marugurjara gadya sAhitya meM prAyaH abhAva hai| kucha dhArmika mAnyatAyeM bhI aisI thI jinake calate mUla racanAyeM nahIM ho skii| samyakatva parIkSA bAlA0 kA mUla graMtha vivudhavimala dvArA saMskRta meM likhA gayA thaa| yaha saM0 1813 kI racanA hai| Adi- praNamya pArzvanAthezaM guruNAM caraNAMbujaM bhavyajIvopakArAya samyaka bodho vitnyte| 'saMghayaNI rayaNa Tavvo' kA mUla graMtha zrI caMdra kRta prAkRta bhASA meM hai| bhava vairAgyazataka bAlA0, mauna akAdazI kathA bAlA0, rohiNI vratodyApana, saptavyasana kathA samuccaya Tavvo, kArtika paMcamI kathA Tavvo, viMba praveza vidhi, kalpasUtra TavvArtha Adi aneka racanAyeM isI prakAra kI haiM jinake gadya ke namUne atyalpa haiM jinake dvArA gadya kA svarupa aura bhASA kI prakRti Adi kA vizleSaNa saMbhava nahIM hai| jahA~ do cAra paMktiyA~ gadya kI prApta haiM unase artha spaSTa kama hotA hai balki laddhar3a gadya zailI ke kAraNa artha mUla kI tulanA meM aura durbodha ho jAtA hai| jo ho, jinheM adhika jijJAsA ho ve loga inakI pANDulipiyA~ DhUr3ha kara tatkAlIna gadya kA svarupa samajha sakate haiN| ata: unakA nAma aura jahA~ jitanA saMbhava aura sulabha hai vahA~ uddharaNa-vivaraNa bhI prastuta karane kA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 prayatna kiyA jA rahA hai| aMta 'kalyAntarvAcya vyAkhyAna' kA Adi aMta hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prathama kalpavAcanA no vidhi likhIi cha / kalpa kahitA AcAra kahII che / gurvAvalI - isameM vijayadevasUri, vijayaprabhasUri se lekara vijayadharmasUri taka kA kramika ullekha hai| vijaya dharma saM0 1809 meM paTTAsIna huye the ataH racanA usI samaya ke AsapAsa kI hogii| isakA Adi isa prakAra hai iti kalpavAcanA vidhi', a zrI kalpasUtre triNi adhikAra kahiyA te gAthA / uttarAdhyayana TabbArtha Adi zrI guru paraMparA paTTAvalI likhIi che ! isameM prakRta kI gAthA dekara tatpazcAt artha diyA gayA hai, yathA a zrI paMjusaNa kalpa guruparaMparA Avyo thako Aja vaMcAi che / sAbhalIi chei| te mAhe zrImaMta sumanuM hetu te kAraNa thI guruparaMparA kahIsye / 2 28 saMyoga kahatAM sayAga vAhara matApitA, parIsAhyadisaha bAtu teNai lavaNekara dRvya bhAva vihamakara dhara rahita....... vAMchA rahita iha loka viSai, paraloka viSe nizrita rahita, vasAMlai karai tAchapuM caMdana karai lepyaM biu Upari sarikhu bhAva, jamyai aNajamyai sarikho bhAva / kalpasUtra bAlA0 Adi cyAri mahAvrata rupa, je dharma, jehavo paMca mahAvrata rupa a udesyo vardhamAnai, tehane dharma pArzva mahAmunino upadesauM kahiu / 29 bhagavaMta zrI mahAvIra titra jJAna huMtI mati zruti avadhi, ima jANai / je cavIsi paNi Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurvAvalI - kalpazUtra bAlA0 277 cavavA velA na jANai cavyA pInai jANai ja cvyaa| jiNai rAtrii zramaNa bhagavaMta zrI mahAvIra devAnaMda nAmai brAhmaNI jaladhara jehano gotra tehanI kakhai garbha paNai avatayoM tiNai rAtrimai viSai devAnaMdA brAhmaNI sijyAnai viSai atihi sUtA nahIM ati jAgatA nhiiN|30 kalpasUtra TIkAaMta- zrI nemanAtha, varSAkAla taNe cotha mAsa, sAtaveM pakhavAre, kAtI mahIne, aMdhAra pakha; bArasa taNeM dIhAr3e, aparAjita vimAna, tihAM vatIsa sAgara no Aukho bhogavI cavatA huA, ihI jaMbUdIpe, bohI bharata kSetre sArIpura nagare samudravije rAjA bhAA sevAdevI, AdhI rAte taNe samai visAkhA nakSatra caMdramA taNe saMjoge garbhapaNe avtryaa| cavade sUpanA diitthaa|31 'samyakattva kaumudI kathAnaka' bAlA0Adi- zrI vardhamAna catuviziMti tIrthaMkara ne namaskAra karIne, kiMsA che vardhamAna, jagata kahIyai tIna tribhuvana kA svAmI chai, hu kaumudI samyakata kathA kahuM chu kisavAste, je samyakata ghArI zrAvaka che tiuku dRSTakaraNa ke vAste, isa jaMbudI. bharata kSetra viSai magadha desai rAjagRhI nagarI cho, tisa nagarIye niraMtara mahAmahochava hoi| prabhUta ghaNA vara pradhAna bhagavaMta kA deharA hui|32 / Age kucha ajJAta lekhakoM ke dvArA racita bAlA va bodha aura TavvoM kI sUcI mAtra prastuta kI jA rahI hai tAki yaha anumAna kiyA jA sake ki marugurjara meM paryApta gadya sAhitya anya vibhASAoM kI taraha 19vIM (vi0) zatI meM jaina vidvAnoM dvArA likhA gayA para ve itane nispRha sAdhu lekhaka the jinhoMne na racanAoM meM apanA nAma-patA diyA, na lekhana dvArA yaza kAmanA kI, astu; sUcI- navatatva bAlA0, saMbodha sattarI bAlA0, aNuttaro bevAI sUtra bAlA0, dIpamAlikA kalpa bAlA0, SaDazIti karma graMtha bAlA0, muhUrta muktAvalI bAlA0, kalpasUtra bAlA0, ratna saMcaya bAlA0, dazavaikAlika sUtra bAlA0,jaMbUcaritra bAlA0, jaMbUdvIpa prajJapti bAlA0, daMDaka para bAlA0, jaMbUdvIpa saMgrahaNI bAlA0, aupapAtika sUtra bAlA0, cANakya nIti bAlA0, purANa zloka saMgraha bAlA0, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa navatatva bAlA0, paTTAvalI, zatrujaya mahAtmya bAlA0, jaMbU adhyayana caritra bAlA0, naMdI sUtra bAlA0, prajJApanA sUtra bAlA0, citrasena caritra bAlA0, cauzaraNa payatrA bAlA0, bhagavat gItA bhASA TIkA, yoga vidhi, daMDaka noTavArtha, jJAnapaMcamI kathA bAlA0, pAMca karma graMtha bAlA, gautama pRcchA bAlA0, dazavaikAlika sUtra bAlA0, vivAha paDala bAlA0 UvavAI sUtra bAlA0, navakAra bAlA0, daza pratyAkhyAna bAlA0, jIva vicAra bAlA0, jagadeva paramAra nI vArtA, viveka maMjarI vRtti bAlA0, rupasena kathA para bAlA0, sakalArhata bAlA0, dhanya (dhannA) caritra sastavaka; Avazyaka sUtra bAlA0, jIva vicAra bAlA0, jJAtA sUtra bAlA0, dAnakalpadrubha bAlA0, pratiSThA vidhi, SaTpaMcAzikA sastabaka, sUsar3ha caritra bAlA0, jIva vicAra Tabo, saMttara bhedI pUjA bAlA0, gaNipati caritra bAlA0, rupasena caritra bAlA0, camatkAra ciMtAmaNi bAlA0, kSetrasamAsa bAlA0, ArAdhanA sUtra bAlA0, naMdI sUtra bAlA0, citrasena padmAvatI bAlA0, pakkhI sUtra bAlA0, bhavabhAvanA bAlA0, girinAra kalpa bAlA0, mahIpAla caritra bAlA0, kSetrasamAsa bAlA0, uttama kumAra caritra bAlA0, svapravicAra stabaka, sUktAvalI stabaka, akSayatRtIyA kathA bAlA0, zAMtinAtha caritra bAlA0, vRddhacAraNakya nIti para bAlA0, caturmAsI vyAkhyAna, holI kathA, upadeza prAsAda TavvA sahita, saptasmaraNa bAlA0, viveka vilAsa bAlA0, zrIpAla rAsa bAlA0, upadeza rasAla jIvAbhigama sUtra bAlA0, laghu saMgrahaNI bAlA0, laghu cANakya nIti stabaka, praznottara graMtha, bhAva SaT bhiMzikA para bAlA0, baMkacUliyA bAlA0, AtmazikSA bAlA0, sattarIsaya sthAnaka, munipati caritra, nAracaMdra stavaka, zAMtinAtha caritra bAlA0 bhaktAmara maMtra kalpa ityAdi saikar3oM bAlA va bodha, TavvA, stabaka aura TIkA Adi gadya graMtha isa zatI meM jaina paMDitoM ne prastuta kie| kucha mUla graMthoM kI kaI vidvAnoM ne TIkAyeM, TavvA, stabaka Adi likhe isalie graMthoM ke nAma ekAdhika bAra A gaye haiN| kucha graMthoM para to bIsoM TavvA, bAlA va bodha likhe gaye jaise kalpasUtra, samyakatva, navatatva, jJAtAsatra, daMDaka Adi prasiddha Agama graMthoM para aneka logoM ne TIkAyeM kii| daHkha isa bAta kA hai ki inake lekhakoM kA nAma aura itivRtta jJAta nahIM haiM aura gadya ke namUne bhI sugamatA se sulabha nahIM hai; isalie itihAsa lekhana ke lie apekSita sAmagrI ke abhAva meM kevala sUcI saMgraha se saMtoSa karanA par3a rahA hai| phira bhI isa vistRta sUcI se yaha bAta to pRSTa aura pramANita hotI hI hai ki anya A0 bhA0 bhASAoM kI taraha isa bhASA zailI meM bhI jaina vidvAnoM ne pracura gadya kI racanA kii| isa zatI meM kevala pracura parimANa meM racanA nahIM huI balki unakI bhASA zailI bhI uttarottara pariSkRta prasAda guNa saMpanna aura muhAvaredAra hotI gii| kucha udAharaNoM dvArA apanI bAta pramANita karanA Avazyaka samajhatA huuN| jJAnAnaMda kRta zrAvakAcAra (saM0 1858) kI bhASA kA namUnA pahale prastuta hai Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpasUtra TIkA sarva jagata kI sAmagrI caitanya subhAva binA jaDatva sabhAva meM dhare phIkI jaise lUna binA alaunI roTI phiikii| tIso aiso jJAnI puruSa kauna hai so jJAnAmRta nai chor3a udAdhIka AkulatA sahita duSane Acarai? kadAcita na aacrai|33 zrI jayacaMdra jI kI gadya racanA kA eka namUnA jIva karma rahita hoya taba tau Urddha gamana svabhAva hai, so Urddha hI jAya, ara karma sahita saMsArI hai so vidizA kU barji kari cAri dizA ara adha Urddha jahA~ upajanA hoya tahA~ jAya hai| isa gadya khaNDa kI bhASA parimArjika aura prasAda guNa saMpanna hai| yaha racanA saM0 1850 kI hai|34 isa uddharaNoM se yaha bhI spaSTa hotA hai ki purAnI hindI kA jhukAva kramaza: khar3IbolI kI tarapha ho rahA thaa| saca to yaha hai ki 19vIM zatI (vi0) meM khar3IbolI gadya bhASA ke rupa meM akhila bhAratIya mAnyatA prApta kara rahI thI aura svataMtratA saMgrAma kAla se lekara deza ke svataMtra hone taka use rASTrabhASA aura kArobAra kI bhASA ke rupa sabhI prAntoM ke mahApuruSa mAnyatA de cuke the| unake uddharaNoM se graMtha kA kalevara bar3hAnA vyartha hai| isa zatI ke pazcAt akhila bhAratIya sAhitya eka naye yuga meM praveza karane jA rahA thaa| isa kAla kI gadya bhASA zailI meM hI nahIM apitu padya kI bhASA zailI meM bhI samucita pariSkAra parivartana, parivarddhana huA aura rAjasthAnI, gujarAtI, khar3IbolI Adi kA sAhitya svataMtra rupa se