Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 34 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopajJazabdamahArNavanyAsa brahanyAsa adhyAya-3-(1), dravya sahAyaka : pUjya sAdhvijI zrI jayavaMtAzrIjI ma.sA. tathA anya ThANAnI preraNAthI zrI sAbaramatI jaina ArAdhanA bhavana TrasTa saMcAlita zrI abhayasAgarajI ArAdhanA bhavananA jJAnakhAtAnA upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vamaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 206pa I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I L HEmmuTMariamockimadimananth ASSEK AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA... m EMPi . ndhi.ME Virmimamthim a A AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA. LinhineaimunmuseminimunitationninthindimamahimAINTI RETindalumanjitaminatHITaraPiumrituanianSimitimatitionTI ionRHITARAHIMAmmaa -AAAAAAAAAAAAAAAAA404 // zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-55 // / AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH // kumArapAlabhUpAlapratibodhaka-sugRhItanAmadheyakalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / / ------ - [stropajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvRtti-zabdamahArNavanyAsa--tadanusandhAnasaMgalitam ] / tatrAnusandhAnasahitaH-- tRtIyAdhyAyasya prathamapAdaH // M ATLOKAARISHITTARIN - - BAAAAAAAAAAJ F- E Ear ja n.dauate S atrimatlivinmadinamastihimailumamTIATIME m HT.AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAMRAAAAAAAAAAAAAAAAAAMA mastnitij Pe NRHMonihindistmaithimarinitimadimammaliti m oti mainENIRAHa hani A - N - - SAAAAAAALAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA - - - E Dim TTERamaiduniaantitriba rtimummentedTM RRRRRRRRARAM bRhannyAsAnusandhAnakAraH sampAdakazca jagadguru-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti-tapogacchAdhipati zrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zAstravizAradaH zrImadvijayalAvaNyasUriH Wan yy prakAzikA OM shriisiddhhem-prkaashn-smitiH|| - AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAT AAAAAAAAAAAAAAALAAAAAAAAAAAE FoS anghousanel HTHRIRATrendi Commahitimarat mya - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhyAyaprathamapAdasya saMkSepato viSayAnukramaH / sUtrAGka: 2-17 viSayaH 1 upsrgsNjnyaa| 2 gtisNjnyaa| 3 sAmAnyataH samAsasaMjJA / 4 bhubiihismaasH| 5 avyayIbhAvasamAsaH / 6 tatpuruSasamAsaH / 7 tatpuruSAntargataH karmadhArayasamAsaH / 8 tatpuruSAH karmadhArayaH dviguzca / 9 tatpuruSAntargataH karmadhArayaH / 10 ttpuruss-myuurvyNsketyaadyH| 11 dvndvsmaasH| 12 ekazeSaH / 53 pupyArthasyaikavadbhAvaH / 14 dvandvasyaikavadbhAvaH / 15 samAse pUrvanipAtaniyamanam / 19-25 26-41 42-95 96-98 99 100-115 116 157 118--128 129 130-147 148-163
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aha~ // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / svopajJatattvaprakAzikA bhidhabRhadvRtti svopajJatattvaprakAzikAprakAza ___ zabdamahArNavanyAsAbhidhabRhanyAsasaMvalitam / .. ........... .. . dhAtoH pUjArthasvati-gatArthAdhiparyati10 kramAAtivarjaH prAdirupasargaH / / aha~ // zabdayorAderakArasya vRddhirna bhavati, upasargatvAbhAyena gati saMjJAyA abhAce samAsAbhAvena pRthakpadatvAt ; paryAnItam , // tRtiiyo'dhyaayH|| atrAnupasargaravANNo na bhavati / gatArthagrahaNaM kim ? adhyAgacchati, pAMgarachati; anoparibhAvasya sarvatobhAvasya ca 35 prakaraNAdespatItasya dyotane upasargasaMjJA'styeveti prAktvaniyamaH ! atikramArtho'niH- yadartha kriyA tasmin nippanne kriyApravRttiratikramaH, atisiktaM bhavatA, bhatistutaM bhavatA; atikrameNa sekaH stutizca kRtetyarthaH, anna patvaM na bhavati; prAk ca / 3 / 1 / 1 // ati sikvA, ani stullA; atra samAsAbhAvAd yabAdezo 40 ta0pra0-dhAtoH saMbandhI-tadarthadyotI cAdyantargataH prAdiH na bhavati / atikamagrahaNaM kima? atizayyA prAdigrahaNaM zabdagaNa upasargasaMjJo bhavati, tasAca dhAtoH prAk prayujyate, kim ? punarnamati, sAdhu siJcati / na paro na vyavahitaH, pUjArthoM svatI gatArthAvadhiparI mati "dhAtvathaM bAdhate kazcit kazcit tmnuvrtte| 15 mArthamatiM ca varjayitvA / praNayati, pariNayati; abhiSiJcati, tameva vizinaSTayanyo'narthako'nyaH prayujyate" // 1 // niSiJcati; pralambhaH, upalambhaH; eghUpasargasaMjJAyAM nntv-ptv| bAdhate yathA-pratiSThate, prasmarati, pravasati, pralIyate, 45 nAgamAH siddhAH / dhAtoriti kim ? vRkSa vRkSamabhi siJcati / pratIkSate, pratipAlayati; tamanuvartate yathA-adhIte, adhyeti, pragatA nAyakA yasmAt sa pranAyako deza ityatra tu satyapi AcAmati, AcaSTe, anurudhyate, pralokayati; tameva viziSTi dhAtusaMbandhe *yeneva dhAnunA saMbaddhAH prAdayastaM pratyevopasarga-1 yathA-prapati, prakaroti. prANiti, prAbhAti, nirIkSate. :20 saMjJA* iti gamisaMbandhe'pi nayati pratyanupasargatvANNatvaM na niSTapati; anarthako yathA-pralambate, prArthayate, vijayate, bhavati, evaM-prarchako deza ityatrArAdezo na bhavati / pUjArtha-vijAnAti, nimIlati, nikhakSati, nirajati / eSAM cA paJcabhyaH 50 svatyAdivarjanaM kim ? pUjArthoM svatI-susiktaM bhavatA, sustuta prAyeNa prayogo bhavati-Aharati, vyAharati, abhinyAharati, bhavatA; atisitaM bhavatA, atistutaM bhavatA; dhAtvarthaH / samabhivyAharati, prasamabhivyAharatIti / prazasyate; anopasargasaMjJAyA abhAvAt patvaM na bhavati / atha kiMdhAtaH pUrva kriyAvizeSaNopasargeNa yajyate ? uta 25 pUjAgrahaNaM kim ? suSitaM nAma kiM tavAna!, dhAtvartho'tra sAdhanAbhidhAyinA pratyayeneti ?, sAdhaneneti kecit , sAdhanaM / kutsyate / gatArthAvadhi-parI-adhyAgacchati, Agacchatyadhi; hi kriyA nirvatayati. tAmapasoM vizinaSTi, abhinirvattasya 55 paryAgacchati, bhAgacchati pari; uparibhAvaH sarvatobhAvazcAnyataH | copasargeNa vizeSaH zakyo vaktuM nAnabhinirvRttasya; tadayuktam : pratIyata iti gatArthatvam , atra prAktvaniyamA-! yo hi dhAtUpasargayorabhisaMbandhastamabhyantarIkRtya dhAtuH sAdhabhAvaH; adhyAgamanaM prayojanamasyA'dhyAgamanikaH, paryAgamanikaH, nena prayujyate, yasmAda viziSTaiva kriyA sAdhanena sAdhyate, na 30 matra "prayojanam" [6.4.117.1 itIkaNi bhadhi-pari- tu sAdhanAllabdhasvarUpA'nyato vizeSa labhate, tasmAt pUrvamupa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1. sU0 1.] sargeNeti yuktam / tathA ca samaskarot saMcaskAretyatrAntara- nimittakaH, yathA devadattasya gorityatra yAjJAkrayaNA''haraNAdi-40 svAt ssaTi kRte pratyayanimitte aDAgama-dvivaMcane bhvtH| kriyAnimittakaH svasvAmibhAvasambandhaH, 'vRkSasya zAkhA' ityatrAbhatazcaivam , pUrva hi dhAtoH sAdhanena saMbandhe 'Asyate guruNA' | dhArAdheyabhAvanimittako'vayavAvayavibhAvasambandhaH, tatra kuto'yaM ityakarmakaH 'upAsyate guruH' iti sakarmako dhAtuH kena syAt / / dhAtoH sambandhIti vyapadizyata ityata Aha-tadarthayotIti / 5 na caitad vAcyam-pratyayasaMbandhamantareNa kriyAvizeSasthAnabhi- yadvA, yadyapi SaSThayAH sambandhasAmAnyamarthaH, tathApi "nirvizeSaM na __ vyaktena dhAtoH pUrvamupasargeNa saMbandho yujyate, yataH- sAmAnyam" iti sakalasammatamatenAvazyamiha vizeSasambandhe 45 "bIjakAlepu saMbaddhA, yathA laakssaarsaadyH| paryavasAnaM svIkAryamiti taM sambandhamAha-tadaryadyotIti-tasyavarNAdipariNAmena, phalAnAmupakurvate // 1 // dhAtoH, artham-abhidheyaM, dyotayati-dhAtuH kriyAbhidhAyitve buddhisthAdabhisaMbandhAt , tathA dhAtUpasargayoH / nAnvayavyatirekAbhyAmavadhAritaH, tasya tadbhedavRtteH 'ihAyamasmin 10 abhyantarIkRto bhedaH, padakAle prakAzyate" // 2 // | vartate' iti vizeSe vRtti niyamena prakAzayatIti / dvividhaM hi padaM ___yadyevamupetyAdhItyetyAdAvantaraGgavAdeva-dIrghatvayoH kRtayo- bhavati-vAcakaM dyotakaM ceti, tatra yad niyamena padAntaropahitameva 50 hRsvAbhAvAt to'nto na prApnoti, satyam-*masiddhaM bahiraGga- paThyate, yathA-'plakSazca nyagrodhazca' ityAdi tad dyotakamucyate, mantaraGge- iti bhvissyti| 'prejaH, propuH' ityatra tu yaja- padAntaragatavizeSadyotanAt, cAdayo hi padAntaropAttamevArtha vaporavRti dvitve ca sati bhantaraGgasyAt samAnadIrghatve pazcAde- bhedyaM svArthena cchindanti, na prakaraNAdigamyam , teSAM svArthaprakAzane 15 doto, yadvA pUrva medotI tato'yavAdeze "gyaJjanasyAnAdelaka"tasya sahakAribhAvAt / yat tu padAntaropadhAnena vinApi [4. 1. 44.] iti luki punaredotau / nanu 'kartu prakarSeNe- prayujyate, yathA--ko gacchati ? devadattaH, kiM karoti ? gacchatIti 55 cchati-pracikIrSati' ityAdau dhAtvantarasaMbannasyopasargasya / devadattAdi, tad vAcakaM, nirapekSavArthAbhidhAnAt / tatra tadarthapratipAdakapratyayAdeva prAk prayogaH praapnoti| naivam- tadarthadyotIti cAdivadasya vRttiM darzayati, na devadattAdivat , tasyAdhAtulvAt , samudAyasyaiva dhAtuvAt / evaM manaHzabdAt / tat niyamena kiJcit prAdipUrva saccAdi paraM sat khena sambandhina 20 subhavatau durbhavato abhibhavatau kyaGpratyaye-sumanAyate, durma- sambadhyate, sambadhyamAnamapi na so'yamityabhisambandhena, nApi nAyate, abhimanAyate hastinAtikAmati-atihastayati, senayA tasyedamiti vAcakatvena, yathA-'gacchati azvena, zvetena paTena 60 abhiyAti-abhipeNayatItyAdAvapi draSTavyam / prAvRtaH' iti, atra hi 'tena' iti yathAvivakSa pUrveNa pareNa dhAtoriti prAk theti cAdhikAro gatisaMjJAM yAvat / pra, ! vA'bhisambadhyata, sambadhyamAna ca sAdhyAmala vA'bhisambadhyate, sambadhyamAnaM ca so'yamityabhisambandhena, parA, apa, sam , bhanu 5, bhava, nis, dusa, nirdura 10, tasyedamiti ca, yathA-veto'zvaH vetaH paTaH, devadattasya paTaH, 25 vi, bhAi, ni, adhi, prati 15, pari, upa, mati, bhapi, paTasya zvetarUpamiti, tat tadarthadyotanakriyAnimittakaH sambandha su 20, ut , abhi 22 iti praadiH|| 1 // ityarthaH / dhAtvarthasya dyotakatvaM prAdInAmiti svArthadvArA dyotya-65 dyotakabhAvaH sambandho'trAbhimataH, tathA ca dhaatuvaacyaarthnisstt|| mahe / / dyotyatAnirUpitadyotakatAvAn prAdirUpasargasaMjJaH' ityekaM vAkyam , svopajJatattvaprakAzikAprakAza 'sa ca dhAtoH prAk prayujyate' iti dvitIyam / na ca "anyAzabdamahArNavanyAsaH yo'nekavAkyatvam' iti mImAMsakanItyA vAkyabhedo doSAyeti tatrAnusandhAnam ] | vAcyam, 'prAdirupasargasaMjJaH san dhAtoH prAk prayujyata' ityeka-70 dhAtoH / "DudhAMgk dhAraNe ca" dadhAti kriyArthatvamiti | vAkyatvasyApi sambhavAt / . "kR-si-kamyami0" [ uNA0 473. 1 iti tuni-dhAtuH, naiyAyikAstu-dyotyatvaM dyotakatvaM vA prAtikhikarUpeNa dhAtoriti prAkzabdayoge paJcamI? Ahokhit prAdizabda- sambandhamAhaH, tadanaGgIkArAyaiva pUrva dyotya-dyotakamAvasya nirUpitasambandhArthikA SaSThI ? iti sandehamapanetumAha-dhAtoH sambandhatvamuktam , sambandhasya dviSTatvena 'arthasya dyotyatvaM, prAdInAM 35 sambandhIti / sandehAbhAve tu SaSTInirNaye tu] dhAtorityasya : ca dyotakatvam' ityubhayoH prAtisvikarUpeNa samvandhatve dviSThatvaM na75 khAminaH sApekSavAdAha-sambandhIti, sambandhana-sambandhaH, syAt, militarUpeNa ca tattve tat sidhyati / etena kevalaM sambandhazca yat sambadhnAti pratipattA takiyAvacanaH, karmakartR-: janyatvasya janakatvasya vA sambandhatvaM vadantaH parAstAH, tathAhikiyAvacano vA, so'syAstIti sambandhI, SaSTayarthenApekSyamANo: janakatvasya sambandhatve 'pArimANDalyAd ghaTo na' ityatra kA yastena sambadhyate-dhAtoH prAdiriti / sambandhazca sarvaH kriyA- gatiH syAt ? "pArimANDalyabhimnAnAM kAraNatvamudAhRtam"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 1.] kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ kArikAvalI lo ] iti siddhAntena pArimANDalye vartanIyam zabdAdhikArAzrayaNAJca tatra SaSTayantasyApi tasyeha janakatvasya sattvena tatra nayA tadabhAvasya bodhayitumazakyatvAta, prAgiti digvAcakapadasAnnidhyAt paJcamyantatvaM sampadyate, tathA aprasaktapratiSedhasyAyuktatvAt, pArimANDalyam- aNuparimANam, satIdaM pRthag vAkyameva, cakAreNa vAkyabhedasya sUcanAt sati tat kasyApi na kAraNamityukta siddhAntArthaH / na cedRzasthale caikavAkyatvAgrahe pUrvapradarzitarItyA tasyApi lAbha iti bodhyam / 5 AkAGkSAvizeSamahinA ghaTaniSTajanyatAnirUpitajanakatAbhAvavat | *sarva vAkyaM sAvadhAraNam iti siddhAntena 'prAgeva ityartho 45 labhyate, tadAha-na para iti / pArimANDalyamiti bodhAnna doSa iti vAcyam, 'daNDena na gaganam' ityAdau gativirahasya tathApi jAgarukatvAt yato na para iti mUlapratIkamavatArayan laghunyAsakArastvAhagaganasya nityatvena tanniSTajanyatAyA aprasiddheH / yadi ca "prAkzabdasyAvyavahite vartanAdAha-na para iti" iti, vastupratItyanurodhena tatrApi daNDaniSTajanakatAnirUpitajanyatvAbhAvo tastu prAkzabdasya pUrvadezakAlamAtravAcitvena vyavahitAnyavahita10 gagane bodhyata iti svIkriyate, dvividhasyApi vodhasya vyutpatti- sAdhAraNyam, tathA ca tadAzaGkApanodanAyaivAgre 'na vyavahita' 50 vallabhyatvAGgIkArAt; tathApi 'gaganaM na pArimANDalyAt' iti kathyate, prAkzabdasyAvyavahite vRttau tu tadukterasaGgatiH ityatra dopasyAnuddhArAt, gagane janyatvasya pArimANDalye janaka- syAt, tathA cAsmaduktamevAvataraNaM yuktamiti pratImaH / upasargatvasya cAsiddhatvAt prAtisthikarUpeNa tayoH [ janyatva- janaka- | zabdavalalabhyamarthamAha-na vyavahita iti- pradarzitaM ghupasargatvayoH ] sambandhatvAsambhavAt / viziSTasya [ militasya ] | zabdasya samIpocaritArthatvam, vyavahitasya samIpoccAritatvaM na 15 janyajanakabhAvasya saMsargatve tu vyadhikaraNena viziSTena janya- | syAdityarthata evAvyavahitaprayogalAbhaH / 55 janakabhAvasambandhena pArimANDalyAbhAvo gagane gaganAbhAvazca pArimANDalye bodhayituM zakya iti na kAcidanupapattiriti zAbdikasaraNiH / dyotakatvaM tu svasamabhivyAhRta[ samIpoccArita ]zabdagata 20 zaktyudbodhakatvam, tadarthazva-niyatapUrvAparIbhAvena sthite dhAtvAdau yA'bhidhAzakti stajjanyabodhaviSayakaM yat tAtparyaM tadudbodhakatva miti / sarvametanmanasi kRtvoktam-tadarthadyotIti / | atha prakArAntareNa vyAkhyAyate - mUle 'prAk' iti sAmAnyenokte'pi prAktrasya sApekSatvAd dhAtoreva ca sannihitatvAt tata eva prAg vijJAyata ityAha- tasmAcca dhAtoH prAk prayujyate iti ca punaH, tasmAt yadarthayotakaH prAdistasmAd, dhAtoH, prAk pUrvaM prAdiH prayujyata ityarthaH, na kevalamupasargasaMjJa eva, 60 kintu pUrvaM ca dhAtoH prayujyata iti bhAvaH / anena saMjJA prayoganiyamazca kriyate, tadabhivyattayarthacakAraH, anyathA 'prAg' ityanena saMjJAniyamo vijJAyeta - ' dhAtoH prAdistasmAt prAk prayujyamAna upasargasaMjJo bhavati, nAnyaH' iti / icchayA hi vacanaprayoga, icchAyAzca niraGkuzatvAt prAga aprAk ca bhavet, 65 tatrAprAk prayogo'niSTo na nivartito bhavati, na cAprAk prayujyamAna upasarga ityucyate, ataH saMjJAniyamo'yuktaH / prayoganiyamastvanyArtha prayoganivRttyarthatvAd yuktaH / nanu cAniSTAdarzanAt prayoganiyamo na yuktaH, nahi prapacatIti prayoktavye kazcit 'pacatipra' iti prayuGkte, upasargasaMjJA ca dhAtoriti 70 dhAtuyoge vidhIyate, dhAtuyogaca na devadattAdipadena vyavadhAne paratvenopapadyate / prAdayo hyarthAbhidhAne yathA sambandhipadamapekSate tathA pUrvatvamAnantarya ca / tathA cAnekopasargasannipAte yathAsambandhaM prAk prayogaH - abhisamparyAharatIti, atra hi AtA haratirviziSyata iti tataH prAg AG, ADhopasRSTaH pariNati 75 tataH pariH, paryAharatiH sameti tataH sam, samparyAharatira bhineti tato'bhiH evamarthakramakRta eSAM prayogakramaH, anyathA'trApi yatitavyam; ucyate- prAdayo yadyapi tathA prayoge na dRzyante, ! prazabdamAdiM kRtvA gaNapAThe pRthak paThito gaNo nAsti, ataH | kaH prAdiriti muhyetetyAha-cAdyantargataH prAdiH zabdagaNa | 25 iti - "cAdayo'sattve" [ 1. 1. 31.] iti sUtragRhItacAdigaNAntargataH prAdizabdagaNa evehAye AnupUrvyA pradarzyamAnaH prAdizabdena bodhya iti bhAvaH, etacca paricAyakamAtraM, na tu sUtrajavAkyArthabodhaviSayaM sUtrokapadAdanupasthiteH / upasarga - saMjJaH iti vidheyanirdezaH / bhavatIti kriyAdhyAhAraH kriyA 30 vinA vAkyatvasyAnupapatteH / | | agre vakSyamANasya dhAtoH pUrvaprayogasya bIjapradarzanAya prAhatasmAcceti yasmAdupasargasaMjJastasmAditi bhAvaH / ayamAzayaH - 'dhAtoH prAk prayujyate' iti nApUrvavidhiH, api tu 'upasarga' iti mahAsaMjJAbalalabdhArthAnuvAda eva, lAghavArthaM hi saMjJA vidhIyate 35 'lAghavArthaM hi saMjJAkaraNam' ityabhiyuktokteH tathA ca lAghavamanAhatya 'upasarga' iti yA mahatI saMjJA samAdRtA tasyA ayamAzayaH, yaduta - anvarthA saMjJeyamiti, tadarthaMca - upa- pUrvaM samIpe sRjyate - sambadhyata ityupasarga iti, tathA ca dhAtoH pUrvaM prayoga eva saMjJAzabdazaktilabhya iti, tadAha-dhAtoH prAk prayujyata / dvirvacanADAgamAdeH zAstre kAryasya vyavasthArtha pRthakpadenA40 iti, tathA ca dhAtoriti padamavadhilAbhArthamihApi vAkye'nu- | kSipyante, na niyatadhAtvavayavatvenopadizyante, atra zAstrAnu- 80
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1. sU0 1.] sAriNo niyAmakasyAbhAvAt padAntaravadaniyamena prayogaH prasajyeta, kizva svADhyambhavamityAdau svAdInAM nopasargatvamapi tu cAditvamAtrazAstrAnusaraNe eva ca pratyayaparatvamAgamA dezavidhiH "prathamokaM / tvam [ paramatena nipAtatvam ], 'anATyenAdhyena duHkhena bhUyate, prAk" [ 3. 1. 148.] ityAdi cocyate, niSkozAmbiH, anADhyenADhyena sukhena bhUyate, anADhyena ISadAdayena bhUyate ' nirvArANasiH, akSapari, zalAkapari, ekapari, dvipari, nibhRte- ityAdivigrahe teSAM kriyayA saha vizeSya-vizeSaNabhAvAnavagamAt / 15 norjitenAti, (su su ) svADhyambhavaM devadattena, durADhyambhavaM atra hi duHkhAdInAM vAdyarthAnAM kriyAyAM hetutvAvagatirna 45 devadattena, sukaTaGkarANi vIraNAni, duSkaTaGkarANi vIraNAni / vizeSaNatvamiti na prAkUniyamoccheda iti kecidAhuH, tannachandasi ca - 'yAti nirhastinA, A mantrairindra / haribhiryAhi cAdyarthasyeha kriyAvizeSaNatvasyaivaucityAt / iti cAnyathApi prayogo yate / tatra prayogAnusaraNe'pi durvibhAveyaM prayogavyavasthA, prayogavyavasthAnirNaye ca tadabhidhAna10 sAmarthyamapi durvibhAvabhityanyatrApi tathA prayujyeta, ato yuktaH prayoganiyamaH / 4 prAdestvanekasyApi jAtyapekSAyAM jAtervyavadhAnAbhAvAdupapadyate prayogaH, tulyajAtIyasyAvyavadhAyakatvAt nahi tadeva tasya vyavadhAyakaM bhavati, vyaktibhedasya cAnAzrayaNa mityalaM pahAvetena 150 55 atha prakRtamanusarAmaH - avizeSeNa sarveSAmeva prAdInAmupasargasaMjJA prAptA sA ca neSTetyaniSTeSu tAM varjayati mUle- pUjArthetyAdinA, pUjA artho yotyArthI yayostau pUjArthI, suzca ativasvatI, pUjArthai ca to svatI ca pUjArthasvatI, gataH - upAyAntareNa nizcitaH arthaH- dyoyArtho yayostI-gatArthI, adhiva pariva adhiparI, gatAdhau ca tau adhiparI ca gatArthAdhiparI, atikramaH - vakSyamANaH arthaH-thotyArthI yasya so'tikramArthaH, sa cAsau atizva - atikramArthAtiH, pUjArthasvatI ca gatArthAdhiparI ca atikramArthAticaiSAM samAhAraH- pUjArthasvatigatArthAdhiparyatikramArthAti, atra samAhAre'pi samAhAriNo lakSyante, tad 60 varjayati - prastute svasamudAyAt bahiSkarotIti tathA, etadeva vyAcaSTe - pUjArthI svatI gatArthAvadhiparI atikramArthamarti ca varjayitveti--- 1 / anekopasargasannipAte tu hyupasargANAM siddhe dhAtoH prAktve yA tatra prayogavyavasthA sA tvArthakramApekSayA prayogAbhyAsAt suvibhA vetyupekSitA sUtrayitum / athAsmin niyame sati kathamadhAtoH / 16 prAk prayogaH-svADhyambhavamityAdiH, atha vyavahite'pi prAkzabda- ! prayogo'sti yathA - mathurAyAH prAk pATalIputramiti, ato yadyapyadhAtoH prAk prayogo dhAtorapyayaM prAk prayogo bhavatyeva, anena paraprayoganivRttiH kriyate, na vyavahitaprayoganivRttiriti tathA satyatiprasajyate, anyatrApi devadattaH prapacatItyAdau pradeva20 dattaH pacatItyAdyaniSTaM prApnoti na cAvyavadhAne sambhavati vyavahite dikzabdapravRttiH, nahi 'devadattAt pUrvamAhvaya' ityukte'vyavahite sambhavati vyavahitamAhvayati, tatra pratipattyabhAvAdAsana eva hi pratipattirbhavati / atha jJApakAd vyavahitaprayogaH, "duHkhISataH kRcchrAkRcchrArthAt khala" [ 5. 3. 139. ] ityatra khali 25 khakAro'nuvadhyate, tasyaitat prayojanam - " cvyarthe karnApyAd | bhU-mRgaH" [ 5. 3. 140. ] iti khali svADhyambhava mityAdau kRdante "khilyanavyayAruSo moDanto hrasvazva" [ 3.2111] iti mo'nto yathA syAditi, tatra yadi dhAtoH prAg duHkhISataH syurna kapyavAci tadA khidante'navyayasyocyamAno mo'nto na 30 syAt duHkhISatA bhavyayatvAt kartrApyavAcinazca vyavadhAnAt, kartrApyavAci tu yadi dhAtoH prAk syAt tadA tasyAnavyayatvAt mo'nta upapadyate, ato vijJAyate duHsvISato dhAtoH kartrApyavAcinA prAkprayoge vyavadhIyanta iti tadapyasat - duHkhISatA dhAtorAntarye'pi mopapatteH "kRt sagatikArakasyApi" 35 [ 7. 4 117. ] iti kRddhahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNaM bhavatIti gatisaMjJakavyavadhAne'pi kartrApyavAcinA mo'nta upapadyate, ato na khittvaM sudurostatra prayoge jJApakaM bhavati, anyathA nupapadyamAno hi bhAvo bhAvAntarasya jJApako bhavati ucyate 70 / udAharati- praNayatItyAdinA / praNayatIti yadyapi "g prApaNe" iti vacanAd 'nI'dhAtuH prApaNArthakastathApi dhAtUnAmanekArthatvena snehArthakaH tamevArtha prazabdo dyotayatIti bhavati tasya dhAtvarthadyotakatvam evaM pariNayatItyatrApi 'nI' dhAtoH prApaNArthatvena prasiddhasya pANigrahaNapUrvakasvIkaraNamarthaH, tamevArthaM 75 parizabdo dyotayati / abhiSiJcatIti- "SicIMt kSaraNe" iti vacanAt sAmAnyena sekArthasya 'sic' dhAtoriha vidhivizeSasambaddhasekArthatvam, tamarthamabhizabdo yotayati, 'rAjye abhiSivati' ityAdau tathA pratIteH evaM - niSiJcatIti- atra tasyaiva / duHkhISataH paro yaH kartA ApyaM ca tataH parAd bhU-kRgaH khalU, 40 iti zrutikramAzrayeNAbhisambandhAd vyavahitaH prayogo bhavati / / ' sic' dhAtorgarbhAzayAdhikaraNakadhAtutyAgo'rthaH, nizabdazca tadarthaM - 80 "nipAtAcopasargAzca dhAtavazcetyamI trayaH / 65 anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam // " : iti vacanAdupasargA bahvarthAH, tatra yatra pUjArthe 'su ati' ityetau prayujyete tatra tayorupasargasaMjJA netyarthaH evamanyatrApi yojanIyam, varjayitveti kathanena teSAmuddezyakoTibahirbhAvaH sUcitaH, eteSAmupasargasaMjJA neti tu phalitArthakathanaM sUtrAkSaraistathArthasyAlAbhAt /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte dyotakaH / pralambha iti-"DulabhiS prAptau" iti vacanAt / mAdriyante / laghunyAsakArastu-"vIpsArthenAbhinA yogAt sAmAnyataH prAptyarthakasya 'labhUdhAtorvacane vRttiH, prazabdazca "lakSaNavIpsya." [2. 2. 36.] iti dvitIyA" ityAha, tayotakaH; upalambha iti-atra ca sAkSAtprAptirarthaH, upa- tanna manoramam-tatra sUtra "eSvartheSu vartamAnAdaminA yuktAt." zabdazca tayotakaH / yadyapi iti vRttigranthavirodhAt , "vIpsA tu dvivacanadyotyaiva" iti 5 "upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / khagranthavirodhAt , prAdInAM dyotakatvamiti prakRtasUtrAmiprAya- 45 prahArA''hAra-saMhAra-vihAra-pratihAravat // " virodhAca, abhervI sArthatve dyotakatvaM na syAt , tathA ca vIpsA ityuktAdazA upasargasyArthAntaramApakatvaM pratIyate tathApi tasya / dvivacanavAcyaiva taddyotako'bhiriti khIkaraNIyam / tathAhitadarthadyotakatAnivandhanamevArthAntaraprApakatvajJAnamiti na tasyArthA- "vIpsAyAm" [ 5. 4. 80.] iti sUtre vRkSaM vRkSaM siJcatItyeva ntaravAcakatvamiti vizadavyAnyatra nirUpitam / prayogaH pradarzitaH, na tvabhaH prayogaH kRtaH / tathA ca vRkSega yogo 10 upasargasaMjJAyAH phalamAha--eSapasargasaMjJAyAmityAdi-na dhAnuneti dhAtvarthadyotakatvAbhAvena tasyopasargasaMjJA na bhavatIti 50 prAdInAmupasargasaMjJAyAM kRtAyAm, eyu-prayogeSu yathAyathaM | tannimittaM SatvaM na bhavati, dhAtorilasyAbhAve tu yathAkathaJcit NatvAdayaH siddhA iti bhaavH| yadyapi 'nI'dhAtardhAtapATe "NIMga samabhivyAhatasyopasargatve SatvaM syAditi bhAvaH / avyAkhyA zaGkA prApaNe" iti NaghaTita eva paThitastathApi "pATheghAvAdegA naH" pariharati-pragatA nAyakA yasmAdityAdinA-"garalaM gatau" [2.3. 97.1 iti Namya no bhavati. praviziSTayarthavivakSAyAM iti 'gam' dhAtuH, tato bhUte katarikta-gatazabdaH tena prazabdasya 15 prazthecchayA prayujyate, dhAtoryathAkhaM lkssnnvaakyairvrtmaanaatin| "gatikanyaH0" [ 3. 1. 42.] iti samAse-pragatazabdaH, 55 zab , prasyAnenopasargatve "adurupasargAntaroNa."[2.3.77 7 'nI'dhAtoH kartari Nake vRddhAvAyAdeze ca-nAyakazabdaH, tena iti nasya Natve-praNayati. pariNayati, iti bhavati / / pragatazabdasya "uSTramukhAdayaH" [3. 1. 23. ] iti bahuvrIhievaM 'sica'dhAtudhAtupAThe "SicIt kSaraNe" iti paTita eva ! mamAse gatazabdalope ca pranaHyakazabdaH / atrAyamAzayaH-dhAtopaThitastathApi "paH saH." [2. 3. 98.] iti Sasya so| riti padopAdAnena pUrvakAtivyAptivAraNe'pi 'pranAyako dezaH' 20 bhavati, abhizvecchayA, vakturvivakSApUrvako hi zabdaprayogaH, tadanu / ityAdI dhAtusambandhasattve'pyupasargatvaprayuktaNatvarUpakAryAdarzanena 60 tyAdau ze vikaraNe pare "mucAdi." [4. 4. 99.1 iti ne tavAvyAptiriti zaGkA na kAryA, yato'tra pragatA nAyakA tasya "nA." [ 1. 3. 39.] iti akAre, sakArasya ca yasmAdityarthasya pratIyamAnatvena 'gam'dhAtunaiva sambandhasya lAbhAt "sthA-seni-sedha-sica." ! 2.3. 41. 1 iti Satve- tannirUpitamevopasargatvaM prazabdasya, na tu samabhivyAhRtanIdhAtu abhiSiJcati, niSiJcati, iti bhavati / 'labha'dhAtoH nirUpitam, iti na nIdhAtorupasarganimittakakAryabhAktvamiti, OM"bhAvAkoMH" [5. 3. 18.] iti pani "upasargat khal-: tama hetumAha-yenaiva dhAtuneti / yenaiva dhAtunA sambaddhA 65 ghozca" [ 4. 4. 107. iti ne tasya "na." [1.3. / iti - 'yenaiva sambaddhAH' ityetAvati kathite'pi prakRtArthalAbha39. ] makAre-pralambhaH , upalambhaH , iti bhavati, ubhayatra sambhAvanAyAmapi dhAtupadamatra dhAtUpasargabhAvasambandhaviSayatAyAM "gati0"[3.1.42.1 iti samAsaH / ete ca vidhaya upa-) tAtparyaprAhakam, prakRtArthazca yadyapi sAmIpyamUlaka eva tathApi sagenimittA iti spaSTameva / padakRtyaM darzayati-dhAtoriti / sUribhiArASTravacanatvenopanyasta iti pratIyate / 30 kimiti-dhAtvarthadyotaka eva prAdirupasargasaMjJaka ityarthAzrayaNa- IdRzaM sthalAntaramapyAha-evaM-pracheko deza iti-70 prayojanaM kimiti pRcchArthaH / pratyudAharaNenottarayati-vRkSa "Rchat indriyapralaya-mRrtibhAvayoH" iti 'Rccha' dhAtuH, indriyANAM pralaye mohe, mUrtibhAve ca vartate, ataH kartari vRkSamami siJcatIti-atrAbhinA vRkSasya yogo na tu "sic- | dhAtoriti tasya dhAtvarthayotakatvAbhAvaH. tena copasargavAbhAvAnna Nakapratyaye-'acchaka zabdo bhavati, atrApi pragatA RcchakA yasmAditi vigrahe prazabdasya 'gam dhAtuM pratyevopasargatvaM, na tu sasya patvam , atra 'abhi' ityanena vRkSANAM sicinaa'bhismbndho| RkArAdidhAtuM pratIti "RtyArupasargasya" [ 1. 2. 9.] 75 dyotyate, na siciH, yadi dhAloriti nocyeta tadA prAdimAtrasya : stha : ityArAdezo na bhavati, kintu "avarNasyevarNA" [1. 2. 6.] saMjJA syAt , tatadhAtrApi syAditi SatvaM prasajyeta, tadvAraNAya / * ityagaMdeza eva bhavati / dhAtorityucyata iti bhAvaH / atra "lakSaNavIpsyetyambhUteSvabhinA" / ayaM bhAvaH - antarbhUtagatArthena prazabdena pratyayArthaH kartA .[2. 2. 36.] iti dvitIyA, "vIpsAyAm" [7. 4.80.] vizeSyate, na acchatiH, RcchadarthaH ] yadi dhAtoriti nocyeta iti ca dvirbhAvaH / anye tu dvivaMcanasyeva dyotakatvamAhuH, tadartha- tadA prAdimAtrasya saMjJA syAt. tatazcAtrApi syAditi ArAdezaH 80 40 kasamabhivyAhAre cAbheH karmapravacanIyasaMjJayopasargasaMjJAyA bAdha- / prasajyeta tadvAraNAya dhAtorityucyate /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 1.] vRkSaM vRkSamabhi siJcatItyatra dhAtUpAdAnAbhAve satyapyupasargatve | iti ca samAse prAktvaM tu bhavatyeva / atra 'dhAtvarthaH prazasyate' sAmarthyAbhAvAt SatvAbhAvo vaktuM zakyaH, dhAtorityupanyAsastu- | iti 'sekAdirUpadhAtvarthe prAzastyaM dyotyate' iti tAtparyakam , atra sambandhadyotitvAdabheH sambandhasya ca dvitIyamantareNAyogAd dhunyAsakRtaH-"zobhanatvodbhAvanena sici-stotyorarthasya kartuH dhAtusambandhitvaM manyeta, naivaM mantavyam , ayaM vRkSasambandhI na pUjA pratIyate" ityAhuH, tasya ,pUjitakriyAkartRtvena kartari 5 sicestadarthAnavadyotanAt , antara jo hi yo dhAtvarthadyotI, yenA pUjyatvabodhaH pANika iti tAtparyam, zrUyamANazabdArthastu 46 vayavena yukto dhAturviziSThamarthamAha sa dhAtorityucyate, nedRza mocitaH, yato dhAtvarthaprazaMsayaiva dyotakatvazaktarupakSINatayA ityatadIyatvakhyApanArthaH / 'praccheka' ityabArAdeze hi na sAmadhye- kartapUjApratyAyakatvaM tayorasambhavi zabda-buddhi-karmaNAM viramya mapazyata, apadAvApAnAta, samathaH padAvAmA 7.4. 11.Jj vyApArAbhAvAt , vaktayoddhavyavaiziSTyAdijJAnasahakRtavyaJjanAityasya padavidhAvevopasthAnAdityapi vicAro bhavati / tyopasthitArthena kasyApi zabdasya tadarthavattvavyavahAro na yuktaH, 10 ayamarthazca pANinIyatantre'pItthameva samarthitaH, tathAhi-na ca tathAbhUtArthena pUjArthatvaM tayoH syAditi na to vyAvo 50 "gatizca" [pA. sU. 1.4. 49.] iti sUtre bhASye syAtAmiti / kriyAvizeSAdhikaraNe vicAryate-"gatyupasargasaMjJAH kriyAyoge, khatI pUjArthadyotakAveveti tayostattvAvyabhicArAt 'svatI yatkiyAyuktAstaM pratIti vacanam" [ vArtikam ], gatyupasargasaMjJAH | varjayitvA' ityeva vaktavyaM, na tu tatra pUjArthatvavizeSaNamucitaM kriyAyoge, yatkriyAyuktAstaM prati galyupasargasaMjJA bhavantIti "sambhava-vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat" iti 15 vaktavyam / kiM prayojanam ! "prayojana paJ-Satva Natve" | nyAyAt, ityAzayavAnAzaGkate-pUjAgrahaNaM kimiti 155 [vArtikam ], pravRddho bhAvaH-prabhAvaH, anupasarge iti pratiSedho | uttarayati - suSiktaM nAma kiM tavAti-atra kasyacit mA bhUt / Satvam-pragatA nAyakA yasmAt-pranAyako grAmaH, sekaH kAkA kutsyate. saSikta-tvayA samyaka siktaM, kintu atraupasargAditi NatvaM mA bhUt / "vRddhividhau ca dhAtugrahaNA- asmin suseke kRte sati, tava-sekturbhavataH, kiM-na kiJcida narthakyam" [vArtikam] vRddhividhau ca dhAtugrahaNamanarthakam | pItyarthaH nAma-vAkyAlajhAre. atra nindA gamyate. tathA ca 20"upasargAti dhAtA"pA. sU0 6.2. 21.] iti / tatra svabhAvataH pUjArthakatve'pi pUjAyAmatrAprayuktatvenopasagesvAt 60 dhAtuprahaNasyetat prayojana miha mA bhUta-prarSabhaM vanamiti 1 "gati."3.1. 42.1 iti samAse SatvaM bhavatyevetyAzayaH / kriyamANe cApi dhAtugrahaNe parchaka ityatra prApnoti, yakriyAyu- tadAha-dhAtvartho'tra kutsyata iti / kAstaM pratIti vacanAnna bhavati" iti, spaSTam / gatArthakAdhiparivarjanaphalaM darzayitumavatArayati-gatArthAuktazcAyamarthaH "RtyArupasargasya" [1. 2. 5.] iti | piparI iti -athemA yadi gataH-apetaH, arthaH-abhidheya25 sUtrabRhadvRttAvapi vacanarUpeNaiva / vastutastu-nedamapUrva vacanam, mAbhyAmityanabhidheyau gatAryo, yathA-padAvayavA varNAH, te hi65 api tu "pratyAsannaiva kriyopasargeNa dyolate" iti nyAyavyutpA- | samudAyasampAdanAyopAdIyante, sa samudAyo vAcako na tu te, danamAtram, pratyAsattivArthataH zabdatazca prAdheti srvessttsiddhiH| teSAmeva vAcakatve'pi yugyavAhakavat parasparasApekSA vAcakAH, pUjArthasvatyAdivarjanaM kimiti-ayamAzayaH-yatra na pratyekamityanarthakAH, tatra dhAtoH sambandhAbhAvAdaprasaGgaH prAktvokhArthameva prAdayo'bhidadhIraMstatra teSAM dhAtusambandhAbhAva iti pasargatvayorityanarthakaH pratiSedhaH / yadi gataH-pratipanno'nyataH 30 gatisaMjJAprAptireva nAstIti tarjanaM vyarthameveti / tatra pUrva pramANAntarAditi gatArthatvam, sa cAnyo yadi dhAturne dhAtunA 70 pUjArthakakhativarjana phalamupadarzayitumanA manAgavatArayati- tadarthaH pratipattuM zakyate, tathA hi-adhi-paryoruparibhAvaH sarvato pUjArtho svatI iti| atra phalamukhenottarayati--susiktami- | bhAvazcArthaH, na tAvAgaminA zakyau gantum , AgacchatIti hyAgamanaM tyArabhya SatvaM na bhavatItyantena-'sicdhAtoH "STugk | viziSTaM pratIyate, adhi-pariyoge tu 'adhyAgacchati, paryAgacchati' stuto" iti 'stu'dhAtozca bhAve ktapratyaye-sikta-stutazabdo bhavataH, ityuparibhAvaH sarvatobhAvazcAgamanasya pratIyate, tat kathamana33atra dyotyamarthamAdAyArthavattvaM gRhyate, tathA cAtra dhAtvarthaprazaMsAyo / yorgatArthatvamityata Aha-uparibhAva ityAdi / anyata75 dyotyAyAmupasargatvaM neSTaM, tasmin sati tanimittakaM "sthA-seni- | iti sAmAnyenopakSiptaM vizeSeNAha--prakaraNAderiti-Adisedha-sica." [2. 3. 40.] iti "upasargAt suga-suva-so- | zabdAd artha-zabdAntarasannidhiparigrahaH, sAmAnyazabdaprayogestu0" [2. 3. 35.] iti ca SatvaM syAt , sati ceSAM pi-arthAt prakaraNAt zabdAntarasamidheca vizeSa pratipattirbhavati, varjane upasargasaMjJA na bhavatIti patvaM na bhavati, "suH pUjAyAm" yathA-arthAt-'gopAlakamAhvaya mANavakamadhyApayiSyati' iti 40 [ 3. 1. 44. ] iti "atiratikrame ca" [ 3. 1. 45.] / bhaTTaputre prakaraNAt -'saindhavamAnaya' iti bhojane lavaNe, mRgayA-80
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pA. 1 sU. 1] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte yAmazveH zabdAntarasannidheH-'rAma-lakSmaNaiH' iti dAzarathI; | Agamanamiti, adhinA pariNA ca yoge-adhyAgamanam , tandu adhyartha uparibhAvaH paryarthazca sarvatobhAva Agamanasya | paryAgamanamiti, atra hyadhi-parizabdayorupasargatvAbhAvena "UryApratipanno bhavati. yadAha - "adheruparibhAvo'rthaH prastAvAdeH / dya0" [3. 1. 2.] iti gatisaMjJAvirahAdAgamanazabdena pratIyate / parezca sarvatobhAvo gatArthatvaM dvayostataH // " tathA "gati." [3. 1. 42.} iti samAso na bhavati, atazca 5 cedamudAharaNam-adhyAgacchatItyAdi-Aparvakasya "gamlaM naikArthyam , ekArthIbhAvApAdanaM samAsaH, samasanaM saMkSepaNaM samAsa 45 gato" iti 'gama'dhAtorvartamAnAtivi zavi "gAmi0"[4.2.1 iti hi mahatI saMjJeyamanvarthA, tatazca "nAnaH prathamaikadvibaho" 106 ] iti masya chAdeze-Agacchati, adhizcacchayA, vaktu- [2. 2. 31.] ityekArthavRttaH siH 'ekArthavRttirAgamanazabda vivakSApUrvikA hi zabdapratipattiH / | eva' iti tata eva bhavati, na samudAyAt , tatazca syantaH __ atrAyaM saMkSiptArthaH-gatArthAvadhi-parI iti-gataH dhAtuta ! [prathamAntaH ] sa evocyate "pratyayaH prakRyAdeH" [5. 4. 115.] 10 eva prakaraNAdivaiziSTayAdavagataH, arthaH-yolyo yayostAdRzau / iti vacanAt , tatazcAdhyAgamanaM prayojanamasya paryAgamana prayojana-50 yAvadhiparI tau varjayitveti prAdivizeSaNatayoktavAdagrimaprayoga- | masyati "prayojanam" [6. 4. 117.] iti prathamAntAducyayostayorupasargasaMjJAbhAvAt prAkprayoganiyamAbhAvaH, tadAha-mAnasya ikaNaH saiva prakRtiriti tasmin ikaNi "vRddhiH svareadhyAgacchatItyAdinA / gatArthatvaM tayoH spaSTayati-upari-vAdeH0" [7. 4. 1.] iti pratyAsatteH prakRtereva svarevAdeH bhAvaH ityAdinA-adhyAgacchatIyatroparibhAve'dhiH prayu- | svarasyocyamAnA vRddhiH [AkAra: ] Agamanazabdasyaiva bhavati, 15 jyate, paryAgacchatIlyatra ca sarvatobhAve pariH, to cArtho / nAdhyAgamanazabdasya na vA paryAgamanazabdasya 55 prakaraNAdina eva pratItAviti tayoranyataH pratIyamAnatvena | anyadapi phalamAha-paryAnItamityAdinA, ApUrvasya gatArthatvametayoriti bhAvaH / 'nI'dhAtoH karmaNi bhAve vAkta "gati."[3. 1. 42.] iti ___atha gatArthatve kathaM prayogaH ? uktArthAnAM hyaprayogo bhavati, samAse ca-AnItamiti, tataH pariNA yoge-paryAnItamiti, atra anyathAtiprasaGgAt , 'adhyAgacchati, Agacchatyadhi' iti hi ! parerupasargatvAbhAvAd "adurupasarga." [2. 3. 77.] iti 20 prayogAnuparatiH, ekaparyAyaprayoge savaiparyAyaprayogazca prasajyeta, / NatvaM na bhavati / 60 ucyate-uktArthAnAmapi loke prayogo dRzyate, yathA-'apUpau | 'gatArthAdhi-parivarja.' ityasminnasati atrApi prApnotIti dvAvAnaya, atithI dvau bhojaya' iti, nahi lokasya prayoga ! vyavacchethe darzite, tad adhi pari' ityetAyataiva va|pahitena prati gurulAghavasamIkSAsti, yadi syAdanyathAzabdasyaiva prayogaH | zakyaM vyavacchettuma, tasmin gatArthagrahaNamatiricyata ityasyAnyaM syAnnAnyathAkAraMzabdasya, RSabhazabdasyaiva syAnna vRSabhazabdasya, | vyavaccheSaM bubhutsamAnaH pRcchati-gatArthagrahaNaM kimititarUzabdasyaiva syAnna bhUmahA'nokahAdInAm ; na cAtiprasaGgaH, / 'gatArtha' ityasyA vayavasya, prahaNam-upAdAnamuccAraNam , kim-65 yathAdarzanaM prayogAt, na ca loke'tiprasahena prayogo dRzyate / / kimrthmityrthH| evaM pRSTo vyavacchecaM darzayati-adhyAgacchati, taduktam-"adhi-parI anarthako" [pA0 sU0 1. 4. 94.] | paryAgacchatIti-atra yadi 'gatArtha' ityadhi-pari vizeSaNe iti pANinIyasUtre mahAbhASye-"athavA nemAvanarthako / kiM tarhi - ! nopAdIyeta tadA'dhi-parimAtrasya pratiSedhaH syAt , tatra yathA anarthakAvityucyate ? anarthAntaravAcinAvanarthako, dhAtunoktAM | prakaraNAdibhyo'dhyarthasyoparibhAvasya paryarthasya ca sarvatobhAvasya 30 kriyAmAhatuH, tadaviziSTaM bhavati, yathA zo payaH" iti / dyotyasya pratipattau tayorathi-paryoH pratiSedho bhavati tathA'prati-70 imo dhAtuvAcyA prakaraNAdisamadhigatavizeSAM kriyAmAhatuH, tacca | pattAvapi syAt, sati tu 'gatArtha' ityasmin prakaraNAdestadarthakriyArUpamadhi-parisannidhAne'pyanAhitavizeSa bhavati, yathA zar3e pratipattAveva niSedhaH, na tvapratItAviti prakaraNAderanyatastadarthasthitaM payo na pRthak pratibhAti, iti tdaashyH| tataH zaktim- ' dyotane upasargasaMjJAsyeva pratiSedhAbhAvAt , tatazcAtra tatsanni "yadyevaM dhAtunoktatvAt tasyArthasyopasargaprayogo na prApnoti yogaziSTaH 'prAka ca' iti niyamo bhavati / 35 "uktArthAnAmaprayogaH" iti, samAdhatte-"uktArthAnAmapi prayogo sUtrastham 'atikamArthAti' iti padaM vyAkhyAtumavatAra-75 dRzyate, tadyathA-apUpo dvAvAnaya, brAhmaNoM dvAvAnaya, iti" yati-atikramArtho'tiriti / ayamatikama iti jJAte iti / AzayazcAsya pUrvameva prkttitH| __ : hyatikamabhAvAbhAvAbhyAM niSedhasya pravRttinivRttI jheye bhavata iti ___ phalAntaramapyAha--'adhyAgamanaM prayojanamasya' ityA. . tatsvarUpamAha-yadartha kriyetyAdi-kriyA nAma kAcit dinA 'pRthakpadatvAd' ityantena-ApUrvasya 'gam'dhAtoH kizcit phalamuddizya prArabhyate, sA yadartha- yasmai phalAyAnuSThIyate 40 klIbe bhAve'naTi "gati0" [3. 1. 42.] iti samAse- tasmin niSpanna tasyA uparamaNaM nyAyyam , tasmin niSpanne'pi 80
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1 :sU. 1] yA kriyAyAH pravRttiH so'trAtikamo vivkssitH| atisikaM | siddhyA vinApi prAdigrahaNaM prAdInAmeva tathAbhUtatvena grahaNaM bhavatA, atistutaM bhavatA, bhatikamArthe "atiratikrame syAditi prAdigrahaNa vyarthameva / pratyudAharaNenottarayati-punarnaca" [3. 1. 45.] iti samAsaH, zeSaM prAgvat / ati-matItyAdinA-punara' ityavyayaM; tata utpannavibhaktaranyayatvAllae krameNa sekaH stutizca kRtetyartha iti-anenAtikamArthatAM "NamaM prahRtve" "pAThe dhAtvAdegoM naH" [2. 3. 97.] iti Nasya 5 darzayati, anena ca 'atisitam, atistutam' ityanayorartha | natve 'nam'dhAtorvartamAnAprathamatrikaikavacane 'namati' iti, 43 AkhyAtaH, aparamapi yad darzitaM tadAha-atra SatvaM na sAdhuzabdo'tra kriyAvizeSaNaM, tasya napuMsakatvAd dvitIyAyA bhavatIti-aterupasargatvAbhAvAt "sthA-seni-sedha-sica0" [2. | lope 'sAdhu' iti, siJcatIti tu prAgvat / atrAya bhAvaH3.40.] iti "upasargAt suga-suva-sostu0"[2. 3.39.] paryudAsasya saharAvAhakatve'pi kena rUpeNa sAdRzyaM prAhyamityatra iti SatvaM na bhavatItyarthaH / ati siktvA , ati stutveti- niyAmakAmAvAdavyayatvena sAdRzya prahaNe 'punane mati' ityatra dhAtu 10 "prAkAle" [5. 4. 47.] iti ktvApratyaye'terupasargatvA- | sambandhavataH 'punar' zabdasyApyupasargatve tataH parasya nakArasya 50 bhAvAda "UryA."3.1.2. gatisaMjJAvirahAda "gati." ! "adurupasago." [2. 3. 77. ] iti NatvaM syAt ; dhAtvartha[ 3.1. 42.] iti samAso na bhavati, samAsAbhAvAt samAse vizeSaNatvena sAdRzyagrahaNe ca 'sAdhu sinchati' ityatra dhAtvarthasati bhavata uttarapadasyAvayavasya tavApratyayasya "anabaH ktavo | vizeSaNasya sAdhuzabdasyopasargasaMjJAyAM tataH parasya sikhateH sasya ya" [3. 2. 154.1 ityucyamAno yabAdezo na bhavati, "sthA-seni-sedha-sica0" [ 2. 3. 40.] iti SatvaM syAt , 15 etadevAha - atra samAsAbhAvAda yayAdezo na bhava- | ataH spaSTatayopasargasaMjJoddezyatvapratipattaye prAdigrahaNaM vidheyamiti 1 55 tIti-nanu "gati." [3. 1. 42.] iti samAso mA bhUt, athopasargANAM svabhAvavizeSAn darzayitumAha-dhAtvartha kintu 'atiratikrame ca" [ 3. 1. 45. ] iti samAso bhavi- bAdhate ityaadi| kazcit prAdInAmanyatamaH, dhAtvartha bAdhate dhyati, satyam-asti tena prAptiH, kintu tantra keSAJcit "khatI | dhAtupAThanirdiSTamartha zAbdabodhAviSayaM karoti, tadviparItaM vArtha pUjAyAm" itISTiH, tanmatenedamudAharaNaM veditavyamiti / yadvA bodhayatItyarthaH, kazcit prAdInAmanyatamaH,taM tacchandasya pradhAna20 svamate'pi bahulAdhikArAt "atiratikame ca" [ 3. 1. 45.] pUrvaparAmarzitvAd dhAtvartham , anuvartate anu-AnukUlyena tatpra- 60 iti samAso na bhavati, taduktaM tadvRttI -- "bahulAdhikArAdati- tItisampAdanaprAvaNyena, vartate-dhAtunA saha prayujyata evetyarthaH, kame kvacinna bhavati-ati stutvA. ati siktavA' iti / | taM vinA dhAtuHsvArtha prakAzayituM na zaknotIti dhAtvarthasampAdaka atikramagrahaNaM kimiti-atireva varjanIyo nArtha- tayA'vazyamapekSitatvAd dhAtunA saha nityayogabhAg bhavatIti vizeSaNamucitamiti praSTurAzayaH / pratyudAharati-ati- phalitArthaH sampadyate, tathA cAnuvartanamiha khaM vinA dhAtvarthapratIti25 zayyeti-"zI svapne" iti zIdhAtuH, atipUrvAta, tasmAt | virahe sati svasattve dhAtvarthapratItirUpaM grAhyam, sAmAnyato'nu-65 "prAkAle" [5. 4. 47.] iti ktvApratyayaH, atraatiH| vartana grahaNe tu 'anarthako'nyaH prayujyate' iti vakSyamANena vibhAgazIdhAtuM jaye| utkarSe vyavasthApayati, yathA praH-tiSThatiM gamane. bacanena saha bhedo na syAt / etAdRzavyAkhyAne ca vakSyamANam saca jayo nAtikramo na vA pUjA, ataH pUjAtikramabhinnArthatvenA- | 'AcAmati' ityudAharaNaM na maMgacchate, bhato laghunyAsakRtA matA terupasargatvaM, tato gatisaMjJayA samAse tavAyA yabAdeze "kiti | ntareNa vyavasthApitaM, yadAha-"idaM matAntareNotaM, khamate tu 30 yi zay" [4. 3. 105.1 iti dhAtoH 'zaya' ityAdeze ca- bAdhA syAt" iti / "camU adane" iti paThyate, Acamanamapya-70 'atizayya' iti, jitvA [utkaryeNa vartitvA] iti tadarthaH, | danavizeSa eveti na svamate bAdhati kaizcit samAdhIyate / apare sAmAnyenAtene svAtivarjane sati na syAdupasargatvamiti tu-RjumArgeNAnuvartanasyoktAlAbhAt, AcAmatItyudAharaNatatkRtagatisaMjJA-samAsa-yavAdezAdikamapi na syAditi noktarUpaM viDambanAJcaivamAhuH-"dazaite rAjamAtaGgAstasyaivAmI turAmAH" sidhyediti bhAvaH / atha 'pUjArthasu-gatArthAdhipari-pUjAtikamA- | ityatra "paTolapatraM pittanaM nAhI tasya kaphApahA" ityAdI cA35ti' iti kiM nocyate ? azokavanikAcodyametat , tathA vA | pradhAnasyApi pUrvasya tacchabdena parAmarzadarzanAt prastute tadA 15 itthaM vA vacane ko vizeSaH ? sarvathaikadhA tAvad vaktavyamiti / : dhAtuH parAmRzyate, arthavizeSo bhavatu vA mA, athApitaM dhAtum , kivaM nirdeze mAtrAgauravamapi bhavati 1 . vartate sarva vAkyaM sAvadhAraNaM bhavatIti nyAyAdavazyamanuprAdigrahaNaM kimiti-ayamAzayaH- 'dhAtvarthavizeSakatvena sarati, tathA cAcAmatItyatrArthabhede'pi na kApi bAdhA / prayuktasyopasargasaMjJA' ityarthasya 'pUjArthasvati.' ityAdinA varjanAt | ubhayamate'pi nityayogo darzito bhavatIti / anyaH tadbhimaH 40"paryudAsaH samprAhI." iti nyAyena tatsadRzasya prahaNalAmenaiva | kazcit prAdiH, tameva dhAtupAThapaThitamevArya, vizinaSTi 80
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 1] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte : vizeSeNa bodhayati / anyaH tadbhiH kazcit prAdiH, anarthakaH | ca-adhIte, "iMk smaraNe" asyApyadhinA yoge tivi guNe niSprayojanakaH, prayujyate spaSTapratipattyAdikRte dhAtunA saha | ca-adhyeti, imAvadhinaiva saha prayujyeta iti nityayogaH, prayukto bhavati / atrAya bhAvaH-yasya zabdasya vAcyaM dyotyaM vA | yadukka haimadhAtupArAyaNe-"iDikoradhinAvazyaMbhAvI yogaH bastu na sambhavati tasya vAkyArthe'nupayogAta prayogAnapapattiH / yadAha-kazcita tamanavartate" iti. "iTikA 5 syAdato'styamISAM dyotyo'rthaH, kevalaM yo dyolyo'rthastasya prakara- iti ca / "camU chamU jamU jimU adane" iti daNDakaH, ApUrvasya 45 pAdivazAt saMpratyayAd niSprayojanatocyate, dhAtUpasargayozca cameH "SThivUklamvAcamaH" [ 4. 2. 110 ] iti dIrghatvAdausAdhAraNArthatayA'dhikadyotyArthAbhAvAdAnarthakyamatrocyate pUrvA- AcAmati, pibati upaspRzatIti vA tadarthaH, "pibatyAcAryaiH, na tu sarvAtmanArthAbhAvAt / 'nikhaati, pralambate' ityatra cAmati dhayatyapi cUSati pIyate / pAne." "upaspRzati hi prakaraNAdisAmarthyAvagatavizeSAM dhAtunoktA kriyAM dyotayato | cAcAmatyam / AcamanArthake' iti cAkhyAtacandrikA, Al10 ni-prazabdau, taddhi kriyAlakSaNaM vastu viziSTaM ni-prazabdAsanni- | pUrvasyaiva camerdIrghavidhAnAd dIrghavidhAvADA saha nityayogaH / 50 dhAne'pyanAhitavizeSaM bhavati, yathA zo nyastaM kSIraM zauklyenA- | "cakSika vyaktAyAM vAci" AGA yoge tepratyaye "saMyogasyAdo" viziSTaM zaGkhAt / tadatra viSaye dhAtoni-prazabdayozca sAhAyaka- [2. 1. 88.] iti kalope "tavargasya." { 1. 3. 60.] maGgIkartavyamiti / iti tasya TakAre-AcaSTe, tyAdipratyayeSu AGasahitasya . evaM prAdIn caturdhA vibhajya prathamaprakAramudAhartumAha-bAdhate ! pArAyaNAdAbudAharaNAt cakSerAlA nityaM yogaH / "ano rudhiMca 15 yathA-pratiSThate ityAdi / "ThAM gatinivRttau" "SaH so0" | kAme" kAma icchA, anupUrvo rudhiH kAme divAdiH, tepratyaye zye 55 [2. 3. 98.] iti Sasya satve nimittApAye naimittakasyApya- | ca - anurudhyate, atra kAmArthe nityamanunA yogH| "loka pAyaH* iti nyAyAt Thasya thatve'nukhArasyettvAt 'sthA' ityasya darzane" asyaiva bhAsArthatve curAditve prayoge NijAdau-pralokapratinA yoge "saM-vi-prAvAt" [3.3.63.] ityAtmanepade varta- yati, atra nityayogaH sudhIbhiranveSyaH, yataH pArAyaNe loka mAnAprathamatrikaikavacane tepratyaye "zrauti." [4. 2. 108.1 yatItyudAhRtamasti / 'pralokayati' ityasya sthAne 'prazlokayati' 20 iti tiSThAdeze zavi ca-pratiSThate. atra pratizabdo gatinivRtti- | iti pAThakalpanaM yadA tadA bhavati nityayogaH, yathA zlokairupa-60 rUpamartha prabAdhya prasthAnarUpamayaM dyotayati, "pratiSThate'yatyayate | stotItyupazlokayati, tathA zlokaH prastotIti prazlokayati, atra vrajatyayati gacchati" ityAkhyAtacandrikA / "smaM cintAyAm" | prazabdasyAvazyaM prayogaH, yadAhAcArya:-"yatrAnekavizeSaNaviziSTA asya prazabdayoge tivi zavi guNe ca-prasmarati, atra prazabda kriyA pratyayArthastatra kriyAvizeSAbhivyaktaye yukta upasarga prayogaH" cintArUpamartha prabAdhya vismaraNarUpamartha dyotayati, "vismRtyAM) iti, prazabdasya sautiM prati, tatsthAnApannapratyayaM prati vopasargatvaM vismarati ca, spUrchati prasmaratyapi" ityAkhyAtacandrikA / "vasaM na tu zlokaM pratIti carcA tu yathA nocitA tathAgre vakSyate // 2 // 65 nivAse" asya prazabdayoge tivi zavi ca-pravasati, ana tRtIyaprakAramudAhartumAha-tameva vizinaSTi, yathAprazabdo nivAsArtha pravAdhya pravAsArtha dyotayati / "lIMc | prapacatItyAdi / "DupacI pAke" iti 'pac'dhAtoH prazabdayoge zleSaNe" asya prazabdayoge tepratyaye zye ca-pralIyate, atra tivi zavi ca-prapacati, "DuiMga karaNe" iti 'kR'dhAtoH prazabdaH zleSaNArtha prabAdhya vinAzArtha dyotayati, "vinazyati / prazabdayoge tivi uH, tasmin sati RkAsyokArasya ca guNe30 vilIyate, pralIyate vinAze'mI" ityAkhyAtacandrikA, eSu catuSu | prakaroti, "ana zvasak prANane" iti 'an' dhAtoH prazabdayoge 70 dRSTAntepapasargamahinA dhAturviparItamartha bodhayati / "ikssi| tivi tasyAdAviTi sandhau nasya Natve ca-prANiti. "azaza darzane" asya pratinA yoge tepratyaye zavi ca-pratIkSate. "palam / bhojane" asya prazabdayoge tivinAyo sandhI ca-prAznAti, rakSaNe" asya pratinA yoge Nici tivi zavi vRddhayAdau ca- | "IkSi darzane" iti 'I'dhAtornirA nisA vA yoge tepratyaye pratipAlayati, iha pratizabdo darzanArya rakSaNArtha ca prabAdhya | zavi sve ca-nirIkSate, "tapaM dhUpa saMtApe" iti 'tap'35 pratIkSArtha dyotayati, IkSati-pAlayatI dhAtU pratizabdamahimnA | dhAtornisA yoge tivi zavi "nisastape'nAsevAyAm" [ 2. 3.75 pratIkSArUpamarthAntaraM bodhayataH / "pratIkSate pratIkSAyAM syurAgama- 35.] iti sasya Satve tasya ratve ca-niSTapati suvarNa, yate tthaa| anupAlayatItyete pratipAlayatIti ca // " ityAkhyAta. sakRdagniM sparzayatItyarthaH / eSu prapacatyAdiSu pAkAdayo'rthAH candrikA / eSu SaTsvapyudAharaNeSUpasargeNa dhAtvarthabAdhaH // 1 // prAdinA prakarSAdirUpeNa vizeSyante // 3 // atha dvitIyaM prakAramudAhartumAha-tamanuvartate, yathA- atha caturtha prakAramudAhartumAha-anarthako yathA-pralambate 40 adhIte ityAdi / "iMk adhyayane" asyAdhinA yoge tepratyaye ! ityAdi-"lavuG avalaMsane ca" cakArAcchabde, udittvAcAgame 80 2 siddhahemacandra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / nasya matve 'lambU' dhAtoH preNa yoge te pratyaye zavi ca - pralambate, "arthaNi upayAcane" iti 'artha' dhAtoH preNa yoge Nici tepratyaye zavi guNe'yAdeze sandhau ca prArthayate, "ji jri abhibhave" 'iti 'ji' dhAtorvinA yoge "parA-vejai:" [ 3.3.28. ] ityA | copasargasaMkhyAvRddhAvarthAvagatavapi bheda iti nAnarthakyamupa5tmanepade tepratyaye zaci guNe'yAdeze ca vijayate, "jJAMza sargAntarANAm / tathA 'na vyavahitaH' ityatra vyavahitapadaM 45 avabodhane" iti 'jJA' dhAtorvinA yoge tivi zrAyAM "jA prAdyanyavyavadhAnaparaM, vijAtIyasyaiva vyavadhAyakatvadarzanAditi jJA-jano0"[ 4. 2. 104 ] iti jAdeze ca vijAnAti, hyAdiSu dhAtvavyavahitaprathamAdinA dvitIyAdInAM vyavadhAne'pi 'na "mIla0 nimeSaNe" nimeSaNaM saMkocaH, iti 'nIla' dhAtorninA yoge vyavahitaH' iti niyamazcAritArthaM bhajate / tivi zavi ca- nimIlati, "khaju gativaikalye" udittvAnnAgame 10 nasya ca natve 'khaJ'dhAtorninA yoge tivizavica-nikhaJjati, "rajI rAge" asya ninA yoge tivi zavi "akaTU ghinova0" [ 4. 2. 50. ] iti nakAralope ca nirajati, atra akAradarzane'pi " nakArajAvanusvAra-paJcamau dhuTi dhAtuSu" iti nakArasya natvamiti tasya lopaH / eSu saptasvapyudAharaNeSu dhAtupAThapaThitArtha15 mAtrabodhAt prAdInAmanadhikArdhanodhakatvarUpamanarthakatvamava atha dhAtUpasargasambandhasya prakaraNAt tatra dhAtoH pUrvamupasargayoga uta kriyAnirvartakakArakavAcipratyayena tannimittena va kAryeNa 50 yoga iti sandehe nizcetuM prakramate atha kiM dhAturityAdinA / kriyAvizeSakeNa dhAtunA sAmAnyenAbhihitAyAH kriyAyA viziSTa rUpasyAdhAyakena, upasargeNa uta athavA, sAdhanAbhidhAyinA sAdhanaM karyAdikArakaM, tadabhidhAyinA - tadvAcakena, pratyayenaH / atra matAntaramAha - sAdhaneneti keciditi pUrva 55 dhAtuH sAdhanena yujyate iti kecidAhuriti zeSaH / tatra hetumAhasAdhanaM hi kriyAM nirvartayatItyAdi / bhayamAzayaH- upasarge hi dhAtvarthaMrUpakriyAyA vizeSakaH, kriyA ca sAdhyakharUpA sAdhanena 10 [ pA0 1 sU0 1] harati, AGA yoge tvAharati, atraikaH prAdiH vyAharatI - tyatra dvau, abhivyAharatItyatra trayaH, samabhivyAharatItyatra catvAraH prasamabhivyAharatItyatra ca paJceti / bhava seyamiti // 4 // nanvevaM prAdInAM caturdhA vibhajanaM yadupavarNitaM tanna cAru sAGkaryAt, tathAhi dvitIyaprakAre pradarzitasya 'adhIte' ityAdezva turthaprakAre samavatArAtU yatastatropavarNitasyAdhikArthAnava-nirvartyate, anirvRtta svarUpAyAzca tasyAH padArthAntareNAnvaye'yogya20 bodhakatvarUpAnarthakya syAtrApi sadbhAvaH evaM dvitIyaprakAre darzitasya 'bhAcAmati' ityasyAdanabhinnatve prathamaprakAre'danavizeSatve cAcamanasya tRtIyaprakAre samavatArAditi cet ? ucyatesvavirahe yamarthaM dhAturabhidadhAti tamartha prabAdhya viparIta martha marthAntaraM vA yo dyotayet tatra prathamaprakAraH, svasannidhAne'rthakRta tvAt / tadAha abhinirvRttasya ceti / ca punaH, abhi-60 nirvRttasya sAdhanasambandhena labdhasvarUpasya kriyArUpasyArthasya, vizeSaH prakarSAdirUpaH, upasargeNa prAdinA, vaktuM bodhayitum, zakyaH, asato vizeSayitumazakyatvAditi bhAvaH / etanmataM prativatumAha- tadayuktamiti / kuta ityAha-yo hItyAdi / hi | 25 vailakSaNyaM bhavatu vA na vA, kintu yena saha dhAtornityaM yogastatra | yataH, yo dhAtupasargayoH, abhisambandhaH vizeSyavizeSaNa - 65 dvitIyaprakAraH, svavirahe yo'rthastameva yo vizeSayati tatra | bhAvavizeSarUpaH tam abhyantarIkRtya [ pUrva ] svabodhyaM tRtIya prakAraH, svavirahe svasannidhAne ca yatraka evArthastatra caturthaH kRtvA dhAtuH sAdhanena yujyate sAdhanena kartrAdinA prakAraH, ityevaM vibhAgatAtparyAnna kazcid doSaH, 'adhIte' ityAdau tadbodhakapratyayena tanimittakena kAryeNa ca sambadhyate, kuta 'AcAmati' ityAdI cAvinA AvA rahitasya prayoga eva ityAha- yasmAd viziSTaiveti-upasargadyotyArthavizeSitaiva kriyA 30 nAstIti kA tatrArthacarcA ? / 'prAdiH' ityekavacanena pratyekameva sAdhanena sAdhyate, hi yataH, sAdhanAllabdhasvarUpA sAdhana - 70 prAdayo dhAtoH prAk prayujyamAnA upasargasaMjJA bhavantItyartha- sambandhaprayojya svarUpalAbhavatI sadI, anyataH upasargAt, syAvagatI pratiprayogameka eva prAdiH prayujyetetyAzaGkApanodAya vizeSam upasargasambandhaprayojyaM vizeSaM na labhate ityanvayaH / spaSTayati- eSAM cA paJcabhyaH prAyeNa prayogo bhavatIti nigamayati-tasmAditi / ekamArabhya paJcasaMkhyAparyantaM yathAyathamarthAvabodhAya prayogo 35 bhavatItyarthaH / tatra nimittaM kimityAha-prAyeNeti bAhulyena tathAprayogANAmupalabhyamAnatvameva tatra hetuH, nAnyat kicidiha : vinigamakamiti bhAvaH / prayujyamAnazabdAnAmeva vyAkaraNenAnvAkhyAnaM vidhIyate, dRzyate ca tatra tatropasargANAM tathAprayoga bAhulyeneti tadeva khIkriyata iti tattvam / tadevodAharati etAdRzasiddhAnta phalamAha --samaskarodityAdinA, ayaM bhAvaH - sampUrvasya kRdhAtoH ssaTi yastanyA divi u-guNA- SDAmAdI 75 kRte - samaskaroditi rUpaM bhavati, atra pUrvaM dhAtorupasargasambandhena pUrvopasthitatayA'ntaraGgatvAt "sampareH kRgaH ssaTa [ 4491] iti prathamaM ssaTi pazcAt 'skR' ityasyAdAvaTi samaskaroditi bhavati, pUrva sAdhanasambandhe tu tatkAryasyATosnta 40 AharatItyAdinA / "haMg haraNe" asya tivi zavi guNe ca-ratvena pUrvamaTi tasaH 'akR' ityasya ssaTi saMskarodityaniSTaM 80
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 1] : kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 1.1 rUpaM syAt / evaM ssaTi parokSANa pratyayAdau ca kRte-saMcaskAra | sthAdapi buddhiviSayIkRtAdapi, sambandhAda dhAtvarthopasargArthaiti rUpaM bhavati, ana pUrva ssaTi 'skR' ityasya dvivacane 'skRskR' / sambandhAta . abhisambandhAta iti prastatapAThAdare tu buddhiityavasthAyAM pUrvasya sakArasya luki kArasyAkAre kakArasya | viSayIkRtAd dhAtUpasarthayorvizeSyavizeSaNabhAvavizeSarUpAt cakAre, dvitIyasya RkArasyArAdeze-'saMcaskAra' iti rUpaM bhavati, | sambandhAdityarthaH, abhyantarIkRtaH dhAtunA svajanyabodhaviSaya5 atrApi pUrva sAdhanasambandhe prAgeva dvitve 'kRkR' iti jAte | tayAntaHkRtaH, bhedaH upasargadyolyArthakRto vizeSaH, padakAle 45 pazcAt ssaTi 'saMzcakAra' ityAyaniSTa rUpamApadyateti / | upasargasambaddhadhAtupratyayasamamivyAhArarUpaprayogakAle, prakA na kevalaM ssaTi 'samaskarot , saMcaskAra' iti prayogasiddhayarthameva | zyate tena padena zroturbuddhiviSayatAM nIyate / bIjakAle phalAnAM dhAtUpasargayoH pUrva sambandhaH svIkriyate, kintu tatra kAraNAntara- svAbhAvikarUparasAdiSu vizeSa prAdurbhAvayituM lAkSArasAdinA mpystiityaah-atshcvmiti| ca ayaM cazabdo hetvantaraM sekadravyeNa rUpAdiparivRttiprayojakena bIjAnAM sekenAne tatra 10 samucinoti, tadevAha-ataH anantaraM vakSyamANatayA hRdi | bhAviphaleSu rUparasAdivizeSo jAyate iti lokaprasiddhiH / tatra 50 vartamAnAd 'upAsya te guruH' ityasyAnyathAnupapadyamAnatvarUpahetoH, | yathA bIjakAlakRtena lAkSArasAdisekena phalakAle'nupasthitenApi evaM pUrva dhAturupasargeNa yujyate iti svIkAraH, ka kathaM cAnya- pUrvakAlikasambandhena jAyamAnA varNarasAdivattA phalakAle prakaTIthAnupapadyamAnatvamityAha-pUrva hi dhAtorityAdi / aya- bhavati, tathA buddhAveva kRtenopasargArthasambandhena jAyamAna upa mAzayaH-dhAtavo dvividhAH-sakarmakA akarmakAca, akarmakA | sargArthasambandhakRto vizeSaH sopasargaprayogakAle prakaTIbhavati / 15 upasargavazAt sakarmakA api bhavanti, yathA-bhavati, anubhavatIti, tathA ca pUrvamupasargayoga ityasya dhAtoH pUrvamupasargayogastata 55 sakarmakAddhAtoH karmaNi prayogo bhavati [kRtya-ka-khalA Atmane | upasargasaMjJakaprAdiyogAt pUrva sAdhanayogaH, tata upasargaprayoga padaM ca karmaNi bhavatItyarthaH ], yathA-pacyate odanaH, akarmakA- ityaDAgamAdInAmupasargAt paratvaM, ssaDAgamAdInAM copasargasambadAtostu bhAve prayogo bhavati [kRtya-kta-khalA AtmanepadaM ca |ndhena jAyamAnAnAmaDAgamAditaH pUrvapravRttikatvaM siyatIti na bhAve bhavatItyarthaH ], yathA-caitreNa sthIyate. 'prastute-"Asika | kAcidanupapattiH / ayamAzayaH-upasargA vastato dhAtvavayavabhUtA 20 upavezane" ityakarmaka As' dhAtuH, akarmakatvAcca bhAve prayogo. kevalamaDAgamAdivyavasthArtha teSAM pArthakyaM kalpyate, tatazca 60 bhavati, yathA-'Asyate guruNA' iti, bhayamupasargavazAt sakarma- dhAtUpasargayoH kAryasyAntaraGgatvaM sidhyatIti tAdRzaM kArya sarvako'pi bhavati, yathA-'gurumupAste' iti, upasargamantarA-upa- | kAryebhyaH pUrvameva kriyate / sargasambandhaM vinA tu akarmaka eva, athopasargAt prAgeva dhAtoH ityaM pUrvamupasargasambandhakRtasya kAryasya pravRttau sAdhitAyAM sAdhanena sambandhe'karmakatvAd bhAve eva prayogaH syAt , na tu | zakte-yadyevamityAdinA-"iMNka gatau" asyopena yoge 25 karmaNi, tathA ca 'upAsyate guruH' iti karmaNi prayogo'nupapannaH | "iMka adhyayane" asyAdhinA yoge "prAkkAle" [5.4.47.] 65 syAt, tadupapattaye pUrvamupasargeNa saha sambandhaH svIkAryaH, tathA | iti kyA, "dhAtoH pUjA." | 3. 1. 1.] ityupasargasaMjJA, ca pUrvamupena sambandhAt sevArthatvena 'As' dhAtuH sakarmako | "Aya." [ 3.1.2.] iti gatisaMjJA, "gati-kvanya." [ 3. bhavati, bhavati ca tataH karmaNi pryogH| / 1.42.] iti samAsaH, "anaJaH ktvo yap" 3. 2. 154.] punarAzA samAdhatte-na caitad vAcyamityAdinA, | iti yavAdezaH, "hasvasya taH." [4.4. 113.7 iti 30 ayamAzayaH-kriyA hi na svataH kharUpaM labhate, api tu takAre'ntAgame, prathame "avarNasye0" [ 2. 1. 6.] ityekAre, 70 sAdhanasambandheneva, sAdhanavizeSasambandhakRtaH eva kartRkAla- dvitIye "samAnAnAM tena dIrghaH" [2. 1. 1.] itIkAre casaMjJAdivizeSaH kriyAsvarUpaM prakAzayati, tatazca zabdAntara- | upetya, adhItya iti bhavati / atra pUrvoktarItyopasargasambandhasambandhayogyatAM labhata iti pUrvamupasargasambandhasvIkAro'nucita syArthadvArA pUrvameva buddhisthIkRtatvena tannimittakakAryasyAntaragatvena iti zaGkAzayaH, na ca vAcyamiti samAdhAnAMzaH, tatra hetUpadarza- | 'upa i ya, adhi i ya' ityavasthAyAM prathame ekArasya dvitIye IkA35 nAya harikArikAdvayamAha-cIjakAleSu sambaddhA ityAdi--- rasya cAntaraNatvAt pUrva pravRttau hakhAbhAvAt to'nto na syAditi 75 vIjakAleSu dharaNIbIjasaMyogadazAyAm, sambaddhAH bIja- zaGkAzayaH / zaGkAmaGgIkRtyottarayati-satyam-*asiddhaM bahisambandhamupagatAH, lAkSArasAdayaH jaturasaprabhRtayo bIjaseka- rAmantarale itIti-padadvayasambandhivarNadvayApekSatvena ekAvizeSAH, phalAnAM vRkSapUrNatAnantaramutpatsyamAnAnA tattadRkSa- rasya IkArasya ca bahiraNatvam , tAgamasya tvekapadasambandhivarNa phalAnA, varNAdipariNAmena tattadvarNa rUpa]rasavizeSapariNamana- / dvayApekSatvenAntaraGgatvamiti tAgame vidhitsite ekArekArayora. 40 dvArA, yathA, upakurvate upakAraM janayanti, tathA, buddhi-! siddhatvAdikAradhiyA hrasvatvAt tAgamo bhvissytiityrthH| 80.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pA0 1, sU0.1] -~-mirmiraramreadorror-------me-arrrrrrammar, dhAtUpasargakAryaprasaGgAdanyatrApi vyavasthAmAha-prejurityAdinA, [4. 1. 104.] iti RkArasya dIrgha "nAmino'niT" "yajI devapUjAsaGgatikaraNadAneSu" iti 'yaj dhAtoH parokSAyAH [4. 3. 33.] iti sanaH kittve "Rto kitIra" prathamatrikabahavacane usi preNa yoge "yajAdivaceH kiti" 4.4.136.1 iti RkArasya irAdeze "sanyAya [4. 1. 79.] iti vRti-yakArasyekAre 'ij' iti jAte [4. 1. 3. ] iti 'kir' ityasya dvirbhAve AderakArasya 5"dvirdhAtuH0" [ 4. 1. 1.] iti dvirbhAve 'ij ij' iti | "vyaJjanasyAnA." [4. 1. 44.] iti lope "karuzcam" 45 jAte "vyaJjanasyAnAde k" [4. 1. 44.] iti prathamajakAra- [4. 1. 46.] iti pUrvakasya cAdeze "nAmyantasthA." lope 'pra iij um' iti sthitau "samAnAnAM tena dIrghaH" [ 2. 3. 15. ] iti sasya Satve "bhvAdernAmino." [2. 1. 1.] iti ikAradvayasya dIrghaH prApnoti, akArekArayoH / 2. 1. 63.] iti dIrghatve ca-pracikIrSatIti / atra "avarNasyevarNA." [2. 1. 6.] iti ekArazca prApnoti, tatra ! prakhyopasargArthasya prakarSasyecchayA [ipinA] sambandha iti 10prathamamekapadasambandhivarNadvayAdhitatvena dIrghakArasthAntaramatvAt | tatsthAnIyAt sanpratyayAt prAgeva prasya prayoga ucita iti 50 padadvayasambandhivarNadvayA zritatvena kRtAkRtaprasaGgitayA nityasyApye- zaGkiturAzayaH / uttarayati-naivamiti / tatra hetumAha-tasyA. kArasya bahiraGgatvAd *nityAdantaraGgaM balIyaH* iti nitya | dhAtutvAditi-sano dhAtutvAbhAvAnna ttpraaktvniymH| etadapi IkAro bhavati, pazcAt tvakArekArayorekAre-prejuH, evaM kuta ityAha-samudAyasyaiva dhAtutvAditi-'kR+san' iti "TuvapI bIjasantAne" iti 'va'dhAtoH preNa yoge usi | samudAyasyaiva pUvocayidhotutvamAnAtaM na tu kevalasya sana ityarthaH, 15mvRti-vakArasya ukAre dvirbhAve'nAdivyaanasyAdevakAralope | tatredaM bIjamAbhAti-na hIcchAmAtre sano vidhAnaM, kintyicchA-55 ukAradvayasya UkAre akAraukArayorokAre ca-propuH iti / vizeSe, vizeSatA ca prakRtyarthaghaTitatvaM, tadabhivyakti prakRtibhavati, zeSaM prAmvad veditavyamiti / dhAtUpasargayoH kAryamanta- | ghaTitasamudAyAna tu kevalAt sana iti, dhAtupAThapaThitatvamapi rAmiti mate samAdhAnAntaramAha-yadvetyAdinA / ayamAzayaH- dhAtusaMjJAprayojakamityasya mojatayopalyAsena prakRte samAdhAne 'pra iij us' ityavasthAyAmekArasya 'pra uupa us' itya-'pyanantaramupadarzayiSyamANeSu 'atihastayati' ityAdiSu nirvAhA20 vasthAyAmokArasya, samAnadIrghasya [IkArasya sakArasya ca ] cobha- bhAvAdazyaM gatyantarasyAnveSaNIyatvAt / yadvA vivecanIyaM 60 yatra prAptI satyA 'dhAtUpasargayoH kAryamantaraNam' iti matamAzritya | vIjAntara sudhIbhiriti / . .. ekAre okAre tayozca kameNa ayAdeze avAdeze ca kRte pratyayasya prakRtyAnvitakhArthabodhakatvena samudAyasyaiva dhAtutva"vyaJjanasyAnAde." [4. 1. 44.] iti dvitve pUrvasya miti rIteranusaraNAd vakSyamANaprayogeSvapi samudAyAdeva prAgu no vyaJjanasya [yakArasya vakArasya ca luki sati pasargaprayogo na tu pratyayAt prAgityAha-evaM manaHzabdAdi25 punarapi prazabdAkArasya dhAtorikArasya ukArasya cAvyavadhAnasiddhotyAdi-'manas'zabdo'tra manasvini vartate, yathA-mRzAdiSu paThita 65 ekAre okAre ca kRte-'prejaH propuH' iti rUpasiddhiH sambhavatIti | ojas zabdastadvati tathA cAmanakhI, manakhI subhavati durbhavati na samAnadIrghatvasyAntaraGgatve Agraho vidheyaH kathaJcidiSTasiddhe- | amibhavatIti "vyarthe bhRzAdeH stoH" [3. 4. 29.] iti revoddezyatvAt / na caikArasya okArasya ca dhAtUpasargasthAna- kyahi sakAralope "dIrghazciyamyakyeSu" [4. 3. 108.] iti niSpannatvena dhAtutvAbhAvAt tatsthAnIyasyAyAdezasyAvAdezasya dIrghatve ca-sumanAyate, durmanAyate, abhimanAyate, 30 cAvayavo yo yakAro yazca bakArastayordhAtatvAbhAvena "vyaJjanasyA- bhRzAdiSu na kevalaH manaHzabdaH paThyate, kintu 'unmanasa sumanas 70 nAderlak" [4. 1. 44.] ityasya prAptyabhAvAt kathaM lugiti | durmanas abhimanas' iti sopasargAH prakRtayaH paThyante, teSAvAcyam, *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk iti | muphsargaH pratyayArthavizeSaNatayopAdIyate, pratyayArthavizeSaNatve'pi nyAyena ekAre okAre ca dhAtuvyapadezasya kartuM zakyatvAt / / prakRterupasargANAM prAk pAThastato vidhIyamAne pratyaye bhavatyartha pUrva *yaddhAtusambaddhAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJA* ityartha- | vizeSaNamupasargo yathA jJAyeta, pratyayArthena tu saha nirdeze 35 syoktatvena sambaddhasya dhAtoH sthAne pratyayasya prayoge tasyaiva sarvaprakRtisAdhAraNyAcchuDhe bhavatyarthe pratyayo na syAt , anekopa-75 dhAtusthAnIyatvAt tenaiva sahopasargasambandhaH, tataH prAgeva ca tasya sargAvasthitasya ca bhavatyarthasya sAmAnyazabdatvAt kyantAd prayoga ucita ityAzayavAn zaGkate-nanu kartuM prakarSeNecchatI- vizeSAt pratItirityukArthatve'pi vizeSAbhivyaktyarthA upasargAtyAdinA / prapUrvAt "hukaMga karaNe" iti 'kR'dhAtoH 'prakaNa | prayujyante, yathA-utpucchAyate, paripucchAyate, vipucchAyate, kaThemicchati' ityarthe "tumarhAdicchAyo." [3. 4, 21.7 iti / prakRtyarthavizeSaNatve tu-asumanAH sumanA bhavatIti sumA40 iti sani 'pra+na-san' iti sthite "svara-ina-gamo.0" / yate, kintu tanAtropayogi, mUle 'manaHzabdAt' iti 'manas'.80
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 2] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 20 zabdasya prakRtitvenopAdAnAditi / hastinA'tikAmatItyatika- massasA, masamasA; ete hiMsAyAm , bhAdyAzcatvAraH paribhave'pi, 40 mArthe senayA'bhiyAtItyabhiyAnArthe ca "Nij bahulaM nAnaH | tataH pare catvArazcAviSkAre'pi, anyau..ca dvau.cUrNa-saMvaraNakRgAdiSu" [ 3. 4. 42.] iti Nici "tryantyasvarAdeH" | yorapi, pArdAlI zabdArthe'pi, massasA masamasA'nukaraNe'pi, [7. 4. 43. ] ityantyakharAdibhAgalope 'ati hasti, abhi- | kecittu mamasetyatra RkArau nipAtya musmRseti paThanti; 5 seni' iti dhAtubhyAM tivi zavi guNe'yAdeze, "sthA-seni0" kecidAlambIsthAne AloSThIti paThanti / gulugudhA krIDA[2. 3. 4..] iti Satve ca-atihastayati, abhiSeNa- | pIDayoH, gulUgudhetyanye manyante / sajUH sahArthe / phalU 20, phalI, 45 yati, AdizabdAt-'upazlokayati'prabhRtInAM saMgrahaH / / viklI, AklI; ete vikAre, bhAdyau kriyAsaMpatti-karmasiddhya itthaM ca dhAtuprakRtikadhAtusthAnIyapratyayasthale nAmaprakRtika- kaNTakeSvapi, antyau tu vicAra-vibhAgayorapi / zrauSaT vaSaT dhAtusthAnIyapratyayasthale ca samudAyasyaiva dhAtutvaM na kevalasya vauSaT svAhA 25 svadhA devatAsaMpradAna-dAnamAtrayoH, vaSaT 10 pratyayasyeti samudAyAdevopasargasya prAk prayoga upapadyatetarAmiti pUjAyAmapi, svadhA tRpti-prIti-pratyabhivAdaneSvapi / zrat . jJApitamityarthaH / zraddhAne zIdhe ca / prAdus mAvis prAkAiye 30 pazU kevAlI 50 prakRtasUtrasthAnAM 'dhAtoH prAk ca' iti padAnAmadhikArAvadhi hiMsAyAm / vetAlI vistAre 33 / kecittu dhUlI-varSAlI. nirUpayati-dhAtorityAdinA, "jIviko 0" [ 3. 1. 17.] , pAmpAlI-vicAlIzabdAnapyadhIyate; ityUryAdayaH / eSAM iti sUtraM yAvadadhikAraH, nottaratra prayojanAbhAvAt saMjJAntara- cci-DAcasAhacaryAt kR-bhvastibhireva yoge gatisaMjJA, zratazca 15 vinyAsAcca / prAdigaNazabdAna pratyekaM nAmagrAhamAha-pra, dadhAti-karotibhyAm / prAdurAciHzabdo kRpayoge vikalpArtha paretyAdi, eSAM vyutpattirarthAzca "cAdayo'sattve" [1. 1. 31.] | sAkSAdAdAvapi paThyate / gatipradezAH- "gatiH" [1.1.36.] 55 iti sUtrasya bRhanyAse samyaga nirUpitAH santi, prAdInAM | ityAdayaH // 2 // . . saMgrAhakaM padyam za0 ma0 nyAsAnu0-UryAdyanukaraNa / 'UrI' "pra-parA-'pa-samanvava-nirdurabhi ityayamAdiryeSAM te UryAdayaH. 'UrI'zabdamAdiM kRtvA paThito yo vyadhi-sUdati-ni-prati-paryapayaH / gaNastadgatAH zabdA iti bhAvaH, UryAdayazca anukaraNAni ca upa Aliti viMzatireSa sakhe! UryAdyanukaraNAni, alpasvaratvAd UryAdizabdasya prAga nipAtaH, 80 upasargagaNaH kathitaH kavibhiH // 1 // cizva DAc ca vi-DAcI, idantatvAt 'cci'-zabdasya prAm 'prAdiH' ityekavacananirdezena nAsyAkRtigaNateti sUcyate, kintu nipAtaH, uryAdyanukaraNAni ca vi-DAcau ca-UryAdyanu. niruktapadye 'nirdurabhi' iti liSTanirdezena 'nis dus' ityanayorapi karaNa-cci-DAcaH, iti dvandvagarbho dvandvaH, AdyaM prakRti25 saMprahAd dvAviMzatiH prAdInAM vijJeyeti // 1 // yugalam , antyaM ca pratyayayugalam , tatra prakRteH prAdhAnyaUyoMdyanukaraNa-cci-DAcazca vivakSayArthyatvAt "ladhva-kSarA-'sakhIdut-kharAdyalpakharA-~me-65 kam" [ 3. 1. 160.] iti prakRtiyugalasya prAg nipAtaH; gatiH / 3 / 1 / 2 // UryAdayazca anukaraNAni ca cvizca DAc cetyekasyaiva dvandUsyAzrayaNe ta0pra0-UryAdayaH, anukaraNAni, cyantA DAjantAzca ! cAlpasvaratvAceH prAg nipAtaH syAt, prakRteH prAdhAnyavivakSazabdA, upasargAzca dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA bhavanti, | yArcyatvAdekasyAH prAgniprAte'pyanyeSAM viparyayeNa nipAtaH 30 tasmAca dhAtoH prAgeva prayujyante / UryAdi-urIkRtya, urarI- | prasajyeta / bahuvacanaM prAcyalakSyAnusAreNAnyeSAmUryAdigaNa-70 kRtya, UrIkRtam , urriikRtm| anukaraNa-khAdakRtya, pUtkRtya | pravezArtham / kathaM khADiti kRtvA niraSThIvaditi ? itizabdena vyavadhAnAna sUtrArtha vyAcaSTe-UryAdaya ityAdinA / UryAdayaH bhavati / ujyanta-zuklIkRtya, ghaTIkRtya / dAjanta-paTapaTAkRtya, ! 'UrI' ityayaM zabda AdiryeSAM te UryAdayaH, 'UrI'zabdamAdi / sapatrAkRtya / upasarga-prakRtya, parAkRtya, prakRtam, parAkRtam / kRtvA paThito yo gaNastadgatAH zabdA ityarthaH / anukaraNAni 35 arI urarI aGgIkaraNe vistAre ca, ururI bhaGgIkAre, ete yo kRtAnukRtAni, yena pUrvAbhivyaktaH zabdo vyakto'vyakto vA bhRzArtha-prazaMsayorapi / pAmpI vidhvaMsa-mAdhurya-karuNavilApeSu / so'yam' ityabhedopacAreNa kutazvit sAdRzyAdanukriyate tadanuvAlI 5 AtAlI varNottamArthayoH, dhUzI kAnti-kAmayoH, ! karaNaM, tAni tathA ci-DAcau pratyayau, tau cAvinAbhAvitvAtu pAmpyAdayo vistAre'pi / zakalA, saMzakalA, dhvaMsakalA, / prakRtimAkSipataH, tatra "pratyayaH prakRtyAdeH" [5. 4. 115.. 10, bhraMzakalA, mAlambI, kevAzI, zaivAlI, pAdAlI 15, ' iti tadantatA vijJAyate, pratyayamAtrasya ca na dhAtRyogaH sambha wwvvwwwwwwwwwwwwww
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU02] " 6 vatItyAha-vyantA DAjantAzca zabdAH iti yadyapi asya vyantasya vipi 'khAT' iti, DAntatve tu - "khai khadane" *saMjJAvidhau pratyayagrahaNe na tadantagrahaNam iti nyAyeneha tadanta- ato bAhulakAdauNAdike'pratyaye 'khAD' iti, "pAM pAne" ato vidhirna bhavitumarhati, tathApi kevalayostayordhAtusambandhAsambhavAt / bAhulakAdauNAdike Diti utpratyaye pRSodarAditvAddIrghatve ca sAmarthyAt tadantavidhiH / 'DAc' iti cakArAnubandhanirdezAt 'pUt' iti, kvacit 'pUt' sthAne 'phUt' ityapi pAThaH, sa ca "phakka 5 *tadanubandhagrahaNe nAtadanubandhasya iti nyAyena "Rduzanas- nIcairgatau" ityanena samarthanIyaH / etatsthAne zAkaTAyanavRttau 45 : puru0" [.1. 8. 84.] iti vihitaDAntasya na grahaNamiti "khAtkRtya, phaTkRtya" iti pAThaH, vyutpAdayati ca prabhAcandraH'pitA kRtvA' ityAdau gatisaMjJAviraheNa samAsAbhAvAt ktvo 'khAd' iti "khai khadane" " paTat khaDadAdayo'nukaraNAH" yavAdezo na bhavati / 'DAcatha' iti dvitIyacakArAt pUjArtha[ uNAdi . ] ityat, "phaka nIcairgatI" ataH "uNAdayo bahulam" svati - gatArthAdhiparyatikramArthAtivarjaH prAdiranukRSyate sa copa10 sargasaMjJArha ityAha -- upasargAzceti / 'dhAtoH' iti 'prAk ca' iti cAdhikAro gatisaMjJA yAvaditi pUrvasUtre'bhihitamiti 'dhAtoH prAk ca N iti padatrayamanuvartate, gatiriti sUtrasthaM vidheyapadam, etanniSpannamarthamAha- dhAtoH sambandhino gatisaMjJA bhavanti, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante 15 iti / dhAtoH sambandhinaH iti sarveSAM vizeSaNaM, sarveSveteSu dhAtusambandhitvasya sambhavena kvacid vyabhicAreNa vA "sambhavavyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavad" iti laukikanyAyena sarvatra tadanvaye bAdhakAbhAvAt / ca ayaM cazabdo'rthAntaraM samucinoti tathA ca na kevalaM gatisaMjJakI eva, api tu 20 tasmAt yasmAdete dhAtusamvandhinaH prAk prayukatvena jJAtAzca tasmAt kAraNAt, yadvA yasya dhAtoH sambandhinaste tasmAdeva dhAtoH, prAgeva prayujyante ca, evakAreNa ca parato vyavahitasya ca prayogasya vyavacchedaH / / iti DiT pratyaya iti / kathaM khADiti kRtvA niraSThIvaditi - zaGkiturayamAzayaH - atra kRgo yogAt 'khAD' ityanukaraNa- 50 sya gatisaMjJayA bhavitavyam, satyAM ca gatisaMjJAyAM prAktvaniyamo nityasamAso yabA dezazca prApnotIti 'khATkRtya' ityeva bhavitavyamiti 'khADiti kRtvA niraSThovat' iti prayogo'sAdhuH prasajyeta, ato'trAnukaraNasyAniti parasyagatisaMjJArtham 'anukaraNamanitiparaM gatisaMjJam' iti vaktavyam, tena prastutaprayogo gatisaMjJA'bhAvAt 55 sidhyet / nanvevamucyamAne 'zrauSaD vauSaDiti kRtvA niraSTIvat iti prayogo na sidhyati, yato'tra 'vauSaD' iti itiparaM, na 'zrISad' iti, pRthak ceme dve anukaraNe, na saMghAtaH, ataH 'zrauSaD' ityasya niSedho neti gatisaMjJAyAM 'vauSaDiti zrauSaTkRtyeti 14 / prApnoti na ca satyavyavahitasambhave vyavahite parazabdo vartate; 60 zrayaNAda bahUnAmapi prAdInAM prAktvam, evaM bahUnAmapyanukaraNAucyate - AkRtyAzrayaNAt siddhayati, yathA samparyAharatItyA kRtyAnAmiti paratvamityanitiparatvamiti pravartate eveti / samAdhatteitizabdena vyavadhAnAnna bhavatIti yatrAvyavadhAnenAnukaraNasya dhAtuyogastatraiva gatisaMjJA bhavati, atra tu itizabdena 65 vyavadhAnamiti gatisaMjJA na bhavati, atastadvAraNArthaM na 'anitiparamanukaraNam' iti vaktavyam / bhayamAzayaH - ihopasargasaMjJakagatisaMjJakazabdayorviSaye 'prAk ca' ityukteH kiM prayoganiyamArthatvamuta saMjJAniyamArthatvamiti pakSadvayaM pataJjaliprabhRtibhizcarcitam tatra pataJjalinA saMjJA niyamArthatvameva siddhAntitam, saMjJAniyama- 70 vettham ete dhAtoH prAk prayujyamAnA evaM gatisaMjJA upasargasaMjJA vA bhavantIti / sarvametat "te prAg dhAtoH" [ pA0 1. 1. 81.] iti sUtre bhASyakaiyaTAdiSu vizadIkRtam / khamate ca prastute saMjJAniyamapakSAdareNoktiH, na prayoganiyamapakSeNa, tathA ca vyavahitaprayogasyApi kvacit sAdhutvaM bhavati paraM tatra saMjJA na 75 syAt, ata eva - "vAruNImadavizeSamathA vizvakSuSo'bhavadasA vida rAgaH / iti ( 10 sarge 19 yeke) zizupAlavadhe mAghakaviprayogaH saMgacchate / ! / niSpanne sUtrArthe udAharaNAvasaraM ityudAhartumavatArayati - 25 UryAdIti - athoryAdaya udAharaNIyA ityarthaH / udAharatiUrIkRtya, urarIkRtya, UrIkRtam, urarIkRtamiti """DukRMgU karaNe" ataH pUrvamUrIkaraNaM pUrvamurarI karaNamiti "prAkAle" [ 5. 4. 47. ] iti ttatvA, anena 'UrI urarI' ityetayorgati saMjJA "gati0" [ 3. 1. 42 ] iti samAsaH "ananaH ttado 30 yap" [3. 2. 154.] iti kvAyA 'yap' ityAdezaH, pakArazcet, pittvAca "hrasvasya taH." [ 4. 4. 113. ] iti tAgamaH, `evaM sati cAdyaM rUpadvayaM bhavati; UrIkriyate sma urarIkriyate smeti karmaNi ke'nena yatisaMjJAyAM samAse cAntyaspadvayaM, svIkRtya svIkRtamiti ca tayorarthaH / 35 anukaraNa mudAhartumavatArayati - anukaraNeti-udAharaNaprasaGgAdanukaraNamudAharaNIyamityarthaH / udAharati khATkRtya, pUtkRtya, iti- 'khAT' iti mUrdhanyAnto'nukaraNazabdo'vyutpannaH, evaM 'dhUt' zabdo'pyavyutpannaH, atra gatisaMjJayA samAse tavAyA yavAdeze tAgamaH, arthazva - 'khAT' ityanukaraNaM kRtvA, 'pUtU' 40 ityanukaraNaM kRtveti / yadvA kathaciditthaM vyutpattiH-- "khaTa kAle" / kecit tu - ' khADiti kRtvA niraSThIvat' ityatra dhAtuyoga eva nAsti, bhato na gatisaMjJeti samAdadhate - ' khADiti kRtvA 80
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 2] niraSThIvat' ityatra dhAtunA khADityasya na yogaH kasya tarhi ? iteriti na bhavati' iti, bhasyAyaM bhAvaH - dhAtorityadhikArAdanukaraNasya dhAtunA yoge'yaM vidhiH, yoge hi tat tasyeti bhavati, yogazca zabdAnAmarthadvArakaH, yadartho yadarthena yujyate sa 5 tena yukta ityucyate, na ceha 'khAi' ityasya dhAtunA yogo'sti, atra hi 'khAD' ityarthAd vyAvRttakharUpe tiSThannanarthaka evetinA parAmRzyate, yathA-'gavityayamAha' iti, anukAryA'nukaraNayomaidAzrayaNena yadyatrAnukAryeNArtheNArthavattA syAt tadA syAdyutpattI 'gorityayamAha' iti syAt, ato'yamanarthakaH, tadvadayamapi 'khAT' 10 zabdaH, itestu tatparAmarzino dhAtunA yogo na tasyeti na bhavati gatisaMjJAprasaGgaH, arthavattAyAmapi na so'rthaH 'khAT' zabdena dhAtuyogenocyate, kena tarhi ? itinA, atastadarthamanitiparamiti na vaktavyam / yat tveke prAhuH - ' iti khAT kRtvA niraSThIvat ' ityeSo'pi prayogo hRdayate, tatra iteH parasyAnukaraNasya neSyate 19 gatisaMjJA, tadarthaM yatitavyamiti, tatrAnye prAhuH - anukaraNasambandheSu purastAdupacAratvamitikaraNasya nAtiprasiddham, yathA'nyatra - ityupAdhyAyaH kathayati, iti vedAntino vadatIti / anyeSAM punariSTeriyata evAtra gatisaMjJeti khATkRtyetyeva bhavitavyamiti / kramaprAptaM vipratyayAntamudAhartumavatArayati - cyyanteti - atha 30 svyantamudAharaNIyamityarthaH / udAharati- zuklIkRtya, ghaTIkRtya, iti - "zuca zoke" ataH zocati mano'treti "Rjyaji0" [ uNA0 388. ] iti kiti rapratyaye latve nyAditvAt katve ca- 'zukla' iti, yadvA "zuka gatI" ataH "zuka-zI 0" [ uNA0 463.] iti lapratyaye- 'zukla' iti, 25"ghaTiS ceSTAyAm" ataH "ac" [ 5. 1. 49. ] ityaci | | "ghaTAghATa0" [ uNA0 141 ] iti upratyayAntanipAtane / vA - 'ghaTa' iti, azukraM zukaM karoti, aghaTaM ghaTaM karotIti "kR-bhvastibhyAM karma-kartRbhyAM prAgatattattve cicaH" [7.2.126.] iti vipratyaye "IzvAvavarNasya " [4. 3. 111.] ityavarNasya30 kAre dhveraprayogitvAt "aprayogIt " [1.1.37.] iti sarvApahAre, gatisamAse ktvAyAH 'yap' ityAdeze'sya pittvAd "hrasvasya taH pitkRti" [ 4. 4. 113. ] iti tAgame ca - zukIkRlya ghaTIkRtyeti / 'kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte : 40 15 dvirbhAve ca paTat paTat DAc' iti sthitau "DAcyAdau" [.7. 2 149 ] iti pUrvatakAralope "DityantyasvarAdeH" [2. 1. 114.] ityato lope, DAci DakAracakArayorittvAt 'A' iti zeSe, anena gatisaMjJayA gatisamAse tvo yavAdeze tAgame ca - paTapaTAkRtya / nanu 'paTat' iti vyaktavarNamavyaktavarNasya kathamanukara - 45 gam ? anukaraNa syAnu kAryasadRzatvAt, anyathAtiprasaGgaH syAditi cet ? ucyate-avyaktavarNasyApi kathaJcid dhvanimAtra sAdRzyAd vyaktavarNa manukaraNaM bhavati / uktaM DAjantasyAnukaraNa prakRtikamudAharaNamathAnanukaraNaprakRtika mudAharaNamAha - sapatrAkRtya iti"SahiM marSaNe" ataH " a:" [ uNA0 2. ] ityapratyaye - saha 50 tulyayoga-vidyamAnayoH, "pataM gatau" bhataH "hu-yA-mA0" [ uNAdi0 451. ] iti trapratyaye - patraM zaraH, lakSye zarAH patantyaneneti vyutpattyA 'patraM zarapuGkhagato barha' iti tattvabodhanIkRta, saha patramaneneti "ekArthaM cAnekaM ca" 3. 1. 22.] iti bahuvrIhisamAse "sahasya so'nyArthe" [ 3. 2. 143. ]55 | iti sahasya sAdeze - sapatraH, taM kRtveti "sapatra niSpatrA0' [ 7.2.138. ] iti DAcpratyaye'ntyasvarAdilope prAgavad gatisaMjJA-samAsa-yabA deza-tAgameSu - sa --- sapatrAkRtya, zaramasya zarIre pravezayitvetyarthaH / athopasargamudAhartumavatArayati - upasargeti- athopasargoMdA- 60 haraNaM dAtavyamityarthaH / udAharati-prakRtya, parAkRtya, prakRtaM parAkRtam, iti- "prAk pUraNe" ataH "vacit" [ 5.1. 171.] iti De'ntyasvarAdilope - '' iti, "pRz pAlanapuraNayoH" ataH "samiN - nikaSibhyAmAH " [ uNA0 598. ] iti bahulavacanAdApratyaye guNe ca- 'parA' iti, prakRtya - prastutya, 65 parAkRtya-nirasya, atra prAgavat gatisaMjJA-samAsa-yabAdezatAdezAH prakRtaM prastutam, parAkRtaM nirastam, atra ke pare gatisaMjJA samAsazca / rd. DAcpratyayAntamudAhartumavatArayati - DAjanteti / udAharati35 paTapaTAkRtya iti- "aTa paTa0 gatI" asya "paTacchapadAdayo'nukaraNAH" [ uNA0 883.] iti katpratyayAntanipAtanAt ' 'paTat' iti, ayaM kasyacid vizeSasya zrutipratyAsatyA'nukaraNazabdaH, anukaraNamapi hi sAdhveva kartavyaM, na yatkiJcit, yathAnakSaramiti ziSTAH smaranti / 'paTat' ityanukaraNaM kRtvA iti athoryAdayazyantA eva kiM na vijJAyante, tathA sati sUtre UryAdigrahaNaM gaNapAThazca na kartavyo bhavati, naivaM zakyaM, 70 cvyarthAbhAvAdavarNAntAnAM cetvaprasaGgAt / tebhyyakSayarthapratItireva, ayamatrArthI nAtra cvyartha iti pradarzayituM gaNaM sArtha paThati UrI urarI aGgIkaraNe vistAre ceti-aGgIkaraNam-abhyupagamaH, ekatrAvasthitasya svAvayavairaniyatadigdezavyAptiH - vistAraH, UrIkRtya urarIkRtya - aGgIkRtya vistAraM kRtvA vetyarthaH, urUrI 75 aGgIkAre ururIkRtya - aGgIkRtyetyarthaH / ete trayo bhRzArthaprazaMsayorapi 'UrI urarI ururI' iti trayaH zabdAH apizabdAt khoktArthasamuccayaH, UrIkRtya bhRzaM suSThu vA kRtvetyarthaH / eSAmUryAdInA pAThAdeva sAdhutvaM yato gaNazabdAnAM gaNapAThAtU "avyaktAnukaraNa0" [ 7. 2. 145 ] iti DAcpratyaye prakRte : sAdhutvaM vijJeyam / yadvA kathaJciditthaM sAdhanIyAH - " ava rakSa. 80
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 2 ] / | zAdI" ataH kvipi " mavyavi0 [ 4. 1. 109.] ityUTi kAre- kevAzI, laghunyAsakArastu "kevRG sevane" ityasyAci 'keva' UH, "rIMDrc sravaNe" uvaM rIyate iti UrI, "Rk gatau" iti prAha / zebAlIti - "zIkU svame" ataH "zIbApo hrasvazca ataH " arterArzo ca" [ uNA0 967.] ityasi urAdeze vA" [ uNA0 506. ] iti ce haskhe ca-zevaM dhanam, "lIMc ca - uras, use rAtIti "nRti- zadhi0" [ uNA * 844.] leSaNe" AGpUrvAdasmAt zevamAlIyate iti kvipi - zevAlI / * 6 iti kipratyayo bAhulakAdato'pi pUrvavat sakAralopazca - urarI, pArdAlIti - "paMkU pAlana pUraNayoH " ato NyantAt kkipi- 45 "Rk gatau" ataH "mahatyurca" [ uNA0 737. ] iti upratyaye 'pAra' iti, "DudAMgk dAne" pAraM dadAtIti- pArdAH, taM lIyate urAdeze ca - uru, uruM rIyate iti-ururI / pAmpI vidhvaMsa iti paardaatthii| masmalA, masamasA iti - "masaic pariNAme " mAdhurya-karuNavilApeSu iti - vidhvaMsaH - janyAbhAvaH, mAdhurya- ataH kvipi 'mas' iti, aci ca 'masa' iti, maso masAmanasa AhlAdajanako guNavizeSaH, sa ca yathAyathaM dravyagato masmasA, masasya masA-masamasA iti / ete zakalAdayo daza / 10 rasanendriyagrAhyaH zabdagataH zravaNendriyagrAhyaH, gandhagato ghrANe- AdyAzcatvAraH paribhave'pIti- 'zakalA saMzakalA dhvaMsakalA 50 ndriyagrAhya ityAdirItyonneyam, iSTaviyogajanito rodanazabda:- bhraMzakalA' iti catvAraH paribhavArthe vartante, apinA hiMsArthakaruNavilApaH, pAmpIkRtya - vidhvasaM mAdhuryaM karuNavilApaM vA samuccayaH, zakalA kRtya - parAbhUya hiMsitvA vetyarthaH / antyau ca kRtvetyarthaH, "pAM pAne" ataH "arti-ri0" [ uNA0 338.] dvau cUrNa- saMvaraNayorapIti-cUrNam - avayavinaH sUkSmAvayaiti mapratyaye - 'pAma' iti, "pIMDc pAne" pAmaM pIyate iti vavibhAgaH saMvaraNam - AcchAdanam, 'masmatA masamasA' iti 16 kipi nipAtanAt pUrvapadAntalope, yadvA pAmaM pibatIti kvipi dvayaM cUrNe saMcaraNe'pinA hiMsAyAM ca vartate, masmasAkRtya - cUrNa 55 pAdhAtorAkArasya IkAre pUrvapadAntalope ca pAmpI / tAlI kRtvA AcchAya hiMsitvA vetyarthaH / pArdAlI zabdArthe'pi AtAlI varNottamArthayoH iti varNe uttamArthe ca pUrvaM hiMsAyAmuktaH pArdAlIzabdaH zabdarUpe'rthe'pi vartate, tAlIkRtya AtAlIkRtya - varNamuttamaM vA kRtvetyarthaH, "tU plavana- pArdAlIkRtya zabdaM kRtvA hiMsitvA vetyarthaH / massA masa taraNayoH" "talaNU pratiSTAyAm" ataH "tRstR0 " [ uNA0 masA'nukaraNe'pi masmAkRtya-mama ityanukaraNaM 20711.] iti bAhulakAd Ipratyaye latve ca tAlI, AG- kRtvA hiMsitvA vetyarthaH / matAntaramAha- kecikhityAdi 160 pUrvakasya tu AtAlI / dhUzI kAnti kAGkSayoH iti | gulugudhA krIDA-pIDayoriti gulugudhAkRtya-krIDA pIDAM kAntiH- ujvalatA, kAGkSA - abhilApaH, dhUcIkRtya- kAnti | vA kRtvetyarthaH, "guMtU purISotsarge" ato vici kuTAditvAd guNAkAGkSAM vA kRtvetyarthaH, "dhUgUT kampane" ataH kvipi dhUH, tatra bhAve ca guH, "lUgaz chedane" guvaM lunAtIti kvipi nipAtanAd zete iti kvipi dhUzI iti / pApyAdayo vistAre ceti- hrasvatve ca-guluH, "gudhaz roSe" guluM gupnAtIti mUlavibhujA25 'pAmpI, tAlI, AtAlI, dhUzI' iti catvAro vistArArthe'pi ditvAt ke Api ca-gulugudhA / atra matAntaramAha - gulU - 65 gudhetyAdi / sajUH sahArthe iti - sajUH kRtya- saha kRtvetyarthaH "juSaiti prIti sevanayoH " saha juSate iti kipi "sajuSaH " [2. 1. 73. ] iti nipAtanAt sahasya sAdeze dIrghe ca-sajU, yadvA "jurve hiMsAyAm " ataH kvipi jUH, saha jurA iti-sajU, arthavizeSe'vyayaM nAnyatravRtti / phalU phalI iti - " phala 70 niSpattau " ityataH "kRSi " [ uNA0 829 ] iti bahuvacanAdUpratyaye yadvA "paleH phel ca" [ uNA 0 830] ityapratyaye bAhulakAt phelA dezAbhAve ca 'phlU' iti, evaM "tRstR0" [ uNA0 711.] iti bahuvacanAd bAhulakAd vA Ipratyaye'phalI' iti / vikkI AlI iti- vipUrvAd ApUrvAzca 75 "DukrIMgz dravyavinimaye" ityataH kvipi nipAtanAha phiDAdipAThAd vA latve- 'vikkI AlI' iti / ete vikAre iti'phala, phalI, vikkI, AlI' ete catvAro vikArAyeM vartante, phallukRtya-vikAraM kRtvetyarthaH / Adyau kriyAsampatti-karmasiddhayakaNTakeSvapi iti- 'phala phalI' iti dvayaM kiyA- 80 | vartante cAt pUrvokasvArthe'pi / zakaletyAdi - zakalAkRtya - hiMsitvetyarthaH, "zaza plutigatau" plutibhirgamane, utplutya gamane ityarthaH, "khala saMcaye ca" cAcalane, AbhyAmaci- 'zaza, khala' iti, zazAH khalA bhasyAmiti zakalA, pRSodarAdidarzanAdata eva - 30 nipAtanAdekasya zasya lope svasya ca katve Api ca-zakalA, hatvA hatvA zazA asyAM saMcIyante iti zakalA hiMsocyate / saMgatA zakalA - saMzakalA, dhvastA zakalA - dhvaMzakalA, pRSodarAditvAdata eva pAThAd vA pUrvapadasya dhvaMbhAvaH / bhRzaM zakalA - bhraMzakalA, atrApi pUrvavat pUrvapadasya bhAvaH / Ala 35 mbIti- "labuDU avasraMsane ca" vakArAcchabde, AmpUrvAdataH "tRstR0 " [ uNA0 711.] iti bahuvacanAdIkAraH / kevAzIti- "cAyRg pUjA- nizAmanayoH" asya "laTi khaTi0" .[ uNA0 505. ] ityAdinA bAhulakAd ve kibhAve ca kevaH, | 16 "zoMc takSaNe" kevaM zyatIti "dRstR0 " [ uNA0 711.] 40 ityAdinA bAhulakAt kidIkAre pUrvapadAntasya pRSodarAditvAdA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1 sU. 2] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte sampattau-kriyAsampAdane, karmasiddhau-pAThAdikriyAyAH phalaprAptI, ! devatAsampradAnaM dAnasAmAnya vA kRtvetyarthaH / svadhA tRptiakaNTake-kaNTakarahitadezAdau; apinA vikAre ca vartate, phalU- prIti-pratyabhivAdaneSvapIti-tRptiH- zraddhocchedaH, prItiHkRtya-kriyAM sampAdya, karmasiddhiM kRtvA, kaNTakarahitadezAdikaM / AnandaH, pratyabhivAdana-pratinamaskriyA, apinA devatAsamprakRtvA, vikAraM kRtvA vetyarthaH / antyau tu vicAra-vibhAga- dAna-dAnamAtrArthApreDanam, svadhAkRtya-tRptiM prItiM pratyabhiyorapi iti-'vikkI AkkI' iti dvayaM vicAre vibhAge'pinA | vAdana devatAsampradAnaM dAnasAmAnya vA kRtvetyrthH| zrata 45 vikAre ca vartate, viklIkRtya AklIkRtya-vicAra vibhAgaM vikAraM zraddhAne zIne ceti-zraddhAya--zraddhAM kRtvA, zratkRtya-zIdhaM vA kRtvetyarthaH, zrauSaT vaSaT vauSaT svAhA svadhA devatA- karavetyarthaH, "zrAMka pAke" asya "saMzcad-vehad" [ uNA0 sampradAnadAnamAtrayoriti- "devatAsampradAnaM-devatAbhyaH 882.] iti AdizabdAd bahuvacanAd bAhulakAd vA sampradIyamAnaM havidravyaM, dAnamAtraM-dAnasAmAnyam , 'svadhA kidatpratyayAntanipAtanAt-'zrat' iti / prAdus Avis 10pitRbhyaH' iti zruteH kathaM khadhA devatAsampradAne vartate ? ucyate- prAkAzye iti-prAdurbhUya AvirbhUya-prakAzo bhUtvetyarthaH, prapUrvAd 50 pitRNAmapi devatArUpatvAdadoSaH" iti laghunyAsaH, zrauSaTkRtya- . "adaM psAMka bhakSaNe" ataH "rudyarti." [ uNA. 997.] devatAsampradAnaM dAnaM vA kRtvetyarthaH / "tyajyamAnadravyoddezyavizepo / ityusi-'prAdus' iti "aba rakSaNAdiSu" ataH "averNit" devatA" iti mImAMsakaparibhASAyAM vizeSapadaprayogAt 'dInAya || uNA. 995.] iti isi "Niti" [ 4. 3. 50.] iti dInArAn dadAti' ityAdau na doSa iti kecit , tanna-vizeSa- / vRddhau ca-Avis / pazu kevAlI hiMsAyAmiti-pazukRtyaOM syAnanugatatvAt , tathA ca diveraizvaryakarmaNo devazabdaM vyutpAdya | hiMsitvetyarthaH, spazeH sautrAt "spazi0" [ uNA0 731.] 55 tasmAt svArthe tali devatAzabdavyutpattiriti pitRNAmapi devatA- / ityupratyaye sakAralope ca-'pazu' iti, "kevRGa sevane" ato'ci tvam , 'pitaro devatAH' ityaadibhaassyaac| tathA ca devatAbhyaH / kevaH, kevamAlIyata iti kvipi 'kevAlI' iti / vetAlI parvokaprakAreNa pitabhyo'pi yat sampradIyate tasmin , dAnamatri: vistAre iti-vetAlIkatya-vistAraM kRtvetyarthaH, "IMka praja cArthe zroSaDAdInAM prayogaH / loke tu devatoddezyakahavistyAgAdau : nAdau" ataH "damyami0" [ uNA0 200.7 iti vAhalakAt 20 svAhAzabdaH prayujyate, khadhAzabdazca pitryuddezyake dAne prayujyate, 'tapratyaye-'veta' iti, vetamAlIyata iti kvipi 'vetAlI' iti / 10 koze'pi svadhA-khAhAzabdayorubhayoreva devahavirdAne prayogaH / gaNapAThe matabhedamAha-kecit tvityAdinA / gaNapAThamupasaMhakathitaH, tathA ca pitRNAmapi devatAtvena taduddezyakadAne'pi rati-ityaryAdayaH UryAdayaH samAptA ityarthaH / iha gatisaMjJAyAM svadhAzabdavat khAhAzabdasyApi prayogaH samucita eva, dRzyate sAmAnyato dhAtorupAdAnAt sarvairapi dhAtubhiryoge gatisaMjJA sarveSAM ca kacit tathApi / lokavyavahArazca pUrvamukta eva / taduktaM prAptA, tatropasargAnukaraNAnAM sarvairapi dhAtubhiryoge gatisaMjJA iSTA, 25 "cAdayo'sattve" [1. 1. 31.] iti sUtre bRhanyAse-'svadhA vi-DAcoH kRmvastiyoga evaM vidhAnAt cci-DAcapratyayAntA-65 pitRbalau' 'svAhA havirdAne' iti / zrUyate zrauSaT, uzyate . nAmapi kRbhvastiyoga eva bhaviSyati, avaziSTAnAsUryAdInAmapi vaSaTra, vAti vauSaT, ete kivantA nipAtyante, kecittu- : kRbhvastiyoga evaM gatisaMjJA iSTA, na sarvatra, itIhoryAdInAM kRbhvabAhulakA prathama zrudhAtuH, DauSaT pratyayaH, dvitIye vahadhAtuH, stiyoge vaktavyA, na sAmAnyena, tenehaiva yathA syAt-UrIkRtya, DauSaT pratyayaH, tRtIye vahadhAtuH, DaSaT pratyaya ityAhuH / muSTu urIbhUyeti, iha ca mA bhUt-UrI paktveti, na vaktavyetyAha30 bUte svAhA "so brUga Aha ca" [ uNA0 603.] ityApratyaya : cvi-DAcsAhacaryAdityAdi-yathA cci-DAcoH kR-bhvasti-70 AhAdezazca / khadate svadhA "muci-svade."[ uNA0602.] : bhireva yogaH, tayostatraiva vidhAnAt, atastau kR-bhvasti yoge ityApratyayo dhazcAntasya / zrauSaTprabhRtInAM svarAdiSu pATho'dhAtu- eva gatisaMjJau bhavataH, tathA UryAdInAmapi kR-bhvastibhireva yogArthaH, dhAtuyoge hi gatisaMjJatvAdevAvyayasaMjJA sidhyati / yogaH, anyatra prayogAbhAvAt , ato'nyena dhAtunA yogAbhAvAda "gRhAtezca gRNAtezca zrAyateH shrnthterpi| yatrAdevoryAdInAM kR-bhvastiyoge evaM gatisaMjJA, bhavatIti vAkya35 caturNAmapidhAtUnAM nairukAH zrauSaDaM viduH| shessH| yadyanyenApi yogaH syAt tadeSAM tadvadhavacchedAya kR-bhvasti-75 caSTezca banatezcaiva vasatervasaterapi / yoge gatisaMjJA vaktavyA syAt / UrI paktveti svaniSTamevetyeke, caturNAmapi dhAtUnAM vauSaDaM prAha zaunakaH // " iti, anye tvAhuH-karotinaivAsyAprayujyamAnena yogaH-UrIkRtya evaM vapate hulakAt DityaDpratyaye vaSaT , vardadhAtIti svadhA, paktvA vrajatIti / zratazca dadhAti karotibhyAmiti ityAdayo'pi vyutpattiprakArAH santi / vaSaT pUjAyAmapIti- . "mRgayecchA." [5. 3. 101.] ityatra "zIG-zraddhA" 40 apinA devatAsampradAna-dAnamAtrArthAneDanam , vaSaTkRtya-pUjAM [5. 2. 37.] ityatra ca zraddhati dadhAtinA zrato yogadarza-80 3 siddhahemacandra
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 4.] PROurnmrinanimukrrrrrraner-ariwarrrrrrrrrrrrrrrnmarrime nAt , evaM ziSTaprayoge karotinA yogadarzanAt , anyatra cAda- iti nAni striyAM NakaH / sthityAdAviti-sthitirAdiryasya sa 40 rzanAt tayoreva yoge gatisaMjJA, yato'nuvAdakatA zAstrasya nApUrva-sthityAdiH, AdizabdaH prakArArthaH, yatrArtha kArikAzabdasya gatividhAyakateti / prAdurAviHzabdau gaNadvaye paThyate-ihoryAdau sAkSA- saMjJAprayogo dRzyate sa sthityAdistasmin / tatra sthitiM vyAcaSTedAdau ca, tatrobhayapAThasya utsargApavAdabhAvena prayojanaM vibha- sthitimaryAdeti-maryAdAzabdaH sthityanatikramabodhaka iti 5 jate-prAdurAviHzabdau rugyoge vikalpArtha sAkSAdA- sthitimaryAdArUpaiveha gRhyte| kecit tu maryAdAzabdasya sImAyapi paThyete iti-apinA ihoryAdau paThyate ca, vikalpa- | mAtravodhakatvamityAH , tanna-'lokamaryAdA' ityAdI sthityanati-45 vidhizca paratvAd vizeSa vihitatvAJca nityavidhimimaM bAdhate / | kame tasya prayogabAhulyAt / maryAdAzabde keSAMcid bhrAntiayaM bhAvaH-sAkSAdAdipAThenAnayoH prAdurAviHzabdayoH vikalpena | mAlokyArthAntaramapi darzayati-vRttirveti-vRttirapi sthityanugatisaMjJA bhavati, sAkSAdAdehi "sAkSAdAdibhavyarthe" [ 3. 1. | kUlAcaraNameveti nArthabhedaH / Adizabdena kiM grAhyamityAkAsA10 14. ] iti kRgA yoge gatisaMjJA vikalpena vidhIyate, tatra hi , yAmAha-AdizabdAd yatna-dhAtvanirdezo gRhote iti- ' 'kRgo vA' ityanuvartate, gatisaMjJAyAM vikalpitAyAM gatisaMjJApale | yatnaH sAkSAt kRgo'rthatvena paThyate, kriyApadatvAcca yatra 50 "gati." [ 3. 1. 42.] iti samAso bhavati, gatisaMjJAviraha- dhAtvartharUpakriyAnirdeza evaM kArikAzabdasya prayogastatrApi pakSe samAso na bhavatIti samAsavikalpaH, samAsavikalpe ca gatisaMjJetyarthaH / nanu cAyamAdizabdaH sthitisamAnAdhikaraNo na samAsapakSe "ananaH ktvo yap" [3. 2. 154.] iti ktvAyA sAmAnyarUpeNa na vA vizeSarUpeNa yatnAdau vartate, tat kathamAdi15 yabAdezo bhavati-prAduSkRtya, samAsAbhAvapakSe ca na bhavati- | zabdAd yatnAdirgRhyata iti, samAsAt tu tatparigrahaH, satyamprAduSkRtveti / idaM gatisaMjJAvikalpasya prayojanaM kRgA yogAt, samAsAt tatparigrahaH, kintu samAsArthatvena sthitiyatnAdizca 55 anyatra nityo vidhirapavAdAbhAvAt, utsargasya hi apavAdavini- | vyavatiSThate, tatra sthitipratipattau sthitizabdaprayogaH saphalaH, rmukto vidhirbhavati / evaM ca prAdurAviHzabdayoH sAkSAdAdipAThaH Adizabdo na tatpratipatto saphalaH, tatpratipatteH sthitizabdenaiva kRgA yoge vikalpArthaH, UyodipAThastato'nyatra nityArtha iti / kRtatvAt, ato'nenAnyaprayojanena bhavitavyamiti tAtparyeNeda20saMjJAyAH svataH sAdhutvaprayojakatvAbhAvAt vidhisUtrasahakAraNava mucyate, so'pi tadarthaH san samAsadvAreNaiveti tatra kArikAsAdhutvArthatvamiti vidhipradeza nirdizati-gatipradezA iti- zabdo gatisaMjJo bhavati, udAharati-kArikAkRtyeti-atra 60 gatisaMzAprayojanakavidhizAstrANItyarthaH // 3. 1. 2. // gatisaMjJayA samAsa-yabAdeza-tAgamAH pUrvavada boddhavyAH / | udAharaNArthamAha-sthiti yatnaM kriyAM vA kRtvetyartha iti / kArikA sthityaadaa|3|1|3|| kArikAzabdasya teSvartheSveva prayogAdanyatrAprasakI 'sthityAdau' ta0pra0--kArikAzabdaH sthityAdAvarthe dhAtoH saMbandhI | ityarthanirdezo vyartha iti zaGkate-sthityAdAviti kimiti / 26 gatisaMjJo bhavati, tassAca dhAtoH prAgeva prayujyate / sthitirma- / pratyudAharaNamukhena samAdhatte-kArikAM kRtveti-karotIti 65 ryAdA vRttirvA, mAdizabdAd yat-dhAtvarthanirdezau gRhyate / kAri- | "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti kartari Nake prAgvadArAdaukAkRtya-sthiti yatna kriyA vA kRtvetyarthaH / sthityAdAviti kArikA, ayaM kArikAzabdaH kartRpratyayAntadazAyAM kAryakatrImapi kim ? kArikAM kRtvA, katroM kRtvetyrthH||3|| bodhayati, etadAha-kI kRtvetyartha iti / kima zyekavAcyapi za0ma0 anusandhAnama-kArikAdhAtoH prAka | kArikAzabdo dRzyate, yathA-harikAriketyAdi, tathA ca tadAdi30ca' iti padatrayaM 'gatiH' iti padaM caanuvrtte| *khaM rUpaM zabdasyA- dhvartheSu prayujyamAnasya kArikAzabdasya gatisaMjJA neSTeti tadvayA-70 zabdasaMjJA* iti nyAyena 'kArikA'zabdena kArikAzabdo prAyo vRtyarthamarthanirdezasyAvazyakatvamiti bhAvaH, tathA ca zloke dAsyAdI na tu tadarthaH, tathA ca sampannaM sUtrArthamAha-kArikAzabda cAyeM vartamAnasya gatisaMjJAbhAvAnna samAsAdiH / / 3. 1. 3 // ityAdinA / "DukaMga karaNe" ityataH "bhAve" [5. 3. 122.] iti bhAve-dhAtvarthanirdeze striyAM Nake vRddhAvArAdeze Api bhUSA-''dara-kSepe'la-sadasat / 3 / 1 / 4 // 35 "asyA0" [2. 4. 111.] itIkAre ca-kArikA, iti kAri- ta0pra0-'malam , sat , asat' ityete zabdA yathAsaMkhyaM kAzabdo bhAvapratyayAntaH kriyAmAtravAcI yadyapi bhavati tathApi | bhUSA-''dara-kSepeSvaryeSu vartamAnA dhAtoH saMyandhino gatisaMzA15 sthityAdInAmapi kriyAvizeSatvena teSvartheSu vartamAnatvaM na bhavanti, tassAca dhAtoH prAgeva prayujyante / bhUSA-maNDanam , durghaTam, anyaddhi zabdAnAM vyutpattinimittamanyaddhi pravRtti- alaMkRtya, bhalaMkRtam, prItyA saMbhrama-AdaraH, satkRtya, satkRta nimittamiti prsiddhH| yadvA "nAmni puMsi ca" [5. 3. 121.] | tam / kSepo'nAdaraH, asatkRtya, asatkRtam / bhUSAdiSviti
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 4.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte Mirrrrrr. annamruar-.. kim ? bhalaM kRtvA, mA kArItyarthaH; sat kRtvA, vidyamAnaM ! danaM gata iti, paryAptamityarthaH / sat kRtveti-avidyamAnaM 40 kRtvetyarthaH; asat kRtvA, bhavidyamAnaM kRtvetyarthaH // 4 // vidyamAnaM kRtvetyarthaH, tathA cAtra sattArthakaH sacchabdo naadraarthkH| wwr asat kRtveti-pUrva sadapi vastu yathAkathaJcidavidyamAnaM kRtveza0 ma0 anusandhAnam-bhUSAdara0 iti-bhUSA ca tyarthaH / "asaka bhuvi" ityasya "duhi-vRhi-mahi-pRSibhyaH kratuH" Adarazca kSepazcati bhUSA-''dara-kSepaM, tasmiMstathA; alaM ca saccA- : [uNA0 884.] iti bAhulakAta 'sadasad'zabdau draSTanyau, 5 saccelvalaM-sadasat, atrApi pUrvavad 'dhAtoH prAk ca' iti pada ! ata evopAdAnAd vA siddhiH / prayamadhikRtamasti, 'gatiH' iti cAnuvartate, *yathAsaGkhyamanu- atheha 'asata'zabdasya 'kSepa' ityarthasya ca grahaNaM kimartham ? dezaH samAnAm iti nyAyasya cAvakAzaH, tathA ca yo'rthaH / yAvatA 'asatkRtya' iti 'satkRtya ityasya nasamAse bhaviSyatisampannastamAha-alamityAdi / bhUSApadArthamAha-maNDana nana satkRtya-asatkRtyeti, yathA-na UrIkRtya-anUrIkRtyeti, miti-maNDyate'neneti karaNArtho nAtra vivakSitaH, tadarthasyAla- tadasti-evaM hi samAse vijJAyamAne satkAranivRttimAtraM gamyate, 10 mA'bodhanAt , kintu bhAvArthe'naH, tathA ca maNDanakriyA bhUSA / yathA-akRtvA gataH, ahRtvA gataH, iti satkriyAnivRttimAna 50 padavAcyetyarthaH / alaMkRtyeti-"alI bhUSaNa-paryApti-vAraNeSu kSepaH, kSepo hi paribhavo'vajJA tiraskAro ghrssnnmityaadividhiruupH| ataH "soreteram" [uNA0 934.] iti bAhulakAdAma, yadvA evaM tarhi sacchandenana sada asaditi nasamAse satogatitvAnnitya"ac" [5. 1. 49.] isaci, svarAdipAThAdato nirdezAd ! samAse ca 'nAma' ityadhikRtasya gatinA vizeSaNe vizeSaNamanto vA mAntatve-alam, kRdhAtoH ktavA-kRtvA, tatA gAtasajJA bhavatIti tadantavijJAne sati samAsaH sata ivAsato'pi bhavatIti 15 samAsa-yavAdeza-tAgamA-'nuskhAreSu-alaMkRtyeti, bhUSayitveti | bhaviSyati, atra hi sadarthasyAparasya pratiSedhena tato'nyasya karaNaM 55 tadarthaH / alaMkRtamiti-alaMkriyate smeti karmaNi se- alaM vidhirUpaM vijJAyata iti kSepo vijJAsyate; nanu dyotako'yaM kRtamiti, bhUSAmApAditamiti tadarthaH, atra gatisaMjJayA samAsaH / sacchabdaH, dyotakazca dyotyavizeSArthapadAntarasannidhAveva tatsahaathAdarapadaM vyAcaSTe-prItyA sambhrama iti-AdaraNIyajana-kAritayA svamartha dyotayati na kevalaH, na tantrAnarthakena na sadadarzanasamanantaraM taM prati prItipUrvikA pratyutthAnAsanadAnAdiviSayA saditi vRttirupapadyate, nahi bhavati-'na ca-aca, na tu-atu, na. 20 tvaretyarthaH / satkRtyeti-atra gatisaMjJayA prAgvat samAsAdayaH, pari-apari' iti. anarthakasya sAmarthyAbhAvAta. sAmadhye sati 60 AdaraM karaveti tadarthaH, satkRtamiti-satkiyate smRti prAgvat pdvidhirbhvti| na ca sa sannihitadyotyavizeSArthapadAntara eva karmaNi ke-satkRtamiti. atra gatisaMjJayA samAsaH, AdRtamiti vartate tatrApi paratantrasyAntarbhatottarapadArthAzrayakriyAvizeSaNanA * tadarthaH / kSepazabdArthamAha-kSepo'nAdara iti-kSipyate- | sambandhAnupapatteH, ayaM tvasacchabdaH sUtre upAdIyamAno rUDha [audAsInyena paribhavAspadatvena gaNyata iti kSepo'nAdarakriyA, | eva, rUDhizabdaH kSepe vartate, na nbhsmaasH| athApi kathaJcit 25[taddarzanAdau jAte'pi AvazyakotthAnAdiviSayopekSeti yAvat ], | samAsaH syAt, evamapi kSepavadaudAsInye'pi 'asatkRtya' iti 65 asatkRtyeti-anAdRtyetyarthaH, prAgyad gatisaMzayA samAsAdiH | prasajyeta, kSepavadaudAsInyasyApi sadAdAdarAdanyatvAt , na ca asatkratamiti-anAhatamityarthaH, ayamapi vidhiH prAyaH kRgA | nava ganimaMti tatra gatisaMjJeti 'asat kSeaiM iti 'asatkRtya iti kSepe eva yathA hAnizAlA yoge eva pravartate. tathaiva khabhAvAditi sarve prayogAstadyogaviSayA syAnnaudAsInye ityevamartha kartavyama : atheSyata sa tatrApi evodAhatAH / atrAnAdara iti padena na tatpuruSasamAsaH, kintu | 'asatkRtya' iti. evamapi nasamAsasyottarapadArthaprasaGgavatyeva 30 bahuvrIhiH, anyathA 'pAkhaNDinamasatkRtya' ityAdiprayoge gatisaMjJA | vRttiH, yathA-abrAhmaNamAnayeti, nahi yatra brAhmaNavuddheH prasaGga TO na syAt , tatrAdarAbhAvasyAsattvena kSepArthatvAbhAvAt , saMyoga- eva nAsti kASThaloSTAdau tatrAbrAhmaNazabdasya prayogo'stIti yatrApRthaktvanyAyAd yatrAdaraprasaGgastatraiva tadabhAvasya vivakSA bhavati, daraprasaGgastatraiva syAt-gurumasatkRtya gata iti, yatra tvAdarasya pAkhaNDini cAdaraprasakerabhAvAt tasya pratiSedho'nucitaH syAt, prasaGga eva na dAsacaNDAlAdau tatra na syAt ; kSepe sati tu yatrA avidyamAna Adaro yatreti bahuvrIhyAdhayaNe tu Adarasya svabhAvata | darasya prasaGgaH, yatra cAprasajastatra sarvatra yathA syAdityevamarthama 35 evAtrAbhAvAd bhavati gatisaMjJA / bhUSAdiSvevArtheSu prAya eteSAM | asata kSepe ityacyate / / 15 'prayogadarzanAd bhUSAdigrahaNaM vyarthamityAzaGkate-bhUSAdiSviti | nanvevamapyanyatarat kartavyaM, taddhi prasaktAbhAvasyoktena prakAreNa kimiti / pratyudAharati-alaM kRtveti / atra niSedhArtho'laM- siddheritarAbhAvArtha bhaviSyati, maivam-yadi 'asat' ityetaducyeta zabda ityAha-mA kArItyartha iti-bhAve mAGA yoge'dyatanyAM / tadArthAnupAdAnena zabdatrayamarthadvayamiti samatvAbhAvAd yathA'kAra' iti prayogaH / paryAptyartho'pyalaMzabdo dRzyate-alaM kRtvau- saMkhyAbhAvena pratyekasyApyarthadvaye gatisaMjJA prasajyeta, tadvAraNAya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 5.] ArrearraiIPPAAMRArraramroParmatmananewransmitramarir rindermannermann-rearranearParanirnarrorrrrrrrrrrrrrraminatarra 'alaMsad bhUSAdare'sat' iti kathane tu tatra yathA kSepe bhaviSyati vAkyArthabodhasya lakSyasaMskAropayogitvAbhAvAt pratyekaM yathA- 40 tathA tatrAnyatrApi syAt , yathAtra pratyudAhiyate-asat kRtvA, / saMkhyanyAyena sambandha iti bodhyam , evamanyatrApi / ekadharmAvaavidyamAna mityartha iti; atha 'kSepe' ityucyeta tadA 'asat/cchinnAnvayasyAvazyakatvasvIkArAdeva 'payaH payo jarayati' ityAdI ityanupAdAnena, tatra yadi sadAdarapravaNamiha yoge kRtvA 'kSepe / naikazeSo na vA dvandvaH, atraikasva padasya kartRparatvamaparasya ca / iti pRthagyoge kSepavRtteH sarvasyApi prasajyeta, athAlamAdiranu- | karmaparatvamiti kriyAkartRbhAvena kriyAkarmabhAvena ca pRthaksambavarteta tadA'laMsadoreva syAnAsataH, ubhayaM cAniSTam , alaMsatoH dhena tayoH kriyAyAmanvayenaikasambandhenAnvayAbhAvAt / tathA 45 kSepe vRttyasambhavAt tadantavijJAnenAsacchabdaparigrahe'tiprasaGgaH / cedRzasthale yadyapi pRthageva nirdeza ucitastathApi granthakartRNAM athAlamAdestadantavijJAne'pyasadantasya sadantasyApyanapUrvasya | kalpanAgauravApekSayA zabdalAghavasyAdaraNIyatvena dvandvena vyavahAro nAstyabhidhAnamiti vijJAyeta, evaM ca pratipattigauravam , anabhi- dRzyata iti bodhyam / 10 dhAnAzrayaNe ca na kvacit kiccid vizeSaNamupAdeyaM syAt, / agrahAnupadezayoH kramazo'rthavizeSaparatvamityAha---agrahoanabhidhAnAdeva vyavacchedyanivRttisiddhaH, tasmAdanabhidhAna nAmA-! svIkAra iti-"pradIza upAdAne" iti 'graha'dhAtoH "yuvarNa."50 gatikA gtiH| atha 'satkSepAdare' iti pRthagucyeta, tatrApyayameva 5.3.28.1 iti bhAve'li-grahaH, tato na-samAsaH, yadyapi doSaH, sacchabdasyaivobhayatra vRttiM kalpayet , yaM vA taM vA kSepArtha / 'graha'dhAtoH prAptimAtramarthastathApi prayogavazAt khatvotpattimupapAdayet , sadantavijJAne'pi na napUrvameva vijAnIyAt , ! pAta, prayojako vyApAro'pi tadartha iti namA tadabhAvabodhanAt 16 anabhidhAnaM vA zrayet , ityasakSepagrahaNaM kriyate / ihedAnIma svatvaprayojakavyApArAbhAva iha labhyate / 'antara'zabdo satkSepa ityucyamAne yatra na kSepo nApyAdaratatraudAsInyaviSaye madhyamadhikaraNarUpaM bravIti, dhAtoriti cAdhikArAt sAdhikaraNatA 55 kathamasatkRtyeti gatisaMjJA ? tatraikeSAmayamabhiprAyaH-na tatra gati dhAtvartha pratyAzrIyamANe parigrahaviSaye pratiSidhyate, eke prAhu:saMjJeSyate, na hyasatkRtyetyaudAsInyapratipattirasti, parAbhUyetyeva hi 'antara'zabdo'yaM madhye'dhikaraNabhUte vartate parigrahe ca, tatra sya / pUrvatra parigrahe vAkyagamye pratiSedhaH, parana padArthe / udAharati-- 20 nasamAse bhaviSyati // 3. 1. 4. // antarhatyeti-"hanaM hiMsA-gatyoH" iti 'han' dhAtoH tavA, agrhaa-'nupdeshe'ntrdH|3|115|| "yami-rami-naminAmi-hani." [4. 2. 55.] iti nasya 60 lopaH, gatisaMjJayA samAsa-yabAdeza-tAgamAH prAgvad veditvyaaH| ta0 pra0-'bhantar, bhadasa' ityeto zabdo yathAsaMkhyamAhe'nupadeze cArthe gamyamAne dhAtoH saMbandhinau gatisaMjhau atrAntaHzabdo'dhikaraNarUpe madhye vartate, asvIkArazcAstIti bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / agraho'svIkAraH, darzanAyArthamAha-madhye hiMsitvA zatrUn gata ityartha iti25 antahatya, madhye hiMsitvA zatna gata ityrthH| svayaM parAmarzo- aparigrahaviSaye'yaM prayoga ityarthaH / 'antara'zabdaH "svarAdayo unapadezaH, vizeSAmAkhyAnaM vA. adAkAyaitata kariSyatIti |'vyym" [1.1.30.] iti sUtranyAse saadhitH| upadeza:-65 cintayati / bhagrahAnupadeza iti kim ? antaItvA mUSikAM parasmai kasyacidarthasyAkhyAnam, yadAha bhASyakRt-"pratyakSamAzyeno gataH, parigRhya gata ityarthaH / bhadaH kRtvA gata iti parasya / khyAnamupadezaH" iti, yadA tu svayameva buddhayA parAmRzati tadA kathayati / 'adara' zabdastyadAdau, avyayamiti kecit // 5 // nAstyupadezaH, so'nupadeza ityAha-svayaM parAmarza iti-svayam AtmanA yo'rthasya parAmarzaH so'nupadezaH / apara Aha-vize30 za0ma0 anusandhAnam-agrahA0 iti / prAgvat pAkhyAnamupadezaH, tatra yadi vizeSe bubhutsite taM vizeSamanabhi-70 padacatuSTayAnuvRttiyathAsaMkhyanyAyAvatArazca, taniSpanna sUtrArtha- sandhAya sAmAnyenAda iti brUyAt tadA sa upadezo'pi san mAha-antarityAdi / agrahazcAnupadezacAnayoH samAhAro- upadezakArya karotItyupadeza iti nocyate, pratyudAharaNe ca vizeSaH 'grahAnupadeza, tasmiMstathA, antazcAdazcAnayoH smaahaaro'ntrdH| pratyudAhiyate-adaH kRtvetyAdi / etadevAha-vizeSAnAkhyAnaM yathAsaMkhyamityuktyA 'aprahe antara, anupadeze asad' iti | veti / udAharati-adAkRtyetyAdi-"adaMka bhakSaNe" adyate 35 labhyate / yadyapIdRzasthale sAhityAvacchinnadvandvanirdiSTasya samudAya- dRzA manasA ca taditi "aderandha"[uNA. 963.] ityasi 75 syaikadharmAvalIDhekavidhasaMbandhenaivAnvayavivakSAyAM dvandvavidhAnAt / 'adas' iti, anena pratyakSa viprakRSTamapadizyate, tyadAdiSu pAThA pratyekasya pRthagdharmAvacchinnAnvayavivakSAyA~ dvandvo durlabhastathApi vA tatsiddhiH, iha prApiva gatisaMjJayA samAsa-yavAdeza-tAgamAH, prathamaM dvandvasAdhutvAya sAhityAvacchinnasya sAhityAvacchinna evA- "gatiH"1.1.36.1 iti gatisaMjJakasyAvyayatvAt "ataH nvayo vivakSita iti dvandvo bhavati, tAdRzasya ca samudAyaviSayasya kR-kami0" [2. 3.5.] iti [sasya ratve rasya satvaM na bhavati,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 7.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte V arnanArrrrrrrrrrrrrrr-------- = h yhyhyh sy khy bhy m`mw hy m`wy`yh jy sy jy sy yn yf sy 'cintayati' iti kathanena svayaM parAmarzarUyo'nupadeza iti / darzayati-tAvat payaH pibati yAvat tRpta ityartha itisUcyate / kazcidAha-upadeza iti lakSaNavAkyAnyucyante, "upa- | tAvaditi na payovizeSaNaM kintu pAnakriyAvizeSaNabhUtakAlA- 40 deze'janunAsikaH" ityatropadezaH, tasmin pratiSiddhe yasthAnumA- | vadhiparam , agre yAvat tRpta iti dvitIyAntayAvacchabdaprayogAt, nikametadrUpaM tasya gatisaMjJA, "dasUc upakSaye" iti na pUrvasya tathA ca tRptiparyantatvaM pAnakriyAyA bodhyate / etayoH zraddhAti5 'das'dhAtorna dasyatIti kvipi-'adas' iti, avyayarUpo'yaM zayavAcitvAddhandhAtvarthasambandhAca tRptiravazyaM pratItA syAditi zabdaH, pratyudAharaNaM ca tyadAdinA zeyamiti / agrahAnupadeza vyabhicArAbhAvAt 'tRptau' iti vizeSaNaM vyarthamityAzaGkate-tRptAiti kimiti-ayamAzayaH-naitAvAvantaHzabdAdaHzabdayo- viti kimiti-yantra nimittabhUtasya saptamyantasya kAgezabdasya 45 vAcyAviti kimarthamiha tadyAvartakatvenopAdIyate'grahAnupadeza- ! taNDulAvayavArthasya prayogaH, yatra ca manaHzabdasya cetaHparatvena padam / pratyudAharaNenottarayati-antarhatvetyAdinA-ayamA- prayogaH, tatra tRptiviSayAbhAvAd gatisaMjJA neSTeti tadvayAvRttyartha 10 zayaH yadyapyagrahAnupadezau naitayorI tathApi prayogopAdhirUpeNe- tRptAviti sArthakamityAha-taNDulAvayava ityAdinA taNDulasyAhAvazyaM tau paThanIyauM, anyathA yatra prayogavazAt parigrahopadezau | vayavastaNDulAvayavastasmistadhA, anena taNDulasambandhitApratipAdapratIyete tatrApi gatisaMjJA syAt, sA ca neSTeti / adaHzabde nenArya kaNezabdaH sUkSme'vayave saptamyanto vartate iti darzayaM-50 matabhedamAha-adaHzabdastyadAdAviti-tathA ca nAparva iti stadarthanivRttiM darzayati. taNDalasya sUkSmAMzaM vinAzya gata iti bhAvaH / pakSAntaramAha-avyayamiti-vibhaktipratirUpatvena tadarthaH / "kaNa gatau" ghaTAdiH, NAvaci kaNayatIti kaNaH, sUtra15 hi tatsambhavaH / / 3. 1. 5. / / nirdezAdeva etve-'kaNe' iti, "manic jJAne" "as" [ uNA0 952.] ityasi-'manas' iti, nanvanayoH kathamakaNe-manastRptau / 3 / 1 / 6 // vyayatvaM? nahi kharAdiSu vA cAdiSu vA'nyatra vA'vyayamadhye dRzyate 55 ta0pra0-'kaNe, manas' ityete anyaye tRptau gamyamAnAyAM iti cet ? ucyate-vibhaktipratirUpakatvAdAkRtigaNatvAd vA tatra dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAca dhAtoH prAgeva | tatrAvyaye samAvezaH / yaduktam-- prayujyate; tRptiH-zraddhocchedaH / kaNehatya payaH pibati. manohatya | "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / 20 payaH pibati; tAvat pibati yAvat tRpta ityarthaH / tRptAviti | prayojanavazAdete nipAtyante pade pade // " iti // 3.1.6. // kim ? taNDulAvayave kaNe hatvA gataH, mano hatvA gataH, ceto itvetyarthaH // 6 // puro'stamavyayam / 3 / 1 / 7 // 60 ta0 pra0-'puras, astam' ityete avyaye dhAtoH za0 ma0 anusandhAnam-kaNe0 iti / 'kaNe' iti saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyete; saptamIpratirUpakamavyayaM zraddhAyAM [ abhilASAtizaye] vartamAna | pUrvaparyAyaH-puraHzabdaH, anupalabdhyartho'staMzabdaH / puraskRtya 25 parigRhyate, tasya hi zraddhocchedaH [ tRptiH ] ityupAdhiH sambhavati, | gataH, puraskRtam ; astaMgatya punarudeti savitA, astaMgatAni tatsAhacaryAnmanaHzabdo'pi tadvRttireva vijJeyaH / handhAtvarthayogA- | duHkhAni / bhavyayamiti kim ? puraH kRtvA, nagarIrityarthaH; 65 cAbhilASanivRttirUpA tRptiravagamyate, tadAha-tRptau gamyamA- | astaM kRtvA kANDaM gataH, kSiptamityarthaH / sakAro'pyatra na nAyAmiti-iyaM tRptina kaNe-manaHzabdayorarthatayopAdhiH kintu | bhavati // 7 // samudAyArtho, viSayatayA tRptau prayogopAdhibhUtAyAmiti tadarthaH / za0 ma0 anusandhAnam-puro0 iti / pUrvazabdAt 30 atra 'avyaye' iti pratIkamupAdAya-'avyayaH san tRpti vakti' iti | "pUrvAparAdharebhyo'sa." 7.2.115.1 iti svArthe'si keSAcid vyAkhyAnaM nocitam, tayoH zraddhA[ abhilASAti- parAdeze ca-'purasa' iti. tasya pUrvazabdArthatvamityAha-pUrva-70 zaya paratvasyaiva pratItahendhAtusamabhivyAharakRtava tRptiH pratI-paryAyaH paraHzabdaH, "adhaNtavAdyA."[1.1.32.7 yata iti svIkaraNIyaM syAditi prayogopAdhireva tRptiH, ata evA- | ityavyayatvam / "asUca kSepaNe" ato bAhulakAt "damyami0" cAryeNa dhAcyAyAmiti nokaM vAkyArthasya vAcyatvAbhAvAt / tRpti- uNA. 200.] iti mante te 'astam' iti svarAditvAdanu35 padasya vyAkhyAna-zraddhoccheda iti, tadapi zraddhAparatvameva palabdhyarthakamavyayamityAha-anupalabdhyartho'staMzabda iti / kaNe-manaHzabdayoH prakaTayati, ucchedazca handhAtvartha eSa, sa ca | udAharati-puraskRtya gata iti-'puras kRtvA' iti sthite 75 prayogata eva pratIyate / udAharati-kaNehatya payaH pibatI | sasya ratve [ ratve ] gatisaMjJayA samAsayabAdeza-tAgamAH prAgvat , tyAdi-prAgvad gatisaMjJayA samAsAdiH / udAharaNe zraddhocchedaM / "namasuraso gateH" [ 2. 3. 1.] iti rasya satve ca-puraskR
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 8.] tyeti / evam-puraskRtamiti-puraskriyate smeti karmaNi te [nagarIH ] kRtvetyAdau gatisaMzayA samAse "aikAyeM" [ 3. 2. gatisaMjJayA ca samAso rakArasya sazca / gatisaMjJAvazAcAsya prayoge 8.] iti syAdinivRttyA bhavitavyam , tathA ca yadanUdha saMjJA pUrvArthaH kvacinna pratibhAsate, puraskRtya chAtramutsAhayatItyAdau vidhIyate tadeva saMjJirUpaM nAstIti nimittApAye* iti nyAyena pAritoSikapradAnena sarakRtyetyarthAvagateriti nvyaaH| astaMgatya ! saMjJayApi nivartitavyaM, tannivRttI ca samAsAdikAryeNApi nivartipunarudeti saviteti-"gamlaM gato" iti 'gam'dhAtutaH ! tavyamiti, naivam-*ekadezavikRtamananyavat iti nyAyena sa 45 svA, "yami-rami0" [4. 2. 55.] iti malopaH, prAgvad evArya saMjJauti saMjJA na nivartate / yasmin vA tadrUpaM na nivartate -: gatisaMzayA samAsAdinA-astaMgatyeti, utpUrvasya "iMNk gatau" tat pratyudAharaNaM bhaviSyati, yathA-puraH karotIti, nAtra samAsa isasya tivi-udetIti, savitRzabdasya sau-saviteti, lokadRSTi- / uttarasyAnAmatvAt , ato na vibhaktinivRttiriti gatisaMjJAyAM viSayAtikramaM prApya punastadviSayatAM gacchatItyarthaH, dRSTiviSayAti- sakAraH syAt / vastutastu-kAryArtha saMjJA, kArye ca samAsAdau 10kramaNenAtrAnupalabdhiH / astaMgatAni duHkhAnIti-atra | sampanne punaH saMjJAprayojanAbhAvAt saMjJirUpasattAyA anapekSaNA-50 gatisaMjJayA gatazabdena samAsaH, vinAzaM gatAni duHkhAnItyarthaH, dutazaGkAsamAdhAne nirAlambane, tathA ca vRttyuktaM pratyudAharaNa: atra vinAzAdamupalabdhiH / yugalaM sAdhveva / kiJcottarArthamapyavyayagrahaNamiti // 3.1.7. // "amuM puraH pazyasi devadAraM putrIkRto'sau vRSabhavajena / / gatyartha-vado'cchaH / 3 / 1 / 8 // yo hemakumbhastananiHsUtAnAM skandasya mAtuH payasA rasajJaH // " ! 15 [ra0va0 sa0 21 ta0pra0-'accha'ityavyayamabhizabdArthe dRDhArthe ca vartate, iti kAlidAsaprayoge ca 'purasa'zabdasya na pazyasi iti tad gatyAnAM vadazca dhAtoH saMbandhi gatisaMjaM bhavati.65 tebhyazca dhAtubhyaH prAgeva prayujyate / macchagatya, macchavajya, * kriyayA sambandhaH, api tu 'sthitam' ityadhyAhRtapadena, iti macchoya / gatyarthavada iti kim ? accha kRtvA gataH / 'yaddhAtunA sambaddhAH' iti pUrvoktaniyamavazAd 'za'dhAtunirUpitA bhavyayamityeva-udakamacche gatvA // 8 // gatisaMjJA na bhavatIti satvaM na bhavati / na ca kRgA yoga eva wenternmentarmanorammeerunnerwiremium.mwww. 20gatisaMjheti nAtra tatprAptiriti zramitavyam , tAdRzaniyame mAnA za0ma0 anusndhaanm-gtyrth| gatiroM yasya bhAvAt , tathA sati 'astam' ityaMze'pi niyamapravRtto 'astaMgatya' dhAtoH sa gatyarthaH gatyarthazca va cAnayoH samAhAra iti gatyartha-60 iti prayogo'pi na syAt / va, tasya gatyarthavadaH, prastutasya dhAtorvizeSaNam , "cavargadhAtusambandhenAvyayasyaiva grahaNaM bhaviSyatItvabhimAnena zaGkate- | daSahaH" / 5. 3. 98.] iti sautratvAnirdezasya samAsAntaavyayamiti kimiti-nAvyayasyaiva dhAtusambandhitvam , / vidheranityatvajJApanArthatvAd vA samAsAnto na kRtaH, kecit 25 api tu kArakasyApi, tathA ca kArakyoretayogavisaMjJA mA bhUdi- vimaM samAsAntaM pAkSika manyante / "adak bhakSaNe" ityataH tyavyayamiti vizeSaNaM sArthakamityAha-puraH kRtveti-"pRz | "tumi-madi0" [ uNA0 124.] iti kiti che-'accha' iti, 65 pAlana pUraNayoH" ataH "ga-pR." [uNA0943.] iti kvipi yadvA "aba rakSaNAdau" ato'ci pratyaye pRSodarAditvAd vasya "oSTayAdura" [4. 4. 117.] ityurAdeze "pura' iti nagarI- chatve tasya ca "kharebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti dvitve cavAcakaH, tataH zasi-'puras' iti, nedamavyayam , athAvyayapraha- 'acche' iti, 'accha' ityavyayamanavyayaM ca, tatrobhayostulya30 NAbhAve'syApi grahaNe kRtvA ityasya yoge gatisaMjJayA samAsa- rUpayoroM bhedaka ityAha-abhizabdArthe dRDhAthai ceti, yabAdeza-tAgameSu, sasya ratve ca "namaspurayo gateH." [3. | abhizabdasyArtha Abhimukhyam, yadatrArthadvaye vartate tadavyayamanya-70 3. 1.] iti rasya sakArApattiya syAt, nagarIH sampAdyeti danavyayam, atra prayogaH pramANam, ihAvyayamityanenaitadarthadvayavAkyArthaH / evam-astaM kRtvA kANDaM gata iti / asta- | vRtti gRhyate, tadAha-tad gatyarthAnAmityAdi / yadvA'syAmityasyArthamAha-kSiptamityartha iti- "asUn kSepaNe" ataH vyayatvamittham-yadavyayamityasya pratyudAharaNaM tatsambodhanasyanta35 karmaNi ke Udittvena ktvi vedatvAt "veTo'panaH" [4.4. pratirUpakatvAd "vibhaktiyamanta."[1.1.33 iti sUtreNa, 62.] itIDabhAve ca 'asta' iti, tataH seramAdeze-astamiti, ! ata eva vA vizeSaNAdavyayatvamiti / udAharati-accha-75 avyayamahaNAbhAve'trApi gatisaMzayA samAsa-yabAdeza-tAgamAH / gatyeti-abhimukhaM gatvetyarthaH, "gamlaM gatau" iti 'gama' prasajyeran , avyayaprahaNe tu nAtiprasA ityAha-sakAro'pyatra dhAtormakArasya lopaH, acchavajyeti-abhimukhaM gatvetyarthaH, na bhavatIti-apinA samAsa-yabAdeza-tAgamAnA sNgrhH| / acchodyeti-abhimukhaM dRDhaM vA uktavetyarthaH, "vada vyaktAyAM 40 nanu mAstvavyayagrahaNa tathApi na kSatiH, tathAhi-pura: vAci" iti 'vadu' dhAtorvakArasya tica ukAraH, akArokAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ {pA. 1 sU. 11] : kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte yorokArazca, eSu viSvapyudAharaNeSu gatisaMzayA prAgvat samAsa- za0 ma0 anusandhAnam-kRgo0 iti / prAgvat padayabAdezAdi / 'gatyarthavadaH' ityasya dhAtvantarasambandhavyAvRttyarthatvaM paJcakamantardhizcAnuvartate, avyayasyAnuvartanaM vyabhicArAbhAvAdu-40 pradarzayati-accha kRtvA gata iti-dRDhaM kRtvA gata ityarthaH, ttaratra dhArApravAheNAnuvRttijJApanArthamityavagamyate, ata evAatra gatisaMjJAviraheNa samAsAbhAvAt ktvo yabAdezo na bhvti| vAvyayasya pratyudAharaNaM na dAsyati / 'tiraskRtya tiraskRtya' 5 avyayagrahaNAnuvRttivyAvartyamAha-udakamacchaM gatveti-atrA- ityatra gatisaMjJApakSe samAsAdikAryANAM nityatve'pi "tiraso cchazabdo nirmale'rthe'navyayam, iti gatisaMjJAviraheNa na vA" [ 2. 3. 2.] iti satvavikalpena rUpadvayam / 'tiraska samAsAdiH, nirmalaM jalaM gatvetyarthaH / / 3.1.8. // roti tiraH karoti' ityatra gatisaMjJApakSe'pi satvavikalpena 45 rUpadvayam / gatisaMjJA'bhAvapakSe-"tiraH kRtvA iti-atra gatitiro'ntauM / 3 / 1 / 9 // saMjJAvirahAna samAsAdiH, navA satvam / 'antardhA' ityanuvartata0 pra0-tiraHzabdo'ntadhau-vyavadhAne vartamAno dhAtoH / nasya vyAvalaM darzayati-tiraH kRtvA kASThaM gata iti / / 10 saMbandhI gatisaMjJo bhavati, tasmAca dhAtoH prAgeva prayujyate / 'tiraH' ityasyArthamAha-tiryagityartha iti-Urtha sthitaM kASThaM tirobhUya, tirodhAya / antardhAviti kim ? tiro bhUtvA tiryak kRtvetyarthaH / vAgrahaNenApi vikalpe siddhe navAgrahaNamutta- 50 sthitaH, tiryag bhUtvetyarthaH / / 9 // ratra vikalpAnuvartanArthamiti pUrvamabhihitameva // 3. 1. 10 / / za0 ma0 anusandhAnam-tiro0 iti / 'dhAtoH madhye-pade-nivacane-manasyurasyana- .: prAk ca, gatiH, avyayam' iti padapaJcakamanuvartate, tatrAntadhauM / tyAdhAne / 3 / 1 / 11 / / 15 vyabhicArAbhAvAd sUtrArthe'vyayasyAnuzadAnam / "tR plavana-taraNayoH" ataH "mithi-rajyuSi-tR0" [uNA0 971. ] iti / / ta0 pra0- etAni saptamyekavacanAntapratirUpakANyavyakidasi pratyaye "RtA kitIr'[ 4. 4. 116. ] itIrAdeze / pAna yAni, bhanatyAdhAne'rthe vartamAnAni, kRgo dhAtoH saMbandhIni 65 ca-tiras antaddharthavajJAtiryambhAveSu, avajJAyAmantaryupacArAt mAta gatisaMjJAni bhavanti vA, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante; sApyantadhiH, ato'rdhadvayamasyAtra vijnyeym| tatrAntAvanena gati atyAdhAnam-upazleSa Azcarya ca, tato'nyadanatyAdhAnam / 20 saMjJA vidhiiyte| ko'yamantardhirityAha-vyavadhAne iti / antaH | | madhyekRtya, madhye kRtvA; padekRtya, pade kRtvA; nivacanekRtya, pUrvAd dadhAteH ko "antardhiH" [5. 3. 89.] iti nipaatyte| , nivacane kRtvA, nivacane-vacanAbhAvaH, vAce niyamyetyarthaH; kRSi vibhASA vakSyate'to'nyadudAharati-tirobhaya tiro! manAsakRtya, manasi kRtvA; urasikRtya, urasi kRtvA ubhayatra : nizcityetyarthaH / anatyAdhAna iti kim ? madhye kRtvA dhAya, iti-"bhU sattAyAm" "DudhAMgk dhAraNe ca" vyavahito | '| dhAnyarAzi sthitA hastinaH, pade kRtvA ziraH zete, manasi bhUtvA, tirodhAnaM-vyavadhAnaM kRtveti tadarthaH, ubhayatra dhAtvartha- : kRtvA sukhaM gataH, urasi kRtvA pANiM zete / avyayamityevabhede'pi prayogAtheM na bhedaH, ubhayatra kriyAsAmAnyaparasya dhAtostirasazabdasamabhivyAhAre tirodhAnarUpakriyAvizeSabodhAt / / madhye kRtvA vAcaM tiSThatItyAdi // 11 // antardhivyAvaryaM pRcchati-antardhAvityeveti / arthadvayaM tiraso- za0ma0 anusandhAnam-madhye0 iti / madhye ca 65 'bhihitaM, tatrAntardhAvanena gatisaMjJeSTA, avaziSTe tiryambhAvarUpA- pade ca nivacane ca manasi ca urasi ceti samAhAro dvandvaH, the'nena gatisaMjJA mA bhUditi 'antadhoM' ityucyata ityuttarayati- "dvanTraikaravAvyayIbhAvau kriyAvyayavizeSaNe / " iti liGgAnu30 tiraH kRtvA kASThaM gata iti / atra tiryambhAcaM-tiryagvala- zAsanavacanAdasya napuMsakatvaMm , tatra "klIve" [2. 4. 97.] nArtha darzayati-tiryaga bhUtvetyartha iti-Urdhvasthitastiryag iti prApto'pi hakho na vihitaH saMjJisvarUpabhraMzabhayAt / calitvetyarthaH / / 3. 1.5. // AcAryAzca vyAkaraNasUtreSu kiJcit prayojanamapekSya lakSaNaM 70 vyabhicArayanti, avayavArthe ca dvandva lakSaNavyabhicArAdevA. kRgo nvaa|3|1|10|| vibhaktiko nirdezaH, yadvA pRthagevaitAni paJca padAni, avyayatvA- . ta0 pra0-~-'tiras' ityavyayamantadhauM vartamAnaM kRgo cotpannAyA vibhaktalaoNpo draSTavyaH / nanvimAni 'madhye' ityAdIni dhAtoH saMbandhi gatisaMjJa vA bhavati, tasmAca dhAtoH prAgeva zabdarUpANi kiM madhyAdizabdAnAM saptamyekavacananiSpannAni? prayujyate / tiraskRtya, tiraHkRtya; tiraskaroti, tiraH karoti; uta anumRttAvyayasAnnidhyAdavyayarUpANi ? kathaM ca tatrAvyayatva-75 pakSe-tiraH kRtvA / antardhAvityeva-tiraH kRtvA kATa gataH, mityAha-etAni saptamyekavacanAntapratirUpaMkANyavyatiryagityarthaH // 10 // yAnIti-pratigataM-sAdRzyenAnugata pratipannaM vA, rUpaM zabdatattvaM armmarmanorm
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1 sU. 12] % emamanarawaimarwrimirmirmiraramirmire zrutiryeSAM tAni pratirUpakANi, saptamyA:-syAdigatAyAH saptamI- tvam , tadbhAvArthamAi-ubhayatra nizcityetyartha iti / atra 40 vibhattayAH, ekavacanaM-virUpaikavacana pratyayaH, ante yeSAM te | kecidevamAhuH sanasikRtya putradAraM sukhamupabhuDU, urasikRtya saptamyekavacanAntAH, teSAM pratirUpakANi, tAni pratirUpANi putradAraM sukhamupabhur3e, aprataH kRtvetyartha iti, apare tu-manasiyeSAmiti vA-saptamyekavacanAntapratirUpakANi, "mava bandhane"katya paralokaM dharmamAsevate, urasikRtya putradAraM dharmamajeyati, 5 ityasya "zikyAsyADhyamadhya0" [ uNA0 364.] iti nipA-citte nidhAyetyartha iti / nanvanatyAdhAnaviSaya evemAnyavyayAnI tanAt-'madhya' iti, "padic gatau" asya "varSAdayaH phlIbe" | tyavyayAnuvartanenevAlyAdhAnavyAvRttisiddhAvanatyAdhAnagrahaNamati- 45 [5. 3. 29. ] ityali-'pada' iti, "brUgaka vyaktAyAM vAci" ricyate, na hatyAdhAnaviSaye'vyayasaMjJAyAH kimapi prayojanamasti, ityasya karaNAdhArayoranaTi "astinuvo" [ 4. 4. 1.] iti / ata eva candrAdayaH sAmAnyenaiva gatisaMjJAmAhuriti cet ? na vacAdeze- 'vacana' iti, vacanasyAbhAvo nivacana miti "vibhaki- atyAdhAne'pyavyayatvamanumataM prAcA, tatrAgAdInAM siddhirapi 10 samIpa." { 3.1.39.] ityavyayIbhAvasamAsaH, "manica jJAne" prayojanam, etadeva zaGkAsamAdhAnAbhyAmAha-anatyAdhAna ataH "as" [ uNA0 952.] ityasi-'manas' iti, "k iti kimityAdinA, atyAdhAne'vyayatvAbhAvAdeva na gati- 50 gatA" ataH "arterAzI ca" [ uNA0967.] ityasi-'uras' sajheti zaGkAzayaH, atyAdhAne'pyavyayatvamiti samAdhAnAzayaH, iti, tathA ca 'madhya pada nivacana manas uras' ityatairDipratya- madhye kRtvA dhAnyapazi dhAnyarAzimupazliSyetyarthaH, pade yAntaistulyazrutInItyarthaH, na tu tAnyeva tadarthAbhAvAt , "vibhakti kRtvA padamupazliSyetyarthaH, manasi kRtvA sukhaM manasi sukhaM 15 thamanta0" [1. 1. 23.] ityavyayatvam / kiM sarveSvartheSu / dhRtvetyarthaH, urasi kRtvA pANi urodezaM pANinA upaspRzye gatisaMjJA? na, kinvarthavizeSa ityAha-anatyAdhAne'the tyarthaH / avyayagrahaNavyAvartya darzayati-madhye kRtvA vAca-55 vartamAnAnIti / 'dhAtoH prAk ca, gatiH, avyayam , kRNo mityAdi-antarAle kathayitvetyarthaH, atra madhyazabdasya saptamyenavA' ityeteSAmanuvRttyA sUtrArtho drshitH| athAbhAvajJAne | kavacane 'madhye' iti rUpaM, na tvavyayamiti // 3.1.11. / / pratiyogijJAnasya kAraNAtvAdatyAdhAnajJAnamantarA'natyAdhAnajJA20 namazakyamityatyAdhAnasvarUpa bodhayitumAha-atyAdhAnam- upAje-'nvAje / 3 / 1 / 12 // upazleSa Azcarya ca, tato'nyad-anatyAdhAnamiti ! ta0 pra0-ete bhavyaye saptamyekavacanAntapratirUpake upazrUSaNAmupalaSaH, sAnapatya yAgaH / atyAdhAna] sarvaprakAra ! svabhAvATa darbalasya bhanasya vA bahAyAne vartamAne yo dhAtoH 60 dhAraNamucyate, na tu saMyogamAtram , tathA ca 'manasi kRtvA saMbandhinI gatisaMjJe vA bhavataH, tassAca dhAtoH prAgeva sukhaM gataH' ityapi pratyudAharaNa saMgacchate, saMyogamAtre hyupazleSe prayujyate / upAjekRtya, upAje kRtvA; bhanvAjekRtya, bhanvAje 25 'urasi pANi kRtvA zete' ityeva pratyudAharaNaM syAt , 'atyAhitamityadate prayuate' ityAzcarye'pi vartate, Azcarye yathA- kRsvA; durbalasya bhamasya vA balAdhAnaM kRtvetyarthaH // 12 // 'urasi kRtvA brAhmaNo nAma brahmahatyAM brAhmaNaM hatavAn' iti / za0ma0 anusandhAnam-upAje0 iti / upapUrvAevaM pratiyogini zAte sati tadabhAvajJAnaM sukara mityuktam danupUrvAcca "aja kSepaNe ca" ityasmAd ghani, sUtre nipAtanAJca 65 tto'nydityaadi| 'upAje anvAje' iti saptamyantapratirUpake'vyaye ete, etadAha30 udAharati-madhyekRtyeti-kizcid vastu madhyabhAgagataM ete anyaye saptamyekavacanAntapratirUpake iti / nipAkRtvetyarthaH, 'madhye' zabdaH prathamAntaH, arthazca saptamyarthaghaTitaH, tanasAmarthyAdeva tatra prakRti-pratyayArthAvagatiniyamAbhAvAt prayogaatra gatisaMzayA samAsa-yavAdeza-tAgamAH, gatisaMjJAyA vaikalpi svAbhAvyAdevArthAvagatirityAha-svabhASAd durbalasyetyAdikatvAt pakSe na samAsAdaya iti darzanAyAha-madhye kRtveti / darbalasya balAdhAnaM ca vacanAdinA protsAhanAdi, bhamasya-pareNa 70 evaM-padehatya pade kRtveti-padagataM kizcid vastu kRtvetyarthaH, parAjitasya ca balAdhAnamapi tadutsAhasampAdanAdikriyA, bhagnasya 36 zeSaM prAgvat / nivacanekRtya nivacane kRtveti-nAtra rathAdyanasyAkSAdeH sthAyitvasampAdanAya yat kATha tena saha saptamyarthaghaTanA, kintu prathamArthasya, etadevAha-nivacane vaca- yojyate tadapi 'upAje anvAje' ityucyata iti byAkhyAtAraH, nAbhAva iti / Tupta dvitIyayA karmavapratItiH, evaM sati niSpa-tathA ca tatra balAdhAnapadaM karaNArthAnapratyayAntaM na bhAvapratyayAsamarthamAha-vAcaM niyamyetyartha iti| manasikRtya manasitamiti bhanasya balAdhAyakaM kASThaM nikSipyetyarthastatra bodhyaH 175 kRtvA, urasikRtya urasi kRtveti-atra saptamyaryaghaTita- / zeSaM sugamam // 3. 1. 12. //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1 sU. 13,14 ] kalikAlasarvajJazrIhemacaMndrasUribhagavatpraNIte svaamye'dhiH|3|1|13|| katvAnnityaM prApte iti, pakSe pAkSikapravRttipakSe, prati- 40 ta0pra0 - 'adhi' ityetadavyayaM svAmitve gamyamAne kago SedhArtha vacanam abhAvArtha vacanaM, na tu prApaNArtha, prAptatvAd dhAtoH saMbandhi gatisaMjJaM vA bhavati, tassAca dhAtoH prAgeva | vAkyAntareNa, prAptizcenna kriyate kimanyadato'vaziSyate niSeprayujyate / caitraM grAme'dhikatyAdhi kRtvA vA gataH, svAmine ! dhAt, nahi vidhi-niSedhau muktvA'nyaH zAbdo vyApAro'sti. 5 kRtvetyarthaH / svAmya iti kim ? cintayA grAmamadhikRtya, iti niSedhaparyavasitaM prAptavikalpanam / yadA tvarthaprakaraNAdinA uddizyetyarthaH / sArthakatve upasargasaMjJakatvAt nityaM prApte pakSe gatArtho'dhirbhavati tadA 'gatArthAdhipari' iti nopasargasaMjJeti 45 pratiSedhArtha vacanam , anarthakarave tu vidhAnArtham / prAdirupasarga "UryAdya0" [. 1. 2.] iti na gatisaMjJAprAptirityaprAptI iti vartate, tenopasargasaMjJApi vikalpyata iti kRtvA'dhIti vidhAnArthamidam , etadevAha-anarthakatve tu vidhAnArthaprAktve'pyaniyamaH // 13 // miti-anarthakatvaM cAtra gatArthatvamiti prAguktameva, evaM cAprApta vikalpanaM, tathA ca prAptAprAptavibhASA cArutarA / 10 za0 ma0 anusandhAnam-svAmye0 iti / saMjJina- athAtra 'gatiH' ityadhikArAn gatisaMjJAvikalpanAta 50 mAha-adhItyetadavyayamiti-'adhi' iti cAdipu paThita- tatsamAsavikalpe yabAdezabhAvAbhAvI siddhI idaM tu kathama ?-pakSa tvAdavyayam , maMjinirdezo'yam / svAmye ityasyArthamAha- prAktvaniyamaH, gatisaMjJAsanniyoge 'prAk ca' iti prAktvasya svAmibhAve iti-svAmI-izvaraH, tasya bhAvaH-svAmyaM tami- vidhAnAda gatisaMjJAcirahe vidhyabhAvAdevana niyama iti ceta? stathA, aizvarya ityarthaH, adhipUvaiH karotirviniyoge vartate, nAdheH | mA bhUdu gatisaMjJAsabhiyogaziSTaM prAktvaM gatisaMjJAvirahe'pyasyo15 svAmyamarthaH, viniyuktasya yadA prakaraNAdinA svAbhyaM gamyate tadA pasargasaMjJAbhAvAt prAktvamastyeveti tena niyamaH syAt , astu, ko 55 'adhiH' gatisaMjJako bhavatIlAha-gamyamAne iti kecit tu-doSa iti cet ? atazca 'kRtvAdhi' ityAdina syAt, va prayukta. "khAmye- svAmibhAvaviSaye, viSaye iti arthe dyotye ityarthaH, metat ? na hyevaMvidhaH prayogo dRzyate iti cet ? mahattvAt prayogazabdo hArthe'vasIyate' ityAhuH / caitraM grAme'dhikRtya ana / viSayasya nAvAdarzanamabhAvanizcayAyAlam / pUrva vAcAryA nAtra gatisaMjJayA samAsa-yavA deza nAgamAH, gatisaMjJAyA vaikalpikatvAt | niyamamAhuH, te hyatra gatisaMjJAcadupasargasaMjJAyAzca pAkSikI nivRtti20 tadabhAve na samAsAdaya iti darzayati-adhi kRtveti / lakSaNa- | micchanti, upasargANAM ca prAkprayoganiyama ityAha-prAdirupa-60 samanvayArthamAha-svAminaM kRtvetyartha iti / svAmibhAvA- | sarga iti vartata iti, anuvartana prayojanamAha-tenopasarga navagato sArthakatve cAsya "dhAtoH pUjA." [3.1.1.] saMjJApItyAdinA, ayamAzayaH-svAmye'dhiH kRNo gatirbhavati ityupasargatve "UryAdya." [3. 1. 2.] iti nityameva gati- vA, upasargasaMjJazca bhavati vA, iti na kevala gatisaMva vikalpyate saMjJA bhavatIlAha-cintayA grAmamadhikRtyeti-'svAmye' | kintUpasargasaMjJApi, tasmAdupasargasaMjJAsanniyogaziSTamapi prAktvaM 25 ityasyAnuktau tu prakRta'pi vikalpena gatisaMjJAyAM pakSe adhi pakSe neti kRtvA kRtvAdhIti prAktve'pyaniyamaH, na kevalaM samAsa 65 kRtvA' ityapi prayoga: syAt, prakRte svAmibhAvAbhAvo'thAntaraM eveti / atha prAdirityasyAnuvRttiH kimatho? yena tadupanyAsaH cAstIti darzayati-uddizyetyartha iti / 'navA' iti vibhASA- ! kriyate, ucyate-yadyupasarga ityanuvartate tadA "UryAya." [3. yAmiti vacanAd vibhASAvagatiH, trividhA vibhASA bhavanti- ! 1. 2.] ityAdAvapyupasargasaMjJA syAt , tatazca 'UrI syAt' prApte, aprApte, prApte'prApte ca viSaye, tatreya prAptAprAptaviSaya- | ityAdI "prAdurupasargA." [ 2. 3.58.] iti SatvaM prasajyeta, 30 vibhASA, 'prApte' ityatra bhAve'dhikaraNe vA ktaH-nitvaM prApto | tannivRttyarthamucyate prAdiriti / etat vAmyAvagatAveva bhavennA-70 satyA, prAzca gatisaMjJAyA viSaye, kartari vA kta:-nityaM gatibhAve / nyatra sArthakanirarthakayoriti tasyAvazyakatvamiti // 3.1.13. // gatisaMjJaka'dho thA, etadeva spaSTayati -sArthakatve ityAdinA / ... adhizabdo dvividhaH-sArthako nirarthakazca, tatra nirarthakatvaM na : sAkSAdAdivyarthe / 3 / 1 / 14 // sarvathA'rthAnavabodhakatvam , api tu dhAtvAtiritArthAnavabodhaka * ta0pra0- sAkSAdAdayaH zabdAzravyarthe vartamAnAH kRgo 35 ravamiti "dhAtoH pUjA." [ 3. 1. 1. ] iti sUtravyAkhyAyAM : dhAtoH sambandhino gatisaMjJA vA bhavanti, tasmAJca dhAtoH vivecitam , tatrAnardhakamya-gatArthasyAdhiH "dhAtoH pUjA." [ 3. prAgeva prayujyante / sAkSAtkRtya, sAkSAt kRtvA, masAkSAdbhUtaM / 1. 1. ] ityupasargasaMjJA paryudastA, tataya sArthakasyAdherupasargasaMjJA | sAkSAdbhUtaM kRtvetyarthaH; evaM-mithyAkRtya, mithyA kRtvA / vyartha siddhA, upasargasaMjJakAnA ca "Adyanu0" [ 3. 1. 2. ] iti iti kim ? yadA sAkSAbhUtameva kiMcit karoti tadA sAkSAt nityaM gatisaMjJA vihitA, etadevAha-sArthakatve upasargasaMjJa- ! kRtvetyeva bhavati / ccyantAnAM tu-"UryA0" [3. 1. 2. ] 4 siddhahemacanda.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1. sU0 14.] kartavyamiti bhAvaH / nanu yatra sAkSAdAdevi pratyayo vidhIyate tatra lavaNIkRtyetyAdAvapi vyartho'stIti paratvAdanena vikalpenaiva gatisaMjJayA bhavitavyam, tathAhi - 'zuklIkRtya vimalIkRtya' ityAdI "UryAdyanukaraNacci0" [ 3. 1. 2. ] ityasyAvakAzaH, acvyante vyarthe 'sAkSAtkRya' ityAdI cAsya " sAkSAdAdi - 45 vyarthe" [3. 1. 14. ] ityasyAvakAzaH, cvyante'pi cvyarthasya vidyamAnatvAd 'lavaNIkRtya' ityAdau cvyante "kha" [ 7.4. disUtreNa nityameva gatisaMjJA, -lavaNIkRtya, uSNIkRtya / sAkSAt, mithyA, cittA, bhadrA, rocanA 5, locanA, kSamA, AsthA, agdhA, prAjaryA 10, prAjurA, prAjaruhA, bIjaryA, bIjaruhA, saMsarpA 15, arthe, anau, vaze, vikapane, prakapane 5 20, visahane, prasahane; artheprabhRtayaH saptamyekavacanAntaprati rUpakAH svabhAvAt nipAtanAd vA lavaNam, uSNam, zItam 25, udakam, Ardram; lavaNAdInAmetatsUtravihitagatisaMjJAsaMniyoga eva mAntatvaM nipAtyate; prAdus, bhavis, namas119] ityanena paratvAdanena sUtreNa vikalpena gatisaMjJayA 30 iti sAkSAdAdiH // 14 // bhavitavyamiti, tannetyAha-kavyantAnAM tu UryAdisUtreNetyAdi - alavaNaM lavaNam, anuSNamuSNaM ca kRtveti "kRbhva - 50 aprayogitvAdapagacchanti, " UryAya0 " [ 3.1.2. ] iti stibhyA0 " [ 7.2.126. ] iti hivaH cakAravakArekArA nityaM gatisaMjJayA samAsa-yabAdeza tAgamAH, "IzvavAvarNasya " 10 za0 ma0 anusandhAnam-- sAkSA0 iti / 'sAkSAt' zabda Adiryasya sa sAkSAdAdiH, tadAha-sAkSAdAdayaH zabdA ityAdi - Adizabdo vyavasthAvAcI, tathA gaNapAThAt / cvyarthe vartamAnA iti ccipratyayo hi "kR-bhvastibhyAM0" [ 7. 2. 126. ] iti sUtreNa prAgatattave | [ 4. 3. 111.] ityakArasyekAre-lavaNIkRtya, uSNI15 vidhIyate, prAg-pUrvam, bhatasya tattve- abhUtatadbhAve gamyamAne kRtyeti, atrApi vikalpe prakRtasUtre 'ryagrahaNasya vaiyarthyamApayeta, 55 iti tadarthaH, dravyasya guNa-kriyA- dravya-sambandha-samUha-vikArayoge etAdRzaprayoge prAyaH sarvatra citrapratyayapravRtteH nanu mantarA . sati prAgatattattvaM bhavatIti bhAvaH, tatrArthe vartamAnAnAmeSA yatra sAkSAdAdivyarthe vartate tatra kena gatisaMjJA syAt ? tadarthaM gatisaMjJA vidhIyate / udAharati- sAkSAtkRtya atra gatisaMjJayA 'cvyarthe' ityasyAvazyakatvAnna vaiyarthamarthagrahaNasyeti cet ? idaM gRhANa - 'vyarthe' ityasya sarvaM vAkyaM sAvadhAraNam iti samAsa - yavA deza- tAgamAH, vaikalpikatvAt pakSe gatisaMjJAyA abhAve nyAyabalena 'cve:- vipratyayasya arthe eva, na tu ccipratyayAntatve' 60 20 na samAsAdirityAha- sAkSAt kRtvA, lakSaNasamanvayAyArthaityarthasyAzrayANAna kazcida doSa iti / nanu " sAkSAdAdyacci" mAha - asAkSAdbhUtaM sAkSAdbhUtaM kRtvetyarthaM iti / atidizati evaM mithyAkRtya mithyA kRtveti-amithyA- | bhinnaM cvyantasadRzaM gRhISyate, sAdRzyaM ca prAgatattatvarUpeNeti ityeva sUtrayatAm, 'avi' ityatra paryudAsAzrayaNAcca vyantasarvaM samaJjasamiti cet ? sAdRzyaM kena rUpeNa prAyamityatra kiM ityeva cAda / kisa yatra cvyarthapratItistatra cvau sati paratvAdaniyAmakam ? ca pratipattigauravaM syAt, tadapekSayA 'cyarthe' 65 nena vikalpe prApte'pi punaH prasaGgavijJAna*nyAyena nityavidhirbhavati, spaSTaM cedaM "sAkSAtprabhRtIni ca" [ pA0 1.4. 73. ] iti sUtre kaiTe / | bhUtaM mithyAbhUtaM kRtvetyarthaH, zeSaM prAgvadavaseyamiti / nanu sAkSAdAdayadhyarthe vartanta eveti tadarthaM 'vyyarthe' ityatiricyata 25 ityAzaGkate - vyartha iti kimiti / samAdhate yadA sAkSAdbhUtamityAdinA abhUtatadbhAvAbhAvAnnAtra dhvyarthaH, 'cvyarthe' ityanuktau tvatrApi gatisaMjJayA samAsAdiH prasajyetetyarthaH / | sAkSAdAdi dvividhaM vyarthaM macvyarthaM ca cvyarthamapi dvividhaMcvyantamacvyantaM ca vividheH pAkSikatvAccitratvAt taddhitataH, 30 acvyarthamapi dvividhaM bhAvyasAkSAdAditvavRtti upalakSaNasAkSA- atha sAkSAdAdigaNamAha-- sAkSAdityAdi / sampUrvAdI- 70 dAditvavRtti ca tatra yadyapi dhAtoH kRga iti ca SaSTayadhikArA- kSateH "saMzvad-vehat-sAkSAdAdayaH " [ uNA0 882.] iti dantaraGgatvAcca sAkSAdAdyarthabhAvanAyAM karotisambandhasyopalakSaNa / nipAtanAt katpratyaye sAkSAbhAve ca sAkSAt sAdRzyapratyasAkSAdAditvavRttinivRttiH zakyate pratipattuM nahi sAkSAt santaM kSayoH, sAdRzye yathA - sAkSAnmaghatrataH putramiti, pratyakSe yathAkicit karotItyupalakSaNe sAkSAdAditve kRgaH sAkSAdAdyarthena na sAkSAd draSTeti / "mithUg medhA-hiMsayoH" ityataH "vR-mithi 0" 35 yogo'sti bhavaMzca dharmo'ntaraGgo dravyavyavahito'pi bahiraGgaH, na | [ uNA0 601.] ityAdinA kipratyaye yAgame ca mithyA 75 cAntaraGge sati bahiraGge pratipattirbhavatIti; tathApi bhAvyasAkSA | anRte / "citai saMjJAne" ataH "zI-rI0 " [ uNA0 201.] dAditvattini tu prApnoti tasya kRmsambandhitvAdantarapratvAca iti kiti te, ata eva gaNapAThAnipAtanAdAtve-cittA tatsambandhasya, na ca tadarthabhAvanAyAM cvyarthataiva, upAttaprakRtirhi mAnase vyApAre, acittA cittA kRtvA cittAkRtya, cittA dottarAvasthAbhAvanA vivakSyate tadA vyarthatA bhavati, tathA ca kRtvA, avyayatvAdasamAse'pi vibhaktyazravaNam avyayatvaM ca 40 vividhAnaM prAgatattatve cviriti, atastannivRttyarthamarthagrahaNaM / khraader| kRtigaNatvAt evamuttaratrApi / "bhaduG sukha kalyA- 80