vikasita huaa| isalie marugurjara (purAnI hindI) sAhitya kI sImA isI zatI ke sAtha samApta hotI hai| isakAla ke sAhityakAroM ne apanI vividha prakAra kI racanAoM dvArA navayuga ke sAhityika vikAsa ke lie paryApta anukUla kSetra taiyAra kiyA jisakA saMkSipta sarvekSaNa-bhASA, zailI, kAvya vidyA aura chaMda alaMkAra Adi kI dRSTi se Age kiyA jA rahA hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upasaMhAra hindI jaina sAhitya kA mahattva evaM mUlyAGkana ___ marugurjara (purAnI hindI bhASA meM jaina kAvya sAhitya kA vizAla evaM saMpanna bhaNDAra hai jo vividha kAvyarupoM, deziyoM aura DhAloM meM praNIta hai| isake saMpannatA aura vizAlatA kI prazaMsA mahAmanA paM0 madana mohana mAlavIya, vizvakavi ravIndranAtha ThAkura aura DaoN0 sunIti kumAra cATuA jaise manISiyoM ne mukta kaMTha se kI hai| griyarsana ne isakI sarAhanA karate hue kahA thaa| isameM aitihAsika mahattva kA vipula sAhitya bharA par3A hai|'35 12vIM zatI (vikramIya) meM isa deza meM zaivamata kA vyApaka pracAra thA; pUrvI bhArata meM taMtra-maMtra pradhAna vajrayAnI saMpradAya kA aura pazcimI bhArata ke rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, karnATaka jaise pradezoM meM saMyama pradhAna jaina dharma kA pracura prabhAva thaa| isa dhArmika vividhatA meM adbhuta ekatA thii| dharma ke nAma para koI upadrava nahIM hotA thaa| sarvadharma samabhAva yahA~ ke saMskRti kI prAcIna vizeSatA thI, kintu isI samaya masalamAnoM ne dharma ke nAma para atyAcAra aura krUra vyavahAra prAraMbha kara diyaa| unhoMne AkramaNa aura vidveSa, lUTapATa, AgajanI, tor3aphor3a dvArA madhyadeza ke sAhitya, kalA, saMskRti kA vinAza kara diyA jo sAhitya yA sAMskRtika avazeSa usa kAla kA upalabdha hotA hai vaha prAya: rAjasthAna aura gujarAta Adi pazcimI pradezoM kA hai jo taba taka musalamAnI AkramaNa se yA to bace the yA saphalatApUrvaka AkramaNoM kA sAmanA karake apane saMskRti ko bacAne meM sakSama rhe| aisI sthiti meM rASTrabhASA hindI kA aitihAsika vikAsa krama evaM usake sAhitya kA prAmANika itihAsa jAnane kA atyanta vizvasanIya aura sulabha sAdhana purAnI hindI (marugurjara) kA jaina sAhitya hai jo vividha jJAna bhaMDAroM meM zraddhApUrvaka surakSita rakhA gayA hai| pahale kahA jA cukA hai ki kisI bhASA aura usake sAhitya kA vikAsa rAjyAzraya, dharmAzraya yA janAzraya meM hotA hai aura surakSita rahatA hai| hindI ko kevala janAzraya para nirbhara rahanA par3A kintu marugurjara (purAnI hindI) kI kahAnI usase bhinna rhii| ise gujarAta, mAlavA aura rAjasthAna meM rASTrakUTa, paramAra aura solaMkI zAsakoM kA saMrakSaNa prApta huaa| mAnyakheTa ke rASTrakUTa zAsakoM ke maMtrI prAya: jaina huA karate the| ve loga jaina muniyoM aura kaviyoM kA sammAna karate the| barAra meM una dinoM jaina vaizyoM kA prAdhAnya thA, unhoMne marugurjara jaina sAhitya ko paryApta protsAhana-saMrakSaNa pradAna kiyaa| rASTrakUToM ke patana ke pazcAt solaMkI zAsakoM ke samaya jainadharma ko rAjadharma kI mAnyatA mila gaI thii| isalie rASTrakUToM kI chatrachAyA meM jisa taraha svayaMbhU aura puSpadaMta jaise jaina mahAkaviyoM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 upasaMhAra kA abhyudaya huA usI prakAra solaMkI zAsaka siddharAja aura kumArapAla ke zAsana kAla meM AcArya hemacandra jaise mahAn pratibhAzAlI, kalisarvajJa vidvAn evaM saMta kA AvirbhAva saMbhava huaa| rAjAzraya ke alAvA isa sAhitya ko jaina dharmAcAryoM ne paryApta saMrakSaNa evaM poSaNa diyaa| jaina dharma meM dAna ke sapta kSetroM meM tRtIya kSetra zAstralekhana evaM saMrakSaNa kA mahatvapUrNa sthAna hai| pratyeka sAdhu evaM zrAvaka ke lie zAstrAdhyayana, lekhana, saMrakSaNa Avazyaka dhArmika kRtya mAnA gayA hai| ata: jaina maMdiroM aura graMtha bhaNDAroM meM hastapratiyoM ke lekhana aura saMrakSaNa kA uttama prabandha kiyA jAtA thaa| jainasaMgha dvArA sthApita-saMcAlita graMthabhaNDAroM meM jaisalamera aura bIkAnera ke vizAla jJAnabhaNDAroM ke alAvA abhaya jaina graMthAlaya, anUpa pustakAlaya, prAcya vidyA pratiSThAna Adi saMsthAnoM ne isa dizA meM mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| inake graMthAgAroM meM apAra jaina sAhitya surakSita hai| jaina dharmAvalaMbI apane udAra, ahiMsAvAdI, anekAMtavAdI aura sahiSNu dRSTikoNa ke kAraNa kabhI dhArmika saMgharSa meM nahIM uljhe| jaina sAdhu saMyamI, tapasvI aura prabhAvazAlI hue jinakA rAjadarabAroM meM bhI paryApta prabhAva thaa| sAtha hI jaina zreSThI zrAvakoM kI bhI musalamAnI darabAroM meM acchI sAkha thI jisake kAraNa jaina graMtha bhaNDAroM para musalamAnoM kI krUra dRSTi zAyada hI kabhI pdd'ii| isalie yaha sAhitya rAjyAzraya,dharmAzraya prApta kara khUba phalA phUlA aura surakSita rhaa| jabaki madhyadeza kA hindI sAhitya musalamAnI AkramaNoM ke phalasvarupa naSTa ho gyaa| gAhar3avAla rAjAoM ne bhI sthAnIya sAhitya kI tulanA meM saMskRta bhASA aura sAhitya ko adhika mahatva diyaa| isalie madhyadeza kI bhASA aura usake sAhitya ko jAnane ke lie pazcimI pradeza kI marugurjara bhASA usake sAhitya kA mahatva akSuNya hai| ina graMtha bhaNDAroM meM surakSita hastapratiyoM meM samasta uttara bhArata ke mahatvapUrNa itihAsa kI prAmANika sAmagrI ke sAtha hI bhASA vikAsa evaM sAhityika pravRttiyoM kI kramika kar3iyA~ surakSita hai| inake AdhAra se hama uttara bhArata ke itihAsa, bhASA, sAhitya aura saMskRti kA sahI svarupa samajha sakate haiN| inake saMbaMddha meM apramANikatA kA prazna hI uThatA kyoMki ye dharmabuddhi se prerita atyanta zraddhApUrvaka likhI gaI aura surakSita rakhI gaI hai jabaki anya sAhitya kI utanI prAcIna evaM prAmANika pratiyA~ upalabdha na hone ke kAraNa mUla graMtha kA vAstavika pATha aura usakI bhASA kA sahI svarupa nirdhArita karanA kaThina kArya hai| ye hastapratiyA~ pratyeka zatAbdI meM pratyeka caraNa kI san-saMvatvAra upalabdha hone ke kAraNa aitihAsika evaM vaijJAnika adhyayana kA Thosa AdhAra prastuta karatI hai| yaha kheda kI bAta hai ki isa vizAla evaM prAmANika sAhitya ke prati hindI ke Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAhityetihAsakAra aura pAThaka udAsIna rahe haiM aura abhI bhI haiN| AcArya rAmacandra zukla ne hemacandra, somaprabhasUri, merutuMga, vidyAdhara aura zAGgadhara kA saMkSipta paricaya dekara hindI sAhitya ke itihAsa meM isa vizAla sAhitya kA khAtA banda kara diyA hai| 282 (( vastuta: isa vizAla sAhitya meM jainadharma kI korI upadezaparaka racanAyeM hI nahIM hai balki vipula sarasa kAvya sAhitya bhI hai jo sahRdayoM ke sahAnubhUtipUrNa kRpAdRSTi kI pratIkSA kara rahA hai| A0 hajArI prasAda dvivedI ne jora dekara likhA hai- isa sAhitya ko aneka kAraNoM se itihAsa graMthoM meM sammilita kiyA jAnA caahie| korA dharmopadeza samajha kara chor3a nahIM denA caahie| dharma vahA~ kevala kavi ko preraNA de rahA hai / jisa sAhitya meM kevala dhArmika upadeza ho usase vaha sAhitya nizcita rupa se bhinna hai, jisameM dharma bhAvanA preraka zakti ke rupa meM kAma kara rahI ho, jo hamArI sAmAnya manuSyatA ko Andolita, mathita aura prabhAvita kara rahI ho|" AcArya dvivedI kA mata thA ki dhArmika preraNA yA AdhyAtmika upadeza ko hamezA kAvya kA paripaMthI nahIM samajhA jAnA cAhie anyathA hamAre sAhitya kI vipula saMpadA cAhe vaha svayaMbhU, puSpadaMta yA dhanapAla kI ho yA jAyasI, sUra, tulasI kI ho, sAhitya kSetra se alaga kara dI jaayegii| isalie dhArmika hone mAtra se koI racanA sAhitya kSetra se khArija nahIM kI jA sakatI / laukika kahAniyoM ko Azraya karake dharmopadeza denA isa deza kI prAcIna prathA rahI hai| madhyayuga meM sAhitya kI pradhAna preraNA dharmasAdhanA hI rahI hai aura dharmabuddhi ke kAraNa hI Ajataka prAcIna sAhitya surakSita raha sakA hai| jaina sAhitya ke saMbaMdha meM A0 dvivedI kA yaha abhimata zata-pratizata sahI hai| sAhitya ke prati jaina sAhityakAroM kA dRSTikoNa jIvana aura jagata ke prati jainAcAryoM kA eka vizeSa dRSTikoNa hai| saMsAra kI nazvaratA, samatvadRSTi, jIvadayA aura naitika saMyama-niyama para unakA vizeSa dhyAna rahatA hai / ve sAhitya ko kevala kalA - vinoda nahIM balki mAnava ke paramapuruSArtha - mokSa prApti kA eka sabala sAdhana mAnate haiN| una logoM ne zRMgAra ke rasa rAjatva ko asvIkAra kara zAnta yA zama ko sAhitya kA pradhAna lakSya mAnA hai| zAMti kI Aja saMsAra ko sabase adhika AvazyakatA hai| isalie jaina sAhitya Aja sarvAdhika prAsaMgika hai| jaina sAhityakAroM kA mata hai ki zRMgAra aura zama ke svastha samanvaya se hI mAnava jIvana kA carama lakSya prApta kara sakatA hai| ye loga jIvana kI mAdakatA, indriya lipsA aura kAmuka udvegoM kA parihAra aMtataH zama meM karate haiN| jainakAvyoM ke nAyaka apane yauvana meM yuddha, saMbhoga Adi sabhI pravRttiyoM meM lipta hote haiM aura kavi vIra, zRMgAra Adi ke vimarza kA avasara nikAla lete haiM kintu aMta meM ghaTanAkrama apane carama para pahu~ca kara 'rAma' Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 283 meM paryavasita ho jAtA hai| apabhraMza ke prasiddha jaina kavi svayaMbhU ke mahAkAvya 'paumacariu' meM lakSmaNa ko zakti lagane para svayaM