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 14.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte *NayoH" ityataH "bhandevA" [uNA0 391.] iti re naluki, | yathAsambhavamarthe bhavatIti tadAzayaH, apare tu 'artha' iti na ata eva nipAtanAdAkAre ca-bhadrA AlocanA-prazaMsayoH, | 'saMsapA' ityasyArthanirdezaH, pRthagevedamavyayaM gatisaMjJam , 'saMsA' abhadrA bhadrA kRtvA-bhadrAkRya bhadrA kRtvA, kecid-abhadrAM / iti hi saMcaraNe dRzyate, iti dvitIyameva darzanaM vyAptikAmena bhadrAM kRtveti vigrahe vibhaktimuccarante, keSAJcidabhadra bhadraM / vRttAvupanyastam, 'artheprabhRtayaH saptamyekavacanAntapratirUpakAH' 5 kRtvetyanAkArAntena vigrahaH, Alocya prazastaM vA suSTha kRtvetyrthH|| iti, vyAptau hyatiprasaGga'bhidhAnato vyavasthA bhaviSyati, viSaya-45 "ci abhiprItyAM ca" ata: karaNAdhAre'naTi pyantAnandyA / saGkoce tu sambhavinyatireke tatrApazabdatA prasajyeteti / saMsAditvAdane "yvasi-rasi-ruci0" [ uNA0 269.] ityane vA, kRtya saMsarpA kRtvA, prayojanIkRtya saMvRtya vetyartha iti prbhaacndrH| ata eva pAThAdAtve ca-rocanA prazaMsAyAm , rocanAkRya | "Rk gatau" ataH "kami0 [uNA0 225.] iti ye 'artha' rocanA kRtvA, 'locanA' iti keSAMcit pAThaH / napUrvonmAte: / iti jIvAjIvAdipadArthe prayojane'bhidheyo dhane yAbAyAM nivRttI 10"Dita" [uNA. 605.1 ityAkAre-amA sahArthe samIpe ca vartate. yadvA "arthaNi upayAcane" ato'li-'artha' iti 50 ca, amAkRtya, amA kRtvA / ApUti tiSThateH "upasargAdAtaH" | svabhAvAnipAtanAdvA etvaM, vibhaktyantapratirUpakatvAcAvyaya[5. 3. 110.] ilyahi-AsthA Adare pratijJAyAM ca, tvam-artha, evamuttaratrApi draSTavyam , arthakRtya arthe kRtvA / anAsthA AsthA kRtvati vigrahaH keyAcit, anAsthAmAsthA "aga kuTilAyA gatI" ityataH "vI-yu0" uNA. 677.] kRtveti pareSAm , bhAsthAkRtva, AsthA kRtvA / "gharalaM adane" iti nipratyaye'ta eva nipAtanAd autve-'agnau' iti taikSNye, 15 ityasya ke nasamAse-'agdhA' iti chAndasaM rUpam , tathA ca agnaukRtya agnau kRtvA / "vana bhakto" ataH "kR-vR." 55 zAlAturIyaH-"tanipallozrandasi ghasibhasohali ca" iti hali ! uNA0 582.7 iti kiti zena lope prAvadekAre ca-'vaze chandasyupadhAlopamAha, bhASAyAM ca kecidudAharantItyAcAryeNeha | ityasvAtantrye, vazekRtya vaze kRtvA / "kapul calane" ato paThitaH, ata eva pAThAt sAdhaH, agdhAkRlya, agdhA kRtvA / vipUrvAta prapUrvAJca karaNAdhAre'naTi. ato nipAtanAmalope etve "jaS kyohAnau" ataH "saMgate'jaryam" [5. 1. 5.] iti / ca-vikapane prakapane baiMrUpye, 'vikapane hiMsAyA, prakapane 20 nipAtanAd yapratyayaH, tasya prAdisamAsaH, ata eva pAThAdAkAre- | saMtAye' ityeke, vikapanekRtya vikapane kRtvA, prakapanekRtya prakapane 60 prAjaryA, prAjaryAkRtya prAjaryA kRtvA / apUrvAd "aop | kRtvA / "pahiM marSaNe" ato vipUrvAt prapUrvAccAnaTi, ato vyakti-mrakSaNa-gatipu" ityasya "zvazura0" [ uNA0 426.] nipAtanAdekAre "asoDa." [ 2. 3. 48.] iti SatvAbhAve ityatrAdigrahaNAt kidurapratyaye nalope, ata eva pAThAdAkAre | ca-visahane prasahane utsAhe sAmarthya ca, visahanekRtya ca-prAjurA, prAjurAkRtya prAjurA kRtvA / "aja kSepaNe ca' } visahane kRtvA, prasahanekRtya prasahane kRtvA / arthaprabhRtayaH 25 prapUrvAdato ghaSi aci vA 'prAja' iti, "ruhaM janmani" sthAdi- | saptamyekavacanAntA iti kazcit pratipadyeta, rUpasAdRzyAt,65 tvAd bhAvAkoMrmUlavibhumAditvAd dA kartari ke, ata eva tatpratiyattau ca samAse syAdelapi 'arthakraya' ityAyekArAntaM ra pAThAdAkAre ca-prAjarahA, prAjAhAkulya prAjarUhA kRtvaa| na sidhyet , atastannirAkaraNAyAha-arthaprabhRtaya ityAdi / "vIMka prajana-kAntyasana khAdaneSu ca" ataH "viyo jak" | nanu saptamyekavacanamantarA kathaM tadantapratirUpakatvamityAha[ uNA. 127.] iti jaki vabayorakyA 'bIja' iti, svabhAvAnnipAtanAda veti-khabhAvAta-etAdRzAkhaNDazabda30 "Rk prApaNe ca" ataH "varNa." [5. 1. 17.] iti | svIkArAt, nipAtanAd vA-sAkSAdAdigaNe tAdRzAnupUA 70 pyaNi-'Arya' iti, "svAmi-vaizye'ryaH" [5. 1. 33.] iti | vinyAsAd vetyarthaH / lIyateH klidyateH khadyatervA "cikkaNa." vA ye-'arya' iti, bIjena AryaH, vIjasya vA arya iti ! uNA0 19..] iti nipAtanAt kidaNapratyaye lavAdeze'ta eva samAse'ta eva pAThAd haskhe AkAre ca-bIjaryA, bIjaryAkRtya | pAThAnmAntatve ca-'lavaNam' iti rucyarthe, lavaNakRtya bIjaryA kRtvA / bIjAda rohatIti bIjapUrvAd ruhermUlavibhujAdi- | lavaNaM kRtvA / "udhU dAhe" ataH "-vI." [uNA0 183.] 35 tvAt kapratyaye'ta eva pAThAdAkAre ca-vIjaruhA, bIjaruhA- / iti kiti Ne'ta eva nipAtanAnmAntatve-'uSNam' iti 15 kRtya bIjarahA kRtvA / sampUrvAt "splaM gato" ityato bhAve | abhinave, uSNakRtya uSNaM kRtvA / "zI svapne" ataH ghani, ata eva pAThAdAkAre-saMsarpA [ vipAdikA ], saMcaraNe ! "zI-rI0" [ uNA0 201.] iti kiti te'ta eva nipAtahi dRzyate, saMsarpAkRtya saMsAM kRtvA / kecit tu 'saMsarpA artha | nAnmAntatve-'zItam' ityanAdare, zItakRtya zItaM kRtvA / ityAhuH, artha-prayojane, 'saMsarpa' ityasya 'arye' ityarthanidezo'trai- "undaip kledane" ataH "dhu-dhU0" [ uNA0 29.] iti kiti 40 vArthe'yaM gatisaMjJo nAnyatreti niyamArthaH, anirdiSTArthastvaniyamena ! ake nalope'to nipAtanAnmAntatve ca-'udakam' iti klede 80
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 14-16.] comm i rmirmirmirmimimmindianimom pranave ca, udakaGkalpa udakaM kRtvA / "marda gatiyAcanayoH" | iti ca syAderlak avyayAdutpannasya, na cAtra pUrvamavyayam , kiM 40 ataH "ci-ji0" [ uNA0 392.] iti re dI'ta eva / tarhi ? samudAyaH, tasya gatitvAt , athApi luk syAt , viSayA. nipAtanAnmAntatve ca-'Ardram' iti sarase'bhinave ca, AI- mevAstu, na ca tadrUpanivRtteH saMjJAnivRttiH, ekadezavikRtasyARtya AdraM kRtvA / lavaNAdInAM mAntatve nipAtite'mAntaprayo- nanyatvAditi / udvAhasya loke bhAryAtvena khIkAre prayogAdAha5 gasya kA gatirityAha-lavaNAdInAmityAdi, UryAdisUtreNa | udvAhe-dArakarmaNIti / udAharati-hastekRtya, pANI cvyantasya gatisaMjJAyAM na mAntatvaM, tena lavaNIkRtyetyeva bhavati / / kRtyeti-atra gatisaMjJayA prAzvat smaas-ybaadesh-taagmaaH| 45 'prAdus Avis' iti tu prAk sAdhitI, prAkAzye vartete, lakSaNasamanvayAyArthamAha-bhAryA kRtvetyartha iti / udvAhagrahaNaprAduSkRtya prAduSkRtvA, AviSkRtya, AviSkRtvA, atra "nirdu- / vyAvRttiM darzayati-haste kRtvA kArSApaNaM gata iti bahirAviSu0" [2. 3. 9.] iti SatvaM bhavati / 'prAdus- | atrodvAhAbhAvena gatisaMjJA virahAnna tatprayuktasamAsAdiH, svIkAra10 Avis' zabdayokhyodiyu pAThaH kRgo'nyatra nityArthaH, sAkSAdAdiSu mAtre gatisaMjJAmicchatA mate tu khakIyaM parakIyaM vA kArSApaNamiti kRmi vikalpArtha iti| "maM pravatve" ataH"as" [uNA. niyamAbhAvAnna gatisaMjJA, svakIyanirNaye tu syAditi vizeSaH 150 952.] ityasi-'namas' iti praNAme, namaskRtya namaskRtvA, nityamiti kathanAbhAve'pi 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam' iti atra sasya ratve'pi "namama-puraso gateH." [2. 3. 1.] rasya | niyamAnnityatve labdhe nityagrahaNasya vaiyarthyamAzaGkayAha-nityasatvam, gateranyatra 'namaH kRtvA, namaH kRtvA' iti visaryo / grahaNAda vAnivRttiriti-tathA ca vikalpaprakaraNanivRttyartha16 jihvAmUlIyazca / iti sAkSAdAdiH itizabdaH samApti- tvameva nityagrahaNasyeti bhAvaH / / 3.1.15. // dyotakaH, tathA ca sAkSAdAdigaNaH samApta ityarthaH // 3. 1. 14.. // | 10 prAdhvaM bandhe / 3 / 1 / 16 // 55 0pra0-'prAdhvam' ityetanmakArAntamavyayamAnukUlye ta0pra0-'iste, pANau' ityeto saptamyekavacanAntaprati- | vartate, taccAnukUlyaM yadA bandhahetukaM bhavati tadA bandha ityurUpakAvavyayau, saptamyantAvanavyayAvityeke; ThAdhudvAhe-dAra- dhyate, anekArthatvAd vA nipAtAnAM mukhya evAsya bandho'rthaH, 20 karmaNyarthe gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhino gatisaMjJau nityaM satra vartamAnaH 'prAdhvaM'zabdaH kRgo dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavataH, tassAca dhAtoH prAk pryujyte| hastekRsya, pANaukRtya, bhavati, tassAca dhAtoH prAgeva prayujyate / prAdhvaMkRtya, bandha- 60 bhAyAM kRtvetyarthaH / udvAha iti kim ? haste kRtvA kArSApaNaM nenAnukUlyaM kRtvetyarthaH / sandha iti kim / prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH / nityagrahaNAd vAnivRttiH // 15 // gtH||16|| za0 ma0 anusandhAnam-nityaM0 iti / "hase | za0 ma0 anusaMdhAnam-prAdhvaM0 iti / "ata 26 hasane" ataH "damyami0" [ uNA0 20..] iti te-'hasta' | sAtatyagamane" ataH "ardha ca" [uNA. 909.] iti iti kare nakSatre ca vartate, "paNi vyavahAra-stutyoH" ataH vanipi dhAntAdeze ca-'adhvan' iti, adhvAnaM pragata iti 65 "kami-vami." [uNA0618.1 iti Niti ipratyaye- prAdisamAse "upasargAdadhvanaH"[7.3.79.1 ityatsamAsAnte 'pANi' iti kare vartate, nantayoH saptamyekavacane 'haste, paannii'| yaugikaH 'prAdhva' iti zabdo bhavati, tasyaiva svAtamyeNAkhaNDa* iti yadrUpaM bhavati tadeva sUne upAttamanyad vetyAha-'haste | syaiva vAnena mAntanipAtane-'prAdhvam' iti, vibhaktyantapratirUpa30 pANI' ityetau saptamyantaikavacanAntapratirUpakAvya- katvAcAvyayatvam , etadevAha-prAdhvamityetanmakArAnta yAviti-nemau saptamyantaikavacanAntI, api tu tatsadRzAvavyayo, mavyayamiti / nipAtanasyaSTaviSayatvAdAha-AnukUlye vartata 10 "vibhaktitha0" [ 1. 1. 33.] ityavyayatvaM ca, "puro'stama- : iti / AnukUlyavRtteH kathaM 'bandhe' iti vizeSaNamityAha-tazcAnuvyayam" [ 3. 1. 5.] ityto'nuvrtmaanmvyymitynussjyte| kRlyamityAdi-bandho bandhanaM hetunimittamasya tad bandhahetukam , atra matAntaramAha-saptamyantAvanavyayAvityeke iti-nanu / yadA bandhanenAnukUlyaM kriyate tadA kAryakAraNayorabhedopacArAt 35 yadi saptamyantAveva syAtAM ko doSaH? tatra dinAmArthaH saptamya- : tad bandha ityucyate, yaddhi yaddhetukaM tat tabdhapadezaM labhate, yathA rthazcodvAhopalakSaNaM bhaviSyatIti cet ?, ucyate-saptamyantatve / purAtanaM karmAnubhujyata iti / ayamAzayaH-AnukUlyaM hi kheSTa-76 samAse syAderlak prasajyeta, na coccAraNasAmAna bhaviSyatIti prakAreNa pravRttiH, sA ca prArthanA-dAna-mAna-ptAmAdyupAyairapi kartu vAcyam, saptabhyarthe gatisaMjJA yathA syAditi viSayapradarzanArthatvAt zakyata eveti yatra bandhanimittakamAnukUlya vivakSitaM syAt tyAdyante'samAse zravaNArthatvAcca, "avyayasya" [3. 2. 5.1 tatraivAnena gatisaMjJA vidheyA, tatra prAdhvamityasyAnukUlyArthe
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 16-18.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte "nipAtAzcopasargAca dhAtavazcetyamI trayaH / / | vRttAvapi bandhanimittasyAnukUlyasya bandhatvopacArAd 'bandhe' iti upamAyA bhAva iti kecid vigRhNanti, tanna cAha-upamAzabdasya 40 prAdhvaMzabdasyArthatayA nirdeSTuM zakyata iti / evamupacArakalpanAyA bhAvArthAbhidhAyitvena tataH punarbhAvArthe pratyayavidhAnasyAyuktatvAt, jaghanyavRttitvamAzaGkayAha-anekArthatvAd vA nipAtAnA- | upamAnopameyabhAvasambandhaparatvamapi pratyayAntasya na yuktamU mityAdi yaduktam-prayoge tadapratIteH / tatra jIvikA jIvanArthAvazyakAzanAcchAdanAdyupAyaH, " upaniSat tu vedAnte, rahasyadharmayorapi" iti, anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam // " iti, ayaM ca zabda AtmajJAnopAyaivarNanaparavedAntabhAge suprasiddhaH, 45 vakSyamANaprayogArthe cAnukRtyoktistvasmin pakSe prayogasvabhAva | upa-samIpe AtmajJAnasya, niSIdati -sthitimApnotyanayeti tatra labdhArthakathanaM na zabdavAcyArthakathanam / udAharati- prAdhva / vigrahaH / atraupamyena jIvikAvadavazyakartavyatvam upaniSatsamaM Gkantya atra gatisaMjJayA samAsa-yabAdeza tAgamAH, etadarthamAha- rahasyabhUtatvaM ca vivakSitam / udAharati- jIvikA kRtya, 10 bandhanenAnukUlyaM kRtvetyartha iti / prAdhvaM kRtvA zakaTaM- upaniSatkRsya, iti, etayorarthamAha-jIvikAmitropaniSagata iti - pragatamadhvAnaM prAtram adhvagamane samarthamadhyAbhimukhaM damiva kRtvetyartha iti yadyapi upaniSadAM nityatvamAmanantyau - 50 vA kRtvetyarthaH, nAtra bandho bandhasya hetutA vAsti, prAdhvazabdatvena paniSadAH kecit iti tAsAM kRtiviSayatvaM nocitaM tathApi tanmate vibhaktyantapratirUpakAbhAvAnna vA'vyayatvam, yadyapyatrAvyayamitya- brahmAtiriktasya sarvasya jagato mithyAtvena janyatvameveti siddhAntanuvRttyA lakSaNapratipadoktanyAyena vA nivRttiH zakyate kartum, manukhatya tAsAM kRtiviSayatvaM vaktuM zakyate, yadA tu rahasya mAtrapara15 avyayaM hi nipAtanAdeva siddhimavAnaM pratipadoktaM bhavati, tvamupaniSacchabdasya, tadA tu samucita evAyaM prayoga iti vijJeyam / netarat, tathApyavazyaM yadAnukUlyamAtre vartate, na bandhahetumupAdatte jIvikAM kRtvA upaniSadaM kRtvA gata iti - atra vastuta 55 tadA tannivRttyarthaM bandhagrahaNaM kartavyam, tatrApyadhikAranyAyAna- eva jIvikAyAH karaNam, upaniSadazca vidhAnaM bodhyata ityaupapekSaM vyAvRttiH siddhetyasyopanyAsaH / kecidAhuH - anenaitajjJApa- myAbhAva:, tena ca gatisaMjJAvirahAnna samAsa-yabAdeza - tAgamAH, yati--lAkSaNikasyApi sati bandhane gatisaMjJeyaM bhavatIti tatreda- samAptaM gatisaMjJAprakaraNamiti // 3.1.17 // . 20 mapi siddhaM bhavati - prAdhvaThThala zakaTaM gata iti, yathA bandhanena zakaTasyAdhvani sAmarthyamadhvAbhimukhatA vA vivakSyata iti, tatra makAracintyaH samAse hi syAderlug bhavati, yathA jIvikAkRtyeti, bandhanenAnukUlyamAnnavRttinivRttilakSaNe phalAntare saMbhAvini kathaM jJApakaM bhaviSyatIti // 3. 1. 16. // | 5 nAma nAmnaikA samAso bahulam / 3 / 1 / 18 / / 25 jIvikopaniSadaupamye / 3 / 1 / 17 // ta0 pra0--jIvikopaniSacchando aupamye gamyamAne kRmo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyete / jIvikAkRtya, upaniSatkRtya, jIvikAmivopaniSadamiva kRtvetyarthaH / aupamya iti kim ? jIvikAM kRtvA, upa30 niSadaM kRtvA gataH // 17 // 29 .. 60 ta0 pra0 - nAma nAmnA sahaikAyyeM-- ekArthIbhAve sati samAsasaMjJaM bhavati bahulam / aikArthyaM ca sAmarthyavizeSaH, sa ca pRthagarthAnAM padAnAM kvacit parasparavyapekSAlakSaNaM sAmarthyamanubhUya bhavati, yathA- rAjJaH puruSo rAjapuruSaH, nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam / kvacidananubhUyaiva bhavati, yathA-upakumbham, 65 kumbhakAraH; vAkyAntareNa tvarthaH pradazyate- kumbhasya samIpaM, kumbhaM karotIti / kacinna bhavatyeva, yathA-chAtrANAM paJcamaH, rAmo jAmadamya iti / lakSaNaM cedamadhikArazca tena bahuvrIhyAdivizeSasaMjJA'bhAve yatraikArthatA dRzyate tatrAnenaiva samAsasaMjJA za0 ma0 anusandhAnam - jIvi0 iti / "jIva bhavati - vispaSTaM paTuH - vispaSTapaTuH ; vicitraM kaTukaH - vicitra- 70 prANadhAraNe" ato "nAni puMsi ca " [5. 3. 121.] iti kaTukaH; evaM viviktakaSAyaH, vyaktalavaNaH saMpanamadhuraH, nAmni striyAM ke " asyA0 " [2.4 111.] ityasyekAre padaslaH, nipuNapaNDitaH, kuzaladakSaH, capalavatsala ityAdiSu ca-jIvikA, "SalaM vizaraNagatyavasAdaneSu" ataH sampadAditvAt guNavizeSaNastra guNavacanena samAsaH / kASThA-paraM prakarSamadhyA35 kvipi "sado'prateH" [ 2. 3. 44. ] iti Satve ca - upaniSad, yakaH kASThAdhyAyakaH, dAruNamadhyAyakaH - dAruNAdhyAyakaH, jIvikA va upanipaJcAnayoH samAhAra iti jIvikopaniSad, amAtAputramadhyAyakaH - amAtAputrAdhyAyakaH, niSThuramadhyAyaka 75 sautratvAt samAsAntavidheranityatvAd vA " cavargada0 " [ 7. 3. ityarthaH ; veza-subhagamadhyAyakaH- vezAdhyAyakaH, evamanAjJAtA98.] ityat samAsAnto na vihitaH / upamAnamupamA bhidAdi / dhyAyakaH; ayutAdhyAyakaH, adbhutAdhyAyakaH bhRzAdhyAyakaH, tvAdaG upamaiva aupamyaM bheSajAditvAdvyaN tasmiMstathA, ghorAdhyAyakaH, paramAdhyAyakaH, svadhyAyakaH, atyadhyAyaka | '
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH ! [pA0 1. sU0 18.] ityAdiSu kriyAvizeSaNasya kriyAvatA smaasH| tathA-sarva-| samAsaH' iti vAkye sahArthazabdaprahaNAbhAve nAmrA sahoccAritaM dharmaNA kRtaH-sarvacarmINo rathaH, bhadya zvo vA vijAyate-adya- nAma pratyekaM samAsasaMzaM bhavatIti syAt, tadvAraNAya sahagrahaNazvInA gauH, dazabhirekAdaza gRhAti-dazaikAdazikaH, avaM mAvazyakaM yena samudAyasya saMjJA bhavediti cet ? na-anvarthamuhUrtAd bhavam-UrdhvamauhUrtikam, evam-aurvadehikam : saMjJAbaleneha samudAye vAkyaparisamAprAzrayAt / ayamAzayaHBaudamikam ; kRtaH pUrva kaTo'nena-kRtapUrvI kaTam , bhuktapUrvI kvacit vAkyasya samudAye parisamAptirbhavati, kvacica pratyekam , 45 modanam, gatapUrvI grAmamityAdiSu taddhitAthai smaasH| tathA yathA-'devadatta-yajJadatta-devamitrA bhojyantAma' iti vAkyottara kanyeiva, daMpatIiva, vAsasIiva, rodasIivetyAdibvivenAlup- bhujikriyA pratyeka parisamApyate, sarveSAmeva bhujikriyAkarmatvasya samAsaH, aikapayaM ca samAsaphalam / tathA-bhUtaH pUrva-bhUta-prAtikhikarUpeNAvagateH; 'gargAH zataM daNDyantAm' iti vAkyArthasya pUrvaH, evaM-dRSTapUrvaH, zrutapUrvaH / sarveSu caiSu vizeSasaMjJA'prAptI gargasamudAye eva parisamAptiH, rAjJAM hiraNyArthitve'pi pratyeka 10 anenaiva smaasH| bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArtham / nAmeti | daNDo na vidhIyate, api tu samudAye eva / evamihApi 50 kim ? caranti gAvo dhanamasya / nAmneti kim / caitraH pacati / 'samasanam-avayavArthasya , vizeSyavizeSaNabhAvena samudAyArthe bahalavacanAdeva kacidanAmApi samasyate-bhAtyako'ti- nikSepaH' iti samAsazabdavyutpattyA samudAya eva prakRtasUtravAkyAbhAtyaka nabhaH, nabhasA sAmAnAdhikaraNyaM samAsaphalam / kaci-rthaparisamAptAvAzrIyamANAryA pratyeka samAsasaMjJA na bhaviSyati, danAmnApi-anuSyacalat , anuprAvarSat, yad vyakarot, yat tatazca "RksAma.." [5. 3. 97.] ityAdau 'R' rUpAva15 pariyanti; atra nityasaMdhyAdiH samAsaphalam, samAsasya ca yacAt "cavargadaSahaH "7.3.98.ityAdinAna samAsAnta- 55 nAmasve'pi saMkhyAyAstyAdibhirevokatvAt syAdayona bhavanti; | pratyayaH / ayamAzayaH--"abasya pradhAnAvRttyaprayojakatvam" padatvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya tyAcantArthaprAdhAnyAt ! iti bhImAMsakarItyA pradhAnasyAvRttirna bhavati, prakRte 'gargAH zataM napuMsakatve lopo bhavati / samAsapradezAH-"vauSTItI samAse" ! daNDyantAm' ityAdau rAjJo dhanArthitvena dhanasya [ hiraNyasya ] [1. 2. 17.] ityAdayaH // 18 // prAdhAnyama, gargANAM bhUyastve'pyanuddezyatvAdapradhAnatvam , apra dhAnagargAnurodhena pradhAnadhanagatasaMkhyAyA AvRttine bhavati 160 20 za0 ma0 nyAsAnu0-nAma0 iti / nAma dhAtu prakRte'pi samAsasaMjJAyAH prAdhAnyena vidhIyamAnatvAt samasyavibhaktyanta-vAkyabhinnamarthavacchabdakharUpam , nAmnA tAdRzenevArthavatA zabdasvarUpeNa, saha, aikAyeM sAmarthyavizeSe sati, mAnapadApekSayA prAdhAnyam , tatra caikatvasaMkhyA zrUyate iti sApradhAnasamasyamAnapadAnurodhena nAvartiSyate, evaM ca 'gargAH zarta samAsaH samAsasaMjhaM bhavati, bahulaM "kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH daNDyantAm' ityatra samudAye ekazatadaNDavadanApi nAmasamudAye ekava samAsasaMjJA bhaviSyatIti na pratyekaM saMjheti tadvAraNArtha saha-65 kvacid vibhASA kvacidanyadeva / praNamanAvazyakamiti / aikAyeM kimityAha-sAmadhyavizeSa vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya, iti-sAmarthya-zaktiH, tadvizeSa:-bodhyabodhakabhAvAparaparyAyA caturvighaM bAhulakaM vadanti // " 'abhidhA' nAma, tadbhAhaka cetaretarAdhyAsamUlaka tAdAtmyam, ityuktalakSaNaM kAcitkapravRttyAdilakSaNaM yathA syAt tathA samAso yo'rthaH kambanIvAdimAna sa zabdaH, yo ghaTazabdaH sa kamyugrIvAdi bhavatIti kriyAvizeSaNamagantavyamiti / atra 'nAmnA' ityatra mAnartha iti zabdArthayoritaretarAdhyAsaH, taduktaM hariNApi- 10 30 sahArthe tRtIyA, yadyapi sUtre sahazabdo na zrUyate tathApi tRtIyA "indriyANAM svaviSayeSvanAdiyogyatA yathA / zrutisAmarthyAdAkSipyate, bhata eva "sahAthai" [2. 2. 45.] anAdirathaiH zabdAnAM sambandho yogyatA matA // " iti / iti sUtre'rthagrahaNaM kriyate, tatphalaM ca sahazabdaM vinApyAkAsAvazAt sahAvagatau tRtIyA bhavati, yathA-"vRddho yUnA tanmAtra- cakSurAdIndriyANAM svaviSayeSu-ghaTAdicAkSuSAdiSu, anAdiH, bhede" [ 3. 1. 124.] iti sUtre, evaM ca yogyatA-khaviSayapratyakSakAraNatA, yathA svIkRtA tathA zamdAnA35 "ekenApi suputreNa, siMhI skhapiti nirbharam / ghaTAdInAmapi, athaiH-svavAcyaiH kambuprIvAdimatpadAthaiH saha,75 __ sahaiva dazabhiH putra raM vadati grdbhii||" yogyatA-tattatpadArthakAraNatA'sti, sa eva ca sambandha iti iti padye pUrvavAkye sahazadAbhAve'pi pratrazabdAta vatIyo tdrthH| cakSurAdIndriyANAM ghaTAdirUpavasvaviSayapratyakSa kAraNatve tpannA / tathApi pratyekasya samAsasaMjJA mA bhUditi sahagrahaNa satyapi sannikarSajanyaviSayaviSayibhAvarUpasambandhamantarA pratyakSa. kartavyam, anyathA 'putreNa sahAgataH pitA' ityatrobhayorapi / kAraNatvaM na sambhavati tathA zabdArthayorapi parasparaM sambandhamantarA 10 kiyAyAmAgamanarUpAyAM pratyekaM sambandhavadihApi 'nAma nAnA | zabdArthopasthitikAraNatvaM na sambhavatIti kazcit sambandhaH 80 25
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1 sU. 18 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte kalpanIya iti pUrvoktaparasparAdhyAsamUlakastAdAtmyasambandho'vazya- svatvavAn puruSaH-rAjasambandhI puruSa iti bodhopapatteH; na ca murIkaraNIyaH, sa eva ca sambandhaH zaktiH / yat tu tArkikAH- viziSTa zaktiH kalpyA gauravaparAhatatvAditi vyapekSAvAdino "ghaTazabdaH kambugrIvAdimadartha bodhayatu" iti 'ghaTazabdAt / matam, etaca 'parasparavyapekSAM sAmarthyameke' iti "samarthaH padakambuprIvAdimAnartho bodhyaH' iti vA, pratyekaM vinigamakAbhAvAdu vidhiH" [pA0 2.1.1 ] iti sUtre mahAbhASyoktyA prtiiyte| 5 bhayavidhA vA IzvarecchA zaktiH" ityAhuH, tanmandam-sambandhasya nanu viziSTazaktyasvIkAre 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' iti vAkyavad 45 dviSTatvena vyAptatvaniyamena ca prakratecchAyAstathAtvAbhAvena ! 'Rddhasya rAjapuruSaH' iti vRttirapi syAt , rAjazabdArthe'bhedasambandhavAyogAta. jJAnena satpratipakSatvAca. atratyavicAro'nyatra sambandhena RddhapadArthasyAnvayabodhe sati tAtparya bAdhakAbhAvAta. nirUpitaH / seyaM zaktipaTAdipadeSviva 'rAjapuruSaH, upakumbham , viziSTazaktyaGgIkAre tu 'rAjapuruSa'padaghaTakayodvayorapi rAja-puruSa prAptodakaH, dhavakhadirau' ityAdiSu samudAyaparyAptA vizeSaNa- | zabdayoranarthakatvena rAjapuruSasamudAyasyaivArthavattvamiti samudAya 10 vizeSyabhAvAdyavagAhiyodhajanikA zaktiH sA caikA bhAvarUpA evaM rAjanirUpitavasvAmibhAvasambandhena rAjaviziSTaparuSarUpArtha-50 so'yamekA bhAda evaikapadyaprayojakaH / vyapekSAlakSaNaM sAmarthya nirUpitazaktikhokAreNArthabodhakatvAt tadekadezasya rAjapadArthasya tu vAkyaniSTatAtparyAkhyavRttirUpaM naitacchaktipadena vyavahiyate padArthakadezatvAt 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezena' padArthopasthApakratvAbhAvAt / iti vyutpattestatra RddhapadArthasyAnvayavodho na bhavatIti na tAdRzaidamiha tattvama-sambaddhArthaH samartha iti vyutpattaH svIkAre | prayoga iti cet ? na-"savizeSaNAnAM vRttine. vRttasya ca vize15 nu vyapekSA'pi sAmathyameva, atra hi avayavazattayA svArthamAtra paryavasitAnAM padAnAmanvayaH, sA viziSTA apekSA-vyapekSA, pUrvameva 'rAjJaH puruSaH' iti lokikavigrahadazAyAm 'Rddhasya' iti tadrUpamapi sAmarthya rAjJaH puruSo'zvavetyAdisAkAlArthakavyasta- vizeSaNAnvayatAtparya sati savizeSaNatvAt samAso na syAt , vAkye eva ca sA, iha hi ekaikasya padArthasya yo yaH sannihito samAsottaramanvayavivakSAyAM prakRtavacanAnurodhAt kAryakAraNabhAva yogyaH sAkAGkadhArthoM bhavati tena tenaivAnvayo bhavati. rAjJo sAmagrI vighaTanAnna bhavati; iyAMstu vizeSaH-vyapekSAvAde savize20 devadattasya ca puruSaH, Rddhasya rAjJaH puruSa iti ca yathA / | SaNAnAmiti vacanaM vAcanikameva, ekArthIbhAve ca nyAyasiddhaekArthIbhAvalakSaNasAmarthya tu samAsAdivRttyarthAyAM prakriyAdazAyAM miti / na coktavArtikAGgIkAre 'devadattasya gurukulam' iti pratyekamarthabodhakatvena pRthak pRthA gRhItAnAM pratyeka padAnAM vAkyasya 'jinasya bhagavato bhaktaH' iti vigrahe 'jinabhAgavataH' samudAye paryApta samudAyaviziSTazaktimAsthAya viziSTaikArthaprati iti prayogasya cAsAdhutvaM syAditi vAcyam, 'guroH kulam' iti pAdakatArUpam, tatra ca samarthazabdasya saMsRSTArtha saGgatArtha vA samAse 'kinnirUpitagurutvavataH kulam' ityAkAGkAyAM devadattAdi25 samarthamiti vyutpattaH, saMsargaH saGgatizcaikIbhAva eva, yathA telena | padArthAnAM sannidhAnasyAvazyakatvena nityasAkAGkatayotthitAkAGka saMsAra sahataM vA jalamiti prayoge ekIbhatamityartho vijJAyate. yathA | syopasajanabhUte gurupadArtha sAkAGke'pi gamakatvAt samAsa iSyate vA saMsRSTo'gniriti c| ityaGgIkArAt , yaduktaM vAkyapadIye-- atreda vicAryate-vRttitAtparyamanusRtya rAjJaHpuruSaH-'rAjapuruSaH' "sambandhizabdaH sApekSo. nityaM sarvaH smsyte| ityAdisamastapadeSu ekArthIbhAvo nAGgIkaraNIyaH, viziSTazakti- vAkyavat mA vyapekSA hi, vRttAvapi na hIyate // 30 kalpakapramANAbhAvAd gauravAcca / na ca rAjapuruSeti samudAya- samudAyena sambandho, yeSAM gurukulAdinA / paryApta kArthIbhAvarUpaviziSTazaktyanaGgIkAre 'nAmArthayorabhedAti- saMspRzyAvayavAMste tu, yujyante tadvatA saha // " iti . riktaH sambandho na bhavati' iti vyutpatte rAjapuruSazabde rAjarUpa- na caivaM rAjJo'pi nityasAkAhatvAt padArthakadezasve'pi nAmArthasya puruSarUpanAmArthe'bhedasambandhenaivAnvayo vaktavyaH syAna tu 'Rddhasya' ityAdivizeSaNAnvayaH syAditi vAcyam , rAjJa IziturIsvasvAmibhAvarUpasambandhena, sa ca bAdhitaH, vRttivigrahavAkyayoH | zitavyaM prati sApekSatve'pi vavizeSaNIbhUta RddhAdipadArtha prati 35 mamAnArthakatvamiti niyamaviruddhakSati phalamukhatvAdu gauravaM na sApekSatve mAnAbhAvAt 'sApekSamasamartha bhavati' iti niyamAta doSAyeti vAcyam , niruktavyutpatteH samAsAtiriktaviSayakatvakalpa- | tatrAsAmarthyAt , atra ca niyame sApekSapadaM nityasApekSetaraparamiti nAt / tathA ca 'rAjJaH puruSaH' ityatreva 'rAjapuruSaH' ityAdi- | 'devadattasya gurukulam' ityatra na doSaH / evaM 'jinasya bhagavato samastapade'pi rAjapadaniSThazaktyA rAjatvadharmAvacchinnarAjapadArtho- | bhaktaH' iti vigrahe bhagavacchabdasya nityasAkAvatvaM bodhyam, yadvA pasthito puruSapadena ca puruSatvAvacchinnapuruSapadArthopasthitau tAtparya | "samudAyena sambandhaH" iti dvitIyaharikArikAnusAraM guruvad 40 sahakRtasamabhivyAhArarUpAkAsAvazAd rAjaniSThatvAmitvanirUpita- | devadatto'pi vizeSye pradhAne kule evAnveti, tatra guruNA kulasyo-80 70
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1 sU. 18] spAdyotpAdakabhAvasambandhenAnvayaH, devadattasya tu khanirUpitagurutva- ] prAmo lakSaNAviSaya ityapi na samyak , prApterdhAtvarthatvena kAryavadutpAdyotpAdakasambandheneti "ekatra dvayam' iti rIlyobhayoH kule | kartAraM prati vizeSyatvabAdhAt "prakRti-pratyayau sahAtha brUtaH, tatra evAnvaya iti niravadyaH pnthaaH| pratyayArthaH pradhAnama' iti vyutpatteH / prAptapade prAptevizeSyatve tasyA : ityaM ceha vyapekSApakSe yAvanto doSA ApateyustAn parihartuM | eva nAmArthatvenodakena samamabhedAnvayApattezca / evam-'UDharayaH, 5 kalpanAnagara nirmAtavyam / tathAhi-tatra pakSe 'ghana iva zyAmo | upahRtapazuH, uddhRtodanA sthAlI, bahupAcikA zAlA' ityAdiSu 45 ghanazyAmaH, kauzAmbyA niSkAnto niSkauzAmbiH, gobhiyukto rathakarmakavahanakartA, pazukarmakopahAroddezyaH, odanakarmakoddharaNAratho gorathaH, ghRtena pUrNo ghaTo ghRtaghaTaH, guDena mizrA dhAnA guDa- dadhiH, bahapAkakadhikaraNam' iti pratIteH, ekArthIbhAvapakSe dhAnAH, sapta sapta parNAnyasya sa saptaparNaH' ityAdisamAseSu ida-! ghaTatvaviziSTe ghaTapadasyevodakakartRkaprAptikarmatvaviziSTe prAptodakAdi kAnta-yukta-pUrNa-mizra-vIpsAdyarthabodhanAya yanAntaramAzrayaNIyaM padAnAM zaktyaiva nirvAhAt / pare tu-'citraguH' ityAdI cinagavInAM .10 bhavet ; ekArthIbhAve tu viziSTazaktyA. vizeSyavizeSaNabhAvApanna-svAbhyAdirekArthIbhAvaM vinA na pratyetuM zakyaH, nahi tArkikaile-50 samuditArthopasthitau ivAdyarthAnAM tadantarbhUtatayaiva bhAnasambhavAna kSaNA vasaM zakyate, tathAhi-kutra lakSaNA? nahi citrapade tadartha yanAntaramAzrayaNIyaM bhavati / ata eva tArkikAdInAM citrasvAmI gauriti syAt, nApi gopade gokhAmI citra vyapekSApakSamutthApya "yathaitasmin vyapekSAyAM sAmarthya yo'sAve- ityanvayaprasaGgAt, gavAdeH padArthakadezatayA tatrAnvayAsambhavAcca / kA bhAvakRto vizeSaH sa vaktavyaH" iti "samarthaH padavidhiH" | na ca citrAbhinnA mauriti zakijJAnasvarUpakAraNopasthApyayora15 [pA0 2. 1. 1.] iti sUtre mahAbhASye pataalinA dUSaNama- | nvayabodhottaraM devadattAdinA sAmAnAdhikaraNyenAnvayabAdhaprati-55 pyuktama / vyapekSApakSAbhiprAyeNaiva 'pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, sandhAt tatsvAmI gopadena lakSyatAmiti vAcyama, gopadena uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH, ubhaya- lakSyatAm ? citrapadena vA ? iti vinigamakAbhAvaprasavAt / na 'padArthapradhAno dvandvaH' iti prAcAmAcAryANAM pracAdaH, saca na ca gopadena sAkSAtsambandha evaM vinigamakaH, tathAhi lakSaNA samucitaH-'zAkaprati, sUpaprati' ityAcavyayIbhAve tatpuruSalakSaNa- zakyasambandhaH, tatra devadattena saha goH svatvanirUpitasvAmitvarUpaH 20 syAtivyApteH, 'unmattagaGgam' ityAyavyayIbhAve ca bahuvrIhilakSa- sAkSAtsambandhaH, citrapadasya tu guNavAcakatayA khazakyasamA- 60 NasyAtivyAptaH, 'atimAlaH, niSkauzAmbiH' ityAditatpuruSe bahu-nAdhikaraNakhatvanirUpitakhAmitvasambandhaH, sa cAzrayadravyaghaTita grIhilakSaNasyAtivyAH , "dvitrAH' ityAdibahuvrIhI dvandvalakSaNasyA- iti paramparAsambandho lakSaNArUpo vAcya iti gauravamityeva tatra tivyApteH, 'dhavakhadira, pANipAdam' ityAdisamAhAre bahuvrIhiH | vinigamakamiti vAcyam, evamapi 'prAptodakaH, kRtavizvaH' lakSaNasyAtivyApteya evaM vyabhicArAt tasya pravAdasya prAyovAda-ityAdyaSaSTayarthabahuvrIhI vinigamakAprApteH, yaugikAnAM karcAdyartha25 tvameveti jJAyate. so'pi siddhAntabhUte ekArthIbhAvapakSe'vyApta bodhakatvena sAkSAtsambandhasyobhayatra tulyatvenAvizeSAt / na ca 65 eva, pUrvottarAdipadAnA tatra pakSe'rthAbhAvAt , yuktaM caitat, tathA-pavaye lakSaNeti tArkikasaraNiH zreyasI, bodhAvRttiprasaktaH / hi-citraguprabhRtibahuvrIhI citrAbhinnagokhAmipratItiranubhavasiddhAna caikasya lakSakatve'parasya tAtparyagrAhakatvaM kalpyatAmityekasyaivaisamAsazaktimantarA kayaM pratIyeta / ma ca mImAMsakamate vabodhya-kadA lakSaNeti nArthabodhAvRttiriti vAcyam, evaM sati kadA sambandhasya lakSaNAtvAd codhyagoniSThasvatyanirUpitasvAmitvasamba kasya lakSakatvaM kasya ca tAtparyagrAhakatvamiti vinigamakAbhAvasya .30ndhena lakSaNayA niraktasambandhAnuyogI dharmI caitrAdiH pratyeta pUrvavabAgarUkatvena lakSaNAyA apravRttaH / na ca pratyayAvadhikapUrvA 70 zakya iti vAcyam , 'prAptodako prAmaH' ityAdau tadanupapatterlakSa- prakRtiH, prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAmiti pratyayAnAM NayA prAptikarbabhinodakasambandhino lAbhe'pyudakartRkaprAptikarma khasanihitaprakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH pratyayArthAnvayAgrAma ityarthAlAbhAt / prApteti kartabodhakapratyayasyaiva karmaNi nurodhAcaramapade eva lakSaNAkalpanA syAditi vAcyam , bahavIhyalakSaNeti cen ?, tadapi na sAmpratam-'samAnAdhikaraNanAmrorabhedaH' sambhavApatteH, "ekArtha cAne ca" [3. 1.22.] iti sUtreNA-35 iti vyutpatteH 'udakabhinna prAptikarma, prAptikarmAbhinnamudakam' iti naka nekasyAdyantAnAmanyapadArthapratipAdakatva eva bahuvrIhisamAsavidhA-75 vA bodhApattaH, anyathA 'samAnAdhikaraNanAmrorabhedAnvayaH' iti nAt / kiza ghaTa-paTAdipadeSvapi caramavaNe eva vAcakatAkalpanaivaM vyutpattivirodhApatteH, prApterdhAtvarthatvena kartRtAsambandhena tatroda- | sthAta, zAsajyavRttitAyA visaMvAdAccaramavarNasyaiva pratyayanirU. kasyAnvayAsambhavAt , nAmArtha-dhAtyarthayorbhedena sAkSAdanvaya- pitasannidhAnasattvAllAghavAcca pUrvapUrvavarNAnAM pUrvottarItyA tAtparyabodhasyAvyutpannatvAt , nAmajanyopasthitivizeSyasyaiva nAmArtha-grAhakatvenopayogasambhavAtAna caivaM caramavarNamAtrazravaNe'rthapratItyAsvAt / ayodakAmimartRkA prAptiriti bodhottara tatsambandhi- pattiriti zakunIyam, prAptodakAdipade'pyantyapadazravaNamAtreNArtha-80
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ pA0 1, sU0 18] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte bodhApattestulyatvAt, ApAdyavyatirekakAlikApAdyavyApakApA- vAkyaM bhavati tatra samAsAdau luptavibhakterarthalAbhAya parArthAbhi dhAnamA zrIyate, na sarvatra, yathA-- ' rAjan usa puruSa si-rAjapuruSa iti, putra am [ kAmya ] - putrakAmyatIti, upagu s [ aN ]- aupagava iti, tyAyanteSviva kRdanteSu vigrahapradarzanaM nAvazyakamiti / ] sAmarthya zakti rekArthIbhAvaH, tadvAn samartha iti tadAzritetyarthaH / tatra dRSTAntaH 'paGkajazabdavat' iti, ayaM zabdazva yogarUDhaH, prakRti-pratyayayoryogaH, paGkAt paGke vA jAyata iti vyutpatteH, tatkRtA yaugikI zaktiH, paGkajanikartRtvaviziSTadharminirUpitaikA zaktiH, dvitIyA tu padmatvajAtyavacchinnadharminirUpitA, 50 tena paGkajanikartRtvaviziSTatvena padmatvena ca dvAbhyAM dharmAbhyAM tatra dharmiNo bodhaH, tadarthaM ca tatra viziSTazaktiraGgIkAryeti na kumudasya paGkajAtasya candravikAsino navA padmatvaviziSTasya sthalapadmasya tato bodhaH, prathame padmatvajAtivirahAd dvitIye paGkajanikartRtvavirahAt / / 55 yattu "kalhAra-kairavamukheSu ca paGkajeSu" ityAdiSu vAcitkakaviprauDhoktisiddhA kairavAdI paGkajapadapravRttiH sA prauDhyaiveti na pramANapadavImadhirodumISTe / dakatA jJAnasvIkArAt : tathA cAha kauNDabhaTTaH www.ww - "samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat // bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahad gauravaM tasmAdekArthIbhAva AzritaH // cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitiH // aSTavatrIhI vyutpattyantarakalpanaM / lRptatyAgazcAsti tava, tat kiM zakti na kalpayeH ? // " 10 [ vaiyAkaraNabhUSaNasAre samAsazaktinirUpaNe ] iti / "atra 'samAse' ityekadezakIrtanaM vRttimAtropalakSaNa 'paGkajavat' iti dRSTAntAt dRSTAnta-dAntikayoH sAjAtyasyaucityAt paGkajAdipu " samarthaH padavidhiH" [ 7. 4. 112. ] iti paribhASAzAstreNa kRt-taddhita-samAsAdiSu paJcasu vRttiSu viziSTazakti15 bodhanAt / tathA ca vidhiriti bhAve pratyayaH, vidhAnaM vidhiriti vyutpatterAcAryeNa pratipAdanAt / padasya vidhiriti sambandhasAmAnye SaSTyA tatpuruSaH, padasaMjJAprayojakasyAdityAdipratyayotpAdakatAvacchedakakRtvAdipaJcadharmAvacchinnA vidheyatA samarthAzritA bodhyeti paribhASArthaH 1 33 45 yat tu-'yogarUDhisvIkAre'pi 'udbhid' padena [ yAgavizeSa | 20 [ kRt-taddhita-samAsaikazeSa-sanAdyantadhAturUpAH pava vRttaya | rUDhena ] vRkSAderiva yogazaktyA paGkajapadena kalhArAdayo bodhyante' 60 iti matamAzrityetyamuktiH, yataH "vRttyanto'sape" [1.1.25 ] | iti vyapekSAvAdina AhuH, tanna- yogarUDhibhyAmekArthabodhe sambhaiti sUtranyAse svayamAcAryeNa samAsa- nAmadhAtu taddhitAntAnAM vati kevalayaugikArthabodhasya rUDhijJAna prativadhyatvAt, rUDhyA niyatryANAmeva vRttitvakathanAt / parArthAbhidhAnaM vRttiH samAsAdiH, menopasthitapadmameva kartRvyaktibodhakakRtpratyayena paGkajanikartRtvena samAse upasarjanapadaM pradhAnamanudhAvati, dvandve vartipadAnAM paraspa- bodhayituM zakyate 'bAdhakaM binA vyaktivAcina / sannihita vizeSa25 rArtha saMkramaH, prakRti-pratyayau sahArtha brUta iti parasya - svArthAtiri- vyaktiparatvam' iti niyamAt 'yatkiJcidvayaktitAtparya kANAM 65 tasyArthasyAbhidhAnaM vRttiH, yatra yatra prayogaparijJAnAya prayogaH sannihito yo vyaktivizeSastanmAtraparatvam' ityarthakAt, 'ghaTena kriyate sa sarvo'pi vRtterviSaya ityanusandhAya 'kRt-taddhita- samA- jalamAdara' ityatra sannihita sacchidravyaktibodhavAraNAya 'bAdhakaM saikazeSasannAdyantadhAturUpAH pazca vRttayaH' iti pareSAM parigaNanam, vinA' iti / tathAhi - karotIti kArakaH, upagorapatyamaupagavaH, rAjJaH puruSo 30 rAjapuruSaH, rAmazca rAmazva rAmazca rAmAH, kartumicchati cikIrSati, putramicchati putrakAmyati, ityAdi / svamate tu dhA vRttiH - samAsa-nAmadhAtu-taddhitabhedAt kRddhRtteH 'kumbhakAraH ' ityAdeH "DhasyuktaM kRtaH" [ 3.1.49. ] iti samAsavi dhAnAt samAsarUpavRttAvevAntarbhAvaH, zeSasyopapadarahitasya kRto 35 na vRttitvam, ekazeSasya dvandvasamAsaviSaye vidhAnAt samAsavRttAvevAntarbhAvaH, yadvA- ekazeSasthale'pi ziSyamANaH zabdo na luptAnAmarthamabhidadhAti kintu svArthasyaiva bahutvaM pratyayasAcivyeneti na tatra parArthAbhidhAnamiti na vRttiH sannAdyantasya | vAkye padArthopasthitikAle niyamataH sambandhAMze udbodhakAsamacikIrSatItyAderna vRttitvaM prakRtipratyayayostadarthabodhakatvAnuzi- vadhAnena pRthagupasthita padArthayorA kAlAvazAt saMsargabodhaH; vRttau 40 STatvAt, atrAyamAzayaH - yatra syAdyantarbhAveNA laukikaM vigraha- | tu padArthopasthiti samakAlameva niyamataH sambandhAMze udbodhaka - 80 5 siddhahemacandra0 prakRte padme tAtparyagocare yogenApi tadeva pratIyeta, nAnyat kumudAdi / prathamakalpastu rUDhijJAnasya grAhyAbhAvAnavagAhitvA - 70 janakajJAnAvighaTakatvA cApratibandhakatvAnna kSodakSamaH siddheragalyA maNimantrAdinyAyena pratibandhakatva svIkAre'pyanyatra tathAtve mAnAbhAvAt / evaM ca padmAnubhavasAmagrIsattve phalAnutpattau pratibandhakApekSeti dRSTAntena vRttisAmAnye samudAye zaktikalpane'pyajahasvArthAyAM vRttI viziSTazakteH sambandhAMze virAmasyoktatvAt, 75 vAkye'pi sambandhAMze eva taiH svIkArAt / / vRtti-vigrahayo vaiyAkaraNamate ko vizeSa iti cet ?, atrocyate
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 18 ] - - viziSTazaktisamavadhAnavazA viziSTArthopasthitiriti vailakSaNyam / | bhAvAnAkAntatvenAnyAdRzakAryakAraNabhAvarUpasAmagrIsattvAt , prAptodakAdAvaprayujyamAnadvitIyArthaH saMsargazcobhayaM samudAyazakti- prakAratAyAM bhedasaMsargaNa' iti vizeSaNAt 'abhedAtiriktasaMsargeNa' sAdhyamananyalabhyatvAt / rAjapuruSAdau tu klaptazaktyaiva rAjAderupaH / iti vizeSaNAd vA 'rAjA puruSaH' ityAdAvabhedena saMsargeNa sthitisambhavena tantra samudAyazaktikalpane gauravama / 'nAmArthayo-zAbdabodho bhavatyeva, kAryatAvyAvartakadharmAnAkAntatvAt / na 6 rabhedAtiriktaH sambandho'vyutpannaH' ityAdayazca vAkyajanyopasthiti- ca samasyamAnAtiriktatvenApi nAmraH saMkocAdastu prakRte'pyanupa-45 viSayA vyutpatayaH / pattyabhAvaH, gauravAt , kvacidagatyA sakkoce'pi sarvatra soce yacca tArkika-mImAMsakairucyate-"saMsRSTArthaH samarthaH" iti | mAnAbhAvAt / nipAtAnAM dyotakatApakSe candraghaTAdipadAnAM bhASyotaH saMsargasya pRthagupasthitinivandhanatvAt parasparavyapekSA- | candrapratiyogikasAdRzyAzraye ghaTapratiyogikAbhAve ca lakSaNA 'pi sAmarthyam , ato rAjapuruSAdau na samudAye zaktiH, rAja- mAzrityoparattau nipAtAtirikatvasya kAryakAraNabhAve'pravezAcca / 10 padAdeH sambandhini lakSaNayaiva 'rAjasambandhyabhinnaH puruSaH' iti | ata eva 'candra iva mumbam' 'haMsIva dhavalA kIrtiH' ityAdI 50 bodhasambhavAt, rAjJaH padArthakadezatayA na 'Rddhasya' ityAdi-'nIlo ghaTaH' ityAdAviva samAnavibhaktyutpattiH, navA 'ghanavizeSaNAnvayaH / "samarthaH padavidhiH"7.4. 122. 1 iti | zyAmo, niSkauzAmbiH, gorathaH' ityAdAvivAdiprayogaprasaktiH, sUtrArtho'pi-padasambandhI vidhiH samAsAdividhiH, sAkSAt para- | uskArthatayaiva teSAmaprayogAt kAntAdipadaprayogAprasakeH; navA mparayA vA svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvarUpa- samAsaprakaraNe bahulagrahaNasya prayojanam 'rAjasambandhyabhinnaH 15 vyapekSAparanAmakasAmarthyavatpadAzrito bhavatIti. bahanIhI citrAdi- puruSaH' iti bubodhiSAyAM samAsasya, rAjasambandhavAniti 55 viSayatAyAH svAmini sAkSAtprayojakatAyA abhAvAt 'paramparayA | bodhecchAyA ca 'rAjJaH puruSaH' iti vyastavAkyasya ca nyAyAvA' ityuktam / vRttitvasAmAnyadharmeNaikArthIbhAvavAdino'pi svA. | devopapatteH nApi paGkajapadapratibandI viziSTazaktisAdhikA. vayavArthAtiriktArthAbhidhAyakatvarUpavRttitvalakSaNasya karmadhArayA- | tatrAvayavazaktimajAnato'pi bodhodayAt / na ca zaktyagrahe dAvavyAptaLapakSayava nirvoDhavyatvAdavayavArthAtirikasya kasyaci.lakSaNayA tebhyo viziSTArthapratyayaH sambhavati, ata eva lakSaNAyAH 20 darthasya tatrAbhAvAtvRttitvasAmAnAdhikaramyenaikArthIbhAvamya | zakyasambandharUpatvAt tatpadaniSThalakSaNAjJAnasya tatpadaniSThazakti-60 tvasmAbhirapi rathantarAdI pahajAdau ca kozAdiprAmANyAta khIkA- | jJAnaM vinA'sambhavAd vizeSaNa jJAnasya viziSTajJAnahetutvAcca rAjAreNa siddhasAdhanAt , zuddhayogike citramvAdisamudAye viziSTa- dipadazakyagrahe 'rAjapuruSaH, citraguH' ityAdito bodhA'sambhavaH / zaktyabhyupagamastu kozAdyanukteH samAsaghaTakapratyekapadavRttyevopapa- na ca citravAdI lakSaNayA nirvAhe'pyaSaSTayarthyabahuvIhI prAptodateranupAdeya iti teSAmabhisandhiH / kAdau tadasambhavo bahuvyutpattibhaGgazceti vAcyam , prAptapadasya 26 na ca sambandhe eva lakSaNA'stu, tathA sati samAsa-vigraha- | yaugikatvena tatra lakSaNAyA dhAtu-pratyayatadarthajJAnasApekSatvena 65 vAkyayoH samAnAkArabodhajanakatvapravAdo'pyupapatsyate, rAjA-| vilambAt pratyayAnAM sanihitapadArthAnvitasvArthabodhakatvaniyadisambandharUpalakSyArthasyAzrayatAsaMsargeNosarapadAyeM'nvayenopapattI | mAJcodakapade eva lakSaNAjhIkArAt / 'daNDinamAnaya' ityAdiSu sambandhini lakSaNAbhyupagame prayojanAbhAvazcati vAcyam , 'rAjA vyavahitadaNDAdau karmatvAdyanvayavAraNAya niyame khasannihiteti puruSaH' ityAdI rAjAdipadArthasya vakhAmibhAvasambandhena puruSA- nivezyam, 'aNurapi vizeSo'dhyavasAyakaraH' iti nyAyenottara30 dAvanvayaM nirAkartuM nipAtAtirikvArthaniSTabhedasaMsargakaprakAratAni- padalakSaNAryA bodhAvRttirUpadoSAbhAvaH, ghaTAdipade ca kalya-70 rUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinna prati vishessytaa-| mAnA'pyatirikA zaktirdiziSTe eva, tasyaiva saGketitatvAt , sambandhena pratyaya-nipAtAnyatarajanyopasthite tuteti kAryakAraNa- bodhakatAparyAH pratyekavarNeSvasattvAt , samAse cAtyantasAnnibhAvAzIkAreNa prakRte rAjasambandharUpanAmArthasya nipAtapratyayA-dhyAt pratyayArthAnvayasaulabhyamuttarapadalakSaNAyAmeveti vizeSaH / nyatarAjanyopasthitiviSaye puruSapadArthe'nvayA'sambhavAt ; nipA-! tathA copakumbhAdhavyayIbhAve samIpAdyarthe uttarapadameva lAkSaNikam , 35 tAtiriktatvavizeSaNAca 'candra iva mukhaM, ghaTo nAsti' ityAdA- / upAdi pUrvapadaM tAtparyagrAhakatayA saprayojanam, ardhapippa-15 vivArtha-najarthayoH sAdRzyA-bhAvayoH pratiyogitvAtmakabhedasaMsargeNa | lyAyekadezitatpuruSe'pyevam, 'nIlotpalam' ityAdikarmadhAraye na candrapadArthasya ghaTapadArthasya ca kameNa sAdRzye'bhAve cAnvayavodha / kutrApi lakSaNA, pratyekapadanirAzaktiprayojyopasthitayorabhedenAnvaye uppdyte| pratiyogitAsaMsargeNa candraniSTaprakAratAnirapitavizeSya-bAdhAbhAvAt , pANipAdAdidvande'pyuttarapadasya pANipAdasamAhAre tAvat sAdRzyam, pratiyogitAsaMsargeNa ghaTaniSThaprakAratAnirUpita-| lakSaNA, padAntaraM dyotaka, tatraiva paramparayA karmatAnvayaH, eva. 40vizeSyatAvAnabhAva iti bodhe na kApi kSatiH, prakRtakAryakAraNa- | mitaretarayoge'pi sAhityApakSapratyekapadArthayoruttarapadasyaiva lakSaNA,80
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 18] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte tasmAdeva dvivacanAdyarthasya dvitvAdestatrAnvayaH, samAhAradvandve | yoge'pyaprakRtyarthatAvyAvartakasyaiva dvitvAnvayayogyatAvyAvartakatve sAhityaM vizeSyam , atra tu vizeSaNamiti bhedaH / kSatyabhAvAca / na ca 'kSaume ksAnAvagnimAdadhIyAtAm' ityatra pare tu-"samAhAradvandve'pi sAhityApratItena tatra lakSaNA, | samuJcayalAbho na syAditi vAcyam , itaretarayoge sahAnvayavad kintu pratyekapadaniSThazaktyupasthApyayoreva sAkSAtkarmatayA'nvayaH, yat kartavyaM tadanayA saheti dampatyoH sahAdhikArabodhakavacanA5 "praNitUryAGgANAm" [ 3. 1. 137.] iti prakaraNAdigataikatva- ntarAt tatsiddheH / yadyapi dvandve parasparAnvayitvarUpavyapekSA 45 samAsasya samAhArapadavyapadezyatvam , itaratra tayavahAra aupacA- durghaTA, tathApi "cAthai dvandvaH" [3.1.117.] iti vidhirikaH, nApItaretarayoge tatprasaGgaH; evamitaretarayogadvandve'pi na | sAmarthyAdeva tatra samAsaH, tatsUtrArthastUkta eva / samuccayA-'nvAlakSaNA, ekasmRtyArUDhapadayAt pratyekazaktyupasthApitayorarthayora- cayayordvandvAbhAvastvanabhidhAnAditi pANinIyamahAbhASye pataJjaliH / nvayasambhavAt , ekakriyAnvayitvarUpasya ekyunyArUDhatvarUpasya / yadapi-ekasminnatheM ekadharmeNaikasaMsargeNAnvayitvameva dvandve 10 vA sAhityasya pazcAdevAvagamena pUrvaM tatra lakSaNAgrahA'sambhavAcca / sAmarthyamiti tadapi na vicArasahama-dvandve'syetaratra samAse 50 "cArthe dvandvaH0"[3.1.117.1 ityasya 'cAryAnvayayogyAyAM cAnyavidhasya sAmarthyasyAzrayaNe samarthasUtre vAkyabhedApatteriti sahoktau' ityarthAnna tadvirodho'pi" iti kathayanti / yuktaM caitat , cet ?, atrocyate-samAse viziSTazaktiravazyamaGgIkartumarhA, anyathA dvandvatvAvacchinnasya pradhAnIbhUtArthadvaya pratipAdakatve "indraH sAmA samastasyArthavattvAbhAvena nAmasaMjJA na syAt "adhAtu-vibhaktisikasya ca" iti gItAvacanena zrIkRSNena kRtasya samAsasamUhe dhAkRSNana kRtasya samAsasamUha | vAkyamarthavannAma" [1. 1. 27.] iti sUtre zaktilakSaNAnya15 dvandvasya svavibhUtitayA parigaNanasya saGgateH, viziSTazaktyA taravRttimadarthakArthavatpadopAdAnAt samastasya nAmasaMjJArthaM yatnAnta-55 lakSaNayA vA tasya pradhAnIbhUtasamAhArapratipAdakatve tu samAsA. rasyAnupalambhAt , vRttikRtaH sUtrakArasya ghaTa-paTAdizabdaiH saheSAM ntarAd indvasyAvizeSAt tadasaGgatiH spaSTava / samasta-kRt-taddhitAntAnAM tadardhamekarUpeNopanyAsAt / tathA ca yat nu-'bhAratabhAvadIye [ mahAbhAratavyAkhyAyAM, gItAyAzca / nAmasaMjJArUpakAryameva samastavRttiSu zaktimattvamanumApayati dhUma tadantargatatvAt tayAkhyAnasamaye] samamekatrAsana-samAsaH, iva vahnim / kizcaivaM 'citragumAnaya' ityAdau karmatvAdyananvayApattiH, 20 viduSAM guru-ziSyANAM vA kathArthamestrAvasthAnam , tatra vidita- | pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH, pratyayavidhAvu- 60 marthajAtaM sAmAsikam , tasya madhye dvandvo'haM rahasyo'hamiti, "indaM / ddezyatApayotyAdhakaraNasyatra prakR | dRzyatAparyAptyadhikaraNasyaiva prakRtipadArthatvAt , na tu pratyayAvyavavA" [7.4. 82.] "rahasyamaryAdokti." 7.4.83.1 hitapUrvatvaM prakRtitvam 'ISadUnaH paTuH-rahupaTuH' ityaadaakvyaapteH| iti sUtre dvandvazabdasya rahasyavAcakatvaM vaiyAkaraNa samayaprasiddhamiti | yat tu-sannihitapadArthagatamvArthabodhakatvavyutpattireva kalpanI. vyAkhyAtam / tat tu viditArthasya sAmAsikapadavAcyatvAdarzanAt, yeti, tanna-upakumbhamardhapippalItyAdI pUrvapadArtha vibhaktyarthA26 rathantarAdhikaraNoktAt 'yogADibalIyasI' iti nyAyAt pAri- ! nvayena vyabhicArAt / / 65 bhASikasamAsarUpArthasyaivopasthiteracitatvena samAsazabdenoktArtha- yat tu-"pratyayavidhAbuddezyatApratiyogikaparyAdhyAkhyasambasyAprasiddhaH, "rahasyamaryAdokti0' [5. 4. 83.] iti sUtra- | dhAdhikaraNatvaM na prakRtitvam , api tUddezyatAyA AzrayatAvyutpAditarahasyAbhidhAyidvandvazabdasya napuMsakatvadarzanAt , puTisya | saMsargeNAdhikaraNalam, ityupakumbhaniSThoddezyatAyAH pratyavayava tadvAcitvAsambhavAt samAsavAcinastasya tu "cArthe dvandvaH" | zabde'sattve samudAye sattvAbhAvaH zibikAvAhanasAmathryasya prati30[ 3. 1. 117. ] iti sUtre pulliMgatAdarzanAt paribhASitatvAca vyaktyasattve dvicaturAdijanasamudAye'sattvadRSTAntasiddhAd 'bhavaya-70 tena samAsArthasyaiva grAhyatvAca cintyam / vAvRtteH samudAyAvRttitvam' iti niyamAt, tathA copAdina ca sAhityArthAbhAne'pyekaikasya kriyAnvayavivakSAyAM pazya pUrvapadottarapadayorviziSTasyAzrayatAsaMsargeNoddezyatAdhikaraNatvAt dhavaM khadiraM chindhi' iti vAkyavat 'pazya dhavakhadiroM chindhi' prakRtitvamiti sAmIpyAdyanAmapi prakRtyarthatvam ; tathA ca iti prayogApattiriti vAcyam , pratyayArthadvitvaviziSTadharmikasyaiva / prakRtitvAzraye vibhaktyarthAnvayo'rthadvAretyeva vyutpattiH kalpyate" 35 padArthAntarAnvayabodhasyaranyatra darzanenAtrApi tathaivAnvayasyAci- iti, tadapi na-paGkajamAnaya, zulinamarcaya' ityAdau paGkAdInAM 15 syAt / na ca dvitvAnvayayogyatAvyAvartakasAhityabhAnamantareNa prakRtitvApattI tadarthe dvitIyArthakarmatvAnyayApatteH, 'aghaTamAnaya' dvitvAnvaya eva durlabha iti vAcyam , yogyatAvyAvartakasAhityo- ityAdau ghaTAdyAnayanApateya / na caikatra vizeSaNatayA'varuddhasyApapasthiteranapekSaNAt , upasthitArtha eva tadanvayasya yogyatvAt / stra vizeSaNatayAnvayo'vyutpanna iti pratyayArthe paGkAdInAM vizeSaNa ata eva 'ghaTena jalamAhara' ityatra sacchidetarasyeva yogyatAvale- tayA nAnayanAdAvanvaya iti vAcyam , 'pAkAnIlaH, dharmAt sukhI' 40 nAnvayaH, na tu sacchidretaratvaprakArakazAbdadhIH, tathetaretara. ityAdo nIlatva-sukhayoH pAkadharmAdihetutAyA ananvayaprasaGgAt / 80
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 18 ] P awanmmon prakRtijanyajJAnaviSayatvaM prakRtyarthatvaM, na tu prakRtiniSTazakti- givRttitvarUpasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bhedaviziSTaM yat lakSaNAnyatarapratipAdyatvam , ityapi na-'ghaTaM pazya' ityAdau sama- tadanyatvam, ityekamAtravRttidharma eva saH, tasminnAdheyatAsambavAyenaikasambandhijJAnamaparasambandhyupasthApakamiti vidhayopasthi-ndhana prakRtyaryAnvayaH, apUrvavyaktiniSThatadvayaktitvasya viziSya tAkAzasyAnvayavAraNAya vRttyA prakRtyarthatvasyAvazyAbhyupeyatvAt / jJAtumazakyatve'pyekamAtravRttidharmatvena sAmAnyapratyAsattyA sugraha 5 vyavahitA'vyavahitasAdhAraNapratyayaprAgvRttipadajanyopasthiti- / iti sarvasusthitiriti tattvam / / 45 vizeSyatvaM prakRtyarthatvamityapi rikaM vacaH-'gAmAnayati gopAlo aruNAdhikaraNarItyA vA zAbdabodhottarakAliko bodhAnvayaH daNDena' iti vAkye sati tAtparyAdau gopAle tRtiiyaanvyaaptteH| pANikaH, yathA-'aruNayA piGgAkSyA ekahAyanyA gavA soma atha samasyamAnapadArthagatasvArthabodhakatvaM samAsottaravibhaktariti / krINAti' ityatrAruNyAdInAM guNatvenAdravyatvAd guNini gopadArthe vyutpattyantaraM samAse kalpanIyamityapi na-aklaptakalpanAM kapta- "guNa-guNinoH kriyA-kriyAvatoravayavA-'vayavinorjAti-vyaktyo10 vyutpattityAgaM cApekSya samAsazaktikalpanasyaiva yuktatvAdityAstAMstAdAtmyam" iti svamImAMsakosiddhAntAdabhedenAnvayAt krayaNa-60 vistaraH // kriyAyAmanvayAbhAvAt kathaM karaNatvamiti jaiminIye pUrvapakSIkRtya kincha, samAse viziSTazaktyasvIkAre 'rAjapuruSaH, citraguH. | "guNiliGgAzca tadvati" ityamarAbhihitazAbdanyAyAdAruNyAdinIlotpalam' ityAdI sarvatrAnanvayaprasaGgaH, rAjAdipadasya samba- viziSTe'ruNAdipadAnAM zaktisamakakSanirUDhalakSaNayA dravyabodhaka -ndhini lakSaNAyAmapi'taNDalaM pacati' ityAdau taNDalAdeH karmatA- tvAd 'aruNayA krINAti, pizAkSyA krINAti' ityAdirItyA 15 saMsargeNa pAkAdAvanvayabodhavAraNAya nAmArthaprakArakabodhaM prati RyaNakiyAyAM sarveSAM zAndamanvayamAzritya kAraNatvamupapAdya 56 vibhaktijanyopasthitervizeSyatayA hetutAyA aavshyktvaat| 'aruNA'bhicA gauH, pijJAkSyabhinnA gauH' iti zAbdabodhottarapuruSAdestathAtvAbhAvAt / 'taNDulaH zuka' ityAdau ca mahAbhASye | kAlikaH pArNiko bodhaH khIkRtaH, evamihApi sarveSAM vibhaktya'yena rUpeNa nAnopasthitaH so'rtho nAmArthaH' ityatternAmArtharUpa- nAM kriyAkaraNabhAvAdisaMsargeNa prathama kriyAyAmevAnvayena tantra prathamArtha nAmArthasya zukrarUpasyAbhedasambandhena taNDule'nvayaH, | ca zuklAdipadArtha vibhaktijanyopasthitisattvAt , atra pakSe 20'zubhena taNDulena' ityatra ca vizeSaNavibhaktirabhedAryA, tatrAbhedo yadi | nAkavyutpattavyAbhacAra zata bhAvaH / 60 medasAmAnyAbhAvastarhi nyAyamate'prasiddhiH. prameyatvavada bhedasya / nanu nAmArthayorabhedAtiriktaH sambandho'vyutpanna iti vyutpattaH tanmate kevalAnvayitvAt , yadi yatkiSidedapratiyogiko'bhAva- 'rAjA puruSaH, taNDulaH pacati' ityAdI rAjJaH khakhAmibhAvastarhi 'nIlaH zaGgaH' ityasyApi prAmANyamApatet. nIlabheda- sambandhana puruSe taNDalAdeH karmatAsambandhena dhAtvarthapAkAdAva ghaTobhayAbhAvasya zaGkhAdI sattvAt , vizeSaNavibhaktyarthaMkadeze bhede nvayavAraNAyAvazyakatve'pi tatra 'rAjA puruSaH, stokaM pacati' 25 prakRtyarthasyAnanvayApattizca doSaH / yadi bhede'bhAveca vizeSaNa- ityatrAbhedasambandhesAnvayAd vyabhicAravAraNAyAbhedAtirikta-65 vibhakkeH khaNDazaH zaktiH, bhede prakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedaka sambandhAvalIDhatvaM nAmArthaniSThaprakAratAyAM nivezanIyam / dharmAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsargeNAnvayaH, uktasaMsargeNa prakRtyartha na ca vizeSaNavibhakerabhedArthakatayA nirvAhaH "kaTaM bhISma viziSTasya bhedasya tu bhedatvamAtrasAmAnyadharmAvaThinaprati- kura" ityatra kaTa evaM karma iti pAdajalabhASyavacovyAkhyAvasare yogitAkatvasaMsargeNa, tAdRzapratiyogitAkatvena saMsargeNAbhAve.! bhISmAdInAM khayamakarmatve'pi vizeSyasambandhivibhaktyaiva 30'nvayopagamAnokApattyAdiriti vAcyam, 'prameyo ghaTaH' ityAdI bhISmAdipadottaraM bhavitavyama, tadekayogakSematvAt , kevalAnA ca10 prameyatvAvacchinnamedAprasiddherukkaprakArAsambhavAt / nAmnA pratyayaH paro bhavatyeveti siddhAntAt prayogAnaItvAt , nIlapaTAdiparakanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTa' ityAdivAkyasya / yathA-bhUpAlasuhado nirdhanA api svayaM tadIyenaiva dhanena tatphalanIlatvAdinA nIlabhedAbhAvasya ghaTe'bAdhana prAmANyApatteH / bhAjaH, evaM guNA api' iti "anabhihite" [pA. sU. 2. na ca tavyaktitvAvacchinnAbheda eva vizeSaNa vibhaktararthaH, tathA : 3.1.] iti sUtre vadatA kaiyaTena vizeSaNavibhakteH sAdhutva35 satyapUrvavyaktiniSThatadyaktitvasya bhAnA'sambhave tadvayaktitvAvacchi-mAnArthakatvaM spaTamaktama / vibhaktyarthanAmArthavizeSyapuruSAdi 76 napratiyogitAkabhedamahAsambhavenApUrvavyaktayabhedAnvayAnupapatteH / ' prakArakabodhasyAnanubhavAcca / ata eva vyutpattI bhedeneti nivezyate, abhAvadhiyo viziSTavaizithyAvagAhitvAnupapattyA, ekadharmAvacchinna tathA ca tatpajhe lakSyArtharAjasambandhinaH puruSAdAvanvayo nAnupratiyogitAkAbhAve'parAdhamovacchinna pratiyogitAyAH sambandha- papannaH, iti cet ? tvena mAnAsambhavAcetyatra gadAdharaH-'abhedastAdAtmyam, taca atra kecita "rAjaparuSa ityAdau sambandhini sambandhe vA 40 khavRttyasAdhAraNo dharmaH, tattvaM ca svapratiyogivRttitva-svAnuyo- : lakSaNA?, nAdyaH-rAjJaH puruSa iti vivaraNavirodhAt, samAsa-80
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 18 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 37 NWWW.NVvv samAnArthaka vAkyasyaiva vivaraNatvAt, vivaraNasya zaktigrAhakatvena patteH" ityuktaM saGgacchate / tathAhi prathame 'hotRcamasa' iti vAkye tasya bhinnArthatve zaktinirNayo na syAt ; nAntyaH - 'rAjasambandhaH | zruti- liGga vAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyeti SadhipramANAntargatapuruSaH' ityaniSTAnvayadhIprasaGgAt viruddhavibhaktirahitanAmArthayo- samAkhyApramANena prAptaM vaSaTkartRsambandhibhakSamuddizya prAthamyaM rabhedasambandhena zAbdabodhavyutpatteH" ityAhuH / vidheyamiti pUrvapakSe eka prasaratAbhaGgApattiruktA, tasyA'yamAzayaHatredaM vaktavyam - vigrahasya vikriyamANasamAnArthakatvaM na yatra yatroddezya vidheyabhAvasambandhena padArthayoranyayo bhavati tatra 45 vitriyamANajanyabodhe yadyadvizeSyakatvasamAnAdhikaraNayayatprakAra- tatroddezyapadArtha- vidheyapadArthayoH pArthakyenopasthitirapekSyate, tathAkatvaM tattadvizeSyakatattatprakArakayodhajanakatvaM prAptodakamityAdi / bodhe pRthagupasthiteH kAraNatvAt, ata eva hanumannATake rAvaNasamAsa vigrahasya vigrahatvAnupapatteH, 'pacati, vyAkaraNamadhIte' pazcAttApAvasareityAdivAkyAnAM 'pAcakaH, vaiyAkaraNaH' ityAdikRttaddhitavRttivigraha10tvAnApateva tatra vigrahe vigRhyamANajanyabodhaviSayapadArthAnAM vizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyAt; nApi tajjanyavodhIyayAvatpadAviSayabodhajanakatvaM vivriyamANasamAnArthatvam. puruSasya rAjetyasyApi rAjapuruSAdipadavigrahatvApatteH kintu vitriyamANa janyabodhajanakatvaM tad vAcyam, prAptamudakaM yamityAdeH prApto 15 dakAdisamAsajanyavodhaviSayAH parasparasambandhatAtparyaviSayIbhUtAzca tvena pRthagupasthiterabhAvena vidheyatvA'sambhavAt iti sakalA - 55 yAvantaH padArtho udakAdayastadviSayakabodhajanakatvamastyeva, ghaTIyA | laGkArikasaraNiH / prakRte'pi prathamabhakSa iti samastamuddezyavidheyakarmatetyetAvanmAtrasya 'ghaTakarmakamAnayanaM kRtiH' iti vAkyasya bhAvenAnvayAnarham, tadanurodhena pRthagupasthityabhyupagame viziSTA - vigrahatvavAraNAya yAvaditi nivezaH, 'rAjJaH puruSaH sundaraH' iti rthopasthitijanakatvarUpaikapra saratA bhajyeta, prAthamya viziSTa bhakSa nirUvAkyasya rAjapuruSeti samAsa vigrahatvamiSTameva / vastutastu zakti- pite lakSaNAbhyupagamenaikapra saratAyAstanmatasiddhatvAt bodhakatvA20 grahArthaM prayujyamAne tasminnatAtparyaviSayArthakapadaprayoga daurlabhyameva, vizeSeNa zakti-lakSaNayoraikyAt / na ca ' yacchabdayogaH prAthamya- 60 puruSasya rAjetyAdervigrahatvavAraNAya tAtparyaviSayatvaM vizeSaNam mityAdyuddezyalakSaNam' ityabhidhAnAt prathamabhakSa ityatra kathaM tatra ghaTaH karmatvamityAdisamudAyasya 'ghaTaM naya' ityAdivigrahatva- vidheyasamarpakatopAdAnam ? vidheyatayAnvaye tacchrudayogAdInAM miSTameva / tatrAkAGkSAvirahAdanabhidhAnAd vA zAbdabodho tantratayA prakRte tadabhAvAditi vAcyam, nirukoddezyalakSaNasya netyanyadetat / prakRte ca 'rAjapuruSa' ityAdisamAsasya 'rAjJaH prAyikatvAt sati tAtparye 'prathamo bhakSaH paNDitaH sAdhuH' ityA25 puruSa' iti vAkye vigrahatvamakSatameva / di prAthamyAdividheyakavodhasyAnubhavikatvAcca, itthaM ca prAthamya- 65 viziSTabhakSaNaM zabdazaktyA viziSTameva vidheyaM, pazcAt prAptAprApta "nyakkAro hyayametra me yadarayastatrApyasau tApasaH, so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho ! rAvaNaH / dhigdhik zakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA ?, svargagrAmaTikAviluNThana thocchUnaiH kimebhirbhujaiH ? // " iti padye svargaviluNThanajanyocchUnatvamanUdya yathAtvaM vidheyaM kavisaMrambhaviSayIbhUtaM vidheyAvimarSadoSopahataM, samAsAntaHpAti | | idamapyanusandhAtavyam - viruddhavibhaktikanAmArtha dhAtvarthayoH stokaM pacatItyAdikriyAvizeSaNaghaTitavAkye'bhedasambandhenAnya- vivekanyAyena prAthamye vidheyatvaM paryavasyatIti siddhAntitam / 5 yAdabhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSTha prakAratAnirUpitanAmArthaniSThavizeSyatA kazAbdabodhAvaloDabuddhiM prati viruddhavibhaktirahita pada30 janyopasthiterAtmaniSTapratyAsattyA viSayAneSThapratyAsattyA vA yathAyathaM hetutvamiti niruktakAryakAraNabhAvAbhiprAyeNa 'rAjapuruSaH ' ityAdisamAsottarapadArthe puruSAdau tasya sattvAdabhedAnvayo durvAraH syAditi / vizeSaNavibhakteH sAdhutvamAtramartha iti mate tu vibhaktau biruddhatvaM svArthabhinnArthatvam, 'nIlo ghaTaH' ityAdau vizeSaNaOM vibhakterarthAbhAvena vizeSya padottara vibhaktiviruddhArtha kavibhaktirdvitIyAdireva tadaprakRtikaHvarUpatadrahitatvasya vizeSaNavAcinIlAdipadesvAna tadasaMgraha iti // 50 'tryaGgaiH' ityatra hIjyAzeSa bhUta citvaviziSTayatkiJcidaGgavidhAnamuta tritvaviziSTAGga vidhAnamiti sandehe prakRtA vijyAvizeSaNapuroDAzena sviSTakRte hutatvAdatrApyupasthitatyAge mAnAbhAvAccheSa- 70 bhUtatritvaviziSTAdvaireva sviSTakRdvacanaM yuktamiti pUrvapakSe zeSabhUtAni kAnicidaGgAnyanUya tritvavidhAne samAsAvayava tritvapadArthA'GgapadArthayoruddezya-vidheyabhAvenAnvaye ekaprasaratAbhaGga Apayeta, tasmAt kalpasUtroktatritva viziSTAGgAntaraM vidheyamiti jaiminIyAdhikaraNamAlAyAM dazamAdhyAyasya tRtIyapAde nirNItam / kalpasUtroktakA - 75 daza hRdayAdyajJAne yathA-hRdeyaM jihvA, vaikSo, yakRta, kNau, savyaM doH, ubhe pArzve, dakSazroNI, gum, iti / tatra dakSapArzva www.www mImAMsakairapi viziSTazaktirabhyupagamyata eva, ata eva "vapaTkartuH prathamabhakSaH" iti tRtIye'dhyAye "tryaGgaiH sviSTakRtaM yajati" / dakSiNazroNI gudamiti tritvaviziSTaM vidheyamiti tatratyo pranthaH / 40 iti dazame'dhyAyeM jaiminIya nyAyamAlAyAm - "ekaprasaratAbhaGgA pare tu - 'ekaprasaratvaM na viziSTArthopasthitijanakatvaM kintu
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 18 ] - animanawimarwarirmirmirmatiwartarakhand samAsAvayavapadayoruddezyavidheyabhAvenAnvayabodhAkSamatvam' iti / tathAbhUto'rtho yasyAmityajahatvArtheti bahunIhigarbhabahuvrIhiNota- 40 niyamabhanApattiriti tadarthaH, na tu viziSTArthopasthitibhApati- padayoH saadhnprkaarH| yatra tatra jahati khArtha padAni yasyAM, na riti / tadvIjaM tu samAsaghaTakapadArthaniSThavidheyatAnirUpitoddezya- jahati svArtha padAni yasyAmiti granthakRtAM lekhastvarthakathanamAtratAsaMsargeNa zAbdabodhaM prati samAsaghaTakapadajanyopasthitiH pratiba- paro na tu samAsopayuktavigrahapradarzanArthaH / itthaM viruddhavibhaktika5ndhiketi vyutpattiH / na coktapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanA- padAnAM samAsasyAnyatrAdarzanAt samAsazAstrapravRttidolabhyAcca gauravaM. sarvatra viziSTazaktikalpanApekSayA kvacit pratibadhya-prati-tatra samAsazastyaiva viziSTArthabhAnAna punA rAjanazabda-puruSa-45 bandhakabhAvakalpanasya laghutvAt' ityAhuH / / zabdayorarthabodhajanakazaktimattvaM kalpanIyam , yathA-vRSabha-yAva___ ardhajaratIyasyAnaucityamiti vayam / vastutastu-yatroddezya- | kAdipadeSu vRSa-yAvAdipadAnAM zaktimattvaM na kalpyate tthaa| vidheyabhAvenAnvayadhIstatra tatpadArthopasthiti-samavahitatadAnupUrvI- tIja svAnupUrvIbodhitAkhaNDadharmasyaiva zaktiparicchedakatvakalpanena 10 rUpAkAlAvirahAdeva tathAnvayabodhAsambhavAnokapratibadhya-prati- tatrAnupUrvyantarasya prayogAbhAvaH, AnupUya'ntaraghaTakatvAbhAvavizi bandhakamAvakalpanApyAvazyakI, ekaprasAratA tu prathamapadArthAnvita- | STAkhaNDadharmasyaiva zaktiparicchedakatvamityakhaNDasphoTavAdinAM zAbdi-50 bhakSyavizeSyakAnvayabodhAnubhavaH sArvajanIna iti samAse viziSTa- | kAnAM siddhAntaH / vRSabhAdizabdAntargatavRSAdyAnupUrvyAzca zaktizakyabhyupagame mImAMsakAnA nokayuktyapekSA, vividhokakalpanA / paricchedakAkhaNDadharmayotakatvaM nAsti, tAdRzadharmAbhAvAcca padArthoMtvadhyayanA-'dhyApanAbhyAM tadAviSTAnAM sUkSmatattvagrAhimativaiza- pasthitijanikA zaktistatra na kalpayituM yogyA, vRSa-rAjazabda15 dyArtheti tAtparyam / | ghaTitAnupUrvyA vRSabhatva-rAjapuruSatvarUpAnupUrvyantaraghaTakatvena tada bhAvavaiziSTadhavirahAna vRSa-rAjazabdayoH pRthaprayogAbhAvApattiH, 65 yattu-'rAjapuruSaH' ityatra rAjA cAsau puruSazcetyeva 'citraguH' ato rephasya vahivAcakarave satyapi rAmAdipadAntargatasya tasya na ityAdau ca citrANAM gavAmityeva vigrahaH, samAsa-vyAsayoH samA tadvAcakatvam , ata eva 'dhanaM vanam' ityAdau dhakArAdInAmarthavattvanArthatvAnurodhAt, yadyapi prathamAntAnAmeva bahuvrIhiriti 'dvitI virahAnAmatvAbhAvena tatprayuktavibhaktyantatvAbhAvAna padavaprayuktayAdyanyArthe' iti vizeSaNAd "ekArtha cAnekaJca" [ 3. 1. kAryaprasaktiH, vyapekSAtmakA'jahatvArthAyAM tu samAsAbhAvAd 2022.] iti sUtrAlabhyate, iti prathamApakSe citrA gAvo yasyeti vAkyaghaTakapadAnyarthavantyeva, 'rAjasambandhI puruSa' ityAdya rAjJaH 60 vAkyaM sambhavatyeva, "SaSTayayatnAccheSe" [3.1.76.] iti puruSaH, pusyo rAjJaH' iti dvividhasyApi prayogasya sAmarthyAt samAsavidhAnAd 'rAjJaH puruSaH' iti pakSe vAkyam, tathApi tasya tAdRzaviziSTAnupUrvIdvayasya zaktiparicchedakatAyAM viziSTavaiziSTayAna vigrahatvaM bhinnArthatvAt , kintUtasyaiveti kecinmImAMsakaika | vAhinyAmadhikadharmapravezena tadapekSayA padazaktikalpanAyA evaM dezinaH, tanmandam vivaraNa-vitriyamANayorguNa-pradhAnabhAvasyA- | | laghIyastvAditi tAtparyam / 25 kiMcitkaratvena zaktimAhakatAyAM pUrvAcAyaH parikalpanAt / na caikArthIbhAvakalpe* arthavadhaNe nAnarthakasya* iti nyAyena 65 tathAhi-'AkSikaH' 'kumbhakAraH' ityAdivitriyamANasya pratyeka padAnAM vRttighaTakAnAmAnarthakyAt 'mahAbAhuH, supanthAH' 'akSakaraNakavyApArAzrayaH, kumbhotpattyanukUlavyApArAzrayaH' iti | ityAdAvAravAnApattiH, yathAzrutagrAhi-vizeSadarziziSyaprabhedAzAndapratItiH, vivaraNamasya 'akSadIvyati, kumbhaM karoti' iti, cchAsne matadvayaM viditam-yathoddezamaya kAryakAlam , arthAdeva atrAkSakaraNikA devanAnukUlA bhAvanA, kumbhotparayanukUlA ca | tathaiva vyavatiSThata ityAcAryoktakAryakAlapakSe samAsottare nalopa30 bhAvaneti zAbdadhIH, kRtpratyaye kArakANAmAkhyAte ca bhAvanAyAH velAyAM 'rAjan' iti samudAyasyArthavattvAbhAvena bhAmasaMjJAvi-70 prAdhAnyaM vadatAM mImAMsakAnAmapi guNa-pradhAnabhAvAMzavyatyAso rahAd 'rAjapuruSaH' ityAdau nalopAdyanApattizceti zaGkanIyam, no ced vivaraNatvabAdhakastahi kimaparAddhaM vaiyAkaraNairyat 'citrA katipayasUtrasAmarthena bhUtapUrvamarthavatvamAdAyAtva-nAmasaMjJA vidhAgAvo yasya, rAjJaH puruSaH' ityAdevigrahattve nirutaviparyayo bAdhakaH yakazAstrapravRttyupapattaH, ekasyaiva padasya vRtti-tatprAkAlayorarthasyAditi tUSNIkAmAsyatA tairiti / / vattvAnarthakatve cAnAdisiddhaprayogAnurodha eva zaraNam / yoga36 anayoreva samAsazakti-tryapekSAzaktyohatsvArthA-'jahatvA- | rUDhisthale tu yogAntarbhAveNa zaktyabhyupagamAna tatra doSa iti 75 padAbhyAM "samarthaH padavidhiH" [pA. sU0 2.1.1.iti / prasaGgAgataH samAsazaktivicAraH saMkSepeNa paripUrNaH / / sUtre prAcAmAcAryANAmukkAn nAnApakSabhedAn tiraskRtya bhaassyH| atha prakRtamanusarAmaH-sa ca pathagarthAnAM padAnAM kRtA vyavahAraH kRtaH / jahati khAni ya sa jahatvaH, tathA- kvacit parasparavyapekSAlakSaNaM sAmarthyamanubhUya bhavabhUto'thoM yasyAM sA jahatsvArthA, na jahati svAni yaM so'jaharakhaH, tIti vRttiH, sa ca aikArthyarUpasAmarthyavizeSazca, pRthagarthAnAM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 18] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 39 wrimoniummmmmmmwwwindininwunharanwhiww w rAjatvaviziSTa-puruSatvaviziSTAdivibhinnArthAnAM, padAnAM rAjapada- | bhAva iti bhAvaH / tadevodAharati-chAtrANAM paJcamaH, rAmo puruSapadAdInA, kacit tatpuruSAdau, parasparavyapekSAlakSaNaM | jAmadagnyaH, iti-aikArthyAbhAvAt prathame "SaSThayayatnAccheSe" mithovyapekSArUpaM, sAmarthyamanubhUya bhavati SaSThItatpuruSa- | [3. 1.76.] iti, dvitIye "vizeSaNaM vize0"[3. 1. 96.] karmadhArayayorantareNApi viziSTazaktiM nirvAhasya pUrva samAsazakti- | iti ca samAso na bhavati, samAse sati tu 'chAtrapaJcamaH, 5 vicArAvasare pratipAditatvAt tatra vyapekSAlakSaNasAmarthyAnubhava | rAmajAmadagnyaH' iti syAt , taccAnabhidhAnAneSTamiti / "chadaN 45 ityAzayaH / vastutastu-'rAjan+Das , puruSa+si' ityalaukika- saMvaraNe" chAdayatIti "hu-yA-mA0" [ uNA0 451.] iti vigrahavAkye jahatvArthApakSamAzritya samAsaH, ajaharasvArthApakSa- | tre-chAtra' iti, paJcanzabdAt paJcAnAM saMkhyAnAM pUraNa ityarthe mAzritya 'rAjJaH puruSaH' iti vigrahavAkyamiti vivekaH / rAjJaH "no mada" [5. 1. 159. ] iti maTi-'paJcama' iti, "rami paruSaH iti-"rAjaga dIptau" ataH "ukSi-takSi." uNA. | krIDAyAm" ramate iti jvalAditvASNe-'rAma' iti, jamadagnera109...] iti ani-'rAjan' iti, tataH SaSTyA chasi-rAjJaH, patyamityarthe gargAditvAd yaji-'jAmadagnya' iti| 50 "pRza pAlanapUraNayoH" ataH "vidi-pRbhyAM kit" [uNA. ayamAzayaH---bahulagrahaNenAtra svAbhAvikIzabdazaktiranurudhyate 558.] iti kiti uSe sai ca-puruSaH, idaM laukikaM vigraha- | iti vijJAyate, bAhulakasya hi --- vAkyam / rAjapuruSaH iti-"SaSTyantAccheSe" [3. 1. 76.]| kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH, kacid vibhASA kvacidanyadeva / iti tatpuruSasamAsaH "nAmno no'." [2. 1. 91.] iti | vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti / " 15 nalopazca, ayamuktavAkyasya samAsaH / nIlaM ca tadutpalaM iti dizA kvaccidapravRttirUpatvaM prasiddhama , tadevAgre vakSyati-55 ceti-vigrahavAkyamidam , "NIla varNe" ato'ci seramAdeze- bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArthamiti / yadyapi nIlam , utpUrvasya "pA pAne" ityasya "muralorala." [ uNA | 'chAtrANAM paJcamaH' ityatra "tRptArthapUraNa." [ 3. 1. 85.] 474.] ityalantanipAtanAt-'utpala' iti, tataH seramAdeze- iti samAso niSidhyate, 'rAmo jAmadagyaH' ityatra coddezyavidheya utpalamiti / nIlotpalamiti-"vizeSaNa 0" [3. 1. 96.] | bhAvAvagAhitItaye jamadagnivRddhApatyArthasya jAmadAyapadasya 20 iti krmdhaaryH| pRthagarthopasthApakatvamityekArthIbhAva evaM tatra na kalpyata iti 60 kvacida nityasamAse, ananubhayaiveti-mithovyapekSAlakSaNa- svata eva samAsAbhAvaH siddhaH, tathApi lakSaNaikacakSuSkANAmasAmarthyAnubhavamakRtvaiva, aikAryarUpasAmarthyavizeSo bhavatIti | smadAdInAM 'kaikArthIbhAvo nityaH, ka vaikalpikaH, ka ca nAstyeva' sambandhaH, yathA-upakumbhama, kumbhakAraH, iti-"ke | iti viSayasya duzayatvana tatra tatra naSadhAvakalpasUtrAdAnyArabhyanta zabde" ataH "kA-kusibhyAM kumbhaH" [ uNA0 337.] iti | iti bodhyam / 35 kidumbhe-'kumbha' iti, prathame "vibhakti-samIpa0" [ 3.1.39] lakSaNa midamadhikArazceti-lakSaNatvena yatra viziSya 65 iti samAsaH, dvitIye ca "syuktaM kRtA" [3. 1. 49.] | samAsasaMjJA na vihitA tatredaM sUtraM samAsavidhAyakam , tena vispaiti samAsaH, upakumbhAdI samAsasya nityatvena, kumbhakArAdau STAdIni guNavizeSaNAni padAni guNavacanena paTvAdipadena saha copapadasamAse vibhaktyutpattaH prAgeva samAsavidhAnAt tatra padAnAM | samasyante-vispaSTa paTuH-vispaSTapaTuH; adhikAro'pi sUtramidam, pRthagarthopasthApakatvAbhAvAdajahatvArthAyA abhAvAjahatvArthI adhikArastAvad 'devadattaH pacati' ityAdI vizeSaNasamAsaniva30 vRttireva bhavatIti na tatra dhyapekSAnubhava iti bhaavH| ata eva | tyarthaH, anyathA hi 'pacati' ityanena kartRsAmAnyaM yadupAttaM tad 70 'avigraho nityasamAsaH, akhapadavigraho vA [vaghaTakayAvatpadA- | 'devadattaH' ityanena katRvizeSaNena vizeSyata iti sAmAnAdhikaraghaTitavigraho vA ]' iti prAcAM prasiddhiH / ata eva ca tatrANyena vizeSaNavizeSyabhAvo'sti, "na"[3.1.51.] ityAsamAsArthAbhidhAyi vigrahavAkyaM samasyamAnapadabhinnapadaireva kalpa- | dAyuttarapadAnupAdAne uttarapadopasthApanArthazca / atha sarva evArya nIyamiti darzayati-vAkyAntareNa tvarthaH pradaryAta yogo'dhikriyate, tatrAnAnnaH prasaGge tannirAsAya 'nAma nAnA' 35 iti / vAkyAntarameva krameNAha-kumbhasya samIpam atra | iti, tathaiveha pratyudAhariSyate, bahulamiti ca tatra tatrAtiprasaGga-75 samIpazabdaghaTitatvAd vAkyAntaratvam , kumbhaM karotIti- | nirAsArtham , tadapi ca vakSyamANaprayogAnusaraNArthamiti, samAsa iti atra karotinA ghaTitatvAd vAkyAntaratvam / kimarthamadhikriyate ? vakSyamANe sarvatrApyastyevedaM lakSaNam, tatrAkvacit pUraNapratyayAnta-vidheyabhAvApannagotrArthakayAntAdi- | nenaiva samAsasaMjJA siddhA, ucyate-samAsasaMjJAdhikAre tatra lakSyAsthale, na bhavatyeva aikArthyarUpasAmarthya vizeSo na bhavatyeva, / nusaraNaklezaH parihato bhavati, kiJca yadyapi loke zAstre ca bahUnAmapi 40 zabdazaktikhAbhASyena tatra viziSTe zaktirna kalpyata ityaikyArthA- ! saMjJAnAmavirodhAt phalabhedAccaikatra samAvezo bhavati, yathA-80
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 18] 'vanaspativRkSaH ziMzapAH, pratyayastaddhito driH' iti ca, yena yantra bahuvrIhi-tatpuruSAdyadhikArAntargatasamAsasUtrANAM na nAprAptinyAyena vidhyantareSu bahuvrIhyAdisaMjJAsu pazcAdihApi kazcit | prAptiH, yatra caikArthatayA vizeSyavizeSaNabhAvAvagAhinI buddhirna tadA manyeta-bahuvrIdhAdisaMjJAbhiH samAsasaMjJA bAdhyeteti, samAsa- dRzyate tatra prakRtasUtreNa samAsa iti lakSaNa[vidhisUtrAjhIkArasaMjJaH san bahuvrIhyAdisaMjJo bhavatItyataH samAsa ityadhikriyate, / phalam , adhikAratvaphalamapi pUrvamuktameva / tAni phalAni darza5 athavA 'nAma nAmnaikArthye bahulam' iti zeSApekSamevedamucyate- yati-vispaSTaM paTurityAdinA / vispaSTaM paTuriti-itthaM-45 adhikArazceti, na 'samAsa' ityetadapekSamiti / tathA ca- rUpAnugate yoge 'vispaSTapaTuH' iti samAsa iti darzayati / "saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / vispaSTazabdAt paTuzabdAca sau *antarajJAnapi vidhIn bahiraGgA - atidezo'dhikArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam // " lum bAdhate iti "aikAyeM" [ 3. 2. 28.] iti lusviSaye ityuktadizA SaTvidhasUtreSu madhye sUtramidaM vaividhyamAzrayatIti bhAvaH / kAryAntarapratibandhAt 'vispaSTa si paTu si' iti sthite 'syAdyantaM 10 nanu naitad yuktam-SaDvidhamiti vidhApadasya mithoviruddhanAnA- syAdyantena' iti mate samAsasaMjJA pravartate, 'nAma nAmnA' iti 50 dharmavRttisaMkhyAprakArakarmivizeSyakabodhaprayojakavAkye kriyAyoga svamate tu "aikAyeM" [ 3. 2. 28.] iti syAderlope samAsaeva prayogo dRzyate, yatra vibhAjakadharmANA vaiyadhikaraNyamiti saMjJA pravartate, pravRtte vAntaraGge vidhau pariniSpannayorapi padayoH sakalatAtrikasammataH panthAH, yathA-syAdivibhaktiH saptavidheti | samAsasaMjJAyAM kRtAyAM tata eva *antaramAn0 * iti kArya prathamAdayaH pRthageva vibhaktitvena vijJAyante, na tatraikatra prathamA-nivRttyA "vispaSTa si paTusi' iti nivezyaiva bahiraGgApi syAdekheMba 16 tvAdInAmekAdhikasya samAvezo bhavati, yataH syAdivibhaktitva- bhavati, anyathA 'rAjJaH puruSaH-rAjapuruSaH' ityAdi na sidhyet 1 56 samaniyataM vastaviziSTAnyat saptatvaM saptavidhapadArthaH, evameva satra- nana ceha "vispaSTasa' iti paTaH' ityasya vizeSaNaM. tatra tvasamaniyatavastuviziSTAnyaSaTtvaM SadvidhazabdArthaH, vastuvaiziSTayaM / "vizeSaNaM vizeSyeNaikArtha." [3. 1. 96.1 iti kiM na ca. khavRttitva-skhetaravasamAnAdhikaraNavastuvRttitvobhayasambandhena, sidhyati. yata idamihodAharaNaM syAt ? ucyate-sAmAnAdhivastuviziSTaM yat tadanyatvaM vastuviziSTAnyazabdArthaH / atra prathamA- karaNyAbhAvAt , tathAhi-paTuzabda iha paTutva viziSTe dravye vartate, 20 tvAkadharma parityajya SaTtvasaMkhyayA, evaM sitvaprathamAtvAdidharmA-vispaSTazabdastu pazabdapravRttinimitte paTutve upAdhI vartate,60 nAdAyASTatvasaMkhyayA syAdivibhaktirvibhAjayituM na zakyate, SaTtve | atona sAmAnAdhikaraNyam, tadabhAvAt satyapi vizeSaNavizeSyasyAdivibhaphisamaniyatatvAbhAvaH, tyaktavibhako khAzrayatvasamba-bhAve na samAsaH, sa hi vizeSaNavizeSyabhAvaM sAmAnAdhindhena SaTtvasyAsattvAt, syAdivibhaktitvasya sattvenAsamaniyata- karaNyaM ca samuditamapekSata iti tenAsiddherudAharaNam / tvAt ;nApyaSTatvasaMkhyayA, tatra samaniyatatve satyapi vastuvaiziSTaya- vipUrvAt "spaziNa grahaNa-gleSaNayoH" ityaMtaH ke "NI 25 syApi sattvena tadanyatvAbhAvAt, tathAhi-vastu sitvadharmaH, / zAnta-dAnta."[4.4, 74.1 iti nipAtanAd 'vispaSTa' 65 taditaratvamaSTatve, evaM vastu sitvaM, taditarat tatsamAnAdhikaraNaM | iti, "paTa gatau" parati dAkSyamiti "bhR-ma-tR." [ uNA. prathamAravaM, tavRttitvamapIti na dossH| saptatvaM kathamapi vastuviziSTa 716.1 ityapratyaye-'paTu' iti, paTuzabdaH paTutvaguNaviziSTaM na syAt prathamAtvAdisaptadharmANA vaiyadhikaraNyAt, itareSAM guNinamAha, tadekadeze paTutve prakaTarUpasya vispaSTazabdArthasyAnvayaH, sitvAdInAM castupadena grahaNe tadatitvameva prathamAtvAdiniSThasapta- ata eva paTutvAnvayi klovatvaM prathamAntena napuMsakena "vispaSTam' 30 tvasya neti tAzasaptatvaM saMkhyAdInAmiti saptatvasaMkhyAvibhAja- ityanena yotitama. vispaSTaM yat paTutvaM tadvAniti vispaSTapaTu-70 kopaadhiH| sUtraniSThasaMkhyAtvAdidharmavRttiSaTvaM tu sUtratvasamaniyata- | zabdasyAoM bhavati / mapi vastuviziSTameva, vastu adhikAratvaM tadRttitvam , adhikAra bhaavkaar| nanu paTuzabdo yathA mukhyatayA guNinamAha tathA gauNatayA tvetarA'dhikAratvasamAnAdhikaraNaM prakRtasUtragatatvAd vidhitvaM, / guNamapyAha. vispaSTazabdazcAbhedena guNavizeSaNamiti vizeSaNa satitvameva ghaTatvasya na tu tadanyatvamiti SaTtvasaMkhyA 'Sadhi vizeSyabhAvAta sAmAnAdhikaraNyAca kArya na karmadhAraya iti cet ? 35 sUtralakSaNam' iti rUpeNa vibhAjikA na syAt, ekasyAsya ucyate-gANe vizeSaNasyAnvayAdu vizeSaNavizeSyabhAvasyApi 76 sUtrasyobhayasUtratvAmIkAre, iti cet , na-*pratyuccAraNaM zabdo | gauNatayA mukhyasya sAmAnAdhikaraNyasya virahAt "vizeSaNe bhidyate iti pakSamanusRtya "nAma nAmnekArye samAso bahulam" vizeSyeNe. 3.1.5 iti karmadhArayAprAptiriti prakta[3. 1.18.] iti sUtramAvalaika vidhisUtramaparamadhikArasUtramiti | sUtrodAharaNatvamasya, evamapre'pi, samAsasyApi "adhAtuvibhakti prakalpanAt , bhedAnIkArAdeva sUtrasya SaTtvasaMkhyA vibhAjiketi vAkyamarthavannAma"1.1.27.1 iti nAmatvAd yathAyathaM 40 siddhm| sthAdayo jheyAH sarvatra, prakRte sau vispaSTapaTuriti / 80
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 18] - kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vicitra kaTuka iti-vigravAkyamidam , vipUrvAt "ciMgaT | iti / capalavatsala iti-capalaM vatsala iti vigrahaH, capalaM cayane" ityataH "ci-mi." [uNA0 454.] iti kiti yad vatsalatvaM tadvAnityarthaH, "capa sAntvane" ataH "mRdiapratyaye-'vicitra'. iti, seramAdeze-vicitramiti, "kaTe | kandi" [ uNA* 465.] ityale-'capala' iti, vatso'styavarSA-'varaNayoH" ataH "mi-vami0" [uNA. 51.] iti | syeti sidhmAditvAlle-'vatsala' iti / / 5 uke sau ca-'kaTuka' iti, vicitram-AzcaryajanakaM yat atha vispaSTapaTuprabhRtiSu kasya kena samAsa ityAha-ityA-45 kaTukatva-rasavizeSaH, tadvAnityarthe prAgvat samAse-vicitra- | diSu anantArAbhihiteSu vispaSTapaTuprabhRtiSu, guNavizeSakaTukaH, iti| | Nasya guNaH-paTutvAdilakSaNaH, tasya vizeSaNa-vispaSTavAdirUpa - atidizati-evamiti-uktazailyA'nyAnyapyudAharaNAni | tasya, guNavacanena gauNatayA guNaM mukhyatayA ca guNinaM ya jJeyAni, tAni kAni? ityAha-viviktakaSAya iti-viviktaM | AcaSTe sa guNavacanastena, paTuprabhRtinA, samAsaH "nAma i0 kaSAya iti vigrahaH, vivikta-pRthagbhUtaM yat kaSAyatvaM rasavizeSaH nAmnakArye" itvaMzaghaTanAt prakRtasUtreNa samAsaH, "ISad 60 tadbAnityarthaH, "vikI pRthagbhAve" vipUrvAdataH ke-'vivikta' | guNavacanaiH" [3. 1. 64.] iti sUtre-"ye guNe vartitvara iti. "kaya hiMsAyAma" ataH kaSati zleSmANamiti "kuli-tadyoge guNini vartante te guNamuktavanto guNavacanAH" iti luli." { uNA0 372.] iti kiti Aye-'kaSAya' iti / vRttyA 'pavAdayaH zabdAH pATavAdiguNayogAnmukhyatayA guNini vyaktalavaNa iti vyakta lavaNa iti vigrahaH, vyaktaM yat / vartamAnA api gauNatayA pATavAdAvapi vartante' iti jJAyate, 15 lavaNatvaM-rasavizeSaH, tadvAnityarthaH. "ajIpa vyakti-mrakSaNa- yadA kevale guNini guNe vA vartante tadA na guNavacanatvam , yaduktaM 55 gatighu" - vyaktiH-prakaTatA, prakSaNaM-ghRtAdisekaH, vipUrvAdataH / "tRtIyA tatkRteH" [3. 1. 65 ] iti sUtravRttau-"guNavacanakarmaNi ke veTatvAdiDabhAva nalope katve ca-vyakta' iti, lIyateH rityeva-gobhirvapAvAn , danA paTuH-pATavamityarthaH, na hyeto pUrva guNaklidyateH svadatevA "cikaNa." uNA. 190.1 iti nipAta- muktvA sAmprataM dravye vartete iti guNavacanau na bhavataH" iti| nAt kiti aNi labAdeze ca-'lavaNa' iti, lunAti jADyAmiti / yadA ca vispaSTazcAsauM paTukSeti vispaSTAdi guNivizeSaNaM tadA tu 30 vA nanyAditvAnne nasya Natve ca--'lavaNa' iti / sampannamadhura | "vizeSaNaM vizeSyeNe." [3. 1. 96.] iti bhavatyeva 60 iti-sampannaM madhura iti vigrahaH, sampannaM-sAdhitaM sampadyaktaM vA | krmdhaaryH| yad madhuratvaM-rasavizeSaH, tadvAnityarthaH, sampUrvAt "padiMca gatI" | ekadezAnvayinaH samAsaprasaGgena kriyAkRtavizeSANyudAharaNAityataH sampadyate iti ke-'sampanna' iti, madhu-mAdhuryamastyasyeti ntarANyAha-kASThA-paraM prakaSemadhyAyaka iti-vigrahavAkya'madhura' iti madhvAditvAdraH , mAdyatyanena vA "zvazura0" midam , kASThA yathA syAt tathA adhyAyaka ityarthaH, kASThA 25 [ uNA0 426.] iti nipAtyate / paramla iti-paTu amla ityasya ko'rtha ityuktam-paraM prakarSamiti, prakRSTaM yad adhyayanaM 65 iti vigrahaH, paTu yadu amlatvaM-rasavizeSaH, tadvAnityarthaH. "ama / tatkAraka ityarthaH, gato" ata: "zyAmA." [uNA0 462.] iti le-'amla' "kASThaM dAruNi kASThA tu, prakarSe sthAnamAtrake / iti / nipuNapaNDita iti-nipuNaM paNDita iti vigrahaH, dizi dAraharidrAyAM kAlamAnabhidyapi // 1 // " nipuNe yat paNDitatvaM tadvAnityarthaH, "puNat zubhe" zubhaM . ityanekArthasaMgrahaH / 30 zubhaviSayA kriyA, niyataM puNati zobhanakarmavAd 'nipuNa' iti / 'kASThA' ityatra "kriyAvizeSaNAt" [2. 2. 41.] iti 70 "nAmyupAntya." [5. 1. 54.] iti kaH, "paDuG gatau" | dvitIyAyA am , kriyAvizeSaNAnAM napuMsakatvena "klIbe" gatyarthAnAM jJAnArthatvAt paNDate-jAnAtIti gatyarthatvAt kartari te 2.4. 97.] iti prAptamapi hrasvatvaM. bAhulakAna bhavati, 'paNDita' iti, yadvA "paNi vyavahAra-stutyoH" paNyate-stUyata | klIbatvaM tu na vAryate, tena "anato lup" [ 1. 4. 59.] iti "paJcamA:" [ ugA0 168.] iti De Api ca-paNDA- | ityamo lub bhavati, dvitIyAntatvAnurodhena tatparyAyakathane'pi 35 tattvAnugA matiH, sA saMjAtA'syeti tArakAditvAd ite- 'paraM prakarSam' iti dvitIyAntamuktam / "kAzaga dIptau" ataH75 'paNDita' iti / kuzaladakSa iti-kuzalaM dakSa iti vigrahaH, pani kaNi." uNA. 162.1 itiThe zasya "yaja-sRja." kuzalaM-maGgalamayaM yad dakSatvaM tadAnityarthaH, "lAMka AdAne || 2. 1. 85.] iti Satve Api ca-'kASThA' iti, "iMkU kuzAn lAtIti 'kuzala' iti te hi vyutpanerAdAtuM zakyAH , adhyayane" adhipUrvAdato'dhIte iti "Naka-tRcau" iti Nake "kuzaMbaleSaNe" ataH kuzyatIti vA "tRpi." [uNA0468.]| vRddhAvAyAdeze ca-'adhyAyaka' iti, 'adhyApaka' iti pAThe tu 40 iti alaki-'kuzala' iti, "dakSi zaighye ca" dakSate iti 'dakSa' | asmAdevAdhyApayatIti jo "pa krIjI" [4.2.10.180 6 siddhahemacandra0
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 18] 45 50 ityAtve "arti-rI." [4.2.21.] iti pvAgame Nake dhyAyaka iti vigrahaH, ayutaM militamamilitaM vA yad adhyayanaM merlope ca - 'adhyApaka' iti, atra kASThAyA adhyAyakazabdArthA- | tatkAraka iti tadarthaH, "yuk mizraNe", 'amizraNe' iti kecit, dhyayana kArakaikadeze'dhyayane'nvayena gauNavizeSaNatayA gauNaM sAmA- | "puta-pitta0 " [ uNA0 204 . ] iti 'ayuta' iti kittAntaM nAdhikaraNyamiti prAgvanna karmadhArayaprAptiriti prakRtasUtreNa samAse / nipAtyate / adbhutAdhyAyaka iti samAso'yam, adbhuta5] kASThAdhyAyaka iti, evamuttaratrApi / dAruNamadhyAyaka | madhyAyaka iti vigrahaH, adbhutam - AzcaryajanakaM yad adhyayanaM, iti vigrahavAkyamidaM dAruNaM yathA syAt tathA adhyAyakaH, tatkAraka iti tadarthaH, 'bhad' ityAzcaryArthamavyayam, adadAruNaM yad adhyayanaM tatkAraka iti tadarthaH, "dRz vidAraNe" vismitaM bhavatyanenAsmin veti "ado bhuvo dutaH" [ uNAato nau dArayati cittamiti "R0 kR0" [ uNA0 196] 214 ] iti te 'adbhuta' iti / bhRzAdhyAyaka itiiti uNe - 'dAruNa' iti, dAruNAdhyAyaka iti prakRtasUtreNa samAso'yam, bhRzamadhyAyaka iti vigrahaH bhRzam - atyartha yad 10 samAsaH / amAtAputramadhyAyaka iti idaM cimhavAkyam, adhyayanaM tatkAraka iti tadarthaH, "yuddhabhRMg poSaNe ca" ato bibhatIti "kR-vR-bhR0" [ uNA0 528.] iti kiti ze'bhRza' iti / ghorAdhyAyaka iti samAso'yam, ghoramadhyAyaka iti vigrahaH, ghoraM bhImaM yad adhyayanaM tatkAraka ityarthaH, "hanaMka hiMsA - gatyoH" ityasya "kora-cora." [ uNA0 434.] iti nipAtanAd, "ghurat mImArthazabdayoH" ityasya dhani vA - 65 nayA samAsena ca tadviruddho vyavahAraH pratyApyate, namo virodhA | 'ghora' iti / paramAdhyAyaka iti samAso'yam, paramamadhyAyaka iti vigrahaH, paramaM yad adhyayanaM tatkAraka ityarthaH, "pUrA pAlana- pUraNayoH " bhataH "s-pR0 " [ uNA0 347.] ityame - 'parama' iti / svadhyAyakaH, atyadhyAyaka itisamAsAvimau viprahastu - zobhanamatizayitaM vA'dhyAyaka iti, 60 zobhanamatizayitaM vA yad adhyayanaM tatkAraka ityarthaH / / mAtAputraM yathA syAt tathA adhyAyaka iti tadarthaH, amAtAputrAdhyAyaka iti prakRtasUtreNa samAsaH, mAtA ca putrazca mAtAputrau "putre" [ 3. 2. 40.] iti RkArasyAkAraH, na vidyete mAtAputrau yasminnadhyayanakarmaNi tad amAtAputram, 15 ayaM bhAvaH- mAtAputrazabdasya mAtAputravyavahAre lAkSaNikatvam / / 42 rthatvAt, mAtA-putrayoH parasparaM vyavahAro mRdulo bhavati, tadvirudvakSa niSThuraH, etadevAha - niSThuramadhyAyaka ityarthaH iti, "mAni pUjAyAm" bhato manyata iti "mAni" [ uNA0 20 859.] iti tRpratyaye na luki ca - 'mAtR' iti, jananIti 25 tadarthaH, punAti pavate vA pitRpUtimiti "putrAdayaH" [ uNA0 455. ] iti nipAtanAt 'putra' iti yadAhuH- "pUtIti narakasyAkhyA duHkhaM ca narakaM viduH / " iti punnAmro narakAt trAyate iti vA, yanmanuH [ manusmR0 9.138 ] -- kAdhyAyAdiSu sya kena samAsa ityAha- ityAdiSu anantaramabhihiteSu kASThAdhyAyakaprabhRtiSu kriyAvizeSaNasya adhyayanakriyAvizeSaNasya kASTAdeH kriyAvatA adhyayanakriyAvatA adhyAyakena, samAsaH 'nAma nAmraikAyai' ityaMza- 65 ghaTanAt prakRtasUtreNa samAsaH, na tu karmadhArayavidhAyakena mukhyasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, yadi ca kASThA-paraH prakarSo'dhyAyaka iti kASThAdeH kriyAvato'dhyAyakasya vizeSaNatvaM vivakSyate tadA syAdeva karmadhArayaH / " nAmno narakAdyasmAt pitaraM trAyate sutaH / tasmAt putra iti proktaH, svayameva svayambhuvA // " "sthAnpA0" [5, 1. 142. ] iti trAyateH kaH / vezaM subhagamadhyAyakaH iti vigrahavAkyamidam, vezaM yathA syAt tathA adhyAyaka iti tadarthaH, vezamityasya ko'rtha ityuktam30 subhagamiti, zobhano bhagaH- zrIryasya tAdRzam, zobhanalakSmIyukta yad adhyayanaM tatkAraka ityarthaH, vezyAnAmAzrayo vezaH, vizanti bhujagA asminniti vA veza iti, vezyAlayasya yathA subhagatvaM tathA prakRtAdhyayanasyApIti sAdRsyAt tatparyAyarUpeNa subhagazabdaH prayuktaH / atidizati - evamiti - amunA prakAreNAnyAnyapyu35 dAharaNAni yAni tAni kAni ? ityAha-anAzAtAcyA yaka iti-ayaM samAsaH, anAjJAtamadhyAyaka iti tasya vigrahaH idaM tvayA'pyetavyamityAjJAviSayIkRtamAjJAtaM na tathetyanAjJAtaM nidezanirapekSaM yad adhyayanaM tatkAraka ityarthaH, "jJAMza avabodhane" ApUrvAdata AjJAyate iti ke AjJAtaM, na tathetyanA - ! ityanena sambandho na tu carmaNA, samAsastu sarva carmaNoriti 40 jJAtam / ayutAdhyAyaka iti samAso'yam, tasyAyutama ! sAmarthyAbhAvAnna kenApi samAsaprAptiriti prakRtasUtreNa ubhayo- 80 / evamanyAnapi lakSaNAntarAviSayAn samAsAnudAhartumAha - 70 tatheti yathA pUrvamanena samAsA abhihitAstathA vakSyamANA api samAsA anena jJAtavyA ityarthaH, tAnevAha - sarvazvarmaNetyAdinA / sarvazvarmaNA kRtaH iti vigrahavAkyam, sarvacamaNaH iti samAsaH, rathaH iti tasya vizeSyam, atra "sarvacarmaNa Inena mI " [6.3.195. ] iti Ine "no'padasyAtaddhite" [ 7.4. 61.]75 ityantyasvarAderano lope nasya ca Natve - 'sarvacamaNi' iti, iha taddhitArthe samasyamAnayornAmnoH[ padayoH ]paraspara sAmarthyAbhAve'pi samAsaH, tathAhi-- sarvazvarmaNA kRta ityatra sarva-zabdasya 'kRtaH '
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 18] . kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte namatvAdaikArthyAdaprAptisthale prApakatvAcca samAsaH, kecittu | ityAha-aurdhvadehikamiti - samAso'yam, UrdhvaM dehAd bhava , miti vigrahaH, atrApyadhyAtmAditvAdikaNi vRddhaghAdI ca- 'aurdhvadehikam' iti, mRtasya divase tamuddizya dAnaM piNDodakAdi, uktarItyAtrApyanena samAsaH, "dihIMk upalepe" asya dihyate dhAtubhiriti 'deha' iti / aurdhvadamikamiti - samAso'yam UrdhvaM 45 damAd daNDAd bhavamiti vigrahaH, adhyAtmAditvAdikaNi vRddhayAdI prAgavadanena samAsaH, "damU upazame" asya ghani 'dama' iti / kRtaH pUrva kaTo'neneti-vigrahvAkyamidam, "pUrvamanena sAde - | ven" [ 7. 1. 167 ] iti ini- ' kRtapUrvin' iti samAsaH, tataH sau 'kRtapUrvI' iti rUpam, kaTamiti - atra kRtasya yaH 50 kaTenAbhisambandhaH sa pratyaye'rthAntarAbhidhAyini samutpanne kRtasyopasarjanatvAnnivartate, kriyayA saha tu sambandho'stIni vyApya / prakRtasUtragatabahulavacanAt samAsa iti vadanti tana cAra 'nAma nAmnA' ityatra vyabhicAradarzanAyeha bahulagrahaNam, tathaiva cAme vakSyamANatvAt na caivaM sati sarvatra sAmarthyAbhAve'pi 5 samAsAtiprasaGgo vidhisUtratvAdasyeti vAcyam, nAsya vidhisUtratvaM vyAhayA kintu ziSTaprayogAnusaraNAt evamuttaratrApi "sraM gatau" ataH "laTi khaTi0 " [ upA0 505. ] iti ve guNe ca - 'sarva' iti, "cara bhakSaNe ca" ataH "man" * uNA 911.] iti mani guNe ca- 'carman' iti, "ramiM krIDAyAm" 10 ato ramante'neneti "nI-nU-rami0" [ uNA0 227.] iti kiti the malope ca - 'ratha' iti / adya zvo vA vijAyate iti vigrahaH, adyazvInA iti samAsaH, 'gauH' iti tadvizedhyam, "samAMsamInA" [ 7. 1. 105 ] iti InAntanipAtatvAt "karmaNi" [ 2. 2.40. ] iti dvitIyA, atra kRtasya nAt 'ayazvInA' iti, 'AsannaprasavA gauH' iti tadarthaH atra kaTasApekSatvenAsamarthatvAnna kenApi samAsaprAptiriti prakRtasUtreNa 15 samasyamAnayoH 'aya-zvas' ityetayoH parasparaM na yogaH samAsaH, etat sarvamuttaratrodAharaNadvaye'pi jJeyam karoteH karmaNi 55 kintu 'vijJAyate' ityaneneti sAmarthyAbhAve'pi prakRtasUtreNa te 'kRta' iti, " pRz pAlana- pUraNayoH" ityataH "niSTa0 " samAsaH asminnanIti "savo'dya 0 " [7 2. 97] | [ uNA0 511. ] iti kiti ve "oSTyA dur" [ 4.4. 117. ] iti nipAtanAd 'aya' iti, "zvasak prANane" bAhulakAt / ityurAdeze "bhvAdernAmino0 [2. 163.] iti dIrghe ca'pUrva' iti, "kaTe varSAvaraNayoH" ityataH kaTati - AvRNotIti "ac" [ 5. 1. 49 ] ityaci - 'kaTa' iti vIraNAdinirmitaH ; 60 evam bhutapUrvI odanamiti -samAso'yaM bhuktaH pUrvamodano'neneti vigrahaH, zeSaM prAgvat, gatapUrvI grAmamiti -samAso'yaM, zeSaM prAgvat, "bhujaMp pAlanA -'bhyavahArayoH" ataH karmaNi ke 'mukta' iti, "undair kledane" bhataH "undernaluk ca " [ uNA0 271.] ityanena lope ca - 'odana' iti, "gamlaM 65 gatau" ataH karmaNi ke " yami-rami0" [ 4. 2. 55. ] iti malope ca- 'gata' iti, "prasUD adane " ato prasyate kuNThairiti "prasi-hAgbhyAm" [ uNA0 399. ] iti me prAdeze ca - 'grAma' iti / 2. " | Dityasi 'zvas' iti, taccAntarAgAmini dine vartate / dazabhi | 20 rekAdaza gRhNAtIti vigrahaH, "dazaikAdazAdikazca" [ 6. 4. 34. ] iti ike "nAmno no0 " [2.191.] iti pUrvanakArasya lope'ntyasvarAderanaH "no'padasya taddhite" [ 7.4. 61. ] iti lope ca dazaikAdazika iti samAsaH, atra samasyamAnayoH 'dazan -ekAdazan' ityetayorna parasparaM yogaH, kintu 25 gRhNAtItyaneneti sAmarthyAbhAvAnna kenApi samAsaprAptirataH prakRtasUtreNa samAsaH, "daMzaM dazane" ataH "lU-pU0" [ uNA0 901.] iti kilyAne nakArasya [ anukhArasya ] lope ca - ' dazan' iti, | ekAdhikA, ekaM daza ceti veti- 'ekAdazan' iti "ekAdaza0" [ 3. 2. 91.] iti sAdhu / UrdhvaM muhUrtAd bhavamiti 30 vigrahaH, "adhyAtmAdibhya ikaN" [ 6. 3. 78. ] iti ikaNi sarvacamaNaprabhRtiSu kasminnarthe samAsa ityAha- ityAdiSu 70 "saptamI cordhvamauhUrtike" [ 5. 3. 12. ] iti nirdezAd anantaraM darziteSu sarvacamaNaprabhRtiSu taddhitArthe bhavAdi"avarNevarNasya" [ 7. 4. 68.] ityakAralope ca Urdhvamau taddhitapratyayArthe, samAsaH prakRtasUtreNa samAsaH, samasyamAnahUrtikamiti samAsaH atra 'Urdhvam' ityasya 'bhavam' ityetasyAsamasyamAna kRtarathA disApekSatvena 'sApekSama samarthavadbhavati' tsApekSatvenAsAmarthyAt kenApi sUtreNa na prAptiriti prakRtasUtreNa iti sApekSasyA sAmarthyAt na kenApi samAsaprAptiriti prakRta35 samAsaH, "urdi mAna-krIDayozva" ataH "uderdha ca" [ uNA0 | sUtreNa samAsa iti bhAvaH / 75 43 ! 507. ] iti ve dhakArAntAdeze dIrghe ca- 'Urdhva' iti, upari purastAcceti tadarthaH, "hurchA kauTilye" ityasya "puta-pitta 0" [ uNA0 204. ] iti nipAtanAt, muhuriryatIti vA pRSodarA - | tyAdi - " kanai dIptyAdiSu" ataH "sthA chA0 " [ uNA0 357.] ditvAt - 'muhUrta' iti, ghaTikAdvayaM tadarthaH / atidizati eva / iti ye Api ca- 'kanyA' iti, tasya prathamAdvivacane 'kanye' 1 10 miti-uktarItyA'nyAnyapyudAharaNAni jJeyAni tAni kAni ? | iti rUpam, "iNk gatau" ataH 'tR-stR0" [ uNA0 598.]80 udAharaNAntarANi samuccetumAha- tatheti - na kevalamuktAnyevodAharAni, api tvanyAnyapItyarthaH tAni kAnItyAha-kanyeive
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0. 1, sU0 18 7 iti kiti ve-'iva' iti, kanye iva' iti vigrahaH 'katyeiva' | bhUtaikadeze guNe'nvayAt , kASThAdhyApakaprabhRtiSu trayodazasu kriyAiti samAsaH; jAyA ca. patizcati rAjadantAditvAvAyAzabdasya. vizeSaNAnAM kriyAvadekadeze kriyAyAmanyAJca sAmAnAdhikara'dam bhAve-'dampati iti, tasya prathamAdvivacane 'dampatI' iti, Nyasya gauNatayA mukhyasAmAnAdhikaraNyasya virahAnna karmadhArayadampatI iveti vigrahaH, dampatIiva iti samAsaH;. "vasik prAptiH, sarvacarmANaprabhRtiSu navasu taddhitArthe'samasyamAnakRta5 AcchAdane" ataH "vastyagibhyAM Nit" [ upA0 .970.] rayAdisApekSatvena, kanyeiva prabhRtiSu trivasamasyamAnAnuyogi-45 iti Niti asi-vAsas' iti, tataH prathamAdvivacane 'vAsasI | sApekSatvena, bhUtapUrvaprabhRtiSu triSu tridhvasamasyamAnacaitrAdisApekSaiti, 'vAsasI iva' iti vigrahaH, 'vAsasIiva' iti samAsaH; vena ca "sApekSamasamarthavad bhavati" iti sAmarthya virahAcca "rudRk azruvimocane". ataH "as" [uNA0 952.] | kenApi samAsaprAptiH, tatra prakRtasUtreNa sAmAnyataH samAsasaMjJA ityasi-rodas' iti, dvivacane ca-rodasI' iti, 'rodasI iva' bhavati, samasyamAnayo matvAt samAsAnumitaikArthyAcca, na cAtra dati vigrahaH, rodasIiva iti samAsaH; vAsaH-vastram ; rodasI- | bahulabalamapekSaNIyam ; na caiva sarvatra sAmarthyAbhAve'pi samA-50 dyAvAbhUmI, kanyAdvayapratiyogisAdRzyaM vanadvayapratiyogisAdRzyaM sAtiprasaGga iti vAcyam, prakRtasUtrasya vidhitvaM na vyAptyA kintu dyAvAbhUmipratiyogi sAdRzyamiti teSAmarthaH, 'kanyeiva'prabhRtiSu, ziSTaprayogAnusRtyetyuktameva, , etacca bahulagrahaNAlabhyamityAhakena kIdRzaH samAsa ityAha-ityAdiSu anantarokeSu kanye- bahalamiti ziSTaprayogAnusaraNArthamiti yaH - ziSTa ivaprabhRtiSu, ivena ivazabdena, alup samAsaH kenApi prayoge dRzyate na ca lakSaNAntaramasti, tasyedaM 'nAma nAnA'. 15 sUtrAntareNAprAptau prakRtasUtreNa samAso vibhakterlopAbhAvazca vijJeyaH, iti lakSaNe, na vyAptyetyarthamityarthaH, ata evoktam- 55 ata eva paraistadartham "ivena samAso vibhaktyalopazca" iti| "kvacit pravRttiH kacidapravRttiH, ... vArtikamArabhyate; nanvalupsamAse viprahavAkye vA ko vizeSa samAko vizeSa . kvacid vibhASA kvcidnydev| . . . . ityAha-paMkapadyaM ca samAsaphalamiti-AnupUyAH samAna- vidhevidhAna bahudhA samIkSya, . .. .: tve'pi satyAM samAsasaMjJAyAmekapadatvaM bhavati, ekapadatve ca .... caturvidhaM bAhulakaM vadanti // " iti, ... .. 20 "saMhitaikapade nityA." ityardhamAtrAtiriktakAlAvyavAyena kathana- . asthAyamarthaH--kasmiMkhiladhye pravRttiH, kasmiMzcilakSaNaviSaye- 60 rUpA saMhitA nityaM bhavati, tayA-ekapadatvAd 'atho kanyeiva | 'pyapravRttiH, kassiMkSilakSye vikalpena pravRttiH, kasmiAzcit sthale vaH, atho kanyeiva asmAkam' ityAdiSu "sapUrvAt prathamAntAd | ca, anyadeva-prakRtasUtrAgocarameva: kArya bhavati, sUtrapravartanaM vA" [ 2. 1. 22..] ityanena vikalpena vas siddhaH / . . bahudhA samIkSya bAhulakaM caturvidhamiti vaiyAkaraNavido vadantI - lakSyAntarANyavatArayati-tatheti-yathA pUrva lakSyANyu- | tyarthaH / prakRtasUtrodAharaNeSu 'kvacit pravRttiH' iti pravartate, 25 kAni tathA'nyAnyapi santItyarthaH, tAni kAni ? ityAha-bhUtaH / tatrApi 'kanyeiva' ityatra prakRtasUtrAnuddezyavibhaktilopAbhAvAta 65 pUrvamiti-vigrahavAkyamidam , bhUtapUrva miti samAsaH, evam | 'kacidanyadeva' ityapi pravartate, "atiratikrame ca".[3. 1. anena prakAreNa, pRSTapUrva iti-samAso'yam , dRSTaH pUrvamiti | 45.] iti sUtroddezyatve'pi bahulAdhikArAt 'ati stutvA' vigrahaH, zrutapUrva iti-samAso'yam , vigrahastu-zrutaH pUrvamiti,' | ityatra samAso na bhavati, evaM yathAyathamuttaratrApi jJAtavyam / eSu vizeSyazcaitrAdiH, atra bhUtAdeH samasyamAnasya caitrAdisApekSa- prathamanAmamahaNaphalaM pRcchati-nAmeti kimiti, pratyu30 tvena 'sApekSamasamarthavad bhavati' iti sAmarthyavirahe'pi prakRta-dAharaNadvArottarayati-caranti gAvo dhanamasyeti-atra 70 sUtreNa samAsaH, "bhU sattAyAm" ataH kartari ke 'bhUta' iti, | 'caranti' iti tyAdyantaM, na nAmeti "ekArthaH cAnekaM ca" "dRza prekSaNa""zrRMTa zravaNe" AbhyA karmaNi ke-'dRSTa, zruta' iti| [3. 1. 21.] ityatra nAmetyadhikArAt samAso na bhavati, uktodAharaNasArAMzamAha-sarveSu caiSu vizeSasaMjJA- yadi 'nAma' iti nocyeta tadA nAnA samAso bhavatIti vijJAyamAne prAptAvanena samAsa iti-cazabdo vArtAntarasamuJcayArthaH, tyAdyantamapi nAnnA samasyeta, tatra 'carantigodhanaH' ityaniSTaM 35 kA sA vArtA ? ityuktam-eSu sarveSu anantaramabhihiteSu | bhUyeta, bahulaprahaNAt pratipattau tu 'nAma' iti tasyaiva prapaJco 75 vispaSTapaTumAdiM kRtvA zrutapUrvaparyanteSu samAseSu, vizeSasaMjJAprAptau- ! bhaviSyati, "cara bhakSaNe ca" ityato'ntau zavi ca-'caranti' 'ayaM bahuprIhiH, ayamavyayIbhAvaH, ayaM tatpuruSaH, ayaM karma- | iti, "gamlaM gato" ataH "dhu-gAmibhyA DoH" [ uNA0 867.] dhArayaH, ayaM dvandaH, ayaM dviguH' iti vizeSasaMjJAyAH, aprAptau-- iti Dopratyaye-'go' iti, jasi ca-gAvaH, dhanati-zabdAyate, tattatsatrAviSayatvena prAptyabhAve, anena prakRtasUtreNa,samAsaHo | dhanyate iti vA varSAditvAdali-'dhana' iti / ... 40 ayamAzayaH-vispaSTapaTuprabhRtiSvaSTasu guNavizeSaNAnAM guNivizeSaNa- dvitIyanAmaprahaNasya phalaM pRcchati-nAneti kimiti, 80
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 19] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte... | pratyudAharaNamukhenottarayati-devadattaH pacatIti - atra "samarthaH / atra ca tyAMdinaiva saMkhyA kartrAdInAmutatvAnna tataH syAdyutpattiriti, matAntareNAnyathA samAdhatte - padatvArthamutpannasyeti, ayamAzayaH - samAse kRte yaikapadyaM bhavati, tatazca samudAyAd vibhaktyanutpattau tasya padasaMjJA na syAt, apadasya ca prayogo niSiddha iti padatvArthaM vibhaktiravazyameSTavyA, tatrAnyAsAM saMkhyA - 45 / kArakAdinimittAnAM vibhaktInAmabhAve'pi prathamAyA ekavacana-syautsargikatvasya bhASyakRdAdibhiH svIkRtatvAt tadutpattAvapi tasya napuMsakatva nimitto lopo bhavati / kathamasya samAsasya napuMsakatvamiti cet ? atrAha - tyAdyantArthaprAdhAnyAditi / padavidhiH" [ 7. 4. 122. ] iti, samAsa ityanvarthavijJAnAcca yadyapi dvitIyaM pratiyogipadaM, samudite ca samasyamAnaM labhyate, tathApi tat tyAdyantamapi syAt, tatazcAtra devadatta iti pacatItyasya 5 vizeSaNaM samAnAdhikaraNaM samasyeta, nAmneti vacanAnna bhavati, samAse tu 'devadattaH' ityatra syAderlopaH syAt, devA enaM deyA suriti "tikkRtau nAmni" [5. 1. 71.] iti dadAteH kedevadatta' iti, "DupacaS pAke" atastivi zavi ca pacatIti "nAma nAmnA' ityasya vyabhicArArthaM ca bahulagrahaNamityAha - 10 bahulavacanAdeva kvacidanAmApi samasyata iti / bhAH / vyAdyantasya sAdhyArthapradhAnatvam sAdhyayArtho'sattvabhUtaH, asattvaM 50 tyati vigrahavAkyamidam, bhAtyarkamiti samAsaH, nabhaH ca sAmAnyamiti sAmAnyena napuMsakatvamiti bhAvaH / athavA iti tasya vizeSyam, tatphalamAha-sAmAnAdhikaraNyamiti- 'anuvyacalat' ityAdikamakhaNDamavyayam, vibhaktyantatvAdeka aikapadyaM ca pUrvoktamanuvartata eva tathA ceha samAsakRtaM phaladvaya- | padatvaM ca, ata evaikapadatve'vyayattve vA sati 'atho anumityarthaH, '"bhok dIptau" atastivi - 'bhAti' iti, na cAsmin / vyacalad vo devadattaH, atho anuvyacalad yuSmAkaM devadattaH ' 15 bahulagrahaNe'sati bhAtIti tyAdyantapratirUpakamavyayamabhyupagantavya- ityAdau "sapUrvAt prathamAntAd cA" [2. 1. 32.] ityanena 58 miti vAcyam, tathA sati hAstitvavad bhAtitvAdyapi prasajyeta / vikalpena vas nas siddhaH / anye punarAhuH - anudhya caladiti "arca pUjAyAm" ataH "bhINa-zali0 " [ uNA0 21. ] iti | tyAdyantaM svarAderAkRtigaNatvAdavyayaM vijJAyate, tatrAvyayatvAt ke-'arka' iti, "Nabhac hiMsAyAm" ataH "as" [ uNA0 ! sau aikapadyam, atra yadi "sapUrvAt prathamAntAdvA". 952. ] ityasi-'nabhas' iti / [ 2. 1 32. ] ityapISyeta zakyametadapyabhyupagantum, tathA. sati nAtra samAsasaMjJayArthastenaiva siddhatvAditi / 20 60 samAsapradezA iti- pradeza :- prayojanasthAnam, saMjJayA hi AkhyAtasya nAmnA samAsaM pradarzya nAmra AkhyAtenApi samAsaH kvacid bhavatIti darzayitumAha- kvacidanAmnApIti / tatra nAmAvyayamupasargasaMjJakamevAkhyAtena samasyate, tasyaiva tena | saMjJinaH pradizyante - uccAryante'treti kRtvA, 'samAsa' iti saMjJA, saha sAmarthyAt tadAha- anuvyacaladityAdi, anu-vipUrvasya saMjJA ca vidhizAstropakArAya kRtA bhavati, tatazca samAsasaMjJA"cala kampane" ityasya hyastanyA divi - 'anuvyacalat' iti / nimittA vidhaya eva saMjJApradezatvena vyavahAryAH, te ke ? ityAha25 "vRtU secane" ityasya anu-prapUrvasya hyastanyA divi - 'anuprAva | "voSThautau samAse" [1. 2. 17.] ityAdaya 65 bet' iti, vipUrvasya karoterhyastanyA divi - 'vyakarot ' 'pari / iti // 3. 1. 18. // yanti' iti, paripUrvasya "iMNk gatI" ityasya vartamAnAyA antau ! 'pariyanti' iti ca eSu prakRtasUtreNa samAsaH / suj-vA'rthe saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA bahuvrIhiH / 3 / 1 / 19 // ta0 pra0 -- suco'rtho vAraH, vADyoM vikalpaH saMzayo vA, natu bhAtyarka nabha ityatra samAse mujJAno vizeSaH, anya30 padArthavRttiH, tadAzrayA syAdyutpatti, 'anuvyacalat' ityAdau | tu samAsakRtaH ko vizeSa ityAha- atra nityasandhyAdiH samAsaphalamiti-'anuvyacalat' 'vyakarot' ityatra caikapada | suj-vA'rthe vartamAnaM saMkhyAvAci nAma saMkhyeye vartamAnena 70 vAda "khospade va " [1. 2. 22. ] iti sUtroktasandhera ! saMkhyAvAcinA nAnA sahaikArthe samAsasaMjJaM bahuvrIhisaMjJaM ca pravRtteH " ivarNAderakhe 0" [ 1.2.21 ] nityaM sandhikArya yatvaM / bhavati / dvirdaza dvidazAH, trirdeza - tridazAH, dviviMzatiH35 jAtam, 'anuprAvarSat' ityatra nityaM saMhitAzrayaNAt " samAnAnAM dviviMzAH, evaM - tritriMzA vRkSAH; sujarthasya samAse naivAbhi tena dIrghaH" [ 1. 2. 1. ] iti nityaM dIrghaH, 'pariyanti' ityatra ! hitatvAt suco'prayogaH / dvau vA trayo vA dvitrAH, tricaturAH, ca nityaM saMhitAzrayaNAdardhamAtrAtirikta kAlAvyavAyenozcAraNam / paJcaSAH, saptASTAH / sujvArtha iti kim ? dvAveva na trayaH 175 saMkhyeti kim ? gAvo vA daza vA / saMkhyayeti kim ? daza vA gAvo vA / saMkhyeye iti kim ?, dviviMzatirgavAm / bahugrIhipradezAH - " vA bahuvrIheH " [ 2.4. 5. ] ityAdayaH // 19 // nanu nAmasaMjJApi samAsaphalam, tatazca tataH syAdyutpattirapi syAdityAzaGkAmutthApya samAdhatte -samAsasya nAmatve'pIti 40 ayamAzayaH - syAdayo hi saMkhyAkArakAdivivakSAyAM bhavanti, 4.5:
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 19] za0 ma0 anusandhAnam - suj vArthe iti luc ca na tu sRjantena samAsaH, sujantasyAsaMkhyAtvAt, sujantasya vAzca sujvau, tayorarthaH sujvArthastasmiMstathA, "dvandvAnte dvandvAdau samAse tu tasya suco nivRttirvaktavyA, yathA syAdeH, 'dvidazAH' vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate" ityarthazabdaH pratyeka iti samAsaH atra bhavatikriyAbhyAvRttiH saMkhyAyate dvirdeza mabhisambadhyate / tatra suco'rthamAha- suco'rtho vAraH iti / bhavatIti dvidazAH, viMzatirityarthaH, tatra hi dazabhAvo dvirAvartate, 5 "vAre kRtvas" [ 7. 2. 109.] iti sUtrAdanuvartamAne vArArthe / dvAviti na saMkhyAviSTAH sambandhuM zakyante, nApi dazatvaM saMkhyA 45 "dvi-tri- caturaH suc" [ 7 2 110 ] iti suco vidhAnAda vizeSaNabhUtA, nahi dvAdazeti nyagbhUtA saMkhyA sambaddhuM zakyate vArArthatvam, vAraH - AvRttiH, abhyAvartamAnAyAH kriyAyAH / iti sujartho vAraH saMkhyeyaH kalpyate ho vArau dazeti, tadvAreNa pravRttiH dhAtvarthasyA yaugapadyena vRttiH, tatkAlo veti yAvat dazasaMkhyAbhedapratItipuraHsarA saMkhyeyabhedapratItiH / evaM trirdazaarthaH-abhidheyam / vAzabdArthamAha-vArtho vikalpaH saMzayo tridazAH iti trIn vArAn dazeti tridazAH, triMzadityarthaH, 10 veti-vikalpa-saMzayayorubhayorapi koTidvayasya sAmyAt ko'nayo- dviviMzatiH - dviviMzAH iti dvau bArau viMzatiriti dviviMzAH, 50 rbheda iti cet ? ucyate-vikalpe iyatAyA nirdhAraNaM, saMzaye tu catvAriMzadityarthaH, atidizati - pavamiti - uktaprakAreNetyarthaH, udanirdhAraNamiti sphuTaM bhedaH, 'dvau vA trayo vAnIyatAm' iti hi triviMzAH iti-triviMzatiH, trIn vArAn viMzatiriti nirvizAH, vAzabdena vikalpo 'vayavAdddviyostrayANAM vA pAkSikAbhisambandhaH SaSTirityarthaH, viMzatizabdaH saMkhyeyamAcakSamANo'pi saMkhyeyamupApratIyate, 'na jAne dvau vA zrayo vA gatAH' iti ca saMzayo- dhirUpamApAdya upAdhisaMkhyayaivAcaSTe, samAsaH punardazAdivad 15 nirNayarUpaH pratibhAsa iti bhAvaH / atra vArthasya vikalpasya | vartate / dvidazAdiSu sarvatra bahuvrIhisaMjJAyAM satyA "bahuvrIheH 55 prasiddhatvena prakRtasUtre ca saMzayasyaivodAharaNeSu pratIyamAnatayA | kASThe TaH " [ 7. 3. 125. ] iti prakRtya " pramANI- saMkhyAGkaH" saMzayArthatvameva vAzabdasyeti 'vikalpaH' ityuktiH sampAtAyAtA, [7. 3. 128 ] iti DaH samAsAntaH, "DityantyasvarAdeH " saMzaya eva tAtparyamiti pUrvokArthe'racisUcakaH 'saMzayo vA' [2. 1, 114.] ityantya kharAderlopaH, "viMzatesterDiti " ityatra vAzabda iti kecid vyAkhyAtAraH, tanmate 'dvitrAH ' [ 7.4. 67 ] iti viMzatizabdasya terlopaH / 20 ityatrAniyataiva saMkhyA pratIyate / suj vArthe vartamAnamiti - / 46 pANinIyatako "saMkhyayAvyayAsanAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye" 60 [ pA0 sU0 2. 2. 25 ] iti sUtre mahAbhASye carcito'yaM viSayaH, tathAhi -"dvidazAH, tridazA iti ko'yaM samAsaH ? bahuvIhirityAha / ko'sya vigrahaH ? dvirdaza dvidazA iti" iti, ayamAzayaH dvau dazeti vigraho na sambhavati, dazasaMkhyAyA ekatvAt tatsamAnAdhikaraNe dvizabde dvitvAnupapatteH, saMkhyeyAnAM ca 65 dazatvena tatra sutarAM dvitvasyAsambhavaH / tathA ca dvizabdenAvRttigatAyA dazagaNanAyAH saMkhyocyate iti sujantenAvRttibodhakena vAkyaM kriyate / sujantena saha samAsastu na saMbhavatIti zaGkatam- "saMkhyAsamAse sujantatvAt saMkhyA'prasiddhiH" [ vA0 ], saMkhyAsamAse sujantatvAt saMkhyetyaprasiddhiH, nahi sujantA 70 saMkhyAsti, evaM tavaM vigrahaH kariSyate - dvau dazatI dvidazA iti / evamapyatkArAntatvAt saMkhyetyaprasiddhiH, natyatkArAntA saMkhyA'sti / "navA'sujantatvAt" [ vA0 ], na vA eSa doSaH, kiM kAraNam ? asujantatvAt, sujantatvAdityucyate, na cAtra sujantaM pazyAmaH / kiM punaH kAraNaM vAkye suc dRzyate, samAse 75 / evaM niSpanne sUtrArthe udAharaNAvasara ityAha-dvirdaza / na dRzyate ?" iti / ayamAzayaH - dvidezeti sujantena vigrahaH dvidazAH iti dvirdazeti viprahavAkyam, asya cAsvapadaghaTita | kriyate, tatra sujantasya zabdAntaratvena saMkhyAvAcitvaM nAstIti viprahatvam, tathA ca laukikaviprahavAkye eva sujantasya prayogaH, kathaM tasyAnena sUtreNa samAsaH / athaitaddoSaparijihIrSayA "drau alaukika vigrahavAkye tu dvizabda-dazanazabdayoreva pravezaH, dvirda- dazatau" iti dazasaMkhyAkavargavAcinA 'dazatU' zabdena saha 40 zeti vigrahavAkyena samAse saMkhyAyAH sujarthaviSayatA darzyate / samAsa AzrIyate, tadA pUrvapadasya saMkhyAtve'pyuttarapadasya saMkhyAtvaM 80 sujarthe vArthe ca vartamAnamityarthaH, sujarthasya vArasya saMkhyAyamAnatvAt sujarthaH saMkhyA bhavati, saMkhyArthasya cAnayanAdau vikalpya mAnatvAt saMzayyamAnatvAzca vikalpaviSayArthA saMzayaviSayArthA saMkhyA vikalpe saMzaye vArthe bhavati, vizeSaNatvAt prAgu25 panyAsaH / saMkhyeti ca saMkhyAvAci nAma vijJAyate ityAhasaMkhyAvAcIti idaM cAnuvartamAnasya 'nAma' ityetasya vizeSaNamityAha - nAmeti, 'saMkhyayA' ityapi saMkhyAvAcyeva vijJAyate ityAha- saMkhyAvAcineti etaccAnuvartamAnasya 'nAmnA' ityasya vizeSaNamityAha - nAstreti, asya saMkhyeye' 30 iti vizeSaNamiti prAgupanyastam, 'dvidazAH' iti hi dviviziSTA daza saMkhyeyAH pratIyante, tathA cAha-saMkhyeye vartamAneneti, sahArthe tRtIyetyAha-saheti samAsasaMjJamiti - 'samAsa' ityadhikArAt, anadhikAre'pi pUrveNa labdhasamAsasanaM saMjJAnAmavirodhAt tadabAdhayaiva bahubrIhisaMjJaM bhavatIti prathayitumeva35 mucyate - bahuvrIhisaMzaM ca bhavatIti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 19] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | nanu vigrahavAkye sujasti, samAse kathaM tadazravaNamiti cet ? atrAha sujarthasya samAsenaivAbhihitatvAt suco prayoga iti-suja samAso vidhIyate iti samAsenaiva sujartha10 syoktatvAdutArthAnAmaprayoga iti sucaH samAse na prayoga ityarthaH, etaca yadyapi zabdazaktisvAbhAvyAnuzAsanameva, yataH zabdairarthAbhidhAnaM na vAcanikaM kintu svAbhAvikam, taduktaM hariNA"zabdAntaratvAd vAkyeSu, vizeSA yadyapi zrutAH / vRttizabdo'nya evAyamarthAntaranibandhanaH // " iti, ayamarthaH- vAkyAnAM samAsApekSayA zabdAntaratvAd vAkyeSu yadyapi vRttyarthApekSayA vizeSyavizeSaNabhAvo viparIta iti vila- | vimarzamAtropakSayyArthArthakriyAyAM viniyujyate, ata ubhayamaMtra nAstIti punarapi sa eva doSaH, ityAzaGkadha sujantena viprahamAnaM dvAvAnIyete tadA kathaM bahuvacanam ? tadA dvAvAnIyetAmityarthaH na tu tasya prakriyAvAkye samAse vA praveza iti siddhAntitam / syAt, anyathA dvayorAnayanAyogAt, ataH saMzaya eva vArtho prakriyAvAkye samAse vA kuto na sucaH zravaNamiti cet ? | yuktaH, tatra saMzayasyo bhayAvagAhitvAd bahutvopapatterbahuvacanamupaatrAha-'sujabhAvo'bhihitArthatvAt samAse" [ vA0 ], samAse padyate, tathA cAhu:--anirjJAte'rthe bahuvacanaM prayoktanyam, 5 sujabhAvaH, kiM kAraNam ? abhihitArthatvAt, abhihitaH mujarthaH / tadyathA-kati bhavataH putrA iti ucyate-asti vikalpaH, 45 samAseneti kRtvA samAse suj na bhaviSyati" iti / tathAhi - yadyapi kriyArthakriyAyAM dvayostrayANAM ca pRthagviniyogenAbhidhAyAM hi dvitrA iti na dvAvevAbhidhIyete nApi traya eva, kintu dvau ca trayazca na caivamabhidhAne'pi saha teSAmarthakriyAyAM viniyogaH, tatra vikalpyamAnAbhidhAnAt tathAhi dvau vA trayo veti vAkyArthe samAsa eSaH na ca vAkye dvAveva traya eva 60 vA'bhidhIyante, nApyarthakriyAyAM kriyAyAM samuccIyamAnAH, api tu dvau ca trayazcArthakriyAyAM vikalpyamAnA iti sadA bahuvacanamarthakriyAyAM ca pAkSikatvamupapadyate, na va dvitrA AnIyatAmiti viniyogavAkye saMzayapratibhA so'sti, yathA dvitrA AgatA ityanyatra, nahi saMzadhyamAnaH kiM tvimau dvau naya iti 55 kSaNA arthaH zrutAstathApyayaM vRttizabdo'rthAntaranibandhana:arthAntaraM nibandhanamAlamvanamAzrayo yasya tathAbhUtaH, anya eva, evaM sati vRtti-vipraiyoryatkiJcidarthasAmye'pi na sarvathA sAmyaM 20 vivakSitaM sambhavi veti / 15 tathA ca prakRte dvidazazabde svabhAvata eva dazAnAmAvRttidvayaM vAcyatvena pratIyate sa evArtho laukikavAkyenAnUdyate iti tadarthaM sUtre sujarthagrahaNaM viphalamivAbhAti, tathApi yathAnyatra | zabdazaktisvAbhAvyAnuzAsanArthamarthagrahaNaM kriyate tathAtrApi kartavya 25 mitarathA sarvatrApyarthagrahaNaM viphalatA vrajet kiJcAnuzAsanena tAdRzazabdazaktisvAbhAvyamavadhAryate / yaizva sujaye samAso na vidhIyate tairapi 'zabdazaktisvAbhAvyAdeva samAsena sujarthI'bhidhIyate' ityAzrayaNIyaM bhavati / 47 vArthaH - vikalpaH saMzayazca / atha dvidazA iti viprakRSTasaMkhyAbhidhAyivartipade vArthe samAsaH, dvitrA ityAdau ca sannikRSTasaMkhyAvayave sujarthe samAsaH kasmAnna bhavati ? yadi na bhavati, anabhidhAnam, ato na bhavati, 60 tadarthameva bahulamityadhikriyate / vicAritazcAyamarthaH pAtaJjale mahAbhASye "saMkhya yAcyayA." [ 2. 2. 25.] iti sUtre'pi tathAhi -"dvitrAH, tricaturAH", iti ko'yaM samAsaH ? bahubIhirityAha / ko'sya vigrahaH ? dvau vA trayo veti bhaved yadi bahUnAmAnayanaM tadA bahuvacanamupa- 65 pannam, yadA tu khalu dvAvAnIyete tadA na sidhyati, katham ? kecit tAcadAhuH - anirjJAte'rthe bahuvacanaM prayoktavyamiti, tadyathA-kati bhavataH putrAH, kati bhavato bhAryA iti / apara Aha- dvau vetyukte trayo veti gamyate, trayo vetyuke dvau veti gamyate / saiSA pazcAdhiSThAnA vAk tatra yuktaM bahuvacanam" iti 170 ayamAzayaH - ko'yaM samAsa iti praznasya vigrahaviSayatva sujarthe samAsamudAhRtya vArthe samAsamudAharati- dvau vA 30 trayo vA dvitrAH iti dvau vA trayo veti vRttiviSayatA- | pradarzanAya vigrahavAkyam, 'dvitrA:' iti vRttiH, tricaturAH iti samAsaH, trayo vA catvAro veti vigrahavAkyam, paJcaSAH / meva, bahuvrIhinimittakasamAsAntapratyaya darzanAt bahuvrIhisamAsasya / iti samAsaH, paca vA SaD veti vimavAkyam, saptASTAH iti samAsaH, sapta vA aSTau veti viprahavAkyam; eSu 'tricaturAH ' 35 ityatra "nam-su vyupa-trezvaturaH " [ 7. 3 111.] iti ap samAsAntaH, zeSeSu "pramANIsaMkhyAGkaH" [ 7. 3. 128. ] iti DaH samAsAntaH "Dityanta 0 " [2. 1. 114. ] ityantyasvarAdilopazca / niyatatvAt viprahapraznasyApi bahuvacananirdhAraNArthatvameva, tacedamitthaM nirdhAritam - saMzayo'tra vArtho na vikalpaH sa cAniyata - saMkhyAvimarzIti vimarzaviSaya bahutvasattvAd bahuvacanam, tathA ca 75 "anirjJAte'rthe bahuvacanaM prayoktavyam" iti vacanamArabhante, | atrArthazabdaH saMkhyAparaH saMkhyAyAmajJAtAyAmityarthaH, 'kati bhavataH putrAH' ityAdAvantarbhAvitapUrvasaMkhyA bahutvasaMkhyA pRcchayate iti bahuvacanam / atheha vikalpe 'dvinA AnIyatAm' iti yadA traya AnIyante tadA vRttyarthasya bahutvAd yuktaM bahuvacanam, yadA tu 40 kecit tu viruddhAnekaviSayatvAd vimarzasya paryAyasthitadvitva - 80
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 'pA0 1, sU0 20 ] A bahutvarUpasaMkhyAdhAravastusaMkalanayA paJcAdhiSThAnatvamucyate iti / padasya saMkhyAnavRttitayA saMkhyeye'nyapadArthe "ekArtha cAnekaM ca" dvitrazabdabodho niyamena bahutvaviSaya iti bhvcnmpphnmeveti| 3.1. 22.] iti.samasyeta- viMzatI saMkhye yeSAM saMkhye ayamAzayaH-vikalpArthakhaukAre'pi dvivAzchAtrA AnI- yAnAmiti, dvayAdayo'pi hi saMkhyAne santi, yathA paJca parimANaM yantAmityukta anayanakriyAnvaye vikalpasattve'pi zabdAziyamena | yeSAM pazcakAH zakunaya iti, bArthe ucyatA samAsaH, tatra prathamA5.koTidvayopasthitiriti bahutvasya prAbalyena tatpakSe'pi bahuvacanameva / tAnyapadArthAbhAvAt ; ucyate-vizeSeNa tAvadiha bahuvrIhi-15 yuktamiti / vaitavyo DArtham , "pramANIsaMkhyA:" [73. 128.] iti hi .. na ceha vArthaprAdhAnyAdanyapadArthe tasmin "ekArtha cAnekaM ca" pratipadavihitAd bahuvrIheIvidhAne pravartate, anyathAtiprasAda, [3. 1. 22. ] iti -sAmAnyasUtreNeva bahuvrIhisiddhirityalaM atra prAyeNA dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye iti saMkhyeyamanyapadArtha vAthai viziSyAnena sUtreNa bahuvrIhividhAneneti vAcyam, zeSabahu- manAzritya sujartha ityucyate / / -10 vrIhisamAsamuddizya samAsAntakajabhAvArtha viziSyAnena samAsa- | anena sUtreNa samAsasaMzayA saha bahuvrIhisaMjJApi vidhIyate, 50 sthAvazyakatvAt , "zeSAd vA" [5. 3. 175.] iti hi / tatra bahubauhisaMjJAvidhAnasya prayojanasthalaM darzayati-bahuvrIhikac "ekArtha cAnekaM ca" [3. 1. 22. ] iti vihitabahu-pradezA ityAdinA, bahumIhizabdamuccArya vihitAH "vA bahubIhereva vidhIyate, tasyaiva tatra zeSagrahaNena prahaNAt / kicha, | bIheH" [ 2. 4. 5.] ityAdividhayo'syAH saMjJAyAH prayojana dvitrA ityAdI. saMkhyAvAcakazabdasya sarvadA saMkhyeyamAtraparatvena | sthalAnIti bhAvaH / [.3.1.19." -15 tasya ca samAsAntargatapadairevAbhidhAnAnnAnyapadArthaprAdhAnyaniyama iti tadartha viziSya.sabhAsavidhAnamAvazyakamiti / padakRtyaM pRcchati-sujvArtha iti kimiti / uttarayati- .. dvitIyAdyanyArthe / 3 / 1 / 20 // dvAveva na trayaH iti-sujvArthagrahaNAmAve'trApi samAsaH ta0 pra0-bhAsanna, bhadUra, adhika, madhyardha' ityetAni, prasajyeta, sujvArthagrahaNe vihAvRttervikalpasya saMzayasya cAbhAvAnna | ardhazabdapUrSapadaM ca pUraNapratyayAntaM nAma, saMkhyAvAcinA nAna20.samAsaH, anna dAvevelyatraivakAropahitaM vyAvaya'mapekSata ityasti | kArya samasyate. dvitIyAdyantasthAnyasya-padasyA-saMkhyeyarUpe- ' traya ityanena vyAvatyaina dvAvityasya yogaH / nanu sujaH suja, bhidheye, sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / bhAsamA daza-60 vArtha:-vA, iti pratipattAvarthagrahaNamatiricyata iti cet ? dazatvaM yeSAM yebhyo vA te-AsanadazAH, navaikAdaza vA; ucyate-sujvArthe iti hi pratipattiH spaSTA bhvti| evam-mAsaMghavizAH-ekonaviMzatirekarvizatirvA, bhAsamasaMkhyeti kimiti-nAmeti pUrvAnuvRttameva pUrvapadatvena | triMzAH ekonatriMzadekatriMzad vA; evam-bhadUradazAH, bhadUra25 grAhyam, kiM saMkhyopAdAneneti praSTurAzayaH / uttarayati-gAvo | vizAH, madarAtriMzaH bhadhikA daza yebhyo yeSu vA te-adhika vA daza veti-atra gAva iti na saMkhyeti saMkhyeti vacanAna dazA:-ekAdazAdayaH, adhikatvaM ca dazAnAmekAcapekSam, 65 bhavati samAsaH yadyapi vikalpe saMzaye vA kathadhitsamAnadharma- | avayavena vigrahaH samadAyaH samAsArthaH evam-adhikaviMzAHviSayatvamAvazyaRmiti saMkhyAntarasyaiva prathamakoTAdapi bhAna- ekaviMzatyAdayaH, adhikAtriMzAH-ekatriMzadAdayaH, adhyardhA . macitaM tathApi saMzayasyApramANajJAnatvena tatra koTivizeSaniya-viMzatiryeSAM te'bhyardharvizA:-triMzadityarthaH, evam-adhyardha30 masyAnAdara iti samAdhAturAzayaH, daza veti gobhirvikalpyamAnA | triMzAH, abhyardhacatvAriMzAH; bhardhapaJcamA viMzatayo yeSAM te-ardha-.. * daza gobhyo'nye ke'pi vijJAyante, evaM saMkhyayeti kimiti paJcamavizA:-navatirityarthaH; evam-ardhacaturthaviMzAH-saptati-70 prazna, daza vA gAvo veti taduttare ca trineym| . risthaH, masatIyaviMzAH-panAzadityarthaH / bhAsamAdigrahaNa . . dviviMzatirgavAmiti-atra yadyapi ekAdayaH saMkhyA- kim ? saMnikRSTA deza yeSAM te-saMnikRSTadazAnaH / pUraNasyA. zabdAH prAyeNa saMkhyeye evaM vartante, viMzatyAdayaH punaH saMkhyAne / pUrvasvavizeSaNaM kim ? paJcamI viMzatiryeSAM te-paJcamIviMza35 saMkhyeye ca, tathAhi-saMkhyeye sAmAnAdhikaraNyena viMzatirgAva | tyH| UnapatramA zitayo yeSAM te-uunpnycmviNshtyH| pUraNa iti bhavati, saMkhyAne vaiyadhikaraNyena viMzatirgavAmiti, atra | miti kim ? ardhadvayA viMzatayo yeSAM te-mardhadvaviMzatayaH 175 : yadi 'saMkhyeye' iti novyeta tadA saMkhyAne'pi vartamAnayA dvitIyAdyanyArya iti kim ? bhAsamA daza, adhikA dazabhiH / saMtyayA saMkhyA samasyeta, yathA dviviMzA gAva iti bhavati tathA | tathA'dhikA paSTivarSANyasyeti vAkye'dhika-paSTizabdayoranena dviviMzA gavAmityapi syAt , ataH 'saMkhyeye' ityucyte| dvipado bahuvrIhirna bhavati, yadi syAt samAsAnto prasajyeta, or nanviha sujatheM samAsaH kimarthamucyate, dviviMzA ityAdAvuttara- 1 na cAsAviSyate, utsareNa tu tripado bahuprIhirbhavatyeva adhika
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 20] kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte SaSTivarSaH / adhikA SaSTiryeSAM varSANAmityatra svanyArthatve'pyana- vizeSaNatayA neha vyAkhyAtam ; "ArAdarthaiH" [ 2. 2.78. ] 40 bhidhAnAnna bhavati / " ekArthaM cAnekaM ca" [ 3. 1. 22. ] iti sUtreNAdarthaMkazabdayoge vikalpena paJcamI bhavati, pakSe ityanenaiva siddhe pratipadavidhAnaM DhapratyayavidhAvetatsaMpratyayArtham, tadabhAve kArakazeSatvAt "zeSe" [ 2. 2. 81.] iti SaSThI evamuttarasUtramapi // 20 // bhavati, etatpradarzanAyo tam-yeSAM yebhyo veti samAsakharUpamAha-AsannadazAH iti nanu "vizeSaNa- sarvAdi-saMkhyaM bahuvrIhau" [3.1.150 ] iti saMkhyAyAH pUrvanipAtaH kathaM 45 na bhavati ?, athAtra "ktA:" [ 3. 1. 151.] iti kAntasyAsannazabdasya pUrvanipAtaH syAt tarhi 'adUradazAH' ityAdAvaktAnte kasmAnna bhavatIti cet ? ucyate -"pramANI- saMkhyADuH" 7. 3. 128. ] iti samAsAntavidhAnAt, nahi saMkhyAyAH pUrvanipAte tatsamAsAntavidhAnamupapadyate; "pramANI0 [ 7.3.50 128.] iti samAsAnve- "DityantyakharAdeH" [2.1. 114.] ityanyakharAdilope 'Asannadaza' iti samAsasyApi nAmatvAt "nAmnaH pra0" [2. 2. 31.] iti jasi - 'AsanadazAH' iti rUpaM bhavati / atha samAsArthamAha-navaikAdaza veti-navAnAmapi daza AsannA bhavantyekAdazAnAmapItyubhaya- 55 pyAsannadazA ityucyante / / [ 5 za0 ma0 anusandhAnam - AsannetyAdi - AsannazcAdUrazcAdhikazcAdhyardhazcArdhAdipUraNazvetyeSAM samAhAra iti - AsanA-'dUrA'dhikA-'nyarthAdipUraNam, dvitIyAdizca tad anyabadvitIyAdyanyat, tasyArthaH-dvitIyAdyanyArthaH tasmiMstathA / mUlaM vyAkhyAti - 'Asanna, adUra, adhika, adhyardha' itye10 tAnIti - ete zabdAH pUrvanAmatvenAnuvRtta prathamAntanAmapadavizepaNanIti 'etAni' iti napuMsakena nirdezaH / yathA-AsannAdayaH svAtantryeNa vijJAyante tathA 'arghAdi' ityapi vijJAyetetyato vibhajya vyAkhyAti -ardhazabdapUrvapadaM ca pUraNapratyayAntaM nAmeti - ardhaH - ardhazabdaH, AdiH - pUrvapadaM yasya tAdRzam, 15 pUraNaH-"saMkhyApUraNe0" [ 7. 1. 155 ] ityadhikRtya vidhI yamAnaH pUraNArthakaH pratyayaH, pratyaye ca tadantavijJAnAduktam - pUraNapratyayAntamiti, nAmro vizeSaNatvAca napuMsakatvam ; kecit tu " pUraNaM ko'rthaH ? pUraNapratyayAntaM padamabhidheyatvenAsyAstIti " abhrAdibhyaH " [ 7. 2. 46. ] ityapratyayaH" ityAhuH; tathA 20 ca 'ardhAdipUraNa' iti sUtrasthasyottArthalAbhaH / dvitIyAdyanyArthe iti dvitIyAzabdena dvitIyAvibhaktireiha vivakSitA, tathA ca dvitIyAvibhaktirAdiryAsAM tA dvitIyAdayo vibhaktayaH, prathamAvibhaktivarjitAH SaD vibhaktaya iti yAvat, etena 'anya' iti viziSyate iti tadantavijJAnAt yadvA dvitIyAdInAM 25 pratyayatvena "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7 4 115.] iti tadantavijJAnAd dvitIyAdyantaM gRhyate taca padameva vijJAyate, tadarthasya ' saMkhyeye' ityanuvartamAnaM vizeSaNam, tathA ca yo'rtho niSpannastamAha-dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe saMkhyeyesbhidheye iti / 49 | atredamAha laghunyAsakAra : - "A dazabhyaH saMkhyA" ityasya prAyikatvAdatra 'dazan 'zabdaH saMkhyAne vartate, paraM saMkhyeyena sahAbhede bahuvacanam | yadi saMkhyeyavRttinA 'dazana' zabdena 'AsannA daza yeSAm' ityeva vAkyaM kriyate na dazatvamiti tadA 60 'saMkhyAvAcinA' iti vRttyaMzena niSedhAnna syAdanena samAsaH, 'navekAdaza vA' iti paryAyazva vighaTeta, yata itthaM kRte ekonaviMzatyekaviMzatisaMkhya / pratItiH" iti / atredamAbhAti yadyapi saMkhyeyArthagrahaNe 'dazan 'zabdasya saMkhyAvAcitvaM na vihanyate yato gauNatayApi saMkhyAmAcakSANaH 65 zabdaH saMkhyAvacano bhavatIti pUrvasUtra vyAkhyAnAdapyavasIyate, tathApi 'navaikAdaza vA' iti samAsArthe pradarzanaM vighaTeta, yato dazatvasaMkhyA viziSTAnAM padArthAnAmAsannAH - samIpasthAstritvAdisaMkhyAviziSTA api padArthA bhavantIti 'nava eva, ekAdaza eva vA' iti niyamanaM vizIryeta, saMkhyArthagrahaNe tu saMkhyAnirUpitA- 70 sannatvaM saMkhyAyAM labhyate tacca prakRte dazatvanirUpitAsannatvamavyavahite pUrvasmin navatve parasmiMzcaikAdazatve eva bhavati, saMkhyAsaMkhyAvatorabhedAzrayaNAca 'Asanadaza' zabdena nava ekAdaza vA padArthA niyantuM zakyanta iti / | 30 sampanne sUtrArthe udAharaNAvasara iti vigRhyodAharatiAsannA daza-dazatvaM yeSAM yebhyo vA te Asanna dazA iti- "Sa vizaraNa-gatyavasAdaneSu" vizaraNaM - zaTanam, avasAdaH-anutsAhaH, AGpUrvAdata AsIdati smeti te 'Asanna' iti; yadyapi "A dazabhyaH saMkhyAH saMkhyeye vartante" 35 iti vacanamasti, tathApi tasya prAyikatvAd vRttikhAbhAgyAd vA 'dazana' zabdo'tra saMkhyAyAM saMkhyAne vartate, na tu saMkhyeyesaMkhyA viziSTe, saMkhyA- saMkhyAvatorabhedAzrayaNAca saMkhyeyAnAM bahutvAt saMkhyAne'rthe'pi bahuvacanam, daza dazatvamiti atidizati - evamiti - Asanna dazavad anyAnyapyudAharaNAni 75 jJeyAnItyarthaH, tAni kAnItyAha- AsannaviMzAH iti -samAso'yam, AsannA viMzatiH saMkhyA yeSAM yebhyo veti vigrahaH, ata eva pUrvasUtravat 'saMkhyeye' iti 'saMkhyAvAcinA' ityasya / prAgvat samAsAnte De "viMzatesterDiti" [ 7.4, 67. ] iti 7 siddhahemacandra 0
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 20] tizabdalope. 'AsannatriMza' iti zeSaM prAgvat / samAsArthamAha- jJeyAni tAni kAnItyAha- adhikaviMzAH iti samAso'yam, etadarthamAha-ekaviMzatyAdayaH iti- Adizabdena cAtrASTAviMzatiparyantasya grahaNam ; adhikatriMzAH iti samAso'yam, etadarthamAha-ekatriMzadAdayaH iti - AdizabdenehASTAtriMzatparyantasya grahaNam / ekAnnaviMzatirekaviMzatirveti - ekena na viMzatiriti "naviMzatyA " [3. 1. 69 ] iti samAse, ekazabdasya AdantAdeze dasya ca natve- 'ekAnnaviMzati' iti, ekonaviMza5 tirityarthaH, kvacit tu 'ekonaviMzatiH' iti pAThaH; evam AsannatriMzAH iti samAso'yam, AsannA triMzat saMkhyA yeSAM yebhyo veti vigrahaH, prAgvat samAsAnte Dhe'ntyasvarAdilo pe ca 'AsannatriMza' iti zeSaM prAgvat / samAsArthamAha - ekAnna triMzad ekatriMzad veti - ekena na triMzaditi prAgvad 10 ekAnnatriMzad, ekonatriMzadityarthaH, zeSaM prAgvat / | 45 adhyardhazabde vigrahAdikRtavizeSAd vigRhyodAharati-adhyardhetyAdinA, adhyardhA viMzatiryeSAM te iti vigrahavAkyamidam, ardhena adhikA- adhyArUDhA -adhyardhA viMzatiryeSAM pramAtRRNAM te iti tadarthaH adhyardhaviMzAH iti samAsaH, samAsArthamAha - triMzadityarthaH iti viMzaterdhardha daza bhavanti, daza- 50 bhizvAdhyArUDhA viMzatistriMzaditi bhavatyavayavena vigrahaH samudAyaH samAsArtha iti / atidizati - evamiti adhyardhavizavad anyAnyapyudAharaNAni jJeyAni tAni kAnItyAha-adhyardhatriMzAH iti samAso'yam, adhyardhA triMzad yeSAM te adhyardhatriMzAH, paJcacatvAriMzadityarthaH adhyardhacatvAriMzAH iti - 55 samAso'yam, adhyardhA catvAriMzad yeSAM te adhyardhacatvAriMzAH, SaSTirityarthaH / atidizati - evamiti-yathA AsannazabdenodAharaNAni pratipAditAni tathA adUrazabdenApi jJeyAnItyarthaH, tadevAha -- adUradazAH iti samAso'yam, adUre adUrA vA daza - dazatvasaMkhyA yeSAM yebhyo vA te adUradazAH, nava ekAdaza vA, 16 teSAM hi daza adUre bhavanti; adUrAvaizAH iti samAso'yam, adUre adUrA vA viMzatiH saMkhyA yeSAM yebhyo vA te adUravizAH, ekonaviMzatirekaviMzatirvA zeSA sarvApi prakriyA prAgvadava | gantavyA / / athArdhAdipUraNapratyayAntodAharaNa syAvasara iti vigRhyodAadhikazabde vigrahavAkyAdiSu vizeSAd vigRhyodAharati- harati- ardhapaJcametyAdinA, ardhapaJcamA ciMzatayo yeSAM 20 adhikA ityAdinA, adhikA daza yebhyo yeSu vA te te iti vigrahavAkyamidam paJcAnAM pUraNIti 'paJcan' zabdAt 60 iti vigrahaH, adhikadazAH iti samAsaH, ekAdazAdayaH "no maT" [7 1159] iti maTpratyaye "nospadasya iti samAsArthapradarzanam / adhirUdra ityarthe'dhikazabdo nipAtyate / taddhite [ 7. 4 61.] iti nalope TittvAcca "aNaleye." adhirUDha iti ca adhyArohatIti kartari ke, adhyAsyata iti / [ 2.4 20] iti khyAM- 'paJcamI' iti, ardha paJcamI yAso karmaNi ke ca bhavati, tatra yadA kartari tadA adhikazabdenAlpI yAsu vA tA ardhapaJcamAH atra "pUraNIbhyastatprAdhA." [ 7. 25 yAnucyate, yadA tu karmaNi tadA bhUyAnucyate, prakRte cAlpI- 3. 130. ] ityapsamAsAnte "avarNevarNasya" [ 7.4 68. ]66 yovAcako'dhikazabdo gRhyate, etadabhivyaktaye "adhikena bhUya- itIkAralope "At" [ 2.4. 18. ] ityApi ca- 'arthasaste" [ 2. 2. 111] iti sUtravihitA paJcamI saptamI ca paJcamA' zabdaH, tato jas; ardhapazcamarvizAH iti samAsodarzitA - 'yebhyo yeSu vA' iti, adhikAH - adhyAsDhA daza yeSu 'yam, atra " parataH strI0 [3.2.49 ] iti puMvadbhAvaH; saMkhyeyeSu te - adhikadazAH, te ke? ityAha-ekAdazAdayaH | samAsArthamAha-navanavatirityarthaH iti catasro viMzatayaH, 30 iti, Adizabdena dvAdaza vA'dhikadazA ityata ArabhyASTAdazapaJcamI viMzatirardhamiti daza, te sarve samuditA navatirbhavantIti 70 vA'dhikadazA iti paryantamatha labhyate, aSTAdazaparyantaM 'dazana'zabdaprayogAt, ityata Aha- adhikatvaM ca dazAnAmekAdyapekSamiti - ekAdazabhirhi daza adhikA:- adhyAsThA bhavanti na cet ? ekAdayo daza dazaiva syurnAdhikAH, tathApi kathamaya35 marthaH ? ityata Aha-avayavena vigrahaH samudAyaH sabhA sArthaH iti - ekAdazAdInAM dazAvayavaH tena viprahe'vayavena vigrahaH pravartate, 'yebhyo yeSu vA te' iti samudAyaH, ete daza samAsArthamAha-saptatirityarthaH iti trayoviMzatayaH, caturthI yena cAdhyArAnte ekAdinA te sarve eva samuditAH samAsArtho / viMzatirardhamiti daza, te sarve samuditAH saptatirbhavantIti bhAvaH; vijJAyate, ato'dhikadazA ityekAdazAdayo bhavanti / ati | ardhatRtIyavizAH iti samAso'yam, tisRNA pUraNIti 40 dizati - evamiti - adhikadazavad anyAnyapyudAharaNAni | trizabdAt "trestR ca" [ 7.1.166 ] iti tIyapratyaye 80 bhAvaH / atidizati - evamiti - ardhapaJcamaviMzavad anyAnyapyudAharaNAni jJeyAni tAni kAnItyAha- ardhacaturthaviMzAH iti samAso'yam, catasRNAM pUraNIti 'catur' zabdAt "caturaH" [ 7. 1. 163. ] iti thaTi ghAM ca- 'caturthI' iti, ardhaM caturthI yAsAM yAsu vA tAH - ardhacaturthAH, ardha- 75 caturthA viMzatayo yeSAM te ardhacaturthaviMzAH, zeSaM pUrvavat,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 20] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte meaninrrrrrramaniarriawaanwaranwwnar marwannnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnwwwnnnnnwaronrmire 'tR' ityAdeze Api ca-tRtIyA' iti, ardha tRtIyA yAsAM yAsu nanu cAdhyardhasthArdhapUrvasya ca pUraNasya "kasamAse'dhyayaH" veti-ardhatRtIyAH, ardhatRtIyA viMzatayo yeSAM te ardhatRtIya- [1. 1. 41.] "ardhapUrvapadaH pUraNaH" [ 1. 1. 42.] iti vizAH, zeSaM prAgvat ; samAsArthamAha-pazcAzadityarthaH saMkhyAtvamasti, tatra kiM na pUrveNa sidhyati yato'dhyardhArdhAdiiti-dve viMzatI, tRtIyA viMzatirardhamiti daza, te sarve samu- pUraNagrahaNaM kriyata iti cet ? ucyate-pUrvasUtreNa saMkhyAyAH 5 ditAH paJcAzad bhavantIti bhAvaH / / samAsaH sujvArthe vidhIyate, na so'dhyardha viMzA ityAdAvastI-45 ___ atha padakRtyapRcchAvasaraH, tatra pUrvanAmatvenAsannAdigrahaNaM tyatrAdhyardhArdhAdipUraNagrahaNaM kriyate / yadyevaM kimanayoH samAse kimarthamiti pRcchati-AsannAdigrahaNaM kimiti-'nAma' | saMkhyAsaMjJayeti cet ? ucyate-"saMkhyA samAhAre ca dviguzcAityanuvartata eva, tAdataivAsannAdInAmapi naamtvaavybhicaaraad| nAnyayam" [3. 1. 99.] iti saMkhyAyAH samAsaH ziSyate, grahaNaM bhaviSyatIti praSTurAzayaH / uttara yati-sannikRSTA daza | tadarthamanayoH samAse saMkhyAsaMjJA, 'abhyardhazUrpam , ardhapazcama10 yeSAM te-sannikRSTadazAnaH iti-yathA nAmatvenAsannAdi | zUrpam' iti yathA syAditi kriyate, "vaMzyena pUvArthe' [ 3. 1. 50 gRhyate tathA sannikRSTAdInAmapi grahaNaM prasajyeta, tannivArANA- 29. ] ityavyayIbhAvastu nAnayorbhavatyanabhidhAnAditi / yAsannAdigrahaNaM, prakRte tadabhAvAnnAnena samAsaH, "ekArtha cA." } punaH pRcchati-dvitIyAdyanyapadArtha iti kimiti[3. 1. 22.] ityanena tu bhavatyeva samAsaH, anena samAse tu nanu dvitIyAdyanyapadArthagrahaNAbhAve'pi 'AsannAdi nAma saMkhyA samAsAnto DaH prasajyeta / vAcinA saMkhyeye'bhidheye samasyate' iti sUtrArthata AsannadazA15 punaH pRcchati-pUraNasyArdhapUrvatvavizeSaNaM kimiti- dayaH setsyantyeva, AsannA dazAnAmAsannadazAH, adhikA dazA-55 'ardhAdi'grahaNamantarApi'ardhapaJcamaviMzAH' ityAdiprayogA anena nAmadhikadazAH, adhyardhA viMzatayo'dhyardhavizAH, ardhapaJcamA bhaviSyantyeveti 'pUraNa' ityetAvadevocyatAmiti praSTurAzayaH / viMzatayo'rdhapazcama viMzAH, ityato'pi navAdayaH pratIyanta eveti uttarayati-paJcamI viMzatiryeSAM te-paJcamIviMzatayaH, / prsstturaashyH| uttarayati-AsannA dazeti-atrAsati dvitIyA anapaJcamA viMzatayo yeSAM te-UnapaJcaviMzatayaH / dhanyapadArthe dazetyuttarapadArthaH saMkhyeye saMkhyAvizeSaNe saMkhyeya iti 20 iti-uttarayiturayamAzayaH-'ardhAdi'grahaNAbhAve kevalasyAnya- samasyeta, AsannAdivizeSaNe 'adhikA dazabhiH' ityatra prApoti, 60 pUrvasya vA pUraNasyAnena samAsaH prasajyeta, atastadgrahaNama, samAsavizeSaNe tUbhayatrApi syAt, tathA cAnena samAse sati prakRte cobhayatrApi pUraNamasti kintu nArdhAdIti nAnena ! 'AsannadazAH' iti prasajyeta; sati dvitIyAdyanyapadArthe tu tadasamAsaH, "ekArtha cA." [3.1.22.] ityanena tu bhava- | bhAvAnAnena samAsaH, 'dvitIyAdyanyA' ityasya 'dvitIyAdyantAnyatyeva, anena samAse DaH prasajyeta, ubhayatra "parataH zrI." | padArthe' ityasminnarthe bhAgadvayam-dvitIyAntatvaM vizeSaNam , anya25 [3. 2. 49.] iti prApto'pi puMvaddhAvaH "taddhitAka." ! padArtharUpaM vizeSyaM ceti, 'AsannA daza' ityatra na dvitIyAyantatvaM 65 [3.2.54.] iti niSedhAt pUrvatra na bhavati / na vA'nyapadArtha ityubhayAbhAvaprayukto viziSTAbhAvaH, 'AsannA punaH pRcchati-paraNamiti kimiti-nanaktAtiprasaGgavAra | dazabhiH' ityatra dvitIyAdyantatvamasti, anyapadArthatvaM ca nAstIti NAya 'ardhAdi' ityevocyatA kiM pUraNagrahaNeneti-praznAzayaH; | vizeSyAbhAvaprayukto viziSTAbhAvaH, kazcit tvatraivamAha-prathamAuttarayati-ardhadvayA viMzatayo yeSAM te-ardhadvayaviMzaH | ntasyaivAnyapadArthapratIteranyapadArtho'sti, dvitIyAdyantatvaM tu 30 tayaH iti-atra dvAvayavI yasya tad dvayam , dvitvaviziSTaH | nAstIti vizeSaNAbhAvaprayukto vishissttaabhaavH| 10 samudAyaH, ardhAnAM dvayaM yAsu tA ardhadvayAH, abhrAditvAnmatva- vizeSavatavyatayA pRthakRtya pratyudAharaNAntaramAha-tathArthIyo'kAra pratyayaH, tathA ca daza daza iti dvidhA vibhaktAH- adhiketyAdi--adhikA SaSTivaNyasyeti vAkye ardhadvayAH, dvitvaviziSTasamudAyavadardhayuktA viMzatayo yeSAM te iti | iti-tripadabahuvrIhisamAsavigrahavAkye ityarthaH, uttareNa viprahArtha iti kecit ; ardha dvayam-yavayavayuktaM yAsAM tA ardha- | "ekArtha." [3. 1, 22.] iti vakSyamANasUtreNa, tripado 35 yA ityapare; ardha dvayaM viMzatiryAsu, eka dazakalakSaNamadhaM dvitIyaM bahuvrIhiH 'adhika-paSTi-varSa'rUpANAM trayANa padAnAM 75 tu dvibhAgIkRtaM kiM bhavati ? paJca, iti laghunyAsakRtaH; pUraNa- | bahuvrIhisamAso bhavatyeva syAdeva, tatmvarUpamAha-adhikagrahaNAbhAve'trApi prasajyeta, atastadrahaNam , prakRte cArdhAdi SaSTivarSaH iti / nanu bahuvrIhisamAsastu jAta eveti kathaM vartate, na pUraNamiti nAnena samAsaH, uttareNa "ekArtha cA." pratyudAharaNatvamasyetyata Aha-adhika SaSTizabdayoranena [3. 1. 22.] ityanena tu bhavatyeva, anena samAse hi DaH / dvipado bahuvrIhirna bhavatIti-"ekArtha cAnekaM ca" [3. 40 prsjyet| | 1.22. ] iti sUtreNAyaM tripado bahuvrIhirjAtaH, na tvadhika-SaSTi-80
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 20] zabdayoranena bahuvrIhiH, tayoddhitIyAdyanyapadArthe vRttyabhAvAt , 'adhikaSaSTAni varSANi' ityanenaH prayogeNAsAvartho'bhidhIyate 40 'dvitIyAdyanyArthe' ityasatIhApi prApnuyAt / nanu prApnotu nAmA- kvApIti na samAsaH; anye tu bahulAdhikArAt smaasaabhaavmaahuH| dhika SaSizabdayoranena samAsaH, punaH samAsasyApi nAmatvAt atra parihArAntaramapi varNya te-'saMkhyeye' ityanena 'saMkhyayA iti tasya varSazabdena saha "ekArtha." [ 3. 1. 22.] ityanena | nirdizyamAnA saMkhyA viziSyate-saMkhyeye yA saMkhyA tayeti, 5 samAse kRte 'adhikaSaSTivarSaH' ityeva bhaviSyatItyata Aha- | tatazcAtra saMkhyeye'vartamAnAyAM saMkhyAyAmayaM samAso na bhavati, yadi syAt, samAsAnto DaH prasajyeteti-adhika. | "ekArtha." [3. 1. 22.1 iti samAse'pi saMkhyAyAH 43 SaSTizabdayoranena yadi samAsaH syAt tadA pratipadavihitatvAt pratipadavihite vahuvrIhAveva DaH samAsAnto bhavatIti nAniSTa"pramANIsaMkhyADaH" [7. 3. 128.] iti samAsAnto prasaGgaH / nanu ca 'saMkhyeye' iti saMkhyAvizeSaNe samAsArtho na DaH syAt, nanu bhavatu nAma DaH kA tatra kSatirityata Aha-na vizeSitaH syAt, tatra 'AsannA dazAsya puruSasya' ityatrApyayaM cAsAviSyate iti-De sati "DityantyasvarAdeH" [2. 1. | samAsaH prasajyeta, naiSa doSaH-tatra bAhulakAnivRttiH; athavA114. itIkAralope 'bhadhikaSaSTa' ityanena punaH samAse ''vRttyA samAsArtho'pi vizipyate / 50 'adhikaSaSTavaSeH' ityaniSTa rUpamApayeteti bhAvaH / "dvitIyAdyanyArthe' ityasyAyaM sArAMza:-dvitIyAdigrahaNA__ atra kecidevamAhuH-na kevalaM iprasaGga eva, kintu | bhAve hi 'adhikA SaSTivaNyasya' ityatra varSe'nyapadArtha prApnoti, "taddhitAkakopAntya" .2.54.1 iti vaddhAvaniSedho- | anyagrahaNAbhAve 'adhikA dazabhiH' ityattarapadArtha prA 16'pi syAt , tathA ca 'adhikASaSTavarSaH' ilyaniSTarUpamApayeta, | arthagrahaNamuttarArtham , iha hi 'dvitIyAdyanyasmin saMkhyeye' iti "ekArthaM cAnekaM ca" [3. 1. 22.] ityuttarasUtreNa tripada- vijJAyamAne'rthAdarthapratItiH / nanu caikA prathama dvitIyAdigrahaNasya 55 bahuvrIhau kRte pUrvapadayoH "digadhika." [3. 1. 98.] iti vyavacchedyA, tatrAprathamAgrahaNameva kathaM na kriyate ? iti cet ? samAse "puMvat karmadhAraye" [3. 2. 55.] ityanena puMvadbhAvo ucyate-atra "ekArtha cA." [3. 1. 22.] ityatra ca bhavatyeva, tasya bAdhakabAdhanArthatvAt , evaM dvayoH samAsasya | prathamAntAnyapadArtho vyavaccheyo bhakta. dvitIyAdipratItiH katham?,.. 20 bahavrIhitvAbhAvAdapi na samAsAntaDaprasaGgaH na caivam 'adhika- 'aprathamA' ityatra paryudAsagrahaNAt tasya ca tatsadRzArthagrAhitvAd viMzAH' ityatrApi "taddhitAkako" [3. 2. 54.] iti / dvitIyAdireva vijJAyateti cet ? paryadAsAzrayaNe hi kena dharmeNa 0 puMvadbhAvapratiSedhaH syAditi vAcyam , aAdhikazabdasyAvyutpannasya sAdRzyamAdhIyate ityapratipattiH syAt , vyAkhyAnAzrayaNe tu grahaNena kopAntyatvAbhAvAt "taddhitAkako0" [ 3. 2. 54.] | 'vyAkhyAnAd varaM vacanam' iti nyAyena sAkSAd dvitIyAdiiti na puMbadbhAvaniSedhaH / grahaNameva zobhanam / 28 atredamAbhAti-yadyapi "bhadherArUDhe" [ 3. 1. 187.] nanu ca "ekArtha." [ 3. 1. 22.] iti sAmAnyasUtreNa ityArUDhArthAdadheH khArthe kAtyaye 'adhika'zabdo niSpadyata | 'AsannadazAH' ityAdau bahavrIhiH siddhaH, siddhe kimarthamidaM vacana-65 iti kopAntyatvamastyeva, tathApi "adhikena bhUyasaste" mArabhyata ityata Aha-ekArthamityAdi-"pramANI-saMkhyA:" 2.2.111.] iti sUtravRttI 'adhirUDha' ityarthe'dhikazabdo |7.3. 128.1 ityatra pratipadavihitaH [saMkhyAzabdamuccArya nipAtyate' iti svayamAcAryeNa pratipAdanAdAcAyesya nipAtana- vihitH| saMkhyAnto bahavrIhirAzrIyate, anyathAtiprasaGgAt, 30 miSTam , evaM tatrAntarasaMvAdo'pi bhavati, kapratyayena vyutpAdanaM tatra yadIdaM vacanaM nArabhyeta tadA 'AsannadazAH' ityAdibahuvrIhiH cArthopadarzanadvArA kaprakaraNAnupAtitvAt / pratipadavihito na syAt , tatazca DaH samAsAnto na syAt ,70 athAdhikA SaSTivarSANAmasyeti vigrahe saMkhyAnamAtravRttau / 'dvidazAH' ityAdAveva syAt , sati svasmin vacane sa pratipadaSaSTizabdasya varSANAmityanyapadArthopapattestatrAyaM samAsaH kasmAna | vihito bhavati, pratipadavidhAnAcca "pramANI-saMkhyAH " [7. . bhavati !, tasya ca varSazabdena 'asya' ityanyapadArthe "ekArtha" 3. 128.] ityatra tasya saMpratyayo bhavati, atastadarthamidam 3613. 1. 22.] iti bahuvrIhiH, tathA ca uprasaGgAdaniSTA- | "AsannAdi0" sUtramArabhyate / na kevalamasya sUtrasyaivaivaM prayo. nivRttirityata Aha-adhikA paSTivarSANAmasyetyAdi-atra | janakatvamapi tUttarasUtrasyApItyAha-evamuttaratrApIti-avya-75 STizande vAkyameva, na samAsaH, kutaH? anamidhA- | yasyApi sAmAnyasUtreNa saMkhyAvAcinA saha samAsaH syAdeva, nAta ziSTaistAdRzaprayogApratipAdanAd vyAkaraNena ca siddhAnA- | athApi viziSya samAsavidhAnaM samAsAntaDapratyayArthameveti manuzAsanAt; kecit tu-na hyasmin vigrahe samAse sati | bhAvaH // 3.1.20. //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 22] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte avyayama / 3 / 1 / 21 // | nAmnA dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe samasyate, sa ca samAlo ta0 pra0-avyayaM nAma saMkhyAvAcinA nAmnaikArthe sama- bahuvrIhisaMjJo bhavati / mArUDho vAnaro yaM sa-ArUDhavAnaro 40 syate, dvitIyAdyanyArthe saMkhyeye'bhidheye, sa ca samAso bahu vRkSaH, UDho ratho yena sa-UDharayo'naDvAn , upahRto balirasyai bIhisaMjJo bhavati / upa-samIpe daza yeSAM te-upadazAH, nava sA--upahRtabaliyaMkSI, bhItAH zatravo yasmAt sa-bhItazatru5 kAdaza vA; evam-upaviMzAH, upatriMzAH; upacatvAriMzAH / nRpaH, citrA gAvo yasya sa-citragucaitraH, ke sabrahmacAri- : yogavibhAga uttarArthaH // 21 // No'sya-kiMsabrahmacArI, ardha tRtIyameSAm-ardhatRtIyAH, vIrAH puruSAH santyasmin-vIrapuruSako grAmaH; aneka ca-ArUDhA 45 za0 ma0 anusandhAnam-avyayamiti : 'nAma nAmnA | bahavo vAnarA yaM sa-ArUDhabahuvAnaro vRkSaH, aDhA bahavo rathA aikAyeM samAsaH, saMkhyayA saMkhyeye bahuvrIhiH, dvitIyAdyanyAtheM' ! anena - UDhabahuratho'naDvAn , zobhanA; sUkSmajaTAH kezA asyaityetAni padAni pUrvasUtrebhyo'nuvartante, taiH saha prakRtasUtrArthamAha- susUkSmajaTakezaH, zobhanaM natamajinaM vAso'sya-sunatAjina10 avyayaM nAmetyAdinA / atha vigRhyodAharati-upetyAdinA, vAsAH, saMjAtAni anteSu zitIni randhrANyasmin-samanta upa-samIpe daza yeSAM te iti vigrahavAkyama. updshaaH| zitirandhraH, paJca gAvo dhanamasya-paJcagavadhanaH, paJca nAva:50 iti samAsaH, navaikAdaza vA iti samAsArthaH, upshbdsyh| priyA asya-paJcanAvapriyaH, mattA bahavo mAtaGgA yatra tatsAmIpyavattvamarthaH, 'tathA ca yeSAM daza sAmIpyavantaste ityartha mattabahumAtaGgaM vanam , paJca pUlA dhanamasya-pannapUladhanaH, paJca AyAti, yadyapi 'upa'zabdasya sAmIpya sAmIpyavAMzcArthaH, kumAryaH priyA asya-paJcakumArIpriyaH; 'nAma nAmnA' iti viva15 tathApIha sAmIpyAzraya evArtho grAhyaH, sAmIpyamAtre tu "vibha- kSitasaMkhyatvAdanekasya samAso na syAdityanekagrahaNam / avyayaM ti-samIpa0" [ 3. 1. 39.] iti paratvAdavyayIbhAva evaM khalvapi-uccairmukhamasya-uccairmukhaH, evaM-nIcairmukhaH; antaraGgA- 55 syAt / yadyapi mahAbhASye 'dazAnAM samIpe' iti vigraho darzitaH, nyasya-antaraGgaH, evaM-bahiraGgaH; kartu kAmo'sya-kartukAmaH, 'dazanirUpitasAmIpyavanto ye' iti ca tadarthaH, kevalaM vodhAkAre hatuM mano'sya-hartumanAH; vyadhikaraNatvAdanyayasya na prApnotI eva bhedaH, na tu phale, yannirUpitasAmIpyavanto daza te'pi tyavyayAnukarSaNArthazvakAraH, sAmAnAdhikaraNye tu "ekArtham0" .. 20 dazanirUpitasAmIpyavantaH syureva sAmIpyasyobhayAvadhikatvAt , ] [3. 1. 22.] ityanenApi sidhyati; asti kSIramasyA tathApi svamate samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, bhASyamate tu vyadhi- astikSIrA gauH, bhastidhanA rAjadhAnItyAdi; kriyAvacanatve 60 karaNaH, ata eva tanmate viziSya sUtrArambho'pi khIkriyate, tvastyAdInAM "nAma nAmnaikA0" [3. 1. 18.] ityAdinaiva - yadyapi kavabhAvArthamapi sUtrasyAcazyakatvaM tatroktaM, tathApi | bahulavacanAt siddham / ekArthagrahaNaM kim ? paJcabhirbhukta vyadhikaraNabahuvrIhirapi viziSya vidhAnaphalamiti tatratyakayaTa-| masya / dvitIyAdyanyArtha ityeva-vRSTe meghe gataH, yathA me mAtA 25 granthAlocanena labhyate / atidizati evamiti-upadazavad ! tathA me pitA, sunAtaM bhoH!| iha kassAna bhavati-vRSTe medhe anyAnyapyudAharaNAni jJeyAni, tAni kAnItyAha-upatriMzAH, / gataM pazya, bahiraGgA'tra dvitIyAntateti / zabde kAryAsaMbhavA-65 upacatvAriMzAH, iti-samAsAvimau, vigrahastu-'upa-samIpe darthe labdhe yadarthagrahaNaM tadanyapadArthasya yA liGga-saMkhyA-vibhaktatriMzad yeSAm , upa-samIpe catvAriMzad yeSAm' iti, prAgvat | yastA yathA syurityevamartham / bahulAdhikArAt 'rAjanvatI samAsAnto Do'ntyasvarAdilopazca / bhUranena, prAga grAmo'ssAt, paJca bhuktavanto'sya' ityAdiSu 30 nanu ca tatrAntaravadavyayamapi pUrvasUtre eva paThyatA, kiM na bhavati // 22 // pRthagyogeneti cet ? atrAha-yogavibhAga uttarArtha iti- " | za0 ma0 anusandhAnam-ekArthe cA0 iti 170 uttaratra kevalamavyayasyaivAnuvRttiH syAnnAsannAdInAmityetadartha ekArthamityatra ekasmai idamiti tatpuruSo'pi sambhavati, ekopRthaga yogaH, ekayoge tu * ekayogapraviSTAnAM saha vA pravRttiH 'rtho yasya tadekArthamiti bahuvrIhirapi sambhavati, tatrAyaM bahusaha vA nivRttiH iti nyAyenAvyayabhAtrasyAnuvRttine sidhyediti | vrIhirpAhyo na punastatpuruSaH / ekazabdo hi nAnArthakaH, asti 35 bhAvaH // 3. 1. 21. // saMkhyAyA, yathA-eko dvau traya ityAdi, astyasahAyA, 'yathA ekakA AgatA iti, astyanyAthai yathA-eke AcAryAH prAha-75 ekArtha cAnekaM ca / 3 / 1 / 22 // riti, asti pradhAnArthe, yathA-vadatAmekaH, astyalpArthe yathAta0pra0-ekaH-samAnaH, arthaH-artho'dhikaraNaM yasya | naike vinaSTAH, rathAzca naike vyazIryanteti, asti samAnArthe, tadekArtha-samAnAdhikaraNam , ekamanekaM caikArtha nAmAvyayaM ca yathA-vayamekadharmANa iti, yadAha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 22 ] rammarrrrr-PRAPRA "eko'nyAthai pradhAne ca, prathame kevale tthaa| | 'na kevalA prakRtiH prayoktavyA' iti niyamAt "aikAyeM" sAdhAraNe samAne'lpe, saMkhyAyAM ca prayujyate // " iti, [3. 2. 8.] iti syATuMvidhAnasAmarthyAcca syAdyantasya tatrAyamekazabdaH samAnArtho grAhya ityAha-ekaH samAnaH syAdyantena samAsa iti phalati, tatrApi 'dvitIyAdyanyapadArthe' iti-yadi saMkhyAoM gRhyeta tadA 'dviputraH, bahuputraH' ityAdau na ityanyapadena nityasAkAGkeNa 'kasmAdanyaH' ityAkAlAnivRttayesyAt, yadyasahAyArthoM gRhota tadA 'saputra AyAtaH' ityAdI na 'ntarajatayopasthitatayA 'samasyamAnasyAdyantebhyo'nyasya dvitIyA-45 syAt, evamanyAyartheSvapyeSa doSaH, ataH samAnArtha ihAzrIyate. dyantasya padasyArthe' ityevaM vijJAte samasyamAnAni nAmAni prathamAsamAnaH sAdhAraNa ityarthaH / arthazabdo'pi nAnArthakaH, 'arthaH ntAnIti phalati, ataH prathamAntAnAM dvitIyAdyantArthAntarbhAvaNa prayojane dhane'bhidheye ca' iti, tatrAbhidheyamiha gRhyate. tacca yadi vizeSaNavizeSyabhAvApattyA sambadaikArthasamarthAnAM bahavIhiriti nIlamutpalamityanekabhede vastuni yo medaH, ye nIlAdayaH zabdA| sidhyati / ata eva prathamAntAnAM bahuvrIhiriti prAcInAnAM 10 itaretaraviSayabhedaparityAgena paryAyazabdA bhavanti, sa ihArthoM pravAdaH, 'dvitIyAdyanyArthe' ityuktatayA ca 'aprathamAthe bahuvrIhi-50 vijJAyeta tadA na samAno bhavati, yadyapi 'indraH zakraH' ityA- vAcyaH' ityAdi prAcAM vacanaM gatArtha bhavati / dInAM samAno bhavati, tathApi na teSAM yugapat pryogo'sti.| pUrvasUtrAdanuvartamAnaM 'dvitIyAdyanyArthe iti ca bahavIhiindrastiSThati zakastiSThatIti vAnyatara eva hi prayujyate, evamA- tatpuruSayorviSayavibhAgArtham , tathAhi-svapadArthe sAvakAzasta rUDhavAnarAdAvapi na syAt, ArUDhazabdasya kriyApravRttinimitta-tpuruSo'nyArthe pravartamAna bahuvrIhiM paratvAnna bAdhate / dvitIyAnta15 katvAda vAnarazabdasya jAtipravRttinimittakatvAca. ato'rthazabdaM tvena padaM labhyate, tena ca vAkyAthai vartamAnAnAM samAso na55 vyAcaSTe-adhikaraNamiti-adhikaraNaM ca zabdasyArtha eva. | bhavatItIhaivAna vkssyte| tathA cArthazabdena pravRttinimittAzrayatvena vivakSitaM dravyaM grAhyam, athodAharaNAvasara iti vigRhya darzayati-ArUDho vAnaro evaM cArUDhavAnarAdau zabdadvayasya pravRttinimittAzraya eka eva, yamityAdinA, 'ArUDho vAnaro yam' iti laukikavigraha bhUtakAlikArohaNa kriyAzrayatvaM vAnaratvaM ca kramaza ubhayoH pravRtti- vAkyam , anenoktArtha dvitIyAdyanyapadArtha ca darzayati, tathAhi20 nimitte, tayorAzrayo vAnara eka eveti bhavati tayorekArthatvam / "AruDho vAnaraH' ityanena samAnAdhikaraNam, 'yam ityanena 60 bahuvrIhiranyapadArthe bhavati, so'rthoM vAkye vartipadArthasya vizeSaNa- dvitIyAdyanyapadaM tadartha ca, yat samasyate tat samastamudAharatitayocyate, vRttau tu vizeSyatayA, yasya tadekArthamiti, taM | ArUDhavAnaro vRkSa iti-anena tamanyapadArtha darzayati / paryAyAntareNAha-samAnAdhikaraNamiti-tadgataM sAmAnAdhi- ArUDho vAnaro yamiti laukikavigrahapradarzanaM na samAsArtha vAkyaM, karaNyaM caivamAhuH-'bhinna pravRttinimittAnAM zabdAnAmekasminnarthe | samAsasyAlaukikavigrahavAkye eva pravartanAt / 'ArUr3havAnaro 25 vRttiH sAmAnAdhikaraNyam' iti 1 navyAstvevamAhuH-sambandhA- | vRkSaH' ityAdeH 'vAnarakartRkArohaNakarma vRkSaH' ityarthe samAzrIya-65 rAnavacchinnavizeSyavizeSaNabhAvApannatvaM sAmAnAdhikaraNyam,mANe' vRtti-vigrahayoH samAnArthakatvamiti niyama vyutpatti bhagaH abhedo na saMsargaH, ata eva prAcInaH zAbdikaH 'rAhoH ziraH' syAt, vyutpattezca kAryakAraNabhAvamUlakatvena kAryakAraNabhAvasya ityAdau SaSThathupapattaye'vayavAkyavibhAvakalpanam , anyathA'bhede cAnvaya-vyatirekAnu vidhAyitvenAnvayavyatirekayorvyabhicAritve sambandhe eva tadupapattau kalpanAyA anAvazyakatvAt / 'cAne kAryakAraNabhAvaprAtikUlyasya sakalatAntrikairupahasanIyatvAt , 30 kam' ityatra cakAraH 'ekam' ityasya samuccayArthaH, ekamiti tathAhi-vRttyArambhakANi padAni yAni yAdRzArthAni tAni 70 ca dvipadabahuvrIhyartham , "eka samAnAdhikaraNam' ityuke niyamena | tAdRzAnyeva vigrahe sthitAnIti vRtti-vigrahavAkyayoH samAnArthadvitIyapratIteH, sapatnIzabde zrute bhAryAntaravat , anekamiti katvaM-vyutpattyarthaH, vigrahazcAtra samAsArambhakapadAnAM samAsAca tripadAdibahuvrIhyartham, ekArthamityasya 'eko'thoM yasya vasthAyAM yAdRzAni rUpANi tAdRzalpANAmeva teSAM pradarzaka iti bahuvrIhiNA 'ekIbhUtArthatvam' ityarthaH, ekIbhUtArthatvaM ca vAkyam , vigrahavAkyAnusAreNaiva vRttyarthakalpanAt, tathA ca 35 vizeSaNavizeSyabhAvApannAbhyAmAbhyAM saMsargavidhayA saMgatArtha-, 'rAjapuruSaH' ityAdisamAsasya 'rAjJaH puruSaH' iti vigrahavAkyaM 75 svam, imAni padAni 'nAma' iti prathamAntasya paricAyakAni, / samarthasUtre dRzyate / 'evaM cArUDhasya vAnarasyAyaM vRkSa' ityeva "etAdRzaM nAma cakArAdavyayaM ca nAnA samasyate' etAvAn laukiko vigraho nyAyya iti kecit , tana-prathamAntAnAmeva sUtrasya vidheyAMzaH, 'samastaM ca tad bahuvrIhisaMjJaM bhavati' ityapi bahubIhirityuktatvAt / 'ArUDhI vAnaro yam' ityasya 'ArUDhavidheyameva, subodhAryameva vAkye sakhaNDatvakalpanam / vAnara' ityasya ca yatkarmArohaNakatrabhinno vAnara ityekarUpa 40 atra sarvatra 'nAma nAmrA samasyate' ityetAvanmAtroktAvapi evArthaH, yamityasya padArthAnta vitatayA viziSTasamudAyazaktyA 80
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 22] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte karmasvarUpasyAdhikasyArthasya bhAne'pi zakyabhAvAt 'ArohaNa- | sAmAnyaparatvAnapAyAd vizeSavAcakapadAnuprayogasyApekSaNIyakaJabhinnavAnarakarmIbhUto vRkSa ityapi bodhaH sambhavatyeva / eva-tvAt / nanvevaM sAmAnyArthe samAsa iti svIkAre sAmAnyArthAnAM mbhatavAnarakarmatvaM ne bAdhitamiti cet ? satyama. tathApi | sarvanAmnAmanaprayogo na syAditi ceta? ucyate-yathA vizeSo 'savizeSaNe hi vidhiniSedhau sati vizeSyabAdhe vizeSaNamupasaMkrA- vizeSAntarasya nivartakastathA sAmAnyamapi vizeSAntarANAM 5 mataH' iti nyAyena vAnare tadvAdhe tadvizeSaNabhUtAyAmArohaNa- | nivartakaM sad vizeSarUpameva, tatazca 'citragu' iti sAmAnyataH 45 kriyAyaryA tatsambhavo'styeva, yathA zikhAnAzatAtparyeNa 'zikhI kathane 'sarva vA kiccid vA' iti saMdeho bhavatIti tadviSaye 'ki vinaSTaH' iti prayogaH, yathA vA svargabhoganAzatAtparyeNa 'svargI | citragu' iti pRcchAyAH 'citragu tat' ityuttarasya cocitatvAt / dhvastaH' iti prayogaH, taghehApi sambhavAt / athavA nAnyasya kRtsnasya padasyArtho'bhidhIyate bahavIhI kintu dvitIyAntAnyapadArthe samAsamudAhatyAtha tRtIyAntAnyapadArtha / vibhattyarthamAtramityapi pakSAntaramasti, tathA ca yadA vibhaktyarthaH 10 vigRhyodAharati-UDho ratho yena sa iti vigraha vAkyam , sambandhAdirabhidhIyate samAsena tadA tadvAcinyA vibhaktyA 50 UDharatha iti samAsaH, anavAn iti samAsasya vizeSyam , | anuprayogasyAnupapannatve'pi dravyasyAnuktatayA tadvAcI zabdazcAvaatra samAsa-vigrahayoH 'vahanakarmIbhUtarathanirUpitakartatvazaktimAn / zyamanuprayoktavyaH, 'anyapadArthe' iti vihitaH samAsaH, asyeanaDvAn' iti bodhaH / atha caturyantAnyapadArtha vigRhyodAharati- | tyAdipadenAbhihite prakRtyarthopasajane pratyayArthe sambandhAdau vidhIupahRto balirasyai sA iti vigrahaH upahatabaliH iti / yata iti vibhaktyarthasyaiva prAdhAnyAdanyapadArthagrahaNena grahaNAditi / 15 samAsaH, yakSI iti samAsavizeSyam, iha samAsa-vigrahayoH kiMsabrahmacArI bhavAn ? kaTho'ham' iti praznottaravAkye 65 'upahAranirUpitakarmatvazaktimalinirUpitasampradAnatvAtmakakAra- yo'yaM 'kiMsabrahmacArI' iti samAsastasya ko vigrahaH, ke kazaktimatI yakSI' iti samAna eva bodhaH / atha paJcamyantAnya- | sabrahmacAriNo'syeti vigraho yadi kriyate tarhi vartipadAthoM padArthe vigRhyodAharati-bhItAH zatrayo yasmAt sa iti | bahutvasaMkhyAviziSTAH pRSTAstatazcaikatvasaMkhyAyunAnyapadArthavizevigrahaH, bhItazatruH iti samAsaH, nRpaH iti samAsavizeSyam , SeNa 'kaThaH' iti padena tasya prativacanaM na yuktaM syAt , dRzyate 20 iha samAsa-vigrahayoH 'bhayakarSabhinnazavanirUpitApAdanatvazakti- | ca tathA prativacanaM. tannopapota. tadartha yadi 'keSAM sabrahmacArI' mAn nRpaH' iti bodhaH / atha SaSThayantAnyapadArthe vigRhyodAiti vigrahaH kriyeta, tarhi pUrvarUpeNa prativacanamapi na yukam , harati-citrA gAvo yasya sa iti vigrahaH, citraguH iti / kaThAnAmiti prativacanasya yuktatvAt , kizcaivaM sati tatpuruSasamAsaH samAsaH, caitraH iti samAsavizeSyam , "gozvAnte" [2. | syAt , tathA sati vaidikAnA svare'pi bhedo bhaviSyati, bahu 4. 46.] iti gozabdasya hakhatvam / atratyavizeSavicArazca | bIhI pUrvapadasya prakRtikhareNodAttatvamiSyate, tatpuruSe ca 25 pUrva samAsazaktinirUpaNa prastAve prapaJcitaH / atra laukikavigraha-satyantodAttatvaM syAt samAsasvareNa / praznottarasaMgataye ca 'kaH 65 vAkye citrANAM gavAM prAdhAnye'pi vRttau vRttyarthe'laukikavigraha- sabrahmacArI' iti vigRhya "nAma nAnA." [3. 1. 18.] vAkye ca vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaH, sa ca zabdazakti | iti sAmAnyasUtreNa samAso yadi kriyeta tadApi svaradoSaH sAbhAvyAdeva smaadheyH| sthAsyatyeva tatparihArAya ca 'kaH sabrahmacArI yasya tava sa tvaM nanu dvitIyAdyantasyAnyasya padasyAthai samAso vidhIyate / kiMsabrahmacArIti viprahe cobhayaM sampadyate, kintu kiMsabrahmacArIti 30 tAzapadArthazca caitrAdireva, sa ca samAsenaiva gatArtha iti tasyA- praznasya 'ahaM kaThaH' iti yaduttaraM dIyate tasya vigrahasthena yuSma-10 nuprayogo na prApnoti, yathA-cAthai dvandvasamAsavidhAne cazabdasyA- cchabdena sAmAnAdhikaraNyaM nopapadyate iti doSastiSThatyeva, ataH nuprayogo na bhavati, evamihApi caitradevadattAdipadAnAM 'citragu- 'ke sabrahmacAriNo'sya' iti pUrvokta eva vigrahaH smucitH| caitraH' ityAdirUpezAnuprayogo na syAditi cet ? ucyate-citra- | nanvevaM 'ahaM kaThaH' ityekavacanenoktamuttaramanupapannameveti cet ? guzabdena citragavI sambandhimAtramucyate sAmAnyena, na tu tatsa- zRNu-'agnau karavANi' iti kenacidanumati yAcitaH kazcit 36mbandhAnuyogI ka iti viziSyAbhidhIyate, tatazca vizeSAkAlAyAM / 'kuru' iti prativacanena kartRviSayAmanujJA dadAti, tayaiva karma-15 satyAM caitrAdipadaprayoga vinA tadanivRttestatprayoga AvazyakaH / viSayo'pyanujJAto bhavati kriyAyAH sakarmakatvAt, kadAcica yadi ca viziSyaiva vigrahavAkyaM kriyate-citrA gAvo'sya devadatta- 'amau kariSye' iti pRSTaH 'kriyatAm' ityanujJAmAha, tatra ca sthetyAdi, tadApi vRttau caitrazabdAnupravezAbhAvAt tadAkAGkSA | karmaNi pratyayena karmAnujJAne karturapyanujJA labhyate, tathehApi 'ke sthAsyatyeveti tadanuprayoga Avazyaka eva, samAsa-vigrahavAkya- sabrahmacAriNo'sya' iti vAkyasya prayoge 'kaThAH' iti prativacane 40 yorekadA prayogAbhAvAd vAkyasya vizeSaparatve'pi samAsasya / sati sambandhAdevaitada vijJAyate-ayamapi kaThasabrahmacAritvAt 30
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU 22 ] sati sidhyati samAsArthaH, kintu 'asidvitIyaH' ityAdiprayoge'sinA sahAnyapadArthasya dvitvena dvivacanamavayavabhedanibandhanaM prApnoti tatazca 'ardha tRtIyamanayoH' ityeva vigrahaH sAdhuH, tatra SaSThayarthAnupapattidoSazca 'devadattasya bhrAtA' ityAdivAkyavat kalpanayA parihartuM zakyaH, tadyathA devadattasya tadbhAtrAH saha 45 samAnodaranivAsamAtraM sambandhaH, sa ca na kazcid vAstavikaH sambandhaH, ekatra nivAse sahoSitAnAM sAyAtrikANAM parasparasambandha iva kAlpanika eva, tathaivArthena saha dvayoH paraspara mekapradezAvasthAnAdireva sambandha iti svIkaraNIyam, kintvasmin vigrahe dvayoreva samAsArthatvAd 'ardhadatIyA AnIyantAm' 50 ityukte'rdhasyAnayanaM na sambhavati, kicaivaM tatra dvivacanena bhAvyaM na tu bahuvacaneneti / tathA ca 'ardha tRtIyameSAm' ityeva vigraha AstheyaH, 'asidvitIyaH' ityAdau ca sahAyavAcI dvitIyazabda iti samAsArthasyaikatvenaikavacanopapatteH, yadyapyatrApi pakSe samudAyasyAnyapadArthatvena tasya caikatvene kavacanaM prApnoti, tadvAraNAya 55 yadi 'ardha tRtIyamanayo:' iti vigrahaH samAzrIyate tadA'rdhasyAnayanaM na prApnotIti doSaH pratibhAti, tathApi tadguNasaMvijJAnahyAzrayaNena taddoSo vAraNIyaH / vastutastu saMyoga-samavAyaetat sarvaM manasikRtya SaSThyantAnyapadArthe udAharaNasyokta sambandhayoranyatareNa sambandhena sambaddhasyaiva tadguNasaMvijJAnena 20 sve'pi savipramudAharANAntaramAha ke sabrahmacAriNo'sya / grahaNaM bhavati, iha ca tayorabhAvAt tadguNasaMvijJAnapakSo nAzrayituM 60 yujyate iti prakRtapakSasya 'ardhatRtIyA AnIyantAm' iti kathite'rdhasyAnayanAprApyA dUSitatvena 'arthaM tRtIyameSAm' ityeva vigrahaH sAdhuH, samudAyasyAnyapadArthatayA tasya caikatvenaikavacanaM tu nAzaGkayaM, bahutvaviziSTasyaiva samudAyasya pratyAyyatvena bahu | vigrahavAkyamidam kiM sabrahmacArI samAso'yam / 65 evaM vizeSavaktavyatvAtH SaSThadhantAnyapadArthe tRtIyaM savigrahamudAharaNamAha- ardhe tRtIyameSAmiti vigrahaH, ardhatRtIyAH iti samAsaH / atrAyaM vicAraH - 'ardha tRtIyameSAm 25 iti vigrahe samAse sati 'ardhatRtIyAH' ityatra samAsArtho'nya- | vacanasyaiva yuktatvAt / : padArtho nopapadyate, vartipadArthAtirikenAnyapadArthena bhAvyam, atredamaparaM vicAryate- 'ardhatRtIyA droNAH' iti prayogo iha ca bahutvAnyathAnupapattyA kriyAyAM vartipadArthasyApyanvayA- nopapadyate, ardhasya dvayozca droNayoryaH samudAyaH sa samAsArthaH, danyapadenopasthApyamAno'rtho nopapadyate, tatparihArAya yadi 'ardha tatrArdhasya droNatvAbhAvAt, 'droNAH' iti bahuvacanaM nopapadyate tRtIyamanayoH' iti vigrahaH kriyate tadAnyapadArthopapattAvapi / iti, tatreyamupapattiH samudAye pravRttAH zabdA avayaveSvapi prayujyante iti loke dRzyate, evaM ca yathA pUrNo droNastathA 70 tadarthamapi droNa eva, tata iyamAzaGkA nodeti droNe Ai samAviSTamiti tadapi droNAvayava eveti 'dvau droNAvardhADhakam' iti vaktavye'pi 'ardhatRtIyA droNAH' iti, naitad yuktam-yaM samudAyaM yo'vayavo na vyabhicarati tatraiva tasya prayoga ucitaH, : 30 vigrahasthaH SaSThayartho nopapadyate tayordvayorarthena sambandhAbhAvAt tRtIyasya hi tadardhamiti dvAbhyAM tasyArghasyAvayavAvayavibhAvalakSaNaH sambandho nopapadyate, svasvAmibhAvAdeva sambandhAntara* syeha samAsenApratIyamAnatvAt tAdRze'rthe samAso na bhavati, tatazca pUrvoktavigrahasyaiva svIkAre'nyapadArthAnupapattiH punarApatati, 35 tatparihArAya khaNDazo'vayavArthena vAkyaM samudAyazcAnyapadArthaH, ardhadroNa-pAdadroNAdayo'rthA droNaM na vyabhicaranti, ADhakaM tu 75 ardhasya dvayozca yaH samudAyaH so'nyapadArthaH, samudAyAvayavAnAM ca kadAcid bhedavivakSA kadAcidamedavivakSA, yathA- brAhmaNAnAM saMghaH, saMghIbhUtA brAhmaNA iti ca samudAyazcAnyasyaiva padArthoM na tu samasyamAnapadayoH sa cAvayevebhyo bhinno'nyapadArthaH, / vyabhicaratIti tatra droNazabdasya pravRtteranupapatteriti 'ardhatRtIyA droNAH' iti prayogastatra nocitaH, droNArthena samAse ca sa ucitaH / atha saptamyantAnyapadArthe savigrahamudAharati- vIrAH 1 40 avayavamatabAhulyasya ca samudAye samAropAd bahuvacanam / evaM puruSAH santyasmin vigrahavAkyamidam, vIrapuruSaH iti 80 .56 kaMTha eveti, samAno brahmacArI, samAne brahmaNi-Agame gurukule vA vrataM caratIti vA "sabrahmacArI" [3.2. 150 ] iti 'sabrahmacArin' iti nipAtyate nipAtanAdeva vratazabdasyApi lopaH, tathA cobhayoH parasparaM sabrahmacAritve ktvameva [ kaThaOM zAkhIya vedAdhyetRtvameva ] yujyate, samAse ca kRte vartipadArtha . bhUtAste upasarjanIbhUtatayA samAsena prAdhAnyena bodhayituM na zakyA iti samAsena prazna 'kaThaH' ityevottaraM samyak, praznavAkye yat pradhAnaM tadviSayaM yathAkathaJcijjijJAsA nivartakamuttaram, tathA * ca kaThasabrahmacAritvAdayaM kaTha iti tadIyaM tAtparya bhavati, tacca na (10 vigrahavAkyAnukUlaM yadyapi tathApi samAsazaktikhAbhAvyAdevaM svIkriyate / www apare tvevamAhuH - iha kiMsAcArI bhavAniti kaH samAsaH ? yadi kasya sadAcArI- kiMsabrahmacArIti, tatra kaTho''hamiti prativacanaM nopapadyate, nahyanyat pRSTenAnyadAkhyeyam 15 atha kaH sabrahmacAryasyeti kiMsabrahmacArI, tatrApi nyagbhUte kaTha ityasyAyogaH, ucyate - kaTha iti na kimarthavRttiH, kiM tarhi ? Atmocyate - kaTho'hamiti, tatrArthAdidaM vijJAyate - kaThasabrahmacArya hamiti, tatrobhayathApyadoSaH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 22] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte samAsaH, grAmaH iti samAsavizeSyam / uktodAharaNeSu ArU- dezazca bhavati, gozabdasya puMstrIliGgatve prakRte 'gAvaH-vRSabhAH' DhAdInAM "vizeSaNa" [ 3. 1. 5.] iti prAg nipaatH| iti puMstvavivakSA, yadA tu 'gAvaH-dhenavaH' iti strItvavivakSA tadA nAmadayasya bahatrIhimabhidhAya bahanAmapi nAmnAM bahatIhi-rivAda "aNa."[2.4.20.1 iti kIrbhavatyeva. yathAsamAsArtha kRtasyAnekagrahaNasya prayojanamanvAkhyAtumAha-anekaM / 'pUrvagavIpriya ityAdi / nanvevaM sati nauzabdasya strItvAt 'paJcaceti / tathaiva vigRhyodAharati-ArUDhA bahavo vAnarA | nAvapriyaH' ityatra kathaM na DIrbhavatIti cet ? ucyate-"prakRteliMga- 45 yam vigrahavAkyamidam , ArUDhabahuvAnaraH iti dvitIyA- | vacane bAdhante svArthikAH kcit|" [liGgAnuzAsane paraliGge-2] ntAnyapadArthe samAsaH, vRkSaH iti samAsavizeSyam , ArUDhaH / iti lakSyAnurodhAdaTA strItvabAdhena naMpusakatvAta, kecit bahuzabdayorubhayorapi vizeSaNatve na paryAyeNa prAg nipAtaH, tvatrApi lImicchanti-'pacanAvIpriyaH' iti / nanu yathA samAhakintu "ktAH" [3. 1. 151.1 iti tAntasyAruDasyaiva tAni paJca phalAnIti paJcaphalItyatrAkArAntasamAhAradvigoyathA 10 prAgnipAtaH, atra yadyapi 'yahavazca te vAnarAzca bahuvAnarAH' iti lIbhavati tathA 'paJcagavadhanaH' ityatra puMstvadazAyAmapi samAhAra-50 karmadhArayaM kRtvA punaH 'ArUDhA yahavAnarA yatra' iti karaNe vivakSayA strItve kIH kathaM na bhavatIti cet ? ucyate-akArAnte dvipadavahuvrIhireva syAt tathApi trayANAM sahaiva yadA vigrahaH | hyuttarapade samAhAre strItvamiSTam , nAtrAkArAntamuttarapadam , kriyeta tadApi samAsaH syAdevetyetadartha sUtre 'anekam' iti / aTastu samAsasyAntatvaM nottarapadasyatyakArAntottarapadatvAbhAvAnna atha tRtIyAntAnyapadArthe vigRhyodAharati-UDhA bahavo rathA | Dorbhavati, tathA ca tatra napuMsakatvameva, 'pUrvagavIpriyaH" ityAdau 15 anena iti vigrahaH, UDhavahurathaH samAso'yam , anaDvAn ca na samAhAra iti tatra strIvyaktarvivakSayaiva strItvamiti bhedasya 55 iti samAsavizeSyam / atha SaTayantAnyapadArthe savigrahamudA- sattvena tadartha khecchAzrayaNamanAvazyakamiti / harati-zobhanAH sUkSmajaTAH kezA asya iti vigrahaH, "pAtrAdivarjitAdantottarapadaH smaahaare| kezaH iti yahabIhigoM vahIDisamAsaH / dvigurannAvantAnto vA'nyastu sarvo napuMsaka "li.strI05A. sUkSmA jaTA yeSAM kezAnAmiti dvipadavahatIhiNA sUkSmajaTazabda | iti kArikAnyAkhyAvasare-'samAhAre kim ? paJcAmrapriyaH, 20 niSpAdya tato'nena tripadabahuvrIhividhAnAt / atha tatpuruSagarbha | dazavaTapriyaH' iti pratyudAharaNapradarzanena yatra pRthak samAhAre 60 taM savigrahamudAharati-zobhanaM natamajinaM vAso'sya iti | samAsaH kriyate tatraiva prakRtakArikAbodhitaliGgapratItiriti, bahuvigrahaH, ajinaM-carma, sunatAjinavAsAH iti tatpuruSagoM | vrIhau ca nAvAntarasamAhAradviguriti labhyate, avAntaratatpuruSobahuvrIhiH, yataH zobhanaM natamiti tatpuruSe tato'nena bahucIhiH, 'vAntaradvandvazca bhavatyeva, anyathA samAsAntasyATo'bhAve 'paJcaevam-saMjAtAni anteSu zitIni randhrANyasmin iti / gavadhanaH, paJcanAvapriyaH' ityAdayaH prayogA na sidhyera niti / 25 vigrahaH, ante zitIni-'antazitIni' iti tatpuruSasamAsArtha- | atha saptamyantAnyapadArthe savigrahaM tripadabahuvrIhimAha-mattA 65 darzanAya 'ante zitIni' ityukta, vigrahastu-'antazitIni' | vahayo mAtaGgA yatra iti vigrahaH, mattabahumAtaGgaM iti ityanena jJeyaH, zitIni-zvetavarNAni, randhrANi-chidrANi, sama- samAsaH, vanam iti samAsavizeSyam / ntazitirandhraH iti tatpuruSagarbho bahuvrIhiH "saMkhyA samA- atha vizeSavaktavyatvAt tripadabahunIheH punarudAharaNadvayaM hAre." [3. 1. 99.] ityuttarapade samAso vidhIyate, | savigrahamAha-paJca pUlA dhanamasya iti vigrahaH, paJcapala30 uttarapadazabdazca samAsasya caramAvayave rUDha iti prakRtasUtreNa | dhanaH iti samAsaH, ana 'paJcan-pUla zabdayoyadi samAhAra-70 tripadabahuvrIhI sati sambhavatIti tadarthamudAharaNadvayaM savigrahamAha- vivakSA syAt tadA'kArAntottarapadasamAhAradvigutvAd DIH paJca gAvo dhanamasya iti, paJca nAvaH priyA asya prApnoti, kintu nAtra samAhAravivakSA bhavati, avAntarasamAse iti ca vigrahaH, paJcagavadhanaH iti, paJcanAvapriyaH iti tadanAzrayaNAt , uttarapade pare dvigustu bhavatu nAma, na tatra no cAnena samAsaH, ihottarapade pare 'paJcan-go' ityetayoH 'paJcan-nau | vAdhA / paJca kumAryaH priyA asya iti vigrahaH, paJca35 ityetayozca "saMkhyA samAhAre." [ 3. 1. 99.] iti samAso kumArIpriyaH iti samAsaH, atra hi kumArIzabdasya "nApti-75 bhavati, sa ca dvigusaMjJA tatpuruSasaMjJA karmadhArayasaMjJAM ca labhate, yAdau" [3. 2, 53.] iti pratiSedhAt "parataH strI." tatra 'paJcagavadhanaH' ityatra tatpuruSatvAt "gostatpuruSAt" [7. [2. 3. 49.] iti pumbadbhAvo na bhavati / 3. 105.] iti 'paJcAnAvapriyaH' ityatra dvigutvAcca "nAvaH" | "sUtreSu liGgavacanamatantram" iti prAyo dRzyate, ata eva [7. 3. 104.] iti ca samAsAnto'da, TakAra it , "odau- 'apatyam' ityekatvenArthe vivakSite'pyanekApalyeSvapi pratyayAdi40 to'vAv" [ 1. 2. 24.] iti krameNa 'av , Av' ityA- | vidhIyate, iti 'nAma nAmnA' ityAdAvekatvasyAvivakSaNAdevAne- 80 8 siddhahemacandra
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / keSAM nAmnAM samAsaH siddha eveti 'aneka' padaM vyarthamiti cet ? atrAha - " nAma nAmnai0" iti vivakSitasaMkhyatvAditi, ayamAzayaH - vivakSA tu sarvatra vidyamAnaiva yatra ca nAnyA gatistatrAvivakSAzrIyate, atra cAcAryeNa sUtrakRtA 'anekam' 5 iti padamupAttamiti saMkhyAvivakSAyAH spaSTameva pratItiriti nAsthA tatra kartavyA yatrAnugamaH kriyate / " anekamanyapadArthe" [ pA0 sU0 2. 2. 24. ] iti sUtre mahAbhASye ca yadyapyaneka grahaNaM jJApakAdinA pratyAkhyAtaM dRzyate, tathApi jJApakAdikkezApekSayA'nekagrahaNasyaiva yuktatvaM 'vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti 10 nyAyAt / cakArAnukRSTAnyayaghaTitaM samAsamudAhartumavatArayati - avyayaM khalvapIti - avyayamapi samasyate iti / tadeva savigrahamudAharati- uccairmukhamasya iti vigrahaH uccairmukha iti samAsaH, uccaiH - Urdhvadeze, atidizati - evamiti - uccairmukhavad anyadapi 15 jJeyamudAharaNam, tadevAha - nIcairmukhaH iti samAso'yam nIcaiH - adhobhAge mukhamasyeti tasya vigrahaH, antaraGgAnyasya iti vigrahaH, antaH - madhye, aGgAni - nimittAni yasya sa iti tadarthaH, antaraGgaH iti samAsaH, atidizati - evamiti - antaraGgacadanyo'pi samAso jJeyaH, sa ka ityAha-cahiraGgaH 20 iti - ayaM samAsaH, bahi: - vahirbhAge, aGgAni nimittAnyasyeti tadarthaH, 'uccais, nIcais, antar, bahis' ityeteSAM cAdipAThAdavyayatvam / kartuM kAmo'sya iti vigrahaH, kartuM karaNAya, kriyAyAmityarthaH, kAmaH --abhilASaH, kartukAmaH iti samAsaH, hartuM mano'sya iti vigrahaH, hartu haraNAya, haraNa kriyAyA25 mityarthaH, hartumanAH iti samAsaH, "tumazca manaH kAme " [ 2. 3. 140. ] ityubhayatra malopaH / 'kartuM, hartum' ityetayoH " ktvAtumam" [ 1. 1. 35. ] ityavyayatvam / [ pA. 1, sU. 22] 'asti' ityAdIni vibhaktipratirUpakANyavyayAnIti matamAzrityAvyayatvenApyeteSAM saMgraha iti dyotayitumAha-asti kSIramasyA iti-ayaM vigrahaH, asti vidyamAnaM, kSIraM dugdham, astikSIrA iti samAsaH, gauH iti samAsavizeSyam, evam astidhanA iti samAsaH, asti vidyamAnaM dhanamasyA- 45 miti tasya vigrahaH, rAjadhAnI iti samAsavizeSyam / yatra ca kriyAvAcakatvamevaiteSAM tatra vyavasthAmAha-kriyAvacanatve tvityAdinA, tunA'ruciH sUcitA, sati cAvyayatve bahusambhate kriyAvacanatvamAzritya bAhulakarUpAgatikagaterAzrayaNaM na yuktamiti tadAzayAt / 50 | / atha padaprayojana praznAvasara iti pRcchati ekArthagrahaNaM kimiti / uttarayati paJcabhirbhuktamasyeti-atra 'paJcan| mukta' zabdayorekArthavizeSyakapratIti janakatvarUpa sAmAnAdhikaraNyavirahAt satyAmapyanyapadArthavRttau na bhavati samAsaH, ekArthagrahaNAbhAve ca syAdeyeti bhAvaH / dvitIyAdyanyArtha itye- 55 veti-atrAnyapadArthasya dvitIyAdyantapadopasthApyatvamAvazyaka meveti bhAvaH / tatphalamAha-vRSTe meghe gata iti pRSTa-meghayoH sAmAnAdhikaraNye'pi prathamArthe samAso na bhavatIti bhAvaH evamyathA me mAtA tathA me pitA, susnAtaM bhoH ! itikevalam 'anyArthe' ityucyamAne'nyasya vAkyasyArthe vidyamAnayoH 60 padayoH padAnAM vA samAsApattiriti padopasthApakaM dvitIyAdipadamAvazyakam, tathA hi-kazcit kenacit pRSTaH - ' kIdRzaH kulazIlAdinA tava pitA ?' iti, sa Aha- 'yathA me mAtA' iti, etAni padAni 'tathA me pitA' ityasya vAkyasyArtha gamayantIti samAsaprasaGgaH, athavA 'snAhi' iti kazcit kenaciduktaH sa taM 65 pratyAha- 'yathA me mAtA' ityAdi, yathA zuddhakulA me mAtA tathA me pitetyabhijana zuddhirapi snAnaM kiM bAhyastrAnenetyarthaH, tataH 'susrAtaM bhoH !' ityetadvAkyArthe vartamAnAnAM yathAprabhRtInAM padAnAM samAsAbhAvArthaM padagrahaNaM kartavyaM tacca dvitIyAdipadena labhyam, azrutavAkyArthe ca padAnAM vRttirdRzyate yathA nayAM 70 sinAsuH kazciducyate- 'nayAM prAhAH santi' iti, tasmAcca mA snAsIriti vAkyArthaH pratIyate iti, evaM cAnyavAkyArthe vartamAnAnAM padAnAM samAsAbhAvAya dvitIyAdyantatvena padAnAmanya uccairAdInAmavyayAnAmadhikaraNazaktiprAdhAnyena mukhAdinA saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnnAsti prAptiriti tadarthamavyayAnu30 vRtterAvazyakatvamiti pradarzayati-vyadhikaraNatvAdavyayasyetyAdinA / kecit tu - " uccairAdInAmadhyayAnAmadhikaraNazaktipradhAnAnAmapi vRttau kvaciccAnyatrApi zaktimatpradhAnatvamiti kArakaprakaraNe vivecitam tathA ca teSAmAdheyapradhAnatvasyApi darza * nAt sAmAnAdhikaraNyasambhave'pi dAryArthamevAnuvRttisUcakacakAra-tvena grahaNamAvazyakam / 35 karaNam" ityAhuH / etanmate - uccaiH - Urdhvadezagatam, nIcaiH anyapadArthasya dvitIyAdyantatve'pi vacit samasyamAnena 75 adhodezagatam, antaH - madhyagatAni vahiH bahiH sthitAnItyAdi / sAmarthyAbhAvAnna samAsa iti bodhayituM zaGkate - iha kasmAnna jJeyam / etanmate'ruci manasi nidhAyAha - sAmAnAdhi bhavatIti dvitIyAdyantAnyapadArthasya sattve yadi samAsena bhAvyakaraNye tvityAdinA - tunA'ruciH sUcitA, anyairapyavyayAnAM meva tahIMhApi bhavatvityAzayaH, ketyAha-vRSThe meghe gataM bahubrIhi vidhAnArthaM pRthageva vacanamArabhyate, spaSTaM caitad "aneka- pazyeti-vRSTe meghe yo gatastaM pazyeti pratIterdvitIyAntasya na 40 manyArthe" [ pA0 sU0 2. 2. 24 ] iti sUtre mahAbhASye / samasyamAnapadAbhyAM saha sAmarthyamiti na bhavati samAsa ityAha- 80
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 23 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte - bahiraGgA'tra dvitIyAntateti, ayamAzayaH-darzanakriyA- | za0ma0 anusandhAnam-uSTramukhAdaya iti / anena 40 nirUpitakarmatvAd gatamiti dvitIyA, na tu samasyamAnapadArtha- sUtreNa 'uSTramukha'pramukhAH samAsA bahulaM nipAtyante, tatrApi sambandhanirUpiteti sA bahirbhUtanimittakatvAd bhirnggaa| dvitIyAdyanyArthe vahuvrIhisaMjJA vidhIyate, uttarapadAdilopazca, _ 'dvitIyAyanyasmin' iti vaktavye'rthagrahaNasya vaiyarthyamAzaGkaya | yadAha-uSTramukhAdayo bahulaM bahuvrIhisamAsA nipA5 tatsArthakyamAha-zabde kAryAsambhavAdityAdinA, ayamA- | tyante iti-pUrvasUtreNa sAmAnAdhikaraNye samAso vihitaH, zayaH-anyapadaM hi zabdaH, zabde ca kAryAsambhavAt tatsambaddho. prakRte ca pUrvottarapadayorupamAnopameyavRttitvAnna sAmAnAdhikaraNya-45 'yoM grahISyata evetyarthagrahaNaM vyartha sad anyapadArthasya liGgAdi- | sambhava iti pUrvasUtreNa samAsAprAptau samAsaH, uttarapadAdilopazca lAbhArtha bhavati, ayaM bhAvaH-yathA pavAdayaH zabdAH sadA nipAtyata iti bhAvaH / vazeSyapradhAnA vizeSyagataliGga-saMkhyA-vibhaktIrevAzrayanti, tathA | atha savigrahamudAharaNamAha-uSTamukhamiva mukhamasya idaM 10vahuvrIhirapi svavizeSyAnyapadArthagataliGgAdInAzrayedityevamarthamartha- | samAsAnirdezaparaM vAkyam, etadavalamyAgre vakSyati-'upameyagrahaNamiti / kharUpasya copamAnazabdasya yathAsambhavaM lopaH' iti, vyAkhyAsyate 50 __ bAhulakAdaniSTasthale pravRttiM vArayati-bahulAdhikArAdi- caitat tatraiva / uSTamukhaH iti smaasH|| tyAdinA, vahulagrahaNasya sarvopAdhivyabhicArArthatvasya prasiddhayeha / vastutastu neha kasyacillopo na vA pRthak padavaM, kintu 'rAjanvatI bhUranena' ityAdI satyapi sAmAnAdhikaraNye'nya- | 'uSTramukha pramukhAH zabdA nityasiddhA [akhaNDA] evoSTramukha15 padArthavRttau ca na samAsa iti bhAvaH // 3. 1. 22. // sadRzamukhavaTvyavAcakA ihArthabodhanAyAnuziSyante, uSTrAdaya eva zabdA vRttau hyupamAnatvena sthitAH khAvayavaparAH, mukhAvayava- 55 ussttmukhaadyH|3|1|23 // samadAyarUpasyoSTasya svAvayavamukha gatasAdhAraNadharmeNa tadvattayA ta0 pra0-uSTramukhAdayo bahulaM bahuvrIhisamAsA nipA- | vyapadezAdupamAna teti tattvam / "upamAnAni sAmAnyavaranaiH" tyante / uSTramukhamiva mukhamasya-uSTramukhaH, vRSaskandha iva [pA0 sU. 2. 1. 57. ] iti sUtre mahAbhASye copamAnopaskandho'sya-vRSaskandhaH, hariNAkSiNI ivAkSiNI yasyAH sA- meyayoH sAmAnAdhikaraNyamapi pratipAditama. taccAgre satyavasare hariNAkSI, haMsagamanamiva gamanaM yasyAH sA-haMsagamanA, ibha- pratipAdayiSyate. tathA ca sAmAnAdhikaraNye sati pUrvasUtreNApIha 60 kumbhAviva stanau yasyAH sA-ibhakumbhastanI, evaM-nAganA- samAso yadyapi sidhyatyeva, tathApyupameyasarUpasyopamAnavAcipUrvasoruH, candramukhI, kamalavadanA, vimboSTI, cakranitambA; / padasya lopavidhAnArtha sUtrasyAvazyakatvena nipAtanamukhena samApituriva sthAnamasya-pitRsthAnaH, pitarIva sthAnIyamasmin- so'pi prakRtasUtreNaivAnuziSTa iti vijJeyam / pitRsthAnIya ityAdi; matropamAnamupameyena sAmAnyavAcinA | kecit tvevamAhuH-vRttau parArthAbhidhAnaM bhavati, yataH parArthAIca saha samasyate, upameyasarUpasya copamAnapadasya yathAsaMbhavaM | bhidhAnaM vRttiH, samAsAdau hyupasarjanapadaM padArthAntare vartate, 65 lopaH / kaNThesthita ityalupsamAsaH, tataH kaNThesthitaH kAlo | uSTrAdipadamuSTramukhAditulye vartate, tasmAdiha 'uSTramukha'zabdaH yasya sa-kaNTekAlaH, evam-urasi sthitAni lomAnyasya- | 'samudAyeSu vRttAH zabdA avayaveSvapi vartante' ityuSTrAvayave mukhe urasilomA; evam-udaremaNiH, vahegaDuH; ityAdiSu saptamI- vartitvA 'atasmiMstacchabdaH prayujyamAna ivArtha gamayati, yathApUrvapadaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadasya ca lopaH, vyadhi- | agnirmANavakaH' ityuSTramukhAditulyaM yad devadattamukhaM tatroSTramukha30 karaNo vA kaNThekAlAdiSu bahuvrIhiH / kezasaMghAtacaDA asya- tulyatAmupAdAya vartate, tad 'uSTrasya mukhamiva' iti vigrahe 70 kezacUDaH, suvarNavikAro'laMkAro'sya-suvarNAlaMkAraH; ityA-dIte, tantra na 'mukhamiva' ityasya prayogaprasaGgaH, sAmAnAdhidipu saMghAta-vikArApekSayA SaSTyA samastaM samAnAdhikaraNaM karaNyaM ceti samAsAnAdhikaraNAnAmeva samAsaH, atha 'uSTramukhasamasyate uttarapadalopazca, 'kezasaMghAtacUDaH, suvarNavikArA- | mukha' iti neSyate, anabhidhAnAnna bhaviSyati, tadarthameva laMkAraH' ityapyanyaH / tathA prapatitAni parNAnyasya-praparNaH, | bahalamiti / 35 apatitaparNaH; prapalAzaH, prapatitapalAzaH, udrazmiH , udgata- etAdRzaklezApekSayA vyAkhyAnAd paraM vacanam' iti 75 razmiA; ityAdiSu prAdipUrva dhAtujaM padaM samasyate tasya ca ! nyAyena sthalAntaravat sUtrasUtraNameva jyAya iti pratImaH / uSTrasya vikalpena lopH| tathA bhavidyamAnaH putro'sya-aputraH, avidya- mukhamuSTamukhamiti vigrahe SaSThItatpuruSaH / mAnaputraH; ityAdipu nampUrSamastyartha padaM samasyate tasya ca vA evam-vRSaskandha iva skandho'sya iti vigrahaH, tatra lopaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 23 // | vRSasya-vRSabhasya, skandhaH-aso vRSaskandha iti SaSThItatpuruSaH,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 23 ] wrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr Mharannnnrrntinennnnnnnnn vRSaskandhaH iti samAsaH, hariNAkSiNI ivAkSiNI yat tadupameyaM tena, mukhAdinA nAnA, uSTramukhAdiSu dazasu yasyAH iti vigrahaH, tatra hariNasya-mRgasya, akSiNI- nayane | samAseSu, sAmAnyavAcinA ca sAdhAraNadharmavAcinA punaH, iti hariNAkSiNI iti SaSThItatpuruSaH, "IdUded dvivacanam" iti antimasamAsadvaye, sthAna-sthAnIyanAnA saha, samasyate 'hariNAkSiNI iva' ityatrAsandhiH, hariNAkSI iti samAsaH, saMsRjyate, samAsabhAvaM praapnotiityrthH|| atra "sakthyakSAH khAne"[7.3. 126.] iti samAsAntaH- uktodAharaNeSu nipAtanena samAsAtiriktaM kimapyadhikaM jAta-45 TaH, TakArasyettvAdakAro'vaziSyate, "avarNevarNasya" [5. 4. mityAkAGkhAyAmAha-upameyetyAdinA, ca punaH, upameya68.1 itIkArasya lope rittvAca "aNa."[2.4.20.] sarUpasya 'uSTramukha' ityAdAvupameyaM mukhAdi, tatsarUpasya, iti vyAM ca-'hariNAkSI' iti, haMsagamanamiva gamanaM | upamAnapadasya uSTramukhAdizabdAvayavamukhAdizabdasya, yathAyasyAH iti vigrahaH, tatra haMsamya gamanaM haMsagamanamiti SaSThI- sambhavaM lopaH yatra tAdazAnAM mukhAdizabdAnAM prayogastatra 10 tatpuruSaH, haMsagamanA iti samAsaH, atra "At" [2. 4. | teSAM lopaH, yatra ca 'ibhakumbhAviva stanau yasyAH' ityAdau na 60 18.] ityAp, eSu catubUMdAharaNeSu krameNa 'mukha, skandha, tAdRzAni padAni tatra kevalamupamAvAcakasyevAderlopaH, samAakSi, gamana' ityekaikasya 'iva' ityasya ca lopaH / ibhakumbhA- sArthAntarbhAvo veti sUcanAyaiva 'yathAsambhavam' ityuktamiti / viva stanau yasyAH iti vigrahaH, tatra 'ibhsy-hstinH,| evamupamAnapUrvapadakasamAsAnAM sAdhutvaprakAramanvAkhyAyAnye. kumbhI-ziraHsthamAMsapiNDau-ibhakumbhI' iti SaSThItatpuruSaH, ibha-SAmapi vyadhikaraNabahuvrIhiNAM sAdhutvaprakAramanvAkhyAtumupakumbhastanI iti samAsaH, atra "asahana" [2. 4.38.] | kramate--kaNThe sthitA ityalapsamAsa iti-kaNThe tiSThati 55 iti ThIH, atidizati-pavamiti-yAdRzavigrahakalitamibhakumbha- | smeti "tena" 3. 1. 92.] iti bAhulakAt kSepekSepe vA stanItyudAhRtaM tAzavigrahakalitAnyAnyapyudAharaNAni jJeyAnI- samAse "tatpuruSe kRti" 3. 2. 20.7 saptamIlopAbhAve tyarthaH, tAnyevAha-nAganAsoruH iti-samAso'yam, nAgasya- | 'kaNThesthita' ityalupsamAsaH, tataH 'asau-kaNThesthitaH' iti, hastinaH, nAsA-nAsikA nAganAsA, nAganAseva UrU-jAnU- kvacit 'kaNThesthitAH' iti pAThaH, tataH alupsamAsena 'kaNThe20 paribhAgI yasyAH seti tasya vigrahaH, candramukhI iti- | sthita'zabdaM sAdhayitvA, vakSyamANaM vigrahavAkyaM jJeyamiti zeSaH, 60 samAso'yam, candra iva mukhaM yasyAH seti tasya vigrahaH, kaNThesthitaH kAlo yasya iti vigrahaH, kaNThekAla: iti "asaha-nan" [2. 4. 38.] iti DIH, kamalavadanA | samAsaH, atra samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, sthitazabdalopazca, iti-samAso'yam , kamalamiva vadanaM yasyAH seti tasya vigrahaH, sati sAmAnAdhikaraNye samAsasya pUrveNa siddhAvapi sthitazabdaatra "At" [2. 4. 18.] ityAp , vimboSThI iti- | lopavidhAnArthamatra gaNe pAThasyAvazyakatyam , atidizati-ekasamAso'yam , vimbamiva-bimbikAphalamiva raktau, oSThau yasyAH | miti-'kaNThekAla' ityatroktarItyA vakSyamANodAharaNatrayamapi 65 seti tasya vigrahaH, "nAsiko." [2. 4. 39.] iti DIH, | zeyamityarthaH, urasisthitAni lomAnyasya iti vigrahaH, "voSThautau samAse" [1.2. 17.] ityakAralopazca, cakra-urasilomA iti samAsaH, atidizati-evamiti-uktanitambA iti-samAso'yam, camiva nitambaH-kaTyA | vigraho vakSyamANodAharaNadvaye'pi leya ityarthaH, udaremapiNaH adhobhAgo yasyAH seti tasya vigrahaH, prArabadanApyApa vijJeyaH. | samAso'yam , udaresthito maNiyesyeti tasya vigrahaH, vahegaDaH 30 eSUpamArthakasyevazabdasya lopaH / pituriva sthAnamasya iti / samAso'yam , vahe sthito gaDuryasyeti vigrahastasya, vahaH-vRSa-70 vigrahaH, pitRsthAnaH iti samAsaH, yathA pituH sthAna tathA | skandhaH, gaDaH-viSamagranthiH / khasya caitrAderapi sthAnamiti tadarthaH, pitarIva sthAnIyama- uktasamAsa catuSTaye yo vizeSastamAha-ityAdiSu saptasin iti viprahaH, pitRsthAnIyaH iti samAsaH, yathA | mItyAdinA, ityAdiSu antarAbhihitasamAsacatuSTayAdiSu, pitari sthAnIya tathA svammizcaitrAdAvapi sthAnIyamiti tadarthaH, saptamIpUrvapadaM saptamyantaM pUrvapadaM yatra tAdRzam , yat samA. 35 sthAnazabdaH sthiti-sanniveza-bhAjanAdau, sthAnIyazabdaca vAsa- | nAdhikaraNaM 'kaNThesthitaH' ityAdi syAdyantaM nAma, tat 75 yogyasthAnAdau vartate / ityAdiH itizabda upamAnavAcakasamA. | samAnAdhikaraNena nAnA samasyate, ca punaH, uttarapadasya sodAharaNasamAptisUcakaH, Adizabda evaMprakArANAM sNgrhaarthH| | lopaH pUrvapadabhUtasya kaNThesthitAdisamAsasya yat 'sthita'rUpa sUtraprayojanaM sphorayitumAha-atropamAnamupameyenetyA. | muttarapadaM tasya prakRtasUtreNa nipAtanAlopazca bhavati / dinA, atra uSTramukhAdiSu dvAdazasu samAseSu, upamAnam | nipAtanenaiva sAdhutve'nvAkhyeye vyadhikaraNatve'pi samAsa40 upamIyate'nenetyupamAnamuSTamukhAdi nAma, upameyena upamIyate | sAdhutvAnyAkhyAnasambhavAd vyarthaH samAsagarbhasamAsasvIkAra-80
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 23] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte prayatna ityAzayavAnAha-cyadhikaraNo vA kaNThekAlAdiSu samAnAdhikaraNena parNAdinA bahuvrIhisamAsasaMjJaM bhavati, ca bahatIhiriti-RNThe kAlo'sya. urasi lomAnyasya. udare / punaH, tasya dhAtujapadasya patitAdeH. vA maNirasya, bahe gaDurasya, iti vigrahe kRte "na saptamIndvAdibhyaH" | bhavatIti zeSaH / [3. 1. 115.] "gaddAdibhyaH" [ 3. 1. 156. ] ityAdi- pUrvapadavailakSaNyadarzanAyodAharaNAntarANi darzayitumavatAra5 sUtrANAM bahuvrIhau saptamyantasyApi pravezasyAnuzAsakAnAM vyadhi- | yati-tatheti / avidyamAnaH putro'sya iti vigrahaH, 45 * karaNAnAmapi bahuvrIhisamAsa iti jJApakatvena "amUrdhamastakAt | aputraH, avidyamAnaputraH, iti ca samAsaH / eSu kiM khAGgAdakAme" [ 3. 2. 22.] iti saptamyA lopAbhAve | vailakSaNyamityAha-napUrva nan pUrvapadaM yasya tAdRzam , astyartha 'kaNTekAla'pramukhazabdAnAM siddhau na tadarthamatra gaNe teSAM pATha- vidyamAnArthaka, padaM "na" [ 3. 1. 51.] iti na vidyasyAvazyakatvamiti bhaavH| mAnaH-avidyamAnaH, iti naJsamAsabhAvaM prAptam , avidyamAnA10 evamanyAdRzAnAmapi samAsAnAM gaNapAThena sAdhutvamAha-- dipadam , samasyate samAnAdhikaraNena putrAdinA saha bahuvrIhi-50 kezasaMghAtazcUDA asyetyAdinA, kezasaMghAtazcaDA | samAsasaMzaM bhavati, ca punaH, tasya astyarthakapadasya, vA asya iti vigrahaH, kezacUDaH iti samAsaH, evam-suvarNa- vikalpena nipAtanAd lopo bhavati, gaNapAThe paThitAnAmeSAvikAro'laGkAro'sya iti vigrahaH, suvarNAlaGkAraH iti / marthAnusandhAnavazAt tAdRzatAdRzavigrahAdilAbha iti paramArthaH / samAsaH, nanUktodAharaNadvaye kiM kiM jAtamityAkAGkSAyAmAha- gaNapAThasyAsampUrNatAmAha-bahuvacanamAkRtigaNArthami15 ityAdipu anantarAbhihitakezacUDAdiSu samAseSu, saMghAta- | ti-Akriyate'nayetyAkRtiH-varNikAprakAraH, tasyA gaNastadartha- 55 vikArApekSayA SaSThayA kezAnAM saMdhAta iti saMghAtApekSayA | miti, ayamarthaH-uSTramukhAdizabdasya saMjJitayA saMjJAvizeSaNatvAt SaSThI, suvarNasya vikAra iti vikArApekSayA ca yA SaSTI, hetubhUtayA | saMjJAyAzcakatvAd lAvArtha caikavacane prApte yad bahuvacanaM tada tayA, samastaM "paSThayayanAccheSe" [ 3. 1. 76.] iti | 'anye'pi bahava uSTramukhAdayaH sAnta' iti jJApanArtham , ete samAsabhAvaM prAptaM yat samAnAdhikaraNa kezasaMghAtAdi nAma | nAnye'pi uSTramukhAdisadharmANaH saMgRhItA bhavanti / 20 tat samAnAdhikaraNena cUDAdinA nAnA, samasyate vahuvrIhiH anyaizca vaiyAkaraNairetadgaNIyalakSyANAM siddhyartha pRthageva vArti- 60 samAsasaMjJaM bhavati, ca punaH, uttarapadalopaH kezasaMghAtAdi- kAni sAmAnyasUtrAntaHpAtInyArabhyante, tathA hi-"anekamanya- .. tatpuruSasamAmottarapada tasya saMdhAtAderanena nipAtanAlopo bhvti| padArthe" [pA0 sU0 2. 2. 24.] iti sUtre, vArtike-"bahuatra matAntaramAha-kezasaMghAtacUDaH, suvarNavikArA- brIhiH samAnAdhikaraNAnAm" [vA. ] iti prakRtya bahuvrIhilaGkAra ityapyanyaH iti-etanmate vikalpena saMghAtAdelopo / samAsAnAM sUtrakRdanirdiSTAnAM parigaNanamArabhyate, tannAsya 25 bhavatItyarthaH, 'anyaH' ityekavacanenAruciH sUcyate / | vArtikasyArthastu khamate 'ekArtham' iti sUtrasthapadenaiva saMgRhItaH,65 ____ udAharaNAntarANi darzayitumavatArayati-tatheti yathAnantaraM dvitIyaM tu vArtikaM tatra "avyayAnAM ca" [vA. ] iti, tacAlopaghaTitaH samAnAdhikaraNabahuvrIhirudAhRtastathA'nyo'pi tathA- | vyayAnuvRttyarthena cakAreNa saMgRhItam , tathA cocairmukhAdayaH vidho jJeyaH, tadevAha-prapatitAnItyAdinA, prapatitAni ziSTAH / tataH parANi-"saptamyupamAnapUrvasyottarapadalopazca" parNAnyasya iti vigrahaH, praparNaH, prapatitaparNaH, iti ca [kaNThekAlaH, uSTramukhaH ], "samudAyavikAraSaSThayAzca" [keza30 samAsaH, prapalAzaH, prapatitapalAzaH, iti ca samAsaH, cUDaH, suvarNAlaGkAraH ], "prAdibhyo dhAtujasya vA" [prapatita-70 . udrazmiH , udgatarazmiH , iti ca samAsaH, 'prapatitAni | parNaH, pravargaH ], "namo'styarthAnAM ca" [ avidyamAnaputraH, palAzAnyasya' iti 'udgatA razmayo'sya' iti ca krameNa vigrahaH, | aputraH ], ityeteSAM vArtikAnAmastidudAharaNAni ca gaNapATheuktodAharaNatraye kiM kiM jAtamityAkAGkSAyAmAha-ityAdiSu | nAnena saMgRhItAni / 'praparNa-prapatitapaNe'pramukheSu, prAdipUrva prapatitaparNa-prapatita- tatra ca bhASye pUrvoktAni vArtikAni vyAkhyAya zaGkitam35 palAzayoH praH-prazabdaH, pUrva-pUrvapadaM yasya tAdRzam, 'udgata- "tattahIdaM bahuvaktavyam ?" iti tato nirAkRtam-"navAna-75 razmi' ityatra ca ut pUrvapadaM yasya tAdRzaM, dhAtujaM padaM bhidhAnAdasamAnAdhikaraNeSu samAsasaMjJAbhAvaH" [ vA0] iti, "palla gatau" "gamlaM gatA" AbhyAM dhAtubhyAM ke jAtaM 'patita' | navA vaktavyam , asamAnAdhikaraNAnAM bahuvrIhiH kasmAnna iti 'udgata' iti ca padam, 'prakarSeNa patitAni' 'ud-urdhva bhavati-paJcabhibhuktamasya, anabhidhAnAt, taccAnabhidhAnamavazya gatA' iti "prAtyava." [3.1. 47.1 iti samAsena niSpanna | mAdhayitavyam, kriyamANe'pi parigaNane yatrAbhidhAnaM na bhavati 40 yat 'prapatita' iti 'udgata' iti ca padamityarthaH, samasyate / tatra na bahuvrIhiH, yathA-pacca bhuktavanto'syeti" iti| 80
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 24 ] - - ___ ayamAzayaH-'paJcabhirbhuktamasya' ityAdau vyadhikaraNabahuvrIhi- | paThitamiti bhramitavyam , bAhulakenApi tatsamAdhAnasya sambha- 40 vAraNArthameva "samAnAdhikaraNAnAM bahuvrIhiH" iti [ ekArthamiti | vAt ; 'tena' iti sUtrasthapadena kiM prAhyamityAha-teneti vA ] kriyate, tasmiMzca kRte vyadhikaraNasamAsAnAmurmukhAdInAM tRtIyAnteneti, anenAnuvartamAnaM 'nAnA' iti viziSyate, sAdhutvArtha vacanAntarANyArabhyante, 'rAjanvatI bhUranena, praar| ata Aha-nAmneti; anyapadArthe iti-dvitIyAdyanyArthe' 5 prAmo'sya, paJca bhuktavanto'sya' ityAdau ca samAsAbhAvArthamana- iti pUrvasUtrAnuvRttasya padasyaikadeza evehAnuvartanIyo lakSyAnubhidhAnaM vA bAhulakaM vA samAdhIyate, iti varaM sAmAnyena rodhAdityAzayaH, tathA ca * ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH 45 samAnAdhikaraNa-vyadhikaraNAnAM bahuvrIhirastu, yeSAM samAnAdhi- saha vA nivRttiH ityetanyAyApavAdabhUto'yamapi nyAyaHkaraNAnAM vyadhikaraNAnAM vA bahuvrIhirneTavatrAnabhidhAnaM bAhulakaM | *kvacidekadezo'pyanuvartate* iti, dvitIyAdyantatvasya ceha niya vA samAzrayaNIyam, evaM ca vacanAntarAkaraNarUpaM lAghavamiti / mAsaMbhavAnna tadaMzAnuvRttiH, ata eva svAtakhyeNa samAso vidhI10 yadyapyevaM sidhyati tathApi 'vyAkhyAnAda varaM karaNam' iti / yate, anyathA pUrvasUtreNaiva siddhaH / nyAyena khamate yathAsambhavamanvAkhyAnAya vacanamArabdham , yatra ___ sampanne sUtrArthe udAharaNAvasaraH, tatra pUrva kasminnarthe udA-50 ca nAnyA gatistatra vAhulakamAzritamiti bodhyam / kicottara- hriyate ityAha-tulyayoge iti, saha putreNa iti vigrahaH, padAdilApAnuzAsanAthamApa vacanAdarasyAvazyakatvam / vastutastu- sapUtra iti samAsaH, AgataH iti tulyayogapratipattaye uttarapadalopAdikaM kevalamardhajJAnopAyabhUtaM, tatra tatroSTrAdInAM kriyApadam ; evam-sacchAtraH iti samAsaH, AgataH iti 15 pUrvapadatvena thrayamANapadAnAmeva khAvayavamukhAdiyodhakatvamiti prAgvat, kathamiha tulyayoga ityAha-AgamanamubhayostuvivecitaM prAgiti // 3. 1. 23. // lyamiti-yathA jana kAdhyApakayorAgamanakriyA tathA putracchAtra-55 wwwwwwwmuman. yorapIti tulyayoga ityarthaH, kriyA-guNa-dravyairubhayostulyaH sahastena / 3 / 1 / 24 // sambandho hi tulyayogaH, sa ceha kriyAsamvandhasAdRzyAdakSata ta0 pra0--'saha' ityetanAma tulyayoge vidyamAnArthe ca iti bhaavH| vartamAnaM, teneti tRtIyAntena nAmnA'nyapadArthe samasyate, sa __ atha vidyamAnAtheM udAhartumAha-vidyamAnArthe iti, 20 ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / tulyayoge-saha putreNa karmaNA saha vartate iti vigrahaH, sakarmaka iti samAsaH,60 saputra mAgataH, sacchAtra bhAgataH; Agamanamubhayostulyam; "zeSAd vA" [7. 3. 175.] iti kac samAsAntaH, vidyamAnArtha-saha karmaNA vartate-sakarmakaH, evaM-salomakaH, | "nAno no." [2. 1. 91.] iti nakAralopazcAtra jJeyaH, sapakSakaH, sadhanaH, samadaH, sadarpaH, savidyaH, vidyamAnatA'tra iha kacA "sahAt tulyayoge" [7. 3. 178.] iti tulyasahArtho na tulyyogH| yoge kaco niSedhAt tulyayogAbhAvaH pArizeSyAd vidyamAnatA 25 saha iti kim ? sAkaM sAdhaM sabA amA putreNa / bahulA | ca sUcyate, atidizati-evamiti, salomakaH iti samAsaH,65 dhikArAt vidyamAnArthe kvacinna bhavati-"sahaiva dazabhiH lomabhiH saha vartate iti tasya vigrahaH, sapakSakaH iti samAsaH, putrairbhAra vahati gardabhI", sahaiva dhanena bhikSA bhramati / ] pakSAbhyAM saha vartate iti tasya vigrahaH, atra 'sapakSmakaH' prathamAntAnyapadAthotha bhArambhaH evamuttaratrApi // 24 // iti pAThaH samyagAbhAti, tatra pakSmaNA-netraromarAjyA saha za0 ma0 anusandhAnam-sahasteneti / 'saha' iti / vartate iti vigrahaH, sadhanaH iti samAsaH, dhanena saha vartate 30 cAdiSu paThitamavyayam , zabdanirdezaparatvAt puMstvena nirdeza:- | iti tasya vigrahaH, "zeSAda vA" [7. 3. 175.] iti kaco 70 sahaH iti, etenAnuvartamAnaM 'nAma' iti viziSyate, ata vikalpena vidhAnAnna kac vihitaH, evam-samadaH iti samAsaH, Aha-'saha' ityetannAmeti-avyayAtmakaM 'saha' ityevaMvidhaM / madena saha vartate iti tasya vigrahaH, sadarpaH iti samAsaH, darpaNa nAmetyarthaH; kasminnatheM vartamAnamillAha-talyayoge iti-yugapa-saha vartate iti tasya vigrahaH, savidyaH iti samAsaH, vidyayA dekakriyAyoge ityarthaH, ca punaH, vidyamAnArthe iti- | saha vartate iti tasya vigrahaH, atra ca "gozcAnte hrakho." 35 yogapadyarahitAstitvamAtravivakSAyAmityarthaH, vartamAnamiti- [2. 4. 96.] iti havaH; nanu sakarmakaprabhRtiSu kathaM na sahA-75 tadbodhanazaktiyuktamityarthaH / etadarthakathanaM na padAntaralabhyaM / rthastulyayoga iti cet ? atrAha-vidyamAnatA'tra sahArtho tAdRzapadasthahAdarzanAt, pUrvatazca tadanuvRttyasaMbhavAt, kintu | na tulyayoga iti-ayamAzayaH-'sakarmako jIvo duHkhamanusahazabdArthasya vRttI tathAbhAsamAnatvanibandhanameva, na tvati-bhavati, salomakA nimacyantAm' ityukta na karmaNo duHsvAnubhavavyAptiparihArArthameva sUtre'zmapi vRttikRtA lakSyAnurodhAt / sambandhaH,na vA lomAdenimantraNakriyAsambandhaH, kevalaM jIvAdi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pA0 1, sU0 25] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte annaranMAARAM padArthAntarasambandha eva pratIyate iti vidyamAnataiva, na kriyAdi- | mAnasya 'anyapadArthe' ityasya vizeSaNam , 'samAso bahuvrIhiH 40 sambandharUpastulyayogaH / saputrAdisamAseSu sahazabdasya "sahasya iti tvanuvartata eva, tathA ca yo'thoM niSpannastamAha-rUDhyA so'nyArthe" [ 3. 2. 143.] iti sAdezaH / dizaH sambandhi nAmetyAdinA, ruDhyA dizo vAcakaM nAma 'sahaH' ityanena zabdasvarUpagrahaNaM, na tvanirdeza iti sphora- rUTyaiva dizo vAcakena nAmrA saha samasyate'ntarAlArthe'nyapadArtha 5 yituM zaGkate-saheti kimiti-yadyapi sahagrahaNAbhAve sUtrasya 'bhidheye, sa ca bahuvrIhisaMjJa iti bhAvaH / idamapi sUtraM prathapUrNatA nAsti, tathApyarthagrahaNaM kuto nAzrIyata ityatraiva praznatAtpa- mAntAnyapadArthe samAsalAbhArtha [ kajabhAvArthaM ca ] iti pUrvasUtra-45 ryam , arthagrahaNAbhAvaphalamAha-sAkaM sArdhamityAdinA-ime vadanusandheyam , tathA ca prathamAntAnyapadArthakameva vigrahamAhacatvAro'pi zabdAH sahArthAH, taiH saha samAso neSTastadarthameva dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlamiti-atra sahAthagrahaNa na kRtamiti bhAvaH / kvacit prakRtasUtraviSaye'pi dakSiNasyAzca pUrvasyAzca yadantarAla[koNalakSaNaM ] mityeva vigraha10 vidyamAnArthe samAso na bhavati sa ca vAhulakAdeva samAdheya vAkyaM, "dizoH' iti tvArthikArthakathanam , ubhayorhi madhyadeze ityAha-vahulAdhikArAdityAdinA, sahaiva dazabhi- 'ntarAlazabdasya vRtteH, dakSiNapUrvA iti samAsaH, anna strItvaM 50 riti-dazAnAM putrANAM vidyamAnatve'pItyarthaH, sahaiva dhane-! lokAt, yadvA'ntarAlamapi digeveti dikzabdatvAdeva strItvam , neti-dhanasya vidyamAnatve'pItyarthaH, putrasattve mAturbhAravahana, | dika iti samAsavizeSaNam , AgneyI vidigityarthaH / atidizatidhanasattve ca bhikSAcaraNamiha ninditatvena nidarzanatayocyate / evamiti-uktarItyA vakSyamANasamAsA api jJeyA ityarthaH, 15 anyapadArtha evAnena samAsaH, atiprasaGgazca vAhulakAdeva vAra- pUrvottarA iti samAsaH, pUrvasyAzca uttarasthAzca yadantarAlamiti NIya iti yadyAzrIyate tarhi kimarthaM sUtram ? "ekArtha cAnekaM | tasya vigrahaH, aizAnI vidigiti tadarthaH, uttarapazcimA iti 55 ca" [3. 1. 22.] iti sAmAnyasUtreNeva samAsasiddheriyA- samAsaH, uttarasyAzca pazcimAyAzca yadantarAlamiti tasya vigrahaH, zaGkAyAmAha-prathamAntAnyapadArthArtha ArambhaH iti- vAyavI vidigityarthaH / dakSiNapazcimA iti samAsaH, dakSiNapUrveNa hi dvitIyAntAnyapadArthe eva samAno vidhIyate, na | syAzca pazcimAyAzca yadantarAlamiti tasya vigrahaH, nairRtyakoNa 20 prathamAntAnyapadArtha iti tadartho'yamArambha Avazyaka ityarthaH / / iti tadarthaH / "tena saheti tulyayoge" [pA. 2. 2. 27.] iti sUtre bhASye dizi vartamAnAnAM zabdAnAM nityastrIliGgatvena tatra "parataH ca kaya[ja] bhAvArthamapi pRthak samAsavidhAnamiti sUcitam , strI puMvat" [3. 2. 49.] ityasyAprAptyA 'dakSiNapUrvA' kapa [] hi zeSAdeva bahucIherna tu viziSya vihitAditi | ityAdau kathaM puMvadbhAva ityAzaGkAyAmAha-"sarvAdayo'syAdau" tasiddhAntAt // 3. 1. 24. // [3. 2. 61] iti pUrvapadasya puMvadbhAva iti--sampratyupa25 dizo ruuddhyaa'ntraale|3|1| 25 // sarjanatve'pi bhUtapUrvamanupasarjanatvamAdAya sarvAditvaM dakSiNAdita0pra0--rUcyA dizaH saMbandhi nAma rUDhyaiva dizaH .. zabdAnAmiti bodhyam / 65 saMbandhinA nAmnA'ntarAle'nyapadArthe'bhidheye samasyate, sa ca kathaM pazcimadakSiNA ? pazcimottarA? iti-"vizesamAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca! paNa-sAdi-saMkhyaM bahunIhI" [ 3. 1. 150.] iti sarvAdeH dizoryadantarAlaM sA-dakSiNapUrvA dik, evaM-pUrvottarA, uttara prAkprayoge 'dakSiNapazcimA, uttarapazcimA' iti bhavitavyamiti 30 pazcimA, dakSiNapazcimA; "sarvAdayo'syAdau" // 3.2. zaGkiturAzayaH, uttarayati-karmadhArayo'yamiti-pazcimA 61.1 iti pUrvapadasya vadAvaH / kathaM pazrimaNi ? cAsau dakSiNA ceti-pazcimadakSiNA, pazcimA cAsAvuttarA ceti-70 pazimottarA? karmadhArayo'yama badavIhI hi sarvanAmaH pUrva-pazcimottarA, iti "vizeSaNa" / 3. 1.96. | iti karmanipAtaH syAt / rUDhigrahaNaM yaugikanivRttyartham, tenainyAzca dhArayasamAsaH, tatra ca na sarvAdeH prAkprayoganiyamaH, tadevAhakAryAzca dizoryadantarAlamiti vAkyameva // 25 // bahuvrIhI hIlAdi-tatra sUtre tathoktatvAditi bhAvaH, aya mAzayaH-iha nAntarAlo'rtho'bhidheyaH kintu yA pazcimA pazci35 za0 ma0 anusandhAnam-dizo0 iti / 'rUTyA'. matvaprakArakajJAnavizeSyA saiva dakSiNA-dakSiNatvaprakArakajJAna-75 iti padaM 'dizaH' ityanena sambadhyate, 'dizaH' iti cAnuvarta- vizeSyA, saiva ca uttarA-uttaratvaprakArakajJAnavizeSyA, ityartha 'ityanena 'nAmnA' ityanena ca sambandhArthamAvaya'te. vivakSAyAmaktasamAsAviti / 'haLyA' iti padasya sArthakyaM darzatadAvRttyA ca tatsambaddhaM 'rUTyA' ityapyAvartate, 'dizaH' ityatra yati-rUDhigrahaNaM yaugikanivRttyarthamiti-rUDhyA hyavyabhica vAcyavAcakabhAvasambandhe SaSTI, 'antarAle' iti cAnuvarta-: caritadigvRttitvamupalabhyate, tathA ca yathA pUrvAdizabdA dizi
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 26] / dAstathA aindhAdizabdA na, kintu te indrasambandhanimittakA tatra madhyastho mithaH zabdaH kAkAkSigolakanyAyenobhayanna 40 anyArthamapi kadAcit kathayanti, na tvavyabhicaritadigvRttayo | sambadhyate. tathA ca tatra 'mitha AdAya. tena mithaH prahatya' iti yaugikatvAt , evaM sati teSAmatra satre na grahaNamityAha-tena vAkyadvayaM jAtam , 'mithaH' ityavyayamanyo'nyAya kriyAvyatisTyA digarthakazabdagrahaNena, vakSyamANavAkye yaugikatvAda rukSya hAradyotanAya, kriyAvyatihArazca-anyena cikIrSitAyAH kriyAyA 5 bhAvAcca samAso na bhavatItyarthaH, tadAha-ainyAzca kauberyAzca anyena haraNa-karaNamiti prakRte kA kriyA grAhyetyukaMdizoryadantarAlamiti vAkyameveti-ayamAzayaH prathamavAkye 'AdAya' iti, dvitIyavAkye 'prahRtya' iti, 'iti'-45 rUDhiH-samudAyazaktiH, yogaH-avayavazaktiH, dayArtha pratipAda- | zabdaH 'sarUpeNa' iti ca tantreNAvRttyA vA vAkyadvaye'pi samvayan zabdo rUDha ityucyate, yogenArtha pratipAdayan zabdo yaugika | dhyate, itizabdo viSayavizeSalAbhArthoM laukikI vivakSAmanuityucyate. prakRte ca 'indro devatAsthA:-aindrI, pUrvadigilyarthaH | sarati. te neha yAvadanupapanamanuktaM vA tat sarva labhyate. loke 10 kubero devatAsyAH-kauberI, uttaradigityarthaH, anna 'aindrI-koberI' ! hAnyo'nyasya, anyA vA'nyasyAH kezeSu gRhItvA kalahAyete, zabdayoyogenaiva digvAcakatvaM na tu rUTyA, prakRtasUtre ca rUDhi- | daNDaidaNDairvA yuddhaM pravartyate iti vizeSato dRzyate, tAmeva vivakSA 50 brahaNAt samAsAbhAve vAkyamevetyarthaH / / 3. 1. 25. ! saMketayituM 'yuddha' iti padaM dattam , 'sarUpeNa' ityasya 'rUpeNa saha tatrAta vartamAnena' iti nArthaH, kintu samAna rUpamasya tena, rUpazabdaH zrutiparyAyaH, kena samAnarUpaM ? pratyAsattyA yena saha samasyate yuddhe'vyyiibhaavH| 3 / 1 / 26 // tena, anyathA tadAnarthakyAta. nahi tadasti yanna kenacita 15 taka pra0-tanneti saptamyantaM nAma, mitha AdAyeti samAnarUpam , gavAdayo hi zabdAH sarve'pi vAkyAntarasthairga-55 kriyAvyatihAre, teneti tRtIyAntaM, mithaH prahRtyeti kriyA vAdizabdaiH samAnazrutayo bhavanti, 'tatra' ityanena saptamyanta 'tena' vyatihAre, sarUpeNa samAnarUpeNa nAmnA yuddhaviSaye'nyapadArthe ityanena ca tRtIyAntaM nAma] grAhyam , 'mithaH' ityanena kriyAsamasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / kezeSu ca vyatihAralAbhaH, 'yuddhe' iti 'anyArthe' ityasya vizeSaNaM, 'yuddha - 2 mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM-kezAkezi, evaM-kacAkaci, | nyapadArthe sati' ityarthAnurodhAt saptamyantamapi 'yuddhe' iti pada 20 bAhUbAhaviH daNDaizca daNDaizca mithaH prahRtya kRtaM yuddha-daNDA- | viSayavibhAjaketizabdasAmarthyAt vibhaktivipariNAmena 'AdAya 60 daNDi, evaM-yaSTAyaSTi, muSTAmuSTi; asyasi / tatreti teneti pravRttaM yuddhaM, prahRtya pravRttaM yuddham' iti samAsArthapratItikaram , ca kim ? kezAMzca kezAMzca gRhItvA kRtaM yuddham, mukhaM ca ata eva na sati saptamI, kintu viSayasaptamI-'yuddhaviSaye iti mukhaM ca prahala kRtaM yuddham / bhAdAyeti prahatyeti ca kim ? | manamAmile ra kezeSu ca kezeSu ca sthitvA kRtaM yuddha gRhakokilAbhyAm , nayA niSpannaM sUtrArthamAha-tatreti saptamyantaM nAmetyAdinA, 25 daNDaizca daNDaizvAgatya kRtaM yuddhametAbhyAm / mitha iti kriyA- | AdAnakriyAdhikaraNaM saptamyantaM nAma 'mitha AdAya-gRhItvA 65 vyatihAraH kim ? kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA kRtaM yuddhamanena / kRtaM yuddham' iti kriyAvyatihAre dyotye samAnarUpeNa nAnAsarUpeNeti kim ? haste ca pAde ca gRhItvA kRtaM yuddham / 'nyapadArthe samasyate, so'vyayIbhAvaH; prahArasAdhanaM tRtIyAntaM yuddha iti kim ? hasta ca haste ca gRhItvA kRtaM sakhyam / nAma 'mithaH prahRtya kRtaM yuddham iti kriyAvyatihAre yotse yuddha iti viSayanirdezAt yuddhopAdhikAyAmanyasyAmapi samAnarUpeNa nAmnA'nyapadArthe samasyate, so'vyayIbhAva iti 30 kriyAyAM bhavati-bAhubAhavi vyAsajetAmiti / adhyayIbhAva ca pRthageya lakSyasaMskArakaM mahAvAkyamiti bhaavH| 70 pradezAH-"amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" [3. 2. 2.] kecidiha 'yuddha' iti padaM nAdhIyate, itizabdavalAca ityAdayaH // 26 // / yuddharUpaviSayavizeSa manyante / "tatra tenedamiti sarUpe0" [2. za0 ma0 nyAsAnusandhAnamtatrAdAyetyAdi / / 2. 28.] iti pANinIyasUtre 'AdAya, prahRtya' iti padadvayaM 'nAma nAnA'nyAthai samasyate' iti padAni pUrvasUtrato'nuvartante, | nopAdIyate, itizabdavalAca tallAbho varNyate, tanmate ca 35 tatra 'nAma' ityetad vizeSayituM tatrAdAya mithastana prahatyeti' ! kvacit tathArthavivakSAbhAve'pi bhavati samAsaH yathA-"karNA-75 prathamAMzaH, 'nAnA' ityetad vizeSayitaM 'sarUpeNa' iti dvitI- | karNiprathitamayazaH" ityAdau "hastAhastimiSAt spRzan kucayAMzaH, 'anyAthai ityetad vizeSayituM 'yuddha' iti tRtIyAMzaH, | taTIm" ityAdau ca kevalaM parasparaM hastaprahAra eva vivakSito anuvartamAnabahuvrIhisaMjJAM nivala saMjJAntaravidhAnArtham 'avyayI- na tu yuddhamiti, tadapi bhinnaviSayatayodAhArya bhavati; svamate bhAvaH' ityaMzaH, iti mUlAMzaghaTanA, tatra prathamAMze vAkyadvayam tu bahalagrahaNenaivedazaprayogANA saMgrahaH /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 26 ] kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | nanu saMjJA saMjJAntarabAdhikA na* iti nyAyAd bahubrIhi saMjJApyastu naivam - "saMkhyA samAhAre dviguzva0 " [3. 1. 99. ] ityatra cakAragrahaNAd dvitIyA saMjJA na bhavati / nanu yuddha kriyAyAmevArya samAsaH, sa cAnyapadArtha iti " ekArthaM cA0 " 5 [ 3.1.22. ] iti bahuvrIhiNaiva sidhyatIti kiM saMjJAntareNa ijantazca 'paramadaNDAdaNDa' iti padAntareNa samAsavyudAsArthaM tiSThadgvAdiSu paThanIyaH, tasya cAvyayatvamiti kimanena; na cAnyapadArthasya prathamAntatvAt kathaM tena samAsa iti vAcyam, saptamyantamudAhRtya tRtIyAntamudAharati-- daNDaizca daNDaizca 'kezAnAM ca kezAnAM cAnyonyasya grahaNaM yasmin yuddhe' iti mithaH prahRtya kRtaM yuddhamiti vigrahaH, 'daNDAdaNDi ' 10 viprahAt, dvitIyAdigrahaNaM vA bahuvrIhividhAnasUtre na vidhAsyAma iti ca samAsaH, prAgvad ic dIrgha AkAraca vijJeyaH, atiiti cet ? ucyate - ekazeSavAghanArthamidam, tathAhi - kezeSu dizati - evamiti - daNDAdaNDivad anyAnyapyudAharaNAni jJeyA- 50 nca kezeSu ca gRhItvA kRtaM yuddhaM, daNDaizva daNDaizca prahRtya kRtaM nItyarthaH, tAni kAnItyAha- yaSTrAyaSTi, muSTAmuSTi, asyasi, yuddhamityatra grahaNapraharaNayoH saha vivakSitatvAdekazeSa prAptau vacana iti samAsA ime, eSAM vigrahavAkyAnImAni yaSTibhizca yaSTisAmarthyAt samUhAnyAthAnupapattyA samUhaviSayayA'nyA'vyayI | bhizca mithaH prahRtya kRtaM yuddham, muSTibhizca muSTibhizca midhaH prahRtya 15 bhAvasaMjJayA'navakAzayA bAdhyate, pUrvega tu bahuvrIhAvekazeSo kRtaM yuddham, asibhizcAtibhizca mithaH prahRtya kRtaM yuddhamiti, bAdhituM na zakyate tasyAnyatra sAvakAzatvAd vRkSA itivaditi antime kharAditvAd dIrghAkArau na bhavataH, zeSaM prAgvaditi / | 55 laghunyAsakAraH / atha padaprayojana varNanAvasara iti pRcchati tatreti teneti ca kimiti saptamyanta- tRtIyAntagrahaNAbhAve'pi kezAkezi prabhRtayaH prayogAH setsyantyeveti zaGkiturAzayaH, pratyudAharaNeno tarayati - kezAMzca kezAMzcetyAdinAzradhikaraNavivakSA karaNavivakSA vA, kintu karmavivakSA, tatra samAso mA prasAGgIditi tatreti 60 teneti cAvazyakamityarthaH, punaH pRcchati-AdAyeti prahRtyeti ca kimiti - ayamAzayaH praznasya - 'yuddhe' ityuktatvAdeva grahaNapraharaNayorlabdhatvAt tadupAdAnamanarthakamiti, pratyudAharaNamukhenotarayati - kezeSu ca kezeSu ca sthitvetyAdi - ayamAzayaHnAvazyaM keza daNDAdirprahaNa-prahAraviSaya eva, api tu sthAnA- 85 SS-gamanAdiviSayo'pi bhavitumaItIti tatra samAsAdyapravRttyarthamAdAya-prahRtyetipadayorupAdAnamAvazyakamiti / punaH pRcchatiyotanArtha 'mithaH' iti padopAdAnaM kimarthamiti_praznAzayaH, mitha iti kriyAvyatihAraH kimiti - kriyAvyatihArapratyudAharaNenottarayati - kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA kRtaM 70 yuddhamaneneti - ayamAzayaH -- ekaH sakezaH, anyo'keza iti na mithobhAvaH, yuddhaM vartate, atrApi samAso mA prasAGkSIditi mithograhaNamAvazyakamiti / punaH pRcchati-sarUpeNeti kimiti, pratyudAharaNavidhayottarayati-haste ca pAde cetyAdi- 'sarUpeNa' ityasyAgrahaNe'trAsamAna rUpeNApi nAmnA samAsaH prasajyeta tadvA- 75 raNArthaM 'sarUpeNa' ityasyAvazyakatvamityarthaH yadA ca hastathya pAdazceti kRtvA "prANitUryAGgANAm" [ 3. 1. 137.] tena tanmate 'bAhUbAhravi' ityeva syAt, na tu 'bAhAbAhavi' iti, tathAhi-"tanna tenedamiti sarUpe" [ pA0 1.2.28.] iti sUtravyAkhyAnAvasare bhASye- 'anyapadArthe sAmAnyasUtreNaiva ityekatve hastapAde ca 2 mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti bahuvrIhisamAse sati rUpasiddhau viziSya samAsavidhAnaM vyartham' / tadA 'hastapAdAhastapAdi' iti bhavati / punaH pRcchati - yuddhe 9 siddhahemacandra0 athodAharaNAvasara iti savigrahamudAharati- kezeSu ca kezeSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM kezAkezi, 20 iti - vigrahavAkye 'kezeSu' ityatra vaiSayikAdhikaraNe saptamI, "aikArthye" [ 3. 2. 28. ] iti syAderlupi 'kezakeza' iti samAsAt "ij yuddhe" [ 7. 3, 74.] samAsAnte ici sati "icyakhare dIrgha Aca" [ 3. 2. 72. ] iti prathama kezazabdasyAkArasya dIrgha AkAre vA " avarNavarNasya " [ 7.4.68.] iti 25 dvitIyakezazabdasyAkAralope ca 'kezAkezi' iti samAsarUpanAmna utpannAyAH seH "anato lup" [ 3. 2. 6.] iti lupi-- 'kezAkezi' iti siddham / atidizati - evamiti - kezAkezivad udAharaNAntaramapi jJeyam, kiM tadityAha-kacAkaci, iti samAso'yam, kaceSu 30 ca kaceSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti vigrahaH, zeSaM kezAkezivadavaseyam evam bAhubAhaviH iti samAsro'yam, bAhvoca bAhvozca mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti vigrahaH, prAgavadici "akhayambhuvo'v" [ 7. 4. 70. ] ityavAdeze pUrvasya dIrghe ca 'bAhuvAhavi' iti, AkAre tu 'bAhAbAhavi' iti / 35 pANinIyatantre tu nAtvaM vidhIyate kintu pUrvasya dIrghatvameva 65 iti zaGkAyAm 'ekazeSapratiSedhArthaM pUrvadIrghArthaM ca' ityevaM samA- 40 hitam, tatra ca yadyapi sUtre pUrvapadasya dIrgho noktastathApi 'iti' - zabdabalAt so'pi labhya iti nAgezaM Aha; kecit tu 'tenaA' iti padacchedaM kRtvA pUrvapadasyAtvaM vidhIyata iti kathayanti; tat tu sUtrAntareNa dIrghasya siddhyaitatsUtrapratyAkhyAnaparabhASyaviruddhamiti na sahante pare, phalaikye pratyAkhyAnasaGgatirna phalabhede 45 iti siddhAntAditi /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1, sU. 27] PAAAAom aanawarwww rrrrr...mmmmmmmmmm. :: : iti kimiti, uttarayati-haste ca haste cetyAdi-anna | vigrahavAkyAnImAni-lohitA gaGgA yatra saH, tUSNIyogAt-40 sakhyArtha parasparahastagrahaNena kriyAvyatihAre'pi yuddhAbhAvAt , tUSNIM gaGgA yatra saH, zanairyogAt zanairgakA yatra saH, iti / samAso neSyate, so'pi mA prasAGkSIditi 'yuddha' ityAvazyakam / nanu rUDhizabdArthanirUpikAyAM saMjJAyAM samAsasthale yaugikArtha'yuddhe' iti viSayasaptamI, tena yuddhaviSayAyAM yuddhabhinnAyAmapi pratItivighaTanAd yogArthapratyAyakavigrahavAkyaracanA nocitA, 5 kriyAyAM bhavati, tadAha-bAhUbAhavi vyAsajetAmiti- ata eva tatra tatra tAntrikairvAkyena saMjJAnabagamAd nityasamAbAhozca 2 mitho gRhItvA vyAsaGgaH kRta iti vigrahaH, kriyAvyati- | so'yamityucyate, 'avigraho nityasamAso'svapadavigraho vA' iti 45 hAre AtmanepadaM, hAstanyA AtAm, vyAsaGgaM kRtavantAvityarthaH, siddhAnto'pi jayate. tathA cAtra kathaM khapadavigraho darzita iti mAghakaviprayogo'yam , pUrNa parva cedam | cet ? ucyate-bahulAdhikArAdevAtra vA samAsaH, tena pakSe roSAvezAdAbhimukhyena kauncit , pANigrAhaM rNhsaavopyaantau| vigrahavAkyamapi bhavati; evaM cAvyayIbhAvAbhAve'pi bahuvrIhirna 10 hitvA hetImallavanmuSTidhAtainantau bAhUbAhantri vyAsajetAm // " bhavati, saMjJAyAmeva nadIvAcakasya samAsa iti svIkArAt, [zi0 sarga-18, zye. 12 ] iti, zizupAlavadhakAvye bahuvrIhiNA ca saMjJAnavagateH; yatra cotsargazAstrasya pravRttirabhimatA 50 zizupAlayuddhaprasaGge bhaTayorvarNanamidam , atra ca kriyAnyatihAro- bhavati tatra vikalpArtha vAgrahaNaM karotyAcAryaH, yathA-"dvitri'styeva, yuddhaviSayatvaM ca spaSTamiti vyAsanAcaraNe'pi samAsAdiH | catuSpUraNAgrAdayaH" [ 3. 1. 56.} iti sUtre "samai'ze'rdha prayuktaH / asyAvyayIbhAvasaMjJA vidhIyate, tasya kiM phalamityAha- navA" [ 3. 1. 54. ] iti sUtrAdvAgrahaNamanuvartya pakSe SaSThI15 avyayIbhAvapradezAH ityAdinA-pradezaH prayojanasthAnaM. ! samAsaH sAdhitaH, etacca tatraiva vRttI spaSTama, evaM ca bahalAdhisaMjJayA hi saMjJinaH pradizyante-uccAryante'treti kRtveti // kAre'pi na sarvatrotsargazAstrapravRttiH pAkSikIti vibhaavym| 55 3. 1. 26. // atheha vahucIhisaMjJApi kasmAnna bhavati, nahi saMjJAnAM bAdhya vAdhakabhAvo'sti, ekatrAnekasyA api saMjJAyA darzanAt , ata nadIbhirnAnni / 3 / 1 / 27 // evaM maryate-*saMjJA na saMjJAntaravAdhikA* iti; na ca bahuvrIhita0pra0-nadIvAcibhirnAmabhirnAma samasyate, nAmni- | saMjJAyAM kac prApnotIti vAcyam , niyatarUpA hi saMjJA bhava20 saMjJAyAmanyapadArthe, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / tItyakajantaiva seti kac na bhaviSyati; atra kecit-bahulA-60 unmattA gaGgA yatra sa-unmattagaGgaM dezaH, evaM-lohitagaGgam , dhikArAd bahuvrIhisaMjJA na bhaviSyatIti / vastutastu-iha tUSNIMgaGgam, zanaigaGgam, imAni dezanAmAni / nadIbhiriti samAsaprakaraNe vizeSasaMjJA vizeSasaMjJAntarasya bAdhikA bhavati, ata bahuvacananirdezAt tadvizeSANAM svarUpasya ca grahaNam / | eva vizeSasaMjJAntarasamAvezArtha tatra tatra cakAro dIyate, yathAnAmnIti kim / zIghrago dezaH / bhanyapadArtha ityeva-kRSNA "vizeSaNaM vizeSyeNakArtha karmadhArayazca" [3.1.96.), cAsau gheNNA ca-kRSNaveNNA, evaM zuSkatApI // 27 // "saMkhyA samAhAre dvigubdhAH" [3. 1. 99] ityaadii| 65 - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nadIbhirityAdi / imAni dezanAmAnIti nAmaviSayatAmeSAM darzayati / 'nAma, nAmnA, samAsaH, avyayIbhAvaH' iti pUrvato'nuvartante, | sUtrANAM sUcakatvena laghIyastvasyAvazyakatve'pi bahuvacanena yo tatra 'nAma' iti prathamAntaM yathAsthitameva sUtrArthe'nveti, 'nAnA' nirdezaH sa nocita ityAzaGkAyAmAha-nadIbhirityAdi, ayamAiti tRtIyAntaM ca 'nadIbhiH' iti bahavacanAntavizeSyapadasAnni zayaH- bahuvacanamarthaprAdhAnyavivakSArtham, arthaprAdhAnye ca nadI. 30 dhyAd bahuvacanAntatvena vipariNamate, tathA ca yaH sUtrArtho zabdavAcyArthAnAM bahutvAd bahuvacanamupapannam , tatrArthe vyAka-70 niSpannastamAha-nadIvAcibhirityAdinA / atha savigrahamudA- raNakAryAsambhavAdanvayAnupapattyA nadIpadasya nadIvAcakazabdaharati-unmattA gaGgA yatra sa iti vigrahaH, unmattagaGgam sAmAnye lakSaNA, tatazca gaGgA-yamunAdinadIvizeSANA nadIiti samAsaH, "parataH strI puMcat." [3. 2. 49.] iti zabdasya va grahaNa sidhyati, 'svarUpasya ca grahaNam' iti puMvaddhAve "dvandvaikatvAvyayIbhAvau" iti liGgAnuzAsanavacanAta kathanenottarasatre 'paJcanadama' ityatra svarUpagrahaNama 35 klIbatve "klIbe" {2. 4.95.1 iti hrakhatve syAdeH "zrama- | ca zrotasvinI-nimnagA-sindhuprabhRtInAM ca na prahaNam / punaH75 vyayIbhAva." [ 3. 2. 2. ? ityamAdeze-unmattagaGgamiti, dezaH pRcchati-nAnIti kimiti pratyudAharaNamukhenottarayatiiti saMjJAviSayaH / atidizati-evamiti-unmattagaGgavad zIghragaGgo dezaH iti- zIghrA gaGgA yatra sa iti kirahaH, anyAnyapyudAharaNAni leyAni, tAni kAnItyAha-lohita- nAmatvAbhAvAdatra nAnena samAsaH, kintu "ekArtha cA0" { 3. gaGgam , tUSNIMgaGgam, zanairgaGgam , iti-ime samAsAH, i 1. 22.] iti sAmAnyastreNa bahuvrIhiH, pUrvasya puMvadbhAvaH,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 28] klikaalsrvjnyshriihemcndrsuuribhgvtprnniite| 67 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmitinue "gozcA." [2. 4. 96] ityante hrakhazca, nAnIti grahaNA- nanu samAhAre "saMkhyA samAhAre dvigu0" [3- 1. 99. ] 40 bhAve'nena samAsaH prasajyeta, sati tasmin klIbatvaM syAdarambhA- ! ityanena samAso vidhAsyata eva, kimanena samAsavidhAne prayojanavazca prasajyetetyarthaH / 'anyapadArthe' ityasya vyAvartya darzayitu- | mityata Aha-atrAvyayIbhAvatve ityAdinA, atra nirukto mavatArayati- anyapadArtha ityeveti, savigrahaM byAvartyamAha- | dAharaNeSu, avyayIbhAvatve prakRtasUtreNa samAsasyAvyayIbhAva5 kRSNA cAso veNNA ceti vigrahaH, kRSNaveNNA iti / saMjJAyAM satyAm, samAsAntaH "saMkhyAyA nadI-godAvarIsamAsaH, atra saMjJAsattve'pi nAnyapadArthavRttiH, kintu svArtha- bhyAm" [7, 3. 91.] iti samAsAnto't, ca punaH, 45 paratvameveti nAnena samAsaH, kintu "vizeSaNaM0" [3. 1. ambhAvaH "amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" [3. 2. 2.] 96.] ityanena karmadhArayasamAsaH, 'anyapadArthe' ityasyAbhAve'- iti syAdivibhakteH 'am' ityAdezazca, siddho bhavati avya prApyanena samAsaH prasajyeta. tathA sati krIvatvaM syAdarambhAvazca yIbhAvasaMjJAvirahe kenApyaprAptaH prakRtasUtreNAvyayIbhAvasaMjJAyAM 10 prasajyetetyarthaH, atidizati-evamiti, zuSkatApI samA- nirdiSTasUtreNopapanno bhavati / ayamAzayaH-"saMkhyA samAhAre so'yam, zuSkA cAsau tApI ceti vigrahaH, zeSa zIghragaGgA- dvigu0 [3. 1. 99.] iti sUtreNa samAse dvigusaMjJA syAt, 50 vajJeyamiti // 3.1.27 // prakRtasUtreNa samAse tvavyayIbhAvasaMjJA syAt , tatra 'dviyamunama, saMkhyA samAhAre / 3 / 1 / 28 // triyamunam' ityatra dvigusaMjJAyAM puMvadbhAvasya samAnatve'pi "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22.] iti lIH prasajyeta, pAtrAdita0 pra0-anyapadArtha iti nivRttam / saMkhyAvAci nAma | pAThAbhyupagamena DyabhAve'pi, yadyapi dvigau samAhAratvAt , avya15 nadIvAcibhirnAmabhiH saha samasyate, samAhAre gamyamAne, sa | yIbhAve cAvyayIbhAvatvAt klIbatvena dvigau "ataH syamo'm" 55 ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / dvayoryamunayoH samA [1.4.57.] iti syamoramAdeze, avyayIbhAve ca "amahAro-dviyamunam, evaM-triyamunam, paJcanadam , saptagodAvaram / vyayIbhAva."[3.2.2.] iti syamoramAdeze ca samAnatAsti, annAvyayIbhAvatve samAsAnto'mbhAvazca siddho bhavati / tathApi tRtIyAdiSu vizeSaH, dvigau sati 'dviyamunena, dviyamunAya' samAhAra iti kim ? ekA nadI-ekanadI, dvIrAvatIko deshH| ityAdi syAt, iSyate cApaJcamIsthale 'dviyamunam' ityeva, 30 dvigubAdhanAtha vacanam / anye tu 'pUrvapadaprAdhAnye'vyayI taccAnyayIbhAvasaMjJAmantareNa na sidhyati, avyayIbhAvasaMjJAyAM tu 60 bhAvaH-nodAvarINAM saptatvaM saptagodAvaram, samAhAre tu | sarvasyAdeH paJcamIvarjitAyAH "amavyayIbhAva."3.2.2.] dvigureva' ityAhuH; saptAnAM godAvarINAM samAhAraH-saptagodA ityamAdezo bhavati; evam-'paJcanadam , saptagodAvaram' ityatra ca vari, dvigodAvari, ityAdi // 28 // dvigusaMjJAyAM 'paJcanadi, saptagodAvari' iti zabdasvarUpaM syAt,klIbe za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMkhyetyAdi / samAhAre ca vividhAni rUpANi zrayet , iSyate ca 'paJcanadam , saptagodAva25 yadyapi padArthadvayasamUharUpo'nyo'rtha eva pradhAna tathApyubhayapadA- ram | ram' iti sarvatra syAdI, tacAvyayIbhAvamantareNa na sidhyeta.65 yotiriktasyArthasyAbhAnAdanyArthatvAbhAva iti bhaNanAda 'anyAthai avyayIbhAvasaMjJAyAM tu "saMkhyAyA nadI-godAvarIbhyAm' [7.3. iti nivartate, etadAha-anyAthai iti nivRttamiti-tatphalaM | 91.] iti samAsAnte'ti "avarNevarNasya" [5.4.68.] cAgre vakSyati / 'nAma, nAnA, samAsaH, avyayIbhAvaH' ityanu- itIkAralope "amavyayIbhAva." [3. 2. 2.1 iti syAderavartante, tatra 'saMkhyA' iti prathamAntaM prathamAntena 'nAma' itya mAdeze uktarUpaM sidhyatIti / 30 nena, 'nadIbhiH' iti tRtIyAntaM 'nAnA' iti tRtIyAntena atha padakRtyaM pRcchati-samAhAra iti kimiti, pratyudA-70 cAnveti, tathA ca yaH sUtrArthaH sampannastamAha-saMkhyAvAci | haraNamukhenottarayati-ekA nadI iti vigrahaH, ekanadI iti naametyaadinaa| | "pUrvakAlaika." [ 3. 1. 97.] iti samAsaH, tasya ca __ atha savigrahamudAharati-dvayoryamunayoH samAhAra iti tatpuruSasaMjJA karmadhArayasaMjJA ca, dvIrAvatIko deza iti-atra vigrahaH, dviyamunam iti samAsaH, atidizati-evamiti, dve irAvatyau yatra sa iti "ekArtha cA." [ 3. 1. 22.] iti 35 triyamunam , samAso'yaM, vigrahastu-tiruNAM yamunAnAM samA- bahuvrIhI "nityaditaH" [ 7. 3. 117.] iti samAsAnte 75 hAra iti, kvacit 'trigaGgam' iti pAThaH, paJcanadam, kaci 'dvIrAvatIkaH' iti samAsasvarUpam , ayamanyapadArthapradhAnasamAso'yam , vigrahastu-paJcAnA nadInAM samAhAra iti, sapta- / bahuvrIhiriti pradarzanAya 'dezaH' iti samAsavizeSyam / atrAyagodAvaram, samAso'yam , vigrahastu-saptAnAM godAvarINAM | mAzayaH-'samAhAre' ityasyAbhAve vizeSavihitatvAt paramapi samAhAra iti / / tatpuruSaM prabAdhyAnenAvyayIbhAve "saMkhyAyA nadI-godAvarIbhyAma"
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 29] ...7:3. 91.] iti nityamati samAsAnte klIvatvena 'ekanadam' | samAhiyamANArthaH samAhAraH, tatra pUrva dvizabdArthaprakrame 'ke dve ?' ityaniSTamApadyate, evamanyapadArthe paratvAdu bahuvrIhiM prabAdhyAnenA- ityAkAnAyAM yadA 'yamune' ityucyate tadottarapadArthasya vizeSavyayIbhAve klIbatvAd hasvatve ca 'dvaurAvati dezaH' iti cAniSTa- | NatvaM, vizeSyatvaM pUrvapadArthasya; athavA vRttiviSaye yAdayaH mApayeteti / saMkhyAnamAtre vartante, iti yamunayoIitvamityarthe dviyamunazabdo 5 , nanu samAhAre "sakhyA samAhAre dvigu0" [3.1.99.]| vartata iti bhavatyeva pUrvapadArthaprAdhAnyam" iti| 45 ityanena samAsasya vidhAsyamAnatvAd viphalo'yaM yoga ityAzaGkA- darzitamatAntaraviSaye pUrvoktamate 'pUrvapadArtha' iti nivezya yAmAha-dviguvAdhanArtha vacanamiti-etatsUtrAbhAve 'paJcAnAM | samAhArArtha cAnivezyAvyayIbhAvaH, yadAha-"saMkhyA vaMzyaizca nadInAM samAhAraH' ityatra "saMkhyA samAhAre dvigu0" [3. 1. | pUrvArthe' iti sUtram ; kaiyaTamate ca karmasAdhanasamAhArArthamA: 99.] ityanena samAse dvigusaMjJA syAt , tasya ca samAhAraviSa- pritya 'pUrvapadArtheiti cAnivezyaiva pUrvapadArthe'vyayIbhAva iti 10 yakasya klIbatvAd haskhatve 'paJcanadi' iti syAt, etatsUtrasadbhAve | darzitamaH athobhayamate'pi bhAvasAdhanasamAhArAtheM dvigurbhavatI-50 tu "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / " iti paramapi tyAha-samAhAre ta dvigarevetyAriti. tatra saptAnAM dviguM vizeSavihitatvAt pravAdhyAnenAvyayIbhAve prAguktarItyA | | godAvarINAM samAhAraH iti vigrahavAkyaM, saptagodAvari 'paJcanadam' iti sidhyati, tadeva ceSyata iti / iti samAsaH; evaM-dvigodAvari iti samAsaH, dUyorgodAvaryoH matAntaramAha-anye tu-pUrvapadArthaprAdhAnye'vyayI- | samAhAra iti tasya vigrahaH / svamate tvatra 'saptagodAvaram , 15 bhAvaH iti-anAyamAzayaH---iha kazcit samAsaH pUrvapadArtha- dvigodAvarama' ityeva syAt , 'samAhAre iti bhaNanAt , evam 55 pradhAnaH, kazciduttarapadArthapradhAnaH, kazcidanyapadArthapradhAnaH, kazci- "A dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye vartate" ityasya "jAti-tadanyadubhayapadArthapradhAnaH; tatra pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, uttara- pravRttinimittakAnAM zabdAnAM madhye jAtipravRttinimittakasyaiva vizepadArthapradhAnastatpuruSaH, anyapadArthapradhAno yahuvrIhiH, ubhaya- | vyavAcakatvam" ityasya ca paripAlanaM bhavati / / 3. 1. 28. // padArthapradhAno bahuvrIhiH; ayaM prAyovAda iti sUktapUrvameva, ayApi 20 kecana pUrvapadArthapradhAna evAvyayIbhAva ityabhimanyante nanvevaM / vaMzyena pUrvothe / 3 / 1 / 29 // . : :sati tanmate 'saptagodAvaram' ityAdAvavyayIbhAvasamAse kathaM ta0pra0-vidyayA janmanA vA prANinAmekalakSaNasaMtAno 60 pUrvapadArthapradhAnatvamityAha-godAvarINAM saptatvaM-sapta- vaMzaH, tatra bhavo vaMzyaH, sa ihAdyaH kAraNapuruSo gRhyate, godAvaramiti-yadyapi "A dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye" iti / tadvAcinA nAnA saMkhyAvAci nAma samasyate, pUrvasya padasyAsiddhAntAt saptazabdaH saptatvasaMkhyAviziSTe vartate tathApi te 'bhidheye'vyayIbhAvazca samAso bhavati / eko munivaMzyo 25 niraktasiddhAntasya prAyikatvaM manvAnA godAvarINAM sapta- vyAkaraNasya-ekamuni vyAkaraNasya, evaM-dvimuni vyAkaraNasya, / saptatvamiti saMkhyAvRttitvamAsthAya pUrvapadArthasya prAdhAnyaM samartha- trimuni vyAkaraNasya / yadA tu vidyayA tadvatAmamedavivakSA65 yante; yadvA saptazabdasya saMkhyeyavRttitve'pi 'sapta godAvaryaH- tadaikamuni vyAkaraNa, dvimuni vyAkaraNamityAdi sAmAnAdhisaptagodAvaram' ityavyayIbhAvaH, atra pUrva saptazabdArthaprakrame 'ke karaNyaM bhavati; sapta kAzayo vaMzyA rAjasya-saptakAzi sapta?' ityAkAdvAyAM yadA 'godAvaryaH' ityacyate tadottarapadArthasya | rAjasya, evaM-trikozalaM rAjyasya, ekaviMzatibhAradvAja koza30 vizeSaNatvaM pUrvapadArthasya ca vizeSyatvamiti bhavati pUrvapadArthasya | lasya / pUrvArtha iti kim ? dvau munI vaMzyAvasya-dvimuni, prAdhAnyam / athavA 'sapta godAvaryaH' iti vAkye saptArthasya | dvimunikaM vyAkaraNam, dvisuniraagtH| anyapadArthe bahuvrI-70 vizeSaNatve'pIha vRttau yathA-'paJca parimANameSAM-paJcakAH zakunayaH, hireva / anye tu pUrvArtha iti vizeSaM necchanti, tanmate-eka trikAH zAlakAyanAH' iti paJcatvaparaH paJcazabdaH, tritvaparazca | zrAsau munizceti karmadhArayaprasajhe dvau munI samAhRtAviti trizabdaH, tadvat saptatve saptazabdaH, tasya vizeSaNatvamuttarapadArtha | dviguprasaGge, eko munivaMzyo'syeti bahuvrIhiprasaGge cAvyayI35 iti bhavati pUrvapadArthasya prAdhAnyamityapi samarthanaprakAraH / bhAva eva samAso bhavati // 29 // asmin viSaye kaiyaTa:-"nanu dviyamunamityAdimUlodAharaNe'pi / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vaMzyenetyAdi 176 pUrvapadArthaprAdhAnyaM nAsti, samAhAro patra samAsArthaH sa ca yadi | vaMzyazabdaM vyutpAdayituM vaMzapadArthamAha-vidyayA janmanA samAharaNaM samAhAra iti bhAvarUpastadA'nyapadArthaprAdhAnyam, / vetyAdi-vidyAsambandhasya janmasambandhApekSayA prAdhAnyaM bodhayituM atha samAhiyate iti samAhAraH, tathApi dve yamune samAhRte dviya- 'vidyayA' iti prAthamyenopanyAsaH, tatra vidyayA sambandha upa40 munamiti pUrvapadArtha viziSTa uttarapadArthaH prdhaanm| naiSa doSaH-- | dezyopadezakabhAvalakSaNo'dhyApyAdhyApakabhAvalakSaNo vA, janmanA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 29 ] kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte ] ca sambandho janyajanakabhAvalakSaNaH, prANinAM jIvAnAm, pANini- kAtyAyanapravartitatvavivakSAyAM 'dvimuni' iti pANini - 40 ekalakSaNaH ekasvabhAvaH, saMtAnaH prabandhaH parampareti / kAtyAyana- pataJjalipravartitatvavivakSAyAM 'trimuni' iti codAharayAvat, santAninAmekalakSaNatvAt saMtAno'pyekalakSaNo bhavati Nam uktodAharaNatraye pUrvapadArthaprAdhAnyAd yathAkramamutpannAnAM tatra vidyayaikalakSaNaH-'vaiyAkaraNavaMzaH, adhyApakavaMzaH' ityAdi- 'si, au, jas' vibhaktInAm " anato lup" [ 3.2.6.] 5 tattacchAstrAdilakSaNaH, janmanA ca tattadgotrAdirUpaH tathA ca iti sUtreNa lub bhavati / nanu yadi pUrvapadArtha evAyaM samAsastarhi vidyAviSaye gurUpamparA calati, janmaviSaye ca pitRparamparA, katham 'ekamuni vyAkaraNaM, dvimuni vyAkaraNam' iti vyAka- 46 ApastambasaMhitAyAM guruparamparAyAH zreSThatvamitthaM pratipAditam - raNe vRttiH ?, atrAha - yadA tu vidyayetyAdi - tu iti vizeSa"yasmAd dharmAnAcinoti sa AcAryaH, guruparamparA, tasmai na pradarzanArtham yadA prakArAntarasambhavadyotane, vidyayA duhyet kadAcana, sa hi vidyopadezatastaM janayati yacchetuM vyAkaraNAkhyayA, tadvatAM vidyAvatAM hemacandrasUriprabhRtInAm, 10 janma, mAtApitarau tu zarIrameva janayataH" iti manurapi abhedavivakSA yaH sa eko muniH sa evaM vyAkaraNamityatizayena "utpAdaka- brahmadAtrorgarIyAn brahmadaH pitA / " iti, brahma-vedaH, vidyayA yogaM tasyAkhyAtumabhedavivakSA, yadA yadi kriyate, na tu 50 sa copalakSaNaM sarvavidyAnAm / vaMza iti "Tuvam udriraNe" ato 'asyedam' iti bhedavivakSA, tadA bhavati kiM bhavatItyAhavamyate janyate'neneti "vA-dA-vami0 " [ uNA0 528. ekamuni vyAkaraNaM, dvimuni vyAkaraNamityAdItiiti se - vaMza iti / tatra bhavo vaMzya iti-vaMze bhava iti 15 "digAdidehAMzAd yaH" [ 6. 3. 124. ] iti ye vaMzya iti / nanu pAzcAtyo'pi vaMze bhavatIti so'pi vaMzya ityucyata iti kazcinmanyeteti tadapAkaraNAya paryAyAntareNAha sa ihAdyaH kAraNa puruSo gRhyate iti - saH - prakRtavaMzyazabdena pratipAdyaH, iha-prakRtasUtre, kAraNapuruSaH - prathamapravartakamunyAdireva, gRhyate 20 grahaNaviSayo bhavati / nanu vaMze bhavA iti vyutpattyA sarve'pi pAThakAH kArakAzca kathaM na labhyante, Adya eva kathaM gRhyate ? ucyate -*gauNa-mukhyayormukhye kArya sampratyayaH iti mukhyatayAdyapravartaka eva gRhyate, yadvA vaMzyazabdasya tatra prasiddhiH, ata evAcAryeNa khopajJAbhidhAnacintAmaNivRttau vaMzyazabde "vaMze 25 sAdhurbhavo vA" iti vyutpattiH pradarzitA / pUrvArthe ityasya 'pUrvasya padasyArthaH pUrvArthaMstasmin' ityarthaH, pUrvato'nuvartamAnapadaiH sampannaM sUtrArthamAha-tadvAcinetyAdinA / SaSTyA bhedanibandhanatvAdabhede prathamayA sAmAnAdhikaraNyaM bhavatItyarthaH, abhedavivakSAyAmapi pUrvapadArthasya prAdhAnyasattve'nenaiva samAsaH, kevalaM vizeSaNavizeSyayoH samAnavibhaktikatvamityetA- 55 vAneva vizeSaH / 6.9.. atha janmanA vaMzyamudAharati- sapta kAzayo vaMzyAH iti vigrahaH, rAjyasyeti kAraNasambandhe SaSThI, saptakAzi iti samAsaH atra kAze rAjJo'patyAnIti "dunAdi 0 " [ 6. 1. 118. ] iti vyaH, tasya " bahuSva striyAm" [ 6.1.60 124 . ] iti bahutve lupi - 'kAzayaH' iti, apatyArthapratyayasya lope sati prakRtimAtramapatyArthavAci bhavati, rAjyasya janakA sapta kAzinRpatanayA ityarthaH yadyapi rAjyena saha kAzInAM na janyajanakabhAvalakSaNo janmasambandhaH, na vA vidyAsambandhaH, tathApi rAjyapratiSThApakA eva rAjyasya janakA iti yasmin rAjye 65 sapta kAzayaH pratiSThApakAstad rAjyaM saptakAzi bhavati, rAjyasya ca saptakAzi bhavati, bhedAbhedAvalambanAt / atidizati muni - | adhodAharaNAvasara iti savigrahamudAharati - eko vaizya iti vigrahavAkyam, munizabdo vidyAvaMzavAcIti sUca30 nAya 'vaMzya' ityuktam, AyaH - prathamaH, kAraNapuruSa ityarthaH, 'vyAkaraNasya' iti kAraNasambandhe SaSThI, ekamuni iti samAsaH, siddhahemazabdAnuzAsanavyAkaraNasyAdyapravartaka eka eva hemacandraprabhuH tenaiva vRttinyA sAdikaraNAt / pANinIyavyAkaraNasya dvAbhyAM munibhyAM prakArAntareNa tribhirmunibhiH pravarti 35 tvAdavidezo nodAharati- evaM dvimuni vyAkaraNasya, trimuni | vyAkaraNasyeti dvau munI - pANini - kAtyAyanau vaMzyAviti viprahaH, trayo munayaH - pANini - kAtyAyana - pataJjalayo vaMzyA iti vigrahaH, 'dvimuni, trimuni' iti ca samAsaH, 'vyAkaraNasya' iti kAraNasambandhe SaSThI, pANinIyavyAkaraNasya evamiti, trikozalaM samAso'yam, trayaH kozalA vaMzyA iti vigrahaH, kozalasya rAjJo'patyAnIti prAgvad jye tasya bahutve lupi 'kozalAH' iti, rAjyasya janakAstrayaH kozalanRpatanayA 70 ityarthaH / yadA tu kozalazabdaH kozalarAjya parastadA tu tasya sambandhitvamityAha - ekaviMzati bhAradvAjaM kozalasyetiekaviMzatirbharadvAjA vaMzyA iti vigrahaH, kozalarAjyasya janakAH pratiSThApakA ekaviMzatimitA bharadvAjavaMzyA iti tadarthaH, atra bharadvAjasya yuvApatyAnItyarthe'NU, bidAditvAdavi tu bahutve lup 75 syAdityeke; bharadvAjasya ime ityeva kArya "tasyedam" [ 6. 3.160] ityaNU, apatye tu vidAyano " yavanaH 0 " [ 6. 1. 126.] iti bahuSu lopaH syAt, yadyapyekaviMzatizabdasya vizeSalakSaNenaikatvaM tathApi pUrvapadArthasyaikaviMzatizabdavAcyasya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 30 ] awwar. mamaanwarPur ww--------- ------ - -.-........................... bahutvAd bhAradvAjA iti bahutvameva zabdazaktisvAbhAvyAditi pAre-madhye-'gre-'ntaH SaSThayA vA 40 laghunyAsakAraH; tattvabodhinIkArastvevamAha-"ekaviMzatirbharadvAjA / 3 / 1130 // vaMzyA iti vigrahaH" / nanu bharadvAjAd vidAdyo "yozca" ta0pra0-pAreprabhRtIni nAmAni SaSThayantena nAmnA saha [pA. sU. 2. 4. 64.] iti luk prApnoti, na ca vartipadAnAM | khArthopasarjanaikatvaviziSTArthAntaropasaMkramAllugabhAva iti kaiyaTokta | pUrvapadArthe vA samasyante'vyayIbhAvazca samAso bhavati, tatsaM | niyoge cAdyAnAM trayANAmekArAntatA nipAtyate / pAraM mAhartavyam , vRttipravezAt prAgeva prApnuvato'ntaraGgasya luko gaGgAyAH-pAregaGgam , pAresamudram / madhyaM gaGgAyAH-madhye-45 duvoratvAt , anyathA goNAM kulaM gargakulamiti na syAt / | gaGgam , madhyesamudram ; anaM vanasya-agravaNam , agrasenam / atrAhaH-bhASyakAraprayogAdeva lugabhAvo'tra bodhya iti / etacca | antargiraH-antargiram , antargiri / dAvacanAt pakSe SaSThI"tRtIyAsaptamyoH " [pA. sU. 2. 4. 84.] iti sUtre 10 zabdakaustubhe spaTam" iti / samAso'pi bhavati-gaGgAyAH pAraM-gaGgApAram, gaGgAmadhyam , vanAgram , giryantaH / Sadhyeti kim ? pAraM zobhanam // 30 // __ atha padakRtyaM pRcchati----pUrvArtha iti kimiti, pratyudAharaNamukhenottarayati-dvau munI vaMzyAvasya iti vigrahaH, za0 ma0 anusandhAnam-pAre0 ityAdi / pAra-madhyA- 50 dvimuni, dvimunikam iti samAsaH, vyAkaraNam iti samA- | 'grazabdAnAmedantatvaM nipAtyata iti vakSyati, tatazca kRtaidantanipA savizeSyam , atrAnyapadArthe "ekArthaMcAnekaM ca" [3.1.22.1 | tanAnAmeveha samAsa iti tAdRzAnAmeva nAmatvamiti bodhanAyAha15 iti bahuvrIhiH, vahuvrIhitvAJca "zeSAd vA" [7.3.175.7 pAreprabhRtIni nAmAnIti, vastutastu samAsasanniyoga evaidantatvaM iti vikalpena samAntaH kaca, pUrvArthagrahaNAbhAve'trApyanenAvyayI- nipAtyata iti samAsAt pUrva 'pAre' ityetAdRzarUpAbhAva iti 'pArabhAvaH prasajyeta, tathA sati sarvAsu vibhaktiSu "anato lu" / prabhRtIni nAmAni' ityevAvagantavyamiti pratibhAti / sUtrasthena 55 [ 3.2.6.] iti sarvasyAdilope dvimani' ityeva syAta / SaSThayA' ityanena "pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115.] iti bahuvrIhau tu vikalpena kac vividhAni ca rUpANi sidhyanti, | tadantavijJAnAt 'SaSThathamtena' ityartho bhavati, tatsanniyoge evaM-dvimuniH iti samAsaH, AgataH iti-atra grantha iti etatsamAsasaniyoge, na vAkye, nApi samAsAntare, AdyAnAM 20 gamyate, anyathA vazya iti vizeSaNaM na ghaTeta. dvau munI trayANAM 'pAra madhya aprai' iti trayANAm , ekArAntatA vaMzyAvasyeti vigrahaH, atrApi "ekArtha ca."[3.1.22.1 nipAtyate 'pAre-madhye-upre.' iti sUtrIyanirdezasAmodekArA-60 iti bahuvrIhiH, yasya dvau munI vaMzyo sa grantha Agata iti ntatA sAdhvI bhavatItyarthaH / yadi 'pAre madhye ane' iti phalitArthaH, vastutastvatra dvimunirAgama iti pATha AsIt , lekhaka saptamyantAni vijJAyaraMstadA 'gaGgAyAH pAraM- pAregaGgam , pramAdAt Agama ityasya sthAne Agata iti likhitamityanu- | pAresamudram , gaGgAyA madhyaM- madhyegaGgam , madhyesamudram , agraM mIyate, tathA sati na granthAdipadAdhyAhArAvazyateti, zeSaM prAgva vanasya-agravaNam , apresenam' ityAdAvasaptamyantena samAso davaseyam / nopapadyata; yadi vA ekArAntAni syAdyantapratirUpakANyavyayAni 65 matAntaramAha-anye tvityAdinA, yadyapi pANinIye | syuH, yathA--'madhye pade nivacane' iti, tadA'vyayamapi vibhaktyarthatantre "saMkhyA vaMzyena" [pA. 2. 1. 19.] iti sUtre pradhAnaM syAditi madhyAbhidhAnaM na syAt, iti pAra-madhyA'-pra'pUrvArthe' iti nocyate, tathApyavyayIbhAvasamAse prAyaH pUrvapadArtha zabdAnAmevedaM nipAtanaM vijnyaayte| 30 prAdhAnyasyAvazyakatvamiti svIkriyata eva; ye ca tadapi na | atha savigrahamudAharati-pAraM gaGgAyAH iti vigrahaH, manyante teSAM matamidam / tanmate ca saMkhyAvAcakasya vaMzyena | pAra gaGgAyA iti vigraha saptamyA ala pAre gAyA iti vigrahe saptamyA alupaiva nipAtitaM syAditi 70 saha samAsamAtrasya bAdhakamidamityAha-tammate ekazAsAvi-| zaGkA mA bhUdityetadartha prathamAntena vigrahaH kRtaH / ayamAzayaHtyAdinA, karmadhArayaprasaGge "pUrvakAlaika0" [3. 1. 97.] yadA gaGgAyAH pAre kRtamityAdirUpeNa pArapadena saptamyarthoM iti karmadhArayasamAsaprasaGge, dvigaprasaGke "saMkhyA samAhAre." | bodhanIyastadA saptamyA alpA siddhAvapi yadA 'gaGgAyAH 35 [ 3. 1. 99. ] iti dvigusamAsaprasaGge, bahuvrIhiprasaGge | pArAdAnaya, gaGgAyAH pAra zobhanam' ityAdivivakSA tadA "ekArtha." [3. 1. 22.1 iti bahavIhisamAsaprasaGge ca. pArapade saptamyA abhAvena saptamyalupA na sidhyatItyedantatvani-73 avyayIbhAva eva samAso bhavati karmadhArayaM dviguM pAtanasyAvazyakatvamiti / pAregaNamiti samAsaH / madhya bahuvrIhiM ca bAdhitvA prakRtasUtreNAvyayIbhAva eva samAso bhavatI-| gaGgAyAH iti vigrahaH, madhyegaNamiti samAsaH, tyarthaH // 3. 1. 29. // 'madhyesamudramiti samAsaH, tasya madhyaM samudrasyaiti vigrahaH,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 31] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 71 vvvwwwirnxvvvvsivvvvmAhmmmmmmmmmmAvniwwwnnnnnnwwwmanAARAATRAPAHARAN agaM vanasyeti vigrahaH, agrevaNamiti samAsaH, atra | samAsaH, evamuttaratrApi, "prathamoktaM prAk" [3. 1. 148.] "niSprAgre0" [2. 3. 66. ] iti vanazande nakArasya NakAraH, iti gaGgAzabdasya prAga nipAtaH, evamuttaratrApi, vanAgramiti antargireH iti vigradaH, 'antargirama, antaniri' iti | samAsaH, tasya vanasyAgramiti vigrahaH giryanta iti samAsaH samAsaH, atra "giri-nadI0" [7. 3.90.] iti vikalpanAt / tasya 'girerantaH' iti vigrahaH, yadyapyantaHzabdo'vyayam, 5 samAsAntaH, samAsAnte'ti "avarNavarNasya"[7.4.68.] | avyayAnAM ca SaSThIsamAsaH "tRptArthapUraNAvyayA."[3.1.85.145 itIkAralope prathamaM rUpam , samA sAntAbhAve dvitIyaM rUpam / iti niSidhyate, tathApIha vAvacanasAmarthyAd bhavatyeva samAsaH, ___ atra kecit-'antara' iti saptamyarthavRttikamavyayamiti ! anyathA tadaMze vAvacanavaiyarthyameva syAditi / "vibhakti-samIpa0" [3. 1. 39.] ityanenaiva sidhyatIti / __padakRtyaM pRcchati-SaSThayeti kimiti, pratyudAharaNamukhenottanAtrAntahaNaM kartavyamilAhuH / tatrApare manyante-vibhaktyarthe yad rayati-pAraM zobhanamiti-SaSThIti vacanAdiha pArezobhana10 avyayamiti vibhaktyarthamAtravRtti vijJAyate. yathA-'adhistri' iti / miti na bhavati, SadhyabhAve tu tadapi prasajyatetyarthaH / anna 'strISu' ityevArthaH 'antara' iti tu na vibhaktyarthamAtramAha. | sarvatrAkArAntAvyayIbhAvasamAse paJcamIvarjitasyAdeH "amaapi tu nAmArthamapi, tatropasarjanam 'antara' iti hi madhya vyayIbhAvasyAto'paJcamyAH " [3.2.2.? ityamAdezo bhavati, ityarthaH, tadapi yadi vibhattyartha iti vijJAyeta tadAtiprasaGgaH, anakArAntAvyayIbhAvasamAse tu sarvasya syAdeH "anato lup" avyayAni hi vibhattyarthapradhAnAni kriyApradhAnAni ca bhavanti, [3. 2. 6.] iti lup bhavati, avyayIbhAvasamAsasya klIbatvA15 tatra sarvatra vibhaktyarthapradhAne "vibhakti-samIpa." [ 3.1.39.] | nuzAsanAt "klIbe" [2.4.97.7 iti yathAsambhavaM hrasvatvaM 55 iti samAsaH prasajyeteti, ato'trAntargrahaNaM kriyte| | ca vijJeyamiti // 3. 1.30. // bahulamityadhikArAt "nitya pratinA'lpe" [3. 1. 37.] | yAvadiyattve / 3 / 1 / 31 // iti sUtre nityagrahaNAcAnena vikalpena samAse siddha vAvacanaM ta0 pra0-iyattvamavadhAraNam, tasmin gamyamAne yAva vyarthamiti cet ? atrAha-cAvacanAt pakSe SaSThIsamAso diti, nAma nAmnA samasyate, pUrvapadArthe'vyayIbhAvazca samAso 205pIti-ayaM bhAvaH- sarvatra samAsa-taddhitAdivRttI bahulamiti bhavati / yAvantyamatrANi-yAvadamantram, yAvAnodano-yAva- 60 prakRtaM, tenaiva vRttirvAkyamiti dvaividhyaM siddhameveti punarmadhye dodanam, yAvAnavakAzo-yAvadavakAzam , atithIn bhojaya / vAvacanamapavAdazAstrasthamutsargazAstrasya pravRttiM sUcayati, yatra yAvantyamatrANIti nitiparimANenAmantrAdinA tAvata iti ca na vAvacanaM tatrAevAdena mukte viSaye vAkyameva atithiparimANamihAvadhAryate / iyattva iti kim ? yAvada notsargazAstrapravRttiH, yathA 'pUrva kAyasya' ityAdAvaMzisamAsAbhAve dattaM, tAvad bhuktam, kiyad dattaM, kiyad bhuktamiti nAva25 notsargaSaSThIsamAsapravRttiriti dvairUpyameva, prakRte cApavAdenAnena dhArayati / yAvadityavyayamanavyayaM ceha gRhyate / avyayameve-65 mukta vAgrahaNAt pakSe SaSTIsamAso'pIti trairUpyamiti / atrAyaM tyanye // 31 // niSkarSaH-atra sarvatra samAsa ityanuvartate, "samarthaH padavidhiH" [7. 4. 122.] iti paribhASayA samartha iti copatiSThate, za0ma0 anusandhAnam-yAvadityAdi / iyatvama sAmarthya caikArthIbhAvaH, sa ca lokasiddha eva, tathApi sa kvAsti vadhAraNamiti-idaM nirdizyamAnaM mAnamasyeti "idaM-kimo." 30 ka ca nAstIti lakSaNaikacakSuSkairdujJeyamiti tasya jJApanAya [7. 1. 148.] ityatupratyaye iyAdeze ca-'iyat' iti, mAnaM tutatra tatra sUtre samAsAdisaMjJAvadekArthIbhAvarUpaM sAmarthyamapi ! "UrdhvamAnaM kilonmAnaM, parimANaM tu srvtH| 70 vidheyam, balagrahaNaM ca sAmarthyenaiva sambadhyate vyAkhyAnAt, AyAmastu pramANaM syAt , saMkhyA bAhyA tu sarvataH / / " iti sAmarthya samAsavikalpAniSTazca, nAma nAnnA sahocAryamANaM | caturvidham , tathA ca-iyatA paricchinnasaMkhyAnAm , iyato vA vA samartha bhavati. samarthe ca samAsasaMzaM bhavatItyarthaH, ! paricchintraparimANasya bhAva iyattvam iyattvazabdeneha iyattvapari35 niSedhasatrairapi sAmathyasyeva / niSedhaH / iha punarvAvacanaM rachedo gRhAte. iyattvasya paricchedaH-nirNayo vizeSa pratipatti. caikArthIbhAva eva samAsasaMjJAyA vikalpabodhakamiti niyama iti-iyattvaparicchedaH, sa cAvadhAraNaM bhavatItyarthaH / ayaM 75 tatsamAsAbhAve'pyekA bhAvasattvAd bhavatyutsargazAstrapravRttiriti ca paricchedo na yAvacchabdenocyate, sa hi yat parimANamasya prakRtasUtrapravRttyabhAvapakSe SaSThItatpuruSasamAso bhavatIti / yA vA saMkhyeSAmiti vigraheNa saMkhyAparimANinau sAmAnyenAha savigrahaM SaSThIsamAsamudAharati-gaGgAyAH pAramiti vigrahaH, nAvadhAraNavAkyamata Aha- tasmin gamyamAne iti / 40 gApAramiti "adhyayatnAccheSe"[3.1. 76.1 iti sUtreNa | atha savigrahamudAharati-yAvantItyAdinA, yAvantyamatrA ..............
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH! [pA0 1, sU0 32] 72 NIti-vigrahavAkyamidam , atra yacchabdAt saMkhyAvRtteH "yat-mityAkAGkSAyAmAha-yAvadityavyayamanavyayaM ceha gRhyate tat kimaH saMkhyAyA." [5. 1. 150.] iti DAvAdiratuH, iti-vizeSavinigamakAbhAvAdubhayoHhaNamiti bhAvaH, tatrAvyayayAvAn odana iti, yAvAn avakAza iti ca pakSe'vyayatvena syAderlopAd vigrahavAkye sarvatra yAvadityeva vakta vigrahavAkye, atra yacchabdAt parimANArthavRtteH "yat-tadetado- | vyamiti vizeSaH, matAntaramAha-avyayamevetyanye iti, : 5 DAvAdiH" [7. 1. 149.] iti DAvAdiratuH, krameNa yAva- anye pANinIyAH / / 3. 1.31. // 45 damatram , yAvadodanam , yAvadvakAzam , iti samA- .. sAH, 'atidhIna bhojaya' iti pratyekaM yojyate-'yAvadamatra-! payepAvAhirac paJcamyA / 3 / 1 / 32 // 'matithIn bhojaya, yAvadodanamatithIn bhojaya, yAvadavakAzama- ta0pra0-paryAdIni nAmAni paJcamyantena nAmnA sahai tithIn bhojaya' iti, yAvantyamatrANItyAdinAtrAvadhAraNaM, kArya pUrvapadArthe'bhidheye samasyante, sa ca samAso'vyayI10 darzayati, yAvantyamatrANIti paJca SaD vA bhAjanAni, | bhAvasaMjJo bhavati / pari trigartebhyaH-paritrigatam, apa tri tAvata ityapi paJca SaD vA'tithIn monAdhikAn , atra kena | gartebhyaH-apatrigartam , mA prAmAt-mAgrAmam , bahirgAmAt-50 kimavadhAryata iti nitiparimANenetyAdinA darzayati, | bahiAmam, prAg prAmAt-prAragrAmam, pratyag grAmAt-pratyanirmAtaparimANeneti-nizciteyattAkena, aniqhataparimANenA- | ggrAmam, apAg grAmAt-apAmprAmam, udag grAmAt-udagpA vadhAraNAyogAta, neha parimANazabdo hadvizabdaH kiM tarhi ? pari- | mam, vRSTo meghH| paryAdisAhacaryAdaJcatirdhenalabanto'nyayaM 15 mIyate-paricchidyate'neneti kriyAzabdaH, ataH parimANazabdo | gRhyate, teneha na bhavati-prAG grAmAt caitraH / pratipada na saMkhyAvAcI gRhyate, 'yAvAn odanaH, yAvAnavakAzaH' vihitAyAzca paJcamyA grahaNAdihAvyayIbhAvo na bhavati-apa-55 ityapi 'yAvatAmodanaH. yAvatAmavakAzaH' iti pratIteratithipari-gataH zAkhAyA:-apazAkhaH / paJcamyAta kim ? pAre vRkSa mANAvadhAraNam , atra saMkhyAvadhAraNamudAhRtam, parimANAvadhA- vidyotate vidyut, yadana mAM pari syAt // 32 // raNe tu 'yAvadamatramodanaM dehi, yAvadodanamamatraM dehi' iti draSTa za0ma0 anusandhAnam-paryapADityAdi / 'nAma 20vyam , atra hi yAvantyamatrANi etAvantamodanaM dehi, yAvAn | nAnA samAsaH pUrvapadArthe'vyayIbhAvaH' iti pUrvato'nuvartante, ' odanastAvadamatraM dehi, ityamatrAdisaMkhyAparimANena niJatenoda tatra 'nAma' iti 'paryapAvahirac' ityanena viziSyata ityAha-60 naadiprimaannmvdhaaryte| paryAdIni nAmAnIti, 'nAnA' iti ca 'paJcamyA' ityanena padakRtya pRcchati-iyattva iti kiAmati, pratyudAharaNa- viziSyate, paJcabhyAH pratyayatvAt "pratyayaH prakRtyAdeH" [7.4. mukhenottarayati-yAvad dattaM tAvad bhuktamiti-atra 'yAvad | 115] iti tadantavijJAnamityAha-paJcamyantena nAmneti, 25 dattam' ityasamastameva, ata eva tAvadityupAdIyate, samAse hi | zeSa sugamam / tadarthapratIteH 'yAvad' ityetasya 'tAvad' ityapekSAbhAvAcca tanno atha savigrahamudAharati-pari trigartebhyaH iti vigrahaH, pari-65 pAdIyeta, yathA-'yAvadamantramatithIn bhojaya' iti; yathA mUlo- | trigartamiti samAsaH, evam-apa trigartebhyaH iti vigrahaH, dAharaNe'tithyAdiparimANamavadhAryate-'iyanto'tithayaH, iyAn apatrigartamiti samAsaH, 'apa pari' zabdAviha varjanArthI, odanaH' ityamatrAdiparimANAvadhAraNAt , na tatheha bhukadravya- "paryapAbhyAM vaye" [2. 7. 71.] iti paJcamI, 'trigarta' iti 30 parimANamavadhAryate-iyad bhuktamiti, iyad dattamityapi hi pari- | dezavizeSasya saMjJA, 'vRSTo meghaH' iti pratyudAharaNaM yojyate, * mANavizeSAnavadhAraNameva, na hi tatra dattamiyadityavadhAryate, tadana- tathA ca trigartadezaM varjayitvA megho vRSTa ityarthaH, paryapAbhyAM 70 vadhAraNe ca bhuktaparimANasyApyanavadhAraNAt ; tadevAha-kiyada prathamAyAH, trigartAt paJcamyAzca lup, tato vArthaH samAsenAbhaktamiti nAvadhArayatIti-ato'tra samAsAbhAvaH, apara | bhihito'ntarbhato nAmArthaH sampanna iti na tannimittA paJcamI. Aha-avadhAraNaM sati vyAvartane bhavati, yathA-yAvadamatramitya | yathAyathaM tu vibhaktayo bhavanti, tAsAmamAdezaH, evamuttaratrApi 35 matraparimANAdadhikavyAvRttiH, na tatheha yAvad dattamiti kiJcid | A grAmAditi vigrahaH, Ava ceha bduipAdIyate tatreSadathe ., nivapate, bhanivartanamevAkhyAyata iti na bhavatIti / "chalpe" [3. 1. 46.1 iti samAso viziSya vidhIyate,76 : : "yAMka prApaNe" "yataiG prayatne" vA, ataH "saMzcad- kriyAyoge ca nAnakAAbhAvAdeva na samAsaH, pArizeSyAnmayoMvehad" [uNA0 882.] iti kityati nipAtanAd 'yAvad | dAbhividhyartha eveha gRhyate, tadyoge ca "ADhAvadhau" [ 2. 2. iti maryAdAvadhiparimANeSu cAdipaThitamavyayamapi vartate, 'yAvad' 70.] iti paJcamI, AgrAmamiti samAsaH, prAmamavadhiM kRtvA 40 iti taddhitaDAvatupratyayAntamanavyayamapi vartate, tatra kasyAtragrahaNa- | pRSTo megha iti tadarthaH, tatra yadA maryAdA tadA 'grAmaparyantaM vRSTo
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 32 ] kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte meghaH, na grAme'pItyarthaH yadA tvabhividhistadA tu grAmamabhivyApya tirapyavyayameva grahItuM zakyate, *sahacaritA - 'sahacaritayoH sahavRSTo meghaH, prAme'pi vRSTa ityarthaH / bahiH grAmAditi vigrahaH, caritasyaiva grahaNam iti nyAyAt dhainalubantasyAvyayatvaM "prabhRtyanyArthadikzabdabahi0" [2.2.75.] iti paJcamI, prAg darzitameva, avyayasyaiva grahaNaphalaM darzayati-tena avyayasyaiva bahirgrAmamiti samAsaH, grAmAd bahirdRSTo megha iti tadarthaH / 5 sUtre 'an' iti vibanto 'zvatirnirdizyate, tatra 'prAc' grahaNena, iha vakSyamANe'navyaye, na bhavati samAsro na bhavati, ityAditadantaparigrahaH, tasyaiva dikzabdatvAt tadyoge pratipadavihi- | tadevAha - prAG grAmAJcaitra iti - prakarSeNAzcati gacchatIti prADU, 45 tapaJcamyA lAbho bhavati, sa evehAbhimataH *lakSaNa pratipadoktayoH nAyamavyayam grAmAdityatra " paJcamyapAdAne" [ 2. 2.69. ] pratipadoktasyaiva grahaNam iti nyAyAt, ataH prAgityAdinA / iti paJcamI, grAmApAdAnakagamanavAcaitra iti ca bodhaH / vigRhyodAharati, prAg grAmAditi vigrahaH, "abU gatau ca" 'paJcamyA' ityatra paJcamI pratipadoktA grAhyA, arthAt paryAdi10 prapUrvAdataH prathamamasyAmacayAditya iti kvipi "aJco'narcA- zabdamuccArya tadyoge vihitA yA paJcamI sA gRhyate lakSaNa-pratiyAm" [ 4. 2. 46. ] iti nalope " aJcaH " [ 2.4.3. ] | padoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam iti nyAyAt tathA ca 50 iti DhyAm "ac prAg dIrghazva" [2. 1. 104 ] iti 'c' | sAmAnyato'pAdAnapaJcamyantasya neha samAso bhavatItyAha-pratiityAdeze-'prAcI' pUrvA digityarthaH, prAcyAM dizi " dikzabdAd ! padavihitAyAzcetyAdi, apagataH zAkhAyAH iti -atra dig-deza-kAleSu prathamA-paJcamI - saptamyAH " [ 7 2 113. ] | "paJcamyapAdAne" [ 2. 2. 69 ] iti vihitA paJcamI na prati15 iti dhApratyayaH, prAcyAmadUrAyAM dizIti vA "adUre enaH" | padoketi nAnena samAsaH, anena samAse hyavyayatvaM syAt, 7. 2. 122. ] iti enapratyayaH, tayozca "lubaJcaH " [ 7.2 / "prAtyavapari0" [3. 1.47.] iti sUtreNa tu samAso bhavatye- 55 123. ] iti lopaH, tahRpi ca "yAdergeNa 0" [2. 4. 95. ] | vetyAha- apazAkha iti / iti bIlope - 'prAc' iti, tasya " adhaNtakhAyA zasaH " [ 1. 1. 32.] iyavyayatvam, tataH prathamAsiH, tasya "avyayasya' / 20 [ 3. 2. 7. ] iti lopaH, tadanu "cajaH kagam" [2. | 1. 86. ] iti casya katve "ghuTastRtIyaH " [2. 1. 76 ] iti kasya gatve ca 'prAgU' iti asya dikza bdatvAt tadyoge "prabhRtyanyArdhadikzabda0" [ 2. 2. 75. ]! iti paJcamyAM-'grAmAd' iti, prAggrAmamiti samAsaH, 'vRSTo 25 meghaH' ityasya yojanAt 'grAmataH pUrvasyAM dizi, adUrAyAM | | pUrvasyAM dizi vA megho dRSTaH' iti samuditArthaH / evaM pratyag grAmAditi vigrahaH pratyavati ravirasyAmiti pratIcI - pazcimA dimityarthaH, zeSaM prAgvat, pratyaggrAmamiti samAsaH, grAmataH | pazcimAyAM dizi, adUrAyAM pazcimAyAM dizi vA megho vRSTa ityartha: : 30 apAm grAmAditi vigrahaH, apAggrAmamiti ca samAsaH, apAzcatyasyAM ravirityapAcI dakSiNA dig grAmato dakSiNasyAM dizi, adUrAyAM vA dakSiNasyAM dizi megho dRSTa ityarthaH, zeSaM prAgvat ; udag grAmAditi vigrahaH, udaggrAmamiti samAsaH, uttarabhavatyarko'syAmiti udIcI-uttarA digityarthaH, DyAM "udaca 35 udIc" [2. 1. 103. ] iti 'udIc' ityAdezaH, bIlope ca 'udac' iti, grAmata uttarasyAM dizi, adUrAyAmuttarasyAM dizi vA megho dRSTa ityarthaH, zeSaM prAgavadavaseyamiti / padakRtyaM pRcchati - paJcasyeti kimiti-ayamAzayaH zaGkAyAH - iha parasparasAhacaryAd varjanArthayoreva 'pari, apa' ityetayoMgrahaNaM, tadyoge ca "paryapAbhyAM vajyai" [ 2. 2.71.] iti paJcamI vihitA, AG ceha hidupAdIyate, tatreSadarthe "Ablpe" 60 [ 3.1.46. ] iti viziSya samAso vidhIyate, kriyAyoge ca nAmnaikArthyAbhAvAdeva na samAsaH, pArizeSyAnmaryAdAbhividhyarthaM eveha gRhyate, tadyoge ca "AbA'vadhau " [2. 2.70.] iti paJcamI vihitaiva, bahiyoMge'pi "prabhRtyanyArtha 0 " [2.2, 75.] iti paJcamyuktA, avyayasya cAcantasya dikzabdatvAdeva tadyoge 66 paJcamI, anyasya tu grahaNameveha neSTamiti paJcamyA agrahaNe'pi paJcamyantenaiva samAso bhaviSyatIti paJcamyeti vyarthameveti / uttarayati -pari vRkSaM vidyotate vidyut, yadatra mAM pari syAt, iti- atra pariNA yoge lakSaNe'rthe vartamAnAd vRkSAd, bhAgini cArthe vartamAnAdasmacchandAd "bhAgini ca pratiparyanubhiH " [2.70 2. 37. ] iti dvitIyA jAtA, prathame vRkSo lakSaNaM, vidyotamAnA vidyuhakSyam, anayozca lakSyalakSaNabhAvaH sambandhaH pariNA dyotyate, vRkSaM lakSIkRtya vidyotate vidyudityarthaH, dvitIye pariNA bhAgasambandho dyotyate, yo'tra mama bhAga Abhavati sa dIyatAmityarthaH; atrApi samAso mA bhUdityetadartha paJcamImhaNabhAvazyaka- 75 miti bhAvaH / na ca paraspara sAhacaryAd varjanArthayoreva grahaNamityuktameveti vAcyam, sAhacaryanyAyasyAnityatvAt yadi cAnityatve na dRDhataraM pramANaM mityucyate tadA spaSTArthameva | | nanu kevalenApi vivantenAJcatinodAhartuM zakyate, athApi dhainalupA'vyayatvamApAdya kathamudAhiyata ityAzaGkAyAmAha - paryA 10 disAhacaryAdityAdi-paryAdayo'vyayAni, tatsahacaritazcAzca / 'paJcamyA' ityuktamiti bodhyamiti // 3 1.32. // 10 siddhahemacandra0 7.3
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 33] Arrrrrrrrrrammarwareranarrrrrrrrrner-mire lakSaNenAbhi-pratyAbhimukhye tyAdyarthaH kartRtvamAzrayatvaM vA, tathA cAmiprayojyazalabhAbhine- 40 kakartRvRttivayabhimukhaM patanamiti bodhaH' ityAhuH; apare ta0 pra0-lakSaNa-cihna, tadvAcinA nAmnA, bhAbhimukhye tu-'agnijanyajJAnaviSayamamyabhimukhaM zalabhakartRkaM patanamiti vartamAne 'bhabhi prati' ityete, aikAye sati pUrvapadArthe'bhidheye bAdhA ityA bodhaH' ityaahuH| . / ' samasyete, mavyayIbhAvazca samAso bhavati / abhi agnim-! - nanu vRttau 'agniM lakSIkRtya' iti yaduktaM tatsthAne 'agniM .bhabhyagni, prati mAgne-pratyagni zalabhAH patanti, bhAgnaM lakSI- | lakSa lakSaNIkRtya' iti vaktavyamagnerlakSaNatvAditi ceta? ucyate-45 kRtyAbhimukhaM patantItyarthaH / lakSaNeneti kim ? saranaM prati ! pUrvamagniM pazyanti tatastatra patantIti darzanakriyApekSayAgnirlakSaH patanakriyApekSayA ca lakSaNamityagniM lakSaNatvena lakSIkRtyetyarthAgataH, pratinivRtya punaH sragnamevAbhimukhaM gata ityarthaH / mabhi- patanA pratIti kim ? yenAgnistana gataH / Abhimukhya iti kim ? ! va vagamAyoktaprayogAharaNAnna kazcid doSaH, lakSazabdo lakSyazabdasa10 vRkSamabhi vidyotate vidyut / pUrvapadArtha ityeva- abhimukho'homAnAthakA, yadAha- vaSya tu lakSa lakSya zaravyakam / iti / padakRtyaM pRcchati-lakSaNeneti kimiti-ayaM praznAzayaH- 20 yAsA tA abhyaGkA gAvaH // 33 // Abhimukhya lakSaNena sahAvazyaM sambandha iti lakSaNalAmena .. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-lakSaNetyAdi / 'lakSaNena' iti vyarthameveti. uttarayati-naM prati gata lakSaNazabdasyAnekArthatveneha kIdagarthasya grahaNamilyAkAlAyAmAha-! iti-lakSyalakSaNabhAve evAbhimukhyaM bhavatIti na niyamaH, lakSaNa cihamiti-"lakSINa darzane" ato lakSyate-dazyate karma pratyapi bhavatIti tatra samAsavAraNAya 'lakSaNena' ityAva15 yeneti karaNe'naTi lakSaNamiti, anenAnuvartamAnaM 'nAmnA' iti / zya kamiti samAdhAturAzayaH, prakRte Amimukhyamasti, api tu 55 vizeSyate'ta Aha-tadvAcinA nAmneti, Abhimukhye saptamiti na lakSaNa, tathAhi-sunnAd mathurAM prasthito dimohAt iti-abhi-prapanno mukhamitvabhimukhaH, tasya bhAvaH karma veti sughnameva pratinivRtta iti nAtra suno lakSaNaM, yaduddizya hi gacchati "patirAjAnta." [7. 1. 60.] iti vyaNi AbhimukhyaM talakSaNaM bhavati, yadA tu diGmohAd yata eva prasthitastameva tasmiMstathA, etad 'abhi prati' ityetayorvizeSaNamityAha-Abhi. pratigacchati tadA tadapratItaM kathaM lakSaNaM bhavati, yadvA mathurA 20 mukhye vartamAnau 'abhi prati' ityetau iti, aikAyeM | prasthito'pi madhya eva kAryasiddhaza svabhAvata eva srughnaM 60 iti-vizeSaNavizeSyabhAvopalakSitapUrvottarapadArthanirUpitAyAmeko prati parAvRtta iti nAsti sunasya lakSaNatvamiti bhAvaH, pasthitijanikAyAM zako vivakSitAyAmiti sarvatra samAse | samiti karmaNi dvitIyAH atra prateryadyapi gatena saha sambandha sAdhAraNam, vizeSaNavizaSyabhAvApannAvAzaSTAthAvaSayakakopAstha- iti karmaNA sambandho neti na tena samAsaprAptiriti zaGkitaM tijanakazaktitvamekAdhyemekArthIbhAva iti yAvat, vyaste tu zakyate. tathApi prakate saprenaiva sambandho vivakSita iti samA26 pRthak pRthagupasthitiriti tajanikA zakirapi pRthagevetyAdi / saprAptiriti bhAvaH, AbhimukhyaprakaTanArtha prayoga vyAkhyAti-65 pUrva nirUpitameva / pratinivRttyetyAdi-pUrva sughnaM parityajyAnyatra gataH punarapi -- . sampanne sUtrArthe khudAharaNAvasara iti vigRhyodAharati-abhi sanna pratyevAbhimukhIbhUya [diyohAdinA] parAvRtta iti tadartha agnim , prati agnim, iti vigrahavAkye, abhyagni, / iti bhAvaH / punaH pRcchati-abhi-pratIti kimiti-Amipratyagni, iti samAsI, astIha lakSaNamAbhimukhyaM ceti / mukhyasya prAyo'bhipratibhyAmeva dyotanAt tadhaNAbhAve'pi 30 jJApanAya-zalabhAH patantIti vAkyazeSaH, AgnaM tAbhyAmeva tayoreva] samAso bhaviSyatItyabhipratigrahaNaM vyartha-70 lakSIkRtyAbhimukhaM patantItyartha iti tadarthaH, iha miti praznAzayaH / uttarayati-yenAgnistena gata iti-yatrAbhivigrahavAkye'bhinA yoge "lakSaNavIpsye." [2. 2.36.] iti / pratibhyAM vinApyAbhimukhya pratIyate tatra samAso mA bhUdiyetasUtreNa, pratinA yoge ca "bhAgini ca prati." [2. 3. 35.] darthamabhipratigrahaNamAvazyakamityuttarAzayaH, prakRte ca yena-tenaityanena ca dvitIyA, atra cAmirlakSaNam , tena zalabhapAto ! zabdAvavyayAtmako lakSyalakSaNabhAvadyotakau, avyayatvaM cAnayo35 lakSyate, avAbhimukhye cAbhi-pratI vartete, tathAhi-abhyabhi- ! vibhaktyanta pratirUpakatvAt , tathA ca bhavatyamilekSaNamAbhimukhya-75 mukhameva zalabhAH patanti, nApi pArzvatI nApi pRSThata ityartho'va- / mapyasti, agniM lakSIkRtyAbhimukhaM gata iti pratIteH, abhigamyate, atra kecit-'anAmilekSaNaM, tasya cAbhimukhyamabhi- pratI tu na sta iti yena-tenazabdAbhyAM saha samAso na bhavati / pratibhyo dyotyate, anerlakSaNatvaM ca janakatvaM, cakSurAdisanika - atra laghunyAsaH-yena-tenau pratyarthI [pratizabdasamAnArthoM ], chalabhAnAmAbhimukhyadvArA patanaprayojakatvamamerjanakatvaM bodhyam, amirityubhayatrApi sambandhanIyam , 'yenAmirgataH, tenAmirgataH,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 33-34. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte - wwwmar ityudAharaNadvayaM draSTavyam, gato devadattaH, kimatra lakSaNam ? za0 ma0 anusandhAnam-daiye'nuriti--'nAma' 40 yenAgniH, aprilakSaNamityarthaH, evam-tenAgniriti bhinnaM ca, | ityanuvartamAnamanunA vizeSyate, ata Aha-'anu' ityetanAmeti, yathA ekamevedamudAharaNamityarthaH, gata iti lakSyaM, teneti dairghyapadArtha vyAkhyAtumAha-daiye iti-dIrghasya bhAvo dairghyamlakSyasya dyotakam , agnirlakSaNaM, yeneti lakSaNasya dyotakamiti AyAmastasmiMstathA, vaiSayikAdhikaraNe'tra saptamItyAha-AyAma5 lkssylkssnnbhaavH| | viSaye iti-viSayatvaM ca dyotyadyotakabhAvarUpaH sambandhaH kecit tvevamAhuH-yenAgnistena gata iti-yena kAraNena | anenAnuvartamAnaM 'lakSaNena' iti nAmavizeSaNaM vizeSyate, tathA 46 tatrAgnirasti tena kAraNena gataH, athavA yena digbhAgenAmisti- ca yasyAyAmo'nunA dyotyate tena lakSaNavAcinA nAnA ati tena digbhAgena gata ityarthaH / atra bhavatyagnirlakSaNamAbhi- 'anu' ityatat nAma samasyata ityarthalAbhaH / mukhya cAsti, kintu nAbhipratI, api tu 'yena tena' iti yatta- / atha savigrahamudAharati-anugaGgAM dIrghA iti-vigraho'yam , 10 dAviti samAso na bhvtiiti| : "bhAgini ca pratiparyanubhiH" [2. 2. 35.] iti lakSaNe punaH pRcchati-Abhimakhya iti kimiti, uttarayati- dvitIyA, galyA hi vArANasyA dairdhya lakSyate; "hetusahAthai-50 vRkSamabhi vidyotate vidyaditi-atra vidyudvidyotanAyekSayA | 'nunA" [2. 2. 38.] iti dvitIyA, gaGgayA hi sahAyatA vRkSasya lakSaNabhAvamAtramabhinA dyotyate, nAbhimukhyamastIti 'A- vAraNasIti kecit ; 'dIrghA' iti padamanudyotyArthapradarzanArtha, bhimukhye' iti vacanAt rAmAso na bhavati / Abhimukhya samA- na tvalaukikavigrahavAkyapraviSTamiti bodhyam , anena dvitIyA. 15 savidhAnAdabhipratyorevArthasya prAdhAnya khata eva syAditi 'pUrva- | ntenAnuzabdasya samAsaH- anugAmiti, anugaDaM vArApadArye' iti vyarthamityAzaGkAyAM tasyAvazyakatvaM draDhayati-pUrva | NasI gaGgAmanvAyatA vArANasItyarthaH, atra prasiddhadairdhyA gaGgA, 55 padArtha ityeveti, tatazcAnyapadArthe na bhvtiityaah-abhimuH| aprasiddhadairdhyA vArANasI, sA hi kathaM sthiteti na jJAyate, tatra kho'ko yAsAM tA abhyaGkA gAva iti-atrAGkasya lakSaNatve / gaGgayA yathA gaGgA dIrghA sthitA tathA vArANasI dIrghA sthiteti satyapi gavAmeva prAdhAnyAt pUrvapadArthasya prAdhAnya nAstIti / lakSyate iti gaGgA vArANasIdairdhyasya lakSaNaM bhavati, etadevAha20 nAnena samAsaH, api tu bahuvrIhireveti bhAvaH, abhizabdo'bhi- | gaGgAyA lakSaNabhUtAyA ityAdi-prasiddhaM hi lakSaNaM bhavati, musArtha ityabhipratyedamuktam / / dIrghatvena hi gaGgA prasiddhA, tadanugamanAd vArANasyA dIrghatvamapi 60 kecit tvevamAhuH-"abhyaGkA gAvaH, pratyaGkA gAva iti- ! tatsadRzaM lakSyate iti bhAvaH, etaccAnupadaM sphuTIkariSyate, abhinavaH pratinavo'hU AsAmiti bahanauhiH, abhizabdo'trA. prayogArthastu-gaGgAdedhyesahazadeyopalakSitA vArANasIti / atibhinavArthe vartate; pratizabdazca pratinavAthai, aTTho'tra bhavati | dizati evamiti, anuyamunamiti samAsaH, anu yamunA 25 gavAM lakSaNam, AbhimukhyaM tu nAsti' iti, etAvatAbhi dIrghati tasya vigrahaH, 'anugaGgamAyAt, anuyamanamAyAt' mukhyasyaiva pratyudAharaNamityAveditam , vAmana-jayAdityAvapi ityapi gaGgAM yamunAM cAnvAyatamAgamanaM lakSyata iti gaGgAyamune 65 ye lkssnnmiti| tathaiva pratipannau, bhatra pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvo'pi spaSTa eveti | 'pUrvapadArthe' ityasyApi pratyudAharaNatvamucitameva, pratyuta tanmate | padakRtyaM pRcchati-dairghya iti kimiti-ayaM praznAzayaHnedaM pratyudAharaNaM saMgacchate, yato'tra pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAdeva ! . anunA'nugamanaM pratIyate, tathA cArthAntare vArANasyA anu30 samAsAbhAve siddha AbhimukhyasyAkiJcitkaratvamityavadheyamiti / gamanAsambhavAd deyamevAnugataM syAditi vinApi 'dairye' iti // 3. 1. 33. // padaM daiArtha eva samAsaH syAditi taDyarthamiti / na kevalaM 70 dairghyamevAnunA dyotsate, api tu tadahitalakSyalakSaNabhAvo'pIti dairye'nuH / 3 / 1 / 34 // tatra samAso mA bhUdityetadartha 'dairye' ityAvazyakamityAzayenota0 pra0-'anu' ityetanAma dai-bhAyAmaviSaye yalla- ttarayati-vRkSamanuvidyotate vidyuditi-atra vRkSo vidyotakSaNaM tadvAdhinA nAgnakArye sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, nasya lakSaNatvena vivakSyate, na dairyasyeti samAso neSTa iti 35 sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJaH / bhanu gaGgAM dIrghA-bhanugaDaM bhAvaH / atiprasaGgavAraNArtha 'lakSaNena' ityasyAvazyakatyamityAha-15 vArANasI, gaGgAyA lakSaNabhUtAyA AyAmena vArANasyA lakSaNenetyeveti, tatphalamAha-lakSyeNa dhArANasyAdinA AyAmo lakSyate, evam-anuyamunaM mayurA / dairghya iti kim ? mA bhUditi, ayamAzayaH-lakSaNena' ityasyAnuvRttyabhAve yasya vRkSamanu vidyotate vidyut / lakSaNenetyeva- lakSyeNa vArANa- dairghyamanunA dyotyate tena samAsa ityarthe gAvArANasyorubhayorapi syAdinA mA bhUt / / 34 // . dairghyasya sadRzatvena vArANasIdairghyamanunA dyotyata eveti lakSyabhUtena
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 34-35.] 45 vArANasyAdinA nAmnApi samAsaH syAdeva, 'lakSaNena' ityanuvRttau tatrArthe lakSaNenetyapi dairghya viSaya eva vijJAyata ityucyatetu vArANasyA lakSyatvena na tena saha samAsa iti / | AyAmaviSaye yallakSaNaM tadvAcineti, tatra kuto'tra prasaGgaH, __yasya cAyAmaH" [pA0 2. 1. 15.] iti sUtre mahA- yamunAyAmasya dairdhyAdizabdenaivoktatvAdAyAmasya cAyAmAbhAvAda bhASye tu vArANasyA saha samAsAbhAvArtha prakRtasUtre 'lakSaNena' | norAyAme vRttyabhAvAt // 3. 1. 34. // 5 ityasya sambandha iti pratipAdya tadasambandhe'pi na vArANasyA saha samAsa iti pakSAntaramapi pratipAditam , tathAhi samIpe / 3.1 35 // "kimudAharaNam ? anugaDaM hAstinapuram, anugauM vArANasI. ta0pra0-'manu' ityetanAma samIpe'rthe cartamAnamarthAt anuzoNaM pATaliputram ; yasya cAyAma ityucyate, gaGgApyAyatA | samIpivAcinA sahakArye sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, vArANasyapyAyatA, tatra kuta etat-gaGgayA saha samAso bhaviSyati / sa ca samAso'nyayIbhAvasaMjJaH / anu vanasya-anuvanamaza10 na vArANasyeti? evaM tarhi lakSaNeneti vartate, gaGgA caiva lakSaNa | nirgatA, anunRpaM pizunAH / anoranyayatvAt-"vibhakti- . na vArANasI / athavA 'yasya cAyAma' ityucyate, gaGgA cApyA- samIpa0" [3. 1. 39.] ityAdinaca samAse siddhe vika-50 yatA vArANasyApyAyatA, tatra prakarSagatirvijJAmyate-sAdhIyo / lpArthavacanam, tena vAkyamapi bhavati / pRthagvacanaM lakSaNeneyasyAyAma iti, sAdhIyazca gaGgAyA na vArANasyAH" iti / tyasya nivRttyartham // 35 // ayamAzayaH-yatsambandhyAyAmavodhako'nuH sa tenopasthita15tvAt SaSThayantena samasthata ityarthe gaGgAyA AyAma ityarthe'yaM za0 ma0 anusandhAnam-samIpe iti / 'samIpe' ityetad 'anuH' ityetasya vizeSaNamityAha-'anu' ityetanAma . samAsaH syAt, vArANasIzabdena ca tadAyAmo lakSyate. mukhyArthenAnvayAbhAvAt, evaM gAyAmasadRzo vArANasyAyAma samIpe'rthe vartamAnamiti, arthAt samIpivAcineti- 55 iti bodho bhavati, tatra vArANasIzabdena mukhyArthenAnunA samA samIpaM nAma kasyacit samIpino bhavati, nahi vinA samIpinA samIpaM bhavati, yathA putraH pitrA sambandhitvAt, tatra pratyAso'stu, gaGgAzabda eva lakSaNayA''yAme vartatAm , evaM ca 20 prAguktArthe eva 'anuvArANasi gaGgA' iti syAt, tatazva 'lakSa. sattaryasya tat samIpaM tadvAcinA nAmnA samasyata ityarthaH / saMgatA Apo yatreti "yantara0"3. 2. 109.] ityapa IpAdezena' ityanuvartanIyam , adhikadezavyApyA gaGgAyA AyAmava- | | 'samIpa' iti varNAnupUrvIjJAnArtha vyutpAdane'pyavyutpannaH 60 tvena prasiddhatvAt tasyA eva lakSaNatvam / yadyapi kasyacit puruSasya vArANasyevAyAmavattvena prasiddhA na gaGgA, tathApi na | [prakRtipratyayArthAnugatizUnyaH] sannikRSTArthavAcIha samIpazabdaH / tadapekSayA prayogavyavasthA, kintu pracuralokaprasiddhyapekSayA, | anu canasyeti-vigrahavAkyamidam, sambandhe'tra SaSTI jJeyA, 25 athavA mAnuvarti lakSaNeneti, upamAnopameyabhAve cAyaM samAsa | | kecit tu-"sAmIpye'pyazanau vanaM lakSaNaM bhavati, 'anuvanama.., iSyate, nyUnaguNamupameyaM bhavati, adhikaguNamupamAnam, tatra zanirgatA' iti vacanena samIpe'zanigamanaM lakSyata iti vana sampUrNaguNasannidhau nyUnaguNamasadguNamiva pratibhAti, iti | manviti lakSaNadvitIyA bhavati" ityAhuH / anuvana miti 65 sAmathyot prakarSagatirvijJAsyate, prakRSTAprakRSTasannidhau ca prakRSTasya | samAsaH, banasya samApa vajra gatAmAta vAkyAthaH, evam kAryeNa sambandho nAprakRSTasyeti prakRSTAyA gaGgAyA eva samAso anunRpamiti samAsaH, anu nRpANAmiti vigrahaH, nRpANAM 30 na vArANasyA iti / tathApyevaM vyAkhyAnApekSayA 'lakSaNena' | samIpe pizunA bhavantIti vAkyArthaH / ityasyAnuvRttireva jyAyasIti / sUtravaiyarthyamAzaGkaya samAdhatte-anoravyayatvAdilyAdinA, ' ___ atha 'anuyamunAdairghya, mathurAdairghyam , anuyamunAyAma / "vibhakti-samIpa0" [3. 1. 39.] iti sUtre hi nityamitya-70 mathurAyAmam' iti vA kasmAnna bhavati ? 'daiye yallakSaNaM tenAnuH | nuvartate, nityasamAse ca vAkyaM na bhavatIti samAsasyaiva prayogaH samasyate' ityucyamAne prANoti. yamanAyAmena hi matharAyAmo sthAna vAkyasya, yathopakumbhamityAdau, tatra nityagrahaNAdanyatra 35 lakSyate, yamunA-mathure ayAyAmadvAreNeva lakSyalakSaNe bhavataH, | samAse vikalpo vijJAyata iti prakRtasUtreNa samAsavidhAne 'anu ucyate-dairghyalakSaNena dairghyavatA-AyAminaiva samAsaH, na tu vanasya' iti vAkyamapi prayujyata iti bhAvaH / / daiyeNAyAmenAnabhidhAnAt , anuzca samAse lakSaNasya lakSyasya nanu tathApi pUrvasUtra eva "dairdhyasamIpe'nuH" iti paThyatAM ? 5 cAyAmaM dyotayati, sa cAyAmino yamunAdereva sambhavati, kiM pRthak sUtrakaraNeneti cet ? atrAha-pRthagvacanaM 'lakSaNena' nAyAmasya, AyAmasyAyAmAbhAvAt / athavA 'daiye' ityanuH / ityasya nivRttyarthamiti-'lakSaNena' ityasya nivRttyA lakSya40 sambadhyate-'anu' ityetamAma 'deye' iti dedhye vartamAnamityarthaH, | lakSaNabhAvAbhAve'pi samAso bhavati, tadanuvRttau ca tatraiva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA0 1, sU0 35-36, ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte __50 "sala, syAditi bhAvaH / kecit tu prakRtasUtre'pi 'lakSaNena' ityasya evaM-praratham , pramRgam, pradakSiNam; kAla-bhAvalakSaNe'nya-40 sambandhaM svIkurvate, yadAhotpalaH-anuzabdaH samIpa-samIpino ! padArthe'pItyanye-prakrAntamaharasin-prANam, pragatA rathA lakSyalakSaNabhAvadyotakaH, tathAhi-banasAmIpyagatAyA azanervanaM asmina-praratham, pranaSTA mRgA asmin-amRgam, prakRtA lakSaNamiti / pANinIyatantre'pi dIkSitAdinA "anaryatsamayA." dakSiNA bhsmin-prdkssinnm| anyatra pragatA mRgA asmAt pramRgo dezaH; deze'pyanye; uttarapradArthaprAdhAnye tu tatpuruSa / 5 [pA0 2. 1. 14.] iti sUtre 'lakSaNena' iti sambadhya 45 vyAkhyAtam , sUtrabhedazca spaSTa pratipattaye kRta iti tadAzayaH / eva- prANaH, prarathaH, pramRgaH, pradakSiNA / ___ tathaikatvamantasya, eko'nta iti vA-ekAntam deze'nya .. ! padArthe'pItyanye; evaM- prAntaM, samapakSam, samAnatIrtham , samAtiSThadagcityAdayaH / 3 / 1 / 36 // natIrama / ta0 pra0-tiSTadprabhRtayaH samAsazabdA avyayIbhAva- / tathA-saMpratyasaMpratyapradakSiNAni yathAsaMkhyaM vartamAnA-'varta10 saMjJA bhavanti, yathAyogamanyapadArthe pUrvapadArthe cAbhidheye / mAna-vAmeSu / tiSThanti gAvo yasmin kAle garbhagrahaNAya dohAya vAhAya tathA-yuddhe ijantaM ca, kezAkezi, daNDAdaNDi, dvidaNDi, vatsebhyo nivAsAya jalapAnArthaM vA sa kAlastiSTaTnu, vahanti dvimusli| gAvo yasmin kAle sa kAlo vahadgu; Ayanti gAvo yasmin "tiSThadagviti" ityatretizabdaH svarUpaparigrahArthaH, teneha sa kAla bhAyatIgavam atra pUrvapadasya puMvadbhAvAbhAvaH samA samAsAntaraM na bhavati-paramaM tiSgu, tiSThadgu priyamasyeti 15 sAntazca nipAtanAt ete'nyapadArthe kaale| vAkyameva bhavati, ata eva ca pradakSiNa-saMpratibhyAM saha 55 tathA-khale yavA yasmin sa kAla:-khaleyavam , kha nansamAsena siddhAvapradakSiNA-'saMpratyoH pAThaH / ijantasya ca busam , nipAtanAt saptamyA bhalup; lUnayavam, lUyamAnayavam | tiSThadvAdipAThaH "ic yuddhe" [7. 3. 74.] ityanenejapUnayavam, pUyamAnayavam; saMhRtayavam, saMhiyamANayavam | ntasya samAsAntarapratiSedhArthaH, dvidaNDyAderanyayIbhAvArthazca / saMhRtabusam, saMhiyamANabusam ete prathamaikavacanAntA evA- anye tu parapadenaiva samAsaM pratiSedhanti, tanmate-paramatiSThadgu, 20 nyapadAthai kAle, deze'pItyanye; tena 'khaleyave pazya, skhalaya- zrAtiSTadra japan sandhyAm" [smRti] ityAdayo'pi 60 vena tam, khaleyave kRtam' ityAdayaH prayogA asAdhavaH, sAdhavaH / tiSTadagvAdirAkRtigaNaH, tena 'prasanyam, apradvitIyAdivibhaktyantA apyete sAdhava ityanye / savyam, yatprabhRti, taprabhRti, itaHprabhRti' ityAdi nAbheradhaH- adhonAbham, nipAtanAdat samAsAntaH, pUrva- | siddham // 36 // padArthapradhAno'yam / 25 tathA- samatvaM bhUmeH-samabhUmi, evaM-samapadAti; pakSe za0ma0 anusandhAnam-tiSTagu0 ityAdi / 'nAma pUrvapadasya mAntatvamapi nipAtyate-samabhUmi, samaMpadAti; etau | nAnA aikAyeM avyayIbhAvaH samAsaH' iti pUrvato'nuvartante, tai: 65 deza-kAla-bhAveSvanyapadArtheSvityanye, uttarapadArthaprAdhAnye tu | saha prakRtasUtrasya ko'rthaH ?, yadi tiSThanupramukhAni samudAyAtmakAni nAmAni pareNa nAnA samasyanta iti vijJAyeta tadA tiSThadgusamA bhUmiH samabhUmiH, samapadAtiriti karmadhAraya ev| / tathA- zobhanatvaM samasya, zobhanatvaM samAyAH zobhanA pramukhAni samudAyAtmakAni nAmAni nAmAntareNa samasyeran . kintu tiSThadgapramukhA avyayIbhAvA na sidhyeyuH, evaM paramaM tiSThad30 samA yatra-suSamam , evaM-viSamam, niSSama, duSamam , aparasamam; uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva-zobhanA samA- 'paramatiSThadgu' iti syAt, tacca neSTam , iha hi tiSThadAdInAM 70 gavAdibhiravyayIbhAva iSyate-'tiSTadgu, vahadgu' iti, na tu tiSThasuSamA, zobhane same-suSame samazabdenAvyayIbhAva ityanye / dugvAdInAmanyena, ato naivaM vijJAyate; kathaM tarhi ? ucyatetathA- samAyA mAyatItvam, bhAyatI samA yatra, AyatI tiSThadvapramukhA nAmatvAdeva ye labdhasAdhubhAvAsteSAmanenAvyayIsameti vA-bhAyatIsamam, evaM-pApasamam, puNyasamam bhAvasaMjJAmAtraM vidheyamityevaM sambandho vijJAyata iti; atrAya35samazabdena tRtIyAsamAsa ityanye- AyatyA samam-AyatI mbhAvaH-tiSThadgaprabhRtInAM gaNapAThAdeva kRtasAdhutvAnAmiha prakaraNe 75 samam, evaM-pApasamam, puNyasamam / saMkIrtanamavyayIbhAvasaMjJArthamiti / ata evAha-tiSThahuprabhRtayaH tathA-pragatatvaM prakRSTatvaM vAhnaH-prAham , nipAtanAdahrAdezaH; samAsazabdA avyayIbhAvasaMzakA bhavantIti, 'nAma .................... ...