padmarAma jaba karuNA samudra meM UbhacUbha karane lagate haiM tabhI unheM jIvana kI nazvaratA aura zarIra kI kSaNabhaMguratA kA bodha hotA hai aura ve tatkSaNa paramazAnti prApta kara lete haiN| isI prakAra sthUlibhadra ghora zRMgArI nAyaka the kintu aMta meM kozA vezyA ke prasaMgoparAMta ve paramasaMyamI, niSkAma tathA anAsakta ho jAte haiN| isa prakAra sAhitya dvArA vyakti ke mukti kI sAdhanA kA mArga prazasta kiyA gayA hai| jaina kaviyoM ne karma ke sAtha sAhitya kA suMdara samanvaya kiyA hai| svayaMbhU, puSpadaMta, joindu, dhanapAla, zAlibhadrasUri, vinayaprabhasUri, merunandana, samayasuMdara, hIravijaya, yazovijaya Adi aneka zreSTha jaina kaviyoM ko sAhitya se khArija karake hama apane pairoM para svayaM kulhAr3I nahIM mAra skte| . jaina sAhitya meM anya bhASA-sAhitya kI bhA~ti dharmopadeza, niyamavrata saMbaMdhI upadeza aura zrAvakAcAra paraka puSkala sAhitya bhI hai kintu samasta jaina sAhitya isI koTi kA nizcaya hI nahIM hai| vaha vipula aura bahuAyAmI hai| dhArmika aura dArzanika viSayoM para unhoMne pracura sarasa kAvya, nATaka, rAsa, catuSpadI carita Adi bhI likhe haiN| yaha vizAla sAhitya zAstra bhaNDAroM meM banda paDA thaa| isakI jAnakArI vRhattara pAThaka samAja kI dene kA zreya sarvaprathama yUropIya vidvAnoM ko hai| san 1845 meM aMgreja vidvAn ne varurUci ke prAkRta prakAza kA susaMpAdita saMskaraNa prakAzita karake isakA zrI gaNeza kiyaa| isake bAda jarmana paMDita pizela ne 1877 I0 meM hemacandrAcArya ke hiddha hema kA saMpAdana-prakAzana karake prAkRta-apabhraMza ke adhyayana kI nIMva ddaalii| jaikobI ne samarAicca kahA, paumacariu kI bhUmikAoM ke sAtha unakA saMpAdana-prakAzana karake ina graMthoM ke kAvya pakSa kI tarapha pAThakoM kA dhyAna AkRSTa kiyaa| bhAratIya vidvAnoM ne bhI isa tarapha prayatna prArambha kiyA aura mahatvapUrNa kArya kiyaa| unameM haraprasAda zAstrI, pI0DI0 guNe, pro0 hIrAlAla jaina, rAhula sAMkRtyAyana, bhAyANI, bAgacI, desAI aura muni jina vijaya, upAdhye tathA nAhaTA Adi ne mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| aba to bhaNDAra bhI khula gaye haiM, vidvAn bhI prayatnazIla ho gaye haiM ata: AzA hai ki niraMtara naye-naye graMthoM kI khoja, zodha, saMpAdana-prakAzana se isake adhyayana kA kSitija kramaza: vistRta hotA jaayegaa| jaina sAhitya kA mUlya- (jana sAhitya) isa sAhitya kI kucha bahumUlya vizeSatAyeM haiM jinhoMne ise samagra bhAratIya sAhitya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM viziSTa mahatva pradAna kiyA hai| isakI mukhya vizeSatA hai kAvya meM sAmAnya manuSya ko sammAna denaa| saMskRta sAhitya meM sAmAnya vyakti ko prAya: kAvya kA nAyaka nahIM banAyA jAtA thaa| marugurjara jaina sAhitya meM niyama-saMyama kA pAlana karane vAlA koI bhI acAravAn zrAvaka yA zreSThi athavA sAdhAraNa vyakti kAvya kA carita nAyaka banAyA jAne laagaa| isa krAMtikArI udAra dRSTikoNa ke kAraNa jaina sAhitya ko sacce artha meM janatA kA sAhitya mAnA jAnA caahiye| Aja ke janavAdI aura pragatizIla sAhitya kI nIMva jaina sAhitya ne DAlI thii| dezI bhASAoM ke Adhunika sAhitya ko marugurjara jaina sAhitya se yaha bahuta bar3I virAsata prApta huI haiN| dhArmika sahiSNutA isakI dUsarI mahatvapUrNa viziSTatA hai| jainAcArya anekAMtavAdI-udAra dRSTikoNa ke kAraNa kabhI dhArmika kaTTaratA ko mahatva nahIM dete| karmavAda meM aTUTa AsthA jaina sAhitya kI tIsarI vizeSatA hai| jaina sAhitya DaMke kI coTa para ghoSita karatA hai ki manuSya apane karma kA phala avazya pAtA hai| karma se hI vaha bandhana meM par3atA hai aura usase hI mukta bhI ho sakatA hai| koI dUsarA na use bA~dhatA hai aura na chor3atA hai| manuSya ke puruSArtha para aisA dRr3ha vizvAsa saMsAra ke anya dharmAzrita sAhitya meM durlabha hai| manuSya apane satkarmoM dvArA mukta, zuddha caitanya bhagavaMta bana sakatA hai| jaina darzana aura dharma tathA sAhitya yaha bAra-bAra ghoSita karatA hai ki manuSya bhagavAna bana sakatA hai| ve bhagavAna ko avatarita karAkara manuSya banAne meM nahIM balki manuSya ko arihaMta banAne meM pUrNa vizvAsa vyakta karate haiN| jaina bhakta apane bItarAga bhagavaMta se kucha yAcanA nahIM karatA balki usake sadAcaraNa para rIjhakara usake prati zraddhA-bhakti nivedita karatA hai| karmoM kA karttA aura usake phala kA bhoktA svayaM jIva hai| vaha apane karma para vizvAsa karake niraMtara saMyama, niyama aura dharmAcaraNa dvArA apanI mukti kA mArga svayaM prazasta karatA hai| sAdhaka tIrthaMkara ke guNa, kIrtana stavana ke dvArA nija meM jinatva kA bodha karatA hai| jaina dharma meM AtmA aura paramAtmA ko eka mAnA gayA hai- 'appA so paramappA' . yaha nirguNa paraMparA ke jJAnamArgiyoM kI ghoSaNA 'aha brahmAsmi' ke mela meM hai| inakA brahma nirguNa aura saguNa se pare prema svarupa hai| jaina bhakta kaviyoM meM AnaMdadhana, bhaiyA bhagavatIdAsa, banArasIdAsa Adi aneka uccakoTi ke kavi ho gaye haiN| isa bhakti meM saguNa aura nirguNa kA tathA jJAna aura karma kA saccA samanvaya hai / samasta jaina zAstra anuyogoM meM vibhakta hai - yathA - prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga / prathamAnuyoga kA saMbaMdha sAhitya se hai / samasta dhArmika kathAsAhitya prathamAnuyoga ke antargata ginA jAtA hai| mahApurANa, purANa, carita kAvya, rupaka Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 285 kAvya, kathAkAvya, saMdhikAvya, rAso, stotra - stavana Adi vividha sAhitya- rupa prathamAnuyoga ke antargata Ate haiN| isa dhArmika-sAhitya meM zalAkA puruSoM yA pAtroM ko Adarza yA mAdhyama banAkara sAmAnya vyakti ko saMyama aura tapazcaryA kA saMdeza diyA jAtA hai / karaNAnuyoga meM vizva kA bhaugolika varNana hai / caraNAnuyoga kA saMbaMdha zrAvakoM aura sAdhuoM ke anuzAsana-niyamana se hai / dravyAnuyoga tatvajJAna kI carcA karatA hai| isa prakAra ina cAra anuyogoM meM kevala prathamAnuyoga kA saMbaMdha sAhitya se hai| Age jaina sAhitya (prathamAnuyoga ) ke kucha viziSTa tatvoM kA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| kathAnaka rur3hi kAvya meM kathAnaka rur3hiyoM kA mahatvapUrNa sthAna hai| hindI sAhitya kI prAyaH sabhI kathAnaka rur3hiyoM kA pUrva rupa marugurjara jaina sAhitya meM upalabdha hotA hai| citradarzana, svapnadarzana, guNazravaNa se premotpatti, zuka kA saMdeza - upadeza, nAyaka kI siMhala dvIpa yAtrA, samudrayAtrA meM tUphAna se jahAja kA dhvasta honA, nAyaka nAyikA kA viyoga, milana, vimAtA kA kopa, devI devatAoM kI kRpA, zApa Adi nAnA kathAnaka rur3hiyoM kA pUrvarupa hameM marugurjara jaina sAhitya meM milatA hai| kathA zilpa marugurjara jaina sAhitya se hameM virAsata ke rupa meM kathAzilpa, kAvyarupa aura chanda, DhAla, dezI Adi kAvya upakaraNoM kA prabhUta avadAna prApta huA hai| adhikatara jaina carita kAvya saMdhiyoM meM vibhakta hai| pratyeka saMdhi aneka kar3avakoM se milakara banatI hai| kar3avaka kI samApti dhattA se hotI hai| isa prakAra kI zailI sUphI premAkhyAnoM meM khUba pracalita huii| AcArya zukla ne likhA hai ki carita kAvya ke lie jainakAvya meM adhikatara caupAI aura dohoM kI paddhati grahaNa kI gaI hai / puSpadaMta ke Adi purANa aura uttarapurANa se preraNA lekara yaha paraMparA sUphiyoM ke premAkhyAna aura tulasI ke mAnasa tathA chatraprakAza, brajavilAsa Adi paravarttI AkhyAna graMthoM meM calatI rhii| chaMda yojanA chaMdoM ke kSetra meM apabhraMza aura marugurjara jaina sAhitya kI dena maulika hai| mAtrika chaMdoM meM tuka athavA antyAnuprAsa ke dvArA laya aura saMgIta kA saMcAra kAvya meM pahilI bAra yahIM kiyA gyaa| antyAnuprAsa kA prayoga na to saMskRta kAvya meM milatA hai aura na prAkRta meM; ataH paravartI bhASA-sAhitya ko mahatI aura maulika dena hai| jisa prakAra zloka kA saMbaMdha saMskRta kAvya se, gAthA yA gAhA kA prAkRta kAvya se hai usI prakAra dUhA yA dohA, caupAI, soraThA, chappaya Adi mAtrika chaMda marugurjara meM Aye / ataH hindI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi Adhunika bhAratIya Arya bhASAoM ke kAvya sAhitya meM mAtrika chaMdoM kA antyAnuprAsa ke sAtha pracura prayoga marugurjara sAhitya kA prabhAva hai| kAvyarupa kAvyarupoM kI dRSTi se marugarjara jaina sAhitya bar3A sampanna tathA vividhatApUrNa hai| jaina kaviyoM ne lokagItoM se dezI-dhunoM aura toM ko lekara DhAleM banAIM aura kAvya meM unake prayoga dvArA saMgIta kA nUtana saMcAra kiyaa| kAvya rupoM ko chaMdoM ke AdhAra para rAsa, phAga, caupai, beli, carcarI, Adi; rAgoM kI dRSTi se bArahamAsA, jhulaNa, lAvaNI, badhAvA, prabhAtI, gIta, pada Adi aura nRtya kI dRSTi se garabA, DAMDiyA, dhavala, maMgala Adi nAnA bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| isI prakAra kathA prabaMdha ke AdhAra para prabaMdha, khaNDa, pavADA, carita, AkhyAna, kathA, saMvAda Adi, chaMda saMkhyA ke AdhAra para aSTaka, bIsI. caubIsI, bahottarI, chattIsI, bAvanI, sattarI, zataka Adi nAnA kAvyarupa pracalita haiN| upAsanA kI dRSTi se vinatI, namaskAra, stuti, stavana, stotra ityAdi, isI prakAra aitihAsikatA ke AdhAra para paTTAvalI, garvAvalI, talaharA ityaadi| kAvyarupoM kI aisI vividhatA zAyada hI kisI bhASA ke sAhitya meM upalabdha ho| yaha saMpUrNa saMpadA hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI Adi bhASAoM ke kAvya sAhitya ko marugurjara jaina sAhitya se anAyAsa prApta ho gaI hai| uparokta dRSTiyoM se vicAra karane para yaha sAhitya atyanta mahatvapUrNa aura mUlyavAna haiM kintu isakA mUlyAMkana vAstavika rupa se aba taka nahIM ho pAyA hai jisake kAraNa marugurjara jaina sAhitya pUrNatayA prakAza meM nahIM A pAyA hindI bhASA aura sAhitya ke aneka mahatvapUrNa pakSa bhI aMdhere meM raha gaye haiN| AvazyakatA hai ki marugurjara jaina sAhitya ke vividha kAvyAMgoM aura pakSoM para gahana adhyayana, vivecana aura zodha kArya kiyA jAya aura usake kAvya, kalA, sAhityarupa Adi kI prAsaMsigakatA tathA A0 bhAratIya Arya bhASAoM ke vaijJAnika adhyayana tathA unake sAhitya kI kAvya rur3hiyoM, chaMdoM alaMkAroM kA AdhAra vahA~ DhUr3hA jaay| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. mo0 da0 de0 - jaigu0ka0 bhAga - 3, pR- 1538 pra0saM0 aura vahI bhAga 6 pR0 - 198-199 na0 saM0. mo0da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 1556 aura vahI bhAga - 6, pR0320-321 na0saM0. vahI bhAga - 6, pR0 413. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-6, pR0 414 na0saM0. vahI bhAga - 3, pR0 - 2185 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-565 na0saM0. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 2186 aura vahI bhAga - 6, pR0 570. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 2187 pra0saM0 vahI bhAga - 6, pR0 - 571 na0 saM0. 8. bhAga-3, pR0 - 2190 aura bhAga-6, pR0 - 573 na0saM0. 9. vahI bhAga - 3, pR0 - 2193 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0 - 573 na0saM0. 10. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-6, pR0 575 na0saM0. 11. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 2184-2201 taka aura vahI bhAga-6, pR0-564-579 taka na0 saM0. 287 12 . vahI bhAga - 3, pR0 - 2195 pra0saM0, bhAga-6, pR0 -578 na0saM0. 13. vahI bhAga - 3, pR0 - 2193 pra0saM0, bhAga - 6, pR0 -576 na0saM0. 14. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0 2184, pra0saM0 aura vahI bhAga6, pR0-564 na0saM0. 15. vahI bhAga - 3, pR0 - 2185 pra0saM0 aura bhAga-6, pR0 - 565 na0saM0. 16. mizrabandhu - mizrabandhu vinoda pR0-503. 17. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga-3, pR0-2144 / 45 pra0saM0 aura bhAga6, pR0 - 566 na0 saM0. 18. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 102 aura vahI bhAga-6, pR0567 na0saM0. 19. vahI bhAga - 6, pR0-568 na0saM0. 20. mizrabandhu - mizrabandhu vinoda pR0-1148. 21. mo0 da0 de0 - jai0 gu0ka0 bhAga - 3, pR0 - 2199-2200 pra0saM0 aura bhAga - 6, pR0-568 na0saM0. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 22. vahI bhAga-3, pR0-2197-98, pra0saM0 aura vahI bhAga, pR0-569 na0saM0. 23. mo080de0-jaigu0ka0 bhAga-3, pR0-2192 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-571 na0saM0. vahI bhAga-3, pR0-2189 pra0saM0 aura vahI bhAga-6, pR0-572 na0saM0. 25. vahI bhAga-3, pR0-2194 aura vahI bhAga-6, pR0-574 na0saM0. mo080de0-jai0gu0ka0 bhAga-6, pR0-419 na0saM0. 27. mo0da0de0-jaigu0ka0 bhAga-6, pR0-416 na0saM0. 28. mo0da0de0-jaigu0ka0 bhAga-6, pR0-422 na0saM0. mo080de0-jai0gu0ka0 bhAga-6, pR0-423 na0saM0. 30. vahI pR0-424. 31. vahI pR0-424 na0saM0. 32. vahI pR0-425 na0saM0. 33. kAmatA prasAda jaina hindI jaina sA0 kA saM0 i0 pR0-227. 34. kAmatA prasAda jaina hindI jaina sA0 kA saM0 i0 pR0-227. 34. "There is enormous mass of litcrature in Various forms---of Consider able hirtorical importance" B.A. briersun, Linghistic suruey of India. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti nAmAnukramaNikA pRSTha saMkhyA nAma nAma pRSTha saMkhyA 34,36,225 AsakaraNa 6 37 79 17 44 37 37,44 2,38 38 40 139,79 43 44 akabara dvitIya akSaya kumAra datta agaracaMda atisukha dAsa ajaya rAja ajita anUpacaMda anopacaMda(zAha) abdula latIphaamaracaMda amaracaMda lohar3A amaravijaya / ,, ,, // amarasiMdhura amIvijaya amolaka RSi amRtadharma amRtamuni amRtavijaya amRtasAgara alImuhammada khA~ alIvardI khA~ avicala ahamadazAha abdAlI ANaMda ANaMda vallabha ANaMdavijaya AnaMdaghana AnaMdasukha rAya AnaMdasoma AlamagIra (dvitIya) AlamacaMda AsaphajAha 28 indrajIta 105 ilAsuMdara 271 IzvaracaMdra vidyAsAgara 214 udayacaMda 191 uttamacaMda koThArI 28,208 uttama muni 22 uttamacaMda bhaMDArI 107 uttamavijaya 28 ,, / 28 ,, || . 28,197 ,, III 29 udaya RSi 32, 60 udayacaMda bhaMDArI 32 udayakamala 64 udayatilaka 30 udayaratna 30,175 udayasAgara udayasUri 9 udayasoma sUri 8 udyotasAgara sUri 32 elabukarka 2 RSabhadAsa nigotA 33 RSabhavijaya 33 RSabhasAgara 34 Rdvivallabha 284 Rdvivijaya auraMgajeba 46 (zAha) kacarA 43 28 45,116 45,112 28 46 10 47,130 127 158 38 34 kanakadharma Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti anukramaNikA 290 nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA 64 182 69, 66 40, 67 118 280 kanakasAgara kanIrAma RSi kapUravijaya kabIracaMda kamalanayana karamasI karpUravijaya kalyANa kalyANacaMda kalyANa sAgara sUriziSya kaviyarAA kastUracaMda kAsalIvAla kastUracaMda kAMtivijaya kAna kArnavAlisa (zAstrI) kAzIrAma karasanajI kIrtirAma kumArapAla ku~varavijaya kuzalakalyANa kuzaladAsa (kuzalojI) kuzalabhakta kuzalavijaya kezarIsiMha kezodAsa kesara kRSNadAsa kRSNamuni kRSNavijaya kRSNavijaya ziSya kSamAkalyANa kSamApramoda 180 kSamAmaNikya 52 kSamAratna 169 . kSamAsamudra 131 kSemavarddhana 53, 54 kSemavijaya 173 khuzAlacaMda 54 khuzAlavijaya 55 khusyAlacaMda 128 khetasI 55 khemavijaya 56 gaNezarUci, giridharalAla griyarsana 58 guNacaMdra 56 gumAnacaMdra 15 gulAbacaMda 59 gulAbarAya 175 gulAbavijaya 281 (sAdhvI) gulAbo 60 gulAla 112 gopAla hari dezamukha 120 gopIkRSNa 240 goviMdadAsa 61 goviMda siMha 61 caMpArAma (dIvAna) caMdra 70 caMdrasAgara 59,270 caturavijaya 192 cAritranaMdana 118, 59 cAritrasuMdara 60 cetana kavi cetanavijaya 28, 64 (RSi) cauthamala 69, 68 70 18 70 3 74 71 76 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 nAma 90 chatrapati zivAjI jagatkIrti jegajIvana ,, (gaNi) 78 144 143 jagannAtha jagarUpa jar3AvajI jayakarNa jayacaMdra ,, chAbar3A jayaMta koThArI jayamalla jayaraMga jayarAma jayasAgara (savAI) jayasiMha jayAcArya jayAnaMda sUri jazavaMtasAgara jasarAja jinakIrti sUri jinacaMda sUri jinatilaka sUri jinadAsa gaMgavAla jinadAsa godhA jinalAbha sUri jinavijaya (muni) ,, hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA 4 jinodaya sUri 199 jiitml-| 173 ,, - // (saMta) jIvA 79 jIvAjI 78 (RSi) jemala 79 jaikobI 283 80 jainacaMda 94 278 joindu 283 48, 80 jogIdAsa 94, 107 78 jodharAja 82 ,, kAsalIvAla 83 jorAvara mala 67 jyotibA phule 84 jJAna udyota (udyotasAgara) 8 jnyaancNd-| ,, -|| 203 jJAnasAgara 96, 98, 104, 46 51 jJAnasAgara ziSya 104 155 jJAnAnaMda 105, 278 85 jhUmakalAla 105 (karnala). TADa 98 TIpU. 5, 6, 13 86 TekacaMda 106 86 ToDaramala 81, 107, 234 86, 120, 52 DalahaujI 14 38, 71 DAlUrAma 283 DuMgaravijaya 210 85 DUMgA vaida 109 183 tattvakumAra 110 88 tattva haMsa 56, 183 tilaka sUri 200 88 tilokacaMda 110 89 tejavijaya akishtist:32. 242266.2 6 6 6 6 66 90 109 ,, sUri jinasaubhAgya jinaharSa ,, sUri jitendra bhUSaNa 110 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E vyakti anukramaNikA 292 nAma pRSTha saMkhyA ,, ziSya 130 147 130 triloka kIrti thAnasiMha thobhaNa dayAmerU dayArAma darzanalAbha darzanavijaya darzanasAgara dAdAbhAI dinakara sAgara dIpa dIpacaMda kAsalIvAla dIpavijaya durgAdAsa 130 130. 200, 130 131 131 151 71 132 devacaMda 170 pRSTha saMkhyA nAma 111 dharmasAgara 111 dharmasiMha 111 dhIravijaya 112, 271 dhIrasAgara 112 naMdarAma 22 naMdalAla 110 , chAbar3A 58 nathamalabilAlA 112 nayanaMdana 18 nayanacaMdra 114 nayanasukhadAsa 114 nayavijaya 115 navalavijaya 115, 118 navalazAha 120, 177 nAdirazAha 56, 120 nAthAjI 103,158 nidhi udaya 121 122 nihAlacaMda 123 ,, agravAla 124 nemacaMda nemavijaya 126 nemi canda pATanI 126 (brahma), 196 nyAyasAgara 17 pannAlAla 108 padyalAbha 108 padhabhagata 114 padhavijaya 283 padhasuMdara 127 paramalla 128 pArzvadAsa 128 pAso paTela 129 pITara mahAna 76 nirmala (zrImada) devacaMda devaratna devavijaya devaharSa devIcaMda devIdAna nAitA 135 134 135 135 125 E EEEEEEEEEEEEEER 136 135 136 84 223,132,138 ,, khaMDelavAla (mahA0) devendrakIrti devendranAtha ThAkura daulatarAma ,, kAsalIrAma dhAnata dhanapAla dhrmcNd| 196 138 138, 194 274 143 143 144 dharmadAsa dharmapAla Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 153 293 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA puNyavijaya 178 bhagudAsa 152 puSpadaMta bhaktibhadra 210 prakAza siMha bhaktivijaya 151 prAgadAsa 145 bhAgIratha pratApasiMha 145 bhAnavijaya 152 pradhAnasAgara 114, 208 bhAramala 118 premamuni 145 bhArAmalla premarAja 146 (rAjA),, 154 (DaoN0) premaprakAza gautama 108 bhAvasiMha 158 premavijaya 152 bhIkhajI 154 phakIracaMda 146 (RSi) bhIma 