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0.36 ] Romaamannurrrrrrrrr nAnA' iti svAvayava eva nivezyate-'nAma nAmnA' ityevaMrItyA | prAvRTakAlaM ityAhuH, pare tu-tiSThadu rAtririti pratipannAH / sambhUtA ye tiSThadgvAdaya iti, iha prakAravAcakAdizabdo gaNa. evam-'vahanti gAvo yasmina' iti vigrahaH, atrApi prAgvat dyotanAya pramRtyarthatayA vyaakhyaatH| atha 'viSThadAdayo gavAdibhiH' | 'vahanti' iti sthAne 'vahantyaH' iti jheyam . vahadhAtoH zatari khyAM iti kiM nocyate, evaM hyucyamAne sukaraM pratiphttum , naivaM ca vahantIzabdaH, zeSa prAgvat, 'vaha' iti samAsaH, ayamapi zakyam, evaM hyucyamAne tiSThadAdayo gavAdayazca na tulyasaMkhyAH, | mAlavile te dayacana tulya salyAna, kAlavizeSe vartate, zaratkAla iti kecit , aharityapare; evam-45 anekana hokamuttarapadaM pUrvapadaM ca, tatra pUrvoktapadaniyamo na syAt, 'Ayanti gAvo yasmin kAle' iti vigrahaH, atrApi tiSThadAdayaH sarve gavAdibhiH sarvaH samasyaran, nipAtanasAdhyAni | cAllugAdIni na syuH / iha kecit samAsA anyapadArthamabhida 'Ayanti' sthAne 'AyatyaH' iti jJeyam , "iMNk gatau" AGdhati, kecit pUrvapadArtha keciccobhayamiti prayogasvAbhAvyaM vivR / pUrvAdataH zatari "hiNorap0" [4. 3. 15.] iti yatve byAM ca 10 goti-yathAyogamanyapadArthe pUrvapadArthe cAbhidheye 'AyatI' zabdaH; AyatIgavamiti samAsaH, iha pUrvato iti-yoga-vAcyavAcakabhAvasambandhamanatikramya, kvacidanyapadA / vizeSamAha-atra pUrvepadasya puMbadbhAvAbhAvaH, samAsA-50 kvacit pUrvapadArthe kvacicobhayasminnarthe'bhidheye iti bhAvaH / ntazca nipAtanAditi-"parataH strI puMvat" [ 3.2.39.] __ athodAharaNAvasaraH, tatra tAvat pUrvamanyapadArthe vigRhyodA iti prApto'pi puMvaddhAvo na bhavati, gaNe pucadbhAvarahitasya nipAharati-tiSThanti gAvo yasminnityAdinA, "tiSThanti gAvo | tanAt , evaM "gostatpuruSAdada" [5. 3. 105. ] iti samA16 yasmin' iti vigrahaH, tatrApi 'tiSThanti' iti tvarthakathanamAtra na sAntasya tatpuruSAdeva vidhAnAdihAprAptAvapi gaNe tAzanipAtana tu tyAdyantasya samAsaH, alaukikavigrahe tu 'tiSTantI jas' iti | sAmarthyAt samAsAnto bhavatIti zeyamiti bhAvaH, zeSaM prAgvat 155 draSTavyam, tathA ca tiSTantIzabdasya samAsaH, tighantIzabdazca pate anantaramabhihitAH 'tiSTaddha, vahadda, AyatIgayam' iti sthAdhAtoH zatRpratyaye kyA ca bhavati, "tiSThaha iti samAsaH | trayaH samAsAH, anyapadArtha kAle kAlarUpe'nyapadArthe. atra "parataH strI puMvat" [ 3. 2. 39.] iti puMvadbhAvaH, nipAtyanta ityArthaH / 20"govAnte haskho."[2.4.96.1 iti haskhatvam , "anato nanu ca yadi tiSThadgvAdayaH kAle vartante tadA 'tiSThad kAlaH' lup' 3. 2. 6.] isi samAsAdutpannasya serlopa ca, ayaM | ityatra kAlazabdasya kathaM prayogaH, tiSThaduzabdenaiva kAlArthasya 60 'tiSThadusamAsaH kAlavizeSe vartata iti vigrahavAkye 'kAle' iti gatatvAt kAlazabdasyAprayogaH syAt, ucyate-yApyayaM prayogo kathitam , ata eva samAsasya 'kAlaH' iti vizeSyamuktam / ayaM loke kAlazabdasya sAmAnyavAcitvAt tadvyavacchedAya bhavatIti, ca kAlo gavAM sthAnenopalakSito grAhyaH, tatrApi vaicitryamasti, tiSThadguvyavaschedAya kAlazabdaprayogo na yuktaH, gurulAdhavapradhAnAca 25 tathA hi-tiSThadgukAlo gavAM dohanakAlaH, tadAnIM gavAM zayanopaveza- | tiSThadguzabdameva prayuJjate na kAlazabdam , tathApi vRttau tiSThadgunayorabhAvAt , evaM tattatprakaraNAdibhedena garbhagrahaNakAlo vAha- | zabdaH kAle vartate iti pradarzanArtha pryogH| 65 kAlo vatsakAlo nivAsakAlo jalapAnakAlo vA gRhyate yatra gavAM darzitodAharaNataH kiJcidvailakSaNyakRte udAharaNAntarANi samusthAnamapekSitaM bhavati, etat sarva saMgrahItuM vigrahavAkye prokam-cetumAha-tatheti, 'khale yavA yasmin kAle' iti vigrahaH, garbhagrahaNAya dohAya vAhAya vatsebhyo nivAsAya | khaleyavamiti samAsaH, evam-khalebusamiti samAsaH, 'khale 30 jalapAnArtha veti-etAni kAryANi gavAmutthAne sati kAla | busAni yasmin kAle' iti tasya vigrahaH, ubhayatra "aikAyeM" vizeSe bhavanti, "tichat'zabdenopavezanazayanAsanagamanAdibhinnA | [3. 2. 8.] iti syAde prAptApi na bhavatItyAha-nipAta-70 pAdacatuSTayopari sthirIbhUyotthitAvasthocyate, sA ca garbhagrahaNa-nAta saptamyA alubiti-gaNe savibhaktikapAThanipAtanasamaye-puMgavena saha saMyogasamaye, dohasamaye, [ puMgavAnA ] bhAro-sAmarthyATubhayatra saptamyA lopAbhAva ityarthaH, lUnayavamityAdadvainodyamasamaye, vatsArtha tebhyo dugdhaM pAyayituM, carantyazvaranto yojyau samAsAH, teSAM vigrahavAkyAnImAni-lUnA yavA yasmin 35 vA gAko yadA nivAsasthAnaM gantumabhilaSanti tadA caraNaM parityajya kAle. lUyamAnA yavA yasmin kAle, pUnA yavA yasmin kAle, tiSThantIti sa kAlo nivAsakAlo'numIyate gopAlaiH, jalapAna- ' pUyamAnA yatrA yasmin kAle, saMhRtA yavA yasmin kAle, 15 samaye'pi tathaiva sthitiSTeti yathAvivakSaM sarva eva kAlo'nena saMjhiyamANA yavA yasmin kAle, saMhRtAni busAni yasmin kAle, zanvenocyate; 'vatsebhyaH' iti bahuvacanaM ca gavAM bahutvena tada- saMhriyamANAni busAni yasmin kAle iti; eSu vizeSamAha-pate pekSayA tavIyavatsAnAmapi bahutvAt , kinca yatsAnAmubhayaliGgAnAM khaleyavAdayo'vyayIbhAvAH. prathamaikavacanAntA eva sipra40 saMgrahArthamekazeSeNa bahuvacanAntena nirdezaH, kecit tu-tiSThadgu- tyayAntA eva prayujyante-khaleyavaM vartate, khalebusaM vartate, khale.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 36] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte -druruvarnarare...] yavaM saMjAtam , khalebusaM saMjAtamiti, na tu dvitIyAdyantAH-khale- atha pUrvapadArthasya prAdhAnye bhAvaparatve tathAnyapadArthaprAdhAnye yavaM pazya, khaleyavena kRtamityAdi, mlecchairevaMparimANamRNaM ca pRthakRtyodAhartumAha-tatheti, 'zobhanatvaM samasya, zobhadIyate, khaleyavaM kAle dAtavyaM, khalebusaM kAle gRhItamiti ca / natvaM samAyAH' iti vigrahavAkye pUrvapadArthasya prAdhAnye bhAvakecidudAharanti; anyapadArthe kAle anyapadArtha eva kAle eva | paratve ca, 'zobhanA samA yatra' iti vigrahavAkpamanyapadArthe, 5ca, nAnyatretyarthaH / suSamamiti samAsaH, atidizati-evaM-viSamam, niSSa-45 ___ atra matAntaramAha-deze'pItyanye iti-eke AcAryAH mam, duSSamam, aparasamamiti, vigrahavAkyAni tukhaleyavAdayaH zabdA na kevalaM kAle, apitu deze'pi vartanta 'vigatatvaM samasya samAyA vA, vigatA samA yatra vA' 'nirgatatvaM illAhaH-khale yavA yasmin dezesa dezaH khaleyavamiti. evaM- samasya samAyA vA, nigetA samA yatra vA' 'kutsitatvaM samasya khalebusamityAdi / tena prathamAntAnAmeva sAdhutvena. 'khaleyavaM | samAyA vA, kutsitA samA yatra vA' 'aparatvaM samasya samAyA 10 pazya' iti dvitIyAntaH prayogaH, 'khaleyavena kRtam' iti ! vA, aparA samA yatra vA' iti; nanUtarapadArthaprAdhAnye kA 50 tRtIyAntaH prayogaH, 'khaleyave kRtam' iti saptamyantaH / gatirityata Aha-uttarapadArthaprAdhAnye tatpuruSa eveti, prayogaH, ityAdayaH evaM prathamAntabhinnAH prayogAH, asAdhavaH 'zobhanA samA' iti vigrahaH, 'suSamA' iti ca samAsaH, ziSTAnabhimatAH; atra matAntaramAha-dvitIyAdivibhattya- 'zobhane same' iti vigrahaH, 'suSame' iti dvivacanAnta: ntA apyete sAdhava iti / / samAsaH; evaM-'vigatA nirgatA kutsitA aparA vA samA15 anyapadArthaprAdhAnye prayogAnabhidhAya pUrvapadArthaprAdhAnye prayo- | viSamA, niSSamA, duSamA, aparasamA iti, prathame "suH pUjA-56 gAn darzayati-nAmeradhaH' iti vigrahaH, adhonAbhamiti / yAm" [3. 1. 44.] ityanena, dvitIya-tRtIyayoH "prAtyavasamAsaH, adhonAbhaM hatavAn , nipAtanAdat samAsAnta pari0" [ 3. 1. 47.] ityanena, caturthe "dunindA-kRcche" iti-"nAme ni" [7.3.134.1 iti samAsAntasya bahu- [3. 1. 43.] ityanena ca tatpuruSaH, paJcame tu "vizeSaNaM." vIhI nAmni vidhAnAdihAprAptAvapi gaNe tathApAThAta samAsAnto- [3.1. 96.] ityanena karmadhArayAtmakastatpuruSaH nAma20't siddhaH, pUrvapadArthapradhAno'yamiti-adhonAbhamityatra grahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti samazabdasya samAzabdasya 60 nAmeradhobhAgasya pratItiriti pUrvapadArthasya prAdhAnyaM spaSTamasti / vA sasya niduHsuveH samasUteH" [2.3.56.1 iti sarvatra atha pUrvapadArthasya prAdhAnye'pi bhAvapradhAna nirdezaM jJApayitaM Satvamavagantavyamiti / matAntarANi-na sama-viSamama, samAda pRthakRtyodAhartumAha-tatheti, samatvaM bhUmeH iti vigrahaH, viprakRSTo hIno vA dezo viSamam , samAnniSkrAntaM-niSpamam , 'samabhami' iti samAsaH, atidizati-evaM-samapadAti / nAsmin samamastIti niSpamam , kRcchreNa samaM duSpamam , kRcchreNa 25 iti-samAso'yama padAteH samatvamiti vigrahaH. samatvamiti samamasmin duSSama, duSTamityarthaH / suSamAdizabdAH samazabdena samapadasya vRttau bhAvapradhAnatvamiti pradarzayituM, na tu tena . samAzabdena ca sAdhitAH, kecit samAzabdena necchantItyAhasamAsArtham , pakSe gaNapAThe vikalpena mAntatvakaraNasAmarthyA- 'samazabdenAvyayIbhAva ityanye iti-na tu samAzabdedekadA, pUrvapadasya samasya mAntatvaM nipAtyate, tadAha-'sama- netyarthaH / samaH-samAnaH, samA-saMvatsaraH / / mbhUmi, samampadAti' iti, atra matAntaramAha-etau athAntaropadarzitodAharaNataH kizcidvailakSaNyakRte pRthakkRtyo. 30 samabhUmi-samapadAtisamAsau, deza-kAla-bhAveSu dezarUpe kAla-, dAhatuM prAha-tatheti, 'samAyA AyatItvamiti pUrvapadA-70 rUpe bhAvarUpe ca, anyapadArtheSu bhavataH, ityanye evaM kecanA. 'rthasya prAdhAnye bhAvaparatve ca vigrahaH, 'AyatI samA yA cAryA manyante, samA bhUmirasmin dezAdAviti-samabhUmi, samAH / ityanyapadArthaprAdhAnye vigrahaH, "AyatI samA' iti vigrahastu padAtyo yasmin dezAdAviti-samapadAti, iti; nanUttarapadArtha- yadyapyuttarapadArthasya prAdhAnya bodhayatIvAbhAti, tatra ca prAmANya prAdhAnye kA gatirityata Aha-uttarapadArthaprAdhAnye tvilA- cet tadA tathaivAstu, api tu tathA sati pratijJAvirodho bhavati, 35 dinA, samA bhUmiriti vigrahaH, samabhUmiriti samAsaH, 'anyapadArthe pUrvapadArthe ca' iti sUtrArthakaraNe pratijJAnAt , atra 75 samapadAtiriti samAsaH, samaH padAtiriti tasya vigrahaH, kecit-idaM vigrahapradarzanaM sampAtAyAta madhyamavRttau tadarzanAdisamA bhUmiriti bhUmirvizeSyA, sameti vizeSaNamityuttarapadArthasya tyAhaH, 'AyatI samA' iti vigrahapAThasya prAmANye pUrvapadArthaprAdhAnyaM, na tu pUrvapadArthasyetyatra nAyaM samAsaH, evaM tarhi ko'yaM prAdhAnyAbhimAne cAyaM prakAra AbhAti-AyatI kAdazI ! samA samAsa ityAha-karmadhAraya pati-"vizeSaNaM vizeSyeSa." saMvatsararUpabhaviSyatkAla ityarthaH, astIha pUrvapadArthasya vizeSyatayA 40 [ 3. 1. 96.] iti karmadhAraya eva samAso bhavatItyarthaH / prAdhAnyamiti, AyatIsamamiti samAsaH, atra ladhunyAsa,80
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 36] rraimurwww.surfinirnrninraaneerimetriantrrrrrrrrrrrrmathak -- Pramananewroamananewranimunnamrinaranmamiya kAra evamAha-"atra yadA 'AyatI' zabdaH zatrantAda syantastadA / savigrahaM darzayati-prakAntamaharasmin' iti vigrahaH, prAsagaNapAThAt puMvadbhAvAbhAvaH, yadA tUttarakAlavAcI 'AyatI zabdo miti samAsaH, "prAhe kalyANanAmAnAvetau pussypunrvsuu|" nityatrI DyantastadA puMvadbhAvaprAptireva nAsti" iti, ayaM bhAvaH- iti prayogaH, 'pragatA rathA asmin' iti vigrahaH, praratha AyatIzabdo dvidhA niSpAdyate, tathA hi-AjpUrvAd "iNk miti samAsaH, 'pranaSTA mRgA asmin' iti vigrahaH, .. 5 gatau" ityataH zatari khyAM ca 'AyatI' iti, evam-'Ayati - | pramRgamiti samAsaH, 'prakRtA dakSiNA asmin' iti 45 zabdAda vyAma 'AyatI' iti. Ayatizabdo'pi dvividhaH Aya-vigrahaH, pradakSiNamiti samAsaH, kAla-bhAvalakSaNe' iti manamAyatiH, eSyatItyAyatiH, tatra prathamAd DIne bhavati, ktyanta- bhaganAdetanmate deze na bhavatItyAha-anyatra kAlabhAvAbhyAtvena "ito'ktyarthAt" [ 2. 4. 32.] ityatra tayardhavarjanAt, manyatra, 'pragatA mRgA asmin' iti vigrahaH, pramRgaH iti dvitIyastu na strItyanta iti tato DIbhavati, ata eva liGgAnu- ! bahuvrIhi samAsaH, dezaH iti samAsavizeSyam / punarmatAntara10 zAsane strIliGgaprakaraNe "tyukta" [6] iti kArikAvRttau-: mAha-deze'pyanye iti-etanmate prAhaM deza ityapi bhavatI-50 "dIrghatve'pyAyatiH strI syAt , prbhaavaa'gaamikaalyoH|" ityu- tyarthaH / nanUttarapadArthaprAdhAnye kA gatirityata Aha-uttarakam, tathA "bhanayAvalyAyatistroTiH" [24] iti kArikA yA padArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eveti-'prakAntaM prakRSTaM pragataM vRttI-AyatiH-AgAmikAlaH, prabhAvaH, dairya ca, edhyatItyAya- vA'haH' 'pragataH prakRSTaH prakrAnto vA rathaH' 'pragataH prakAntaH tirityAgAmikAle syuktAnto na bhavatItyasyopAdAnam" iti| : pranaSTo vA mRgaH' 'prakRtA dakSiNA' iti vigrahe "prAtyava." 15 atidizati-evaM-pApasamam, puNyasamamiti-imo [3. 1, 47.] iti tatpuruSasamAse-prANA, prarathaH, 55 samAsau, vigrahastu prAgvat , tathA hi-'pApatvaM samAyAH, pApA samA ' pramRgaH, pradakSiNeti, 'prAlaH' ityatra "sarvAzasaMkhyAdhyayAt" yatra, pApA samA vA' 'puNyatvaM samAyAH, puNyA samA yatra, puNyA [7. 3. 118.] illaT samAsAnto'hAdezazca, tathA "atosamA vA' iti viprahavAkyAni / atra matAntaramAha-samaza.. 'hasya" [ 2. 3. 73.] iti nasya Natvam , 'ahan' zabdasya bdena tRtIyAsamAsa ityanye iti-eke AcAryAH samAzabda- napuMsakatve'pi "ardhasudarzanadevanamahA." iti liGgAnuzAsana20 sthAne'tra samazabdaM tRtIyAsamAsaM cecchanti, arthAt tRtIyAtatpuru- vacanAt puMstvaM jJeyamiti / 60 SApavAdo'yaM samazabdena samAsaH, laghunyAsakArastu-"tRtIyA- / atha pUrvapadArthasya prAdhAnye bhAvaparatve'pi [ uttarapadArthasamAsastRtIyAtatpuruSaH" ityAha / 'anye' ityuktyA svamatavirodhaH prAdhAnyakRta ]velakSaNyakRte pRthakRtyodAhartuM prAha-tatheti, sacitaH tanmalaM tu tRtIyAsamAse sati pUrvapadAthonyapadAthonyatara-pakatvamantasya' iti pUrvapadArthasya prAdhAnye bhAvaparatve vigrahaH, prAdhAnyAbhAvAdiha gaNe pAThasyAnAcityaprasaGga eva / tRtIyA- | eko'ntaH' iti vigrahavAkyaM tattarapadArthaprAdhAnyaM bodhayatI25 samAsameva savigrahamAha-AyatyA samamiti vigrahaH, Aya-vAbhAti, asya prAmANikatve 'anyapadArthe pUrvapadArthe ca' iti 65 tIsamamiti samAsaH, atidizati-evaM pApasamam, puNya-vAhalyApekSayAvagantavyamapalakSaNavidhayA vA vyAkhyeyama, ata samamiti-imo hi samAso, vigrahastu pApena puNyena vA samamiti / | eva prakramamedAya 'tathA' ityasyopAdAnaM saMgacchate, yadi ca pUrva__ atha prasya pUrvapadasya bhAvaparatve pRthakRtyodAhartumAha-tatheti, | padArthaprAdhAnye yadvAnyapadArthaprAdhAnye evAyaM samAsa ityAgraha 'pragatatvaM prakRSTatvaM vA' iti vigrahaH, prAhamiti samAsaH, stadAyaM prakAra AbhAti-'eko'ntaH' iti vigrahe'pyekamAtrasya 30 kimapyatra kAryAntaraM jAtamityAkAsAyAmAha-nipAtanAdabA- kIdRza ekaH ? antaH' ityantatvavivakSayA dhekasyaiva prAdhAnyamiti 70 deza iti-"sarvAzasaMkhyAvyayAt" [7, 3. 118.] iti pUrvapadArthaprAdhAnyamavyAhatameveti, evamatidizyamAne'pyavagantasamAsAnto'hAdezazca tatpuruSe bhavatItIhAprAptAvapi gaNe nipAta- vyam / ekAntamiti samAsaH, matAntaramAha-deze'nyanasAmot samAsAnto'hAdezazca bhavatItyarthaH, ata eva ca / padArtha pItyanye iti kecidAcAryA dezarUpe'nyapadArthe'bhi. "napuMsakAd vA" [ 7. 3. 88.] iti samAsAntavikalpo'pi / dheye'pi prakRtasamAsamicchanti. tadyathA-eko'nto'smin ekAntaM 35 na bhavati, adhyayIbhAvatvAt klIvatvamanyathA puMstvaM syAt / / deza iti / atidizati-evaM-prAntam, samapakSam , 76 atidizati-evaM-praratham , pramRgam, pradakSiNamiti-ime / samAnatIrthama, samAnatIramiti-ete samAsAH, vigrahastu trayo'vyayIbhAvasamAsAH, vigrahastu prAgvat, tathA hi-pragatatvaM / prAgvat, tathA hi-'pragatatvamantasya, pragato'nto vA' 'samatvaM prakRSTatvaM vA rathasya mRgasya dakSiNasya veti / atra matAntaramAha- pakSasya, samAnaH pakSo vA' 'samAnatvaM tIrthasya, samAnaM tIrtha vA' kAla-bhAvalakSaNe'nyapadArthe'pyanye iti-eke AcAryAH ! 'samAnatvaM tIrasya, samAnaM tIraM vA' iti / 40 kAlarUpe dhAtvardharUpe bhAve cAnyapadArthe'pIcchantItyarthaH, tadeva / athArthavizeSeSu pRthakkRtyodAhartumAha-tatheti, sampratya-80
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 36-37] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte sampratyapradakSiNAni samprati asamprati, apradakSiNamiti samAse "dvidaNDyAdiH" [7. 3. 75.] iti ic samAsAntaH, trayo'vyayIbhAvAH samAsAH, yathAsaMkhyaM krameNa, vartamAnA- tatra na vinA pAThenAvyayIbhAvasaMjJA sidhyatIti tasyAvyayIbhAvavartamAnavAmeSu vartamAnArthe samprati, avartamAnArthe asamprati, | saMjJArthazceha tiSThadgAdiSu pAThaH, 'paramaM dvidaNDi' ityatrAvyayIvAmArthe cApradakSiNamiti sAdhavaH, vigrahastu-sambhUtiridAnI- bhAvatve napuMsakaliGga vibhaktarlopazca prayojanam , 'dvidaNDi' ityAdi samprati, na samprati-asamprati, pragataM dakSiNaM pradakSiNaM, na kriyApradhAnaM bhavati-dvidaNDi praharanti, dvimusali praharanti, tatra 45 tathA-apradakSiNamiti / napuMsakaM liGgaM vibhakterlopazca siddhaH, tadevAnenAvyayIbhAvatvAsUtrAntareNa samastAnAmavyayIbhAvasaMjJArtha pRthakkRtyodAhartumAha- khyAnenAnUdyate, cakAreNa samAsAntarapratiSedhaH / tatheti, yuddhe ijantaM ceti-yuddhArthe ijantaM samudAyAtmaka atra matAntaramAha-anye tu parapadenaiva samAsapratinAmAvyayIbhAvasaMjJakaM bhavatItyarthaH, kezAkezi, daNDAdaNDi, dhamicchantIti-arthAt pUrvapadena samAso bhavatyeva, tade10 kezeSu kezeSu mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM, daNDaizca daNDaizca mithaH / | vAha-tanmate paramatiSThahu0 ityAdi-atra "sanmahatparama."50 prahRtya kRtaM yuddhamiti "tatrAdAya." [3. 1. 26.] iti | | [3. 1. 107.] iti samAsaH, 'AtiSThahu' ityatra "paryasamAsAvetau, "ij yuddhe' [ 7. 3. 44.] iti cejantatve pA0" [ 3. 1. 32.] iti samAsaH / 'nenAvyayIbhAvasaMjJA, dvidaNDi, dvimusali, dvau daNDAvammina praharaNe, dvau musalAvasmin praharaNe iti "ekArtha." bahuvacanamAkRtigaNArthamityAha-tiSThadvAdirAkRtigaNa 15 [ 1. 1. 22. ] iti samAsaH, "dvidaNDyAdi" [7. 3. 75.] iti, tatphalamAha-tenetyAdi, pragatatvaM savyasya, apagatatvaM itIjantatvamanena cAvyayIbhAvasaMjJA / savyasya, yasmAt prabhRti, tasmAt prabhRti, iti vigrahavAkyAni, 55 __ itizabdasya sUtrasthasya prayojanamAha-'tiSThadagviti' asmAt prabhRti-itaHprabhRti, tasantasya samAsaH, samAse ityatra 'iti'zabdaH svarUpaparigrahArtha iti-tiSTadprabhR- cakapadyAmAta / / 3. 1. 36. // tInyevambhUtAnyevAvatiSTante, tena svarUpAvadhAraNena, iha ana20 ntaraM vakSyamANaprayoge, samAsAntaraM na bhavatIti-anena nityaM pratinA'lpe / 3 / 1 / 37 // labdhAvyayIbhAvasaMjJAnAM tiduprabhRtInAM nAmAntareNa samAso na ta0pra0-alpeDa vartamAnena pratinA nAnA nAma nityaM bhavati, kva? ityAha-'paramaM tiSThahu' iti-atra "sanmaha- samasyate, bhavyayIbhAvazca samAso bhavati / zAkasyAlpatvaM-60 tparamo." [ 3. 1. 107.] ityanena samAso na bhavati, zAkaprati, sUpasya mAtrA-sUpaprati / alpa iti kim ? vRkSaM 'tiSThaduH priyamasya' iti-atra "ekArtha0" [3. 1. 22.] | prati vidyotate vidyut / nityagrahaNa vAkyAnivRtyartham, tenA25 ityanena samAso na bhavati, kiM tarhi ? vAkyameva bhavatIti-nyatra samAso vAkyaM ca bhavati // 37 // taccoktameva / kharUpaparigrahameva Dhayati-ata eva ca kharUpamAtrasyaiva za0 ma0 anusandhAnam-nityamityAdi / sUtrArthaH parigrahAt punaH, pradakSiNa-sampratibhyAmityAdi-na pradakSi- sugamaH / nityamiti samasanakriyAvizeSaNatvAd dvitIyAntaM 65 Nam-apradakSiNam, na samprati-asamprati, iti "nan" ! napuMsakam, anyathA samAsa ityanuvRtternityasya tadvizeSaNatve puMstvaM 30[ 3. 1. 51.] ityanena 'apradakSiNam , asamprati' iti syAt / sUtre'lpapadasya bhAvapradhAnatvamiti vigrahavAkyena prakaTasiddhAvapIha gaNe paatthH| | yati-zAkasyAlpatvamiti, 'zAkaprati iti samAsaH, ijantasyaha gaNe pAThasya prayojanaM darzayati-ijantasyelyA- | evam-'sUpasya mAtrA' iti vigrahaH, mAtrA-alpatvam , dinA, samAsAntarapratiSedhArthaH iti-tiSThadguprabhRtInAM padA- | 'supaprati' iti samAsaH / nanvevamalpArthakasya praterevArthaH 70 ntareNa samAso neSyate, ijantasyApi tatra pAThena 'paramaM daNDA- | pradhAnamiti pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAdavyayIbhAvatvaM kathamiti 35 daNDi' iti padAntareNa samAso mA bhUdityetadarthamiha pAThaH cet ? ucyate-svabhAvAdayamuttarapadArthapradhAnaH samAsa iti tatra "ij yuddha" [5. 3. 74. ] ityasyeco'vyayIbhAvasaMjJA''dau na / 'pUrvapadArthe' ityadhikAre'pyasambhavAdasyAcyApAraH; yadvA 'doSAmabhavati, sa hi "tatrAdAya0" [3. 1. 26.] iti vihite nyamahaH, divAmanyA rAtriH' ityAdAvavyayAnAM dravyapradhAnatvasamAse samAsAntaH, sa ca samAso'vyayIbhAva eveti tadanto- darzanAdihApi pratizabdasyAlpamAtrAvaDravyaparatvamiti zAkasya 75 'pyavyayIbhAvo bhavati, dvidaNDayAderavyayIbhAvArthazca vizeSaNatvamiti 'alpaH zAkaH' ityAdi vigrahavAkyamiti 40 dvidaNDyAdau hi "ekArtha." [ 3. 1. 22.] iti bahuvrIhi- / pUrvapadArthatvameva / 11 siddhahemacandra.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / 20 padakRtyaM pRcchati-alpe iti kimiti, uttarayati-vRkSaM za0 ma0 anusandhAnam - saMkhyetyAdi / 'nAma nAmnA 40 prati vidyotate vidyuditi-na - nAtra pratizabdo'lpArthe, api tu / ekArthye nityaM samAso'vyayIbhAvaH' iti pUrvato'nuvartante tatra lakSaNe iti samAso na bhavati / 'nAma' ityasya vizeSaNamAha-saMkhyAkSazalAkamiti-saMkhyA iha nityagrahaNaM kimartham ? nahi sarvatra nityavidhI nityagrahaNaM / cAkSazca zalAkA caiSA samAddAra iti tathA, 'saMkhyA' ityanena 5 kriyate, yathA vikalpavidhau vAgrahaNam, tatra vA grahaNAbhAvAdeva na 'saMkhyA' ityevaM nAma prAhyam api tu saMkhyAyAH saMjJAtvena vidhyantaravadayaM nityo vidhiH siddhaH na ca prakRtamiha vAgrahaNaM tadbodhyasya saMjJino grahaNamityAha- saMkhyAvAci nAmeti, *khaM 45 nivartyamasti, yathA "nityaM haste pANAvudvAhe " [3. 1.15] rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA * iti nyAyenAkSazalA kA zabdayoreva grahaNaityata Aha- nityagrahaNaM vAkyanivRttyarthamiti - nityaM mityAha- akSazalAke ceti - akSazabdarUpaM zalAkAzabdarUpaM samAsa eva yathA syAnna kadAcid vAkyamityevamarthaM nityagrahaNam / ca nAmetyarthaH, 'nAnA' ityasya vizeSaNamAha- pariNeti- 'pari'10 nanu ca vinApi nityagrahaNena vidhyantaravadayaM samAso nityo rUpanAmetyarthaH, yadyapi parizabdasyAvyayatvAt syAdeloMpena bhavi - bhavediti tatra devAdevavAkyaM nivartyate, evaM tarhi nityagrahaNaM tavyamiti pariNeti kathaM nirdizyate ? ityAzaGkituM zakyate, api 50 kurvannidaM jJApayati- 'samAsavidhau yatra nityagrahaNaM nAsti tatra / tvatra pareH zabdaparatvenA sattvA bhAvAnAvyayasaMjJeti bodhyam, pariM pAkSikaH samAsavidhiH, na vidhyantaravannityaH' iti, tena kiM / vizinaSTi-yuteranyathAvRttau vartamAnene -ti- 'te' ityatra siddhamityata Aha-tenAnyatra samAso vAkyaM ca / viSayasaptamItyAha - yutaviSaye iti, anyathAvRtti vyAcaSTe - 15 bhavatIti- iha tu nityAdhikAre samAsa eva, 'sUpaprati' ityAdau / anyathAvartane iti- yathAvartane jayastadviparItavartane ityarthaH, sUpAdInAM ca vAkyaM nAsti, zabdAntareNaivArthapradarzanamastrapada | aikA iti - nanvaikArthye sati samAsaH, aikArthyaM caikapadyaM, 55 vigrahaH, anyatra tu samAsabhAjAM padAnAM samAso vAkyaM ceti / tacca samAse sati bhavati, tata itaretarAzrayadoSe samAsaH katham ? nedaM yatnamantareNa zakyaM vyavasthApayitumiti nityagrahaNa- ucyate yatra yatra yena sUtreNa samAsaH kartumiSyate tatra tatra miti // 3. 1 37. // tasmAdevaikArthya prathamaM jJAtavyaM, tataH samAsaH, anyathA hi sarvAyapi sUtrANi nirarthakatAM bhajeranniti nyAsavidaH / [ pA0 1, sU0 38 ] saMkhyA-kSa-zalAkaM pariNA dyUte'nyathAvRttau / 3 / 1 / 38 // ! ta0 pra0 - saMkhyAvAci nAmAkSa-zalAke ca dyUtaviSayeseerada vartamAnena pariNA nAmnA sahaikArthe nityaM sama`syante, avyayIbhAvazca samAso bhavati, vartane caiSAM kartRtvAt 25 tRtIyAntatvam, akSa-zalAkayostvekavacanAntayoreveSyate / paJcikA nAma dhUtaM paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA bhavati, tatra yadA sarve uttAnA avAlo vA patanti tadA pAtayiturjayaH, anyathApA parAjayaH / ekenAkSeNa zalAkayA vA na tathA vRttaM yathA pUrva jaye - ekapari, dvipari, tripari, parameNa catuSpari 30 paJcasu svekarUpeSu jaya eva bhavati / ajheNedaM na tathA vRttaM yathA pUrva jaye - akSapari, zalAkApari / pUrvoktasya pUrvavRttasyetyarthaH / anye tu - "pUrvavRttasyAnyathA - 70 saMkhyAdIti kim ? pAzakena na tathA vRttam / pariNeti tvadyotane samAso'yam, tacaikenApi kriyate, tato dvivacanAdi kim ? akSeNa parivRttam / dyUta iti kim ? rathasyAkSeNa / niSprayojanamityAha-ekatve'kSazalAkayoriti" ityAhuH / pare tvevana tathA vRttam / anyathAvRttAviti kim ? paJcaparIti mA ! mAhuH "ihAkSa-zalAkayorekavacanAntayoreva samAsa iSyate tat 35 bhUt / kecit - 'samaviSamate samamityukte yadA viSamaM kathaM labhyate ? ityata Aha-akSazalAkayorityAdinA, nehA pUrva: bhavati tadA 'makSapari zalAkApari' iti prayujyate' ityAhuH | | zabdo'rthaH sambandho vA kriyate, anuvAdakaM hi zAstram, tatreha 75 anye pUrvaM padamAhUtaM taca patitamiSTaM siddhaM, punastadAhUtaM / sAmAnyenAbhidhAne'pi yadi loke vizeSaviSayaH zabdaH, na tasyA wwwww yadA na patati, tadAyaM prayogaH - 'akSapari, zalAkApari' / nyathIbhAvo'stIti tatraiva sAdhutvaM vyavatiSThate, 'akSapari, zalAkAityAhuH // 38 // pari' iti caikasyaivAnyathApAte loke kitavaiH prayujyate na tu : pUrva ' SaSTyA' iti samarthavibhaktirupasthitA, sA ceha na saMga - 60 teti kA samarthavibhaktirityAzaGkAyAmAha - vartane caiSAM kardatvAt tRtIyAntatvamiti viparItavartanaM parerarthaH taca kriyArUpaM, kriyA ca nityaM sakartRkA, kartari cAnukte tRtIyA vibhakti revociteti bhAvaH, akSa-zalAkayostvekavacanAntayoreveSyate iti - atra kecit - "samAse dvitvAdyanavagamA- 65 dekatvasyAnyanirapekSatvAdantaraGgatvAdavagatisaMbhavAnnyAya prAptametat " ityAhuH, akSAdayastRtIyAntAH, pUrvokasya tathA na tat / kitavavyavahAre ca, ekatve'kSa-zalAkayoH // 1 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 38] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte DowwwINrnamruwamanaranewww Ammammund dvayostrayANAM vezyekavacanAntayoreva samAsaH prayogAnusAreNa padakRtyaM pRcchati-saMkhyAdIti kimiti, uttarayati-- 40 vijJAyate" iti 1 pAzakenana tathA vRttamiti-'saMkhyAdigrahaNAbhAve nAmAathAnyathAvartanaM bodhayati-pati nAmetyAdinA, paJca ntaramapi samasyateti prakRte samAsaH prasajyeta tadvAraNAya saMkhyAdigrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / punaH pRcchati-pariNati parimANa yasyAH sA dhutakriyA pazcikA, tadIyaparimANaM ca kimiti-uttarayati-akSeNa parivRttamiti-atrAvacUriupacabhirakSaH paJcabhiH zalAkAbhirvA vidhIyate iti sArthaka tannAmeti bhAvaH / tatra paJcikAdyute, yadA yasmin samaye, kAra:-"akSeNa parivRttamityatrAyaM parizabdo vAcako na tu 45 dyotakaH, atra tu dyotaka evAsti, "saMkhyAkSathalAkaM pariNA." sarve sakalA akSAH zalAkA vA, uttAnAH UrdhvamukhAH, iti sUtre dyotako gRhyate iti bhAvaH" iti / / avAJco vA adhomukhA vA, patanti, tadA tasmin samaye, 1. punaH pRcchati-dyuta iti kimiti, uttarayati-rathasyApAtayiturjayaH anyakartRkakriyAyA anyasya phalabhoktRtvAnau kSeNa na tathA vRttamiti-atrAkSazabdo rathAvayavavizeSavAcaka 10 cityAt pAtayitureva jayaH, anyathA pAte yadi paJcApyekarUpA iti ghutAbhAvAt satyAmapyanyathAvRttau samAso na bhavati / 50 na bhavanti tadA, parAjayaH pAtayituH parAbhavaH / punaH pRcchati-anyathAvRttAviti kimiti, uttarayati- . prathamaM tAvat saMkhyAmudAharati-ekenetyAdi-ekena na tathA paJcaparIti mA bhUditi-paJcasvapi haikarUpeSu samAso mA vRttaM yathA pUrva jaye iti 'ekapari' ityucyate, tatraikenetyucya | bhUdityetadarthamanyathAvRttigrahaNamiti bhAvaH / mAnamakSa eva, nAnyasya tathA, anyathA vA pAte jayaH parAjayo __'akSapari, zalAkApari' iti samAsadvayaviSaye matAntaramAha15 vetyAha-akSeNeti, evam-ekayA zalAkayA na tathA vRttaM yathA kecit samaviSamadyute samamityAdinA, tacca 'ekikA 55 pUrva jaye iti-'ekapari' iti, paJcAkSAte catvAro'kSA dvikA' iti zabdAbhyAM kathyate, viSamasaMkhyayA ekikA kathyate, UrdhvamukhAH patitAH, eko'dhomukhaH, athavA catvAro'kSA adho samasaMkhyayA ca dvikA, tatraikenaiva vaiSamyamityekavacanAntayorakSamukhAH patitAH, eka UrdhvamukhaH patitastadA 'ekapari' ityucyata zalAkAzabdayoH samAsaH siddhaH / ihAnyadapi matAntaramAhaiti bhAvaH, evaM-'dvipari' iti-dvAbhyAM [ akSAbhyAM zalA anye pUrvapadamAhUtamityAdinA, padamiha koSThamiti kecit , 20 kAbhyAM vA ] na tathA vRttaM yathA pUrva jaye, 'tripari' iti akSasannivezavizeSa iti pare, pUrva yathAbhUto'kSasanniveza AhUya 60 kathitaH sa tathaivAbhUt , samprati cAhvAnaviparIto'kSapAto jAta . tribhiH [ akSaiH zalAkAbhirvA ] na tathA vRttaM yathA pUrva jaye, iti samuditArthaH, anyathA vartane'yaM prayoga itIme api mate parameNa utkarSeNa, 'catuSpari' iti-caturbhiH [ akSaH khamatena saMgRhIte eveti granthakudAkUtam / zalAkAbhirvA ] na tathA vRttaM yathA pUrva jaye, iti vAkyArthayo nanu-'anyathApAte' ityasya bhinnarUpeNa pAta ityarthaH, kazcijanA, nanu catuSparivat 'paJcapari' iti kathaM na bhavatItyata duttAno'nye'vAzca itirUpameva vaiparItyamaH dvAbhyAM vA parItyaM 65 25 Aha-paJcasu tvekarUpeSu jaya eva bhavatIti-atra jaya | syAt trayANAM caturNA vA vaiparItya tu na sambhAvyate, tathAbhUtA eva bhavatIti 'paJcapari' iti samAso na bhavatIti bhAvaH, jaye akSA adhikasaMkhyAyoginaH syuH, ta evAnukUlAH, nyUnasaMkhyAca hi yadakSAdInAM vRttaM tadapekSayA'nyathA pAtatve sati samAsena pratikUlA ityeva vyavahArato labhyate, yathA-dvAvuttAnau trayobhavitavyam, na ca paJcAnAmekasvarUpatve'nyathAtvaM sambhavati, 'vAcaH, eka uttAnazcatvAro'vAcaH, asyAM sthitau ca dvAbhyAmekena ata eva jayastadA bhavati yadA paJcApyekarUpA bhavanti, UrdhvamukhA | vA vaiparItyaM vyavahartavyaM syAt , na tu tribhizcaturbhiveti 'parameNa 70 30 adhomukhA vA, etena prakAreNa 'parameNa catuSpari' ityatropapa- catuSpari' iti kathamuktamiti / cintyam , atra kecit-ekena ttirdarzitA, yadi SaDAdibhiryutaM syAt tadA 'paJcapari' ityAdikaM atrottAnAH patantaH khajayAvahatvena khIkRtAH, pare cAvAcaH syAt , api tanna bhavatIti sAdhUktaM-'parameNa catuSpari' iti / patantaH, tatra pUrvapAtayitA sarvAnuttAnAn pAtayitvA jayI san saMkhyAzabdamudAhalyAkSazalAke udAharati-akSeNedana tathA punarapi pAtayati tadA yAvanto'vAGmukhAH patitAsvAvanta evaM vRttaM yathA pUrva jaye iti-idamarthopadarzakaM vAkyam , viparItavartanAH kathanIyAH, evaM sati paJcAnAM pAte sarvathaiva 75 35 'akSapari' iti samAsaH, 'zalAkApari' iti ca samAsaH, | viparItavRttiriti tatra saMkhyAnasyAnAvazyakatvameveti tathAvyava__ arthopadarzakaM vAkyaM tu 'zalAkayA na tathA vRttaM yathA pUrva jaye' 'hArAya 'catuSpari' ityeva parameNa bhavatIti pranyAzayAna kApi iti, ekavacanAntayorevAnayoH samAsa iti 'akSAbhyAmakSevA ! kSatiH / pare tu-kecanottAnapAtarasikAH kecana cAvAkpAtara zalAkAbhyAM zalAkAbhirvA na tathA vRttaM yathA pUrva jaye' iti / sikAH, na te saMkhyAbalamA bahu manyante, tadapekSayAyaM anya vAkyeSu samAso na bhavati / . iti // 3.1.38 // 80
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 39] RAAAAAAAAAAAAAAAAmrammar-women vibhakti-samIpa-samRddhi-vyaddhyarthA- so'vyayIbhAvasaMjJaH' ityaparaM ca, tatra prathamavAkye 'nAma nAmnA iti samudAyaH saMjJI, 'samAsaH' iti cAnvarthA saMjJA, dvitIyaH 40 bhAvA-'tyayA-'saMpati-pazcAt-krama vAkye ca 'samAsaH' iti saMjJI, 'avyayIbhAvaH' iti ca saMjJA, khyAti-yugapat-saha-saMpat-sAkalyA- ! nityasamAso'yaM "nityaM pratinAlpe" [3. 1. 37.] ityato 'nte'vyayam / 3 / 1 // 39 // nityamityasyAnuvartanAt, tadAha-nityamiti / anuvRttasya / ta0 pra0--vibhaktyAdiSvartheSu vartamAnamavyayaM nAma nAnA prathamAntanAmapadasya 'avyayam' iti vizeSaNaM, tasya vibhaktyA dIni vizeSaNAni, 'nAnA' iti tRtIyAntasya ca "samarthaH 45 sahakArye sati pUrvapadArthe'bhidheye nityaM samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / padavidhiH" [5. 4. 122.] iti paribhASayopasthita 'samarthena' vibhaktiH-vibhaktyarthaH kArakam , adhini nidhehi, iti vizeSaNaM, taccAnuktamapyupatiSThayeveti noktam / strISu nidhehItyarthaH, evam-adhikumAri; samIpe-upakumbha, | | vibhaktyAdiSvartheSviti-atra vibhaktipadaM vibhaktyarthe 10 kumbhasya samIpa ityarthaH, evam-upAgni, upazaradam | lAkSaNikam , nahi vibhaktivA cakaM dyotakaM vA kimapyavyayaM, RddharAdhikyaM samRddhiH, sumadram, madrANAM samRddhirityarthaH, | kintu vibhaktyarthasya vAcakaM dyotakaM vA, dvandvAnte bhUyamA-50 evaM-sumagadham, subhikSam ; vigatA RddhiH-raddhiH-Rya- | NAyAH saptamyA bodhakatArthatvAt , 'vibhaktyarthAdibodhakamavyayaM bhAvaH, duryavana, yavanAnAmRddhyabhAva ityarthaH, evaM-durbhikSam | nAma samarthana nAmnA samasyate' ityAdiH sUtrArthaH, tadAhaarthAbhAvo-dharmiNo'sattvam , nirmakSikam, makSikANAmabhAva | vibhaktimityarthaH iti, nAmArthe'pi vibhaktarvidhAnAtU 15 ityarthaH, evaM-nirmazakam , amakSikam , unmazakam, nivA- tadarthamAtravAcakaM dyotakaM vApyavyayaM vibhaktyarthabodhakaM syAditi tam: matyayaH-atItatvam , sata evAtikrAntatvam , ativarSa, zaGkApanodAyAha-kArakamiti, idamuktaM bhavati-avyayIbhAve 55 varSANAmatItatvamityarthaH, evam-atizItam , nizitam / pUrvapadArthasya prAdhAnyaM bhavati, tatra vibhaktyarthabodhakasyAvyayasya nihimam, atRNam, nitRNam / masaMpratIti vartamAnakAle | prAdhAnyaM tadaiva syAd, yadA tat kArakabodhakaM syAt , kArakasyaiva upabhogAdeH pratiSedhaH, atikambalaM, kambalasyopabhoga prati kriyA prati prAdhAnyAt , yadyapi "kiyApradhAnamAkhyAtaM sattva20 nAyaM kAla ityarthaH, evam-atitaiskam , asyAnam ; pazcA- pradhAnAni nAmAni" iti niruktoktayAskAdivacanAd vaiyAkaraNaiH dartha-anurathaM yAti, sthasya pazcAdityarthaH, evm-anupaadaatm| kriyAyA eva prAdhAnyaM svIkriyate, tathApi kriyAyA janakatvena 60 krama-AnupUrvyam , anujyeSThaM pravizantu, jyeSThAnukrameNetyarthaH; | kArakasyApyArthaprAdhAnyasattvAnna doSaH, prAdhAnyaM hi dvividhaevam-anuvRddhaM sAdhUnarcaya; khyAtiH-zabdaprayA, itibhadra- | zAbdamArtha ca, tatra kriyAyAH zAbdaM prAdhAnyaM kArakasyArtha bAhu, tadbhadrabAhu, ahobhadrabAhu, bhadrabAhuzabdo loke prakA- | prAdhAnyam ; yadvA kriyA hi vAkyArthe pradhAnaM "bhAvapradhAnamA25 zata ityarthaH; yugapadekakAlArthaH, sacakraM dhehi, cakreNa sahaika | khyAtam" iti vacanAt , kArakArthaH kriyAnvayI, pradhAnAnvayI kAlaM cakrANi vA yugapaddhehItyarthaH, evaM-sadhuraM prAja; saha- pradhAnameva vidheyavaditi; kiJca vibhajyante-prakAzyante kartR-65 garthe-satratam, vratasya sahazAmityarthaH, evaM-sazIlam , | karmAdayo'rthA anayeti kRtvA vibhaktizabdeneha kArakamucyate, sakikhi, sadevadattam abhyayIbhAve sahasya sabhAvaH; saMpat-tahAdhikaraNaM vivakSitamiti / siddhiH, sabrahma sAdhUnAM, saMpannaM brahmetyarthaH, evaM-savRttaM munI 'adhistri nidhehi' iti-'zrISu' ityarthe 'adhini' iti 30 nAm, sakSamikSvAkUNAm ; sAkalyam-azeSatA, satRNama samAsaH, atrAdhiH saptamyarthe vartamAnamavyayaM strIzabdena prathamAbhyavaharati, na kiMcit tyajatItyarthaH, evaM satuSam / anta: ntena saptamyantena vA samasyate, adhinavAdhikaraNArtho gataH, na 70 samAptiH, sapiNDaiSaNamadhIte, piNDaiSaNAparyantamapIta ityarthaH, tatra saptamyA abhidheyamastIti pratipattau "nAnaH prathamaikadvivahau" evaM-saSaDjIvanikAyamadhIte; atra samAptirasakale'pyadhyayane pratIyata iti sAkalye'nantarbhAvaH / [ 2. 2. 31. ] iti prathamA bhavati, padAntarAbhihitamevArtha madhizabdo dyotayatIti pratipattau saptamI; kecittvevamAhuH35 pUrvapadArtha ityeva-samRddhA madrAH- sumadrAH / adhyayamiti kim ? samIpaM kumbhasya // 39 // adhinAvyayenAdhikaraNarUpArthasyoktatve'pi vibhaktyarthe samAsavi dhAnasAmarthyAdeva strIzabdAdadhikaraNArthe saptamIti / 'strISu76 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vibhaktItyAdi / atra | nighehItyarthaH' iti-'strISu' iti samAsAtha pradarzanAya 'nidhehi vAkyadvayaM kalpyate-'nAma nAmnA samasyate' ityekam, 'sa samA- I ityadhikaraNArthavivakSAdarzanAya ca / 'strISu' iti laukika
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 39] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vigrahavAkyam , alaukikaM tu 'adhi+si, strI+sup' iti, edhvaryeSu yadavyayaM vartate tat subantena saha samasyata iti 1 40 athavA 'adhi+jas, strI+jas' iti, nityasamAsatvAt saptamyA | asyArthaH kaiyaTenetthaM sphuTIkRtaH-"avyayasya zrutatvAdantaranatvAt gatArthatvAca laukike vigrahavAkye'dhizabdaprayogo na bhavati / tasyaiva vibhaktyaryAdayo vizeSaNAni, tatra yadottarapadArthAvacchinnAH avidizati-'evamadhikamAri' iti-prAgvadatrApi jheyam , | samayAdayaH pratipipAdayiSitAstadA'vyayaM samRdayAdInAM 5 ubhayatrAvyayIbhAvasya kIbatvAt "klIbe" [2.4. 87.]mAjamiti nirmAtA bhavati 'samadA:' ityatra ta madrazabda iti hakhatvaM, syAdezca "anato lup" [3. 2. 6.] iti lup eva samRddhiviziSTamarthamAha, suzabdastu samRddhidyotako na tu 45 ca, evamanyatrApi jJeyamiti / | vAcakaH, 'saputraH' ityatrApi sahazabdastulyayAgasya vAcakA na vibhakAbudAhRtya samIpe udAhartumAha-samIpe iti, upa- | sAkalyasya, tattu prakAraNAdisahitAt samudAyAt pratIyate" kumbhamiti samAsaH, tadarthamAha-kumbhasya samIpa ityarthaH / iti / nanvevaM sati satRNamatti' ityAdAvapi tulyayoga eva 10 iti-atra samIpArthenopazabdenopajanite vyatireke kumbhazabdAta | sahazabdArtho'stu vRthA sAkalye'vyayIbhAvavidhAnamiti cet ? SaSThIti SaSThyanta evaM samasyata ityarthaH / atidizati-evama- | na-tatra tRNabhakSaNe tAtparyAbhAvAt sahazabdasya tulyayogArthatvA-50 upAni, upazaradam , iti-'agneH samIpe, zaradaH samIpe sambhavena jhaTityeva sAkalyArthapratIteH rAputrAdito bhedAt / ityanayorarthaH, "zaradAdeH0"[ 7. 3.92.] iti samAsAnte'ti / vyaddhAyadAhartamanAH pUrva vyaddhizabda vyAcaSTe-vigatA 'upazarada' iti samAsAt syAdeH "amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" | RddhiH -vyatiriti-anena RrabhAva ucyata ityAha15[ 3.2.2.] ityamAdeze 'upazaradam' iti / RLyabhAva iti-RddhiH-sphItatA, duryavana miti samAsaH, ___ atra 'samRddhi-sampat' zabdau 'arthAbhAvA-'tyaya'zabdau tadarthamAha-yavanAnAmRddhyabhAva ityarthaH iti, atra "rASTra-55 caikArthAviva sambhAvyamAnAviti teSAmarthavizeSa darzayituM pratyekaM kSatriyAtU0" [6. 1. 114.] ityayaH "bahuSvastriyAm" vyAkhyAsyati, tatra pUrva samRddhAvudAharaNAvasarAt samRddhizabda [ 6. 1. 125. ] iti lopaH, atidizati-evam-durbhikSavyAcaSTe-RddharAdhikyaM samRddhiriti-AdhikyaM pUrvAva- | miti-ayaM samAsaH, bhikSAyA sphItatAviraha iti tadarthaH / nanu 20 sthAyA atirekaH / sumadramiti samAsaH, madrANAM samRddhi | vakSyamANena 'arthAbhAva' ityanenaiva sidhyatyetat , tathAhi-arthArityartha iti tadarthaH, yadA maTTairviziSyamANatvAt samRddhaH bhAvo vastvabhAvaH, Rddhivigamo'pyarthAbhAvo bhavatyeva, tat ko'tra 60 prAdhAnyaM bhavati tadAyaM samAsaH, madrANAmAdhikyena Rddhivartata vizeSo yenArthAbhAvAda Rddhivigamasya pRthagabhidhAnaM kriyate ! iti, yadA tu madrA RkSyA viziSyamANAH pradhAnabhAvamanubhavanti / asti vizeSaH-uttarapadArthAbhAvo hi dravyAbhAvaH [ aobhAvaH ], tadA tatpuruSo bhavati-'samudrAH' iti, samRddhimanto madrA ityarthaH / | yathA nirmakSikamiti makSikANAmabhAva ucyate, na tu duryavana25 nanu 'sumagadhAH, sumadrAH' ityAdau samudaH sapatraH sAno mityatra yavanAnAmabhAvaH, kiM tarhi ? tadIyAyA RddhevigamaH, vA nimacyatAm' ityAdI ca vakSyamANAsAkalyArthasya pratIteH ayamAzayaH vyuddhau hyuttarapadArthasya yo dharmastasyAbhAve samAso 65 pUrvapadArthaprAdhAnyasattvAt kathaM na samAsa iti cet ? na-atra hi vidhIyate, yathA-duryavanamityatra yavanarUpasyottarapadArthasya RddhisumadrAdisamudAya eva samRddhamadrAdivAcakaH, na tu pUrvapadaM samRddhi rUpo yo dharmastasyAbhAve arthAbhAve, tUttarapadArthasya dharmiNo'bhAve vAcakamiti pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAt samAsAprApteH, yadyapi samAso vidhIyate, yathA-nirmakSikamityatra makSikArUpasya dharmiNa 30 pUrvapadasyApi samRddhirayoM'styeva paramiha tasya dyotakatvameva, uttarapadArthasyAbhAve, ityarthAbhAva-RddhivigamayoH sphuTa medaH, madrAdipadasyaiva vAcakatvAt , etaccAnyayIbhAvasamAsaprakaraNAdevA ematyayo'pyuttarapadArthasyaivAtikrama iti tato'pi medH| 70 vasIyate, yatra ca madrANAM samRddhereva prAdhAnyena vivakSA tatra avArthAbhAvaM vyAca-abhAvo dharmiNo'satyamiti sumadamityAdiprayoga evaM sAdhuH, tadetad vakSyati-'pUrvapadArtha / -arthazabdopAdAnasAmarthyAdetAdRzArthalAbhaH, dharmiNaH-uttarapadaityeva-samRddhA madrAH sumadrAH iti / vAcyapadArthasya, asattvam-AtmadhAraNAnukUlavyApAraH sattA, 35 ata eva "bhavyayaM vibhakti." [pA0 sU0 2. 1. 6.] tadabhAvo'sattvam , tathA ca tatra dharmiNi AtmadhAraNAnukUla iti sUtre mahAbhASye-"iha kasmAna bhavati-sumadrAH, sumagadhAH, vyApArAbhAva eva pratIyate, na tu sato dhaMsAdinA'bhAvaH,75 saputraH, sacchAtra iti, samRddhau sAkalya iti ca prApnoti" ityA- ato'tyayA bhedaH / udAharati-nirmakSikamiti-samAso'yaM, zaGkaya pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAditi samAdhAya "ayavA neme tadarthamAi-makSikANAmabhAva ityarthaH iti-atra makSikAsamAsAryA nirdizyante, kiM tarhi ? avyayArthA ime nirdirayante, NAmatyantAbhAva eva pratIyate, na tu satInAM tAsAM dhvaMso'panayanaM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 39] AAAAAAAAAAAAAPrimaruwaraamanrarm ..vA, nirmakSikaM kRtamityAdiprayogazca makSikApanayanabodhako'pyaupa- | evaM cAsampratItyarthAbhAvAd bhidyate, nahyAbhAva evaMrUpaH 140 cArika eva, tathA kRtaM yenAtra makSikAH pUrvamapi nAsanniti udAharati-atikambalamiti-ayaM samAsaH, tadarthamAhapratIyata ityevaM tAtparyAt ; atidizati-pavamiti, nirmaza kambalasyopabhogaM prati nAyaM kAla ityarthaH iti-yathAkam ,amakSikam, unmakSikam , nivAtamiti-ime | dhikasya prAvaraNasya nAyaM kAlo nidAghaH, candanAnulepasya nAyaM 5 samAsAH, nirAdaya uttarapadavAcyasya dharmiNo makSikAderabhAva- | kAlo hemantaH, ayamiti vartamAnakAlaM prati nirdezaH, ayamakAla mAhuriti samAsaH / athArthagrahaNaM kimartham ? dharmAbhAve prasajya- ityasminnarthe 'ati' iti vartate, tasya kambalena samAsaH / ati-45 pratiSedho mA bhUt , yathA-na bhavati brAhmagaH-abrAhmaNa iti, dizati-evama-atitaisakama, atyAmramiti-trayo makhyA atra kasyacit puruSasya prasaktaM brAhmaNyaM nAma dharmo niSidhyate, | AsAmityarthe "so'sya mukhyaH" [7. 1. 190.] iti ke na tu dharmyavetyayaM samAso na bhavati [ tatpuruSastu bhavati ], bhavati | pRSodarAditvAt tisrAdeze Api ca-tisakA nAma grAmaH, bahu10 cAtra pUrvapadArthasya prAdhAnyaM niSedhasya vidheyatvAt , na bhavati, | vacanaviSayaH strIliGgasaMjJaka eko grAmaH, puMliGgasaMjJA bahvo grAmA / kaH ? brAhmaNa iti, tadarthamarthagrahaNaM, tadagrahaNe'trApi prasajyeta, ityanye, tatra bhavaM tata AgataM vetyaNi-taiskamiti, na samprati 50 arthagrahaNe tvarthagrahaNasAmarthyAd 'aryate-gamyate testaidharityarthaH' | taisakarmiti-atitaisakam , taisakasyopayoga prati nAyaM kAla iti dharmipratipattana bhavati, abhAvamAtrapratipattIvarthagrahaNamanarthakaM ityarthaH iha keSAcita-"atitaisakamAravAdanama tisakA prAmAH syAt, iha gauravo na bhavatItaretarAbhAve'pyAtmAntarAbhAvo na tisakebhya Agata-taisUkam , nAyaM taisakasyAcchAdanasya kAla 15 tu tasya vastuno dharmiNa evAbhAva iti na bhavati / ityarthaH' iti granthaH, tatra samAse nyagbhUtasya tesakasyApekSA - athAtyayaM vyAcaSTe-atyayo'tItatvamiti-dhvaMsatvami- | cintyA / atyAnamiti--AmrANAmAmraphalAnAmayamakAlaH, neha 55 tyarthaH, etadeva spaSTayati-sata evAtikrAntatvamiti-tatsa- | kALe AmrANi bhavantIti bhAvaH / sAyA atItakAlasambandhitvaM, pradhvaMsAbhAvatvamiti yAvat, pazcAdarthe udAharati-anurathaM yAtIti-anurathamiti samAudAharati-ativarSamiti-samAso'yaM, tadarthamAi-varSANAma- saH, pazcAdarthajJApanAya yAtIti, samAsArthamAha-rathasya pazcA20tItatvamityarthaH iti, atidizati-evamiti,atizItam, dityarthaH iti, nanu yathA pazcAdarthe'nuzandaH samasyate tathA nizItam . nihitam, atRNam, nitRNamiti-ime ! pazcAcchando'pyavyayamanvarthe samasyatAm , tena vAkyaM na yujyate 60 samAsAH, nanu ca varSAgAmatyayo nAma varSANAmabhAva eva, pradhvaM- | nityasamAsatvA diti cet ? na-"sarvapazcAdAdayaH" [3. 1.80.] sAbhAvo hi saH, tatra 'arthAbhAva' ityeva siddhe kimarthamatyayaprahaNasU? | iti vacanAt pazcAcchandasyAvyayIbhAvasamAsaMpratyanavyayatvapratIteH, ucyate-arthAbhAva iti dharmiNo'bhavanamAtramucyate, tathAhi-tasyAvyayatve hyavyayIbhAvasamAsaH syAt, samAsAntaraprAptyA'nya25 nirmakSikaM nirmazakaM vartata iti, tatra makSikAdayo bhUtvA mA | lakSaNahInastatpuruSasamAso na syAt, tatra hi sarvatra "gatibhUvan abhUtvA vA sarvathA te tatra na santItyetAvanmAtrameva kvanyastatpuruSaH" [3. 1. 42.] iti sUtrAt 'anyaH' iti / pratIyate na tu prAk pazcAd veti vizeSaH, ato'tyayo nArthAbhAva padasyAdhikRtvAt / atidizati-evamiti, anupAdAtaityatyayagrahaNam , yadi tvayobhAva ityarthAbhAvavizeSo'pi gRhyeta miti samAsaH, pAdAtasya pazcAditi tadarthaH; padAtInAM samUhaH tadA'tiprasajyeta, anabhidhAnAzrayaNaM tvagatikA gatiH / / pAdAbhyA-matati-sAtatyena gacchatItyaci vA pAdAtaM pAdAtaH / 30 atyayo'tikramaH pradhvaMsAbhAvaH, arthAbhAvastu kvacid deze sarva / atha kramArtha vyAcaSTe-kama AnupUrNamiti, udAharati. daivAbhAvo na tUtpannasya pazcAdityatyayo'rthAbhAvAd bhiyata ityeke, - anujyeSThaM pravizantu iti-anujyeSThamiti samAsaH, 'pravi-70 gatisambandhena bhUtatvamatyayaH, sattvAsambandhena bhUtatvamarthAbhAva zantu' iti kamArthAbhivyaktaye, samAsArthamAha-jyeSThAnukrame NetyarthaH iti, atidizati-evamiti, anuvRddhaM sAdhU. athAsampratizabdaM vyAcaSTe-asampratIti vartamAnakAle naceyeti-atrAnuvRddhamiti samAsaH, vRddhAnukameNeti tadarthaH / 35 upabhogAdeH pratiSedhaH iti-na samprati-asamprati, bAhula- atha khyAti vyAcaSTe-khyAtiH zabdapratheti-zabdasya kAdasamarthasamAso'yaM, yathA-asUryapazyAH, sampratIti hIdAnI- | prathA zabdaprathA, "prathiS prakhyAne" ityato'hi-prathA, tato'ya-75 tyarthaH, abAdheyapradhAne'dhikaraNa Adheyameva sampratyupayujyate-marthaH-prakarSaNa khyAtiH, sarveNa tasyAdhigamaH, prakAzatAprAdurbhAva sampratyastIti, na sampratItyadhikaraNaM kAlaH, nedAnImupabhujyate, | iti yAvat, udAharati-itibhadrabAhu, tadbhadrabAhu, tatazcAsampratItyupabhogAdevartamAnakAlapratiSedho vijJAyata iti, | ahobhadrabAhu iti-trayo'pi samAsAH, tadarthamAha-bhadrabA.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 39] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 87 huzabdo loke prakAzata ityarthaH iti, 'iti tad aho' | sahasya sAdezaH, "dhuro'nakSasya" [5. 3. 47.] iti samA- 40 yAni zabdaprathA dyotayanti, tataH siH, bhadrabAhuzabdAca sAnte'ti 'sadhuram' iti / zabdazaktikhAbhAvyAdanyapadArthe'yaM siH, tayoH samAsaH, 'prathate [ prakAzate] bhadrabAhuH' ityasvapada- smaasH-sckrmityaadi| vigrahaH, bhadrabAhuH-bhadrabAhuzabda ityarthaH, svapadavigraho nAsti atha sampatpadArthamAha-sahagarthe iti, savratamiti samAsaH, inityasamAsatvAt / tadarthamAha-vratasya sadRzamityarthaH iti, atidizati-pava___ athavA 'bhadrabAhoH prathA' iti vigrahaH, atrApIha vigrahavAkya miti, sazIlama, sakikhi, sadevadattamiti-ime 45 eva prathetyetatvatvajanitavyatireke bhayAhI SaSTI, samAsastu- samAsAH, eSAmayamarthaH-zIlasya sadRzaM, kikhyAH sadRzaM, devaityAdibhirbhadrabAhuzabdasya prathamAntasyaiva, ityAdayo hi dyotakAH, ! dattasya sadRzamiti, eSu kiM kAryAntaraM jAtamityAha-avyayI na te svasambandhini vyatirekaM janayanti, yathA plakSazca nyagro- | bhAve sahasya sabhAvaH iti-"akaale'vyyiibhaave"| 3.2. 10 dhazcati cazabda ityeke / | 146. ] iti sUtreNa sahazabdasthAne 'sa' ityAdezaH kartavyo- anye punarAhuH-dyotakA apyanyavRttau vAcakA bhavanti, | 'vyayIbhAve ityarthaH, kitiH-kAlagotravizeSaH, zRgAlI ca, 50 yathA-niSkozAmbiH, atikhaTTaH, prakaTaH, nikaTaH, tathAtvam, tatsada mAsviH atikhaTa prakaTa kiTa tazA tatsadRzI 'luMkaDI' ityarthaH / anyathAtvamiti, avyayIbhAve'pi satvavRttitA dRzyate, upaku-- sahagarthe udAhartumAha-sampat-siddhiriti- sampat' zabdaH mbhAdAgatam , upakunbhena kRtam , upakumbhe nidhehIti, nAnya- siddhau niSpatau sampannArthe vartate' ityavacUriH, "siddhirAtmabhAva18theyaM sattvavibhaktirupapadyate, ato vRttizaktyanusAreNa bhadrabAhu- niSpattiriti siddhiH samRddheranyA" iti laghunyAsaH, atra zabdAt SaSTI, "paThyayatnA." [ 3. 1. 76.] iti samAse prApte prabhAcandraH- "kiM sampat samRddhireva na bhavati yena pRthagupAdI- 58 "tRtArthapUraNAvyayA." [3. 1. 85.] iti pratiSiddhe'yaM samAsaH, evamanyatrApi prakriyArtha cintA. avibhaktikasyaiva na yate ? ityata Aha-sampad-anyUnatvamiti, anye "sampat samAsaH, 'bhadravAhuzabdo loke prakAzate' ityanena zabdaprathA sampattiH saMsiddhiniSpattiH" ityAhuH, anurUpa AtmabhAva 20 khyAti darzayati / ityapare, khAvasthAyAH pratyAsattiriti kecit" iti [zAkaTAyanA'itibhadrabAhu, tadbhadrabAhu' iti zabdAbhyAsa ucyate, bhad- | moghavRttinyAse ] / udAharati-sabrahma sAdhUnAmiti-satravAhuzabdasya hyato loke punaH punarjanarAvRttiH pratIyata iti hmeti samAsaH, tadarthamAha-sampannaM brahmetyarthaH iti, sahazabdo 60 kecit , atrApi zabdaprathA vidyata eva / yadyapyanyatra sampadi na dRSTaH, tathApIha vRttau dRzyate, yathA atha 'yugapad' itysyaarthmaah-yugpd-ekkaalaarthH| niSkozAmpirityAdI nirAdayaH kAntAdyarthe, iti sahazabdasya 25 iti-'yugapat zabda ekakAlArthakaH, ekakAlaM samakAlam , brahmazabdena samAsaH, sampannaM brahma brahmaNaH sampaditi vA vigrahaH, udAharati-sacakra dhehIti-sacaRmiti samAsaH, arthapradarza- | nanu 'pUrvapadArthe' ityuccarite tatra kathaM sampannaM brahmeti vigraha; ?, nAya vigrahamAha-cakreNa sahakakAlaM cakrANi vA atrApi-sampannam , kim ? brahmeti sampannArthasya vizeSyatvopapa-65 yugapaddhehItyarthaH iti-cakreNa saha ekakAlamanyadapi vastu / tteradoSaH, sampanne'pi vRttau sampadupasarjasya sampannatvAt sopa dhAraya, cakrANi vA ekakAlaM-samakAlaM dhArayeti bhAvaH, atra | sajenavRttaH sampadi vRttiH, brahmaNaH sampaditi vRttI pradarzanamAtra30 prathamavAkye cakrasya tadanyavastunazcaikasmin kAle dhAraNam , | manupasarjanatvamavivakSitam , evamanyatrApi / atidizati-pava dvitIyavAkye cakrANAmeva prakRtAnAmekasmin kAle dhAraNamiti miti,savRttaM munInAmiti-savRttamiti samAsaH, sampannaM vRttaM vizeSaH, prathamavAkye 'cakreNa saha' iti svapadavigraho nocito | vRttasya sampaditi vA vigrahaH, sakSatramikSvAkUNAmiti-10 nityasamAsatvAditi dvitIyavAkyapradarzanapitye ke. atidizati- | sakSatramiti samAsaH, sampannaM kSa kSatrasya sampaditi vA vigrahaH. evamiti, sadhuraM prAja iti-sadhura miti samAsaH, dhurA | kSatrazabdaH kSatriyocitamaparaH, sampadi sahayoge: "sahAthai" sahakakAlaM dharo vA yagapat prAjeti tadarthaH. prapUrvAta "aja | [ 2. 2.45. iti tRtIyA bhavatItyuttarapadena tRtIyAntena. kSepaNe' ityasya paJcamyA madhyamapuruSaikavacane 'prAja' iti rUpaM, samAsaH, sampanne prathamAntena samAsaH prAgvat sahasya sabhAvaH / vahanakriyAyAM prerayeti tadarthaH, zakaTAkSeNa sahAnyad vastu, | atha sAkalyapadArthamAha-sAkalyam-azeSateti-kalA 75 prakRtAni zakaTAkSANi vA ekakAlaM vahana kriyAyAM prerayeti | avayavAH, kalAbhiH saha vartata iti sakalaM, tasya bhAvaH phalitArthaH, "akAle'vyayIbhAve" [ 3. 2. 146.] iti / sAkalyam , azeSateti tatparyAyaH, udAharati-satRNamabhyava.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / harati, satRNamiti samAsaH, tadarthamAha-na kiJcit tyajatItyarthaH, sahazabdo'parityAge vartate, na tu sahabhAve, tathA ca parityAgAbhAva eva pratIyate, na tu tRNabhakSaNena saha sambandhaH, yAvat pAtre pariviSTaM tatra tRNamAtramapi nAvazeSitaM sarvamapi 5 bhuktamiti tAtparyAt kecit tvevamAhuH- adhikArthavacaneneha tatsAkalyamucyate-na kizcidabhyavahAryamiti tRNAnAmabhyavahAro / sdhikArthastadvacanena na kiJcidityAdinA vAkyenAdhikArthatAM darzayati, yo hi tRNAnyabhyavaharati sa kathamanyadabhyavahArthaM parityajatIti bhAvaH / atidizati--evamiti, satupamiti samAsaH, 10 arthastu prAgavadavaseyaH / , [ pA0 1, sU. 39] pratyaye "sa-sarvapUrvAhnapa" [ 6. 2. 127.] iti lupA 40 / 'sapiNDeSaNaH' ityAdirUpANAtmiSTatvAt / syazAntazabdArthamAha-antaH samAtiriti, udAharatisapiNDeSaNamadhIte iti sapiNDeSaNamiti samAsaH, tadarthamAha-piNDeSaNAparyantamadhIta ityarthaH iti-piNDo bhaktamiSyate-anviSyate kalpyAkalpyavibhAgena bicAryate'sminniti 15 "iSo'nicchAyAm" [ 5. 3. 112. ] ityane piNDeSaNA dazavaikAlikapranye piNDeSaNAnAmakaM paJcamamadhyayanamasti, atidizati - evamiti, paDjIvanikAyamadhIte iti SaDjIvanikAyamiti samAsaH, tadarthastu SaDjIvanikAya sryantamadhIta iti, SaD jIvanikAyA vicAryate yatra pranye sa upacArAt SaDjIva20 nikAyaH, dazavaikAlikapranthe SaDjIvanikAyanAmakaM caturthamadhyayanaM vartata iti, nanu cAnto'vasAnaM samAptau bhavatIti tatra kathamidamudAharaNam - sapiNDeSaNaM saSaDjIvanikAya miti, piNDeSaNayA SaDjIvanikAyena ca tacchAstraM samApyate iti bhavatyanta iti cet ? sAkalyaM tatra bhavatIti 'sAkalya' ityeva siddherantagrahaNa25 manakaM syAditi cet ? atrocyate- parimApekSatvAnnAnarthakamanta prakRtasUtre kecit samIpagrahaNaM na kurvanti, tallAbhAya caivamAhuH - " ataH - samIpaM yathA - 'A udakAntAt priyaM prothamanuvrajet' iti, avasAnaM ca yathA - vastrAnta iti, ubhayaM ceha gRhyate, antArtho'nta iti" iti / 45 | padakRtyaM darzayitumAha- pUrvapadArtha ityeveti - " vaMzyena pUrvArtha" [ 3.1.29 ] ityato dhArApravAhena 'pUrvArthe' ityasyAnuvartanAdanyatra na bhavati, kva ? ityAha- samRddhA madrAH - sumadrAH iti - atra 'pUrvapadArthe' ityasati 'samRddhau yadavyayam' ityarthAdavyayIbhAvaH prasajyeta, sati tu tasmin 'samRddhA madrA:- subhadrA : ' 50 iti dezA rAjAno vAtrottarapadArthA ucyante, na teSAM tadviziSTA samRddhiH pUrvapadArtha iti nAnena samAsaH ' "suH pUjAyAm" [11 44.] ityanena tatpuruSasamAsastu bhavati; apara Aha- "tatpuruSe suH pUjAM gamayati, na samRddhi - zobhanA madrAHsumadrA iti, na ca samRddhAveva zobhanatvaM guNAntare'pi tad 55 bhavati, tatra yadIha samRddhiH pratIyate, tadA samRddhAviyaM pUjA nAnyatheti, samRddhipratipattiH samudAyAd bhavati, na ceme vibhaktyAdayaH samudAyArthAH, api tvavyayArthA iti na bhavatIti" iti / ww | | / grahaNaM, tathAhi - yAvato'dhyayanasya parigrahaH kRtaH etAvadadhyayanaM mayA'dhyetavyamiti, tasya samAptirantato vijJAyate, tatra piNDeSaNAderantatvamupapadyate, sAkalyaM ca nAsti, asakale'pyadhyayane tasya bhAvAditi nAntasya sAkalye'ntarbhAvaH, etadevAha - atra 30 samAptira sakale'pyadhyayane pratIyata iti sAkalye 'nantarbhAva iti, yantrAnte sAkalyamasti tatra 'sAkalya' ityapi siSyet, kintva tathA bhUtamevAtrodAhRtamiti / piNDeSaNAmantaM kRtvA sapiNDeSaNaM, saSaDjIvanikA yamiti samAsaH, atrAntArthe sahazabdaH kRtvAryazca vRttAvantarbhavati / 'sapiNDeSaNAmadhIte' 35 ityatra 'bhavIte' iti kriyApadaM na vRttyarthabodhakaM, kintu tato bahirbhUtameva vAkyAntarArambhakamityadhyayanArthe kuto na pratyaya ityAdivicAraH kaizcit kRto'prAsaGgika eva pratIyate / yadi ca 'sapiNDeSaNamadhIte' ityarthe'dhyetrarthapratyayaH kuto neti vicAryata padakRtyaM pRcchati - avyayamiti kimiti - vibhaktyAdyartheSu 60 prAyo'vyayameva vartata iti kimavyayaprahaNeneti praSTurAzayaH, sUtra. paThitAH zabdA api svArthabodhakA eveti teSAmapi samAsaH prasajyeti manasikRtya samAdhate - ' samIpaM kumbhasyeti - atra samIpazabdo nAvyayamiti na samasyato, nanvavyayagrahaNaM mAstu, tathApi nityasamAsatvAt khapadena viprahAbhAvAt samIpaM kumbha- 65 syeti vigrahe samIpazabdasya samAso yujyata eva neti cet ? natadarthakAntikAdizabdena samAso mA bhUdityavyayagrahaNa mAvazyakamiti / nanu 'samIpaM kumbhasya' ityatra kiM sarvathA samAsena na bhavitavyam ? utAnena na bhavitavyam, "SaSTadhayatnAt 0" [3. 1. 76. ] ityanena bhavati, yadi tvanena syAt tadA prathamokatvAt 70 "prathamoktaM prAkU" [ 3. 1. 148. ] iti samIpazabdaH prAg nipatet, yathA- upakumbhamityupazabdaH, "SaSThayayanAt0" [3. 1. 76 ] iti samAse tu SaSThayantasya prathamoktatvAt kumbhasamIpamiti bhavati / nanu 'samayA laGkAm, nikaSA grAmam, ArAd vanAd' ityAdau samIpArthAvyayena samayAdinA saha kuto na samAsa 75 iti cet ? satyam -samAse sati teSAM vAkyAnAM prayogAsambhavena "gauNAt samayAnikaSA 0" [2.2.33. ] "prabhRtyanyArtha0" iti cet ? tadapi na vaikalpikatvena vicArAnaItvAt sati ca / [ 2. 2. 75.] iti sUtrAbhyAM dvitIyA - pacamyorvidhAnasya
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 39-40] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte wwwmore vaiyApAtAdeva na smaasH| kecit tu-"madhyArthakasamayAzabda-! eva vidhAya prayogo draSTavyaH, sacchAtra yoge dvitIyAyA dUrArthakArAcchandayoge pakSAmyAzca cAritArthena | jano'vaziSTastatreti / samIpArthakayostayoH samAse na kiJcid bAdhakam" ityAhuH, tadapi nanviha sUtre 'vibhakti-samIpa0' ityAdiko dvandvaH, dvandvazca na zobhanam-'anbhakSo mInaH, vAyubhakSaH sarpaH' ityAdau vinA- | tulyakakSyANAM bhavati, iha ca vibhaktisamIpAdayaH sattvavacanAH, 5pyevakAram 'apa eva bhakSayati, vAyumeva bhakSayati' ityarthapratIti- 'asamprati-pazcAd-yugapad' iti vibhaktyarthapradhAnA asattvava vadihApi sarva vAkyaM sAvadhAraNama* iti nyAyAda vA 'yadavyayaM | canA iti bhinnakakSyAH, nahi bhinnakazyANAmekavibhaktiyogo 45 vibhaktyarthAdimAtravodhakaM tadeva samarthena nAmnA samasyate' ityartha- bhavati, ekayA vibhaktyA dvandve padArthA yujyante; ucyate-asakhIkAre samayA nikaSA-SSrAcchabdAnAmadhikaraNazaktipradhAnatayA | pratItyAdayaH zabdAH svarUpapadArthakAH, tatrAmedopacAreNArthaprati samIpamAtrArthakatvAbhAvAta samAsAprApteH; evaM 'prAsAdasyopari | pattiH-asampratyartho'sampratiH, pazcAdarthaH pazcAd, yugapadoM 10 prAsAdasya puraH' ityAdAvayavyaye samAso na pravartate. upa- | yugapad, yathA vibhaktyarthaH-vibhaktiH, tatra sarve'pi sattvavacanA ryAdInAM diga-deza-kAlasahitavibhaktyarthe vartamAnatvena vibhaktyartha- / eva, na bhinna kakSyA iti dvandvopapattiH // 3. 1.39. // 50 mAtravRttitvAbhAvAt / ata eva "kramAdamuM nArada ityabodhi saH" / yogyatA-vIpsA-'rthAnativRtti-sAdRzye [zi030 sa0 1 zlo0 2] ityatrApi na samAsaH, itizabdasya sarvanAmavat prakRtaparAmarzakatvena karmatvamAtrAnabhidhAya. / 3 / 1 // 40 // 15 katvAt / tathA ca sUtre vibhaktizabdaH saptamyAM paryavasyati, ata | ta0 pra0--eNvartheSvavyayaM nAma mAgnakArya pUrvapadArthe eva kAtantrapariziSTe vyAkaraNe "adhikaraNe" ityeva nitam / / samasyate'vyayIbhAvazca samAsaH / anye tu lAghavAt "DisamIpa0" ityAdivaktavye sati vibhakti- yogyatAyAm ----anurUpaM ceSTate-rUpasya yogyAM ceSTAM 55 padocAraNAt tasya samIpamAtraparyavasAyitve na mAnamiti karmatva- kurute; vIpsAyAm-pratyartha zabdA abhinivizante, arthamartha mAtradyotakatAvivakSAyAm 'itinAradam' iti prayogo bhavaleve / pratItyarthaH, evaM-pratiparyAyam , vIpsAyAM dvitIyAyA vidhAnAt 20 tyAhuH / | vAkyamapi bhavati-arthamartha pratIti; arthAnativRtti:-padArthAAcANDalaM prayacchatItyatra 'A cANDAlebhyaH' iti "paryapA natikramaH, yathAzakti paTha, zakteranatikrameNetyarthaH, evaM-yathA balam , nAtra vinyAsavizeSa iti kramAd bhedaH, sArazye- 60 vahirac paJcamyA" [ 3. 1. 32.] iti vikalpa iSyate, sazIlamanayoH, zIlasya sAdRzyamityarthaH, evaM-savatamanayoH, atra 'anta' iti nilyo vidhiH prApnoti, tadartha yatnaH kartavyaH, na kartavyaH, tatrAgrahaNasyetthambhUta evaM viSayaH, AlA hi tatra sakikhi, kikhyAH sAdRzyamityarthaH / sagityanenaiva siddhe sAdRzyagrahaNaM mukhyasAdRzyaparigrahArtham // 40 // 25 khasambandhinA vyApyamAno'vyApyamAno vA'vadhidyotyate, so'nta iti yadi tatrAyaM nityo vidhistadA haNamana ke syAt, za0ma0nyAsAnusandhAnam-yogyatetyAdi / sUtrArthaH ato vikalpa eva bhavati / apara Aha-neha cANDAlo'ntatvena ! sugamaH / tatra ca caturvartheSu yathoddezanyAyena pUrva yogyatArthe 65 vivakSitaH, vyAptiratra pradaryata ityanta iti samAso na bhavati, / udAhartumAha-yogyatAyAmiti, anurUpaM ceSTate iti-anu sAkalya iti prAptAvapi 'saputra AgataH' itivanna bhavati, / rUpamiti samAsaH, tadarthapradarzanAyAha-rUpasya yogyAM ceSTAM 30 bahulamiti caadhikaarH| kurute iti-rUpasya yogyAmityeva laukikavigrahaH, anuzabdasya nanu 'sacchAtra AgataH, sapatra AgataH' ityatra 'sAkalye pazcAdarthakatvavad yogyatArthasyApi prasiddhiH 'anurUpam anuyadavyayam' iti prApnoti. astIha pUrvapadArthaH pradhAna iti ceta? ! guNam , anukUlam' ityAdiprayogAnurodhAt, atra ca 'anurUpam' 70 ucyate-'sataNamabhyavaharati' ityatra taNena saheti taNaviziSTaH / iti kriyAvizeSaNatvenopAttam, anyavibhaktiSvapi tasya prayogaH sahArthaH pUrvapadArthaH, na tatheha, iha tu-saha putro yena sa saputra sambhavalyava, yakSAnurUpA vAra sambhavatyeva, 'yakSAnurUpo valiH' ityAdau tu nAyaM samAsaH, 35 iti sahArthaviziSTaputrArthavizeSaNakAnyapadArthAbhidhAnamiti na / kintu 'anugataM rUpaM yasya' ityAdirUpeNa vigraheNa bahuvrIhireva / bhavati / nanu cAtra kathaM sAkalyapratipattiH ? tulyayogamAtraM . vIpsArthe udAhartumAha-vIpsAyAmiti, pratyartha zabdA pratIyate, nadyatra yathA satRNamabhyavaharatIyadhikArthavacanena abhinivizante iti- pratyarthamiti samAsaH, pratizabdo'vyaya-75 nAsyAbhyavahArye kazcid vivekaH, sakalamabhyabaharaleSa pAtrAzana- / matra vIpsAyAma, samAseneva vIpsArthasya dyotanAnna vIpsAnimitta miti sAkalyapratipattistathAstIti, ucyate-ayamapi tathAvidha : dvivacanaM samastapadasya, vAkye tu lakSaNAderanekasyArthasya dyotyasya 12 siddhahemacandra0
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 40-41] marwachar sambhavAd dvivaMcanamantareNa dyotayituM vIpsA na zakyA, samA- ata eva 'sazIlamanayoH' ityatra bhedena nirdezaH, ubhayoHzIle 40 sArthamAha-arthamartha pratItyarthaH iti| nanu nityamitIhAdhikAraH, sAdRzyasyaiva prAdhAnyena pratItirityanayorubhayorupAdAnamubhayatra tatra kathamarthamartha pratIti vAkyamityata Aha-vIpsAyAM / sArthakamiti / yadyapi savratamityatrApi carite vratasya sAdRzya dvitIyAyA vidhAnAda vAkyamapi bhavatIti-"bhAgini pratIyata etra tathApi na tatra vratasya prAdhAnyamapi tu sAdRzyA5ca pratiparyanubhiH"2.2.37.] iti vIpye pratinA yoge | nuyogina eveti spaSTa eva bhedaH / dvitIyA vidhIyate, yadi vIpsAyAmiha nitya eva samAsaH syAt nanu pUrvasUtre 'sahara' grahaNamatiricyate, etatsUtrIyena 45 tadA tadvidhAnamanarthakaM syAt, nahi samAse dvitIyasyAmanyasyAM / ! 'sAdRzya' ityanena tasya gatArthatvAt. 'sadRzo devadattena sadevavA vibhakAvasti kazcid vizeSaH, vAkye tvasti, atastadvitIyA | dattam' ityatra sAdRzyaviziSTasya sadazatvAditi cet ? ucyatevidhAnasAmathyAdida vAkyamApa bhavati; apara Aha-pratyathatAyA / guNabhate'pi sAdRzye samAso yathA syAdityetadartha tantra saragrahaNa, 10 vIpsAyAH samAsaH, padAntarArthatAyAM vAkyaM, tathA ca eteSvartheSu / tathAhi-dvividhaM sAdRzyam-upasarjanamanupasarjanaM ca, 'sazIlayadaLyama' ityunyate, padAntarArthAzca vIpsAdaya iti / manayoH' ityatrAnupasarjanam , iha sadevadattamiti sadRze sahazabda-50 arthAnativRttiM vyAcaSTe-arthA vRtterupasarjanam, tatra vizeSaNamanabhidhIyamAnameva vizeSyaM vyavakramaH iti-padam-uttarapadam 'yathAzakti' ityAdau zaktirUpam , | cchinatti, tadupalakSite zabdanivezAta , yathA-'madhuro guDaH' asyArthaH padArthaH, tasyAnatikramo'nullAnamanuvartanamiti yAvat / / ityukte ya eSa madhura iti guDamanabhidhIyamAnameva mAdhurya, nahi 15 udAharati-yathAzakti paTheti-atra 'yathAzakti' iti samAsaH, jAtiviziSTadravyAbhidhAne mAdhurya guNo'bhidheyatvena guDe'ntarbha tadarthamAha-zaktyanatikrameNetyarthaH iti, atidizati-pava- vati, abhidhAne'pyupasarjanasya *gauNamukhyayormukhya kAryasampra- 55 miti, yathAbalamiti samAsaH, tadarthasta balAnatikrameNa layaH* iti guNabhUte sAdRzye prakRtasUtreNa samAso na syAditi balAnusAreNeti yAvat / pUrvasUtre kamaH paThitaH, tasya cArtha / tatra samAsAthai pUrvasUtre sadRggrahaNamiti // 3. 1. 40. // mAnupUrvyamityuktam , tacca daizikasya kAlikasya vA pUrvAparI20bhAvasyAnuvartanarUpaM, taccAntato vinyAsavizeSa eva, mUrtasthAneka yathA'dhA / 3 / 1 / 41 // padArthasya niyatadezakAlAdivyapekSayA vyavasthApanaM ca vinyAsaH, ta0 pra0-thApratyayarahitaM 'yathA' ityetadavyutpannamavyayaM evaM ca padArthAnatikramAdasya bheda iti na pUrvasUtreNAtratyasyAnati- nAma nAmnA sahaikArthe nityaM samasyate, pUrvapadArthe'bhidheye sa 60 vRttipadArthasya gatArthatvam, tadAha-nAtra vinyAsavizeSa | ca samAso'vyayIbhAvaH / yathArUpaM ceSTate, rUpAnurUpamityarthaH, iti kramAd meda iti / yathAvRddhamabhyarcaya, ye ye vRddhAstAnityarthaH, yathAsUtramanutiSThati, sUtrAnativRttyetyarthaH / 'athA' iti kim ? yathA caitrastathA 28 sAdRzyArthe udAhartumAha-sAdRzya iti, sazIlamana maitraH / pUrveNaiva siddhe sAdRzye pratiSedhArtha vacanam // 41 // yoriti-sazIlamiti samAsaH, tadarthamAha-zIlasya sAhazyamityarthaH iti, atidizati-evamiti / savratamana- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-yathA'theti / iha satre 65 yoriti-sannatamiti samAsaH, tadarthastu-vratasya sAdRzyamiti, | padvayaM-'yathA, athA' iti, tatra 'yathA' iti vizeSyam 'athA' 'sakikhi' iti samAsaH, tadarthamAha-kikhyA: sAdRzya- / iti tasya vizeSaNam , vizeSaNe ca tadantavijJAnam , na thA30 mityarthaH iti| nanu pUrvasUtre 'sahara' iti paThitaM, tadarthazca / athA, 'thA' iti ca yadi zabdarUpamAtraM gRhyeta tadA 'athA' sAdRzyavaditi, evaM ca dravyavAcinottarapadArthana saha sAdRzyabodha- ityasambhavi vizeSaNaM, nahi 'yathA' ityathAntamasti, arthavadhaNe nAyaiva tatrApi samAsa iti tenaiva siddhe punariha sAdRzyagrahaNaM | ca nAnarthakasya grahaNam iti 'thA' iti pratyayo gRhyate, ata Aha-70 viphalamityAzaGkAyAmAha-sAdRzyagrahaNaM mukhyasAdRzyapa- thApratyayarahitaM 'yathA' ityetaditi, kIhak tat ? ityAharigrahArthamiti, pUrvapadArthaprAdhAnye samAsavidhAne satyapi zabda- avyutpannamavyayamiti-prakRtipratyayavibhAgazUnyamakhA 35 zaktisvAbhAvyAt 'vratasya sadRzaM savatam' ityatra vrataniSThapratiyo- | yamityarthaH, tadetad yogyatAdAvarthatraye vartata iti tatrodAhariSyati, gitAnirUpitasAdRzyAnuyogitAzAli kizcidanyad vastu prAdhA- sAdRzyaM thApratyayAnte gamyate / yathArUpaM ceSTate iti-yathAnyena vivakSitam, ata eva tatra 'satrataM sAdhucaritam' iti | rUpamiti samAsaH, atra yathAzabdasya prakAravAcithApratyayAntatvA-75 sAmAnAdhikaraNyena nirdezaH katuM zakyate, sAdRzye samAsavidhA- bhAvabodhanAya prayogArthamAha-rUpAnurUpamiti-atra ca yogyanAca yatra sAdRzyameva prAdhAnyena vivakSyate tatraiva samAso bhavati, tAyAM samAso na tu sAdRzye iti bhAvaH / yathAvRddhamabhyarcaya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 41-42] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ! maimaamirmiraram.www. iti-yathAvRddhamitIha samAsaH, atra na kramo vivakSito'pi tu vijJAyate, niyame ca pUrvasUtre saMkoco bhavatIti tenApi samAso vIpseti bodhanAyAha-ye ye vRddhAstAnityarthaH iti, yadyapi | na bhavati, ayamAzayaH-pUrveNa siddhe sati niyamArthatvaM sUtrasya vacid 'yathAvRddhamabhyarcaya' iti kathite 'vayaHkrameNa vRddhAn bhavati, niyamAnAM ca sarveSAM prAyo vidhi-niSedhobhayaparatvasvIkAraH, AnupUgheNAbhyarcaya, yo hi sarvasmAd vRddhastaM pUrva tataH pazcAt yadaMze prAptistadaMze vidhiparatvaM, yadaMze ca prAptamaniSTaM tadaMze 5 tadapekSayA nyUnavayaskam' ityAdipratItirapi bhavatyeva, tathApyane- niSedhaparatvaM ca, kiJca niyamasthale niyAmakazAstrIyoddezyatAva-45 kAryasthala iva prakaraNAdivazAdiha vIpsArthavivakSA pratIyata iti cchedakavyApakaM, niyamyazAstrIyoddezyatAvacchedakavyApyaca yadpaM bhAvaH / athArthAnativRttAyudAharati-yathAsUtramanutiSThatIti- | tadrUpAvacchinAtiriktatvena niyAmakazAstrIyoddezyatAvacchedekAvayathAstramiti samAsaH, tadarthamAha-sUtrAnativRttyetyarthaH / cchinne saMkoca iti saMkocAkAra iti zAbdikamImAMsakayoH saraNiH / manatikramyeti bhAvaH / evaM ca sAdRzyabhinna tathA ca prakRte "yogyatA-vIpsA." [ 3. 1. 40.] iti sUtre 10 trivapyartheSu samAso bhavati, sAdRzye tu neti pratipAdayitumupa- thApratyayAntabhinnayathAzabdAtiriktatvena saMkoce thApratyayAntayathA-50 Rmate-athA iti kimiti, pratyudAharaNenottarayati-yathA| zabdasthale 'yathA caitrastathA maitraH' ityatra samAso na bhavati caitrastathA maitra iti-yathA-yena prakAreNa zauryAdinA caitraH / / 3. 1. 41. // tathA-tenaiva zauryAdinA prakAreNa maitra ityarthaH, tathA cAtra yathAzabdasya sArazyavAcakatvena pUrvasUtreNa samAsaH prApto'pi gti-knysttpurussH| 3 / 1 / 42 // 15 yathAzabdasya thApratyayAntatvena na bhavati, yena prakAreNeti / ta0 pra0-'ku' ityavyayaM pApA-'lpayorvartate, gatiyacchabdAt "prakAre thA" [7. 2. 102.] iti thApratyaye saMjJakAH kuzva nAma nAnA saha nityaM samasyante, sa ca samA-55 yatheti / nanu cAtra sApekSatvAdeva samAso na bhaviSyati,moDamyo-bahavIdyAdilakSaNarahitastatpuruSasaMjJo bhavati / urIupamAnaM hyupameyamapekSate-caitro maitramiti, samAse ca nyagbhUtasya kRtya, khAdakRtya, zuklIkRtya, paTapaTAkRtya, prakRtya, kArikAsApekSA nivartate, ucyate-yadyapi samAse vizeSApekSA nivartate kRtya; ku-kutsito brAhmaNaH-kubAhmaNaH, evaM-kupuruSaH, ISa90 sAmAnyApekSA tu zrutimAtranivandhanA sadA sannihitaiva bhavati, na duSNaM-koSNaM kacoSNaM kaduSNam , evaM-kAmadhuram / anyayatatra bahirapekSAstIti samAsaH prAmoti, yathA caitro yathAcaitra-mityeva-kavizAlA, pRthivItyarthaH / anya iti kim ? 60 mAta, tathA matra iAta prakArapradazanana thApralayadazana kriyata, na tu kutsitAH puruSA yasya sa-kupuruSakaH, atra bahuvAhitadapekSA tatra kriyate ! athavA 'yathA caitraH' ityasya samudAyasyatvAt kac bhavati / tatpuruSapradezA:-"gostatpuruSAt" 'tathA maitraH' ityetatsamudAyApekSA, na tvavayavasya [7. 3. 105.] ityAdayaH / / 42 // . . caitrasya, yadi ca 'yathA ityavayavo'pekSyate samAse tadA pUrvapadArthaprAdhAnyAdavyayIbhAvasya prAdhAnyamiti prApnotyeva samAsaH, pradhAnasya za0 ma0 nyAsAnusaMdhAnam-gati-kanya0 / gatizca hi sApekSasyApi samAso bhavati, yathA rAjapuruSo darzanIya iti / | kuzca gatiku, tataH se p / atrAvyayamityanuvRttaM, tatra gatisaMjJa-65 nanu ca thApratyayAntasyetarasya ca tulyameva svarUpaM yatheti, tatrAyaM | kasya vyabhicArAbhAvAt kevalaM kuzabdasyaiva tad vizeSaNe *saMbha thApratyayAnto'yaM ca neti kathaM jJAyate, ajJAte ca na vidhi-va-vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat * iti nyAyAt, asti 30 niSedhau katuM zakyate iti cet ? ucyate-prakArArthe thApratyaya- | hi kuzabde pApAlpavAcini tatsambhavaH, pRthvIvAcini ca tadyavidhAnAt prakArArthe yo yathAzabdaH sa thApratyayAntaH, itaro na | bhicAra ityAzayavAn kuzabdArthasUcanavyAjenAha-'ku'ityathApratyayAntaH, kva prakArArthaH kva cAprakArArtha iti kathaM jJeyamiti vyayaM pApA'lpayorvartata iti-etadarthadvayamudAharaNeSu prakaTI-70 na zaGkayaM, yato'rtha-prakaraNa-zabdAntarasanidhibhyo'rthabhedapratipatti-: kariSyata eva / anya ityuktApekSamanyatvamihetyAha-bahanIhyA rbhavatIti / nanvanena satreNa yogyatAdivRtteravyayasya yathAzabdasya : dilakSaNarahita iti-AdizabdenAvyayIbhAvaparigrahaH / 35 samAsa ucyate, sa tu pUrvasUtreNaiva siddha iti kimarthamidaM satra . pUrva tAvad gatisaMjJakAnudAharati-UrIkRtyetyAdi, 'UrIbacana mityata Aha-parvaNaivetyAdi-'athA' iti thApratyayAntasya katya' ityatroryAdigaNapaThitatvAt , 'khATakRtya' ityatrAnukaraNayathAzabdasya pUrveNa prAptaH samAso mA bhUdiyevamartha vacanam , na tvAt 'paTapaTAkRtya' ityatra DAnpratyayAntatvAt , prakRtya' 75 tu vidhyarthamityarthaH, tatra yadyayam 'athA' iti, prasajyapratiSedhaH- ityatra copasargatvAt "UryAdyanukaraNacciDAcazca gatiH"[3.1. yathAzabdaH thApratyayAnto na samasyata iti siddhaH pratiSedhaH, atha 2.] iti gatisaMjJA, 'kArikAkRtya' ityatra tu "kArika 40 paryudAsaH-yathAzabdo'yApratyayAntaH samasyata iti, tadA niyamo sthityAdI" [ 3. 1. 3. ] iti gatisaMjJakatvAdanena tatpuruSa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 42-43] - MAMANARAN marrianrainrnmannerror raamasan samAsaH, gatisaMjJakaM cAvyayaM bhavati. avyayapUrvapadabhAvAt saMjJAyAmapi kupuruSa iti syAt, tatpuruSasaMjJAyAmapi tathaiva 40 "anaJaH ktavo yap" 3. 2. 154. 1 ityanena yabAdezo'pi ! syAt tathApi pAkSikakupuruSaketi prayogArthamanyagrahaNamAvazyakamiti bhavati, eSAM prakriyA'rthazca purA gatisaMjJAprastAve prAdarzi / atha | bhAvaH / kuzabdamudAhartumAha-ku iti, pApAthai savigrahamudAharati-kutsi- nanu samAsa ityeva vidhIyatAM, kiM tatpuruSasaMjJAvidhAneneti 5 to brAhmaNaH-kuvrAhmaNaH iti, atidizati-evamiti, zaGkAM tatphalapradarzanamukhena nirAkaroti-tatpuruSapradezAH itikupuruSaH iti samAsaH, kutsitaH puruSa ityaskhapadavigraho nitya- aDAdisamAsAntapratyayasya tatpuruSAdeva vidhAnAt tadartha tatpuruSa-45 samAsatvAt / athAlpArthe savigrahamudAharati-ISaduSNaM-koSNaM / saMjJAvidhAnasyAvazyakatvamiti bhAvaH // 3. 1. 42. // kavoSNaM kaduSNamiti-atra 'ISaduSNam' iti vigrahaH, zeSAstrayo hi samAsAH, tatra prathame dvitIye ca "kA-kavau vome" dunindA-kRcche / 3 / 1 / 43 // 10[ 3. 1. 137. ] iti 'kA kava' ityAdezau vikalpena, pakSe ta0 pra0-durityavyayaM nAma nindAyAM kRcchre cArthe varta "koH kat tatpuruSe" [ 3.2. 130.1 iti kadAdezastRtIye, 'mAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo sarveSAmapi 'alpamuSNam' ityarthaH; atidizati-evamiti, / bhavati / kAmadharamiti samAsaH, vigrahastu-deSad madhuramiti, atra ca / ninditaH puruSaH- duSpuruSaH, kRccheNa kRtaM-duSkRtam / anya "alpe"[3.2. 136.] iti koH kAdezaH, asyApi 'alpaM / ityeva-ninditAH puruSA yasya sa-duSpuruSakaH, atrApi 15 madhuram' ityarthaH / bahuvrIhitvAt kac // 43 // padavyAvartya darzayitumAha-avyayamityeveti, pratyudAraNa- zamanyAsAnusandhAnam-durnindetyAdi / sUtrArthaH mukhena vyAvalyemAha-kurvizAleti, prakRte kuzabdArthamAha-pRthi- sagamaH / kriyAyoge hi prAdInAM gatisaMjJA bhavati, yatra ca 55 vItyarthaH iti-atra kuzabdo nAvyayaM pRthivIvAcakatvAt , pApA nAsti kriyAyogastatra gatitvAbhAvAdaprAptaH samAso'nenAgrimalpArthayoreva tasyAnyayatvAdityarthaH, avyayatvAbhAvAca nAnena sUtraizca vidhIyate, kaizcit "dunindAyAm" ityeva paThyate, kRcchreNa 20 samAsaH, karmadhArayasamAsastu sthAdeva, paraM tu tatra 'vizAlakuH' kRtamityarthe duSkRtamityAdau hi dhAtusambandhasattvAt tasya gatitvaiti prayogaH syAt 'vizAlA' iti vizeSaNasya " vizeSaNaM." meveti gatisaMjJAdvAraiva samAsasiddhiriti tadAzayaH, svamate tu [3. 1. 96.] iti prathamoktatvena "prathamoktaM prAk" [3. 1. "gatiku0" [ 3. 1. 42.] iti duro yadi tatpuruSazcet tadA 60 148.1 iti prAkaprayogAt / yadyapyetad 'avyayam' ityasyAnu / kRcchrArthe eveti bodhanAya kRcchragrahaNam , anyatra tu yathAyogaM vRttiM vinApi vyAvartayituM zakyate sAhacaryanyAyAt , "gatiH" / samAso'pi bhavati, tathA ca khopajanyAsaH-"dur-ISadartha-kutsA26 [ 1. 1. 36. ] iti sUtreNa gatisaMjJakAnAmavyayasaMjJAvidhAnAd | vaikRta-vyuddhi-kRcchrA-'pratinandanA-'nIpsAsu, ISadarthe-durbalaH, gatisAhacaryAt kuzabdasyApyavyayasyaiva grahItuM zakyatvAt , tathApi, | durgRhItaH; kutsAyAm-durgandhaH, durantaH; vaikRte-durvarNaH, duzcarmA; "tvAtumam" [ 1. 1. 35.] ityatra sAhacaryanyAyasyAnitya vyuddhI-kambojAnAM vyUddhiH-duSkambojam ; kRcchre-kRcchreNa 65 tvazaGkayA, uttaratra cAvyayasambandhasyAbhipratatvena madhye tadasa kriyate duSkaram ; apratinandane-asamyagukaM duruktam / anImbhave *maNDUkapThati nyAyenottaratra tatsambandhakalpane ca gauravAt psAyAm-anIpsitabhagA durbhagA" iti / savigrahamudAharati30 spaSTapratipattyarthamihApi tatsambandha ucita iti bodhyam / | ninditaH puruSaH-duSpuruSaH iti-ninditaH puruSaH' padakRtyaM pRcchati-anya iti kimiti, uttarayati- ! ityaskhapadavigraho nityasamAsatvAt , 'duSpuruSaH' iti samAsaH, kutsitAH puruSA yasya sa kupuruSakaH iti-atra bahu- atra niro rasya nisaH sasya ratve vA "nirdurbahirA." 70 vrIhilakSaNalakSitatvAdasya nAnyatvamiti nAnena samAso navA [2. 3. 9.] iti Satvam , kRccheNa kRtaM-duSkRtamiti tatpuruSasaMjJA, kintu "ekArthe cAnekaM ca" [3. 1. 22.] kRccheNa kRtamiti vigrahaH, duSkRtamiti samAsaH, zeSaM prAgvat / 35 iti bahuvrIhisamAsaH, anyagrahaNAbhAve tu paratvAt tatpuruSaH ! 'anyaH' ityetaccAdhikRtaM pUrvavad bahuvrIhyAdiviSaye'pravRttyartha syAt ; nanviha bahuvrIhisamAsasaMjJAyAH kiM phalamityata Aha-ana veditavyamityAha-anya ityevetyAdinA, yadi 'anyaH' iti bahuvrIhitvAt kaca bhavatIti-"zeSAd vA" [5.3. nocyeta tadA 'uccairmukhaH' ityAdI bahuvrIhiH sAvakAzaH,75 175.] iti bahuvrIhitvAt samAsAntaH kac bhavati, tatpuruSe 'duSpuruSaH' ityAdAvuttarapadArthe tatpuruSaH, 'duSpuruSaH' ityAdAvanyatu na syAdityarthaH, yadyapi kaco vikalpena vidhAnAd bahuvrIhi- padArthe cobhayaprApto paratvAt tatpuruSaH syAt, na ca tatpuruSe
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 44-45] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ------ ---- bahuvrIhirbhavati bahuvrIhyAdisaMjJAnAM samAvezAniSTeH, 'ninditAH | atiratikrame ca / 3 / 1 / 45 // puruSA yasya' iti vigrahaH, duSpuruSakaH iti samAsaH, | atrAnyavacanAt tatpuruSAbhAve bahuvrIhI kiM siddhamityata Aha-| ta0 pra0--atItyavyayamatikrame pUjAyAM ca vartamAna atrApi bahuvrIhitvAt kaca iti-"zeSAda vA" nAmnA nitya samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / 40 [7. 3. 175.] iti samAsAntaH kac pratyayaH siddho bhavatI- bhatistutaM bhavatA, atisitaM bhavatA, atikrameNa stutityarthaH, apinA pUrvasUtrIyasya 'kupuruSakaH' ityasya samuccayaH | seko kRtAvityarthaH, bhatistutya, atisicyA pUjAyAm zobhano rAjA-atirAjA / bahulAdhikArAdatikrame kvacinna bhavati-ati stutvA, mati siktvA // 45 // suH pUjAyAm / 3 / 1 / 44 // za0 ma. nyAsAnusandhAnam-atirityAdi / cakA- 45 ta0 pra0-'su' ityavyayaM pUjAyAM vartamAna nAmnA nityaM | reNa pUjArthasamuccayaH, sUtrArthaH sugamaH / pUrva tAvadatikamArthe 10 samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / udAharati-atistutaM bhavatA, atisiktaM bhavatA, itizobhano raajaa-suraajaa| anya ityeva-madrANAM samRddhiH 'atistutam , atisiktam' iti samAso, 'atikrameNa stUyate sumadram , atrAvyayIbhAvatvAdam // 44 // sma, atikrameNa sicyate smeti "ka-ktavatU" [5. 1. 174.] iti ktaH, etadarthamAha-atikrameNa stuti-seko kRtA-50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-suH pUjAyAmiti / vityarthaH iti, evam-'atistutya, atisicya' iti sUtrArthaH sugamaH / savigrahamudAharati-zobhano rAjA-surAjA | samAsau, atikramaNa stavanaM secanaM ca kRraveti tadarthaH, atra 15 iti-atra 'zobhano rAjA' iti nityasamAsatvAdakhapadavigrahaH, samAsatvAt ktvAyA yatrAdezaH, takArAgamazca, ukteSu caturdhvapi 'surAjA' iti samAsaH, atra "rAjansakheH" [7.3.106.1 samAseSu hyatikamArthatvenAterupasargasaMjJAvirahAt "upasagota iti prApto'pi samAsAntaH "pUjAkhateH prAk TAt" [7. 3. sug-suva-so-stu0" [2. 3. 39.] iti "sthA-seni-sedha- 55 72.] iti niSidhyate / anuvartamAnasya 'anyaH' ityasya | sica0" [2. 3. 40.] iti ca sasya SatvaM na bhavati / atha vyAvartya darzayitumAha-anya ityeveti, savigrahaM pratyudAharati- / pUjArthe udAhartumAha-pUjAyAmiti, pUjArthaM bodhayituM savigraha20 madrANAMsamRddhiH-sumadramiti-madrANAM samRddhiriti vigrahaH. mudAharati-zobhano rAjA-'atirAjA' iti - 'zobhano sumadramiti samAsaH, samRddhirapi pUjAyotikaiveti pUjArtho'sti, | rAjA' ityaskhapadavigrahaH, 'atirAjA' iti samAsaH, "rAjaanya iti bhaNanAdihAvyayIbhAvalakSaNalakSitatvenAnyatvAbhAvAnA- sakheH' [ 7. 3. 106. ] iti prApto'pi samAsAntaH "pUjA-60 nena samAsaH, kintu "vibhakti-samIpa0" [ 3. 1. 39.] / svateH prAk TAt" [5. 3. 72.] iti niSidhyate / iti samAsaH, nanvavyayIbhAvo'stu tatpuruSo kA, ko'tra vizeSa pUjArthe'tikamA cAterupasargatvavirahAt tatprayuktagatisaMjJAOM ilAha-atrAvyayIbhAvatvAdamiti-"amavyayIbhAvasyAto-viraheNa pUrveNAprAptAvanena samAsavidhAnam , arthAntare tu kriyA'paJcamyAH 3.2.2.1 iti pacamIvajesyA deramAdezo | yogAdinA yathAyathaM samAso bhavati, tathA ca svopajJanyAsaHbhavatItyarthaH / "ati-pUjA-bhRzArthA-'numatyatikramaNa-samRddhi-bhUtAbhAvA-'va- 65 yadyapi prAdInAM kriyAyoge gatisaMjJA vihitA, tatra va pUrveNa | jJAna-hInArtheSu, pUjAyAm-pUjito rAjA-atirAjA, atigauH; samAso'pi vihitaH, tathApi soH pUjAyAM kriyAyoge'pi gati- bhRzAdhe-atikRtam , atisAraH, ativRSTiH; anumatI-ati30 saMjJA na bhavatIti pUrveNAprAptI satyAmanena samAsavidhAnamavaseyam, cintitam ; atikramaNe-atikrAnto rathAn-atirathaH, atiarthAntare ca kriyAyogAdinA yathAyoga samAso bhavati, tathA kulam ; samRddhau-samRddho deza:-atidezaH; bhUtAbhAve-atItameghaM ca khopajJanyAsaH-"su-pUjA-bhRzArthA-'numati-samRddhi-dRDhAkhyA- | nabhaH; avajJAne-aticchina si, atihUrta dhAnyam ; hIna vAha-70 'kRncheSu, pUjAyAma-pUjito rAjA-surAjA, sugAH; bhUzArthe yati-ativAhayati / " iti| muSuptam, muSiktam ; anumatau-sukRtam , sUktam , sudattam ; kvacidatikame'pi samAso neSTaH, tatsiddha pAyamAha-bahulA35 samRddhau-samRddho dezaH-sumagadhaM vartate, sumadraM vartate dRDhAkhyAyAma-dhikArAdatikrame kvacinna bhavatIti, ka na bhavatItyAisubaddham , sukRtam ; akRcchre-sukaraH kaTo bhavatA" iti ati stutvA, ati siktvA , iti-atra samAsAbhAvAt / tavAyA yabAdezo na bhavati, evamupasargatvAbhAvAt Satvamapi na75
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 46-47 ] wwwwww AvRktaM suvarNam, Akandati bAlaH; aharNe - AmantritaH; AvRttau - AvRttI divasaH; AziSi- AyurAzAste, putramAzAste; 40 svIkaraNe -Adatte phalAni, Adate rasAn sUryaH; ISadarthe - ISat kRtirAkRtiH, AtAmraH, AcchAyA; abhividhI-AkumAraM yazaH zAkaTAyanasya; kriyAyoge-AyogaH, aiSTiH; antarbhAve - ApAnamudakam ; spardhAyAm Ahvayate maho malam; AbhimukhyeAgacchatiH UrdhvakarmaNi-Arohati vRkSam bhRzArthe--AdhUtA 45 zAkhA, ApInAnIva dhenUnAM jaghanAni prasusruvuH prAdurbhAveApannasattvA strI; samavAye AsevA, Akulam ; smaraNe- Abhavatu vijJAnam ; vismaye-Azcaryam; pratiSThAyAm Aspadam ; nirdezeAdiSTam; zaktau-Aparpayati, aprasAde-Avilamudakam vitrate ; za0ma0 nyAsAnusandhAnam - AGalpe iti / sUtrArthaH | AkAzabhU; anubandhe - AyAti punarvacane - AmreDitam 150 sugamaH / iti / 3. 1. 46. // "da kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / etamArtaM ditaM vidyAt vAkya- smaraNayoravit // " ityuktadizA'treSadarthasyaivADho'lpArthatvamavaseyamiti / savigraha15 mudAharati-- ISat kaDAraH- AkaDAraH iti- 'ISat kaDAraH ' ityasvapadavigraho nityasamAsatvAt, AkaDAra iti samAsaH, kaDArazabdaH piGgalavarNe tadvati ca, atidizati - evamiti, ApiGgalaH iti samAsaH, ISat piGgala iti tasya vigrahaH / nanu 'alpe' iti vacanAdanyatra samAsena na bhavitavyam, athA ta0 pra0--prAdayaH zabdA gatAdyartheSu vartamAnAH prathamA- 55 ntena, bhatyAdayaH kAntAdyartheSu dvitIyAntena, avAdayaH kruSTA| dyartheSu tRtIyAntena, paryAdayo glAnAdyartheSu caturthyantena, 20 ) nyatrApi samAso dRzyate, yathA- 'AbaddhabhrukuTIvibhISaNavapuH' nirAdayaH kAntAdyartheSu paJcamyantena nAmnA saha nityaM samasyante, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / 94 10 bhavatIti / 'ati vRddhaM kurUn mahada balam' ityatra tu kurvatikrameNa vRddhamityatikrama kriyA janitaH kuru-vRddhayoH sambandho na samAsena gamyata ityanabhidhAnAnna samAso bhavati // 3. 1. 45. // AGalpe / 3 / 1 / 46 // 5 ta0 pra0-- 'AI' ityavyayamalpe'rthe vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / ISat kaDAraH - AkaDAraH, evam - ApiGgalaH / " Avaddham, bhAyuktam' ityAdau tu kriyAyoge gatilakSaNa eva ! samAsaH // 46 // prAstyava-pari-nirAdayo gata-kAntakuSTa-glAna-kAntAdyarthAH prathamAdyantaiH / 3 / 1 / 47 / 25 'AbaddhamuktA latamasya vakSaH' ityAdiprayoge tasya kathaM saGgatiriti cet ? atrAha-'Abaddham, Ayuktam' ityAdau tu prAdayaH - pragata AcArya:- prAcAryaH, evaM prAntevAsI, 60 kriyAyoge gatilakSaNa eva samAsaH iti-AGpUrvasya pravRddho guruH- praguruH prakRSTo vIraH - pravIraH, saMgato'rtha:bandhdhAtoryujdhAtozca ke 'Abaddham, Ayuktam' iti, tathA ca / samarthaH, viruddhaH pakSo-vipakSaH, pratyarthI pakSaH-pratipakSaH, pratikriyayA saha ADa upasargasya yogAt " UrjA 0 " [ 3.1.2. ] ] baddhaM vacaH prativacaH upazliSTaH patiH-upapatiH, upapanno'iti gatisaMjJA, gatisaMjJakaH vAcca "gati ku0 " [3. 1. 42. ] | nukUlaH pratikUlo vA nAyakaH - upanAyakaH, anunAyakaH, pratiiti samAsaH / ayaM bhAvaH - Abo'lpArthe gatisaMjJAvirahAt / nAyakaH ; atyAdayaH - atikrAntaH khanAm-atisvagaH, udgato 65 gatyAdisUtreNa tatpuruSo na prApnotItyalpArthe tatpuruSavidhAnArthamayaM velAm-udvelaH, pratigato'kSaM pratyakSaH, anugataH pratigato kA yogaH, anyatra tu yathAyogaM samAso bhavati, tathA ca svopajJa- lomAni - anulomaH pratilomaH, abhiprapanno mukham-abhinyAsaH - "AlU - maryAdA -prApti-sparza- lipsA-bhaya-Sa- kRcchrAssmukhaH; avAdayaH-avakRSTaH kokilayA - avakokilaH, pariNado dikarma-grahaNa-nIDa- samIpa - vikriyA'rhagA ''vRttyAzIH svIkaraNe- vIrudbhiH parivIt saMnaddho varmaNA saMvarmA, anugatamarthena SadarthA'bhividhi-kriyAyogA-'ntarbhAva spardhA ''bhimukhyordhvakarma- anvartha nAma, saMgatamakSeNa - samakSaM vastu, viyuktamarthena - 70 bhRzArtha- prAdurbhAva samavAya-smaraNa- vismaya-pratiSThA-nirdeza- zaktaya- vyartha vacaH, saMgatamarthena samartha padam ; paryAdayaH - pariglAnoprasAda vitratA 'nubandha-punarvacaneSu / maryAdAyAm A pATalipu sdhyayanAya - paryadhyayanaH, udyuktaH saMgrAmAya-utsaMgrAmaH zaktaH 35 trAd dRSTo meghaH; prAptau - AsAditaH; sparze- AliptaH, Alabhate; kumAryai- alaMkumAriH; zaktaH puruSebhyaH - alaMpuruSINaH; malaMlipsAyAm-AkAGkSati; bhaye - AvinaH; zleSe AliGgati; kRcche- zabdastha caturthyantena vAkyamapIcchantyanye alaM jIvikAyaiApat ; AdikarmaNi - bhArabdhaH kartum; grahaNe - Alambate yaSTim alaMjInikaH, bhalaM kumAryai- alaMkumAriH; nirAdayaH- niSkrAntaH 75 nIDe - AvasathaH, , AvAsaH; samIpe - Asanno dezaH ; vikriyAyAm- kauzAmbyAH - niSkauzAstriH, apagataH zAkhAyA: - apazAstraH, 30 ! | !
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 47] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte antargato'GgulyAH-mantarakulo nakhaH, utkrAntA kulAt- uttaramiti tadarthaH, upazliSTaH-sAmIpyena kRtazleSaH, na tu 40 utkulA kulaTA, evam-udvelaH samudraH, ucchAstraM vacaH, | vidhivat sambaddhaH, patiH-AropitapatitvavAn iti vigrahaH, utsUtro nyAyaH, ucchRGkhalaH kalabhaH, apagatamarthAd-apArtha upapatiH iti ca samAsaH, upapannA-khazIlavayo'bhilASAvacaH; evam-apakrama kAryam / dibhiryuktaH [samucitaH ], nAyakaH-sukhaprAptikArakaH iti 5 bahulAdhikArAt SaSThyantenApi antargato gAya'sya-anta- vigrahaH, upanAyakaH iti ca samAsaH, upanayatItyupanAyaka IgyaH, evam-antarAlo nakhaH, saptamyantenApi-pratiSThita- miti tu vyAptiviziSTapakSadharmatAsUcaka vAkyam, anukUla:-45 murasi-pratyurasam / gatAdharthA iti kim ? vRkSaM prati vidyo- anugataH khecchAnusArI, nAyakaH iti vigrahaH, anunAyaka: tate vidyut, sAdhudevadatto mAtaraM prati / anya ityeva-prAcA- | iti ca samAsaH, anunayatItyanunAyakastu prArthanAdinA svAbhiyako dezaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 47 matapravartako'nya eva, pratikUla:-prakRtanAyakaprAtikUlyena vartamAnaH, nAyakapratipakSabhUtaH nAyakaH iti vigrahaH, prati10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prAtyavetyAdi / 'prAtya nAyakaH iti ca samAsaH, upanAyakAdivadayaM zabdo na kevala-50 vaparinirAdayaH' iti dvandvagarbho bahuvrIhiH, 'gata-zAnta maGganAvargasambaddhaH, pratikUlena saha nAyakanAyikAvyavahArasyaivAkruSTa-glAna-krAntAdyarthAH' iti ca dvandvagarbhabahuvrIhigarbha bhAvAt , yastu vAstaviko nAyakaH patistasya prAtikUlye ca na badrIhiH, 'prathamAdyantaiH' ityatrAdipadena dvitIyA- | pratinAyakazabda prayujyate, zabdazaktikhAbhAvyAt / tRtIyA-caturthI-paJcamIvibhaktInAM saMgraho vahI higarbho bahabrIhizca. 15 *dvandvAnte dvandvAdI vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate* ___ athAtyAdInudAhartumAha-atyAdayaH iti, kAntArthapradarzanAya iti nyAyenAdizabdaH pratyeka sambadhyate hyubhayatra, *yathAsaMkhya- ! ra / savigrahamudAharati - atikrAntaH khaTvAm-atikhaTsaH iti- 55 manudezaH samAnAm * iti nyAyena ca krameNAnvayaH, zrItvaviziSTakhaTvAkarmakAtikramaNakartetyarthaH, strItvasya svarUpasambayo'thoM niSpannastamAha-prAdayaH zabdA gatAdyartheSu varta-: ndhena khaTApadArthe tasya kriyAkarmabhAvasambandhenAtikramaNakartaryanvamAnAH prathAmAntenetyAdinA, prAdInAM ca gatAdyartheSu vartaH / yAt; atra khaTvAniSThA prakAratA kriyAkarmabhAvasambandhenAvacchinnA, atikramaNakartari niSTA vizeSyatA, khavAyAM ca vizeSaNaM khrItvam, 20 mAnatvaM parasparArthAntarbhAveNa, tathAhi-yathA 'upAsyate guruH' ityAdAvupasargArthAntarbhAveNa dhAtUnAM sakarmakatvAdikaM jAyate, ataH khaTvAniSThaprakAratAyA vyAvartakatA strItvaniSThA, AdipadagrAhyaM 60 tathA prAdInAmapi kAdipratyayaviziSTadhAtvarthAvagamakatvena tadarthe / zabdamarthaM ca darzayitumudAharaNapaJcakamAha- 'udto velAmi tyAdinA, udgato velAmiti vigrahaH, udvelaH iti vRttirityeke, apare tu-"prAdInAM gatAdiSu-gamyAdikriyAviziSTa ca samAsaH, taTamatikAnta iti tadarthaH, iha . pUrvatra ca sAdhaneSu vRttivRttiviSaye vijJAyate" ityAhuH, tatrAsyAsminnatheM / "gozcAnte." [2.4. 96.1 iti hasvatvaM jJeyama, 25 vRttiriti vizeSanirNayo lakSyAnusArega bhavati, tatrApi prayoga kSamiti vigrahaH, pratyakSaH iti samAsaH,65 paryAlocanayA viziSTArthavRttitvaM prAdInAM vAkyervakSyati / anugato lomAnIti vigrahaH, anulomaH iti yathoddezanyAyena pUrva prAdInudAhartumAha-prAdayaH iti, pragata | samAsaH, pratigato lomAnIti viprahaH, pratilomaH AcAryaH iti vigrahaH, prAcAryaH iti samAsaH, pragatatvaM iti samAsaH, yathA lomAni UrvAdhaHkrameNa sanniviSTAni cAcAryasya svaviSayapAragAmitvam, atidizati-pavamiti, | bhavanti tathA sanniviSTo'nulomaH, tatpratikUlazcAdhaUrdhvakrameNa 30prAntevAsIti samAsaH, pragato'ntevAsIti tasya vigrahaH, ante | sanniviSTaH pratilomaH, anulomapratiloma-zabdAvAnukUlyaprAti-70 vAsinazca pragatatvaM sarvAntevAsiguNasamRddhatvam , evaM kameNa | kUlyArthayorapi loke prayujyete, "pratyanvavAt sAmalomnaH" yathAyathamA vijJeyAH / AdipadagrAhyamartha darzayituM savigrahamudA- [5. 3. 82.] ityubhayatrAti samAsAnte "no'padasya haraNadvayamAha-pravRddho guruH-praguruH, prakRSTo vIraH- taddhite" [7. 4. 61.] ityano lope cAnuloma-pratiloma pravIraH iti, adhAdipadagrAhyaM prAdimarthaM ca darzayitumudAharaNASTakaM zabdayoradantatvam ; abhiprapanno mukhamiti vigrahaH, abhi. 35 saviprahamAha-saMgato'rtha ityAdinA, saMgato'rthaH iti / mukhaH iti samAsaH / kecit tu-"pragata AcArya, atikAntaH 75 vigrahaH, samarthaH iti ca samAsaH, viruddhaH pakSaH iti vigrahaH, sadAm ' ityAdivigrahavAkyeSu prAdInAmupAdAnaM gatAdyarthabodhanAvipakSaH iti ca samAsaH, pratyarthI pakSaH iti vigrahaH, yaiva, nityasamAsatvena sarvatrAsvapadavigrahasyaiva sarvairAcAryaiH pratipakSaH iti ca samAsaH, pratibaddhaM-praznena sambaddhaM tadu- svIkRtatvAt , evaM ca 'gata AcAryaH, krAntaH khaTvAm , ttararUpaM vacaH iti vigrahaH, prativacaH iti ca samAsaH, / ityAyeva prAdirahitaM vigrahavAkyam" ityAhuH, evamagre'pi /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU. 47] mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwww ___ athAvAdInudAhartumAha-avAdayaH iti, krudhArthapradarzanAya | darzayitumudAharaNanayamAha -udyuktaH saMgrAmAyetyAdinA, 40 sAMvagrahamudAharati-avakuSTaH kokilayA-avakokilaH | udyuktaH .saMgrAmAyeti vigrahaH, tArthe ca caturthI, iti, kokilayA AhUta ityartha iti kecit, apare tu-"kokilA- utsaMgrAmaH iti ca samAsaH, zaktaH kumArya iti vigrahaH, rutaM yo bAlo'nakaroti taM sA kradeva panaH panastathaiva zarTa zaktArthayoge caturthI, evamuttaratra, alamAririti samAsaH, 5kurvantI kopayatIveti tatratyo'yaM prayoga ityeva pratItipadamAyAti" | "gozcAnte." [2. 4. 96.] iti haskhazca, evamuttaratrApi, ityAhuH / AdipadagrAhya zabdamartha ca darzayinumadAharaNaparva zaktaH puruSebhyaH iti vigrahaH, alaMpuruSINaH iti ca 45 samAsaH, pratimallAdiyodhanasamartha iti tadarthaH, atra 'alaMpuruSa'savigrahamAha-pariNaddho vIrudbhirityAdinA, pariNaddho vIrudbhiriti vigrahaH, parivIruditi ca samAsaH, saMnado zabdAt "aSaDakSAzitaM." [5. 1. 107.] iti khArthe iinprtyyH| alaMzabdaviSaye matAntaramAha-alaMzabdasyevarmaNeti vigrahaH, saMvarmeti ca samAsaH, anugatamartheneti | | tyaadinaa| 10 vigrahaH, anvarthamiti samAsaH, nAmeti ca tasya vizeSyam , ___ atha nirAdInudAhartumAha-nirAdayaH iti, krAntArtha darza-50 saMgatamakSeNeti vigrahaH, samakSamiti samAsaH, vastu iti yituM savigrahamudAharati-niSkrAntaH kauzAmcyAH-niSkoca tasya vizeSyam , viyuktamartheneti vigrahaH, vyarthamiti | zAmbiH , AdipadagrAhyaM zabdamartha ca darzayitumudAharaNanavarka samAsaH, ghacaH iti ca tasya vizeSyam , saMgatamartheneti / savigrahamAha-apagataH zAkhAyA ityAdinA, apagataH vigrahaH, samarthamiti samAsaH, padamiti ca tasya vizeSyam / zAkhAyAH iti vigrahaH, apagatazAkhaH iti ca samAsaH, 15 atrApi pUrvottamatAnasAreNa 'kokilayA avkttH'| antargato'GgulyAH iti vigrahaH, antaraGgulaH iti ca 55 ityAdisthAne 'kuSTaH kokilayA' ityAdyeva vigrahaH, nanvevaM ! samAsaH nakhaH iti tasya vizeSyam, atra ca "saMkhyAvyayAdaviyuktamarthena vyarthamityAdI yuktamartheneti vigrahaH syAt , tathA kule:"[7.3.124.1 iti samAsAnte'ti "avarNevarNasya" ca pratIyamAnaviparItArthakametra vigrahavAkyamiti cet ? na-'pUrva [7. 4.68. ] itIkAralopeca 'antarakula' ityasya siddhiH, dhAturupasargeNa yujyate pazcAt sAdhanena' iti mate pUrvaM dhAtora- utkrAntA kulAditi vigrahaH, utkuleti samAsaH, kula20 pasargayoge tanimittakasamdhyAdikArye ca sati 'adhyayana-pratyayA'- Teti tasya vizeSyaM ca, atidizati-pavamiti, uddhalaH iti 60 dizabdAsiddhiriti, 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa' samAsaH, samudraH iti ca tasya vizeSyam , vigrahastu-utkrAnto iti svIkAre ca 'upAsyate guruH' ityAdau karmaNi pratyayA- velAyA iti, ullaktiTa ityarthaH, ucchAstramiti samAsaH, prAptirityubhayadoSanivAraNArthaM 'pUrva thAturupasargArthamantarbhAvya ! vacaH iti tasya vizeSyam , vigrahastu-zAstrAdutkrAntamiti, sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa' iti siddhAntena yujireva utsUtraH iti samAsaH, nyAyaH iti tasya vizeSyam , 25 prayuktaviyuktArthavAcakaH, prAdizabdavalAca so'rthaH sphuTaM dyotyata / vigrahastu-utkAntaH sUtrAditi, ucchahalaH iti samAsaH,65 ityabhyupagamena doSAbhAvAt / pare tu- "akhapadaghaTaka'kha'pade- kalabhaH iti tasya vizeSyam , vigrahastu-utkrAntaH zRGkhalAyA nAtmIyArthabodhakena samAsaghaTakavartipadaniSTAnupUrvI gRhyate, nabA iti, kalabhaH paJcavarSIyo hastiyAlaH, apagatamAditi ca taddhimAnupUrvI bodhyate, tathA ca nityasamAsaH samAsasamA. vigrahaH, apArthamiti samAsaH, vacaH iti tadvizeSya ca, atidizati-evamiti, apakramamiti samAsaH, kAryamiti nArthakalaukikavigrahavAkyAbhAvavAn samAsaghaTakavartipadavRttyAnuvizeSyaM tasya, vigrahastu-apagataM krmaaditi| 70 30 pUrvI bhinnAnupUrvImatpadaghaTitavigrahavAn vA bhavatIti 'bhavigraho paJcamIparyantameva prAyaH samarthavibhaktiriha prakaraNe gRhyate, nityasamAso'khapadavigraho vA' ityasyArthaH, prakRte ca prAcArya paJcAnAmeva gatAdyarthAnAM nirdezAditi sarvAcAryasammatam , tathApi vyarthA-'vakokilAdisamAsaghaTakavarti'pra-vi-ava'padavRttyAnupUrvI lakSyAnurodhAt SaSTayanta-saptamyantayorapi grahaNamiti vizeSa bhinnAnupUrvI pragata-viyukkA-'vakuSTaniSThA, tat padaM 'pragataH, vyAkhyAtumapakramate-bahulAdhikArAt SaSThayantenApIti, viyuktaH' ityAdi padaM, taddhaTitatvamuktavAkyasyAstyeveti pUrvoktama- ! antargato gAryasyeti vigrahaH, antargAgyaH iti samAsaH,75 tasya nAvakAzaH," ityaacksste| / atidizati-evamiti, antaraGgulaH iti samAsaH, nakhaH ___ atha paryAdInudAhartumAha-paryAdayaH iti, glAnArtha darzayituM tadvizeSyaM, vigrahastu-antargato'hulyA iti, samAsAntAdikaM sakgrihamudAharati-pariglano'dhyayanAya paryadhyayanaH iti- prAgvat , saptamyantenApIti-bahulAdhikArAditi yojya'adhyayanAya' iti tAdarthe caturthI, gurukulavAsaparicaryAdivyA- matrApi, pratiSThitamurasIti vigrahaH, pratyurasamiti samAsaH, samAdadhyanArtha mlAna ityarthaH / 'AdipadamAya zandamartha ca / atra "praterurasaH saptamyAH"[5. 3.84.] ityat smaantaantH| 80
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 47-49] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte padakRtyaM pRcchati--tAdyarthA iti kimiti, uttarayati- samAsaH, nIcaM gataM gamanamiti vigrahaH; mandagatirasayavahAro 40 vRkSaM pratItyAdi-atra pratergatAdyarthAbhAvAnna samAsaH, anuvarta- | vetyarthaH, adhaspadamiti samAsaH, adhaHsthAne padamiti vigrahaH, mAnasya 'anyaH' ityasya vyAvatyai darzayitumAha-anya ityeveti, | "ziro'dhasaH0" [2. 3. 4.] iti satvaM ca, anadvA puruSaH 'pragatA AcAryA yasmin deze ityarthe prAcAryako deza iti- | iti samAsaH, atra laghunyAsa:--"anirNayo'nadvA tena atra bahuvrIhilakSaNalakSitatvenAnyatvAbhAvAnnAnena samAsaH, puruSaH, na vidyate dvA saMzayo'syeti vyutpattyA'ddhA dharmA ucyate, kintu pUrveNa bahuvrIhiH,bahuvrIhitvAJca samAsAntaHkan sidhyti| na advA-anadvA, saMzayitaH puruSaH, sasaMzaya puruSo vA- 45 pANinIyamate caitAdRzasthale parigaNa narUpasamAsaH bAraNopAyaH / anadvA purussH|" iti / prAyazcittamiti samAsaH, prakarSaNa prAk pradarzita eva, svamate cArthAnAmeva niyAmakatvena na parigaNa- eti-Agacchati ammAdAcAradharma iti prAyo munijanaH, nAvazyakatvamiti lAghavam / sUtre lAghavAnurodhenaikavacanAntasyaiva cinyate smeti cittam , prAyairmunijanaizcittaM cintitaM 10nirdeze karaNIye bahuvacanAntaprayoge kiM phalamityAzaGkAyAmAha- pApazuddhaye iti prAyazcittamucyate, sadyaskIriti samAsaH, vahavacanamAkratigaNArthamiti tathA coktAtiriktAnAmapi | sadyaH krINAtIti vigrahaH, bhrAtuSpatrakaskAditvAt satvama.50 prAdInAM gatAdInAM vibhaktInAM ca saMgraha iti bhAvaH // 3.1.47. // tamiti samAsaH, purA vartate smeti vigrahaH, ! purAkalpa iti samAsaH, pUrvakAlikaH kalpa iti vigrahaH, avyaya pravRddhAdibhiH / 3 / 1 / 48 // zvaHzreyasamini samAsaH, zobhanaM zreya iti "nisazca ta0 pra0-avyayaM nAma pravRddhAdibhirnAmabhirnityaM sama- / zreyasaH" [7. 3. 122.] iti samAsante'ti zvazreyasamiti, 15 syate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / punaHpravRddhaM zvovasIyasamiti samAsaH, pUrva vasuzabdaH, vasanyasya santi 55 barhiH, punarutsyUtaM vAsaH, punarniSkAnto rathaH, punaruktaM vacaH, "tadasyAstya0" [5. 2. 1.] iti mato vasumat , ayamanapunarnavaM vayaH, punaHsRtaM payaH, svatiH, antarbhUtaH, prAtaH- yoratizayena vasumAniti "guNAGgAda veSTheyasa" [7. 3. 5.1 savanam, uccarghoSaH, nIcairgatam, adhaspadam , manadvA puruSaH, iti iyasuH, "vinmatoNISTheyasau." [5. 4. 32.7 ityanena asazaktaH puruSaH, prAyazcittam , sabaskrIH , prAgvRttam , purA- matolopaH, tadanantaraM "tryantyasvarAdeH" [.. 4. 43.1 20 kalpaH, zvaHzreyasam , zvovasIyasam ; iti / bahuvacanamAkRti- / iti vasorukAralope 'vasIyas' iti, zobhanaM vasIyaH-60 gaNArtham // 48 // zvovasIyasam, "zvaso vasIyasaH" [5.3. 121.] iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam----avyayamityAdi / nasalyAnama-avyayamityAdi / / at samAsAntaH / atrApi bahuvacanaM pUrvavalakSyAnusaraNAsUtrArthaH sugamaH / udAharati-punaHpravRddhaM barhiH, punaHpravRddhamiti rthamityAha --bahuvacanamAkRtigaNArthamiti, tathA cAnye samAsaH, barhiriti tadvizeSya, barhiH kuzaH, nityasamAsatvAd 'pyetAdRzAH prayogAH sAdhanIyAH, vizeSato yanna 25 vigrahavAkyaM na pradarzitam , arthadarzanAya ca 'punaH pravardhate sma' | tatpuruSasaMjJAprayuktaM kAryameSaNIyaM, yathA 'punargavaH' ityAdAviti 65 ityAdirUpeNa vigraho vidheyaH, chino'pi yaH punarvardhata ityarthaH, | nAgezAdimatam // 3. 1. 48. // "kAlavAcakAt punaHzabdAt "kAlAvano."[2. 2. 42.] iti vikalpena dvitIyA saptamI vA sarvatra" iti laghunyAsaH, / ___usyuktaM kRtaa|3|1| 49 // punarutsyUtamiti samAsaH, punarutsyUyate smeti vigrahaH, ! ta0pra0--kRtpratyayavidhAyake sUtre DasinA-paJcamyantena 30 vAsaH iti tasya vizeSya, tadarthoM vastramiti, punarniSkrAntaH / nAnoktaM isyuktam , tat kRdantena nAmnA nityaM samasyate, sa iti samAsaH, punarniSkAmyati smeti vigrahaH, rathaH iti ca | ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / kumbhaM karoti kumbha-70 tadvizeSyam , punaruktamiti samAsaH, punarucyate smeti vigrahaH, kAraH, zaralAH, agnicit , somasut, anyathAkAraM mujhe, vacaH iti ca tasya vizeSyam , punarnavamiti samAsaH, / atithivedaM bhojayati; iha ca *gati-kAraka rUsyuktAnAM punarnavInatAM gatamiti vigrahaH, vayaH iti tadvizeSyaM ca, * vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpattaH prAgeva samAsa iSyate* 35 punaHsRtamiti samAsaH, punaH pakvamiti vigrahaH, payaH iti ca : tena 'pra-s+stha' ityAdau 'carman-TA+kIta, mana-ya+ tasya vizeSyam , svaryAtaH iti samAsaH, svarga yAti smati vilipsa'ityAdau 'kascha-am+pa'ityAdau ca samAse sati 75 viprahaH, antarbhUtaH iti samAsaH, antarbhavati smeti vigrahaH, ' akArAntatvAt hIH siddhaH-praSThI, carmaphrItI, abhraviliptI, prAtaHsavanamiti samAsaH, prAtaH snAnamiti vigrahaH, uccai- kacchapI, ityAdi; yadi punarvibhaktyantaiH kRdantaiH samAsaH ?SaH iti samAsaH, mahad ghoSaNamiti vigrahaH, nIcairgatamiti syAt tadAntaraGgatvAd vibhaktaH prAgeva bhApaH prAptAvakArAnta 13 siddhahemacandra
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / (pA. 1, sU. 49] - - - - vAbhAvAt DIna syAt / tathA-'mAdhAna+vApina, vIhIna+ labhate vicArayati vA taM sarva bhojayatItyarthaH / rAjapuruSaH'40 vApin' ityAdI samAse. nakArasyAntatvANNatvaM siddham iti samAsaviSaye yathA 'rAjJaH puruSaH' iti laukikaM 'rAjan mASavApiNI, nIhivApiNI, vibhaktyantena tu samAse'ntaraGga-hasU-puruSa si' ityalaukikaM ca vigrahavAkya, tathaivAtra, asti vA svAda vibhakteH prAgeva DIprAptau nakArasyAnantatvANNatvaM na kazcid vizeSa ityAkAlAyAmAha-iha ca etatsUtravidheya5 syAt / pUrvapadasya ca vibhaktyantatvaniyamAt 'carmakrItI ityA- samAsaviSaye, athavA etatprakaraNe itIhazabdArthaH,gati-kArakadiSu padakArya nakAralopAdi siddhaM bhavati / Dasyuktamiti GasyuktAnAmiti-gatiH "gatikvanyastatpuruSaH" [3. 1.42.] 45 kim ? kArakasya gatiH, kArakasya vRjyA, alaM kRtvA, khalu iti sUtreNa gRhItaH, kAraka "kAraka kRtA" 3.1.68.1 kRtvA / kRteti kim ? dharmoM vo rakSatu // 49 // iti sUtragRhItaM, syuktaM prakRtasUtraviSayaH, eteSAM vibhattya womntAnAmeva vasvasamarthavibhaktisahitAnAmeva, kRdanteH skhena - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-GasyuktamityAdi / saha samasyamAnaiH kRtpratyayAntai mabhiH, vibhatyutpatteH / 10Gasyaktamiti padaM sAmAnyato'bhidhIyamAnArthaparaM cet tadA prArova anyatra vibhattayantareva saha samAsasyevatve'pi 50 sAmAnyagatadezavizeSAnatideza iti lokaprasiddhaparibhASayA yathA testadutpattirahitaireva saha, samAsa iSyate lakSyasaMskAropabrAhmaNavadasmin kSatriye vartitavyamityanenAgrAmanAtidezo dRzyate yuktatayA svIkriyate, tataH kimityAha-tena 'pra+si-stha' na tu mATharakauNDinyasambandhipariveSaNAdidharmasya, evaM c| ityAdAviti-pratiSThate' iti laukika vAkyam , alaukikaM tu prakRte yasya kasyApi hasinoktasya grahaNaM syAditi tatpadaM 'pra+si- stha' iti, 'carmaNA kIyate sma' iti laukika 16 vyAkhyAti-kRtpratyayavidhAyaketyAdinA-kRtprakaraNe hi "karma vAkyam , alaukikaM tu 'carmana+TA-krIta' iti, "alpenAbhreNa 55 No'' [5. 1. 72.] ityAdisatreyUpapadatvena karmAdayo kasinA vilipyate sma' iti laukikaM vAkyam , alaukikaM tu 'abhrATAnirdizyante,ta iha Dharayuktapadena grAhyA iti bhAvaH / kRdantaM ca vilipta' iti, kaccho'nUpaprAyaH kUrmapAdo vA, 'kaccha pAti nAma pratyAsattyA tatsatravihitapratyayAntameva grAhyamupasthitatyAge kacchena pivati vA iti laukikaM vAkyam , alaukikaM tu 'kcch| 'nupasthitakalpane mAnAbhAvAt , tathA ca "karmaNo'" [5. 1. ama-pa' iti, evamalaukikavigrahavAkye uttarapadasya nirvibhakti'2072.] "somAt sumaH" [5. 1. 1663.] "katuNin" kavaM svIkRtya samAse kRte sati samastasyAkArAntatvAdakArAnta-60 -[5. 1. 53.] ityAdisUtrasthaM 'karmagaH' ityAdi padaM lakSyate, lakSaNo pratyayaH sidhyati, tadAha-praSThIti-prapUrvot sthAdhAtutaH tathA "kRta'zabdena taMttatsatravihitapratyayAntameva gRhyate / atra "upasargAdAto Do'zyaH" [5. 1.56.] iti DaH, "sthA'nAnA' iti nirvibhaktikanAmaparameva, agre tadupapAdakasya pA-nA-traH0" [5. 2. 152.] iti tu ko na bhavati, prAyeNa vacanasya vakSyamANatvAt / 'nAmagrahaNe upasargasya na grahaNam' ityasyArthasya jJApanAt , tatra 25 . atha kRtpratyayArtha darzayituM vigRhyodAharati-kumbhaM karotIti- nAmagrahaNAt tenopasargasyAsaMgrahAt , Dasya DittvAt "Dityantya-65 laukiko'yamakhapadavigrahaH, kumbhakAraH iti samAsaH, "karmaNo- | kharAdeH" [2. 1. 114.] iti vyapadezivadbhAvenA''kAra''N" [5. 1. 75.] iti kRmo'Ni vRddhAvArAdezAdiH, evaM- sthAntyasya lope 'prastha' iti, "praSTo'grage" [2.3.32.1 zaralAvaH iti-samAso'yam , zarAn lunAtIti vigrahaH, iti Satve 'praSTa' iti, tato'kArAntatvAd 'dhavAdyayogA." prAgvadaNAdiH, agnicit iti samAsaH, agni citavAniti ! [2. 4. 59.] iti khyAm "asya DayAM luk". [2. 4. 8.6.) 30 vigrahaH, "agnezveH" [5. 1. 164. ] iti vipi sati iti pUrvAkAralope 'praSThI' iti / carmakrItIti-atra "kArakaM 70 * . tAgamaH, evaM-somasut iti samAsaH,somaM mutavAniti vigrahaH, kRtA"[3. 1.68.] prAguktadizA carmakRtazabdasyAkArAnta "somAt sugaH" [5. 1. 163.] iti kipi sati taagmH| . svAt "krItAt karaNAdeH" [2. 4. 44.] - iti khyAM anyathAkAraM bhute iti-anyathA kRtveti vigrahaH, anyathAkAra- 'carmakrItI' iti / abhraviliptIti-atrApi "kArakaM kRtA" miti samAsaH, anarthakAt kRgaH "anyathe." [5. 4. 50.] [3.1.68.] iti samAsaH, prAguktadizA . abhravilipta iti 35 iti khyAmi vRddhyAdiH, AnarthakyaM ca karotaranyathAzabdAt samAsasmAkArAntatvAt "ktAdalpe" [2. 4.45.] iti DI: 175 pRthagAbhAvAt , yAvaduktaM bhavati-anyathA mujhe, tAvaduktaM kacchapIti-"sthA-pAnA-traH kaH" [5.. 1. 142.] bhavati-anyathAkAra mujhe iti 1 atithivedaM bhojayatIti- iti ke kakArasyettvena kittvAt "iDepusi cAto luk" atithivedamiti samAsaH, "vidaharabhyaH kAvye Nam"[5. [4. 3.94.] ityAkAralopeca 'kacchapa iti samAsasyA.4.54.] iti Nam upAntvaguNazca, yaM yamatithiM jAnAti : kArAntatvAdakArAntalakSaNo "jAterayAnta-" [2. 4,54.1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 49] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte iti GIH samAsastu prakRtasUtreNa / uktasamAseSu vibhaktirahita - kRdantaiH samasanamityAveditam / nanu vibhaktisahitakRdantairyadi samAsaH syAt tadA kA hAnirityAkAGkSAyAmAha - yadi punarvi - bhaktyantairityAdi, antaraGgatvAd vibhakteH prAgeveti 5 ayamAzayaH - svArtha- dravya-lina saMkhyA- kArakANAM krameNopasthitiriti vaiyAkaraNasamayaH, tatra svArthaH pravRttinimitta gotvAdi jAtiH, dravyaM-pravRttinimittAzrayaH saMghAtaH, liGgaM strI-napuMsakAdi, saMkhyA--ekatva-dvitvAdi, kArakaM kartrAdi, ete paJcApi nAmArthAH, tatra svArtha-dravye nimittAntarAnapekSe eva pratIyete, liGgAdi tu | vazyaM prAptamityapi svIkaraNIyam / idamiSTavacanaM parairjJApakAdinA 10 svadyotakaM nimittamapekSate, evaM ca yathA yathA kameNArthAnAmupa- sAdhyate tacca " upapadamati" [ pANi0 2. 2.19.] iti 50 ! sUtre mahAbhASye tatratye kaiyaTe ca spaSTam / svamate'pi jJApakaM kAraka dasyuktaviSaye samupapAdayituM zakyate, tatazca sthAlIpulAkanyAyena gativiSaye'pi jJApakasiddhatvaM setsyatyeva, tathAhi"GasyuktaM kRtA" [2. 148 ] iti prakRtasUtre " kArakaM mAzayaH - carmakrItItyatra 'carman+TA kIta' iti dazAyAM samAsoM bhavati, atra "aikAyeM" [ 3. 2. 8. .] iti vibhaktilope'pi * pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM vijJAyate iti nyAyena pUrvasya padAntatvaM tena ca "nAmno no'nahaH " [2.1.91.] iti padAntasthasya nAmanakArasya [ 'carmana' zabdanakArasya ] lopo 45 bhavati yadyatra padAntatvaM na syAt tadA padakArya nalopAdikaM na syAditi / kiJca pUrvapadAt kRtpratyayotpatteH pUrvameva sAmarthyopapattaye vibhaktyutpattirapekSiteveti tasya vibhaktyantatvama ! 21 sthitistathA tathA tannimittakAryANAmapIti saMkhyA- kArakAdyupa sthitisApekSa vibhaktyapekSayA pUrvopasthitaliGganimittaH pratyayo 'ntaraGga iti tadutpattiH pUrvameva syAditi strItvanimitta Apa pUrvameva syAta, GIstu jAti- karaNapUrvakatvAdinimitto vinA samAsaM na 15 prApta ityApi sati vibhakyutpatteH pazcAt samAse'kArAntatvA- | kRtA" [ 2.1.68 ] iti sUtre ca 'kRtA' iti kathanameva 55 bhAvaH spaSTa eveti dIrna syAt / atha phalAntaramapyAha tathA | kAraka- GasyuktAnAM kRdantena vibhaktyutpatteH pUrvameva samAsa iti . mASAn vApina, ityAdinA, mASAn trIhIn vA vapayabhIkSNaM jJApayitumalam, tathAhi tatra kRteti kimarthaM, nAmneti hi padamasAdhu veti mASAderjAtitvAt "ajAteH zIle" [5. 1. 154.] | dhikriyate, syuktaM nAmnA samasyata ityukte'pISTasthala eva samAsaH, iti Nino'bhAvAt " 'sAdhau" [5. 1. 155.] iti | syAt na ca 'dharmo vo rakSatu' ityatra "padAd yugvibhaktyaika." 30 " vratAbhIkSNye" [5. 1. 57 ] iti vA Nini vibhaktirahitena | [ 2.1.21. ] iti vasAdezaH padAditi asinA nirdiSTAt 60 'vApin ' ityuttarapadena sahAnena samAse 'mAdhavApin vrIhivApin parasya vihita iti tatra bsyuktaM padaM 'dharmaH' iti tasya vasA dezena ityatra nakArasyottarapadAntatvAt "vottarapadAnta * [ 2. 3. | saha samAsaH syAditi vAcyam, tena saha sAmarthyAbhAvAt, 75. ] iti NatvaM bhavati, Nasya ca " naSamasat 0 " [2.1.60 ] | 'bas' iti hi karma kriyayA sAkAGkSa na kartrI, tasyApi kriyayaiva iti pare kArye'sattvAt nakArabuddhyA "striyAM nRto0 " [ 2.4. 1. | sambandhAt na ca rakSatu' ityanena samAsaH syAditi zaGkayam, 25 iti vyAM - mApavApiNI, bIhivApiNI iti, nanu / tasya nAmatvAbhAvAt na ca tarhi kRteti kim ? 'dharmo vo 65. vibhaktatyantaM padamiti 'vApin ' ityasya vibhaktyantatvAbhAvAt | rakSatu' ityuktirasaMgatA syAditi vAcyam, 'kRtA' ityasya phalAkathamuttarapadatvamiti cet ? ucyate- 'uttarapadazabdo hi samAsasya ntarAnabhidhAnadazAyAM tAdRza lekhasya kvacidasAmarthye'pi 'asUryacaramAvayave rUDhaH' iti pAribhASikottaparadatvamavaseyamiti / pazyA' ityAdau bAhulakAdinA samAsAdivadihApi syAdityAzayAd nanu 'mASavApiNI brIhivApiNI' ityetayorvibhaktyantakRdantena | vakSyamANAbhiprAyAca evaM ca tyAdyantAnAM nAmatvAbhAvAdagatyA. 30 samAse kathaM na siddhirityAzaGkAyAmAha - vibhaktatyantenetyAdinA | DasyuktAnAM kRdantenaiva samAsaH syAt evaM kArakANAmapIti 70: tatra tatra kRtaM 'kRtA' iti padaM viziSya kRdantatvamAtradazAyAmeva idamukaM bhavati - liGgabodhaka pratyayo'ntaraGgaH kArakavibhaktistu tadapekSayA bahiraGgeti prAguktameva, antaraGgakArya pUrvaM pravartate, pazcAd samAsalAbhArthamiti prakRtavacanAMzadvayaM jJApakasiddhatvena svamate'pi bahiraGgamiti prasiddhameva, vibhaktyantena saha samAse cikIrSite / samarthayituM zakyate; aMzadvaye ca samarthite yathA sthAsthA: prAg liGgabodhakapratyayastato vibhaktistataH samAsaH tathA ca katipaye taNDulAH pakkA iti vijJAte sarve pakatayAvadhAryante, 35 'mASa+zas vApin+hI+si' iti dazAyAM 'mASavApinI' iti | tathAtra vacane dvayoraMzayoH pramANasiddhatvajJAne'zAntarasyApi 75 samAsaH syAt, atra DIpratyayasyaivottarapadAntatvaM na tu nakAra | tatsiddhatvAnumAnaM sukaramiti / syeti NatvaM na syAdityarthaH, "raghuvarNAno NaH 0" [2. 3.63. ] atha padakRtyaM pRcchatiGansyuktamiti kimiti - kRda ityanena tu NatvaprAptireva nAsti nimitta nimittinorekapade'bhAvA- ! ntAnAM svasamIpo cAritairupapadaireva saha sAmarthyaM, tAni copapadAni diti / nanu pUrvapadasyApi vibhaktyantatvaM mAbhilaSyatAmiti cet ? prAyo hasyuktAnyeveti vyarthameva tat padamavyAvartakatvAditi praznA40 atrAha - pUrvapadasya ca vibhaktayantatvaniyamAditi - aya- zayaH / pratyudAharaNamukhenottarayati - kArakasya gatiriti bhatra 80. 88
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 49-50] "kiyAyAM kriyArthAyAM tum Nakac bhaviSyantI"[5.3.13.1 tRnudantAvyaya." [2. 2. 9..] iti SaSThIniSedhAdanyathAiti sUtreNa kiyArthAyAH kriyAyA gatirUpAyA upapadatvena tasya | zabdAdatithizabdAca dvitIyayA bhavitavyamiti, vastutastu karmaNo kRtA kArakazabdena saha samAsaH syAditi gatikAraka ityAdi- | nAmArthatve'pi dyotakavibhaktyapekSAvazyakIti nAmArthapaJcake'pi prayogaH syAt , sati tu syuktagrahaNe tasya saptamyuktatayA samAso pUrva dvitIyayA karmatve dyotite sati pazcAdaN bhavet , nAma5 na bhavatIti bhAvaH, evaM-'kArakasya vrajyA' ityasyApi | vibhaktyoH pUrva buddhikRtasambandhakalpane na kiJcit phalAntaramI- 45 vyAvRttiAhanIyA, vrajateH "AsyaTivaj0" [5. 3. 97.] | kSAmahe // 3. 1. 49. // iti kyapi-vrajyA, alaM kRtvA, khalu kRtvA iti"niSedhe'laM-khalcoH tvA" [5. 4. 44.7 iti niSedhArtha- tRtIyoktaM vA / 3 / 1150 // yoralaM-khalvorupapadayoH kRgaH ktvA bhavati, atrApyupapadasya sapta10myantatvAnnAnena samAsaH / punaH pRcchati-kRteti kimiti ta0 pra0-"dazestRtIyayA" [5. 4. 73.] ityArabhya vinApi tadupAdAnaM kRtA sahaiva hasyuktasya samAsaH syAditi yat tRtIyoktaM nAma tat kRtA nAmnA vA samasyate, saca praSTurAzayaH / uttarayati-dharmo vo rakSatu iti-atra padAt | samAsA'nyastatpuruSasaMjJA bhavati / mUlakenopadaMza-mUlako-50 parasya vasAdezavidhAnAdu dharmazabdasya Dasyaktatvena 'rakSata' ityanena | padaMzaM bhuGkte, daNDenopaghAtaM-daNDopaghAtaM gAH kalayati. samAsaH syAditi bhAvaH; na ca 'nAmnA' ityadhikRtatvenA- pArzvayoH pArvAbhyAM vopapIDaM-pApapIDaM zeta / vAzabdo 15 khyAtena saha kayaM samAsaprAptiriti zaGkayam, 'kRtA' ityasyA- | nityasamAsanivRttyarthaH, tenottareSu vAkyamapi bhavati // 50 // bhAve vinApyetat sUtra usyuktAnAM samarthana nAnA samAsasambhave sUtrasya vaiyarthyaprasaGgena satrArambhasAmarthyAdiha nAnAti nAnuvartata za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tRtIyoktaM veti / iti bodhanAt, tathA ca yena kenApi hasyuktapadasamarthana saha / atra tRtIyApadaM na pUrvasUtravat kevalaM tRtIyAntatayA nirdiSTena 55 samAsaH syAditi prakRte AkhyAtenApi samAsaH syAdevalyAza- nAmnA yaduktaM tatparam , api tu sAkSAt tRtIyAzabdena tRtIyA20 yAt , evaM cAkhyAtena samAsanirAkaraNArthameva 'kRtA' iti vibhaktyantena ca padena yaduktamupapadaM tatparamiti vyAkhyAnena padam / kina pUrvasUtre gatigrahaNaM pRyAkalya 'kRtA' iti tatrAnu- spaSTayati-"daMzestRtIyayA" ityAdinA, ayamAzayaH-- karSaNIyam , yAkyabhedena ca gatiH kRtA samasyate' iti | "daMzestRtIyayA" [5. 4. 73.] ityArabhya "AnulovyAkhyeyam , tayA ca 'nAnA' iti padanivRttisattve syAdyanta- mye'nvacA" [5. 4. 88.] iti sUtraparyantaM yAnyupapadAni 60 tvasyApi parapadenAvazyakateti pratIyata iti gati-kAraka- | kathitAni teSAM saMgrAhakaM 'tRtIyayA' iti padamiti / 25 asyuktAnAmityAdISTiH sarvozena jJApakasiddhA bhavati, iyameva | atha vigRhyodAharati-malakenopadaMzamiti vigrahaH, prakriyA ca pANinIyatantrasammatApIti spaSTam "upapadamati" mUlakopadaMzamiti samAsaH, "dazestRtIyayA" [5. 4. [pApi0 2. 2. 19.] iti sUtre mahAbhASya kaiyaTayoH, 73.1 iti daMzadhAtorNami-upadaMzamiti, tato'nena samAse sarvametanmanasi nidhAya 'kRteti kim ? dharmoM vo rakSatu' iti | malakopadaMzamiti, ana mUlakasya bhujikiyAM prati karaNatvaM, 65 prophmiti| dazakriyA prati ca karmatvam, tathA ca kena bhute ? ityAkAGkSAyAM 30 aya siMhAvalokananyAyena kiJcid vicAryate-'kumbhakAraH' mUlakeneti tRtIyA karaNe, kiM kRtvA bhuGkte upadazya bhute, kima ityatra 'trikacatuSko vA nAmArthaH, karmAdayo vibhaktyarthAH' iti | padazya bhute ? ityAkAlAyAM mUlakamiti karmaNi dvitIyA, tathA darzane kamorthasampasaye pUrva kumbhapadAd dvitIyA, tataH kRdhAtoraNa, ! ceha mUlakasya karmatvaM karaNatvaM ca prAptamiti kiM kAraNa karaNatva yataH karmopapadAddhAtoraNa bhavati, tathA ca 'kumma+am-kAra zaktinivandhanA tRtIyeva bhavati, na karmatvazaktinivandhanA 70 iti dazAyAmanena samAsaH / 'paJcako nAmArthaH [sthAdhanto dvitIyeti cet ? ucyate-mUlakAdyupadaMzeH karmApi pradhAnasya bhuje. 35 nAmArthaH' iti darzane tu nAmnaiva karmArthAvagatestataH parAd dhAto- | karaNamiti tRtIyaiva bhavati, pradhAnakiyopayukta hi kAraphe raNi 'kAra' iti jAte "karmaNi kRtaH" [2.2.83.] iti | guNakiyA na khAnurUpAM vibhaktimutpAdayitumalamapradhAnatvAdeva, kumbhazabdAt SaSThI, tathA ra kumbha asU-kAra' iti dazAyA- / yathA-iSyate prAmo gantum , paktvA bhujyate odana iti. yadA manena samAsaH, 'zaralAva ityAdiSvapi neyam, 'anyathAkAraM tvavayavakriyApekSayA pUrvakAlavivakSAyAM tvA kriyate tadA 75 bhujhe, atithivedaM bhojayati' ityatra tu "ktvAtamam" 1.1. | kriyAbhedAt sambandhabhede dvitIyApi bhavati-mUlakamupadazya 4035.] ityanenAmantasyAvyayatvAt , avyayasya karmaNi ca / mule iti, kintu tRtIyAntayogAbhAvAt samAso na bhavatIti /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 50-51 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte hariNApyuktaM vAkyapadIye - 5 "pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / " iti, ayamarthaH-yatra dravyasya pradhAnApradhAnakriyayoH pRthak zaktistatra guNAzrayA zakti:-apradhAnabhUtA zaktiH, pradhAnamanurudhyate pradhAnAnurodhinI bhavati, kiJca tatra pradhAnaviSayaiva zaktiH pratyayenAbhidhIyata iti, evaM cAkhyAtakiyA pradhAnaM tadanurodhena karmatvazaktiH pratyayena nAbhidhAtuM zakyata iti karaNe tRtIyaiva 10 bhavatIti / / "> 33 daNDenopaghAtamiti vigrahaH, hetau karaNe vA tRtIyA, daNDopaghAtaM gAH kalayatIti samAsaghaTitaM vAkyaM, tatra daNDopaghAtamiti samAsaH, upapUrvAd hanteH "hiMsArthAt.' [ 5. 4. 74 ] ini pami " Niti [ 4. 3. 100. ] 15 iti ghAtAdeze ca 'upaghAtam' iti, gAH dhenUH, kalayatigamayati, "kalam saMkhyAna-gatyoH" iti vacanAt / pArzvayorityAdi- pArzvayorupapIDaM pArzvabhyAmupapIDamiti vA vigrahaH, pArzvopapIDaM zete iti samAsaghaTitaM vAkyaM, tatra pArzvopapIDamiti samAsaH, atropapUrvAt pIDadhAto: "upapIDarudha - 20 karSastatsaptamyA" [ 5.4. 75. ] iti Nam / | bsyukta-tRtIyoktAdibhiH sahaikArthyasyAvazyakatvenaikArthe ca samAsasyAvazyaMbhAvAt tatra samAso vikalpya vidhAtuM na zakyata iti vAgrahaNamanarthakamityAzaGkAyAmAha - vAzabdo nityasamA - sanivRttyarthaH iti, ayamAzayaH - bsyuktAdipadasambandhena jAya25 mAnaH kRtpratyayavidhirapi padavidhiriti tatra "samarthaH padavidhiH" [ 7. 4. 112. ] iti paribhASAsUtreNa tasya samarthAzritatvamAtraM bodhyate, tatra sAmarthyaM ca vyapekSaikArthIbhAvabhedena dvividhamiti pUrvatra pradarzitam, tatra vsyuktAdibhirekAthaoNbhAva eveti na vaktuM zakyate mAnAbhAvAt, ataH pUrvasUtre nityamityanuvartitaM tena 30 syucena nityasamAso labdha iti tatraikArthIbhAvo nitya ityA yAti, atra ca vAgrahaNAt pakSe vyapekSAsAmarthyasyApi sUcanAd zakyamapi labhyate / yadyapi sarvatra samAsaprakaraNe bahulamityasyAdhikRtatvAd vAkyasyApi sattA pratIyate, tathApi pUrvatra nityagrahaNena tatsambaddhasamAseSu vAkyAbhAvo bodhita iti 35 tasyehApi sambandho mA zAyi, kintu pAkSikaM vAkyamapi prayuktaM bhavatvetadarthaM vAgrahaNasyAvazyakatvamiti // 3. 1. 50. // 101 asaH / nivartyamAnavadbhAvazcottarapadArthaH paryudAse naJsamAsArthaH, 40 sa cAyaM caturdhA - tatsadRzaH, tadviruddhaH, tadanyaH, tadabhAva iti / abrAhmaNaH, azula iti tatsadRzaH - kSatriyAdiH pItAvizva pratIyate; adharmaH, asita iti tadvirodhI- pApmA kRSNazca pratIyate; anabhiH, avAyurityadmi-vAyubhyAmanyaH pratIyate; bhavacanam, avIkSaNamiti vacana vIkSaNAbhAvaH pratIyate 145 nanvasyottarapadArthaprAdhAnyena taliGgasaMkhyatve sati kathaM 'bhavantyaneke jaladherivormayaH' ityAdau 'aneke' iti bahuvacanam ? asAdhava evedRzAH zabdAH / prasajyapratiSedhe tu nam padAntareNa sambadhyata ityuttarapadaM vAkyavat svArtha eva vartate, tatrAsAmarthye'pi yathAbhidhAnaM bAhulakAt samAsaH - sUryamapi na 50 pazyanti-asUryapazyA rAjadArAH, punarna gIyante - apunargeyAH zlokAH, zrAddhaM na bhuGkte azrAddhabhojI, bhalavaNabhojI bhikSuH; tathA karNaveSTakAbhyAM na zobhate -bhakArNaveSTakikaM mukham, "zobhamAne" [ 6. 4. 102. ] itIkaNa; vatsebhyo na hito'vatsIyo godhuk " tasmai hite" [ 7. 1. 35. ] 55 itIyaH, vadhaM nArhati avadhyo brAhmaNaH, "daNDAderyaH " [ 6. 4. 178 . ] iti yaH santApAya na zaktaH - asAMtApikaH sadupadezaH, "tasmai yogAdeH zake: " [ 6. 4. 94. ] itIkaN / anya ityeva na vidyante makSikA yatra so'makSikAkaH, makSikANAmabhAvo'makSikamiti // 51 // | naJ / 3 / 1 / 51 // ta0 pra0 - 'namU' ityetanAma nAmnA samasyate sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / na gauH - agauH 60 'tatpuruSasaMjJo bhavati' iti yaduktaM tadeva 'uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH' iti prAcIna paribhASAsmAraNapUrvakaM prakRte spaSTayati- 70 nivartyamAnatadbhAvazcottarapadArthaH iti nivartyamAnaHtiraskriyamANaH, tadbhAvaH - uttarapadasya bhAvaH pravRttinimittaM yatra tAdRza uttarapadasyArthaH, kenacid vyAmohAdinA'vAderyo gavAdibhAva AzaGkitaH sa nivartyate yatra tAdRza uttarapadasyArthaH, paryudAse naJsamArthaH iti nivRttiviziSTottarapadArthaprAdhAnyaM 76 nansamAsasyApItyarthaH / idamuktaM bhavati - gavAdibhinneSvezvAdiSu kutazcit kAraNAd gotvAdikamAropitaM, tadanena najA nivartyate, anucaiH / evaM ca nivRtteriha prAdhAnye'pi tasya dharmivAratasyeNa bhAnamiti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - naJiti / sUtrArthaH sugamaH / atha vigRhyodAharati-na gauriti - vigraho'yam, agauriti samAsaH, "gostatpuruSAt " [ 7. 1. 105.] iti prApto'pi samAsAntaH " natatpuruSAt " [ 7. 3. 71.] iti pratiSidhyate, naJaH "naJat" [ 3.2. 125. ] ityadAdezaH, 65 anuccairiti samAsaH, 'na ucaiH' iti vigrahaH, "an svare" [3. 2. 169. ] iti nano'nAdezaH, asaH iti samAsaH, tacchabdasya puMsi sau 'saH' iti rUpam, 'na saH' iti vigrahaH /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 .1, sU0 5:1] . :: nivartyamAnagotvaviziSTo gaureveha samAsArthaH, tathA ca gotvAva- nanvasyottarapadArthaprAdhAnyenetyAdi-asya nasamAsasya, cchinnapratiyogitAkabhedavAn tatsadRzo'vAdiriha pratIyate, so'pi | talliGga-saMkhyatve tatpuruSe paravallimatAyA uktatvAt nAzvatvena kintu gobhinnatvenaiveti gopadArthasyaiva prAdhAnyamiti / | saMkhyAyAzca pradhAnAnurodhinItvAduttarapadArthAnukUlaliGgasaMkhyAparyudAse nasamAsArthaH ityasyAyamAzayaH-dvau hi najoM sadbhAve sati 'bhavantyaneke jaladherivormayaH' ityAdau kaviprayoge 5 mukhyataH-paryudAsaH prasajyapratiSedhazca, tatra prAyaH paryudAsa eva | 'aneke' iti bahuvacanaM kathamityandhayaH, ekazabdasyaikatvasaMkhyAva- 45 naJ samasyate; anyatra tasya kriyAsambandhAt nAmnA sAmarthyA- | vena tatpradhAnasyAnekazabdasyApyekatvasaMkhyAvattvAdAzaGkA, mukhya bhAvAt, kvacit prasajyapratiSedhe'pi gamakatvAt samAsasyAgre | samAdhAnamAha-asAdhava eveti-'kavInAM niraGkazatvena pratipAdyamAnatvAt 'prAyaH' iti jJeyam , tatra yadA paryudAse nasa- chandovat kurvanti' ityAdirUpeNa, ekazabdasya / mAsobhavati tadaiva pUrvoktamuttarapadArthaprAdhAnyamiti sa eva [ tAdRza "eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathA / 10 uttarapadArtha eva] nasamAsArtha iti / nivarttamAnatadbhAvasyo- sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca nigadyate // " 50 ttarapadArthasya pratItirapi zabdazaktisvAbhAvyAdanekadhA bhavati, ityAdyuktarItyAnekArthatvena saMkhyAtirikta pradhAnAdyarthe'tra tadeva sphuTayati-sa cAyaM caturdheti-so'yamuttarapadArthaH / prayoga ityAdisamAdhAnAni samAdhAnAbhAsAnIti tadabhiprAyaH. punazcaturvidho bhavatItyarthaH / tAneva prakArAn darzayati-tatsadRza [ekatva ] saMkhyAyA evaM pratiSiyamAnatvAvagamAt prdhaanaadyityaadinaa| tathA ca ka kIdRzo'rthaH pratIyata iti vibhajya / pritiiteH| 15 grAhayati-avrAhmaNaH, azukla iti-anAropitabrAhmaNatvavAn vicAritavAyamarthaH "na" [pANi sU. 2. 2.6.165 tatsadRzaH kSatriyAdiH, AropitazukratvavAn tatsadRzaH pItAdizca pratIyate, tadevAha-tatsadRzaH kSatriyAdiH pItAdizca | iti sUtre mahAbhASyakayaTAdiSu vistarazaH, sa ca vicAraH pratIyate iti, na caivamanyapadArthaprAdhAnyamevArthata ApatatIti stramate'pyupayogIti ziSyavuddhivezadyAya pradarzyate, tathAhivAcyam , anyapadArthasyAropitapratiyogidharmavatvena bhAvAt tasya "kiMpradhAno'yaM samAsaH ? uttarapadArthapradhAnaH / " iti bhASyam / 20 prAdhAnyAbhAvAt , vivecayiSyate caitdgre| atha tadviruddha itya- atra kaiyaTaH- "ihAbrAhmaNAdinA kSatriyAderabhidhAnaM loke syodAharaNamAha-adharmaH, asitaH, iti -- atra hi na | dRzyate, tatra prakriyAgataguNadoSanirUpaNAya praznaH- kiMpradhAna 60 sAdRzyapratItiyuktA dharmAdharmayoH kathamapi sAdRzyasyAbhAvAt , | iti / yathAtra pakSA anyapadArtha-pUrvapadottarapadArthaprAdhAnya. satazca virodha eva pratIyata ityAha-tadvirodhI pApmA-pApaM lakSaNAH sambhavanti, yadA jAto brAhmaNazabdo vartate kRSNazca pratIyate iti / atha tadanya ityasyodAharaNamAha- | avidyamAnaM brAhmaNyaM yasya so'brAhmaNaH kSatriyAdiH, tadA'nya25 anagniH, avAyariti-anayorapi sAdRzya-virodhayoH pratItine | padArthaH pradhAnam ; yadA tvasatsAmAnyavRttirna brAhmaNAdibhirvizebhavati, nahi bhavatyagnibhinnajalAdAvagnisAdRzya, tadbhinne tRNAdo dhyate- brAhmaNatvenA'san , anyathA tu durupadezAnmithyAjJAnAd 65 ca tadvirodhitvaM, tathA ca pUrvoktAbhyAmarthAbhyAmanya evArthI | vA brAhmaNazabdaH kSatriye prayujyate, brAhmaNapadArthanivRttizca bhedarUpa iha pratIyata ityAha-agni-vAyubhyAmanya iti / svAbhAvikI nA dyotyate tadottarapadArthaH pradhAnam / yadyapIhArthI evaM kriyAvAcakapadena nasamAse ete trayo'pyoM na pratIyante, na nirdiSTastathApyabhidhAnazakiskhAbhAvyAlabhyate, dvandvavat tu 30 kintu kevalamabhAva evetyAha-avacanam, avIkSaNamiti- svatantrapadArthadvayAnavagamAdubhayapadArthaprAdhAnya nAzaGkitam, evaM : atra hi na bacanasadRzI nirIkSaNAdikriyA pratIyate, kintu pakSatrayasambhave'lpapratividheyapakSamAzrayitumAha-uttarapadArthapradhAna 70 kevalaM vacanAdyabhAva evetyAha-abhAvaH pratIyate iti, evaM iti" / ayamAzayaH- brAhmaNabhinnasya kSatriyAdeH pratItyA'nyatarhi kathamuttarapadArthaprAdhAnyaM, yAvatA pUrvapadasya naja evArtho / padArthaprAdhAnyam , brAhmaNatvenAsan [kSatriyAdiH] iti pratItyA bhedo'bhAvazca pratIyata iti cet ? satyam-svAbhAvaviziSTaM vacanaM naarthaprAdhAnyAt pUrvapadArthaprAdhAnyam ; yadi ca kacidabrAhmaNe'pi 35 khamedavizicho vAyurityAdirUpa eva zAndo vodhaH, vacanAbhAvo ! kutazcit kAraNA brAhmaNavatramastadA brAhmaNapadArthoM brAhmaNyaM, vAyubheda ityAdizvArthaH pArNiko bodha ityaGgIkArAt pUrvapadArtha- | tasya khAbhAvikI nivRttirmukhyavAhmaNyAbhAvo nA dyolyate iti 75 :: prAdhAnyAkSateH / | phalata AropitabrAhmaNavattAdyotako nam bhavatItyuttarapadArthasya . evaM cottarapadArthaprAdhAnye sthApite tadanukUlasyaiva liGga-prAdhAnyam, tatrAdyayoH pakSayobahutaradoSasya samAdheyatvaprasaGgA vacanAdernasamAse aucityamiti kvacit tadabhAvasya kavibhiH dalpatarasamAdhAnayogyadoSayuktamuttarapadArthaprAdhAnyapakSameva sUcI. 40 prayuktamAnatvaM kathaM saGgatimajatItyAzaya samAdhAtuM pravartate- kttaainyaayenaaheti| [punarAkSipati-] "yadyuttarapadArthapradhAnaH,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 51] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte / PANIraniumharyhannnnnnnn - Pawareneurvara PAPP 'abrAhmaNamAnaya'. ityukte brAhmaNamAtrasyAnayanaM prApnoti" iti, i maliGgamasaMkhyamavyayamapi tu tathAtve sati kharAdipaThitatvam , 45 [samAdhatte- "anyapadArthapradhAnastarhi bhaviSyati" iti, / tathA ca nasamAsasya kharAdipAThAbhAvAnnAvyayatvaprasaGga iti, [punarAkSipati-] "yadyanyapadArthapradhAnaH avarSA hemantaH' iti [punarAkSipati-] yadyapi nasamAso na tatra paThyate, naJ tu hemantasya yadi vacanaM ca tat samAsasyApi prApnoti", pamyate, pAThenApyavyayasaMjJAyAM ' satyAmabhidheyavalliAvacanAni 5 [ samAdhatte-"pUrvapadArthapradhAnastarhi bhvissyti|" iti bhaassym| bhavanti, yazcahArtho'yabhidhIyate na tasya linasaMkhyAbhyAM yogoatra kaigraha:-'bAhANamAtramyeti uhAniyatagaNamya ziSya 'sti / " iti bhASyam , ayamAzayaH--pATho nAstIti yaducyate. 15 tasya ko'rthaH ? naJsamAsya pAThAbhAve'pi naJaH pAThasatvena tasyAgaNavizeSapratipAdanAya vizeSaNaM pravartate na tadupaghAtAya, yAda vyayatvAdalinasaMkhyatvAca tatpradhAnasamAsasyApi liGgasaMkhyAdi canamA brAhmaNArthaH pratiSidhyate tadA sarvAtmanA tadathasyAbhAvAt na syAditi hi mayAkSiptamiti / tatra samAdhAnamAha-"nedaM kathaM prAdhAnyaM syAt , tasmAt tadgatavizeSAvacanAnnajanaka eceti / vAcanikamaliGgatA'saMkhyatA vA, kiM tarhi svAbhAvikametat, 10 brAhmaNAbrAhmaNazabdayoH paryAyatA prasajyeta, anyAkhyAtAddhi tadyathA-samAnamIhamAnAnAM cAdhIyAnAnAM ca kecidarthairyujyante- 50 sAdhutvamevambhUtasyArthavadanarthakAvayavasya samAsasya syAt" iti / pare na, na cedAnI kazcidarthavAniti kRtvA sarvairarthavadbhiH zakyaM ayamAzayaH- yadyuttarapadArthaprAdhAnyamiSyate tarhi nanA na kimapi / bhavitum , kazcid vA'narthaka iti kRtvA sarvairanardhakaH, tatra brAhmaNe pratipAdyate, api tu svArthapratiSedharUpAbhAvaviziSTaH sa kimasmAbhiH zakyaM karnu, yannanaH prAk samAsAliGgasaMkhyAbhyAM yogo eva bodhyata iti vizeSApratipAdanAnnamo'narthakatvamiti brAhmaNA nAsti samAse ca bhavati, svAbhAvikametat / athavA''zrayato / 15 brAhmagazabdayoH paryAyataiva zAstraprAmANyAdavagamyeta, tatazca 'abrA- ! liGgavacanAni bhavanti, guNavacanAnAM hi zabdAnAmAzrayato 55 hmaNamAnaya' ityukte brAhmaNasyaivAnayanaM syAditi bhASyAzaya iti, liGgavacanAni bhavanti, tadyathA 'zuklaM vastram , zukA zATI, zukla: etaddoSaparihArAya vicArAntarapravRttyarthaM ca bhASyakRtA'nyapadArtha kambalaH, zuklAH kambalAH' iti, yadasau dravyaM zrito bhavati prAdhAnyamAzritya samAhitam , tatra cAnyapadArthAnusAreNaiva ! guNastasya yaliGgaM vacanaM ca tad guNasyApi bhavati, evaM ca liGgavacanatA yukteti 'avarSAH hemantaH' iti prayoge'varSAzabde | yadasau dravyaM zrito bhavati samAsastasya yalliGgaM vacanaM ca tat / 20 strItvaM bahuvacanaM ca na yuktamapi tu hemantApekSa puMstvamekavacanaM samAsasyApi bhaviSyati / " iti bhASyam / asthAyamAzayaH--60 ya syAditi nAnyapadArthasvIkAre nistAraH / atra 'avarSAH' iti zabdazaktisvabhAva evAyaM, yannana vAkye lisaMkhyAdhananvayyarthapratIkamAdAya kaiyaTaH- "na cAtra paravalliGgatAsti yasmAnyAsabhedena mAha, samAse sati tu liGgasaMkhyAnvayinamarthamiti na naz2asamAdvandaikadezisamAsayoreva soktA, vacanadoSastu yathAnyAse'pyapa- sasyAvyayavadaliGgatvamasaMkhyatvaM ca syaaditi| atra pajhe'pi rihArya eva. kizca nasamAsasyAnyapadArthapradhAnatva AzrIyamANe-doSasadbhAva:-pUrvapadArthaprAdhAnye vIkRte'rthAbhAve'vyayIbhAvasamA25 'pavAdatvAdanena.bahuvrIheAdhanAdabrAhmako deza ityAdi na siddhati. | samayaM bAdheta, tathA cAmakSikamityAdi na syAt , arthAbhAve 65 'asaH, asarvasmai' iti cottarapadArthasyopasarjanatvAt tyadAdi, samAsavidhAnaM tu nirmakSikamityAdau caritArtham, kicca 'asaH, sarvanAmakAryAprasaGgaH, "sarvAdIni sarvanAmAni" [ pANi. sU0 asarvasmai' ityAdyasiddhiriti manasi kRtvA punarAha bhASyakRt1. 1. 27.] ityatra saMjJopasarjanasya pratiSedhAbhidhAnAt / " "athavA punarastUttarapadArthapradhAnaH" iti, AkSeptA pUrvoktaM. doSaM iti / ayamAzayaH-tatpuruSe paravalliGgatAyAH kazcit sambhavena smArayati-"nanu coktam-'abrAhmagamAnaya' : ityukte brAhmaNa30 'avarSAH' ityasya strItvaprAptAvapi vavanadoSo'pariharaNIya eva, kiJca | mAtrasyAnayanaM prApnotIti" iti, samAdhatte-"naiSa doSaH, idaM 70 nazsamAse'yameva syAditi 'abrAhmaNako dezaH' iti prayogo na tAvat praSTavyaH-atheha rAjapuruSamAnayetyukte puruSamAtrasthAnayanaM syAt , 'na sa:-asaH, na sarvaH-asarvaH, tasma-asarvasne' ityAdI kato na bhavati? astyatra vizeSa:-rAjA vizeSakaH prayujyate, 'atva-satva-mai' ityAdezakAryANi ca na syuH saMjJopasajenayoH tena viziSTasyAnayanaM bhavati. ihApi tarhi natra vizeSakaH... sarvAditvapratiSedhAditi / ittham 'avarSAH hemantaH' ityasyAsiddhi- prayujyate, tena naviziSTasyAnayanaM bhaviSyati" iti, 35 riti tatrAha bhASyakRt-pUrvapadArthapradhAnastarhi bhaviSyatIti, evaM ca ! ayamAzayaH-rAjayaruSa ityAdisamAse puruSasya prAdhAnye'pi 75 prakRtadoSasamAdhAne'pi doSAntaraM zaGkate- "yadi pUrvapadArthapradhAnaH, na yaH kazcit puruSastataH pratIyate, kinnu rAjaviziSTa eva, avyayasaMjJA tarhi prApnoti- avyayaM hyasya pUrvapadamiti" iti, ! evamihApi brAhmaNasya prAdhAnye'pyAropitabrAhmaNyaviziSTasya kSatri[ samAdhatte-] "naiSa doSaH, pAThenApyavyayasaMjJA kriyate, na ca | yAderevAnayanaM bhavati, na kevalaM brAhmaNasyeti / punaH pRcchati -.. samAsastatra paThyate" iti bhASyam , ayamAzayaH-na kevala- | "kaH punarasau ?" iti, pratyAha-"nivRttapadArthakaH" iti, .
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 52] bhAvAbhAvayorvirodhAdabhAvasyaiva ca nanarthatvena tasya bhAvarUpeNa bhAsante, na tu pradIpo'rthajanakaH kathyate, tathA nasattve brAhmaNapadArthana saha kIdRzo vizeSyavizeSaNabhAva iti ko'sau | padArthanivRttirjJAyate, na tu naJ padArthanivartaka iti / evaM ca naJciziSTa uttarapadArtha iti praznAzayaH; nivRttaH padArthoM | nivRttapadArthakamuttarapadaM pradhAnamiti siddhAntite punarAkSipatimukhya brAhmaNyaM yasya tAdRzaH, sAdRzyAdinA'dhyAropita- ! "yadi punarayaM nivRttapadArthakaH, brAhmaNazabdaH kimarthaM prayujyate?" / brAhmaNyaviziSTaH kSatriyAdireveha naJciziSTa uttarapadArtha iti | iti, "evaM yathA vijJAyeta-asya padArthoM nivRtta iti, netyukte 45 samAdhAnAzayaH / tadu hariNApi sandehaH syAt-kasya padArthoM nivartata iti, tatrAsandehArthoM "nasamAse cAparasya, prAdhAnyAta srvnaamtaa| | brAhmaNazabdaH prayujyate, evaM caitat" iti samAdhAnabhASyam / AropitatvaM ca najyolaM, nahyaso'pyatisarvavat // " iti| 'arthapratyayArthameva zabdaH prayujyate, sa cedoM nA nivaLate ayamarthaH-nasamAse uttarapadArthasya prAdhAnyasvIkArAdeva nasa- | kimartha tAdRzazabdasya prayogaH kriyate' ityAzaGkA, 'yadyapi 10 mAse 'asaH' ityAdau sarvoditvakArya bhavati, anyathA'tisarvazabda-nivRttapadArtho brAhmaNazabdo nArtha pratyAyayati, tathApi pratiSedha-50 syeva sarvAdikAryamasya na syaaditi| aMgreca padArthAnevRttiH svAbhA-viSayapradarzanAya buddhyA brAhmaNyaM kSatriyAdAvAropya tasya vikI nanprayojyA veti vicAre nano dyotakAvaM sthirIkartamadhika-brAhmaNyasya 1 mukhyasattAviraha pratipAdanAya nasahitasya tasya raNamAracayati-"yadA punarasyArthI nivartate, ki khAbhAvikI | prayogaH sArdhakaH' iti samAdhAnAzayaH / idamatrAkUtam-najo nivRttiH ? Ahosvid vAcanikI ?, kiM cAtaH ?, yadi svAmA- | dyotakaravena vasamabhivyAhatapadazaktyudbodhakatvaM vAcyaM, tucca 15 vikI, kiM na prayujyamAnaH karoti ?, atha vAcanikI, tad | padAntaraprayoga vinA na sambhavatIti tatpadaprayoga AvazyakaH / 55 vaktavyaM-naJ prayujyamAnaH padArtha nivartayatIti, evaM tarhi | samAdhAnAntaramapyAha-"athavA sarva ete zabdA guNasamudAyeSu svAbhAvikI nivRttiH, nanu coktaM-kinan prayujyamAnaH karotIti, vartante-brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH zUdra iti, nam prayujyamAnaH padArtha nivartayati, katham ? kIlapratikIlavat, "tapaH zrutaM ca yonizcetyetad brAhmaNakArakam / tadyathA-kIla AhanyamAnaH pratikIlaM nihanti, yotanako / tapaH-zrutAbhyAM yo hIno jAtivrAhmaNa eva sH||" 20 mAhAtmyaM syAt-na jAnuciT rAjAno hastyazvaM bibhRyuH netyeva rAjAno bUyuH / evaM tarhi svAbhAvikI nivRttiH, nanu cotaM tathA-'gauraH zucyAcAraH piGgalakapilakezaH' ityetAnapya-60 kiM na prayujyamAnaH karotIti / nanimittA tUpalabdhiH, bhyantarAt brAhmaNe guNAn kurvanti / samudAye vRttAH zabdA tadyathA samandhakAre dravyANAM samavasthitAnAM pradIpanimittaM darzanaM / avayave'pi vartante, tadyathA-pUrve paJcAlAH, tailaM bhuktam , ghRtaM na ca teSAM pradIpo nirvartako bhavati" iti, ayamAzayaH bhuktam , zukko nIlaH kapilaH kRSNaH' iti, evaM samudAye brAhmaNa25 'nasamAse' uttarapadasya mukhyArthatyAgapUrvakamAropita pravRttinimi- zabdaH pravRtto'vayaveSvapi pravartate jAtihIne guNahIne ca, guNahIne takArthabodhakatA 'ki svAbhAvikI. kiMvA vacanena namevAropi- tAvat 'abrAhmaNo'yaM yastiSThan mUtrayati' 'avrAhmaNo'yaM yastiSThan 65 tatvasya vAcakaH san mukhyapadArthapratyayaM nivrtyti| tatra bhakSayavi jAtihIne sandehAddurupadezAcca brAhmaNazabdo vartate, prathame pakSe svIkRte nayaH prayogo vyarthaH syAt, ArAdA-sadahAt tAvat-gAra zucyAcAra saMdehAt tAvat-gauraM zucyAcAraM kapilakezaM ca dRSTvAdhyavasyatidizabdo dUrAdUrArthAviva brAhmaNazabdo'pi brAhmaNAbrAhmaNArthI brAhmaNo'yamiti, tata upalabhate-nAyaM brAhmaNa:-avrAhmaNo'ya30 bodhayan kSatriyAdikamapi bodhayiSyati, vRthA naJaH prayogaH miti, tatra sandehAd brAhmaNazabdo vartate, jAtikRtAcArthasya dvitIyapakSAGgIkAre ca tAdRzamapUrvavacanaM kartavyamiti; tatra nivRttiH, durupadezAca, duspapadiSTamasya bhavati-amuSminnavakAze 70 prathamapakSa eva sammataH, tatra nabhayogastu kIlakapratikIlakavada brAhmaNastamAnayeti, sa tatra gatvA yaM pazyati tamadhyavasthatibhavati, yathA kIlake AhanyamAne tatra sthito'lpaH kIlako brAhmaNo'yamiti, tatazca pazcAdupalabhate-nAyaM brAhmaNaH-abA. vyApArAntaramantaraiva nihanyate tathaiva namaH prasiddhArthazaktyanudo- hmaNo'yamiti, tatra durupadezAcca brAhmaNazabdo vartate, jAtikRtA 36 dhapUrvakamarthAntarazaktayadodhakatvaM svabhAvaH, padArthAntarazaktayadodhe cArthasya nivRttiH, AtakSa sandehAdurupadezAd bA. na ca sati prayujyamAnapadArthazaktirnivartata iti svabhAvaH, evaM c| hyayaM kAlaM mASarAzivarNamApaNe AsInaM dRSTyA'dhyavaspati-75 bhANyAzayamamajAnAnenAkSetrA yadi nayaH padArthanivartakatvaM brAhmaNo'yamiti nitiM tasya bhavati / " bhASyam / ayamAzayaHkhabhAvasvahiM rAjJAM istyAdisanyasaMgraho vyartha eva, nakArocAraNe. abrAhmaNaH' ityAdauna brAhmaNyasya sarvathA sarvathA nivRttiH, naiva pratipakSiNo nivarteraniti sopAlambhamuke pradIpadRSTAntena | brAhmaNazabdasya gugasamudAye zakatvAt keSAMcid brAhmaNaguNAnAM khAbhiprAyamAha, tasyAyamAzayaH-yathA pradIpaprakAze'rthAH prati-nanA nivRttAvapi keSAMcit tatra pratIyamAnatvena tatra brAhmaNa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 51.] : kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUri bhagavatpraNIte.. 3. zabdaprayoga AvazyakaH / 'tapaH zrutaM ca' ityAdismRtyanusAreNa dhAtvarthena kArakasyAvazyamAkSepAt ekapratiSedhAdeva tatrApi bahUnAM sampratyayAt, yathA - naH ekaM na priyamityukte ekapratiSedhasAmarthyAdeva saMkhyAntarayukta vastupratItiH, anyathA na priyamityeva vAcyaM syAt kimekazabdoccAraNena kRtaM syAt, tatazca yadi 5 kvacit sandehAd durupadezAd vA pravRttijatikAraNAnnivRttirityA | vAkye'pi sAmarthyAt saMkhyAntarapratItirjAyate, tatra vAkyavila- 45 brAhmaNyasya : kArakatrayanirUpaNAt ekena dvAbhyAM vA hIne'pi tasya prayogeNa guNakAraNAd brAhmaNArthanivRttiH, jAtikAraNAcca pravRttiH, kvacid guNakAraNAta pravRttirjAtikAraNAnnivRttiH . dilaukikavyavahAradarzanAt pratIyate, tathA ca 'abrAhmaNaH' iti / kSaNadharma prAdurbhAvahetau samAse sA pratItirbhaviSyatItyatra kAnupapatti ? itthamavasita uttarapadArtha prAdhAnyavicAraH prakRtamanusarAmaH / | / prayoge nayA guNasamudAyaikadeza eva nivartyate, yazva na nivartate tatpratItaye brAhmaNazabdaprayoga Avazyaka iti samuditArthaH, eSa ca na samAsaH kacit prasajyapratiSedhe'pi bhavati tatra itthamuttarapadArthaprAdhAnyaM nivRtta padArtha katvaM cottarapadasyeti dvayamapi vizeSaH vaktumupakramate - prasajyapratiSedhe tviti-tuzabdena 10] sunirUpitaM bhavati / uttarapadArthaprAdhAnyaM punarapi draDhayannAha - pUrvapakSAd vizeSaH pratipipAdayiSitaH sUcyate, prasajyapratiSedhe 50 " idaM khalvapi bhUya uttarapadArthaprAdhAnye sati saMgRhItaM bhavati, hi prasajamAnena kriyAdinaiva naH sambandhaH, tena ca na samAsaH; kim ? anekamiti, kimatra saMgRhItam ? ekavacanam kathaM samasyamAnena ca na namaH sambandha iti na tadarthanivRttiriti punarekasya pratiSedhe dvihUnAM sampratyayaH syAt ? prasajyAyaM kriyAnayA saha samasyamAnamuttarapadaM vAkya iva samAse satyapi svArthaguNatataH pathAnivRttiM karoti, tadyathA-Asaya zAyaya bhojaya mevAbhidhatte na tu padArthamAropitasvArthaviziSTam / nanu prasajya15 anekamiti / " bhAdhyam / ayamAzayaH - uttarapadArthaprAdhAnya de- pratiSedhe yadyuttarapadArthena saha na sAmarthya tarhi kathaM samAsa iti 55 vAnekazabdasyaikatvabodhakatvAt tatraikavacanaM sidhyati, pUrvapadArtha - | cet ? atrAha tatrAsAmarthye'pIti, yathAbhidhAnamiti prAdhAnye'nyapadArthapradhAnye ca tanna syAt, atra zaGkA - anekazabdo | kathanaM zabdasvAbhAvyadyotanAya, yatrAsAmarthye'pi satA samAsena bahUnAM vAcaka ekasya vA ?, tatra nAdyaH - bahuvacana prayogApatteH / pratipipAdayiSitArthapratyayo bhavati tatra samAso bhavati, nAntyaH-tathA satyekatvanivRttimAtramasyArthaH syAt, tathA cAneko | bAhulakena samAdheya iti bhAvaH, udAharati- sUryamapItyAdinA, 20 jana Agata ityukte 'eko nAgataH' ityeva pratItiH syAt, na sUryamapi na pazyantIti vigrahaH, asUryampazyAH iti samAsaH, 60 ca tathA pratIyate, tatra yadyapi prasajyapratiSedhastathApi 'anekam' "asUryopAd dRzaH" [5. 1. 126 ] iti asUryAt parAd ityAdisUtraprayogAt prasajyapratiSedhe'pi samAsaH evaM cobhayathA dRzeH khazi "zrIti0" [ 4 2. 108. ] iti dRzeH pazyAdoSasadbhAvAt kathamanekamiti prayogaH, tata uttaram - aneka deze "khityanavyayA0 " [ 3. 2. 111 ] iti pUrvasya mAgame mityAdau prasajyapratiSedhaH, tatra ca prasaktirguNakriyayoH, tayozca ca ' asUryampazya' iti, rAjadArAH iti samAsavizeSyam, 25 nirAzrayathorasambhavAdaniyatatadravyAkSepe satyeka pratiSedhAd bahUnAM aparihAryadarzano hi sUryaH, tamapi na pazyanti, kimuta parapuruSa- 65 pratItirbhavati, yadi ceha paryudAsa evetyAzrIyate tadA vyAdiSveka- miti parapuruSadarzanAbhAva eva tAsartha, tena satyapi sUryadarzane tvamAropya pratiSidhyate, yathA kSatriyAdau brAhmaNatvam, prayogo na virudhyate, ato yadA sUryadarzanAbhAvamAtraM sUryetaracandrAtato yathA - abrAhmaNaH kSatriyAdirucyate tathA'nekazabdena didarzanaM vA vivakSitaM tadA nAyaM prayogaH, nApi kRtpratyaya saMkhyAntarayuktaH, dvitryAdinirNayastu tAtparyavazAt, Aropi - | ityAhurnyAsakArAdayaH, 'asUryampazyA' ityAdeH sUryakarmaka30 taika: vavattvenaiva bodhAccaikavacanasiddhiH; evaM ca 'aneke' iti darzanAbhAvavatIti zAbdo'rthaH / na punargIyanta iti vigrahaH, 70 bahuvacanamasAdhveveti yaduktaM taducitameva / punarAkSipati | adhunargeyAH iti samAsaH karmaNi yaH zlokAH iti samAsa." yadyapi tAvadatraitacchakyate vaktuM yatra kriyAguNau prasajyete, vizeSyam zrAddhaM na bhuGkte iti vigrahaH, azrAddhabhojI yatra khalu na prasajyete tatra katham anekaM tiSThatIti ?" iti | iti samAsaH, alavaNabhojIti samAsaH, lavaNaM na bhuGka samAdhatte-"bhavati caivaMjAtIya kAnAmapyekasya pratiSedhena bahUnAM / iti vigrahaH, bhikSuriti vizeSaNam, "vatAbhIkSNye' [ 5.1. 35 sampratyayaH, tadyathA - 'na na ekaM priyam, na ma ekaM sukham " 157. ] iti Nin pratyayaH / udAharaNAntaraM samuccetumAha - 75 iti, ayamAzayaH - " yatra pUrva guNa-kriye prasajya pratiSidhyete / tatheti, karNaveSTakAbhyAM na zobhate iti vigrahaH, akA rNaveSTakika miti samAsaH, mukhamiti vizeSyam, vatsebhyo na hitaH iti vigrahaH, avatsIya iti samAsaH, grAM dogdhIti 'godhuk' iti vizeSyam, vadhaM nArhatIti vigrahaH, avadhyaH iti samAsaH brAhmaNa iti vizeSyam, saMtApAya na zaktaH 80 * tatra pUrvoktarItyA bahUnAM pratItisadbhAve'pi yaMtra pUrvamekaM niSiSya : pazcAt kriyA vidhIyate, yathA- anekaM tiSThatItyAdI, tatra pUrvaM kriyopasthityebhAvAn tadAzrayAniyatasaMkhyadravyAkSepAbhAvenaiko na 40 tiSThatItyeva bodhaparyavasAnamiti kathaM bahUnAM sampratyayaH ? maicam - 14 siddhahemacandra0 105
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1, sU. 51] AM PranamaAvhArArunanuaruwauarteurna iti vigrahaH, asAMtApikaH iti samAsaH, sadupadezaH iti | vAcyam , svabhAvabhedamAzritya pUrva nirAkRtatvAt, itthaM ca 40 vizeSyam , eSu kriyayA sambandhaH spaSTa era / karNaveSTakAdinA | 'anya' ityanuvRttaravyayIbhAvena saha viSayabhedakathanaM kathaM saha natraH sambandhAbhAvAnnalo'kArasya na vRddhiH / saMgacchate, iti cet ? atrocyate-'pUrvapadArthaprAdhAnyaM namsamAparetu-"asUryamazrAddhamityAdirUpatrayamevAsamarthodAharaNa prasa sasya' iti samAdhAyApi punaruttarapadArthaprAdhAnya sthApayato 6jyapratiSedhe kriyayA narthasyAnvayAt , anyatra ca gamakAbhAvA bhASyakarasyAvyayIbhAva-nasamAsayorviSayavyavasthAyA eva sammabhAsamarthasamAsa iti tatropAyAntaramevAzrayaNIyam , tathAhi tatvAt / 45 "asUryoprAt[5. 1. 126.] iti sUtre'sUryazruteH nAgezastu-"nam" [pANi. sU. 2. 2, 6.] iti "vatAmIkSNye" [5. 1. 157.] iti sUtre vratazrutezca sUtrasthe pUrvapadArthaprAdhAnye doSaparihAre satyapi pakSAntaraM kuta zrAddha-bhojanAbhAvasyaiva vratatvAd gatyantarAbhAvAdasamarthasamAsa- AzritamityarthavicAre kaipTena yadutam-'anApi pakSe doSaH10 svIkAre'pi 'apunargeyAH' ilAdau tatsvIkAre mAnAbhAvAt , yadi tAvat svAbhAvikadarzanamAdhIyate tadAnenApavAdatvAdavyatatra hi punargIyanta iti punargeyAH, na punargeyAH-apunargeyA yIbhAvasya vAdhanaprasAdamakSikamityAdi na siddhyati' iti, tatra-50 ityasya, evaM kArNaveSTikasya vatsIyasya ca nA samAse'kArNa avyayIbhAvasyeti pratIkamAdAyAha-pare tu navA sa neSTa eva, veSTakikamityAdeH sAdhutve sambhavati tatrApi prasajyapratiSedhe asaMhitamityanAropitasannidhAnaM paraH sannikarSaH, tadabhAvAd nasamAsasvIkAre phalAbhAvaH" ilAhaH, vivecitaM caitnmjuussaadau| drutAyAM vRttau saMhitAsaMjJAprayukta kArya na prAmotItyartha iti na doSaH, 15 vastutastu punargeyatvasyAprasaktasya niSedhasyAnaucityena geyatvasyaiva atyantAbhAvArthakanaJaH kriyAguNamAtrAnvayitvenAmakSikamityAdau prasakasya punaH prasatyabhAvo bodhanIya iti prasajya pratiSedha | 'asaMhitama' ityAdAyuttarapadArthAbhAvApratItyAvyayIbhAvAprAptezca 155 eva yukta iti tathAvivakSAyAmasamarthasamAsa evocita iti / anasamAsagrahaNAt smAyAdisiddhirapyuktati tulyavikalpAbhiprAyevicArya tathoktaH / va bhASyam / avaSA hemanta ityapi pratiyogirUpAzrayagataliGgabahuvrIhmavyayIbhAvayoravakAzaH prakaTayitumatrApyanya ityanuvarta- saMkhyAdigrahaNAt siddham , abhAvena pratiyogino'pi khajJAnA20 nIyamiti tadAha-anya ityeveti, tathA ca yadA pUrvapadArtha- zrayaNena tasyApyAzrayatvAt khaghaTitasamAsaghaTakatvenopasthitaprAdhAnyaM vivakSyate tadAvyayIbhAvaH, yadottarapadArthaprAdhAnyavivakSA | tvAcAsyaivAzrayasya grahaNam , anyathA tadoSadUSitapakSordhvamAdhi-60 tadA tatpuruSaH, yadA cAnyapadArthaprAdhAnyavivakSA tadA bahabI- | te'pi taddoSAnuvRttI bhASyasya nideltvaapttiH| athavA punarastUhiriti viSayavibhAgaH, dIkSitAdibhistu-arthAbhAve'vyayIbhAvena | ttarapadArthapradhAna iti samakakSatayA pakSAntarakathanAsamatizca" sahAyaM vikalpyate, tathA ca yathAlakSyaM dvayorapi pravRttirityuktam, / iti prAha! 25 ubhayathApi prayogadarzanAt . tathAhi-"uttare karmaNyavighnamasta" ayamAzayaH-arthAbhAve'vyayIbhAvena saha bAdhyabAdhaka ityAdiprayogeSu vighnAbhAva evAryaH, tatra ca paratvAdasya pravRtto bhAvaH syAditi kAraNAt pUrvapadArthaprAdhAnyapakSamapahAyottarapadArtha-65 puMstvaM syAt / sarvatrArthAbhAve namarthaprAdhAnye'vyayIbhAva eveti prAdhAnyapakSaH samAzrito bhASyakRteti kathanamayuktameva, arthAkhIkAre ca "rakSohAgamalapvasaMdehAH prayojanam" iti paspazA- | bhAvAryakasya navaH kriyAguNAbhyAmevAnvayasya vyutpannatayA hikabhASyaprayoge'sandehazabde tatpuruSasamAso'nucitaH syAt, | makSikAdibhiH sambandhAbhAvAt , evaM cArthAbhAvArthe namA saha 30 sati hi tatpuruSe taduttarapadasya dvandvasvaha puMstvaM dRzyate, anyathA | na samAsaH, api tu nirAdinaiveti nirmakSikamityAdiprayogA eva sandehAbhAvo'sandehamityavyayIbhAvAzrayaNe "rakSohAgamaladhvasa- | tatrocitA na tvamakSikamiti / 'asandehaH, avighnam , asaMhi-20 ndehAni" iti prayogaH syAt / evaM "paraH sannikarSaH saMhitA" | tam' ityAdiprayogANAM siddhyarthe yadavyayIbhAvena sahAsya vikalpa [pANi sU0 1. 4. 109.] iti sUtre ca mahAbhASye | ityucyate, tadapi na--asandehAdau tatpuruSasamAse'pi kAryanirvA'dvatAyAmasaMhitam' iti prayogaH kRtaH, tatra ca saMhitAbhAvo- hAt, avighnamityAdi ca kriyAvizeSaNatvena napuMsakam / 36'saMhitamityarthaH, evaM cobhayavidhaprayogasambhavAdubhayorvikalpena | asaMhitamiti ca saMhitazabdena klIbena padasannikarSabodhakena saha pravRttiriti svIkAryam / svamate'pi 'avacanam, avIkSaNam' nasamAsa eva / 'asarvasmai' ityAdau sarvanAmaprayuktakAryArthamuttara-75 ityAdAvabhAva eva nartha iti svIkRtaM, taccatatsatrasyodAharaNabuDyA | padArthaprAdhAnyamAzritamitvapi na, tasya "etadazca vyaJjane'nagapradattamiti svIkArya, nasamAsArthasyaiva tatra vibhAgapradarzanaprakara- nasamAse" [1. 4. 45.] iti sUtre nasamAsapayudAsarUpaNAt / na caivamiha pUrvapadArthaprAdhAnyApattirityavyayatvaM syAditi sAmAnyajJApakenaiva siddheH / ayamAzayaH-'aso vAti' ityAdI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 51-52] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNIte tadaH parasya seDhuMgabhAvArtha hi nasamAsaH paryudasyate, tatra ca / atha savigrahamudAharati-pUrvaH kAyasyeti vigrahaH, pUrvakAyaH pUrvapadArthaprAdhAnye tada upasarjanatvAdeva vAraNasambhavetatra paryudAso | iti samAsaH, atidizati-evamiti, aparakAyaH iti vyarthaH san nasamAse sarvAditvaprayukta kArya sAmAnyato jJApayatIti | samAsaH, aparaH kAyasyeti viprahaH, adharakAyaH iti samAsaH, 40 'asarvasmai' ityAdisiddhiH syAdeva / evaM ca tulyavikalpAbhiSA- adharaH kAyasyeti vigrahaH, uttarakAyaH iti samAsaH, uttaraH 5 yeNaiva pakSAntarAzrayaNaM, na tu tatra pakSe'dhikadoSadarzanena, avarSA ! kAyasyeti ca vigrahaH / na ca pUrvazabdo dikzabdaH, tathA hemantaH' ityatra liGgasaMkhyAdisiddhizca pratiyogivarSArUpAzrayagata- | ca kAyAt pUrva iti vigrahaH syAditi zaGkayam , digvAcinAmnA liGgasaMkhyAdyAzrayaNAdeva, evaM rItyA ca sarvatra nivohasambhave yoge'vadhivAcina eva paJcamIvidhAnAt , iha ca kAyo nAvadhirapi kasyApi pakSamya viziSya bhASyakArakhIkRtatvavarNanaM kaiyaTasya tu sambandhI, avadhistu nAbhyAdiH, tathA ca kAyasya pUrvaH 45 nocitamiti / prakRte cArthAbhAve'yaM samAsa evaM pravartate nAvya- | kasmAt ? nAbheriti pUrvatvanirUpakAnAmyAdizabdAdeva paJcamI, na 10 yIbhAva ityaiva nAgezamatam / kAyazabdAt, "tasya param" [pANi. sU. 8. 1.1.] ityAdiprAmANikaprayogAdavayavavAciyoge SaSTyA jJApanAcca / evaM etaca stramate na khIkartuM zakyate, 'anya' ityanuvRttisAmarthyAt / pUrvapadArthaprAdhAnyavivakSAyAmavyayIbhAvaviSayatayA tatpuruSaviSaya- / ca SaSThIsamAsApavAdo'yam , samAsaprakaraNe yatrotsargApavAdau tAtikamAt / anyatrAbhAvArthakanamaH kriyAguNAbhyAmevAnvayo bahulAdhikArAd vikalpena pravartate tatrApavAdena mukte'pi 50 na tu dravyeNeyapi na svIkriyate prakRtavRttigranthavirodhAdityalaM na ! notsargapravRttiriti "pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA" [2. 1.30.] 15 vistareNa // 3. 1. 51 // iti sUtre pratipAditatvenetadabhAve SaSTIsamAso na bhavati, SaSTI samAse sati hi kAyapUrva iti prayogo'pi syAt , evaM ca pUrvaH pUrvA'parA-'dharottaramabhinnAMzinA kAya iti vigrahe kAyazabdasya bhaktyA khAvayavatvavivakSAyAM siddhAvapi kadAcit SaSThIsamAsapravRttyA kAyapUrva iti prayoga: 55 / 3 / 1 / 52 // syAt tadvAraNArthamevedaM sUtramiti / ta0pra0-aMza ekadezastadvAn-aMzI, pUrvAdayaH zabdAH padakRtyaM pRcchati-pUrvAdigrahaNaM kimiti-avayavanirdeze sAmarthyAdezavAcino'zinA samasyante, abhilena-na cet | prAya eSAmeva prayogo bhavatIti praznAzayaH / naita eva prayujyante, 20 so'zI bhinnaH pratIyate, tatpuruSazca samAso bhavati / pUrvaH | kintvanye'pItyAha-dakSiNaM kAyasyeti, tathA cAtra samAsAkAyasya-pUrvakAyaH, evam-aparakAyaH, adharakAyaH, uttara- bhAvArtha parigaNanamAvazyakamiti bhAvaH / avayavA eva bhinnA 60 kAyaH / pUrvAdigrahaNaM kim ? dakSiNaM kAyasya / abhineneti bhavanti, avayavI tveka eveti 'abhinena' iti vyarthamityAzaGkatekim ? pUrva chAtrANAmAmantrayasva / prasajyapratiSedhaH kim ? pUrva | abhinneneti kimiti, pUrva chAtrANAmiti-atra chAtrazabdapANipAdasya, ana hi samAhArasyaikatve'pi pANiH pAda iti chAtrasamudAyaparaH, teSvekastadaMzo yadyapyasti tathApyavayavina 25 bhedapratItenaM bhavati / pUrvagrAma ityAdau tu na grAmazabdAt | uddhRtasaMkhyAvattvena vivakSitatvAd bahuvacanAntatayA nirdezAd prAsAdAdibhedapratItiH / aMzineti kim ? pUrvo nAbhaH | bhedapratItiriti na bhavati samAsaH, etadabhAve tu samAsaH syAde- 65 kAyasya // 52 // veti bhaavH| abhinenetyasya prasajyapratiSedhena vyAkhyAnaphalaM sphorayati-prasajyapratiSedhaH kimiti-prasaGgaM kRtvA pratiSedhaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pUrvAparetyAdi / pUrvA- | prasajyapratiSedhaH "avyayaM pravRddhAdibhiH" [3. 1. 48.] iti hInAM samAhAraH / 'abhinnena' ityasya vastuta ekatvasaMkhyA- | samAsaH, pUrva pANipAdasyeti pratyudAharaNam , atrAbhinnatvA30 viziSTenetyarthaH, etaccAne sphuTIbhaviSyati / 'aMzinA' iti padaM | bhAvaM saMgamayati-atra hItyAdinA, yadyapyatra pANizca pAdazceti, 70 vyAkhyAtumAha-aMza ekadeza iti ekadezo'trayavaH, tadvAn pANI ca pAdau ceti vigrahe samAhArasamAse satyekatvasyotpattyAavayavI, avayavasamudAyavAnityarthaH / sAmathyoditi-sApe- 'bhinnatvamasti tathApi vigrahavAkye bhedapratItyA bhedAtyantAbhAvo kSatvAdityarthaH, avayavI ca vAkyavereva sApekSa iti sa | nAstIti samAso na bhavatIti bhAvaH / nanvevaM grAmazabdasyApi evehAvayavinA sAmarthyabhAgiti sa eva gRhyate, nAnyo'sambaddhaH ! saprAsAde sacatvare sajalAzaye savane ca rUDhatvAdanekalveno35 padArtha iti bhAvaH / 'abhinnena' ityasya paryudAsaparatvavAraNAyAha- pasthityA prAmasya pUrva iti viprahe pUrvagrAma iti prayogo na 75 na cediti-bhinno hi pRthak kadAcidavazyaM pratIyate, yazcAbhinna | syAditi cet ? atrAha-pUrvagrAma ityAdI viti, ayamAekaH sa na tAdRgiti medavati na samAsapravRttiriti phlti| / zayaH bahvartho'yaM prAmazabdaH, astyeva-zAlAsamudAye vartate,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 52-53 ] awrramrirmirmwar tadyathA-grAmo dagdha iti, asti-vATaparikSepe vartate-grAmaM praviSTa | prApta'pi napuMsakatve "ardhasudarzanadevanamahA0" iti liGgAnu iti, asti ca-manuSyeSu vartatengrAmo gato grAma Agata iti, | zAsanavizeSavacanena samAsasya puMsvamavaseyam / nanu sAyazabdasya 40 ra : asti-sAraNyake sasI ke sasthaNDile vartate, tadyathA-grAmo sAyaMzabdasya vA dinAntavAcakatvAt tena sahAhaH kathaM sAmarthya labdha iti, iti "Adyantavadekasmin"[pANi sU0 1.1.21.] miti cet ? ucyate viziSTavAcakapadasya sati vizeSaNavAcaka5 iti sUtrasthabhASyoktyA grAmazabdasya zAlAsamudAyavAcakatvena padasamabhivyAhAre vizeSyamAnaparatva miti siddhAntAt sAyazabdasya tatra ca bahatvapratIterabhinnatvAbhAvAt samAso neti nAzaGka- sAyaMzabdasya vAntamAtrArthakatvenAhA saha sA nIyam, prAsAdAdibhedasyApratIte masyaikatvAvagamAt / punaH ata. evaM "sakIcakarmAhatapUrNarandhaiH" [raghuvaMze, sa. 2. 143 * pRcchati-aMzineti kimiti, ayamAzayaH-'pUrvAdayo'bhinnena | ityAdiprayogeSu 'mArutapUrNarandheH' iti vizeSaNaM sArthakam , anyathA dravyeNa tAdRzadravyavAcakanAmnA samasyante' ityarthe'pi lakSyasiddhau / "kIcakA vegavaste syurye svananyaniloddhatAH" iti kozenAnilapUrNa 10 satyAmaMzineti padamavyAvartakAmeti nopAdeyamiti, uttarayati- / tatkampite ca veNau kIcakapadazaktereva siddhastadvaiyarthya spaSTameva, . . pUrvo nAbheH kAyasyeti, ayamAzayaH-na kevalaM pUrvAdizabdA- | niruktasiddhAntAGgIkAre tu kIcakazabdasya vizeSaNavAcakanAmazinava sAmathyamapi tu svAvadhinApi, tatazcAvadhibhUtena | 'mArutapUNerandheH' iti padasAnnidhye vizeSya veNu'mAtraparatva-50 nAmnA mamAmo mA bhUdikhetadarthamazinati padamAvazyaka- | miti na doSaH 1 madhyaM dinaspati vigrahaH, madhyadina miti miti / / 3. 1. 52. // samAsaH, "lokampRNa madhyaMdina." [3. 2. 113.) iti / nipAtanAt pUrvapadasya mAntatvam / madhya rAtreriti vigrahaH, 15 sAyAhAdayaH / 3 / 1 / 53 / / madhyarAtraH iti samAsaH, "saMkhyAtaika0" [ 7. 3. 119.) , ta0pra0-sAyAhvAdayaH zabdA aMzinA tatpurupeNa sAdhavo ityat samAsAntaH, "sicayanikAyyarAtravRtrAH iti liGgAnuzA-55 bhavanti / sAyamahnaH-sAyAhnaH, madhyamataH-madhyAhvaH, madhya | sanavizeSavacanena paravalliGgatApavAdabhUtamatra puratvamavaseyamiti / dinasya-madhyaMdinam, madhya rAtreH-madhyarAtraH, "upAratAH anyaiH kecana zabdA iha sUtre saMgRhItAH, anyeSAM ca jJApakAparizramarAnagocarAt" ityAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / dinA samAsa Azrita iti taddoSaparihArAyaiveha gaNapATha Azrita 20 'pUrve paJcAlAH, uttare paJcAlAH' itivat samudAyacAcinAma- | iti varameva, gaNapAThAzrayaNAcca kaviprayogANAmapi saMgraha ze'pi pravRttidarzanAt sAmAnAdhikaraNye sati karmadhArayeNaiva | ityAha -"upAratAH pazcimarAtragocarAt" ityAdayaH 60 siddham-pUrvazvAsI kAyazca-pUrvakAyaH, sAyaM ca tadahazca- | iti bhAraviprayogo'yaM sampUrNapayamidam-..sAyAhna iti, tatpuruSavidhAna viha pUrvatra cAhaH sAyaM kAyasya "upAratAH pazcimarAtragocarAdapArayantaH patituM javena gAm / pUrvamiti SaSThIsamAsabAdhanArtham // 53 // tamutsukAzcakuravekSaNonmukhaM gavAM gaNAH prastutapIvarodhasaH // " 25 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-sAyAsAdaya iti / [kirAte ] iti, vigRhyodAharati-sAyamahaH iti vigrahaH, "pA~ca antarmaNi" . . arjunasya tapazcaraNAyendrakIlaparvataM gacchato mArge gavA varNana-65 syati dina sAyaM puMktIvaH, gauDastu-"utsUrazca vikAlaca sAyazca | midama, atra rAtreH pazcimo bhAga:-pazcimarAtraH, tatra yo gocaro sabalizca saH" iti puMsthAha, "sthA-cchA-mA-sA." [uNA. gavAM tRNAdibhakSaNArtha gamanaM tasmAduparatAH pratinivRttAH, utsukA: 357.] iti ye sAyaM dinAvasAnam, ityakArAntaH sAyazabdaH, vatsadarzanArthamutkaNThitAH, prastutAni-kSaradugdhAni, pIvarANi - 30 athavA "syaterNit" / uNA. 936.] iti Niti ami-sAyaM sthUlAni, UdhAMsi-dugdhasthAnAni yAsAM tathAbhUtAH, ata eva ca dinAvasAnam , "sAyaM prAtaramI puNyamanihotramupAsate" sAyantanI javena gAM patitumapArayanto gavAM gagAH, tamarjunamavekSaNonmukhaM 70 sanyA, iti makArAntamavyayaM sAyaMzabdaH,sAyAhnaH iti samAsaH, svakarmakadarzanAbhimukhaM cakrurityanvayaH / atra pazcimarAtrazabdo anena samAse sati "srvaashsNkhyaavyyaat"| 7.3.118.] gagapAThAdeva sidhyatIti bhAvaH / "sAyAhAdiH" ityekavacanameva ityATi samAsAnte ahAdeze ca sAyAH, ata eva nirdezAt prayoktumucitamiti bahuvacanaM kimarthamityAzaGkAyAmAha-bahuvaca35 "saMkhyAsAyaveH " [1.4.50.] ityatra 'sAya' iti nirdezabalAd | namAkRtigaNArthamiti-ekavacananirdeze hi gaNapaThitAnAmeva vA mAntAvyayapakSe makAralopaH, anavyayapakSe tu nisargato kArya syAt , bahuvacanAJca tadvahirbhUtAnAmapi tadAkRtInAM zabdAnAM 75 makAro nAsti, akArAnta eva sAyazabdo'tra prAhya iti kecana, / prahaNaM bhavatIti bhAvaH / nipAtasyAgatikagatitvAdupAyAntarama"paraligo dvandvo'zI" iti liGgAnuzAsanenAhanzabdasya klIbatvena / pyAha-samudAyavAcinAmaMze'pIti, ayamAzayaH-paJcAla
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 53-54 ] kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte bhAga iti vivakSAyAM 'paJcAlAnAM pUrvaH' iti vaiyadhikaraNyenaiva prayogaH samucita iti prakRte sAmAnAdhikaraNyena prayogAt samudAyavAcinAM zabdAnAM svAMzaparatvamapIti pratIyata iti / tathA 5 sati ca pUrvakAyAdInAM karmadhArayeNApi siddhirityAha- pUrvazcAsau kAyazceti, kimarthaM tarhi pUrvasUtramidaM ceti sUtradvayamiti cet ? atrAha tatpuruSavidhAnaM tviheti etaca pUrvasUtravyAkhyAnA basare pratipAditametra / nanu sAyamo 'vyayatvAt " tRptArthapUraNAvyaya0" [ 3. 1.85. ] iti SaSThIsamAsasya pratiSedhena prAptireva 10 nAsti, kimucyate - SaSThIsamAsabAdhanArthamiti, ucyateyadA'kArAntaH sAyazabdo'navyayaM tadA prApnotIti // 3.1.53 // zabdoM hi sImAvizeSa paricchinne pradeze prayukta iti tasya pUrvotsargAnapavAdatvenaitena muktapakSe SaSThIsamAso'pi bhavatItyAha-pakSe pippalyardhamiti - "SaSThayatnA" [ 3. 1. 76 ] iti samAsaH, 40 SaSThayantasya ca prathamoktatayA prAnipAtaH, 'navA' ityasyAnuktA tu etadapavAdatvena vAkyameva tiSThenna SaSThIsamAsaH / atidizati - evamiti, ardha kozAtakItyanena samAsaH, kozAta kyardha:: miti SaSThIsamAsaH, ardha kozAtakyA iti vigrahaH, ardhapaNaH ityanena samAsaH, paNArdhamiti SaSThIsamAsaH, ardha paNasyeti 45 vigrahaH, ardhavedirityanena samAsaH, vedyardhamiti SaSThIsamAsaH, artha vedyA iti vigrahaH, ardhacApamityanena samAsaH, cApArdhamiti SaSThIsamAsaH, ardha cApasyeti vigrahaH, ardhasvaraH / ityanena samAsaH, svarArdhamiti SaSThIsamAsaH, ardha svaramyeti vigrahaH, ardhagrAmaH ityanena samAsaH, grAmArdhamiti SaSThI- 50 samAsaH, ardha grAmasyeti vigrahaH, ardhApUpaH ityanena samAsaH, sameM'ze'rdhaM navA / 3 / 1 / 54 // ta0 pra0--ardhamityetat sarve'ze vartamAna maMzinA'bhinena / apUpArdhamiti SaSThIsamAsaH, ardhamapUpasyeti vigrahaH, pippalI prasiddhauSadhijAtiH, kozAtakI paTolikA, paNo vetanam vediH -: dArupariSkRtA caturasrA vizrAntibhUH, cApaM dhanuH svaraHakArAdiH, prAmaH prasiddhaH, apUpaH pakvAnnavizeSaH / vA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardha pipalyAH15 ardhapippalI, pakSe - pippalyardham, evam ardhakozAtakI, kozAtakyardham ; ardhapaNaH paNArdham, ardhavediH vedyardham ardhacApam, cApArdham ardhasvaraH, svarArdham; ardhagrAmaH, grAmArdham ; ardhApUpaH apUpArdham / sameMsza iti kim ? grAmArthaH, nagarArdhaH / adhaM ca sA pippalI ceti karmadhArayeNaiva 20 siddhe bhedavivakSAyAM pakSe SaSThIsamAsabAdhanArthamasamAMze cArdhazvAsau prAmazceti karmadhArayaniSedhArthe vacanam / aMzinetyeva pippalyA madhe caitrasya, kSetra caitreNa samAso na bhavati / abhinenetyeva-madhai pippalInAm / kathamardhapippalyaH ? ardha pippalyA ityabhinnena samAse satyekazeSAt, ardharAzirityatra rAzerabheda25 pratibhAsAd bhaviSyati / atra sameM'ze vartamAno'rdhazabda AviSTaliGgo napuMsakaH, asamAM'ze tu puMliGgaH; anye svasamAse vAcyaliGgamenamAhuH, asamAMza eva ca SaSThIsamAsa, samAze tu nityamaMzitatpuruSamicchanti // 54 // 109 55 | padakRtyaM pRcchati - sarve'za iti kimiti - ardhazabdasya loke samAMzavAcakatvena prasiddhyA tata eva samAMzAvagatau vyarthametadupAdAnamiti zaGkAzayaH, uttarayati - grAmArdhaH, nagarArdhaH iti, ayamAzayaH -yasya vastunoM'ze samatvaM nAkalayituM zakyate, kintu kevalaM kalpanayA'rdhatramucyate, tatrArdhazabdasya tatkhaNDa- 60 mAtraparatvena nAyaM samAsa imyate, kintu kevalaM SaSThIsamAsa eveti viSayavibhAgasiddhyartha 'sameM'ze' ityAvazyakam prakRte ca khaNDamAtraparatvena nAnena samasanaM kintu SaSThIsamAsAveveti / sUtravaiyarthyamAzakya samAdhatte - ardha ca sA pippalI cetyAdinA, bhedavivakSAyAmiti - syAdvAdena guNa-guNinoravayavA 'vayavinoH 65 kathazcid bhinnAbhinnatvaM suprasiddha; guNAdikaM guSyAdinA bhinnAbhinnaM samAnAdhikRtatvAditi mImAMsakAdikhI kRtanyAyenApi guNaguNinoravayavAvayavinozca bhinnAbhinnatvaM tatra yadA'medavivakSA tadA karmadhArayeNArdhapippalItyAdInAM siddhI satyAmapi bhedavivakSAyAM kevalaM SaSThIsamAsa eva syAditi tannivAraNArthamanena samAso 70 vidhIyate, kivA samAMzavAcakArdhazabdasya 'ardhazcAsauM grAmazca' ityAdau samAsAbhAvajJApanArthaM ca samAMzavAcakArdhazabdo'zinaiva vA samasyata iti jJApanArthatvAt sUtrasyeti samuditArthaH / vyAva darzayitumAha-aMzinetyeveti, vyAvartyamAha-pippalyA ardha caitrasyeti - 'aMzinA' ityanuvartanAcetreNArdhasya samAso na bhavati, 75 caitro hi tadarthasya svAmI, na tvaMzI, na cArdhazabdasya samAzavAcakatvenAvazyamaMzinaiva sAkAtvamiti tenaiva samAsaH syAnnA 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sarve'ze0 ityAdi / 30 ardhazabdasya khaNDasAmAnya vAcaka:vaM samavibhAgavAcakatvaM ca tatra khaNDasAmAnyavAcakatve "ardhasudarzanadevana mahA0" iti liGgAnu - zAsana vacanAt puMstvam, samAMzavAcakatve tu "dharma dAnAdike tulyabhAge'rthaM brAhmaNaM zrutau" iti vacanAnnapuMsakatvamiti vyavasthA, tatra napuMsakasyaiveha grahaNArthamAha-sarve'ze iti-tulyabhAge 35 ityarthaH / vigRhyodAharati-ardha pipalyAH iti vigrahaH, ardhapippalIti samAsaH, "prathamoktaM prAk" [ 3. 1. 141.] ityardhazabdasya prAg nipAtaH, "paralino dvandoM'zI" iti samAsasya pippalIliGgam, 'navA' ityuktatayA'sya samAsasyo | nyeneti viphalamanuvartanamiti vAcyam, yathArdhazabdasyAMzinA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 54-55 ] rarurarmananmikanyarnmarrinnaror-Arranoramin sAkAjatvaM tathA svAminApIti svasvAmibhAvasambandhe'pi vivakSite | sUtre samAMzavAcakasyaiva grahaNam , sa cAviSTaliGgI-niyataliGga samAsaH syAditi tadvAraNAyAnuvartanaM sArthakam , na cAtrArdha iti tasya kevalaM napuMsakatvameva, anyArthe tu kevalaM puMliGga eva, pippalyapekSa, tatra sApekSatvAdeva samAso na bhaviSyatIti vAcyam , yadAhAmaraH-"mittaM zakalakhaNDe vA, puMsyartho'dha smeN'shke|" pradhAnamatrAdha, pradhAnasya sApekSasyApi bhavati samAsaH, yadyevaM | iti / matAntaramAha-anye tvasamAMze iti-asamAMze vAcya5 caitrasApekSasyArdhasya pippalyA kathaM samAso na bhavatIti na liGgatvaM kaiyaTAbhimatam , tathAhi-"ardha napuMsakam" [pANi 45 zayama bhavatyeva-arthapippalI caitrasyeti / punAvalai darzayitu- sU. 2.2.2.7 iti sUtre "samapravibhAge napaMsakaliGgaH, mAha-abhinenetyeveti, vyAvaya'mAha-ardhe pippalInA- avayavavAcI ca puMliGgaH" iti mahAbhAdhyapranthanyAkhyAvasare sa miti-atrApi pUrvasatrabad bhinnena na samAsa ityevArtho'rthA- Aha-"avayavavAcI puMliGga iti niyamena napuMsakaliGgo na dhikArAditi ca bodhyam , tathA cAvayavinAM bahutve na bhavati / bhavatItyevaMparametat , avayavavAcI tvabhidheyavazAt sarvaliGgaH, 10 samAsaH,na vA samAhArarUpasamudAyAdhavivakSAyAm , prakRteM'zinyo tathA ca prayogo dRzyate--apUpArdha mayA bhakSitaM, dantArdhamAsyAt 50 baDhyaH pippalyo bhinnA ityayaM samAso na bhavati, AzaGkate- patitamiti' iti / nAgezastu samAMzavAcino'pi puMstvamityAha, kathamapippalyaH iti-nehAMzisamAsena vinAzabdasya pUrva-tathAhi-pUrvoktakaiyaTagranthavyAkhyAvasare tenoktam-"pare tu 'samanipAta upapadyate tatra yadyartha pippalyA iti samAsastadAdha- pravibhAge napuMsakaH' ityasya napuMsakaliGgo'pItyarthaH, ata eva myaikatvAd bahuvacanAyogaH, athArdhAni pippalya iti tadA nai kasya | "eo" [mAhezvarasUtra-3] "eca im" [pANi0 sa0 15 pippalyo bahavaH samapravibhAgA bhavanti, ato'tra pippalInAM ! 1. 1. 48.1 iti sUtrayomahAbhASye eco haskhavidhAne'rdhe- 55 bahutvamaGgIkartavyaM, yenArdhAni pracIyante-adhAni pippalInAmiti, kArA/kArI prApta iti zaGkAyAM "naiva loke nApi vede'rdha tatrAbhinnenetyanuvRttAvasyAnupapattiH, dazAnAM pippalInAmardhamiti / ekAro'rdha okAro vAsti' ityuttarabhASye samavibhAgaviSaye'pi vigrahe'pyasya paJcasaMkhyAtvena tatra bahutvasya sambhavAdabhinnane-liGgaH prayuktaH, avayavavAcI tu puMliGga eva, apUpAdhemiti tyasyAnupapattistathaiveti zaGkAzayaH; samAdhatte-adha pippalyA | samapravibhAga eva, anyatrApUpArtha eveti / anyamapi vizeSamAha20 ityabhinnena samAse satyekazepAditi-atraikavacanAntena asamAMza eva SaSThIsamAsaM, samAMze tu nityamaMzita-60 pippalIzabdena samAsaH-artha pippalyA iti, na tu bahuvacanAntena, tpuruSamiti, etacca "ardha napuMsakam [2. 2. 2.] iti yadyevaM kathaM pracayo bahutvamiti cet ? ardhapippalI ca ardhapippalI sUtre vikalpAnuktestatratyabhASyAcca labhyate / nAgezastu-apUpArdhaca ardhapippalI cetye kazepo vijJAyate, tatrAyaM pracayo bahutvam, mityAdau samAMzavAcyardhazabda iti kathayastatrApi vikalpena SaSTItathA caivaM vA ko vizeSa iti cet ? evaM satyadhepracayo jAyate, samAsamapipakSe prAha. tathAhi-prakRtasatre anyatarasyAM grahaNA25 tathA sati pippalIcayo'pi, pippalIpracaye ca samAse'khaNDAH parSaNena yogavibhAgena vA ekadezisamAsaviSaye SatrIsamAsaH 65 pippalyaH pratIyeran , pippalInAM cArdhe prati vizeSaNatvAt ] satrakRto'pISTa eva" iti, ayamAzayaH-"ardhe napuMsakam" pippalIpracaye sati ekavacanamapi prasajyeta-ardha pippalInA [pA. sU. 2. 2. 2.] ityato'pretanasUtre vikalpavidhAyakabhAta, na cAna kadAcidApa pippalApracayA gamyate, | manyatarasyAmiti padamasti, tadihApakarSaNIya, tatraiva vA yogapippalIcaye hi ekacanamapi syAt, na tvekavacanameva, tatrApi vibhAgena vyAkhyeyamiti samAMzavAcino'pi vikalpenakadezi30 tadbahutve bahuvacanopapattiH, yata idaM bahuvacanAntameva khaNDA [aMzi ] samAsa iti 'ayUpAdhaM dantArdham' ityAdayaH prayogA 70 eva ca pippalyaH pratIyante, ato'rdhapracaya evAyaM, na pippalI- api sAdhavaH syariti, tathA ca svamatena sAgyameva, kevalaM tasya pracayaH / ardharAziriyAdi-rAzyAdau vastutaH satyapi bhede || samAMzArthasya ] niyatalIbatvamiti sa nAbhipreti pUrvodAhRtarAzyAAdazabdAH pippalyAdAbharAbhannaprAtabhAsAH pratAyanta, tatrA* mAhezvarasUtrasthabhASyAt, paramamarakozAdiprAmANyAt prakRtasUtrabhedo'stIti samAso bhavatItyarthaH, kica, yadyapi rAzizabdo-vRttigranthAca tasya niyatalIbatvameveti bodhyam // 3.1.54. // 35'ne vyaktisamudAyapara ityasyAbhinnatvaM nAsti, tathA ca tena ! samAso nocitastathApi samudAyasyAvayavaiH saha bhedAbhedo jaratyAdibhiH / 3 / 1 / 55 // 75 bhayavivakSAyAH pUrvamupapAditatvAdabhedavivakSAyAmekatvAkSatestatra samAso nirbAdha iti / ta0 pra0-asamAMzArtha ArambhaH, mardhazabdo jaratyAathArdhazabdasya liGgavyavasthA darzayati-atra sameM'ze ityA- : dibhiraMzibhirabhiH saha vA samasyate, tatpuruSazca samAso 40 dinA, ardhazabdasyobhayArthatvamAdau pratipAditameva, tathA cAtra / bhavati / bha? jaratyAH-ardhajaratI, tattulyam-ardhajaratIyam,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 55-56] kalikAla sarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ardhavaizasam, ardhoktam, ardhavilokitam; pakSe - jaratyardha | yathAkathazcid vigrahe siddhayorarthasya ceSTasya bodhaH syAdeveti 40 ityAdyapi bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham / idamapi buddhyA, svamate ca vigrahakRto'pi vizeSo'rthe pratibhAsata eveti SaSThIsamAsabAdhanArtham // 55 // matvA sUtramidamArabhyata iti tattvam // 3. 1. 55. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - jaratyAdibhiriti / 5 ardhamityanuvartate tathA ca pUrvasUtreNaiva samAsasiddhAvamya vaiyarthya - mAzaGkayAha- asamAMzArtha Arambha iti - samAMzavAcinoSrdhazabdasya samAsavidhAyakaM hi pUrvasUtraM yatra ca khaNDasAmAnyavAcakatvamardhazabdasya tatra tenAsiddherasya cAritArthyamiti bhAvaH / ardha zastasyAM zinA saha sApekSatvamiti 'aMzinA' iti pada 10 manuvartate tacca yogyatvAd bahuvacanAntatayA pariNamate, tadAha-jaratyAdibhiraMzibhiriti / vigRhyodAharati-ardho jaratyAH iti vigrahaH, ardhajaratItyanena samAsaH, tataH tattulyamityarthe " kAkatAlIyAdaya:" [ 7. 1. 117.] itIyapratyaye - ardhajaratIyamiti, etaca vyutpattidarzanamAtraM, vastutastu 'ardhajara 15 tIya' padaM vyavahAravizeSasya pratipAdakam yathA jaratyAH kiJci da kAmyate kAmibhiH kiJcinneti tadvad yaH kazcid vyavaharati tadvyavahAre'yaM zabdaH prayujyate / ardhavaizasamiti samAsaH, "zas hiMsAyAm" vizasanaM vizasA bhidAditvAdaG, prajJAdyaNi ca vaizasam, artho vaizasasya - ardhavaizasamiti, ardhamaraNamityarthaH, 20 prayuktazcAyaM kAlidAsena kumArasambhave rativilApe | 111 dvi-tri- catuSpUraNAgrAdayaH / 3 / 1 / 56 / / ta0 pra0 - dvitricatura' ityete pUraNapratyayAntA agra ityAdayazca zabdA aMzavAcino'zinA'bhinnena vA samasyante, 45 tatpuruSazca samAso bhavati / dvitIyaM bhikSAyAH -- dvitIyabhikSA, evaM tRtIyabhikSA, caturthabhikSA, turyabhikSA, turIyabhikSAH bhayaM hastasya - agrahastaH, evaM talapAdaH, UrdhvakAya ityAdi pakSebhikSAdvitIyam, bhikSAtRtIyam, bhikSAcaturtham, bhikSAturyam, bhikSAturIyam, hastAgram, pAdatalam, kAyordhva - 50 mityAdi / nityAdhikArAbhAvAdeva pakSe vAkyasya siddhavvAd vA'nuvRttiH pakSe SaSThIsamAsArtham tena pUraNena niSiddho'pi SaSThIsamAso bhavati / vyAdigrahaNaM kim ? paJcamaM bhikSAyAH / pUraNa iti kim ? dvau bhikSAyAH / aMzinetyeva - bhikSAyA dvitIyaM bhikSukasya, bhikSukeNa samAso na bhavati / abhine55 netyeva - dvitIyaM bhikSANAm / bhagrAdirAkRtigaNaH // 56 // " vidhinA kRtamardhavaizasaM, nanu mAM kAmavadhe vimuJcatA / anapAyini saMzrayadrume, gajabhane patanAtha ballarI // " iti kAmavadhe mAM vimukhatA vidhinA ardhavaizasaM kRtam, ardhazenAhaM hatA'vazyaM vinAzameSyAmyeva tatazca mamApi vadha evocitaH 26 syAt, vyarthamizrataH klezasya bhogAyAhaM muktA, etaccArthAntaranyAsena samarthayati-anapAyini sthire, saMzrayadrume AzrayabhUte vRkSe gajabhane sati, valarI latA [ api ] patanAya avazyaM patatyeveti bhAvaH / IdRzasthala evArdhavaizasaM prayujyate / ardhokta miti samAsaH uktasyArdha iti vigrahaH, kizcid vacoM'zena kathita30 meva kenApi hetunA na pUryate tatredamavagantavyam / ardhaviloki tamiti samAsaH, arko vilokitasyeti vigrahaH, idamapi prAyaH zRGgArAdau prasiddham / 'navA' ityasyAnuvRtteH phalamAha-pakSe jaratyartha ityAdyapIti / 'jaratyAdinA' ityekavacanameva kuto na prayuktamityA zaGkAyAmAha - bahuvacanamAkRtigaNArthamiti / aMzAMzinora35 bhedavivakSayA karmadhArayeNa siddhimAzaGkayAha - idamapi SaSThI - samAsabAdhanArthamiti-ardhazvAsau jaratI ceti vigrahe yadyapi rUpaM sidhyati tathApi 'ardho jaratyAH' iti vigrahe'pi SaSThIsamAsaM prabAdhyAMzisamAsArthamidamiti bhAvaH / anyaistu nArabhyata za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dvi-tri- catu0 ityAdi / "saMkhyApUraNe Dat" [ 7. 1. 115. ] iti prakRtya saMkhyAnUraNArthe vihito yaH pratyayaH sa iha pUraNazabdena grAhyaH, tatrApi dvi-tricatuHzabdasAnnidhyAt tatprakRtiko'vaseyaH, dvizva trizca catuzveti 60 samAhAraH, tadavayavaka samudAyavRttestadantatopapattiH, athavA dvitricaturAM pUraNaH, dvandvAnte zrUyamANasya pratyekamabhisambandhAt dvayAdayaH pUraNapratyayAntA ityartho labhyate, tadAha - 'dvitri catur' ityete pUraNapratyayAntA iti- "dvizva trizva catvArazca dvitricatuH, tacca tat pUraNaM, sUtratvAt pUraNazabdasya 65 vizeSaNasyApi na pUrvanipAtaH" iti laghunyAsakAraH / tathA ca dvitIya-tRtIya- caturtha turIya-turyazabdA ityarthaH phalAMta, 'agrAdayaH' iti mUlaM vivRNoti agra ityAdayazveti- Adizabdena madhya-talordhvaprabhRtayo jJeyAH, zeSamanuvRttyA pUrayati -aMzavAcina ityAdinA, aMzA avayavAH / atha vigRhyodAharati - 70 dvitIyaM bhikSAyAH iti vigrahaH, atra bhAgarUpamityAdi vizeSyamadhyAhArya tathA ca tena saha vizeSyavizeSaNabhAvena sApekSatve'pi gamakatvAt samAsaH, dvitIyabhikSA ityanena samAsaH, pUraNapratyayAntasya prathamoktatvAt prAg nipAtaH, bhikSAyA dvitIyo bhAga iti samAsArthaH, atidizati - evamiti, tRtIya- 15 bhikSA iti samAsaH, tRtIyaM bhikSAyA iti vigrahaH, caturthaevedRzaM sUtram, zabdasvarUpayoH [ ardhajaratI - jaratyardhayoH ] | bhikSA iti samAsaH, caturtha bhikSAyA iti vigrahaH, turyabhikSA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [-pA0 1 sU0 56 ] 18 iti samAsaH, turya bhikSAyA iti vigrahaH, turIyabhikSA iti pUraNapratyayAntaniSedho na bhavati / nanu ca nityAdhikArAbhAvAsamAsaH, turIyaM bhikSAyA iti vigrahaH, dvayoH pUraNamiti labdhenaiva vAgrahaNena SaSThIsamAso bhavati, tadvipakSe samAsAbhAvArthaM "dvestIyaH" [ 7, 1. 165 ] iti tIye 'dvitIya' miti, tatra vAkyamapi prApnoti SaSThIsamAsatha, tatra vAkye prApta trayANAM pUraNamiti "trastR ca" [ 7. 1. 166. ] iti tIye | ArabhyamANaH SaSThIsamAso bhavati, so'pi pAkSikaH, tadabhAve B'tR' ityAdeze ca 'tRtIya' miti, caturNAM pUraNamiti "caturaH " vAkyamapi syAditi trairUpyaM sidhyati, athaivaM manyeta - tena 45 [ 7. 1. 163.] iti thaTi 'caturthamiti, "yeyau ca luk vAgrahaNena samAsAbhAve na tatra SaSThIsamAsaH syAt " tRptArthaca" ['7. 1. 164. ] iti ca 'turya' miti 'turIya' miti ca, pUrNA 0" [ 3 1 85] iti pratiSedhAditi / yadyevaM kRte'caturtha' ityatra rephasya sakAro na bhavati "caturthI" [2.2 'pIha punarvAgrahaNe tadapi pakSe samAsAbhAvameva karotIti 53. ] iti sUtranirdezAt / athAgrAdIn vigRhyodAharati-anaM pUrvavat punarapi SaSThIsamAsAbhAvaH syAt ucyate- pUrvakaM vAgrahaNaM 10 hastasyeti vigrahaH, agrahastaH iti samAsaH, hastAgrabhAga " tRptArtha 0 " [ 3. 1. 85. ] iti SaSThIsamAsapratiSeve'pi 50 iti tadarthaH, atidizati - evamiti, talapAdaH iti samAsaH, vAkyaprApaNena kRtArtham, anyathA vAkye lAbhAnna niSedhaM talaM pAdasyeti vigrahaH, UyaikAyaH iti samAsaH, UrdhvaM sAvakAzamapasArayituM samartham idaM tu vAkyasya tenaiva siddhakAyasyeti vigrahaH / prakRtasUtrasya vaikalpikatvAt pAkSikapravRtya- | tvAdanavakAzaM zaknoti niSedhamapasArayitum, dvitricatuSpUraNAntaM bhAve SaSThIsamAso'pi bhavatIyAha-pakSe bhikSAdvitIya- | vA samasyate paSThI veti dvayorvikalpenAnyathAnarthakyAt / kiva 15 miyAdi - dvitIyaM bhikSAyA iti "paSTayayanAccheSe" [ 3. 1. yatrotsargApavAde vibhASA na tatrApavAdavinirmukta utsarge 55 76. ] iti SaSThItatpuruSaH, paSTadhantasya prathamoktatvAt tasya pUrva- bhavati, vikalpAntare prApte vikalpAntarasyArabhyamANasya bAdhakanipAtaH / nanu kathamiha SaSThIsamAsaH ? " tRptArthapUrNA 0" [ 3. tvAt / padakRlaM pRcchati-dvayAdigrahaNaM kimiti - aMzavAcaka1. 85.] iti pUraNapratyayAntena samAsaniSedhAdityAzaGkAyA- tvena pUraNapratyayAntA ete eva prAyaH prasiddhA iti vRthaiSAM grahaNa mAha - nityAdhikArAbhAvAdevetyAdi, atrAyaM vicAraH - nanu | 'pUraNAprAdayaH' ityeva sUtrayatAmiti zaGkArAyaH pratyudAharaNa20 pUraNapratyayAntena SaSThIsamAsaniSedhAt kathaM bhikSA dvitIyamityAdiH mukhenottarayati paJcamaM bhikSAyAH iti yathaite dvayAdayoM'za- 60 vAcakAstathA'nyo'pi pUraNapratyayAnto bhavitumarhati samAnanyAyAditi tatra samAso neSTa ityuttarAzayaH, paJcAnAM pUraNamiti - no maT" [ 71.159 ] iti maTi - paJcamamiti, atra ca tatsUtrasthavAgrahaNena prasUtaH SaSThIsamAso'pi na, svaviSayAtiriktaviSaye sAmarthyAbhAvena " tRptA0" [ 3.1.85 ] iti 65 niSedhavAraNe'sAmarthyAt / punaH pRcchati pUraNeti kimiti'aMzinA' ityadhikArasAmarthyAdezavAncina evaM grahaNaM diti pUraNagrahaNe'pi kevaladvayAdizabdAnAmaMzavAcitvAbhAvAt pUraNapratyayAntAnAmeva grahaNaM syAditi prabhAzayaH pratyudAharaNamukhenottarayati- dvau bhikSAyAH iti-yatra prakaraNAdinA 'bhAgauM' 70 iti vizeSyaM labdhaM tatra vizeSaNamAtravAcakasyApi 'dvau' iti padasya zAntAkAGkSatvena bhikSayA saha sAmarthyasambhavAd bhavati tasyAMzavAcakatvamapIti tatra dyAdiprahaNasAmarthyAt samAsaH syAdityuttarAzayaH / aMzavAcinAM sUtrapaThitAnAM prAyoM'zinaiva saha sAmarthyamiti tadabhAve'pi [ Azaneti padAnuvRttyabhAve'pi ]75 doSAbhAva ityAzaGkAmapanetumAha--aMzine tyeveti, vyAvartyamAha ! SaSThIsamAsaH, prakRtasUtre vAgrahaNasAmarthyAt [ vikalpAnuvartana- sAmarthyAt ] pakSe SaSThIsamAso'pi syAt, aya vAgrahaNaM vAkyArtha : kasmAnna bhavati, asati vAgrahaNe vAkye prApte 'yenAprApta0' nyAyenArabhyamANaH samAso vAkyasya bAdhakaH syAt sa na 25 bAdhate-vAkyamapi syAt tadarthaM vAgrahaNamastu / athaivaM manyeta - bhinnArthau vAkyasamAsau, vAkyaM hi vizeSaviSayamupasarjanasya tatra . saMkhyAdi vizeSapratIteH, tadabhAvAt sAmAnyaviSayaH samAsaH, nahi samAsa upasarjanArthasya saMkhyAdibhedapratItirasti, samAne cArthe zAstrAnvito'zAstrAnvitaM nivartayati, yathA-gozabdo 30 gAvIzabdaM, tatra tasmin prApte zAstrAnvitArambhAditi samAso na * vAkyaM nivartayati, yena tadarthaM vAgrahaNamupayujyeta; evaM satyanyatrApi sarvatra vAkyaprasaGgaH tathA ca nityasamAsaH kazcidapi na syAt ; atha nityagrahaNAnniyataviSayamabhidhAnam, vacidekArthIbhAva eva kacidekArthIbhAvo vyapekSA ca kvacida vyapekSeveti nityasamAso35 'pi syAditi tathA sati vAkyanivRttyarthaM nityagrahaNaM, samAsavRttyarthazca yatnaH, evamiha vAkyArtha vAgrahaNamapi yuktam, na hyayaM vicAro yatnamantareNa sukaraH pratipattumitiH dvitIyaM bhikSAyA ! bhikSAyA dvitIyaM bhikSukasyeti-aMzineva svAminApi saha iti vyapekSAviSayaH samudAyaH, sa ca nitvAgrahaNenApi tadabhAve / tasya sAkAGkSatvamiti bhikSukeNa samAso mA bhUdityetadarthamaMzineti sidhyati yathA pUrvatra, ato neha vAgrahaNaM vAkyArthamapi tu | padamanuvartanIyameveti bhAvaH / pUrvasUtrAdivat ' aMzinA' ityasya 40. prabhuvataH samAsAntarasya SaSThIsamAsasya prApaNArthameva tena | 'abhinnena' iti vizeSaNamapIha pUrvavadbhinnAM zivyAvartanAyA- 80
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 56-57] . : kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 113 --7 n ar .. -.. . - ---- -- ----------- daraNIyamevetsAha-abhinenetyeveti, * vyAvaLamAha-dvitIyaM / tadapekSayA meyavijJAnAt, na ca tasminnamAne tadapekSaM meyatvamupa-40 bhikSANAmiti-atra bhikSANAM bahatvena bhinnatvapratItena padyate. mAnazca kAlaH kAlavizeSo mahAdirbhavati. na tu samAsaH, aprAdaya ityatra bahuvacanenAdizabdenAkRtigaNatA jheye- kAlamAtramiti / ekavacanAntamiti-kAla:' ityekavacanasya tyAha-agrAdirAkRtigaNa iti // 3. 1. 56. // vivakSitatvAditi bhAvaH, yadyapi vRttau sarvatraikatvameva svAbhAvikatayA | bhAsate, pratipAditaM caitad mahAbhASyAdiSvapi bahuzaH, "abhe| kAlo dvigau ca meyaiH / 3 / 1 / 57 // dekatvasaMkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH" iti ca kauNDabhaddenApi 45 ta0 pra0-azAMzinivRttau tatsaMbaddhaM veti nivRttam / | | vaiyAkaraNabhUSaNasAre pratipAditaM vistareNa, tathApi vivakSAvakAlavAci nAmaikavacanAntaM, dvigau ca viSaye vartamAna meya zAdarthavazAd vA kvacid dvitvAdibhAnamapIbhyate, iha tu tanneti vAcinA nAmnA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mAso phorayitumekavacanAntamityuktam / meyavAcineti-kAlo hi jAtasya-mAsajAtaH, mAsajAto, mAsajAtAH, mAsajAtA strI, mApakaH sarveSAM vastUnAM paricchedakaH, tasya meyavAcibhiH10 evaM-saMvatsarajAtaH, mAsamRtaH, saMvarasaramRtaH, dvigI-ekA paricchedavAcibhiH sAmarthya svAbhAvikameva tathApi kAlakRta-50 mAso jAtasya-ekamAsajAtaH, dve ahanI suptasya-vyahasuptA, paricchedayogyakriyAsambandhazUnyasya dravyamAtrasya kAlavAcinA yahAdhyApitaH / kathaM yahajAtaH, yahajAtaH? samAhAradvi samAsAbhAvArthametaduktamityapre sphuTIbhaviSyati / gorjAtena kAla ityaMzena samAsena bhaviSyati / iha ca yadyapi __ atha vigRhyodAharati-mAso jAtasyeti vigrahaH, mAsavigrahe jAtAdi kAlasya vizeSaNa tathApi zabdazaktisvAbhAcyAt jAtaH iti ca samAsaH, mAsaparicchinnaM bhUtajanikriyAkartRtva15 samAso jAtAdipradhAnaH, tena samAse liGga saMkhyA ca tadIya mityarthaH, mAsaparicchinnA ekakartRkA bhUtakAlikA janikriyetyartho 55 tadIyameva bhavati / kAla iti kim ? droNo dhAnyasya, kAlavA mAMsajAtAviti samAsaH mAso jAtayoriti vigrahaH iti caikavacanaM dvigoranyatra prayojakam , tena mAsau mAsA vA mAsajAtAH iti samAsaH, mAso jAtAnAmiti vigrahaH, jAtasyetyatra na bhavati, dvigau tu dvau trayo vA mAsA jAtasya mAsajAtA iti samAsaH, strIti samAsavizeSya, mAso jAtAyA dvimAsajAtaH, trimAsajAta ityapi bhavati, dvigugrahaNaM tripada- | iti vigrahaH, atidizati- evamiti, saMvatsarajAtaH iti 20 samAsArtham, anyathA nAma nAmnetya nuvRtteyoreva syAt / samAsaH, saMvatsaro jAtasyeti vigrahaH,mAsamRtaH iti samAsaH, 60 cakAro dvigurahitakAlaparigrahArthaH / meyairiti kim ? mAsa mAso mRtasyati vigrahaH,saMvatsaramataH iti samAsaH, saMvatsaro zcaitrasya, jAtAdereva hi meyatvaM janmAdeH prabhRti jAtAdi mRtasyeti vigrahaH; sUtrArtho vibhajya darzitaH prAk-ekavacanAntaM saMbandhitvenaivAdityagateH paricchedAt, na dravyamAtrasya; ktAnte kAlavAci nAma meyavAcinA samasyate, dviguviSaye vartamAnaM nAma naiva ca meyena prAyeNAyaM samAsa iSyate, tena 'mAso garachataH, tA) | meyavAcinA samasyate iti ca, tantra prathamArthAnugatamudAhRtyAtha 25 varSamadhIyAnasya, mAso gantuM vartate' ityAdau na bhavati / bhaya dvitIyArthAnugatamudAhartumAha-dvigAviti, eko mAso jAta-65 mapi SaSThIsamAsApavAdo yogaH // 5 // syeti vigrahaH, ekamAsajAtaH iti ca samAsaH,atra eka iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kAlo0 ityAdi / ca mAsa iti ca nAmadvayaM jAtasya iti nAmrA samasyate, tatatripade aMzAMzinivRttAviti-kAlasya meyaiH sahAMzAMzibhAvAbhAvAt samAse jAte jAta ityuttarapade pare "saMkhyA samAhAre ca dviguzva." * tadvAcakayoriha sambhavAbhAvAt *sambhava-vyabhicArAbhyAM syAd [3. 1. 99.] ityekazabdasya mAsazabdena dvigusaMjJA, ato'tra 30 vizeSaNamarthavad * iti nyAyena tadanuvRtteyApattyA tannivRtti- | dviguviSaye dvayornAmroruttarapadanimitte dvigau bhAvini trayANAM 70 riti bhAvaH / tatsambaddhaM veti nivRttamiti-tAbhyAM tatpuruSaH, tatra dvayordvigutve dvigustatpuruSa iti tatpuruSasaMjJApi vAzabdasya sambandhazcaikayoganirdiSTatvarUpaH, tathA ca * ekayoga- bhavati, nanviha dvigostatpuruSasaMjJA bhavatu vA mA, na kaMcana phalanirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH * iti nyAyAd / vizeSa pazyAma ityAzaGkAyAM phalavizeSakalitamudAharaNAntaraM vAzabdasyApi nivRtticitaiveti bhAvaH / kAlaH iti kAlazando / vigRhyAha-dve ahanI suptasyeti vigrahaH, yahnasuptaH iti ca 35na vivakSitaH, kintviha kAlapadaM svavAcake lAkSaNikamiti : samAsaH, atra dvizabdasyAhAzabdena dvigusaMjJA, dvigutvAcca tatpuruSa-75 tatpadena kAlavAcaka nAma gRhyata ityAha-kAlavAcinAmeti, * saMjJA, tatpuruSasaMjJayA ca "sarvAzasaMkhyAvyayAt" [5.3.118.] kisa kAla iti kAlavizeSaparigrahaH, na kAlazabdasya nApi / iti samAsAntoSTa 'as' ityAdezazca sidhyati, tatpuruSasaMjJAvirahe tatparyAyANI 'velA samaya' ityAdInAM, meyariti vacanAt, samAsAntAdezau na syAtA, tatpuruSamAzrityaiva tayovidhAnAt / meyairiti vacanAddhikAlena mAnena bhavitavyaM sannidhAnAt , i evam-jyahAdhyApitaH iti samAsaH, trINi ahAni abhyA 15 siddhahemacandra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzasane nRtIyo'dhyAyaH / . pA. 1; sU. 57] - pitasyeti vigrahaH, zeSa prAgavadavaseyam / zaGkate-kathaM yaha saMmavinyA pratyAsattyA vigraho bhavati, nahi vRtti-vAkyayoH kvacijAtaH, vyahajAtaH iti-ayamAzayaH zaGkAyA: Tre ahanI dapi sarvathA zabdato'rthato vA sAmyamasti, saMkhyAdimedopapatteH, jAtasya trINi ahAni jAtasyati vigrahe praambddsmaante'haadeshe| tena jAtAderuttarapadArthasya prAdhAnyena hetunA, samAsasya liGgaM ca yadajAtaH, tryaijAtaH' iti bhavitavyamiti, samAcatta- saMkhyA ca tadIyameva jAtAderuttarapadArthasya yat tadeva bhavati, 5 samAhArAd dvigorjAtena kAla ityaMzena samAsena na pUrvapadArthasya mAsAdeH; evaM "gozcAnte." [2. 4. 96.] 45 bhaviSyatIti, ayaM samAdhAnAzayaH-dvayorahoH samAhAra iti iti havaca na bhavati ! yAyamuttarapadArthapradhAnaH samAsastadA "saMkhyA samAhAre0" [ 3. 1. 99.] iti samAse yaha iti / yathAnyatra 'rAjJaH puruSo rAjapuruSaH, rAjJaH puruSaM rAjapuruSam' atra "dvigoranaha0" [7. 3.99.1 ityatra 'ahan' grahaNAt / iti pradhAnapadaM vAkyavibhakti vRttAvapi na parityajati, tathAtra jJApakAt "sarvAza." [5. 3. 118.] iti paramapyara kasmAnna bhavati, ana tu vAkye SaSThI vRttI prathamAdayaH kenaitadevaM 10 bAdhitvA "dvigoranaho'da" [5.3.99.] itlaT samAsAnta bhavatIti cet ? ucyate-pUrvapadenottarapadasya yaH sambandhaH sa 50 eva bhavati, tato'hAdezAbhAvaH, samAhAre'pi "ahaniyUhakalahAH" / viparyastavizeSyavizeSaNabhAvaH samAse'ntarbhUtaH, sa jAtasya yasya iti liGgAnuzAsanAt puMstvamavasyeyam, tato vyaho jAtasyeti mAsaH saMvRttaH sa mAsajAta iti samAsena tatsambandhaviziSTAprakRtasUtrasya "kAlavAci ekavacanAntaM nAma meyavAcinA / bhidhAnAt , sambandhasya ca nyagbhAvAt , atastatra vibhaktirna samasyate' ityaMzena samAse sati sahajAta iti, evaM trayANAmahA bhavati, yathA-rAjapuruSazcitraguriti rAjapuruSAdisambandhe pradhAna15 samAhAraH-tryahaH, vyaho jAtasyeti tryahajAta iti vijJeyam |tvaat pradhAnasambandhe tadyogyaiva bibhaktirbhavati, etaduktaM bhavati-65 . na caivaM sati vyahasupta ityAdiprayogAnupapattiH, uttarapade pade hAya / rAjJaH puruSo rAjapuruSa ityatra vAkye yat pradhAnamupasarjanaM ca . dviguH, na samAhAre, tato na "dvigoranaho'da" [5.3. 99.] tadeva vRttAvapi, pradhAnopasarjanasambandhazca vAkye vibhaktigamyo ityasya pravRttiH, taddhi samAhAra eva pravartate nAnyatreti sarva vRttau vRttyaiva gamyate iti na tatra vibhaktirbhavati, pradhAnasya tu vizadamiti / / yaH padAntarasambandhaH sa na vRttyA gata iti tatra vRttI vAkye 20 atha kiMpradhAno'yaM samAsaH, yadi puurvpdaarthprdhaanstdaa|caikaiv vibhakibhavati, iha tu viparIto vizeSaNavizeSyabhAvaH.60 'mAso jAtAyA mAsajAtA' ityatra "gozvAnte haskho."2.4.1 vAkye mAsAdiH pradhAnaM jAtAdirapradhAna, vRttau tu mAmAdirapradhAnaM, 96.] iti hasvatvaM prasajyate, pUrvapadArthasya mAsAderyaliGga saMkhyA jAtAdiH pradhAna, tatsambandhazca pRtyA gataH, na pradhAnasya ca tat samAsasya syAt, nottarapadasya jAtAdeH, tatazca sarvatra padAntarasambandha iti vAkye SaSTI, vRttau padAntarasambandhayogyAH pulijhaikavacanazrutireva syAt-mAsajAta iti, na tu 'mAsajAtI, sarvA vibhakkayo bhavantIti, mAsajAtasyetyapi bAhyasambandha eva28 mAsajAtAH, mAsajAtA' iti liGgAntaravacanAntarazrutiH,pradhAnasya | mAsajAtasya hastaH pAdo veti, na tu mAsasambandhe / liGgasaMkhyAbhyAM bhavitavyaM, yathA-niSkauzAmbiH, atikhaTa iti. padakRtyaM pRcchati-kAla iti kimiti-meyapratyAsattyA "paraliGgo dvandvo'zI" iti lilAnuzAsanabalena paravallio'pi mAnavAcina eva grahaNasambhave kAlasyApi mAnatayA tasya prahaNa hrasvavacanadoSo durnivAraH, haskhe hi mAso jAtavatyA iti mAsa- bhaviSyatIti kAlaprahaNaM vyatiricyata iti praznAzayaH; pratyudA jAtavatItyatra havaH zrUyeta / athottarapadArthapradhAno'yaM samAsa-haraNamukhena samAdhatte-droNo dhAnyasyeti-droNo mAnavizeSaH, 30 stadA vigraho'nupapanna: mAso jAtasyeti, atra hi jAtasyeti na kevalaM kAlasyaiva mAnatvamapi tu kAlabhinnasya droNAderapIti 70 pachyantena parArthena samAso vizeSyate, yathA-rAsaH puruSa ityatra tatra samAso mA bhUdityetadartha kAlagrahaNamAvazyakamiti samA. puruSaH samAsAnuguNena ca vigrahavAkyena bhavitavyaM tasyAsminnarthe'yaM | dhAnAzayaH / atha 'kAlaH' ityekavacanAntaprayogeNaikavacanAntasamAsa iti tadarthadarzanaparatvAdityata Aha-iha ca yadyapi | syaiva tasya samAso bhavitumarha iti dvimAsajAtAdayaH prayogA na vigrahe ityAdi-yadyapi vigrahavAkye jAtAdiruttarapadArthaH kAlasya | syuH, atha na tatraikatvakvikSeti svIkRtya yadi teSAM sAdhutvamA35 mAsAdevizeSaNa, samAsastu yo bAtAderuttarapadasyArthasvapradhAno zrIyate tarhi mAsI jAtasya mAsA jAtasyetyAdiviprahe'pi 76 vijJAyate, zabdazaktikhAmAvyAda, zabdazacirIdacI, tathA ca samAsaH syAdityAzaGkAyAmAha-kAla iti caikavacana miti, mAsajAta AnIyatAM mAsajAtaH zobhana iti samAsaviziSTo dvigoranyatra prayojakamiti-dvigoranyatraica taccaritArthamiti jAto dAraka evAnayanAdinA yujyate, na tu mAsaH, dRSTava kRtvA dvigo tantra pravartata iti tatra dvivacanAnta-bahuvacanAntayorapi vRtti-vAkyayoranyatrApi viparIto vizeSyavizeSaNabhAvaH, yathA samAso bhavati, etadapi zabdazaktisvAbhAvyAdeva labhyate, mAsa10 citrA gAvo'sya citraguriti, satyapi ra mede kayAcidananya- jAta ityAdiprayoge caikatvameva mAsazabde pratIyate, na dvitvAzIti80
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 57-58 ] 'kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavANIte www.rrrrrrr.mummmmmmmmmmmm mummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmune na dvivacanAntena bahuvacanAntena vA. vigrahaH, ekatvaM hi pravRtti- meyo bhavati, api tu putra eva, na ca kAlo nAma tadAtmabhUtaH, nimittasyaikratvAd bassvantarAnapekSatvAcca pratIyate, dvitvAdikA tu sa. hyahorAtrAdilakSaNa AdityAdigatirUpaH, yena tasmin meye saMkhyA vastvantarApekSatvAda bahirati sA vinA nimittavizeSa na jAtAdiyo bhavati, meyena ca samAsa ucyate; ucyate-satyam, pratIyate / taduktaM hariNA kiyAna kAlo jAtasyeti bubhutsite mAsajAta iti prayujyate, "zaupike mAsajAte ca. parimANaM svbhaavtH|| | kintu tatkAlabubhutsA tasyaiva jAtAderbubhutsayA kriyate, na 45 upAdhimedamAzritya saMkhyA medena vartate // 1 // " iti / putrAdibubhutsAvat ; kizciyananyAyaM bubhutsyate kizcidanyArtham , yathA zaurpikAdiprayoge ekatvarUpA saMkhyA svarUpeNa mAsate | kAlA yo kAlo'pi tasyedi vyapadizyamAnaH, iti jAtAdistatsambandhitathaiva mAsajAte'pi, tatra hetumAha-khabhAvata iti, kutra sA | kAlaparicchedasammito bhavati, janmAdeH prabhRtyA vivakSitAt saMkhyA pratIyate tadAha-parimANamapAdhibhUtamAzrityeti parimANa-! kAlAd etAvatkAlamaraNAdika iti, yathA saMkhyAparimANAdi10 parimANa nadeva mAsAdinAnAmi tadAni mAne-kA saMkhyA putrANAM zataM, kiM parimANa kASThasya diSTiriti,50 va yA pratIyata iti bhAvI kAmAnimiyAmo padArthoM hi kenacid dharmeNa mIyate, na tAvatA tasya [mAnabhUtasya] 'nyenaiva siddha iti dvigugrahaNaM vyarthamiti cet ? atrAha-dvigu- meyatvaM hIyate, kAlo'pi ca padArthasya dharmo bhavati, yathA grahaNaM tripadasamAsArthamiti--dviguviSaye trayANAmapi | saMkhyAdiH / dravyakSetrakAlabhAvAtmakaM hi ghaTikAdikaM tattvaM padAnAM samAso yathA syAdityevamartha dvigugrahaNam . anyathetyA pratijAnate jainAH. loke ca kiyantaste putrAH kiyAn ghaTa iti 15 dinA dvigugrahaNAbhAve etanna labhyata iti vyatirekamAha, anyathA | prazna saMkhyAparimANAdinA mAnena paricchinnaH prayujyave-55 dvigugrahaNAbhAve, atra dvayoreva nAmnoH samAsaH syAt , na | zatametAvAliti ca, tathA kiyAMste dAraka iti pRSTe kAlena trayANAM, nAma nAmnetyanuvRtteH nAma nAmnetyanuvartate, tatra ca | paricchicaH pratyucyate-mAsajAtaH saMvatsarajAta iti, ato saMkhyA vivakSitA, anyathAtiprasaGgAt , ayeha na vivakSyeta mAsAdyapekSayA jAtAdermeyatvamupapadyate / jAtAderityatra janmAde tathApyadvigAvapi prasaGgAdatiprasajyate, ataH saMkhyAvivakSAyAM rityatra cAdipadena maraNAdiparigrahaH, yadyapi mAsa ityAdinA 30nAma nAmneti dvayoreva samApyate, nAtiricyate, iti tripada- tasya jAtAdeH sambandhyAdityagatirUpaH kAlo mIyate tathApi 60 samAso na prApnoti, dvigugrahaNe tu dvigugrahaNasAmarthyAt , anyathA | | janmAdeH prabhRti tatparicchedAdasau jAtAdiH paricchinno bhavatidvigugrahaNAnarthakyAda dviguviSaye nAmetyasya saMkhyAvivakSAM pari- etAvatkAlakaH sa iti, ato jAtAdermeyatvamupapadyata iti khajya tripadaH samAso vijJAyate / sUtre cakAragrahama kimartha- jAtAdisamAsopapattiH, sUtre 'meyaiH' iti sAmAnyato nirdiSTamapi mityAkAGkhAyAmAha-cakAro dvigurahitakAlaparigrahArthaH | meyavizeSaparamityAha- kAntenaiva ca meyena prAyeNArya 25 iti-asati cakAre "kAlo dvigau meyaiH" ityucyamAne dvigAveva samAsa iSyate iti-prAyaprahapAdasyApyarthasya zabdazakti- 65 sthAna kevalasya nAma nAmnA, atha yogavibhAgaH kriyeta-"kAlo | khAbhAvyAdeva lAma iti pratIyate, abhidhIyamAna evArthaH meyaiH, dvigau" iti, cakArAd yogavibhAgo parIyAn / punaH | zAneNAnuzAsyate, na tu kizvana nUtanaM bodhyata iti tatra tatrApRcchati-meyairiti kimiti-kAlaH paricchedakaH, tasya svabhA- cAyaH spaSTamuktatayA kAntenaiva kAlaH samasyamAno'ryamami vata eva paricchecavAcinA samAso bhaviSyatIti meyagrahaNa viphala-dadhAno dRSTa iti tenaiva samAsa iti bhAvaH, tatphalamAha-tanetyA30 miti praznAzayaH pratyudAharaNamukhenottarayati-mAsaztrasyeti-dinA-IdRzAbhidhAnasvAbhAmpaladhArthara atrotsavAdisambandhimAsasvAmitve'pi caitrasya na paricchedyatva- vat samAsasya sAmAnyasUtreNeva siddhimAzA sUtrasya sArthakya. miti na bhavati samAsaH, meyarityasyAbhAve tu sa syAdeveti bhaavH| mAha-ayamapi SaSThIsamAsApavAdaH iti-mAnameyaatrAyaM vicAraH-nanu kathamiha jAtAdeyatvaM, jAto mRta ityatra | sambandhe'tra SaSThI bhavati-mAso jAtasyeti, tatraM SaSThIsamAsaH hi dvayaM sannihitaM bhavati-upasarjanaM ca kriyA, pradhAna ca | prApnoti, tasmin prApta evArambhAt tasyAyamapavAdaH, teneha 36vyam, tatra na dravyaM mAsAdinA mIyate kAlasya kriyAmAna*| SaSThIsamAso na bhavati, etadabhAve SaSThIsamAse ca jAtAdereva 15 tvAt , na ca janma maraNaM vA kriyA mIyate, tasya kSaNikatvA- prAk prayogaH syAditi bhAvaH // 3.1.57. // nmAsAderavyApakatvAt / kina kiyAn kAlo jAtasya dArakasyeti bubhutsite mAsajAta iti prayujyate, tatra kAlasya meyatvaM yukaM / svayaM-sAmI ktena / 3 / 1 / 58 // paricicchitsitatvAt , na jAtasya tatsambandhitayopAttasya, ta0 pra0-'svayaM sAmi' ityete amyaye kAntena nAmnA 40 yathA kiyanto'sya putrA iti prazne zatamityukte na putravAn pitA | saha samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / svayaMdhIto pAdau, .
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsaneM tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 58-59] - svayaMvilInamAjyam , AtmanetyarthaH; sAmikRtam , sAmi- syAt , vAkye sarvatraikaprayatnoccAryatvasyAniyamAd yadA virAmabhuktam, ardhamityarthaH / samAse satyakapadyAdekavibhaktistaddhitA- sadbhAvastadA sandhiH, yadA na virAmastadA sandhirityarthaH / ghutpattizca bhavati-svAyaMdhautiH, sAmikRtiH, sAmikRtAyani- tatrAnyeSu vizeSeSu spaSTatayA na phalapratipattiriti taddhitorityAdi / teneti kim ? svayaM kRtvA, sAmi bhuktvA ||58||tpttikRtvishessmevodaahrti-svaayNdhautiriti-svyNdhautsyaap tyamiti "ata iJ" [6. 1. 31.] iti samudAyAdeva iji 45 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-svayaM0 iti / ta tasyaiva cAdisvarasya taddhitanimittAyAM vRddhI ca-svAyadhautiriti, iti pratyayaH, tena prakRtirAkSipyate, tayA ca tadavayavakaH samudAyaH, tasya "vizeSaNamantaH" 7. 4.113.] iti sAmikRtiH sAmikRtAyaniriti-sAmikRtasyApatyamityarthaH, tadantapratipattirityAha-ktapratyayAnteneti / "dhAvUm gati atra "avRddhAd dornavA" [ 6. 1. 110.] iti vikalpena zuddhayoH" ataH kta "anunAsike ca rathaH0" [4. 1. 108] 'Ayanim' pratyayaH, yadA AyaniJ tadA sAmikRtAyaniriti, pakSe "ata iJ" [6.1.31.7 iti 'i' pratyaye sAmikRti-50 10 iti vasyoTi "UTA" [ 1. 2. 13.] ityaukAre 'dhauta' iti, tato'nena samAse-svayaMdhautI, pAdAviti tasya vizeSyam , riti, ataH samAso vidhIyate / svayaM vilInamiti samAsaH, tasyAjyamiti vizeSyaM, svayaM ____ atha padakRtyaM pRcchati-kteneti kimiti, uttarayatizabdasyArthamAha-AtmanetyarthaH iti-atra kartari karaNe vA svayaM kRtvA, sAmi kRtveti-atra 'kena' iti vacanAta tRtIyA, vilInamiti vipUrvakasya lIdhAto rUpaM, yadyayaM "lIca samAso na bhavati, samAsAbhAvAcca "anaJaH ktvo ya" 15 zleSaNe" iti divAdistadA sUyatyAdigaNapaThitatvAt tataH parasya [3. 2. 154.] iti samAse ucyamAnaH tyo yavAdezo na 55 ktasya "sUyatyAdyoditaH" [4, 2.7..] iti tasya natvam , bhavatItyarthaH 1 atha yadi "lIMz zleSaNe" iti zyAdistadA lvAdigaNapaThita- ___ aba svayamiti kartRvAcakaM karaNavAcakaM veti darzayitumeva tvAt "RlvAdeH." [4. 2. 68.] iti tataH parasya tasya tasya AtmanA ityartho darzitaH, tatazca tatrAnyena samAsAprAptAvapi natvam , "kRt sagatikArakasyApi" [5.4. 117.] iti sAmItyasyArdhArthakatvena kriyAvizeSaNatvasambhave tasya "vizeSaNa 20 vilInamityapi kAntameva / sAmikRtamiti kRgaH kAntena vizeSyeNa." [3. 1. 96.] iti samAse siddhe'pi, vizeSaNa-60 sAmibhukamiti bhujeH kAntena samAsaH. sAmizabdArthamAha-vizeSyabhAvasya yAdRcchikatvena kadAcit kAntasyApi vizeSaNatvaardhamityarthaH iti / nanu 'vayaM-sAmi'zabdAvavyaye. tayoH vivakSAyAM samAse prAkprayogApattiriti viziSyAnena samAsavidhAna samAse'samAse vA na kazcida vizeSa ubhayatrApi tulyarUpatvAdityA- sArthakAmiti // 3. 1. 58. // zaGkAyAmAha-samAse satyaikapadyAdekavibhaktistaddhitA | dvitIyA khaTvA kSepe / 3 / 1 / 59 // 26 dhutpattizceti-aikapadyArtha samAsavacanaM, samAse hyekArthIbhAvAt | ta0 pra0-'khaTvA' ityetanAma dvitIyAntaM kSepe gamyamAne 65 samudAyAt syAdyutpattAvekapA pUrvottarapadayorbhavati, tena kiM tAntena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati; siddham ? ekavibhaktiH, samAsasaMjJasya nAmasaMjJayA syAdiprakRtitvena kSepaH samAsArtho na vAkyena gamyata iti nitya evArya tata eva yathAyogamekA vibhaktiH, syAdyantatayA padatvAt tata eva taddhitapratyayotpattiriti tasyaiva taddhitapratyayanimitta kAryamiti samAsaH / khaTvArUDhaH, khaTdApluto jAlmaH, utpathapasthita 30 sarvaH samAsakRta evaM vizeSaH / tathA samAsatvAt tatra nityaM / / evamucyate / khaTdA-palyaGka bhAcAryAsanaM vA, adhItya gurubhi ranujJAtena hi khaTvA''roThalyA, yat vanyathA khaTArohaNa 70 sandhivirAmAbhAvo'pi vAkyato vizeSo jJAtavyaH, yaduka | tadutpathaprasthAnam, upalakSaNaM ceha khaTrArohaNamutpathaprasthAnasya, * saMhitaikapade nityA, nityA dhAtUpasargayoH / / tena sarvo'pi vimArgaprasthitaH khadArUda ityucyate / kSepa nityA samAse vAkye tu, sA vivakSAmapekSate // " iti / kim ? khaTAmArUDha upAdhyAyo'dhyApayati // 59 // ayamartha:-varNAnA paraspara sannikarSaH saMhitA, tasyA viSaya 35 darzayati-saMhitetyAdinA, ekapade nityA saMhitA, dhAtUpasargayo- za0ma0nyAsAnusandhAnama-dvitIyetyAdi / dvitInityA saMhitA, nityasamuditatvAt , samAse nityA saMhitA | yeti dvitIyA vibhaktiH, sA ca pratyayaH, pratyayaprahaNe ca tadanta-75 nirantarAnekapadAtmakatvAt , pada-dhAtUpasarga-samAsAnAM ca niya- | vijJAna miti yo'rtho niSpamastamAha-'kharA' ityetanAma menakaprayatnocAryatvAt virAmAbhAve nitya saMhitetyarthaH, vAkye tu dvitIyAntamiti / nityAdhikArAbhAve'pi nityo'yaM samAsaH, sA vivakSA-vakturicchAm apekSate-yadi vaktA viramya vaktumicchati | kuta ityAha-kSepaH samAsArthaH iti-na tu pUrvapadArtho 40 tadA sandhirna syAt, yadA tvaviramya vaktumicchati tadA saMdhiH / nApyuttarapadArthaH samAsasyaiva samudAyarUpasyArthaH, sa eva hi tatra
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ -~ -~mmmmmm waiwww [pA0 1, sU0 59-60] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte. w wwrzrrmacarrrrrrror prasiddhaH, na vAkyena gamyate iti-vAkyena hi khaTvAmArUDha | kSepa iti kimiti, kSepagrahaNAbhAve sAmAnyena dvitIyAntaM iti bhUtakhaTvArohaNakriyA prati kartRtvamAnaM pratIyate na kSepaH, khadeti nAma kAntena nAmnA samasyata ityarthApattau khaTAmArUDha iti-etasmAt kAraNAt, nitya pacAyaM samAsaH iti- upAdhyAyo'dhyApayatIti samucite'pi prayoge samAsApattiH nityAdhikArAbhAve'pi vikalpo na vijJAyata ityrthH| syAdityAha-khadrAmArUDha iti-atra khaTThArohaNaM prati kartRtva5 athodAharati-khadvArUDhaH iti khaTvAplutaH iti ca samAsaH, | mAtramucyate na kSepo nindhamAnateti samAso na bhavati, 45 "ruhaM janmani" AyUrvAdasmAt kte hasya Dhatve takArasya dhatve tasya | khadehAcAryAsanaM na tu talpaM tatrasthasyAdhyApana niSedhAt, evaM ca Dhatve pUrvaDhakAralope dIrgha ca "ArUDha' iti. tena 'khaTTA ama' | kSepagrahaNasyAvazyakatvamiti phalitArthaH / iti dvitIyAntasya samAsaH, "plul gatau" AyUrvAdataH atra bhASyakAra:-"kSepa ityucyate, kaH kSepo nAma ?, adhIsa ke 'Apluta' iti, tena dvitIyAntakhaTvAzabdasya samAsaH, snAtvA gurubhiranujJAtena khaTvAroDavyA, ya idAnImato'nyathA 10 jAlmaH iti-ayuktakArItyarthaH, anena samAsasya kSepavacanatAM | karoti sa ucyate-khaTrArUDho jAlmaH, nAtivratavAniti" khaTa-50 darzayati / nanu ceha puruSo nindyamAnaH kenacininditenAcAreNa | rohaNaM cAvinayopalakSaNArthamityAha-nAtivratavAniti kaiyaTaH, tathA nindyate. tatra yadi khaTvArUDha iti khaTdAmArUDha ucyate tadA na | cAvina yinyevAyaM samAsa iti phalati / kAcinindAsti, na hi loke khaTvArohaNaM ninditam , Acaranti nanu dvitIyAgrahaNaM na kartavyam , na cAsati dvitIyAgrahaNe'trahi loke santaH khadArohaNam ; athAnyaH kazcidartho yena nindA vibhaktyantarAntamapi samasyeteti vAcyam , nahi kSepe vibhaktya15 kSepo bhavati sa ucyatAmillata Aha-utpathasthita evamucyata ntarAnvayo'sti, yadi ca vibhaktyantaramapi kSepe sambhavet 55 iti-khaTvArUna iti khaTvApluta iti cotpathenonmArgeNa ziSTa tadvayudAsArtha dvitIyAgrahaNaM kartavyam , dvitIyAyAmeveha kSepasya niSiddhenAcAreNa pravRtta ucyate, utpathaprasthAnaM ca ninditaM tena niyatatvAt kSepagrahaNenaiva dvitIyAntaM samasyata iti niyamo puruSo nindyata iti kSepo bhavati / kathamasyAtra pravRttiH, kiM labhyata iti ceduttarArtha dvitIyAgrahaNamavaseyam , yadyevamuttaratraiva tiraskRtAtrayavArtho'tra pravartate ? ita lakSaNayetyAha-adhItya kriyatAM yatrArthaH, kimiha kRtvottaratrAnuvartanena ? ucyate-ihApi 20gurubhiranujJAtena hi khaTvAroDhavyeti-iha dvividhaM khaTvArohaNa bhavati-ninditamaninditaM ca, naikAntenAnindinaM ninditaM vA, vispaSTatArtha bhaviSyati, pratipattigauravaM ca parihRtaM bhavatIti 60 tatrAdhIya gurubhiranujJAtena khaTvA-paryaka -AcAryAsanaM . vA, AroDhavyetyaninditamucyate, nedaM puruSasya nindAyai bhavati, yat kAlaH / 3 / 1 / 60 // tvanyatheti ninditapradarzanAyocyate, yat tu anyathA-uktaviparItaM ta0pra0-kAlavAci nAma dvitIyAntaM nAmnA saha sama25 khaTvArohaNaM tacchipTeranAcaritaM ninditaM, tadutpathaprasthAnamamArga syate, tatpuruSazca samAso bhavati / rAtrimatisRtAH-rAjyagamanarUpaM tadviziSTaM khaTvArohaNaM khadvArUDha ityatrocyata iti kSepaH / tisRtAH, evaM-rAnyArUDhAH, rAtrisaMkrAntAH; maharatisRtAHbaha 65 khaTdAzabdasya paryakArthatve-gurukUle brahmacaryavratadhAraNapUrvakamadhyayanaM muhUrtAzvarAcarAH, te hi dakSiNAyane rAtriM gacchanti, uttarAparisamApya gurubhiH [ gRhasthagurubhiH ] gRhasthAzramapravezAyAnujJAtena yaNe svahariti; mAsaM pramito mAsapramitaH, pratipaJcandramA mAsaM kRtocitodvAhena ca bhAryayA sahaiva khadAroDhavyetyanindinam , pramAtumArabdha ityrthH| bhavyAkhyartha bhArambhaH // 6 // 30 anadhItavidyo gurvanujJArahitazca yadi bhAryayA saha talpamArohet tadA ninditaM bhavati, AcAryAsanArthatve tu gurubhirAcArya- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kAla iti / "kAlo karmaNe'nujJAta eva yadAcAryAsanamadhirohet tadA na ninditam , dvigau ca meyaiH" ityatra kAlazabdArthasya kAlavizeSasya parigraho 70 yadA tu viparItaM tadA nindita khaTvArohaNam, tatra nindite na kAlazabdasya, ihApi sati sambhave na pratipanArthatyAgo yuktH| kSepo bhavatIti bhAvaH / nanvevaM sati ninditakhaTvArohaNameva na ca kAlazabdasya parigrahe kSaNe'pi kAlarUpasambhavAdavyApti35 khaTvArUDhazabdenocyeta nAvinayAntaramityata Aha-upalakSaNa | rupapadyate, avyAptyartha cedaM vacanam , tena kAla ityarthaparigrahaH, ceha khaTArohaNamutpathaprasthAnasyeti-anenotpathaprasthAna- | arthe ca kAryAsambhavAt tadarthakazabdarUpasampratyaya ityAharUpeNa khaTvArohaNenotpathaprasthAnamAtra lakSyate, yathA-'kAkebhyo| kAlavAcIti, nAmnA saheti-kAntena nAmneti neyamuttara-75 dadhi rakSyatAm' iti kAkairupadhAtakamAtra, tena sarvo'pi vimArga- sUtravRttI 'ktena' ityasya nivRtterukatyAdiha ca kAntAnAmevodA prasthitaH khaTvArUDha ityucyate / yadi khaTvArUDhazabdo nindAyAM hRtatvAt / atha savigrahamudAharati-rAtrimatisRtAH iti 40 prasiddhastarhi viziSya nindAyAM samAsavidhAnaM viphalamityAzaGkate-/ vigrahaH, rAjyatisRtAH iti samAsaH, "haM gatI" ati
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 60-61] - pUrvAdataH ktaH, tena samAsaH, atidizati-evamiti, rAjyA- ca pratipacandramasA mAsasyeha vyAptiH saMyogo'stIti nehAtyantarUDhAH iti samAsaH, rAtrimArUDhA iti vigrahaH, ArUDhazabdaH saMyogaH" iti vagaiyanti / avyAptyartha ArammaH itikAntaH prAk sAdhitaH, tena samAsaH, rAtrisaMkrAntAH iti / vyAptI hyattareNa sidhyati, prakRte cAvyAptirupapAditaika, tatra samAsaH, rAtri saMkAntA iti vigrahaH, sampUrvAt "krama | nottareNa prAptirityasya yogasyArambha ityarthaH / nanu yadyuttareNa 6 pAdavikSepe" ityataH ktaH, "ahanpaJcamasya viGiti" [4. 1. vyAptau bhavati, anenAvyAptI, tahi kimuttareNa yogena, anenaivA- 45 105.] iti dIrghaH, masya nakArazca, aharatistAH iti | vizeSeNoke sarvatra bhaviSyati, naitadasti-iha teneti vartate, samAsaH, ahaH atisUtA iti vigrahaH, "ro lupyari" [2. 1. | tatrAktAntena samAso na syAt-muhUrtasukhaM muhUrtaramaNIyamiti, 75.1 ityahanzabdanakArasya rephaH, evaMvidhAH ke ? itvAkAGkSAyAM tadarthamuttaro yogaH / yadyevamiheva 'kena' iti nivartanIya, sAmA caturNAmapi samAsAnAM vizeSyamAha-Sad muhUrtAzcarAcarA | nyena ca samAso vidheyaH, tatra muhUrtasukhamityAdyapyanenaiva bhavi10 iti, kathamete SaD muhUrtA evaMvidhA isAkAGkhAyAmAha-te dakSi- dhyati, naivaM vaktuM zakyam , evaM ekAntenAvyAptAvapi syAt / tatra 50 pAyane rAtriM gacchanti, uttarAyaNe tvaharitIti, ayaM kathaM dvitIyA, vyAptau tu "kAlA-'dhvanoAptau" [2. 2. 42.] bhAvaH-avyAptyarthamiti vakSyati, tatrAvyAptiranena daya'te, | iti syAditi cet ? yathA tAntena samAse 'aharatisRtAH' trizanmuhUrtA ahorAtraH, tatrAho rAtraizca dvAdaza muhUrtA dhruvAH, ityAdau "karmaNi" [ 2. 2. 40.] iti bhavati, evam-'aha SaT punazcarAcarA anavasthAyinaH, tenottarAyaNe krameNAha- | ratistavantaH, ahargA muktAH' ityAdAvapi syAt, ata iha 16 geMcchanti, dakSiNAyane rAtrim , ata evottarAyaNe'hAni vardhante / teneti nivartyamiti na zakyaM vaktum , evaM cedidaM kAntenA-55 hIyante rAtrayaH, dakSiNAyane rAtrayo vardhante, hIyante'hAni, te | vyAptAvapi yathA syAdityevamartha vaktavyam , uttaraM vyAptAvakAntemuhUrtA ucyante 'aharatisRtAH' ityAdinA, na caitermuhUrtarati- | nApi syAdityevamarthamiti // 3. 1. 60. // saraNAdikayA vA kriyayA'ho vA rAtrio vyApyate ityavyAptiH, carAcarA iti-caranti bhramantIti carAcarA anavasthitA / vyAptau / 3 / 1 / 61 // 20 ityarthaH, "carAcara." [4. 1. 13.] iti nipAtanAdac / ta0pra0-vyAptiH-guNa-kriyA-dramyairatyantasaMyogaH, vyAptI dvirbhAvo dIrghazca pUrvasya / mAsaM pramitaH iti vigrahaH, mAsa yA dvitIyA tadantaM kAlavAci nAma vyApakavAcinA mAnA 60 pramita iti samAsaH, prapUrvAt "mAMka mAne" ityataH "Arambhe" | sara samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, keneti nivRcam / [5. 1. 10.] iti bhUte kartari taH, "do-so-mA-stha iH" | muhUrta sukhaM-muhUrtasukham , muhUrtaramaNIyaH, sarvarAjakalyANI, [4. 4. 11.] iti ikArazca, prazabda ArambhaM dyotayati, saryarAtrazobhanA, muhUrtAdhyayanam , muhUrtaguDaH / dhyAtAviti 25 mAnArambhasya kartA pramita iti kathyate, etadAha-mAsaM kim ? mAsaM pUrako brajati / kAla ityeva-kozaM kudilA pramAtumArabdha ityarthaH, zukapratipadAdito mAsasthArabdhatvAt nadI // 6 // tatrasthazcandro mAsaM paricchetumArabdha eva, nanu cAtra mAnArambheNa za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- sAviti / kriyayA mAsaikadezavartinyA mAsasya vyAptirmA bhUt, candreNa | vyAptipadArtha paricAyayati-vyAptirguNa-kiyA-dravyairatyanta bhavati vyAptiH, candro hyAkAzamAte, kathamavyAptirityata uktam- | saMyogaH iti-atrAnuyogitvaM tRtIyArthaH, guNakriyAdravye30 pratipaJcandraH iti-eko'pi candramA avasthAbhedena bhidyate. tatritayAnuyogikA, vyAptiH--atyantasaMyoga ityarthaH, atikrAnto tatra yadi mAsapramita iti pramAyAH kartRtvenAbhinnarUpa ucyeta | 'ntamabhAva yaH saMyogaH sambandhaH so'tyantasaMyogaH, evaM ca 70 tadA bhavenmAsasya vyAptizcandramasA, yA tu pratipadyavasthA vibhinnA dravyasya guNena kiyayA dravyeNa cAvyabhicaritasambandhI vyAptiriti tayA ceducyate, na sA dvitIyasyAM tithAvastIti na vyAptiH, | phalitamiti / vyAptAviti dvitIyAyA vizeSaNamityAha-vyAptau tayaiva cehAvasthayA vibhinnazcandraH pratipacandro nAma mAsapramita yA dvitIyeti-"kAlA-'dhvanovyAptI"2.2.42.1 iti 35 ityucyate, nAbhinnAtmA; apare tu-abhinAtmanyapi pramAtari sUtravihitA yA dvitIyetyarthaH, tayA ca kAlo vizeSyata ityAha candramasi tasyAmAvAsyAyAmAdityAnupravezAdanupalabhyamAnasya | tadantaM kAlavAci nAmeti, vyApakavAcinA nAmneti-75 svakRtyamakurvato'sattvamevetyavyApticandramasA mAsasya" iti varNa- etaca vyApakamantarA vyAptarasambhavAt khabhAvato lancha, na tu yanti / kecit tu-"mAsaM pramAtumArabdha iti mAsasyaikadezasya sUtrasthapadavyAkhyAnarUpaM, tatratyapadenAnuvRttapadaivA vRttyAnupasthA pratipadazcandramasA yoga darzayan mAsasya tenAnatyantasaMyogamAcaSTe, | pitatvAt / kteneti nivRttamiti-yadi na nivaryeta tadA 40 kAlasya hi kRtsnasya khena sambandhinA vyAptiratyantasaMyogaH, na / pUrveNaiva siddheryogo'narthakaH syAdato nivRttmityrthH| vigRhyodAha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 61-62] kalikAlasarvazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte... piiyH| rati-muhUrta sukhamiti vigrahaH, muhUrtasukhamiti ca kASTazriteyo na simyet , zritazabdAdApi syAdau kaSTaM bhiteti 40 samAsaH, dvighaTikAtmakaH kAlo muhUrtam , tadvayApi sukhamanu- | vigrahe *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyena kUlavedanIya AtmavizeSaguNa iti bhAvaH, e samAse zritAzabdasyaivAbantatadAditvAt kaSTabhitAyA apatyamityartha iti samAsaH, muhUrta ramaNIya iti vigrahaH, sarvarAtrakalyA- | "jyApatyUDa:":[ 6. 1. 70.] ityeyaNi "kaSTabhaiteya' ityApadyeta, bNIti samAsaH, sarvarAtraM kalyANIti vigrahaH, sarvA cAso | syAdyutpatteH prAk kRdantena samAse tu kaSTazritazabdAdevApo rAtrizca sarvarAtraH "saMkhyAteka." [5. 3. 119.] ityat | vidhAnAt tasyaivAbantatadAditvAt ita eveyaNi 'kASTazriteya' 45 samAsAntaH, evaM-sarvarAtrazobhaneti samAsaH, sarvarAtraM | iti bhavati, tatazca syAdyutpatteH prAgeva samAsa ucita iti cet ? zobhaneti vigrahaH; nanviha rAtriH kAlo na sarva iti kAlasyocya- na-anupasarjanastrIpratyaye tadAdiniyamAbhAvenAtadAdAvapi tadAmAnaH samAsaH kathaM kAletarasamudAyasya syAt, naiSa doSaH- ditvAropeNa syAdyutpatteH pazcAdapi samAse samudAyasyApyAvanta10 uttarapadArthapradhAno'yaM samAsaH, sa cottarapadArthaH kAla eveti tadAditvAt tata eyaNISTarUpasiddhau bAdhakAbhAvAt / na ca / kAlavRtterucyamAnaH samAso bhavati dvitIyA ca / mahartA- kadAcit zritAzabdAdeyaNi 'kaSTazretaya' ityapi rUpaM syAditi 50 dhyayanamiti samAsaH, muhUrtamadhyayana miti vigrahaH, kriyA- | vAcyam , jahatsvArthAyAM vRttau zritAzabdamAtre sAmarthyAbhAvAda vyApteridamudAharaNaM, dravyavyApterAha-muhUrtagururiti-samAso- tasyApatyArthena yogAsambhavAt , ajahatvAryAyAmapyaikArthyasyo 'yaM, vigrahastu muhRtaM gururiti / sUtravaiyarthaM zaGkate-jyAptAviti | bhayatraiva sattvena kevalatritAzabde tadabhAvAt , anyathA kumbhakAryA 15 kimiti-pUrvasUtreNaiva kAntenAktAntena cAtyantasaMyoge'na- apatyamityarthe 'kumbhakAreya' iti syAt 'kaumbhakAreya' itISTAnAtyantasaMyoge ca sAmAnyena samAso vidheyo vyarthamevedaM sUtramiti ! pattizca syAt / 55 praznAzayaH, uttarayati-mAsaM pUraka iti-atra kAlavAcina- ! atha savigrahamudAharati-dharma zritaH iti viprahaH, dharmapUraNaM na vyApakamapi tu tadekadezAntamAtrasambandha iti samAso ! zritaH iti ca samAsaH, "zriga sevAyAm" iti yatAviha na bhavati, sUtrAbhAve tu syAdeveti bhAvaH / kAlAnuvRttirvyatheti / vartate. dharma zrita iti gataH prApta iti pratIteH. tena "gatyarthA20 zaGkate-kAla iti kimiti, uttarayati-krozaM kuTilA / karmakapibabhujeH / 5. 1, 11. ] kartari ktaH, dharmakarmakazrayaNa nadIti-kozavyApakakauTilyavatIti tadarthaH, tathA cAvavAcinoH / kartetyarthaH, evaM-zrIthitaH iti samAsaH, zriyaM zrita iti 60 'pi vyAptau dvitIyAyA vidhAnAt tasyApi samAsaH prasajyeteti ! vigrahaH, saMsArAtItaH iti samAsaH, saMsAramatIta iti tadvAraNAya kAla ityasyAnuvRttirucitaiva // 3. 1. 61. // vigrahaH, atipUrvAt "iMNk gatau" ityataH kartari ke "gati." ..." [3. 1. 42.] iti samAse 'atIta' iti, atikrAnta iti zritAdibhiH / 3 / 1 / 62 // / tadarthaH, na ca 'atikamArthavaje' ityanenopasargasaMjJAvirahAt kathaM 25 ta0pra0-dvitIyAntaM nAma dhitAdibhirnAmabhiH sama-ni / dhitAAdAbhanAmAbhaH sama-gatisaMjJayA samAsa iti vAcyam , yadartha kriyA tasmin niSpa-65 syate, tatpuruSazca samAso bhavati / dharma zritaH-dharmazritaH, ne'pi kiyApravRttiratikramaH, yathA- atisitaM, puSpaphalAdI zrIzritaH, saMsArAtItaH, narakapatitaH, nirvANagataH / 'zrita, : niSpanne'pi punaH sekakriyApravRttaH, prakRte tathAtvAbhAvAnna tAhaatIta, patita, gata, bhatyasta, prApta, mApanna, gamin , gAmin , zAtikrama iti bhavatyupasargasaMjJA, evaM duHkhAtItaH kAntArAtIta bhAgAmin' iti zritAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham , ityAdi jJeyam , narakapatitaH iti samAsaH, narakaM patita iti 30 tena-'modanabubhukSuH, hitAzaMsuH, tattvabubhutsuH, sukhecchuH' ! vigrahaH, "palaM gatau" ataH kartari ke 'patita' iti; evamazuci-70 ityAdi siddham // 62 // ... patita ityAdi, nirvANagataH iti samAsaH, nirvANaM gata iti za0 m0nyaasaanusndhaanm-shritaadibhiH| zritA- | viprahaH, evaM grAmagata ityAdi, "gamlaM gatau" ataH kartari te dayo'gre vakSyante, taiH saha dvitIyAntaM nAma samasyate / atra 'gata' iti / ke zritAdaya ityAkAGkSAyAM zritAdInAha-'zrita yadyapi dvitIyAntaM kAraka dhitAdayazca kRtaH, tathA ca *gati- atIta ityAdinA, tatra 'trita atIta patita gata' ityudAhRtAH, 35 kArakAsyuktAnA0* iti nyAyenecyA vA syAdyutpatteH pUrvameva : atyastAdaya udAhiyante-atyasta, atipUrvAt "asUca kSepaNe"75 samAso yuktaH, tathApi syAdhutpattyanantarameva samAso bhavati, ityataH karmaNi ktaH, dvikarmako'yam, taraGgamatyasyati-atigamayatastasya nyAyasya kArakasAmAnyasya kArakavizeSasya vA sAkSAda- yati devadatto jinadattamiti, tatra tarArUpaM karma kenAtuktamiti ddezyatve satyeva pravRttiH, iha ca dvitIyAntasya vastataH kArakatva- tato dvitIyA, anye-'atyasyatirapi gatyartha iti kartava kaH' sattve'pi tena rUpeNa samAsoddezyatvAbhAvaH spaSTa eva / nanvevaM : ityAhuH, taraGgamatyasta iti taraGgAtyastaH; prApta : Apanna
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 62-63 ] "AplRT vyAptau" prapUrvaH, "padic gatau" ApUrvaH, imau / yazca bahuvrIharthastatpuruSe tatpuruSArthazca bahubrohAvantarbhavati sa 40 gatyarthAviti kartari ktaH, sukha prAptaH-sukhaprAptaH, duHkhamApannaH- zabdasaMskAre nimittaM bhavituM nAhati, kintu zabdavAcya evArthaH duHkhApanaH, gamin-gamiSyatIti gamI jigamiSuH, "vaya'ti | zabdasaMskAranimittam , tathA cAnayorviSayabheda eveti tatpuruSAgamyAdiH" [5. 3. 1.] iti vacanAt "gamerin" [ uNA. rambha Avazyaka iti bahuvrIhiNA dharmazritAdInA yA siddhiniMga5 919. ] iti bhaviSyatIn , grAmaM gamI-grAmagamI; gAmin | dyate sApi nocitA, tathAhi-bahuvrIhi-tatpuruSayoH zabdakRto AgAmina-gamiSyatIti gAmI prasthitAdiH, AgamiSyatIti-rthakRtazca vizeSaH, zabdakRto vizeSaH-pAkSikakara pratyayakRtaH, 45 AgAmI proSitAdiH, ubhayatra "Azca min" [uNA0 920.] "jAtikAlamukhAdernavA" [3. 1. 153.] iti tAntasya iti Nina, eSu 'grAmam' ityatra "karmaNi kRtaH" [2.2.83.] | pAkSikaprAkprayoge rUpabhedakRto'pi, arthakRtazca-gatyarthAdInAM iti na SaSThI "eSyadRNenaH" [2. 2. 94.] iti niSedhAt , karmaNi ktAntatve bahuvrIhiH, kartari kAntatve ca tatpuruSaH, tatra 10 kintu "karmaNi" [ 2. 2.40. ] iti dvitIyaiva / 'zritAdinA' | karmaNi ktAntatvenAzrayasya bhUtatvamatikAntaM pratIyate, kartari pratyaye ityekAcanenaiva nirdizyatAM kimartha bahuvacanamityAha-bahuvacana- ca sampratyapi tarikrayAvaiziSTyaM pratIyate zabdazaktisvAbhAvyAditi 50 mAkRtigaNArthamiti, tatphalamAha-tena 'odanabubhukSuH, yathA baddho bandhanamanubhavannevAcyate tathA kaSTazrito'pi kaSTamanuhitAzaMsaH, tatvavabhatsuH, sukhecchaH' ityAdi siddha- bhavannebocyate. na cAsAvA bahuvrIhiNA pratIyata iti neha baha midi-AdipadAd guruzuzrUSurityAdiparigrahaH, odanaM bubhukSuH, vrIhiNA tatpuruSasya vaiyarthya zaGkituM zakyate, evaM rAjJaH sakhe15 hitamAzaMsuH, tattvaM bubhutsuH, sukhamicchuH, guruM zuzrUSuriti ca tyukte yathA rAjasambandhisakhyaM devadatte zabdena pratyakSameva vigrahavAkyAni, "bhujaMpa pAlanA-'bhyavahArayoH" "AraH zasu [sAkSAdeva ] pratIyate, tathA rAjani devadattasakhyaM na pratIyate, 55 icchAyAm" "budhiM jJAne" "iSat icchAyAm' "dhuMda zravaNe" kintu tatsambandhAdeva pratIyata ityArtham, tatazca yajjJApakaphalaM iti, bhoktumicchati, AzaMsate, bodbhumicchati, icchati, zrotu- prAgupanyastaM 'rAjasakha iti tatpuruSa eva bhavati, na rAjA sakhA micchatAta "san-mikSA-''zeseruH" [ 4. 3. 32.] iti yasyeti bahuvrIhiH' iti, tadapi pratyuktaM bhavati, 'svasti soma20 "vindvicchU" [ 4. 2. 34. ] iti ca uH| sakhA' 'punarehi gavAM sakha' ityubhayaprakArasya prayogasya ziSTaH nanu trita ityatra kartari ke vidhAya dharmadhita ityAdi sAdhi- kRtatvAdityalaM pallavitena // 3. 1. 62. // 60 tam , atha yo dharma zritastena dharmo'pi zrito bhavatIti karmaNi / prAptA''pannau tayAJca / 3 / 1 / 63 // taM vidhAya zrito dharmo yena sa dharmazrita iti bahuvrIhiNApi / ta0 pra0--prAptA''panau sAmarthyAt prathamAntau tayA-- setsyati, rAjadantAdipAThAcca zritazabdasya paranipAto'pi bhavi | dvitIyAntena nAmnA saha samasyete, tatpuruSazca samAso 25 vyati, idamuktaM bhavati-arthameda-rUpamedAveda samAsabhedaprayojako bhavati, tatsaMniyoge cAnayorantasyA'kAro bhavati / prAptA vaktuM yuktau, kintviha bahuvrIhi-tatpuruSayorathamedamya rUpabhedasya jIvikA-prAptajIvikA, ApakA jIvikAM-ApanajIvikA; evaM 65 cAbhAvAt samAsamedAzrayaNaM viphalamiti bahuvrIhiNA sAmAnya prAptagavI, ApanagavI strI; prApto jIvikAM-prAptajIvikaH, vihitena siddhe tatpuruSavidhAnaM nAvazyakamiti tritAdInAM kAntAnAM gaNe pATho na vidheya iti / / ApalajIvikaH, prAptagavaH, mApanagavaH puruSaH, prAptaM jIvikA prAptajIvikam , mApannajIvikaM kulam / madvacanaM strIliGgArtham / 30 atra kAcavamAhuH-eva tAha siddha sAMta yat tatpuruSa prAptApannayoH prathamoktatvAt pUrvanipAtArtha vacanam / zritAdi zAsti tajjJApayatyAcAryaH-samAnArthe kevalaM vigrahabhedAd yatra | tvAcAnayordvitIyAyA bhapi prathamoktatvena prAga nipAtaH, tena 10 tatpuruSaH prApnoti bahuvrIhizca tatra tatpuruSa eva bhavati, tena | jIvikAprAptaH, jIvikApana ityapi bhavati // 63 / / 'rAjJaH sakhA' ityarthe 'rAjasakhaH' iti tatpuruSa eva bhavati, na za0ma0 nyAsAnusandhAnam-prAptA0 iti / sAmatu rAjA sakhA yasyeti vahuvrIhiH, rAho yaH sakhA tasya rAjApi Aditi-dvitIyAntena samAsavidhAnasAmarthyAt kartRvAcaka35 sakhA bhavatIti samAnArthatvam / tvamanayoriti pratIyate, karmaNi ca dvitIyAsattve kartuH prathamA. apare tu jJApakatvaM khaNDayanti, tathAhi-bahuvrIhiH sAmAnya-ntasyArthavazAdeva labdhatvAdAha-prathamAntAviti, tayeti tatpadaM 75 vihitaH, tatpuruSastu vizeSavihita iti bahuvrIhmapavAdaH, tathA ca | pUrvaparAmarzi, tatrApi strIliGganirdezena dvitIyA pratinirdizyate, nAsya veyarthyamiti na jJApakatvam, athavA nAnayoH sAmAnya-tatra ca tadAkSiptasamudAyavizeSaNe tadantapratipratto tRtIyAntatvena -vizeSabhAvaH, yataH khapadArthe tatpuruSaH, anyapadArthe bahucIhiH, nirdiSTatvena 'nAmnA' ityasya vizeSaNatve yo'rtho niSpannastamAha--
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 63-64 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte' 121 anamairan. tayA dvitIyAntena nAmneti, tatsanniyoge ca tatpuruSa- dvitIyAyAH prAptApannazabdAbhyAM pakSe paratvArthamidaM vacanam // saMjJAsanniyoge punaH, eSa cArthaH, anayorantasya prAptApannazabda- | 3. 1. 63. // yorantasya, ata akAro bhavati. atha 'prApta Apanna amernmnmamimmmmmmmminni ityetayorante'kAro'styeva kimakAravidhAneneti na zaGkayaM, 1 / 64 // 15*nAmamahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyena 'prAptA ApannA' ityAvantayorapi prahagAt tatra ca nAkAro'pi tu | ta0 pra0-'ISad' ityetadavyayaM guNavacanairnAmabhiH saha AkAra iti tadarthamakAravidhAnamAvazyakam , etadeva savigraha samasyate, tatpuruSazca samAlo bhavati, ye guNe cartitvA tadyoge 45 mudAharaNamukhena sUcayati-prAtA jIvikAmiti vigrahaH, guNini vartante te guNamuktavanto guNavacanAH / ISad alpaM prAptajIviketi samAsaH, prathamoktatvAt prAptAzabdasya prAg / | piGgala:-ISatpiGgalaH, evam-ISatkaDAraH, ISadvikaTaH, ISadu10nipAto'ntasya cAdAdezaH, evam-ApannA jIvikAmiti / ataH, ISadktaH / guNavacanairiti kim ? ISatkArakaH, . IpadAryaH, gaNaiH kriyayA vA hIno gArya evamucyate / vigrahaH, ApannajIviketi ca samAsaH, yatra tatpuruSasaMjJAyA / | samAse taddhita-kAmya-samAsAntarANi ca vasAdhAdezAbhAvA- 50 vizeSataH phalaM tadudAharati-prAptagavI, ApanagavIti dayazca prayojanam-IpatpiGgalasyedam-aiSatpiGgalam , aiSatpinasamAsAvimau, prAptA gAm , ApannA gAmiti vigrahI, strIti lakAmyat ; kopeneSad raktaH kopeSadktaH, ISaripaGgala ! yuSmAvizeSyam , atra "gostatpuruSAd [5. 3. 105.] iti kamatho putra iti // 64 // 15 samAsAnto'da, strIvizeSaNatvAt TittvAt "aNaje." [2. | 4.20.] iti hIzca / prakRtasUtrasya na kevalaM striyAmeva pravRttiH, | za0 ma0 anusandhAnam-ISadguNa0 iti / ISaditi kintu puMsi phlIbe cApIti tatrodAharati-prApto jIvikAmiti / guNavacanairiti ca vizeSopAdAnAd dvitIyeti zritAdibhiriti 55 vigrahaH, prAptajIvikaH iti ca samAsaH, atra "gozcAnte." | ca nivartate, nAmeti nAmneti cAnuvartate, tatra 'ISad' iti [2. 4. 96. ] ityantasya hasvaH, evam-Apano jIvikA- ! nAmelyasya 'guNavacanaiH' iti ca nAmnetyasya vizeSaNam / ISadi. 20miti vigrahe-ApannajIvikaH iti samAsaH, prAptagavaH iti ! tyetadavyayamiti-anena guNavacanairyojyamAnaM pratipadoktama-. samAsaH, prApto gAmiti vigrahaH, atra prAgvadaT samAsAntaH, puMsi vyayaM darzayati, na tu "ISat ucche" ityasya zatrantaM viparItaM udAhRtya klIbe udAharati-prAptaM jIvikAmiti vigrahaH, prApta- | gRhyate / guNavacanA ityasya dvidhA vyAkhyAnaM-ye guNamuktavantaste 60 jIvikamiti samAsazca, atrAntasya prAgiva hastaH, evam-ApannaM | guNavacanAH' iti 'yairguNa uktasta guNavacanAH' iti ca, tatra jIvikAmiti vigrahe-ApannajIvikamiti samAsaH,kulamiti prAcAM prasiddhimanurudhyAha-guNamuktavanto guNavacanAH iti, 25 napuMsakArthAbhivyaktaye tadvizeSyamiti / advacanaM strIliGgArtha- | etadartha spaSTayati-ye guNe vartitvA tadyogAd guNini miti-prAptA ApannA' iti yo strIliGgI prAptApanazabdau tadartham | vartante iti-ye zabdAH kadAcid guNe vartante kadAcica "aca' ityadvacanam, tatra hyadvacanAmAve AkAraH bhUyeta, puMna- guNayogAd guNini dravye vartante, yathA-paTasya zuko guNaH,65 sakayostvakArAntAveva tAviti na tadarthamadvacanaM kartavyam , zufa rUpam , zukla: paTo dravyamiti, tatra yadA guNini dravye takAro'kAranirdezAbhivyaktyarthaH, asati takAre 'tayA ca' ityu- vartante tadA guNavacanA ucyante; guNe varti sveti guNamAtre yA 30 cyamAne'kAraH saMdihyeta; atha savibhakto nirdezaH 'tayAca' iti vRttiH 'paTasya zukaH iti socyate, yA vAnAgRhItavizeSaNA tadA tatrAtra ko vizeSaH / nanu tatpuruSaH samAsaH pUrveNa siddhaH, vizeSye buddhiriti dravyavRttAvapi guNe vRttirapAdriyate sA vA / zritAdiSu hi prAptApannazabdau paThyete, kimarthamidaM vacanamityata | "bahulam" [5. 1. 2.] iti kartayanaTi 'vacana' iti, tataH 70 Aha-zritAditvAdanayorityAdi-pUrveNa siddhastatpuruSaH, kintu SaSThIsamAse 'guNavacanAH' iti bhavati, yadyapyanaTA bhUtArthatA tatra dvitIyeti dvitIyAntaM prathamoktaM bhavatIti "prathamoktaM prAka" | nocyate tathApi vacanagrahaNasAmAt bhUtapratipattiH, yadi hi 35 [ 3. 1. 148.] iti pUrvanipAtaH syAt-jIvikAprAptaH, jIvi- | guNavacanA iti guNavattA ucyeran tadA guNavacanama narthakaM, kApanna iti, na ca paranipAtaH, ipyate ca paranipAtaH, na sa guNenaivetyepocyeta, tatra guNe kAryAsambhavAt tatra vartamAne vinAnena sidhyati, sati tvasmin vacane prAptApanAviti prAptA- | zabde saMpratyayaH syAt, 'guNamuktavanto guNavacanAH' iti ca 75 pannazabdo prathamoktI bhavataH, tatra tayoH pUrvanipAtaH syAt , ! pUrvAcArya prasiddhiH, tatprasijhyA cehopAdAnamityayamoM labhyate / dvitIyAntasya paranipAtaH, saM ca pakSa eva bhavati, pUrveNa hi aparA vyAkhyA-'yairguNa uktaste guNavacanAH' iti yairiti kartari 40 samAse viparyAsaH, anyathA tayoH dhitAdipAThAnarthakyAditi / tRtIyA, zabdA hi svavyApAramukti prati kartAro bhavanti, 16 siddhahemacandra
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU. 64 ] | / / athavA prayokA puruSa eva kartA vivakSyate, zabdAH karaNaM, karaNe vacanatvaM gArgyazabdasya evaM yanayorguNavacanatvAbhAvAd 'guNaeva ca tRtIyA--yairguNa uktaH prayoktrA te guNavacanAH, 'vacana' vacanaiH' iti vacanAnna samAsaH, kintu pRthakpadataiva; atha 'ISat ityatra karaNe cAnaT samAsastu SaSThItatpuruSaH, 'yairguNa uktaH ' kArakaH' iti pratyudAharaNaM yuktamISadyogopapatteH, guNavat kriyAyA ityanena zabdA lakSyante, te zabdA guNe guNini vA yatra vacana / api thalpatvaM bahutvaM copapadyate - ISaccalati, bahu prabhUtamatitara 5 sarvatrApi guNavacanA ucyante, 'ye guNe vartitvA tadyogAd guNini / calati, bahu bhukne iti; 'ISad gArgyaH' iti tu na yukaM, gArgyasya 45 vartante' ityapi zabdopalakSaNameveti, guNo lokaprasiddhaH paiGgalyA- gotravAcitvena gotrasya jAtirUpatvena jAte vaikarUpatvena tatra ca dirvijJAyate yasyedaM 'dravyAzrayo guNo, dravyam' ityAdi lakSaNaM nAlpatvaM bahutvaM veti tatreSadyogAbhAvAditi cet ? ucyateparatantramAtram, pratipattau tu paratvamAtrasya guNalakSaNasya yadyapi jAteH khato'lpatvaM hrAsaH, bahutvamupacayazca na staH, pratipattau tu ] sarvatra jAtyAdAvapi prasajyate, jAtyAdayo hi tathApi tadupalakSitAnAM guNakriyANAM staH, tAbhyAM jAtistadvatI 10 zabdapravRttinimittabhUtA stadviziSTArthAbhidhAne pAratayaM pratipadyante, vyapadizyate, yathA- prakarSApakarSAbhyAM gArgyataro gArgyakalpa iti, 50 tathA cArthannAma guNavacanaM paribhASitaM guNavacanagrahaNena gRhyate, tatra tarabAdivat samAso'pi manyeteti pratyudA hiyate - ISad tena sarva nAma guNavacana ityatiprasaGga eva, anarthakaM ceha guNa- gArgya iti etadevAha-guNaiH kriyayA vA hIno gArgya vacanagrahaNamubhayatra vyavacchedyAbhAvAt, ataH paiGgalyAdireva evamucyate iti garga gotrotpannAnAM yAdRzA guNA yAsI laukiko guNaH / ISaditi guNavacanairyujyamAnam 'alpaM piGgalaH' bAcArAdirUpA kriyA taistayA vA hIno gArgya ityucyate, kevala 15 iti 'alpena piGgalaH' iti vA yujyate, ISadalpaM piGgala iti tatra samAsAbhAvAt padAntaravyavadhAnAdyapi sambhavati, guNa- 65 tatraikaM prakAraM darzayituM savigrahamudAharati-Ipad- alpaM piGgala vacanAbhAve tanna syAt, nanu 'ISat ' zabdasyAnyayatvena tataH iti vigrahaH, ISatpiGgalaH iti ca samAyaH uktavigraheNa cedaM paraM syAdizravaNAbhAvAt samAsAsamAsayoH ko bhedaH ? tadeva guNavacanapravRttinimittavizeSaNaM, na yatra guNavacano varteta tatrAsya |zubhayatrApi rUpaM --ISatpiGgalaH, ISatkAraka iti, yenaikanna samAsa vRttiriti vizeSaNasamAsena siddhyAzaGkAmapAkaroti, 'alpena ijyate nAparatretyata Aha- samAse taddhita-kAmya20 piGgalaH' ityatrApi vizeSaNasamAsAbhAva evaM sAmAnAdhikaraNyA- samAsAntarANi vasAdyAdezAbhAvAdayazca prayojana- 60 bhAvAt, alpeneti tadeva pravRttinimittaM guNe dravyasya piGgalabhAve miti samAse saMjAte samudAya ekArthaH - ekatvAdimadarthavRttisAdhakatamatvena nirdizyate-alpena piGgalaguNena piGgalo devadatta rbhavati, tataH samudAyAt syAdyutpattiH, tatazca syAdyantAducyaiti, na bhavati hi piGgalaguNo'lpo mahAMzca / atidizati eva mAnastaddhitaH kAmyatha samudAyAt syAdyantAdutpadyate, evaM miTi, ISatkAraH iti samAsaH, ISadalpaM kaDAra iti vigrahaH, samudAyasyaivArthava dekanAmatvAt samAsAntarapravezaH, samudAyasyai25 evama - ISadvikaTaH iti samAsaH, ISadalpaM vikaTa iti vigrahaH, vaikapadatvAt tasyAmazyatve'satvAt padAt paratvAbhAvAzca vasAdyA- 65 ISadunnataH iti samAsaH, ISadalpamunnata iti vigrahaH, ISadbhaktaH dezAbhAvazca sidhyatItyarthaH, etadevodAharaNadvArA spaSTayati - ISaiti samAsaH, ISadalpaM rakta iti vigrahaH, "unnatarakazabdA- tpiGgalasyedamityAdinA, ISatpiGgalasyedamityarthe "tasyedam " bauNAdiko "puta-pita0" [ uNA0 204.] iti sAdhU, tato [6.3.160. ] ityanena samudAyAdeva SaSyantAdidamarthe' guNavacanau, ketu kriyAvacanau syAtAm" iti laghunyAsakAraH bhavati, samudAyAdisvarasyaiva ca vRddhau - aiSatpiGgalamiti, ISa30 apare tu unnata-raktazabdayorauNAdikatvena kriyAvacanatva parihAra piGgalamicchati smetyarthe "dvitIyAyAH kAmyaH " [ 3.4. 22.] 70 | | | pUrvakaM guNavacanatvakathanaM tu nAvazyakaM navaucityayogi, yata ityanena samudAyAdeva dvitIyAntAdicchAyAM kAmyo bhavati, tadvadiuNAdInAM vyutpattipakSe teSAmapi kriyAkArakasambandhapravRti-tasamudAyasyaiva ca dhAtutvAt tasyaivAdya svarasya " kharAdestAsu" nimittakatvaM durvAram tathA ca kriyAdipravRttinimittakatve'pyau- [ 4. 4. 31. ] iti vRddhau - aiSatpiGgalakAmyaditi bhavati, mnnatya-rAgAdiguNavAcakatvamAtreNedRzAnAM guNavacanatvakha kAra Ava kopena ISadraktaH iti vigrahaH, kopeSadrakaH iti ca samAsaH, 35 zyakaH, ata eva ca ye kathazcidapi na guNacAcakAsta eveha pratyudA atra 'ISadakka' iti samudAyasyaka nAmatvAt guNavacanatvAt tena saha 75 hariSyante" ityAhuH / padakRtyaM pRcchati - guNavacanairiti tRtIyAntasya " tRtIyA tatkRtaiH " [ 3.1.65.] ityaprimasUtreNa kimiti, pratyudAharaNamukhenottara yati-- ISat kArakaH, ISad samAsaH, anyathA 'nAma nAmnA' ityanuvRtterekatvasya ca vivakSaNAt gArgyaH iti karotIti kAraka iti kriyAvacanaH kArakaH, gargasya tripadasamAso na syAt, sati tvasmin yoge ISacchabdasya rakazabdena zrRddhApatyamiti "gargAderyab" [ 6. 1.42. ] iti yami- gArgyaH, samAse ekanAmatvAt tasya punaH kopena tRtIyAntena samAsa 40 apatyapratyayAntasya gotratvAt " gotraM ca caraNaiH saha" iti jAti ivi samAsAntara pravezaH, na ca rakazabdasya guNavacanatve'pISa- 80 |
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 64-65 ] kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte draktasya guNavacanastraM kathamiti vAcyam, vizeSyapAratarUyeNa tasya evaM ca prakRte ekatracanena sambodhya bahuvacanena parAmarzo'yukta 40 guNavAcakatvAkSateH, evaM cAsya guNavAcakatvaM nirAkRtya " UnArtha iti cet ? atraike - 'ISatpiGgala ! asmAkamatho putraH' ityeva pUrvAdyaiH" [ 3. 1. 66. ] iti sUtreNa samAsakathanaM nocita | pAThaH samunvitaH lekhakapramAdAd yuSmAkamiti paThitamityAhuH, mAbhAti, yato yadi vizeSyapAratarUyeNAsya guNavAcakatvaM na syAt / anye tu - vasAdezasya prakRtatvena yuSmAkamityeva pAThaH, sambodhana5 tarhi vizeSaNapAratantryeNonArthatvamapi kathaM svIkAryam ! ISaccha pade evaM bahuvacanAntatvaM pramAdAd bhraSTamiti vadanti, kica bdasyonArthatve'pi samudAyasya tadarthatvAbhAvAt na ca pUrvAderA- anekatropalabdhAnAM pAThAnAmaprAmANikatvakalpanA nocitA, ato- 45 kRtigaNatvAt tadantarbhAveNa siddhiriti vAcyam, tasyAgatika - 'nyaH panthAH samAzrayaNIyaH, athavA bahUnAM samudAyamuddizya gatitvAt / atha vasAdezAbhAvamudAharati - ISatpiGgala ! | saMbodhya caikaM loke'pi vyavahAro dRzyate, yathA- he caitra ! sarve'pi yuSmAkamatho putra itIti - atra samastasya 'ISatpiGgala' itya- bhavantaH kuzalina iti, zAstre'pi " yadAdiH " [ 3.1.120.] 10 syAmayArthapadatvena tasya " asAdivAmakhyaM pUrvam" [2. 1.25 ] iti sUtreNa ' tyadAdinA'nyena vA sahoto tyadAdirevaikaH ziSyate' itya sattvAtideze padAt paratvAbhAvena vasAdezo na bhavatIti / ityekazeSakaraNarItyA ' tvaM ca guravazca yUyaM teSAM yuSmAkam ' 50 bhAvaH, yadi ca samAso na syAt tarhi piGgalamAtrasyAmantrayatvena ityAdirUpayA ekavacanabahuvacanasaMgamanA vidheyeti // 3.1.64. // tasyAsattvAtideze'pISadrUpapadAt paratve dasAdezo durvAraH syAt / atredaM vicAryate - 'ISatpiGgala' ityekavacanAntena saMbodhya tasya 15 yuSmAkamiti bahuvacanena kathaM parAmarzaH ! yatazca yadrUpavatvena prathamayA sambodhyate tadrUpavata eva sarvAdinA yuSmadA tatparyAyeNa vA parAmarzo bhavatIti padavAkyapramANapArAvArINAnAM saraNiH; na ca " he caNDa ! he muNDa | balairbahulaiH parivAritau / tatra gacchata gatvA ca sA samAnIyatAM laghu // " 20 iti mArkaNDeyapurANAntargata durgA saptazatI saptamAdhyAyaprayogaH katham ? tatrApi 'caNDa | muNDa" ityekavacanena sambodhya, yuvAM tatra gacchatamiti dvivacanena parAmarzasya kriyamANatvAditi vAcyam, ekaghaTaikapaTAvitivadekatvavataHcaNDasyaikatvavato muNDasya ca samuditatvena dvitvayuktatvAd 'yuvAM tatra gacchatam' iti dvivacanena 25 parAmarzasambhavAt / nanvevamapi veNIsaMhAranATake re re arjuna ! sAtyake ! 123 30 tRtIyA tatkRtaiH / 3 / 1 / 65 // ta0 pra0-- tRtIyAntaM nAma tatkRtaiH - tRtIyAntArthakRtairguNa vacanairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / zaGkulayA kRtaH khaNDaH zaGkulAkhaNDa caitraH, evaM girikANaH, 55 madapaTuH, kSArazuklaH, kusumasurabhiH kRtArtho vRttAvantarbhUta iti kRtazabdo na prayujyate / tatkRtairiti kim ? akSNA kANaH pAdena khaJjaH, zaGkulayA hetunA khaNDaH, kANatvAdi hyatra kANDAdinA kRtam, nAkSyAdinA, bhakSyAdinA paraM saMbandhamAtram, yadA tu tatkRtatvavivakSAyAM kartari karaNe vA 60 tRtIyA tadA bhavatyeva samAsaH - bhakSikANa ityAdi / guNavacanairityeva - gobhirvapAvAn, dakSA paTuH, pATavamityarthaH na hotI pUrva guNamuktvA sAmprataM dravye vartete iti guNavacanau na bhaktaH; ata eva zuddhaguNavAcinApi samAso na bhavati ghRtena pATavam, vidyayA dhAryam; atrApi samAso bhavatIti kazcit 165 anye tu guNavacanairguNamAtravRttibhirapi samAsamicchanti | vvvv zaGkulAkhaNDazcaitrasya, girikANazcaitrasyeti // 65 // " kRtamanumataM dRSTaM vA yairidaM guru pAtakaM, manujapazubhirnirmayAdairbhavadbhirudAyudhaiH / narakaripuNA sArdhaM teSAM sabhI makirITinAmayamahamasRkhodomAMsaiH karomi dizAM balim // " iti nijapiturdroNAcAryasya chalena vadhAt kupitasyAzvatthAno'rjuna sAtyakI ekavacanena sambodhya bhavadbhiriti bahuvacanena parAmarzaH kathamupapadyate ? iti cet ? atra kecitbhavadbhiriti neha sarvAdiryuSmatparyAyo bhAntItyarthe zraNAdiko 35 vatupratyayAntaH, kintu bhavantItyarthe bhavateH zatRpratyayAntaH, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - tRtIyA0 iti / tRtIyeti 'nAma' ityasya vizeSaNaM, tatra tadantavijJAnamityAha-tRtIyAntaM nAmeti tatkRtairiti tathA kRtaiH- tatkRtairiti tacchadena 70 tRtIyA parAmRzyate, tatra tRtIyA pratyayaH "paraH" [ 7.4. 108 ] iti vacanAnna vinA prakRtiM bhavatIti prakRtirAkSipyate, prakRti-pratyayAbhyAM ca tadavayavakaH samudAyaH, tasya vizeSaNe tadantapratipattiH, tatrApyupacArAt tadarthapratipattiH kRtairityapyarthadvArakam, guNavacanArtho guNaH kRta iti guNavacanA api zabdAH 75 tathA ca bhavadbhiratyasya padasya yairdhRSTadyumrAdibhiniryuSThirAdibhirvodAyudhairbhavadbhiH sadbhiH, idaM gurupAtakaM kRtamanumatamityAdikrame NAnvaya iti na doSa iti samAdadhati, anye tu kodhAvezasyAdhikyaM dyotayituM kavimA svayamasamaJjasaH prayogaH kRta iti pratiyanti / kRtA vijJAyante, tRtIyAntArthena hi guNavacanArthaH kriyate, na
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 66] | | pUrvapade vAntarbhavatIti tatpratipattaye na kRtazabdaH pRthak prayujyate, 40 vAkye tu na tathAbhidhAnamiti kRtazabdaprayogaH; evaM ca. samasya mAnavyatirekeNa na. bahirapekSA stri, bahirapekSAyAM tu vRttau nyagbhUvarttipadArtha eva, na kRtaH pRthak prayujyata iti sApekSatvAtasya bahirapekSA nivartata iti vRttirna syAt, iha tu kRtArtho bhAvAd bhavati, yatra tu kRtazabdasya pRthak prayogaH, pradhAne tatra 45 sApekSatvAnna bhavatIti / padakayaM pRcchati tatkRtairiti kimiti - : tRtIyAntaM guNavacanaiH samasyate' ityevocytaamiti praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati - akSNA kANa ityAdi, 'damA paTuH ghRtena paTuH' ityatra kRtavad 'bhuGkte' ityasya yadAntabhavastadA samAsaH syAt, na ca kRtAdanyasyAntarbhAva iti prati 50 pattinibandhanamasti prAdhAnyAdananupraveze'pradhAnasya syAt - 'danA paTuH' ityukte bhuktavAniti na cAnabhidhAnAdiha samAse 'nantabhuktavAn paTurAste' iti, arthaprakaraNAdinAntarbhavati, 'dabhA 'tatkRteH' ityasyAbhAve nirvivAdaM yatra prApnoti tatsthalaM darzayitu- 55 rbhAva iti pratipattile ghIyasItyAdyapyuttaravacanaM bhavati, tathApi mAha- akSNA kANa ityAdinA, akSNA kANaH, pAdena tRtIyA, 'zaGkulayA' ityatra hetau tRtIyA, 'zaGkulayA khaNDaH' khaJjaH iti-bhatra "yadbhedaistadvadAkhyA" [ 2.2.46..] iti ityetAvanmAtre ukta tRtIyAyA anyatrApi darzanAd tayA spaSTaM hetubhAvo na jJAyeteti hetubhAvaM 'hetunA' ityanenAbhivyanakti, 60deg 'atha khaNDitaH khaNDanaM vA khaNDaH, iti khaNDazabdasya kRtpra- | nAtra tatkRtatvamiti samarthanAyAha- kANatvAdi hyatra kANDAtyayAntatvAt "kArakaM kRtA" [ 3.1.68 ]' ityanenaiva dinA kRtaM, nAkSyAdineti, evaM tarhi kathaMmakSyAdiprayoga samAso bhaviSyati, kimaneneti cet ? ucyate-nAtrAyaM kriyA- / ityata Aha- akSyAdinA paraM sambandhamAtramiti-kANaMcacanaH kintu ekadezabikalatAlakSaNaguNArthaH, evaM kANazabde'pi tvAdisambandhamAtrapratipAdanAyAkSyAdiprayoga ityarthaH yadA kartari 25 ayaM bhAvaH khaNDakANazabdAvatra khaNDane nimIlane ca kriyA- | karaNe tRtIyA tadA tatkRtatvaM, yadA tu hetvAdau tadA na, prakRte ca 65 na kartari navA karaNe tRtIyeti tatkRtatvAbhAvAn samAsaH, yadA tu kartari karaNe vA tRtIyA tadA tatkRtatvAt samAsaH syAt, etadevAha-yadA tu kartari karaNe vetyAdi, tadudAharaNamakSikANa ityAdi / 'guNavacanaiH' ityasya vyAvartya darzayitumAhaguNavacanairityeveti, vyAvartyamAha - gobhircapAvAniti - 70 gobhirdhenubhiH kSIrAdibhAvopagamena vapAvattA medakhitA kRtA bhavati, na tu vapAvacchando guNavacano guNalabdhapratiSThaH, yathAkhaNDAdayaH zabdAH ayaM hi vapA'syAstIti matvantaH sarvadA rUpApane guNe vartitvA pazcAnmatublopAdamedopacArAd vA tadvati dravye vartete iti guNavacanau bhavataH; evaM yatra kriyAvacanatAzaGkeva nAsti tatra 'girikANaH, madapaTuH' ityAdo vinAnena na siddhirityA vazyakatvamasya yogasya / nanu zakulayA kRtaH khaNDa ityAdI pUrvo30 tarapadayoH kRtApekSAsti, tatra yadyapi sAdhanayorekakriyAnupravezena yogo bhavati, pradhAnenApekSe'pi ca bhavati samAsaH, tathApya pradhAnamapi tRtIyAntamapekSata iti samAsAnupapattiH, atha vaca nAt syAt kRta iti pRthak yujyamAne'pi syAdityata AhakRtArtho vRttAvantarbhUta iti kRtazabdo na prayujyate / dravyapratiSTha eva, yadyapi vapAsambandhyatra guNI bhavati, tathApi 35 iti-kRtArthaH-kRtazabdArthaH, sa vRttau - atra samAse, antarbhUta iti / tatra nAyamAtmAnaM pratilabhata iti guNavacanairiti vacanAdiha 76sa pRthak svavAcakaM kRtazabdaM na prayojayati, etaduktaM bhavati / samAso na bhavati / nanvetadvAraNArthaM yadi guNavacanairityucyate zaGkulAzabdastaduttarapadArtha karmakakaraNakriyAviSayamAcaSTe, khaNDa- tadA vacanamanarthakam guNa ityucyamAne'pi tadvAraNasambhavAdataH zabdo'pi zatrulAkartRkA zaGkulAkaraNikAM vA bhUtakaraNakriyAM / pratyudAharaNAntaramAha-dabhA paTuriti, paTuzabdo'tra guNe vartate prati karmabhUtamAha zabdazakikhAbhAvyAt, tatra kRtArtho vRttau na guNinIti darzayitumAha-pATavamityarthaH iti, tathA ca. 2 1 124 - tRtIyAntena zabdena guNavacanAH zabdAH kriyanta iti tRtIyAntArtha kRtArtheguNavacanairityarthaH phalati, tadevAha - tRtIyAntArthakRtairiti atra tRtIyAntArthakRtArthairiti pAThaH samyagAbhAti / | | '' athodAharaNAvaMsara iti vigRhyodAharati zaGkulayA kRtaH 5 khaNDaH * iti vigrahaH, atra yadyevaM vijJAyeta-devadattaH zaGkulayA khaNDaH kRta iti, tadA kRta iti pradhAnaM bhavati, tadvayajJAtaM jJAsyate, tadarthamidaM vAkyaM, tatra pradhAnasya parAnupravezAbhAvAt, anupraveze'tadarthapratIteH samAsAbhAvaH, nahi zalAkhaNDa ityukte kRtArthaH pradhAnatayA pratIyate kintu kRtArthopasarjanaH khaNDArtho 10 gamyate, ato'tra vAkye kRta iti khaNDa ityasya vizeSaNam tatkhaNDasya tu kRtatvamAtramA vedayitumupAdIyate, atra tRtIyAntArthakRtArthena [ tRtIyAntasyArthena kRto'rtho yasya tAdRzena ] khaNDazabdena guNavacanena tRtIyAntasya 'zaGkulyA' ityasya samAsaH-zaGkulAkhaNDaH iti, devadattaH ityanena dravyazabda15 sAmAnAdhikaraNyAt khaNDazabdasya guNini dravye vRttirdazyate / atidizati - evamiti, girikANaH iti samAsaH, giriNA kRtaH kANa iti vigrahaH, madapaTuriti samAsaH, madena kRtaH paTuriti vigrahaH, kSArazuklaH iti samAsaH, kSAreNa kRtaH zukka iti vigrahaH, kusumasurabhiriti samAsaH, kusumena kRtaH surabhiriti / 20 fang: 1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA.0 1; sU0 65-67 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 125 vannanagrahaNAbhAve'trApi samAsaH. prasajyetetyarthaH, vacanagrahaNe tu ! pAratatryeNocyante tathApi loke guNavyapadezena prasiddhAH, laukikasya neha prasaktiH, kutaH ? ityAha-na hi na khalu, patau vapAvat- | ceha grahaNaM guNasya na paratantrasya, pAratacyaM ca pardevadatta ityApaTuzabdo, pUrva prAganyatra kutrApi, guNamuktvA guNe vartitvA. dAvanubhavanti, atastanivRttyarthaM vacanagrahaNamiti // 3. 1. 65. // sAmpratam-adhunA prakRtaprayoge, dravye guNini, vartete, iti . catasrArdham / 3 / 1 / 66 // 5 etasmAta, guNavacanau na bhavataH, 'ye guNe vartitvA tadyogAd | guNini vartante te guNavacanAH' iti lakSaNAt, ata eva | ta0 pra0-ardhazabdastRtIyAntastaskRtArthena catasRzabdena 45 | saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardhena kRtAzcataguNavacanagrahaNAdeva, zuddhaguNavAcinApi kevalaM guNavAci sro'rdhacatasro mAtrAH, evam-ardhacatasraH khAryaH / catasrati nApi, apizabdAd jyavAcinA ca, samAso na bhavati kim ? ardhena kRtAzcatvAro dronnaaH||66|| guNavacanatvAbhAvAt prakRtasUtreNa samAso na bhavati, kvetyAkAGkSA10 yAmAha-ghRtena pATavam, vidyayA dhAya miti-atra ! za0ma0 nyaasaanusndhaanm-ctraardhmiti| *vaM pATava-dhAryazabdo kevalaM guNamevAhaturna guNinamiti zuddhaguNa rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* iti nyAyAcatasRzabdasya zabdakharUpa-50 vAghinau staH, dhAryasthAne 'dAya' ityapi pAThaH, nanu cAtrApi | paratva paratvaM nArthaparatvamiti nAtra bahuvacanAntatvamiti 'catasrA' samAsamicchantyeva-ghRtapATava, vidyAdAyamiti, tat kathaGkAra ityekavacanena nirdezaH, zabdasvarUpaparatvaM dayitumAha-catasa. kadhyate-ata eva zuddhaguNavAcinApi na samAso bhavatItyata | dAtAtinApi na mamAmo bhavanIta zabdanAta / adhana kRtAzcatastraH iti vigrahaH, adhe15 Aha-atrApi samAso bhavatIti kazciditi-kazciditya catasraH iti ca samAsaH, mAtrAH iti tadvizeSyam, akSNo nimeSeNonmeSeNa vA mitaH kAlo mAtrA, yAmAzritya prAha- nenAlpatvaM sUcyate, tathA cAlpA eva manyante, na sarve, iti | 55 bhUyasAmichyapekSayA taducyata ityadoSaH / punarmatAntaramAha-anye! "ekamAtro bhavedbhaskho, dvimAtro dIrgha ucyte|| apare kecanAcAryAH, tuzabdaH pUrvoktato vizeSadarzanArthaH, ko'yaM plutaH kharastrimAtraH syAd, vyaanaM cArdhamAtrakam" // iti, vizeSa ityAha-guNavacanairguNamAtravRttibhirapi te hi sUtre atidizati-evamiti, ardhacatasraH iti samAsaH, ardhena 20 guNavacanamahaNaM svIkurvanti, kintu ye phevalaM guNe vartante, api- | kRtAzcatasra iti vigrahaH, khAryaH iti tadvizeSyaM, khArI mAna zabdAd guNini ca vartante te sarve'pi guNavacanA iti svIkRtya ! vishessH| padakRtyaM pRcchati catasrati kimiti-catasRzabdo60 guNamAnavAcibhirapi, samAsaM prakRtasUtreNa samAsamicchanti, na svatantraH, kintu trizabdasya striyAmAdezarUpaH, tena kayamatra evaM ca svamate-'zakulAkhaNDazcaitraH, girikANazcaitraH' iti yad nirdezaH, mUlabhUtena trizabdena puMsA nirdizyatAM, tathA sati bhavati tatra zaGkalAkhaNDazcaitrasya, girikANazcaitrasyetyapi liGgaviziSTaparibhASayA catasRzabdasyApi grahaNaM bhaviSyatIti 26 tanmate bhavatIti / idatraidamparyam-'guNavacanAH' ityasya vyAkhyA / praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati-ardhena kRtAzcatvAro dvidhA-guNamuktavanto guNavacanAH' ityekA, yAmAzritya sUtrakRtA- droNAH iti-puMsA nirdeze puMsyapi syAt , iSyate ca striyA-65 cAryeNa vyAkhyAtam , 'yairguNa uktaste guNavacanAH' ityaparA, meveti strIliGgenaiva nirdeza ucita ityuttarAzayaH / droNo mAnayAmAzrityedaM darzanaM pravRttam , etaddarzanarasikA evamAhuH-guNoktyA vizeSaH / anye vaiyAkaraNA etAdRzaM sUtraM nArabhante, prayuJjate zabdo lakSyate, sa guNe guNini ca guNavacana iti tatredamudAharaNaM- caitAdRzAn prayogAn, yathA-"laN" [ mAhe. sU. 6.] iti 30 zaGkulAkhaNDazcaitrasyeti, atra khaNDazabdasya guNe-ekadezavikala- sUtre mahAbhASye 'ardhacatasro mAtrAH' iti prayuktam , kaiyaTena tAyAM vRttirityAkhyAyate, SaSThI hi bhedamAdarzayati, yadA guNini ca 'ardhana catataH' iti vigRhItam , te hi "tRtIyA" iti 70 vartate tadA zaGkulAkhaNDazcaitra ityudAharaNam , zAstre ca vyApi- yoga vibhajya tAdRze prayoge samAsaM svIkurvanti bhASyaprAmANyAt , pakSAzrayaNaM zreyaH, tatra yadyativyAptiprasaGgaH syAt tadAnabhidhAnena / anyaprayoge ca 'ardhena kRtAzcatvAraH' ityAdAvanabhidhAnAt parihariSyate. avyApipakSAzrayaNe tvadhikasambhave tasyAsAdhutvaM / samAsAbhAvaM ca. etadapekSayA pratipattilAghavAt sUtrArambho 35 prasajyeta / atha bacanagrahaNAbhAve 'guNa' ityucyamAne guNe varta- jyAyAniti manasikatyAcAryeNa satra nirmaayi|| 3.1.66. // . mAnaH samAsaH syAt, na guNini, atha zabdopalakSaNa, tathA ca ye / guNe eva vartante tairapi pATavAdibhiH zabdaH samAsaH syAtU-pRtena / uunaarth-puuvaadyaiH|3|1|67|| 75 pATakam , vidyayA vA dhAryamiti teSAmapi guNe vRttaH, vacanagrahaNe ! ta0 pra0--tRtIyAntaM nAma UnAthaiH pUrvAdibhizca nAmabhiH tu vacanagrahaNasAmAd guNe vartitvA tadvati ye vartante teSAM ! samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mASaNonaM-mASonam , 40 prahaNamiti na bhavati. pATavAdayazca pATavAdizabdairyadyapi na ! evaM-kArSApaNonam, mASavikalam, kArSApaNavikalam ; ..
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 67 ] pUrvAdyAH-mAsena pUrvaH-mAsapUrvaH, saMvatsarapUrvaH, evaM-mAsA- syAt , atastadvadhAvRttaye dravyavattvasyaikena samAsa * ucitaH, varaH; saMvatsarAkaraH / 'pUrva, bhavara, sadRza, sama, kalaha, nipuNa, | pUrvAdInAM bahuvacanAveditAkRtimaNatvenArthapUraNapratyayAntA'mizra, zlakSNa' iti pUrvAdayaH / AkRtigaNo'yaM, tena 'dhAnye- ! dhika-tulya-dravyavattvAdInAM saMgrahAt taddhaghaTitoktasamAsAnAM nArtho-dhAnyArthaH, hiraNyArthaH; bhAtmanApaJcamaH, mAtmanASaSThaH, siddhiriti bhaavH| 5 etAvalupsamAsau, mASeNAdhika-mASAdhikaM kArSApaNam , evaM- atha pUrvazabdasya dikzabdatvena tadyoge "prabhRtyanyArthadi-45 droNAdhikA khArI; bhrAtrA tulyaH-bhrAtRtulyaH, ekena nya- | kzabda." [2. 2. 75.] iti paJcamI samuciteti karya vattvam-ekadravyavattvam' ityAdi siddham / pUrvAdiyoge yathA- mAsena pUrva iti tRtIyAntena vigraha ityAzaGkAyAmAha-pUrvAdiyoga hetvAdo tRtIyA // 67 // yoge yathAyogaM hetvAdau tRtIyeti-mAsAdiriha pUrvAdInAM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-UnArtha0 iti / Una- pUrvAdibhAve hetutvena vivakSyate, ato hetutvavivakSAyAM dikzabda10 zabdo'pUrNAH, tadarthakA UnavikalAdizabdAH, pUrvAdyAzveha vakSya- yogoM paJcamI pravAdhya tRtIyA bhavatIti bhAvaH, sadRzAdiyoge tu 50 mANA aSTau zabdAH / savigrahamudAharati-mApeNona miti | "tulyArthastRtIyA-SaSThayo" [ 2. 2. 116.] iti tRtIyA vihivigrahaH, mApona miti ca samAsaH, atidizati-evamiti, taiveti sUcanAya 'yathAyogam' ityuktiH, yoga-sambandhamanavikArSApaNona miti samAsaH, kArSApaNenona miti vigrahaH, mApa- kamyeti tadarthaH, tathA ca yasya zabdasya yathA sambandho vivakSyate vikalamiti samAsaH, mASeNa vikalamiti vigrahaH, kArSApaNa- tathaiva vibhaktirbhavati, *vivakSAtaH kArakANi* iti nyAyAditi i5 vikalamiti samAsaH, kArSApaNena vikalamiti vigrhH| | sUcitam , ata eva 'hatvAdI' AdipadaM dattaM, tena ca sadRza-55 pUrvAdInudAhartumavatArayati-pUrvAdyA iti, mAsena pUrvaH iti / yogAdisaMgrahaH / vigrahaH, mAsapUrvaH iti ca samAsaH, saMvatsarapUrvaH iti | iha tRtIyAviSaye'nekadhA vicArazreNiH, tathAhi-mAsena pUrvo samAsaH, saMvatsareNa pUrva iti vigrahaH, mAsAvaraH iti samAsaH, | mAsapUrva ityatra pUrvazabdo na kiyAzabdaH, ato na tadyoge kartari mAsenAvara iti vigrahaH, saMvatsarAvaraH iti samAsaH, saMvatsare karaNe vA tRtIyA sambhavati, kartR-karaNayoH mi 20 gAvara iti vigrahaH / ke pUrvAdaya ityAha-'pUrva, avara, sadRza, yadi ca zaGkhalAkhaNDAdivadiha kRta ityantarbhUtA kiyA pratIyeta 60 sama, kalaha, nipuNa, mizra, zlakSNa' iti pUrvAdaya | tadA "tRtIyA taskRtaiH" [3. 1. 65.] iti siddhavacanamanarthaka iti-tatra pUrvAvarAbhyAmudAhRtam , zeSerudAhiyate-vidyayAsadRzaH-- | syAt , pUrva iti hi khaTTAdivad guNavacano bhavatItyeke / vidyAsadRzaH, vidyayA samaH-vidyAsamaH, vAcA kalahaH-vAkalahaH, | mAsena parva ityatra kartari karaNe vA tRtIyA, kRta iti khatra karmaNi nipuNaH-karmanipuNaH, guDena mizraH-guDamizraH, vAcA | pratIyate. guNatayA tuna loke pUrvodayaH prasiddhA iti "tRtIyA 20 lakSNaH vaaklkssnnH| bahuvacanamAkRtigaNArthamityAha-AkRti-tatkRtaiH" [3. 1. 35.] iti na sidhyatItyArambha itynye| 65 gaNo'yamiti, tena AkRtigagatvena, asya siddhamityanenAnvayaH, kiM kiM siddhamilyAha-dhAnyenArtha ityAdi, dhAnye | apare tvevamAhuH-"yadbhedaistadvadAkhyA" [2. 2. 46.] iti nArthaH iti vigrahaH, dhAnyArthaH iti samAsaH, hiraNyArtha: sUtreNAtra tRtIyA, pUrva iti hi sa mAsabhedaH, tena yasya samAsa iti samAsaH, hiraNyenArtha iti viprahaH, AtmanA paJcamaH, tadvAnAkhyAyate-pUrva iti, nApUrve samAse devadattastena pUrvo 30 AtmanA SaSThaH, patAvalupsamAsau "aikAyeM" [3. 2. | " ' bhavati, evaM mAsAvara iti, vidyAsadRza ityatrApi yadi na vidyA 8.] iti prAptA'pi lup "AtmanaH pUraNe" [ 3. 2. 14.] | sadRzvI na vidyayA sadRzaH syAt, mASonamityapi mASa Une 70 iti niSidhyata ityaluksamAsAvetAvityarthaH, mASaNAdhikam | bhavAta, bhavati, yadyapi vigatA kalA'syeti vigatakalaM vikalamucyate, iti viprahaH, mASAdhikamiti ca samAsaH, kArSApaNAdhitathApi tathApi rUDhizabdo'yam , yena tadvikalaM bhavati tatrApi bhavati, kamiti samAsaH, kArSApaNenAdhikamiti vigrahaH, atidizati- | etat kalahAdI na sambhavati, nahi vAkalaha ityAdau vAgAdi35 evamiti, droNAdhiketi samAsaH, droNenAdhiketi vigrahaH, ! bhedena tadvAnAkhyAyate / khArIti vizeSyam, bhrAtrA tulyaH iti vigrahaH, bhrAta- samasadRzayoge'pi vicArabhedaH, tathAhi-guruNA sadRzo guru-75 tulyaH iti ca samAsaH, ekena dravyavasvamiti vigrahaH, ! sadRza ityatra sadRzayoge yathA tRtIyA prApnoti tathA pazyapi, tatra ekadravyavatvamiti ca samAsaH yadyapi ekaM ca tad dravyamiti | tRtIyAyAmanena samAsaH, SaSThyarthamArambho vidheyaH, na vidheyaH, karmadhAraye kRte matunA rUpasiddhiriti zaktuiM zakyate, tathApi | trairupyamiha sAdhya-guruNA sadRzaH, guroH sadRzaH, gurusadRza iti, 40 tathA sati "ekAdeH karmadhArayAt" [5. 2.58.1 itIkaN | avazyaM ca SaSThIsamAsomAnIkartavyaH, dAsyAH-sahasaH, dRSalyAH
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [ pA. 1, sU. 67-68 ] sadRzaH' ityatra "SaSTAH kSepe" [ 3.2. 30. ] ityalugartham, ata eveha gurusadRza iti nodAhriyata iti matvA hetAviyaM tRtIyetyAheti kecana / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte apare tvevamAhuH - ata eva samAsavacanAdatra viSaye SaSThaya5 pavAdena tRtIyA vijJAyata itIha vidyAsadRzaH, vidyAsama iti, yadyapi vidyayA sadRzo devadatto gurudatteneti gurudattApekSAsti, na ca tatra vidyApekSate, api tu sadRzaH pradhAnamiti samAsopapattiH // 3. 1. 67. // 30 kArakaM kRtA / 3 / 1 / 68 / / ta0 pra0--kArakavAci nAma tRtIyAntaM sAmarthyAt kartR-karaNarUpaM kRdantena nAnnA saha samasyate, tatpuruSazca / samAso bhavati / kartR-AtmanA kRtam - AtmakRtam, para kRtam: "kRt sagatikArakasyApi [ 7. 4. 117. ] caitreNa nakhanirbhinnaH-caitranakhanirbhinnaH, evaM sujanasulabhaH, durjana15 durlabhaH; aridurjayaH; karaNa - parazunA chinnaH - parazucchinnaH, evaM--nakhanirbhinnaH, pAdaprahAraH, pAdAbhyAM hiyate-pAdahArakaH, talAhRtiH, zastraprahRtiH / bahulAdhikArAt stutinindArthatAyAM prAyeNa kRtyaiH samAsaH, kartR-kAkapeyA nadI evaM nAma pUrNetyarthaH; zvaleyaH kUpaH, evaM nAmAsannodaka ityarthaH, kukkuTasaMpAtyA 20 prAmAH, evaM nAmAsanA ityarthaH karaNa-kaNTakasaMceya bhodanaH, evaM nAma vizada ityarthaH; bASpaccheyAni tRNAni, evaM nAma mRdUnItyarthaH; anyatrApi buzopendhyam, tRNopendhyam, tejasaH alpatA khyApyate; ghanaghAtyaH, kRcchrasAdhyatvamucyate / kArakamiti kim ?,-vidyayoSitaH, annenoSitaH, tena hetunetyarthaH 25 putreNa gataH, chAtreNAgataH, tena sahetyarthaH / kRteti kim ? gobhirvAvAn, dhAnyena dhanavAn / bahulAdhikArAdeva tavatunA ktvayA taNyA-'nIyAbhyAM ca na bhavati dAtreNa lUnavAn, parazunA chinnavAn dAtreNa kRtvA, parazunA chittvA ; kAkaH pAtavyaH, zvabhirledanyaH // 68 // | sUtre sUcita eva, sAmarthyAdeva tayoH [ kartR- karaNayoH ] lAbha ityAzayAt / yadyapi "samo jJo'smRtI vA" [ 2.2.51 ] 40 iti karmaNyapi tRtIyA bhavati, kArakaM ca tat tathApi tatrAnabhidhAnAnna bhavati samAsaH, athAbhidhAnamasti tadA kartRkaraNarUpamiti tasyopalakSaNaM bhaviSyati / tatra tAvat pUrvaM kartaryudAhartu . mAtra, vigrahavAkyaM tu AtmanA kriyate smati, yato'tra sarvatra 45 mavatArayati -kartR - iti, AtmanA kRtamiti - iMdamartha pradarzanaprAyaH *gatikArakaGasyuktAnAm 0 * iti nyAyena syAdyutpatteH prAgeva samAsaH kaH kRtpratyayaH, kRgaH ke- 'kRta' iti, kRdantatvAdanena saha samAse - AtmakRtamiti, evam-parakRtamiti samAsaH, pareNa kRtamityarthapradarzanaM, pareNa kriyate smeti viprahazca / kRditi pratyayaH, sa ca "pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4, 115. ] 50 iti paribhASayA prakRtyAdisamudAyasyaiva vizeSaNaM syAnnonasyAdhi kasya veti "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. 113. ] iti paribhASayA prakRtyAdisamudAyasyaiva kRdantatvaM syAnnAdhikasya, tathA ca bhidaH ke 'bhinna' ityasyaiva kRdantatvaM syAt, na nirbhinna ityasya navA nasvanirbhinna ityasya, evaM sati kathaM caitranakhanirbhinna iti samAsa- 55 prayoga ityAzaGkAyAmAha - kRt sagatikArakasyApIti-"kRt sagatikArakasyApi [ 7.4117 ] iti paribhASayA kRt pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasya kevalasya ca vizeSaNaM bhavatIti darzitam, tathA ca gatipUrvasya nirbhinna ityasya gatikArakapUrvasya ca nakhanirbhinna ityasya kRdantatve - caitreNa 60 nakhanirbhinnaH- caitranakhanirbhinnaH iti prakRtasUtreNa samAsaH, caitreNa nakhanirbhinna ityarthapradarzanam, nipUrvAt "bhikSUMpI vihAraNe' ityataH karmaNi te "radAdamUrcchamadaH 0 [ 42.59. ] iti dasya natve "gatikkanya0" [ 3.1.42. ] iti samAse 'nirbhinna' iti, asya sagatikasyApi kRdantatvAt karaNe tRtIyAyAM 65 gatikArakapUrvasyApi kRdantatvAt kartari tRtIyAyAM caitreNa nakhanakhairnibhinnaH - nakhanirbhinna iti prakRtasUtreNa samAsAH asya ca nirbhinnaH - caitranakhanirbhinna iti prakRtasUtreNa samAso bhavatIti bhAvaH / atidizati - evamiti, sujanasulabha, durjanasulabhaH, aridurjayaH, iti - ime prakRtasUtreNa samAsAH, janaH sujanaH "suH pUjAyAm" [ 3.1.44 ] iti samAsaH, duSTo janaH - durjanaH "durnindAkRcchre " [ 3.1.43. ] iti samAsa::, "DulabhaS prAptau : ityataH supUrvAt "jiM jaye" zobhano 70 apAdAnAdhikaraNamityAhuH kArakANi SaT // " iti yadyapi SaDvidhaM kArakaM tathApi tRtIyAyAH kartari karaNe vA kArake vidhAnabalAdiha kArakapadaM kartari karaNe vA vizrAmya- / ityato duSpUrvAcca sukhena labhyate duHkhena jIyate iti "duHkhI - 36 tItyAha - sAmarthyAt kartR-karaNarUpamiti, tRtIyAntaM | SataH 0 " [ 5. 3. 139. ] iti khali, suzabdasya gavisaMjJA- 75 kartRrUpaM karaNarUpaM vA nAmetyarthaH, tathA cAnyaiH "kartRkaraNe kRtA / sampattaye pUjArthAvivakSaNAt gatisaMjJAyA "gatikkanda 0" [ 3.1. bahulam" [ pANi0 sU0 2.1 31 ] iti viziSyaiva sUtramAra- | 43. ] iti sUtreNa, 'dus' zabdasya ca "durnindAkRcchre" [ 3. dham, bhASyakRtA ca "sAdhanaM kRtA" iti nyAso'pi tadaprima | 143 ] iti sUtreNa samAse sulabha iti durjaya iti, tataH J 127 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kArakamiti / "kartA karma ca karaNaM, sampradAnaM tathaiva ca /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 68 ] - kartari tRtIyAyAM sujanena sulabhaH, durjanena sulabhaH, ariNA| vakSyamANatvAt zeSAM iha grAhyAH, tatrApi ya-dhyaNorevAcAryeNo'durjaya iti vigrahe prakRtasUtreNa gatisahitasyApi kRdantatvAt samAse | dAhariSyante, iha ca yadyapi "kArakaM kRtA" iti prakRtena sujanasulabhaH, durjanasulabhaH, aridurjayaH, iti samAsAH / nanu sAmAnyasUtreNa svabhAvapravRttyApi samAsaH siddha eveti bahulAgatisaMjJAsampattaye sorduso duro vopasargatvamAsthayamatra, tathA sati / zrayaNaM nAvazyaka, tathApi stuti-nindayoreva prAdhAnyena kriyAya 5 "sudurvyaH" [4. 4. 109.] iti labhaH kharAt paro no'ntaH gauNatvena gauNamukhyanyAyena yatra pAnAdikriyAvAcakasya kRto 45 prApnotIti 'sulambhaH, durlambhaH' iti bhavitavyaM, na tu 'sulabhaH, mukhyatvaM tatraiva sUtrapravRttiH syAditi gauNe sUtrapravRttyanupapattyA durlabhaH' iti cet ? ucyate-uktasUtreNa no'nto hi samuditAbhyA- bahulAzrayaNamAvazyakamiti bodhyam , kAkapeyetyAdau hi kAkakartRmanyopasargeNa sahitAbhyAM vA sudubhyo bhavati, na kevalAbhyAm | kapAnakarma nadIti bodhe'lpAmbhastvapUrNAmbhastvAdinA nindA ata eva dhAtupArAyaNe proktam- "kevalebhyastu nasyAbhAve- | stutimAtre tAtparyAt kriyAyA niSprayojanatvena gauNatvAt kartR10 sulabhaM durlabhamiti / / karaNayorapi gauNatvamiti bhAvaH / pUrva tAvat kartari tRtIyAyAM 50 ___ atha karaNatRtIyAmudAhartumavatArayati-karaNe iti, parazunA kRtyaiH samAsamudAhartumavatArayati-kartR iti, kAkapeyA chinnaH iti vigrahaH, chidaH ke-'chinna' iti, kRdantatvAdanena nadIti-kAkaiH pIyata iti kAkapeyA "pAM pAne" ityataH "ya samAse-parazuchinnaH iti / atidizati-evamiti, nakha- ecAtaH" [5. 1. 28.1 iti ye AkArasya ekAre tata Api nirbhinnaH iti gatisahitasyApi kRdantatvAt samAsaH, nakhai- / tena tRtIyAntasya *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi* iti nyAyAda16 rnibhinna iti vigraha;, pAdaprahAraH iti samAsaH, pAdAbhyAM / nena samAsaH, samAsa evaM viziSTa viSaye rUTa ityAha-evaM nAma 55 prahAra iti vigrahaH, prapUvot "hRg haraNe" ityato ghani prahAra | parNetyarthaH iti evaM nAma pUrNA yat kAkairapi taTasthairutpatadbhirvA ityasya gatisahitasyApi kRdantatvAt samAsaH, pAdAbhyAM pAtuM zakyata iti pUrNatAtizayakhyApane prasiddhaH samAsaH, ayaM ca hiyate iti vigrahaH, pAdahArakaH iti samAsaH, atra "bahu- vizeSo na vAkyena gamyata ityatra nityasamAso veditavyaH, yathA lam" [5. 1. 2.] iti bAhulakAt karmaNi NakaH, pAdAbhyA- khaTvArUDha iti kSepo na vAkyena gamyata iti nityasamAsaH, 20 miti ca karaNe tRtIyA, iti svamatam , kencit tu-'sampradAne evamuttaratrApi, atra pUrNatoyatvodbhAvanena nadyAH stutiH, alpa-60 caturthI, apAdAne vA paJcamI, caturthyAM hitAderAkRtigaNatvAt toyatvoddhAvane tu nadyA nindA, evaM nAmAlpatoyA nadI yat samAsaH, paJcamyA bhayAderAkRtigaNatvAcca samAsaH ityAhuH, pare kAkairapi zakyaM pAtumiti, yadvA kAkenaiva peyA malinanikRSTatu bAhulakAdatRtIyAntenApyanena samAsa iti, anye tu- jalasattvAditi nindeti kazcit / zvaleAH kRpaH iti "pAdAbhyAmityapAdAne paJcamI, nahi balAd grahaNAdirUpaharaNa- vabhirlihyata iti zvaleyaH, "lihIka AkhAdane" ityataH "Rva25 karaNatvaM pAdayoH prasiddham , api tu pAdayoH sthito nUpurA- vyaJjanAd dhyaN' [5, 1. 17.] iti dhyaNa , samAsArthamAha-65 diraladvArastataH pRthak kriyata ityapAdAnatvaM tayoH, bAha-evaM nAmAsannodaka ityarthaH iti-evaM nAmAsannodakaH / lAkAccAnena samAsaH" ityAhuH, svamate *vivakSAtaH kArakANi* kUpo yataH zvabhirapi lihyate iti kUpasya stutiH, azuddhaiti karaNatRtIyAntatve khAbhAvikapravRttyaivAnena samAsaH, toyatvodbhAvanaM nindA, evaM nAmAzuciH kUpo yat zvabhirapi apAdAnatvavivakSAyAM ca bAhulakAt samAsa ityavadheyam 1zvabhireva vA ] lihAta iti / kukkaTasampAtyA grAmAH iti30 prakRtasUtreNa samAsaviSaye vizeSa darzayitumAha bahulAdhi- kukuTaH sampatyante sampAtaviSayIkriyanta iti "RvarNavyaanAd 70 kArAditi-"nAma nAnnakArye samAso bahulam" [3. 1. dhya" [5. 1. 17.] iti dhyaN , evaM nAmAsanA 18.] ityato bahulamityadhikArAta , tataH samAso bahulaM | ityarthaH iti-evaM nAmAsanA yat kukuTaiH sampatituM zakyante, bhavatItyarthalAbhAdityarthaH, stutinindArthatAyAmiti-stutyA kukuTAnAmatidUroDyanagamanAdyakSamatvAd grAmANAM parasparAsastutimukhena yA nindA tadarthatAyAM, stutyai yA nindA-nindAmakhena natvaM gamyata iti stutiH, kuTAnAmavakaravyAptasthAnasampAtitvAd 35 yA stutistadarthaparatAyAM, stuti-nindobhayArthatAyAmiti ca | prAmAgAmatizayAvakarapUrNatvAvAgatirUpA ca nindA karaNatRtIyA-15 vyAkhyAprakArAH, tatrAcAryeNa stutyarthaH sAkSAd darzayiSyate, yAmudAhartumavatArayati-karaNa iti, kaNTakasaMceya odanaH prAyeNeti-kAkapItA nadItyAdau kvacit kAntenApi samAsa- iti-kapTakaiH saMcIyata iti kaNTakasaMceyaH, sampUrvAcinoteryadarzanAt kRtyoretyasya prAyikatvamiti dyotayitumeveyamuktiH, / pratyayaH, samAsArthamAha-evaM nAma vizada ityarthaH iti kRtyairiti-"te kRtyAH" [5. 1, 47.] iti 'yaNa tavya evaM nAmaudanasya vizadatAtizayo yat kaNTakenApi zakyaH 40 anIya ya kyam' iti kRtyAH saMjJAyante, tatra tavyAnIvaniSedhasya / saMcetum , odanAnAM tathA parasparAsaMsaktaM yathA sarve pRthak pRthak 80
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 68 ] kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pa kaNTakaizcetuM zakyante iti stutiH, alpatodbhAvanaM nindA, evaM | yAstulyayuktatvamAtreNa sambandho na tu janakatvamiti kArakatvAnAmArUpa odano yat kaNTakairapi cIyata iti, yadvA tathA bhAvaH, yadyapi tAvapi gamanAgamana kriyAM kurvAte eva tathApi tAM kaNThorA yathA kaNTakaireva parasparasambandhayogyA na vyaJjanAdi- prati kartRtvasyAvivakSA jJeyA, nanu 'putreNa gataH, chAtreNAgataH ' nopasektavyA iti nindeti kecit / bASpacchedyAni / iti tRtIyAntaM sahetyapekSata ityasAmarthyAdeveha samAso na 5 tRNAnIti - bASpaizchadyante iti dhyaN samAsArthamAha-evaM | bhaviSyati, naitadasti, saheti na pRthak prayujyate, tAbhyAmeva 45 nAma mRdUnItyarthaH iti evaM nAma mRdUni yat bASpeNa | padAbhyAM tadartho gamyate, na bahirapekSAstIti samarthe chiyante - chettuM zakyante, atra mRdutAtizayena stutiH | ityasati kArakamityasmin prApnotIti yuktaM pratyudAharaNam / kathitodbhAvanaM nindA, evaM nAma kathitAni tRNAni yad punaH padakRtyaM pRcchati kRteti kimiti - kArakasya kriyavASpeNApi cchidyante / na kevalaM nindA stutyorevAyaM kRtyaiH yaivAnvayo bhavati, kriyAvAcakaM ca kRdantamAkhyAtaM ca tatrA10 samAsaH, api tu tadbhAve'pItyAha- anyatrApIti-stuti khyAtasya nAmatvAbhAvAdeva tena na samAsa iti pArizeSyAt 50 nindAbhyAmanyatrApi, stutimantarA nindAmantarA ceyarthaH, kRdantenaiva samAso bhaviSyatIti kRteti vyarthamiti praznAzayaH, kvetyAha-sopendhyam, tRNopendhya miti-busena tRNena vA pratyudAharaNamukhenottarayati - gobhirvapAvAn, dhAnyena dhanaupendhituM prajvAlayituM yogyamiti tathA upapUrvAt "niindhaipi vAniti atra gavAM svasambandhidadhyAdyupayogadvArA vapAvattAjanadIptau" ityato dhyaNa, tathAbhUtamidaM tejo yad busenaiva tRNenaiva vA katvaM, dhAnyasya ca svalabhyadhanadvArA dhanavattAjanakatvaM na tu 15 prajvAlayituM zakyate, nAnyasendhanasyApekSeti pratI te stejaso sAkSAditi kArakatvAbhAvo yadyapi vaktuM zakyate tathApi gavAmeva 55 yAderalpatA pratIyata ityAha-tejaso'lpatA khyApyate / vapAvattAkaraNatvavivakSAyAM, dhAnyasya ca dhanavattAkaraNatyavivakSAyAM iti, ghanaghAtyaH iti - ghanena - balavatA hanyata iti tathA, | kArakatvamavyAhRtametra, kintu vapA'syAstIti vapAvAn dhanamasyA'hanaMkU hiMsA-gatyoH" ityataH "RvarNa vyaJjanAd dhyaN" [5. stIti dhanavAniti taddhitAntau vapAvaddhanavacchabdAviti kRdanta1. 17. ] iti dhyaNi "Niti ghAtU" [ 4. 3. 100 iti tvAbhAvAt samAso na bhavati, vastutastu kArakANAM kriyayaiva 20 ghAtAdezaH, nAvazyamatra ghanena taptAyaH prasAraNasAdhanena lohakuTTanena sAmarthyamiti gavAM dhanasya ca kArakatvavivakSAyAM vapAvacchndena 60 hananayogyatA pratIyate, api tu klezasAdhyatvamAtramityAha- dhanavacchabdena ca sAmarthya na syAditi gobhiH kRto vapAvAn, kRcchrasAdhyatvamucyate iti, itthaM ca prakRtaprayogeSu stuti- dhAnyena kRto dhanavAn iti vigrahe doSo bodhyaH pUrvavat kRtanindayorabhAve'pi samAso dRzyata iti tadaMze'pi prAyikatvaM zabdasya vRttAvantarbhAva iti na prayogaH kRtaH, etenAtra kArakatvAsUcayituM prAyeNetyuktiriti bhAvaH / bhAvAdvyaGgavikalateti nedaM pratyudAharaNaM yuktamiti keSAM ciduktiH parAstA veditavyA / 129 25 padakRtyaM pRcchati-kArakamiti kimiti - kAraka grahaNA - bhAve'pi kRtAM kriyApravRttinimittatvena kArakasyaiva tRtIyAntasya taiH saha sAmarthyamiti sAmarthyalabhyameva kArakagrahaNaprayojanamiti praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati - vidyayoSitaH, anne noSitaH iti - nAtra kartari karaNe vA kArake tRtIyA, api tu 30 tAvityAha - tena hetunetyarthaH iti vidyArUpahetunA annarUpahetunA vA uSita ityarthaH, ayaM bhAvaH - atra vidyAyA annamya ca vAsaM prati na kArakatvam api tu hetutvaM prayojakatvam, prayojakaM ca na kiyAjanakam api tu kartRprerakatvAt paramparayA kriyAsambaddhamiti sAkSAt kriyAjanakatvarUpakArakatvAbhAvAdiha ! 'kRtA' iti syAdyutpatteH prAk kRdantenaiva samAso yathA syAdi35 samAso na bhavati, kAraka grahaNAbhAve ca syAdeva samAsaH, "ghasaM! tyevamarthamiti, tena 'vastrakrItI, vasanakItI, anaviliptI yauH, 75 sUpaviliptI pAtrI' iti " krItAt karaNAdeH " [ 2.4.44. ] iti "kAdalpe" [ 2.4.45 ] iti cAkArAntAducyamAno GIpratyayaH siddho bhavati, yadi ca syAdyanteneha samAsaH syAt tadA svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetaM, samake nanu gobhirdhAnyeneti ca kRta ityapekSate, sApekSaM cA samartha bhavatIti sAmarthyAbhAvAdeva samAso na bhaviSyatIti cet ? ucyateevaM sati " tRtIyA tatkRtaiH" [ 3.1.54 ] ityatra 'guNavacanaiH' ityasyedaM kathaM pratyudAharaNaM syAt, tatrAsAmarthye'pi samAse'tiprasaGgaH syAt, bhata iha kRta iti samudAye pUrvottaratra 70 vA pade'ntarbhUtaM na pRthagapekSyata iti pUrvottarapadayoH sAmarthya mantavyam, tatrAsati kRteti 'kRtA bhavati, na taddhitena' iti na zakyaM pratipattumataH 'kRtA' ityupAdIyate / anye tvevamAhu: nivAse" ityasya bhUte kartari ke "kSudhavasasteSAm" [4.4. | 43. ] iti iTi "yajAdivaceH kiti" [ 4. 179] iti vasya ukAre sasya ca Satve 'uSita' iti, putreNa gataH, chAtreNAgataH iti- nAtra kartari karaNe vA kArake tRtIyA, api 40 tu sahArthe, ata Aha-tena sahetyarthaH iti putraccha / trayostRtIyA / tasya tu vacane liGgaM saMkhyAM vibhaktiM ceti pratyAsattikrameNa pUrva 80 17 siddhahemacandra * 65
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 68-70 ] - -- - - laiGgAH pratyayA bhavanti, pazcAt saMkhyeti syAdyutpatteH prAgA zatiriti, pakSe nasya vikalpena vidhAnAt tadabhAvapakSe-- ekAtataH syAdAvAkAraH, tatrA'kArAntatA nAstIti tannimittaH naviMzatiriti, atidizati-evamiti, ekAnaviMzat, 40 pratyayo na syAt , ataH strIpratyayotpatteH prAgeva samAsa eSi- ekAgAtraMzaditi navikalpena samAsasya rUpadvayam , ekena tavyaH, syAyantena samAse na sidhyatIti kRtaiva samAso vijJA- | na triMzadati vigrahaH, nanu 'na viMzatiraviMzA' iti namo'dAdeze / yate, yadi cApi vacanasAmAdanakArAntAdapi sa lIpratyayo / "najavyayAt saMkhyAyA Da" | 7.2.123.7 iti De samAvijJAyeta tadA "sA hi tasya dhanakItA prANebhyo'pi garIyasI" | sAnte ca bhavitavyamiti cet ? atrAha-"narvizatyAdinA' ityatrApi syAt , ato naivaM zakyaM pratipattam, nanu ca yadi iti nirdezAdityAdi, upalakSaNatvAisamAsAntAbhAvo'pi kRtA samasyate tadA kathaM dhanakIteti, atrApi hI pratyayena / bodhyaH // 3. 1. 69. // bhavitavyam , ucyate---bahulamityatrAsti, tena bahulaM kRtA ! www..... 10 bhavati, kadAcidAyantenApi samAsa iti / catuthI prakRtyA / 3 / 1 / 70 // bahulamityadhikAralabhyamarthAntaramayyAha-bahulAdhikA- ta0 pra0-prakRtiH-pariNAmi kAraNam , caturthyantamarthAd rAdevelyAdinA, dAtreNa lUnavAn, parazunA chinnavA- vikRtivAci nAma prakRtivAcinA nAmnA saha samasyate, niti- "lUguza chedane" "chipI dvedhIkaraNe" AbhyAM bhUte tatparuSazca samAso bhavati / yUpAya dAru-yUpadAru, kuNDala-50 kartari ktavatuH, takArasya ca "RlyAde."4.2.68. iti hiraNyam / prakRtyeti kim ? randhanAya sthAlI, avahananAyo15 "radAdamUrcha" [ 4. 2. 69.] iti ca naH, dAtreNa, lakhalam, 'mUtrAya saMpadyate yavAgU:' ityAdau tu vikArasyAkatvA. parazanA chisveti-atra "prAkAla" [5.4.47.3 pradhAnasya 'saMpadyate' ityAdikriyAsApekSatvAt na bhavati // 7 // iti kaktavA, kAkaiH pAtavyaH, zvAbhirleDhavyaH iti"tavyAnIyau" [ 5.1.27. ] iti tavyaH, 'liha tavya' iti : sthite ikArasya guNaH, hasya DhaH, tasya dhaH, dhasya DhaH, pUrvaDhasya / za0ma0nyAsAnusandhAnam-caturthIti / prakRtizabdasya , vyAkaraNe pratyayoddezye prasiddhatayA tasya ca prakRte'nupayu-55 20 lopazca, nanvanabhidhAnanyAyAdevAtiprasaktaprayogabAraNaM bhaviSyati, jyamAnatvena tadartha gAhayati-pariNAmi kAraNamititathAhi-apUrvavyutpAdane phalAbhAvAt siddhe zabdArthasambandhe pariNAmaH-tadbhAvaH, dArahiraNyAdeH yUpakuNDalAdirvikArastadbhavanaM zAstramidaM, tatrAbhidhAnAbhAve devAdeva nivartiSyate, kiM bahulAdhikAreNeti cet ? tasyaiva nyAyasyopalakSaNaM vacanamucyata iti tadrUpApattiH, sa pariNAmaH, pariNAmo'styasyeti pariNAmi, prakriyate-rUpAntaramApAdyata iti, svAminnatayA kArya prkro|| 3.1.68. // ..................wwwxxx tIti vA vyutpattyA karmaNi kartari vA bAhulakAt tau-60 prakRtiH, tathA ca yadanyadvArA svayameva vA kAryarUpeNa pariNamate 25 naviMzatyAdinaiko'ccAntaH / 3 / 1 / 69 // ! tAdRzaM kAraNaM prakRtizabdenocyata iti bhAvaH / caturthIti ta0 pra0--ekazabdastRtIyAnto naviMzatyAdinA nAnA vibhaktiH, sA ca pratyayaH, pratyayagrahaNe ca tadantavijJAnamityAhasaha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, ekazabdasya caturthyantamiti, arthAda vikRtivAci nAmeti-prakRtecAdanto bhavati / ekena naviMzatiH ekAcaviMzatiH, pakSe- vikRtyapekSA, nahi vikRtyanapekSAyAM prakRti ma bhavatIti prakR-65 ekAdgaviMzatiH; evam ekAcatriMzat, ekAdvAtriMzat ekAna-nyeti vikratiH sannidhApyate. apekSitA hA yadapekSayA bhavanti 30 catvAriMzat , ekAdcatvAriMzat / naviMzatyAdineti nirdezAt / pratiyogini tasmin pratyayamutpAdayanti, yathA pitrA sahAgataH, "na " [3. 2. 125.] na bhavati // 69 // putra iti. arthe ca kAryAsambhavAt tadvAcini pratipattiH, athot - za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-naviMzatyAdIti / bikRtivAci nAmAte vijnyaayte| ekena na viMzatiriti vigrahaH, ekAnaviMzatiriti ca : atha savigrahamudAharati-yUpAya dAru iti vigrahaH, 70 samAsaH, atra ekazabdasya 'ad' ityantAgamaH, 'ad' iti , tAdayeM caturthI, atra dAru prakRtiH, yUpo vikRtiH, takSaNAdinA 35 vidhAnasAmarthyAt pUrvAkArasya "lugasyAdelyapade" [2.1.113.] dAru yUpatAM pratipadyata iti yUpasya dArupariNAmatvamityanena iti lug na bhavati, anyathA 'd' ityeva kuryAt , kintu "samA. / samAse-yUpadAru iti, evaM-kuNDalahiraNyamiti samAsaH, nAnAM tena dIrghaH"[1. 2.1.1 iti dIrgha 'ekAdu' iti jAte : kuNDalAya hiraNyamiti vigrahaH, tapanakuTTanAdinA hiraNyaM kuNDalatA . . "tRtIyasya paJcame" [1.3.1.7 iti dasya nakAre-ekAnaviM- pratipadyata iti hiraNyapariNAmatvaM kuNDalasya / 16
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 70-71 ] : kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte atha padakRtyaM pRcchati prakRtyeti kimiti tAdarthyacaturthyantasyaiveha samAsaH, sampradAnacaturthyAzca kriyayaiva sambandhAt tasya nAmnA sambandhAsaMbhavAt tAdarthye ca prakRti vikRtibhAva eveha grahISyate, agre ca hitAdigaNe balirakSita grahaNasAmarthyAt 5 bhavati hi rAjJe balistadarthaM iti tAdarzvacaturthyA sahAnenaiva samAso bhaviSyatIti vyartha eva gaNe tatpATha iti vyarthaH san sa | jJApayiSyati-yatra prakRtivikRtibhAvastatraiva tAdarthyacaturthyAM pUrvasUtreNa samAsa iti vinApi prakRtigrahaNaM talAbhaH syAdeveti tanahaMNaM vyarthamiti praSTurAkUtam / pratyudAharaNamukhenottarayati - randha10 nAya sthAlI, avahananAyolUkhalamiti, ayamAzayaHjJApaka siddhasyArthasyA sArvatrikatvena kadAcit prakRtivikAra bhAvAbhAve'pi samAsaH syAt, evaM yathA zaGkulAkhaNDa ityatra karaNAntarbhAvAt sAmarthyopapattistathA sampradAnacatuthyAmapi 'dvijAya dIyamAnA gauH' iti dAnArthasya vRttAvantarbhAvAt sAmarthyopapa 15 pattyA 'dvijagavI' iti samAsaH prasajyeta, sa mA bhUdityetadarthaM 'prakRtyA' iti vaktavyamiti, atra hi randhanaprayojanA sthAlI, vyavahananaprayojanamulUkhalamityevArthaH pratIyate, na tu randhanarUpeNa pariNatA sthAlI, avahananarUpeNa pariNata mulUkhalamiti, tatazca prakRtivikRtibhAvAbhAvaH spaSTa eva / kiJca prakRtivikRtibhAvasya 20 sattve'pi kvacinna bhavati samAsa ityAha-mUtrAya sampadyate za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-hitAdibhiriti 150 sUtrArthaH sugamaH / savigrahamudAharati-gobhyo hitamiti vigrahaH, gohitamiti samAsaH, atidizati - evamiti, gosukhamiti samAsaH, gobhyaH sukhamiti vigrahaH, gobhya ityatra "hitasukhAbhyAm" [ 2. 2. 65. ] iti hitazabdayoge sukhazabdayoga eva caturthI, na tu " tadbhadvAyuSyaH [ 2.2.66. 55 ityAzIrvivakSAyAM samAsena hitasya sukhasya cAnuvAdyatvamAtrapratIteH, AziSi tu AzIrarthakakriyayaiva hitasya sukhasya ca sambandhAccaturthyantena saha sAmarthyAbhAvAt samAsaprAptireva na / samAsAdAziSo'navagamAnnAziSi caturthIti kecit ayaM tadAzayaH - AziSi bhAzIrviSayasya vidheyatvaM tadAzrayasya coddezyatvaM, 60 na ca vRttAvaddezya vidheyabhAvenAnvayo'vagamyata iti vastutastu 'abhyAsalopaH salopaH klopaH' ityAdiprayoge vRttAvapyuddezyavidheyabhAvaH pratIyata eva tathA ca 'AzIrvivakSAyAmAzIrviSaiti dRSTayA prayukte'tra prayoge samAsazaGkocitA, paraM tu vikArasya yakriyAnvadhyarthakAnnAmnaH, tadvAraka hitasukhAdiyoge caturthI' iti mUtrasya yavAgvA sahAkAGkSAbhAvAdeva samAsAbhAvaH yavAgUrhi "tadbhadrAyuSya" [2. 2. 66 ] iti sUtrasyArthasattvAdubhayo- 65 zabdamaryAdayA pradhAnaM pratIyate mUtraM cApradhAnam, tatrApradhAnasya | rapi kriyAyAmanvayena parasparamasAmarthyAnna samAsa ityavadheyam / mUtrasya 'sampadyate' iti kriyayA sahaivAkAGkSA na tu yavAgveti gorakSitaH iti samAsaH, gobhyo rakSita iti vigrahaH, 30 nirAkAGkSatvAt sAmarthyAbhAvena samAsAbhAva ityAha-vikArasyA- | tAdarthe'tra caturthI, sampradAne'pIti kecit / ko'yaM hitAdigaNa pradhAnasyetyAdi, vastutastu 'vAtAya kapilA vidyut' ityA- | ityAkAGkhAyAmAha - 'hita sukha rakSita bali' iti divada mUtrAya yavAgUrityapi prayujyata eva tathA ca sampadyata hitAdaya iti evaM hitAdicatuSke traya udAhRtAH, caturtha 70 ityAdikriyAM vinApyetayoH parasparAkA ti prakRtivikRtibhAvA- udAhiyate - mahArAjAya baliH - mahArAja baliH tAdarthye'tra bhAvAdeva neha samAsa ityavadheyam / nanu prakRtivikRtibhAve tAda- caturthI, mahArAjAya dIyamAno baliH - mahArAjaba liriti 35 rthyAccatuyaiva bhaviSyatIti caturthIprahaNaM vikalamiti cet ? sampradAne'pi caturthIti kecit dAnArthasya vRttAvantarbhAvAt sAmarthyopapattiH / hitAdibhiriti bahuvacanamA kRtigaNArthamata vAriti atra yadyapi yavAgUrna sAkSAnmUtrabhAvAya bhavati, kintu svakAraNotpannameva mUtraM yavAgvA vRddhimApnotItyevamAyurvedAdivijJAnenAvagamyata iti prakRtivikRtibhAvo nAstIti samAsAprAptireva, tathApi yavAgUbhakSaNottaraM mUtravRddhyavaloknena mUtrasya 25 tajjanyatvadijJAnAt prakRtivikRtibhAvaH sAdhAraNajanairavagamyata ucyate- kuNDalaM hiraNyasya, atra prathamA, na caturthI, caturthIti vacanAd hiraNyena prakRtyAH samAso na bhavati, "SaSTaghayatnA- Aha-AkRtigaNazcAyamiti, tatphalamAha - tena hitAde- 75 ccheSe" [ 3. 1. 76. ] iti tu samAso bhavatyeva - hiraNyakuNDa / rAkRtigaNatvena, azvaghAsa ityAdi siddham azvaghAsa lamiti, bhatra SaSTayantasya pUrvanipAto bhavati, tadetanna syAditi ityAdayaH samAsAH sidhyantItyarthaH, azvaghAsa iti samAsaH, 40 bhAvaH // 3. 1. 70. // / azvAya ghAsa iti vigrahaH, tAdarthye'tra caturthI, matAntare 13.1 hitAdibhiH / 3 / 1 / 71 // ta0 pra0 - caturthyantaM nAma hitAdibhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / gobhyo hitaM-gohitam, evaMgosukham, gorakSitaH / hita, sukha, rakSita, bali iti hitAdayaH / AkRtigaNazvAyam, tena 'mazvavAsaH, zvazrUsurAM, 45 zvazrUsuram : hastividhAnam, dharmaniyamaH, dharmajijJAsA, nATyazAlA, Atmanepadam parasmaipadam' ityAdi siddham / kRtyapratyayAntaM ceha paThyate - devadeyam, brAhmaNadeyam, varapradeyA kanyA; iha na bhavati - brAhmaNAya dAtavyam // 71 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane mRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 71-72] ANTRIKAARIWArunnivanmannnnnnnnnvironnie azvaghAsAdayaH SaSThIsamAsAH, athavA azvArthoM ghAsa iti niyama iti pratIkamupAdAya "caturdhyA tAdayaM pratipAdyate, 40 vigRhya zAkapArthivavat mayUravyaMsakAditvAdazvaghAsAdInAM siddhiH, sambandhasAmAnye tu SaSThI vighAya samAsaH kartavyaH, caturthIzvazve sureti vigrahe-zvabhUsurA zvasuramiti samAsasva- | samAsasya prakRtivikRtibhAva eva vidhAnAt" iti kaiyaTena rUpadvayaM "senA-zAlA-surA-chAyA0" iti liGgAnuzAsanena vikalpya vyAkhyAnAt / kecit tu-evaMvidhavahuprayogasiddhyartha "caturthI5 napuMsakatvavidhAnAt , kAmasUtre kanyAsamprayuktAdhikaraNe-"kanyA tadarthArtha." [pANi. sU. 2. 1. 35.] iti sUtre caturthIti lAbhArtha kanyAmAturunmAdanaM vihitam-"anye punarasyAnyato yogavibhAgaM vidhAya nirvahanti / 'kRtyapratyayAntaM ceha paThyate 45 viziSTena kanyAlAmena kanyAmAtaramunmAdayeyuH" iti, kandarpa ityuktayA 'dhyaNa tavya anIya ya kyA' iti paJcAnAmapi cUDAmaNau ca--- kRtyapratyayAnAM pATha Apatita iti 'brAhmaNAya dAtavyam' "anukUlayeyuranizaM kathayA kaulAdiguNAyantyA ! ityAdAvapi samAsaH syAdityAzaGkAyAmAha-iha na bhavati brAhmaNAya dAtavyamiti-anamidhAnAt, prayuktAnAmeva 10 kanyAmAturhRdayaM bahunA mitrANi yatnena // " zabdAnAM vyAkaraNenAnvAkhyAnAdanabhihite lakSaNAbhAvasyaiva 50 ityAdinA kanyAmAturunmAdanaM yatnena vidheyamiti varNitaM,tatro. yogyatA, na tu lakSaNapravRtteriti bhAvaH // 3.1. 71. // nmAdakAraNabhUtA surA zvazrUsureti kathyata iti tdvidH| hastividhAnamiti samAsaH, hastine vidhAnamiti svamate vigrahaH. tadarthArthena / 3 / 1 / 72 // paramate tu hastyarthe vidhAnamiti vigrahaH, bhASye ca hastividheti 16 prayogaH, tatra 'vidhA hastyannaM mASAdi' iti nAgezaH, prakRtakhamata ta0 pra0-tasyAzcaturthyA arthoM yasya sa tadarthaH, caturthyantaM pAThe ca vidhAna tadartha bhojanAdivyavasthApana miti / dharmaniyamaH nAma tadarthenArthazabdena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / pitre idaM-pitrayaM payaH, mahadartha dhanam ,55 iti samAsaH, dharmAya niyama iti svamate, paramate ca dhamArthI udakArtho ghaTaH, bhAturArthA yavAgUH / "he'thoM vAcyavat" iti dharmaprayojano vA niyama ityAdivigrahaH, dharmajijJAseti [liGgAnuzAsane ] vAcyaliGgatA, nityasamAsazcAyaM caturtheva samAsaH, dharmAya jijJAseti vigrahaH, nATyazAleti samAsaH, 20 nATyAya zAleti vigrahaH, Atmanepadamiti samAsaH, 'pacate' tadarthasyoktatvA'darthazabdAprayoge vAkyAsaMbhavAt , samAsastu ityevamAdInAmAtmA svabhAvastadartha padaM 'te Ate ityAdItyA-mADaH vacanAd bhavati / tadarthetyarthavizeSaNa kim ? pitre'rthaH, tadartha dhanamityarthaH // 72 // 60 smanepadam , parasmaipadamiti samAsaH, tivAdyapekSayA / prakRtipratyayasamudAyaH pacatItyAdilakSaNaH paro'rthaH, tadartha | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - tadarthArthaneti / tivAdikaM padaM parasmaipadam , 'AtmanepadaM, parasmaipadam' iti tadArthArthena' iti samastapadaM vyAcaSTe-tasyAH-caturthyA 26 teprabhRtIno saMjJAyAM samAsau, ata eva "parAtmabhyAM :" | arthA yasya sa tadarthaH iti-tatpadasya buddhisthaparAmarzakatvAn [3. 2. 17.] iti saMjJAyAM catuthya | lub na bhavati / "caturthI prakRtyA" [3. 1. 7..] iti pUrvatarasUtrasthA catukvacidadhiko gaNapATha ityAha-kRtyapratyayAntaM ceha pacyate | yeva parAmRzyata iti bhAvaH, etacArthapradarzanaparaM vAkyaM, na tu65 iti-devadeyamityAdI gaNapAThamantarA samAsArtha gatyantarA-bahanI hisamAsopayogi, vyadhikaraNapadabahuvrIhisvIkArApattaH, bhAvAdavazyaM svIkAryo'yaM pAThaH, devadeyamiti samAsaH, 1 uSTramukhAdigaNapAThakalpanA'pi ca kartavyA syAt , tatazca tasyai-- 30 devAya deyamiti vigrahaH, brAhmaNadeyamiti samAsaH, brAhmaNAya | catuyeM ayaM tadartha iti prakRtasUtralakSyatvena vigraho vidheyaH, deyamiti vigrahaH, varapradeyA kanyA rAya pradeyeti vigrahaH, caturthyantazca zabdo yadarthabodhanAya prayujyate sa evArtho'rthazabdegatipUrveNApi samAsaH, nAmagrahaNaparibhASayA striyAmudAhRtaM, nocyata iti bhavati tdrthtvmrthshbdsy| evaM ca tAdarthyacaturthya-70 kanyeti tadvizeSyamiti, eSu khamate sampradAne caturthI, tasyArthazabdena samAsa iha sulabhaH, tAdarthya copakArakatvA-'pakA paramate vime SaSThIsamAsAH; yadyapi "lokato'rthaprayukta zabda- rakatvAbhyAM dvividham , tatropakArakatvamapi dvividham-upacAya38 prayoge zAstreNa dharmaniyamaH" iti paspazAhikasthe mahAbhASya-katvaM sukha janakatvaM ca, apakArakatvaM ca caturvidham-apacAya vArtike kimidaM dharmaniyama iti prazna dharmAya niyamo dharmaniyamaH, katvA'nupapAdakatva-nAzakatva-duHkhajanakatvamedAt , tatropacAyadhamArtho niyamo dharmaniyamaH, dharmaprayojano vA niyamo katvArthA caturthI 'azvAya ghAsaH, kAnanAya vRSTiH' ityAdau, 75 dharmaniyamaH, iti samAdhAne dharmAya niyama iti tAdarthya- | 'azvopacAyako ghAsaH, kAnanopacAyikA vRSTiH' iti bodhAt , caturthyApi vigrahaH kRta eva mahAbhASyakRtA, tathApi tatra dharmAya / "pitryartha payaH' ityAdau 'pitre idam' ityAdirUpeNa / marimmmmmmmnanawrrrrrrrrrrrrrruary
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 72] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | sukhajanakatvArthA caturthI; 'dantine navabandhanam, jalAzayebhya prayogaH prayojanAbhAvAt bhayaM ca nyAyo'yeM prayujyamAneSu . uSNopagamaH' ityAdau cApacAyakatvArthA caturthI, 'dAhAya zabdeSu bhavati, na tu samAsakaraNe vibhaktyante'prApta kAryAntamaNiH, narakAya devapUjanam, ityAdAvanutpAdakatvArthA, 'hariNebhyo | re'laukike zabde zAstra kAryArtha parikalpite 'pitR - artha vAgurA, mazakebhyo dhUmaH' ityAdau duHkhajanakatvArthA sA, eSva- si' iti sthite, uke prayogasya prayojanAbhAvasyAbhAvAt, urtheSu prAyo'rthazabdena samAso bhavati, tathA cAzvArtho ghAsaH, yato nAyamarthe prayujyate, kevalaM samAsakAraNatayA buddhau pari- 45 kAnanArthI dRSTiH, pitrarthaM payaH, dantyarthaM bandhanam, jalAzayArtha- kalpyate, samAsava prayojanamiti na prayojanAbhAva iti - muSNopagamaH, dAhArtho maNiH, narakArthaM devapUjanam, tApArthamu samAsopapattiH, anyaca vacanAt samAso bhavatItyAhazIram, mohArthaM tattvajJAnamityAdInyudAharaNAni jJeyAni / itthaM samAsastu vacanAd bhavatIti- tuzabdo vizeSaNArthaH, cArthazabdasyApi caturthyarthavAcakatvena caturyupakArakatayA tAdarthya ukkena nyAyena vAkyanivRttirbhavati, na tu samAsanivRttiH, 10 sambhavatIti prakRtasUtreNaiva tadarthapade samAsaH, tasyA artho yasyeti samAsastu yasmAt 'caturthyantamarthazabdena samasyate ityucyate, 50 vigRdya samAsavidhAnaM kliSTamiti pratImaH / pUrvoktazca tAdarthya prapaJcaH ato vacanAt samAsaviSaye catarthI zabdo'rthazabdazvobhAvapi prAyiko'nyavidhasyApi tasya sambhavAt tathAhi - udakArtho ghaTa sannihitau bhavata iti bhavati, bahulamiti cAdhikRtamastItyarthaityatra saMgrAhakatvarUpamupakArakatvaM bodhyam, AturArthA yavAgUri- zabdena nityasamAso vijJAyate, liGgaM tUttarapadArthapradhAne'pi tyatra copacAyakatvarUpamevopakArakatvaM tAdarthyamiti / tatpuruSe 'Dhe'tha vAcyavat' iti viziSya liGgaM vijJAyate / 15 atha prakRtamanutriya - pitre idamiti vigrahaH, pitrarthamiti samAsaH, payaH iti ca samAsavizeSyam evam-udakArthaH iti samAsaH, udakAyAyamiti vigrahaH, ghaTaH iti samAvizeSyam, AturArthA iti samAsaH, AturAya iyamiti vigrahaH, yavAgUriti samAsavizeSyam / nanu tatpuruSe parapadArtha20 prAdhAnyena parapadaliGgataiva vihiteti kathamasya samAsasya vizeSyaliGkatvamityAzaGkAyAmAha - Ge'rtho vAcyavaditi vAcyali Ggateti- 'De'rtho vAcyavat' iti liGgAnuzAsanam, be'rthaH - caturthyartho'rthazabdaH, yatra, prakramAt tatpuruSasamAse sa vAcyasya yaliGgaM tatsamAnaliGgo bhavatIti prakRtaliGgAnuzAsana vAkyArthaH, 25 vAcyaM ca vizeSyarUpameveti tasyaiva prAdhAnyAt, tatazca payaAdInAM napuMsakatvena krameNArthazabdasamAsasya tattalliGgatA bhavatIti bhAvaH / arthazabdeneha vigraho neSyata ityakhapadaghaTitavigraharUpatvaM nityasamAsatvamasyetyAha-nityasamAsazcAyamiti, nanu ca " nityaM prati nAlpe" [ 3. 1. 37 ] ityatra nityagrahaNAdanyatra anye pitrarthamiti yat pitre bhavati tasya pitA prayojanaM 30 vikalpai prApta kathamatrArthazabdena nityasamAso labhyata ityAzaGkAyA- | bhavati, arthazabdaca prayojanavacano bhavati, tatra pitrArthaH mAha-catuva tadarthasyokatvAdarthazabdAprayoge prayojanamasyeti bahuvrIhiNA sidhyatIti tatra "jAtIyai kArya 0 " 70 vAkyAsambhavAditi - satyapi tena nityamhaNenAtra vikalpe | [3.2.70.] ityAtvaM prApnoti mahArthamiti, tatra mahadarthamiti 'rthazabdena nitya evAyaM samAso veditavyaH, yasmAzcaturthI cAyamarthana sidhyediti pradarzayituM mahadarthamityudAhriyate, caturthyarthyazca zabdazva samAnArthAvubhau tatra vAkye caturthyAM prayujyamAnAyAM tAdAtmyamananyArthatAtmakaM bahuvrIhiNA na pratIyate, 'mahate idaM 35 catubhyaivArthazabdArthasyoktatvAdarthazabdasyAprayogo bhavati, uktArthAnAM nAnyasmai' iti 'mahadartha' ityananyArtha tau pratIyete, bahutrI hai| prayogaH samAse tu caturthI na prayujyate, arthazabdenaiva tu mahArthaH, mahAprayojanakamiti pratIyate, na tu tathA, 75 so'rtha ucyata ityarthazabdaprayogopapattiH / nanu ca tathApi | mahAnartho'syeti hi na mahate idamiti caturthyarthaH pratIyate, caturthyantasyAyamarthazabdena samAsa ucyate - caturthyantamarthazabdena tasmitha bahuvrIhiriti na bahuvrIhiNA sidhyati / bhinnArthayozca samasyata iti, tatra na caturthyarthazabdayoH sannidhAnamastIti bahubrIhi caturthI samAsayorna caturthIsamAsena bahuvrIhirbAdhyata 40 kathaM tatpUrvakasamAsaH syAditi cet ? ucyate-uktArthAnAma | iti bahuvrIhiNApi bhavitavyameva mahArthamiti, atha neSyate 133 padakRtyaM pRcchati tadarthe tyarthavizeSaNaM kimiti- 'arthena' 55 ityevocyatAmiti praSTurAzayaH pratyudAharaNamukhenottarayati - pitre'rthaH, mAtre'rthaH iti - caturthyartha bhinno dhanAdivAcako'rthabdo'nena vizeSaNena vyAvartyata ityarthaH tAdarthye caturthIsattve'pyartha zabdasya vAkye prayogo bhavatItyarthazabdasya na caturthyarthakatvamapi tu dhanArthakatvamityAha tadarthe dhanamityartha iti - 'pitre 60 mAtre' ityasya tAdarthye caturthIvidhAnAt 'tadartham' ityarthaH, 'dhanam' iti 'arthaH' ityasyArthaH / | atra kecit vigrahanivRttyarthamartheti pitre idaM pitrarthamiti taddhitaH kartavya iti manyante yadA devatAntAt tadarthe pAyA iti tadarthe taddhitaH, tatreriti (?) lopaH prApnoti, apadasya sa 65 lopa iti padatvArtha yadi sit kriyeta "hala nozceyuva" itIy prApnoti etat 'yartham' iti darzyate iti prabhAcandraH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane sRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 72-74 ] prayojanavAcinA'rthazabdena bahuvrIhiH, anabhidhAnaM zrayitavyam / tenaa'sttve|3|1|74 // apade uttarapadArthasvArthAdezamAhuH, tatra vIvadhazabdasyArthAdeze | ta0 pra0-asatve vartamAnA yA paJcamI tadantaM nAma 40 sthAnivadbhAvena "manthodanasaktabinduvajra." [3. 2. 106.] ktapratyayAntena nAnAsaha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ityudabhAvaH prApnoti tadudakArthoM vIvadha iti dayate / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchAnmukaH, katipayAnmuktaH 31 3. 1. 72. // dUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH, antikAdAgataH, abhyAzAdA gataH, kRcchAlabdham-"masatve useH" [3.2. 10.1 ... paJcamI bhyaadyaiH| 3 / 1 / 73 // itylue| keneti kim ? stokaanmokssH| asatye iti45 ta0 pra0-paJcamyantaM nAma bhayAyairyAmabhiH saha samasyate, kim ? stokAt varddhitaH, stokAimyAdityarthaH, evamtatpuruSazca samAso bhavati / vRkAda bhayaM-vRkabhayam, evaM- alpAt pravR-khum / samAse taddhitAdhutpattiH phalam vRkamItaH, bhybhiitaa| bhaya, bhIta, bhIti, bhI, mIra, bhIluka, 'staukAnmuktiH' ityAdi // 74 // 10nirgata, jugupsu, apeta, apoTa, mukta, patita, apatrasta iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-keneti / asattve bhayAdayaH / AkRtigaNavAya, tena 'dvIpAntarAnItaH, sthAnabhraSTaH, tAt para:-taparaH' ityAdi siddham / bahulAdhi / vartamAnA yA paJcamIti-"stokA-'lpa-kRcchra-katipayAdasatve 50 karaNe" [2..2. 79.] iti sUtreNa "ArAdAhAlasiyam" kArAdiha na bhavati-prAsAdAt patitaH, bhojnaadptrstHn73|| [2. 2. 120.] iti sUtreNa ca vihitA yA paJcamI, . za0ma0 bhyaasaanusndhaanm-pnycmiiti| vRkAda sAtra gRhyate, yato dravye zabdapravRttiH sa guNo'sattvaM tadvAcakA16 bhaya miti vigrahaH, vRkabhayamiti samAsazca, atidizati- cchandAd vihitA pazcamI asattve vartamAnA kathyate, sA ca evamiti, vRkabhIta iti samAsaH, vRkAd mIta iti vigrahaH, | pratipadoktanyAyasahakAreNa pUrvoktasUtrAbhyo vihitaiva gRhyate, na 53 bhayabhItA iti samAsaH, bhayAd bhIteti vigrahaH, liviziSTa |tu hetvAdI vihitA, paJcamIvidhAyakasUtrayozca stokAdInAmeva paribhASayA striyAmapi bhavatItyarthaH, eSu "paJcamyapAdAne" | grahaNaM, na tu lezAdInAM tadarthAnI vyAkhyAnAt / [2. 2. 69.] ityapAdAne paJcamI, ke bhayAdaya ilAkAGkSAyAM / - stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchAnmuktaH, 20bhayAdigaNamAha-bhaya, bhIta, ityAdi-trayodaza bhayAdayaH, katipayAnmuktaH iti catvAro'pi samAsAH, atra vigrahavAkyaM tatra dvayorudAhRtaM, zeSeSUdAhiyate-kAd bhItikabhItiH, | samAnamena, paJcamI ca "stokAlpa." [ 2. 2. 49. ] iti 60 pApAd bhIruH pApabhIlaH, pApAd bhIlukaH "pApabhIlukaH, sUtreNa vihitA jJeyA; dUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH, prAmAd nirgato prAmanirgataH, adharmAd jugapsuradharmajugupsuH, | antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH iti catvAro'pi zAkhAyA apetaH zAkhApetaH, mukhAdapoDho mukhApoDhaH, dArakA samAsAH, atrApi vigrahavAkya samAnametra, paJcamI ca "asattvA. 25 mukto dArakamuktaH, narakAt patito narakapatitaH, tuhinAda- | rAdarthA0" [2. 2. 20.] iti sUtreNa vihitA jJeyA, viprakRSTa patrastastuhinApatrastaH / bhayAveriti bahuvacanamAkRtigaNArtha- | zabdo dUrArthakaH, abhyAzazabdo'ntikArthaH / nanu samAse hi 65 mityAha-AkRtigaNazcAyamiti, tatphalamAha-tena bhayA- "aikAyeM" [3. 1.8.] vigrahavAkyIyavibhaktyA lopena bhavitaderAkRtigaNavena, dvIpAntarAnItaH, ityAdi siddhamiti, vyamiti kathaM tasyAH zravaNamityAzaGkAyAmAha-"asattve use" dvIpAntarAnIta iti samAsaH, dvIpAntarAdAnIta iti vigrahaH, ityalabiti-anena sUtreNa lopaniSedhAdime'luksamA ityarthaH / 30 sthAnabhraSTaH iti samAsaH, sthAnAd bhraSTa iti vigrahaH, | padakRtya pRcchati-kneti kimiti, etadabhAve'pi nirukta takArAt para:-taparaH, na kevalaM taH paro'smAditi | samAsAH setsyantyeveti praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati-70 taparaH, api tu tAdapi parastaparaH, ityAkRtigaNatvena stokAnmokSaH iti-ktagrahaNAbhAve'trApi niruktapaJcamIsattvAt yathAprayoga. siddha bhavati / bhayAdiSu paJcamInimittAnAmeva | samAsaH prasajyeta, ktagrahaNe tu mokSazabdasya ktAntatvAbhAvAdeva ..zabdAnAM pAThAt prAyaH sarve'pi paJcamIsamAsAH saMgRhItA iti samAso na bhavati, kintu vigrhvaakymevaavtisstthte| punaH pRcchati35 vyAkaraNAntaravad yogavibhAgaH paJcamyantasamAsavidhAnArtha asattva iti kimiti-stokAdInAmasattva evaM vRttiriti nAvazyakaH, AkRtigaNatvAt sarveSTasaMgrahAditi bhAvaH / bahula- 'kena ityevocyatAmasattve iti viphalamiti praznAzayaH, pratyu-75 mityadhikRtamasti, lakSyAnusAri tatphalamAha-bahulAdhikA- dAharaNamukhenottarayati-stokAd vardhitaH iti, yadyapi rAdiha na.bhavatItyAdi / / 3. 1. 73 // ... | 'asattve' ityasyAbhAve ktAntena paJcamyantaM samasyata ityevArthaH .