227 phattecaMda 147 __ bhIkhaNajI 25, 241 phatendrasAgara 147 bhImarAja 155 pharrukhaziyara 12 bhuvanabhUSaNa 205 baMdAsiMha 9 bhUdhara 155 bakhatarAmasAha 148 , dAsa khaMDalavAla 156 bakhtarAma 233 bhUdharamizra 156 bakhtAvaramala 149 , 188 bakhzIrAma 149 ,, RSi 82 banArasIdAsa 81, 127, 284 bhoje bahAdura zAha / / 19 makana 156 brahmasAgara 200 maNicaMdra 158 bAla kRSNa 149 matiratna maNi 158 (pAMDe) bAlacaMda 130 matilAbha 159 bAlAjI bAjIrAva 4 ,, (myaacNd|) 160 bihArIdAsa 237 ,, -1 160 budhajana -(viradhIcaMda) 149 ,, - 160 budvilAvaNya 151 matisAgara bUlacaMda 151 paM0madanamohana mAlavIya 280 bekana 16 manaraMgalAla beMthama 16 manarAkhanalAla 162 bAlteyara 16 manasukhasAgara 162 bhagavatIcaraNa varmA mantrAlAla sAMgA 162 (bhaiyA) bhagavatIdAsa 284 mayArAma (bhojaka) 162 272 6666REEEEEEE 0 0 0 0 0 0 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti anukramaNikA 294 154 ,, -|| nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA malUkacaMda 163 yazovijaya 130, 283, 40 mahAnaMda 163 rAmavijaya mahAvIra svAmI (sAdhvI) raMbhAjI 80 mahAdajI sindhiyA 5 raMgavijaya 175, 173, 136 mahimAsAgara 236 raghunAtha mAkhana (kavi) 168 , rAva mANaka 167 raghupati 176 mANikya sAgara 168 raNajIta siMha 9, 10 mANeka vijaya 179, 168 ratnakuzala 43, 198 mAdhavarAva 4 ratnacaMda -1 177 mAnavijaya -1 169 ,, - // 178 69, 169, 202 (AcArya) ratnacaMda 79 mAnasiMha 173 (AcArya) ratnacaMda 79 mAnyasuMdara 235 ratnadhIra 178 mArTina lUthara 24 ratnavijaya 30, 116 mAla 170 ,, -11, III 179 mAlasiMha 172 ratnavimala 180 mIrakAsima 12 ratnazekhara sUri 137 mIrajAphara 12 ratnasaubhAgya 64, 202 mukuMdamonANI 158 ratnasamudra 64 murzidakulI khA 7 ravIndranAtha ThAkura 280 muhammada zAha rAjakaraNa 182, 183 mUlacaMda 128 rAjazIla(pAThaka) 183, 184 mUlarAja rAvala 222 rAjaratna megha 172 rAjavijaya 156 172 rAjahaMsa meghavijaya 173 rAjendra vijaya 184 282 rAjendra sAgara 184 merUnaMdana 283 rAmacandra - 33, 185 motIcaMda (yati) 173 ,, -1 mohana 174 (A0) rAmacaMdra zukla 282 ,, molhA 174 rAmapAla mohanavijaya 240 (rAjA) rAmamohana rAya 17 yaza: kIrti (bhaTTAraka) 174 rAmavarmA 181 merUtuMga 186 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacaMda 190 vA 295 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA rAmavijaya - 187 varAhamihira 160 ,, - // 187 vallabhavijaya 203 91, 283, 187 ,, vasato (vasto) 203 RSi rAyacaMda 66 vasu (,) 268 rAhula sAMkRtyAyana 283 vAjida alIzAha rUpa 204 rUpacaMda 192 vAriza zAha (brahma) rUpacaMda 191 vikToriyA rUpavijaya 32 vijaya kIrti lakhamIcaMda 185 vijaya jinendra sUri lakhamIvijaya 196 vijaya dharma 213, 68, 139 lakSmIcaMda 204 vijayadeva sUri 30 lakSmIdAsa 196 vijayanAtha mAthura 206 lakSmIvimala 204 vijaya ratna 121 labdhi 197 vijayalakSmI sUri 206 labdhi vijaya 197 vidyAdhara 282 lavajI 25, 197, vidyAnaMdi 208 lAbha vijaya 54 vidyAnidhAna 176 lAla 271 vidyAsAgara 45 lAlajIta 202 vidyAhema 45, 208 (pAMDe) lAlacaMda (sAMgAnerI) 200 vinaya 209 lAvaNyakamala 198 vinayacaMda -1 209 lAlacaMda -1 198 ,, - // 209 199 vinayaprabhasUri 283 200 vinayabhakti 210 lAladAsa 261 vinayavijaya lAlavijaya 202 vinIta vijaya 122 lAla vinoda 202 vinodasAgara lAvaNyakamala 198 vipina candra lAvaNyaratna vimala vijaya lAvaNya saubhAgya 202 vilAsarAya 200 lIlAdhara 160 vivudhavimala sUri 204 lokAzAha 24 vivekavijaya 30, 210 varasiMha 145 vizuddhavimala 211 15 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti anukramaNikA nAma viSNu vIra vIravijaya vIravimala vIrasuMdara velejalI vRMdAvana vRddhivilAsa zArGgagdhara zAMtidAsa zAlibhadra sUri zAha Alama zivacaMda -1 -11 " zivajIlAla zujAuddaulA zubhacaMda satyaratna sadAnaMda sadAvijaya saphadarajaMga sabarAja sabaladAsa sabalasiMha pRSTha saMkhyA 212, 269 215 216 sarUpAbAI 211 160 13 213 212 sAhibarAma pATanI siddharAja 26 sirAjuddaulA sukhaprabha sUri sujANa 282 zubhavijaya zobharSi zobhAcaMda zyAmasAgara zrI bhUSaNa zrImala zrIlAla saMpatarAya saAdata khA~ 7 sakalakIrti 174, 132, 186, 74 224 224 28 7 nAma samayasuMdara sarasuti (surasati) svayaMbhU sahajAnaMda sahasrakIrti 283 2 221 222 222, 223 7, 13 98 216 sumativijaya 174 223 226 104 226 223 223 sAvaMta ( sAvaMtarAma RSi) sujAnasAgara (saMta) suMdaradAsa sudAmo (vipra) sunIti kumAra cATurjyA sumatiprabha sUri 296 pRSTha saMkhyA 33, 34, 221, 283 226 226 278 25 129 226 227 281 8 sumatisAgara sUri ziSya surendra kIrti surendrabhUSaNa surendravijaya sUrajamala sUrata sevArAma (sAha) pATanI "" 11 rAjapUta somaprabha sUri saujanyasuMdara saubhAgyasA hajArIprasAda dvivedI 224 harakUbAI 225 harakhacaMda 225 haracaMda 230 227 228 143 269, 229 280 230 40 230 231 89 28 9, 69 232 233, 234 235 282 235 236 282 236 236 237 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA harajasarAya 238 haradAsa 238, 268 hamIramuni 209 haradAsa 238, 268 harajImala 178 haraprasAda zAstrI 283 haricaMda 238 harSacaMda 28, 127, 134 harSavijaya 240 (kaipTena) hAkinsa hitadhIra 240 hitavijaya 203 hIrabardhana 65 hIravijaya 65, 283 hIra sevakahIrA 241 hIrAlAla jaina 283 hulasA jI 241 henarI viviyana DerIjiyo hemacandra 281, 282 hemarAja 241 hemavijaya hemavilAsa 241 (lArDa) hesTiMgja haidaraalI 4,13 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 28 80 81 grantha anukramaNikA nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA aMjana zalAkA stavana athavA 220 abhaya ciMtAmANi athavA moti zA nA DhAliyA aMjanA caupAI 209 garbha cetAvaNI 271 aMtaraMga karaNI athavA amarasiMha zaloko 266 jIva ne karaNIno saMvAda ayavaMti sukumAla cauDhAliyA aMbaDa rAsa 192, 194 aimattA RSi saMjjhAya arjunamAlI cau0 82 akSara battIsI alaMkAra Azaya akRtrima jina caityAlaya pUjA 202 avaMti sukamAla cauDhAliyA 93 akhaMDa caritra 63 aSTakarma tapAvalI svAdhyAya- 155 ajitanAtha janmAbhiSeka 196 aSTapAhuDa aDhAI dvIpa kA pATha 53 ,, bhASA aDhAI vyAkhyAna 33 aSTaprakArI pUjA 39,122,60,139, aThAI labdhi pUjA 192 216, 217, aThAra pApa sthAnaka nI saMjjhAya / 128 , ,, rAsa 147 195 aThAraha nAte kI kathA 200 ,, ,,vidhi 47, 97 ar3asaTha Agama nI aSTa aSTamI kathA 94 -prakArI pUjA 117 aSTamI stava 151, 202 aNabidhiyA~ motI aSTApada pUjA 117 aticAra moTA ___ aSTAhnikA (saMskRta) adhyAtma gItA TIkA 98 130 ,, ,, bAlAvabodha 103,61 232 adhyAtma caupAI 264 ,, mahotsava Tavvo adhyAtmanayena caturviMzati aha~tapAzA kevalI 215 - jina stava --- 229 Agama sAra adhyAtma bArahakhar3I 76,106,127 Agama zataka 201 adhyAtma praznottara ATha karma kI causaTha prakArI pUjA 218 anAthI munirI sataDhAliyo 80 ATha pravacana mAtA DhAla 187 annA cauDhAliyA 225 AtmakhyAti samayasAra 80 anukaMpA DhAla athavA catuSpadI 154 AtmajJAna paMcAsikA 44 anuyogadvArasUtra bAlA0 174 Atmaprabodha bhASA 44 anyokti bAvanI 210 AtmaratnamAlA ___ , kthaa| __,, pUjA / 275 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 788 299 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA AtmasAra manopadeza bhASA 44 udAyana rAjarSi cau0 34 AtmAnaMda zatAbdI smAraka graMtha 165 udepura kI gajala AtmAnuzAsana vacanikA 107 upadeza chattIsI AtmaniMdA103 ,, prAsAda 206 AdinAtha jIno rAsa 112 ,, TavvA 278 ,, stavana / 129 upadeza bIzI 186,190 AdipurANa 285 upadeza rasAla jIvAbhigamasUtra bAlA0278 ,, bhASA / 127 upadezAtmaka DhAla | 120 AdhyAtmika saMjjhAyoM 158 aitihAsika jaina kAvya saMgraha 52, 75 AnaMdaghana caubIsI, bAlA0 102, 98 alAcI kumAra chaThAliyu 170 AnaMda kAvya mahaudaghi 196 RSabha caritra 189,120 AbU yAmA stavana 187 RSabhadeva stavana 198, 63 ArAdhanA32 dvArano rAsa 47 RSidattA DhAla ,, sAra TIkA 86 RSimaMDala pUjA athavA AlaMdI DhAla 209 caturviMzati jinapUjA 221 kathAsaMgraha 104 AvazyakasUtra bAlA0 278 kanakaratha rAjA kA caritra 225 ASAr3habhUti cauDhAliyo 188,170,209 kapaTa pacIsI 154, 67 kampilA kI rathayAtrA 224 kamalAvatI saMjjhAya AsakaraNajI mahArAja ke guNa 225 / / karmadahana pUjA 106 karma nirjarA saMjjhAya saMgraha 211 ikkIsa prakArI pUjA 76, 96, kalAvatI cauDhAliyu 172, 188 kalpasUtra TavvA 166,275,277 46, 184 kalyANaka caubIsI 165 iriyAva hI bhaMgA 131 kalyANasAgara sUri rAsa 45 ilAkumAra rAsa 202 ,, ,, nirvANa rAsa 168 ilAputra rAsa 180 kAmoddIpana 98 ilAyacI caritra 178 kAvI tIrtha varNana 117 ISTa chattIsI kuMbhiyA ke zrAvaka kI saMJjhAya 52 uttama kumAra rAsa 182 kumati nivAraka sumati ne upadeza72, 73 uttamavijaya nirvANa rAsa 139 kuzalasUri sthAna nAmagarbhita stava 29 uttarAdhyayana TavvArtha 276 kRpaNa pacIsI 190 ,, sUtra DhAlabaMdha 92 kRSNa rUkmiNI maMgala 138 150 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha anukramaNikA 300 nAma 173 111 120 pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA ,, ,, vivAhalo 59, 270 gaur3I pArzvanAtha chaMda 191 kRSNa virahanA mahinA 271 ,, pArzva stava athavA kevala sattAvanI 191 kAjala medhArnu stava 136 kezI gautama cauDhAliyA __gaur3I pArzva vRhat stava 28 ,, ,, carcA ThAla 36.,, pArzvanAtha stava athavA kezariyAjI lAvanI athavA megha kAjala saMvAda nuM stavana