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 74-76 ] syAditi 'prAmAdAgataH' ityAdAvapi samAsaH syAdeveti tadeva pratyudAharaNIyaM, na tu stokAd vardhita ityAdi, tathApi asatvavAcita guNiparatvavivakSAyAM samAsApattiriti tuSyatu durjananyA yenoktaM- stokAd vardhita iti, atra stokazabdasya stokatvaguNa5 viziSTadravya paratvamitya sattva vAcakaravAbhAva ityAha- stokA dravyAdityarthaH iti / nanu cAtrAluksamAsatvAt samasta vyastayo rUpe vizeSAbhAvAt kimiha samAsaphalamiti cet ? atrAhasamAse taddhitAdyutpattiH phalamiti samAse satyaikapadyena samudAyAdeva taddhitotpattiriti tatpratyayanimittaM kAryamAdisvara- / 10 vRddhayAdirUpaM samudAyasyaiveti samAsa phalamiti bhAvaH, tadeva spaSTayati- stokAnmuktiriti stokAnmuktasyApatyamiti "ata iJ" [ 6. 1. 31. ] itIni tAdRzarUpam // 3. 1. 74 // kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte paraHzatAdiH / 3 / 1 / 75 // | ta0 pra0-paraHzatAdiH paJcamItatpuruSaH sAdhurbhavati / zatAt 15 pare - paraHzatAH, sahasrAt pare - parasahasrAH, lakSAlakSAyA vA pare--parolakSAH, parazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca nipAtanAt / parazabdena samAnArthaH paras zabdaH sakArAnto'vyastItyanye // 75 // 30 135 nAccheSe / 3 / 1 / 76 // ta0 pra0 zeSe yA SaSThI tadantaM nAma nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, ayavAt na cet sa zeSo "nAthaH " [ 2. 2.10 ] ityAderyavAd bhavati / rAjJaH puruSaH- rAjapuruSaH, yatikambalaH, rAjJo gokSIraM rAjagokSIram, rAjagaNyAH kSIraM rAjagavIkSIram / 'Rddhasya rAjJaH puruSAH, jinabhadragaNe : 45 kSamAzramaNasya bhASyam' ityAdau sApekSatvAnna bhavati / kathaM devadattasya gurukulam 1, jinadattasya dAsabhAryeti ? sApekSatvepi gamakatvAd bhavati / bhayatrAditi kim ? sarpiSo nAthitam, mAtuH smRtam, sarpiSo dayitam, mAturIzitam, edhodakasyopaskRtam, caurasya Nam, caurasyojjAsitam, 50 zatasya dyUtam, zatasya dyUtazcaitraH kaTakaraNasyAyuktaH / zeSa iti kim ? sarpiSo jJAnam, rudataH pravrajitaH, manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH, gavAM kRSNA saMpanakSIratamA, adhvagAnAM rathagAmI zIghratamaH / kathaM sarpirjJAnam, mAtRsmaraNam' ityAdi ? kRdyoge'tra SaSThItyuttareNa bhaviSyati, saMbandhe svanenaiva 155 'gosvAmI, pRthivIzvaraH, vidyAdAyAdaH' ityAdiSu tvayatrajA zeSa eva SaSThI, "svAmIzvarA 0 " [ 2. 2. 98 ] ityAdisUtrasya nityaM SaSThI pakSe saptamIvidhAnArthatvAt / 'saMghasya bhadraM bhUyAt, zAsanasya bhadraM bhUyAd' ityAdI tvAziSi SaSThyAH samAso na bhavati, asAmarthyAdanabhidhAnAd vA, nahi 60 'saMghabhadraM bhUyAd' ityukte 'saMghasya bhadraM bhUyAd' ityarthaH pratIyate, api tu saMghabhadraM nAma - saMghasaMbandhitayA prasiddhaM kiJcid bhadraM kasyacid bhUyAditi // 76 // : 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-paraHzatAdiriti / 20 sAdhurbhavatIti nipAtyata ityarthaH, nipAtanaphalaM cAgre vakSyate / zatAt pare iti vigrahaH paraHzatAH iti samAsaH, sahasrAt pare iti vigrahaH, paraH sahasrAH iti ca samAsaH, lakSAt pare iti lakSAyAH pare iti vA vigrahaH ubhayathApi parolakSAH iti samAsaH, "mAne lakSam" iti 25 liGgAnuzAsanaM, tadarthazca - lakSazabdo mAne saMkhyAyAM vAcye strI-napuMsakaliGga iti, yadAha gauDaH - "saMkhyAyAM tu na nA lakSaM, klIvaM vyAja- zaravyayoH" iti, ata eva ca striyAM prayujyate " kiyatI paJcasahasrI kithatI lakSAtha koTirapi kiyatI / audAryonnatamanasAM ratnavatI vasumatI kiyatI // 1 // " iti prakRte cobhayaliGgAnurodhenobhayathA vigrahopadarzanam, samAsastu ekavidha evaM vizeSyaliGgaparatvAt / nanviha nipAtanasya kimasAdhAraNaphalamityAkAGkSAyAmAha - padazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca nipAtanAditi - zatAt pare iti vigrahe zatapare iti prasajyeta, tadvAraNArthamidaM nipAtanaM, tatra 35 paJcamyantasya prathamoktatayA prApto'pi pUrvanipAto nivAryate'rthAt | paranipAto bhavati, evaM parazabdasya sakArAgamo bhavati etadvayaM nipAtanabalAd bhavatIti bhAvaH / atra matAntaramAha - parazabdena samAnArtha ityAdi-udAhRtasamAsAdanyatra 'param' zabdasyAnupa- | vigrahaH, atrobhayatrApi gavA : kSIraM vizeSitameva rAjJA tu 75 lambhAd 'anye' ityaruciH sUcitA // 3.1.75. // rAjagokSIramityatra kSIraM vizeSyate na gauH, yad gokSIraM tad : za0 ma0 nyAsAnusandhAnam SaSThayayatnAditi / zeSe iti- zeSo hi karmAdibhyo'nyastadavivakSArUpaH svasvAmi 55 bhAvAdisambandhavizeSaH, sa ca dvividhaH - svAbhAviko yanasAdhyazca tatra svAbhAvike zeSe yA SaSThI tadantasya samAsa iSyate, na tu yatnasAdhyazeSe yA SaSThI tadantasyAta Aha-ayatnAditi, etadeva spaSTayati na cet sa zeSaH "nAthaH " [2.2. 10. ] ityAderyatnAd bhavatIti / athodAharaNAvasara iti vigRtyodAharati-rAjJaH puruSaH 70 iti vigrahaH, zeSe ca SaSThI, rAjapuruSaH iti ca samAsaH, evaMyatikambalaH iti samAsaH, yateH kambala iti vigrahaH, rAkSo gokSIramiti vigrahaH, rAjagokSIramiti ca samAsaH, rAjamavIkSIramiti samAsaH, rAjagavyAH kSIramiti
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 76 ] rAjJaH, gaustu tasya vAnyasya dA tannoktam , rAjagavIkSIramityatra kvApi samAsa eca na syAt , kiJcaitAdRzaH zabdaH samasto'pi tu gaurvizeSyate na kSIraM, nahi kSIrasya rAjasambandhitvamatra | pareNa saha pAratacyamanubhavannapi svasambandhinamapekSata eveti na pratIyate'to'ryabhedaH, gokSIramiti goH kSIraM gokSIramityanenaiva | tatrAsAmarthyam / taduktaM hariNApisamAsaH, evaM rAjagavItyapi, rAjJo gau. rAjagavIti "sambandhizabdaH sApekSo, nityaM sarvaH samasyate / 5 "gostatpuruSAt" [5. 3. 105.] iti samAsAnto'da vAkyavat sA vyapekSA hi, vRttAvapi na hIyate // 1 // 45 TittvAca TIH / 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' ityatra samudAyena sambandho, yeSAM gurukulAdinA / 'rAjapuruSaH' iti, 'jinabhadragaNeH kSamAzramaNasya saMspRzyAvayavAMste tu, yujyante tadvatA saha // 2 // " iti / bhASyam' ityatra ca 'kSamAzramaNabhASyam' iti ca samAso vyAkhyAte me kArike pUrvam / evaM ca devadattasya gurukulana bhavati, kuta ityAha-sApekSatvAnna bhavatIti-samAsasya mityAdI devadatto guruNA saha sambandhamanabhavanapi gurukulenApi 10 padavidhitvena sAmopekSitatvAt, sApekSasya ca *sApekSa sambadhyata eveti samApe satyapi devadattasya guroH kulamiti 50 masamarthavad bhavati* iti nyAyAdasamarthatvena samAsAnahatvAditi vAkye yathA parasparaM sambandhapratItistathaiva samAse bhavati bhAvaH, etanmUlakameva "savizeSaNAnAM vRttina. vRttasya ca zabdazaktikhAbhAvyAdityeva 'gamakatvAt' [ vivakSitArthasya vizeSaNayogo na" iti pareSAM vacanamiti bodhyam , ayaM bhAvaH pratipAdakatvAt / ityasyAbhiprAyaH / yathA 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' iti viprahe sanAsAbhAvastayA 15 rAjapuruSa iti samAsAvayave rAjJi 'Rdasya' iti vizeSaNamapi padakRtyaM pRcchati-ayatnAditi kimiti-yatra yatnAnu ziSTA SaSThI tatra tatra dhAtUnAmeva nirdezAt teSAM ca tyAdyatatvena 55 pazcAd yojayituM na zakyate, puruSeNa pAratavyamanubhavatastasya svatantropasthityajanakatvena vizeSaNAnvayAyogyatvAt / 'Rddhasya : nAmatvAbhAvAt taiH saha samAsAprAptireya, anyena ca sAmarthyA bhAvAdeva na samAso bhaviSyatIti 'ayatnAt, iti viphalamiti rAjJaH puruSaH' ityAdau 'Rdasya' ityAdikamapekSamANasya 'rAjJaH' ityAdeH samAso na bhavati, kutaH ? agamakatvAt , atra vAkye praSTurAzayaH; na kevalaM tyAdyantAnAmeva teSAM yoge karmaNaH zeSatvamapi | tu kRdantAnAmapi, teSAM ca nAmatvaM prasiddhamiti tatra samAsAbhAvAya 20 yo'rthaH pratIyate-ya Rddho rAjA tasya puruSa iti, sa na samAse gamyate, samAse tu 'Rddhasya rAjaparuSaH' iti rAjo! sUtra'yatnAdityAvazyakamiti pratyudAharaNamukhenottarayati-sarpiSo60 gokSIravat pratipattiH, samAse nyagbhUtasyAtra bahirapekSAnivRttaH, nAthitamityAdinA, sarpipo nAthita miti-"nAthan arthagatyarthazca zabdaprayogaH, ato'trAgamakatvAdapratipAdakatvAda: upatApezvayozIHSu ca" tatra "AziSi nAthaH" [3. 3.36.] vivakSitasyArthasya satyapi "SaSTapayatnAda' iti lakSaNe'na-! ityAtmanepadaviSaye "nAthaH"[..2.10.] iti yatnAt pAkSike 25 bhidhAnamapyAdhIyate, tadarthameva vahalamityadhikRtamiti samAso na | karmabhAve nivRtte tannibandhana dvitIyAnivRtto niSiddha karmaNi SaSThyeva bhavatItyapi samAsAbhAve prakAraH / ityaM nirNIte sati kvacit bhavatIti zeSo vijJAyata iti yatnaje zeSe SaSThIti samAso na bhavati, 65 sApekSasyApi samAsaH prayujyamAno dRzyate sa kathaM saGgatima- atra bhAve klIbe ke nAthitamiti, sapi bhUyAdityAzAsanamiti tItyAzaGkate-kathaM devadattasya gurukulam, jinadattasya tadarthaH, mAtuH smRtamiti-"smUM cintAyAm" ato bhAve dAsabhAryetIti-atra devadattasya yo gurustasya lobe ke smRtamiti; sArpaSo dayita miti-"dayi dAnagati30 kulamiti devadattasya guruNA sambandho gurozva kuleneti hiMsAdahaneSu ca" ato bhAve klIbe ke dayitamiti, mAturI devadattena sApekSasya guroH kulena saha kayaM sambandhaH syAditi zitamiti-"Izik aizvarya" ato bhAve klIve te Izita miti.70 samAso na yukta iti bhAvaH, evaM jinadattasya yo dAsastasya mAtuH smaraNaM sarpiSo dAnAdi mAturaizvaryamiti kamegArthaH, eSu bhAryeti jinadattasya dAsena sambandhaH dAsasya ca bhAryayeti ' "smRtyarthadayezaH" [2. 2. 11.] iti yatnAt pAkSike karmajinadattena. sApekSasya dAsasya bhAryayA kayaM sambandhaH syAditi bhAve nivRtta zeSo bhavatIti yatnaje zeSe SaSThIti samAso na bhavati; 30 samAso na yuka iti zaGkAzayaH / uttarayati-sApekSatve'pi edhodakasyopaskRtamiti - "DukaMga karaNe" uparvAdato gamakatvAda bhavatIti, ayamihAzayaH-sApekSasyAsAmarthya / bhAve klIbe ke "upAd bhUSA0" [ 4. 4. 92.] iti ssaDAgame 75 na rAjAjJAprApta kinta nyAyaprAptameva anyamapekSamANasyAparNa-copaskRtamiti, edhodakarayopaskAraH pratiyA ityarthaH, atra sthAnyenAnvayAyogyatvAt , yatra ca sApekSatve'pyanvayayomyatAna- "kRgaH pratiyatne" [2. 2. 12.] iti yatnAt karmabhAve ... bhUyate tatra. samAse bAghakAbhAvaH, evambhUtavArthaH sambandhizabda- nivRtte zeSo bhavatIti yatnaje zeSe SaSThIti samAso na bhavati; 40 pratipAdyo nityasAkAraH, tadviSaye ca pUrvoktaniyama pravRttau tasya 'caurasya rugNamiti-"jot mahe" ato bhAve klIbe ke
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 76-77 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte / % odittvAt "sUyatyAdyoditaH" [4. 2. 70.] iti tasya natve samAsaH, na tvanenetyuttarayati-kRdyoge'tra SaSThItyuttareNa "ktAdezo'Si [ 2. 1. 61.] iti nasyAsiddhatvena ghuTi "cajaH | bhaviSyatIti-sarpiSo jJAna mAtuH smaraNamiti "karmaNi kagam" [ 2. 1. 86.] iti ge rugNamiti, caurasya pIDanamiti kRtaH" [2. 2. 83.] iti kRyoge karmaNi SaSThI "kRti" tadarthaH, atra "hajArthasya." [2. 2. 13.] iti yatnAt / [3. 1. 77.] iti ca samAsaH, yadi nAtra karaNatvAdi5 karmabhAve nivRtte zeSo bhavatIti yatnaje zeSe SaSThIti samAso vivakSA, karmatvamapyavivakSitam , api tu sambandhasAmAnyaM 45 ma bhavati caurasyojAsitamiti- utpUrvAt "jasaNa | vivakSyate tadA viziSya vihitAyAH SaSThyAstathAbhUtasamAsasya ca hiMsAyAm" ityato bhAve phlIbe te ujAsitamiti, caurasya | na prAptirapi tu "zeSe" [2. 2. 81.] iti SaSThI tadA hiMsanamityarthaH, atra "jAsanATa." [2. 2. 14.] iti / prakRtasUtreNaiva samAsa ityAha-sambandhe tvanenaiveti / yatnAt karmabhAve nivRtte zeSo bhavatIti yatnaje zeSe patrIti kvacidanyatrApi yatnajAyAH SaSTyAH samAso dRSTa iti zaki. 10 samAso na bhavatizatasya dhutamiti-bhAve klIve ktaH, zatasya | turAzayamAkSipannAha-gosvAmItyAdi, kathamatrAyatnajA zeSa-50 krayavikraya yatajayatve vA ciniyoga iti tadarthaH, zatasya dyata | SaSThIti pratipAdayati-svAmIzvaretyAdi, itthaM caSA zabdAnAM zcaitraH iti-katari ktaH, krayavikraye dyUtapaNatve vA zataM caitro | yoge sambandhasava pratIyamAnatvena zeSatvameva SaSTayAH, kevalaM viniyuGga ityarthaH, "divUc kIDAjayecchApaNidyutistutigatiSu" | saptamyapi tatra sthAdityetadartha yatnakaraNama, tathA ca tatra ato bhAve kartari ca te "anunAsike." [4.1.108.] saptamyA evaM yatnajatvaM na SaSTayAH / kvacit satyapi sarvasmin 16 iti vasya UTi ikArasya ca yatve 'rAta' iti, atra "na" nimitte na samAsa ityAha-saMghasya bhadraM bhayAdityAdinA. (2.2.18.1 iti yatnAt karmabhAve nivRtte zeSo bhavatIti | samAsAbhAve hetumAha-asAmAditi-bhadramityasya bhUyAyatnaje zeSe SaSThIti samAso na bhavati; kaTakaraNasyAyaktaH diti kriyayA sApekSatvamiti saMghasambandhasattve'pi na sAmarthyaiti-kaTakaraNe tatpara ityarthaH, atra "kuzalAyuktenAsevAyAm miti bhAvaH; nanu pUrva saMdhena sambandhamanubhUyaikArthIbhAvasAmarthya [2. 2. 87.] iti yatnAdAdhArabhAve nivRtte zeSo bhavatIti | satyapi tena saha samAso'stu pazcAt samudAyasya kriyayA 20 yatnaje zeSe SaSThIti samAso na bhavatIti / sambandhe kA bAdheti cet ? ata Aha-anabhidhAnAd 60 punaH padakRtyaM pRcchati-zeSa iti kimiti-'aya veti-parArthAbhidhAnaM hi vRttiriti kRttaddhitasamAsAdayo vRtta yo'rthAbhidhAnasambhava eva bhavanti, tatazca yAdRzo'rtho'trAtnAt' iti paryudAsabalenaiva zeSatvAkSepa iti praSTurAkUtam ; na sarvatra yatnasampAdyaSaSThayAM zeSArthapratipAdakatvamapi tu kvacit kArakarava bhidhAtumiSTaH sa nAbhidhIyate samAseneti samAso na bhavati, sattve'pi SaSTI vidhIyate, tatra mA bhUdityetadartha zeSa ityAvazyaka tadevAnabhidhAnaM spaSTayati-nahi saMghabhadramityAdinA, 25 mityuttarayati-sarpiSo jJAnamityAdinA, sarpiSo jJAna / ayamAzayaH--samAse sati saMghasya bhadreNa saha pAratacyAdubhayo- 65 miti-atra "ajJAne jJaH SaSThI" [2. 2. 80.] iti karaNe ruddezyavidheyabhAvo na pratIyate, tatpratIto pRthagupasthite-. SaSThI, sarpiSA karaNabhUtena pravRttiH, pravRttiratra jAnAterarthaH athavA stantratvAt ; yat tu kracicchAne 'salopaH syAt' ityAdiSu sapiSi rakko virakto vA cittabhrAntyA sarvamevodakAdi sapAsapeNa | samAse'pyuddezyavidheyabhAvaH svIkriyate sa gamakatvAdeva samAdheyaH. pratipadyata iti mithyAjJAnavacano'yaM jAnAtiH, mithyAjJAnaM na tena sAmAnyata aikapadye'pyuddezyavidheyabhAvaH svIkartuM zakyate, | tathA cedazasthale samAsAbhAva ucita eveti // 3. 1. 76. 170 30 cAjJAnameva bhavati rudataHpravajitaH iti-atra 'SaSThI vA'nAdare" [ 2. 2. 108.] iti SaSThI, rudantaM putrAdikamanAhatye kRti / 3 / 1 / 77 // tyarthavivakSAyAM karmatyamatra; manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH, ta0 pra0-"karmaNi kRtaH" [2. 2. 83 ] "kartari" gavAM kRSNA sampannakSIrA, adhvagAnAM rathagAmI! mA [2. 2, 86.] iti ca yA kRti-kRtpratyayanimittA SaSThI zIghratamaH iti- eSvapAdAne "saptamI cAvibhAge / " | vihitA tadantaM nAma nAmnA samasyate, tatpuruSazca samAso 35 nidhAraNe" [2. 2. 109.] iti SaSThI: evaM tattannimittAsu bhavati / siddhasenakRtiH, gaNadharoktiH idhmavaanaH, palAza-75 vibhaktiSu prAptAsu SaSThI vidhIyata iti na tasyAH karmatvAdi zAtanaH, dharmAnusaraNam , tatvAnucintanam , sarpirzAnam , bhinnasambandhasAmAnyAdirUpazeSArthapratipAdakatvamiti na tatra samAsa iSTaH, zeSagrahaNAbhAve tu tatrApi syAdityabhiprAyaH / / edhodakopaskaraNam , caurojAsanam // 70 // kvacidIdRzasthale samAsasya darzanAdAzaGkate-kathaM srpiH| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kRti / 'kRti' 10 nimiti, paratvAd bAdhakenAgrimasUtreNa vizeSavihitenAtra ityatra 'yuddhe sannAte' itivat nimittarUpAdhikaraNArya saptamI, 18 siddhahemacandra.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 77-78 ] rimara---- -------- --------rrrrrrrrrrrrr rvanandamannarian ....... RRAMANARRAdimanarian kRcca pratyayaH, "A tumo'tyAdiH kRt" { 5. 1. 1: ] iti pariveSaka, sApaka, adhyApaka, ucchAdaka, unmAdaka, udvartaka, 4 pratyayavizeSasya kRtsaMjJAvidhAnAt, pratyayagrahaNe ca tadantavijJAnaM, hota; bhrtR| AkRtigaNo'yam, tena tulyArthA apiSaSThIti cAnuvartate, evaM sati kRdantanimittAyAH SaSTayA ityathoM gurusadRzaH, gurusamaH / dAsyA:sadRzaH, vRSalyAHsamaHlabhyate, tadeva spaSTayati-karmaNi kRtaH ityAdi- kRdantasya ! "SaSTyAH kSepe" [3. 2.30.1 ityalup / tathA 'anyatkArayoge karmaNi kartari vA yA SaSThI vihitA sA samarthana nAmrA | kama' vizvagoptA, tIrthakartA. tatprayojako hetuzca, janikartuH samasyata ityarthaH 'kRtpratyayanimittA' iti vRttaH kRdanta- prakratiH. ityAdi siddhaM bhavati / "karmajA tRcA ca" 4, nimittA' ityevArthaH, udAhRtasUtrAbhyAM hi kRdantanimittAyA eva [3. 1: 83.] iti pratiSedhApavAdo yogaH, tulyArthepatrayA vidhAnAt tasyaiva karmaNA katro vA sambandhasambhavAta, vidhyarthana // 78 // kRtpratyayamAtrasya tadabhAvAt / 10 udAharati-siddhasenakRtiH, iti-samAso'yaM, vigrahassu- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-thAjakAdibhiH / siddhasenasya- siddhasenadivAkarAbhidhasya AcAryasya, kRtiH- ! sUtrAryaH sugmH| vigRhyodAharati-brAhmaNAnAM yAjakaH iti sammatitarkA digrantharacanA, karoterbhAve tiH, kartari ca SaSTI; | vigrahaH, brAhmaNayAjakaH iti ca samAsaH, yAjaka iti / / gaNadharoktiH iti-samAso'yaM vigrahastu-gaNadharasya-bhagavato prasiddhivazAda yAjayitA gRhyate, na yaSTA, tena "yatrI devapUjA gautamAdeH, uktiH-upadezAdi vacanama, "vacaM bhASaNe" saMgatikaraNadAneSu" ityato Nigi tataH "Naka-tRcau" [5. 1. 15 ato bhAve to pravRti katve ca uktiH, atrApi kartari / 48.] iti Nake yAjakaH, vAhmaNA yajante, teSAM prayojakaH, SaSTI jJeyA, idhmavazvanaH iti-samAso'yaM, vigrahastu- | yastAn yAjayati, na brAhmaNo yAjakaH / atidizati-evamiti, idhmAnA- kASTAnAM brazcana iti, "otrascIt chedane" ato gurupUjakaH iti samAsaH, vigraha stu gurUNAM pUjaka iti, "pUjA 5E prazzyate chidyate'neneti "karaNAdhAre" [5.3. 112. 1 iti | pUjAyAm" ityataH kartari Nake-pUjaka iti / ke yAjakAdaya karaNe bAhulakAt kartari vA'naTi-znaH kuThArAdiH, idhmAnA- ityAkAlAyAM tAt nAmagrAhamAha-yAjaka, pUjaka ityAdinA, 20 miti karmaSadhyantasyAnena samAsaH; palAzazAtanaH iti- | yAjakAdaya ekAdaza, tatrAdyau vyutpAditau, zeSA vyutpAdyantesamAso'yam , vigrahastu-palAzAnAM parNAnAM zAtana iti, paripUrvAt "cara bhakSaNe ca" ityataH kartari Nake-paricAraka "zadlaM zAtane" ato NyantAt "zadiragatI zAt" iti, "viplaMkI vyAptI" paripUrvAdato ke-pariveSaka iti, 60 {4, 2. 23. ] iti zAtAdeze zAyate'neneti karaNe "NAMka zauce" ato gau pvAgame prAgvat Nake ca-nApaka iti, yAhulakAt kartari vA'naTi-zAtano daNDaH, palAzAnAmiti | 'ika adhyayane' adhipUrvAdato jI "jo kIjIH " [4. 2., 25 karmaSaSTayantasyAnena samAsaH; dharmAnusmaraNamityAdayaH 10.] ityAtve "atirI." [4. 2. 21. ] iti pvAgame paJcApi samAsAH, vigrahavAkyAni vimAni-dharmasyAnusmaraNaM prAmvat Nake ca-adhyApaka iti, "chadaN saMvaraNe" utpUrvAtatvasthAnucintanaM sarpiSo jJAnamedhodakasyopaskaraNaM caurasyo- dato ke-ucchAdaka iti, "madaica harSaglapanayoH" utpUrvA- 65 jAmanamiti, anupUrvAt "smai cintAyAm" ityataH, anupUrvAt | dato gau bhake ca-unmAdaka iti, kvacinnAsya pAThaH, "vRtUDU "cituNa smRtyAm" ityataH, "jJAMza avabodhane" ityataH, | vartane" utpUrvAdato Nau Nake ca-udvartaka iti, huMk dAnAdAna30 upapUrvAt "DukaMga karaNe" ityataH, utpUrvAt "jasaN hiMsA- | yoH" atastRpratyaye-hota iti, "bhaMga bharaNe" atastRpratyaye yAm" ityattazca bhAve'naTi-anusmaraNamanucintanaM jJAnamupa-bhata iti / udAharaNadvayaM vRttau darzitaM, skaraNamujjAsanamiti, upaskaraNamityatra ca saDAgamo vizeSaH, | haraNAnImAni-gurUNAM paricArakaH-guruparicArakaH, sAdhUnAM pari-70 sarvatra karmaSaSThayantasya samAsaH / zeSAbhAvAt "SaSTayayatnAccheSe" / veSakaH- sAdhupariveSakaH, rAjJaH sApakaH-rAjalApakaH, sAdhUnA[3.1. 76. ] ityanena samAsAprAptI samAsavidhAnArthamayaM madhyApakaH-sAdhyadhyApakaH, rAjJa ucchAdakaH-rAjJocchAdakaH, 35 yogaH // 3.1. 77.11 jaDAnAmunmAdakaH-jaDonmAdakaH, kSatriyasyodvartakaH-kSatriyoddha takaH, kSIrasya hotA-kSaurahotA, tIrthasya bhartI-tIrthabhartA / eka. yAjakAdibhiH / 3 / 1 / 78 // vacanenApi nirvAhe 'yAjakAdibhiH' iti yad bahuvacanaM kRtaM 75 ta0 pra-SaSTayantaM nAma yAjaka ityevamAdibhirnAmabhiH saha tajjJApayati-AkRtigaNo'yamiti, tadevAha-AkRtigaNosamasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / brAhmaNAnAM yAjaka:- 'yamiti, tatphalaM darzayitumAha-teneti-AkRtigaNatvenetyarthaH, brAjhaNayAjakaH, evaM-gurupUjakaH / yAjaka, pUjaka, paricAraka, talyArthI apIti-tulyArthI api yAjakAdigrahaNena yAjakAde.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0-1, sU0 78-80] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte :: - rwww - - ---- -- - - rAkRtigaNatayA gRhyanta ityarthaH, tAnudAharati-gurusadRzaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pattirathau0 / iti-samAso'yaM, vigrahastu-guroH sadRza iti, gurusamaH iti- sUtrArthaH sugamaH, savigrahamudAharati-pattInAM gaNakaH iti samAso'yaM, vigrahastu-guroH sama iti, dAsyAmsadRzaH, vigrahaH, pattigaNakaH iti samAsaH, atidizati-evamiti, vRSalyAsadRzaH iti samAsAvimau, nanvevaM tarhi dAsIsadRzo | rathagaNakaH iti samAsaH, rathAnA gaNaka iti vigrahaH; 5 vRSalIsahaza iti vibhakilopeneva bhavitavyamityAzaGkAyAmAha- | "gaNaNa saMkhyAne" ityadanto dhAtuH, tato gau kartari Nake 45 "SaSThayAH kSepe" ityalubiti, atra "tulyArthastRtI-ca-gaNaka iMti, atra "ataH" [4. 3. 82.] ityakArayASaSTayau" [2. 2. 106.] iti SaSThI jJeyA / | lopasya kharAdezatvena pUrvavidhi pratisthAnitvAdupAntyasvarasya na na kevalaM tulyArthA evAkRtigaNatvena grAhyAH, api tvanye'pi vRddhiH / padakRtyaM pRcchati-pattirathAviti kimiti grAhyA iti dazayitumAha-tatheti, ke'nye ityAkAGkhAyAmudA- | gaNakazabdo yAjakAdiSu paThyatA. pRthaya vA 'gaNakena' iti 10 harati-anyatkArakamiti-samAso'yaM, vigrahastu-anyasya viziSya sUkhyatAM, tAvatApi prakRtasUtrIyodAharaNasiddhiriti 50 kArakamiti, atra "IyakArake" [3. 2. 121.] iti / pattirathopAdanaM viphalamiti praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottaradakAro'ntAvayatro bhavati, karoteNake kArakamiti. vizvagoptA yati-kArSApaNAnAM gaNaka iti- pattirathazabdAnupAdAne - iti samAsaH, vigrahastu-vizvasya goptA, "gupau rakSaNe" ataH 'trApi samAsaH prasajyeta, tadvAraNArtha pattirathagrahaNamAvazyaka kartari "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti tRcpratyaye-gopteti, mityarthaH, punaH pRcchati-gaNakena kimiti-ayamAzayaH15 tIrthakartA iti samAsaH, vigrahastu-tIrthasya kartA, karote- | "pattirathAvakena" ityeva satra . "krIDAjIve" ityataH pUrva 55 stRcpratyaye-karteti, tatprayojako hetuzceti-tasya prayojaka paThyatAm, 'akena' ityapre'nuvartiSyate, tataba 'gaNakena' iti iti vigrahaH, tatprayojaka iti ca samAsaH, prapUrvAt 'yujUMpI | vyarthamiti, pratyudAharaNamukhenottarayati- rathasya darzaka itiyoge" ityato Nake-prayojaka iti, janikartuH prakRtiH / gaNakagrahaNAbhAve'trApi prasajyeta tadvAraNAya gaNakagrahaNamAva iti-janeH kartA iti vigrahaH, janikarteti samAsaH, tasya tathA, / zyakamityarthaH, / nanu pattirathayorupAdAnAdanyeSAM gaNakena saha 20 karotestRpratyaye-kartA, ityAdi siddhamiti-AkRtigaNatayA samAso'nucita iti zakRte-kathaM jyotirgaNaka iti- 60 sAdhu bhavati. AdizabdenAnyasyApi yathA ziSTaprayoga parigrahaH, jyotiSo gaNaka iti vigrahe kathamayaM samAsa ityarthaH, samAdhatteziSTaprayogAnusaraNapradarzanArthameva 'tatprayojako hetuzca' ityAdiH | "akena krIDAjIve" iti bhaviSyatIti-ayamAzayaHprayoga upanyasyate / nanu yAjakAdiSu kecit NakapratyayAntAH | nAtra sAmAnyato gaNakazabdena saha samAsaH, kintu AjIvArtha kecana ca tRpratyayAntAH, Naka-tRcau ca kRtpratyayAviti jyotiSAM gaNakena, tathA cAjIvAthai viziSya vihitaH samA25 "kRti' [3. 1. 77.] ityanenaiva samAsasiddhiH, so'styeveti sa evei bhaviSyatIti / zeSe SaSThIsamAsena siddhimAza-65 kimarthamayaM yoga iti cet ? atrAha-"karmajA tRcA" iti yAha-"karmajA tRcA ca" iti-ayamAzayaH-mAnena pratiSedhApavAdo yoga iti-pUrvasUtreNa prAptAvapi sA sUtreNa zeSaSaSThayA samAso vidhIyate, kintu kRyogaSaSThayA, sA ca prAptiH "karmajA tRcA ca" ityanena pratiSidhyata iti | karmaNi kartari vA bhavatIti na tasyAH zeSatvam , "karmajA tRcA bAdhakabAdhanArthamayaM yoga ityarthaH / tulyArthAnAM yoge na ca" ityanena ca karmajAyAH SaSThayAH samAsapratiSedhAt tatra 30 zeSaSaSThIti "SaSThadhayatnAccheSe" [3. 1. 76.] iti na pratiprasavArtha prakRtasUtrasyAvazyakatvamiti / / 3. 1. 79. // 70 samAsaprAptiratastadaMze vidhyartho'yaM yogaH, etadAha-tulyAthaividhyazceti // 3. 1. 78. // srvpshcaadaadyH|3|1|80|| tti-rathI gaNakena / 3 / 1 / 79 // ta0 pra0-'sarvapazcAt' ityAdayaH SaSThItatpuruSAH sAdhavo _/ bhavanti / sarveSAM pazcAt-sarvapazcAt padaM vartate, sarvaciraM ta0 pra0--patti-rathazabdau SaSThyantau gaNakena nAmnA | " | jIvati, tadupariSTAt rukmaM nidadhAti, ityAdi / bhavyayena 35 samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / pattInAM gaNaka: pratiSedhaM vakSyati tasyApavAdo'yam / bahuvacanaM ziSTa-75 pattigaNakaH, evaM rathagaNakaH / patti-rathAviti kim ? prayogAnusaraNArtham // 8 // kArSApaNAnAM gaNakaH / gaNakeneti kim ? rathasya darzakaH / kathaM jyotirgaNakaH? "akena krIDA''jIve" [3.1.81.] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sarvapazcA0 / iti bhaviSyati / "karmajA tRcA ca" [3. 1.83.1 sUtrArthaH sugamaH 1 nipAtanasUtramidam , nipAtanaM ca lakSaNA40 ityasyApavAdo'yam // 79 // / prAptakAryasiddhyarthamAzrIyate / vigRhyodAharati-sarveSAM pazcAt ..........
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1, sU. 80-81 ] - iti vigrahaH, sarvapazcAditi samAsaH, 'sarvapazcAt padaM mityAha-akapratyayAnteneti, anena ca nAnneti viziSyate, vartate' iti prayogopanyAsaH ziSTa prayogA nusaraNAbhivyaktaye, / 'krIDAjIve' ityarthaparaM, sa cArthaH samAsena gamyata ityAha- 40 evamuttaratrApi, atidizati-evamiti, sarvaciraM jIva- krIDAyAmAjIve ca gamyamAne tatpuruSazceti / / tIti-atra sarvaciramiti samAsaH; sarveSAM ciramiti vigrahaH, udAharati-uddAlakapuSpabhaJjikA iti-uddAlako vRkSa5 tadupariSTAt rukmaM nidadhAtIti-atra 'tadupariSTAt' vizeSaH, tasya puSpANi bhajyante'syAmiti uddAlakapuSpabhajikA iti samAsaH, tasyopariSTAditi vigrahaH, rukmaM kaanycnm| | "bhoMp Amardane" ityato'dhikaraNe "nAmni puMsi ca" ciramityasya kharAditvAt 'pazcAt upariSTAt' ityetayozca [5.3. 121. ] iti striyAM Nake bhanikAzabdaM vyutpAdya 45 tasAdyantatvAdavyayatvam / nanu "SaSThyayatnAccheSe" [ 3. 1. tadyoge karmaNi paSThayA anena samAsaH, kasyAzcit krIDAyAmuddA76.] iti sAmAnyasUtreNeva prakRtasamAsasiddhyA viphalo'yaM yoga lakapuSpANi bhajyante tasyA iyaM saMjJAsti. 'bhakhanaM bhakSikA' 10 ityAzaGkAyAmAha-avyayena pratiSedhaM vakSyati tasyApa- iti bhAve'pi vigRhya samAsaH kartuM zakyata eva, krIDAyA vAdo'yamiti-"tRptArthapUraNAvyayAtRz" [ 3. 1. 85.] | bhannanakriyArUpatvAt tathA cobhayathA sAmaJjasye sati krIDAyAM iti saMtraNeti bhAvaH / yadi cottarasyAtRzaH sAhacaryeNa kRdavya-! karnatvaM samAropyamiti keSAzcida vyAkhyAna na yaktama na ca 50 yameva gRhyata iti prAcAM rItyocyate tadA prapaJcAtha spaSTaprati tathA sati Nakasya katRvAcakratvAbhAvAt tatra "karmajapatyarthameva sUtramiti dhyeym| etacca zeSaSaSThIviSayam , yatra ca tRcA ca" [ 3. 1. 83. 1 iti niSedhAprApteH "kRti" 15 "ri-riSTAt." [2. 2.82.] iti sUtreNa SaSTI, tatra cAprApta [ 3. 1. 76. ] ityanenaiva samAsaH siddha ityasya vaiyarthyamiti prApaNArthameva sUcamiti bodhyam / ekavacanenApi nirvAha yada vAcyam, nitya samAsAthai viziSya samAsavidhAnasyAvazyakatvAt , bahuvacanaM kRtaM tasya phalaM darzayitumAha-bahuvacanaM ziSTa AjIve ca 'dantalekhaka' ityAdI kartaryeva Naka iti tatra niSedha- 55 prayogAnasaraNArthamiti-ziSTAnAM ye sarvapazcAdAdayaH vAdhanArthatvasyApi sattvAt . "nAni paMsi ca" / 5. 3. prayogAste'tra gaNe sAkalyena na paThitAstathApi te'nena 121. ] ityatra 'zAlabhanikA' iti vRttikRtodAharaNAca 20 lakSaNena sAdhutvena mantavyA iti bodhanArtha bahuvacanamiti bhAvaH bhAvAdhikaraNaNaka pratyayAntasyAnena samAsavidhAnasyaSTatvAvaga1 3.1.80. // mAt , evaM ca sambhavati lakSaNAnukUlye yasyAM krIDAyo puSpANi bhajyante tasyAM kartRtvopacArAzrayaNaM keSAzcidayuktamiti spaSTI- 60 akena krIDA''-jIve / 3 / 1 / 81 // / bhavati / vAraNapuSpapracAyiketi samAsaH, vAraNapuSpANi ta0 pra0-bhAjIvo jIvikA, SaSTAntaM nAmAkapratyayAntena pracIyante'syAmityakhapadavigrahaH, "ciMga cayane" nAmnA samasyate, krIDAyAmAjIve ca gamyamAne tatpuruSazca prapUrvAdataH prAgvat NakaH, sAlabhaJjiketi samAsaH sAlo 25 samAso bhavati / uddAlakapuSpabhaJjikA, vAraNapuSpapracAyikA. / vRkSavizeSaH, sa eva bhajyate'syAM krIDAyAmiti vigrahaH prAgvat sAlabhaJjikA, kasyAzrit krIDAyAH sNjnyaa| bhAjIve- | kAdi, eSu sarvatrApi karmajA SaSTI jnyeyaa| krIDAyAmudAhRtyAjIvekara dantalekhakaH, nakhalekhakaH, avaskarasUdakaH, ramaNIyakArakaH, udAhatumAha-AjIva iti, dantalekhaka iti samAsaH, dantalekhanAdirasyAjIvo gamyate / kIDA-''jIvI vAkyena na | dantAlikhatIti vigrahaH, evaM-nakhalekhaka iti samAsaH, gamyate iti nityasamAsA ete| krIDA-''jIva iti kim ? | nakhAlikhatIti vigrahaH, avaskarasUdaka iti samAsaH, 30 odanasya bhojakaH, payasaH pAyakaH / "karmajA tRcA " / avaskara sUdate iti vigrahaH, ramaNIyakAraka iti samAsaH, [3. 1. 83.] iti prativedhe prApte vacanam // 81 // | ramaNIyaM karotIti vigrahaH, epu "likhat akSaravinyAse"70 "pUdi kSaraNe" "DukaMga karaNe" ityetebhyaH kartari pake-lekhakaH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-aken| krIDA ca sUdakaH kAraNa iti, tadyoge ca karmaNi SaSThI. tasyAtha samAsaAjIvazcetyanayoH samAhAra iti krIDArjAvaM tasmin krIDA-: niSedho'grimasUtreNa "karmajA tRcA ca" [3. 1, 83.3 jIve, krIDA prasiddhA, AjI vyAcaSTe-AjIvo jIvi- ityanena prApto'nena pratiprasUyate / AjIvArtha spaSTayati35 keti-AjIvantyaneneti AjIvaH, "jIva prANadhAraNe" ato dantalekhanAdirasthAjIva iti-lekhanAdinA karmaNaiva sa75 jIvantyanayeti "nAgni puMsi ca" [5. 3. 121.] iti / jIvatIti pratIyata iti bhAvaH / nanu "nityaM pratinA'lpe" triyAM saMjJAyAM Nake-jIviketi, utsRSTAnubandhasya Nakapratyayasya[3.1.37.7 ityatra nityagrahaNAd yatra na nityagrahaNaM tatra tRtIyaikavacane-'akena' iti, pratyayagrahaNe tadantavijJAna- | vikalpena samAsa iti prakRte'pi nityagrahaNAbhAvAd vikalpena
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 81-83] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 141 -- ---- --------- raamware samAsA vaktavyA iti cet ? atrAha-krIDAjIvau vAkyena | gAmikA' ityatra "nAmino'kalihaleH" [4. 3. 51.] nagamyate iti nityasamAsA pate iti- 'uhAlakapuSpa- ityanenAntasya "Niti"4.3.50.1 ityapA bhajikA' 'nakhalekhakaH' ityAdeH samAsAtmasamudAyAt krIDA vRddhiH, anayorAsikAzabde ca "asyAyat" [2. 4. AjIvazca pratIyate, na punaH 'uddAlakapuSpANAM bhaJjikA' | 111.] ityakArasya ikAraH, zayitum , Asitum , agre gantuM 5'nakhAnA lekhakaH' ityAdivAkyataH, vAkyAddhi kriyAkAraka- | ca bhavataH kama ityeSAmarthaH / prAya IdRzaprayogeSu kartaryeva sambandhamAtrapratIteH, tathA ca samAsArthAvabodhakavAkyAbhAvAt | SaSThIti 'kartari' iti padaM viphalamityAzaGghayA pRcchati-kartarIti "dvitIyA khaTvA kSepe" [3. 1. 59.] iti kt nityagrahaNA- | kimiti, na kevalaM kartari SaSThI, kintu karmaNyapi, tathA ca 45 bhAve'pyamI nityasamAsA iti bhAvaH / edakRtyaM pRcchati- tadantasya samAso bhavatyeva sa na syAdityAzayenottarayati krIDAjIva iti kimiti, uttarayati-odanasya | ikSumakSikAM me dhArayasi, payaHpAyikAM me dhAraya. 10 bhojakaH, payasaH pAyakaH iti-"bhujaMy pAlanAbhya- | sIti-"bhakSaNa adane" ityata RNArthe bhAve striyAM vahArayoH" ataH kartari Nake-bhojaka iti, "pAM pAne" ataH ! "paryAyAhotpattI." [5.3. 120.1 iti Nake 'bhakSikA' kartari Nake "Ata aiH kRau[4.3.53.] iti AkArasya ! iti, "pA pAne" ityato'pi RNArthe bhAve striyAM "paryAyAI-50 aikAre tasya cAyAdeze pAyaka iti bhavati, krIDAjIvagrahaNAbhAvotpattI." 5. 3. 120.1 iti ke "Ata aiH kRau" 'akena' ityetAvanmAtroktAvatrApi samAsaH prasajyeta tadvAraNAya [4. 3. 53.] iti AkArasya aikAre AyAdeze ca-- 15 'krIDAjIve ityupAdAnamAvazyakamiti bhAvaH, nana "kRti" | "pAyikA' iti, ikSuH payazca karma, tadanuktamiti tatreyaM SaSTI, [3. 1. 47.] ityanenaiva prakRtasamAsasiddhiH, kimarthamidaM ! 'kartari' iti vacanAt karmaSaSThyAH samAsaniSedho na bhavati, vacanamityAha-"karmajA tRcA ca" iti pratiSedhe prApte | tena ithUNAM bhakSikA-ikSubhakSikA, payasaH pAyikA-payaH- 55 vacana miti-etAca krIDAyAM nAnvetIti pUrva vyAkhyAtam . | pAyikA iti "kRti" [3. 1. 77.] ityanena samAso viziSya samAsavidhAnasya nityArthatvamityuktameva // 3.1.81. // bhavati, 'meM ityanna dhAriNA yoge uttamArthe "ciklayarthadhA -- - . -..- .. | ribhiH preyavikArottamaNeSu' [ 2. 2. 55. ] iti caturthI / 20 na kartari / 3 / 1 / 82 // yadvA bhakSeH pibatezca kartari SaSThI, RNArthAdhigataye cobhayatra ta0pra0-katari vihitA yA SaSThI tadantaM mAmAka- vaakyopnyaasH||3.1.82. // 60 pratyayAntena nAmnA na samasyate / bhavataH zAyikA, bhavata / sikA, bhavato'gragAmikA / kartarIti kim ? ikSubhakSikAM! karmajA tRcA ca / 3 / 1 / 83 // me dhArayasi, payaHpAyikA me dhArayasi // 82 // ta0pra0-kartarItyanuvartate tathAkasya vizeSaNam , karmaNi mvihitA SaSThI karmajA, tadantaM nAma kartari vihito yo'ka25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-na kartari / 'aken'| | pratyayastadantena tRjantena ca nAnA saha na samasyate / bhodanasya ityAdi anuvartate / iha 'kartari' ityanena SaSThI vizeSyata ityAha bhojakaH, saktanAM pAyakaH, apAM sraSTA, purAM bhettA / karmajeti 65 kartari vihitA yA SaSThIti, akarmakasyAvivakSitakarmaNazca kim / saMbandhaSadhyAH pratiSedho mA bhUt-guNo guNivizeSakA, kRdantasya yoge kartaryeva SaSThI bhavati, tasyAzca "kRti'' [ 3. 1. guNinaH saMbandhI vizeSaka ityarthaH / kartarItyeva ! ikSubhakSikA 77. ] ityanena samAsaH prAptaH, so'nena niSidhyate / me dhArayasi, payaHpAyikA me dhArayasi / kathaM bhUbhartA ? 30 udAharati-bhavataH zAyiketi-"zIkU khapne" ataH / vanabharteti ? bhartRzabdo yaH patiparyAyastena saMbandhaSaSTyA zayituM paryAyaH krama iti vAkye "paryAyAhaMNotpattI." [ 5. | yAjakAdipAThAt karmaSaSThayA vA'yaM samAsaH, kriyAzabdasya su 70 3. 120.] iti triyAM bhAve pake-zAyikA, bhavata ityatra tamrAgrahaNAdanena pratiSedhaH-bhuvo bhartA, vajrasya bhartA // 8 // "kartari" [2. 2. 86.] iti SaSTI, evaM-bhavata AsikA iti--AsituM paryAya iti "Asik upavezane" ityataH prAgvat | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-karma 10 / pUrvasUtre 35 Nake-AsikA, zeSamapi prAgvat, bhavato'gragAmikA 'kartari iti padamupAtaM, taca SaSThayA sambaddham , iha tu tatsambaiti-"gamlaM gato" ato gaphe-gAmikA, agre gAmikA- | ndhAnupapatte nuvRttistasyeti kazcinmanyetAta Aha-kartarIagragAmikA, "kRt satikArakasyApi" [5. 4. 117.] / tyanuvartata iti-arthavazAdadhikArANAM pravRttinivRttI, na tu 75 iti 'apragAmikA' ityapyakapratyayAntaM bhavati, 'zAyikA / sambandhavazAdityarthaH, taccAnuvartamAnasya 'akena' ityasya ----------------------- - ---------
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 83.] MARArran vizeSaNaM, na SaSTyAH , nApi tRcaH, SaSTyA vizeSaNatve pUrvasUtreNaiva / 'karmajA' iti vacanAnneha karmaNi SaSThI, karma kriyApekSa bhavati, niSedhasya siddhatvAt , tRcA yoge tRpratyayenaiva kartA ukta iti nAtra kriyApekSA, pratyayArthastu svarUpamAtraparicayAya, kintu yaH kartari 'SaSTayasambhavAt , tRpratyayazca kartaryeva vihito na tasya / kartA dravyabhUtastena yoga iti pratiSedho na bhavati, api tu kartari vyabhicAra iti na tRpratyayasyApi vizeSaNam , sambhave bhavatyeva samAsa iti bhAvaH / 'akasya' 'kartari' iti vizeSaNaM 6vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad bhavati, sambhavavyabhicArayogazcA- | sArthakayati-kartarItyeveti, vyAvaya'mAha-ikSumakSikAM me 15 kasyaiveti tasyaivedaM vizeSaNamiti darzayati- taJcAkasya vize- dhArayasi, payaHpAyikA me dhArayasIti-iha RNe bhAve SaNamiti. evaM ca 'karmajA' iti SaSTyA vizeSaNa, kartari hi triyAM Naka iti tu prAguktameva, tathA ca tena 'ikSaNA 'aka tRc' ityetayorvartamAnayostadyoge karmaNyevaH SaSThI bhavati, bhakSikA-ikSubhakSikA, payasaH pAyikA-payaHpAyikA, iti na kartarItyAha-karmaNi vihitA paSThI karmajeti-karma- | "kRti' [3. 1. 77.] ityanena samAso bhavatyeva, na tu 10zabdavyAkhyAnadvAreNoktArtho jJApitaH, 'karmaNi' ityuktyApi prakRtasUtreNa niSedhaH, paSThayAH karmajatve'pi caramapadasya kartari 50 nirvAhe 'karmajA' ityuktiH karmaNaH SaSThIvizeSaNatvaspaSTapratipattaye ! vihito yo'kastadantatvAbhAvAt / nanu yadi karmaSaSTayAstRvA 'katari' ityasyAnuvRttyartha vA jJeyA, 'karmaNi vihitA' ityasya ! samAso'nena niSidhyate tarhi kathaM bhUbhartA vajrabhartetikarmavAcakAnnAno vihitetyarthaH / . bhuvo vajasya ca bhati karmaveyaM SaSThIti zaGkAzayaH, uttarayatiudAharati-odanasya bhojakaH iti-"bhujaMpa pAlanA-: bhartRzando yaH patiparyAyastena sambandhaSaSThayeti16bhyavahArayoH" ato bhuGkte iti "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] bhartRzabdo dvividhaH-patiparyAya auNAdikaH, bharaNakiyA-65 nimitta kastRjantazca, tathAhi-"TuDubhUgaka poSaNe ca" ataH iti Nake bhojaka iti, "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] iti SaSThadhAm 'odanasya' iti, saktanAM pAyaka iti-"pA pAne" a "zAsi-zasi-nI-ru-kSuha-bhR." [uNA0 857.] iti tRpratyaye yo bhartRzabdaH sa auNAdikaH patiparyAyaH, yazcAta pibatIti Nake pAyaka iti prAgvat SaTyA saktUnAmiti c| evaM dhAtoH "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti tRpratyaapAM sraSTA iti-"sRjat visarge" ataH sRjatIti yAntaH sa bharaNakriyAnimittakastRjantaH, tatra prathame *uNA-60 20"Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti tRci "aH saji dayo'vyutpannAni nAmAni * iti na tRpratyayAntatvaM na vA dRzo'kiti" [ 4. 4. 111.] iti kharAt parato'kAre kRdantatvamiti na kRtkarmajA SaSThIti nAnena pratiSedhaH, kintu * "yajasaja" (2.1.87.] iti jasya Satve "tavargasya0" | svakhAmibhAvasambandhe SaSThIti "SaSThadhayatnA." [ 3. 1. 76.] {1.3. 60.] iti tasya TakAre sehIdAze'ntyasvarAdilope 5] iti ca samAsa ityarthaH, athoNAdInAM vyutpattipakSamAzritya ca -'sraSTA' iti, "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] iti SaSThayAM | kadAcit karmaNi SaSTI tadApi samAsamAha-yAjakAdipAThAt 65 25 ca 'apAm' iti, purAM mettA iti-"bhirdapI vidAraNe" karmaSaSThayA vA'yaM samAsaH iti-yAjakAdiSvayaM bhartRzabdaH ato minattIti prAgvat tRci-bhattA, purazabdasya SaSThIbahuvacane paThyate, ato "yAjakAdibhiH" [ 3. 1. 78.] iti vA 'purAm' iti, atra prAgvat karmaNi ssssttii| samAsaH, yadyevaM bhartRzandasya bibhartIti bharteti bharaNakriyAmAtrapadakRtyaM pRcchati-karmajeti kimiti-kartari SaSTyAH / mupAdAya vartamAnasyApi samAsaH prApnoti, yAjakAdau hi bhartR' iti pUrvasUtreNa samAsaniSedhAt pRthak sUtrArambhasAmarthyAt karmaSaSThayA rUpamAtraM paThyate, na tasya kazcid vizeSaH, ucyate-yAjakAdayaH 70 30 evAtra prahaNaM bhaviSyatIti praSTurAzayaH; na kevalaM kartR- prAyeNa sambandhizabdAH, tatsAhacaryAt kriyopAdAne'pi karmaNoreva SaSThI, kintu gaka-tRcoryoge'pi sambandhasAmAnya- yogarUTyA sambandhizabdasyaiva bhartRzabdasya tatra parigraha ityAhavivakSAyAM zeSe'pi SaSThI prayujyate, tasyAH samAsaniSedhAbhAvArtha ! kriyAzabdasya tatrAgrahaNAdityAdi-kiyAmAtravAcakasya 'karmajA' iti padamAvazyakamityAzayenottarayati-samvandha- yAjakAdiSvagrahaNAt kiyAmAtravAcake'nena bhavati pratiSedhaH SaSThayAH pratiSedho mA bhUditi, ketyAkAGkSAyAmAha-guNo samAsasya, tadAkAramAha-bhuvo bhartA, vajrasya bhartati / 75 30 guNivizeSaka iti-ziSlaMpa vizeSaNe" ato vizinaSTIti "haThAdAkRSTAnAM katipayapadAnAM racayitA, . "Naka-tRcau" [5. 1. 48.1 iti Nake- vizeSaka iti. yadi spardhI jAto bhuvanajayinA rAmakavinA / guNino vizeSaka iti vigrahe karmaSaSTyA api sambhavAdAha- tato'haM jAne'smin katipayadinaiH pApini kalI, guNinaH sambandhIti-kArakatvasya hi vivakSAdhInatvena ghaTAnAM nirmAtutribhuvana vidhAtuzca kalahaH // 1 // " karmatvAvivakSAyAM sambandhasAmAnye eveha paTI, tasyA eveha iti prAcInapadye tribhuvanavidhAturityatrApi zeSaSaSTyA evaM 80 40 samAsaH, taniSedhAbhAvAya 'karmajA' iti padam, tathA ca / samAsa iti keyaTaH // 3. 1. 83. / away
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 84 ] : : kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 143 tRtIyAyAm / / 1 / 84 // vidhatAtparyAnupapattyA vA gopadasya durdohagavISu lakSaNA, yadvA | 'agavAm' iti cchedaH 'agopAlakena' itivat , aprazastagavAmiti 40 ta0 pra0-kartari yA tRtIyA tasyAM satyAM karmajA SaSThI | tadarthaH" iti / sAdhvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryana samasyate / Azcaryo gavAM doho'gopAlakena, sAdhvidaM Neti-anupUrvAcchAsterbhAve karaNe vA'naT, tRtIyA prAgvat , atra zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNa / tRtIyAyAmiti kim ? sAdhvidaM | zabdAnuzAsanamiti samAso na bhavatIti / padakRtyaM pRcchati5 zabdAnuzAsanamAcAryasya, sAdhvI kaTacikIrSA caitrasya; kartari | tRtIyAyAmiti kimiti-tasyAM vidyamAnAyAmityarthaH, kutaH SaSTyAmapi na samAsa iti kazcit-vicitrA sUtrasya kRtirA- | samAdhIyata iti praznAzayaH, "kartari" [2. 2. 86.] iti 45 cAryasya / kartarItyeva-sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya naH ! kRdantasya kartari SaSThI nityaM bhavati, tatrApi sthalavizeSe "dvihepuNyena / karmajetyeva-maitrasya saMbandhI kRto maitrakRtazcaitreNa / | torakhyaNakasya vA" [2. 2. 87.] iti SaSThI vikalpyatekathaM godoho gopAlakena ? saMbandhaSaThyA bhaviSyati // 84 // bhavati na bhavati ca, tatra yadA na bhavati tadA "hetukartR." [ 2. 2. 44.] iti kartari tRtIyA bhavati, yadA bhavati, 10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tRtI0 / 'kartari' / tadA sA SaSTayeva. tatra yadA kartari SaSThI sadA "kRti" 50 iti vartate, tat 'tRtIyAyAm' ityasya vizeSaNam , 'tRtIyAyAm' | [3. 1.77.] ityanena samAso bhavatyeva, yadA kartari tRtIyA tadA iti ca satsaptamItyAha-kartari yA tRtIyA tasyAM satyA- prakRtasUtreNa samAsAbhAva iti vivekArtha tRtIyAgrahaNamityAzayAt miti-satsaptamI nAma "yadbhAvo . bhAvalakSaNam" / pratyudAharaNamukhenottarayati-sAdhvidaM zabdAnuzAsana [2. 2. 106.1 iti satreNa vihitA saptamI, 'karmajA' iti mAninanIyAvirata pratidhavirahAtALarAnA. : 15 ca vartate, tat pUrvavat 'SaSThI' ityasyaiva vizeSaNamityAha- manazAsana-zabdAnazAsanamiti bhavati samAsa ityarthaH: vastuta-65 karmajA SaSThIti / atratyasUtrArthabodhaprakArazcettham-tRtIyA- | svAtivyAptipradarzanaM nocitaM. yataH tRtIyAyAmiti kimiti yAmiti saptamyarthaH kAlavRttitvaM, tadekadeze kAle'dhikaraNatayA praznasya sUtrameva kimarthamityevAzayaH, sUtrAbhAve ca zabdAnAmanuprakRtyarthasyAnvayaH, kAlavRttitvarUpasaptamyarthasya 'na samasyate' zAsanamAcAryeNetyatrApi samAsaH syAdeva niSedhakAbhAvAt, pUrvaiti samAsaniSedhakiyAyAmanvayaH; tathA ca khasambandhikartRtva sUtreNa ca karmajAyAH SaSThayA akena tRcA ca samAso niSidhyate,.. 20 rUpadharmapAratabyeNa tRtIyAdhikaraNakAlavRttinAmamaprakRtikasyA- | tasya cAtrAprAptirevetyavyAptireva doSaH, tasya cAtivyAptyapekSayA 60 dhantasya nAmaprakRtikasyAdyantena samAsaniSedhakriyetyarthaH; evaM | prAbalyAta; tathApi tRtIyAyAM kimityasya-pUrvasUtrega sAmAnyata ca vAkye tRtIyAntapadasattva eva karmaSaSThyAH samAsaniSedho | eva karma jAyAH SaSTayAH samAsaniSedho vidheyaH, na tu karvakena nAnyathA, etacca tRtIyAyAmityasya pratyudAharaNAvasare spaSTameva / / tRyA ca yoge, itthaM ca zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNetyAdAva udAharati-Azcaryo gavAM doho'gopAlakeneti- vyAptiH parihRtA bhavati 'ikSubhakSikAM me dhArayasi, zabdAnuzA. 25 ApUrvAt "cara bhakSaNe ca" ityata Acaryata iti | sanamAcAryasya' ityAdAvativyAptiH paramavaziSyate, tatparihArArtha 65 "carerAstvagurau" [5. 1. 31.] iti ye "varcaskA" | pUrvatra 'aka' ityasya 'kartari' iti vizeSaNavadasyApi sUtrasyAvazya. [3. 2. 48.] iti ze ca-'bhAzcarya' iti, "duhIka kSaraNe" | katvameveti bodhyam / evaM-sAdhvI kaTacikIrSA caitrasyetiityato bhAve ghani 'doha' iti, tasya gAvaH karma, tana "karmaNi | 'kartumicchA' ityarthe karoteH samantAt "zaMsipratyayAt"[5.3. kRtaH" [2. 2. 83.] iti SaSThI, agopAlakaH kartA, tatra | 105.] iti bhAve striyAmeva-vikIrSA, kaTasya cikIrSeti vigrahaH, 30 "dvihetorasyaNakasya vA" [ 2. 2. 87. ] iti SaSTInivRttau / zeSa prAgvadavaseyam / atra matAntaramAha-SaSThayAmapi na 70 "hetu-kartR-karaNa." [2. 2. 44.] iti tRtIyayA 'ago- samAsa iti kazciditi, tadAkAramAha-vicitrA sUtrasya pAlakena' iti. atra godoha iti samAso na bhavati / atranigAcAryasyeti etaca pANinIyamatasammatamapIti gamyate. 'agopAlakena' ityuktirdogdhurdohanAnabhijJatvopalakSikA, tadanuko / prakRtasUtrAzayakasUtrAdarzanAt ; tRtIyAyAmityasya 'kartari' iti tu tRtIyAyA asattvAt samAsaH syAdeva, atra cAnena vAkye- | yadu vizeSaNaM tatphalaM darzayitumAha-kartarItyeveti, phalaM darzayati35 netthaM pratIyate-durdohA gAvo'zikSitena dogdhrA yadi duhyante / sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya naH puNyeneti-75. tadAdharyamiti, tathA ca prakRtodAharaNaprasajhe kaiyaTena kRte TippaNI- 'puNyena' ityatra hetau karaNe vA tRtIyAyAM satyAmapi na niSedha iSTa kRdAha-"Azcaryamatra vidheyaM, tacca tadA sambhavati yadA durdohA / iti bhAvaH / SaSThayAH 'karmajA' iti yad vizeSaNaM tatphalaM darzayitugAvo'zikSitazca dogdhA, tathA cAzcaryAnvayAnupapattyA tathA- mAha-maitrasya sambandhI kRtaH-maitrakRtazcaitraNeti--
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 144 maitrasambandhI yaH kazcidodanAdipadArthaH sa caitreNa kRta iti vAkyArthaH, maitrasya kRto maitrakRtaH, kRta odano'nyo vA prakaraNAdinA nirjJAto vRttAvantarbhUta iti SaSThayantasya na bahirapekSArita, 'caitreNa' ityasya ca kRta iti pradhAnApekSeti bhavati samAsaH atra 5 6 'caitreNa' iti kartari tRtIyA bhavati, 'maitrasya' iti tu na karmaNi SaSTI, api tu kRtasambandha iti 'karmajA' iti vacanAt pratiSedho na bhavati / AzaGkate - kathaM godoho gopAla keneti - yadi kartari tRtIyAyAM karmajaSaSThyantasya samAso'nena niSidhyate tadA prakRte kathaM samAsa iti zaGkAzayaH, uttarayati - sambandhaSaSThyA 10 bhaviSyatIti - nAtra karmaNi SaSThI kintu gavAM sambandhI dohaHgodoha iti sambandhe SaSTIti "SaSTayayatnA0 " [3.1.76.] iti sAmAnyasUtreNa samAsaH, sarvasya prakRta prakaraNasthasya niSedhasya kArakaSaSThIviSayatvamiti bhAvaH // 3 1 84 // yathoddezanyAyena pUrvaM tRptArthenodAhartumAha- tRptArtheti, udAharati- phalAnAM tRpta iti- "tRpauc prItI" tRpyatIti tRptaH; phalAnAM suhita iti - suSThu dadhAtIti "hudhAM dhAraNe ca" ityataH te "dhAgaH " [ 4. 4. 15. ] iti 'hi' ityAdezesuhita iti saktUnAM pUrNa iti- "pUraici ApyAyane" ataH 45 pUryata iti ke tasya natve ca--'pUrNa' iti odanasyAzita iti - ApUrvAt "azaz bhojane" ityata AnAtIti keAzita iti; payaso bhrANa iti-" tRptI" ityata AghrAyatIti ke tasya "R-hI-prA-zrA0 4. 2, 76 ] iti vika | | | pena natve Natve ca bhrAta bhrANa iti; tRptaH sahitaH pUrNa A zito 50 dhAto prANa iti paryAyAH : emyaH zIlAditvAt "jJAnecchAcarthanIcchIlAdibhyaH kaH" [5. 2.92. ] iti vartamAne ktaH, bahulAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi to bhavati, tathA ca tadyoge tRtIyAsamAso'pi siddha:- 'arhadbhayastribhuvanarAja pUji - tebhyaH' iti [ uttarasUtrasAdhAraNametat ], evaM zIlito maitreNetyA- 55 dAvapi draSTavyam, vartamAnakte tu SaSTayeva - 'kAnto harizcandra iva ! ta0 pra0--tRptAH pUraNapratyayAntairavyayairatRzantaiH zatrantairAnazantaizca nAmabhiH SaSThyantaM nAma na samasyate / tRptArthaphalAnAM tRptaH, phalAnAM suhitaH, saktUnAM pUrNaH, modanasyA- | prajAnAm' iti anye tu jJAnAdyarthebhyaH *takakauNDinya*zitaH, payaso ghrANaH / pUraNa-tIrthakarANAM SoDazaH, cakradharANAM | nyAyena bhUte tasya bAdhAt vartamAnakena ca yoge SaSThIvidhAnAt 20 paJcamaH zAntiH, cakradharANAM dvitIyaH sagaraH vAsudevAnAM / tvayA jJAto mayA jJAta ityAdirapazabda iti manyante / atra tRtIyaH svayaMbhUH / avyayaM rAjJaH sAkSAt, grAmasya purastAt, SaSThIviSaye vividhA abhiprAyAH, tathAhi--SaSThIvidhau tRpipUryorupa - 60 caitrasya kRtvA, maitrasya prakRtya, avyayIbhAvasyApyanvarthA | saMkhyAnaM kartavyam, tata iha SaSTItyeke; yadyevaM yatnAdiyaM SaSTI zrayaNAt kacidavyayatvaM tena caitrasyopakumbhamityatra samAso ! syAt, tatrAyannAdityeva samAso na bhaviSyati, dhAtAzitasuhitana bhavati kecit / atRza-rAmasya dviSan, rAvaNasya dviSan / yoge ca niSedho na syAt, tatkaraNasya sambandhivivakSAyAM 25 zatR - caitrasya pacana, adhvagAnAM dhAvantaH zIghratamAH, caitrasya | "bsosAm" [ zeSe ] ityeveyaM SaSTI, sA ca vivakSA loke pakSyan / Anaza-caitrasya pacamAnaH, caitrasya pakSyamANaH / niyateti nAniSTaprasaGga ityanye; apara Aha-yathA'zvAnAM yukto 65 sarvatra saMbandhe SaSThI / etairiti kim ? brAhmaNasya kartavyaM rathaH - azvayukto ratha iti, nAtrAzvA yujeH kartAro nApi karaNam, brAhmaNakartavyam, idhmavazvanaH, palAzazAtanaH / 'rAjJaH pATali sArathirhi tatra kartA razmayaH karaNam, na ca tatropayujyamAnAH putrasya dhanam, zukasya mArAvidasya zabdaH sarpiSaH pIya zakyante vaktumakArakamiti, tataH kArakazeSa eSA SaSTI, yathA www | | 30 mAnasya gandhaH; sUtrasyAdhIyamAnasyArthaH, ityAdau sAmAnAdhi | naTasya zRNoti, pranthikasya zRNotIti tathehApi phalAnAM na karaNye dhanAdipadApekSA SaSThItyasAmarthyAt samAso na bhavati / tRpteH kartRtvaM nApi karaNatvamiti kArakazeSe eSA SaSThI "so- 70 vizeSaNasamAsastu nirapekSatvena sAmarthyAd bhavatyeva pATali sAmU" [ zeSe ] iti kecit tu-ayaM ca niSedhaH sambandhasAmAputrakazvAsau rAjA ca tasya pATaliputra krarAjasyetyAdi, SaSThI- nyaSaSThayAH karmaNi SaTghAzca vizeSAnabhidhAnAt, asati bAdhake samAse tu aniyamena pUrvanipAtaH syAt // 85 // pramANAnAM sAmAnye pakSapAtasya svIkArAdityAhuH; svamataM cAtre vakSyate / 35 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 84-85] grahaNaM, taiH avyayaiH, atRpratyayAntaiH zatRpratyayAntaiH, AnazpratyayAntaizca nAmabhiH SaSThyantasya samAso'nena niSidhyate / 40 tRptArtha- pUraNA'vyayA'-tRzU-zatrAnazA / 3 / 1 / 85 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - tRptArtha0 | tRpto'rthaH abhidheyaM yeSAM tRptasyArtha evArtho yeSAmiti vA tRptArthA uSTramukhAditvAt samAsaH; pUraNazabdena ca pUraNAryAH pratyayA pUraNapratyayAntAnudAhartumAha- pUraNeti, udAharati-tIrtha- 75 karANAM SoDazaH iti SaDuttarA daza-SoDaza "ekAdaza gRhyante, pratyayagrahaNe ca tadantaprahaNamiti pUra gArthakapratyayAntAnAM / SoDaza0" [ 3.2.91.] iti sUtreNa SaSo'ntasya utvaM dakArasya
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 85] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 145 Pmwm rom my ca DakAraH, SoDazAnAM pUraNa iti "saMkhyApUraNe it" [5. 1. bhavatIti sAmarthyAbhAvAdeva na samAsa iti tadAzayaH, evaM ca 40 155.] iti DittvAdantyasvarAdilope ca SoDazaH' iti; evaM | tanmate 'caitrasya kRtvA, maitrasya prakRtya' ityAdInyevAsya mukhyocakradharANAM pazcamaH zAntiH iti-cakradharANAM-cakravarti-dAharaNAni, rAjJaH sAkSAdityAdIni cAnyathAsiddhAni / haradattamate nAm , paJcAnAM pUraNa iti "no maT" [ 7. 1. 159.] iti | tu sAmAnyenaiva sarveSAmavyayAnAM grahaNam , "tadupari ityAdayazca 5 maTi "nAma si." [1.1.21.1 iti padatve "nAno no." | prayogA bAhulakAt samAdheyAH / svamate hi kRdavyayameva gRhyata [2. 1. 91.] iti nalope ca paJcamaH, zAntiH-zAntinAmA | iti na niyamaH 'tadupari ityAdiprayogAzca "sarvapazcAdAdayaH" 45 jinaH; cakradharANAM dvitIyaH sagaraH iti-dvayoH pUraNa | iti sAdhavaH / matAntaramAha-avyayIbhAvasyApi avyayIiti "dvestIyaH" [5. 1. 165.] iti tIye dvitIya iti, bhAvasamAsasyApi, anvarthAzrayaNAt anavyayamavyayaM bhavatI sagaraH-sagaranAmA; vAsudevAnAM tRtIyaH svayambhUH iti- | tyavyayIbhAva iti sArthasaMjJAzrayaNAt , kvacit sthalavizeSe na 10 trayANAM pUraNa iti "traistu ca" [5. 1. 166.] iti tIya- sarvatra, avyayatvaM bhavatIti zeSaH, tena avyayIbhAvasyAvyaya pratyaye prakRtezca 'tR' ityAdeze-tRtIyaH, svymbhuuH-khymbhuunaamaa|| tvena, 'caitrasyopakumbham' ityatra samAso na bhavati prakRta-50 kathaM tarhi-"tAnyuJchaSaSThAGkitasaikatAni, zivAni vastIrthajalAni sUtreNa samAsaniSedhaH, iti kecita evaMprakAreNa kecana kaJcit" [ raghuvaMze sa. 5 / 8] iti kAlidAsa prayoge pUraNapratya- vaiyAkaraNAH prAhuH / ayamAzayaH-avyayIbhAvasyAvyayatvaM nADIyAntena samAsaH kRta iti cet ? pramAda evAyamiti kecit, kartavyam , tavIkAre hi 'uccakaiH, nIcakaiH' ityAdivad 'upAni' 15 uJcheSu SaSTaH, ucchAramakaH SaSTha iti vigraha iti zabdakaustubhe | 'pratyami' ityatrApi "avyayasya kod ca"[7. 3. 31.] ityak prasajyeta, tathA 'upakumbhamanyam' ityAdau 'doSAmanyamahaH' 55 dIkSitaH, kecit tu-unchasambandhI pUraNa iti vigrahe uttarapada-! ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / athAvyayIbhAvasya tu samAsa ityaahuH| "tRptArthapUraNAvyayA." [3. 1. 85.] iti SaSThIsamAsasya avyayamudAhartumAha-avyayeti, udAharati-rAzaH sAkSAt pratiSedho'vyayatvasya phalamiti cet ? na-tatra samAsakANDe bahuiti-atra svarAditvAt 'sAkSAt' ityasyAvyayatvam, grAmasya lAdhikArAta setsyati; kinca 'avyayIbhAva' iti mahavIM saMjJA 20 purastAt iti-atra ca "adhaNatakhAdyA zasaH" [ 1. 1 yat kRtavAnAcAryastato'pi jJApayati-kacidavyayatvamapIti, tena 60 32.] ityanena purastAdityasyAvyayatvam , caitrasya kRtvA iti, 'caitrasyopakumbham' ityatra na samAsa iti / avyayIbhAvasyAmaitrasya prakRtyeti ca-atra "svAtumam" [ 1. 1. 35.] | nvarthAzrayaNAd yadavyayasvaM pratIyate tacca yadyapi gauNaM tathApi iti ktavAntatvAdavyayatvam , prakRtyetyatra sthAnivadbhAvAt kvAnta- | *gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH* iti nyAyasya padakArya tvam / iha 'rAjJaH sAkSAt, grAmasya purastAt' ityudAharaNa viSayatveneha vibhaktinimittakasamAsasyApi vibhaktinimittakatvena 25 yuktam , idaM tvayuktam-'caitrasya kRtvA, maitrasya prakRtya' iti, atra padakAryatvAbhAvenApravRttaniSedhe'vyayIbhAvasyAvyayatvena grahaNAta 65 hi SaSTayA karmApekSyate-kaTaM paTaM ceti, tat ktvAntamapekSatena samAsaniSedhaH sidhyati. padakAryatvaM ca strItvAnimittakatve sati SaSThI, nAtra caitro maitro vA kriyate, tathA sati "tRnudantA- syAdivibhaktyanimittakatvamiti nyAyasindhI prapaccitamaH anye vyaya0" [2. 2.9..] iti pratiSedhAdautsargikI dvitIyaiva cAvyayIbhAvasyAvyayasaMjJAmevecchantIti mukhyamevAcyayatvaM tasya, syAt , na "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] iti SaSThI; ucyate- teSAM mate'vyayIbhAvasya na SaSThIsamAsaH / kecidityuktyAnyari30 yApyatra kaTaH paTo vA kriyate tathApi tasyAthot prakaraNAda vA raNAdavA vyate samAsa ityoM labhyate / 70 kutazcit kadAcidApekSyasya nirjJAnaM bhavati tadA tadavivakSA, tatra kriyAsambandhe eva SaSThI bhavati, nahi caitrasyAkriyamANatAyAma. ___ atRzpratyayAntamudAhartumAha-atRziti, udAharatisambandha eva, kriyayA'nekadhA sambandhopapatteH, tasya kaTAdesta. rAmasya dviSan , rAvaNasya dviSan iti-"dviSIMk sambandhitvAt tabAreNa takriyApi tatsambandhitayA vyapadizyate | aprItau" bhataH "sug-dviSArha " [5. 2. 26. ] ityatRzi35 tadAdiSTatvAd vaa| avyayaM ceha pratipadoktatayA paThitameveha / 'dviSan' iti, karmaNyapradhAnatvamAtravivakSAyAmatra SaSThIti prabhAgRhyata iti kecit / pANinIye tu "pUraNaguNasuhita." [2. 2. candraH / zatapratyayAntamudAhartumAha-caitrasya pacan iti-75 11.] iti sUtre bhASye kRdavyayAnAmevodAharaNadAnAt pUrvottara- "dupacISa pAke" ityataH "zatrAnazAveSyati tu sasyau"[ 5. 2. sAhacaryAcca kRdavyayameva gRhyate iti vyAkhyAtaM dIkSitAdibhiH, 20.] iti vartamAne zatRpratyaye 'pacan' iti, atrApekSyanirmAne rAjJaH sAkSAdityAdau tu vizeSyApekSAsattvena sApekSamasamarthavad sambandhamAtre SaSTI, yadi pacirAvarjanavacano yathA lokapakkiriti, 19 siddhahemacandra
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 85 PARAN tasya caitraH karma vivazyeta tadA dvitIyA syAt , evaM-adhvagAnAM / tadanyathAsiddhimAha-rAjJaH pATaliputrakasya dhanamityAdi, dhAvantaH zIghratamAH iti-"dhAvUm gatizuddhyoH" ataH | zukasya mArAvidasya zabdaH iti-samupalabhyamAnamahAprAgvat zatari bahuvacane dhAvanta iti, atra nirdhAraNAvivakSayA bhASyapustake [2. 2. 11. sUtre] 'mArAvikasya' iti pAThaH, SaSThI, caitrasya pakSyana iti-atra bhaviSyati / tadvadyatpattiritthamuktA padamajam-"mA rAvi' iti zabdamAha 5 syasahitaH zatRpratyaya iti vizeSaH / AnazpratyayAntamudAhatu- 'mArAvikaH' zabdanakriyAyAH pratiSedhaka ityarthaH, saMjJaiSA zuka- 45 mAha-Anaziti, caitrasya pacamAnaH, caitrasya pakSya- vizeSasya; kacitu 'mArAvidasya' iti pAThaH, tatra 'mA rAvi' mANaH iti-paceH "zatrAnazAveSyati tu sasyo"5.2.2... zabdaM dadAtIti mArAvidaH sa evArthaH" itiH itthaM ca mAramAce iti vartamAne Anazi zavi mAgame ca-pacamAna iti, bhaviSyati / tIti mArAvit, tasyApatyamityAdyartha karaNaM zukravizeSaNAnanuguNaM tu syasahite Anazi [ sthAnazi] casya katve sasya Satve nasya vyarthamiti "pratIyate; rAjJaH pATaliputrakasya dhanamityAdau sAmA10 Natve ca pakSyamANa iti / prakRtasUtrodAharaNeSu kasmin kasminnarthe / nAdhikaraNye yA SaSTI sA kIdRzItyAha-dhanAdipadApekSeti-50 SaSThItyapekSAyAmAha-sarvatra sambandhe paSThIti-prakRtasUtrasya / prathame dhanApekSA, dvitIye zabdApekSA, tRtIye gandhApekSA, caturthesarveSUdAharaNeSu sato'pi karmatvAdyarthasyAvivakSaNAt sambandhamAtra- | 'rthApekSA, tathA ca sApekSamasamarthavad bhavatIti sAmAbhAvAvivakSAyAM "zeSe" [2. 2. 81.] iti paSThI jJeyA, na puna- deva samAsAbhAvaH sidhyati, na tadartha yatno vidheya ilyarthaH / nanu rajaratIyanyAyAzrayaNaM varamiti bhAvaH / / sahi kimIzasthale sarvathA samAsAbhAva eveti cet ? atrAha15 prakRtasUtre kRtpratyayavizeSANAM yadupAdAnaM kRtaM tatphalaM sphora- vizeSaNasamAsastu nirapekSatvena sAmarthyAda bhava-55 yitaM pRcchati-patairiti kimiti, anyaH samAso bhavatItyA- | tyeveti-vizeSyavizeSaNabhAvasya padadvayamAtrApekSatvena dhanAdivedanamukhenottarayati-brAhmaNasya kartavyamiti vigrahaH,brAhmaNa-padArthAntarApekSA'bhAvena tadaMze sAmarthya satvena sa samAsaH kartavyamiti ca samAsaH, idhmatrazcana iti samAsaH, | "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3.1.96.] iti bhavatyeveti idhmAnA vrazcana iti vigrahaH, palAzazAtana iti samAsaH, | bhAvaH, tatra vigrahamAha-pATaliputrakazcAsau rAjA ca, 20palAzanAM zAtana iti vigrahaH, epa "kRti" [3. 1. 77.] | tasya pATaliputrakasyesyAdIti-etacca prathamopasthitatvAt 60 iti smaasH| prathamAMvibhaktyantenaiva samAsa ityabhiprAyega, pariniSTitavibhaktyApi nanu samAnAdhikaraNAnAM SaSThIsamAsaniSedhArthamiha samAnAdhisamAsa iti svIkAre tu pATaliputrakasya rAjJa ityapi vigrahaH karaNagrahaNaM kartavyam-samAnAdhikaraNenApi SaSTI na samasyata iti, katuM zakyata eva / nanu ko vizeSaH SaSTIsamAsavizeSaNasamAsa asati samAnAdhikaraNagrahaNe iha samAsaH prApnoti-rAjJaH yoriti cet ? atrAha-SaSThIsamAse tvaniyamena pUrva25 pATaliputrakasyeti, paSTIsamAse hi pUrvapadasya niyamaH-SaSThIti, nipAtaH syAditi-ayamAzaya:-"prathamoktaM prAk" [3. 1.65 nottarapadasya sAmAnyenopAdAnAt, tatra pazyantenApi tena 148.] iti sUtreNa samAsavidhAyakazAstre prathamAntena nidiSTasya samAnAdhikaraNena samAsaH syAt ; nanu ceha satyapi SaSTIsamAse prAk prayogo vidhIyate, "SaSThya yannAccheSe" [3. 1. 76.] "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 96.1 iti samAsaH syAt , iti sUtre tu prathamoktaM pachyantaM, taccobhayamiti vinigamakAbhAvAtatra ko vizeSaH SaSThIsamAse vizeSaNasamAse vA ? na ca pratiSedha- dubhayorapi paryAyeNa pUrvaprayogaH syAt , vizeSaNasamAse tu 30 sAmarthyAd vizeSaNasamAso'pyatra na bhavatIti zakyaM pratipattam, | vizeSaNasyaiva prathamoktatvAd rAjJo vizeSyatayA pATaliputraka-70 'nIlotpalasya patram , AcAryaguptasya bhASyam' iti darzanAt ; ! zabdasyaiva niyamena pUrvaprayogo bhavatIti / na ca SaSTIsamAse ubhayoraniyamena pUrvaprayogaH syAta, ubhayorapi agreTa vicAryate-yo'yaM parvanipAtAniyamaH SadhIsamAse prokta prathamoktatvAt , vizeSaNasamAse tu vizeSaNasyaiva pUrvanipAtaH, ! sa vizeSaNasamAse'pyasyeva tathAhi-yadA nIlamahizya ka iti tasyaiva prathamoktatvAt , na vizeSyasya, ataH samAnAdhikaraNa- jijJAsA tadA nIlo ghaTa iti vAkye nIlamaddezyaM ghaTo vidheyaH, 35 grahaNamiha kartavyamiti vAcyam, vizeSaNasamAsasya paratvAt; yadA ghaTamuddizya kIdRza iti jijJAsA tadA ghaTo nIla iti 75 ucyata-sAmAnAdhikaraNyApa kvacid vizaSaNasamAsA na bhavati- vAkye nIlo vidheya iti vizeSyavizeSaNabhAve kAmacAreNehApi lohitastakSakaH, arjunaH kArtavIye iti, tatra samAsaH syAt- ! rAjJo vizeSyatve pATaliputrakarAja iti, pATaliputrakasya vizeSyatve lohitasya takSakasya viSam, arjunasya kArtavIyasya vikrama iti | rAjapATalipatraka ityabhayavidhaprayogaprAptaH sattvAt sa evAniyamaH tathA ceha rAjJaH pATaliputrakasye tvatra samAsI neSyata, tadvAraNAya | SaSThIsamAsa iveM prApta iti cet ? na-vizeSyavizeSaNabhAvasyo40 kecit samAnAdhikaraNAnAmapi pArTIsamAsaniSedhaM vidadhate, tyavidheyabhAvAtirikatvAt , ata eva parvato vahimAniti, 80
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 85-86 ] . kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte : 147 ManR.P.APAPAurna parvate vahiriti vA vizeSyavizeSabhAvavaiparItyena vAkyakalpane'pi ! . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-jhAnecchA / jJAnaM vidheyatA vahiniSTaivetyuktamanumAnadIdhitau, tathA ca bhASyAdiSu | ca icchA ca arcA caiSAM samAhAra iti jJAnecchArcam , tad 40 vizeSaNatvAdi viSayatAvizeSarUpamevetyuktam , yatra tatra bhedyabhedaka / | artho yasya sa jJAnecchA!rthaH,, arthazabdasya dvandvAnte zrUyamANazabdAbhyAmapi tadevocyate, vyAvartakatvarUpaM. vizeSaNatvaM tu na tayA pratyekamanvayaH, tathA ca jJAnArthaka icchArthako'corthakazca vyAvartakam , tasyoktarItyA nIla iti sAmAnyopakrame utpale / yo dhAturityarthaH, tato.jJAnecchA cArthazcAdhArazceti jJAnecchA 5'pi sattvAt / cArthAdhAramiti dvandvaH, tatsambandhI kta iti jJAnecchArcAdhAraktaH atreyaM vizeSyavizeSaNabhAvavyavasthA'vagantavyA-jAti- | tena tathA, atrApi tasya dvandvAnte zrUyamANatayA pratyekamanvayaH. 45 saMjJayorguNa-kriyAbhyAM samabhivyAhAre tayovizeSyateva. guNayoH / sa cAnvayo yathAyoga vidheyo na tvekayaiva rIyati vibhajya kriyayorguNA-kriyayotha parasparaM samabhivyAhAre'niyamaH, sUtrArthamAha-zAnArthAd icchArthAd aArthAcca vartavyApyavyApakabhAvAnApanna jAtyorapyevam , yathA bhUtatva-mUrta- | ma mAne yaHkta iti, yazca " adyarthAccAdhAre" ityAdhAre . 10 zyoH, tadbhAvApatnayostu vyApakasya vizeSyataiva, yathA zizapA vihita iti pratyayagrahaNe tadantavijJAnamilyAha-tadanteneti, vRkSa iti, yatraiko'vayavazabdaH paraH samudAyazabdasvatrAvayavasya etaca 'nAnA' ityasya vizeSaNamityAha-nAneti / udAharati-50 vizeSaNatvameva, ata eva kRSNasAraGga ityudAhRtya tRtIyA rAjJAM zAtaH, rAjJAM buddhaH; rAzAmiSTaH, rAkSAM mataH, tatpuruSeNedaM siddhamityuktaM pataJjalinA, anyathA karmadhAraye | rAjhAmarcitaH, rAjJAM pUjita iti-"jJAMz avabodhane'; pUrvanipAtAniyamena tRtIyAsamAse ca tanniyamena tadasaGgatiH "budhi jJAne" "iSat icchAyAm" "manic jJAne" "arca 15 spaSTava, dvayorapyavayavazabdatve tvaniyamaH. itthaM ca somayAjiDitya pUjAyAm" "pUjaNa pUjAyAm" ebhyaH "tata sApyA'nA pyAtU karmabhAve kRtyaktakhalAzca" [3.3.23.1 iti karmaNi 55 ityevocitaM na tu DitthasomayAjIti, 'kunjavakSaH, khajakubjaH', ityAdI viSayatAyA api zAbdabodhe bhAnAda bodhe vizeSa iti, / "jJAnecchArcA" [5. 2. 92.] iti sUtreNa vartamAne to evaM guNa-kriyayorapi samabhivyAhAre'pyaniyamaH-pAcakakhajaH bhavati, sarvatra "kartari" [2. 2. 86.] iti kartari SaSThI, khaJjapAcaka iti / tathA ca pATaliputraka-rAjanzabdayoH sama vartamAne kavidhAnAt "ktayorasadAdhAre" [2.2.91.] iti 20 bhivyAhAre pATaliputrakazabdasya saMjJAzabdatvena vyApyatvena ca | na SaSThayA niSedhaH, rAjJA jJAyamAno budhyamAna iSyamANo vizeSa gatve rAjanzabdasya vyApakatvena vizeSyatve ziMzapAvRkSavat | manyamAno'ya'mAnaH pUjyamAna iti krmennaarthH| athAdhArakteno- 60 pATaliputra karAja ityeva sAdhviti vRttikRdAzayaH / parai samAnA | dAharati--idameteSAM yAtam, idameSAM yAtam , idameSAdhikaraNasthale SaSThItatpuruSa dvayoH SaSThayantatve'pi "SaSThyayatnA- | mAsitam, idameSAM bhuktam, idameSAM pItamiticcheSe" [3. 1. 76.] iti sUtre SaSThIpadena vizeSaNapado "yAMka prApaNe" "Asik upavezane" "bhujaMpa pAlanA-'bhya25 ttaraSaSThI grahItacyA vA vizeSyapadottarA'thavobhayamapIti vahArayoH" "pAMka pAne" ebhyaH "ka-ktavatU" [5. 1. 174.] "prathamoktaM prAk" 3. 1. 148.] iti sUtre vyAkhyA | iti bhUte "adyarthAcAdhAre" [5. 1. 12.] iti sUtreNAdhAre 65 tavyamiti dhyeyamiti / / 3. 1. 85. // ko bhavati, sarvatra "kartari" [2. 2. 86.] iti kartari SaSThI bhavati, AdhAre kAMvedhAnAt "ktayorasadAdhAre" jJAnecchAcothAdhAraktana / 3 / 1 / 86 // [2. 2. 91.] iti na SaSTayA niSedhaH, yAyate smAtra Asyate ta0pra0---jJAnArthAdirachArthAdArthAca vartamAne yaH kto | smAtra bhujyate mAtra pIyate smAtra tat krameNa yAtam 30 yazra "adyarthAcAdhAreM" [5.1.12.1 ityAdhAre vihita-! Asitam mujAm pAtAmAta / 70 stadantena nAmnA pachyantaM nAma na samasyate / rAjJAM jJAtaH | jJAnecchArthAit kasya SadhyA saha samAso'pi kvacid dRzyate rAjJAM buddhaH; rAjJAmiTaH, rAjJAM mataH, rAjJAmarcitaH, rAjJAM sa kathaGkAra saGgatimaGgatItyAzaGkate-kathaM rAjapUjita iti, pUjitaH; idameteSAM yAtam , idameSAM yAtam / idameSAmAsitam, na eka evaitAdRzaH prayogaH, kintu bahava iti darzayitumAhaidameSAM bhuktam , idameSAM pItam / kathaM 'rAjapUjitaH ? rAjamahitaH, rAjasammataH iti, na kevalaM niraGkuzAnAM kavI35 rAjamahitaH? rAjasaMmataH ? kalahaM sa rAmamahitaH kRtavAn ? nAmevedRzAH prayogAH, kintu veyAkaraNavarasya bhaTTikaverapItyAha-75 iti; bahulAdhikArAdiSTena bhUtakAlaktena tRtIyAsamAsA 'kalahaMsa rAmamahitaH kRtavAn' (bhaTTi. 1012) itieta iti kacit / anye tu kRdyogajAyA evaM SaSThyA iha ! rAmamahitaH-rAmakatekapUjApAtraM sa kalahaM kRtavAnityarthastatra prakarasamAsapratiSedha iti saMvandhaSaSThIsamAsA eta ityAhuH // 86 // NAnukUlaH, tathA ca pUjArthAt ktaH, tasya yoge SaSTayA nityatvena
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA. 1, sU. 86-87]] 45 kathaM samAsa iti zaGkAzayaH, samAdhatte- bahulAdhikArAdiSTena | asvasthaguNaH / 3 / 1 / 87 // bhUtakAlaktena tRtIyAsamAsA pate iti keciditi ta0 pra0-ye guNAH svAtmanyevAvatiSThante na dravye te kRtprakaraNe'pi bahulAdhikAraH kRto'sti, tatra ca tasya sarvopAdhi svasthAH, tatpratiSedhenAsvasthaguNavAcibhirnAmabhiH saha SaSTyantaM vyabhicArArthatvaM sarvereva svIkriyate, taca yadISTa sthalArthameveti 5 codyate tarhi jJAnAdyarthebhyo'pi bhUte ka iSTaH, ata evaM nAma na samasyate / / "tena prokte" [ 6. 3. 181.] ityataH 'tena' iti tRtIyA paTasya zuklA, kAkasya kRSNaH, guDasya madhuraH, candanasya dhikAre "upajJAte" [ 6. 3. 191.] ityupajJAtArthe pratyayo surabhiH, ghRtasya tIvaH, kuDAmasya mRdaH, atra arthAt vihitaH, anyathA 'upajJAta' ityatra vartamAna eva kte, tadyoge ca prakaraNAd vApekSyasya varNAdernirjJAne ya ime zuklAdayaste paTAderiti sAmopapatteH samAsaH prApnotIti pratiSidhyate / SaSTayA eva vidhAnAt tRtIyAntena tasya sAmarthyAbhAvAdeva 10 tadvaiyayaM syAt , tathA ceSvapi prayogeSu bhUte ktaH, tatra ca | tathA | tathA-paTasya zauklyam , kAkasya kASrNyam , guDasya mAdhuryam ; 50 kartari tRtIyaiva, "ktayorasadAdhAre" [2. 2. 91.] iti / eSu pUrveSu ca zuklAdeguNasya 'zuklaH paTaH' ityAdau dravye'pi SaSThIniSedhAt tRtIyAyA eva sattvena tRtIyAsamAsA evaite | vRttipradarzanAdasvAsthyamastyeva / guNazabdena ceha lokaprasiddhA iti samAdhAnArthaH, atra kecidityuktyA paramatena samAhitama. / rUparasagandhasparzaguNA abhipretAstatastadvizeSairevAyaM pratiSedhaH, tarhi svamate kA gatityAkAlAyAM- 'vahalAdhikArAta | tena 'yatrasya gauravaMyanagauravam , vacanagauravam , prakriyA15 iti pRthak kartavyaM, tadarthazca bahalAdhikArasya samAsaprakaraNe'pi lAghavam, buddhikAzala, mAtavaguNyam, karaNapATavam, 55 sadbhAvAt bahulabalAdime samAsAH sAdhava iti, kiJca puruSasAmarthyam , aGgasauSThavam , hastacApalam , vacanamAIvam , kecidityuktyA paramatAbhAse'pi khasya tatrAbhirucirastyeva, yataH uttarapadArthaprAdhAnyam, kriyAsAtatyam , vartamAnasAmIpyam , khayamevAcAryeNa "jJAnecchA 0" [5. 2. 92.] iti sUtra- satsAmIpyam , madhikaraNaitAvatyam , prayogAnyatvam , gatatAvRttAyuktam-"bahulAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi to / chIlyam , paTahazabdaH, nadIghoSaH, vacanaprAmANyam , zabdA20 bhavati, tathA ca tadyoge tRtIyAsamAso'pi siddhaH- ahaMdrayastri- | dhikyam, vAmAdhuryam, goviMzatiH, gotriMzat, gozatam , 60 bhuvanarAjapUjitebhyaH" iti, tathA ca 'bahulAdhikArAt' ityasya na gosahanam , samAhAraikatvam' ityAdiSu pratiSedho na bhavati / pRthkkrnnaavshyktaa| punarmatAntaradvArA samAdhAnamAha- anye tu asvasthaguNairiti kim ? ghaTavarNaH, kanyArUpam , kapittharasaH, kRdhogajAyA eva SaSThayAiha pratiSedha iti sambandha- candanagandhaH, stanasparzaH / bahulAdhikArAt 'kaNTakasya SaSThIsamAsA eta ityAhuriti- yathA SaSThIpratiSedhasUtrANi | sekSNyam , vRSalasya dhAryam' ityAdiSu samAso na bhavati, 25 kArakaSaSTIparANItyAsthIyate tathA SaSThIsamAsaniSedhasUtrANyapi samasaurabhyam , candanasaurabham' ityAdiSu bhavatIti // 87 // 65 kRdyoge kArakaSaSThayA eva samAsapratiSedhakAni. yA tu sambandhasAmAnye SaSThI tayA samAso bhavatyeveti rAjapUjitAdiSu vartamA- za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-asvastha0 / ne'pi ke kArakatvAvivakSAyAM sambandhasAmAnye SaSThI kRtvA | guNavAcakazabdAnAM guNaguNyubhayaparatayA prayogAd guNazabdasyAsamAsaH kartuM zakyata evetyanyeSAmAzayaH; tunA'ruciH suucitaa,| niyatArthatvena savizeSaNaH sa prayuktaH, tatra vizeSaNamakhasthaparda, 30 tabIjaM tu- SaSThIsamAsaniSedhaprakaraNe kRdyogajAyA eva SaSTyA tazca svasthapratiyogitayA khyAtamarthamAha, tathA ca ye svasthA niSedha iti niyamAbhAvaH ata evAcAryeNa "tapnArtha" iti| na bhavanti te'khasthA ityarthaH syAt, nahi te guNAH santi 70 sUtravRttAvukam-"sarvatra sambandhe SaSTI' iti; yadi ca 'iha' ityanena | ye khasmin Atmani na tiSThanti, sarveSAmapi bhAvapratyayena prakRtasUtrasyaiva parAmarzastadA 'prakRtasUtre kRyogajAyA eva SaSThayAH khasminnavasthitAnAM pratIte:-vRSalasya dhAryam , kAkasya samAsaniSedhaH, bhUtaktasya vartamAnakena bAdhAt na bhUte to na tekSNyamiti, tatazca sarve eva guNAH svasthAH, tadedamasambhavika35 tRtIyA na vA tRtIyAsamAsa iti vartamAnakena SaSThayaiva bhavitavyam, | kSaNam-asvasthaguNairiti, ata Aha-me guNAH svAtmanye tatrA'nyagatyA sambandhaSaSTyAmime samAsA. sAdhutAmApAda- vAvatiSThante iti-svasthA ityanavadhAraNAzraye AnarthakyA-15 nIyA ityAzayaH, nAtra tathAvidhaciH, yataH svayamAcAryeNa | davadhAraNamAzrIyate-khasminneva Atmanyeva svAtmani svasvarUpa "jJAnecchA." [5. 2. 92. iti sUtravRttAvuktama- "anye ta! evAvatiSThate ye te svasthAH, avadhAraNAvacchinnamAha-na dravye jJAnAdyarthebhyastakakauNDinyanyAyena bhUte kasya bAdhAt varta- iti-dravyAtmani vizeSye netyarthaH, vizeSyAtmani cAnavasthAnaM40 mAnakena ca yoge kartari SaSThIvidhAnAt tvayA jJAto mayA jJAta | vizeSyasAmAnAdhikaraNyamanubhavanto'nanubhavanto vA na kadAcid ityAdirapazabda iti manyante" iti / / 3. 1. 86. // / vizeSyasya li saMkhyAM vaanuviddhtiiti| ye skhalijhe khasaMkhyAyA-80
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 87] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 149 commmmmmmmmmmmarwarimmmmmwarrrrowwwmore mevAvatiSThante te svasthA rUpAdyarthA viMzatyAdayazca, tato'nye- viziSTaparigrahe'pi paratatratA nAstIti vAcyam , paratanavizeSatvAt asvasthA guNAH, yadabhidhAne vizeSyasya liGgasaMkhyamupAdIyate / tasya, itthameva caasvsthtaa| zuklA dantA iti / yadyapi guNAnAM guNipRthagbhAvena sthitiranu | lakSyaprakArAntaraM darzayitumAha-tatheti, tadeva prakArAntarapapanA, tathA sati teSAM guNatvameva myAhanyeta, tathApIha | mAha-paTasya zaunayama, kAkasya kAyama, guDasya 5 guNapadena guNavAcakaM padamabhidhIyate, tathA ca ye guNA:-guNa | mAdhuryamiti-zuklasya bhAvaH zauphlagham , kRSNasya bhAvaH 45 vAcakapadAni, kevalaM khArthamevAmidadhati. na tu svopasarjana draSya | kArNyam , madhurasya bhAvo maadhurym| atra "vargadRDhAdibhyaSTayaNa ca te svasthA iti paryavasyati, evaM ca prAdhAnyenAprAdhAnyena vA vA"[7. 1. 59.] iti bhAve TyaN , yakArazcAvaziSyate / dravyApratipAdakatve sati guNapratipAdakatvaM svasthaguNatvaM, yathA nanu paTasya zauklayamityAdibhAvapratyayAntaM kathamasyodAharaNaM yAvatA rUpAdInAm , zukkAdayastu guNaM guNitaM ca pratipAdayanti, zuklaM rUpaM svastha evAyaM zauklayAdiguNaH, na hyayaM kadAcidapi zauklayamiti 10 zukaH paTa ityubhayavidhavyavahArAditi na teSAM khAtmanyeva vRttirityapi vyAkhyAprakAraH, udAharati-paTasya zuklA, kAkasya zuklAdivad dravyeNa sAmAnAdhikaraNyamanubhavaMstalliGgasaMkhyamanuvidhatta 50 ityata Aha- eSu pUrveSu cetyAdi eSu 'paTasya zauklayam' kRSNaH iti-ubhayatra varNa iti gamyam , guDasya madhuraH, ityAdiSu pUrveSu 'paTasya zukaH' ityAdiSu ca lakSyeSu, zuklAdeiti-rasa iti gamyam, candanasya surabhi, ghRtasya tIvaH | guNasya pUrvatra zuklapadapratipAdyasya, atra ca zauklyapadaprakRtibhUtaiti-ubhayatra gandha iti gamyam , kuGkamasya mRduH iti-sparza 15 iti gamyam / nanu paTasya zuka ityatra varNa iti zeSapUraNena zukAdizabdapratipAdyasya guNasyetyarthaH, dravye'pi vRtti'paTasya varNa: zuklaH' ityarthe paTazabdasya varNazabdenaivAnvayAt | darzanAt guNiparatayA dravyapratipAdakatvAt , asvAsthyam 55 zukzabdenAnvayAbhAvAdasAmarthyAt kathamiha samAsaprAptirityAha-- svAtmamAtrAvRttitvamastyeva / ayamAzayaH-'zukla: paTaH' ityAdiSu arthAt prakaraNAdvApekSyasyetyAdi-arthAt prakaraNAd vA prayujyamAnazuklAdipadAnAmeva bhAve zauklayAdirUpamiti paramparayA kadAcidapekSyasya nirjJAnaM bhavati, tatra yadA'rthAt prakaraNAd' vA | teSAmapi na khAsthyamiti / kiJca guNetyAkhyAnametat, na 20 varNo gandho rasaH sparza ityapekSya nirjJAnaM bhavati tadA zukla ityAdi- | zabdAkhyAnam , arthe ca kAryAsambhavAt tadvAcini zabde prativarNAdiSveva vartate, yAvAnarthaH zuklo varNa ityatra tAvAneva hyarthaH pattiH, tatra ya eva guNaH, zuklaH paTaH' ityAdAvasvastho dravyaniSTho 60 zukla ityatrApIti pRthagapekSAbhAvAt sAmopapatteH samAsaH | dravyaparatantra upalabdhaH sa eva paTasya zauklayamityAdAvapi prApnoti, sAmarthyopapatti darzayati-ya ime zakkAdayaste zauklyAdizandenocyate; yadyapi 'zuklaH paTaH' ityAdau pAratarUyaM paTAderiti sAmopapatteriti- ime iti nitAn paTasya 'paTasya zauklayam' ityAdau ca svAtacyamiti medo'sti, pratyakSabhAvena nirdizati / kiJca zukla iti guNAzrayamAtrapratItiH, | tathApi nAmedo nAsti, so'bheda AzrIyate, na meda iti tena tatrAvazyaM vizeSApekSayA bhavitavyam , nahi tathA guNazabdeSu paTasya zauklyamityAdAvapi pratiSedhaH, anyathA paTasya zukaH 65 pratipatti sti, nahi kANAya deyaM khajAya deyamiti | kAkasya kRSNa ityAdAvapi na syAt , guNasya prAdhAnyAt , na karuNApravartitAntaHkaraNaprayukta vacasi vizeSyApekSAstIti ca vastvAzraye pratiSedhe zabdabhedAmedAvupayujyate iti tadvacanaiH tatsambandhivivakSAyAmasti samAsaprAptiH / arthAt prakaraNAd sarvarapi pratiSedhaH / rUpAdizabdA api matvarthIyasahitA 30 vApekSyanirjJAnaviSaye bAlamanoramAkAra evamAha- "dantAH | AzrayavacanaiH zabdaiH samAnAdhikaraNAH santastalliGgasaMkhyamanu saMyuktAH zubhAvahAH, na tu viralA ityAdidantavarNane prakRte yadA | vidadhatIti tairapi samAso na prApnoti, naiSa doSaH- yato na 10 brAhmaNasya zuklA ityucyate tadA prakaraNAd dantA iti ! matvarthIyasahitA rUpAdizabdA guNopakaraNA dravyamAcakSate, vizeSyopasthitiH; yadA vA sarvavarNeSu dantavastrabhUSaNeSu prakRteSu ! tatra hi sambandhaH zabdasya pravRttI nimittam, atazcaitadevaM brAhmaNasya zukrA ityucyate tadA arthAd dantA iti / yato bhAvapratyayaH pravRttinimitte utpadyamAnaH, iha sambandhe 35 vizeSyopasthitiH, tatra sAmarthyasattvAt samAse prApta niSedha : utpadyate, rUpavattA gandhavatteti rUpAdiSu rUpAdInAM pravRtti ityarthaH / " iti / na ca dravyamatrocyata ityudAharaNatvAnupapattiriti ! nimittatve bhAvapratyayena tatrotpattavyam , yathA zauka 75 vAcyam / tatrApi guNabhAvAt , guNopakAraNaM hi dravyamatrocyate; kaayemiti zuklAdiguNe, tathA ca zauklayaM zuma iti paryAyazabdo na ca * gauNamukhyayormukhya kAryasampratyayaH* ityudAharaNatvAnuna tathA rUpaM rUpavatteti kathaM zakyante rUpAdayaH zukAdipapattiriti vAcyam , mukhya eva tyatra guNaH, idameva hi guNasya / bhistulyayogakSemAH kalpayitumiti rUpAdibhireva samAso na 40 mukhyarUpaM yadAzrayaparatatratvam na ca dravyAzrayo guNo dravyamiti / zokrayAdimiH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 87 ] - guNaviSaye vividhAni matAni santi, tathAhi-guNaH zabdasya bhAvazcApalamityatrApi, sutru zobhanasya bhAvaH sauSThatramityatra tu pravRttinimittamityeke; tatrAtiprasaGgaH, rAjapuruSa ityAdAvapi kevalamavAdezo vizeSaH / mativaiguNyamiti samAsaH, matepratiSedhaH syAt , yathA devadattasya zukkAH jinadattasya kRSNA | vaiguNyamiti ca vigrahaH, viguNasya bhAvo vaiguNyam, atra iti. jAtyAdeH pravRttinimittasya sarvatra bhAvAtU: ato rUpa- "patirAjAntaguNArAjAdibhyaH [7. 1. 6..] iti rasAdayo vaizeSikatambAsiddhAzcaturviMzatirguNA ityanye; apara vyaNa, yakAro'vaziSyate, evamuttaratrApi jJeyam , karaNa-45 Aha-tatra gurutvavattakSNyavatAM jAyalaghutvacArutvAde rUpAdi-| pATavamiti samAsaH, karaNasya pATavamiti ca viprahaH, puruSabhyo'rthAntarabhAvopapatteravyAptirati dravyAzrayo guNo dravya- sAmarthyamiti samAsaH, puruSasya sAmarthyamiti ca vigrahaH, mityAdinA guNalakSaNalakSito guNo vijJAyate evaM ca guNazabdasya samarthasya bhAvaH sAmarthyam ; aGgasauSThavamiti samAsaH, taMtrabhedena matabhedena cArthabhedAdiha keSAM grahaNamiti nirNayati- agasya sauSThavamiti ca vigraha; hastacApala miti samAsaH, 10muNazabdena ceha lokaprasiddhA rUparasagandhasparza- hastasya cApalamiti ca vigrahaH; vacanamArdavamiti samAsaH, 50 guNA abhipretAH iti-loke rUpa-rasa-gandha-sparzAnAmeva | bacanasya mArdavamiti ca viprahaH, uttarapadArthaprAdhAnyamiti sAdhAraNyena guNatayA prasiddhiH, te ca khazabdapratipAdyAH / samAsaH, uttarapadArthasya prAdhAnyamiti ca vigrahaH, pradhAnasya sAmAnyarUpAH svasthA eva, na kadAcit teSAmasvasthatvaM sambhavati / bhAvaH prAdhAnyam; kriyAsAtatyamiti samAsaH, kriyAyAH paTo rUpamityAdiprayogAbhAvAt , tathA cAkhasthavizeSaNamahimnA | sAtatyamiti vigrahaH, satatasya bhAvaH sAtatyam ; vartamAna15 tadvizeSAH zuk-madhura-surabhi-mRdvAdaya evaM guNatveneha grAhyAH, sAmIpyamiti samAsaH, vartamAnasya sAmIpyamiti vigrahaH, 55 * etadevAha-tatastadvidoSairevAyaM pratiSedha iti, pANi- samIpasya bhAvaH sAmIpyama : satsAmIpyamiti samAsaH, nIyatantre ca sato vartamAnakAlasya sAmIpyamiti ca vigrahaH, etalakSyaM ca "sattve nivizate'paiti, pRthA jAtiya dRzyate / "satsAmIpye sadvadvA" 5. 4. 1.] itiH adhikaraNaAdheyazca kriyAjatha, so'sattvaprakRtirguNaH // " tAvatyamiti samAsaH, adhikaraNasya aitAvatyamiti vigrahaH, 20 iti kaiyaTAdibhiH "pUraNaguNa" pANi0 sU-2.2.11.etAvato bhAva aitAvatyam ; prayogAnyatvamiti samAsaH 60 iti sUtre nitam, atiprasaGgazca jJApakAdinA vAritAH, tadapekSayA | prayogasyAnyatvamiti viprahaH, gatatAcchIlyamiti samAsaH, gupapadavRttareva saMkoce lAghavamiti kRtvA svamate itthaM saMkocaH kRtH| gatasya tAcchIlyamiti vigrahaH, tacchIlasya bhAvastAcchIlyam, teneti-lokaprasiddhA ye rUpa-rama-gandha-sparzAtmakA guNA- etadakSyaM ca "hRgo gatatAcchIlye" [3. 3. 98.] iti; stadvizeSaireva SaSThIsamAsaniSedha iti svIkAreNetyarthaH, 'prati- paTahazabdaH iti samAsaH, paTahasya zabda iti ca vigrahaH; 25Sedho na bhavati' ityagrimeNAnvayaH, arthAt "ghaTyayatnA- nadIghoSaH iti samAsaH, nadyA dhoSa iti ca vigrahaH; zabdA-65 cchethe" [3. 1. 76. ] ityanena samAso bhavatIti bhAvaH, dhikyamiti samAsaH, zabdAnAmAdhikyamiti ca vigrahaH, ketyAkAlAyAM savigrahamAha-yatnasya gauravamiti vigrahaH, adhikasya bhAva Adhikyam ; vAyAdhuryamiti samAsaH, yatnagauravamiti ca samAsaH, gurorbhAvo gauravam , atra vAco mAdhuryamiti ca vigrahaH, madhurasya bhAvo mAdhuryam , atra "ravRvarNAlayAdeH" [7.1.69.] ityaN "vRddhiH khareSvAde-/ dRDhAditvAt vyaNa. goviMzatiriti samAsaH, gavAM viMzatiriti ca 30Niti taddhite"7.4.1.] ityAdyasvaravRddhiH "asvayambhu-vigrahaH; gotriMzaditi samAsaH; gavAM triMzaditi ca vigrahaH; 70 vo'" [5.4. 7..] ityukArasyAvAdezazca, evamuttaratra gaNezamiti samAsaH, gavAM zatamiti ca vigrahaH; gosahasamiti lagho vo lAghavaM paTorbhAvaH pATavaM mRdo vo mArdavamityatrApi | samAsaH, gavAM sahasramiti ca vigrahaH, samAhAraikavamiti jJeyam , suramerbhAvaH saurabhamilyatra "avarNovarNasya" [ 5. 4. samAsaH, samAhArasya ekatvamiti ca vigrahaH, / pRcchati 68.] itIkAralopo vizeSaH, zeSaM samAnam ; vacanagaurava- avasthaguNairiti kimiti- kevala guNairityeva vaktavyamiti 35 miti samAsaH, vacanasya gauravamiti ca vigrahaH; prakriyA- | praznAzayaH, anyathA tu sUtravaiyaryazaGkava syAt , na padavaiyarthyazaGkA; 75 lAghavamiti samAsaH, prakriyAyA lAghavamiti vigrahaH, vRttau | uttarayati-ghaTavarNa ityAdinA, ayamAzayaH-asvasthagrahaNAmAve tasyApradarzanaM prAndarzitadizA sugamatvAt , evamuttaratra sarvatra ye sarvadA guNamAtravRttayaH svasthAsteSAmapi samAsaniSedhaH jJeyam / buddhikauzalamiti samAsaH, buddheH kozalamiti prasajyeta, asvasthagrahaNe tu ye varNarUparasAdayaH kadAcidapi vigrahaH, kuzalasya bhAvaH kauzalam , atra "yuvAderaNa" parapratyAyakA na bhavanti teSAM svasthAnI SaDyantena samAso bhava. 40[5. 1. 65.] ityaNa akArasya lopazca, evamuttaratra capalasya ! tyeva, ghaTavarNaH iti samAsaH, ghaTasya varNa iti ca vigrahaH; 80
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 87-88 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte kanyArUpamiti samAsaH, kanyAyA rUpamiti ca vigrahaH; kapittha- zuNDA'styasya vA jyotsnAditvAdaN; akSeSu prasakta rasaH iti samAsaH, kapitthasya rasa iti ca vigrahaH; zauNDa iveti vigrahaH, akSazauNDaH iti ca samAsaH, 40 candanagandha iti samAsaH, candanasya gandha iti ca viprahaH; kArakANAM kriyAdvAraiva kArakAntareNa sambandha iti pAnasyAkSANAM stanasparzaH iti samAsaH, stanasya sparza iti ca vigrahaH / ca sambandhAbhAvamAzaGkaya prasaktikriyAdvArA sAmarthyasampAdanA5 samAsaprakaraNe bahulamityadhikAraH, tasya ca "kvacit prvRttiH| yo-prasakta iti. prasaktazabdArthazca vRttAvevAntarbhUtaH, na kvacidapravRttiH" ityAdirUpatvenAlakSye lakSaNagatilakSye ca lakSaNA- | vRttyarthe'laukike prakriyAvAkye tasya prayogo vRttisvAbhAvyAt pravRttirUpaM phaladvayamapyAha-bahulAdhikArAt kaNTa kasya tekSNyam , | ayaM cArthaH "saptamI zauNDaH" [pANi sU0 2. 1. 39.] 45 vRSalasya dhATaryam' ityAdiSu samAso na bhavatIti-atra prakRta- iti sUtre kaiyaTenApi pratipAditaH- "vRttyantabhUtaprasatyAdisUtrAlazyatvena "SaSThya yatnA." [ 3. 1.76 ] iti prApto'pi | kriyApekSo'kSA { pAnA ] dInAgAdhArabhAvaH" iti / nAgezena 10 samAso na bhavati, kusumasaurabhyam , candanasaurabhamityAdiSu | bhavatIti-atra prakRtasUtralakSyatvena prApto'pi samAsaniSedho na ca prasaktyAdikriyAnapekSayApi sAmarthya pratipAditaM tatraivabhavati, kusumasaurabhyamiti samAsaH, kusumasya saurabhyamiti vigrahaH, | "yadi tu yaddhArakaM yasya kArakatvaM tadanvayadvAreva tasya kriyAnvaya atra dRDhAditvAt vyA , athavA saurabhamiti pAThaH, candanasaurabha- | ityaGgIkriyate tadA sAkSAdapi sAmarthyamastyeveti bodhyam" 50 miti samAsaH, candanasya saurabhamiti ca vigrahaH / / 3.1.87 // iti evaM ca katRdvAraMva [kacit karmadvArApi ] AdhArasya ................ | kArakatvamiti zauNDadvAraiva pAnAdInAM kriyAyAmanvaya iti 15 saptamI shaunnddaayaiH|3|1|88|| pAnAdInAM zauNDAdibhiH sAkSAdevAnvayasambhavAnna prasaktyAdita0 pra0-saptamyantaM nAma zauNDAdyairnAmabhiH saha / kriyAdvArAnvayo'pekSaNIyaH samAsasyeti tadAzayaH / nanu ceha vRktA 'akSazauNDa' ityatrAkSazabdaH zauNDazabdazca zrUyate, na 55 samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / pAne prasaktaH zauNDa: prasaktazabda iva zabdo vA zabdAntaram, tatra kathaM prasaktArtha pAnazauNDaH, pAnazauNDo madyapaH, akSeSu prasaktaH zauNDa iva ivAtho vA? nAnibandhanA pratipattirasti, atiprasaGgAdityata akSazauNDaH, zauNDazabda iha gauNo vyasanini vartate, vRttau / Aha-zauNDazabda iha gauNo vyasanini vartate iti 20 prasaktikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH; akSadhUtaH, bhakSakitavaH / zauNDazabdo yadyapi madyape rUDhaH, sa iha vRttau gauNaH, yathA madyapo zauNDa, dhUta, kitava, vyAla, savya, mAyasa, vyAna, savINa, madyapAne prasakto bhavati. tathA yo'zeSu prasakto vyasanI 60 antar, adhIna, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa, siddha, tatra vartata itIvArthalAbhaH prasaktArthalAbhazca 'gauNo vyasanini zuSka, pakka, bndh| bahuvacanamAkRtigaNArtha, tena 'ziraHzekharaH, hastakaTakaH, mApAtaramaNIyaH, bhavasAnavirasaH, pRthivIviditaH, vartate' ityanena tadubhayamukta, guNAdanyatrAgato gauNa 25 pRthivIpraNataH, anteguruH, madhyeguruH, [galecopakaH, tvaci ityAmastacchabdaH prayujyamAna ivArtha mukhyasAdRzyaM gamayatIti sAraH; ] RNe'dhamaH-adhamarNaH, RNe uttamaH-uttamarNaH; ! itrArtha uktaH, guNazcaupamyanibandhanaH, yenAsau mukhya iva bhavati, sa ca guNaprasaktiriti vizeSaNenocyate, vyasaninIti 65 rAjadantAdisvAtparanipAtaH' ityAdi siddhaM bhavati // 88 // vyasanamAtyantikaH kAryAntarocchedI prasaGga ucyate / nanu za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saptamI0 / atasmiMstacchabdaprayogAdastu tadguNayogaH, kintu sAmAnyamAnaM saptamIti pratyayaH, pratyayagrahaNe ca tadantavijJAnamityAha-gamyate kathaM prasakta iti vizeSa iti tadartha prasakazabdaH / 30 saptamyantamiti, etacca 'nAma' ityasya vizeSaNamityAha- | prayoktavya ityata Aha-vRttau prasaktikriyAyA antarbhA nAmeti, zauNDAyairiti 'nAmnA' ityasya vizeSagamiti vAdaprayoga iti- yathA. vRttau saptamyarthasyAntarbhAvaH, tathAvidha 70 vacanavipariNAmenAha- zauNDAyairnAmabhiriti / atha . evArthe vRttau pUrvapadasya vRttaH, tathottarapadamapi yaH zauNDa vigRhyodAharati- pAne prasaktaH zauNDaH iti vigrahaH, iva prasaktaH, tatra vRttau vartate nAnyatreti vRttau prasaktikriyAyA pAnazauNDaH iti ca samAsaH, madyapa iti tu samAsArtho / antarbhAva iti prasaktArthalAbhaH, tadapekSAzabdAdadhikaraNe saptamI, 35 darzitaH, "matte zauNDotkTakSIbAH" iti mattArthe zauNDazabdaH, bahirapekSA ca nAstIti sAmopapattiH, anyathA'kSevityadhisa eva mukhyArtho'tra gAhyaH, "zunat gato" ataH : karaNaM prasaktApekSaM, na zauNDazabdena - yuktamityasAmarthyAt 75 "ku-gu-i."[ugA0 170.] iti kriti De- zuNDA surA samAsAnupapatteH, vavanaprAmANyAdasAmarthe'pi samAse'tiprasaGgaH, hastihastazca, zuNDAyAM madirAyAM bhavo'bhirataH zauNDaH, | saktastvamakSeSu zauNDaH pibati pAnAgAre ityatrApi prasaGgAt /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 88] kecidihAtaH samAsavacanAdeva zauNDazabdayoge saptamItyAhuH, iti SaSThIsamAsena sidhyatIti tadanarthakamityeke / 'adhIna' ititatrAtiprasaGgaH, devadattaH zauNDa ityAdAvapi prasaGgAt / , ke zauNDAdaya ityAkAGkSAyAM tAn nAmagrAhamAha-zauNDa, dhUrta, ityAdinA, ekonaviMzatiH zauNDAdayaH, tatra zauNDazabde 5 udAhRtaM vRttau, zeSeSu sugamatvAnnodAhRtam ; ziSyabuddhivaizadyAyodAhriyate--"dhurvai hiMsAyAm" dhUrvati hinastIti "zI-rI-bhU0 " [ uNA. 201.] iti kitite "dhvoH pyayvyaJjane luk [4. 4. 121.] iti valope "bhyAdernAmino" [ 2.1. 63.] iti ukArasya dIrghatve 'dhUrta' iti, ke tu dhUrNa iti 10 syAt, akSeSu dhUrtaH - akSadhUrtaH, atrApi kriyA pratIyate tadapekSAdhikaraNe saptamI, yathA vRkSe zAkheti, evamakSeSu dhUrto bhavannakSadhUrtaH / " kita nivAse " ketati nivasati yatra tatreti " kiti kruDi 0 [ uNA0 518. ] ityave - ' kitava' iti, yadvA kiM tavAstIti paNate iti pRSodarAditvAt- 'kitava' 15 iti, kitaM jJAnaM vAyati zoSayati nAzayatIti vA 'kitava' iti, akSeSu kitavaH-akSakitava iti / vividhamAlamanartho'smAditi ' vyAla ' iti, akSeSu vyAlaH- akSavyAlaH, vyAlo duSTagajaH " bhujagazvApadakrUrAstrayo vyAlA iti smRtAH / ghUtU preraNe " ataH " sthA-chA-mA0 " [ uNA0 357.] iti ye 20 -- savya' iti, kAryeSu savyaH - kAryasavyaH, sanyaH vAmo 'dakSiNo'nipuNa iti yAvat / ApUrvAt "yasUc prayatne" ato'ci-'Ayasa' iti kAryeSu, AyasaH kAryA yasaH, AyasaH - alasa AdyUna audarika iti yAvat / "ana prANane" ato ghaJi AnaH, vivRddho vitato vA Ano balamasyeti - 'vyAna' iti, karmasu nyAnaH - karmavyAnaH, anena karmasu zakta 'ucyate / vINayA saha vartata iti 'sabINa' iti, artheSu savINaH-arthaMsavINaH, savINaH - madhuraH, dakSiNaH kuzala ityake / 'antara' iti kharAdau -khara antara iti paThito rephAnta abhyutpanno'yaM zabdaH, athavA adhigata inamiti - adhInaH, adhigata ino'neneti vA - adhIna AyattaH, yathA vAkyaM vaktaryadhInaM hIti, rAjani adhInaH-- rAjAdhInaH / "paTa gatau" ityataH paTati dAkSyamiti "bhR-mR-tR0" [ uNA0 716. ] 45 ityupratyaye - 'paTuH' iti, dakSa iti tadarthaH, zAstre paTuHzAstrapaTuH / "paDuD gatau" ataH ke paNDA, "paNi vyavahArastutyoH" ityataH paNyate stUyata iti "pazcamATTaH " [ uNA0 168. ] iti De vA - paNDA tattvAnugA matiH, paNDA saMjAtA'sya tArakAditvAdite- 'paNDita' iti, paNDate jAnAtIti 50 vA [ uNA0 204.] yutAdipAThAt tAntaM 'paNDita' iti nipAtyate, jJAnArthAt vartamAne ke vA 'paNDita' iti zAstreSu paNDitaH - zAstrapaNDitaH / kuzAn lAtIti 'kuzala' iti, te hi vyutpannairAdAtuM zakyAH, yadvA "kuzac zleSaNe" kuzyatIti "tRpi-vApi 0" [ uNA0 468. ] ityalakikuzalo medhAvI, 55 zAstreSu kuzalaH - zAstrakuzalaH / "capa sAntvane" ataH "mRdikandi0 " [ uNA0 465. ] ityale 'capala' iti kAryeSu capalaH - kAryacapalaH / nipUrvAt " puNat zubhe" zubhaM zubhaviSayA kiyA, ato niyataM pugatIti "nAmyupAntya0 " [ 5.1.54] iti ke 'nipuNa' iti, zAstraSu nipuNaH-zAstranipuNaH / "SidhU 60 gatyAbhU" "vidhI zAstra - mAGgalyayoH" "vidhUMc saMrAddhau" ataH ke 'siddha' iti, kAmpilye siddhaH-kAmpilyasiddhaH / "zuSaMc paco ma-ka-vam" [4. 2. 78 ] iti prathame kalpe dvitIye zoSaNe" "DupacaSU pAke" zupyati sma pacyate smeti ke "kSai-zuSikalpe casya katve ca 'zuSkaH, pakkaH' iti Atape zuSkaH- 65 AtapazuSkaH, sthAlyAM pakkaH- sthAlIpakvaH / bandherdhani-'vandha' iti cakre bandhaH -- cakravandhaH / ekavacanenApi nirvAhe bahuvacanasya yo nirdezastatphalamAha - bahuvacanamAkRti | | G / 6 pekSayA gRhe yanmadhyaM bhavati tatra vasatItyarthaH anye tvatra pUrvottarapade samAnAdhikaraNe vasatIti kriyApekSayAdhikaraNe vartete, nAntarityapekSayA pUrNamadhikaraNamityAhuH / na caitat SaSThI - samAsena siddhamiti vAcyam, arthamedAt nahi gRhe'ntargRhasyA35 ntariti caikArthaH, pratiSidhyate cAvyayena SaSThIsamAsaH, antarvaNamantarjalamiti "pAremadhye'pre'ntaH SaSThyA vA" [ 3.1.30. ] iti pUrvapadArthaprAdhAnye'vyayIbhAvaH antaraGgulo nakha iti tu prAdisamAsaH / anye tu 'anta' ityakArAntaM paThanti tatra gRhe'ntaH - gRhAntaH, gRhAnte tiSThati, antazabdaH samIpe'vayave 40 ca gRhe yat samIpamavayavo vA tatra tiSThatItyarthaH / sa tasyaivAnta zabdaH, gRhe'ntarvasatIti-gRhAntarvasati, antarityadhikaraNapradhAna- gaNArthamiti, tena zauNDadeza kRtigaNatvena vakSya30 madhyamAha, antariletadapekSayAdhAraH, antariti vasatItyetada- |mANaprayogajAtaM siddhamityarthaH zirasi zekhara:- ziraH zekharaH, 70 haste kaTakaH- hastakaTakaH, ApAte ramaNIyaH- ApAtaramaNIyaH, avasAne virasaH - avasAnavirasaH' pRthivyAM viditaH pRthivI viditaH, pRthivyAM praNataH pRthivIpraNataH, anteguruH, madhyeguruH iti samAsAvimau "madhyAntAd gurauM" [3.2.21.] iti saptamyA alup, 76 samAsatvAdekapadatvAdi phalam, galecopakaH iti samAsaH, gale copyate iti "bahulam" [5.1.2.] iti karmaNi NakaH, " tatpuruSe kRti" [ 3. 2. 20] iti saptamyA alup, svaci sAraH iti samAsaH tvaci valke sAra iti vigrahaH, tvacisAra iti vaMzasya saMjJA, ata eva "bhavyaJjanAt " [ 3.2.40 | ww 25 152
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 89-90] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte opanaPAPAPAANUARYAnnnnnnnurune AAAAAAmarAmAhAAIAN 18.] iti nAmni saptamyA alup / RNe adhamaH iti guNAH, guNodbhAvanaM ca pUjeti pUjArthAvagatiriti / kecit vigrahaH, adhamarNa iti samAsaH, grAhaka ityarthaH, RNe uttamaH svIdRzaM sUtramanArabhamANAH zauNDAderAkRtigaNatvena samare 40 iti vigrahaH, uttamarNa iti samAsaH, dAyaka ityarthaH, rAja- | siMha iti vigrahe samAsaM vidhAya siMhAdizabdArthasya vizeSe dantAditvAt paranipAtaH iti-RNazabdasya rAjadantAdi- | bAdhAta tasya sAdRzye lakSaNAmAzritya pUjArthAvagatiM manyante5gaNe pAThAt paranipAtaH, anyathA saptamyantasya prathamoktatvAt / siMho mANavaka ityAdAviva / vastutastu-zauNDAdiSu sAdRzyagarbhipUrva eva' nipAtaH syAdityarthaH // 3. 1. 88. // tArthakAkSapadopAdAnena prakRte tathopapAdane'pi samarasiMhAdInAM na pUjArthaniyama matyarthavizeSAbhivyaktaye pRthak sUtrArambha ucita 45 eva, kizcAnyathA kAkAdInAmapi zauNDAdigaNe pAThakalpanayA ta0 pra0-saptamyantaM nAma siMhAcairnAmabhiH saha sama- "kAkAdyaiH kSepe" ityAdInAmapi viphalatApatteriti dhyeyam / sthate, pUjAyAM gamyamAnAyAM tatpuruSazca samAso bhavati / ! IdRzAnAmanyeSAmapilakSyANAM siddhyarthameva siMhAcairiti bahuvacana10 samare siMha iva-samarasiMhaH, evaM-raNacyAghraH, bhUmivAsavaH, / mityAha-bahuvacanamAkRtigaNArthamiti // 3. 1. 89. // kaliyudhiSThiraH, upamayA'tra pUjA'vagamyate / bahavacanamAkRtigaNArtham // 89 // kAkAdyaiH kSepe / 3 / 1 / 90 // 50 ta0 pra0-saptamyantaM nAma kAkAdyairnAmabhiH saha za0ma0 nyAsAnusandhAnam-siMhAdyaiH / sUtrArthaH samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati / tIrthe sugamaH / vigRhyodAharati-samare siMha iveti vigrahaH, / hai, ' kAka iva-tIrthakAkaH, evaM-tIrthadhvAGkaH, tIrthavAyasaH, tIrtha15 samarasiMha iti ca samAsaH, ivazabdaH sAdRzyaM gamayati, : , bakaH, tIrthazvA, tIrthasArameyaH, tIrthakukkuTaH, tIrthazRgAlaH, tacAtra zUratvAdinA; raNavyAghraH iti samAsaH, raNe vyAghra anavasthita evamucyate, upamayA cAtra kSepo gamyate / kSepa iti 55 iveti ca vigrahaH, atrApi sAdRzyaM zaratvAdinA; bhUmivAsavaH kim ? tIrtha kAkastiSThati / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 10 // iti samAsaH, bhUmo vAsava iva indra iveti ca vigrahaH, mom sAdRzyamatraizvaryAdinA; kaliyudhiSThiraH iti samAsaH, kalauM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kAkAdyaiH / Adau 20 yudhiSThira iveti ca vigrahaH, sAdRzyamatra satyavacanAdinA / bhava AdyaH, AdidharmamAtre'tra, digAditvAcca yaH, tathA yodhyam / yadyapi samare siMha iveti vigrahe ivazabdArthaH sAha cAdizabdaparyAya AzabdaH, AdizcAtra prakAre, nahi kAka zyam, yatpadottaramivazabdaH zrUyate prAyeNa tatpratiyogikatvaM : ityAdayaH zabdA gaNapATharUpeNa paThitAH santi kAkAdayazcehAthoM 60 sAdRzyasya niyamena pratIyate, tathA cAnuyogisAkA tayA zUra ' vijJAyante, tatra tadAmidhAyizabdapratipattiH, yeninditaityAdinaivAkAlApUrtiH, na samara iti saptamyantenetyasAmarthyAt dharmabhistattvAropeNa jano nindyate-kAko'yaM zvAyamiti, te 25 samAsAprAptirasti, tathApi vacanaprAmANyAt samAso'vagantavyaM / kAkaprakArAH, kAko havaMprakAraH, sUtrArthaH sugamaH / atha iti kecit , apare tvetramAhuH-samara ityAdi pUrvapadamuttarapade- vigRhyodAharati-tIrtha kAka iveti vigrahaH, tIrthakAka iti nopamAnena siMhAdinaiva sambadhyate, nopameyena zUrAdinA, yadi ! samAsaH, atrApi kAkapadaM svasadRze vartate; atidizati- 65 tenApi sambadhyate-samare'yaM siMha iveti tadA tatra samarAdA- | ekamiti, tIrthadhvAsaH iti samAsaH, tIrthe dhvAja haveti vevAtideza ucyeta nAnyatra; na cAtra samAsa upapadyate, / vigrahaH; tIrthavAyasaH iti samAsaH, tIrthe vAyasa iveti ca 30 upasarjanasya bahiravekSaNAdataH samara iti siMhAdinaiva samba- vigrahaH; tIrthabakaH iti samAsaH, tIrthe baka iveti ca vigrahaH; dhyate-samare siMha iveti / vastutastu samareNa [ samarazabdArthena / tIrthazvA iti samAsaH, tIrthe zvA iveti ca vigrahaH, tIrthasaha siMhazabdasya [ siMhazabdArthasya ] AdhArAdheyabhAva eva | sArameyaH iti samAsaH, tIrthe sArameya iveti ca vigrahaH; 70 sAmarthyApapAdakaH / ivazabdapratipAdite sAdRzye siMhazabdArthe / tIrthakukuTa iti samAsaH, tIrthe kukuTa iveti ca vigrahaH; evAntarbhUte, gauNalakSaNayA siMhazabdasya svasadRzazUrArthaparatvA- tIrthazRgAlaH iti samAsaH, tIrthe zRgAla iveti ca viprahaH / 35 diti dhyeyam / etaccAnupakSapradayamAnamatAntarAnumatamapi / / nanu yastIrthe kAka iva sa evamucyate, kastatra kSepaH, . nanu samarasiMha ityAdau sAdRzyamAtra pratIyate, kutastatra pUjetyata / doSodAvanena hi kSepo bhavati, kSepo nindA gardaityanarthAntara Aha-upamayAtra pUjA gamyata iti-ayamAzayaH-upamayA / mityata Aha-anavasthita evamucyate iti-yo gurukulaM 75 sAdhAraNadharmavidhayA zUratvAdInAmavagatirbhavati, zUratvAdayo hi / gatvApi na ciraM tiSThati, anyatra vA kArye, so'navasthita ucyate, 20 siddhahemacandra.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 90-91 ] P - - - - - - riminaaramirrrrrrrr-na-naraininrmmunarninmanna tIrthakAka ityevamAdibhiH zabdaistadanavasthitatvaM bodhyate, tacca mucyate; nagarakAkaH, nagaravAyasaH, nagaravA, etaiH sadRzo 40 doSa iti kSepAvagatirbhavati / anye vAhuH-anavasthita ityu- pRSTa ucyate, udumbaramazakAdipUpamayA kSepo gamyate / gehemehI, palakSaNaM kSepahetoH, tena yastIrthe gurukule ciraM tiSThanapi na | piNDIzUraH;-ya bhAvazyakArthamapi bahirna nirgacchati, bhojana tIrthasnAnaphalaM labhate tIrtha vopahanti so'pyevamucyata iti / | eva ca saMrabhate sa evamucyate, anAvadhAraNena nirutsAhatA atha tIrthakAkAdibhyaH zabdebhyaH kathamanavasthitAyAvagatiH, | tayA ca kSepo gamyate / pitarizUraH, mAtaripuruSaH, yaH kiM sAkSAdete'navasthitAdyarthamAhuH, yathAnavasthitAdayaH zabdAH, sadAcAra bhinatti sa evmucyte| atra pratiSiddhAsevanena kSepo 45 kiM vAnyathA, yenAtra kSepaH syAdityata Aha-upamayA | gamyate / garbhadhIraH, garbhazUraH, garbhasuhitaH, garbhetRptaH, cAtra kSepo gamyate iti- tIrthakAka ityAdau, upamayA- garbhekSaH, yo'lIkAbhimAnitvAdanucitaceSTaH sa evamucyate, tIrthe kAka ivAyamityAdirUpayA kSepo gamyate-kSepAvagatirbha- tata eva ca kSepo gamyate / karNeTiriTiriH, karNecurucuraH, 10 vati, samAMse svatulye kAkAdizabdo vartata iti nevazabda- karNeTiriTirA, karNecurucurA, cApalenAnucitacepTocyate, Tiri prayogaH, etena-upamayA tIrthakAkAdizabdebhyo'navasthitAdhartha | TirIti gatyanukaraNam, curucurviti vAkyAnukaraNam , tat 50 pratipattiH, nAnavasthitAdizabdava dilyAha, ayamAzaya:- karotIti NijantAdapratyayo nipAtanasAmarthyAcAno na bhavati / upamAyAM chupamAnamupameyaM tayozca sAdhAraNo dharma iti tritayaM | itizabdaH samAsAntaranivRtyarthaH, tena 'paramAH pAtresamitAH, sannidhIyate, anyathopamAyA asambhavAt , tatra sAdhAraNadharmapra- pAtresamitAnAM putraH' ityAdiSu samAso na bhavati / 15 tipattAva yamanavasthitAdyarthoM vyavatiyate tattulye'navasthitAdau, nipAtanAt saptamyA bhalue / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena tatra siddheH, tatra tIrtha ityAdi pUrvapadamuttarapadenopamAnenaiva / 'vaNakRmiH gRhasarpaH, gRhakalaviGkaH; bhArakhanikabakaH' ityAdayo 55 sambadhyate, nopameyenAnavasthitAdinA, yadi tenApi sambadhyeta- gRhyante // 11 // tIrthe'yaM kAka iveti, tadA tIrthAdAvevAnavasthitAtideza ucyeta, nAnyatra na cAna samAsa upapadyate, upasarjanasya bahirapekSaNAt. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pAtresami0 / pAtra20 atastIrthazabdaH kAkAdinaiva sambadhyate; yathA tIrthe kAko na samitAdayaH ciraM tiSThati. tadvadanyo'pi gurukule'pyanyatra vA na ciraM / iti saptamI ziSTA, tathA ca tadantAvayavAH, tathA ca saptamyatiSThatItyanavasthitaH 'tIrthakAka'iti kSipyate; evamanyodAha-ntapUrvapadAstatpuruSAH saptamItatpuruSAH, anenedamAha-pAtresa-- 60 raNeSvapi zeyam / padakRtyaM pRcchati- kSepa iti kimiti, mitAdIni saptamyantanAmAni nAmAntareNa samasyanta iti prakaraNauttarayati-tIrtha kAkastiSThatIti- atra tattvAkhyAna, na prApto nArthaH, kintu pAtra ityAdIni saptamyantAni nAmAni 25 punaranyaH kAkatulyaH kSipyamANa ucyata iti kSepa iti vacanAt samitAdibhirnAmabhiryathAyoga samasyante, tatpuruSazca samAso samAso na bhavatIti bhinnapadatvameva / bahuvacanasya phalamAha bhavatIti, nipAtyante iti-avadhAraNe sAdRzye cAntarbhUte bahuvacanamAkRtigaNArthamiti / / 3.1.90. // saptamyantena samAsaH saptamyA alup ceha sAdhyaH, etApazci | vidheyo na prakaraNaprApta iti nipAtanamArabhyata iti bhaavH| 65 paatresmitetyaadyH|3|1|91 // . / vigRhyodAharati-pAtra eva samitAH iti vigrahaH, pAtre ta0pra0-pAtresamitAdayaH sasamItatpuruSA nipAtyante, samitAH iti ca samAsaH "pA pAne" "pAMka rakSaNe" ataH 30 kSepe gamyamAne / pAna eva samitAH-pAtresamitAH, evaM- "trada" [ uNA0 446. ] iti zraTi-'pAtra' iti, sampUrvAt pAtrebahulAH, gehezUraH; gehedAhI, gehekSveDI, gehenardI, gehe- | "iMNk gatau" ityataH "gatyarthAkarmaka0" [5. 1. 11.] iti natI; gehameva vijitamanena-gehevijitI, "iSTAdeH" / 7... katari kte-'samita' iti, pAtre bhojanArthe bhAjane eva samitAH 70 168.] itIni "vyApye tenaH" [2. 2. 99.] iti saptamI, samAgatAH, bhojane eva santi na kAryAntare te vicitI; gehenyAlaH, gehepaTuH, gehepaNDitaH, gehe- pAtresAmetAH, "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] 35 pragalbhaH; goSThezUraH, goThekSveDI, goSThenardI, goSThevijitI, | iti saptamyA alupa / atidizati-evamiti pAtrebahulAH goSTemyAlaH, goSThepaTuH, goSTepaNDitaH, goSTepragalbhaH, eSu iti samAsaH, bahu bahutvaM lAtIti 'bahula' iti, athavA bhavadhAraNena kSepo gamyate / udumbare mazaka iva-udumbara- | "sthA-vaGki-baMhi." [ uNA0 486.] iti sUtreNa "bahudarA mazakaH, evam--udumbarakRmiH, kUpakacchapaH, kUpamaNDUkaH, vRddhau" ityataH kiti ule nalope ca-'bahula' iti, pAtre eva bhavaTakacchapaH, bhavaTamaNDakaH, udapAnamaNDakaH, alpahazcaiva- | bahulAH pracurAH, nAnyatra kArya iti prAgvat pAtrabahulA iti,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 91] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 155 pAtra iti pAtrasahacAri karma bhojanaM lakSyate / ata eva nipAta- va vigrahaH, goSThenardIti samAsaH, goSThe eva nardatIti ca 40 nAt saptamyA alup ; atrobhayatraivakAropAdAnena kSepamAvedayati- | viprahaH, goSThevijitIti samAsaH, goSTho vijito'nena vigrahaH, pAtra eva nAnyatra kArye iti, kArye tu na kazcid dRzyate | goSThevyAlaH iti samAsaH, goSTe eva vyAla iti ca vigrahaH, dizo dizaH palAyante te pAtra eva samitAH, pAtre eva bahulAH | goSThapaTuriti samAsaH, goSThe. eva paTuriti ca vigrahaH, 5 kArye tveko dvau vA dRzyete te pAtrebahulAH, ato'vadhAraNAt goSThepaNDitaH iti samAsaH, goSThe evaM paNDita iti ca : kSepo nindA gamyate, samAse'vadhAraNamantarbhUta gamyata iti na vigrahaH, goSThepragalbha iti samAsaH, goSThe eva pragalbha iti 45 tatraivakAraprayogaH / evaM-gehezara iti samAsaH, gehe eva | vigrahaH, zeSaM prAgvajjJeyaM, kevalaM gehazabdasthAne goSThazabda iti zAryayakto na yuddhe isaH, zeSaM prAgvat / gehedAhIti ! vishessH| uktodAharaNeSu kathaM kSepa ityata Aha-eSu avadhA samAsaH, gehe eva dahati bhasmI karoti nAnyatra, kulamAtradhvaMsaka / raNena kSepo gamyate iti-eSu-pAtresamitAdiSUdAharaNeSu, 10 ityarthaH, gehekSveDIti samAsaH, "mizvidA avyakta zabde" / avadhAraNena-pAtre eva samitA ityevamavadhAraNena, kSepo gamyate- .. atra dasthAne Da iti kecit , gRhe eva vekSDate garjati, nindA pratIyate, avadhAraNena hyanyatra teSAM vyApArAbhAvo jJAya. 50 yuddhAdau tu na pravartata ityarthaH, gehenIti samAsaH, "naI mAnasteSAmanaucityamazauryAdikaM ca dyotayatIti kSepaH pratIyata zabde" gehe eva nadeti gajeti, yuddhAdau tu na pravartata ityarthaH / iti bhAvaH / gehenatIti samAsaH, "nRtaca nartate" gehe eva nRtyati, na / na kevalamavadhAraNenaiva kSepo gamyate, api tu kvacidupamayApi 15 vahiH sAmarthya darzayituM prabhavatItyarthaH, eSu "prahAdibhyo | pUrvasUtravaditi tadudAharati-udumbare mazaka iveti vigrahaH, . Nin" [5. 1. 53.] iti Nin pratyaya iti lghunyaaskaarH| | udumbaramazakaH iti ca samAsaH, yathodumbare sthito mazaka stasmAda rasAd viziSTamanyaM rasaM na jAnAti, tAdRzo yaH sa bAlamanoramAkArastu-ohenauti pratIkamupAdAya "nade zabde evamucyate-udumbaramazaka iti, atidizati-evamiti, supyajAto" iti NiniH" ityAha, prabhAcandrastu-ohezveDIti | udumbarakRmiH iti samAsaH, udumbare kRmiriveti ca vigrahaH, sthAne gehezvelIti prAha, prAha ca-ghantAnmatvarthIya in, | prAgukta evArthaH, anye tu-udumbaramazako'lpaprANaH sukumArazca 20 vratAbhIkSNye sAdhAviti Nin vA, ata eva nipAtanAt "tatpu- | bhavati, tAdRzo yaH sa udumbaramazaka udumbarakRmizcocyate, 60 ruSe kRti bahulam" iti vA aluk, evaM-gehemelI, gehenartI, | ityAhaH, apare vevamAhuH yathodumbarasthito mazaka etAvAnena gehenaHti / gehameva vijitamaneneti vigrahaH, arthapradarzanapare saMsAra ityavavudhyate, tayA'yamapi yAvajAnAti tAvadeva bahu vAkyaM vA, gehevijitIti ca samAsaH, yo gehe eva vijayate manyata iti, kUpakacchapa iti samAsaH, kUpe kacchapa iveti na zatrumadhye sa evamucyate-gehevijitIti, nanviha kena in | ca vigrahaH, kUpakacchapastato'nyajvalasthAnaM saraH sumudraM vAdhika kena ca saptamItyAkAGkhAyAmAha-"iSTAdeH" [7.1.168.] na pazyati. tadvad yaH puruSaH kvacid prAme nagare vA zAstre vA 65 iti ini "vyAvye kenaH" [2. 2. 99.] | pratibaddhastato'nyaM viziSTaM na pazyati sa kUpakacchapa ityucyate, iti saptamIti, vijitamasyAstIti matvarthIya ityeke, ata | evaM vakSyamANodAharaNacatuSke'pi zeyam, kUpamaNDUka iti eva nipAtanAdalup ca / atidizati-evamiti, gehevici- samAsaH, kUpe maNDUka iveti ca vigrahaH, avaTakacchapa iti tIti samAsaH, gehe vicitamaneneti vigrahaH, zeSaM prAgvat, samAsaH, avaTe kacchapa iveti ca vigrahaH, avaTamaNDUka gehe sthitvA idaM yuktamidamayuktamiti vicinoti nirUpayati | iti samAsaH, avaTe maNDUka iveti ca vigrahaH, udapAnama-70 buddhimatAM prakAzayati, na sabhAmadhye kArye vA sa ucyate- | NDUka iti samAsaH, udapAne kUpe maNDUka iMveti ca vigrahaH, gehevicitIti / gehevyAlaH iti samAsaH, gehe eva vyAlo | udakaM pIyate'smimiti udapAnaH, "nAmnyuttarapadasya ca" nAnyatretyarthaH, nipAtanAt saptamyA alupa, gehepaTuriti [ 3. 2. 105.] ityudakasyodabhAvaH / nanUdumbaramazakAdiSu samAsaH, gehe eva paTurnAnyatretyarthaH, gehepaNDita iti | kutaH kSepa ityata Aha-alpadRzvaivamucyate-iti yatho35 samAsaH, gehe eva paNDito nAnyatretyarthaH, gehepragalmaH iti dumbarasthito mazaka etAvAneva saMsAra ityavabudhyate tathAyamapi 75 samAsaH, gehe eva pragalbho nAnyatretyarthaH, vastuto'paTurapi yAvajbAnAti tAvadeva bahu manyate. ityeSo'rtha upamayA dyotyate, yaH svagehe paTutvADambaraM karoti sa gehepaTurityAdi kathyate | dUtyupameyasyAlpadarzanaprayuktaH kSepo gamyata iti bhAvaH / na iti phalitArthaH / goSThezUra iti samAsaH, goSThe eva zUra | kevalamupamayA'lpadarzanenaiva kSepo gamyate, api tu iti ca vigrahaH, goSThekSveDIti samAsaH goSTe eva kSveDatIti ! dhRSTatvenApIti tadudAharati-nagarakAka iti samAsaH,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 91] nagare kAka iveti ca vigrahaH, nagaravAyasaH iti samAsaH, samAsaH, garbha eva dRpto mAtuzceSTayA, athavA mAturAyAsanena, nagare vAyasa iveti ca vigrahaH, nagaravA iti samAsaH, tato'nyatra nistejA garbha saH, yadyapi garne dhIra ityAdivigraheNa nagare zvA iveti ca vigrahaH, yathA nagare kAkAdayo dharSitA | garbha eva dhIro na sAmpratamiti pratIyamAnamapi nindA vyana api na palAyante, ciraparicayAdahiMsakamvabhAvAvadhAraNAt, kyeva, tathApi "yo'lIkAbhimAnitvAdanacitaceSTaH" 6 tathA'yamapIti pratItyopameyasya dhRSTatvaM pratIyata ityAha-pataH ityAdivRttigranthena vadhIratvAdi khyAparyastaducitAcArahIna iti 45 sadRzo dhRSTa ucyate iti-tatazca nindAvagatirityarthaH, pratItyA'vadhAraNApratItiriti gamyate, tadavasthAvadhAraNasya etamevArtha sarvopasaMhAreNAha-udumbaramazakAdiSUpamayA kartumazakyatvAt , tathA ca pAThiNako'vadhAraNArthabodha iti kSepo gamyate iti / vaicitryArtha punarudAharati-mohemehIti dhyeyam, 'garbhadhIraH, garbhazUraH' ityAdiSu yatra kR samAsaH, gehe evaM mehatIti ca vigrahaH, mehanaM mUtraNakriyA, tatra "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20] ityanena zeSeSu cAta evaM 10 tasyAzca gehAd bahirevaucityam , yadAha-"dUrAdAvasathAnmUtra ! nipAtanAt saptamyA alup / punarudAharati-karNeTiri-50 dut pAdAvasecanam / dUrAca dasyubhyo bhAvyaM dUrAcca kupitAd TiriH karNecurucuruH, karNeTiriTirAza, karNeguroH // " iti (41151) manuH, evaM cAvazyakazArIrikakriyA- curucurA, iti catvAraH samAsAH, atra kecidevamAhuHkRte'pi yo bahirna gacchati sa kimanyakAryArtha gamiSyatIti pratIyate, karNeTiriTiriH karNecurucururiti kaNe kimapi jalpitvA piNDIzara iti samAsaH, yadyapi piNDIzabdo bhojyadravya- jIvati na cAsya vikrama iti kSepaH, TiriTiri curucuru para vizeSa vartate tathApIha khAditavyopalakSaNam , piNDyAM-piNyA-1 ityanukaraNazabdo tathA kAriNi vyavahiyete, kecit 55 kAdikhAditavye eva zUraH, tadarthameva saMrambhaM prakAzayati TiriTirA curucurA ityAkArAntau strIliGgAvAdIyete" iti nAnyakAryArthamityarthaH, ayaM bhAvaH-piNDyAmeva zUra:-kalaha- AcAryeNa tUdAharaNacatuSkapradarzanenobhayamapi mataM saMgRhItam , tarjanAdikaM kRtvA khAditavya khAdati, anyatra kAryAntare tatrAnukAraNazabdo dvAveva, itarau tu tAbhyAmeva niSpAdyAviti nirvikramo yaH sa piNDIzUra ityucyate, prayogadayapratipAdya cAne vakSyati, adhunArthaviSaye yo vizeSastamAha-cApalenAnukrameNAha-ya AvazyakArthamapIlAdi, bhojana eva citA ceSTocyate iti-yazcapalatvena karNe prAgabhihitazabdaM 60 cetyAdi. kathaM caitAdRzAna kSepAvagatirityAha-atrAvadhAra karoti tasyeyaM ceSTA nocitA, anucitaceSTanAzca kSepAvagatiH Nena nirutsAhateti-atra-uktaprayogaddaye, avadhAraNena-gehe caturNA madhye kAvanukaraNazabdau, kasya kasyAnukRtiritarau ca eva 'piNDyAmeva ityevaMrUpeNa vigrahavAkye pradarzitAvadhAraNArthasya / tAbhyo kathaM niSpAdyAvityAkADAyAmAha-TiriTiririti vRttAvapi pratItyA'nyatra tadabhAvAvagatidvArA, nirutsAhatA-gatyanakaraNamiti-kasyacit prANinaH 'TireiTiri' iti .. vizeSasya nirutsAhatvaM pratIyate, tayA ca nirutsAhatayA ca, zabdajJeyA gatistasyA anukaraNamityarthaH, curucuru iti 65 kSepo gamyate nindA pratIyata ityarthaH / punarudAharati- vAphyAnukaraNamiti-kasyaciccaurAdemithaH svAbhijJAnArthe pitarizara iti samAsaH, mAtaripuruSaH iti samAsaH, | "curucuru' iti vAkyaM prayujyate tasyAnukaraNamityarthaH, 'curucuru mAtaripuruSaH pumAn dhavo bharteti mAtaripuruSa ityucyate / sthAne 'curudhura' ityapi pATho dRzyate, uNAdigaNe ca "curaNa pitari zauryapradarzanaM mAtari puruSatvapradarzanaM ca lokapratiSiddha, steyeM" ityataH "idapAntyAbhyAM0" [uNA. 17.] iti tadAsevamAnasya nindA bhavatyevetyAha-atra pratiSiddhAsevanena sUtreNa 'curucura' ityanukaraNazabdaH sAdhitaH, na cAnukaraNazabdA-70 kSepo gamyate iti--atrAvadhAraNopamayorabhAve'pi darzita- nAmasAdhutvAt kathaM tatprayogasAdhanamiti vAcyam, khayamAprakAreNa kSepo gamyata ityarthaH, anye tvevamAhuH-puruSazabda iha | cAyaNAnukaraNasAdhakaM "paTacchapadAdayo'nukaraNAH" [uNA. zUravacanaH, mAtari eva puruSastarjayati mAtaraM, mAtaraM varjayi- 18. 83.] iti sUtraM sUtrayatA vRttAvuktam-"sarve ete kasyacid tvA'nyasmAt sarvasmAd bimetIti mAtaripuruSa iti mIharucyata | vizeSasya zrutipratyAsattyA anukaraNazabdAH, anukaraNamapi sAdhu 35 iti / punarudAharati-garbhedhIraH iti samAsaH, garbha eva | kartavyaM, na yatkiJcid yathA na kSaramiti ziSTAH smaranti" 75 dhIraH, garbhAniHsRtya kAtara ityarthaH, garbhazUra iti samAsaH, iti, tat karotIti NijantAdapratyayaH iti-tatgarbhAniHsatya vikala ityarthaH, garbhasuhitaH iti samAsaH, TiriTiri curucuruM [curucuraM] vA karotIti "Nij bahulaM nAmnaH garbha eva suhitaH-tRptaH. garbhetRta iti samAsaH, garbhe eva | kRgAdiSu" [ 3. 4. 42.] iti Nici "zaMsipratyayAt" tRptaH svamAtrAhRtenAhAreNa, na tato niHsRtya kadAcidudarapUraM [5. 3. 105.] iti bhAvAkoH khiyAmapratyaye-TiriTirA 40 kRtavAniti garne suhito garbha tRpto darida ityarthaH, garbhedRpta iti curucurA iti zabdau niSpAdau / nanviha "NivetyAsa." [5.80
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 91-92] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 157 3. 111.] ityatapratyayena bhavitavyaM, yathA-kAraNA, iti cet ? ktena / 3 / 1 / 92 // atrAha-nipAtanasAmarthyAccAno na bhavatIti / pAtre ta0 pra0-saptamyantaM nAma ktAntena nAnA saha samasyate, samitetyAdayaH ityatra yo'yamiti zabdaH sa svarUpaparigrahArthaH, / pa, kSepe gamyamAne; tatpuruSazca samAso bhavati / bhasmanihutam', tena 'pAtresamita' ityevaMvarUpA eva samAsAtmakAH zabdAH pravAhemUtritam, udakevizIrNam , niSphalaM kRtamevamucyate; 5 prakRtasUtreNa sAdhutvaM pratipadyante, na tu nAmAntareNa samasyamAnAH, avataptenakulasthitam , kAryeSvanavasthitatvamucyate; sarvatropa-45 tathA caiSAM nAmAntareNa samAsAntaranivRttirAveditA, etadevAha mAnena kSepo gamyate / nityasamAsAzcaite pAtresamitAitizabdaH samAsAntaranivRttyarthaH iti, etadeva spaSTa dayazca // 12 // yati-tenetyAdinA, tena iti zabdasya samAsAntaranivRttiprayojanakatvena, paramAH pAtresamitAH paramAzca te pAtresamitAzceti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kkena / kteneti10 vAkye "sanmahatparama." [3. 1. 107.] iti sUtreNa samAso | ktapratyayaH, pratyayagrahaNe ca tadantavijJAnam , vena ca nAmneti na bhavatItyarthaH, pAtresamitAnAM putraH iti-atra "SaSThya yatnA- viziSyate, ata Aha-tAntena nAmnA saheti / bhasmani-50 ccheSe" [ 3. 1. 76.] iti sUtreNa samAso na bhvtiityrthH|hutmiti samAsaH, "huMk dAnAdanayoH" dAnamatra haviHprakSepaH pAtresamitAdiSu kvacit saptamI bhrUyate, tatra kRdanta uttarapade / ataH te 'hata' iti, bhasmani hutamivetyarthAvagatiH, vRttyA ca "tatpuruSe kRti" [3.2, 20.] ityalup bhavati, anyatra | yathA bhasmani hataM na havanaphalAya kalpate tathopameyakArya 15 kathamalue "aikAyeM" [3. 2. 8.] iti nityaM lumvidhAnA-niSphalamityavagatiriti kAryasya ninditatvaM spaSTam / pravAhediti cet ? atrAha-nipAtanAt saptamyA alubiti- mUtritamiti samAsaH, "mUtraNa prasravaNe" ato bhAve ko 55 saptamIsahitAnAmeva gaNe pAThasAmarthyAditi bhAvaH / "pAtre-! 'mUtritam' iti, pravAhe mUtritamiveti vigrahaH, pravAhe mUtritasamitetyAdiH" ityekavacanenApi nirvAhe bahuvacanaM mityasya yathA pravAhe mUtraM na pRthag lakSyate na vA khasthiratA kimarthamiti cet ? atrAha-bahuvacanamAkRtigaNArtha- dhArayati tathaiva kAryamidamityAzayena phalataH kAryasya vaiphalyamevA20miti-yadi gaNe paThyamAnazabdabahutvArtha bahuvacanaM syAt / yAti / udakevizIrNamiti samAsaH, vipUrvAt "zaz tadA tat pAThAdeva siddhamityanarthakaM paThyamAnebhyo'pyanye | hiMsAyAm" ityataH te "RvarNayurNagaH kitaH" [4. 4. 57.] 60 santi bahava ityevamarthamityAkRtigaNatvaM bahuvacanam / tena itI'bhAve "RtAM." [4. 4. 116.] itIrAdeze dIrghatve AkRtigaNatvena, vagakRmiprabhRtInAM prakRtasUtreNa siddhi- ! "RlvAdeH" [4. 2.68.] iti tasya natve Natve ca rbhavatItyarthaH / vaNakRmiriti samAsaH, vraNe kRmiriveti ca 'vizIrNa' iti udake vizIrNamiveti vigrahaH, jale vizIrNasyAnu25 vigrahaH, alpadRzvetyarthaH, gRhasarpa iti samAsaH, gRhe sarpa sandhAnaM yathA na sambhavati tathaivedaM kAryamapi kRtaM na veti iveti ca vigrahaH, sapevaddhR STa ityarthaH, gRhakalavihaH iti | nAnusandhIyate, phalameva hi kAryasattvAnusandhAyaka, tathA ca65 samAsaH, gRhe kalaviGka iva caTaka iveti vigrahaH, caTakavad niSphalamidamiti sarvatrApi pratItirityAha-niSphalaM kRtameka dhRSTa ityarthaH, Akhanikabaka iti samAsaH, "khanUra mucyate iti / avataptenakulasthitamiti samAsaH, avadAraNe" ityataH "khano Da-Dareka0" [5. 3. 35. ] iti / avatapte nakulasthitamiveti vigrahaH, sthAdhAto ve lobe te 30 ike 'Akhanika' iti, AGaH "pANi-pani." [ uNA0 39.] | 'sthitam' iti, nakulasya sthitau kartRtvam , nakulena sthitamiti iti bahavacanAdike vA 'Akhanika' iti, Akhanike-calasro-"kAraka katA"[3.1.68.1 iti samAse nakulasthitamiti, 70 tasi khAte baka iveti vigrahaH, Akhanike bako yat kizci-!"kata sagatikArakasyApi" [. 4. 117.1 iti paribhASayA dAtmIye Akhanike labhate tad bhakSayati nAnyatra gacchati nakalasthitazabdo'pi kAntaH, tena saha 'avatapte' iti saptamya tadvada ya AtmIye gRhe yat kizcidasti tad bhakSayati nAnyatra |ntasya praktasatreNa samAse kate "tatpuruSe kRti" [3. 2.20.) 35 gacchati sa nirvyAyAma ucyate-Akhanikabaka iti kecit / | iti saptamyA * alup he caitra / avataptenakulasthitaM te etat apara Aha-Akhanike bako yo ya Agacchati matsyaH srotasA avasthAnam , yathA avatase pradeze nakulA na ciraM tiSThanti 75 te taM bhakSayitvA nimRtastiSThati tadvad yo'yamutpannamutpanna bhakSa- ! tathA kAryANyupakramya tAnyanivartya itastato pradhAvanamityarthaH, yitvA nibhRtastiSThati sa Akhanikaraka ityucyata iti, 'nagara- avyavasthito'sIti nindA jheyA, etadevAha-kAryeSvanavakAkaH, nagaravAyasaH' ityAdayaH kAkAditvAt siddhA api | sthitatvamucyate iti kSepAvagatiprakAramAha-sarvatropamA40 samAsAntaraniSedhArthamiha paThitA kSeyAH // 3. 1. 91. // i nena kSepo gamyate iti-bhasmanihutamityAdiSu bhasmani
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / { pA0 1, sU0 92-93 ] hutamivetyAdhupamAnena nindA pratIyata ityarthaH, eSu krAntasamudA- vizeSaNamata Aha-tatretyetat saptamyantamityAdi, tatretyasya yenoktAyAH kriyAyAH kriyAntareNa sAmyasya vivakSitatvapratItyA saptamyantatvaM saptamyarthavRttitvAt , yadyapi tatrabhavAnityAdAvanya-45 samudAyasyaivopamAnatvaM, 'niSphalaM kRtam, kAryeSvanavasthitatvam' vibhaktyarthamapi 'tatra' iti prakRte prakaraNAt saptamyarthakaM breyam , iti kadhanena vRttikArasyApi tathaivAzaya ityavagamAt , tathA asambhavAdana saptamyantamiti na sambadhyate iti kecit, 5 cAha-sarvatropamAnena kSepo gamyate iti, upameyasyaivo- / evaM 'tatra' iti svarUpamasyAtra grahaNaM, na tu sAmAnyena pamAnena stutirvA nindA vA pratyAyyate, tathA ca samudAyasyaivo- | pamAnatvamAsthayamityapi keSAJcinmatamasti / nityasamAsA- udAharati-tatrakRtama, tatrabhuktama, samAsAvimo, 50 zcaite pAtresamitAdayazceti-nityagrahaNabhAvAd vikalpe varNAnupUyoM vizeSAbhAvAd vigraho na darzitaH, dhAtoH ke prApte'pi vAkyena-pRthavyatyAsenopAdIyamAnapadAbhyAM-nindAna- kRtam , bhujdhAtoH te bhuktamiti, punarvigRhyodAharati-pUrvAhe 10 vargamAnnityasamAsatvaM jJeyam iti 'avigraho'svapadavigraho vA kRtamiti vigrahaH, pUrvAGgakRtamiti ca samAsaH, ahna pUrvamiti "pUrvAparA." [3. 1. 52. 7 iti samAsaH, sarvAMzatvAnnilyasamAsatvaM jJeyamiti // 3. 1. 92. // saMkhyAvyayAt" iti samAsAnto'T ahazcAhAdezaH, "ato'-55 'hasya" [2. 3. 73. ] iti NatvaM ca, ayamaharavayatraH 'kRta tatrAhorAtrAMzam / 3 / 1 / 93 / / | iti kAntaM va, ataH samAsaH atidizati-evamiti, ta0 pra0--pRthagyogAt kSepa iti nivRttam , tatretyetat / aparAlakRtamiti samAsaH, aparAhne kRtamiti ca vigrahaH, 16 saptamyantaM nAmAharavayavA rAjyavayavAzca saptamyantAH ktAntena / aparamahaH-aparAlaH, prakiyA prAgvat , ubhayatra liGgAnuzAsanataH nAmnA saha samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / tatrakRtam, | puMstvamavaseyam, pUrvarAtrakRtam, apararAtrakRtam, 60 tatrabhuktam ; pUrvAhe. kRtaM-pUrvAhakRtam, evam-aparAhU. samAsAvimo, pUrvarAtre kRtamiti apararAne kRtamiti ca viprahaH. kRtam, pUrvarAtrakRtam, apararAtra kRtam, taddhitAdyutpattiH rAtraiH pUrva rAtreraparamiti "pUrvAparA." [ 3. 1. 52. ] iti samAsaphalaM-tAtrakrattiH / satrAhorAtrazamiti kima 1 ghaTe | samAse "saMkhyAtaka." [7. 3. 119.] iti samAsAnte'ti20 kRtam / katham "anyajanmakRtaM karma' iti ? "kAraka liGgAnuzAsanataH puMstve ca 'pUrvarAtraH, apararAtraH' iti, ayaM kRtA"3.1.68.] iti tRtIyAsamAso'yam / aho- rAtryavayavaH kRteti 'tAntaM ceti bhavati samAsaH / nanu 'tatra 65 rAtragrahaNa kim ? zuklapakSe kRtam , pakSo mAsAMzaH / aMza kRtam, tatra bhuktam' ityatra samAse'samAse vA rUpe vizeSAgrahaNa kim ? mahani bhuktam / "etattu te divA vRtta. rAtrau bhAvAt samAsavidhAnaM viphalamiti cet ? atrAha-taddhitAdya vRttaM tu drakSyasi" kathaM rAtrivRtaM, saMdhyAgarjitamiti? bahalA-tpattiH samAsaphalamiti-samAse sati ekapadyAt samudAyAadhikArAt / ktenetyeva-tatra bhokA, pUrvAhe bhoktA // 23 // deva taddhitotpattiriti taddhitapratyayanimitta vRddhyAdirUpaM kArya samudAyasyaiva bhavatItyarthaH, samAsaphalasthalaM darzayati-tAtrakRti-70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tatrAho / riti-tatra kRtasyApatyamiti "ata iJ" [6. 1. 31.] kSepaprakaraNAdihApi tasya sambandha ityAzaGkAyAmAha-pRtham | ityanena samudAyAdeva iJ samudAyasyaivAdeH mvarasya vRddhizca yogAt kSepa iti nivRttamiti-pUrvatraiva "tatrAhorAtrIzaM | bhavatIti bhAvaH / ca" iti kartavye pRthak sUtrArammeNa prakaraNavicchedo gamyate tatrAhorAtrAMzamiti kimiti-idaM sUtrameva vyarthamiti 10 iti bhAvaH / ahazca rAtrizca ahorAtro, "RksAma"bhAvaH, tathA sati kAntena saptamyantasya kSepa eva samAsaH 75 [7. 2. 97.] ityadantadvandvanipAtanam, "puSyaH sicaya-sthAnAnyatreti cet ? "kAkAyuH kSepa"[3.1.90 ityataH nikAyya-rAtra-vRtrAH" [liGgAnuzAsane-12] iti puMlliGgatvapUrvameva "kena" iti yogaH kriyatAm, pRthagyogAzca pUjAyAca, ahorAtrayoraMza:-avayava . ekAdeza iti-ahorAtrAMzaH,mityasya nivRttiH syAt , kAntena kSepe samAsavidhAnArtha ca aMzazabdaH pratyekamabhisambadhyate dvandvAnta zrUyamANatvAt , "kAkAdyaizca kSe" iti sUtryatAmiti praSTurAzayaH; uttarayatitazcAhozizcAnayoH samAhAraH-tatrAhorAtrAMzam, ghaTekRtamiti-kSepAvivakSAyAM tatrAhorAtrazabhinnasya kAntena 80 catuSpadadvandve 'ahorAtra' iti na syAt , vipadadvandve 'aMza' | samAso'niSTaH, sa caitatsUtrAbhAve sAmAnyena kAntena saptamyaityasya pUrvanipAtaH syAt , tathA ca 'tatra' iti 'aharavayava ntasya samAsavidhAne ca durvAha iti bhAvaH / nanu 'anyajanmani iti 'rAjyavayava' iti tritayaM labhyate, etacca saptamItyasya | kRtamanyajanmakRtam' ityanyatrApi kAntena saptamyantasya samAso
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 93-94 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte - - - varunArrivarimarvriAMPPSPAPAR dRzyate, yathA ca "anyajanmakRtaM karma, tad daivamiti kathyate" za0ma0 nyAsAnusandhAnam-nAmni / nAmnIti ityAdau, sa kathaM saGgacchata iti zaGkate-katham 'anyajanma- vyA caSTe-nAni saMjJAviSaye iti-nAma saMjJA, vaiSayike- 40 kRtaM karma' iti, uttarayati-"kArakaM kRtA" iti 'dhikaraNe ca saptamItyarthaH, bhanena ca pUrvottarapadAtmakaH samudAyo tRtIyAsamAso'yamiti-anyajanmani kRtamanyajanmakRta- vizeSyata ityAha-samudAyazcet saMjJA bhavatIti-na 5 miti saptamItatpuruSo na, api tu anyajanmanA kRtamanyajanmakRta- pUrvapadaM nApyuttarapadaM, kintu tatsamudAyaH saMjJA kasyacinnAma rAso'yamiti bhaavH| punaH pacchati-ahorAtra | yadi bhavet tadAyaM samAsa ityarthaH / udAharati-araNye-, grahaNaM kimiti-"tatrAMzam" ityeva sUtryatAmiti bhAvaH, tilakAH iti samAso'yam, tilaH prakAra eSAmiti tilakAH 45 kasyApyaMzavAcinaH kAntena samAse mAsAdyazasthApi samAsaH | vRkSavizeSAH, araNyemASakAH iti samAso'yam , mASaH syAdityAha-zuklapakSe kRtamiti, tasyAMzatvaM kathamityAha- prakAra eSAmiti mASakAH vRkSavizeSAH, "ko'NvAdeH" 10 pakSo mAsAMza iti / punaH pRcchati-aMzagrahaNaM kisiti-! [7. 2. 76.] ityubhayatra kaH, vanekazerukAH, vane "tatrAhorAtram" ityeva kiyatAm , svAvayave'pi khazabdapravRtte-! valvajAH iti samAsau, kazeruka-valvajazabdau vRkSavizeSe darzanAta pUrvAhna kRtamityAdeH siddhiH syAdeveti bhAvaH, avyApyabhA- | tRNe ca, kUpepizAcikAH iti samAsaH, pizAcikA bhaTTA-50 ve'pyativyAptidopasyAdilyA-ani bhaktamiti-ana! rikA, vane haridakAH iti samAsaH, hAravRkSAvazeSaH, pravAha samAso'niSTaH, sa cAMzagrahaNAbhAve syAdeveti bhAvaH / pratyadA-! sphoTakAH, aparAhesphoTakAH iti samAsau, sphoTako 15 haraNAntaramapyAha-etat tu te divA vRttaM, rAtrau vRtta | gaNDo vraNavizeSaH; prasiddhatilAdibhinnAstatsadRzA araNatila tu drakSyasi / " iti-divA vRttam' ityatra vizeSo'lakSya | kAdaya ebhiH zabdairabhidhIyante, eSu "ad-vyaJjanAt iti 'satroM vRttam' ityApi pratyudAjahAra, asya vAkyasya / saptamyA bahulam" / 3. 2. 18.] iti saptamyA alaba bhavati 155 prakaraNaM cetthaM pratIyate-kazcid kaJcid divApi kaSTena yuktaM evaM prakArArthakatilakAdizabdaghaTitAn saMjJArUpAn bahuvacane bhISayannAha-etata ta ta divA vRttamiti. dine rakSAyAH saula-! prasiddhAn samAsAnudAhRtyAthaikavacanAntAn saMjJArUpAn samA20 bhye'pi yadi prakRtaM vRttamabhUt tarhi rAtrau sarvajanasaMcAravihIne sAnudAhartuM samucinoti-tatheti, udAharati-stUpezANaH samaye kIdRzaM bhaviSyatItyanumeyaM bhavateti bhAvaH / nanvITazasthale | iti samAsaH, stUpo rAziH, zANaH karSacaturbhAgaH, stUpe stUpe samAso'pi dRzyata evetyAzaGkate-kathaM rAtrivattaM.sandhyAga- | zANo dAtavyaH, mukuTekArSApaNaH iti samAsaH, mukuTe 60 jiMtamiti-santi cedRzA bahuzaH ziSTaprayogAH, tatra rAtritta- mukuTe kArSApaNo dAtavyaH, haledvipadikA iti samAsaH, mityatrAMzatvAbhAvastu spaSTa eva, sandhyAgarjitamityatra ca sandhyA- | hale hale dvau dvau pAdau dadAtIti "saMkhyAdeH pAdAdibhya." 25 zabdo na dinAvayavavAcako na vA rAtryavayavavAcakaH, ubhayoH : [7. 2. 252. ] ityakala, "yasvare pAdaH" [ 2. 1. 102 ] sandhisamayatvAditi tatrApi na samAsaprAptiriti bhAvaH, utta / iti padAdezo littvAt strItvaM ca, ete trayo'pi samAsAH prAcA rayati-bahulAdhikArAditi-samAso'nucito'pi bahulakena deze kArasya yA saMjJA tatra vartante, kArazca rAjalabhyo rakSA-65 kazcit samAdheya iti bhAvaH / kenetyeveti-pRthagyogAt kSepa | nirvezaH, atra "prAkArasya vyaJjane" [3. 2. 19.] iti ityasya nivRttAvapi tenetyanuvartata eveti bhAvaH, tathA cAnyena saptamyA alubityAha-saptamyA aluviti / "nityaM prati30 kRtpratyayAntena na samAsaH, tadAha-tatra bhokteti // 3. 3. 93. // nAlpe" [3. 1. 37.] ityatra nityagrahaNAdiha kazcida vikalpaM manyetetyata Aha-nityasamAso'yamiti-yadyapIha prakaraNe vikalpo vijJAyate, tathApi nitya evAyaM samAsaH, tatra 70 nAmni / 3 / 1 / 94 // ! hetumAha-nahi vAkyena saMjJA gamyate iti-"dvitIyA ta0 pra0-saptamyantaM nAma nAnA samasyate, nAmni-saMjJA-khAdA kSepe" [3. 1. 59. ] ityatreva vAkyena samAsArthasya viSaye; samudAyazcet saMjJA bhavati, sa ca samAsastatpuruSasaMjJo / saMjJAyA anavagamAnitya evAyaM samAsaH, vAkyena kriyAkArabhavati / araNyetilakAH, araNyemASakAH, vanekazerukAH, kAdisambandhasahakRtA pratItirbhavati, na tu saMjJArUpaikArthopasthitiH, kRpepizAcikAH, neharidakAH. parvAspho-' araNyetilakAdayo dhAraNAdiSu bhAvAnAM tilakAdInAM saMjJAH, 75 TakAH, aparAhesphoTakAH, tathA-stUpezANaH, mukuTekArSApaNaH, ! rUDhizabdA api bhavanta ete yogarUDhayo nAvayavArthaparityAgena haledvipadikA, saptamyA alue, nityasamAso'yam ; nahi / vartante, yathA kRSNasarpo lohitazAliriti pUrvapadArthasyottarapadArtha vAkyena saMjJA gamyate // 94 // / pratyAdhArabhAvopapatteH saptamI, rUDhitvaM ca yatra yatrAvaya
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 94-95] vArthayogastatra tatrAvRttiniyataviSaya eva samudAya * iti / iti saptamI, mAse gate deyamiti hi mAsAdibhAvena deyabhAvo vijJAyate // 3. 1. 94 // lakSyate, "kriyAmadhye'dhvakAle paJcamI ca" [2, 2. 110.140 iti vA saptamI, dAnagrahaNe'dhikaraNakAlayormadhye hi mAsAdi, 3 / 1 / 95 aupa leSikaM cedamadhikaraNam , mAsAdau sa dAnadivaso'nantarota0pra0-saptamyantaM nAma "ya ecAtaH" [5. 1. bhavastadupazliSTo bhavati athavopacArAnmAsAdyekadeze mAsa 28.1 iti kRdya pratyayAntena nAnA samasyate. Avazyake-ava saMvatsara zabdo kSeyau, tathA cAdhAre eva "saptamyadhikaraNe" zyabhAve gamyamAne tatpuruSazca samAso bhavati / mAse'vazya [2. 2. 95.] iti saptamI, anyathopacAraM vinA samagre'pi45 mAse deyamiti yadA vivakSyate tadA "kAlAdhyayanayoAptau" deyaM-mAsadeyam , evaM saMvatsaradeyam, pUrvAhegeyam , prAtara- | dhyeyam , grAmadeyam , nagaradeyam / kRditi kim ? mAse | [2. 2. 42. ] iti dvitIyA syAt na tu saptamI ! pUrvAhepitryam / ya iti kim ? mAse stutyaH, mAse pAkyam ; mAse } geyamiti samAsaH, pUrvAhne'vazyaM geyamiti ca vigrahaH, "maiM zabde" ityataH, prAgvad ye aikArasyAkAre tasya ca ekAre 'geya' 10dAtacyA bhikSA / saMvatsarakartavyamiti tu bahulAdhikArAt / bhAvazyaka iti kim ? mAse deyA bhikSA // 95 // iti prAtaradhyeyamiti samAsaH, prAtaravazyamadhyeyamiti ca 50 ~~~~~~vigrahaH, adhipUrvAt "iMka adhyayane" ityataH "ya ecAtaH" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kRdhenA0 / kRt- [5. 1. 28.] iti ye "nAmino" [4. 3. 1.] iti kRtsaMjJakaH, yaH-yapratyaya iti kRdyaH, tena kRyana pratyayAgrahaNe | guNe ca 'adhyeya' iti, nanu ca 'prAtara' ityavyayAta "nAmraH." ca tadantavijJAnam, anena ca 'nAnA' iti vizeSyate, [2. 2. 31.] iti prathamAyAM kathaM tasya saptamyantatayocya15 kRyazcAnekadhA bhavati, tathA hi-ketralo yaH, 'dhyaNa' ityanubandha- mAnaH samAsa iti cet ? ucyate-saptamyAstadarthopalakSaNAdadoSaH 55 rahito yaH, tavyAnIyayorekadezabhUto yazca, tatra * niranubandha- | grAmadeyam , nagaradeyam, iti samAsau, grAme'vazyaM deyaM praNe na sAnubandhasya *iti dhyANo na grahaNam,* arthavadhaNe / nagare'vazyaM deyamiti ca vigrahavAkye, "tatpuruSe kRti" nAnarthakasya * ityekadezabhUtasyApi yasya na grahaNam , avaziSTaH 3. 2. 20.] ityatra bahulAdhikArAt saptamyA aluba na kevalo yapratyayo'tra gRhyate, yaH "ya ecAtaH" [5. 1. 28.] bhavati, kintu "aikAyeM" [ 3 2.8. ] iti lubeva bhavatItyarthaH / 20 iti sUtreNa vidhIyate, 'avazyam' ityavyayaM nizcayArthe, tasya | padakRtyaM pRcchati-kRditi kimiti-uttarayati-mAse 60 bhAva iti "corAdeH" 7.1. 73.1 iti sUtreNAkapratyaye piyamiti. patre hitamiti "tasmai hite" [7.1.35.] makAralope Adyasvarasya vRddhau ca-'Avazyaka' iti tathA ca yaH iti iti ye "Rtorastaddhite" [1.2.26.] iti RkArasya sUtrAryoM niSpannastamAha-saptamyantaM nAmetyAdinA / athodA-rakAre 'pitrya' iti, aba taddhito yapratyayo na tu kRt, haraNAvasara iti vigRhyodAharati-mAse'vazyaM deyamiti kRdhaNAbhAve'vApi samAsaH prasajyeta, sa ca neSa iti vigrahaH, mAse deyamiti ca samAsaH, avazyambhAvo'tra ! tadvAraNAya dahaNaM kartavyamityarthaH, pitruddezyakakAyamapyAvazya-65 samAsArtho na tu vAkyArthaH, nahi mAse deyamiti vAkye prayukte- | kameveti nAvazyakAbhAvaH zaGkitumacita iti bodhyam / punaH 'vazyamiti gamyate yathA sabhAse, vAkyasyAnyatrApi bhAvAt , | pRcchati-ya iti kimiti-"kRtAvazyake" ityetAvanmAtramevotasmAdiha prakaraNe vikalpe'pi nityasamAsa evAyam, mAse'va- cyatA, yagrahaNaM na kartavyaM, tAvatApi lakSyANAM siddhirbhavi zyamityavazyaM grahaNena dAnasya samAsagamyAvazyakaM darzayati, dhyatIti zaGkAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati-mAse stutyaH 30samAsenaiva tad gamyata iti na samAse'vazyaM zabdaprayogaH, | iti- "eNgak stutI" ataH "ha-vRga-stu0"[5. 1. 40] 70 dAdhAtoH "ya ecAtaH" [5. 1. 28.] iti ye pratyaye / iti kyapi tAgame ca 'stulya' iti, mAse pAkyamitiAkArasya ekAre ca 'deya' iti, "tatpuruSe kRti" [3.2.20.31 "DapacI pAke" ityataH "RvarNavyaJjanAd dhyaNa" iti saptamyA alup / atidizati-pavamiti, saMvatsaradeya- 5.1.17.1 iti dhyaNi "te'niTazvajoH ghiti" miti samAsaH, saMvatsare'vazyaM deyamityasvapadavigrahaH, atr| [4. 1. 111.] iti cakArasya katve 'pAkya' iti, ata eva 36 saMvatsare deyamiti pAThe prAgvat saptamyA alpa saMvatsaradeyamiti pAcyamiti pATho na sAdhuH, yadyapi kyapa-dhyaNoye / pAThaprAmANye tu alupprakaraNe bahulAdhikArAt alub na bhavati, tathApi *niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya iti tadvAraNaM sulabham, arthAlopo bhavatyeva, atra kena saptamIti vicAraNAyAmaneke | "kRtAvazyake" ityetAvanmAtrokto tu tadvivakSAyAmihApi prakArA dRzyante, tathAhi-"yadbhAvo bhAvalakSaNam"[2.2.16..]| samAsaH prasajyeta, sa ca neSTa iti tadvAraNAya yagrahaNamiti
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 95-96 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 15 bhAvaH, evaM-mAse dAtavyA bhikSeti-atra dAdhAtoH , vizeSaNavizeSyabhAvasya *pradhAnAnuyAyyapradhAnam* iti "tavyAnIyau" [5. 1. 27.] iti tavyapratyaye 'dAtavyAH nyAyAdapradhAnasyaiva pradhAnena samAsaH,prAdhAnyaM ca dravyazabdAnA-40 iti, atra yasya nirarthakatvena *arthavadhaNe nAnarthakasya* iti / meva, danyasyaiva sAkSAt kriyAbhisaMbandhAt; yadyapi cotpalAnyAyAt na grahaNaprasaGgaH, sUtre yagrahaNAbhAve'trApi samAsaH / dizabdA jAtizabdAstathApyutpatteH amRtyA vinAzAda dravyeNa 5 prasajyeteti bhAvaH / eSu vibhaktyalupA svarUpato medAbhAve'pye-jAterabhisaMbandhAd dravyazabdA ucyante guNakriyayostu tathA kapadasya padabhedasya ca vizeSasya yathAsthiti rakSAyai tattatpada- ' dravyeNa saMbandhAbhAvAla tannimittAH zabdA dravyazabdA iti kRtyamiti bodhyam, saMvatsare'vazyaM kartavyamiti saMvatsarakartavya- ! nIlotpalamityAdheva bhavati, na sUtpalanIlAdIti / yastu 45 miti kvacidAvazyake'nyapratyayAntenApi samAso dRzyate, tasya : guNAdizabdAnAmeva samAsastanobhayorapi padayorapradhAnatvAt kA gatirityAkAGkAyAmAha-saMvatsarakartavyamiti tu kAmacAreNa pUrvAparanipAtaH-khAzcAsau kuNTazca-khaJjakuNTaH, 10 bahulAdhikArAditi / punaH pRcchati-Avazyaka iti : evaM kuNTakhaJjaH, evaM zuklakRSNaH, kRSNazuktaH, evaM rohitakimiti, uttarayati-mAse deyA bhikSeti-bhikSeti grahaNe- pANDaH 2, haritababhruH 2; pUrvA cAsAvuttarA ca-pUrvottarA, nAvazyaMbhAvAbhAvamAha, nahi bhikSAvazyaM dAtavyA bhavati, yathA : evam-uttarapUrvA; dakSiNapUrvA, pUrvadakSiNA-vidika; pAcaka- 50 RNAdItIha samAso na bhavati // 3. 1. 95. pAThakaH, pAThakapAcakaH-puruSaH / 'kRSNasAraGgaH, kRSNazabalaH, " ! kRSNakalmASaH' ityAdau tu guNazabdatve'pi sAraGgAdizabdAnAM | samudAyavAcitvAt prAdhAnyam , kRSNAdizabdAnAM tvavayavayazca / 3 / 1 / 96 // ! vAcitvenAprAdhAnyamiti kRSNAdInAmeva pUrvanipAtaH / ekArthata0 pra0--viziSyate'nekaprakAraM vastu prakArAntarebhyo miti kim ? vRddhasyokSA-vRddhokSA, karmadhAraye tu samAsAntaH 55 myavacchidyate'neneti vizeSaNaM, vyavacchedyaM vizeSyam ; bhinna- . svAt / bahula syAt / bahulAdhikArAt kacit samAso na bhavati-rAmo pravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttikAyaM sAmAnA- jAma - jAmadagnyaH, arjunaH kArtavIryaH, dIrghazcArAyaNaH; kvacinnityaH,dhikaraNyamiti yAvat , tadvadekArtham / vizeSaNavAci nAmaikArthe / / kRSNasarpaH, lohitazAliH, gaurakharaH, lohitAhiH, narasiMhaH, vizeSyavAcinA nAnA saha samasyate, saca samAsastatpuruSa / puruSamRgaH, karimakaraH, bakaTiTibhaH, nakulasarpaH, pakSisaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / mArjAraH, kukuTasarpaH; jAtivizeSavAcitvAnnityasamAsA ete, 60 nahi vAkyena jAtirgamyate; jAtizabdAnAM cAvayavadvAreNa samanIlaM ca tadutpalaM ca-nIlotpalam, kRSNAzva-te tilAzca dAye'pi vRtteH sAmAnAdhikaraNyam ; bhUyo'vayavAbhidhAyinazca kRSNatilAH, pumAMzcAsau gauzca puMgavaH, moSikA cAsau gauzca prAdhAnyAd vizeSyavamitarasya tu vizeSaNatvam / cakArasta moSikagavI / vizeSaNa-vizeSyayoH saMbandhizabdatvAdekataro- (puruSakarmadhArayasaMjJAsamAvezArthaH / karmadhArayapradezA:-" kahA25 pAdAnenaiva dvaye labdhe dvayorupAdAnaM parasparamubhayowcacchedyama- rAdayaH karmadhAraye" [3.3. 158.] ityAdayaH // 26 // 65 cacchedakatve samAso yathA sthAdityevamartham , teneha na bhavati, takSakaH sarpaH, lohitastakSaka iti, na hAsarpo'nyavarNoM vA.. / zA0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vizeSaNaM / vizeSaNaM ' vyAkhyAti-viziSyate ityAdinA, viziSyate'neneti takSako'sti / kathaM tarhi 'AmravRkSaH, ziMzapAvRkSaH, astaparvataH . ityAdau samAsaH ? nAvRkSa bhAmraH ziMzapA vA bhavati; naatraa| vizeSaNamityanvayaH, 'viziSyate' ityasya ko'rtha ityAha anekaprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidyate 30 mrAdayaH zabdA vRkSavizeSANAmeva vAcakAH, kiMtarhi ? phlaade| iti-ekasmin vastuni dravyAdAvaneke prakArA bhavanti, yathA- 70 rapi tatsahacaritamAdhuryasthairyAderguNavizeSasya ca, evaM ca takSa utpalAdI, taddhi nIlaM pItaM zvetaM raktaM ca bhavati rUpeNa, evakAhiH zeSAH, irityAdayo'pi bhavanti / yadivA, bhAmrANAM mAkArAdiprakArairapi tasya medo bhavati, tatra prakRte kiMprakAra phalAnAM saMbandhI vRkSaH-bhAmravRkSaH, evaM-ziMzapAvRkSaH; mastasya vastu prAthamityavadhAraNAyAnyaprakAranirAsAya ca prakArabAci parvataH-astaparvataH, evam udayaparvata ityAdayaH SaSThIsamAsA padamupAdIyate, yat sAmAnyaprakAreNa pravRttamanekaprakAravad iSTanyAH / yacevamubhayorvizeSaNasve ubhayo vizeSyatve sati pyatva sAta vastu prakArAntarebhyo vyavacchiyaikatra prakAre sthApayati tad 75 vizeSyasyApi vizeSaNatvamityutpalazandasyApi nIlAdinA vizeSaNamiti bhAvaH / vizeSyamapi sahaiva vyAkhyAti-vyavacchedyaM samAsaprasaGgaH, tathA ca "prathamota prAk"[3.1.148]. vizeSyamiti-vizeSaNapadArthasya vyavacchedakatvarUpeNoktastasya iti vacanAdutpalanIlamityapi syAt , naivam avizeSe'pi yat prati vyavacchedakatvaM tad vyavacchedyaM, vyavacchyite-vyAva 21 siddhahemacandra
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 96 ] - - - ya'te yaditi vyutpatteH; vizeSyazabdasyetthaM vyutpattiH-vyavacchyite vizeSaNa, tathAhi-utpalamiti nIlAnIlarUpaM sarvamedAnuguNa viziSyate-prakArAntarebhyo vyAvartyate yat tat vishessymiti| pratibhAsate, raktasyApyutpalasya bhAvAt, tannIlamityanenAnIlAd yadanekaprakAravad vastu prakArAntarebhyo vyavacchicaikana prakAre vyavacchidyate nIlamiti, vizeSyaM cotpalamiti evaM kRSNAzca te sthApyate tad vizeSyamiti bhAvaH / vipUrvAd "ziSlaMpa tilAzceti vigrahaH, kRSNatilAH iti ca samAsaH; pumAM5 vizeSaNe" ityato sthAdeviziSyate'neneti "karaNA-''dhAre" | zvAsau gauzceti vigrahaH, puGgavaH iti ca samAsaH, atra tatpuruSa-45 [5. 3. 129.] iti karapo'naTi-vizeSaNamiti, na tu saMjJAsamAvezAt "gostatpuruSAt"[7-3 105.] samAsAnte "ziSaNa asarvopayoge" iti yujAdeH, vipUrvo'tizaye-vipUrvaHTi "odauto'vA" [1. 2. 24.] ityAvAdeze ca puGgava ziSiratizaye yujAdiH, ityatizete yena tad vizeSaNamityati- iti; meSikA cAsau gauzceti vigrahaH meSikagavI iti zayyamAnaM vizedhyaM syAt, na caitadiSTaM, nahi nIlotpalamityAdau ca samAsaH, atra tatpuruSasaMjJayA prAgvadaT samAsAntaH, aTa10 nIlAdinotpalAdi kamapyarthamatizete, kintu nIlAdinA- pTittvAt "aname" [2. 4. 20.] iti DyAm "asya 50 'nyato vyavacchiyate; na ca vipUrvasya ziSeratizaya evArthaH, jyA luka" [2. 4. 86.] ityakAralope, karmadhAraya saMjJayA ca pUrvo'tizaye" iti hyatizaye yujAditvaM vidhIyate, na tvatizaya | " puMvat karmadhAraye" [3. 2. 57.] iti puMvadbhAve ca meSakaevArthaH / vipUrvAt tasmAdeva ca dhAtoH karmaNi "RvarNa- gavI' iti, alpAmepI meSikA / vyaJjanAd dhya"[5.1.17.1 iti vyaNi vizeSyamiti / atha kimartha vizeSaNa-vizeSyayorubhayorupAdAnam ? anyatarasyai15 vizeSaNa-vizeSyazabdayonirvacane jAte kramaprAptamekArthazabda bopAdAnaM kriyatAma. sambandhizabdatvAt tayoranyataropAdAnene-55 vyAkhyAtumupakramate-bhinnapravRttinimittayorityAdi-pravRttinimittai- vetarasyApyavagatiH syAdeveti cet , satyam-granthakAra evAtrAha kye sati nobhayazabdaprayogaH sambhavati, yathA ghaTo ghaTa iti / -vizeSaNa-vizeSyayoH sambandhizabdatvAdekanarobhineti padopAdAnamAvazyakam , bhinnaM pravRtteH-arthabodhArthavyA-pAdAnenaiva dvaye labdhe iti- idaM zaGkAzakalam , mAtari pArasyAbhidhAyAH zaktariti yAvat , nimitta-kAraNaM yayorityarthaH, varjitavyaM, pitari zuzraSitavyama' ityukte katarAkAjhyA 'putreNa 20 ekasmin dravyAdirUpe, arthe padArthe, vRttiH pravRttiH, ityanukkamapi gamyate.mAta-pitroH sambandhitvena khanirUpakeNa saha 60 aikArthyamiti sambandhaH, tadeva vyAkhyAti-sAmAnAdhi-nityasAkA tayA putrasyAkSepasambhavAt, evaM vizeSaNavizeSyakaraNyamiti-samAnaM sAdhAraNam , adhikaraNam-artho | zabdAvapi sambandhizabdI tayorektaropAdAne satyanyatarasthAyayostoM samAnAdhikaraNoM, tayorbhAvastatheti vyutpattyA samAnA- kSepeNaiva lAbhaH sambhavati, tathA ca " vizeSaNamekArtha karmadhArayazva" dhikaraNazabdasyApyakAryavAcakatvam, zabdasyAdhikaraNaM hyarthaH, ityeva "vizeSyeNaikArtha karmadhArayazca" ityeva vA sUtryatA, 25 artha eva zabdaprayogAt / ayamAzayaH-nIlamutpalAmatyAdA / kimadhikeneti zaGkAzayo jnyeyH| samAdhAnadalamAha-dvayorupA-65 padadvayamapyekameva dravyamabhidhatte, yannIlaM tadutpalameva yadutpalaM dAnaM parasparamubhayorvyavacchedyavyavacchedakatve tannIlameva, nIlapadasyApi nIlarUpavavyaparatvAt ; evaM cobhayoH samAso yathA syAdityevamarthamiti-ayamAzayaH-yatra sAmAnAdhikaraNyaM spaSTameva / aikAryazabdavyutpattidvArekArthazabdaM pUrvottarapade pratyeka vizeSaNa-vizeSyabhUte bhaktastatraiva samAso nigamayati-tadvadekArthamiti / nanu yadi nIlotpalamityatra bhavatIti jJApanArthamabhayorupAdAnaM yathA nIlotpalamiti, atra 30 nIlaM cotpalaM caikameva tahi kathaM medaprayukto vizeSaNavizeSyabhAva nIlArthoM bhramarAdibhyo vyAvotpalArthenotpale vyavasthApyate,70 iti cet ? ucyate-satyapyamede pravRttinimittakRtamedo'pi vartata utpalArtho'pi raktotpalAdibhyo byAvartya nIlArthena vyavasthApyata eva anyathA nIlotpalAdizabdAnAM payoyazabdatA prasajyeta, | ityasti pratyeka vizeSaNavizeSyabhAvaH / iti vizeSaNavizedhyabhAvopapattirabAdhitava / nanvihobhayorapi vizeSaNa-vizeSyabhAvaniyamanasya kiM prayojananAma, nAmnA, samAsaH, tatpuruSaH' ityanuvartante, tayA ca | miti cedatrAha--tena uktaniyamanena, iha anantaraM vakSyamANe 35 yaH sUtrArthaH sampannastamAha-vizeSaNavAci nAmetyAdinA / prayogajAte, na bhavati, prakRtasUtreNa samAso na bhavati, 75 adhunodAharaNAvasara iti vigRhyodAharati-nIlaM ca tadutpalaM tadevAha-takSakA sarpaH, lohitastakSaka itIti-"takSakastu ceti vigrahaH, nIlotpalamiti va samAsaH, nahIhA- lohitAH svastikAdvitamastakaH / " iti sarpavizeSasya takSaka nyadeva nIlamanyadeva cotpala, yathA'nya evaM gauranya evAzva iti saMjJA; yadyapi takSakaH sarpasya vizeSaNaM bhavatyeva / tathAhi iti, kintu yadeva nIlaM tadevotpala yadevotpalaM tadeva nIlamiti sarpa ityukte sarvasAmAnya pratIyate, na sarpavizeSaH, takSaka ityukte 40 nIlapadamutpalenaikArtham / evamapIha na paryAyatA yato'rthabhedo'sti, tu sarpavizeSo'takSakAd vyAvRtto'vasIyate, tathApi kathitametat-80
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 96 ] kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte rhatIti zaGkAzayaH / samAdhatte-nAtrAmrAdayaH zabda ityAdinA atra AmravRkSaH, ziMzapAvRkSa ityAdiprayogeSu, AmrAdayaH zabda AdizabdAt zizapAdizabdaparigrahaH, vRkSavizeSANAmeva kevalavRkSarUpavizeSANAmeva, na vAcakAH na bodhakAH, evakAravyavacchedyaM pRcchati - kiM tarhIti, uttarayati - phalAderapi 45 zabdAnuzAsanAnumatatvena phalasya, phalasyAvayavopalakSaNatvenAdizabdAt mUlAIH saMgrahaH, apizabdAd vRkSasyAmreDanam ca punaH, tatsahacaritamAdhuryasthaiyAderguNavizeSasya bhAmrAkhAdaH ' ityAdipratItisiddhasya phalagata mAdhuryAdirUpaguNa vizeSasya zizapAsthairya sAlasya' [ zizapAgatasthairya sadRzasthairyaM sAlasya ] ityAdipra- 50 tItipratItasya vRkSagatasyairyAdirUpavizeSaguNasya ca, vAcakA ityanuSajyate / idamuktaM bhavati yadAmrAdizabdAnAM vizeSe vRttirnAvadhAryate tadA vizeSaNasamAso bhavati, tathAhi - AmrAdizabdAH phalasya vRkSasya mUlasya [ tatsahacaritamAdhuryAdeH ] ca vAcakAH sAmAnyazabdA iti tadarthAnAM vRkSatvavyabhicArAd vizeSyabhAvaH, 55 vRkSazca vizeSaNaM bhavati tadA bhavati vizeSaNasamAsaH; yadA tu kutazcit prakaraNAdarthAd vA vRkSAdyarthA evAvasitavRttayo bhavanti tadA na bhavati vizeSaNasamAsaH / nanu ca vRkSArthAvasitavRttitvAd tadA prayoga eva nopapadyate, uktArthatvAt, vRkSazabdasya yatraikaikasyobhayatra bhAvastatra samAsa iti na ca sarpArthasya takSakaH kadAcid vizeSyo bhavati, kathaM na bhavati ? takSakasya sarvatvAvyabhicArAt / nanu ca takSakazabdo'sti nAmadheyazabdaH, asti ca kriyAzabdaH - takSNotiIti takSaka iti, ubhayormina evArthaH, 5 tatra takSakazabdArthasya / nekaprakAratvena prakArAntaranivRttaye yujyata eva sarpasya takSakospi vizedhyaH naitadasti- na nAmadheyasya kriyAzabdena tulyamarthAbhidhAnasAmarthyam, avayavArthAnusAreNa hi kriyAzabdo'rtha bodhayati, samudAyarUpeNa tu nAmadheyam, avayavaprasiddheH samudAyaprasiddhirbalIyasIti tasyAM kriyAzabdArtha 10 viSayApekSA nopajAyata eva / lohitastakSaka ityanna bhavati takSako vizeSaNaM, na tu vizeSyaM tasya lohitatvAvyabhicArAt / yadi takSako na vizeSyastarhi lohito'pi vizeSaNaM na syAt / vizeSaNasya vizeSyApekSatvAt na ca zakyaM takSakAd yadarthAntaraM ghaTAdikaM vizeSyaM tadapekSayA lohitasya vizeSaNatvaM parikalpayi15 tum, evaM hi lohitAd yadarthAntaraM tIvraviSAdikaM vizeSaNa tadapekSa takSakasyApi vizeSyatvaM prasajyeta tasmAd vispaSTArthamubhayorgrahaNamityapare / ayaM saMkSepaH 'takSakaH sarpaH' ityatra vyAvartakatvena takSakasya vizeSaNatve, sarpasya ca vyAvartyatvena vizeSyatve satyapi vyAvartakatvAbhAvAnna sarpasya vizeSaNatvaM, 20 navA takSakasya vyAvartyatvAbhAvAda vizeSyatvaM yato nAsarpasta - ! * uktArthAnAmaprayogaH * iti vacanAt, tatazca samAsA prasaGga eva, 60 kSako bhavati; 'lohitastakSakaH' ityatra ca vyAvartakatvena takSakasya ! tat kimubhayagrahaNena ? naitadevam- kvaciduktArthAnAmapi loke. vizeSaNatve, lohitasya ca vyAvartyatvena vizeSyasve satyapi / prayogo dRzyate, yathA- apUpau dvAvAnayeti / prakRtayukti pUrvatrApi vyAvartakatvAbhAvAnna lohitasya vizeSaNatvaM navA takSakasya | saMvArayan siMhAvalokana nyAyenAha evaM ca takSakAhiH vyAvartyatvAbhAvAd vizeSyatvaM, yato nAlohitastakSako bhavatIti / zeSA hirityAdayo'pi bhavantIti yathAmrAdizabdAnAmra25 etadevAha - nahyasarpo'nyavarNo vA takSako'stIti / guNAdivAcakatvaM tathA takSakAdizabdAnAmapi takSakaguNAdi- 65 tatazca prakRtasUtropayogivizeSaNavizeSyabhAvAbhAvAnna samAsa iti / vAcakatvamiti tulyayuktayA mravRkSAdivat takSakAhirityAdayo'pi sustham / itthaM vizeSaNavizeSyazabdayoriha parasparaM vyavacchedakavya- | samAsA nirAbAdhaM bhavantyeva takSakazcAsAvahizca zeSazvAsAvavaccheyavAcakatve siddhAntite zaGkate - kathaM tarhi AmravRkSaH, hizveti vigrahavAkye, "sa ca zyAmo'thavA zukraH sitapaGkajaziMzapAvRkSaH, astaparvata ityAdau samAsaH ? iti - " [ sa zeSanAgaH ] iti zeSa iti sarpavizeSasya 30 AmravAsau vRkSazca, ziMzapA cAsau vRkSazca, astazvAsau parvatazva' saMjJA / natvevaM tarhi 'takSakaH sarpaH, lohitastakSakaH' ityatrApi 70 iti vAkyebhyo naite samAsA bhavitumarhanti, kiM kAraNamata tulyayuktyA samAsaH prApnotIti cet ? bAhulakAdatra na bhavatIti Aha-nAvRkSa AmraH ziMzapA vA bhavatIti - ete jJeyam, na caivaM tahiM bAhulakAdeva nirvAha dvayorupAdAnaM nAmrasya ziMzapAyAzca satyapi vizeSaNatvena vizeSyatvaM vyAvartya viphalamiti vAcyam, 'vizeSaNaM vizeSyeNa' iti dvayorupAdAnaM tvAbhAvAdityAveditaM bhavati, anayA dizA cAstaparvata ityatrApi / bAhulakaprapaJcArthameveti / 35 ghaTanA subodheti vRttau na vivRtam / vRkSo hyAtratvaM vyabhicarati / Amrastu na vRkSatvam, atastat prakArAntarebhyaH palAzAdibhyastaM vyavacchinattItya mrastasya vizeSaNaM bhavati na tu vizeSyam, vRkSastu vizeSyaH, AmrArthastu vRkSatvaM na vyabhicaratIti na tasyAsauM lAJchanaH / | / 163. evaM sati dvayorupAdAna balAdubhayoH pratyekaM vizeSaNavizeSya- 75 bhAva evAnena samAso nAnyatheti niyamo vilIyeta, ato niruktaniyamaparipAlanAya hi prakArAntaramAzrayati - yadivetyAdinA, yadivA athavA, AmrANAmiti samasyamAnaM pUrvapadaM tadartha : vizeSaNaM bhavati, evaM zizapAvRkSo'staparvata ityatrApi jJeyam, tathA mAha- phalAnAmiti, Amrazabdo'tra svaphale vartate, na vRkSe 40 ca prakRte niruktavizeSaNavizeSyabhAvAbhAvAnnAnena samAso bhavitumaityarthaH, sambandhe'tra SaSThItyA vedanAyAha- sambandhIti, ka 80
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 96.] ityAha-vRkSa iti, vigrahastu-AmrANo vRkSa ityeva AmravRkSa tvamityapi. vRkSaprAdhAnye ca hetadvayaM-prathamato vRkSatvenevopalaiti samAsaH; atidizati-epamiti, ziMzapAvRkSaH iti mbhAdu bahuviSayatvAcati, bahuviSayatvaM ca vyApakatvaprayojakamiti samAsaH, ziMzapAnAM vRkSa iti ca vigrahaH, sphuTArthastu ziMza- tasya prAdhAnyam, ata eva mImAMsAdau vRkSavizeSasya khadirAdepAnAM sambandhI vRkSa iti / astasya pa vataH iti vigrahaH, vRkSasyAbhAve tabIyapratinidhitvena bilvAdivihito na tu tadIyaH astaparvataH iti ca samAsaH, astasya-ravetirodhAnasya eva phalapuSpAdiH, tasyAmukhyatvAt / tathA ca phalaM na vRkSasamasambandhI parvata ityarthaH, atidizati-pavamiti, udayaparvataH tayA tatpadArtha ityeva- 'nahya vRkSaH ziMzapA" iti bhAdhyasya tA.. iti samAsaH, udayasya parvata iti vigrahaH, udayasya-raveH prathama-paryam / evaM ca prathamataH ziMzapopakrame vRkSazabdaprayogo nAvazyadarzanayogyIbhavanasya sambandhI parvata ityarthaH / SaSThIsamAsA kH| yadyapi phalArthapratyayasya lupA ziMzapAdizabdaH strIyaphale draSTavyA iti--AmrAdizabdAnAmaikAAbhAvAmnAnena samAsAH, Spi zAstreNAnuziSTo mukhyatayaiva pratipAdayatIti zakyate vaktum 10 api tu SaSTayantatvAt "paSTayayatnAcchethe [3.1.76.] iti tathApi "lubyogAprakhyAnAt" [pA0 sU0 1. 2. 54.] 50 SaSThItatpuruSasamAsA jJeyA ityarthaH / iti pANinivacanena pratyayalupo vidhAnasya svayameva khaNDitatvena ayamartho bhASye saMkSepeNa keyaTena ca vistarato vicAritaH. tatra ca hetutayA yogArthasyApratIterevoktatvena zizapAdizabdAnAM tacchettham-- "vizeSaNaM vizeSyeNa bahalama"[pA.sa. 3... ! sambandhamUlakalakSaNava vRkSAdyarthe iti khokAyamiti phalArthasyAmu 56.1 iti sUtre" kathaM tahAmI dvau pradhAnazabdAvekasminnarthe / khyatvameva / na ca vRkSapratIteH pUrvoktayuktyAntaraGgatvena vyApaka15 yugapadavarudhyete-vRkSaH ziMzapeti ? naitayorAvazyakaH samAvezaH, svena ca mukhyatve satyapi nirUDhalakSaNayA phalArthakatvamiha mA 55 nAvRkSaH ziMzapA'sti" iti bhASyam / atra kaiyaTa:-"ayaM jJAyItyartha vRkSapadaprayogo bhaviSyati, tatrobhayodhyavAcakatvena bhAvaH- yadA prathamata evaM vizeSa upakramyate-zizapeti tadA vizeSyatvAniyamAt pUrvaprayogAniyamo bhaviSyatyeveti vAcyam , vRkSavizeSasyaiva prakAntatvAd vizeSasya ca sAmAnyAvyabhicArAd nAvRkSaH zizapA. prasiddho'stIti.bhASyAzayAt / evaM ca phalarUpAvRkSasya naiva prayogeNa bhAvyam , yadA tu prathamaM sAmAnyamupa rthasyAprasiddhatvAt prakaraNAdikaM vinA tadupasthiterabhAvena tayA20 kramyate-vRkSa iti, tadA tadvizeSaNAya ziMzapAzabda upAdIyamAno vartakavRkSAdivizeSaNopAdAnAbhAva iti tAtparyam / evaM ca sAmA-60. vizeSaNameva bhavatIti / zizapAvRkSa ityeva bhAvyam / atra nyavizeSavAcakapadasamabhivyAhAre sAmAnyavAcakasyaiva vizeSyakecidAhuH- ziMzapAyA api phalavyavacchedAyopAdIyamAno vRkSaH tvam , yatra tUbhayorapi parasparApekSayA sAmAnyatvaM vizeSyatvaM ca kimiti vizeSaNaM na bhavati ? tatazca bhavitavyaM vRkSaziMzapetyapIti / tatrAniyama ena, yathA brAhmaNadevadatto devadattabrAhmaNa ityaadii| tadayuktam-vRkSatvasya vyApakatvAnmahAviSayatvAt dUrAt - takSakaH sarpa ityAdau tu na tathA takSakatvasya sarpasvavyabhicArAbhA25 prathamatastasyaivopalambhAT vizeSyatvameva, ziMzapAtvaM tu svalpa vAt tasyAvyAvartakatvena prakRtasUtre vizeSaNaM vizeSyapadAbhyAM 68 viSayatvAt pazcAdgrahaNAca zuklAdiguNakalpatvAd vizeSaNameveti | hAtumazakyatvAt yAda ca grahItumazakyatvAt; yadi ca "takSako nAgavardhakyoH' iti kozAt nAsti prayogAniyamaH / tathA ca vRkSavizeSasya khadirAdeH / takSakazabdasyApi sarpatvavyabhicAra iti kathyate, tadA prakRtapratinidhirbhavati, na tu vRkSasyAbhAve phalapuSpayorupAdAnaM / sUtrAnukUlavizeSaNavizeSyabhAvasattve'pi yadi samAso neSTastarhi kriyata iti nyAyavida AhuH-nAvakSa iti-nanu / bAhulakeneya samAdheyamiti prakaraNasArAMza 30 phalamastyeva, naitadasti-vRkSapratItyavadhAnena phalapratIterutpAdAd aya prakRtamanusarAmaH / nIlamutpalamityatra nIlamanIlAdutpalaM 70 bahiraGgatvAt, vRkSAvasAyasya prAgutpAdAdantaraGgatvAt / " iti| vyAvartayatIti vizeSaNam, utpalena bhRzAdibhyo vyAvartyata iti ayamAzayaH-pUrvaprakAntabhASyadravyavAcakaguNakriyAvAcakapadayoH vizeSyaM ca bhavati, evamutpala mRGgAdibhyo nIlaM vyAvartayatIti sahaprayoge dravyavAcakapadAsyaiva prAdhAnyamiti niNItam, tatazca | vizeSaNaM, nIlena raktotpalAdibhyo vyAvartyata iti vizeSya ca 'vRkSaH ziMzapA' iti prayoge ubhayoreva dravyavAcakatvena bhavati, tathA ca nIlamiti vizeSaNaM vizeSyaM bhavati, utpalamapi 35 prAdhAnyAd dvayoH pradhAnazabdayorekArthavAcakavarUpaM sAmA- | vizeSaNa vizeSyaM ca bhavati, vizeSyaM pradhAnaM bhavati, vizeSaNaM 78 nAdhikaraNyaM kathamiti zaGkA / tatra dvayoretayoH saha prayogo | tadanuyAyitvAdapradhAnaM bhavatIti vastusthitiH / atrobhayorvizenAvazyakaH, yataH ziMzapA vRkSabhinno na sambhavatItyuttaram / SyatvavivakSAyAM dvayoHprAdhAnye parasparAnupakAritvAdasambandhayoretatra kaiyaTanaitadAzayo dvidhA bhimaH, tanmUlaM ca na kevalaM katra prayogo na bhavati, ubhayorvizeSaNatvavivakSAyAmaprAdhAnye'pi guNadravyasamabhivyAhAre dravyasyaiva prAdhAnyamityeva niyamaH, api | dvayoH pradhAnApekSAvato nAsti parasparopakAritvamiti na syAde40 tu vyApyavyApakasamabhivyAhAre vyApakasya prAdhAnyaM [vizeSya- | katra prayogaH, tasmAdekatra pradhAnaM [ vizeSyA ] maparamapradhAnaM 80
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ E pA0 1, sU0 96] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIteM [vizeSaNaM] iti mantavyam / tatra nIlamityasya vizeSaNatve | nupalabhyamAnatvAjyAtidvArA dravyAmidhAyakAnAM zabdAnAM dravyazautpalamityasya ca vizeSyatve, sUtre vizeSaNasya prathamoktatvAta pratha- | bdatvameveti / yadyapiH guNa-kriyayorapi dravyAzritatvena kharUpaprati-- maprayoge yathA nIlotpalamiti nIlasyotpalena samAso bhavati | pAdanasukhenaH dravyapratipAdakatvameva, tathApi jAtikta tayordravyeNa: tathotpalasya vizeSaNatve nIlasya ca vizeSyatve utpalasya nIlena saha niyatasambandhAbhAvAna dravyazabdatvamityAha-guNa kriya5 samAse utpalanIlamityapi samAsaH prasajyeta, sa ca neSyata ityA- | yostu tathA dravyeNa sambandhAbhAvAdityAdinA, 45 zakate- yadyevamubhayorvizeSaNatve ityAdinA, samAdhatte- yathA jAtyA sahotpattiprabhUtyA. vinAzAdaH dravyasya sambandhastathA naivamityAdinA, avizeSe'pi vizeSaNavizeSyabhAvasya guNa-kriyAbhyAM netyarthaH, ekasyaiva dravyasya pAdAdinA'nekarUpaparA. pUrvoktarItyA yathA nIle vizeSaNavizeSyabhAvastathotpale'pIti ! vRttidarzanAd gamanAgamanAdyanekakriyAsambandhadarzanAcca / prakRtA sAmye'pItyarthaH, *pradhAnAnuyAyyapradhAnam* iti nyA. rthamupasaMharannAha-iti nIlotpalamityAyaveti-utpalAdiza10 yAt aya nyAyo nyAyasindhI vyAkhyAtaH, tamAzritya, apra- bdAnAmuktarItyA dravyazabdatvena nIlAdizabdAprAdhAnyasya niNIMta-50 dhAnasyaiva nIlasyaiva, pradhAnena utpalena, samAso bhavati, / tvAdutpalAdyapekSayA nIlAdizabdAnAM vizeSaNatvameveti na prAk ayaM bhAva:-uktanyAyAnukUlo vizeSaNavizeSyabhAvAtirikta eva | prayogAniyama iti bhAvaH / evaM tarhi vAniyama ityAha-yasta pradhAnApradhAnabhAvaH, tenotpalAdizabdAnAM kvacida vizeSaNa- gaNAdizabdAnAmeva samAsastatrobhayorapi padayorasve'pi prAdhAnyasya sattvAnnIlAdizabdAnAM tadanuyAyitvamiti | pradhAnatvAt kAmacAreNa pUrvAparanipAtaH iti-yatrobhA15 tasya pUrvaprayogaH sidhyatIti / prAdhAnyasya niyAmaka kimiti | vapi guNazabdau kriyAzabdau dravyazabdau vA [ekavyaktimAtra-55 cedatrAha-prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmiti- dravyAbhi- | vAcakau parasparaM samasyete tatrobhayorapi samAnatvena dhAyakAH zabdA dravyazabdAH, te cotpalAdaya eva na nIlAdayaH vivakSAdhInatvAd yadA yadu vizeSaNatvena vivazyate tadA kutasteSAM prAdhAnyamityAha- dravyasyaiva sAkSAt kriyAbhi- tadapradhAnamiti tasya prAk prayogo bhavatItyaniyamasta treti sambandhAditi-kimapi vAkyaM kriyAsambandhapratipAdanArtha- | bhAvaH / tadevodAharati-khaJjazcAsAvityAdinA, khaJazvAsau 20 meva prayujyate, ata eva kriyAbhimukhya vizeSyakazAbdabodhasyaiva | kuNTazceti vigrahaH, khanaH-paGgulaH, kuNTa:-hastahInaH, yaH kuNTa: 60 vaiyAkaraNaH svIkAraH, kriyA ca dravyAzrayiNyeveti guNApekSayA | khajaH sa AnIyatAmiti yadA vivakSA tadA kuSTArtho vizeSyate, dravyasya prAdhAnyaM spssttm| nIlAdi anyAzritatvAdapradhAnam , | khajArtho vizeSaNamiti khajazabdasya pUrvanipAte khaJjakuNTa: utpalaM tu tadAzrayatvAt pradhAnam, utpalaM hi dravyarUpatvAt | iti samAsaH, yadA tu yaH khanaH kuNTaH sa AnIyatAmiti kriyAsiddhaye sAkSAdapayajyamAnaM vivakSyate nIlasta guNatvAda | vivakSA tadA khasaArtho vizeSyate. kuNTANe vizeSaNamiti kaNTa. 25 dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAduspalasya vizeSaNa sampadyata zabdasya pUrvanipAte kuNTakhaJjaH iti samAsaH, evamuttaratrApi iti bhAvaH / nanu zabdAnAM catuSTayI pravRttiH- jAtizabdA kSeyam / zaklakRSNaH iti samAsaH zukrasya vizeSaNatvavivakSAguNazabdAH kriyAzabdA dravyazabdAzceti, tatraikavyavAcakAnAM | yAm, kRSNasya vizeSaNatvavivakSAyAM tu kRSNazaktaH iti zabdAnAmeva dravyazabdatvam , anekadravyavAcakAnAM ca tatpravRtti- samAsaH, zukna:-zvetaH, kRSNaH-nIlaH, atra zukmazvAsI kRSNazcati nimittabhUtajAtivAcakatvamevetyutpalAdizabdAnAmadravyavAcakatvena | vigrahaH; atidizati- evamiti, rohitapANDuH iti samAso 30 jAtizabdatvamevocitamiti / kathamida dravyazabdena vyavahAraH | rohitasya vizeSaNatvavivakSAyAm , pANDorvizeSaNatvavivakSAyAM tu 70 kriyate ? iti zaGkate-yadyapi cotpalAdizabdA jAti- dvikAGkena sUcitaH pANDurohitaH iti samAsaH, rohitaH-- zabdAH iti, uttarayati-tathApItyAdinA, ayamAzayaH- | raktaH, pANDa:- zvetaH, ketakIdhUlisannibhaH pItavarNAdhaH varNo vA, jAtipravRttinimittakAcena teSAM jAtizabdatvaM nAsmAbhiH ! atra rohitavAsau pANDuzceti vigrahaH, haritavadhruH iti khaNDyate api tu teSAM jAtizabdatve'pi mukhyatayA | samAso haritasya vizeSaNatvavivakSAyAm / babhrovizeSaNatvaviva. 36 vyasyaiva pratyAyakatvena dravyazabdatvameva, caturdhA vibhAge ca kSAyAM tu dvikArUna sUcito babhruharitaH iti samAsaH, 75 dravyazabdAnAM pRthagAlyAnaM kevaladravyavAcitveneti / jAtiza- | haritaH-nIlapItamitravarNo yadvA palAzavarNaH, babhruH-piGgalavarNaH, bdAnAmapi dravyazabdatvaM kathamitvatra hetumAha-utpatteH prabhRtI- | atra haritazcAsau babhrazcati viprahaH, eSu guNazabdeSu pUrvaprayuktasya tyAdi, ayaM bhAvaH-'jananena yA prApyate sA jAtiH' iti vizeSaNatvaM paraprayuktasya vizeSyatvaM pratIyate. ubhayoreva samAnatve jAtipadavyutpatto dravyamutpannameva jAtyA sambadhyate, yAvad dvandva evaM syAt / pUrvA cAsAvuttarA ceti vigrahaH, tatra 40 vinAzaM ca sa sambandhaH svIkriyate, evaM ca dravyeNa vinA jAtera / pUrvAyA vizeSaNatve-pUrvottareti samAsaH, evamuttarAyA 60
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 96 ] vizeSaNatve-uttarapUrveti samAsaH, dizA pratyekamekatvena jAti- nAM tu avayavavAcitvena varNasamudAyagatanIlAdipratyekavAcizabdatvaM nAsti, yadi ravisaMyogavizeSa eva tatpravRttinimittamiti / tvena, aprAdhAnyaM vizeSaNatvam , iti etasmAt kAraNAt , manyate tadA guNazabdatvameva yadi ca saMkhyAguNAzrayatvAd kRSNAdInAmeva kRSNAdizabdAnAmeva, pUrvanipAtaH samAse dravyatvaM dizAmiti manyate tadA dravyazabdatvameva, tatraikavyakti- | prAganipAtaH, na tu sAraGgAdInAmiti bhAvaH / yadyapi citrarUpasya 5 vRttitayA pUrvatvAdInAM jAtivAbhAvena kevala dravyatvaM, na tu mAnekarUpasamudAyatvena guNatvamepi tu svatantrameva tasya rUpA-45 jAtimainyatvamiti tAsAmapi parasparaM samAse pUrvanipAtAniyama vAntaramedena guNatvamiti nAsti samudAyavAcakatvaM tathApi eva, evaM-dakSiNapUrvA iti samAso dakSiNasyA vizeSaNatve, citrarUpAtirikta pratIyamAnanAnAvarNavAcina eva te iti mate tu pUrvadakSiNA iti samAsaH, sarvatra "sarvAdayo'syAdau" nedmukm| 3. 2. 61.] iti puMvadbhAvaH, vidiza ubhayarekhAtmakatvAt atha padakRtya pRcchati-ekArthamiti kimiti-vize10 tatrobhayoH sAmAnAdhikaraNyam , ataH samAsena vidigeva SaNavizeSyabhAve sAmAnAdhikaraNyarUpamaikArthya niyatameveti sUtro-50 dizorantarAlameyocyate'ta Aha-vidika iti-vidigityupa-yAttamekArthamiti padaM viphalameveti praznAzayaH, uttarayatilakSaNaM, tena tatsambandhinyanyatrApi bhavati-dakSiNAparA' vRddhasyokSA- vRddhokSA iti- vizeSaNavizeSyabhAvasthale na smin deze vasati, dakSiNapazcAd vasatIti / kevalaM sAmAnAdhikaraNyamapi tu vaiyadhikaraNyamapi, tatra vaiyadhikananu cAtra nAyaM vizepaNasamAso bhavati "digadhikaM saMjJAta- | raNyasthale'nena samAsAbhAvArthamekArthamiti deyamevetyuttarAzayaH, ayaM dvitottarapade"3. 1. 98.1 iti dizaH samAsaH ziSyate, bhAva:- vizeSaNaM dvividha- samAnAdhikaraNaM vyadhikaraNaM ceti, 55 nivRttiphalaH sayogaH. vidhivadanenetyatrodAhiyate, pUrvottarAdayazca / samAnAdhikaraNaM nIlo ghaTa iti, vyadhikaraNaM rAjJaH puruSa iti, saMjJAprakAra evAmI digantarAla eva na sarvatrAvayatrayoginIti na / tatra vyadhikaraNe vizeSaNe 'vRddhasya ukSA' ityatrAnena samAso tena nivRttibhvti| na ca "pUrvAparaprathama " .1.1.3. mA bhUdityetadarthamekArthamiti pradattam, tathA ca 'vRddhokSA' ityatra iti samAsenAtra bhavitavyam , tatrottarapUrvA dakSiNapUrvA dakSiNA- nAnena samAsaH, kintu "pazyayatnAccheSe" [ 3. 1. 76.] 20 parA uttarAparA iti na syAditi mantavyam , bahulAdhikArAt / / iti sssstthiismaasH| nanu tena samAso bhavatu vAnena vA ko'tra 60 tathA ca "pazco'parasya dikpUrvasya cAti" [7. 2. 124.7 iti vizeSa ityAha- kamadhAraya tu samAsAntA ra vizeSa ityAi- karmadhAraye tu samAsAntaH syAditi"vottarapade'rdhe"[7. 2. 125] iti ca dakSiNAparA dika. 'vRddhasyokSA' ityataH karmadhArayasamAse sati "jAta-mahadadakSiNapazcAda ramaNIyaM dakSiNAparAdha dakSiNapazcArdhamiti dizaH / vRddhAdukSNaH karmadhArayAt" [7. 3. 95.] iti samAsA parasyAparasya pazcAddhAvaH ziSyate / athaivaM prAcIca sA udIcI nte'ti sati vRddhokSaH' iti syAt, yathA jAtokSa iti, tacca 25 ca seti vidizi pUrvottarAdInAmiva prAcyAdInAM samAsaH naSyata iti bhaavH| kasmAnna bhavati ? anamidhAnAt , ata eva bhulmitydhikriyte| kacit satyapi sarvopAdhau na samAsa ityAha- bahulAdhipacatIti pAcakaH, paThatIti pAThakaH, kriyAzabdAvetI, tatra kArAt kvacit samAso neti- "nAma nAmnaikAdhye pAcaka ityasya vizeSaNatve 'pAcakapAThakaH' iti samAsaH, pAThaka | samAso bahulam [3. 1. 18.] ityato bahulamityadhikRta. ityasya vizeSaNatve tu 'pAThakapAcakaH' iti samAsaH / yatra miti tadihApyanuvartate, bahulaM ca caturvidhaM, tadAha30 cobhayorguNazabdatve'pi na paryAyeNa pUrvanipAtaH, kintu amuka- "kacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva / 70 syaiva tatra kAraNaM darzayitumudAharati- kRSNasAraGga iti- vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // " samAso'yam, kRSNazcAsau sArajazvati vigrahaH, kRSNazavalaH / iti, tatrAnenApravRttimAha, tadevodAharati-rAmo jAmadagnyaH iti samAsaH, kRSNazvAso zabalazceti vigrahaH kRSNakalmASaH iti-jamadagnarapatyaM jAmadagyaH, atra jAmadagnya iti vizeSaNaM rAma iti samAsaH, kRSNathAsau kalmASazceti vigrahaH; ityAdau / iti ca vizeSyama. taddhi saMjJAsAmAnyaM jAmadagnya ityanena dAza35 ilmadisamAseSu, tuzabdaH pUrvoktAt guNazabdayoH samAsAd vizeSa rayyAdervyavacchidyate, jAmadagnya iti ca rAma ityanena vyava-75 darzayitum, guNazabdatve'pi samasyamAnayorubhayorguNazabdatvecchidyate, rAmAdanyasyApi jamadagnyapatyasya bhAvAt, evaM parasparaM satyapi, sAraGgAdizabdAnAM sAraGgazabala kalmASAdizabdAnAm , ' vyavacchedakamyavacchedyatve'pi bahulabalAna samAsaH; evamuttarayorapi samudAyavAcitvAt "atha karturaH / kimAra etaH zabala- ! jJeyam / arjunaH kArtavIryaH iti-kRtavIryasthApatyaM kArtavIryaH, mASa-citralAH" iti vacanAda varNasamadAyAtmakacitra- / arjanaH- madhyamaH pANDapatraH kRtavIryapatro haihayAdhipazca kArta40 rUpavAcitvAt , prAdhAnyavizeSyatvamityarthaH, kRSNAdizabdA- 'vIryaH- kRtavIryanRpAtmajA'rjunastadanyazca; dIrghazcArAyaNa: 80 65
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 [ pA0 1 sU0 96-97] kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte | iti carasyApatyaM cArAyaNaH, dIrghaH - AyatazcarasyApatyaM ca tatrAvayavayormadhye yat padaM bhUyo'vayavavAci tasya prAdhAnyena cArAyaNaH - carApatyaM dIrghastadanyazva / bahulabalAt kvacinnityaiva vizeSatvaM taditarasya ca vizeSaNatvam, tatra kRSNapade kevalaM samAsapravRttirapItyAha- kvacinnityaH iti, tadevodAharati- rUpamevocyata iti tasyAlpAvayavavAcakatvena vizeSaNatvam, kRSNasarpa iti samAsodayaM sarpa jAtivizeSasya vAcakaH, kRSNava- sarpazabdazca rUpAtiriktaM sarpamevAvayavajAtamAheti tasya bhUyo'vayab rNayuktatvAt kRSNaH sarpAkArayuktatvAt sarpaH lohitazAliH vavAcakatvena vizeSyatvamiti vyavasthAyA upapAdayituM zakyatva- 45 iti- samAso'yaM dhAnyajAtivizeSasya vAcakaH, lohitavarNayukta miti / vastutastu sthitasya gatizcintanIyeti zAstra rahasyamAdAyaiva tvAlohitaH, zAlisadRzatvAcca zAliH, gaurakharaH iti- samA- sakalo vyavahAra unneyaH tatredRzeSu samAsAnityatve na vastusthitiH so'yaM pazujAtivizeSasya vAcakaH, gauravarNayuktatvAd gauraH samAdhAtuM zakyata iti nityatvaM samAsasyAstheyam, vigrahastu kharasadRzatvAcca kharaH; lohitAhiH iti samAso'yaM sarpa jAti- / samAsArthapradarzanamAtraphala iti kRSNasarpAdyarthasya svata evaM prasiddhatayA na tadarthaM tatpradarzanamAvazyakamiti / | / 50 | 10 vizeSasya vAcakaH, lohitavarNayuktatvAllohitaH, ahisadRzatvA dahiH; narasiMhaH iti samAso'yaM kRSNAvatAravizeSasya vAcakaH, dezabhedena narAkArayuktatvAnnaraH, siMhAkArayuktatvAt siMhaH; puruSamRgaH iti samAso'yaM mRgajAtivizeSasya vAcakaH, puruSasadRzatvAt puruSaH, mRgAkAratvAnmRgaH; karimakaraH iti15 karyAkArayuktatvAt karI, jalacaramakarajAtitvAnmakaraH; samAso'yaM makarajAtivizeSasya vAcakaH, bakaTiTTibhaH iti - samAso'yaM pakSijAtivizeSasya vAcakaH, bakasadRzatvAda bakaH, TiTTi - bhajAtIyatvAcca TiTTibhaH; nakulasarpaH iti samAso'yaM sarvajAtivizeSasya vAcakaH, nakulasadRzatvAnnakulaH, sarpa jAtIyatvAt 20 sarpaH, pakSimArjAraH iti samAso'yaM mArjArajAtivizeSasya | vAcakaH, pakSisadRzatvAt pakSI, mArjArajAtIyatvAnmArjAraH ; kukkuTasarpaH iti samAso'yaM sarpajAtivizeSasya vAcakaH, varNana raveNa ca kukuTasadRzatvAt kukkuTa, sarpajAtIyatvAt sarpa iti kRSNasarpAdau nityasamAsasvIkAre kiM bIjamiti cedAha - jAti25 vizeSavAcitvAditi - kRSNasarpAdayo hi zabdA na kRSNavarNasarpasAmAnyabodhakAH, api tu satsamudAyena rucyA bodhasya sarpajAtivizeSasya vAcakAH tAdRzI jAtizva samudAyenaiva samastena bodhayituM zakyate, na tu vAkyenetyAha-na hi vAkyena jAtirgamyate iti tasyA hyakhaNDarUpatvena sakha30 NDavAkyena bodhayitumazakyatvamiti bhAvaH / nanvevaM kathamihaikA tatpuruSa ityanuvartate, ataH karmadhArayaH' ityetAvanmAtrokAvapyubhayorvidhAnaM syAdeveti 'karmadhArayava' iti cakAro vikala ityAkAzaGkAyAmAha - cakArastatpuruSa karmadhAraya saMjJAsamAvezArtha iti - anuvartate tatpuruSasaMjJA, tayA'syAH karmavArayasaMjJAyAH samAvezo yathA syAdityevamarthaM cakAraH, ubhayasaMjJA- 5 phalaM prAg darzitam, ki 'karmadhArayazca' ityubhayamuttaratropatiSTate sa ca zabdAnuvRtteH asati tu cakAre 'tatpuruSa' iti nivarteta vidhyantaropAdAnAt sati cakAre tUbhayorviziSTavidhAnena na nivartyanivartakabhAvaH, saha pravRttireva syAdityarthaH ; yadi ca cakArastatpuruSa ityasyAnukarSaNArtha ityucyeta tadA carA - 60 bdAnuvRttyabhAvena * cAnukRSTaM nottaratra * ityuttaratra tatpuruSa iti nAnuvartata iti vijJAyeteti / karmadhArayasaMjJAphalaM darzayitumAhakarmadhAraya pradezAH iti- pradezaH prayojanasthAnaM, saMjJayA hi saMjJinaH pradizyante uccAryante'treti kRtvA, "kaDArAdayaH karmadhAraye " iyAdayaH iti "kaDArAdayaH karmadhAraye" 65 ityAdisUtreSu karmadhAraya saMjJAyA upayoga ityarthaH // 3. 1. 96. // pUrvakAlaika- sarvajarata - purANa- nava- keva / lam / 3 / 1 / 97 // ta0 pra0' pUrvakAla' ityarthanirdezaH pUrvaH, kAlo yasyAdvayoryAvatA vigrahavAkye'pi na tayoH saha prayogaH ? kikha rthasya sa- pUrvakAla:, tadvAci nAmaikAdIni caikArthAni pareNa 70 dvayormilitvaikajAtivAcakatvena vizeSaNavizeSyabhAvo'pi durupa- nAmnA saha samasyante, tatpuruSaH karmadhArayazca samAso bhavati; pAda eveti kathaM samAso'pItyata Aha- jAtizabdAnAM / pUrvakAlaH saMbandhizabdatvAdaparakAlena / pUrva snAtaH pazcAdacAvayavadvAreNa samudAye'pi vRtteH sAmAnAdhika- nuliptaH-snAtAnuliptaH, evaM - liptavAsitaH, kRSTamatIkRtA 35 raNyamiti, ayamAzaya:- pUrvamavayavaza evaM padArthopasthitiH / bhUmiH, chinnaprarUDho vRkSaH; ekazabdaH saMkhyA -'nyA -'sahApazcAt sA zaktiH samudAyaparyAptA bhavati samAsena, tathA ca yA yA 'dvitIyeSu vartate, ekA zATI- ekazATI, zATazabdena 75 samudAye zaktiH sA'vayavadvAraivA yAtetyavayavayoH sAmAnAdhikara- tvanabhidhAnAnna bhavati ekaH zATaH; ekarSayaH, ekacauraH, mastItyaikArthyaM bhavati; anayoH kasya vizeSyatvaM kasya ca ekadhanurdharaH; sarvazabdo vRdhyA-vayava- prakAra- guNAnAM kArtsnye vizeSaNatvamiti vyavasthAyai prAha - bhUyo'vayavAbhidhAyinazca vartate - sarvazailAH, sarvarAtraH, sarvAnam, sarvazuklaH; jarat40 prAdhAnyAd vizeSyatvamitarasya tu vizeSaNatvamiti - jaradrayaH, jaradvAjaH, jaradvalinaH purANa- purANavaiyAkaraNaHH
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane sRtiiyo'dhyaayH| pA0 1, sU0 97] nava-gavodakam , navoktiH, kevala-kevalamasahAyaM jJAnaM- pazcAnmatIkRteti vigrahaH, atra laghunyAsa:-"matamasyA astIti 40 kaivalajJAnam , kevalajarat , kevalapurANam / ekArthamityeva-- matinI kSetrabhUmiH, amatinI matinIkRteti ccau puMvadbhAve dIrgha nAvA'nuliptaH, nAtvetyasattvavAdhino naanulispdenkaarym| ca-matIkRtA, athavA-mataM loSTamardana kATha, tadasyAsti abhrA. pUrveNaiva siddhe punarvacanaM spaH paramiti pUrvanipAtasya viSaya-ditvAdapratyayaH, tato'matA, mtaakRteti"| chinnaprarUDhaH iti pradarzanArtha pUrvA-uparakAlavAcinoragavyazabdatvAdaniyame prApte samAsaH, vRkSaH iti tasya vizeSyam , pUrva chinnaH pazcAt pUrvakAlavAcina eva pUrdhanipAtanAthaM ca // 97 // prarUDha iti vigrahaH / athaikazabdodAharaNaprasane pUrva tAvat 45 ~~~~| tadarthamAha-ekazabdaH saMkhyA-'nyA-sahAyA-'dvitIza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- pUrvakAlaika0 / sUne yeSu vartata iti-etene kazabdasya catvAro'tho iti darzitam , 'pUrvakAla' iti samudAyopAdAnaM, neha, pUrvazabdaH kAlazabda "etya dvitIya ityeko'sahAyaH saMkhyApradhAnamasamAno'nyazca" iti ca vijJAyate, "pUrvApara prathama0" [3. 1. 103.] iti / iti svopajJoNAdigaNavivRttiH, "eko'nyaH kevalaH zreSThaH, 10 sUtreNa pUrvazabdasya samArAvidhAnAt, tatrApyarthagrahaNamityAha-pUrva-saMkhyA" iti svopajJo'nekArthasaMgraha. "eka saMkhyAntare zreSTha 50 kAla ityarthanirdezaH iti-arthapradhAno nirdezo'rthanirdezaH, kevaletarayotriSu / " iti medinI, "eka zreSThaM vijAnIyAdanyaekAdInAM tu *khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA iti paribhASayA kevalayorapi / " iti zAzvataH, "eko'nyArthe pradhAne ca svarUpagrahaNam , evamartha eva hi dvairAzyenakAdInAM dvandaM kRtvA tena prathame kevale tathA / sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca prayu'pUrvakAla' ityasya dvandaH, yadi rAzyekarUpeNa grahaNa syAt tadA jyate // " ityapi kvacit , evaM sati catubhyo'rthabhyo nyUnatve 15 dvandvamede na prayojanaM syAt ; na cAyameka eva dvandUH, kharAdya- tadvistaro'dhikatve ca tantra smaavesho'vseyH| TakkeSu catuthaSu kArAntatvAdekazabdasya "lavakSarA." [3. 1. 160.] iti rA03. 1. 16.. Jzata / kameNodAharati-ekA zATIti vigrahaH, ekazATIti pUrvanipAtaprasaGgAt; dvandvabhede tu yadyapyekAdeH kevalAntasyottara-madhyAya saMkhyAyAM samAsaH, tulyanyAyena "ekaH zATaH' ityatrApi saMkhyApadasya svarAdyadantatvamakSatameva tathApi "lavakSarAsakhIdutsvarA- lavakSarAsakhAdutvarA-vAcinA ekazabdena samAsaH prApta eva, tadabhAve hetumAha sA dyadalpakharAyamekam" [3. 1. 160.] iti sUtre kharAyada zATazabdenAnamidhAnAnna bhavatIti, ekarSayaH iti 20 ntApekSayA'lAsvarasya parapaThitatvenaikAdikevalAntottarapadApekSayA samAso'nyAthai, eke ca te RSayazcati viprahaH, ekacauraH60 pUrvakAlazabdasyAlpakharatvena pUrvakAlazabdasyaiva pUrvanipAto iti samAso'sahAyArthe, ekazcAsau caurazceti viprahaH, ekabhavatIti bhAvaH / pUrvakAla ityatra bahuvrIhisamAsa ityAvedanA-dhanardharaH iti samAso'dvitIyArthe, ekazcAsau dhanurdharazceti yAha-pUrvaH kAlo yasyArthasya sa pUrvakAlaH iti-tatra | vigrahaH, atha sarvazabdodAharaNaprasajhe pUrva tAvat tadarthamAha tahAcini pratipattiH, bharthe kAryAsambhavAdityAha-tadvAcIti / sarvazabdo dravyA-'vayava prakAra-guNAnAM kAtsnye 25 pUrvakAla ilaparakAlApekSaM, tena tasya samAso'parakAlena vartate iti-sarveSAM dravyANAmavayavAnAM prakArANAM guNAnAM ca 65 vijJAyate, sambandhizabdA hi pratiyoginaM sannidhApayanto yadapekSaH sAkalye sarvazabdo vartata ityarthaH, krameNodAharati-sarvazailA: vArthAtmalAbhassaM sannidhApayanti, yayA putreNa sahAgata iti / iti samAsaH, sarve ca te zailA iti vigraheNa zailadravyavyaskInAM putraH pitara mityAha-pUrvakAlaH sambandhizabdatvAdapara-| sAkalyaM pratIyate; sarvarAtraH iti samAsaH, sarvA cAsau kAleneti-pUrvakAlabAci aparakAlavAcinA samasyata ityarthaH / rAtrizceti vigraheNekasyA eva rAtremacatuSTayAvayavasAkalyaM 30 athodAiragAvasara iti vigRhyodAharati-pUrva sAtaH pratIyate; sarvAnamiti samAsaH, sarva ca tadannaM ceti vigrahe-70 pazcAdanuliptaH iti vigrahaH, anena mAtAnuliptArthayoH NAnaprakArasAkalyaM pratIyate, sarvazuklaH iti samAsaH, sarvapUvoparakAlatA dazyate, sAtazca saH, anulisazca sa iti | zvAsau zaklazreti vipraheNa zukraguNasya sarvAvayavavyAptirUpaM sAkalyaM sAmAnAdhikaraNyaM ca, ataH samAsa:-vAtAnuliptaH iti- pratIyate / 'jarat zabdamudAhartumavatArayati-jaraditi, jaraM vRttisvAbhAvyAt sAnottarameva candanAdisevanarUpAnulepanasya zvAso gauzceti viprahe jaraddhavaH iti samAsaH, atra "gostatpu. 35 prasiddhatvAca samAse pUrvakAlatvasyAparakAlatvasya ca pUrvottarapadA- ruSAt" [7. 3. 1.5] iti samAsAnto'T bhavati;75 thyormabhyamAnatvAt tatra pUrvAparakAlavAcizabdAntarApravezaH, jarazvAsI rAjA ceti vigrahe jaradAjaH iti samAsaH, atra ensutrtraapi| atidizati evamiti, liptavAsitaH iti "rAjana-sakheH" [7. 3. 106] iti samAsAnto'T bhavati samAsaH, pUrva liptaH pazcAd kAsita iti vigrahaH, kRSTamatI. jarazvAsI balinazceti vigrahe jaradalinaH samAsaH, vali:kalA iti samAsaH, bhUmiriti tasya vizeSyam , pUrva kRSTA . tvaksaMkoco'sthAstIti balinaH' ajAditvAnnaH / purANazabdamu.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 97-98 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 169 dAhartumavatArayati-purANeti, purANazcAsau vaiyAkaraNa iti / prakRtasUtrasyaiva pravRttirna pUrvasUtrasya, sApi pravRttiranavakAzabalAnna vigraha parANavaiyAkaraNaH iti smaasH| navazabdamadAhartamava- | spardhe paramiti nyAyavalAta. pravRttau ca prathamokkatayA pUrvakAlA tArayati-naveti, navaM ca tadudakaM ceti vigrahe navodakamiti dizabdAnAM phalabhUtaH pUrvanipAto bhavati / nanu ca yadi na samAsaH, navA cAsAvuktizcati vigrahe navoktiriti samAsaH / / spardhabalAvalambanaM tadA vRttigatA spardhe paramityuktiH kathaM saMgateti 5 kevalazabdamudAhartumavatArayati-kevaleti, kevalamasahAyaM cet ? ucyate-zabdaspardhamAzritya sA susaMgataiva, tathAhi-prakRta-45 jJAnamiti vigrahaH, kevalajJAnamiti ca samAsaH / kevalaM sUtre ye zabdA nihitAH santi teSAM mithaH samAse sati sUtramadhye ca tad jaraJceti vigrahe kevalajaraditi samAsaH, kevalaM ca | yaH zabdo'pre nihito'sti tasya pUrva nipAto bhavati, yazca pUrva tat purANaM ceti vigrahe kevalaprANamiti samAsaH, atra nirdiSTaHsa parato bhavati, spardhe paramiti nyAyAt , yathA-kevala prathamoktatve'pi jaratpurANazabdayorna prAk prayogaH, kintu kevala- | purANamityAdiSu // 3. 1. 97 // 10 zabdasyaivetyagre sphuTIbhaviSyati / ekArthamityasyehApyAvazyaka tvamityAha-ekArthamityeveti, tadvayAvartyamAha-snAtvAnu- digadhikaM saMjJA-tadvitottara- 50 lipta iti-sAtveti pUrvakAlavAcI bhavati, kintu anuliptena pade / 3 / 1 / 98 // naikArtham , ata ekArthamiti vacanAt samAso na bhavati, ekArthatvAbhAvamAha-mAtvetyasatyavAcino nAnuliptapadenai / ta0 pra0--digvAci adhikamityetaca nAmaikArtha pareNa 15 kAryamiti-lAtveti pUrvakAlakriyAmAha, na dravyam , anu | mAnA saha samasyate, saMjJAyAM taddhite ca pratyaye viSayabhUte lipteti tu dravyamAha, ato bhinnArthAvimau naikArthAvityarthaH, samA uttarapade ca parataH; sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasAbhAvAcakapadatvAbhAvaH / nanviha snAtAnulipta ityAdau mAtA saMjJazca bhavati / dakSiNAH kozalAH-dakSiNako zalAH; uttara- 55 dyarthena viziSTo'nuliptAdyartho'vagamyata iti pUrvapadArthoM vizeSaNa kozalAH, dakSiNapaJcAlAH, uttarapaJcAlAH, evaM nAmAno muttarapadArthoM vizeSyaH, asti ca sAmAnAdhikaraNyamiti "vize janapadAH; pUrveSukAmazamI, apareSukAmazamI, pUrvakRSNa20SaNaM vizeSyeNa." [3. 1.96 ] iti pUrveNaiva kiM na siddhyati ?, mRttikAH, aparakRSNamRttikAA, evaMnAmAno grAmAH, saMjJAyAM nityasamAsaH, nahi vAkyena saMjJA gamyate, pUrvottaravibhAgayadi ca mAtAnuliptAdi tAntamiti "taM nAdibhinnaiH" pradarzanArtha tu vigrahavAkyam; taddhite-dakSiNasyAM zAlAyAM 60 [3. 1. 105.] iti vacanAnna sidhyet tadA pUrvakAlagrahaNameva bhavaH-dAkSiNazAlaH, evam-mauttarazAlaH, paurvazAlaH, Aparakartavyamiti cet ? atrAha-pUrveNaiva siddhe bhavaduktarItyAbhi zAlaH; adhikaM khalvapi-adhikayA SaSTyA krItaH, adhikAM mataprayogANAM siddhAvapi, punarvacanaM prakRtasUtrasUtraNarUpaM vacanaM, SaSTiM bhUto bhAvI vA-adhikaSASTikaH, evam-adhikasApta25 na nirarthakamapi tu sArthaka, kutaH spardhe paramiti pUrvani tikaH, ayamapi nityaH samAsaH, nahi taddhite vAkyamasti, pAtasya viSayapradarzanArthamiti-snAtAnulipta ityAdau yatra uttarapade-dakSiNo gaudhanamasya-dakSiNagavadhanaH, evam-attara-65 pUrvottarapade guNakriyAzabde tatra pUrvasUtreNa samAse khajakuNTAdiva | gavadhanaH, pUrvagavIpriyaH, aparagavIpriyaH, adhikagavApriyaH, daniyamena nipAtaH syAt , ataH pUrvakAlAdInAmanyana samAsa [ adhikagavIpriyaH, eSa tatpuruSalakSaNaH samAsAntaH; uttarapadapUrvakAlAdInAmeva prathamoktatvAt pUrvanipAto yathA syAt, pareNa pi nityaM samAsaH, trayANAmekArthIbhAva evottarapadasaMbhavAda 30 pareNa samAse parasyeti pUrvaprayogavyavasthArtha vavanamidaM sUtram , tatra ca dvayoyaMpekSAbhAvAt / saMjJAdigrahaNaM kim ? uttarA yathA ca guNakriyAzabdArthovekSayA jAtyarthasya vizeSyatvavivava SyatvAvavakSaya | vRkSAH / "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 96.] ityeva 70 loke, na vizeSaNatvavivakSA, tathA pUrvakAlAdyapekSayA'nyasyApi, | siddhe niyamArtha vacanam-digadhikaM saMjJAtaddhitottarapada eva bahulamityadhikAraH ziSTaprayogamanusArayatIti pUrvaprayogavyavasthA samasyate nAnyatreti / dakSiNA gAvo'sya santi-dakSiNaguripratipattirgarIyasIti prapaJca Arabhyate / prakRtasUtrAbhAye ekAdi tyAdau santItyetadanapekSayAntaraGgatvena bahuvrIhibhAvAdukkArthatvena 35 zabdAnAM kvacit dravyazabdena samAse pUrvaprayogo niyato bhavati, niyamAta nAlIyana sAmona kintu pUrvakAlavAcino'parakAlavAcinaiva samAsAt tayozca bhavati // ern 75 kriyAzabdatvenAdravyazabdatvAt kutrApi pUrvanipAto na niyata ityAvedanAyAha-pUrvAparakAlavAcinoradravyazabdatvAda- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-digadhikaM0 / niyame prApte pUrvakAlavAcina eva pUrvanipAtArtha digiti dizi vAcakaM vijJAyata ityAha-digvAcIti40 ceti / svIkRte kila prakRte sUtre pUrvakAlAdizabdAnAM samAse / etadapi na dizyeva vartamAnaM vijJAyate, api tu tabAreNa jana 22 siddhahemacandra
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 98] padAdau vastvantare'pi, dakSiNakozalAdI tathaiva sambhavAt / kriyate tadA tena samAsena taddhitapratyayArthasyAbhihitatvAt adhikamiti tu mvarUpagrahaNaM, tdaah-adhikmityetnyceti| prakRtyAtiriktapratyayArthAbhAvAt punaravatyAdharthapratyAyako'NAdi saMjJA-taddhitottarapade iti-saMjJA ca taddhitazca uttarapadaM ca pratyayo na syAt , 'uktArthAnAmaprayogaH' iti nyAyAt , yadyapi saMjJAtaddhitottarapadaM tasmiMstathA, iha saptamyAdhArasAmAnyopAdA- svArthikapratyayasthale prakRtyatiriktArthAbhAve'pi zAstraprAmANyAt 5ne'pi tatra medo yathAlakSya vyavatiSThate, ekApi saptamI | pratyayo bhavati, tathApyarthavizeSavAcakapratyayasthale prakRtyatirikta 45 viSayabhedAt prakRtibhedAd vA bhidyata iti siddhAntAt , ata eva pratyayArtho'pekSitaH tatra pratyayArthe samAsasyaiva vidhAnAt , Aha-saMjJAyAM taddhite ca pratyaye viSayabhUte uttarapade nAsti ca prakRtyAtirikta pratyayArthaH, ata eva citragurityAdau ca parataH iti-"saMjJAtaddhitottarapade' ityatra dvandvAnte zrutAyAH / bahuvrIhimoktatvAnmatvarthIyapratyayo na bhavati, evamatrApi / saptamyAH pratyeka sambandhe 'saMjJAyAM taddhite uttarapade c| athodAharaNAvasara iti yathoddezanyAyena pUrva tAvat saMjJAyAM 10 ityevaM krameNa sambandho bhavati. tatra saMjJAtaddhitayoH saptamI / vigRhyodAharati-dakSiNAH kozalAH iti vigrahaH, dakSiNa-60 viSayArthA. uttarapade ca saptamI sAmIpyArthI vijJeyA. saMjJAyate'- kozalAH iti ca samAsaH, satyapi samudAyasaMjJAtve'vayavArthAnayeti saMjJA, sA tadatadAtmikA sAmAnyarUpasya samAsasyanugamo'pyastIti digvAcI ca dakSiNazabda iti bhavati samAsaH, saMjJAvizeSAtmakaH sAhacaryAt saMjJAyata iti saMjJArtho vA, evabhuttaratra; uttarakozalAH iti samAsaH, uttarAzca te vaiSayikamadhikaraNam , ananyatra bhAvo viSayaH, yathA matsyasya / kozalAzceti vigrahaH; dakSiNapazcAlA iti samAsaH, dakSiNAzca 15 viSayo jalamiti, tasmai prabhavatIti vaiSayikama, saMjJAyA viSa- / te paJcAlAzceti vigrahaH; uttarapazcAlAH iti samAsaH, utta-55 yatvaM tu samAsAt pUrva saMjJAtvAbhAve'pi bhAvisaMjJAnasamAzraya- rAzca te pacAlAzceti vigrahaH; keSAmimAH saMjJA ityAha-4 NAt / taddhita ityasya vyaktyartha pratyaya iti, viSayabhUte-samA- ! mAno janapadAH iti pUrveSukAmazamIti samAsaH, pUrvA sArthasya taddhitArtho viSayabhUtaH, tatsambaddhasyaiva tasyAbhidhAnAt, cAso iSukAmazamI ceti vigrahaH; apareSukAmazamIti taccAbhidhAnaM yatra taddhito lapyate "dvigoranapatye yasvarAdela- samAsaH, aparA cAso iSukAmazamI ceti vigrahaH; pUrvakRSNa20 badviH" [ 6. 1. 24. ] ityAdinA tatra samAsenaiva taddhitArtha : mRttikA iti samAsaH, pUrvA cAsau kRSNamRttikA ceti vigrahaH, 60 sthApyabhidhAnam , yatra nu taddhito na lupyate tatra sahAbhidhAnaM / itottaratra ca kvacid bahuvacanAntaH pAThaH; aparakRSNamRttikA bhavati, samAsaca taddhitAsambaddha svamarthamAha, taddhitazca / iti samAsaH, aparA cAso kRSNamRttikA ceti vigrahaH; keSAmimAH samAsArthasambaddha svamartha yugapadityeSa samAsaM prati taddhitasya saMjJA ityAha-evaMnAmAno grAmAH iti / saMjJAtvanimiviSayabhAvaH, athavA na vinA taddhitotpattyA'sya prayogaH, / ttakamevaiSAM nityasamAsatvamapItyAha-saMjJAyAM nityasamAsaH 25 taddhite kartavye kariSyata iti yuddhAvAsthite'yaM samAsaH, kRte, iti, tatrApi hetumAha-nahi vAkyena saMjJA gamyate iti-65 samAse tatantaddhita utpanne tasya lopenAlopena vA prayoga ityeSa vAkyena hi padaiH pRthageva svArtha upasthApyate, na tu samuditaviSayabhAvaH / taddhite pare iti parArthA [sAmIpyArthA / saptamI rUpeNAkhaNDatvena, saMjJAyAzcAkhaNDatvenaikArthopasthitijanakatA tuna saMgacchate, samAsanimitto hi sa [tddhitH| sati hi prasiddhA, tadartha samAsasya nityatvamAstheyamiti bhaavH| nanvevaM samAse tataH sambhavati, anyathA dakSiNakAla ityAderasiddhaH, tarhi 'dakSiNAH kozalAH' iti vigrahavAkyaM kathamupanyastam 30 kizcAnyo'nyAzrayo'pi bhavati- sati pratyaye tatparatvaM sati / 'avigraho nityasamAsaH, asvapadavigraho vA' ityabhiyuktotayA 70 samAse caikapadyAt samudAyAt taddhitotpattiriti tadvAraNAya | tatredRzavAkyena vigrahapradarzanasyAnAcityAditi cet ? atrAhaviSayatvArthasaptamyAH svIkArasyAvazyakatvam / atra kecit- pUrvottarapadavibhAgadarzanArtha tu vigrahavAkyamiti"yadi svata eva 'taddhite pare iti vacanAt samAsAda, vivicya gRhyate'neneti vigrahaH, tAdRzaM ca vAkyaM vigrahavAkyam , vAkyAdapi taddhito vijJAyeta, taddhite'pi pare iti zakyaM / ida miha pUrvapadamidamuttarapadaM samAnAdhikaraNam , anayoH samAsa 35 vijJAtum , na caivaM vijJAyamAne dakSiNA gAvo'dasya santi- iti mandadhiyAmavyAmohAya pUrvottarapadavibhAgapradarzanArtha vigraha-75 dakSiNaguH paJcagurityatra manuH prApnoti, astItyetadanapekSatayA- vAkya pradarzana kriyate / ntaratvAd matervAdhanena bahuvrIhibhAvAt" ityAhuH / yadi taddhitaviSaye udAhartumavatArayati-taddhite iti, dakSiNasyAM taddhita iti taddhitArthe'bhidheye ityevaM vijJAyeta tadA | zAlAyAM bhavaH iti vigrahaH, dakSiNazAlaH iti ca patirilyAdoM taddhito durlabhaH syAt, tadarthasya | samAsaH, atra "dikpUrvAnnAmnaH" [6. 3. 33.] iti 40 samAsenaivoktatvAt / ayamAzayaH- yadi taddhitArthe'bhidheye samAsaH / taddhite Napratyaye viSayabhUte pUrvottarapadayoH samAsaH, tato 80
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 98 ] kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte | yA krItaH iti vigrahaH, tatra "mUlyaiH kIte" [ 6.4. 150] itIkaNi, vA athavA adhikAM SaSTiM bhUto 20 bhAvIti vigrahaH, tasmin "taM bhAvibhUte" [ 6. 4. 106.] itIkaNi- adhikapASTikaH iti samAsaH, atra "mAnasaMpatsarasyA0" [ 7. 4. 19. ] ityuttarapadavRddhiH; atidizati - evamiti, adhika sAptatikaH iti samAsaH, vigrahastuadhikayA saptatyA krIta iti, adhikAM saptarti bhUto bhAvI 26 veti vA / ayamapi nityasamAsaH iti -- yastaddhite samAsaH so'pItyarthaH, apizabdena saMjJAsamAsasyAmreDanam, tatra hetumAha-nahi taddhite vAkyamastIti- tadvito hi vibhataya ntAdutpadyate, na vAkyaM vibhaktyantaM yatastaddhitaviSayaM vAkyaM syAt, atastaddhite nitya eva samAsaH, dakSiNasyAM zAlAyAM 30 bhava iti vigrahavAkyaM tu taddhitapratyaya vaikalpikatvanimittaM, na tu NapratyayaH, sa yadi vibhaktayantAducyamAnaH samAsArthameva vibha hotR-potR- neSTodvAtAra iti dvayordvayordvandra iti vivakSAntare vijJAktimAzritya kriyeta tadA "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. yate, tathApi 'uttarapade samAso bhavati' iti vacanaprAmANyAt 115. ] ityuttarapadameva tadvibhaktyantasya prakRtiH syAnna bhavati, evamuttaratrApi / atidizati-yavamiti, uttaragavadhanaH samAsaH, tatra prakRterAderucyamAnA vRddhiruttarapadasyaiva syAnna iti samAsaH, uttaro gordhanamasyeti vigrahaH, zeSaM prAgvadavaseyam, d samAsasyAdeH, ataH samAsAd vibhaktimutpAdya kriyate, tatra pUrvagavIpriyaH iti samAsaH, pUrvA gauH priyA'syeti vigrahaH, 45 samAsastadvibhaktyantaH prakRtikArya samAsasyaiva bhavati, tatra iha pUrvasya padadvayasya tatpuruSatvAt samAsAntosT, karmadhArayatvAcca dakSiNasyAM zAlAyAM bhava iti taddhitArthena saha vigrahapradarzanaM "puMvat karmadhAraye" [ 3. 2. 57.] iti pUrvAzabdasya puMvadbhAvaH, vinA pratyayenAsya samAsasya prayogAbhAvAnna samAsenAnena gozabdasya tu "nApriyAdau" [ 3.2. 53 ] iti niSedhAt tadvitavigraho bhavati, darzanIyazca taddhitArthaH, taddhitaviSayabhAva "parataH strI puMvat0" [ 3. 2. 49 ] iti puMvadbhAvo na 10 darzanAya, ITaza evaM cAsyArtho yat satataM taddhitArthasambandha bhavati, kintu strItvameva, tathA ca stritvAdaTaH samAsAntasya ca 50 eveti kriyate / tadvividhau vibhaktinirdezo vibhatyarthopala- TitvAt " aNaje 0 " [2. 4. 20 ] iti GoH " priyaH " [ 3. 1.57 ] iti priyazabdasya pUrvanipAta vikalpanAdekadA kSaNaH, samAsazrAyaM vibhaktyardhapradhAna iti samAsAd vibhaktimanutpAdya taddhitaH kriyate, evamuttaratrApi jnyeym| atidizati - pUrvanipAto na bhavati, "gozcAnte0 " [ 2. 4. 96. ] ityante eyamiti, auttarazAlaH iti samAsaH, uttarasyAM zAlAyAM | hakha:, evamuttaratrApi, iha laghunyAsakAra evamAha "pUrvagavIpriya 15 bhava iti vigrahaH; AparazAlaH iti samAsaH, aparasyAM iti matAntareNodAharaNaM, khamate aNAyantAnnAmro GIruktaH, atra 55 zAlAyAM bhava iti vigrahaH / digvAcizabdamudAhRtyAyAdhika- tu pUrvagavIpriya ityevaMrUpasya nAmatve borna syAt" iti, kikha zabdamupAhartumavatArayati- adhikaM khalbapIti, adhikayA 'rAjapuruSaH' ityatra nAmAvayavasyApi pUrvAvasthAgatanAmatvamAdAya nalopo vidhIyata eva tathA prakRte'pi nAmatve kAhAnirityapare adhikagavapriyaH iti samAsaH, adhiko gauH priyo'syeti vigrahaH : adhikagavI priyaH iti samAsaH, adhikA gauH 60 priyA'syeti vigrahaH, zeSaM prAgvat / uttarapade tatpuruSasamAsavidhAnaM vikalaM bahuvrIhiNaikapayasambhavAditi zaGkAmapanudatipaSu tatpuruSalakSaNaH samAsAnta iti, tathA ca samAsAntavidhAnamevottarapade tatpuruSasamAsavidhAnaphalamiti bhAvaH / tatrApi ca samAsasya nityatvamevetyAha- uttarapade'pi nityasamAsaH 65 iti, kiM tatra bIjamityAha- trayANAmekArthIbhAva evottarapadasambhavAditi - uttarapadanimittakasamAse hi padatrayasya sattAvazyakI, yAvacaikArthIbhAvo na bhavet tAvat pUrvottarapadAdivyavahArAnupapattiriti tadarthaM samudAye ekArthIbhAvasvIkAra AvazyakaH, samudAye caikArthIbhAvasattve tadekadeze vyapekSAzrayaNasyA - 70 sambhava evetyAha-tatra vyapekSAbhAvAditi, bhayamatra bhAvaHvidhIyate samAsAntavidhAnArtham, tatra tatpuruSasamAsagatapadayoH tripade bahuvrIhAvuttarapade pare dvayostatpuruSasamAsaH prakRtasUtreNa pRthag vigrahavAkyaM kalpayituM na zakyate tanmAtre vyapekSArUpa|sAmarthyasya kalpayitumazakyatvAt samAsasaMjJAyAM kRtAyAM hi 75 uttarapadatvaM sambhAvyate, uttarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvAt, kRtAyAM ca tasyAmekArthIbhAvasya jAtatvena tadantargatayopadayorvyapekSAyA viruddhatvenAzrayitumazakyatvam ekArthIbhAvaH vyapekSayoH parasparapratikSepakatvAt vyapekSA hi pRthagarthAnAM padAnAmAkAGgAvazAt parasparaM sambandhaH, ekArthI bhAva ko pasthitijanakatve padAnAM pRthagarthAbhAvaH spaSTa eveti / samAsavaikalpikatvamityarthaH / uttarapade udAhartumavatArayati-uttarapade iti, dakSiNo gaurdhanamasyeti vigrahaH, dakSiNagavadhataH iti ca samAsaH, ayaM tripadI bahuvrIhiH, tatra dhanetyuttarapadaM, samAse hyantyaM padamu35 taraM vijJAyate, uttaraM hi padamuttarapadam tasmin parataH dakSiNagozabdayostatpuruSasamAsavyapadezaH, tatpuruSatvAzca tataH " gostatpuruSAt" [7. 3. 105.] iti samAsAnte'Ti okArasyAvAdezaH, atrottarapadasya paratvaM gozabdApekSayA dakSiNagosamudAyApekSayA cA jJeyam, na tu dakSiNApekSayA, yadyapi ca trayANAM padAnA40 manya padArthe ekArthIbhAvo na dvayoH padayoH pRthagasti, tathA ca 171 80
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ----- ----. . -....---.-.-. 172 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 98-99] mirmirm irmirmirmirmirmirmirrrrrrrrrrammacarrinamairiamarriamare ' padakRtyaM pRcchati-saMjJAdigrahaNaM kimiti-digadhikayoH / mahanI jAtasya-yahnajAtaH, adhyardhA naudhanamasya-adhyardhanA- 40 prAkprayoganiyamArtha "digadhikam" ityeva sUtraM "vizeSaNa | vadhanaH, ardhetRtIyA nAvo dhanamasya-ardhatRtIyAnAvadhanaH; vizeSyeNa" [3. 1. 96.1 ityasya bAdhanArtha vidhIyatAM, samAhAre-pazcAnAM pUlAnAM samAhAraH-paJcapUlI, evaM dazapUlI, saMjJAdigrahaNaM viphalamiti prshnaashyH| saMjJAdInAmabhAve samAso | paJcAnAM rAkSAM samAhAraH-paJcarAjI, evaM-dazarAjI, paJca5 neSTa ityAzayenottarayati-uttarA vRkSAH iti-saMjJAdigrahaNA- kumAri, dazakumAri, adhyardhAnAM pUlAnAM samAhAraH-adhyardhabhAve'trApi samAsaH sthAdityarthaH 1 nanvatrAnena samAso mA bhUt , pUlI, ardhapaJcamapUlI / samAhAre ceti kim ? aSTau 45 api tu "vizeSaNaM vizeSyeNa." [ 3. 1. 96.] ityanena ! pravacanamAtaraH, "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 96.] bhavatu nAmelyAha-"vizeSaNaM vizeSyeNa" ityeva siddha ityAdinApi na bhavati, niyamArthatvAdasya / ekasya samAhArA niyamArtha vacanamiti / niyamasvarUpamAha-digadhikaM yogAdapUpena samAse kathamekApUpI? ekasyApyanekaparyAyopa10saMjJAtaddhitottarapada eva samasyate nAnyatretIti-tathA | nipAtino'nekatvasaMbhave samAhAropapatteH / dviguzceti cakAraH ca niyamasAmAdiha "vizepaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 96.] tatpuruSakarmadhArayasaMjJAsamAvezArthaH / anAmnIti kim ? 50 ityanenApi samAso na bhavatItyarthaH / karmadhArayAnmatvarthIyo bhavatu | paJcarSINAmidaM-pAJcarSam , evaM-dAzAIm, atra dvigutkebahuvrIhirvetyAzaGkAM samAdhAtumAha-dakSiNA gAvo'sya 'napatyapratyayasya lup syAt / ayaMgrahaNamuttaratra dviguzcetyasyA santIyAdi, ayamAzayaH-matvarthIyaH pratlayo bahirbhUtamastvartha-nanuvRtyartham / dvigupradezAH- "dvigoH samAhArAt" [2.4. 15 mapekSate iti bahiraGgaH, bahutrIhistu tadanapekSo'ntarata iti / 22.] ityAdayaH // 99 // bahuvrIhireva bhavati, na tu taddhitArthe karmadhArayaM vidhAya matvarthIyapratyayaH * asiddhaM bahiraGgamantarar3e * iti nyAyAt , ata evaM za0ma0 nyAsAnusandhAnam-saMkhyA samAhAre0155 | samAhArazabdaH karmasAdhanaH, tathAhi-samAhiyata iti samAhAraH, "na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizret tadarthapratipattikaraH' iti karmaNi ghaJ , yathAnyatra- ko bhavatA lAbho labdhaH, ko bhavatA vyutpattirabhiyuktAnAm , anena samAso na bhavatIti dAyo datta iti kecit / tatra evaM ca, samAhRtAH samAhArapada20 dakSiNagurityatrAnena na samAsaH, kintu "ekArtha cAne ca" } [3.1.32.7 ityanena vahatIhisamAsaH "godhAnte haskho" vAcyAH, tathA sati paJca pUlA: samAhRtAH paJcapUlI. daza [2. 4. 96.] ityatenAnte hamvatvaM ca bhavati, yadi prakRta pUlAH samAhRtA dazapUlItyAdoM samAsArthasya bahutvAd bahu-60 sUtreNa samAsaH syAt prAgvadaTi samAsAnte 'citragava' itya vacanaM prasajyeta, naikavacanam ; tathA paJca kumAryaH samAhRtAH kArAntatA prasajyetetyarthaH // 3. 1. 98. / / paJcakumArI dazakumArItyatra "gozcAnte haskho." [2. 4. 96.iti haskho'pi na syAt , samAhAropasarjanasya kumAryartha26 saMkhyA samAhAre ca dviguzvAnAmnya- syaivAbhidhAnAt kumAryarthasya cAgauNatvAt / yam / 3 / 1 / 99 // "pAtrAdivarjitAdantottarapadasamAhAre / dviguranAvantAnto vAnyastu savoM napuMsakaH" // 1 // ta0 pra0-manekasya kathaJcidekatvaM samAhAraH, saMkhyAvAci nAma pareNa nAmnA saha samasyate, saMjJA-taddhitayorviSayabhUtayo iti napuMsakatvamatra nAsti, puMllijhAvimo, samAhAro bahularuttarapade pare samAhAre cAbhidheye sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH | miti tatrocyate, [ matAntare strIpuMstvasyApi svIkArAt ] ataH 30 karmadhArayasaMjJazca bhavati, ayameva cAnAmni-asaMjJAyAM / "klo" [2. 4. 95.] hakhaH / ataH karmasAdhanaH samAhAradvigusaMjJazca bhavati / saMjJAyAm-paJbAmrAH, dazAmrAH paJcarSayaH, zabdo mAtrAzrayituM zakyaH / saptarSayaH, dazArhAH, paJcavaTAH, dazavaTAH, phalita ekaH evaM tarhi bhavasAdhano'yaM samAhArazabdaH- samAharaNaM samApaJcAmraH, puSpitI dvau paJcAmrau uditAtrayaH saptarSayaH; | hAra iti, tatra samAhRtopasarjanasya samAhArasyaikasyAbhidhAnAde taddhite-dvayormAtrorapatyaM dvaimAturaH, pAJcanApiniH, paJcasu kavacanaM hastazceti sarvamupapadyate / nanu caivaM vijJAyamAne pacAnAM 35 kapAleSu saMskRta odanaH-paJcakapAla bhodanaH, paJcamyo janebhyo khaTvAnA samAhAraH paJcakhaTvetyatra 'dviguranAbantAnto vA' iti hitA-paJcajanInaH adhyardhana kasena krItaH- adhyardhakasaH. strItve "yozcAnte hasvaH | 2. 4. 96.1 iti hrasve'kArAnto15 evam-madhyardhazUrpaH, ardhatRtIyaH zUpaiH krIta:-mardhatRtIya- dviguriti "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22.] iti cyA zUrpaH, evam-ardhapaJcamazUrpaH, uttarapade-paca gAvo dhanamasya- paJcavadeti syAt , satyam- evamiSyate- paJcakhaTdIti, na tu paJcagavadhanaH, paJca nAvaH priyA yasya sa-pacanAba priyaH, dve| paJcavadeti. tasmAdadoSaH / tathApi 'paJcapUlImAnaya' iti 70
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 99] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 173 codite pUlAnAmAnayanaM nopapadyate, acoditatvAdarthAntaravat , paJca pUlA ityetamevArtha samAsa AtmadharmeNaikatvarUpeNAcaSTe iti 40 samAhAro hyatra pUlopasarjana AneyatayA codyate, na pUlAH, | kecit / sarvatrAnekasya kathaJcidantarbahirvA mukhyamaupacArikaM ucyate- taddharme kriyAyogitayA codite tatra tadasambhave taddha- caikatvamasti, na caikasminnarthe sambhavatyanekArthakalpanA yuktimavarmiNi tatpratipattirbhavati, jAticodanAyAM ca gaurAnIyatAmiti / lambate, na vyatirekayorekasmin bhAvAditaratra cAbhAvAt , ataH vyaktau pratItiH / na ca pUleSvAnIyamAneSu samAhAro nAnIto | sa eva samAhArazabdArthoM yuktaH, sa ekastatra vartipadArthasya bhavati, tatra pUlAnayanaM tatsamAhArAnayana upAya ityacodite'pi cAbhAva ityAha-anekasya kathaJcidekatvaM samAhAra 45 tasmin pravRttirjAyate / dadhyAnayanacodanAyAM pAtrAnayanavat / / iti sUtra cakAraddhayopAdAnena vAkyadvayaM vijJAyate, tatra prathamana ca samAhAra-samAhAriNoratyantabheda eva samAhAracodanAyAM | cakAreNa pUrvasUtrasthaM 'saMjJAtaddhitottarapade' iti samastaM pUlA acoditA eva syuH, ato mamApyadoSaH, sa ca samAharaNaM padamanuSyate. tadantaM caikavAkyama. dvigazcetyAdidvitIya10 samAhAra iti na samAhaturdevadattAdeApAro vijJAyate, api tu | vAkyam, tatra saMkhyAvAci nAmetyAdinA prathamaM vAkyaM tatkarmavyApArastatphalarUpaH, sa hi samAsena pratIyate, na samAhartR- darzayati, tatra samAhAraH samAsArtho vijJAyata ityuktaM-samAhAre 50 vyApAraH, phalasAdhanobhayavyApArabhAgAbhidhAyI ca samAharati, cAbhidheye iti, dvitIyavAkyamAha-ayameva caanaamniityaadi| pacalyAdivat , taM samAhArameke prAhuH / bhinnarUpaH sa naikaprasthAna sampanne sUtrArthe udAharaNAvasaraH, tatra yathoddezanyAyena pUrva iti paJcapUlI dazapUlI' ityatrauttarAdharI samAhAraH, uttarAdharI- saMjJAyAmudAhartumavatArayati-saMjJAyAmiti, paJcAmrA iti 15 bhAvena hi pUlAH samAhRtA ityucyante, 'paJcagavaM dazagavam' / samAsaH, paJca ca te AmrAzceti vigrahaH, sannivezAdiviziSTAnAM ityatrArjanam , arjitA api hi samAhRtA ucyante kathaM vikSi- paJcAnAmAmrANAmiyaM saMjJA; dazAmrAH iti samAsaH, daza ca te 65 pleSu pleSu carantISu goSu ? nahi tatrauttarAdhaye marjanaM vAsti, | AmrAzceti vigrahaH, sannivezAdiviziSTAnAM dazAnAmAmrANAmiyaM tatra pratyAsannadezatA samAhAraH, pratyAsannamapi hi dezaM nItAH saMjJA; paJcarSayaH iti samAsaH, paJca ca te RSayazceti vigrahaH, samAhRtA ucyante / 'SaNNagarI dazanAmI' ityatrApi yadi paJcAnAmRSivizeSANAmiyaM saMjJA saptarSayaH iti samAsaH, sapta ca 20 manuSyaviSayaH prayogaH-AyAtA SaNNagarI dazagrAmI vA sImA- | te RSayazcati vigrahaH, saptAnAmRSivizeSANAmiyaM saMjJA. te cemevadhAraNAyeti pratyAsannadezataiva samAhAraH, sambhavati hi pratyAsanna- "marIciyahirasau pulastyaH pulahaH krtuH| 60 dezatA / yadi tu tatra prAma-nagarazabdAbhyAM sasImakAH sAraNyakAH, vaziSThazca mahAtejAH saptamaH prikiirtitH||1||" iti; grAmanagarANi vA sthAvarANyucyante tadA teSAM bhavati kicit dazAhahaH iti samAsaH, daza ca te azceiti ca viprahaH, sAdRzyaM ramaNIyatvamanyad vA; sannivezavizeSAdiH samAhAraH / vasudevaprabhRtInAM dazAnAM kSatriyANAmiyaM saMjJA; paJcavaTAH iti 25 yadyapi sam ekatve, AlU Abhimukhye, haratirdezAntaramANe, samAsaH,paJca ca te vaTAzcati vigrahaH, sannivezAdiviziSTAnAM paJcAnA iti bhinnadezAnAM parasparAbhimukhyenaikadezaprApaNaM samabhyAzI vaTavRkSANAmiyaM saMjJA, dazavaTAH iti samAsaH, daza ca te 65 karaNaM samAhAraH, sAdRzyamapi bhavati, sAdRzye'pi hi haratevRttiH, vaTAzceti vigrahaH, sannivezAdiviziSTAnAM dazAnAM vaTavRkSANAmiya yathA-mAturanuharati, pituranuharatIti, atra hi mAtuH sadRzaH saMjJA, eSu viprahapradarzanaM pUrvAparapadavibhAgadarzanArtha, paJcAmrAdayaH pituH sadRza iti gamyate, samAhAra iti ca samAharatyarthamAtraM saMjJAzabdA eva, tathA ca na tena zabdena ye kecidAmravRkSAH 30 gRhyate / athavA nedamiyatyevAvatiSThate SagarI dazaprAmIti paJca grahItuM zakyante / darzitodAharaNeSu paJcAmrAdizabdAnAM padAntareNa patra samadhAtavyam, nahi padamanapekSya padAntara | bahuvacanadarzanAdekavacane naiteSAM prayogaH kadAcaneti kazcinmanyeta, 70 samavadhAnaM vyavatiSThate, sAkAGkatvAt tadarthasya, tatra yat tat tamavabodhayitumAha-phalita ekaH paJcAmraH iti - paJcatvasaMpadAntaraM sanidhIyata-zobhanaM ramaNIyaM mRdrAti bhajyate veti khyAvadAmrasamudAyagatasyaikasyaiva phalitatvavivakSAyAmayaM prayogaH, tadarthaH samAhAraH, tatrApi hyekakriyAguNayogenaivaM bhavati-samAhRtA samudAye pravRttAnAM zabdAnAmavayave'pi pravRttidarzanAt , yathA35 ime'rthAH zobhanA ramaNIyA vetyAdIti / apare AhaH-kriyayA 'vRkSAH, vanam' iti prayogAvudbhUtAvayavamedavivakSayA'nudbhUtAvayaguNena vaikasmin pratyaye nivezanaM samAhAraH, sa ukta sarvatrAstIti / vamedavivakSayA ca sAdhutvaM bhajatastathavehApi 'paJcAmrAH' ityudbhUtA-15 anye AhuH-samAhAra iti samudAya ucyate, samudAyazca | vayavamedavivakSayA bahutvam , 'paJcAnaH' ityanudtAvayavabhedavivakSasahabhAvaH / aparo'pyAha-samAhAro hi samAsaH, sa ca bhinnAnA- | yaikatvamityAzayenAyaM prayoga iti kecid vyaacksste| pare tu mekakAlAnAM bhavatIti samAsenaikatvarUpeNAbhidhAnamAtraM smaahaarH|| pacatvAdInAM saMkhyAnAmupalakSaNatvaM svIkRtya paJcAmrAdiSvekatvAdi
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 99] , smaaddhte| puSpitA dvau paJcAmrau iti-atra paJcatvasaMkhyA-[7. 3. 105.] iti samAsAnte'Ti tato'vAdezo bhavati; paJca vadAmrasamudAyagatayoddhayoreva puSpitatvavivakSAyAmayaM prayogaH / nAva: priyA yasya sa iti vigrahaH, pacanAvapriyaH iti uditAtrayaH saptarSayaH iti 'saptarSi' iti saptAnA nakSatra-ca samAsaH, atrApi trayANAM bahuvrIhI pUrvayostatpuruSasaMjJA karmavizeSANAM saMjJA, tatra trayANAM nakSatrANAmuditatvavivakSAyAmayaM | dhArayasaMjJA dvigusaMjJA ca, tatra, dvigusaMjJayA "nAvaH" [5. 3. 5 prayogaH / |1.4.iti samAsAnte'Ti AvAdezaH, matAntare'pi bAhula-45 . taddhitArthe udAhartumavatArayati-taddhite iti, yobhatro- kAt 'bAdhante svArthikAH kvacit' ityato kA chIna, svamate rapatyamiti vigrahaH, dvaimAturaH iti ca samAsaH, anna | tvaNAyantAdadantAnAmno vihiteti na prApnotyeva, matAntare hi "saMkhyAsambhadrAt mAturmAtura va" [6. 1. 66.] ityam | pUrvagavIpriya ityatra kIdRzyate iti prAguktameva laghunyAsAbhi pratyayaH, mAtRzabdasya 'mAtura' ityAdezazca; paJcanApitiriti | prAyeNa dve ahanI jAtasyeti vigrahaH, yahajAtaH iti ca 10 samAsaH, paJcAnAM nApitAnAmapatyamiti vigrahe "ata ija" samAsaH, atra trayANAM padAnAM "kAlo dvigau ca meyaH" 50 [1. 1. 31.] iti sUtreNa iJ pratyayaH; paJcasu kapAleSu [ 3. 1. 57.] iti tatpuruSe, pUrvayozca prakRtasUtreNa samAse saMskRta iti vigrahaH, paJcakapAlaH iti samAsaH, ubhayatra tatpuruSasaMjJAyAM ca satyAM "sarvAzasaMkhyAvyayAt" / 7.3. odanaH iti bhakSyAbhivyaktyarthaH, saptamyantAt saMskRte bhakSye 118.] samAsAnto'da, 'an' zabdasya ca 'ahA' ityAdezaH; "saMskRte bhakSye" [ 6. 2. 140 ] iti yathAvihitaM pratyayo | adhyardhA naurdhanamasyeti vigrahaH, adhyardhanAvadhana iti 15 bhavati, "saMskRte" [6. 4. 3.] iti ca saMskRte ikaNa | ca samAsaH, atra prAgivAdhyAzabdasya liGgaviziSTaparibhASayAI vidhIyate, tathA ca prakRte ikaNa pratyayaH, tasya "dvigoranapatye saMkhyAzabdatvamaT samAsAnta AvAdezazca, karmadhArayasaMjJayA yakharAde badviH" [6.1.24.] iti luba bhavati paJcabhyo "puMvat karmadhAraye" [3.2.57.] iti puMvadbhAvo vizeSaH, janebhyo hitaH iti vigrahaH, paJcajanInaH iti ca samAsaH, evamuttarasminnapyudAharaNe jJeyam ; ardhatRtIyA nAvo dhana atra paJca ca te janAzca paJcajanAH, tataH paJcajanebhyo hita iti masyeti vigrahaH, arghatRtIyanAvaH iti ca samAsaH / 20 "paJca-sarva-vizvAjanAt karmadhAraye" [5. 1. 41.] iti Ina- | trimAsajAta ityAdyarthamuttaragrahaNa kartavyameva, anyathA dvigu.10 pratyayaH; adhyardhana kasena krItaH iti vigrahaH, adhyardhakaMsa viSayAbhAvAt "kAlo dvigau ca meyaiH" iti samAsApravRttiH iti ca samAsaH, atra "ka-samAse'dhyardhaH" [1.1.41.1 syAdato na vAcyaM-taddhitaviSaye'pyeSu samAso bhaviSyatIti / ityadhyardhazabdasya saMkhyAzabdatvam, 'adhyardhana' ityasya ardhasahite. / atha samAhAre udAhartumavatArayati- samAhAre iti. naikenetyarthaH, kaMsena parimANavizeSeNa, ana "kaMsAt" | | paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH iti vigrahaH, paJcapUlIti 25[ 6. 4. 135.] iti ikaT bhavati, tasya ca "anAmnyadviH ca samAsaH, atrazup" [ 6. 4. 141.] iti lub bhavati; atidizati-eva. miti adhyardhazarpaH iti samAsaH. adhyardhena zUrpaNa bhIta | "pAtrAdivarjitAdantottarapadaH samAhAre / iti vigrahaH, "zUd vAm' [ 6. 4. 137.] iti an , | dviguranAvantAnto vA'nyastu soM napuMsakaH // 1 // " tasya "anAmnyadviH" [6. 4. 147.1 iti lub bhavati iti liGgAnuzAsanavacanAdatra strItvam , kArikArthazcAyam-pAtrAdi30ardhatRtIyaiH zukrItiH iti vigrahaH, ardhatRtIyazUrpaH gaNavarjitamakArAntamuttarapadaM yasya sa tathAvidho dviguH samAhAre iti ca samAsaH, atra 'ardhatRtIya' ityasya "ardhapUrvapadaH pUraNaH" | vartamAnaH strIliGgaH, anantamAvantaM ca yaduttarapadaM tadanto dvigu: 70 [1. 4. 42.] iti saMkhyAzabdatvam, prAgvadA tasya lopazcaH / samAhAre vartamAno vA strIliGgaH, uktastrItvAdanyaH punardiguatidizati-yavamiti, ardhapaJcamazarpaH iti samAsaH, | samAhAre vartamAnaH sarvo napuMsaka iti / prakRte strItvAcca ardhapaJcamaiH zUrpaH krIta iti vigrahaH, prAgivehApi saMkhyAzabda- "dvigoH samAhArAt" [ 2. 4. 32. ] iti kI pratyayaH, tvamanna talopazca / ardhe tRtIyaM yeSu te ardhatRtIyAH, ardha paJcamaM ! paJcAnAM rAkSAM samAhAraH iti viprahaH, paJcarAjIti yeSu te ardhapaJcamAH, ardhasahitau dvau, ardhasahitAzcatvAra ityarthaH / samAsaH, atra hi "dvigorannaho'da" [7. 3. 99.] iti 75 uttarapade pare udAhartumavatArayati-uttarapade iti, paJca gAvo! samAsAnte'Ti "no'padasya taddhite" [5. 4. 61. ] ityantyadhanamasyeti vigrahaH, paJcagavadhanaH iti ca samAsaH, atra / svarAdilope, anantasya vikalpena strItvAnuzAsanAt strItvapakSe pUrva trayANAM padAnAM bahuvrIhiH, pazcAd dhanazabde uttarapade parataH "dviyoH samAhArAt" [2. 4. 32.] iti vyA-paJcarAjIti 40 pUrvayoH padayostatpuruSaH tasmin sati "gostatpuruSAt" samAsaH, strItvAbhAvapakSe napuMsakarave sati pacarAjamiti ca ____65
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 99] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte samAsaH; atidizati-evamiti, dazarAjIti samAhAraH, pUpIti-'anekasya kathaJcidekatvaM samAhAraH' iti prAgabhihitadazAnAM rAjJAM samAhAra iti vigrahaH, zeSaM prAgvat ; atidizati- | misekasyaikatvakathanamanucitamiti samAhArastatra na sambhavatIti ecamiti, paJcakumAri iti samAsaH, paJcAnAM kumArINAM | kathaM samAhAre samAsaH ? tadabhAve ca dvigutvAbhAvAt strItvAsamAhAra iti vigrahaH; dazakumAri iti samAsaH, dazAnAM ! dhanApattirapIti praznAzayaH, uttarayati-ekasyApyanekaparyA5 kumArINAM samAhAra iti ca vigrahaH, ubhayatra napuMsakatvAnu- yopanipAtino'nekatvasambhave samAhAropapatteriti 45 zAsanAt "klIbe" [ 2. 4. 97.] iti hrasvaH; adhyardhAnAM paryAyAthikanaye ekasminnapi dravye'neke paryAyAH pratikSaNapUlAnAM samAhAraH iti vigrahaH, adhyardhapUlIti ca | mutpadyante vilIyante ca / yaduktamsamAsaH, atra prAgvadhyardhazabdasya saMkhyAzabdatvam , ardha- "anAdinidhane dravye, svaparyAyAH pratikSaNam / paJcamapUlIti samAsaH, ardhapaJcamAnAM pUlAnAM samAhAra unmajanti nimajanti, kUlakallolavajale // " 10 iti vigrahaH, ubhayatra strItvaGIpratyayAdikaM prAgvadavaseyamiti / / iti paryAyANAM ca sahabhAviparyAya-kamabhAviparyAyabhedena dvaividhyama, 50 samAhAraH samUha iti 'paJcapUlI' ityAdI samUhAthai taddhitapratyayo-: punazca svabhAva-vibhAvAbhyAM dravya-guNAbhyAM ca cAturvidhyam , tpattiH kuto neti na zaGkanIyam , samAhAre samAsavidhAnena / evaM rItyA sUkSmekSaNAyAmekasyApi bahavo medAH paryAyabhedena tenaiva [ samAseneva ] samUhArthasyoktatvena punastadarthe taddhitapratyayo- sUpapAdA eveti tattatparyAyaviziSTasya tasyaikasyaivAnekatvamupapannaM, spatterayogAt * utArthAnAmaprayogaH * iti nyAyAt / na ca tatazca samAhAro'pyupapadyata eveti bhaavH| nanu 'dviguranAmnya15 taddhitArtha evaM samAso vidheyaH, samAhAragrahaNaM ca na kAyamiti ! yam' ityevAcyatAm , tatpuruSa-karmadhArayazabdo ca prakRtAveveti 55 vAcyam , paJcagavamityAdau samAsAntapratyayAnutpattaH, tatprakaraNe cakAro vyarthaH, tadanukarSaNArthastu na vaktuM zakyate, tathA sati tayo'alukaH' ityuktatvAt , dvigozca vihitasyAnapatyArthasya kharAdeH * ragre'nuvRttirna syAt , * cAnukRSTaM nottaratra * iti nyAyAditi pratyayasya "dvigoranapaye." [ 6. 1. 24.] lubbidhAnAt / / zaGkAyAmAha-dviguzceti cakArastatpuruSakarmadhArayakiJca paJcapUlItyAdau "parimANAt taddhitaluki0" [2. 4.23. ] : saMjJAsamAvezArthaH iti, ayamAzayaH-cakArAbhAve'nena vihi20 iti niyamAnlIna syAt , tathA 'paJcakumAri ityAdI "DayA- / tasya samAsasya dvigusaMjJA viziSya vihiteti sA tatpuruSa- 60 deauNasya 0" [ 2. 4. 85.] iti vyAderlopaH syAt / karmadhArayasaMjJe bAdheiteti paJcagavamityAdau tatpuruSatvaprayuktaH samA padakRtyaM pRcchati-samAhAre ceti kimiti-pUrvasUtrArtha- . sAnto na syAditi / punaH pRcchati-anAnIti kimitimAtra saMkhyAcAcino'nAni dvigusaMjJArtha "saMkhyA dvigucAnA- : 'anAmni' ityazo dvigusaMjJayaiva sambadhyate, tathA ca prakRtasUtreNa mayayama" ityeva satraM kriyatAma, 'samAhAre ca' ityasya grahaNa / kRte'pi samAse nAni-saMjJAyAM dvigusaMjJAmAtraM niSidhyate. 25 mAstu, tAvatApyudAhatAnAM siddhiriti praznAzayaH, yatra na / 'anAni ityasyAnupAdAna sajJA .. - - : 'anAni' ityasyAnupAdAne saMjJAyAmapi dvigusaMjJA syAt, nanu samAhAravivakSA tatrApi samAso mA bhadityetadartha 'samAhAre , bhavatu nAma kA hAniriti praznAzayaH; saMjJAyAM dvigusaMjJAvidhAne ca' ityAvazyakatvamityAzayena pratyudAharaNamukhenottarayati-aSTau / tatra dvigusaMjJAprayukto'napatyArthataddhitapratyayasya lopaH syAt , sa pravacanamAtaraH iti-atra samAhArasyAvivakSAyAmapi samAsaH / ca neSyata ityAzayenottarayati-pazcarSINAmidamiti vigrahaH prasajyetetyarthaH, IyAsamiti SAsamitireSaNAsamitirbhaNDamAtrA- pAzcarSamiti ca taddhitavRttiH, evaM-dAzArha miti 30 dAnanikSepasamitiH pAriSThApanAsamitiriti pazca samitayaH, taddhitavRttiH, dazANAmidamiti ca vigrahaH; 'pavarSi, dazAha' 10 manoguptirvacanaguptiH kAyaguptiriti tisro guptayaH, imA aSTau iti saMjJAzabdau, tayo matvAd dvigusaMjJA na bhavati, nanu pravacanamAtara iti jinapravacane paribhASyate / nanu mAstvanena bhavatu nAma kA hAnirityAha-atra dvigutve'napatye. samAso'tra, kintu "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 96.1 pratyayasya lup syAditi, atra-'pAzcarSam , dAzArham' ityanena samAsaH kuto neti cet ? atrAha-"vizeSaNaM vize-' iti prayoge, dvigutve-'paJcarSi, dazAha' ityetayogui35 SyeNa." ityAdinApi na bhavatIti, kutaH ? ityAha- saMjJAyAM salyAm , anapatyapratyayasya tataH parastAd vihi-75 niyamArthatvAdasyeti-niyamAkArazca-saMkhyAvAcinaH samA- tasya "tasyedam" [ 6. 3. 160.] ityaNa pratyayasya lup hAra-saMjJA-taddhitottarapada eva samAso bhavati, nAnyatreti / saMkhyA- : syAt-dvigoranapatye0" [ 6. 1. 26.] ityanena lae syAt, vAcakatvasyaikazabde'pi sattvAt tasyApi samAhAre samAso tadvAraNArtham 'anAmni' ityAvazyakamityarthaH / ayamatra bhavati, " tatrAnupapattipradarzanapUrvamupapattikathanArtha prakramate- : sArAMza:-yatra kasyacinnAma bhavati tatra dvigusaMjJAvAraNArthamanA40 ekasya samAhArAyogAdapUpena samAse kathamekA- / nIti, prakRte ca paJcarSi-dazAIzabdayo matvAnna dvigusaMjJA 80
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 99-100] navA tatprayukto lopazceti / sUtre 'ayam' iti gRhyate, tadabhA- kRtyAntargataH, kRtyAzca kAlasAmAnye vihitA iti vartamAnArthave'pi sannidhAnAdeva 'dviguzca' ityasyaiva 'anAmni' ityanena tvamapi teSAmityAzayena nindyamAnAnIti pUrve vaiyAkaraNAH 140 sambandhaH syAditi 'aya' grahaNaM viphalamityAzaGkAyAmuttarayati- | kutsanairityatrApi 'kutsana' iti zabdasvarUpaM na gRhyate, 'apA. ayaMgrahaNamuttaratra 'dviguzca' ityasyAnanuvRtyarthamiti- | pAdyaiH' iti vizeSaNAyogAt, kintu kutsyate nindyate'neneti ayaM grahaNAbhAve dviguzcetyasyaitatsatramAtravihitasamAsasambandhitvaM | karaNe'naTi kutsanaM nindAkaraNabhUtaM vastu vijJAyate. atrApi na pratIyeteti karmadhArayazceti nirdiSTakarmadhArayAdisaMjJAvada cArthe kAryAsambhavAt tadvAcini zabde pratipattiH, hetukaraNayozca dvigusaMjJApyuttaratra sambadhyeta, tanmA bhUdityetadarthamevAyaMgrahaNamAva- kvacidekatvamapItyAzayenAha-nindAhetubhiriti, bahuvacanaM 45 iyakamiti bhAvaH / dvigusaMjJAyAH phalamAha-dvigupradezAH iti, prayogAnusaraNArthamityagre vakSyati, pApAdayo'pi zabdA nindAhetu ayamAzayaH-saMjJA hi vidhisUtropakArAya vidhIyate, na tasyAH | bhUtA eveti teSAM vizeSaNasamAsasyaiveSTatveneha ca tadvAdhAt teSAM 10 svataH prayogasAdhutvaprayojakatvam, tatazca dvigusaMjJAyA api | vyAvartanAyoktam-pApAdivarjitairiti / pradezarUpavidhidezopayogitvameva, sa ca dezaH "dvigoH samAhArAt" athodAharagAvasara iti vigRhyodAharati-vaiyAkaraNazcAsau [2. 4. 22.1 ityAdireveti // 3. 1. 99. // khasUcI ceti vigrahaH, vaiyAkaraNakhasUcIti samAsaH, 50 prayogArtha grAhayati-yaH zabdaM pRSTa ityAdinA, vaiyAkaraNasya nindyaM kutsnairpaapaadyaiH|3|1|100|| zabdazatvena taM prati zabdaviSayakapraznasyaivaucityAt-zabdaM pRSTaH san ta0pra0-nindyavAci nAmaikArthe pApAdivarjitaH kutsanaiH- | ityuktam , 'khasUcI' ityasya khaM sUcayatItyarthakatvena khasUcanahetu- . 15 nindAhetubhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH mAha-niSpratibhatvAditi, zabdavyutpAdanapratibhAzUnyatvAt karmadhArayasaMjJazca bhavati / vaiyAkaraNazcAsau khasUcI ca- praznaM vismArayituM prAAnasyAnya trAkarSaNArthamaho vimalaM nabha 55 vaiyAkaraNakhasUcI, yaH zabda pRSTaH san niSpratibhatvAt khaM | ityAdikathanamevAtra khasUcanamiSTam , vaiyAkaraNazca pratibhAsUcayati sa evamucyate, vaiyAkaraNakhasUcirityanye; yAjJika- / vikalatvAnindyaH, vyAkaraNamadhIte vetti veti vaiyAkaraNaH, kitavaH, ayAjyayAjanAt tRSNAparaH; mImAMsakadurdusTaH, / yadyapIha vyAkaraNAdhyetureva vyAkaraNaveditureva vA nindA gamyate, 20 durdulTo nAstikaH, kSatriyabhIruH, bhikSuviTaH, munikheTaH, tathApi tadAzritatvAt tatpravRttinimittabhUtasya vyAkaraNasyApi mAjhaNacelaH, brAhmaNavaH, rAkSasahatakaH, brAhmaNajAlmaH, ninditatvaM pratIyate, tathA ca 'zabdapravRttinimittakutsAyAmayaM 60 tApasApasadaH, kApahIrakANDa[ spR STaH , grAmyaraSTaH, muni- samAsa iSyate' iti kaiyaTAdivyAkhyAnamapi saGgataM bhavati, vastudhUrtaH, kavicauraH, ArakSitaskaraH, pApaNDicANDAlaH / tastu vyAkaraNaM tadadhyayanaM na nindhamAgamAGgatvena prazastatvAt / nindyamiti kim ! vaiyAkaraNazcauraH, pratyAsattenindhazabda- tathApi tasya pratibhAnAbhAvena niSkalatvAt nindyate / matAnta26 pravRttinimittakutsAyAmaya samAsa iSyate; na cAtra cauryeNa / ramAha-vaiyAkaraNakhasUcirityanye iti-pANinIyamate 'sas vaiyAkaraNatvaM kutsyate, kiM taIi ? tadAzrayo dravya, vaiyAkaraNatvaM | cin' sthAne 'khasaci'zabdaH, sUcayateH "svarebhya i." 65 tadupalakSaNamAtram , tenAmra vizeSaNasamAso bhavati-cauravaiyA- [uNA0606.] ityanena ipratyaye sUcizabdaH. vaiyAkaraNazvAso karaNaH / kutsanairiti kim ? kutsito brAhmaNaH, bahulAdhi- | khasUciztIha vigrahaH / yAzikakitavaH iti samAsaH, kArAd vizeSaNasamAso'pyatra na bhavati, bhavatItyanye-kutsita- kitavo dhUtakAraH, kitava iva kitavaH, yAjJikazvAsau kitava zceti vigrahaH. prayogArtha grAhayate-ayAjyayAjanAt tRSNA30 brAhmaNaH apApAdyairiti kim ? pApavaiyAkaraNaH khalabaiyA | paraH iti-ayAjyAnAM yajJavidhApane'nucitAnAM zUdAdInAM,yAja-70 karaNaH, maNakavaiyAkaraNaH, pravRttinimittameva kutsyate; evaMpApakulAlaH, maNakanApitaH, hatavidhiH, dagdhadaivam, duSTAmAtyaH, | nAd-yajJavidhApanAt , tRSNAparaH-dhanalAlasAlampaTaH, yAjJika kitako jJeyaH, yathAhi-kitavaH kiM tavAstIti dhanavattAmAtramapekSudratApasa ityAdi / vizeSyasya pUrvanipAtArtha vacanam / bahuvacana prayogAnusaraNArtham / / 1.0 // kSamANo dyUte pravartate na tu tasya jAtyAdikamapekSate, tathA yAjJiko 'pi yAjane pravartamAno yastRSNayA yAjanAnahesya dhanavattAmAtra35 za0 ma.nyAsAnusandhAnam-nindya0 / iha nindya- | mapekSate na tu tasya yAgAhatAM sa yAjJikakitava ityucyate 175 miti zandavarUpa na gRhyata, kintu yogyatAvazAd nindyate iti / ayAjyayAjane kAraNAntarAbhAvAt tRSNava tannidAnam , ayAjyakarmaNi dhyaNi ninya vastu vijJAyate, tatrArtha kAryAsambhavAt yAjanarUpaiva ca nindA yAjJikatvarUpapravRttinimitte bhAsate / tadvAcakazabde pratipattirata Aha-nindyavAci nAmeti, dhyaN / mImAMsakadurdurUDhaH iti samAsaH, mImAMsakazcAsau durdurUDa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 100 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 177 zceti vigrahaH, durdurUDhazabdasyArthamAha- durdurUDho nAstikaH / iti samAsaH, bhAGpUrvAd rakSaterprahAditvAt kartari Nini Araiti, atra prakAzakAdirevamAha-durdurUTazabdo duSTakarmaNi rUDha iti, kSIti, taskara cauraH, ArakSI cAsau taskaraceti vigrahaH, ya eva mImAMsako mImAMsAdhyayanaphalamanavApya nAstiko jAta iti rakSakatvena vijJAtaH sa eva caura:, tena tasya rakSakatvaM nindyate / 45 pratIyata iti kecit, mImAMsA hi mukhyato dharmavicArazAstraM, / pASaNDicANDAlaH iti samAsaH, pASaNDI cAsau 5 tadadhIyAno'pi yo'nyathAkArI sa evamucyata ityapare, atra / cANDAlazceti vigrahaH, dharmakarmAdinA paravacano 'pASaNDa pAkhaNDa nAstikatvaM nindAhetubhUtam ; kvacit durdurUTasthAne durdurUDha iti / iti zabdadvayaM paravacake ca 'pASaNDin pAkhaNDinan' iti zabdadvayaM pATha upalabhyate, tatra durpUrvAt dRNAteH "duro- draH kUTazca durca" ' loke prasiddhiM gatam, kvacita kozAdI ca dharmakhaNDane dharma[ uNa10 156. ] iti kIti UTapratyaye durAdeze ca durdurUDo ' khaNDake ca dRzyate, tathApyarthAntare'pi vRttirastIti pratIyate, yathA 50 durmukhaH, yo mImAMsAmadhItyAnyathA jAnAno durAkSepaM karoti sa tilakamaJjarImahAkAvye'yodhyAvarNanAvasare mahAkavidhanapAleno10 evamucyate, etAdRzazca nAstiko'pi bhavati / asya durdurUTa- : kam, 'vitataprabhAvarSibhirAbharaNapASANakhaNDairiva pAkhaNDaiH, zabdasya pRSodarAdipAThAt TasthAne DhakAre durdurUDhazabdaH sAdhyaH iti, atra TIkAkAraiH 'pASaNDai :- jainAdidarzanaiH' sambhavatA prakArAntareNa vA / kSatriyabhIruriti samAsaH, pAkhaNDaiH pApakhaNDanakAribhiH' iti vyAkhyAtamasti tatra kSatriyazvAsoM bhIruzceti vigrahaH, mIrutvena kSatriyatvaM nindyate pApaM khaNDayatIti pRSodarAditvAt palope - pAkhaNDIti, pAti 55 kSatriyasya vIratvaucityAt / bhikSuviTaH iti samAsaH, bhikSu- duritebhyo rakSatIti pA dharmaH, tasya SaNDaH - bhajanaM dAnaM vA 15 zvAsau vizveti vigrahaH, viTa iva viTaH, viTo vezyAlampaTa :, ; "bAna bhaktau" ityataH SaNUyI dAne" ityato vA "pacamAGkaH" bhikSozca tattvamanucitamiti nindAhetuH / munikheTaH iti / [ uNA0 168. ] iti DaH, bAhulakAt SatvAbhAvaH sasya SatvaM vA, samAsaH, munizvAsau kheTazveti vigrahaH, kheTa iva kheTaH kheTo / pASaNDo'syAstIti pASaNDIti sAdhanikA, tathA ca pASaNDI mRgayA lampaTaH, yadvA kheTo'dhamatAyuktaH, munezca taramavanucitamiti pAkhaNDIti ca dharmasevI dharmadAyI pApakhaNDanakRt vA munirityarthaH 60 nindAhetuH / brAhmaNacela iti samAsaH, brAhmaNazcAsau / phalati, sa ca prakRte upayukto bhavatItyAbhAti; eka eva zabdo 20 ceti vigrahaH, celo'dhamatAyuktaH, brAhmaNasya ca tattvamanu- ! mithoviparIte'pyarthadvaye vartate, yathA riSTazabdo'zubhe zubhe ca, citamiti nindAhetuH / brAhmaNabruvaH iti samAsaH, brAhmaNazcAsau ! ArAtzabdo dUre'ntike ca "caDun kope" caNDate iti butrazceti vigrahaH, vo'dhamatAyuktaH, brAhmaNasya va tattvamanu- "R-kR- mR0"[ uNA 0475. ] ityAle - caNDAlaH, caNDamudraM karma citamiti nindAhetuH / rAkSasahatakaH iti samAsaH, rAkSasa- alati paryApnotIti, caNDamAlaM mRSA'syeti vA caNDAlaH, sa 65 vAsau itakaceti vigrahaH, ita iva naSTaprAyatvAt ke hatakaH / eva prajJAdyaNi cANDAlaH, cANDAla iva cANDAlaH, munezvANDAla25 kAtaro nirAzaH pratibaddho vA, yadvA hatako'dhamo rAkSasadharma ! tvamanucitamiti tasya tattvaM nindAhetuH / : vikalaH, rAkSasasya hRtakatvamanucitamiti nindAhetuH, brAhmaNa : atha padakRtyaM pRcchati - nindyamiti kimiti - kutsanajAlmaH iti samAsaH, brAhmaNazvAsau jAlmazceti vigrahaH, ! vAcinaikArthyAdeva pUrvapadArthasya nindyatvaM labhyata eveti nindyajAlmossamIkSyakArI pAmaraH krUro vA brAhmaNasya jAtmatvamanu- / miti kathanaM viphalamiti praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati - 70 citamiti tattvaM nindA hetuH / tApasApazadaH iti samAsaH, vaiyAkaraNazcauraH iti nindyatvAbhAvAdatra nAnena samAsa 30 tApasazcAsAvapazadazceti vigrahaH, apazado'dhamatAyuktaH, tApasasya / ityuttarAzayaH, kathamiha na nindyatvaM, cauryasya nindyatve vivAdAcAdhamatA nociteti tattvaM nindAhetuH / kANDIra kANDapRSThaH / bhAvAditi cet ? atrAha pratyAsatternindyazabdapravRttiniiti samAsaH, kADaM zaraH, kANDAni santyasyeti " kANDANDa- mittakutsAyAmayaM samAsa iSyate iti - pratyAsattiH bhANDAdIraH" [ 7. 2. 38.] iti Ire kANDIraH bANavAnityarthaH, | sAnnidhyaM tataH, vaiyAkaraNakhasUcItyatra nindyazabdo vaiyAkaraNaH, 76 kANDAni pRSThe'syeti kANDapRSThaH zastrajIvItyarthaH, kANDIravAsau | tasya sannihitaM pravRttinimittaM vaiyAkaraNatvaM tat kutsyate, tat 35 kANDapRSThazceti vigrahaH, atra bANadharasya bANadharatvamAjIvikAyai / punaH vyAkaraNAdhyetRtvasambandho vyAkaraNaveditRtvasambandho vA na tu zauryapradarzanAyeti nindA pratIyate / grAmyadhRSTaH iti tena hi pravRttinimittena vaiyAkaraNazabdaH puruSe prayujyate; vaiyAka samAsaH, grAme bhavo grAmyaH, dhRSTo nirlajjaH pragalbho vA, prAga- raNacaura ityatra tu na tathAtvamityAha - nAtra cauryeNa vaiyAkarabhyaM ca nAgarasya dharmaH, grAmyasya ca sa nindAhetureva / / NatvaM kutsyate iti yasmAcauro'pi samyag vyAkaraNamadhIte 80 munidhUrtaH iti samAsaH munizvAsI dhUrtazvati vigrahaH, dhUrto vetti vA tasmAnnAtra vaiyAkaraNatvaM pravRttinimittaM kutsyate, 40 vacakaH, munezva vazvakazvamanucitamiti tasya tattvaM nindAhetuH / pRcchati kiM tarhati uttarayati tadAzrayo dravyamitikavizva cauraH iti samAsaH, kavizvAsau cauraceti vigrahaH, kavezca. yatra tad vaiyAkaraNatvaM sa kutsyata ityarthaH / nanu yathA vaiyAkaraNaritvamanucitamiti tasya tattvaM nindAhetuH, ArakSitaskAraH khasUcItyAdI vizeSaNavRttikhasUcitvaM vizeSavRttivaiyAkaraNatvaM 23 siddhahemacandra *
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 100 ] marriarrermirmirarammamimar kutsayati, tathehApi vizeSaNavRtticaurya vizeSyavRttivaiyAkaraNatvaM | jAtistu daNDadvArA puMsi sambaddhadaNDatvajAtirna puMso vizeSaNamapi kuto na nindayati, vizeSyavizeSaNabhAvasAmyAditi cet ? atrAha- tu daNDasyaiveti / atratyo vicAro'nyatra prapaJcitaH, iha vistaravaiyAkaraNatvaM tdplkssnnmaatrmiti| vaiyAkaraNatvaM tu | bhayAnocyate / tasyopalakSaNameva kevalaM yo'sau vaiyAkaraNaH sa cauraH, yathA | prakRtamanusarAmaH--'vaiyAkaraNazcauraH' iha vAkye - cauratvasya 45 5 yaH kampate so'zvattha iti, atra kmpnmshvtthsyoplkssnnm| tadvayaktikutsAdyotatvena tadgatavaiyAkaraNatvaM na kutsyate, tattvaM ca cauratvadazAyAM vyAkaraNAdhyayamasya vyAkaragavijJAnasya vA vidya- tasya zabdasAdhanAkSamatvabodhakeneva zabdena nindyate, zabdamAnatvenAvivakSitatvAda vizeSaNatvAyogAdapalakSaNamAtraM tata | sAdhanakSamo'pi durgataH sadasadvivekahInaH kadAcicAryamAcaratIti upalakSaNaM hi kAryAnanvayi byAvartakaM, vizeSaNaM tu kAryAnvayi na vaiyAkaraNatvaM tadvizeSaNatayA prkRtkaaryopyogi| tathA ca vyAvartakam, "vizeSaNaM vizeSyeNa"3. 1. 96.1 iti mantra vizeSaNasabhAsavAdhako'yaM samAso na bhavati, tatra cauratvaM tu vaiyA-50 10 vizeSaNapadaM ca vyAvartakamAtraparam, ataH 'tenAtra vizeSaNasamA- karaNatvasya vizeSaNabhUtameva, vaiyAkaraNo nAmAsA cauro'styeveti so bhavati' iti vRttivAkyena saha na virodhaH, anyathA vaiyAka- | vizeSaNasamAse bAdhakAbhAvaH, tathA ca cauraceyAkaraNa iti prayogaH raNatvasyopalakSaNatve tadAzrayasya dayAkaraNasya cauraM prati vizeSaNa- | sAdhuH, prakRtasamAsapravRttI ca vaiyAkaraNacaura iti prayogaH syAt, svaM kathaM syAditi keSAzciduktiH parAstA veditavyA / vastutastu / pravRttinimittanindAvirahAt sa neSTa iti nindyamiti vaktavyameveti / vaiyAkaraNatvasya vaiyAkaraNAMze upalakSaNatve'pi caritvasya tadvyaH / punaH pRcchati-kutsanairiti kimiti-nindyasya nindAhetu-55 15ktitvAvacchinnaM prati vizeSaNatve kSativiraheNa tadAzava | bhireva sahakAryamiti tereva samAso bhaviSyati, viphalaM kutsanenirmUleti vijJayam / riti praznAzayaH,pratyudAharaNamukhenottarayati-kutsito brAhmaNaH kecittu vizeSaNopalakSaNayorlakSaNe itthamAhuH vidyamAna sad iti-atra kutsitazabdasya nindAviSayavAcakatve'pi nindAhetuvyAvartaka vizeSaNam , avidyamAnaM sat paricAyakamupalakSaNami- tvAbhAvAt tena saha brAhmagazabdasya samAso na bhavati, kutsanagrati / tathA ca kAkAnAM vyAvartakatvasamAnAdhikaraNa vidyamAnatA-haNAbhAve tu ninyasya yena kenApi samAse brAhmaNasya nindyatvena 60 20dazAyAM-kAkavanto devadattasya gRhAH; avidyamAnatvasamAnA samAsaH syAdeveti bhaavH| nanvanena samAsAmAve'pi "vizeSaNaM vizeSyeNa " [3. 1. 96.] iti vizeSaNasamAsaH kuto dhikaraNaparicAyakatAdazAyAM-kAkairdevadattasya gRhA iti prayoga | neheti cet ? atrAha-bahulAdhikArAda vizeSaNasamA vyavasthA bhavati, ata eva kAzikAyAmupalakSaNatRtIyA; 'kuruNA so'pyatra na bhavatIti / atra matAntaramAha bhavatIkSetram , guruNA TIkA' ityudAharaNe datte, taMca 'avidyamAnasya tyanye iti-prakRte vizeSaNasamAso bhavatItyanye vaiyAkaraNA 65 kuroH kSetram, 'avidyamAnasya guroSTIkA' iti vyAkhyAtavantaH manyante, tadAkAramAha-kutsitabrAhmaNaH iti / pApAdInAM 25 prakAzakArAdayaH / ayamatrAzayaH-yadA devadattagRhe kAkA Asan khato nindyatvena nindAhetutvAbhAvAt taiH saha samAsaprAstireva pazcAdudaDIyanta tadA kAkAvasthAnajanitottRNavattvaM gRhepUpalakSi netyAzayena zaGkate-apApAdyairiti kimiti, pApamasyAstIti tam, tatra kAkAnAM khAvasthAnajanyottaNavattvasambandhenopalakSaNa matvarthIye "abhrAdibhyaH" [7. 2. 46.] ityapratyaye pApAditRtIyAvAcyabhUtena gRheSvanvayAt kAkaiH-kAkAvasthAnajanito zabdaH pApAcAriNi puruSe vartata iti tasya nindAhetutvamastyevetyata 70 tRNavanto-devadattasya gRhA iti bodhAdavidyamAnatve'pi pUrvo. Aha-pApavaiyAkaraNaH iti-pApazcAsI vaiyAkaraNazceti 30 kasambandhena devadattIyagRhaparicAyakatvaM kAkAnAmabAdhitameva / vigrahaH, atraM ca vizeSaNasamAsa eva, na tvanena samAsaH, tena tatra kAkopasthiti sattAyAM tu saMyogena sAkSAtsambandhenaiva kAkAnAM nindyasya vaiyAkaraNasya vizeSyasyA prathamoktatvAnna prAg nipAtaH, graheSvanvayAta kAkAH santyeSu gRhAvAta vidyamAnatvalakSaNAstya- apApAyarityasyAbhAveta prakatasatreNa samAse vizeSyasya prathamoktarthasya sattvena matvarthI yapratyayasya prAptiriti kAkavanto devadattasya | svAta prAga nipAte vaiyAkaraNapApa ityeva prayogaH syAditi bhAvaH175 gRhA ityucitameva / tathA ca sAkSAtsambaddha vizeSaNaM paramparayA evam-aNakavaiyAkaraNaH iti-vizeSaNasamAso'yam , aNaka35 sambaddhamupalakSaNamiti sthitam, tathA cokam thAso vaiyAkaraNazceti vigrahaH, aNakazabdaH gaye vartate, "kupUya"vyAvartanIyamadhitiSThati yaddhi sAkSA kutsitA'vadya-kheTa-go-'NakAH samAH ityamaraH, zeSaM detad vizeSaNamato viparItamanyat / . prAgivAvaseyam ; na ca pApAdizabdAstadyaktinindAhetava eva, na daNDI pumAniti vizeSaNamatra daNDaH, tu pravRttinimittanindAhetava iti nAnena samAsaprAptiriti cet ? 80 puMso na jAtiranudaNDamaso ca tasya / / 1 // " iti / | atrAha-pravRttinimittameva kutsyate iti-vaiyAkaraNatvAva 10 ayamarthaH- daNDI pumAnityukta daNDasya sAkSAt puMsA vyAvarta- | pApAdizabdaiH kRtsyate. adhItasyAnAbhyasanarUpaM hi pApaM teSu nIyena sambandhAd vizeSaNatvam, anudaNDaH -daNDAnugatA / vidyata iti vyAkaraNAdhyayanarUpaM vaiyAkaraNatvameva nindyata iti
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 100-101 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte wapwrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrmumwwwanmanmmercinnrnwrrivartantra. bhaavH| bhatidizati-evamiti, pApakulAlaH iti vizeSaNa- za0ma0 nyaasaanusndhaanm-upmaanN0| sUtrArtha samAsaH, pApazcAsauM kulAlazceti vigrahaH; aNakanApitaH vyAcikhyAsuH pUrva tAvadupamAnazabdaM vyAcaSTe-upamIyate'ne-40 iti vizeSaNasamAsaH, aNakazcAsau nApitazceti vigrahaH; netyupamAnamiti-upapUrvako mAdhAtuH sAdRzyena hetunA parihatavidhiriti vizeSaNasamAsaH, hatacAsau vidhizceti cchedAyeM vartate, tataH karaNe'naTi-upamAna miti, tathA ca 5 vigrahaH; dagdhadaivamiti vizeSaNasamAsaH, dagdhaM ca tad devaM yena vastunA vastvantaraM sAdRzyena paricchidyate tadupamAnamityarthaH ceti vigrahaH, duSTAmAtyaH iti vizeSaNasamAsaH, duSTazcAsAvamAtya-phalati, yathA-'gauriva gavayaH' ityatra .gaurupamAnaM tena hi sAhazceti vigrahaH, kvacid bahuvacanAntapAThaH; kSudratApasaH iti zyena gavayaH pariscyite-yAdRzo gaustAdRzo gavaya ityarthaH 45 vizeSaNasamAsaH, kSudrazcAsau tApasazceti vigrahaH / nidarziteSu pratIyate, iha hi gauH karaNaM, sAdRzya hetuH vAkyaprayoktA pariccheda pApavaiyAkaraNAdiSu samAseSu pUrvanipAte kAmacAro vizeSyavizeSaNa-kartA, sa hi goH sAdRzyena gavayaM paricchinatti / sAmAnyazabda 10 bhAvasya vivakSAdhInatvAt , tathA cAdyayorvayAkaraNasya vizeSaNa-vyAcaSTe-upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmaH sAmAnyasvavivakSAyAM-vaiyAkaraNapApaH, vaiyAkaraNANaka ityapi bhavati, I miti-sAmAnyamanekasAdhAraNa bhavati, iha copamAnasya zrutazeSeSu jAtizabdeSu pApAdereva vizeSaNatvamiti tasyaiva prAni- tvAt tasya copameyApekSatvAdrupamAnopameyayoreva sAdhAraNo dharma: 50 pAtaH / "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 16.] ityanenaiva | sAmAnya vijJAyata ityarthaH, yathA candra iva manojJaM mukhamityAdau sarvo'pi prakRtasamAsaH setsyatIti viphala prakRtasatramityA-manojJatvAdiH, sa hi yathA candra vartate tathA mukhe 15 zaGkAyAmAha-vizeSasya pUrvanipAtArtha vacana miti- sAmAnyam , sAmAnyairiti bahuvacananirdezaH svarUpavinirA vayAkaraNakhasUcIllAdo vizeSyaM vaiyAkaraNAdistasya vizeSaNa-sArthaH, tana sAmAnyazabdena tadartho grAhyaH, tadanurodhAdupamAnasamAse paranipAtaH syAditi tadabhAvArtha sUtramiti bhaavH| mityatrApyoM grAhyaH, arthe ca kAryAsambhavAt tadvAcini zande 55 kutsaneriti bahuvacanasya vaiyarthyamAzaGkayAha-bahavacanaM prayo- pratipattiH, ekArthamitIhAnuvartate, tadanurodhAt sAmAnyadharmagAnusaraNArthamiti-yAdRzAnAM zabdAnAM nindAhetutvena viziSTopameyavAcinA samAso vijJAyate, tathA ca yo'rthoM 20 prayogaH prasiddhasteSAM saMprahArthamiti bhAvaH / / 3.1.1.0 // niSpannastamAha-upamAnavAci nAmetyAdi / __ atra ziSyabuddhivaizadyAya bhASyAdigataH kazcid vicAravizeSaH | pradaryate-nanUpamAnatvaM nAma sAmAnyadharmahetukaparicchedakaraNatvaM 60 ta0 pra0-upamIyate'nenetyupamAnam, upamAnopameyayoH / tadvati tasya rUDhatvAt ; evaM tadgatabhUyodharmaparicchedakarmatvamupameya tvam , tayorupamAnopamAnopameyayomithaH sAkAGkatvam, athAnayoH sAdhAraNo dharmaH sAmAnyam, upamAnavAci nAmaikArtha parasparamabhedovA medo vA? 'rAvaNa iva rAvaNaH, candra iva mukham' sAmAnyavAcibhirnAmabhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpu25 ruSasaMjaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / zastrIva zastrI, zastrI cAso ityubhayatrApi ivazabdadarzanAta , tatra yadi sarvathA'bhede TapamAno meyabhAvastadA tadgatabhUyodharmaparicchedakarmatvarUpopameyatvAsambhavaH, 65 zyAmA ca-zastrIzyAmA zastrIva zyAmetyarthaH; evaM-nyagrodha ataH sarvathA mede'pi nopamAnopameyabhAva iti cet ? ucyate-- parimaNDalA, zarakANDagaurI, zukahariNI, kumudazyenI, zabdopAttaprAtisvikadharmeNa bhedaH, sAmAnyadharmeNa cAbhedaH, yathA taDipizaGgI, tittirikalmApI, kumbhakapAlalohinI, mRgIca 'zastrIva zyAmA' ityatra zastrItvena medaH, zyAmatvena cAbhedaH, mRgI, sA cAsau capalA ca-mRgacapalA; evaM-haMsagadgadA, tathA ca medAmedobhayasattva evopamAnopameyabhAva iti bhAvaH / 30 kAkavandhyA; matra zakhyAdayaH zabdAH zyAmAdayazca nanu guNAnAmAzrayamedAd bhedena zastrIniSThazyAmaguNo bhinno deva-70 zyAmAdikaM guNamupAdAya yadopameye vartante tadaikArthA dattAniSTazyAmaguNazca bhinna eveti kathaM sa sAmAnyamiti cet ? bhavanti, evaM ca puMvadbhAvo'pi siddho bhavati / upamAnamiti ucyate-yadyapi pratyAdhAraM zyAmAdiguNo bhinna eva tathApi kim ? devadattA zyAmA sAmAnyairiti kim ? agnimAM guNatvavyApyajAtitvena tasyaikyameveti prativyaktizyAmaguNasyaiva NavakaH, gaurvAhIkaH, phAlAstaNDulAH, parvatA balAhakAH / bhedo na tu zyAmatvajAteH, ata eva ghana iva zyAma ityAdAvu35 "vizeSaNaM vizeSyeNai0" [3. 1. 96 ] ityeva samAse upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmapratItyanyathAnupapatyaiva pUrSa pamAlaGkAraH, gauriva gaurityAdI nipAte ca siddha upamAna sAmAnyaireveti niyamArtha vacanam, "gaganaM gaganAkAraM sAgaraH sAgaropamaH / tenAgnirmANavaka ityAdI vizeSaNasamAso'pi na bhavati // 1.15 / rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNayoriva // "
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 101 ] RampannamruwranMal ityAdau cAnanvayAlaGkAra ityAladvArikANAM prakriyA / nanvevaM | vacanasya zastrIvAcakatvenAzrayaliGgAnuvidhAyitvena 'zastrIzyAmaH' sati yatra kizcit sAmAnya kazcicaM vishesssttropmaanopmeybhaavo| iti puMllirUpaM na syAt ; samAsenopameyaM. vAcyamiti tat bhavatIti phalitam , bakavyazcAyamarthaH, vinA kathanena kayaM pratipattuM pradhAnama, zyAmAzabdazcApradhAnam , apradhAnaM ca gauNaM bhavatIti zakyateti cet ! ucyate-na-vakanyo niruktibalAdeva tallAbhAt, gauNatvAd niSkauzAmbiH' ityAdivad hasvatve 'zastrIzyAmaH' iti tathAhi-upamAnapade tatpuruSasamAso na tvavyayIbhAvaH, 'upamAnaiH' rUpa sidhyediti cet ? evaM sati "tittirakalmASI, kumbhakapAla-45 ityAdiziSTa prayogAnupapatteH, tathA ca mAnasya samIpe'vasthitam , lohinI' ityatra samAsAt prAk strItvaM nAsti, upamAnasya puMliGgaarthAt mAnAt kiJcinyUnamupamAnam,mAnaM hi nAmAnijJAtajJA- svAt, samAse sati copameyaparatvAt strItvaprayukto kIrbhavati, tatra garthamupAdIyate-anijJotamayaM jJAsyAmIti, loke ca mAna prasthA- mukhyasyaiva lIvidhAnAt sa na prApnuyAt / evaM tarhi zastryAmeva di iyattayA'nirmAtasya vrIhyAdeH sAkalyena jJAnArthamupAdIyate-zastrIzando vartate, devadattAyAM zyAmAzabdaH, ityaM ca zyAmAzabda10 prastho nauhiriti, atra hi prastharUpa mAnaM svagataiH kaizcideva dharma- syopamAnAnuvidhAyitvAbhAvAt 'zastrIvat zyAmaH' iti vigrahe na 60 bIhiM na paricchinatti, kintu sAkalyena prasthAtmanA, 'gauriva gava- | gauNatvaprayuktahakhatvAvidhAnamAvazyakamityagauNatve'pi na doSaH, yaH, ityAdI tapamAnaM gavAdi svagataH sAsnetaradharmareva kaizcillA- tittiravalmASItyAdAvapi tittiravat kalmASIti vigrahAdu doSAgalakakudAdibhirgavayaM paricchinatti, na tu sAkalyena gvaatmnety-bhaavH| nanvevaM sati zyAmAzabdasya devadattAbhidhAne caritArthatvAnitijJApakatvarUpasya mAnasAmyasya sattve'pi sAkalyena tathAtvA- rachastrIgato guNo na nirdiSTa iti kena guNena zastrIsAdRzyaM deva16 bhAvAdupamAnatvaM gavAdeH, gavAdikaM nAtyantamamedena medena vA | dattAyA iti na nizcIyate, yaduta-zastrIvat zyAmA sA, athavA 55 paricchedyaM gavayAdikaM paricchinatti, kintu medAmedAbhyAmeva, | zastrIvat tIkSNA sA Ahokhit sUkSmA'thavA pRthuriti cet ? sarvatropamAnopameyasthale medAmedakhIkArAt, tat mAnasya samIpe ucyate-anirdiSTo'pi guNo yadi vRddhavyavahArAdyupamAne pratIyate arthAnmAnAt kiJcinyUnam , mAnaM hi meyaM medenAmedena vA candramukhItyAdau priyadarzanatA, tatropameye zrutaH zyAmatvAdiH paricchinnatti, 'prastho vrIhiH' ityamedena 'prastho'sya noheH parimA- savidhAnAdupamAnaM kathaM na sprakSyati / zakhyAmeva zastrIzabdo 20 Nam' iti ca bhedena, na tu bhedAbhedAbhyAM yugapat . ata eva devadattAyAM ca zyAmAzabda iti pakSamAzritya zaGkA-ekArthamiti 60 mAnasya samIpe yadavasthitaM tadupamAnamiti / nanvevaM tAnenaiva vartate, vyadhikaraNatvAt samAso na prApnoti, samAdhAnamhetunA yasya gavayo niAto gauratitiH syAt. tena kartavyaM sUtrArambhasAmarthyAt samAso bhaviSyati; zaGkA-mugIva capalA mRgasyAt-gavaya iva gauriti cet ? bAda kartavyaM na no virodhaH capaleti sAmAnAdhikaraNyalakSaNaH purvadbhAvo na syAt , samAdhA apekSAnimittakaH pitAputrAdivyavahAravadupamAnopameyabhAva iti nAd astrIpUrvapadasya vivakSitatvAt mRgakSIrAdivat mRgacapaleti 25 na kazcid doSa iti bhaavH| 'zastrIzyAmA' ityasyodAharaNam, atra bhaviSyati, yadyapyanyat triyAcApalyamanyacca puMsastathApi 65 divadattA' ityAdi vizeSyamadhyAhAryam, zastrI-zyAmAzabdAviha| puMvadbhAvena strIpratyaye nivRtte nAkhi strItvalakSaNavizeSAvagatiH. samasyete, tatra zastrIzabdaH khasadRzAya lAkSaNikaH, zyAmAzabdazca | prakaraNavazAt tu strItvapratipattau jAtimAtropAdAne'pi tatpratIzyAmatvaguNayuktAM devadattAmAheti vastusthitiH, sA ca zabdena na tirbhaviSyati, sA ca bahirakatvAt strIpratyayotpattinimittaM pratipAdyate, ato'tra vicAraNA bhavati-zastrIzabdaH svarthamAha. na bhavati / atra pratipattigauravAt prakArAnteNa samAdhAnam . 30zyAmAzabdo'pi zyAmatvaguNaviziSTo zastrImevAheti yadyAdhIyate | zastrIzando'pi sAdRzyAt devadatAmAha zyAmAzabdo'pi 70 tadA devadattAyAH samAsenAnabhidhAnAt 'zastrIzyAmA devdttaa'| guNiparatvAt tAmeveti bhavatyubhayoH sAmAnAdhikaraNyamiti bhavati iti sAmAnAdhikaraNyaM na prApnoti.yadi ca zyAmAzabdaH jhyAmatva- samAsaH, anyathA 'zastrIva zyAmA devadattA' iti vigrahe yathA guNa viziSTAM devadattAmAha, zastrIzabdadha khArthamAha tadA vaiyadhi- zastrI zyAmA tadvad iyaM devadattA iti viprahe ca zyAmAzabdasyo karaNyamiti samAsAprasAH, aikAAbhAvAta. satrArambhasAmota bhayatrAnvayAya dvirapekSA kartavyA syAt / tathAhi-yadA zyAmA35 samAsasvIkAre tu 'mRgIva capalA mRgacapalA' iti "paMvata karma / zabdo devadattAyAmeva vidyate zastrIzandaH khArthamAha, tadAnekagu-75 dhAraye"[3.2.56.1 iti vadrAvo na praapnoti| athAnyapadA jasambhave zastrIgatatIkSNatvAdiguNAntaravyavacchedAya zyAmAtvasamAsAbhAve'pi yathAzvakarNAdi padaM svabhAvata eva jAtivizeSasya / mityupamAnanimitaM pratipAdayituM zyAmeti padaM tatra [zastrIva zyAmA vAcakaM tathA zastrIzyAmAdipadamapi zastrIsadazazyAmavagaNa- devadatatyatra] apekSaNIyam, ekadopAtena zyAmAzabdenomayatra viziSTopameyavAcakamiti cet ? evaM sati 'zastrIzyAmo devadattaH' ! zyAmAtvaprakArakabodho na syAt, ayamartho dazamollAse kAvya40 iti na sidhyati, zyAmAzabdena strIliona samAse tasya ca guNa- prakAze taTTIkAyaryA ca lijamedAdirUpopamAdUSaNaprastAva vizadatayA 80
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 101] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 181 anwrwwwrrrrrrrr-rAmanamannermanRAM vivecitaH, upamAnatAvacchedakAropaNAmedAnvayAdevopamAnopame- | iti kRtvA nyagrodhazcAsau parimaNDalA ceti vigrahaH, nyag rohati yayoH samAnavibhaktikatvaniyamaH / yathA zastrI zyAmA tadvadiyaM nyagrodhaH "vIrunyaprodhau" [4. 1. 129.] iti ghatve sAdhuH, devadattatyAdau yadA zastrIzyAmAzabdau dvAvapi zakhyAmeva vartete nyak tiryag mArge mUla ruNaddhi vA, vaTavRkSa ityarthaH, tadvat parito tadA devadattAgatazyAmatvapratipAdanAyazyAmetyetadapekSaNIyaM syAt, maNDalAkAreti zabdArthaH, ayaM ca zabdaH paribhASito lakSaNakAraiH, 5 na ceha zabdasyAvRttiH svAbhAvikyasti yenobhayagataM zyAmatvaM tathAhipratipAdayet / itthaM ca devadattAyAmeva zastrIzabdaH zyAmAzabdazca __ "stanau sukaThinau yasyA, nitambe ca vizAlatA / vateta iti siddhAntite punarAzaGkA-zastrIsAdRzyAdeva devadattAyAM madhye kSINA bhavedayA sA, nyagrodhaparimaNDalA" // 1 // iti / zastrIzabdo vartata iti khIkAryama. tathA sati kena guNena! zarakANDagaurIti samAsaH, zarakANDa:-tRNavizeSastambo iyamiti na spaSTIbhavati, tasyAM hi tIkSNatvAdayo'pi santyeveti ! gauravarNoM mujeSIkArUpaH, tadvad gaurI-gauravarNeti upameyaparaH 10 samAdhAnam-anirdizyamAnasyApi guNasya loke bhavati saMpratyayaH / zabdaH, gaurazabdAdiha gaurAditvAd DIH / zukahariNIti 50 tadyathA-candramukhI devadatteti, bahavazcandre guNAH, yA cAsau priya- ! samAsaH, zuka iva zukaH, sa cAsau hariNI-haritavarNeti darzanatA sA gamyate / nanu 'zastrIzyAmA devadattA' ityatra zastrI-! vigrahaH, "zyetataharita0" [2.4.36.] iti haritazabdAt zabdasaMnidhau zyAmAzabdaH prayujyamAnaH zastrIgataM zyAmatvaguNaM ! striyAM dIH, takArasya ca nAdezaH. tato nasya Natve-hariNIti / pratipAdayati, na ca zastrIstho guNo devadattAdAvAzrayAntare vartata kumudazyenIti samAsaH, kumudamiva kumudaM, kumudaM cAsau zyenI 15 iti sAmAnyavAcitvAbhAvAt samAso na prApnotIti cet ? zuklavarNeti vigrahaH, zyenazabdAt prAkhata TI-nakArAdezI leyo| 55 ucyate-zastrIzabdopAdAnasAmot zyAmaguNasannidhAnAcca taDitpizaGgIti samAsaH, taDidiva taDit, sA cAsau pizaGgIyAdRzaM zastrIzyAmatvamanyavilakSaNaM tAdRzaM devadattAyA iti sampra piGgalavarNeti viprahaH, pizaGgazabdAdgaurAditvAd ddiiH| titti rikalmASIti samAsaH, tittiriH pakSivizeSaH, sa iva tittiriH, tyayAdubhayasAdhAraNaM zyAmatvaM bhavati sAmAnyamiti na kazcid tittirizvAsau kalmASI-kadhUravarNeti vigrahaH, gaurAditvAd chIH / doSaH, tatra sAdRzyaM sAmAnyamucyate guNo vA dvivRttibhinno'mi20 matvena vivakSitaH sAmAnyam , zabdAntarasambandhe hi sarvaH zabdo / kumbhakapAlalohinIti samAsaH, kumbhakapAlaH-ghaTakhaNDaH, 60 vizeSavAcitvAt sAmAnyavacano na bhavatIti sAmAnyagrahaNasA sa iva kumbhakapAlaH, sa cAsau lohinI-raktavarNeti vigrahaH, mAt zabdAntarAbhisambandhAta samAsarUpAta prAya yaH zabdaH rohitazabdAt "zyeteta."[2.4.36.1 iti chInakArAdezI RkrIDAditvAca latve lohinIti / puMvadbhAvarUpaphalavizeSasAmAnyavacanaH sa gRhyate, kevalazyAmAzabdaH zyAmaguNaviziSTaM | pradarzanAya savidrahodAharaNapradarzane pUrva pUrvapadArthatvaM tasya strItvaM ca strItvayuktaM dravyamAheti sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagalyAzrayaNAt siddha- | darzayati-mRgIva mRgIti, sAcAsaucapalAceti viprahaH,65 25 miSTamiti / etaca sarvamagre svalpaireva vacobhirAcAryeNa saMgRhItam | mRgacapalA iti ca samAsaH, atra hi "puMvat karmadhAraye" [3. atra zakhyAdayaH zabdA ityAdinA vRttI / 2. 55.] iti mRgIzabdasya puMvadAvaH / atidizati-evamiti, atha prakRtamanusarAmaH / udAhartumanA viprahaM darzayituM zastrI- haMsagadgadeti samAsaH, gadati-avyaktaM vadatIti "kanigadizabdasya svasadRzaparatvamityAha-zastrIva zastrIti-tathA ceva- | maneH sasUpe" [uNA08 ] ityapratyaye svarUpadvitve Api ca zabdaprayoga vinApi zabdazaktisvAbhAvyAdirazastrIsAdRzyaM zyAmA- | gadgadA, haMsIva haMsI, sA cAsau gadgadA ceti vigrahaH, prAgiba 70 30 yAM-zyAmatvaguNaviziSTAyAM devadattAyo pratIyate, zastrI cAso | puNvdbhaavH| kAkavandhyeti samAsaH, vandhyA-niHsantatiH kAkIva zyAmAceti vigrahaH, zastrIzyAmeti samAsaH, samAsArthamAha- | kAkI, sA cAso vandhyA ceti vigrahaH, prAgvat puMvadbhAvaH / zastrIva zyAmetyarthaH iti, zastrIzabdo'tra lakSaNayA zastrIsa- nanviha 'ekArtham' ityadhikArAdupamAnasya tu vaiyadhikaraNyena dRzAyAM devadattAyAM vartate,zyAmAzabdo'pi zyAmatvaguNaviziSTAyAM tattvAbhAvAt 'zastrIzyAmA' ityAdayaH samAsA nAnena bhavituma devadattAyAM vartata iti sAmAnAdhikaraNyamaikAdhya bhavati, zastrI-! Inti, evaM "puMvat karmadhAraye" [3. 2. 51.] ityatra 75 35 zabdasya bhUtapUrvagatyopamAnaparatvaM nirvAhyam / sAdRzyaM ca tadbhinnatve ! 'yekArthe' ityadhikArAt sAmAnyasya ca vaiyadhikaraNyena tattvA. sati tadgatadharmavattvam, evaM ca sAdRzyapratiyogyanuyoginoH bhAvAt 'mRgacapalA' ityAdau puMvadbhAvo'pi na bhavitumaItItyAsAdhAraNadharmavattvaM landham, sa ceha sAdhAraNadharma uttarapadopasthApya zahAyAmAha-atra zarUyAdayaH zandA ityAdi-zasyAdaya evaM gRhyate sannihitatvAt, tathA ca zastrIgatazyAmatvasadRza- ityatrAdipadAdudAharaNAntarasthAnI nyagrodhAdizabdAnAM grahaNa, zyAmatvavatIti bodhaparyavasAnam / atidizati-evamiti, zyAmAdikamityatrAdipadAdudAharaNAntarasthAnA parimaNDalAdInAM ca 80 40 nyagrodhaparimaNDaleti samAsaH, atrApi nyagrodha iva nyagrodha / prahaNam , zastrIzabdo'pi svagatazyAmaguNayogAd devadattAyAmupa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 101-102 ] meyAyAM vartate, zyAmAzabdo'pi tasyAmevetyabhayorekArthavAncitvA upameyaM vyAghAdyaiH / / dekArtha bhavati, 'yadopameye vartante', ityuktyA bhUtapUrvagatyopamAnatvamAveditaM bhavati, evaM ca ubhayorekArthatve svIkRte ca, paMva sAmyAnuktau / 3 / 1 / 102 // . dbhAvo'pi siddho bhavati-prakRtasUtreNa samAse sati | ta0pra0-upameyavAci nAsaikAthai sAmarthyAdupamAnavAci5 'puMvat karmadhAraye" [ 3. 2. 57 } iti sUtreNa mRgacapalAdidhu, | bhirvyAghrAdyairnAmabhiH saha samasyate, sAmyAnuktau-na cedupapuMvadbhAvo nirAbAdhaM sidhytiityrthH| mAnopameyayoH sAdhAraNadharmavAcI zabdaH prayujyate; sa ca 45 - padakRtyaM pRcchati-upamAnamiti kimiti-sAmAnya- samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vyAghra vAcina upamAnena sahavaikArthyamiti tenaiva samAso bhaviSyatIti / iva vyAghraH, puruSaH sa cAso vyAghrazca-puruSavyAghraH, praznAzayaH, uArayati-devadattA zyAmeti-atra hi devadatta-evaM-puruSasiMhaH, puruSavRSabhaH, vRSabhasiMhaH, rAjJI cAso 10 muddizya zyAmAtvaM vidhIyata iti samAso neSTaH, uddezyavidheyavAca- vyAdhI ca-rAjavyAghrI, zunI cAsau siMhI ca-zvasiMhI; katve samAsAbhAvAt , zyAmatvasya sAmAnyavAcitvamanyatra dRSTa- atrApi karmadhArayAt puMvadAvaH / sAmyAnuktAviti kim ? 50 mAdAya tatprAptiriti tadvAraNAyopamAnamityAvazyakamiti bhAvaH / puruSavyAghraH zUra iti mA bhUt, idameva ca pratiSedhavacanaM punaH pRcchati-sAmAnyairiti kimiti-upamAnavAcinaH | jJApakam -pradhAnasya sApekSatve'pi samAso bhavati, tena sAmAnyavAcinaivaikArthyamityabhimAnena praznaH, pratyadAharaNadvAro- rAjapuruSo darzanIya ityAdi siddham / vyAgha, siMha, RSabha, 15ttarayati-agnirmANavaka iti-mANavako bAlakaH, agni- vRSabha, mahiSa, candana, vRka, varAha, hastina, kuJjara, ruru, zabdo lakSaNayAgnisadRzapadaH, sAdRzyamUlako'medAdhyavasAyaH, atra pRSata, puNDarIka, palAvikA, kaJcA 15 / bahuvacanamAkRti- 55 mANavakazabdasya meyavAcitve'pi sAmAnyadharmavAcakatvAbhAvAnna | gaNArtham , tena-vAgvajraH, mukhapadma, pANipalavaM, karakisalaya, samAsaH, evamuttaratrApi, gaurvAhIkaH iti gozabdo'tra gosadRze vadanenduH, pArthivacandraH, vAnaravA, kucakumbhaH, stanakalazAvartate, sAdRzyaM ca jADyena, vAhIko manuSyajAtivizeSavAcakaH,dayo'pi bhavanti / upamAna sAmAnyairevetyavadhAraNena vizeSaNa30(jATa iti prasiddhaH) zeSaM prAgvat / phAlAstaMdalA: iti phAla- samAse pratiSiddha samAsavidhAnArthaM vacanam // 102 // zabdo halamukhagatalohavizeSa bhUmidAraNasAdhane, sa ceha svasadRze vartate, sAdRzyaM ca taikSNyAdinA, zeSa prAgvat / parvatA palA- | za0 m0nyaasaanusndhaanm-upmeyN0| upameya-60 hakAH iti balAhako meghaH, parvatazabdaH svasadRze vartate, sAdRzyaM miti na kharUpagrahaNaM, kintu arthaparam, arthe ca kAryAsambhavAt cocaisvaratvAdinA, zeSaM prAmvat / nanu 'sAmAnyaiH' iti vacanAdanena | tadAcini pratipattiH, anenAnuvartamAnaM 'nAma' iti viziSyata 25 mA bhavatu samAsaH, vizeSagasamAsastu kena nivAryatAmiti cet ? | ityAha-upameyavAci nAmaikArthamiti / yadyapi sUtre 'upa atrAha-vizeSaNaM vizeSyeNetyevetyAdi, ayamAzayaH-zastrI | mAnaiH' iti nopAtta, tathApyupameyamupamAnasAkAsamityupameyazabdaH zyAmetsAdAvapi zyAmAyAH zastrI prati vizeSaNatvasyApi sambhavAda- sambandhizabdAdAdupamAnatvaM vyAghrAdInAM gamayati, tena vizeSA-65 samAsaH "vizeSaNaM vizeSyeNa." [3. 1. 8-1.] ityanenaiva naMbhidhAne'pi sAmathyAdupamAnaistaiH samAso vijJAyata ityAhasiddha eva, na ca tena samAse zyAmazastrIti syAt, zyAmAzabdasya sAmarthyAdupamAnavAcibhirvyAghrAdibhirnAmabhiriti / 30 guNavAcakatvena vizeSaNatvadhrauvyAditi tadvAraNAya sUtramida-na cedupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavAcI zabdaH mAvazyakamiti vAcyam, upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmapratItervi- prayujyate iti-upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmaH zauryAdivakSitatvAt zyAmazastrIti prayoge tadbhAvAt, sAmAnyaM, yadi tadvAcI zabdo na prayujyate, evaM sati samAso 70 "anyathAnupapattizcedasti vstuprsaadhikaa| bhavati, nAnyathA / ayamAzayaH-upamAnopameyabhAvasthale saamaany| dhunoti dRSTavaimatyaM seva sarvavalAdhikA // 1 // " dharmapratItirAvazyakyeva, tathA cAnukte'pi sAdhAraNadharme tatpratI35 iti zrIharSokarItyA "prathamokaM prAk' [ 3.1.148.] iti | tirastu, kintu yatropamAnagataguNAntaravyak chedAya kazcid vizeSazAstrabAdhena puurvnipaatsiddheH| evaM ca siddhe sati lakSaNasya vidhya- | guNaM pratipAdayituM zabdaprayogastatra samAso na bhavati, 'sAmyArthatvAsambhavena niyamArthatvameva syAt, niyamAkArakSa-upamAnasya nuttau" iti vizeSyoktatvAt / samAsazcet sAmAnyavAcakaireveti, evaM cAmirmANavaka ityAdAva- athodAharaNAvasare vigrahaM dazayituM vyAghrazabdasyopamAnavAca. ranyAdInAmupamAnatvena mANavakAdInAM ca sAmAnyavAcakatvAbhA- | kasya svasadRzaparatvaM pratipAdayati-vyAghra iva vyAghraH puruSaH 40 vena samAso na bhavatIti / / 3. 1. 101. // | iti sa cAsau puruSazceti vigrahaH, puruSavyAghraH iti
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 102] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte / 183 samAsaH, vyAghrasadRzaH puruSa ityarthaH, sAdRzyaM ca cauryAdinA atro- ! vyAghra ityatropameyatvAt puruSaH pradhAnaH, upamAnaM tu vyAghrAdi bhayoH padayorupameyaparatvameva, upamAnavAcakasyApi vyAghrapadasya ! tadarthatvAdapradhAna miti puruSasya zUrAdizabdaprayoge sApekSatve'pi khasadRzatayopameyaparatvAt , upamAnatvaM tu bhUtapUrvagatyA nirvAhyam , prAptaH samAsaH 'sAmyAnukau' ityanena nivartyata iti svAMze cArievaM caikArthyamapIti samAso bhavati, evamuttaratrApi jJeyam , tArthyam', phalaM ca rAjapuruSo darzanIya ityAdau, atra pradhAnasya 5 atidizati-evamiti, puruSasiMhaH iti samAsaH, siMha . puruSasya darzanIyapadasApekSatve'pi samAsaH siddhaH, anyathA [jJApa- 45 iva siMhaH, sa cAsau puruSazceti vigrahaH, siMhasadRzaH puruSa ityarthaH, nAbhAve ] 'savizeSaNAnAM vRttina vRttasya ca vizeSaNayogo na' iti sAdRzyaM ca zauryeNa, puruSavRSabhaH iti samAsaH vRSabha iva vRSabhaH, vacanAt sa na syAt / sa cAsau puruSazcati vigrahaH, vRSabhasarazaH puruSa ityadhaH, sAdRzya ke vyAghrAdaya ityAkAddhAyAM nAmagrAhaM vyAghrAdigaNamAha cAGgIkRtodvahanasAmarthena / vRSabhasiMhaH iti samAsaH, siMha vyAghra, siMha ityAdinA, palateraci tasyAyikA palAvikA 10 iva siMhaH, sa cAso vRSabhazcati vigrahaH, siMhasadRzo vRSabha ityarthaH, - pakSiNI, RJcatIti kruddhaH, tataH striyAmajAditvAdApi RcA 50 sAdRzyaM ca shauryaadinaa| atha puMvadbhAvarUpaphalavizeSAkalitamudAhara- kaJcapakSiNItyarthaH / 'vyAghrAdyaiH' iti bahuvacanena phalAntaraM NamAha-rAzIcAsau vyAghrIceti vigrahaH, rAjavyAbrIti : sAdhayati-bahavacanamAkRtigaNArthamiti, tena vyAghrAderA ca samAsaH, vyAghrIsadRzI rAjJItyarthaH, sAdRzyaM ca zauryAdinA, : kRtigaNanvena, gaNapaThinAtiriktAnAmapi zabdAnAmupameyena zunI cAso siMhI ceti vigrahaH, zvasiMhIti ca samAsaH, ! samAso bhavatIti vAvajra ityAdayo'pi samAsA bhavantItyarthaH, 15 atrApi karmadhArayAt puMvadbhAvaH / iti atrApi-'rAja- tadevAha-vAgvaja iti-samAso'yaM, vigrahastu-vana iva vanaH, 55 vyAghrI zvasiMhI' ityudAharaNayugale'pi, apinA puruSavyAghrAdInAM | sa cAsau cAk ceti; mukhapadmamiti samAsaH, padmamiva paraM, karmadhArayAt-karmadhArayasaMjJAtaH, puMbadbhAva:-"puMvat karmadhArayeNa" taca tannakhaM ceti vigrahaH: pANipalavamiti samAsaH, palava[ ] iti puMvadbhAvaH sidhyati, karmadhArayapadamaikA- mitra pAlavaM, tacAsau pANizcati vigrahaH; karakisalayamiti yopalakSakam / samAsaH, kisalayamiva kisalayaM, tacAsau karazceti vigrahaH; 20 padakRtyaM pRcchati-sAmyAnuktAviti kimiti sAmyasya | vadanenduriti samAsaH, indurivenduH, sa ca tad vadanaM ceti 60 samAse'ntarbhUtatvAt tadvAcinAM zabdAnAM prayoga eva na sambha- vigrahaH; pArthivacandraH iti samAsaH, candra iva candraH, sa vatIti kiM pratiSedheneti praznAzayaH, uttarayati-puruSavyAghraH cAsau pArthivazceti vigrahaH; vAnarazvA iti samAsaH, zvA zUra iti mA bhUditi-sAdhAraNadharmaH sAmAnya hi samAse'. iva zvA, sa cAsau vAnarazceti vigrahaH; kucakumbhaH iti ntarbhUtaM na tu tadvizeSaH, tatrAsati pratiSedhe viziSTasAdhAraNadharma- / samAsaH, kumbha iva kumbhaH, sa cAso kucazceti vigrahaH, 25 vAcinaH prayogaH syAdeva. sa mA bhUditi pratiSedhaH kartavyaH. tathA : stanakalazaH iti samAsaH, kalaza iva kalazaH, sa cAso 65 va tatra puruSo vyAghra iva zUra iti vyastaprayoga evocita iti ! stanazceti vigrahaH / nanu puruSazcAsau vyAghrazceti vigrahe svasadRzabhAvaH, puruSo vyAghra iveti vigraha'pi yadyapi zUratve pratIyata eva paravyAghrAdizabdena puruSAdInAM vizeSaNasamAsa eva syAditi tathApi zabdAnupasthitatvAt tatra samAsa iSTaH, zabdopAttatve / kimarthamidaM sUtramiti cet ? atrAha-'upamAnaM sAmAnya tu neti vyavasthA / nanviha 'sAmyAnuttau' ityasyAbhAve'pi samAso | reva' ityavadhAraNena vizeSaNasamAse pratiSiddhe 30 na syAdeva, vyAghrAdipadAnAM sAmAnyazabdaprayoge sati tadapekSatvena samAsavidhAnArthe vacana miti, ayamAzayaH- pUrvasUtrasya 70 sApekSamasamarthavad bhavati iti nyAyAta sAmarthyAbhAvAditi cet ? niyamArthatvamupapAditam , tatra niyamAkArazca 'upamAnaM sAmAatrAha-idameva ca pratiSedhavacanaM jhApakam-pradhAnasya nyaireva samasyate' iti pradarzitaH, tathA cehopamAnabhUtAnAM sApekSatve'pi samAso bhavatIti, ayamAzayaH-sAmyasya | vyAghrAdizabdAnAmupameyena saha vizeSaNasamAso'pi na syAditi zabdopAttatve tena zabdena saha vyAghrAdInAM sApekSatvAdeva sAma- | samastaprayogAsiddhI sUtrasyAvazyakatvam / kiJca vizeSaNasamAse'tra 35obhAve siddhe pratiSedho vyarthaH san pradhAnasya sApekSatve'pi vizeSyavizeSaNayorubhayorapi dravyavAcakatvena vizeSyavizeSaNa-75 samAsaH zAstrakRtAmiSTa iti jJApayati / nanu svamAtra sArthakyAya | bhAvasya ca vivakSAdhInatvAt kadAcit puruSasya kadAcid jJApana nocitaM. phalAntarasattva eva hi tadocilya bhavatIti ceta? ' vyAghrasya ca pUrvaprayogaH syAditi pUrvaprayoga atrAha-tena rAjapuruSo darzanIya ityAdi siddhamiti- ! vazyakatvam , anyathA khaJjaku0 navadaniyamaH syAt , spaSTaM cedaM , Adau vyartha pazcAd vAkyAntarakalpanA khAMza cAritArtha phala- tattvabodhinyAdau / pAtaJjalamahAbhASyavyAkhyArambhe kayaTenA40 manyatreti vyarthasthalIyA rItiH, vyarthIbhAvo jJApanaM coktam , puruSa- bhihite 80
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane, tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU. 102-103 ] - Arrivarw "bhASyAbdhiH kAtigambhIraH, kvAhaM mndmtisttH| siddha eveti punaranena samAsavidhAnasya vaiyarthyamAzaGkara chAtrANAmupahAsyatvaM yAsyAmi pizunAtmanAm" iti niSedhati-vizeSaNaM vizeSyeNetyeva siddhe ityAdinA, padye 'atigambhIra' iti sAmAnyavAcakapadopAdAne'pi bhASAdhi- spardhe paramiti pUrvanipAtasya viSayapradarza-40 riti samAso nocita iti navyAH; iha gAmbhIryeNa sAdRzyaM na viva- nArthamiti yatra sUtropAtAcAmeva madhye dvayoH parasparaM | samAsastantra parapaThitasya pUrvanipAto yathA syAdityevamarthamityarthaH / kSitaM, kintu vitataduravagAhasvAdineti tasya zabdAnuktatvena samAsa ucita eveti dIkSitaH; pare tu nehopameyasamAsaH kintu bhASya tadeva spaSTayati-adravyavAcinoraniyamena pUrvAparabhAva prasaktI pUrvanipAtaniyamArthavacana miti, ayamAzayaHmevAndhirItirUpakAlaGkAravivakSayA mayUravyaMsakAditvAt samAsa dravyavAcakaM pratyadravyavAcakasya vizeSaNatvameveti tasyaiva pUrva-45 ityAhuH, sthitasya gateravazyacintanIyatvAditi / / 3. 1. 102. // nipAtaH, kintu yatrobhAvapyadravyavAcako tatrAniyamena paryAyeNopUrvA-'para-prathama-carama-jaghanya-samAna-ma | bhayoH pUrvanipAtApattI ekarUpaprayogavyavasthA na syAditi pUrvAdI nAmeva pUrvanipAtaH, tatrApi yaH paratveneha sUtre paThitastasyaiva pUrva10 dhya-madhyama-vIram / 3 / 1 / 103 // nipAto yathA syAdityevamarthamapi, anyathobhayorvizeSaNatvena sUtra ta0 pra0-pUrvAdIni nAmAnyekArthAni pareNa nAnA saha paThitatvena vA prathamoktatvAt kasya pUrvanipAta iti niyamo na 50 samasyante, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJA bhvti| syAt, pAThe kRte ca paratvena pUrvanipAtavyavasthA sidhyati / pUrva pUrvazcAsau puruSazca-pUrvapuruSaH,evam-aparapuruSaH, prathamapuruSaH, jaran iti atraikaH prakRtasUtrapaThitaH, aparazca "pUrvakAlaikasarva caramapuruSaH, jaghanya puruSaH, samAnapuruSaH, madhyapuruSaH, jaratU."[3. 1. 97.] iti pUrvasUtrapaThitaH, tatretatsUtrapaThita15 madhyamapuruSaH, vIrapuruSaH / "vizeSaNa vizeSyeNai0" [3... / syaiva pUrvanipAtaH paratvAt, "vizeSaNaM." [3. 1. 96.] iti 96.] ityAdinaiva siddhe 'spardhe param' iti pUrvanipAtasya sUtrApekSaM hi tatra paratvaM grAhyam, etadapekSyaM tu pUrvatvameva 155 viSayapradarzanArthamanyavAcinoraniyamena pUrvAparabhAvaprasaktI | vIrapUrvaH iti-atrobhayoretatsUtrapaThitayoH samAse vIrazabdasya pUrvanipAta niyamArtha ca vacanam, tena pUrvajaran , vIrapUrva sUtre paratayA pAThAt tasyaiva pUrvanipAtaH / pUrvapaTuriti pUrvapaTuH / kathamekavIra ityAdI vIrAdeH parasya spardhe pUrvanipAto atrobhayorvizeSaNatvasambhavaH pUrvazabdasya digvAcitvena paTuzabdasya 20 na bhavati ? bahulAdhikArAt // 1.3 // ca guNavAcitvena; pUrvanipAtaniyamArthatve tu prakRtasUtrasyAzrIyamANe ~rrrrrrrrrrrrrr ............ ...... pUrvazabdasya sUtropAttatvena tasyaiva pUrvanipAtaH / kathamekavIra 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pUrvApara0 | ityAdau vIrAdeH parasya spardhe pUrvanipAto na bhavati? pUrvAdInAM samAhAraH / sugamaH sUtrArthaH / pUrvazcAsau iti, ayamAzayaH-iha vIrazabdaH paThitaH "pUrvakAlaika." puruSazceti vigrahaH, pUrvapuruSaH iti samAsaH / pUrvAdi-13. 1. 91.] iti sUtre caikazabdaH, tasya pUrvatvAdetatsUtra zabdAnAM kecid digvAcakatvamapyasti, divAcakAnAM ca paThitavIrazabdasyaiva pUrvanipAto yuktaH pUrvokarItyeti sa kuto na 26 saMjJAtaddhitottarapadeSveva samAsa iti purAbhihitaM, tathApi bhavatIti praznAzayaH, uttarayati-bahulAdhikArAditi-bahu-65 viziSyeha gRhItAnAM saMjJAtiriktasthaleSvapi samAsa iti lbhyte| lamityetasyAdhikRtatvenaitat sUtramatra na pravartate, tatazca pUrvasUtreNa atidizati-evamiti, aparapuruSaH iti samAsaH, apara- | samAse ekazabdasyaiva pUrvaprayoga ucita iti bhAvaH / kecit tu zvAsau puruSazceti vigrahaH, prathamapuruSaH iti samAsaH, prathama- | nAtrAya samAso'pi tu ekeSu mukhyeSu vIrayate ityekavIra iti thAsau puruSazceti vigrahaH; caramapuruSaH iti samAsaH, sAdhayanti, tadapi bAhulakavaditi na ko'pi vizeSaH / na ca 30 caramazvAso puruSazcati viprahaH, jaghanyapuruSaH iti samAsaH, vizeSaNasamAseneva pUnodInAM sarveSAM samAsaH syAdeva, pUrvanipAta-70 jaghanyazvAsau puruSazceti viprahaH, samAnapuruSaH iti / niyamo'pi vAhalakAdeva prApta iti vizeSyaiSAM samAsavidhAyakAni samAsaH, samAnazcAsau puruSazceti viprahaH, madhyapuruSaH iti sUtrANi vyarthInIti zanIyam, bahulavacanamAtreNa na sarve pratisamAsaH, madhyazvAsau puruSazceti vigrahaH, madhyamapuruSaH iti pattAro yathocitaM lakSyANi jJAtuM zaknuvanti, ye kila sUkSmabuddhayaste samAsaH, madhyamazvAsI puruSazceti vigrahaH; vIrapuruSaH iti zAsyantyapi, kintu mandabuddhInAM kRte prapanna AvazyakaH, tathA ca 35 samAsaH, vIrazvAsau puruSazceti vigrahaH / sAmAnyaM vyApakaM lakSaNamArabhyate udAharaNabhyastvena, sarvathA 75 iha paThyamAnAH zabdAH prAyo vizeSaNAnyeva, teSAM ca viziSya sUtrakaraNe gauravaprasaGgAt ; mandamativineyAvabodhAya ca "vizeSaNaM vizeSyeNa ." [3. 1. 96.1 ityeva samAsaH kvacit prapaJco'pi samAzrIyate // 3. 1. 103. //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 104] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 185 zreNyAdi kRtAdyaizvya rthe / 3 / 1 / 104 // 'bhazreNayaH' ityasya nivezaH samAsasya cvyarthatApradarzanAya, zreNi-40 ta0 pra0-zreNyAdi nAmaikArtha kRtAdharnAmabhiH saha sama- | kRtAH iti | kRtAH iti samAsaH, tasya puruSAH iti ca vizeSyam , atra syate, vyarthe gamyamAne, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhAraya .. vyarthasya samAsenaivoktatvAduktArthAnAmaprayoga iti niSedhAt saMjJazca bhavati / azreNayaH zreNayaH kRtA:-zreNikRtAH puruSAH, samAsAt pazcAnna ccipratyaya iti na tanni mitto dIrghaH / anUkA 5 anUkA UkAH kRtAH-UkakRtAH, rAzisthAnIkRtA ityarthaH, UkAH kRtAH iti vigrahaH, UkakRtAH iti samAsaH, tada. evaM-pUgakRtAH, zreNimatAH, zreNimitAH, zreNibhUtAH / vyarthe mAha-rAzisthAnIkRtA ityarthaH iti, rAzibahirbhUtAH padArthA 45 iti kim ? zreNayaH kRtAH, kiMcit nigRhItA anugRhItA rAzivyapadezanimittaM sanivezavizeSamApAditA iti bhAvaH, rAzivetyarthaH, cyamtAnAM cprarthasya vinaivoktatvAnnAnena samAsaH, sthAnIkRtA ityatra tu arAzisthAnA rAzisthAnAH kRtA iti ccipratyaye UryAdisUtreNa gatisaMjJayA nityasamAsaH, vinimittaka vyarthe hi samAsenAbhidheye'yaM samAso bhavati, gatyAdi10 sUtreNa tu nityasamAso bhavatyeva-zreNIkRtAH, uukiikRtaaH| zreNI, dIrghatvaM ca jJeyam / atidizati-evamiti pUgakRtAH iti samAsaH,apUgA pUgAH kRtA iti ca vigrahaH, arthastu prArabadavaseyaH 150 Uka, pUga, kunduma, kanduma, rAzi, nicaya, viziSTa, nirdhana, zreNimatAH iti samAsaH, azreNayaH zreNayo matA iti vigrahaH; kRpaNa, indra, deva, muNDa, bhUta, zramaNa, vadAnya, adhyAyaka, zreNimitAH iti samAsaH, azreNayaH zreNayo mitA iti vigrahaH; adhyApaka, brahmaNa, kSatriya, paTu, paNDita, kuzala, capala, zreNibhUtAH iti samAsaH, azreNayaH zreNayo bhUtA iti vigrahaH / nipuNa iti zreNyAdiH / kRta, mata, mita, bhUta, upta, ukta, 15 samAjJAta, samAkhyAta samAnAta, saMbhAvita, avadhArita, avaka padakRtyaM pRcchati-vyarthe iti kimiti, yatra na vyartha vivakSA tatra samAso na bhavatItyAzayena pratyudAharaNamukhenottarayati-65 lpita, nirAkRta, upakRta, apAkRta, kalita, udAhRta, udIrita, zreNayaH kRtAH iti, nanvavazyamiha vyarthaH pratIyeta, akRtasyaiva udita, dRSTa, vizruta, vihita, nirUpita, AsIna, mAsthita, | karaNaM bhavatIti prasiddheriti cet ? atrAha-kiJcinigRhItA avabaddha iti kRtAdayaH / bahavacanamAkRtigaNArtham / yatra anugRhItA vetyarthaH iti-zreNisvarUpopalakSitAnAmeva zreNisAmathyaM nAsti tatretizabdAdhyAhAro draSTavyaH-anirdhanA nirdhanA svarUpAdanyat kriyamANamanena darzayati, na ca tatkRtau zreNi20 ityupakRtAH, acapalAzcapalA ityapAkRtA; abhUtA bhUtA iti kharUpe'bhUtatadbhAvo'stIti vyarthAbhAvaH, nigRhItAH daNDitAH 60 niraakRtaaH| zreNikRtA ityAdau kriyAkArakasaMbandhamAnaM na anugRhItA:-upakRtAH satkRtA vA, kRtazabdasya nigRhItAdizavizeSaNavizeSyabhAva iti vacanam // 104 // bdAnAmartheSu vRttirna sambhavatItyetaca nAzaGkanIyam , karoteH za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zreNyAdi0 / 'nAma, kriyAsAmAnyavAcitvAdanekArthatvAd vA dhAtUnAm / nanu pUrva nAmnA, ekArtha, samAsaH, tatpuruSaH, karmadhArayazca' ityanuvartante, ccipratyaye vihite'pi vyarthasya sattvena tatrAnena samAsaH kuto tatra 'zreNyAdi' ityanena nAma vizeSyate' ata Aha-zreNyAdi | neti cet ? atrAha-vyantAnAM cvyarthasya cvinaivoktatvA-65 nAmaikArthamiti, 'kRtAdyaiH' ityanena 'nAnA' iti nAnena samAsaH iti-vyarthAbhidhAnArthamevAnena samAsaH vizeSyate, ata Aha-kRtAyairnAmabhiH saheti-arthavazAda kriyate, sa cedarthaH sAkSAzvinaivoktaH kiMnimittamAdAya samAsaH vacanavipariNAmAd bahuvacanam, 'vyarthe ityetad vyAvaSTe pravarteteti nimittAbhAvAna bhavati samAso'neneti bhAvaH / kiM vyartha gamyamAne iti-ccipratyayaH, tadartha:-abhUtataddhAvaH, tahi tatra sarvathA samAsAbhAva eveti cet ? atrAha-gatyAdi30 pUrvamatathAbhUtasya tathAbhavanamiti yAvat , so'yaM vyartho hi sUtraNa tu nityasamAso bhavatyeveti-ccipratyaye sati Uyo... ccipratyaye kRte jJAyata eca, tathApi tAdRzo na grAhyaH, kintu / | disUtreNa gatisaMjJayA "gatikkanyastatpuruSaH" [3. 1. 42.] iti tamantarA gamyamAnaH, tasmin sati samAso'yaM bhavati, vipra sUtreNa nityameva samAso bhavatIti bhAvaH / samAsAkAraM darzayatyaye kRte tu gatisaMzatvAnnityameva samAsaH syAdityapre vakSyati, ti-zreNIkRtAH, UkIkRtAH iti-atra prathame "dIrghazci." tathA cayana vipra yayA mAmeva bodhanIyavA samAso [4. 3 108.] iti dIghaH, dvitIye tu "ikSvAvarNasya." 35 veditavya ityrthH| [4. 3. 111.] iti sUtreNa iikaarH| 10 ekazilpopajIvinAmekapaNyopajIcinA vA saHzreNiH. azre- ke zreNyAdayaH zabdA ityAkAlAyAM nAmamAha zreNyAdigaNaNayaH zreNayaH kRtAH iti-idaM laukika vigrahavAkyam , vastu- mAha-zreNi, Uka ityAdinA, "zriga sevAyAma' ataH taH gayaH pUrva nAsana kintu sampratyeva tathAbhUtAH sampAditA "kA-vA." [uNA. 634.] iti Nipratyaye guNe ca 'zreNi' ityarthaH, atra zreNayaH kRtA ityeva samAsopayogi vAkyama . / iti, Alo kArusaMhatau ca vartate; "ava rakSaNAdiSu" ataH 24 siddhahemacandra0
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / | "vici0" [ uNA0 22] iti kiti ke "mavyavi0 [ 4. 1. 109.] ityupAntyena vakArasya UTi ca 'Uka' iti kundume ca vartate; "pUgz pavane" ataH " pU-mudi 0 " [ uNA0 93.] iti kiti ge 'pU' iti saMghAte muke ca; "kuki AdAne" asya "kunduma " 5 [ uNA0 352. ] iti nipAtanAt 'kunduma' iti nicaye gandhadravye ca vartate; "kadu rodanAhvAnayoH " ataH "bhR mR0" [ uNA0 716] ityupratyaye 'kandu' iti pAkasthAne sUtrote ca krIDane ke kRtAdaya ityAkAGkSAyAM kRtAdInAha- kRta, mata ityAvartate, kanduM mimIte iti ke 'kanduma' iti kAndavike vartate / dinA, ime kRtAdayaH sarve kapratyayAntAH kevalamAsInazabde "azITa vyAptau " ataH " azo." [ uNA0 622. ] iti vizeSaH - "Asik upavezane Aste ityAnazi " AsInaH " 10 Niti ipratyaye Adau rephe ca 'rAzi' iti samUhe nakSatrapAdana |[4.4. 115. ] iti nipAtyate, "AsIna upaviSTaH syAt " 50 vakarUpe meSAdau ca vartate; nipUrvAt "ciMTU cayane', ityataH / iti / nanu gaNapAThAvizeSe yathA 'zreSyAdi' ityekavacanAntaM "yuvarNa." [5.3.28.] ityali 'nicaya' iti samUhe vartate; | nirdiSTaM tathA 'kRtAthena' 'kRtAdinA' iti vaikavacanAntameva vipUrvAt "ziSlaMpa vizeSaNe" ityataH ke 'viziSTa' iti yukta vaktavyaM syAt, kimiha "kRtAdyaiH" iti bahuvacanamupAdIyata iti bilakSaNe vizeSaNayukte ca vartate; nirgataM dhanamasmAditi 'nirdhana' | cet ? atrAha - bahuvacanamAkRtigaNArthamiti, ayamarthaH15 iti; "kRpauD sAmarthye" ataH " kR0gR0 " [ unA0 188. ] | zreNyAdayastu sAkalyena paThyante, te caikavacanAntenApi gaNani - 55 iti kriti aNe 'kRpaNa' iti kadarye vartate; "idu paramaizvarye" ataH dezena prAyA eva, kRtAdayazca na sAkalyena paThyante, te cAkRtyaiva " bhI* vRdhi0 " [ uNA0 387 ] iti re 'indra' iti zakre gaNanIyA iti sUcayituM bahuvacananirdeza iti / nanu tarhi kimartha vartate; " divUc krIDAdipu" ato lihAyaci 'deva' iti sure gaNapAThaH pradarzyate vRttAviti cet ? satyam - prakAra pradarzanArthatvAt nRpe meghe hRSIke ca vartate, "muNat pratijJAne" ataH "ku-gu0" pAThasya sArthakyAt / uktazcAyamartho mahAbhASya-kaiTAdigranthe20 [ uNA0 170 ] iti kiDe 'muNDa' iti parikSApitakeze vartate dhvapi tathAhi - "zreNyAdayaH kRtAdibhiH " [pA0s0 2.1.59]60 "bhU sattAyAm" ataH - "zI-ri0" [ uNA0 201] iti iti sUtre mahAbhASye- 'zreNyAdayaH paThyante, kRtAdirAkRtigaNaH' kiti te 'bhUta' iti grahe pRthivyAdau ca, athavA bhavati smeti ityuktam, tatra kaiyaTaH - ' ata evAdizabdo vyavasthAvAcI, kRtA'bhUta' iti; "zramac khedatapasoH " ataH zrAmyati tapaseti dirityatrAdizabdaH prakAravAcI, prayogadarzanA codAharaNasthAnIyAH nandyAditvAdane 'zramaNa' iti nirgranye nindyajIvini ca vartate; katipaye vRttikAraiH pradarzitAH' iti / kRtAdInAmavakalpitAntAnAM 25 " vada vyaktAyAM vAci" ataH "vadi0" [ uNA0 381.] sAkSAt zreNyAdibhiH sAmAnAdhikaraNyapratItestatra sAmarthyasattvAt 65 ityAnye 'vadAnya' iti dAnazIle guNavati cArubhASiNi ca samAsapravRtto nirAbAdhAyAmapi 'upakRta, apAkRta' prabhRtizabdAnAM vartate; adhipUrvAt "iMk adhyayane" ato'dhyetIti Nake cvyarthe vivakSite taiH saha sAmAnAdhikaraNyApratIteH kathaM sAmarthya'adhyAyaka' iti, tata eva Nau adhyApayatIti Nake mityAzaGkAyAmAdda-yatra sAmarthyaM nAsti tatretizabdAdhyA'adhyApaka' iti brahmaNo'patyamiti "Dha-so'patye " [ 6. 1. hAro draSTavyaH iti itizabdadvAraiva tatra sAmarthyapratItiriti 30 28.] ityaNi 'brAhmaNa' iti, "jAta" [ 7.4.58.] bhAvaH, tadeva spaSTayati-anirdhanA nirdhanA ityupakRtA iti 70 ityatra 'anapatya eva' iti niyamAt "acarmarNo'mano." | vastuto nirdhanatvAbhAve'pi nirdhanabuddhayopakRtA iti bhAvaH, idaM [7. 4. 59] ityantyasvarAdilopo na bhavati, brahma aNatIti / vigrahavAkyaM, samAsastu nirdhanopakRtA iti, evamuttaratrApi / tatra "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityaNi pRSodarAditvAdakAralope | samAsasvarUpaM vapalApAkRtAH, bhUtanirAkRtAH iti ca / vizeSadIrghatve ca 'brAhmaNa' iti kSatrasyApatyamiti " kSatrAdiyaH " NasamAsasyAprAptyA prakRtasUtrasyApUrva vidhyarthatvamAha-zreNikRtA 35 [ 6. 1. 93. ] itIye 'kSatriya' iti; "paTa gatI" ataH ityAdau kriyAkArakasambandhamAtraM na vizeSaNavizeSya- 75 "bhR.mR0"[ uNA0 716.] ityupratyaye 'paTu' iti dakSe vartate / bhAva iti vacanamiti - zreNyAdeH kRtAdibhirna vizeSaNavizepaNDate jAnAtIti 'paNDitaH' paNDA buddhiH saMjAtA'syeti SyabhAvaH, azreNyAdinaiva tathAsambandhapratIteH kRtAdibhistu vA tArakAditvAdite 'paNDita' iti kuzAn lAtIti kriyAkArakabhAva eveti bhAvaH / yadyapi tatrApi kriyAM prati kuzalaH, te hi vyutpannairAdAtuM zakyAH, kuzyati vA "tRSi kArakasyopasarjanatvenApradhAnatvena vizeSaNavizeSyabhAvaH pratIyata 40 vapi 0 " [ uNA - 468. ] ityalaki 'kuzala' iti medhAvini eva, tathApi na sAmAnAdhikaraNya pratItirityaikArthyAbhAvAnna 80 / | / [ pA0 1, sU0 104 ] Arogye ca vartate; "capa sAntvane" ataH "mRdio" [ uNA0 465. ] ityale 'capala' ityasthire vartate; " puNat zubhe" zubhaM zubhaviSayA kriyA, niyataM puNatIti "nAmyupAntya 0 " [ 5. 1 54 ] iti ke 'nipuNa' iti paNDite vartate itizabdaH samAptiyotakaH tathA ca zreNyAdigaNaH 45 samApta ityarthaH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 104 105 ] kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte : 187 vizeSaNasamAsaprAptiriti viziSya samAsavacanAvazyakatvamiti / yajJadattAt svAdhyAyena viziSTaH, svAdhyAyenAdhika iti gamyate, tatvam // 3.1.104 // anye tu guNAH samAnA bhUyAMso vA te na vivakSitA bhavanti / 40 yadyapi cAbhinnarUpameva vAkyadvayametat tathApi prakaraNAdeva kutacidarthabhedo gamyate, yathA''rAcchabde dUrAntikArthamedaH, tatra yadi niravadhAraNa Adhikye vartamAno bhinnazabdo gRhyeta tadA siddhaM ca tadabhuktaM cetyatrApi syAt, astyatra navAdhikaM ktAntam, tasmAt sAvadhAraNa Adhikye vartamAnaM bhinnazabdaM parigRhyAha-taireva bhinnai - 45 riti, na prakRtyA pratyayena zabdAntareNArthena cetyarthaH / tamiti pratyayaH, pratyaye tadantavijJAnaM, tadantaM ca 'nAma' ityasya vizeSaNamata kAntaM nAmetyAha- sAmarthyAd anam iti- avidyamAno naM Aha- kAntaM nAmeti ekArthamiti vartata eva kIdRzamidaM yasmin kAnte tad anan, natramAtra bhedavanto hi navrahitAste 50 zabdA eva bhavituM samarthAH, anyeSu svarUpasyApi bhedAditi bhAvaH, etaca 'taireva' ityanenApi sphuTIkRtam / 5 / ktaM naJAdibhinnaiH / 3 / 1 / 105 / / ta0 pra0 - naJAdayo naJprakArAH, taireva bhinnairnAmabhiH saha hari nAmakA sAmarthyAdanan samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhAraya saMjJazca bhavati / kRtaM ca tadakRtaM cakRtAkRtam, evaM bhuktAbhuktam, azitAnazitam / iTaH ktAvayavatvAdvikArasya tvekadezavikRtAnanyatvAnna bhedakatvam tena kliSTAklizitam, pUtApatritam, zAtAzitam, chAtAcchritam 10 AdigrahaNAt kRtApakRtam bhuktavibhuktam pItAvapItam / ktamiti kim ? kartavyamakartavyaM ca / naJAdibhinnairiti kim ? kRtaM prakRtam / kRtAkRtAdiSu hISadasamAptidyotakasya naJaH prayogAt tadAdayo'pIpadasamAptidyotina evApADyo gRhyante / natrAdibhireva bhirityavadhAraNaM kim ? kRtaM cAvihitaM ceti athodAharaNAvasara iti vigRzyodAharati-kRtaM ca tadakRtaM 15 prakRtibhede, kRtaM cAkartavyaM ceti pratyayabhede, gatazca prApto ceti vigrahaH, kRtAkRtamiti ca samAsaH / nanu kathaM punaregatazcAjJAtaityarthabhede, siddhaM cAbhuktaM ceti prakRtyarthayorbhede cakameva vastu kRtaM syAdakRtaM veti cet ? ucyate - avayava dharmeNa 55 mA bhUt / avayavadharmeNa samudAyavyapadezAt kRtAkRtAdiSva / samudAyasya tathAvyapadezAdadoSaH kRtabhAgasambandhAt kRtam, kArthyam / " vizeSaNaM vizeSyeNai0 " [ 3. 1. 96. ] ityeva / akRtabhAgasambandhAt tadevAkRtamityucyate, athavA yadarthaM kRtaM samAsasiddhaH, kiMtu kriyAzabdatvAdaniyamena pUrvAparanipAte ! tatrAsAmarthyAdakRtam, yathA putrakAryAsAmarthyAt putro'pyaputra 20 prApte pUrvanipAta niyamArthaM vacanam, tenAkRtakRtam, bhanazitA | iti / atidizati - evamiti, bhuktAbhuktamiti samAsaH, zitamityAdi na bhavati // 105 // bhuktaM ca tadabhuktaM ceti vigrahaH, ekarmApe bhuktabhAgasambandhAd 60 bhuktam, abhuktabhAgasambandhAccAbhuktam, athavA yadarthaM bhukaM za0ma0 nyAsAnusandhAnam - kaM natrA0 / ktami tatrAsAmarthyAdabhuktamiti / azitAnazitamiti samAsaH, tyasya vizeSaNavizeSasampattaye pUrvaM naJAdibhinnairiti vyAkhye- azitaM ca tadanazitaM ceti vigrahaH, zeSaM prAgvat / yatra tasyAdau yam, nav Adiryasya sa najAdiH, lAghavAdekavacanamAzrIyate, vikalpeneD bhavati, tatra rUpavailakSaNye'pi prakRtibhAgasya sAmyAt 25 navAdinA bhinnairiti vigrahaH, atra yeSAmAdau nav teSAM samAso bhavatyevetyAha- iTaH ktAvayavatvAditi - iMda hi65 bahutvena vizadatayA tatpratItaye bahuvacanAntatayA vyAkhyAti - | AgamaH AgamAzca tadguNIbhUtAstadrahaNenaiva gRhyanta iti pranaJAdayaH iti, nahi nanAdayaH paThyante ityAdizabdaH prakAra | tyayenaiva tasyApi grahaNaM, tadatiriktazca prakRtibhAga eka eveti na vAcI, na tu vyavasthA [ prabhRti ] vAcItyAha- naJprakArAH tatra bheda iti bhAvaH na kevalamiTa evAdhikyaM, kintu tatsadasaiti yathA nav ISadasamAptidyotakastathA ye ISadasamApti- / dbhAvaprayuktavikArasyApi na bhedakatvamityAha-vikArasya tveka30 dyotakAste na prakArAH, prakArazabdasya bhedasAdRzyo bhayaparatvAt / / dezavikRtasyAnanyatvAnna bhedakatvamiti - ekadezavikRtama- 70 taireva bhinnairiti-nanAdibhinnairityatra vinApyevakAreNa namyavat * iti nyAyasahakArAnna vikArasya bhedajanakatvamityarthaH, tadarthAvagatiH sAvadhAraNe Adhikye bhinnazabdasya vartamAnatvAt, tadanurUpamudAhartumAha-teneti, kliSTAklizitamiti samAsaH, ayamAzaya:- bhinnazabdasyeha viziSTazabdArthaparatvam, ayaM / kliSTaM ca tadakkizitaM ceti vigrahaH, pUtApavitamiti samAsaH, - viziSTazabdo'styeva sAvadhAraNa Adhikye, yathA-devadattayajJa pUtaM ca tadapavitaM ceti vigrahaH, "klizic upatApe "pUG pavane" 35 dattAvADhyAvabhirUpau, prekSAvantau, devadattastu yajJadattAt svAdhyA- AbhyAM parasya tasyAdau pUDa- krizibhyo na vA " [ 4. 4. 45. 75 yena viziSTaH svAdhyAyenaivAdhika iti gamyate, anye tu guNAH / itITo vikalpanAd vikalpena iT bhavati yadA bhavati samAnA eva bhavanti / asti ca niravadhAraNa Adhikye vartamAnaH, tadA 'klizita' iti na tathA 'aklizita' iti, yadA yathA - devadattayajJadattA vA vyAvabhirUpau prekSAvantau devadattastu | na bhavati tadA zasya Satve tasya ca datve 'kliSTa' iti, evaM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA. 1, sU. 105 ] pUdhAtorapi yadA naiT tadA 'pUta' iti yadA ceT tadA kasyaiva nalaH prayogaH, anyathA kRtasyAkRtena vaiyadhikaraNyAt "na DID-zID-pUD0" [4. 3. 27.] iti kittvAbhAvAd guNe sAmAnAdhikaraNyarUpamaikArthya na syAt, tathA ca yAdRzArthayota'pavita' iti, na tathA 'apavita' iti, anayoH SatvaguNAdi - ! ko'tra nav tAdRzArthayotakA evAnye'pyapAdayo nipAtA grahISyakRtavikArabhede'pi samAso bhavati / iDatiriktavikArabhedasyApi nte nAnye iti prAdInAM neha grahaNamiti / 'taireva' ityavadhAraNasya 5 bhedAprayojakatvamudAharati - zAtAzitamiti samAsaH, zAtaM bhinnazabdArthalabhyasya kimarthamAzrayaNamiti zaGkate - naJAdibhi 45 ca tadarzitaM ceti vigrahaH, chAtAcchitamiti samAsaH, chAtaM / reva bhinnairityavadhAraNaM kimiti, avadhAraNAbhAve yatra ca tadacchitaM ceti vigrahaH, "zoMc takSaNe" "choc chedane" prakRtimedo yatra pratyayamedo yathArthabhedo yatra ca prakRtyarthobhayaanayoH "At sandhyakSarasya " [ 4 2. 1. ] ityAtve 'zA medastatrApi kAntAnAM najAdibhinnaiH samAsaH prasajyeta, sa ca neSTa chA' iti dazAyAM ke pare "chA-zIrvA" [4.4. 12.] ityAkA- iti samAdhAtuM krameNAha - kRtaM cAvihitaM ceti prakRtibhede 10 rasyetvavidhAnAdekatra vikArakRto rUpabhedaH sannapi pUrvoktanyAyaba- iti ekatra kRdhAtuH prakRtiH, aparatra dhAdhAtuH prakRtiH, "kRt 50 lAgna bhedaH / 'najAdi' ityatrAdizabdopAdAnasya phalamAha - sagatikArakasya " [ 7.4 ] iti vihitetyasya kAntatvamasti AdigrahaNAditi - AdizabdopAdAnena 'apa vi ava' prabhRtI- samAso mA bhUditi sarvatrAntrayo jJeyaH kRtaM cAkartavyaM ceti no saMgraho bhavatItyarthaH tathA ca tadghaTitAn udAharati-kRtA- pratyaya mede iti - ekatra ktapratyayo'paratra tavya pratyaya iti pratyayapakRtamiti samAsaH, kRtaM ca tadapakRtaM ceti vigrahaH, tadekade | bhedaH gatava prApto'gatazcAprApta ityarthamede iti - gatazcA15 zasyeSTasya karaNAt kRtam, apakRtaM ca tadekadezasyAnabhimatasya gatazceti pratyudAharaNAkAraH, tatra kathamarthabheda ityAkAGkSAyA- 55 karaNAt / bhuktavibhuktamiti samAsaH, bhuktaM ca tad vibhukaM muktaM gata ityasyArthaH prApta iti, agata ityasyArthaH-ajJAta iti ceti vigrahaH, bhuktaM tvabhyavahRtatvAd vibhuktaM cAzobhanatvAt gatyarthAnAM jJAnArthatvAt tathA caikatra prAptirartho'paratra jJAnamiti vizabdo'trAzobhanatvaM pratipAdayati virUpavat; athavA bhuktaM ca sphuTamarthamedaH siddhaM cAbhuktaM ceti prakRtyarthayorbhede tadekadezasyAbhyavahRtatvAd vibhuktaM ca tadekadezasya vizeSeNAbhya- ceti ekatra 'sidh' iti prakRtiH, aparatra 'bhuj' iti prakRtiriti 20 cahRtatvAd bhuktavibhuktam / pItAvapItamiti samAsaH, pItaM ca spaSTaM prakRtibhedaH, evamekatra niSpattirarthaH, aparatra bhojanamarthaH, 60 tadavapItaM ceti vigrahaH, zeSaM prAgvat, eSvapAdInAM naJcadISadasamA tathA ekatra kartari ko'paratra karmaNItyarthamedo'pi samasti; eSA phidyotakatvena tadyoge'pi taireva bheda ityukterna vighAta iti bhAvaH / sarvApi vyAvRttiravadhAraNArthaka bhinnapadalabhyA * 188 padakRtyaM pRcchati-kamiti kimiti tathA ca nAmamAtra najAdimAtrabhinnena nAmrA samasyata ityarthaH svIkArya iti bhAvaH / 25 tathA sati doSaH syAdityAvedayituM pratyudAharati-- kartavya makartavyamiti - nava ISadasamAptidyotakatAsambhavAbhiprAyeNedaM kRdanta pratyudAharaNam, anyathA tu ghaTo'ghaTa ityAdyapi pratyudAhartuM zakyata eva atra nAnena samAsaH, vizeSaNAdisamAsastu syAdeva evaM ca pUrvaprayoganiyamAbhAvamAtreNa medaH / punaH pRcchati 30 natrAdibhinnairiti kimiti prakAravAcina Adizabdasya grahaNaM kimityabhiprAyaH pratyudAharati-kRtaM prakRtamiti / yadyapi nalAdipadena naJprakArANAM kriyAsu yatkizcidarthadyotakAnAmavyayAnAM grahaNamiti varNayituM zakyate, tathApi na tena prakAreNa sAdRzyaM prAhyam, api tu - ISadasamAptiyotakatvarUpeNa, prazabdakha 35 na tadarthadyotako'pi tu prakRSTArthayotaka iti kriyAyAH prakarSamevAha na tvISadasamAptimiti sa neD gRhyate, prakArasya tenaiva rUpeNa grahaNaM cAcAryAdivyAkhyAnamUlakameva, tadetadAha - kRtAkRtAdiSu hItyAdi, ayamihAzayaH - 'prayuktAnAmidamanvAkhyAnam' iti tatra tatrAcAryaiH svIkRtatvAt kRtAkRtAdiprayogamanusRtyaiva prakRtaM 40 sUtramanvAkhyAnam, tatra ca [ kRtAkRtAdiSu ] ISadasamAptiyota kRtatvA kRtatvayorekatra samAvezAsambhavAt sAmAnAdhikaraNyAbhAvAdaikArthyAbhAvena kathaM samAsa ityAzaGkAyAmAha - avayava - dharmeNa samudAyavyapadezAt kRtAkRtAdiSvaikArthya- 65 miti ekaM kimapi vastu kenacidavayavAvacchedena kRtaM kenacidabayavAvacchedena cAkRtamiti saMyogAdivadatra kRtatvAdInAmapyavyApyavRttitvam tathA ca yathA saMyogatadabhAvayoravayavamedena vaiyadhikaraNye'pi vRkSatvarUpasamudAyadharmeNa sAmAnAdhikaraNyaM tathA prakRte'pi samudAyasya pratyekAvayavavyAsajyavRttitvAdavayave samu- 70 dAyavyavahAraH kartuM zakya ityavayavazo vRttimatoH kRtatvAkRtatvayoH samudAya vRttitvamapIti sAmAnAdhikaraNyarUpamai kArthyamupapannamiti / nanvevamai kasyopapannatvAt kRtAkRtamityAdi vizeSaNasamAsenaiva siddhamiti kimarthamidaM sUtramityAzaya samAdhatte - "vizeSaNaM vizeSyeNa0" ityeva samAsaH siddhaH, kintu kriyA- 75 zabdatvAdaniyamena pUrvAparanipAte prApte pUrvanipAtaniyamArthe vacanamiti, ayamAzayaH -- dravyaguNAdivAcakapadayoH parasparasamabhivyAhAre vizeSaNavizeSyabhAvanaiyatye'pi kriyAzabdAnAM kRtAkRtAdInAM tasyAnayatyena kadAcidakRtAdirUpanadhvaziSTapadAnAmeva vizeSaNatva vivakSAyAM pUrvaprayoganiyamo na syAditi 80
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 105-107] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 189 tanniyamAya sUtramidamAvazyakamiti / tatphalamAha-tenAkRta- | ca trAgAtrAtamiti, atra pUrvapadasya savikAratvAt kathaM samAsa kRtam, anazitAzitamityAdi na bhavatIti | iti zaGkAzayaH, samAdhatte-'tAdezo'pi' iti pare samAse 40 // 3. 1. 105. // natvasyAsattvAd bhaviSyatIti-samAsavidhAyakazAstradRSTayA natvaM nAstyeveti na vairUpyaM pUrvottarapadayoriti bhAvaH, vinnamiseDU naanittaa|3|1|106|| | tyatra "radAdamUrcha" [4. 2.69.] iti dasya nakAraH / 5 ta0pra0 seT ktAntaM nAma nAdibhivenAniTA nAmnA | padakRtyaM pRcchati-seDiti kimiti, tadabhAve'niTottarana samasyate, pUrvasyApavAdaH / klizitamakliSTam , pavitama- | padena saha samAsAbhAva ityeva sUtrArthaH syAditi kRtAkRtAdimu-45 pUtam / iigrahaNamarthabhedAhetorvikArasya upalakSaNam , tena ! khyaprayoga eva na sidhyedityAha-kRtAkRtamityAdi / punaH pRcchatizitAzAtam, chitAcchAtamityAdi na bhavati / kathaM vinA | aniTeti kimiti, uttarayati-azitAnazitena jIva vitta ? trANAbAtam ? "ktAdezo'pi" [2.1.6.1 tItyAdi-'aniTA' ityasyAnupAdAne seTa pUrvapadaM na samasyata 10 iti pare samAse natvasyAsattvAd bhaviSyati / zeDiti kim ? | ityevArthaH syAditi 'azitAnazitena jIvati' ityAdiprasiddhaprakRtAkRtam , zAtAzAtam , chAtAcchAtam / bhaniTeti kim ? | yoge'pi samAso na syAt , tatrottarapadasyeva pUrvapadasyApi seTa-50 azitAnazitena jIvati, zitAzitam , chitAcchitam / / 106 // / tvAt, idagrahaNasya cArthamedAhetorvikArasyopalakSaNatvamiti zitA zitamityAdiprayoge ubhayapadavikArabhAji samAso na syAt, za0ma0 nyaasaanusndhaanm-sett| sUtrArthaH sugamaH | aniTeti kathite cobhayapadasya seTtvena savikAratvena vA na pUrvasyApavAda iti-pUrvasUtre 'iTaH kAvayavatvAd vikArasya doSAvatAraH / / 3.1.106. // 15 tvekadezavikRtAnanyatvAnna bhedakatvam' iti vyAkhyAtam, tathA ca loka yathA'niTa seTA samasyate tathaiva seTa aniTA'pi samasyetaiva sanmahatparamottamotkRSTaM 55 tulyanyAyAditi tanniSedhakRdidaM sUtraM tadapavAda eveti bhAvaH / / pUjAyAm / 3 / 1 / 107 // klizitamakliSTam pavitamapUtamiti-atra seT aniTA ta0 pra0--sadAdIni nAmAnyekArthAni pUjAyAM gamyamAna samasyate, anena niSedhAt, aniT tu seTA samasyata eva pUrva nAyAM sAmarthyAt pUjyamAnavacanairnAmabhiH saha samasyante, 20 sUtreNa, seT aniTA yadi samasyeta tadA prathamoktatvAtseTaH prAmi sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / pAte klizitAkliSTamiti samAsasvaspaM syAt taca neSyata iti | saMtrAsau puruSazca-satpuruSaH, evaM-mahApuruSaH, paramapuruSaH, 60 bhAvaH / iviziSTa syAniTA samAsAbhAvavat tadanyavikAraviziSTa uttamapuruSaH, uskRSTapuruSaH / pUjAyAmiti kim ? san ghaTaH, syAvikRtenApi samAso neSTa iti tadarthaM saMgRhNAti-hahahaNamartha hAta-igrahaNamatha- vidyamAna ityarthaH, utkRSTo gauH, kardamAdudRta ityarthaH / kathaM bhedAhetorvikArasyopalakSaNamiti-yatheTi satyasati vA "mahAjanaH, mahodadhiH' iti ? vaipulyaM chatra gamyate na pUjA, 26nArthamedastathaiva yena vikAreNa satA'satA vA nArtho bhidyate | bahulAdhikArAd bhaviSyati / pUjAyAmeveti niyamArtha vacanaM so'pIT sAmyAdiheTa padenopalakSaNIyo vyAkhyAnAditi bhAvaH, | pUrvanipAtamyavasthArtha ca, tena ' sacchuklaH' ityAdau khAkuNTA- 65 tatphalamAha-tena zitAzAtam, chitAcchAtamityAdi divadaniyamena pUrvanipAto na bhavati, 'paramajaran , mahAvIraHna bhavatIti-itvarUpavikAraviziSTasya tadahitenAniTA samAsA 'paramamahAn' ityAdau ca *spardhe param* iti nyAyena yathA bhAvo'vAveditaH, ayaM bhAvaH-pUrvabhAga eva savikAro'vikAreNa paraM pUrvanipAtazca siddho bhavati // 107 // 30na samasyate, uttarapadamubhayapade vA savikAre samasyete eva. tathaiva lakSyadarzanAt / pUrvabhAgasyAvikRtasyaivAtra samAsaniSedhohe- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-sanmahata0 / "asak zyatvAdAzaGkate-kathaM vinAvittam , trANAghAtamiti- | bhuvi" ato'stIti zatari san vidyamAnaH, anye svasatkalpA 70 "vidie vicAraNe" vid, vidyate smeti, "trai pAlane" trai, | ityarthavivakSAyAM tUnama ityarthaH, "maha pUjAyAm" mahyata iti "At sandhyakSarasya" [ 4. 2. 1. ] ityAtve trA, vAyate smeti / 'duhi-vRhi." [uNA0 884.] iti kartRpratyaye mahAn pUjito, ghrA-dhA-tronda-nuda-vintervA" [4.2.76.] / vistIrNazca, "pazu pAlanapUraNayoH" ataH "sa-pU." [uNA. iti tasya vikalpena nakAro bhavati, yatra nakArastatra "vinna, | 3.7.] ityame paramaH paro'gresaraH pradhAnazca, atizayenodgata trANa, iti kharUpam, yatra tu na nakArastatra 'vitta, trAta' iti | uttamaH "prakRSTe tamap" [7.3.5.] ityudgatArthavRttarucchabdAt 76 svarUpam , vinaM ca tadavittaM ca vinAvittam, trANaM ca tadatrAtaM | tamap uttAmyatIlyaci vA-uttamaH zreSTha uccatamakSa, utkRSTa
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0107-108] 6 utkarSa gataH, UrdhvaM kRtAkarSaNo vA, sadAdInAM samAhAraH / | ramotkRSTaM pUjA yAmeva samasyate nAnyatreti pUjAyAM niyamArthamidaM .. pUjAyAmiti vyAkhyAti-pUjAyAM gamyamAnAyAmiti; | vacanamArabhyate, tena san [ vidyamAnaH ] jIva ityAdau samAso pUjopAdAnasAmarthyalabdhamarthamAha-sAmarthyAt pUjyavaca- na bhavati, phalAntaramAha-pUrva nipAtavyavasthArtha ceti, nairiti pUjAyAM gamyamAnAyAM sadAdIni pUjanavacanAni, tena tAmeva vyavasthA spaSTayati-tena sacchukla ityAdau khaJjaku5 samAse ca sadAdibhiH pUjottarapadArthasya gamyata ityarthaH / pUjA- NTAdivadaniyamena pUrvanipAto na bhavatIti-atrobhayorgu-45 samAsArthastena nitya evAyaM vidhiriti kecit , sadAdIni | NavAcakatayA vizeSaNasamAse khajakuNTAdivat pUrvanipAtaniyamo samAsamantarApi pUjanavacanAni pUjAM gamayantIti vikalpita | na syAt-kadAcit sacchandasya kadAciJca zukzabdasya pUrvanipAtaH evAyaM vidhiritypre| syAt, anena samAse tu sacchabdasyaiva vyavasthitaH pUrvanipAto . vigRhyodAharati-saMzvAsau puruSazceti vigrahaH, san zobhana | bhaktItyarthaH; 'paramajaran' iti 'mahAvIra' iti ca krameNa 10 ityarthaH, satpuruSaH iti ca samAsaH; atidizati-evamiti | "pUrvakAlaikasarvajarat" [3.1.97.] ityanena "pUrvAparaprathama-50 mahApuruSaH iti samAsa: mahAMzcAsau puruSazcati vigrahaH, "jAtI- | carama." [3.1.103.] ityanena ca samAsaH pratipadoktayA yaikArthe0 [3. 2. 70.] iti DAH; paramapuruSaH iti | vihito'pi prakRtasUtroddezyaparamamahatoreva pUrvApekSayA parayoH samAsaH paramazcAsau puruSazceti vigrahaH, 'paramo na' iti vigrahe | prAbalyAdanena bAdhito na bhavati, anena ca samAse sati parama aparamaH; iti bhavati, yato'yaM yogo vizeSaNaM samAsya bAdhako mahatoreva pUrvanipAto bhavatIti vyavasthA; kicha na kevalaM sUtrA15 na tatpuruSasya; uttamapuruSaH iti samAsa: uttamazvAsau puruSa- ntarApekSayA pUrvatyaparatvakRto bAdhyabAdhakamAvastadanukUlA ca 55 zceti vigrahaH; utkRSTapurupaH iti samAsaH, utkRSTazcAsau | pUrvanipAtavyavasthA, kintvekasUtrasthapAThApekSayApIti sphorayatipuruSazceti vigrahaH / yadhAparamiti, tathA ca paramamahatorekasUtrapaThitayorapi parasparaM atra sadAdayaH sarve'pi zabdAH pUjAyAmanyatra ca prayujyante, samAse pAThApekSayA paramazabdasya paratvena tasyaiva pUrvanipAtAt tatra yatraiSAM pUjAyAmeva prayogastatraiva samAsavidhAnArtha pUjAyA- 'paramamahAn' iti bhavati / / 3.1.107. // 20 miti sUtre samupAtaM, tathA ca vidyamAnArthakasya sacchabdasya, vaipulyArthakasya mahacchabdasya, caramArthakasya paramazabdasya, uccata- vRndaark-naag-kunyjraiH|3|1|108|| 60 mArthakasyottamazabdasya, uddhRtArthakasyotkRSTazabdasya ca nAnena samA. ta0 pra0-pUjAyAM gamyamAnAyAmebhirnAmabhiH sAmasaH; tadetat pratyudAharaNamukhena sphorayituM pRcchati-pUjAyAmi t pUjyamAnavacanaM nAmakAthai samasyate, sa ca samAsastati kimiti, san ghaTaH iti pratyudAharaNaM, vidyamAnaH tpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vRndAraka iva-vRndA25 iti tadarthaH, utkRSTo gauH iti pratyudAharaNaM, kardamAdakhataH / rakaH, gauzvAsI vRndArakaca-govRndArakaH, evam-azvavRndAiti tadarthaH, atra sacchabdo'stitvavacanaH, utkRSTazabdazyoddhata rakaH, gonAgaH, azvanAgaH, gokuJjaraH, bhazvakuaraH / vRndAra-65 vacana iti nAtra pUjA gamyata iti samAso na bhavatItyarthaH / yadyevaM kAdInAM jAtizabdatve'pi upamAnAt pUjAvagatiH / pUjAyAkvacit pUjAvirahe'pi, samAsa upalabhyate, tasya kA gatirityA mityeva-zobhanA sImA sphaTA yasya sa-susImo nAgaH, nAtra zaGkate-kathaM mahAjanaH,mahodadhiH? vaipulyamatra gamyate | nAgazabdaH pUjAM gamayati kiMtu jAtimAnam, devadatto nAga 30 na pUjeti-mahAMzcAsau janazceti vigrahe janasya na pUjA gamyate, / | iva mUrkha ityatra tUpamAnenApi nindaiva gamyate / vyAghrAderAapi tu tasyAkAramahattvAAdikamevAvagamyate. tataH kathaM samAsa | kRtigaNatvAt " upameya vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau " [3. 1.70 ityAzayaH praSTuH, astu vAtra kathaJcit pUjAvagatiH mahodadhirityatra mahApApamityAdau ca kathamapina pUjAvagatiH svIkartuM zakyata iti 102] ityeva siddha pUjAyAmeveti niyamArtha sAmyoktA bapi vidhAnArtha ca vacanam , tena yonAgahe balavAnityAdi teSu kathaM samAsa iti praznaH, atra matadvayaM - kecidAhurayaM pUjA. siddham // 108 // 35 zabda eva, upacAreNa pUjAvirahe prayoga iti; apare bahalAdhikArAdapUjAyAmapi kacid bhavatIti; tatra dvitIyamatamAzrityAha- za0ma0 nyAsAnusandhAnam-vRndAraka. / pUjAbahalAdhikArAda bhaviSyatIti-tathA ca vancit pUjAvira-yAmityanuvartate'ta Aha-pUjAyAM gamyamAnAyAmiti,15 he'pi lakSyAnurodhAt pravRttiriti bhaavH| nanu vizeSaNasamAsenaiva pUjAyA gamyamAnatvamiha vRndArakAdineti tadantaraM tadAha-emi sUtraM gatArtha sadAdInAM sadA vizeSaNAtvasyaiva sambhavAditi cet? mabhiriti, yadi vRndArakAdayaH zabdAH khena saha samasya40 atrAi-pUjAyAmeveti niyamArtha vacanamiti-sanmahatpa- mAnasya padasya pUjArtha gamayati tadA tasya pUjyavacanatvamapi sAma