RSabhadeva stava 116 gautama kulaka bAlA0 142 kezariyA no rAsa gautama pRcchA bAlA0 142,275,278 koNika rAjA bhakti garbhita vIra stava 218 ,, rAsa / koka padya 44 gautama svAmI saMjjhAya 190 koka zAstra saMjjhAya 266 caMDAbala stuti 78 kSamAtapa Upara stavana 241 caMda caupAI samAlocanA 102 kSetra samAsa bAlA0 64, 278 caMdanabAlA caritra 177 khaMdaka jI kI lAvaNI 225 ,, cauDhAliyA 209 khaMdhaka cauDhAliyu athavA caupAI 93 caMdana malayAgiri caritra 177 ,, muni saMjjhAya caMdana rAjA nA dUhA 269,212 ,, RSi caupaI 82 caMdrakumAra kI vArtA 145 khaMbhAta caitya paripATI 142 caMdano guNAvalI para kAgala athavA kharataragaccha paTTAvalI (saMskRta) 62 caMdarAja guNAvalI lekha 118 gajasiMha kumAra rAsa 121, 169 candra caupAI 98 ,, rAjA rAsa 160 candragupta cauDhAliyA gaja sukumAla caritra 177 ,, sola sapanA saMJjhAya ,,,, saMjjhAya 158 candraprabha kAvya (nyAyabhAga) gaNadharavAda bAlA 64 ,, purANa bhASA gaNipati caritra bAlA0 278 ,, chaMda 135 giphTa TU mono thiisTa (aMgrejI) candralekhA rAsa" giranAra gajala 55 candrazekhara rAsa 220 guNakaraMDa gulAvalI cau0 115 caMpakamAlA cau0 79 guNamAlA cau0 cauzaraNa payannA bAlA0 guruguNa stavana 225 carcAbola vicAra athavA gurUpadeza zrAvakAcAra terApaMthI carcA 118 gurvAvalI 276 carcAsAra bhASA 222 guNasena kevalI rAsa 194 carcA samAdhAna 156 gomaTTasAra vacanikA 107 caturviMzati tIrthaMkara pUjA 136 0 89 226 278 109 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 nAma 76 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA ,, jinapUjA pATha 214, 215 ,, mahAvIra stavana 119 caturviMzati stuti 172 ,, jina stavana 80 catarU jI kA saMjhAya 236 caubIsI 85,91,98,101,1 caturakhaMDa cau0 90 153,179,165,208 camatkAra ciMtAmaNi bAlA0 278 210, 230, 236 caraNa karaNa chattIsI 230 caubIsI bIzI saMgraha 153 cAra kaSAya chaMda 58 ,, kI racanA 118 cAritra chattIsI 101 caubIsI bhUpAla stotra navIna bhASA 232 cAritra naMdI chaMda pravaMdha cAritrasAra vacanikA 162 chaMda vibhUSaNa. 44 cArUdatta caritra 154 chaMda zataka 214 ,, zreSThI rAsa / 174 chappana dika kumArI rAsa 221 cAvakhA 272 chatra prakAza 285 citta ciMtavaNI causaThI 155 choTI sAdhu vaMdanA citta samAdhi paMcavIsI athavA saMjjhAya188 jaMbU aMjhAyaNa bAlA0 274 cintAmaNi stavana 87 jaMbU adhyayana caritra bAlA0 278 citrasena caritra bAlA0 278 jaMbU kumAra cauDhAliyA 236 citrasena padyAvatI rAsa212, 187, 278 ,, saMjjhAya / ,, ,, bAlA0 / 152, jaMbU caritra 78 cetana prANI saMjjhAya 190 jaMbU jI kI saMJjhAya 120 celaNA cauDhAliyu 187 jaMbU svAmI carita 77,130 caityavaMdana caubIsI 63 jaMbU svAmI kI pUjA 145 ,, saMgraha 179 ,, kI sataDhAliyo 80 ,, stuti stavanAdi saMgraha 86 jaMbUdvIpapannati 144 caudaha zrotAoM kI DhAla 78 jaMbU svAmi zaloko caumAsA vyAkhyAna ___33 jagadeva paramAra nI vArtA 278,266 caubIsa guNasthAna carcA 71 jayajasa ,, jina caritra 114, 208, jayavANI caubIsa tIrthaMkara pUjA 125,233 jayaMtI cauDhAliyA 209 ,, ,, kA pATha 161 jayati huarAA stotra bhASA ,, jinadeha varaNa stava 164 jayaghoSa kI sAta DhAla 36 ,, jina namaskAra 62 jayAnaMda kevalI rAsa 142 ,, jina nA kalyANaka stava 140 jalaMdhara nAtha bhakti prabodha 44 ,, daNDaka bhASA 127 jAma rAvalano bAramAso 266 52 198 92 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 229 85 130 45 98 55 grantha anukramaNikA nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA jinakuzala sUri (dAdAjI) ,, ai0 gurjara kAvya saMcaya 168 aSTaprakArI pUjA 102 ,, ,, kAvya saMgraha 226 jinakuzala sUri nizAnI 45 jaina gurjara sAhitya ratno jina guNa stavanAvalI ,, ,, ,, ratna satyavijaya graMthamAlA 218 jaina caitya stava 73 jinaguNa vilAsa jaina bhAskara stavanAvalI 157 jina triMzata vANI guNa jaina sAra bAvanI 176 nAmArtha garbhita stava 216 jaina svAdhyAya maMgala mAlA 170 jinadatta caritra 149 jaina saMJjhAya mAlA 157,41 jinadatta sUri caritra 102 jaina saMJjhAya mAlA 157,41 jinapAlita jinarakSita rAsa jaina vividha DhAla saMgraha 188 jina pratimA sthApana graMtha 103 jaimalajI kA guNa varNana 263 ,, ,, ,, vidhi / __ jobana pacIsI 189 jita biMba sthApanA athavA pUjA stava 86 jaisalamera gajala jinamata dhAraka vyavasthA varNana stava 101 jJAnadarzana caritra saMvAda rUpa vIra stava206 ,, ,, ,, ,, bAlA0 103 jinarikha jinapAla caritra 78 jJAnapaMcamI 208 jinalAma sUri paTTadhara jinacaMdra ,, kathA bAlA0 278 sUri gIta 75 ,, mauna gyArasa holI vyAkhyAna 33 jinalAbha sUri gItAni 204,120 ,, saMJjhAya 208 ,, ,, davAvaita 210 ,, stava 173 jinavijaya nirvANa rAsa 38 ,, svAdhyAya 165 jinastuti 178 jJAnapacIsI jinendra kAvya saMdoha bhAga 1-179 jJAnaprakAza 130 jinendra bhakti prakAza 142 jJAna pradIpikA jIvaMdhara carita 127,130 jJAna prabhAkara 44 jIvavicAra bAlA0 278 jJAnavilAsa 105 ,, ttvvo| 278 jJAna sattAvanI 44 ,, bhASA dohaa| 127 jJAnArNava ,, vRtti / 64 ,, hindI TIkA 98 ,, stavana bhASA 34,35 jJAna sUryodaya nATaka 223 jugamaMdira svAmI kI saMJjhAya 225 ,, ,, ,, kI vacanikA 143 jUThA tapasIno saloko 203 DIsA kI gajala 123,124 jaina ai0 rAsamAlA 140,195 DhaMDhaka cauDhAliyA 45 188 44 80 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 78 78 dazana 303 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA DhuMDhaka rAsa 32,242 daMDaka bhASA garbhita stava DhUMDhaka rAsa athavA luMpaka lopaka daMDaka saMgrahaNI bAlA0 tapagaccha jyotpatti varNanarAsa 41 dayAdAna kI carcA DhaDhiyA utpatti 196 dazatrika stavana 198 dRr3hiyA mata khaMDana 149 daza pratyAkhyAna stava 185 tattvArthabodha vacanikA 149 ,, ,, bAlA0 278 tattvasAra bhASA 114 dazavaikAlikasUtra bAlA0 278 tattvArthasUtra bhASA 227 ,, ,, ,, DhAlabaMdha / 92 tAmalI tApasa kI cau0 225,, ,, darzanakathA 154 " " caritra darzana pacIsI 150 tAraka tattva 36 darzanasAra bhASA 222 tIna caubIsI pUjA 136 dazAdhyAnasUtra TIkA 106 tIna loka pUjA 106 dazArNabhadra kI saMJjhAya 217, 164 tIrthamAlA 84 dasa zrAvakoM kI r3hAla tIsacaubIsI pUjA 214 dAdAjI stavana 87 dAnakathA 154 tejasAra rAsa 185 dAnakalpadruma bAlA0 278 dAmanakha DhAla 177 70 dIpajasa tejasAha cau0 180,181 dUSaNa darpaNa 44 tetalIputra cau0 82 duriyara stotra TabbA teraha abhigraha saMJjhAya 120 devakI DhAla 189 trika cAturmAsa devavaMdana vidhi 218 devadattA DhAla trilokasAra bhASA 67 devadattA cau0 triloka suMdarI DhAla 225 devarAja baccharAja cau0 224 ,, cau0 53 devavaMdana mAlA navasmaraNa saMgraha 203 trepana kriyA koza 127 devavilAsa yA devacandrajI trailokya dIpaka kAvya 61 maharAja no rAsa trailokya pratimA stavana 34 devAgama nyAya trailokya sAra vacanikA 107 devAnaMda cauDhAliyA 209 thaMbhaNo pArasanAtha, serIso dravyasaMgraha pArzvanAtha, saMkhesaro pAzvanArtha stavana 136 draupadI caritra 225 thAvacyA cau0 62 dhanapAla zIlavatI no rAsa 41 thAvacyA cauDhAliyA 209 dhannA caritra sastavaka 278 :::::38181564 k6:56:116:4464 ,, kumAra cau0 92 187 177 82 m 80 0 80 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 209 0 32 grantha anukramaNikA 304 nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA dhanyakumAra carita vacanikA 81 nAgasI caur3hAliyA 223 dhammilakumAra rAsa 220 nAtha candrikA dharmadatta candradhaula cau0 64 nikSepa vicAra vAravrata cau0 154 dharmaparIkSA bAlA0 275 nigoda vicAra gIta ,, rAsa. 192-193,137 nirmohI DhAla 177 dharma praznottara zrAvakAcAra bhASA 74 nihAla bAvanI athavAdharmopadeza saMgraha 233 -gUr3hA bAvanI 102 naMdana maNiyAra 78 nokaravArI stavana 120 ,, ,, cau0 190 nyU TesTAmenTa (aMgrejI) naMdarAya vairocana cau0 nemigIta cau0 naMdiSeNa caubaI 177 nemijina stavana 118 ,, cauDhAliyA 209 nema rAso naMdIzvara dvIpa pUjA 94,128 nema stava 79 naMdIzvara pUjA 109,121 nemicandrikA 161 ,, mahotsava pUjA 117 nemicAramAsA 202 naMdIsUtra bAlA0 278. nemijI kA caritra nayacakra vacanikA 210 nemarAjula bAramAsA 32,165 nayacakra bhAvaprakAzinI TIkA 135 nemirAya jI saptaDhAliyA 36 narasI jI rA mAherA 267 neminAtha caritra bAlA0 67 narmadA satI caritra 189 ,, ,, | 142 navakAra bAlA0 278 nemacaritra cau0 athavA nemarAsa 111 neminAtha cau0 82 navatattvabhASATIkA 187 ,, caubIsI 30 ,, bAlA0 278 ,, jI ke kavitta 105 ,, caupaI 154,155 neminavaraso 187 ,, bhASA garbhita stava 100 neminAtha purANa 149 ,, ,, dohA 127 ,, phAgu 208 ,, stavana 159,210,87 nemizvara bhagavAna nA caMdrAvalA 197 navapada pUjA 92,264,76,101 neminAtha rasabeli navANu prakArI pUjA neminAtha rAsa 139 (zatrujaya mahimA garbhita) navANu ,, vivAhalo yA garabo 217 -prakArI pUjA 218 , " 50 nAgakumAra caritra 130 ,,vyAhalo 70, 241 nAga damaNa 267 ,, ke paMcakalyANaka ,, rAsa 42 29 68 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 86 305 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA ,, rAjimatI bAramAsa 221 paramAnaMda vilAsa 126 ,, ,, saMvAda nAyoka 30 paramArtha prakAza 127 nemirAjula zaloko 61, 12 parIkSAmukha (nATya zAstra) nemi rAjimatI sneha beli 42 pA~ca karma graMtha bAlA0 278 38 pATaNa gajala 123 paMcakalyANa 238 pArasavilAsa 143 ,, mahotsava 238 pArzvajina paMcakalyANaka paMcakalyANaka pATha 53, 237 -(garbhita aSTa) pUjA 219 ,, pUjA 76, 150 pArzvajina stavana 173 195, 106 pArzvadAsa padAvalI 143 paMcakalyANaka mahotsava stava 140 pArzvapurANa 156 ,, stava / 142 pArzvanAtha nA pA~ca badhAvA 117 paMcakalyANaka mAsAdi sidvacalAdhaneka pArzvanAtha stavana 87,120 -tIrtha stava saMgraha 142 , vuddhastavana paMcaparameSThI pUjA 106 ,, vivAhalo 176 ,, pUjA stuti 75 ,, zaloko paMcabheda pUjA 106 38 paMcAkhyAna 133 ,, stuti paMdaratithi 135 piMgala chaMdazAstra yA paumacarita 283 mAkhana chaMda vilAsa pakkhIsUtra bAlA0 278 pistAlIsa Agama nI pUjA 40 paDimA chatIsI yA caryA 52 ,, ,, garbhita aSTaprakArI pUjA 218 patra parIkSA (nyAya) 80 pistAlIsa Agama pUjA 195 padamaNa rAso 68 puNyavANI Upara DhAla pada samavAya adhikAra 103 puNyasAra rAsa padmavijaya nirvANa rAsa 195 puNyAsrava kathAkoza 127 padyanaMdi pacIsI vacanikA 210 purandara cau0 padmapurANa bhASA 127 purUSArtha siddhayupAya vacanikA 107 padhinI paMcar3hAliyA 209 ,, ,, bhASA TIkA paryusaNa parva svAdhyAya 166 puSpAvatI sAta DhAla ,, vyAkhyAna sastavaka pUjya zrI rAyacaMdajI mahArAjaparadezI cau0 -ke guNoM kI DhAla ,, rAjAno DhAla pUrva deza chaMda 98 athavA saMdhi 93 prakaraNa ratanAkara 103 96 ,, caritra 38 167 36 180 156 209 46 36 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma 82 80 28 221 149 81 214 ,, graMtha grantha anukramaNikA 306 pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA prajJApanAsUtra bAlA0 278 bihArI satasaI kI TIkA 237 pratimA pUjA vicAra rAsa 66 bItarAga vaMdanA 44 pratimA sthApana garbhita pArzva bIja nuMstava 72 jina stava 179 bIsI 98,102,211,225 pratiSThAsAra bhASA 222 bIsa biharamAna stavana pratimA rAsa bIsa sthAnaka pUjA 195 pradezI cau0 29 bIsa biharamAna pUjA pradyumna kumAra rAsa 162 ,, sthanAka pUjA pradyumna carita 151 budhaprakAza chahar3hAlA 106 prameya ratnamAlA vacanikA budhajana satasaI pravacanasAra TIkA budhajana vilAsa 149 praznottara sArdhazataka bhASA 63 budhavilAsa 233 278 budvivilAsa 148 ,, ciMtAmaNi 221 bUr3hA caritra rAsa 73 ,, tatvabodha 92 bUr3hA rAsa 146 prazasti vacanikA 149 brajavilAsa prastAvika aSTottarI 102 brahmacarya 157 prAcIna kAvya mAlA 272 brahma bAvanI prAcIna tIrthamAlA saMgraha 159 brahma vinoda 44 prAcIna madhyakAlIna bArahamAsA 216 brahma vilAsa 44,52 prItidhara nRpa cau0 147 bhaMgI purANa 239,268 premacaMda saMdha varNana dAsa 51 bhaktAmara TavvA 187 phalavardhI pArzvanAtha no chaMda 56 ,, stotrotpatti kathA 150 phalodhI pArzva stavana 187 ,, stotra bhASA 130 baMkacUla DhAla 177 bhaktAmara caritra baMdhaudaya sattA cau0 223 bhagavata gItA bhASA TIkA 278 baTapadra nI gajala 116 bhagavatI saMJjhAya 208 bAravrata nA chappA 144 ,, sUtra DhAlabaMdha bAravrata kI pUjA 219 bharata cakravartI rAsa 144 bAraha bhAvanA pUjana 150 bhatRhari zataka bhaya bAlA0 187 bAraha bhAvanA 178 bhavabhAvanA bAlA0 287 bArAkhar3I 232 bhavavairAgya zataka bAlA0 275 bAramAsa 112,157, 178 bhaviSya datta caritra 235 bAvanI 130 bhAyakhalA RSabha caityastavana 219 285 134 92 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 172 307 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA bhArImala kA bakhANa 241 mAdhava siMha varNana bhAva chattIsI 101 mAnatuMga mAnavatI saMbaMdha cau0 28 bhikSu graMtha ratnAkara 154 ,, ,, rAsa 169, 209 bhikSu jasa rasAyana 92 mAnatuMgI stava 114, 208 bhImakumAra cau0 130 mAlA piMgalA 98, 101 bhImasena cau0 32 mithyAt khaNDana 233 bhuvanabhAnu kevalI caritra bAlA0 110 ,, ,, vacanikA 148 bhogala purANa 265 mizra paMthi carcA bhojana vidhi 176 mizrabandhu vinoda 268 bhojA bhakta no kAvya saMgraha 272 muni suvrata purANa maMgalakalaza cau0 180 mUlAcAra kI vacanikA 130 maMDuka cau0 209 ,, para bhASA vacanikA 48 maNibhadra chaMda 118 mUlIbAI nara bAramAsa 224 matakhaMDana vivAda 222 medhavinoda mata samuccaya (nyAya) maitrANA maMDana RSabhadeva madana dhanadeva rAsa 141 jina (utpatti) stava 72 madanasena citrasena cauDhAliyA 226 mokSa prakAza 107-108 226 moTu saMJjhAya mAlA saMgraha 63 madhukara kalAnidhi 226 mauna akAdazI stava 211 manaraMga caubIsI 162 ,, ,, kathA bAlA0 275 mayaNArehA rAsa 92, 208, 240 ,,,, cau0 ,, char3hAliyo 209 mRga purohita chahar3hAliyA mallinAtha caritra bhASA 234 ,, prohita cau0 mallI stava 79 mRga lor3hA adhikAra mahAdaMDaka 205 mRga suMdarI mAhAtmya garbhita chaMda mahAbhArata r3hAlasAgara mRga suMdarI mahAtmya 119 mahAvIra caur3hAliyu 189 mRgAMka lekhA caritra 188 ,, nuM pAra| 32 mRtyu mahotsava chahaDhAlA 150 (SaTparvI mahimAdhikAra garbhita) yazodhara caritra mahAvIra stava 140 ,, ,, bAlA0 63 mahAvIranA 27 bhavanuM stavana 220 yogasAra bhASA 150 ,, huMDI stava bAlA0 142 rakSAbaMdhana pUjA 162 mahAsatI amarU jI kA caritra 236 ratnakaraNDa zrAvakAcAra mahipAla cau0 209 ,, ,, (hindI padyAnuvAda) . 138 ,, cau0 60 78 196 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha anukramaNikA 308 188 150 44 nAma ratnajyoti (do khaMDa) ratnaparIkSA ratnasArdhazataka rasanivAsa rahanemi rAjimatI coka ,, ,, DhAla rAjamatI saMJjhAya rAjasiMha kumAra cau0 rAjasthAna kA itihAsa rAjimatI bArahamAsA rAjimatI neminAtha bAramAsa rAjula bAramAsa rAtribhojana rAdhAjI no zaloko rAma sItA nA DhAliyA rAmarAsa athavA DhAlasAgara rAdhAkRSNa no rAsa rAmAyaNa rUkmiNI maMgala cau0 rUkmiNI haraNa rUpasena kI kathA ,, bAlA0 rUpasena cau0 ,, rAsa rohiNI cau0 ,, tapa saMJjhAya rohiNI saMJjhAya rohiNI stavana ladhukSetra samAsa bAlA0 ladhu cANakya bhASA ladhujAtaka bAlA0 ladhu brahmabAvanI labdhipUjA - labdhi prakAza cau0 pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA 178 lobhanAlikA dvAtriMzikA bAlA0 174 110 lobha pacIsI 76 lodravA stava 155 44 vatsarAja rAsa 40 varddhamAna purANa (bhASA) 206 78 , , 61, 132 38,170 ,, ,, sUcanikA 124 varAMgI caritra 53 98 varAMga caritra bhASA 200 50 vallabhacandra cau0 225 215 vasudevahiNDI 220 59 vikramarAya caritra 268 154 vikramAditya paMcadaMDa caritra 152 269 vijJa vinoda 44 50 vijJa vilAsa 44 228 viveka pacIsI 229 vicAra siddhAMta 44 78 vijJAna caMdrikA 130 vinayacara rAsa 267 vinaya svAdhyAya 166 265 vimalanAtha purANa 201 , kA stavana 192 vimala maMtrI rAsa 163 vimalAcala athavA zatrujaya-tIrthamAlA 31 209 vivAha paDala (bAlA0) 278 152 ,, ,, artha 208 208 vividha puSpa bATikA 116 vividha pUjA saMgraha 45 ,, ,, ,, aura snAtra pUjA saMgraha 160 vibudha vimala sUrirAsa 204 191 vivevamaMjarI vRtti bAlA0 278 191 viveka vilAsa 127 130 , no zalokA 120 278 225 195 92 xx 195 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 57 36 64 309 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA viSApahAra stotra bhASA 231 zIla saMJjhAya 225 viMzati sthAnaka pUjA 88 zukarAja cau0 178, 223 vizeSa zataka bhASA gadya 33 zudvAtmasAra 162 visaha thI mAtA jI no chaMda 267 zubhabelI 217 vItarAga vaMdanA 44 SaT aSTAhnika stavana 207 vInatI 44 SaT karmopadeza ratnamAlA 201 vIra nirvANa rAsa 176 SaTpaMcAzikA sastavaka 278 vIra stavana 87 SaTpAhuDa vacanikA 106 vIra svAmI rAsa 114 SaT bAMdhava no rAsa vetAla pacIsI 184,125 Sadarzana samuccaya bAlA0 vaidarbhI cau0 146 zrI aThAraha nAtA cauDhAliyA vaidyahulAsa 163 zrAddha kRtya bAlA0 33 brahmasena cau0 112 zrAddha vidhi vRtti bAlA0 40 vRMdAbana vilAsa 215 zrAvaka pratikamaNa vidhi vRddha cANakya nIti bAlA0 278 zrAvaka vidhi saMgraha prakAza 63 zaMkha poravalI ko caritra 225 zrAvakAcAra 278 zaMkhesara stava 63 zrAvakArAdhanA 92 zaMkhezvara pArzvanAtha paMcakalyANa zrRMgAra kavitta 44 garbhita pratiSThA kalpa stavana 175 zrI jinamahendra sUribhAsa 182 zatrujaya udvAra rAsa 155 zrI terA kAThiyA kA DhAla 36 zatrughna cau0 130 zrI dhanAjI kI sAtaDhAliyA zabdArtha candrikA 44 zrIpAla caritra 74, 78, 127 zabdAla putra cau0 143 zAMtijina stuti 28 ,, cau0 110, 177, zAMtidAsa ane baravatacaMda zeTha rAsa athavA 192, 193 puNyaprakAza rAsa 65 zrI pAlarAsa 65, 137, zAMtinAtha purANa 234 198, 46, 77 , stavana 200 zrIpAla rAsa TavvArtha 68 zAlahotra athavA azvacikitsA 265 zrI pAla rAsa bAlA0 278 zAlibhadra saMjjhAya 264 zrI mad jJAnasAra avadAta dohA 103 zikhara vilAsa 69,201 zrImad yazo vijayAdi saMjjhAya zikhara sammedAcala mahAtmya 161 pada stavana saMgraha 105 ziyala nI navavAr3a 157 zrImatI cau0 177 ziyala saMJjhAya 165, 227 zrImala kI saMjjhAya 226 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 80 88 grantha anukramaNikA 310 nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA zrutapaMcamI rAsa 129 samaya taraMga 105 zreNika caritra 127 samavasaraNa maMgala 163 ,, ,, bhASA 205 samAlocanA siMgAra 98 ,, cau0 109 samudravadva kAvya vacanikA 222 saMghayaNI rayaNa TavvA 275 ,, citra kavitta 100,103 saMghavaNa haraku~vara siddhakSetra stavana 221 vacanikA 103 saMprati cau0 76 sametazikhara giri rAsa 69 saMbodha aThattarI 98 sametagiri stavana 231 saMbodha akSara bAvanI 150 sametazikhara jI stotra kI bhASA 231 saMyama zreNI samiti mahAvIra sametazikhara yAtrA varNana stava svopajJa TavvA sametazikhara pUjA 186 saMbhava jina stava 79 sametazikhara pUjA yA mAhAtmaya 199 saMyama zreNI bAlA0 142 sametazikhara rAsa 224 saMvegI mukhapaTA carcA sametazikhara stava saMsAra vairAgya 178 samyaktva cau0 192 sakalArhata bAlA0 278 , kaumadI cau034, 35, 209, 201 sajjana sanmitra 207 ,, ,, ,, athavA satI vivaraNa cau0 226 arhaddAsa caritra 66-67 satI stavana 178 samyagyAna candrikA 109 satyapura mahAvIra stavana 64 samyaktva parIkSA bAlA0 275 sadayavaccha sAvaliMgA kI vArtA 266 ,, kaumudI kathA bAlA0 277 ,, ,, no rAsa 176 ,, bheda 64 sanatkumAra caur3hAliyA 78 ,, athavA mUla bAravrata vivaraNa ,, prabaMdha catuSpadI 181 bAravrata TIpa 47, 97 164 ,, stava bAlA0 104 sannipAta kalikA TavvA 187 samarAiccakahA 283 sapravyasana kathA samuccaya Tavvo 275 samarAditya kevalI no rAsa 140 saprarSi pUjA 161 sarvArthasiddhi sabhAsAra zikhanakha 44 ,, bhASA sapravyasana caritra 161 savA so sIkha saMjjhAya yA ,, ,, athavA buddhi rAsa 159-160 ,, samuccaya cau0 154 sahasranAma pATha 53 samakita pacIsI stavana 142 sAMba pradyumna rAsa 240 samara caritra 178 sAdhu kartavya kI DhAla 225 80 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 130 151 103 28 95 271 106 nAma sAdhu guNamAlA sAdhu pratikramaNa vidhi sAdhu vaMdanA ,, saMjjhAya athavA satpurUSa chaMda sAdhu saMjjhAya bAlA0 sAmAyika pATha bhASA ,, ,, TIkA ,, ,,vacanikA ,, 32 doSa saMjjhAya sAmudrika bhASA ,, saMjjhAya sAra caubIsI sAra samuccaya siMdura prakara bhASA bAlA0 siddha daNDikA stavana siddhapriya stotra navIna bhASA siddhAMtasAra siddhAcala gajala ,, giranAra saMgha stavana ,, jina sta0 ,, tIrtha yAtrA ,, navANu yAtrA pUjA athavA navANu prakArI pUjA siddhAcala siddhaveli ,, stavana siddhagiri stuti siddhAcala stavanAvalI siddhacakra stavana athavA navapada stavana siddhAMtasAra saMgraha vacanikA siddha pUjASTaka sItA caritra sItA cau0 hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA 36, 238 sItA banavAsa 223 64 sImaMdhara gAthA stavana bAlA0 142 82, 92 ,, cauDhAliyA 28 ,, stavana ,, stava bAlA0 ,, svAmI stavana 110 sukha vilAsa 111 sukhAnaMda manoramA caritra 178 80 sugurU zataka 86,96 119 sudarzana zeTha rAsa 114 sudAmA jI kI bArakhar3I 270 265 sudRSTi taraMgiNI 127 subAhu kumAra rAsa 127 subuddhi prakAza yA thAnavilAsa 183 subhadrA cau0 209 142 ,, ,, athavA saMjjhAya 58 231 sumati kumati caur3hAliyA 80 surasuMradarI amara kumAra rAsa sulasA caritra bAlA0 196 221 sUktAvalI stavaka 278 101 sUrata kI gajala 158 sUrata sahasraphaNA pArzvastava 63 sUsar3ha caritra bAlA0 278 seTha kI DhAla 42 seTha sudarzana cau0 158 saitAlisa bolagarbhita caubIsI sonAgiri paccIsI 153 142 162 solaha svapna cauDhAliyA 29 179 solaha kula paTTAvalI rAsa 116 126 saubhagyalakSmI stotra 127 saubhAgyasUri bhAsa 183 197 sRSTi zataka nA dohA 174 77 stavana maMjUSA 153 65 116 141 seTha 78 78 98 44 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha anukramaNikA pRSTha saMkhyA 46 179 svapnavicAra stavaka 278 44, 54 svarodaya svAmi kArtikeyAnuprekSA 80 63 stuti catuSTaya sthUlibhadra kozA saMbaMdha rasa beli 168 203 76 nAma snAtra paMcAzikA snAtra pUjA stavana saMgraha "" ,, 33 " caritra bAlA0 cau0 " 1 0. navarasa dUhA ziyala bela saMjhAya 94, 50, 51 "" haThI siMhajI aMjana zalAkA DhAliyA 220 hiMDolanA 61 hanumaccaritra chaMdobaddha harivaMza purANa bhASA haribala lacchI rAsa harizcandra rAjA cau0 hita sikhAmaNa svAdhyAya hita zikSA chattIsI hindI gadya kA vikAsa hemadaMDaka hema navarasA hema vyAkaraNa bhASA TIkA holikA caur3hAliyA 115 216 235 196 127 197 145 220 221 108 101 92 187 209 312 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka saMdarbha graMtha (1) zrI govinda sakhArAma desAI (2) ,, satyaketu vidyAlaMkAra (3) ,, agaracaMda nAhaTA (4) ,, kAmatA prasAda jaina (5) DaoN0 premasAgara jaina / (6) (saMpA0) agaracaMda nAhaTA (7) DaoN0 lAlacaMda jaina - marAThoM kA navIna itihAsa - bhAratIya saMskRti aura usakA itihAsa - jinaharSa graMthAvalI (sArdUla risarca insaTITyUTa, bIkAnera) - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi - rAjasthAna kA jaina sAhitya - jaina kaviyoM ke braja bhASA-prabandha kAvyoM kA adhyayana - rAjasthAna ke jainazAstra bhANDAroM kI graMthasUcI bhAga 3aura 4 (8) (saMpA0) DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla evaM zrI anupacanda (9) zrI mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyoM, bhAga 2, 3 (pra0saM0) ,, ,, 4,5 (na0saM0) - paraMparA - graMthasUcI (aprakAzita) - gurjara jaina kaviyoM kI hindI kavitA ko (10) zrI agaracaMda nAhaTA (11) zrI uttamacaMda koThArI (12) DaoN0 hariprasAda gajAnanana zukla dena (13) ku~vara candra prakAza siMha (14) (saMpA0) zrI agaracaMda nAhaTA (15) (saMpA0) zrI vijaya dharmasUri (16) (sapA0) DaoN0 ambAdAsa nAgara (17) zrI nAthUrAma premI (18) mizrabandhu (19) zrI neminAtha zAstrI (20) DaoN0 zitikaMTha mizra - bhujakaccha vrajabhASA pAThazAlA - aitihAsika jaina kAvya saMgraha - aitihAsika jaina rAsa saMgraha - gujarAta ke hindI gaurava graMtha - hindI jaina sAhitya kA itihAsa - mizrabandhu vinoda (pra0saM0) - hindI jaina sAhitya parizIlana - hindI jaina sAhitya kA bRhat itihAsa khaNDa-1 - jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya - hindI gadya kA vikAsa - hindI jaina sAhitya kA eka vismRta bundelI kavi-devIdAsa (apra0lekha, (21) (saMpA0 ) muni jinavijaya (22) DaoN0 prema prakAza gautama (24) zrImatI vidyAvatI jaina Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka saMdarbha grantha 314 sAbhAra) (25) AcArya rAmacaMdra zukla - hindI sAhitya kA itihAsa (26) DaoN0 vAsudeva siMha - apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda (27) DaoN0 bhagavAnadAsa tivArI - hindI jaina sAhitya (29) DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina saMta (29) (saMpA) mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina aitihAsika rAsamAlA (30) (saMpA0) mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa (31) vidyAdhara joharApurakara - bhaTTAraka sampradAya (32) paM0 paramAnanda zAstrI - jaina graMtha prazasti saMgraha ENGLIGH BOOK(A) Shri Ram Sharma - The Religious Policy of the Moghal Emperors. (B) Mandslo - Travelles in Western India. patrikAe~(a) nAgarI pracAraNI patrikA, san 1900 (nA0pra0sabhA, kAzI) (ba) (saMpA0) pItAMbara datta bar3athvAla- traivArSika-khoDAvivaraNa, bhAga 8, 12, 14, 15, hastalikhita pustakoM kA 14vA~ aura 15vA~ Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha ke mahattvapUrNa prakAzana Studies in Jaina Philosophy Dr.Natharmal Tatia 100.00 Jaina Temples of Western India Dr.Harihar Singh 200.00 Jaina Epistemology I.C. Shastri 150.00 Concept of Pancasila in Indian Thought Dr. Kamla Jain 50.00 5. Concept of Matter in Jaina Philosophy Dr.J.C. Sikdar 150.00 6. Jaina Theory of Reality Dr.J.C. Sikdar 150.00 7. Jaina Perspective in Philosophy & Religion Dr. Ramji Singh 100,00 8 Aspects of Jainology (Complete Set: Vols. 1 to 7). 2200.00 9. An Introduction to Jaina Sadhana Dr. Sagarmal Jain 40.00 10. Pearls of Jaina Wisdom Dulichand Jain 120.00 11. Scientific Contents in Prakrit Canons N.L. Jain 300.00 12. The Path of Arhati T.U. Mehta 100.00 13. Jainism in a Global Perspective Ed. Prof. S.M. Jain & Dr.S. P. Pandey 400.00 14. Jaina Karmology Dr.N.L. Jain 150.00 15. Aparigraha - The Humane Solution Dr. Kamla Jain 120.00 16. Studies in Jaina Art Dr. U.P.Shah 300.00 17. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (sampUrNa seTa sAta khaNDa) 630.00 18. hindI jaina sAhitya kA itihAsa (sampUrNa seTa: cAra khaNDa) 760.00 19. jaina pratimA vijJAna DaoN0 mArutinandana tivArI 150.00 20. vajjAlagga (hindI anuvAda sahita) paM0 vizvanAtha pAThaka 80.00 21. prAkRta hindI koza sampAdaka- DaoN0 ke0Ara0 candra 200.00 22. jaina dharma aura tAntrika sAdhanA pro0 sAgaramala jaina 350.00 23. gAthA saptazatI (hindI anuvAda sahita) paM0 vizvanAtha pAThaka 60.00 24. sAgara jaina-vidyA bhAratI (tIna khaNDa) pro0 sAgaramala jaina 300.00 25. guNasthAna siddhAntaH eka vizleSaNa pro0 sAgaramala jaina 60.00 26. bhAratIya jIvana mUlya DaoN0 surendra varmA 75.00 27. nalavilAsanATakam sampAdaka- DaoN0 surezacandra pANDe 60.00 28. anekAntavAda aura pAzcAtya vyAvahArikatAvAda -DaoN0 rAjendra kumAra siMha 150.00 29. dazAzrutaskaMdha niyukti: eka adhyayana DaoN0 azoka kumAra siMha 125.00 30. paJcAzaka-prakaraNam (hindI anu0 sahita) anu0- DaoN0 dInAnAtha zarmA 250.00 31. siddhasena divAkara: vyaktitva evaM kRtitva DaoN0 zrIprakAza pANDeya 100.00 32. madhyakAlIna rAjasthAna meM jaina dharma DaoN0 zrImatI rAjeza jaina 16.00 33. bhArata kI jaina guphAe~ DaoN0 harihara siMha 150.00 34. mahAvIra nirvANabhUmi pAvA: eka vimarza bhAgavatIprasAda khetAna 10.00 35. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana DaoN0 zivaprasAda 200.00 36. bauddha pramANa-mImAMsA kI jaina dRSTi se samIkSA DaoN0 dharmacandra jaina 200.0 37. jIvasamAsa anu0- sAdhvI vidyutprabhAzrI jI 160.00 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 wa For Private & personal use only Education remational ainelibrary.org