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 108 ] kalikAlasarvajJa zrImacandrasUribhagavatpraNIte ! rdhyAdAyAtamityAha-pUjyamAnavacanaM nAmeti / nanu vRndAra ityuktaM sphaTeti, sphaTA phaNetyarthaH, susImo nAgaH iti - nAga - 40 kAdayo hi devAdijAtizabdAH, na te sadAdivat pUjanavacanA ! zabdo'tra mukhye evArthe vartate, nAgaH sarpaH, devadatto nAga iti taiH samAse kathaM pUjAvagatiH, kiM samAsasyaivaiSa mahimA iva mUrkha iti - hastIva mUrkha ityarthaH pUjAyAmiti vacanAdatra yadapUrvo'rthaH pUjA gamyata iti cet ? ucyate - svapravRttinimittai- ! pUjA nAstIti samAso na bhavatiH nanu pUjAyAmiti vacanAnmA -5 kArthasamavAyinamanyaM kaJcit pUjanaM guNamupalakSayanto yadA te bhUdiha samAso devadatto nAga iva mUrkha iti, atra hi nindA viSayAntare prayujyante tadA tasya viSayAntarasya pUrvapadArthasya pUjA gamyate, na pUjA, tadeva darzayituM mUrkha ityupAdIyate; iha kathaM 45 gamyate, yathA siMho'yaM devadatta iti zauryopalakSaNe, ayaM bhAva:- ! samAsAbhAvaH susImo nAga iti, atra hi susImatvena zobhanaphavRndArakazabdo devavAcI, sa ca gavAdinA sAmAnAdhikaraNyamala- : NatayA nAgasya pUjA prazaMsA gamyata ityuktam-nAtra nAgazabdaH bhamAnastAtparyAnupapattimUlakalakSaNayA svasadRzArthaparaH tathA ca pUjAM gamayatIti- 'pUjAyAm' ityanuvRttena vRndArakanAgaku10 vRndArakasadRzo gaurityartho govRndArakaH, iti samAsasya, tAmetrA | kharA hi vizeSyante pUjAyAM ye vRndArakanAgakuJjarAH, ye pUjAM rthAntare tattulyavRttiM darzayatudAharati-vRndAraka iva vRndA- gamayanti taiH saha samAsa iti, tatastairanyasya pUjAyAM gamyamA- 50 rakaH iti--anena strasadRzaparatvamAveditam, gauzcAsau vRndA ! nAyAM samAsaH iha tu susImo nAga iti susIma iti pUjanavakazceti vigrahaH, govRndArakaH iti ca samAsaH, yathA sarva- / canaH, yena dharmeNa tamAcaSTe tena nAgasya pUjA, tena nAgena prANiSu devAH zreSThAstathA goSvayaM zreSThaH pUjya ityarthaH, atra nAnyasyeti samAso na bhavati, pRcchati - kintviti - yadi 15 vRndArakazabdo vRndArakagataM pUjyatvaM guNamAzritya gavi vartate, nAgazabdo na pUjAM gamayati tarhi kiM gamayatIti praznaH, uttaraato goH prazaMsA pUjA gamyata ityarthaH / atidizati - evamiti / yati-jAtimAtramiti - susIma vyaktigataM jAtimAtraM paricAya- 55 azvavRndArakaH iti samAsaH, vRndAraka iva vRndAraka iti yatItyarthaH, iha nAgavizeSasya susImeti saMjJeti saMjJAparicchedakakRtvA vAsavRndArakazceti vigrahaH kAryaH / gonAgaH iti / tvAnnAgazabdasya na pUjAvAcakatvamiti samAso na bhavati, 'pUjAsamAsaH, nAgo hastI, nAga iva nAgaH, nAgazcAsau gauzceti / yAm' ityasyAbhAve tu syAdeva samAsa iti bhAvaH / atra kecide20 vigrahaH, nAga iva balavAnityevamucyate / evam azvanAgaH | vamAhuH nanu ca 'vizeSaNaM vizeSyeNa' ityanuvartate, na ca nAgAiti samAsaH, nAgathAsAvazvazvati vigrahaH, zeSaM prAgvat / goku- ! danyaH susImo'sti, saMjJA caiSA nAgasyaiva, evaM tarhi pratyudAhara JjaraH iti samAsaH, kuJjaro hastI, kuJjara iva kuJjaraH, gauzvAsI / NadimiyaM vRttikRtA darzitA, idaM tvatra pratyudAharaNam - devadatto kuJjarazceti vigrahaH / azvakuJjaraH iti samAsaH, azvazvAsau nAgo yasmAnmUrkha iti / asyAyamAzayaH prakRtakarmadhArayaprakaraNe kuJjarazceti vigrahaH, zeSaM prAgvat / vizeSaNavizeSyabhAvamAdAyaiva samAsaprakRtiH, tatra vizeSaNasamAsena siddhe prakRtavizeSasUtrANAM vizeSyasya pUrvanipAtArthameva pAThaH, tatra pUjyamAnasya vizeSyatvamAvazyakam prakRte ca susImasyaiva vizeSya- 65 tvamanveSTavyam, tasyaiva prathamAntanAmapadeneha jighRkSyamANatvAt, na ca tasya vizeSyatvaM sambhavati nAgavizeSasaMjJAbhUtasya tasya nAgApekSayA nyUnavRttitvena vyAvartakatvena vyAvartyatvAbhAvAt / tathA cedaM pratyudAharaNaM na yuktamiti pratyudAharaNAntaramupAttamiti / atredaM kathyate yathA susImapadasya nAgavizeSasaMjJAtvaM tathA 70 paratvamapi sambhavatyeveti susImazabdasya nAgApekSayAnyavyaktivRttiyaugikazaktyA zobhanA sImA maryAdA yasyetyarthena prAmAdivizeSasvavyAvartanAya nAgazabda upAtta iti tasya vyAvartakatvena vizepaNatvaM, susImasya ca vyAvartyatvena vizeSyatvamiti kalpayituM ww 60 nanu pUjAyAmityasyAnuvRttimantarApIha pUjArthAtiriktArthapratI ! zakyasvAnna pratyudAharaNAsaMgatiH, pratyudAharaNAntaraM tu pUjAvira - 75 tyabhAvAt pUjAvagatiH syAdeveti tadanuvRttirviphaletyAzaGkAyA- hasya dAyaya dattamiti nArucimAtraM tatra hetuH / kizza pUrvatromAha - pUjAyAmityeveti, tatphalamAha - zobhanA sImA pamAnopameyabhAvAbhAvaH, uttaratra [ devadatto nAga iva mUrkha sphaTA yasya sa iti vigrahaH, susImaH iti ca "ekArthe ityatra ] satyapyupamAnopameyabhAve na pUjAvagatiriti vizeSacA0" [ 3.1.22. ] iti bahuvrIhiH, sImArtho nAtra prasiddha pradarzanArthameva pratyudAharaNAntaramiti dhyeyam / vRndArakAdizabdAnAmanekavyaktivRttivRndArakatvAdi [devatvAdi] rUpajAtyAdipravRttinimittakatvena jAtizabdatvAt pUjA vacanatvaM kathamityAzaGkAyAmAha-vRndArakAdInAM jAtizabdatve'pi upamAnAt pUjAvagatiriti-ayamAzayaH - anyatraite zabdA jAtipravRttinimittA api prakRta prayogeSu svagataguNapratipAdanaparA 30 eveti guNazabdatvena teSAM pUjArthAvagatikAraNatvaM nAyuktam, yathA gauha ityatra gogatajADyamAnyAdidharmasyopamAvazena vAhIke pratipAdanAd gozabdasyeha jAvyAdipravRttinimittakatvaM tathA prakRte'pi vRndArakagatapUjyatvapratipAdanamukhenaiva vRndArakAdizabdAnAM pravRttiriti pUjArthAbhidhAyakatvamakSatamiti / 25 35 191
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 108-109] nanu prakRtasamAseSu vizeSaNavizeSyabhAvo vartata eveti vizeSaNa- zamanyAsAnusandhAnam-katara0 / katara-kata samAsenaiva teSAM siddhiriti na zanIyam "vizeSaNaM vizeSye-mAvekArthoM iti-anyatra dvayorekasmin nirdhArye Dataro bhavati, 0" [ 3.1.96. ] ityanena samAse sati prathamokatvAd vRndA-baTUnAmekasmin nirdhArye Datamo bhavatIti katara-katamayorbhinnArakAdevizeSaNasya pUrvanipAtaH syAt, na tu tadvizeSyasyeti / catva, kintu "bahUnAM prazne Datamazca vA 5 vizeSyasya pUrvanipAtArthatvAdasya yogasya / nanu vizeSyasya pUrvani- praznapUrvake nirdhArye'rthe Datamo Datarazca pAkSikAviti, tatra katarakata-45 pAtArthameva prakRtasUtramiti manyate tadA "upameyaM vyAghrAdyaiH0" | mazabdayorekArthatvam / tatra praznasyAnekaviSayatvasambhaveneha viziSTa[3.1.102. J iti sUtreNaiva sidhyati, tatra vyAghrAdi vizeSaNaM | viSayatvamAha-jAtiprazna iti / kecit tuDatama-DataravidhAyaka tRtIyokaM, prathamokaM tadvizeSyameveti tasya prAgnipAtAt / na ca satre'pi 'jAtiprazne' iti paThanti, paraM tad bhAdhyakRtA khaNDitam, vyAghrAdau vRndArakAdayo na paThyante iti zaGkanIyam , AkRtigaNo svamate tu paThitameva n| ajAtivAcinyuttarapade jAtiprazno na 10 sAvata Aha-vyAghrAderAkRtigaNatvAditi-tatastatra gamyata iti jAtivAcyevottarapadaM grAhyamata Aha-sAmarthyAjA50 pAThAbhAve'pi vRndArakAdInAM saMgrahasambhava iti, tathA ca prakRta- tivAcineti-jAtipraznavAcakayoretayorjAtivAcinAmnaiva saha sUtra vikalamityAzaGkAyA samAdhatta-pUjAyAmevati niyamAvyapekSArUpamekArthIbhAvarUpaM vA sAmarthya bhavitamahatIti jAtipraznarthamiti-pUjAyAmeva vRndArakAdibhiH samAso yathA syAt . padasAmarthyAdeva jAtivAcinAnaivAnayoH samAsa iti labhyata anyatra mA bhUdityetadartha vacanamityarthaH. tena devadatto nAga | iti bhAvaH / 15 iveti nindAyAM samAso na bhavati / kiJca vyAghrAditvAt samAsa ___ katarazcAsau kaThazceti vigrahaH, katarakaThaH iti ca 55 khatraiva bhavati yatra sAmyAnuktiH, prakRtasUtreNa tu sAmyoktAvapI. samAsaH, kaThena proktamadhIta iti kaThaH, bhavatAM madhye kataraH kaThodhyate samAso'ta Aha-sAmyoktAvapi vidhAnArtha kazAsvAdhyAyIti prayogArthaH, kaThazabdAt "tena prokte" [ 6.3. vacana mitiH tena go nAgo balavAnityatra sAmyoktAvapi 181.] ityaNa "kaThAdibhyo vede lup"[6.3.183.1 iti samAsaH, tathA ca prakRtasUtraM phalayugalasadbhAvAnna viphalamapi tu tasya lopaH, kaThaM vetyadhIte veti "tadvettyadhIte" [6.2. 20 saphalameveti bhAvaH / kuarazabdasyahopAdAnAd vRndArakAdivad 115.] iti aNa, tasya "proktAt" [6. 2. 129.] iti lup 60 vyAghrAdigaNagatvaM siddham , ihopAttAnAM ca pUjAyAmeva samAsaH. sacAnenaiva siddha iti vyAghrAdigaNe yaH kularazabdaH sAkSAt evaM prakriyA gamitena kaThazabdena kaThoktazAkhAdhyetA kthyte| paThitaH sa vicAraNIya iti kecana; atredmaabhaati-uktaadishaa| katarakAlApaH iti samAsaH, 'kataravAsau' kAlApazcati vigrahaH | kalApinA proktaM brAhmaNamadhIta ityarthe kalApizabdAt proktArthe'Na, vyAghrAdigaNagatve siddhe'pi vyAghrAdau yaH sAkSAt pAThaH sa jJApa tato'dhyetraNaH pUrvavalupi kAlApa iti kalApiproktazAkhAdhyAyI25 yati-kuJjarazabdasyApUjAyAmapi samAso bhavatIti na ceha pATho'pArthaka iti kalpanIyaM, pUjAniyamarUpaphalavirahe'pi sAmyoktI tyarthaH, bhavatAM madhye kataraH kalApiproktazAkhAdhyAyIti prayogArthaH,65 samAsavidhAnaphalakatvAt , tathA ca pUjAyA~ sAmyasyoktA anayoH "gotraM ca caraNaiH saha" iti vacanAcaraNalakSajAtitvaM vanuktI vA'nena samAsaH, apUjAyAM sAmyAnuktAveva "upameyaM veva me tadviSayaprave'yaM samAsaH, katamakaThaH iti samAsaH, katamazcAvyAghrAyaH" [3.1.102.] ityanena samAsa iti vivekaH / | sau kaThaveti vigrahaH, evaM katamakAlApaH iti samAsaH, katama. 30 // 3.1.108. // zvAsau kAlApazceti vigrahaH, sarva prAgivAvaseyaM, kevalaM katarazabda sthAne katamazabda ityetAvAneva vishessH| kataragArgyaH iti 70 katara-katamo jaatiprshne|3|1|109|| samAsaH, katarazvAsau gArya iti vigrahaH, katamagArgyaH iti ta0pra0-katara-katamAvityetAvekArthoM jAtiprabhe gamya- samAsaH, katamazcAsau gArgyazceti vigrahaH, gargasya vRddhamapatyamAne sAmarthyAjjAtivAcinA nAnA saha samasyete, sa ca miti "gargAderyan" [6. 1. 42.] iti vRddhApatya yaJ , samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJA bhavati / katarazcAsauapatyapratyayAntaravenAtra gotralakSaNajAtitvamuktavacanAt , tadviSa35 kaThazca-katarakaThaH, evaM katarakAlApaH katamakaThaH, katamakA- yaprazna'yaM samAsaH, keSAmit sambandhizabdAnA kriyAzabdAno75 lApaH, kataragAryaH; ktmgaayH| jAtiprabha iti kim | cArthasyAsasyapi jAtitve jAtinibandhanaM zAsne kArya miSTaM, tadartha guNa-kriyA-dravyaprasena bhavatikataraH zukaH, katamaH zuka, : tatrApi jAtitvaM "gotraM ca caraNeH saha" iti vacanena paribhASyate, kataro gantA, katamo gantA, kataraH kuNDalI, katamaH: dvividhamiha gotra-pravarAdhyAyapaThitamapatyapratyayAbhidheyaM ca, yadAha kuNDalI1"vizeSaNaM vizeSyeNe"[3.1.96 ityeva -anantarAphtvaM vRddhApatyaM yuvApatyaM ca gotramiti, idamevAtra 40 siddhe jAtiprazna eveti niyamArya vacanam // 1.9 // ! gRhyate, asyaiva paribhASitatvAt , tadabhidhAyino'patyapratyayAntA 80
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 109-110 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte apyamedopacArAt, te cApatyapratyayavat sambandhadvAreNApatye / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kiM0 / kSepazabdasya 40 pravRttA api sambandhizabdAH / caraNazabdAzca, kaThAdayaH kriyA / kriyAzabdatvAt kSepaNaM kSetra iti vigrahe'nyArthatvasyApi sambhazabdAH; kaThAdiproktAdhyayanAya yathAkhaM vratacaraNakriyAnimittatve- vAdiha prAhyaM viziSTamarthamAha-kSepo nindeti-nindA doSoddhonAdhyetRSu pravRttatvAt tadarthasya loke jAtitvenAprasiddhasyApi SaNam, kiMzabdasya prazna vitarke niSedhe nindAyAM ca prayogAdane5 jAtikArya prasAdhanAya vAcanikaM jAtitvamabhyupeyata iti bhAvaH / kArthatvena yatrAnena nindocyate tatra samAsa iti bodhyam / kimaH : padakRtyaM pRcchati-jAtiprazna iti kimiti - parvazabdAnAM / kSepe vartamAnatve hyuttarapadaM kSipyamANavacanaM bhavatItyAha- arthAt 45 mImAMsakamate jAtivAcakatvAt prAyaH sarvatra jAtiprazna eveti ! kSipyamANavAceneti / samAsena nindA gamyata iti nitya'jAtiprazna' ityasyAvyAvartakatvena tadupAdAnaM vyarthamiti praznAzayaH / samAso'yamiti kecit apare tu vinApi samAsaM kimA nindA uttarayati-guNa-kriyA- dravyapraz na bhavatIti, ayamAzayaH- gamyate, yathA 'kAn kAn pazya' ityatraikaH 'kim ' prazna, anyastu 10 sarveSAM zabdAnAM jAtivAcakatvamiti mataM na vaiyAkaraNairupeyate / kSepe, ato vikalpena samAsa iti / 193 ! ityAdibhirmanunA rAjJaH kutmAkAraNasya kathanAt, yeSAM mate guNa - kriyAdivizeSavAcakazabdAnAM jAtivAcakazabdebhyo bhedasya pratIyamAnasya jAgarUkatvAt atazca yatra guNakriyAdiviSayaH praznastatra mA bhUdityetadarthaM 'jAtiprane' ityasyAvazyakatvameva / catuSTayI hi zabdAnAM pravRtti:- jAtizabdA guNazabdAH kriyAzabdA 15 yadRcchAzabdAceti mahAbhASyakRdAdibhiruktatvAt zabdAnAM guNAdipravRttinimittaktvamavazyaM svIkAryam / tadanuguNAnyeva pratyudAharaNAnyAha -kataraH zukla ityAdinA, kataraH zuklaH, katamaH zuklaH iti guNapraznaH, kataro gantA, katamo gantA iti kriyApraznaH, kanaraH kuNDalI, katamaH kuNDalIti / nityo'yaM samAsastatra kutsito rAjeti vigrhvaakym| atidizati20 dravyapraznaH, jyotsnAdyaNprAptau zikhAditvAdini kuNDalIti | evamiti, kiM gauH iti samAsaH, ko gauriti vigrahaH, atra eSu samAso neSTaH, 'jAtiprazna' ityasyAbhAve hi sakSepa hetumAha-yo na vahatIti-gaurnAma bhAravahnArthaH, tadabhAve syAdeveti bhAvaH / nanvihAnena samAso mA bhUt, vizeSaNa- sa kiM gauriti kSipyate, kiM sakhA iti samAsaH kaH sakheti 60 samAsaH kuto netyata Aha-vizeSaNaM vizeSyeNetyAdi / vigrahaH, atra kSepahetumAha-yo'bhidruhyatIti-sakhA hi nAmoayamAzayaH- katarakaTha ityAdAvapi vizeSaNasamAsenaiva siddhe'pi pakartA bhavati yo'bhidruhyati jighAMsati sa kiMsakheti kSipyate; sa 25 sUtrArambhasAmarthyena katara katamazabdau jAtiprazna eva samasyete kiMvaiyAkaraNaH iti samAsaH, ko vaiyAkaraNa iti vigrahaH, atra nAnyatreti niyamAdanyatra vizeSaNasamAso'pi neti // 3 1109 kSepahetumAha-yaH zabdaM na bUte iti vyAkaraNaM nAma zabdAnuzAsanaM zAstraM tadadhyayanaparijJAne'pazabdaparihAreNa sAdhuzabda- 65 prayogArthe tatra yo vaiyAkaraNo vyAkaraNasya boddhA san sAdhuM zabda na brUte na prayuGkte, apazabda prayuGkte sa kiMvaiyAkaraNa iti kSipyate / darzitaM kSepaprakAraM saMkSipya darzayati- sarvatra tatkAryAkaraNAt kSepo gamyata iti rAjAde rakSaNAdi kArya tadabhAvAt kSepAvagatirityarthaH, na kevalaM svakAryAkaraNameva nindAheturetatsamAsaviSaye, api 70 tu hetvantaramapItyAha- tathetyAdi, kutsito nara iti vigrahaH, kinnaraH iti samAsaH, azvamukhatvAditi nindAhetuH, kinnara iti devayoni vizeSasya saMjJA; atidizati - evamiti kiMpuruSaH iti samAsaH, kutsitaH puruSa iti vigrahaH, azvamukhatvAditi nindAhetuH kiMpurupazabdaH kinnaraparyAyaH; kutsitaH zuka 75 iti vigrahaH, kiMzukaH iti samAsaH, kiJcinnIlatvAditi nindAhetuH palAzaH iti tadarthaH; atidizati - evamiti, kiJjalkaH iti samAsaH, . jalkaH cUrNaH kutsito jalkaH kiJjalkaH, 2 kiM kSepe / 3 / 1 / 110 // ! ta0 pra0---kSepo nindA, tasmin gamyamAne kimityetaccA maikArthamarthAt kSipyamANavAcinA nAmnA saha samasyate sa ca 30 samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / ko rAjA / kiMrAjA yo na rakSati, evaM-kiMgauH, yo na vahati, kiMsakhA, yo'bhidruhyati, sa kiMvaiyAkaraNaH, yaH zabdaM na bhUte, sarvatra tatkAryAkaraNAt kSepo gamyate; tathA kutsito maro'zvamukhatvAt - kiMnaraH, evaM kiMpuruSaH, kutsitaH zukaH kiJcinnIla35 tvAt - kiMzukaH palAzaH, evaM kiJjalkaH, kiMkirAtamityAdi " na kimaH kSepe" [ 7. 3. 70] iti samAsAntaprati SedhaH / kSepe iti kim ? ko rAjA mathurAyAm / "vizeSaNaM vizeSyeNai 0 " [3. 1. 96.] ityeva siddhe kSepe eveti niyamArthaM vacanam // 150 // 25 siddha hemacandra 0 atha vigRhyodAharati ko rAjA iti vigrahaH, kiM rAjA iti 50 ca samAsaH, atra nindA hetumAha-yo na rakSatIti- rakSitA hi rAjA bhavati, tadabhAve sa kiM rAjeti kSipyate, prajAnAM rakSaNaM rAjJaH kartavyaM, tadanAcaraNAt tasya kutsitatvamiti bhAvaH, ayazo mahadApnoti, narakaM cAdhigacchati // " "adaNDyAn daNDayan rAjA, daNDyAMcaivApyadaNDayan / 55
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 110-111] www ayaM kesare puSpareNI nAgakesare padmamadhyasthe kozAkAre ca vartate, / carcikA; goprakANDam, puruSodghaH, gokumArI, azvakumArI, 40 ayamuNAdinApi vyutpAditaH; kiGkirAtamiti samAsaH, gotallajakaH, kumAratallujakaH, tAtapAdA, bhAryamizrAH, kutsita kirAtamiti vigrahaH, kirAtaM kADhanAravRkSasya puSpamiti | kezapAzaH, kezahastaH, aMsabhittiH, vakSaHsthalam , kapolapAlI, laghunyAsaH, 'kiMkirAtaH kuraNTakaH' ityabhidhAnacintAmaNiH, aya- | uraHkapATaH, stanataTam ; rUDhagrahaNAdiha na bhavati,-gauH ramamapyuNAdinA vyutpAditaH / kiMrAjA, kiMsakhA' ityatra "rAja- | NIyA, gauH shobhnaa| jAtiriti kim ? devadattA poTA. nsakheH" [5.3.106.1 ityaneta 'kiMgauH' ityatra "gostatpu kAlAkSI vazA, caitraH pravaktA maitro mtllikaa| vizeSyasya 45 rupAt" [7.3.105.1 ityanena ca samAsAnto'da kathaM na jAteH pUrvanipAtArtha vacanam // 111 // vihita ityAzaGkAyAmAha-"na kimaH kSepe" iti samAsA- | ~~ ntprtissedhH| za0ma0 nyAsAnusandhAnama-poTA0 / rUDhazabdo na 10 padakRtyaM pRcchati-kSepe iti kimiti kiM zabdaH kSepe poTAdibhiH sambadhyate, tatsambandhe hi tatparyAyAmAmapi grahaNaM vartata eveti kSepagrahaNaM nirarthakamiti praznAzayaH, yathA kSepe tathA ! syAt , tacAniSTam, ataH prazaMsAzabdenaiva sambadhyata iti poTAprazna'pi vartate, tatra prazna mA bhUdityetadartha 'kSepe' ityAva- dIn svarUpeNocAryAha-poTAdibhirnAmabhiriti, prazaMsA-50 zyakamevetyAzayena pratyudAharaNamukhenottarayati-ko rAjA mathu-ruzceti-prazaMsAyAM sDhA iti tatpuruSaH, tataH poTAdInAM rAyAmiti-atra prazna na kSepe iti samAso na bhavati / atrApi dvndvH| atha vigRhyodAharati-ibhyA ca sA poTA ceti 15 vacanaphalamAha-vizeSaNaM vizeSyeNetyAdi / 3. 1. 110. // vigrahaH, ibhyapoTA iti ca samAsaH, "ibhyo dhanavatIbhyAM tu . poTA-yuvati-stoka-katipaya-gRSTi-ghenu-va kareNyA sallakItarau" ityanekArthasaMgrahavacanAd yadi ibhyA kareNu stadA sthaulyaguNayogena mAnuSyA prayogAd ibhyA' iti jAtiH, 55 zA-veha'-baSkayiNI-pravaktR-zrotriyA yadvA jAtimadabhidhAne'pi na tatra jAtyabhAvaH, ibhaM hastinamahatIti -'dhyAyakadhUrtaprazaMsArUDhe- daNDAditvAd ye ibhyA, evaM ca jAtitvAt samAsaH, "puMvat karma jAtiH / 3 / 1 / 111 // dhAraye"[3.2 57,] iti puMvadbhAvaH; evam-AryA ca sA 20 ta0 pra0-jAtivAci nAmaikArtha poTAdibhirnAmabhiH prazaM- pATA ceti vidmahe "AryapoTA, iti samAsaH, atra 'bhAryA' sArUlaizca saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhAraya- zabdasthAne 'ayo' iti pAThaH samyagAbhAti, aryazabdazca 60 bhitaliyAnAta "svAmitazye'yaH" [5.1.33.] iti sAdhuH tathA ca 'ayapuruSaveSadhAriNI strI poTA, garbha eva dAsyaM prAptA vA, ubhaya- / zabdasya vaizya jAtivacanatvAt samAsaH, ubhayatra poTAzabdo vartate. vyaJjanA vA, bhujiSyadAsI vA; ibhyA cAsau yuvatizca- / tadarthamAha-puruSaveSadhAriNItyAdipoTAzabdasyArthacatuSTayaM-- 25 ibhyayuvatiH, nAgayuvatiH vRndArakyucatiHagnizcAsau stoka ! 1puruSaveSadhAriNItIpoTA,2garbha paba dAsyaM prAptA ca-agnistokam , viSastokam ; dadhi ca tat katipaya ca- / strI poTA, yA mAtRgabhesthitaiva dhanikena bhogArtha kItA setyarthaH, 65 dadhikatipayam, takakatipayam ; gauzvAsau gRSTizceti-gogRSTiH, 3 ubhayavyaJjanA strI poTA, strIpuruSobhayalakSaNetyarthaH, 4 ajagRSTiH, gRSTiH- sakRt prasUtA; gauzcAsau dhenuzna-godhenuH, ! bhujiSyadAsI vA poTA, bhujiSyA bhogArtha svIkRta dAsIajadhenuH, dhenu:-navaprasUtA; govazA, ajavazA, vazA- tyathaH, "pATA tu khA lakSaNA" na:-navaprasatA. govatA. ajavA. sA-tyarthaH, "poTA tu strI mRlakSaNA" iti koSe 'strI nRlakSaNA' iti 30 vandhyA; govehat, majavehat, vehada garmaghAtinI:gobaSkariNI / padasya bahudhA vyAkhyAnasambhavAt strI ca nA ceti strInarau, ajabapkayiNI, bakayeNa-vRddhavatsena yA dahyate sAvaka- / tayolekSaNa yasyA iti vigrahe strIpuruSobhayacihayuktetyarthaH, 70 yiNI; kaThapravaktA, kAlApapravaktA, pravaktA-upAdhyAyaH: : tamAdAyoktamubhayavyaJjaneti svIti vizeSya pRthakRtya brA-puMsA kaThazrotriyaH, kAlApadhotriyaH, zrotriyaH chando'dhyAyI: . samAnaM lakSaNaM yasyA iti vigrahamAzritya puruSaveSadhAriNItyuktam / kaThAdhyAyakaH, kAlApAdhyAyakA, adhyAyaka:-, adhyetA; ibhyA cAso yuvatizceti vigrahaH, ibhyayuvatiriti 35 mRgadhUrtaH, gArgyadhUrtaH, "nindha kutsanai0" [3. 1. 100 ] - samAsaH, ibhyAzabdo vyAkhyAtaH, yuvatiH, prAptayauvanA / ityatra zabdapravRttinimittakutsAyAM samAsa uktaH, iha tu tadA- : nAgayuvatiriti samAsaH, gajavAcI nAgavAcI nAgazabda: 75 zrayakussAyAM samAso yathA syAditi dhUrtagrahaNam / prazaMsAyAM sthaulya guNayogAt sAdRzyenAnyatra striyAM prayujyata ityaGgIkAre rUDhA matallikAdaya mAviSTaliGgAmnaiH samAsaH,- gauzcAsau nAgI cAso yuvatizreti vigrahaH, sarpavAcino nAgazabdasya matallikA ca-gomatallikA, evam-azvamatallikA: goma- deya'guNayogAdanyatra striyA prayoge nAgA cAsau yuvatizceti
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 111] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 195 -Mandirmannermannamannnnnerwannamunaraaimurraimernationaireofmedia. mara-rrranuar-.-.--.---------- ---------demarwarene m iernmenwirwain-rrrr-.---.. vigrahaH, sAdRzyApratipattau tu sarvatra nAgA cAsau yuvatizceti / iti samAsaH, kAlApazcAsau zrotriyazceti vigrahaH, zrotriya. vigrahaH, / vRndArakayuvatiriti samAsaH, vRndArikA cAsau / zabdArthamAha-zrotriyazchando'dhyAyIti / kaThAdhyAyakaH yuvatizceti vigrahaH, 'nAgayuvatiH, bRndArakayuvatiH' ityatrAsminna- iti samAsaH, kaThazvAsAvadhyAyakaveti vigrahaH, kAlApAdhyA sati pUjAyAM "vRndArakanAgakuJjaraiH" [3. 1. 108.] iti / yakaH iti samAsaH, kAlApazcAsAvadhyAyakazceti vigrahaH, 5 prApnoti, satyasmina paratvAdayameva vidhiH, apUjAyAM tvayameva adhyAyakazabdArthamAha-adhyAyako'dhyeteti, kvacidiha sUtre. 43 prApnoti na pUrvo vidhiH / agnizvAsau stokaM ceti vigrahaH, 'dhyApaka iti pAThaH, tanmate'dhyApayitA vizeSaNaM, khamate agnistokamiti ca samAsaH, atra laghunyAsaH-"stocanaM tvadhyateti / mRgadhUrtaH iti samAsaH, mRgazcAsau dhUrtazceti vigrahaH, bhAve ghAji nyavAditvAt katve stokaH, so'syAstItyabhrAdya- "dhUrtastu vaJcakaH" iti kozAt mRgeNa saha sAmAnAdhikaraNyam , pratyaye stokam , bhinnaliGgayorapi sAmAdhikaraNyaM 'varaM virodhaH' gAya'dhUrtaH iti samAsaH, gArgyazcAsau dhUrtazceti vigrahaH, 10 itivat sAmAnyavizeSabhAvanAyaM prayogaH, tenAgnistoka ityapi" gAryasya govalakSaNajAtitvaM kaThakAlApayozca caraNalakSaNajAtitva-50 iti, kecit vihAgnistoka ityeva pAThaM manyante, zAkaTAyana- miti tu purAbhihitameva, "janayati kumudabhrAnti dhUrtatrako tyAdiSu cAgnistokamityeva pAThaH / evaM-viSastokamiti samA- bAlamatsyAnAm" ityAdikaviprayogAstu teSAM niraGkuzaldamUlakA saH, viSaM ca tat stokaM ceti vigrahaH / dadhi ca tat kati-' eva, anyathA bakadhUrta ityeva prayoga ucitaH / "nindhaM kutsanai." payaM ceti vigrahaH, dadhikatipayamiti samAsaH / takraka- / / 3.1.107 ] iti sUtreNaiva samAse vizeSyasya ca pUrvanipAte 15 tipayasiti samAsaH,tatra ca tat katipaya ceti vigrahaH, stoka- | siddhe'tra dhUrtazabdopAdAnavaiyarthyamAzaGkayAha-nindyaM kutsanai-55 katipayazabdAvalpAau~ / gauzcAsaugRSTizceti vigrahaH,gogRSTi- rityAdinA, uktaM hi tatra sUtre bRhadvatto-"pratyAsattenindyazabda. riti ca samAsaH, ajagRSTiriti samAsaH, ajA cAsau gRSTi. pravRttinimittakutsAyAmevAyaM samAsa iSyate" iti, yathA kSatriyazceti vigrahaH, gRSTizabdArthamAha-gRSTiH sakRtprasUteti-sakRt / bhIrurityAdI bhIrupadasAnnidhyAt kSatriyatvaM nindyate, iha ca ekavAram / gauzcAsau dhenuzceti vigrahaH, godhenuriti ca mRgAdirUpaH pravRttinimittAzraya eva nindyate, tathA ca nAtra 20 samAsaH, ajadhenuriti samAsaH, ajA cAso dhenuzcati dhUrta prahaNasya vaiyaryam / prazaMsArUDheriti padaM vyAkhyAti-60 vigrahaH, dhenuzabdArthamAha rthamAha-dhetanavapramateti / govazA iti prazaMsAyAM ruDhA matalikAdaya AvipalikAstaiH samAsaH gauzvAsau vazA ceti vigrahaH. ajavazA iti samAsaH, ! samAsaH iti-anenaitadAcaSTe-triprakArAH prazaMsAzabdA ajA cAsI vazA ceti vigrahaH, kzAzabdArthamAha-vazA bhavanti, kecijAtizabdAH parArthe prayujyamAnAH prazaMsA vandhyeti / govehaditi samAsaH, gozvAsau vehacati vigrahaH, * gamayanti, yathA siMho mANavaka iti; kecid guNazabdA 25 ajayehaditi samAsaH, ajA cAsau vehaveti vigrahaH, vehaccha. ' guNaguNisambandhena prazaMsAvacanA bhavanti, yathA ramaNIyo prAmaH, 65 bdArthamAha-vehat garbhaghAtinIti-vihanti garbhamiti "saMzcad zobhanaH vAcaka iti; kecid rUDhizabdA matallikAdayaH, teSAM vehatU." [uNA 0882. ] iti nipAtanAd vehat / gobaSka- : prazaMsaitra zabdArthaH / yaNIti samAsaH, gauzvAsau bakayaNI ceti viprahaH, aja- "syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuJjarAH / vaSkayaNIti samAsaH, ajA cAso bakayaNI ceti vigrahaH, __ siMhazArdUlanAgAdyAstallajazca matallikAH // 30 vaSkayaNIzabdArthamAha-baSkayeNa vRddhavatsena yA duhyate macarcikA prakANDoddhau prshsyaarthprkaashkaaH|" sA baSkrayaNIti-nRddhazabdo'tra nAvasthA vizeSaparaH, kintu : prauDatvaparaH, yA hi bahudinaprasUtA, ajAtavatsAntarA svabhAva- ityabhidhAnacintAmaNikathitebhyo'pyatrAdhikAH kumArIpramukhA vizeSAt tadvatsasAhAyyena duyate tatraivAyaM prayogaH, uktArthe jJeyAH, ta ihAntyA gRhyante, na pUrvadvayam iti; AviSTaliGgA pAThahayaM dRzyate-'bakayaNI, bakayiNI' iti, 'vaSkayastvekahA- / iti-AviSTa naiyatyena svAntarbhUtaM liI yeSAM tathAbhUtAH, OM yano vatmaH' iti zAkaTAyanaH, tena nIyata iti vaSkayaNIti, vizeSyAntarasamavadhAne'pyaparityaktambalijA iti yAvat , triliGgabaSkayaH proDhavatso'styasyA bakayiNIti saadhnaa| kaThapravaktA tve'pi dravyasya niyataM khalimameva dadhAnAHsAmAnAdhikaraNyamanu-75 iti samAsaH, kaThazcAsau pravaktA ceti viprahaH kAlApapravaktA bhavanta ityarthaH, ye AviSTalijA dharmAntarAnupAdAnena prazaMsAmeva / iti samAsaH, kAlApazcAsau pravaktA ceti vigrahaH, prvktRshbdaarth-| gamayanti matallikAdayaste prazaMsArUDhA ucyanta iti bhAvaH / mAha-pravaktA upAdhyAya iti / kaThazrotriyaH iti 'AviSTalijAH' ityasyopalakSaNatvAd niyatavacanA api jJeyAH. 40 samAsaH, kaThakSAsau zrotriyazceti vigrahaH, kAlApazrotriyaH yayA 'tAtapAdAH' ityAdau pAdazabdaH, tatra ca tAtazca te
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 111-112] / / pAdAzceti vigrahaH / prazaMsArUDhAn vigRhyodAharati-gauzvAsau anyatrAnyasminnarthe prayujyamAnA api prakRte prazaMsAmAtra bodhakA 40 matallikA ceti vigrahaH, gomatallikA iti samAsaH, jJeyAH, tatra svavAcyagataguNaghaTitajAtivacanenaiva saha samAse zobhano'bhirUpo darzanIyo gaurityarthaH, ime gomatallikAdayo eSAM prazaMsArUDhatvaM, na tu yena kenApi jAtivacanena samAse, nityasamAsAH paramArthapradarzanArthamalaukikaM vAkyaM kriyate, nahi / yathA kapolapAlItyatra pAlIzabdasya kapolena, na tu gavAdinA 5 vAkyena pUjA gamyata iti laghunyAsaH, mayA lakSmyA tallAtIti samAse, tathA ca teSAM prazaMsAmAtrabodhakatvaM na tUpamAnatvamiti " kuzika 0 " [ uNA0 45.] iti nipAtanAtU mata liketi / vijJAyate; ye tu kevalaM prazaMsAmeva sarvatrAhuH, teSAM tu yena 45 atidizati - evamiti, azvamatallikA iti samAsaH, zeSaM kenApi jAtivacanena samAse prazaMsArUdatvamiti bhAvanIyam / prAgvat, gomacarcikA iti samAsaH, mAM lakSmI carcayatIti Nake 'prazastaiH' ityevocyatAM rUDhagrahaNena kiM prayojanamityAre kAyA mAhahrasvatve ca macarcikA iti; goprakANDamiti samAsaH, prakRSTa rUDhagrahaNAdiha na bhavatIti, tathAhi gau ramaNIyA, 10 tayA kaNyata iti "RNyaNi" [ uNa0 169 ] iti Niti gauH zobhanA iti-zobhana ramaNIyazabdau zobhanatvaM - ramaNIyatvaM ca guNamupAdAya prazaMsAM gamayataH, na tu prazaMsAmeva 50 matallikAdivaditi rUDhagrahaNAdiha na bhavati, asati rUDhagrahaNe prazaMsAzabdamAtreNa samAsa itIhApi syAt / ayamAzayaH -- rUDhagrahaNAd yaugikAnAM prazasta - zobhana ramaNIyAdInAM prazastavizeSavacanAnAM zuci - mRdvAdInAM gauNyA vRttyA prazaMsAparANAM 'siMho mANavaka' ityAdInAM na parigraha iti taiH samAso na55 prakANDamiti puruSoddhaH iti samAsaH, uddha iti hanteH "nidhoddha0" [5. 3. 36. ] iti nipAtanAt goku mArIti samAsaH, prazastavacano'tra kumArIzabda iti vayo'bhAbAd gaurAditvAd GIH ; evamabhvakumArItyatrApi gotala 16 jakaH iti samAsaH, talle AkhyAtasarasi jAta iti "saptamyA: " [5. 1. 169 ] iti tajaH, tasya tulye ke / tallajaka iti, yadA dviruko jakArastadA lajate iti kartari | bhavati / pRcchati - jAtiriti kimiti, pratyudAharaNamukheNake lajjakaH, sa lajjako'sya tallajaka evaM kumArata kaH / nottarayati-devadattetyAdi - 'devadattA' iti kasyAzcit saMjJA, iti samAsaH; tAtapAdAH iti samAsaH, tAtazca te 'kAlAkSI' iti kAle akSiNI yasyA iti kAlAkSI kAcid, 20 pAdAvati vigrahaH; AryamizrAH iti samAsaH, Aryazva te / vazA kadhyA, caitra iti maitra iti ca vyaktivizeSasya saMjJA, mizrAzvati vigrahaH, kumArazabdasya anugatasaMsthAnavyaMgya sAmAnya- | atraiSAmekaikavyaktiparatvAnna jAtitvamiti 'jAti:' iti vacanAt 60 vAcitvAt, tAtazabdasya pitRsAmAnyavAcakatvAd gurujana- samAso na bhavatItyarthaH / nanu ceha 'ibhyapoTA' ityAdAva sti sAmAnyavAcakatvAdanukampyasAmAnyavAcakatvAd vA, Arya- vizeSyavizeSaNabhAvastatra kiM "vizeSaNaM vizeSyeNa0 " [ 3.1. zabdasya zreSTha kulotpannAdisAmAnyavAcakatvAt, arthAne dravya - 96.] iti na sidhyati ? iti cedanAha - vizeSyasya jAteH 25 vAcakatvAsakRdAkhyAtanigrahyA sarvaliGgatvAjjAtivacanatvamavase- pUrvanipAtArtha vacanamiti - vizeSaNa samAse sati nIlotpalAdI yam; kezapAzaH iti kezahastaH iti ca samAsaH kezAt nIlAdivat 'ibhyapoTA' ityAdau poTAdInAM guNavacanAnAM 65 paraH pAzazabdo hastazabdazca kezabhUyastvaM vadati, tena ca pUrvanipAtaH syAt, na jAteH, jAtirhi vizeSyatvenaiva vivakSyate, prazaMsA gamyate; aMsabhittiriti samAsaH, aMsaH skaMdhaH | ato jAteH poTAdibhyaH pUrvanipAto yathA syAditi vacanamiti tasya prazaMsAM bhittizabdaH svagataunnatyAdiguNasAdRzyena vodhayati // 3.1.111. // 30 vakSaHsthalamiti samAsaH, sthalazabdaH svagatavistIrNatAdiguNasAdRzyena vakSasaH prazaMsA gamayatiH kaNelapAlIti samAsaH, kapolo galaH, pAlI setuH, pAlIzabdaH svagataunnatyavizeSAdiguNasAhazyena kapolasya prazaMsAM gamayati; uraHkapATaH iti samAsaH, kapATaH kvADaH, sa ca svagatadArvyAdiguNa sAdRzye35 naurasaH prazaMsAM gamayati; stanataTamiti samAsaH, taTazabdaH * samucchrayAdiguNa sAdRzyena stanasya prazaMsAM gamayati, 'matahikA, macarcikA, prakANDa, uddha, kumArI, talajaka, pAda, mizra, pAza, hasta, bhitti, sthala, pAlI, kapATa, tara' iti paJcadaza prazaMsArUDhAH zabdA udAhRtAH, eSu kumArIpramukhAH zabdA | vacanam // 112 // / 196 catuSpAd garbhiNyA / 3 / 1 / 112 // ta0 pra0 - catvAraH pAdA yasyAH sA catuSpAd gavA - 70 dijAtiH, tadvAci nAmekArtha garbhiNyA-garbhiNIti nAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / gauzvAsau garbhiNI ca-gogarbhiNI, evam - ajagarbhiNI, azvagarbhiNI: mahiSagarbhiNI / catuSpAditi kim ? brAhmaNI garbhiNI / jAtirityeva - kAlAkSI garbhiNI, svastimatI 75 garbhiNI, saMjJAzabdAvimau / jAtervizeSyasya pUrvanipAtArthaM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 112-113 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 197 Arrawnawaranandram za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-catuSpAda / yuvatizcAsau svalatizca-yuvakhalatiH, evaM-yuvapalitA, yuvajacatuSpAcchandasya prasiddhArthatve'pi kadAcidanyArthasambhAvanA | ratI, yuvvlinaa| yuvazabdasya vizeSyatvAt paranipAte prApte 40 syAditi tanirAsAya vyAcaSTe-catvAraH pAdAyasyAHsA dvayorvA guNavacanasvAt khAkuNTAdivadaniyame pUrvanipAtArtha iti vigrahaH, catuSpAda iti "ekArtha cA." [3.1.22] vacanam // 113 / / 6 iti samAsaH, "susaMkhyAt" [ 7. 3. 150 ] iti pAdazabdasya | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yuvA0 / sUtrArthaH 'pAd' ityAdezaH "nirdurbahirAviSprAduzcaturAm" [2. 3. 9.] | sugamaH / yuvA cAsau khalatizceti vigrahaH / yuSakhalatiiti caturo rasya SaH, gavAdijAtiriti samAsavizeSyam / / riti ca samAsaH; atidizati-evamiti, yuvapalitaH iti 45 'catuSpAd' ityasya puMkhiyo rUpAvizeSe'pi anuvartamAnasya 'jAtiH' ityasya sambandhArtha garbhiNyA saha sAmAnAdhikaraNyArtha | samAsaH, yuvA cAsau palitazceti vigrahaH; yuvajaran iti | samAsaH, yuvA cAsau jarazcati vigrahaH / nanu yuvA cet kathaM 10 ca strIliGgatayA vigRhyodAharati-gauzcAsau garbhiNI ceti jaran bhavati ? jaran vA kathaM yuvA ? na hyanayoH sAmAnAdhivigrahaH, gogarbhiNIti ca samAsaH, atidizati- evamiti karaNyamupapadyate, na ca pUrva yuvA bhUtvA pazcAjaraniti yuktamavyAajagarbhiNIti samAsaH, ajA cAso garbhiNI ceti vigrahaH, vartakatvena vizeSaNatvAyogAditi cet ? ucyate-anyatarasya 50 azvagarbhiNIti samAsaH, azvA cAso garbhiNI ceti vigrahaH, guNanivandhanatvAdadoSaH, tathAhi-yUni vinayAtizayaM vivakSantamahiSagarbhiNIti samAsaH, mahiSI cAsau garbhiNI ceti statra jaracchabdaM prayuJjate, vinayAtikamaM ca jarati tatra yuvazabdam , 15 vigrahaH, eSu gaurazvA mahiSI ca catuSpAjAtiriti samAsaH, ' yadvA yUni jaraddharmasyAlasyAdeH palitatvAdeva rogavazADupalabhya"puMvat karmadhAraye" [3. 2. 57 ] iti puMvadbhAvazca / mAnatve tatra jaracchandaM jarati vA svAsthyAdhikyAdutsAhapadakRtyaM pRcchati-catuSpAditi kimiti pratyudAharaNa. | zarIrasauSTavAdiyuvadharmopalabdhau tatra yuvazabdaM prayuJjata iti sAmA-55 mukhenottarayati-'brAhmaNIgarbhiNIti-brAhmaNIti jAtirbhavati | nAdhikaraNyasambhavAt; vastuto yuvApi sannAlasyAdiyuktatvA na catuSpAdite 'catuSpAd' iti vacanAnna bhavati samAsaH, | | jaraniveti sAdRzye paryavasAnaM bodhyam / yuvavalinaH iti 20 yadyatra samAsaH syAt kiM syAt / puMvadbhAvena brAhmaNagarbhiNIti | samAsaH, yuvA cAsau dalinazceti vigrahaH, valinazabdaM syAt, tacca neSyate / anuvartamAnasya 'jAtiH' ityasya | sAdhayati-valayo'sya santi-valinaH, kuto'tra na pratyaya vyAvartya pRcchati-jAtirityaveti, uttarayati-kAlAkSI ityAha-aGgAditvAnnaH iti / kecidiha jaratIti strIliGga-60 garbhiNI, svastimatI garbhiNIti-atra kAlAkSIzabdaH | madhIyate, teSAM 'yuvajaran / iti na sidhyati. puMlliGgopAdAne svastimatIzabdazca na jAtivacana iti samAso na bhavati, tu puMsi striyAM ca sidhyati yathAnyatretyAha-*nAmagrahaNe 25 kayamanayona jAtitvamityAkADhAyAmAha-saMzAzabdAvimo ] liDaviziyasyApi grahaNama iti-nAmasvarUpavyApakaiti-kasyAzcit strIgavyAH 'kAlAkSI' iti, kasyAzcicca 'svasti- dharmeNa, yuvatvakhalatitvarUpavyApyadharmeNa nAmarUpadharmiviSayakamatI iti nAma, na jAtivacanAvityarthaH / eSu pratyudAharaNeSu bodhajanakatvaprakArakatAtparyaviSayIbhUtazabdagrahaNe liGgabodhaka-65 vizeSaNasamAsastu syAdeva, kintu tathA sati garbhiNI brAhmaNItyAdi pratyayaviziSTasya, apizabdAt tadrahitasya-liGgabodhakapratyayaprayoge'pi rUpe vizeSAbhAvaH, garbhiNIzabdasya niyataliGgatvena rahitasya ca grahaNamiti prakRtanyAyArthaH / evaM ca tacyAyasahakA30 na puMvadbhAvaH / vizeSaNasamAsena gatArthatvamAzajhyAha-jAtervi reNa yuvatizabdo'pi gRhyate, tatsAmAnAdhikaraNyAnurodhena ca zeSyasya pUrvanipAtArtha vacanamiti / / 3. 1. 112. // khalatyAdayo'pi strItvaviziSTAH strIbodhakapratyayavizi TAzca gRhyante, teSAmapi prakRtasUtre praNe prakRtanyAyaviSaya-70 yuvA khalati-palita-jarad svAnapAyAca, tadevAha-iti-uktanyAyarUpahetunA'nantaraM valinaiH / 3 / 1 / 113 // vakSyamANAH strIpratyayaviziSTAnAmapi samAsAH sidhyantItyarthaH, ta0 pra0-yuvannityetanAmaikArtha khalalyAdibhirnAmabhiH yuvatizcAsau khalatizceti viprahaH, yuvakhalatiriti 35 saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca / ca samAsaH, khalatizabdAt "ito'ktyarthAt" [2. 4. 32] . bhavati / yuvA cAsau khalatizca-yudakhalatiH, evaM-yuvapalitaH, iti vikalpena striyA hIvidhAnAt vaikalpika 'khalatI' ityapi 75 yuvajaran ; yuvavalinaH, valayo'sya santi valinaH, aGgAdi- | rUpaM gRhyate, ati dizati-evamiti, yuvapalitA iti tvAnaH / *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti | samAsaH, yuvatizcAsau palitA ceti vigrahaH; yuvajaratI iti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU. 113-114 ] mere ba kRtyatulyAkhyamajAtyA / 3 / 1 / 114 // ta0 pra0 - kRtyapratyayAntaM tulyAkhyaM ca--tulyaparyAya nAmai kArthamajAtyA - bhajAtitrAcinA nAmnA saha samasyate sa ca 15 samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / bhojyaM ca taduSNaM ca bhojyoSNam, evaM bhojyalavaNam, pAnIyazItam, pAnIyoM jalam, haraNIya pUrNo ghaTaH, peyAmlam bhRtya bharaNIyaH, ekosa kRtyo'rddhArthe'parazca zakyArthe; stutyapaTuH puruSa; tulyAkhya-tulyazvetaH, tulyasan, tulya mahAn, sadRza20 zvetaH; sadRzamahAn / ajAtyeti kim ? bhojya modanaH, tulyo vaizyaH sadRzI kanyA voDhacyA / kathaM zItapAnIyam 1 pAnIyazabdo'yamauNAdiko jalavAcI, tasyAyaM vizeSaNa samAsaH / jAtyA samAsasyAjAteH pUrvatvasya ca pratiSedhArthaM vacanam // 114 // samAsaH, yuvatizcAmau jaratI ceti vigrahaH, yuvavalinA iti samAsaH, yuvatizvAsau valinA ceti vigrahaH / iha pUrvottarapadayorubhayorguNavAcakatvamiti vizeSyatvAniyame yUna eva vizepaNatvavivakSAyAM vizeSaNasamAse'pi tasyaiva pUrvanipAte siddhe 5 sUtra vaiyarthya mArAyAha- yuvazabdasya vizeSyatvAd paranipAte prApte, dvayorvA guNavacanatvAt khaJjakuNTAdivadaniyame pUrvanipAtArthe vacanamiti, ayamAzayaHvizeSyavizeSaNabhAvasya vivakSAdhInatvena yUna eka prAdhAnyena vivakSitatvAd vizeSyatvam, astu vobhayorguNavacanatvena vize10 SaNatvAniyamaH, tathApi tasyaiva pUrvanipAta iti niyamasya prakRtasUtraM vinA'prAptatvAt tadarthamevedaM sUtramiti // 3. 1. 113 | // | vigRhyodAharati-bhojyaM ca taduSNaM ceti vigrahaH, bhojyoSNamiti ca samAsaH, bhoktuM zakyaM bhojanArha voSNamityarthaH, "bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH" ityataH " RRvarNa - 45 vyaJjanAd dhyaN" [5. 1. 17. ] iti dhyaNa, uSNamiti guNo na jAtirataH samAsaH, atidizati - evamiti, bhojyalavaNamiti samAsaH, bhojyaM ca talavaNaM ceti vigrahaH, zeSaM prAgvat / pAnIyazItamiti samAsaH pAnIyaM ca tat zItaM ceti vigrahaH, pAnIyoSNamiti samAsaH, pAnIyaM ca tad 50 uSNaM ceti vigrahaH, jalamiti vizeSyamubhayatrApi yojyam, "pAM pAne" ataH "tavyAnIyo " [ 5. 126 ] ityanIyapratyaye pAnIyamiti, pAtuM yogyaM pAnArhaM veti tadarthaH, haraNIyapUrNaH iti samAsaH, haraNIyazcAsau pUrNazceti vigrahaH, "haMg haraNe" ityato'nIyaH, ghaTaH iti vizeSyam pUrNa iti kriyAzabdaH, hartuM 55 zakyo haraNAhoM vA haraNIyaH, zeSaM prAgvat, pUrvatra jalamiti, atra ghaTa iti ca ' pAnIya zabdasya 'pUrNa' zabdasya ca jAtizabdAzaGkAM saMjJAzabdAzaGko cApAkaroti- peyAmla miti samAsaH, peyaM ca tad amlaM ceti vigrahaH pAtuM zakyaM pAnAha vA peyam, "pAM pAne" ityataH "ya ebAta: " [ 5.1.28.]60 iti ye ekAre ca peyamiti / bhRtyabharaNIyaH iti samAsaH, mRtyazvAsau bharaNIyazceti vigrahaH, "TuDubhRMg poSaNe ca' ityataH " mRgo'saMjJAyAm" [ 5. 1. 45 ] iti kyapi 'bhRtya' iti "tavyAnIyau " [ 5. 127 ] ityanIye 'bharaNIya' iti tulyArthAvimAviti kathaM samAsa ityAzaGkAmapAkartumAha - eko'tra 05 kRtyo'rhArthe'parazca zakyArthe iti bhRtya ityatrAha bharaNIya ityatra zakyArthe, yadvA bhRtya ityatra zakyArthe bharaNIya ityatra cArthe iti vivakSA medAdarthabhede dvayoH prayogo vizeSaNavizeSyabhAvazceti samAsaH / evaM kRtyapratyayAntAnAM sAmyena paryAyeNobhayorapi pUrvanipAtaH sambhAvyata eva vivakSAvazAduddezya- 70 vidheyabhAvavyatyAsa saMbhavAt stutyapaDuriti samAsaH, stutyazvAsau paTuceti vigrahaH, stotuM zakyaH stavanArdo vetyarthaH, stauteH " dR-vRg-stu0" [ 5.1.40 ] iti kyapi 'stutya' iti / kRtyAnAM zakyArthamaharthitvaM ca " zatArha kRtyAca" [5. 4. 35. ] iti jJeyam / tulyaparyAyAnudAhartumavatArayati - 75 tulyAkhyeti, tulyazveta iti samAsaH, tulyazvAsau zveta / / 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam kRtya 0 / 'dhyaN tavya anIya ya kyap' iti pratyayAH kRtyAH pratyayagrahaNe ca tadantavijJAnamityAha-kRtyapratyayAnta miti, tulyAkhyazabdaM vyAkhyAti - tulyAsyaM ca tulyaparyAyamiti-tulyamarthamAcaSTa iti tulyAkhyaM " mUlavibhujAdayaH " [5.1.144 ] iti kaH, 30 tulyasyAkhyAbhidhAsyAstIti vA tulyAkhyam, AkhyAgrahaNaM paryAyArtham, anyathAsvaM rUpaM 0 * iti nyAyena tulyazabda eva vijJAyeta; yadyapi kRtyazabdena svarUpaM na gRhyate, kintu tadarthaHkRtvasaMjJakAH pratyayA iti, tatsAhacaryAcca tulya ityarthasya grahaNaM yuktaM, tatrArthe kAryAsambhavAt tadvAcinAmeva grahaNaM bhaviSyati 35 tathApi yasya tulyatA padArthastasya tulyasadRzAdeH zabdasya parigraho yathA syAdityevamarthamAkhyA grahaNam, anyathehApi syAtagnirmANavakaH, gaurvAhIka iti atrApi hi tulyatA pratIyate / vigrahaH, tulyasan iti samAsaH, tulyazvAsau saMzceti ca parArthe hi prayujyamAnAH zabdAH sAdRzyaM gamayanti, na tvatra | vigrahaH, tulyamahAniti samAsaH, tulyazvAsau mahAMzceti tulyatA padArthaH padAntarasambandhe yatra tulyatApratipattiH, athaivaM manyeta - antaraGgatvAt tulyatApadArthapratipattiriti evaM 40 satyAkhyAgrahaNamapAkartuM zakyaM, spaSTapratipattaye tat kriyata iti vijJeyam /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 114-115 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte wwwmnwarArnmnmarriwww.maanwrramanararunanuAAnnnnnn. vigrahaH, sadRzazvetaH iti samAsaH, sadRzazcAsau zvetazceti ca | "sanmahat" [ 3. 1. 107.] ityanena samAsaH prApnoti vigrahaH, sadRzamahAniti samAsaH, sadazazcAsau mahAzceti / tathApi paratvAdanenaiva bhavati, tulyAkhyasyAvakAzaH-tulyazveta vigrahaH / 'tulyasan , tulyamahAn , sadRzamahAn' ityatra "sanma- iti, tasya cAtulyAkhyAyAmavakAzaH-mahApuruSa iti / ayaM hat" [3. 1. 107] iti pUrvoktasUtra viSayatAsattve'pi | bhAvaH-vizeSaNasamAsena bhojyoSNAdInAM sadRzazvetAdInAM ca uparatvAdanenaiva samAsa iti bodhyam / "tasya satkRtyazAlinaH" | siddhau satyAmapi prakRtasUtrArammeNa kRtyatulyAkhyAnAM vizeSaNa- 45 iti bhaTTiprayoge sacchabdasya kathaM pUrvanipAtaH, anena paratvAt samAsazcet ajAtyaiva, ajAtyApi kRtyapratyayAntasya tulyArthasya samAse 'kRtyasacchAlinaH' ityaucityAditi cet ? satAM kRtyaM ca samAse kRtyapratyayAntasyava pUrvanipAtazceti niyamadvayaM labhyata satkRtya miti SaSTIsamAsAzrayaNAta , evaM yatra tatra prayujyamAne iti // 3. 1. 114. // 'paramapUjya' ityAdivizeSaNe'pi SaSThIsamAsa evocitaH, karma kumAraH zramaNAdinA / 3 / 1 / 115 // 10 dhArayasamAse tvasya pravRttyA pUjyaparama iti syAt / padakRtyaM pRcchati-ajAnyeti kimiti, pratyudAharaNamukhe ta0 pra0---'kumAra' ityetanAmaikArtha zramaNAdinA nAmnA 50 saha samasyate, sa ca samAsamtatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca nottara yati-bhojya odanaH,tulyo vaizyaH iti atrAjAtyeti | bhavati / kumArI cAsau zramaNA ca-kumArazramaNA, evaM-kumAravacanAta odanazabdo vaizyazabdazca jAtivacana iti samAso na bhavati, evaM-sadRzI kanyA voDhavyeti-atrApi kanyAvasyA pravajitA; kumArazvAsAvadhyAyakala-kumArAdhyAyakaH, kumArI cAsAvadhyAyikA ca-kumArAdhyAyikA, evaM kumArAbhirUpakaH; 15 nugatasaMsthAnavyaGgayatvena jAtitvAt samAso na bhavati / anena kumArAbhirUpikA / zramaNA, prabajitA, kulaTA, garbhiNI,tApasI, 55 samAsAbhAve'pi vizeSaNasamAso'tra sthAdityapi na, zaGkanIyam , bandhakI, dAsI, ete sapta strIlikA eva; adhyAyaka, abhiajAtyA iti pratiSedhasya balavattvAt 'ajAtyA' iti yadyapi rUpaka, paTu, mRdu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa, ye'ntra paryudAsastathApi sUtrasya vaiyarthyasambhAvanayA prasajyapratiSedho'pi samAdhIyate, tathA cehai tena samAsAbhAve vizeSaNasamAso'pi na strIliGgAstaiH saha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate zeSaistU bhayaliGgaH; *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti hi 20 bhavati, vakSyati caitdgre| zaGkate-kathaM zItapAnIyamiti nyAyaH zramaNAdInAM strIliGgAnAM pAThAt ; puMliGgaiH pUrvanipAte 60 zItapAnIyamiti prayujyate. tat kathaM pAnIyazItamityudAhRtama.. kAmacAra:-kumArazramaNaH, taapskumaarH| kumArazabdasya pUrvaathavA pAnIyazabdasya kRtya pratyayAntatayA'nena samAse tasyaiva nipAtaniyamArtha vacanam / pUrvaprayoga ucita iti kathaM zItazabdasya pUrvaprayoga iti zaGkA zyaH; uttarayati-pAnIyazabdo'yaM jalavAcI, tasyAyaM iha kecit "pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalapUrvApara25 vizeSaNasamAsaH iti-pAnIyamiti jAtivacanazcAsti yo | prathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrapUjArthasanmahatparamottajalaparyAyavacanaH, kriyAvacanazca, tatra kriyAvacanasyAnena ! motkRSTA" iti "vRndArakanAgakuJjaraiH" iti, "yuvA 65 samAsaH, yo jAtivAcI so'vyutpannaH, na kRyAntastadarthA- khalatipalitajaradalineH" iti "kRtyatulyAkhyamajAtyA" bhAvAt , viziSTArthA hi kRtyAH, tatra nAsya samAsasya prApti- | iti, "kumAraH zramaNAdinA" iti paJcasUtrI viracayya tasyAmeva rasti, kRtyAntatve vA bAhulakAt tathA prayogo jJeyaH / nanu prathamAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva prathamAntaM pUrva nipa30 bhojyoSNamityAdi "vizeSaNaM vizeSyema." [ 3. 1. 96 ] | tati, tRtIyAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva tRtIyAntaM ityanenaiva setsyatIti kimarthamidaM sUtramityAzaGkAyAmAha-jAtyA | paraM nipatati, ekasUtroktAnAM tu prathamAntAnAM tRtIyAntAnAM 70 samAsasyAjAteH pUrvatvasya ca pratiSedhArtha vacana- | ca samAveze pUrvAparanipAte kAmacAra itIcchanti; prathamAnta, miti-yadIdaM nArabhyeta tadA "vizeSaNaM." [3.1.56.] | samAveze-tulyayuvA, sahazayuvA, kumAraparamaH, kumAraparamA sUtreNa 'bhojya odanaH, tulye vaizyaH, sahazI kanyA | kumArasan, kumArasatI, evaM-mahajaghanyaprathamacaramamadhyamadhya 35 voDhavyA ityatrApi samAsaH syAt , ato jAtyA-jAtizabdena mAdayo'pi kumArayuvA, kumAratulyaH, kumAratulyA; tRtIyA saha kRtyatulyAkhyasya samAso mA bhUdityevamartha vacanam, tathA- ntasamAveze-vRndArakapalitaH, vRndArakavalinaH, nAgajaran,78 'jAtivacanena samAse'jAtivacanasya pUrvanipAto mA bhUdityeva- vRndArakazramaNA, khalatizramaNA, vRndArakapravajitA, khalatimathe ca vacanam, tathAhi-bhojyoSNamityAdau ghuSNAdayaH zabdA | pravajitA, jararakulaTA; jarattApasI ityAdiH zramaNAdInAM guNavacanAH, tatrAsatyasmin yoge vizeSaNasamAse sati teSAM | puMliGgasve svaniyamaH, tena vRndArakazramaNaH, zramaNavRndArakaH, 40 pUrvanipAtaH syAt, sa mA bhUdityArambhaH, 'tulyamahAn' ityAdI | nAgatApasaH, tApasanAgaH; kuaradAsaH, dAsakuJja tathA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 115 ] zramaNakhalatiH, khalatizramaNaH, palitatApasaH, tApasapalita | nirdiSTaistu vivakSAnusAreNobhayalijaH kumArazandaH samasyata 40 ityAdi / adhyAyakAdayastu liGgAntare'pi paranipAtanA eva- / ityarthaH / nanvevaM tena sahakArya sAmAnAdhikaraNyamastu, kintu vRndArakAdhyAyakaH, vRndArakAdhyAyikA; khalatyadhyAyaka:- molliGgasyaiva nirdezAt kathaM strIliGgana samAsa iti cet / khalatyadhyAyikA; palitAbhirUpakaH, palitAbhirUpikAH, eka, | atrAha-*nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti sUtroktAnAM prathamAntAnAM samAveze-prathamavIraH, vIraprathamaH | | hi nyAyaH iti-pradarzitazcaitancyAyArthaH puurvtrsuutre| etanyAcaramajaghanyaH, jaghanyacarama ityAdi, tulyabhojyaH, bhojyatulya yasya ca jJApako'yameva nirdeza iti sUcayannAha-zramaNAdInAM 45 ityAdi; ekasUtre tRtIyAntAnAM samAveze-khalatipalitaH, strIliGgAnAM pAThAditi-'pAThAt' iti paJcamI jJApakatvapalitakhalatiH; jaradvalinaH, valinajara ityAdi // 115 // | ruuphetau| nanu tulyanyAyAdu yathA zramaNAdibhiH strIliGgaiH wwmmmmmmmmmmmmmrrrrrrrrrrrrrrrrrror | sAmAnAdhikaraNyAya kumArazabdaH strIliGgo gRhyate. tathA puMliGga za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kumaarH| sUtrArthaH / kumArazabdena sAmAnAdhikaraNyAya puMlliGgastApasAdizabdairapyanena 10 sugamaH / vigRhyodAharati-kumArI cAsau zramaNA ceti samAse teSAM pazcAt prayoga eva naiyasyenocita iti tApasazcAsau 50 vigrahaH, kumArazramaNA iti ca samAsaH, atra "puMvat | kumArazcati vigrahe kumAratApasa ityeva rUpaM niyataM syAt , na tu karmadhAraye" [ 3. 2. 57.] iti puMvadbhAvaH, zramaNazabdo tApasakumAra iti cet ? atrAha-puMlliGgaiH pUrvanipAte kAmayativizeSe komalAGgayAM dhamakatari ca prayujyate, iha ca kAmalAniyA dhamakatAra ca prayujyata, iha ca cAraH, kumArazramaNaH, tApasakumAraH iti, ayamApratrajitAdibhiH saha pAThAt yativizeSArtha eva grahItavya iti zayaH-puMliGganirdeze na prayatnavizeSApekSA tasya nAmasAdhAraNa15 pratipattavyam, zramaM nayatIti De "pUrvapadasthAt 0" [2. 3. rUpatvAt , strIliGganirdeze ca prayatnavizeSeNa tAdRzAnAmeva 55 64.1 iti saMjJAyAM Natvam , yadvA zrAmyati tapaseti nandyAdi- grahaNasyeSTatvanirdhAraNAt , tatazca puMlizAnAM zramaNAdInAM zramaNAvAdanaH / atidizati-evamiti, kumArapravajiteti ! digaNa bahirbhUtatvameveti tatrAsya sUtrasyApravRttyA vizeSaNasamAsa samAsaH, kumArI cAsau pratrajitA ceti vigrahaH, zramaNAdiSu ye eva, vizeSaNatvasya ca vivakSAdhInatvena tazAdeva pUrvanipAtastrIli paThitAsteSAM strIlinena vigraha-samAsau, ye tu sAmAnyena ! vyavasthociteti / vizeSaNasamAsena gatArthatvamAzaGkayAha20 paThitAsteSAmubhayalinena vipraha-samAsau, zramaNA-pravrajitA- kumArazabdasya pUrvanipAtArtha vacanamiti-zramaNAdInAM 60 zabdayoH strIliGge pATha iti tathaiva vigrahasamAso darzitau; kriyAzabdatvena kumArApekSayA teSAmeva vizeSaNatvaucityAd adhyAyakAdizabdastu sAmAnyena paThita iti tasyobhayalinena | vizeSaNasamAse teSAmeva pUrvanipAtaH syAt , astu vA kumAravigraha-samAsau darzayati kumArazvAsAvadhyAyakazceti / zabdasyApi vayorUpaguNazacakatvena vizeSaNatvaM tathApi tasyaiva vigrahaH, kumArAdhyAyakA iti ca samAsaH, kumArI vizeSagatvamiti niyamAbhAvena na naiyatyena 25 cAsAvadhyAyikA ceti vigrahaH, kumArAdhyAyiketi ca tasyaiva pUrvanipAto yathA syAdityetadarthamevAnena viziSya samAso 65 samAsaH, atidizati-evamiti, kumArAbhirUpakaH iti vidhIyata iti bhAvaH / samAsaH, kumArazvAsAvabhirUpakazceti vigrahaH, kumArAbhi-! atra matAntarasthaM sUtrapAThaM tatkRtavyavasthA ca ziSyabuddhirUpiketi samAsaH, kumArI cAsAvabhirUpikA ceti vigrhH| ! vaizadyArtha pradarzayati-iha kecidityAdinA-iha karmadhAraya zramaNAdigaNe paJcadaza zandAH paThitAH santi, tatra sapta | prakaraNe, kecit kecanAcAryAH, na sarve, asya 'icchanti' 30 strIliGge, aSTau ca sAmAnyena tadeva krameNa darzayati-1 zramaNA | iti kriyAyAmanvayaH, kAmacAra ityantaM karma, taJca 'iti' 70 2 pravajitA 3 kulaTA 4 garbhiNI 5 tApasI | zabdenoktamiti na dvitIyA / svamate "pUrvakAlaika." ityAdi6 vandhakI. 7 dAsI, ete sapta strIliGgA eveti; | trisUtrI "vRndArakanAga." ityAdicatuHsUtrI ca vicchidya 1 adhyAyaka 2 abhirUpaka 3 paTa4mRd 5paNDita saniviSTA, tAM te saha paThanti, tatra trisUtrImekarUpeNa catu: 6 kuzala 7capala8 nipuNa iti / nanu sUtre 'kumAra' sUtrI ca yathAsthitAmeva paThanti, tatra ca prAtisvikasamAse 35 iti puMsA nirdeza iti kumArI cAsau zramaNA ceti vigrahaH / yathoktaiva vyavasthA, parasparasamAveze ca vyavasthAntaramAha-75 sUtranirdezaviruddha ityAzaGkAyAmAha-ye'tra strIliGgAstaiH / tasyAmevetyAdinA-evakAreNa svamatAnusAripAThe madhyapatitAnAM saha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate iti- poTAyuvatItyAdInAM vyavacchedaH, kecit tu 'tasyAmeva' ityeva strIliGgenottarapadena strIliGgAyaiva kumArazabdasya samAnAdhi-zando'pyartha ityAhaH, tathA ca svamatapAThe'pyevameva vyavasthati karaNyasambhavAditi, roSaistUbhayaliGga iti-sAmAnyena : bhAvaH, khamate'pi "spardhe' [ 7. 4. 109] iti pari
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 115-116 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 201 bhASayaiva vyavasthAyAH pUrvamuktatvAt / prathamAntAnAM samA- | jalpo yatra karmaNi kAle vA tadehiyavaM vartate, etau nipAtaveza iti-paJcasUyAM prathamAntatayA nirdiSTazabdAnAmekatra nAnapuMsako, ehi vANijeti jalpo yasyAM kriyAyAM sAsamAveze praveze satItyarthaH, parasUtranirdiSTameva prathamAnta- ehivANijA, evaM-prehivANijA, apehivANijA; ehisvAgatA, miti-"prathamoktaM prAk" [3. 1. 148] iti sUtraika- | bhapahisvAgatA; ehidvitIyA, apehidvitIyA; ehipraghasA, 5vAkyApana yA "spardha" f7. 4. 109] iti paribhASayA / apehipraghasA; ehi vighasA, apehivighasA; ehiprakasA, apehi-45 parameva prathamoktaM prAkU prayajyata iti bhAvaH / tRtIyAnta- prakasA / proha kaTamiti jalyo yasyAM sA-prohakaTA kriyA, viSaye'pi vyavasthAmAha-tRtIyAntAnAM samAveza iti-evaM-prohakardamA, prohakapardA / uddhama cUDe uddhama cUDAmiti etacca sUtrAnanuguNaM tRtIyoktasya paraprayogavidhAyakasUtrAbhAvAt, vA jalpo yasyAM sA-uddhamacUDA kriyA, Ahara celamiti prathamoktasya pUrvaprayogavidhAnAdeva pArizeSyAt tRtIyAntasya | yasyAM sA-AharacelA kriyA, evam-AharavasanA, Ahara10 paraprayogAt, vRndArakapalita ityAdau tu "vizeSaNaM | vitatA; kRndhi vicakSaNeti kRndhi vicakSaNamiti vA yasyAM 50 vizeSyeNa." [3. 1. 96.] iti samAse tadanukUlA yA evaM sA-kRndhivicakSaNA kriyA, bhindhi lavaNamiti yasyAM sAvyavasthAyA aucityena nirdiyarUpANAM siddhisambhavAca, vRndAra- bhindhilavaNA, evaM-pacalavaNA, uddharossRjeti jalpo yasyAM kasya dravyavAcitve'pi sadRzalAkSaNikatvena vizeSaNatvasambhavAca / sA-uddharotsRjA, evam-uddharAvasUjA, uddhamavidhamA, upa zramaNAdInAM puMlliGgatve tyaniyama iti-teSAM strIliGgA-- nivapA, utpatanipatA, utpacanipacI / kRndhi vikSiNIhIti 15 nAmeva gaNe pAThAta puMliGgatve zAstravyApArAbhAvena vizeSaNa- kRndhi vikSiNu iti vA yasyAM sA-kRndhivikSiNA / unmajA-55 vizeSyabhAvavivakSAdhIna eva pUrvanipAta ityaniyamaH spaSTa eveti | 'vamRjeti yasyAM sA-unmajAvamRjA ata eva nipAtanAdihava bhAvaH / na kevalaM prathamAntAnAM pUrvaprayAgAniyama eva, api tu | ca mRjehI zo bhavati / tRtIyAntAnAM paraprayogAniyamo'pItyAha-tathA zramaNakhala- 'AkhyAtamAkhyAtena sAtatye'-anIta pibateti sAtatye tirityAdi / ye ca puMligA eva gaNe paThitAstapu nAmagrahaNa-nocyate yasyAM sA-anItapivatA, anItapacatA, evaM-khAdata20 nyAyapravRttyA strIliGga ve'pi zAstra vyApArasattvena tRtIyAnta- modatA, pacatabhRjatA; lunItapunItA, khAdAcAmA, Ahara-60 paraprayoganiyamo bhavatyevetyAha-adhyAyakAdayastviti-iyaM nivapA, bhAvapaniSkirA, pacaprakUlA, iha dvitIyeti yasyAM ca vyavasthA vibhinnasUtroktAnAmekatropanipAtarUpasamAvezasthala- kriyAyAM sA-iha dvitIyA, evam-ihapaJcamI, bhadyadvitIyA, vissyinnii| yatra caikasUtroktAnAM samAvezastadviSaye vyavasthA- ! adyapaJcamI; ehi re yAhi re iti yasyAM kriyAyAM plA mAha-ekasUtroktAnAM prathamAntAnAmiti / prathamavIraH, / ehireyAhirA, evam-ehiregaccharA; aho ahaM puruSa iti 25 vIraprathamaH iti-tatra na paratvamUlikA pUrvanipAtavyavasthA, yasyAM kriyAyAM sA-AhopuruSikA, ahaM pUrva iti yasya sA-65 kintu kAmacAra eveti tathaiva prayogapradarzanam / evaM tRtIyA- mahaMpUrvikA, evam ahaMprathamikA, mahamahamiti yasyAM sAntaviSaye'pItyAha-ekasUtre tRtIyAntAnAM samAveze ahamahamikA; vikRtaM ca prakRtaM ca yasyAM sA-vicaprakA, nizcitaM iti / iyaM ca vyavasthA kvacit mbasammatA kvaciccAsammateti ca pracitaM ca yasyAM sA-nizcapracA; yA icchA yasyAM sA taTasthabhAvenaivoktA, na tu svIkRtyeti kecidityuktyAdAveva | yadRcchA, eSu sarvepu kriyevAnyapadArthaH / / 30 pradarzitam / / 3. 1. 115. // "hyantaM svakarmaNA bahulamAbhIkSNye kartari samAsAbhi-70 dheye"-jahi joDamityabhIkSNa ya bhAi sa ucyate-jahijoDaH, mayUravyaMsaketyAdayaH / 3 / 1 / 116 // evam-ujjahijoDaH, jahistambaH, ujjahistambaH, kurukaTaH; ta0 pra0-mayUravyaMsakAdayastatpuruSasamAsA nipaatynte| bahulavacanAnna ca bhavati-pacaudanamityabhIkSNamAha / vigatAvaMsAvasya vyaMsastattulyo vyaMsakaH, vyasayati vA chalayati snAtvA kAlIbhUtaH,-mAsyAkAlakaH, evaM-pItvAsthirakaH, 35 vyaMsakaH, vyaMsakazcAsau mayUrazca-mayUracyasakaH, evaM-chAtra- bhuktvAsuhitaH, propya viprayukto bhUtvA pApIyAniHneho bhavati 75 vyaMsakaH, muNDazvAsau kambojazca kambojamuNDaH, evaM-yavana- sa-progyapApIyAn, utpatyAkAze bhUtvA yA pAkalA pANDumuNDaH; vyaMsikA cAsau mayUrI ca-mayUrajyasikA, karmadhAraya- bhavati sA-utpatyapAkalA, nipatya bhUmau nipatitA rohiNI yA lakSaNaH puMvadbhAvaH; eteSu vizeSyasya pUrvanipAto nipAtanAt / raktA bhavati sA-nipatyarohiNI, niSadya niSaNNA satI zyAmA ___ 'ehIDAdayo'nyapadArthe'-ehi IDe ! tri! iti jalpo jAtA-niSayazyAmA; niSaNNA iyAmA jAtA-niSaNNazyAmA, 40 yasmin karmaNi kAle vA tat-ehIDaM vartate, ehi yavairiti udaka cAvAk ca, uccitaM cAvacitaM ceti vA-uccAvacam , 80 26 siddhahemacandra
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| pA0. 1, sU0 116 ] uccaizca nIcaizca, ucitaM ca nicitaM ceti vA-uccanIcam | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam / mayUra0 / atra pUrvoAcita copacitaM ca-Acopacam, bhAcitaM ca avacitaM ca- | ttarapadayoH prathamAnta-tRtIyAntatayA'kathanAt siddhaprayogA Acoyacam, AcitaM ca parAcitaM ca, bhakca parastAcceti / evAmI sAdhutvenAnumanyanta ityAsthIyate, tadAha-mayUravyaMsavA-AcaparAcam, nizcitaM ca pracitaM ca-nizcapracam, kAdayastatpuruSasamAsA nipAtyante iti, tathA ca niSkuSitaM ca nistvacaM ca-nizcatvacam ; na bhavati kiMcana na | lakSaNAprAptamapi kAryamihAnujJApyata iti bhAvaH / vyaMsakazabdaM 45 kvacidupayujyata iti-akiMcanam , nAsya kuto'pi bhayama- | vyutpAdayati-vigatAvaMsAvasya vyaMsa iti bahuvrIhiH, stIti-akutobhayam / tattulya iti "tasya tulye kaH saMjJApratikRtyoH'' [. 1. 108.] "gatapratyAgatAdayaH"-gataM ca tat pratyAgataM ca-gatapratyA- iti ke.- vyaMsaka iti, eSA ca vyutpattiH, na tu pravRttigatam, evaM-yAtAnuyAtam, mahAn RyaH alpaH krayikA, nimittavyapadezaH, dhUrtatvaM hi vyasakazabdasya pravRttinimittam, 10krayAvayavayogAt krayaH, RyikAvayavayogAt RyikA, Rya- anyaddhi zabdAnAM vyutpattinimittamanyaca pravRttinimittamiti 50 cAso krayikA ca-RyakrayikA samudAyaH, evaM-puTApaTikA. | sakalatAntrikamammateH, atha pravRttinimittAnuguNAmeva vyutpattiphalAphalikA, mAnonmAnikA, eSu vyavasthitapUrvottarapada mAha-vyaMsayati vA chalayati-vyaMsakaH iti--yadyapi smaasH| khamate "aMzaga samAghAte" iti tathApi 'cando dantyAntamAha' "zAkapArthivAdayaH"-zAkapriyaH zAkabhojI shaakprdhaano| iti vacanena vasyApyabhirucistatretyuktam- vyasayatIti, 15 vA pArthivaH-pRthorapatya-zAkapArthivaH, pRthivyA IzvaraH-pArthiva | upasargavazAdiha cchalArthatvamityuktam-chalayatIti, vAzabdaH 55 iti vA, tena zAkapArthivaH; kuta pavastraH saudhrutaH, suzruto'patya prakArAntaradarzanArthaH, vyaMsaka ityatra Naka pratyayaH vyaMsakazcAsau sauzrutaH, kutapasauzrutaH; bhajApaNyastaulvaliH-ajAtaulvaliH, mayUrazceti vigrahaH, atra vyaMsakazabdasya pUrva prayogastasya vizeSayaSTipraharaNo yo maudgalyaH-yaSTimaudgalyaH, evaM-parazurAmaH; | NatvakhyApanArthaH, guNazabdatvena tasya vizeSaNatvasyaivaucityAt, ghRtapradhAnA roTiH ghRtaroTiH, evam-odanapANiniH, ANi- | evaM ca tasyaiva pUrvanipAte prApte mayUrasya vizeSyasya pUrvanipAtArtha 20 mANDavyaH, balAkAkauzikaH, vidarbhIkauNDinyaH, sahasra- mayUravyaMsaka iti samAsasya gaNe pAThaH / kaiyaTAdayastu 60 vAhurarjunaH-sahasrArjunaH, tryavayavA vidyA-trividyA, ekAdhikA | 'mayUra iva vyaMsaka' iti vigRopamAnasamAsasyApavAdArtha gaNe daza-ekAdaza, evaM-dvAdaza, SoDaza, ekaviMzatiH, dvAviMzatiH, pATha ityAhaH, yadyapyupamAnasamAse'pi mayUrasyaiva pUrvanipAto ekazatam , dvizatam ; dadhyupasikta odano-dadhyodanaH, evaM- bhaviSyatIti viziSya nipAtanAzrayaNe na kimapi phalaM pratibhAti, ghRtodanaH; guDamizrA dhAnAH-guDhadhAnAH evaM-tilapRthukA; tathApi tanmate upamAnasamAse pUrvapadaprakRtisvaratvamanena 25 azvayukto ratha:-azvarathaH; evaM-gajarathaH, ghRtapUrNo ghaTa:- | samAse ca samAsAntodAttatvamiti khare vizeSasya sattvamaH 65 ghRtaghaTaH, atra zAkapArthivAdiSu priyAderuttarapadasya lopH| khamate ca svare vizeSasyAnAdriyamANatvAd rUpe ca vizeSAbhAvatRtIyo bhAga:-tribhAgaH, tRtIyabhAgaH; tryaMzaH, tRtIyAMzaH / syoktatvAdupamAnasamAsabAdhe na kiJcit phalamiti vizeSaNasamA ThabhAgaH; SaDaMzaH, SaSTAzaH; tridivaM, nRtIyadivam , | sasyApavAdatvamAsthayama. tathA cobhayostantrayoH prayogakye'pyatriviSTapaM, tRtIyaviSTapamityAdiSu pUraNapratyayasya vA luga | Imeda ityAyAti / atidizati-pava miti, chAtravyaMsaka 30 bhavati / tathA sarveSAM zvetatara:-sarvazvataH, evaM-sarvamahAn, | iti samAsaH, vyaMsakazvAsau chAtrazceti vigrahaH / muNDazcAsau70 atra guNena tasvantena nirdhaarnnsssstthiismaasstrblopshc| kambojazceti vigrahaH, kambojamuNDaH iti ca samAsaH, evamavihitalakSaNastatpuruSo mayUradhyasakAdipu draSTavyaH, atidizati-pavamiti yavanamuNDaH iti samAsaH, muNDayaJceha lakSaNenAnupapanna tat sarva nipAtanAsiddham / iti- zvAsau yavanazceti vigrahaH / kambojazabdo hasti mede za de zabdaH svarUpAvadhAraNArthaH, tena paramo mayUravyaMsaka iti / "paJcanadaM samArabhya mlecchAd dakSiNapUrvataH kambojadezaH" 35 samAsAntaraM na bhavati, uttarapadena bhavatyevetyanye-mayUravyaMsaka-ityuktadeze ca vartate, yavana zabdo dezamede taddezasthajane vegAdI 75 priya ityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena-vispaSTaM paTuH- : ca vartate, muNDanaM muNDaH so'syAstItyabhrAyaH, yadvA "muNan vispaSTapaTuH, punA rAjA-punArAjaH, evaM-punargavaH pAdAbhyAM pratijJAne" a"ku gu." [ uNA. 170] iti kir3e muNDaH hiyata iti-pAdahArakaH, gale copyata iti-AlecopakA, / parivApinakezaH kambo jayavanazabdAbhyAmapatye "rASTrakSatriyAt" sAyaMdohaH, prAtardohaH, punardohaH, sAyamAzaH, prAtarAza hatyA- [6. 1. 114] ityatra "zakAdibhyo deH| 6. 1. 12..] 40dayo draSTavyAH // 116 / / / iti lopaH, evaM cAnayorgotra lakSagajAtitvamityatrApi guNa-80
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 116] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 203 zabdasya pUrvanipAte prApta jAtizabdasya pUrvanipAtArtho'yamArambhaH / svAgatA iti samAsaH, ehi svAgatamiti jalpo yasyAM vyaMsikA cAsau mayUrI ceti viprahaH, mayUravyaMsikA kriyAyAM seti, ehi svAgata! iti jalpo yasyAM kriyAyAM seti iti ca samAsaH, kathamatra puMvadbhAva ityAha-karmadhArayalakSaNaH | vA vigrahaH, vAGpUrvAd gamerbhAve te khAgatamiti, AGpUrvAd pravaddhAvaH iti-"puMvat karmadhAraye 3.2.57.7 iti | garbhAve ke-Agatam, zobhanamAgatamAgamanaM yasya sa svAgataH, puvadbhAva ityarthaH / udAhRteSu nipAtane yat phalaM tad darzayati- | apehisvAgatA iti samAsaH, apehi khAgatamiti jalpo 45 eSu vizeSyasya pUrvanipAtana miti / yasyAM kriyAyo seti vigrahaH / ehidvitIyA iti samAsaH, ___ atha gaNasUtradvArA prayogavizeSAnAcaSTe-"ehIDAdayo- ehi dvitIya / iti jalpo yasyAM kiyAyAM seti vigrahaH, ehi 'nyapadArtha" iti-anyapadArthe bahavIhirbhavati. na tatpuruSaH, dvitIyeneti jalpo yasyAM kiyAyAM seti vA vigrahaH, apehi evaM nAmnoH samAso bhavati, na tu AkhyAtanAmroriti tatra / dvitIyA iti samAsaH, apehi dvitIya ! iti jalpo yasyAM 10 tatpuruSasamAsasiddhyarthaM gaNe pATha iti bhAvaH / ehi IDe ! stri! | kriyAyAM seti vigrahaH / ehiprayasA iti samAsaH, ehi 50 iti jalpo yasmin karmaNi kAle vA tat iti vigrahaH, praghasa! iti jalpo yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, apehipraghasA ApUrvasya "iMNk gatau" ityasya paJcamyA hipratyaye-ehi' | iti samAsaH, apehi praghasa! iti jalpo yasyAM seti vigrahaH, iti, Agaccheti tadarthaH, "IDik stutI" ityataH "mlekIDe- | ehivighasA iti samAsaH, ehi vighasa! iti jalpo yasyAM hekhazca" [uNA0 3.] ityapratyaye striyAmapi IDA' iti / kriyAyAM seti, apehi vighasA iti samAsaH, apehi 15 strIti tadarthaH, 'iDA' ityapi bhavatiH kvacit tathaiva pAThaH, | vighasa! iti jalpo yasyAM kriyAyAM seti, pUrvAt "adaMka 55 iDAzabdasamAnArtha ilAzabdaH, yathA mahatI ilA maheleti, bhakSaNe" ityataH prAttIyaci "ghasla sanadyatanIdhapracali" tadAmantraNe iDe ! iti iidde| iti vA, IDAzabdo'tra striyAM vartate 1 4.4.13.] ilado ghasAdeze praghasa iti, evaM vipUrvasya iti pradarzanAya 'iMDe !' ityasya paryAyatamoktaM tri' iti, iti- | vizvasa iti / ehiprakasA iti samAsaH, ehi prakasa | iti zabdo'medArdhakaH, jalpo vacanam, ehIDamiti samAsaH, | jalpo yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, apehiprakasA iti 20 pahIDaM vartate iti prayogaH / kecit tu 'iMDe' iti "IDik samAsaH, apehi prakasa iti jalpo yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH160 stutau" ityasya vartamAnA prathamapuruSaikavacanaM manyante, tathA ca prakasatIti prapUrvot "kasa gatau" ityato'ci 'prakasa' iti / tanmate padadvayamapyAyAtameva, DakArAdekArasyAkArAdezazca / ehi yathA sambodhanAntena vigrahastathA karmadvitIyAntenApIti yavairiti yatra karmaNi kAle vA tat iti vigrahaH, tathA vigRhyodAharati-proha kaTakamiti jalpo yasyAM pahiyavamiti samAsaH, ehiyavaM vartate iti ca prayogaH / | seti vigrahaH, prohakaTA iti samAsaH, atidizati25 pare 'ehi yaumi' iti viprahaM kurvanti, yaumItyasya ca yavAdeza | evamiti, prohakardamA iti samAsaH, proha kardamamiti jalpo 65 ityAhuH / 'ehIDam , ehiyavam' ityanayorvigrahavAkye 'yasmin | yasyAM seti vigrahaH, prohakapardA iti samAsaH, proha kapardamiti kAle' iti puMliGgatayAnyapadArtha pradarya 'ehIDam , ehiyavam' | jalpo yasyAM seti vigrahaH, prapUrvasya "Uhi tarke' ityasya "upaiti napuMsakatayA prayogapradarzanamayuktamityAzaGkAyAmAha-etau sadasyoho vA" [ 3. 3. 25.] ityAtmanepadavikalpanAt nipAtanAnapuMsakAviti-loke napuMsakatayaiva prayuktatvena / parasmaipade paJcamyA hipratyaye 'proha' iti, athavA prapUrvAt "uhR 30 gaNe'pi tathaiva paThito, yatazca gaNe napuMsakatayaiva paThitI tata / ardane" ityasmAd ho 'proha' iti / uddhama cUDe : uddhama 10 eva napuMsakatvenaivaitayornipAtanamiti pratIyate, liGgaM ca zabdAnAM | caDAmiti vA jalpo yasyAM seti vigrahaH, uddhamacUDA lokAzrayameva, taduktaM bhASye'pi liGgamaziSyaM lokAzrayatvA liGga- iti samAsaH, utpUrvAt "mAM zabdA-'gnisaMyogayoH" ato ho syeti / ehi vANija! iti jalpo yasyAM kriyAyAM "zrauti." [4. 3. 108.] iti dhamAdeze 'uddhama' iti / sA iti vigrahaH, vaNigeva vaNijaH, prajJAditvAdaN , ehivA- Ahara celamiti yasyAM seti vigrahaH, Aharaceleti 35 NijA ! iti ca samAsaH, atidizati-evamiti, prehi- samAsaH, AGpUrvasya harate) 'Ahara' iti, atidizati-75 vApiIjA iti samAsaH, prehi vaannij| iti jalpo yasyAM evamiti, AharavasanA iti samAsaH, Ahara vasanamiti kriyAyAM seti vigrahaH, prehi-prayANaM kuru / apehivANijA yasyAM seti vigrahaH / AharavitatA iti samAsaH, Ahara iti samAsaH, apehi vANija! iti jalpo yasyAM kiyAyAmiti vitatamiti yasyAM seti vigrahaH, kRndhi vicakSaNa! iti vigrahaH, apehi-apasara, 'prehi' iti prapUrvasya 'apehi' vicakSaNamiti vA yasyAM seti viprahaH, kRndhivicakSaNA 40 ityapapUrvasya "iMNk gatau" ityasya hipratyaye rUpam / ehi- iti ca samAsaH, bhindhi lavaNamiti yasyAM seti vigrahaH, 80
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 116] yasyAmiti kriyopasthApaka strIliGga saptamyantayatpadaprayogaH kariSyate / anIta pibata iti sAtatyenocyate yasyAM seti vigrahaH, anItapivatA iti samAsaH, " azaza bhojane" ityasya 'anIta' iti "pAM pAne" ityasya pibata 'iti' bhindhilavaNA iti ca samAsaH, "kRtait chedane" ityasya hau kRndhi' iti, "bhipI vidAraNe" ityasya ca ho 'bhindhi' iti, atidizati - evamiti pacalavaNeti samAsaH, paca lakSNamiti yasyAM seti vigrahaH, pacateha 'paca' iti / uddhara 5 utsRja iti jalpo yasyAM seti vigrahaH, uddharotsRjA | paJcamyA madhyamapuruSabahuvacane te rUpam / anItapacatA 45 iti ca samAsaH, utpUrvAt " bhRMg dhAraNe" ityasya ho 'uddhara' | iti samAsaH, anIta pacata iti sAtatyenocyate yasyAM seti iti koSTAderbahiSkuru, utpUrvAt "sRjet visarge" ityasya ho / vigrahaH, pacateH paJcamyA madhyamapuruSabahuvacane te 'pacata' iti 'utsRja' iti, dehItyarthaH, atrobhayamapyAkhyAtameva, AkhyAtayoH ! rUpam / atidizati - evamiti, khAdatamodatA iti samAsaH, kiyAsAtatye samAsasya vakSyamANatvAdasAtatyArtho'yamihArambhaH khAdata modata iti sAtatyenocyate yasyAM seti vigrahaH, "khAda 10 bahuvrIhau kacpratyayaprasaGgaH syAt evamagre'pi / atidizati / bhakSaNe" ityasya 'khAdata' iti "mudi harSe" ityasya 'modata' iti 50 evamiti, uddharAvasRjeti samAsaH, uddhara avasRja iti prAgvat te rUpam, AtmanepadasyAnityatvAt 'mud' dhAtoH parasmaijalpo yasyAM seti vigrahaH / uddhamavidhameti samAsaH, uddhama padam, "mudaN saMsarge" ityasya vikalpaNijantasya vA 'modata' vithama iti jalyo yasyAM seti vigraha: / udvapanivapeti / iti pacatabhRjjatA iti samAsaH, pacata sRjata iti sAtasamAsaH, udvapa nivapa iti jalpo yasyAM seti vigrahaH, utpUrvAd tyenocyate yasyAM seti vigrahaH, "bhrasjat pAke" ityasya prAgvat 15 vipUrvAcca vpte| 'udvapa, nivapa' iti / utpatanipateti / te 'mRjjata' iti rUpam / lunItapunItA iti samAsaH, samAsaH, utpata nipata iti jatpo yasyAM saMti vigrahaH, lunIta punIta iti sAtatyenocyate yasyAM seti vigrahaH, utpUrvAt nipUrvAzca patatehI 'utpata, niphta' iti utpaca: "dagaz chedane" ityasya 'lunIta' iti " pUgz pavane" ityasya nipaceti samAsaH, utpaca nipaca iti jalpo yasyAM seti 'punIta' iti te rUpam, khAdAcAmA iti samAsaH, khAda vigrahaH, utpUrvAt nipUrvAJca pacateha 'utpaca, nipaca' iti / AcAma iti sAtatyenocyate yasyAM seti vigrahaH, "khAda 20 kRndhi vikSiNIhi iti, kRndhi vikSaNu iti vA bhakSaNe" ityasya 'khAda' iti "camU adane AGpUrvasyAsya 60 yasyAM seti vigrahaH, kRndhivikSaNA itei ca samAsaH / 'AcAma' iti ho rUpam, "STivakkramvAcamaH" [ 4.2.110.] " kRteta chedane" ityasya hau kRndi, dakArasya "dhuTo dhuTi khe vA" / iti paratra dIrghatvaM jJeyam / AharanivapA iti samAsaH, Ahara nivapa iti sAtatyenocyate yasyAM seti vigrahaH / AvapaniSkirA iti samAsaH, Avapa niSkira iti sAtatyenocyato yasyAM seti vigrahaH, "kRt vikSepe" nipUrvasyAsya ho 'niSkira' iti rUpam 165 pacaprakUlA iti samAsaH, "kUla AvaraNe" prapUrvasyAsya ho 'prakUla' iti rUpam / 55 ! / [ 1 3 48 ] iti lope 'kRndhi' iti, vigrahavAkye vikSiNIhi ' iti sthAne 'vikSiNu' iti pAThaH, ata eva 'samAse 25 sati nipAtanAt 'i u' ityavayavayorakAraH, tataH strIliGgatvA dAp' iti laghunyAso'pi saMgacchate, 'vikSiNIhi' iti pAThAbhyupagame tu 'hi' ityasyApi lopanipAtanaM svIkAryaM syAt, vipUrvasya "kSiSz hiMsAyAm" iti kSighAto vikSiNIhi' iti bhavati, vipUrvAbhyAM "kSaNum kSiNuyI hiMsAyAm" ityetAbhyAM ho 30 krameNa vikSaNu vikSiNu iti rUpaM bhavati / unmRja avamRja iti yasyAM seti vigrahaH, unmRjAvamRjA iti ca samAsaH, "mRjauk zuddhau" utpUrvAdavapUrvAJcAto hau ze ca 'unmRja, avasRja' iti, atra mRjeradAdau pAThAt kathaM tudAdividdita za iti jijJAsAyAmAha - ata eva nipAtanAdihaiva va 35 mRjehau zo bhavatIti-nipAtanamapi na sArvatrikamapi tu prakRtaprayogaviSaya eveti 'ihaiva' iti padenoktam | | gaNasUtrAntaramAha-" AkhyAtamAkhyAtena sAtatye " iti-zAkaTAyanasya sUtramidam | sAtatyamavicchedena pravartamAnatvaM, tacceha sAmIpyAdAkhyAtArthakriyAyA eveti labhyate, 40 'anyapadArthe' iti pUrvasUtrAdanuvartate, ata eva vigrahavAkye iha dvitIyA iti yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, ihadvitIyA iti ca samAsaH, atidizati- evamiti, ihapaJcamI iti samAsaH, iha pacamI yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, 70 nipAtanAt hasvatvAbhAvaH / adyadvitIyA iti samAsaH, adya dvitIyeti yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, adyapaJcamIti samAsaH, adya pazcamIti yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, ehi re yAhi re iti yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, pahire yAhirA iti samAsaH, atidizati - evamiti, ehire gaccharA iti 75 samAsaH, ehi re gaccha re iti yasyAM kriyAyAM seti vigrahaH, ubhayatrAntaikArasyAkAro nipAtanAt tataH striyAmAm / aho ahaM puruSa iti yasyAM kriyAyAM sA iti vigrahaH, AhopuruSikA iti ca samAsaH, atra nipAtanAcaurAditvAd vA'kaJ, ahopuruSa AtmasambhAvitvAt tasya 80
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1, sU0 116 ] bhAvaH kriyA vA 'AhopuruSikA' ucyate / ahaM pUrva iti yasyAM seti, vigrahaH, ahaMpUrvikA iti ca samAsaH, ahaM zabdo vibhattayantapratirUpako nipAtaH, ahaM pUrvam - ahaM pUrva mahaM pUrva pravarte ityarthaH, nipAtanAdakaJyapi vRddhyabhAva, ati6 dizati - evamiti, ahaMprathamiketi samAsaH, ahaM prathama iti yasyAM seti vigrahaH, ahamahamiti yasyAM sA iti vigrahaH, ahamahamikA iti ca samAsaH, zeSaM pUrvavajjJeyam / | 205 ! bhUtvA pApIyAn niHsneho bhavati sa iti - 'proSya pApIyAn' iti vigrahaH proSyazabdasyArthapradarzanam - viyukto bhUtveti, pApIyAnazabdasyArtha pradarzanam - niHsneho bhavatIti, proSyapApIyAniti ca samAsaH prapUrvAd vasateH ktvA, tasya yap, vasyokAre sasya Satve ca 'proSyA iti 145 utpatyaAkAze bhUtvA yA pAkalA 'pANDurbhavati seti - utpatya pAkalA iti vigrahaH, utpatyazabdasyArtha pradarzanam-AkAro bhUtveti, pAkalA zabdasyArthapradarzanam - pANDuriti, vikRtaM prakRtaM ca yasyAM seti vigrahaH, vicaprakA iti ca samAsaH, ekatra kRtasya cAdezo'paratra kAdezaca nipAtanAt / / utpatyapAkalA iti samAsaH, utpatyapAkalA latAvizeSaH, 10 nizcitaM ca pracitaM ca yasyAM seti vigrahaH, nizcapracA | prapUrvAt kalerac, nipAtanAd rakAralopaH / nipatya- bhUmau 50 iti ca samAsaH atra nipAtanAt 'zcita' ityasya zrAdezaH / nipatitA rohiNI - yA raktA bhavati seti nipatya 'cita' ityasya ca cAdezaH / yA icchA yasyAM seti rohiNIti vigrahaH, nipatyazabdasyArthapradarzanam - bhUmau nipatiteti, vigrahaH, yadRccheti ca samAsaH / uktasamAseSu kriyArUpa | rohiNIzabdasyArtha pradarzanam - yA raktA bhavatIti, nipatyarohiNIti evAnyapadArthoM grAhya ilAha- paSu sarveSu kriyaivAnya ca samAsaH, niSadya niSaNNA satI zyAmA jAte15 padArthaH iti / ti-niSadyazabdArtha pradarzanaM niSaNNA satIti niSadyazyAmeti 55 gaNasUtrAntaramAha - "hyantaM svakarmaNA bahulamAbhIkSNye samAsaH / snAtvAkAlakAdiSu niSadyazyAmAnte putavAntasyAkartari samAsAbhidheye iti pazJcamImadhyamapuruSaikavacano | vyayatvena "avyayaM pravRddhAdibhiH " [3. 1.48 ] iti hipratyayaH, tadantamAkhyAtaM svakarmaNA bahulaM samasyate, AbhIkSNye niyamAt samAsAprAptau nipAtanam / evaM snAtvAkAlakAdiSu gamyamAne, samAsena cet kartA cAbhidhIyata ityarthaH / jahi | hyaparakAlakriyAvirahe'pi ktvA nipAtyate, ktvApratyayo hi 20 joDa mityabhIkSNaM ya Aha sa iti vigrahaH, jahijoDaH | "prAkAle" [ 5.4.47 ] iti vidhIyamAno na vinA 60 iti ca samAsaH, ujjahijoDaH iti samAsaH, ujjahi joDa | parakAlena prAkAlikA sambhavatIti parakAlakriyAvirahe na sidhyati, mityabhIkSNaM ya Aha sa iti vigrahaH, jahistambaH iti, ataH samAsavat so'pi nipAtanenaiva sAdhyaH, na hyatraprAkkAlaikaujjahistambaH iti ca samAsaH, jahi ujjahi stamvamityabhIkSNaM kartRkAH kriyAH - snAtvA kAlIbhUta ityAdi vigrahavAkyasthA ya Aha sa iti vigrahaH, "hanaMk hiMsA gatyoH" ityasya kevalasya uttarakAlikAM bhavanAdikriyAmAzritya vA sAdhutvam, te snAtvA 25 'jahi' utpUrvasya ca 'ujahiM' iti, atra yantasyAsya " zAsasaha - kAlakaM pazyati, pItvA sthirakaM pazyatIti kecana / niSaNNA 65 zyAmA jAteti vigrahaH, niSaNNazyAmeti ca samAsaH, atra vizeSaNa samAse sati pUrvanipAtAniyamaH syAt / | | naH 0" [ 4. 2. 84 ] iti 'jahi' ityAdezaH, "juDaN preraNe" ato'ci joDo dAsa iti kecit / apare tUpAntyalakSaNaH joDa iti kasyacit saMjJA iti kecit / kurukaTaH iti samAsaH, kuru kaTamityabhIkSNaM ya Aha sa iti vigrahaH, hyantasya karoteH 30 'kuru' iti / nanu yadi yantamAtrasya samAsastarhi 'pacodanamityamIkSNaM ya Aha ityatrApi samAsena nAvyamityAzaGkA yAmAha - bahulavacanAnna bhavatIti / snAtvA kAlI bhUtaH iti vigrahaH snAtvAkAlakaH iti ca samAsaH yaH kilAdhikakRSNavarNaH sa dhUlidhUsarito rUpaparAvRttimApannaH 35 snAnena punaH kAlatAmApAyata iti tatrodAharaNamidam kAlazabdAt " kAlAt " [ 7. 3.19 ] iti ko bhavati / pItvAsthirakaH iti samAsaH pItvA sthirIbhUta iti ca vigrahaH, atra gaNe nipAtanAdeva kaH / bhuktvA suhitaH iti samAsaH, bhuktavA muhitaH - tRpta iti ca vigrahaH, yo 40 yatkiccidazitvA tRpto bhavati sa evamucyate / proSya-viyukto / athAdezavizeSarUpANyudAharati- udak cAvAk ceti vigrahaH, uccAvacamiti ca samAsaH atra pUrvapadasya 'ucca' iti, uttarapadasya ca ' atraca' ityAdezanipAtanam / uccaizca 70 nIcaizva, ucitaM ca nicitaM ceti vA iti dva vigrahaH, uccanIcamiti ca samAsaH atra pUrvapadasya 'ucca' iti, uttarapadasya ca 'nIca' ityAde nipAtanam | AcitaM copacitaM ceti vigrahaH, Acopacamiti ca samAsaH, atra pUrvapadasya 'Aca' iti, uttarapadasya ca 'upaca' ityAdezanipAta - 75 nam | AcitaM cAvacitaM ceti vigrahaH, Acovacamiti ca samAsaH atra pUrvottarapadayoH krameNa Aca uvAca ityAdezanipAtanam | AcitaM ca parAcitaM ca arvAka ca parastAceti veti dvidhA vigrahaH, AcAparAcamiti ca samAsaH atra pUrvottarapadayoH krameNa Aca parAca ityAdeza- 80
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ .206 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 116 ] nipAtanam / nizcitaM ca pracitaM ceti vigrahaH, nizvayapi / gatapratyAgatAdau vizeSaNasamAse pUrvapadatvAniyamaH syAt, pracamiti ca samAsaH, atra pUrvottarapadayoH krameNa nizca praca iSyate ca gatasyaiva pUrvapadatvam, tadarthamihaitadupAdAnam, ityAdezanipAtanam / niSkuSitaM ca nirastvacaM ceti / tadAha - paSu vyavasthita pUrvottarapadaH samAsaH iti - "taM vigrahaH, tvacazabdo'kArAnto'pyasti nizcatvacamiti ca / naJAdibhinnaiH" [3. 1. 105. ] ityatreSadasamAptidyotino b samAsaH atra pUrvottarapadayoH krameNa nizca tvaca ityAdeza - | navAdayo vijJAyanta iti na tena samAso vijJAyate / nanu 45 nipAtanam | 'na kacidupayujyate' ityarthake 'na bhavati vizeSaNasamAse sati krayAkrayikAdiSu dIrghatvaM kathaM bhavediti kiJcana' iti vAkye - akiJcanamiti samAsaH, niSprayo- cet ! evaM tarhi dIrghavidhiSveva payeran, kathamiha samAsatayA janamiti tadarthaH nAsya kuto'pi bhayamastIti vAkye nipAtanamataH pUrvottara padavyavasthArthamiha nipAtanam, tadantargataakutobhayamiti samAsaH naJ nAmrA samasyate, atra samudA- tayA dIrghatvAdikamapi jJeyam / 10 yasyAnAmatvAt naJsamAsApravRttAvanena samAsanipAtanamiti / gaNasUtrAntaramAha--" zAkapArthivAdayaH" iti ete ca 50 mayUravyaMsakAdayo veditavyAH | 'zAkapArthivAdayaH' ityatra 'eSu vyavasthita pUrvottarapadaH samAsaH ityasyAnvayaM kurvanti kecana, > 1 atha gaNasUtrAntaramAha - gatapratyAgatAdayaH iti-gatapratyAgatAdayazca zabdA mayUravyaMsakAdayo veditavyAH / gataM ca pratyAgataM ceti vigrahaH, gatapratyAgatamiti ca samAsaH, ekadezasya gatatvamaparasya pratyAgatatvAmiha jJeyam, yadvA yadeva vyavasthA - uttarapadaloparUpA jAtA yatra tad vyayasthitaM tAdRzaM 15 gataM tadeva pratyAgatam, pUrvAparakAlavivakSA nAsti, atidizati pUrvapadam uttarapadaM ca prAtivikarUpeNa vyavasthitam nahi evamiti, yAtAnuyAtamiti samAsaH, yAtaM cAnuyAtaM veti / zAkatrAhmaNAdayaH svamatyA prayoktuM zakyante iti vyAkhyAnti ca / 55 vigrahazca / krayazca sa RyikA ca seti krayikA iti / atha zAkapArthivasamAse tridhA vigraho bhavati, pArthivazabdazca vijJAyate, tatra yathemAvupapadyete tathAha - mahAn krayaH ityA- dvidhA sidhyatItyAha-zAkapriyaH ityAdinA, zAkaM priyaM yasya dinA, mahAn RyaH iti sa ihAlpArthakakayikAzabdasAnni | zAkapriyaH, zAkapriyazvAsau pArthivazceti zAkapArthivaH, atra 20 ghyAt krayazabdenocyata ityarthaH, alpaH krayiketi - alpo yaH nipAtanAt priyazabdasyottarapadasya lopaH, zAkaM bhuGkte iti zAkabhojI, sa cAsau parthivazceti zAkapArthivaH, atrApi bhojItyuttara- 60 krayaH sa krayikAzabdenocyate, krayazabdAdalpArthe kaH, tadantaHsvAbhAvyAdeva striyAM vartata ityAp, itthaM ca bhinnArthatAyAmubhaya- padasya lopaH, zArka pradhAnamasya zAkapradhAnaH, sa cAsau prayoga:, paryAyArthatAyAmanyatareNa kRtatvAditarasyAprayogaH, yathA pArthivaceti zAkapArthivaH, uttarapadasya pradhAnasya lopaH, pRthorapayamiti pRthuzabdAdapatyArthe'Ni pArthivaH, yadvA pRthivyAM Izvara cAnayoH sAmAnAdhikaraNyaM bhavati tathAha-krayAvayava25 yogAt krayaH, krayikAvayavayogAt krayiketi iti pRthivIzabdAt "pRthivI sarvabhUme." [ 6.4.156.] ityatri pArthivaH / kutapavastraH sauzrutaH iti vigrahaH, kuttiH sautraH, 65 tataH "bhujikuti" [ uNA0 305 ] iti kiti ape - kutapazchAgalonAM kambala AstaraNaM zrAddhakAlazca sa vanaM kutapavastraH, "kutapaM mRgAjinam, goromamayaM kecit kambala kutapaM viduH tad vakhaM yasya iti laghunyAsaH kecittu dIrghatvam / atidizati-evamiti, puTApuTikA iti samAsaH kutapasthAne kutupazabdaM vadanti, sauzrutazabdasAdhanAmAha - 70 samudAyaH, puTakhAsau puTikA ceti ca vigrahaH mahAn puTaH, suzruto'patyaM sauzrutaH iti, uttarapadasya vastrasya lope alpaH puTikA, zeSaM prAgvat / phalAphalikA iti samAsaH, kutapasauzrutaH iti samAsaH, ajApaNyaH taulvaliriti samudAyaH, phalaM ca tat phalikA ceti vigrahaH, mahat phalam, vigrahaH, ajA paNyaM yasya so'jApaNyaH, tullalasyApatyaM taulvaliH, 38 alpaM phalikA, zeSaM prAgvat / manonmAnikA iti samAsaH, paNyazabdalope ajAtaulvaliriti samAsaH, paNyazabdasthAne samudAyaH, mAnaM tat mAnikA ceti ca vigrahaH, mahat mAnam, puNyazabdaM paThanti kecit avatautvaliriti puMvadbhAva ityeke, 75 alpaM mAnikA, zeSaM prAgvat / apare tvevamAhuH- alpaH kramaH tatra " puMvat karmadhAraye" [ 3.2.57 ] iti puMvadbhAvaH krayaH, , mahAna krayaH Ryiketi krayAkAyiketi bhavatIti / anye strIliGge uttarapade ucyamAno durlabhaH, sa yadISyate mRgakSIrApunarevamAhuH-alpaH krayaH, mahAn krayaH, tayoH samAse tataH / dilvena veditavyaH, "DyApo bahulaM0" [ 2.4.99.] iti vA 40 svArthike ke samAsaH strIliGga iti tata ApU, evaM puTApuTikA | hrasvaH / yaSTipraharaNo yo maudgalyaH iti vigrahaH, yaSTiH kayaRyikA samudAyo yastatrAvayaveSu vRttAH zabdAH samudAyesvapi vartanta iti krayakrayikAzabdayorvRttirastIti sAmAnAdhikaraNyopapattiH, ata Aha-krayazcAsau RyikA ceti-ayaM ca vigrahaH, krayAkrayikA iti ca samAsaH, anena kimucyata 30 iti spaSTayati-samudAyaH iti nipAtanAt pUrvapadasya
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 116] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 207 praharaNaM yasya sa yaSTipraharaNaH, mudgalasyApatyaM maudgalyaH, atra | ghRtenopasikko ghRtopAsaktaH, upsikkshbdlopH| guDamizrA praharaNazabdalope-yaSTimaudgalyaH iti ca samAsaH / ati- | dhAnAH iti vigrahaH, guDadhAnAH iti ca samAsaH, guDena dizati-evamiti, parazurAmaH iti samAsaH, parazupaharaNo yo mizrA guDamizrAH, mizrazabdalopaH / atidizati-evamiti, rAma hati viprahaH, ghRtapradhAnA roTiriti vigrahaH, ghRtaM pradhAnaM tilapRthukAH iti samAsaH, tilamizrAH pRthukA iti vigrahaH, 5 yasyAM sA tathA, ghRtaroTiriti samAsaH, atra prdhaanshbdlopH| tilairmizrAstilamizrAH, mizrazabdalopaH / azvayukto ratha:45 atidizati-pavamiti, odanapANiniriti samAsaH, iti viprahaH, azvarathaH iti ca samAsaH, azvAbhyAM odanapriyaH pANiniriti vigrahaH, priyazabdalopo'tra ANi. / yukto'zvayuktaH, yuktazabdalopaH / atidizati-evamiti, mANDavyaH iti samAsaH, ANipriyo mANDavya iti vigrahaH, gajarathaH iti samAsaH, gajayukto ratha iti vigrahaH, gajena "aNirANivadakSAkIlA-'zri-sImasu dvyoH|" iti medinI, | yukto gajayuktaH, yuktazabdalopaH / ghaTaH iti vigrahaH, 10 ANiH priyA yasya sa ANipriyaH, maNDorapatya mANDavyaH, atra | ghRtaghaTa iti ca samAsaH, ghRtena pUrNo dhRtapUrNaH, puurnnshbdlopH| 50 priyazabdalopaH / valAkAkauzikaH iti samAsaH, balAkApriyaH | zAkapArthivAdiSu ghRtaghaTAnteSu vigrahavAkyagataM priyAdipadaM kauzika iti vigrahaH, kuzikasyApatya kAzikaH, balAkA priyA va gatamityAkAGkSAyAmAha-atra zAkapArthivAdiSupriyAde. yasya sa balAkApriyaH, atra priyazabdalopaH / vidarbhI- ruttarapadasya lopaH iti / kacit pUrvapade pUraNapratyayamAtrasya kauNDinyaH iti samAsa, vidarbhazabdAd gaurAditvAt DI- | vikalpena lopo bhavati, tadudAharati-tRtIyo bhAgaH iti 15 pratyayaH, kuNDinIzabde grahAditvAt Nini khyAmapatye gargAdiyani | vigrahaH, trayANAM pUraNa iti tRtIyaH, tribhAgaH iti samAsaH, 55 "kauNDinyAgastyayoH" 6.5. 127. 1 iti nirdezAt | atra pUraNapratya zlopaH, lopasya pAkSikatvAttadabhAve-tRtIyapuMbadbhAvAbhAve siddhaM-kauNDinya iti, vidarbhopiyaH kauNDinya bhAgaH iti ca samAsaH / evaM-tRtIyo'za iti vigrahe-vyaMzaH iti vigrahaH, priyazabdalopo'tra / sahasrabAhurarjunaH iti | iti lopapakSe, lopAbhAve ca tRtIyAMzaH iti samAso bhavati / vigrahaH, sahasra yAhvo yasya sa sahasrabAhuH, sahasrArjunaH SaSTho bhAga iti vigrahe-SaDbhAgaH iti lopapakSe, lopAbhAve 20 iti samAsaH, ana vAhuzabdalopaH / vyavayavA vidyeti ca SaSThabhAgaH iti ca samAsaH, SaNNAM pUraNa iti SaSThaH / 60 vigrahaH, trayo'vayavA yasyAH sA vyavayavA, trividyeti smaasH| | SaSTho'za iti vigrahe-SaDaMzaH iti lopapakSe, lopAbhAveSaSThAMzaH ekAdhikA dazeti vigrahaH, ekenAdhikA ekAdhikAH, | iti ca samAsaH / dIvyantyasminniti ghabartha "sthAdibhyaH kaH" ekAdazeti samAsaH, ekAdaza." [ 3. 2. 91 ] iti | [5. 3. 82.] iti kapratyaye divamiti sidhyati, tRtIyaM nipAtanA dekazabdAntasya dIrghatvam, ihAdhikazabdalopaH / divaM loka iti vigrahe-tridivamiti lopapakSe, lopAbhAve ca 25 atidizati -evamiti, dvAdazeti samAsaH, dvAbhyAmadhikA | tRtIyadivamiti ca samAsaH / tRtIyaM viSTapamiti vigrahe-65 dvayadhikAH, te ca te dvAdazeti vigrahaH, "dvitryaSTAnA." | tRviSTapamiti lopapakSe, tRtIyaviSTapamiti ca lopA[ 3. 2. 92. ] iti dvizabdasya dvAdezaH, avApyadhikazabda- | bhAva samAsaH, svarga iti tadarthaH, "bhUrbhuvaH khaH" iti zruteH, ti samAsaH, SaDabhiradhikAH SaDadhikAH, te ca | viviSTapamiti prAcyAH, te hi prAyeNa pavau zasau ca vyatyasya te daza ceti vigrahaH "ekAdaza SoDaza." [ 3. 2.91.] iti | paThanti / tribhAgAdisamAseSu kiM nipAtitamityAkAlAyAmAha30 nipAtanAdubhayoH padayoH 'SoDazan' iti, atraapydhikshbdlopH|| pUraNapratyayasya vA luga bhavatIti / SaSThIsamAso hi yadA 70 ekaviMzatiriti samAsaH, ekenAdhikA ekAdhikA, sA | zeSe SaSThI bhavati tadA bhavati, yatra nirdhAraNe SaSThI tatra na zeSa cAsau viMzatizcati vigrahaH, atrApyadhika zabdalopaH / dvAviMza- | iti na bhavati, kvacica nirdhAraNe'pi samAso dRzyate, evatiriti samAsaH, dvayadhikA cAsau viMzatizceti vigrahaH, prAgvad | muttarapade tara pratyayasya lopo'pi tatra dRzyate, tat samuccetumAhadvAdezo'dhikazabdalopazca / ekazatamiti samAsaH, ekAdhikaM | tatheti, sarveSAM zvetataraH iti vigrahaH, sarvazvataH iti 35 zatamiti vigrahaH, prAgvadadhikazabdalopaH / dvizatamiti | ca samAsaH, atidizati-pavamiti, sarvamahAn iti 75 samAsaH, dvayadhika zatamiti vigrahaH, prAgvadadhikazabdalopaH | samAsaH, sarveSAM mahattaraH iti ca viprahaH, kimihobhayatra nipA'prAka zatAt' iti vacanAnna dvaadeshH| dadhyupasikta odana, ' titamityAkAhAyAmAha-atra 'sarvazvetaH, sarvamahAn' iti iti vigrahaH, danA upasikto dadhyapasiktaH. udhyodata iti prayogadvaye, gaNena guNavA bakena zvetazabdena mahacchabdena ca, ca samAsaH, upasiktazabdalopaH / atidizati-eva miti, : tarayantena tarappratyayAntena 'zvetatara, mahattara' ityanena saha, 40 ghRtodanaH iti samAsaH, ghRtopasikta odana iti vigrahaH, / nirdhAraNaSaSThIsamAsaH, nirdhAraNe yA SaSTI tadantasya 80
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 116-117 ] samAsaH, tarablopazca zvetapadottarasya mahattarazabdottarasya ca zrayaNam / punA rAjA iti vigrahaH, punArAjaH iti tarappratyayasya lopaH / ayamartha:-sarve zvetA ! ayaM ca zvetaH, samAsaH, tatpuruSatvAdatrAT samAsAntaH, atidizati-eva miti, tatrAyamatizayeneti zvetataraH, sarve mahAnto'yaM ca mahAn , / punargavaH iti samAsaH, punagoriti vigrahaH, tatrAyamatizayena mahAniti mahattaraH, atra "dvayorvibhajye ca samAsAntaH / pAdAbhyAM hiyate iti vigrahaH, pAdahAraka / tarap" [5. 3. 6.] iti tarap pratyayaH, sarveSAM zvetataraH sarveSAM iti ca samAsaH, gale copyate iti vigrahaH, galecopakaH 45 mahattara ityatra "saptamI cAvibhAge nirdhAraNe" [ 2.2.109.] | iti ca samAsaH, "tatpuruSe kRti' [3. 2. 20.] iti iti nirdhAraNe SaSTI, tato'nena samAsastarablopazca bhavatIti / saptamyA alup , ubhayatra "bahulam" [5. 1. 2.] iti evamavihitalakSaNastatpuruSo mayaravyaMsakAdiSu karmaNyapi kaH / sAyaM duyate-sAyaMdohA, prAtaduhyate draSTavyaH iti-yAdRzatatpuruSavidhAnArtha lakSaNAni na vihitAni prAtardohaH, punarnuhyate-punardohaH, sAyamazyate-sAya10 tAdRzaH sarvo'pi tatpuruSo'tra gaNe draSTavya ityarthaH / kiM mAzaH, prAtarazyate-prAtarAzaH, sarvatra ghaJ // 3. 1. 50 samAsamAtra gaNapAThaprayojanamutAnyadapItyAha-yacceha lakSaNe- | 116. // nAnupapannaM tat sarva nipAtanAt siddhamiti-anyadapi | ....... yat kArya gaNapaThitazabdeSu lakSaNAntareNAprAptaM tat sarvamatra cArthe dvandvaH shoktau| 3 / 1 / 117 // nipAtanIyamiti bhAvaH, nipAtyante gamyante'nurUpANyavihitA15nyapi lakSaNAnyasminniti nipAtanaM-sUtre lakSyasya myarUpeNo ta0pra0-nAma nAmnA saha sahoktiviSaye cArthe vartamAna pAdAnamiti laghunyAsaH / "mayUradhyasakAdayaH" ityevocyatAM / samasyate, sa ca samAso dvandvasaMjJo bhavati / plakSazca nyagrodhazca punanyagrodhI, evaM-dhavAzvakarNI, vAk ca svak ca-cAkravacam , 55 kimarthamitizabdaH paThyata ityAzaGkA yAmAha-itizabdaH svarU chanopAnaham / nAma nAmnetyanuvartamAne'pi "laghvakSarA." pAvadhAraNArthaH iti mayUravyaMsakAdayo yathA gaNe paThitAstathaiva [3. 1. 160.] disUtre ekagrahaNAd bahUnAmapi dvandvI prayoktavyAH,na tu samAsAntare pUrvattirapadatayA pravezaH kArya iti bhavati-dhavazva khadirazca palAzazva-dhavakhadirapalAzAH, evaM20niyamArtha iti bhAvaH / tatphalaM darzayitumAha-teneti uktaniyamArtha hotRpotaneSTodgAtAraH, dvayordvayordvandve hi hotApotAneSTodgAtAraH svena. tatphalamAha-paramo magaravyaMsaka iti samAsA- yeva syaat.piitthcchyopaanhm| cArtha iti kim| vIpsA-60 ntaraM na bhavatIti-pUjAvivakSAyAM paramo mayUravyaMsaka iti | sahoktau mA bhUta-prAmo grAmo rmnniiyH| sahoktAviti cAkye "sanmahatparamotkRSTaM pUjAyAm" [ 3. 1. 107.] | kim ? lakSazca nyagrodhazca vIkSyatAm , vAk ca tvakca iti samAso na bhavatItyarthaH / svamate samAsamAtrasyAniSTamusvA | gRhyatAm , khAzcAsau kuNTazra-khaJjakuNTaH / 25 matAntare eSAmuttarapadatayaiva prayogAbhAvaH, pUrvapadanayA prayogastu svIkriyata ityAha-uttarapadena bhavatyevetyanye iti tadA | iha samuccayA'nvAcayetaretarayoga-samAhArabhedAccatvArakAramAha-mayUravyaMsakapriyaH iti-mayUravyaMsakasya priya iti ! zArthAH, tatraikamarthaM prati yAdInAM kriyA-kAraka-dravya-65 SaSThIsamAso'yam , mayUravyaMsakaH priyo yasyati bahatIhi . / guNAnAM tulyabalAnAmavirodhinAmaniyatakrama-yogapadyAnAmAtatra tatpuruSa eveha vivakSita iti sambhAvyate, "priyaH" smarUpabhedena cIyamAnatA samuccayaH, yathA-caitraH pacati 50 [3. 1. 157.] iti priyazabdasya bahuvrIhI vikalpena ! paThati ca, caitro maitrazca paThati, rAjJo gauzvAzvazca, rAjJo prAmipAtavidhAnAt kadAcit priyazabdasyAdi pUrvanipAtaH / brAhmaNasya ca gauH, zuklazcAyaM kRSNaza, nIlaM ca tadutpalaM ceti, syAditi priyamayaravyaMsaka ityapi sambhAvyate. paraMsa caanimH|| cazabdamantareNApi cArya saMbhavati, yathAanuktAnAmapi saMgraha iheSTa iti pUrvamapi sUcitam, tatra "maharanayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / pramANabhAI-bahuvacanamAkRtigaNArthamiti, tena saMgrAhyAn / vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI" [ ] 35 kozcit prasiddhAna prayogAnAha-vispaSTa paTuriti vigrahaH, : guNa-pradhAnabhAvamAvaviziSTaH samuccaya evAnvAcayaH, vispaSTapaTuriti ca samAsaH, ayaM "nAma nAnakAN samAso | yathA-baTo bhikSAmaTa gAM cAnaya, sa hi bhikSA tAvadaTati yadi bahulam" [3. 1. 18.] ityatrApi darzitaH, yathAkRtigaNa ca gAM pazyati tAmapyAnayati / drayANAmeva parasparasamyapekSA-75 balAdayaM samAsastathA bahulavacanabalAdapi, 'dvirbaddhaM subaddhaM | NAmaddhatAvayavabhedaH samUha itaretarayogaH, yathA-caitrazca maitraca bhavatIti hi nyAyaH, pUrveNa sAmAnyataH samAsasaMjJA, anena gharTa kurvAte, caitramaitrI ghaTaM kurvAte, caitrazca maitrazca dattA tatpuruSasaMjJA samAsAntare'pravezada, na ca stre prayatnavizeSA. / paTaM kurvanti, caitramaitradattAH paTaM kurvanti, mantrAvayavAnAmuGka 70
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 117] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 209 tasvAt saMkhyAnivandhana dvivacana bahuvacanaM ca bhavati / sa | dvandvo niyataH syAt tarhi vinApi 'evam' iti kathanenaikasyaiva evaM tirohitAvayavabhedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH, dhavazva prAk prayogaH syAdeveti vyarthamekamahaNamanekasya pUrvanipAtaprasakiM 40 khadiraca palAzazca tiSThati-dhavakhadirapalAzaM tiSThati, bhana tu | vArayana bahUnAmapi dvandva iti sUcayati, nAmapade vA zabdAdhisamUhasya prAdhAnyAt tasya caikarapAdekavacanameva bhavatiH eSu ! kArapakSe'tra jAtipadArthatAmAzritya bahUnAM nAmnAM samAsaH 6 cAyayoH sahotyabhAvAt samAso na bhavati, uttarayostu sAdhayituM zakya ityanyadetat / tathaiva vigRhyodAharati-dhaSazca cArthamoH sahokervidyamAnatvAt samAso bhavati / khadirazca palAzazceti vigrahaH, dhadha-khadirapalAzA iti kA punariya sahoktiH ? yad vartipadaiH pratyeka padArthAnAM / .| ca smaasH| atidizati-evamiti, hosR-pota-neSTodgAtAra: 45 iti samAsaH, hotA ca potA ca neSTA ca udgAtA ceti vigrahaH, yugapadabhidhAnaM sA sahoktiH / plakSanyagrodhAvityatra hi plakSo'pi : yarthaH, nyagrodho'pi yarthaH, plakSazca nyagrodhazceti vAkye'pi "A dvandve" [ 3. 2. 39. ] ityanena vidyAyonisambandhanimi tAnAmRdantAnAM yo dvandvastasmin sati uttarapade pUrvapadasyAkArA10 cakAreNAyamevArthaH kathyate / uttarapadena samudAyena vA yad ! ntAdezo bhavati, prakRte pUrvasya tRtIyapadasyaivAttvaM bhavati, na vartipadArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA shoktiritynye| vartipadA prathamayoH, tRtIyenottarapadastha vyavadhAnAt, prathamApekSayA 50 rthAnAmeva saha kriyAdisaMbandhasya yat vAkyenAbhidhAnaM sA! dvitIyasya dvitIyApekSayA tatIyasyopasarapadatvaM nAzanIyama. shoktiritypre| 'ekaviMzatiH, dvAviMzatiH,' ityAdiH saMkhyA- usarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvAt ; nanvevaM pUrvapadamapi dvandraH samudAyasaMkhyakatvAnurodhena viMzatyAdivat saMkhyeya- | samAsaprathamAvayave rUDhamityuttarapadena pUrvapadAkSepAd yatrottarapadA16 mAcaSTa itItaretarayoge'pyekavacanAnto bhavati, samAhAre'pi ca | vyavahitaM pUrvapadaM syAt tatraivAttvaM syAt, na tu tripade catuSpade "bhA zatAvandve."[liGgAnuzAsane] iti lakSaNAt strIliGgo | vA samAse iti cet ? na-pUrvapadAkSepe mAnAbhAvAt AkSiptasya 55 bhavati / saMkhyAdvandvAdanyatra tu 'eko devadattAya dIyatAM | zAbdarodhe bhAnAbhAvAcca, 'vRttyAdau pUrvapadasyAt syAt' ityarthaviMzatizcaitrAyeti ekaviMzatI manayordehi, evaM-priMzazvatvA- | kathanaM tUtarapadApekSikaM pUrvatvamAdAyaiva, na tu rUDhaM padatvamAzritya riMzato; pASTesaptatyazItayaH' ityAdau dvivacana bahuvacanA- | tAdRzasyArthasya zabdenopasthiterabhAvAt, uttarapadena pUrvapadA20ntatA / dvandvapradezA-"dvandve pA" [.. 5...] isyA- | kSepAbhAve mAna tu tAdRzAcAryavyavahAra eva / trayANAmapi dayaH / / 10 // padAnAmAttvaM yad dRzyate tadupAyamAha-dvayodvayordvandve hi 60 hotA-potA-neSTodgAtAra ityeva syAditi, ayamAzayaHza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-cArthe / cArthaH sahokti- | hotA ca potA ceti vigRhya hotA-potArAviti, neSTA ca udAtA thAne vyAkhyAsyate / 'sahokto' ityatra viSayasaptamI, 'nAma | ceti vigRhya neSTodgAtArAviti, tato hotApotArau ca neSTodrAtArI nAmnA' ityanuvartate, 'tatpuruSaH' iti tu nivartate viSyantaropA- ceti vigRhya hotA-potA-neSTodgAtAra iti trayANAmapi kramikaM 25 dAnAt / plakSaca nyagrodhadheti vigrahaH, plakSa-nyagrodhau / pUrvapadatvamuttarapadAvyavahitapUrvatvaM ca sampAdya sambhAvyate 65 iti ca samAsaH, atidizati-evamiti, dhavA-'zvakarNI pratyekamAttvavidhAnamiti / udgAtAra ityatra mayAntarApekSayA''rAiti samarasaH, dhavazvAvakarNaveti vigrahaH / vAk ca tvaka ceti | dezaH / pIThachatropAnahamiti samAsaH, pIThaM ca chatraM ca vAk ca tvak cetyanayoH samAhAra iti viprahe vAkatvacamiti upAnahI cetyeSAM samAhAra iti vigraha;, prAgivAt smaasaantH| samAsaH, evaM-chatraM ca upAnahIM cetyeSAM samAhAra iti viprahe- atredamavadheyam-'nAma nAmnA' iti sAmAnyena nirdeze'pi 30 chatropAnahamiti samAsaH, ubhayatra "cavarga-da-ba-haH prathamAntAnAmeva dvandvasamAso na tu pariniSThitavibhaktyantAt , 70 samAhAre" [7. 3. 98.] ityat samAsAntaH / "ekArtha / caitreNa ca maitreNa maitreNa ca kRtamiti vyaste'vayavakartRtvasyaiva bAneke ca"[ 3. 1. 22 ] ityatra "anekam' iti padopAdAnAt | pratItiH, caitramaitrAbhyAM kRtamiti kRtasamAsavAkyena samudAyakarta'nAma nAmrA' ityatraikatraikavaM vivakSitamiti vijJAyate, tathA caika tvasyeti vaicitryasambhavAt / samAsavigrahayoH samAnArthatvAbhAvena nAmApareNa nAnA samasyate iti phalati tathevodAhRtam , atha caitreNa ca maitreNa ca kRtamiti vAkyasya caitramaitrAbhyAM kRtamiti 35 bahUnAmapi nAmnA dvandU iti sAdhayitumupakramate-nAma nAmne- samastaprayogArthasvAbhAvAt, pariniSThitavibhajyA vigrahe vAsya-75 ne'pItyAdinA, ayamAzaya:-"lahavakSarAsakhIdu- samAsayoH pRthagarthatA yatra bhavati tatra prathamopasthitaprathamAntena svarAdyalpasvarAyemekam" [3. 1. 16.] iti sUtreNa dvandve sAmAnyatasvayoH sahoktivivakSAyAM samAsaM vidhAya-pazcAt samuladhvakSarAdirUpasyaikasya prAkuprayogo vidhIyate. tatra yadi dvayorevadAyAdeva pariniSThitavibhakirAneyeti bhAvaH / 27 siddhahemacandra0
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / padakRtyaM pRcchati -cArya iti kimiti yatra sahokistatra cArtho'vazyameva syAditi 'sahokau' iti padaM yadi sthApyate taha cArthe' iti nAvazyakamiti praznAzayaH, uttarayati - vIpsA sahokau mA bhUditi--na kevalaM cAyeM eva sahotiH, api tu 5 vIpsAyAmapi tatra samAso mA bhUdityetadarthaM 'cArthe' iti padasyAvazyakatvamityuttarAzayaH kvetyAha- grAmo grAmo ramaNIyaH iti-atra grAmayoH samuccayAdimadhye ko'pi cArtho na vivakSita iti samAso neSTaH, 'sahoto' ityetanmAtreNa tu nAtra vAraNasambhava iti 'cArthe' ityasyAvazyakatvamiti bhAvaH / punaH 10 pRcchati sahoktAviti kimiti 'cArthe' ityevocyatAM, na 'sahokau' iti, sati cArthe sahoteravazyaM bhAvAditi praznAzayaH, pratyudAharaNamukhenottarayati- plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAmiti - atrobhayoH pRthageva vIkSaNakriyayA saha sambandha iti na sahoktiH, asti ca pvArthaH samuccayavAcinazvakArasya prayukta15 tvAt, evaM cAkU ca gRhyatAmityatrApi dvayoH pRthageva grahaNakriyayA saha sambandha iti sahoktiH, prAgvadasti cArthaH / sahottA vitaretara [pA0 1 sU0 117] mAnAnAM tulyabalatA AvazyakI; tulyabalatA ca virodhe satyapi sambhAvyate, na ca viruddhAnAM samucIyamAnatA sambhavati sahAvasthAnAbhAvAdata Aha-avirodhinAmiti yathA zItoSNAdizabda pratipAdyA arthAH parasparapratikSepakA bhavanti iti te na samuccetuM zakyante tAdRzA ye na bhavantIti bhAvaH; kica, ani- 45 yatakrama-yaugapadyAnAmiti na niyataH kramo yaugapadyaM vA yeSAmiti bhAvaH, yathA bAhya yauvanAdayo niyatakramA bAlyAnantarameva yauvanasyodbhavAt yathA ca zabda-rUpa-rasagandhasparzA niyatayaugapadyAH, ekatra pRthivyAdau paJcAnAmapi yugapadevasthAnasadbhAvAt evambhUtA ye na bhavanti teSAmeva svarUpabhedena pravRtti 50 nimittabhedena samuccIyamAnatA samuccayapadArtha iti samudito'rthaH / kriyA-kAraka dravya-guNAnAM samucayaM kramaza udAharatiyathA caitraH pacati ca paThati ceti- bhatraikasmin kArake kartRrUpe pAka-pATha kiyayoH samuccayaH / caitro maitraJca paThatIti- atraikasyAM pAThakriyAyAM kartRkArakayoH samuccayaH / rAjJo 55 / yoge ca 'tiSThataH' ityAdikriyAyAM kartRdvayapratItyA tayorjijJAsAyAM / gauzvAzvazceti-atraikasmin sambandhini rAjJi dravye dravyadvayasya ca plakSazca nyagrodhaveti dvayorapi tatra sahaiva kartRtva pratItiH, samAhAre tu samudAyatvenetyanyadetat / karmadhArayasamAse'pi cArtho'sti 20. na tu sahoktiH, sahotirhi yatra dvayordharmayodharmiNorvA bhinnayoH -samAnatayA prAdhAnyaM vivakSyate tatraiva karmadhAraye tu vizeSyasyaiva :: prAdhAnyamiti na sahotiriti na samAsa ityAha- khaJjazcAsau kuNTazceti karmadhArayastu bhavatyevetyAha- khaJjakuNTaH iti / / muddizya dvandvasamAso vidhIyate, uddezye nirmAte vidheyaM 25 sujJAnaM bhavatIti cArthAn vibhajya darzayati-iha samuccayetyA dinA, iha - vyAkaraNe prakRtasUtre vA samuccayAdyAzvatvArazvArthA ityarthaH, tatra pratyekaM lakSaNamudAharaNaM cAha tatraikamartha pratItyAdinA, tatra caturSu cArtheSu madhye ekam arthe kriyAkArakAdi: rUpaM prati dvayAdInAm AdipadAt trayANAM caturNAM tadadhi30 kAnAM ca saMgrahaH, dvayAdInAmityasya 'AtmarUpamedena cIyamA | kArakarUpasya gorazvasya ca samuccayaH / rAjJo brAhmaNasya ca gauriti atraikasmin gavi khe dravye khAmidvayasya samuccayaH / zuklazcAyaM kRSNazveti-atrai kasmin dravye zukla-kRSNayorguNayoH samuccayaH / ekasmin dharmiNi dharmadvayasamAvezo'pi samuccaya iti 60 vizeSamudAharaNamukhenAha - nIlaM ca tadutpalaM ceti - atraikasmin dharmiNi utpale nIlatvotpalatvayordharmayoH samAvezarUpaH samuccayaH / asya cArthatvena kathanAcazabdasadbhAva eva pratItiriti netyAha-cazabdamantareNApi cAyeM sambhavatItivinApi cakAraM parasparasamabhivyAhArabalAdeva cArthasya pratItiH 65 sambhavatIti bhAvaH / khokArthe prAcyaprayogaM pramANatvenodAharati-yathA - " aharaharityAdi - smazAnAt pratinivRtteH zavAnugAmibhiH paThanIyo'yaM mantraH, gAmazvaM puruSaM pazumitipuruSapadena manuSyaH, pazupadena ca gavAzvamanujabhinnAH sarve jantava upalakSitAH, tathA ca sarvAn prANino'harahaH pratidinameva 70 nayamAno nijalokaM pratIti zeSaH, vaivasvato yamaH, na hRpyati na virateccho bhavati, ka iva ? durmadIva duHkhena yo mAdyati bahutarasurAsevanenApi yasya mado na sampadyate sa yathA surAyA na tRpyati tathA yamo'pi gavAdIn nayamAno na tRpyatIti bhAvaH / tathA cAtra tasya svAbhAvike karmaNi zoko na kartavya 75 ghaTa kalazAdInAM tadaikyena, cIyamAnatA Dhokanam, samuccayaH 1 iti zokApanodakaM vAkyamidam / atra nayanakriyAyAmekasyAM kriyAdInAM kathambhUtAnAM samuccaya iSTa iti vizeSaNaiH prati / gavAdInAM bahUnAM samuccIyamAnatayA samuccayArthapratItisadbhAvopAdayati - tulyabalAnA miti - samuccaye hi naikatarasya prAdhAnyaM ! 'styeva, na ca cakAraH paThyate, tathA ca caM vinApi tadarthaM40 pratyAyayituM zakyata N iti dvayostrayANAM caturAdInAM vA samuccIya-pratItirbhavatIti siddham / natA samuccayaH ityatrAnvayaH, dvayAdInAmiti saMkhyAprakAre - goktatvA saMkhyeyavizeSAnAha-kriyA-kAraka dravyaguNAnAmiti ekatra kArake'nekakriyANAm ekatra kiyAyAmanekakAra ! kAm, ekatra dravye'nekakArakANAm, ekatra kArake'neka 35 dravyANAm, ekatra dharmiNyanekadharmANA vA, AtmarUpa medena Atmano rUpaM svapravRttinimittaM tadbhedena tadvailakSaNyena, na tu |
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 1.17] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte atha dvitIyaM cArtha paricAyayati-guNa-pradhAnabhAvamAtra- yoga eva, samAhAraH-samAhAro bhavatItyanvayaH, kIdRzaH sanni-40 viziSTaH samuzcaya evAnvAcayaH iti-anvAcaye'pi tyAha-tirohitAvayavabhedaH-tirohito vivicyApratIyamAno'vayasamuccayasamAnataiva, kevalaM tatra sarveSAM samuccIyamAnAnAM tulya- ! vAnAM medaH prAtikhika rUpaM yatra tAdRzaH, ata eva saMhatipradhAna:balatvam, iha ca guNapradhAnabhAvaH, ekasya prAdhAnyamaparasya / saMhatiH-samudAya eva pradhAnaM kartRtvAdinA pratIyamAnaM yatra / cAprAdhAnyAmetyeva vizeSa iti bhAvaH / tatrodAharati-yathA- | tAdRza ityarthaH / tadeva vigrahasamAsavAkyAbhyAM darzayati-dhavazva baTo! bhikSAmaTa gAM cAnayeti, atraikasya prAdhAnyamaparasya khadirazca palAzazca tiSThati dhavakhadirapalAzaM 45 cAprAdhAnyaM kathamityAha-sa hi bhikSAM tAvadaTatIti tiSThatIti-atra samUhaprAdhAnyakhyApanArtha tiSThatItyekavacanam , prakRte baTobhikSATanamuddezyatayA pradhAna, gavAnayanaM cAnuSaGgi atra dvitvAdInAmabhAve hetumAha-atra samUhasya prAdhAnyAt kam, tasyAnuSaGgikatvamevAha yadi gAM pazyati tAmapyA tasya caikatvAdekavacanameva bhavatIti-dhavazca khadirazca 10nayatIti-nahi tadartha saceSTa iti bhAvaH / palAzazcetyeteSAM samUhastiSTatIti vivakSAyAmeva dhavakhadirapalAzaM / tiSTatIti prayujyate iti tAzavivakSAyAM samUhasyaiva prAdhAnyaM. 50 atha tRtIyaM cArthamAha-dravyANAmeveti-ekkAreNa kriyA- | na tu pratyekaM dhavakhadirapalAzAnAmiti teSAM prAtistrikarUpasyAkAraka-guNAnAM vyAvRttiH, parasparasavyapekSANAmiti-ekAM prAdhAnyena tadgatasaMkhyA na pratIyata iti samUhasyaiva pratItestadgataikiyAM prati yAni dravyANi ekamaparamapekSyaiva kartRtvAdinA katvasaMkhyaiva prayujyata iti bhaavH| sambadhyante tAdRzAnAmiti bhAvaH, etAvanmAtravivakSAyAM samA-- itthaM cAryAzcaturo vyAkhyAya prakRtasUtropayoginaM cArtha pArtha15hAre'pyativyAptiH syAt , tatrApi tAdRzasamUharavasattvAditi kyena grAhayitumapakramate-eSu cAdyayoH samAso na bhava- 55 samUhameva . vizinaSTi-udbhUtAvayavabhedaH iti-samUho. hi | tIti-eSu catuSu cArtheSu madhye prathamayoH samuccayAnvAcayayo dvividhaH-udbhUtAvayavamedo'nudbhUtAkyavamedazca, yatra samUha | zvArthayoH samAso na bhavati, kuta iti cet ? atrAha-sahosthitAnAmavayavAnAM svagato medaH prAtisvikaM tadvayaktitvamudbhUtaM tayabhAvAditi / nanu sAmarthyAbhAvAdityeva vAcyam , vivicya grahItuM yogyaM sa udbhUtAvayavabhedaH, yathA-'zAkhAH' iti, yato'tra samuccaye'nvAcaye ca parasparanirapekSANAmevaikatrAnvayo . 20 atra zAkhAsamudAyasya vRkSatvena, vRkSarUpasamudAyasthitAvayavAnAM gamyate, tathAhi-caitro maitrazca paThatItyAdau ca zabdabalAdubhayoH 60 zAkhAnAM meda udbhUta iti zAkhAsu bahutvaM bhavati, tatraiva cAvayadaH pRthageva svAtadhyeNa kriyAyAmanvayaH, anvAcaye'pyevameva, tathA medasyAnudbhatatve vRkSa ityekatvameva pratIyate, sa cAyamanubhUtA-ca sAmarthyAbhAvAt "samarthaH padavidhiH"[7. 4. 112.] vayakmedaH zAkhAsamUho vRkSazabdenocyate / evaM cetaretarayoge | iti paribhASAvirodhAdeva na samAsaH syAditi tadartha sahokti samAse satyapi pratyekAvayavamedasyodbhUtatvena yathAvaM dvitva-bahu- grahaNamanAvazyakamiti cet ? na-ekakriyAdyanvayitvarUpasAmarthyasya 25tvAdipratItiH, tathA codAharati-yathA-caitrazca maitrazca kaTaM tatra sattvAt sAmarthyAbhAvaprayuktapravRttividhAnAsambhavAt , tasmAt 65 kurvAte, caitramaitrI kaTaM kurvAte iti-iha vAkya-samAsayo- sahoktyabhAvAdevAtra samAsAbhAva iti svIkaraNIyam / rubhayatretaretarayogaH, atraikasyAM ghaTakriyAyAM caitrasya maitrasya ca itthaM sahokti prastutya tA lakSayituM zakate-kA patariya parasparamapekSyaiva sambandhaH, saca samUharUpeNaiva yujyate, kriyAyA | sahoktiriti-sAmarthyAtiriktA sahotiriya kA yA dvandvaekatvena pratyekaM pRthaganvayAsambhavAt / dvayoritaretarayogamudAhRtya pravRttI nimittatayA svIkriyate iti zaGkArthaH, lakSayati-yada 30 bahUnAmAha-caitrazca maitrazca dattazca kaTaM karvani padarityAdinA, vA saghaTakapadaiH, pratyeka padA-70 maitradattAH paTaM kurvantIti-atrApi paTakriyAyAmekasyAM rthAnAM vakhAbhidheyAnAM, yad yugapad ekakAlAvacchedena, sarveSAM parasparApekSaH sambandhaH / atra katha dvitva-bahutvAdi abhidhAnaM pratipAdanaM, sA shoktiritynvyH| dvandve pratyeka yAvatA samahasyakatvamityata bhAi-atrAvayavAnAmuddhata-paTAni samadAyArthamevAcakSate. tatraikenaiva padArthAnAM bodhasambhave svAt tattatsaMkhyAnibandhanaM dvivacana bahuvacanaM ca padAntaraM tAtparyAvabodhasahAyakameva, vivecayiSyate caitdne| 35 bhavatIti-pratyeka cetramaitrI caitramaMtradattAzca samudAyAvayavabhUtA ___ atredaM zakyate-itthaM sahoktisvIkAre 'paTTI-mRdvayau' ityatra 75 vivicya kartRtvAdinA pratIyante iti teSAM saMkhyApi pratIyate puMvadbhAvaprasannaH, tatra pratyekamarthadvayasyAbhidhAnAdekArthavAcitvarUpaM iti pratIyamAnasaMkhyAhetukaM dvitva-bahutvAdItyarthaH / sAmAnAdhikaraNyamastIti puMvadbhAvaH prApnoti, tasya pratiSedho caturtha cArtha paricAyayati-sa eva tirohitAvayava- vktvyH| kizca parasparaviruddhArthavAcakAnAM dvandve pUrvoktA sahomedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH iti-sa eva-itaretara- phirna sambhavati, yathA-zItoSNe, sukhaduHkhe, jananamaraNe, iti;
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 117] 6. atra viruddhAnAM zItoSNAdInAM sahAvasthAnaM na sambhavati, tatazca | kArthatvaM sahoktizca svIkriyatAmiti / sA ceyaM sahotirmahAbhASye teSAM yugapadanubhavo na ghaTate, tadabhAvAca sahotyabhAvaH sutarA- yugapadadhikaraNavacanatA kathyate, ekaiphena samAsaghaTakena padena miti kathaM tatra samAsaH, yataH zItAbhAve evoSNam , uSNAbhAve | [zabdena ] adhikaraNamabhidheyaM dvandvasamAsavAcyaM samudAyarUpaM evaM zItam , tathA sukhapratighAtenaiva duHkham , duHkhapratighAtenaiva yatrocyate seti tadarthaH / / 5sukham , evaM jananaviruddhaM maraNaM maraNaviruddha ca jananamiti / | atha punarasyAH sahoryugapadadhikaraNavacanatAyA anupapati 45 yadyapi ArAt-purAdayo nipAtAH samIpadUra-cirAtItabhaviSya zakate-evamapi "zabdapaurvAparyaprayogAdarthapaurvAparyAbhidhAnam" dAsanAdiviruddhArthavAcakAH santi, kintu te yugapadubhayArtha [vA0], zabdapaurvAparyaprayogAdarthapaurvAparyAbhidhAnaM prApnoti, nAbhidadhata ityadoSaH / itthaM sahoto samAsakhIkAre doSadvaye | ataH kim ? yugapadadhikaraNavacanatAyA anupapattiH, plakSa-nyagrodhau prasakta pratividhAna vaktavyam, taJca "cArthe dvandvaH" [pA. sU. pUkSa-nyagrodhA iti / yathaiva hi zabdAnAM paurvAparya tadarthAnAmapi 102. 2. 29.] iti sUtre bhASye yathA darzitaM tathA sabhAvArtha bhavitavyam" iti| 50 daryate-"yat tAvaducyate" 'tatra puMvadbhAvapratiSedhaH' iti, idaM / ayamAzayaH-yathA zabdAnAmuccAraNe paurvAparya tathArthabodhe'pi tAvadayaM praSTavyaH-atheha puMvadbhAvaH kasmAnna bhavati-darzanIyA mAtA darzanIyA mAteti? atha matametat-prAk samAsAd yatra paurvAparya pratIyate, yathA vRddhiguNI, guNavRddhI iti, pUrva vRddhisAmAnAdhikaraNyaM tatra puMvRddhAko bhavatIti, ihApi na doSo / zabdoccAraNe tadarthaH pUrvameva buddhAvadhirohati guNArthazca pazcAt , viparIte ca viparItamityekaikena zabdena yugapadevArtho'bhidhIyate 16 bhavati / yadapyucyate-vipratiSiddheSu cAnupapattiH' iti, sarva eva zabdA vipratiSiddhAH / ihApi prakSanyagrodhAviti, plakSazabdaH 55 iti nopapadyate / prayujyamAnaH plakSArtha saMpratyAyayati, nyagrodhArtha nivartayati, __athAnupapattibIje doSamAha-"zabdapaurvAparyaprayogAdarthapaurvAnyaprodhazabdaH prayujyamAno nyagrodhArtha sampratyAyayati. pakSApayobhidhAnaM ced dvivacanabahuvacanAnupapattiH" [vA0], zabda. nivartayati / athAtra ced yuktA yugapadadhikaraNavacanatA dRzyate / povopayodarthapauvopayobhidhAnaM ced dvivacanabahuvacanayoranupa20 ihApi yukA dRzyatAm" iti| pattiH-pakSa-jyamodhI plakSa-nyagrodhA iti / sakSazabdaH sArthako : ayamAzayaH-sAmAnyena samAnAdhikaraNasya pUrvapadasya puMva- nivRtto nyagrodhazabda upasthitaH, eka ekArthastasyaikArthatvAdeka- 60 dbhAva ityAzrayaNe darzanIyA yA mAtA darzanIyA mAteti SatrIsamAse / vacana praamaati|" iti / vRttAvekArthAbhAvena darzanIyAzabdasya mAtrarthavAcakatvena sAmAnA- ayamAzayaH- yasmin kAle yo'rthaH pratIyate tadanusArameva dhikaraNyamastIti puMvadbhAvaH kuto na bhavati, yataH sAmAnAdhi bacanena bhavitavyam, yadi bhavatA zandapaurvAparyeNArthapaurvAparya 26 karaNyaM nAma vizeSyatayaikadravyopasthApakatvam , atrApi caikArthI svIkriyate tahiM plakSanyagrodhAvubhAvapyekArthI, lakSazabda uccAbhAvena pUrvapadasya pRthak svArthAnupasthApakatvenottarapadena saha ritaH, arthena saha ca nivRttaH sAmprataM ca nyagrodhazabda uccAryate 65 sAmAnAdhikaraNyamastyeva / ayaitadoSaparijihIrSayA yadyevamucyate sa caikArtha ityekavacanameva prAmoti, na tu dvivacana-bahuvacane yat vRttau tu sarvatra sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eveti vAkya- iti pakSa-nyaprodhI plakSa-nyagrodhA iti dvivacana bahuvacanAntaviSaya sAmAnAdhikaraNyamAdhIyate, iha ca darzanIyA yA mAteti / prayogo ne prApnoti tasmAd dvivacana bahuvacanAntaprayogAnupa30 vAkye nAstyubhayoH sAmAnAdhikaramyamiti doSAbhAva iti, / patyA plakSanyagrodhAvityAdAvekaio'nekArthAbhidhAyIti mantavyama. tadAtrApi na doSaH, atra hi laukika vAkyaM vadI ca bhUdI ceti | vinigamanAvirahAdubhayorapyanekArthatvasyacisyAt / 70 tatra nobhayoH sAmAnAdhikaraNyam , alaukika ca vAkyaM [ saho- punarapi yugapadadhikaraNavacanatAyA anupapattiM draDhayatikerIdRzAryabodhakatvapakSe ] pavyau ca mRdayau ceti, tatra ca vRtti- | "samudAyAt siddham" [vA0], samudAyAt siddhametat, samAnArthakatvameveti vAkyaviSayasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt doSA- | kimetat samudAyAt siddhamiti ! dvivacanabahucanatA'prasiddhiriti 36 bhAva iti| atha dvitIyadoSaparihAramAha bhASye--yadapyucyate coditam , tasyAyaM parihAraH / " iti / iti, tasyAyamAzayaH-vipratiSiddhatvaM nAma parasparanivartakatvam , dvandvena samudAyarUpo'yo'bhidhIyata iti dvivacanabahuvacana-15 sarve eva zabdA uccAryamANA anyazabdArthanivartakA eva, lakSA- | siddhirityarthaH, dvandvarUpasamudAyenodbhUtAvayavamedaH samUharUpo'rthaH 'vagate'rthAdeva nyagrodhArthoM nivartata iti prakSanyagrodhayorapi plakSAdizabdakramocAraNena yadyapi krameNa budhyate, tathApi dvandva. samAso na syAt / ayAtra samAsAyakAndAbhidheyatvamubhayorA- rUpaikanAmajanyabodhaviSayatAyAH dvayoH sattvena dvivacanAdyupapattI 40 zrIyate tahi zItoSNo ityAdAvapi dvandUsamAsaspaiksaMjJAvalAde- / yugapadacane mAnAbhAva iti bhAvaH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 117] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 213 murnimanawwwranAmarna-rrrrrrrrrrrrammar punarapi dvivacanAdyanupapattimAha-"samudAyAt siddhamiti ! ayamAzayaH-plakSazabdasya nyagrodhArthatvAt , nyagrodhazabdasya cennaikArthatvAt samudAyasya" [vA. ], samudAyAt siddhamiti | plakSAbhidhAyitvAt khArthasyaivAbhidhAnena nAstyarthAntarAbhidhAnam , cet ! tanna, kiM kAraNam ? ekAryatvAt samudAyasya, ekArthA hi | lokaprasiddhyA tvarthAntarAbhidhAyitvamucyate, vRttiviSaye tvekaikasya samudAyA bhavanti, tadyathA-zataM yUyaM vanamiti / " iti / dvAvarthAviti svArthAveva tau bhavataH, evaM plakSo'pi nyagrodhazabda5 ayamartha:-dvandvena samudAyarUpo'rtho'bhidhIyate, samudAye ca vAcyo nyagrodho'pi plakSazabdavAcya iti|| dvayoH sattvena dvivacanopapattiH sAdhitA, sA na ghaTate, samudAyo | athAkSipati-kathaM punaH plakSo'pi nyagrodhaH, nyagrodho'pi hi sarvadevaikArthamAha, yathA ztAdizabdaH samudAyavAcI kheka-lakSaH? yAvatA 'kAraNAd dravye shbdniveshH|" iti / mevArthamAhetyekavacanameva syAnna dvivacanabahuvacanAdIti / ayamAzayaH--zabdArthAvasAyahetubhUtalokavyavahArarUpakAraNAatra samAdhAnamAha-"naikArthyam" [vA0], nAyamekArthaH, deva te te zabdAsteSu teSu dravyeSu vAcakatvena niviSTAH, na ca 10 kiM tahi yartho barthazca, plakSo'pi dvayartho nyagrodho'pi / lokavyavahAre plakSazabdasya nyagrodhArthAbhidhAyitvaM prasiddham , 50 dvayarthaH / " iti / tathA ca pUrvoktArthakathanaM nirmUlamiti / / ayamAzayaH-itaretarayoge udbhUtAvayavabhedasya samudAyasyA- atraikadezI samAdhatte-"kAraNAd dravye zabdaniveza iti bhidheyatvena dvayorapi saMkhyA pratyeka pratIyate iti plakSo'pi / ceta? tulyakAraNatvAt siddham" [vA.], kAraNAd dravye dvayI nyagrodho'pi dvayartha iti dvivacanAdyupapattiH sambhavati / zabdaniveza iti cedevamucyate, tanna-tulyakAraNatvAt siddham, 16 atra doSamAha-"yadi tarhi plakSo'pi dvayartho nyagrodho'pi | tulyaM hi kAraNam , yadi tAvat prakSaratIti myutpattyA plakSa:55 dvayarthaH "tayoranekArthatvAdu bahuvacanaprasaGgaH" [vA.], tayora- / syAt, nyagrodhe'pyetad bhavati / tathA yadi nyaga rohatIti nekArthatvAd bahuSu bahuvacanamiti bahuvacanaM prApnoti / " iti / nyagrodhaH, plakSe'pyetad bhavati / " iti|| yadi yugapadAdhikaraNavacanavAdimatAnusAreNa plakSo'pi dvadharyo ! ayamarthaH-ayamekadezI zabdapravRttinimittameva zabdaprayogasya nyagrodho'pi dvayarthaH khIkriyate tarhi tayoranekArthatvAd bahu- kAraNamiti pUrvoktavartikAzayaM matvA prakSaraNaM plakSazabdaprayoga20 vacanaprasaGga iti samuditArthaH / nimittaM tacca vistareNAvasthAnarUpameva, asti ca tat nyagrodhe-60 atha samAdhatte-"tayoranekArthatvAd bahuvacana prasaGga iti ispi; evaM nyagrohaNaM nyagrodhazabdapravRttinimittaM, taccAdhaHzAkhAcet ! tanna, ki kAraNam ? bahutvAbhAvAt , nAtra bhutvmsti|" | sthApanameva, dRzyate ca tat plakSe'pIti prayogakAraNasyobhayoH iti, spaSTam / | parasparaM sattvAdubhayorubhayArthatvamiti / punarAkSipati-"kimucyate bahutvAbhAvAditi, yadA idAnI- pUrvapakSI khAzayaM sphorayati-"darzanaM vai hetuH" [vA. ], na 26 mevokaM-pakSo'pi dvayarthoM nyagrodho'pi dvayarthaH / " iti| atha ca nyagrodhe plakSazabdo dRzyate / " iti / 65 samAdhatte-yAbhyAmevAtraiko dvayarthastAbhyAmevAparo'pi / " iti / ayamAzayaH-tulyakAraNatvAdityatra kAraNazabdena darzanaM loka ayamAzayaH nAtra catvAro'rthAH, kintu dvAdevArthI, dvAbhyA- | vyavahAro'bhipretaH, na ca lokavyavahAre nyagrodhArthe plakSazabdasya mapi pratyekAcyete. iti dvitvameva bhavati, na bhtvmiti| |prayogo dRshyte|| atha punaryugapadadhikaraNavacanatAnupapattimAha-yadyevam "anya- siddhAntI samAdhatte- "darzanaM heturiti cet tulyam" [vA0], 30 vAcakenAnyAnupapattiH" [vA. ], anyavAcakena zabdenAnyasya darzanaM heturiti cet ! tulyametad bhavati, plakSe'pi nyagrodhazabdo 70 vacanaM nopapadyate / " iti / |dRzyate nyaproghe'pi plakSazabdaH, tulyaM hi kAraNam / " iti / ayamarthaH-laukikAt prayogAt zabdAnAmarthasyAradhAraNam, ayamAzayaH-plakSa nyagrodhI dRzyetAmiti prayogarUpalokatatra yathA paTazabdo ghaTArtha na pratyAyayati, tathA plakSa-nyagrodha- / vyavahAre ubhayorekakriyAnvayAd dvivacanadarzanAzcAbhayorevozabdau parasparArthasya pratyAyako na yuktau / bhayArthatvaM dRzyata iti tulyo lokavyavahAra ubhayatra / 35 samAdhAnamAha-"anyavAcakenAnyasya vacanAnupapattiriti / athAkSipati-"na vai loke eSa saMpratyayo bhavati, mahi plakSa 76 cet ? plakSasya nyagrodhatvAt nyagrodhasya ca plakSatvAt svazabdenA- AnIyatAmityukte nyagrodha AnIyase / " iti, spaSTam / bhidhAnam" { vA.], anyavAcakenAnyasya vacanAnupapattiriti samAdhatte-"tadviSayaM ca"[vA.], tadviSayaM caitad draSTavyaM, cet ! evamucyate-tanna, kiM kAraNam ? plakSasya nyagrodhatvAt , plakSasya nyagrodhatvam , kiMviSayam ? dvandvaviSayam / " iti / nyagrodhasya plakSatvAca svazabdenAbhidhAnaM bhaviSyati, plakSo'pi ayamAzayaH-dvandvAvayavabhUtAnAmeva lakSAdizabdAnAmanekArthA40nyagrodho nyagrodho'pi plakSaH / " iti / ! bhidhAnasamarthatvaM, na kevalAnAmiti / 80
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 117 ] Durammarriwar mammiummmmmmmmmmmmmmirmirmire - athAkSipati-"yuktaM punaryanniyataviSayA nAma zabdAH syuH"! ayamarthaH-ayaM vRttisvabhAvo yat sahabhUtAveva-sahoccAiti kiM zabdAnAM viSayavazAniyatArthatvaMyuktam ? ityAzaGkA / ritAveva lakSanyagrodhazabdAvanyonyasya vAcakau na pRthak bhUtau / uttarayati-"bADhaM yuktam" iti, tadeva sAdhayati-"anyatrApi | athavA plakSa eko mukhyo'parastadguNAropanimitto gauNo nyagrotadviSayadarzanAt" [vA.] anyatrApi hi niyataviSayAH zabdA dhAdiH, tatra plakSAviti kathite mukhyayoreva pakSayograhaNaM syAna dRzyante. tadyathA-samAne rakta varNa gaulohita iti bhavati. azvaH plakSa-nyagrodhayoriti niHsaMdigdhobhayArthapratItyarthamevobhayoH zabdayo:45 zoNa iti, samAne ca kAle varNe gAH kRSNa iti bhavati, azvo prayoga iti sahoktipakSo nidoSa iti hema iti, samAne ca zukle varSe gauH zveta iti bhavati, ashvH| tadetat sarvamabhipretyAha-plakSanyagrodhAvityatra . hi karka iti|" iti| plakSo'pi vyartho nyagrodho'pi vyarthaH iti / nanvevaM ___ ayaM bhAvaH-lohitAdivarNeSu gavAkSyoH samAneSvapi azvAda- vRttAveva parasparArthAbhidhAnarUpA sahokti: syAnna vAkye ityata 10 nyatra zoNAdayo na vartante, tathA dvandvAdanyatra plakSAdayo | Aha-lakSazca nyagrodhazceti vAkye'pi cakAreNAya-50 nyagrodhArthA na bhavantIti / / mevArthaH kathyate iti-ayamevArthaH-sahoktirUpa evArthaH / . punarAkSipati-"yadi tarhi pakSo'pi nyagrodhaH, nyagrodho'pi sahoktimeva matAntareNAnyathA vyAcaSTe-uttarapadenetiplakSa: 'ekenoktatvAdaparasya prayogo'nupapannaH' [vA], ekeno-dvandU-tatpuruSayoruttarapadameva samudAyArthavAcaka pUrvapadaM tu tAtparya katvAt tasyArthasyAparasya prayogo nopapadyate, plakSeNa nyagrodhasya | prAhakamiti matenottarapadeneti; anyatra samAse tathAsvIkAre'pi 16 nygrodhpryogH|" iti / | dvandve samudAyasyaiva vAcakatvamiti matenAha-samudAyena veti- 55 ekena plakSazabdenaiva nyagrodhArthasyoktatvAt nyagrodhasya prayogo | etaccha jahatsvArthAviSayam, tatra hi padayo rthaH, api tu nopapadyate 'utArthAnAmaprayogaH' iti nyAyAditi bhAvaH / nanu | samudAyasyaiveti pUrva nirUpitatvAt / payaH payo jarayatItyAdidvandvaviSaya evaikaikenAnekArthAbhidhAnamityuktam , ekasya prayoge ca / prayoge dvandvaikazeSayorabhAvAyAha-vartipadArthAnAmevetyAdidvandva eva na syAditi tadviSayatAbhAvAdidaM kathanamayaktamiti samasyamAnatayA sambhAvitAnAM padAnAM ye'steSAmeva saha 20 cet ? na-parasparasannidhAnena yadA dvayorapyubhayArthabodhanasAmarthya- kriyAdisambandha iti, kriyAdinA saha sambandha iti bhAvaH, 60 mAhitaM tadAnyatarAbhAve'pi sAmarthyahAnAbhAvaH, yathA nivRtte'pi saha sambandhazcaikajAtIyasambandha eva, evaM ca payaH payo jarayatI. vahisaMyoge vahisaMyogasampAditapazakarUpanivRttyabhAva ityAzayAt / syAdAvekasya payasaH kriyAyAM kartRtvenAnvayo'parasya karmatvene atha samAdhatte-"ekenoktatvAdaparasya prayogo'nupapanna iti | tIhekajAtIyasambandhAbhAvAnna sahoktiriti na samAsaH, evamajAM cedanukkatvAt lakSaNa nyagrodhasya nyagrodhaprayogaH" [vA0], | grAmaM nayatItyAdau mukhyakarmagoNakarmaNorapi na dvandvaH, ekajAtIya25 ekenoktatvAdaparasya prayogo'nupapanna iti cet ? tanna, kiM kAra. | sambandhena kriyAyAmanvayAbhAvAdeva, ekasyepsitakarmatvamaparasya 65 Nam ? anuktatvAt prakSeNa nyagrodhasya nyagrodhaprayogaH, anuktaH / cAdhAratayA karmatvamiti sambandhamedasya spaSTatvena sahotyalakSeNa nyagrodhArtha iti kRtvA nyagrodhazabdaH prayujyate, kathama- bhAvAt / samAhAre'pi saMghAtasya sahaiva kriyAdinA sambandha nuktaH? yAvatA idAnImevoktaM plakSo'pinyagrodho nyagrodho'pi plakSa | iti sahoktirastyeva / . iti, sahabhUtAvetAvanyonyasyArthamAhataH, na pRthgbhuutau|" iti|| nanu 'ekaviMzatiH, dvAviMzatiH' ityAdiprayogA dRzyante. 30 ayamAzayaH-na kevalena plakSazabdena nyagrodhArthabodhaH, api tatrakaviMzatiriti ko'yaM samAsa iti cet ? ucyate-ekAdhikA 70 tu nyagrodhazabdasahakRtenaiva, yathA bhArohanalaprayoIyorapi / viMzatirekaviMzatiriti zAkapArthivAditvAt tatpuruSaH, ata eva tajhArohanasAmarthya tulyaM sahabhUtayoreva, na pRthagbhUtayostadata. myuurvyNskaadaabudaahRtH| athavA prakRtasUtreNa ekava viMzatizcati evaM caikenokatvAdaparasya prayogo'nupapanna iti mocitA zarati / dvandvasamAsaH; nanu kimayaM samAhAravivakSAyAmitaretarayogaviva punaH pRcchati-"kiM punaH kAraNaM ? sahabhatAvetAvanyonya- kSAyAM vA? kizcAtaH? yadi ekazca viMzatizcetyanayoH samAhAra 36 syArthamAhaturna pRthagbhUtau ?" iti, samAdhatte-"abhidhAnaM punaH | iti samAhAravivakSA tadA "dvandvakatvA-'vyayIbhAvo" [lizA-75 khAbhAvikam" [vA0], svAbhAvikamabhidhAnam , ayaveha kaucit | nuzAsane napuMsakaliGgaprakaraNe-9] iti vacanAnnapuMsakaliGgena prAthamakalpiko plakSanyamodhI, kaucit kriyayA vA guNena vA, | | bhavitavyam, yathAnyatra-sukha-duHkhamiti; yadi cetaretarayogalakSa ivAyaM plakSo nyagrodha ivAyaM nyagrodha iti, tatra lakSAvityukta | vivakSA tadA dvivacanAdinA bhavitavyam , yathAnyatra-plakSa sandehaH syAt-kimimA plakSAveva, Ahokhit plakSa-nyagrodhI, | nyagrodhI, dhava-khadira-palAza iti, tathA cobhayathApi 'ekAva40 tatrAsandehAtha nyagrodhazabdaH prayujyate / " iti / | zatiH' ityAdiprayogAnupapattireva doSaH / . . ... . 80
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1,.sU0 117 ] . kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte . 215 * bhatrocyate-"viMzatyA zatAd dvandve sA caikye dvndv-meyyoH|" / gatAM dvitvAdisaMkhyAmanusarati, samAhAre tUbhayatrApi saMmudAya..' [strIliGge-6] iti liGgAnuzAsanabalAdubhayAthApyadoSaH / gatamekatvamanusaratIti gUDhAbhisandhiH , ekavacanAntatve hetumAha tadarthazcAyam-viMzatirityevamAdikA saMkhyA saMkhyeye saMkhyAne : samudAyasaMkhyakatvAnurodhena viMzatyAdivat saMkhyeya, ca vartamAnA strIliGkA, iyaM viMzatirghaTAH, iyaM viMzatirghaTAnAm , : mAcaSTa itIti-yathA 'viMzatirghaTAH' ityatra viMzatizabdaH .vizatyA ghaTaighaMTAnAM vA / A zatAd dvandve-dvandva samAse : saMkhyeyAn viMzatitvasaMkhyAsahitAn ghaTAn AcaSTe, tatra ghaTAnA 45 vartamAnA viMzatyAdyA saMkhyA, AzatAt-zatAd arvAg nava- bahutve'pina tatsaMkhyAmapitu viMzatitvasaMkhyAgatamekatvamanusarati' navatiparyantA strIliGgA, samAhAradvandvArtha vacanam , itaretarayoge tata ekavacanAnto bhavati, tathA 'ekaviMzatirghaTAH' ityatraika tu "paraliGgo dvandvo'zI" [ paraliGge-1] iti liGgAnuzAsana- ' viMzatizabdaH saMkhyeyAn . ekaviMzatitvasaMkhyAsahitAn ghaTAn vacanAt paravalliGgatayaiva strItvasiddheH, ekazca viMzatizca iyameka- : AcaSTe, tatra ghaTAnAM bahutve'pi na tatsaMkhyAmanusarati, kintu 10 viMzatiH, ekaviMzatyA, dvandvakatveti napuMsakatvApavAdo yogH| : ekatva-viMzatitvayoryaH samudAya ekaviMzatitvasaMkhyAtmakaH, 50 sA vaikye dvandU-meyayoH-sA viMzatyAdyA saMkhyA dvandva samAse meye : tadgatamekatvamanusRtyaiva saMkhyeyAnAcaSTe, iti etasmAt kAraNAt ca saMkhyeye ca vartamAnA aikye ekatve eva prayoktavyA, itare- : ekavacanAnto bhavati / nanu 'ekaviMzatiH' ityAdau saMkhyAdvandve taradvandvArtha vacanam, samAhAre hi siddhamaikyam , ekazca viMzatizca : samAhAre ekavacanamastu, kintu "dvandvaikatva." iti napuMsakaliGgena ekaviMzatighaMTAghaTAnAM vA; saMkhyeye khalvapi-viMzatirghaTAH, bhavitavyamiti kathaM strIliGgatetyAzaGkAyAmAha-samAhAre'pi 1 / viMzatyA ghaTeH / dvandvameyayoriti kim ? dve viMzatI ghaTAnAm , ( ca "AzatAd dvandve" iti lakSaNAt strIliGgo 55 tikho viMzatayo gavAm , viMzatyAdeH saMkhyAsthAnasyaiva dvitva- bhavatIti-"dvandvakatva." iti sAmAnyavacanaM prAdhya "A bahutvavivakSAyAM dvivacana bahuvacane / sA ceti prasiddhasaMkhyA- zatAd dvandve" iti vizeSavacanaM strIliGgatvaM vidadhAtItyarthaH / parAmarzAt tatpratyAsattyA prasiddhasaMkhyA rUpadvandvaparigraha itIha na : etAvatedamapi jJApitaM bhavati-yaduta, ekaviMzatizabdo yadA bhavati-ekazcaitrAya dIyatAM viMzatimaMtrAyeti ekaviMzatI AbhyAM , saMkhyeyamAcaSTe tadApi ekavacanArtha strIliGgArtha ca saMkhyAdvandvo 20 dIyatAmiti dvivacanameva bhavati / dvandve dvitva-bahutvayoH, meye tuvidheyaH. anyathA saMkhyeyadvandve itaretarayoge dvivacanAdiprasaGgaH.60 bahutvApavAdo yogH| samAhAre ca napuMsakatvaprasaGgaH, saMkhyArthe niSpanno'pi dvandvo tathA ca 'ekaviMzatiH' ityAdau samAhAre'pi vacana vizeSAt / viMzatyAdivat saMkhyeyamabhidhAsyatIti / strIliGgameva bhavati, na tu napuMsakatvaprasaGgaH; evamitaretarayoge'pi ! atha tRtIyaprakAre--saMkhyeyadvandve itaretarayoge vizeSaM darzayati bacana vizeSAdekavacanameva bhavati, na tu dvivacana-bahuvacana- saMkhyAdvandvAdanyatreti-saMkhyeyadvandve ityarthaH, ekazca viMzati. 25 prasaGga iti bhAvaH / etad vicArajAtaM saMkSepato dazeyati- zceti vigrahaH, zeSa saMkhyeyaparatvajJApanArtham , ekaH-prakaraNAdi-65 ekaviMzatirityAdinA / ekaviMzatyAdau caturdhA dvandvo bhavati- gamya ekasaMkhyAkaH kArSApaNAdiH, viMzati:-prakaraNAdigamyA 1 saMkhyArthayorekazabdaviMzatizabdayoH samAhAre dvandvaH, tatraika- viMzatisaMkhyAkAH kArSApaNAdayaH, devadattAyeti sampradAne caturthI, vacanaM strIliGgaM ca; 2 saMkhyArthayoreva tayoritaretarayoge dvandvaH, evaM-maitrAyetyatrApi, dehIti sampradAnatvAbhivyaktaye, eka atrApyekavacanaM strIliGgaM ca; 3 saMkhyeyAryayostayoritaretarayoge viMzatI iti samAsaH, atra saMkhyeyadvandvatvAt saMkhyAdvandvAducya. 30 dvandvaH, atra dvivacanAdi strIliGgaM ca; 4 etayoreva samA-mAnamekatvaM na bhavati, kintu saMkhyeyArthakasyaikazabdasya viMzati-70 hAre dvandvaH, atraikavacanaM strIlija ceti laghunyAsaH, apare tu- zabdasya ca pratyekamekatvamiti militvA dvayoditvamiti dvivacanameva ekavacanaM napuMsakaliGgaM ceti / nanu prathamaprakAre-saMkhyAdvandve : bhavati, ekaviMzatI anayordehIti vigrahavAkyaprayogasamAsamAhAre'vayavAnAmanuddhatatvAta-pArthakyenApratIyamAnatvAt sa-rthakaprayogaH. ana 'anayoH' ityasya sthAne 'AbhyAma' iti pAThaH mudAyasya prAdhAnyAdekatvAcca bhavatu nAma tatraikavacanam , dvitIya- samyagAbhAti, yadyapi dAnArthakadhAtuyoge 'ghrataH pRSThaM dadAti' 35 prakAre-saMkhyAdvandve itaretarathoge'vayavAnAmudbhUtatvAt-pArthakyena ityAdau sampradAnatvAbhAvAt SaSTI dRzyate, tathApi prakRte vigraha-75 pratIyamAnatvAdanekavAca dvivacanA dinaiva bhavitavyamiti kathameka- vAkye caturthyantaprayogAt khopajJaliGgAnuzAsanavRttau 'AbhyAm' vacanaM gIyata ityAzaGkAyAmAha-'ekaviMzatiH, dvAviMzatiH' iti pAThadarzanAcca caturthyantapATha AdaraNIyaH ! atidizatiityAdisaMkhyAdvandvaH iti yato'yaM saMkhyAdvandvastataH, ita-! evamiti, triMzazcatvAriMzatau iti samAsaH, triMzad devadattAya retarayoge'pi apinA samAhAre ca, ekavacanAnto bhavati, dIyatAM catvAriMzaca caitrAyeti triMzacatvAriMzato AbhyA.dehIti 40 saMkhyAdvandvaH saMkhyAgatamekatvamanusarati, saMkhyeyadvandvazca saMkhyeya- prayogaH, SaSTisaptatyazItayaH iti samAsaH, SaSTidevadattAya 80
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 117-198] dIyatAM saptatimaitrAyAzItirjinadattAyeti SaSTisaptatyazItIrebhyo | dvidhA-kharUpato'rthataca, tatrArthataH samatvamiha grAhyamityAvedadehIti prayogaH, dvivacanabahuvacanAntatA prathame dvitIye ca nAyAha-arthena, tathA ca vyAkhyAti-arthena samAnAM-samA-40 dvivacanAntatA, tRtIye bahuvacanAntatetyarthaH / nA zabdAnAmiti, sahotAvityanuvartata ityAha-sahoto - atha caturthaprakAre-saMkhyeyadvandve samAhAre mRttau kimapi noktam , gamyamAnAyAmiti-dvandvApavAdatayaiva tallAbhaH / 'ekaH samAhAre kathaM strItvamitaretarayoge ca kathamekavacanamiti zaGkA- zeSaH' ityasya vAcyamApattilabhyaM cArthamAha-ekaH ziSyate, nirAsamAtrapravRttatvAta prakRtaprakaraNasya / saMkhyeyArthe-ekaba arthAdanye nivartante iti / atra caikagrahaNAbhAve'pi ziSyata viMzatizcetyanayoH samAhAra iti-'ekaviMzati' iti viprahasamAso, iti zeSa ityarthakazeSapade ekatvavivakSayakasyaiva zeSaH syAdityeka-45 atra "dvandvaikatva" iti napuMsakatvam, "A zatAd dvandve" iti grahaNaM vyarthamiti nAzaGkanIyam , 'sUtre liGgavacanamatantram' iti vizeSavacanaM tu saMkhyAdvandvamanusaratIvi tUktapUrvam, laghunyAsa- siddhAntAt , spaSTapratipattaye vA tadAvazyakatvAt / "sarUpANAme10 kRtAtrApi strIliGgamukta, tatsaMgamanA sudhiibhirnvessyaa| kazeSa ekavibhaktI" [pA. sU. 1. 2. 64.] iti sUtre mahAdvandvasamAsasya pRthak saMjJAyAH prayojanamAha-dvandvapradezAH bhASye nekagrahaNasya sArthakyamitthaM pratipAditam-"athaikagrahaNaM kimartham ? sarUpANAM ityAdinA, dvandvamuddizya kAryavidhAyakasUtrANItyarthaH, tathA ca | zeSa ekavibhaktAvitIyatyucyamAne 50 tattatkAryavizeSasisyartha pRthaka saMjJAkaraNamAvazyakamiti bhAvaH / dvibahvorapi zeSaH prasajyeta / ekagrahaNe punaH kriyamANe na doSo bhavati / " iti| 3. 1. 117. // 15 samAnAmarthanakaH zeSaH / 3 / 1 / 118 // ayamartha:-zeSagaM zeSa iti bhAvasAdhanaH, ziSyate zeSa iti karmasAdhanazca zeSazandaH, tatra prathamapakSe prAthamyAdekasyaiva zeSo ta0 pra0-arthena samAnAM-samAnArthAnAM zabdAnAM saho- | | bhaviSyatItyekagrahaNamanarthakam , karmasAdhanapakSe'pi zeSapade eka-55 ko gamyamAnAyAmekaH ziSyate, arthAdanye nivartante, tatra tvasaMkhyAyA vivakSaNAdeka evaM ziSyamANaH syAditi vyarthamekavizeSAnupAdAnAt paryAyeNa zeSo bhavati; bahuvacanamataghram, grahaNamiti / pUrvapakSe itaranivRttiviziSTamavasthAnaM zeSazabdena tena dvayorapyekaH ziSyate / vakrazca kuTilazca-vakrau kuTilau bA, vidheyam , taccaikasya dvayovaityAkAlAyAM vinigamakAbhAvena prathamo20 bakradaNDazca kuTiladaNDava-vakradaNDau kuTiladaNDAviti thA, pasthitatvAdekasyaiva bhaviSyati, na tu dvayorbahUnAM veti tadabhiprAyaH / evaM-lohitAkSau raktAkSAviti vA, sitazca zuklazca zvetazva dvitIyapakSe ca samAnA sambandhI ziSyata ityarthaH, zeSapadenAkSipte 60 sitAH zuklAH zvetA vaa| arthena samAnAmiti kim ? sambandhipade cAkSepakasAmAnAdhikaraNyAyaikavacanAnte tatraikatva vivakSeti tadabhiprAyaH 1 uttaramanthAzayastu "AdyudAttaca" kuTilazca / dvandvApavAdo yogaH // 118 // [pA. sU. 3. 1. 3.] iti sUtre AdigrahaNeneha zAstre prAthamyanyAyApekSayA vyAptinyAyasya prAbalyaM bodhyate, tathA ca 25 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-smaa0| samazabdaH / zeSazabdasyataranivRttimadavasthAnamarthaH, tatra yadyapi sthiteH siddha-65 sarvAdau paThitaH, tasya SaSThIbahuvacane sameSAmiti rUpaM bhavati, prakRte nAyaM sarvAdiH, sarvamAdIyate'neneti sarvAdiriti sarvArtha- | svAt nivRttAveva zAstravyApAraH, tathApi zabdato'vasthAna eva vidheyatAvagamAt vyAptinyAyena dvibahUnAmevAvasthAnaM syAt, kasyeva sarvAdigaNapaThitatvanirNayAt prakRte samAnArthatvena sarvArthavAbhAvAna sAdikAryamityAha-samAnAmiti-atra nirdhAraNa ekasya nivRttiH, ityakasyAvasthAnalAbhAyaikAhaNamAvazyakamiti samAdhAnapranyAzayaH / atra zeSa iti pade karmasAdhanasvapakSe. 30 samudAyasamudAyibhAvasambandhe vA SaSThI, na sthAnyAdezabhAvarUpa ekatvasya vivakSayakasyaiva zeSaH syAditi pUrvapakSiNa AzayamAzritya 70 sambandhe SaSThI [ sthAnaSaSThI ], tathA sati arthena samAnAM sthAne samAhitaM "kaiyaTena-karmasAdhanapakSe saMskAryatvAt prAdhAnyAt eka: ziSyate Adizyata ityeka Adezo bhavati' ityarthaH syAt, evaM sati 'bisaM ca visaM ca' ityarthe ekasyAdezarUpatayA tatsa saMkhyAyA avivakSA syAt , yathA-'gRhaM saMmArTi' iti / mbandhisakArasya kRtasthatayA "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] tadAzayamanurundhAnena ladhunyAsakAreNoktam-"zeSasya vidhIya35 iti Satve 'viSe ityaniSTarUpamApota, nirdhAraNaSaSTayAM ca mAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAyA avivakSaNAdyo khIkRtAyAM teSAM madhye eka eva ziSyate ityarthalAbhAt nAtrA-bayANAM vA zeSaprasaktastatrApi zeSaprakriyAgauravApattyA ekasyaiva 75 pUrvavidhiriti sakAro na kRto navA kRtastha iti SatvAprAptau zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAmA api "vise itISTa sidhyati / samatvaM nAma samAnatvam , taha | sampattyartha merumahaNaM sukhArtha vaa|' iti / paraMtu netad yuktama.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 118] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pradhAne eva saMkhyAyA vivakSA bhavati, tatraiva 'gRhaM mArTi' iti [7. 3. 126.] iti samAsAntaSTaH, evaM rakkAkSa ityatrApi / dRSTAntatayopayuktam, tatra hi graho nAma yajJapAtram, bhanena / dvayorekazeSamudAhRtyAtha savigrahaM bahUnAmekazeSamudAharati-sitazca vAkyena saMmArjanaM vighIyate, grahasya cAnuvAdyatayA'prA. | zuklazca zvetazceti vigrahaH, sitAH zuklAH zvetA veti dhAnyam , tena tatra saMkhyAyA vivakSA na bhavati, ato'neka-ekazeSakharUpam / 5 pAtrANAmapi saMmArjanaM bhavati / tathA ca tatratyakaipaTe 'saMskArya- agrimasUtreNa varUpANAmekazeSasya vidhIyamAnatvena prakRtasUtre 45 tvAdaprAdhAnyAt' iti pAThaH kalpanIyaH, samupalabhyate ca kvacit samAnAmiti kathanena vyAkhyAnato'rthenaiva samAnAmiti labhyetaitathaiva pAThaH / uddayotakRtA cemameva pAThaM kalpayitvA samupalabhya / veti 'arthena' iti padaM vyarthamityAzayAha-arthena samAnAvA itthaM svAzayo varNitaH-"sarUpANAmiti SaSTyA vidheyabodhaka- miti kimiti, pratyudAharaNamukhenottarayati-plakSa-nyagrodhau zeSapadena sAmAnAdhikaraNyAnvayayogyaH sambandhI AkSipyate, sa | zata-atra samAsAt / iti-atra samAsAt pUrva yo'rtho loke prasiddhaH sa eva samA10 caikavacanAnta eva yadyapi tathApi tasya vidheyena ziSyamANatvena zrIyate. prakRtasUtre 'arthena iti padopAdAnasAmathyAt, anyathAhA saMskriyamANatvenAnuvAdyatvAdekatvAvivakSeti tAtparyamA" iti| pUrvasUtrapratipAditarItyA dvandva ubhayorapyubhayArthavAcakatvena asyAyamAzayaH-ekagrahaNAbhAve 'samAnAM sambandhI zeSaH' iti | samAnArthatvaM syAdeveti pratyudAharaNAsaMgatiH syAt , samAsAt vAkye ziSyamANaM vidheyam , sambandhI cAnuvAdyaH, sa ca yadyapi pUrva prasiddhamarthamAdAya ca bhinnArthatvena prakRtasUtrApravRttyA dvandaH vidheyasamarpakazeSapadAkSiptastathApi saMskriyamANatvenAnuvAdya eveti sidhyati / vastutastu agrimasUtrasya rUpeNa samAnAM viSaye 15 tatra na vacanavivakSA bhavitumahatItyekasyaiva zeSatvavidhAnAyAtraika-pravRtyartha prakRtasUtre 'arthena samAnAm' iti kathanamAvazyakamevetika grahaNamAvazyakamiti / prazno'yaM nirAdhAra eva, tathApi 'tuSyatu durjanaH' iti nyAyena ___ yadyapi jAtipakSe ekenaiva zabdenAnekArthapratItiH sambhavatIti samAdhAnAntaramevoktam / dvayordvandvaM pratyudAhRtya bahUnAM dvandvaM tatra pakSe sUtra midamanAvazyakam , vyaktipakSe ca prativyakti- | pratyudAharati-dhava-khadira-palAzAH iti / atredaM bodhyam zabdaprayoge prApte ekasyaiva zabdasya prayogAyAvazyakatvapratipAdana- | arthana samAnAmiti kimiti praznasya ka AzayaH-kiM vizeSaNAMza20 sambhave'pi suthA sUtrasattve ekenaiva zabdenAnekArthapratItistathA / mAtra prazna uta viziSTe padadvaye, vizeSaNAMzamAtra iti cet ? 60 tadabhAve'pi sambhavatyeva, nahi sUtreNApUrvA zaktistatrotpAdyate | tarhi samAnAmityetAvaduktI kena rUpeNa sAmyaM jighRkSitamiti api tu svAbhAvikyeva zaktiH sAdhutayA'nuziSyate. tathApi / sandehe sUtrArtha evAnirNItaH syAditi lakSyasaMskAra evaM na svAbhAvikazaktyanuvAdAya sUtrasyAvazyakatvameva, vivecayiSyate | syAt, sarvathA sAmyasyAsambhavAt / padadvaya viSaye prazne sati caitadagrimasUtravyAkhyAyAM vistareNa / atraikasya zeSavidhAne'pi 'sahoktAvekaH zeSaH' ityetAvanmAtrArthatve sarvatra dvandve ekazeSa 25 bahuSu samAnArtheSu zabdeSu kasyaikasya zeSa ityatra vinigamakAbhAvena | eva syAditi dvandvasya nirviSayatvApattiriti / sahoktAvitye-85 paryAyeNa sarveSAmapi zeSo bhavatItyAha-vizeSAnupAdAnAta | veti-anyathA dvandvato viSayavibhAgena dvandvApadAdatvamiSTamasya paryAyeNa zeSo bhavatIti / samAnAmityatra bahavacanena yatra na sidhyet / kiccAnyatrApyetatpravRttI samuccaye vakrazca kuTilazcetyabahavo bhaveyustatraivaikasya zeSaH syAdityAzaGkAyAmAha-bahuvacana-trApi pravRttiH syAdityAha-vakrazca kuTilazceti / dvandvApamatantramiti-atatramityasyAvivakSitamityarthaH, tathA ca dvayo vAdo yoga iti| 30 rapyekaH zighyata iti labhyata ityAha-tena dvyorpyekH| ekazeSasthale SaTprakArA vipratipattayaH- 1 kiM pratyekameva 70 ziSyate iti / vibhako parataH, eka nAma ziSyate'nyAni nAmAni lupyante atha vigRhyodAharati-vakrazca kuTilazceti vigrahaH, vibhaktayazca sarvA evAvatiSThante tatra zAstravyApArAbhAvAt ]? | paryAyeNaikazeSo bhavatIti dvidhaikazeSamAha-cakau kuTilau veti, 2 kiM vA savibhaktikAnAmeva nAmnAmekasya savibhaktikasya samastapadAnAmapyekazeSo bhavatItyAvedanAya savigrahaM dRSTAntAntara- | zeSo'nyeSAM savibhaktikAnAmeva nivRttiH / 3 athavA vRkSazca 35 mAha-vakradaNDazca kuTiladaNDazceti vigrahaH, vakradaNDau / vRkSazceti vigRhya dvandve kRte vibhaktilupi ca ekasya zeSo'nyeSAM 75 kuTiladaNDAviti veti caikazeSasvarUpam , kazcAsau nivRttiH / 4 utAnAgatAyAmeva vibhaktau nAmnAmekazeSastataH daNDaya vako daNDo yasyeti vA vadaNDaH, evaM kuTiladaNDa | syAdiH / 5 utAho dvndvpraadhyvsthaayaamevekshessH| 6 AhoityatrApi / atidizati-evamiti, lohitAkSau raktAkSA- | khid nAmasamudAyasyaivArthavattvAnnAmasaMjJAyAM tato dvivacanAdau viti beti ekazeSasvarUpam , lohitAkSazca raktAkSazceti vigrahaH / kRte pratyekamapi nAmatvasyAkSatatvenaikazeSaH? / tatra nAdyaH 40 lohite akSiNI yasya sa lohitAkSaH "satyakSNaH svAhe" pakSaH-nivartamAnanAmasambandhivibhaktInAmapi vidyamAnatvenA-80 2. siddha hemacandra.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH 1 [pA0 1, sU0 118-119] wwwwwwwwwwwimmitTINAUKARAremarwaanwarwarrrrrrranorammamharminine Haramimanimanmamimarwareneuremar-airmarmirrornmarrrrrrrrrrrn. nekavibhaktizravaNaprasaGgAt / na dvitIyaH-tatra nivartamAnAnAM / syAdau ye zabdAstulyarUpA bhavanti tasmin syAdau teSAM 40 vibhaktyA saha nivRttAvapi ziSyamANasya nivartamAnArthabodhakatvena | syAdyantare virUpANAmapyekazeSo bhavati, tena 'mAtRbhyAM, dvitvAdisaMkhyAyoge'pi ziSyamANavibhaktizravaNameva syAt , mAtRbhiH, mAtRbhyaH, mAtroH, mAtRNAM, mAtRSu' ityAdyapi satyAM vibhako vibhaktyantarasyAnutpAdAd vibhaktyantarasya nAma- bhavati" ityAhuH / apare-tu "atrApi bahuvacane taabhistai| tvAbhAvena vibhaktividhAyakasUtre ca nAna evaM prakRtitvenA. rityAyanuprayogavaiSamyAna bhavitanyamekazeSeNa, dvivacanena tu zrayaNAt / evaM na ThatIyaH-dvandve kRte tatra samAsAntapratyayapravR-tAbhyAM tayorityanaprayogasAmyAda bhavitavyameva" ityaahH| 45 tyApattaH, tathA ca Rka ca Rk ceti vigrahe dvandve tata ekazeSe asaMkhyeya iti kimI ekaca ekaca, dvaucadvauca, catvArazca samAsAnte kRte Api 'Rce iti rUpaM syAna tu 'Rcau' iti / na | catvArazca, dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt / saMkhyeya iti caturthaH-ekazeSasya padavidhitvAvazyakatvena nAmamAtrasya padatvA-karmanirdezAt saMkhyAnavAcino bhavatyeva-viMzatizca viMzatizca10 bhAvena "samarthaH padavidhiH"[7.4.122.] iti paribhASayA ca | viMzatI, navatizca navatizca navatizca-navatayaH / dvandvApavA sAmadhyesyApekSitatvenApadasya ca prayogAnahatvena tatra sAmathyA- | do'yaM vidhiH: tenAkatadvandvAnAmevaikazeSe vAk ca vAk ca-50 bhAvAt / nApi paJcamaH-tatrApi pakSe savibhaktikatvena ziSyamANe mAnaniyAdi ekavacanaprasaGgasya sattvAdeva / nApi SaSThaH-nAmro'rthavattve'pi kRte vairUpyAdekazeSo na syAt // 119 // nAmasamudAyasya loke prayogAnahatvenArthavatvAbhAvAt . arthavattvaM 15 ca etatsaMjJAphalabhUtavibhaktItarasamabhinyAhArAna pekSayA loke'rtha- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-syAdA0 / arthena bodhajanakatvena prasiddhatvam , taca nAmasamudAye na dRSTam, samAnAmiti cedanuvarteta tadAsya vaiyarthyameva syAt, arthana samAnAM samAsAdo tathAdRSTatve'pi tatrAnuzAsanavalAdevAdhavattvakalpanA- sarUpANAmapi pUrveNaiva siddheriti 'arthena' iti nAnuvartate, tathA 55 diti na ko'pi pakSaH sAdhIyAniti kasyAmavasthAyAmekazeSa iti | ca samAnAmityetAvanmAtramanuvRttam ; tatrArthena samAnAM pUrveNa ceta! anocyate-antimapakSatraye doSAbhAvAt , na ca caturthe siddhiriti, arthana rUpeNa ca samAnAM, kevalena rUpeNApi samAnAM 29 padavidhilAbhAvaprasaGgaH, ekazeSasya padavidhitve mAnAbhAvAt , bhinnArthAnAmapIha grahaNamityAha-sarUpArthe vacana miti / na ca paJcame ziSyamANe ekavacanaprasaGgaH, dvivacanAntAnAma nAmnAmevehoddezyatvena tebhyaH syAdivibhakerevotpattyA 'sthAdI' vaikazeSAt , tathA ca vRkSau ca vRkSau ca-vRkSau, vRkSAca vRkSAzca iti padamavyAvartakaM syAditi tatsAmarthyAlabdhamarthamAha-sarva-60 vRkSAzca-vRkSA iti sthitAvekazepo'tra pakSe / na ca SaSThe nAma-smin syAdau vibhaktAviti-vacidekatra syAdau sarUpANAM samudAye'pyarthavattvAbhAvaH, tatra mAnAbhAvAt / itthaM ca paJcama- |vyAvartanAya taditi bhAvaH, etacca pratyudAharaNAvasare sphuTI25 pakSamAzrityeva dvandvApavAdatvakathanamiti sa eva pakSa ihAcAyoNAM bhaviSyati / saMkhyAvAcakaikazabdAdAkpyasya pravartanenaikazabdenaivAsammataH, atreSu pakSeSvanye doSAstatparihArAzca sambhavanti, nekasaMkhyAbodhanecchAyAmekazeSApattAvaniSTaM prasajyeteti tatrakate'grimasUtravyAkhyAyAM mahAbhASyAdirItyA vivecayiSyanta itiih| zeSApravRttyarthamasaMkhyeya iti padamityAha-saMkhyeyavAcizabda-65 nocyante / / 3.1.118. / / svarUpa vrjyitveti| "akSo rayasyAvayave pAzake'pyakSamindriye / syAdAvasaMkhyeyaH / 3 / 1 / 119 // mimItake'kSaH karSe ca zakaTa-vyavahArayoH // " 30 ta0pra0-sarUpArtha vacanam, sarvasmin syAdau vibhakto zAzvataH] samAnAM-tulyarUpANAM sahoko gamyamAnAyAmekaH ziSyate, ityakSazabdasya bhinnArthatve'pi sarUpatvena ekazeSo bhavatI-70 asaMkhyeyaH-saMkhyeyavAci zabdarUpaM varjayitvA / bhakSazca- | tyAha-akSazca zakaTAkSa ityAdinA, akSazcAkSazcAkSazvetyeva sakaTAkSaH, sakSazva-devanAkSaH, akSaya-bibhItakAkSaH-bhakSAH, vigrahaH, arthapradarzanAyAparoM'zaH,akSAH ityekazeSaH, atidizati evaM-pAdAH, mASAH, zyenI ca zyenI ca-zyenyo, evaM-hari- | evamiti, pAdAH ityekazeSaH, pAdazca pAdaca pAdazceti vigrahaH, 35 pyo, rohipayo; vRkSazca vRkSazca-vRkSI, vRkSazca vRkSazca vRkSazna- "pAdo bhAsi turIyAMze gireH pratyantaparvate / " vRkSAH / syAdAviti kim ? mAtA ca-jananI, mAtA ca | "pAdA-'DicaraNA jantoraGge mUle ca bhUruhAm / " dhAnyasya-mAtRmAsAro, pAtA ca-devarajAyA, yAtA ca-gantA [ zAzvataH] yAtayAtArau, bhatra okatra 'mAtarau, yAtarau' iti, anyatra | 1 iti pAdazabdasyAnekArthatvam / mASAH ityekazeSaH, mASazca 'mAtArI, yAtArau' ityaukAre rUpaM bhidyte| manye tu "yasmin / mASazca mASazceti vigrahaH / 75
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 119] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 219 "mASo mAne dhAnyamede mUrkha tvagdoSabhidyapi / " tayoH pratiSedho vaktavyaH syAditi, tayorekazeSastatra tatreSTa 40 anekaarthsNgrhH| eveti bhAbhyAzayamAzrayatAmidaM matam / mukhyapakSamAha-apare iti mASazabdasyAnekArthatvam / zyenI ca zyenI ceti tvatrApIti-mAtRbhirityekazeSaprayogasyAnuprayogaikyena bhAvyam, vigrahaH, zyenyau iti caikazeSaH, zvetavarNA strI zyenI, zyenI ca | tatraikasya mAtRzabdasya strIliGgatvenAparasya puMliGgatvena caikatra 5 zyenapakSiNIti bhinnArthatvam / atidizati-evamiti, hariNyau tAbhiranyatra tairityanuprayoga ucita iti vaiSamyaM syAditi tayoryatra ityekazeSaH, haritavarNA strI hariNI, hariNI ca hariNastrIti bhinnArtha vibhakAvaikarUpyaM tatraikazeSasyaSTatvamucitamiti vibhaktyantAnAmecha- 45 tvam / rohiNyau ityekazeSaH, raktavarNA strI rohiNI, rohiNI / zeSapakSe'tra naikazeSa iti nAmnAmevaikazeSapakSe'yaM doSa ukta iti ca nakSatra vizeSa iti bhinnArthatvam / samAnArthAnAmapi sarUpANA- prakRtabhASyAzayAditi / tathA ca yatrAnuprayogasAmyaM tatraikazeSa manenaivaikazeSaH paratvAdityAha-vRkSazca vRkSazceti vigrahaH, iti bahuvacane ekazeSAbhAve'pi dvivacane bhyAmAdAvekazeSa 10 vRkSau ityekazeSaH, vRkSazca vRkSazca vRkSazceti vigrahaH, ani vigrahaH / ucita eveti, tadAha-dvivacane tu tAbhyAmityAdinA / vRkSAH ityekazeSaH / nAgezena tu prakRtabhASyAzayavarNanaparakaiyaTagranthavyAkhyAvasare 50 ___ padakRtyaM pradarzayituM zaGkate-syAdAviti kimiti, 'syAdau' | 'prakaraNAdinA pratItisambhavAccintyametat' ityuktam , tasyAyaityasya 'sarvasmin syAdau' ityarthaparatvena vyAkhyAtatvAt kvacit mAzayaH-yo'yamanuprayogasAmyamekazeSaheturuktaH sa prakRte na syAdau sarUpANAM grahaNaM na bhavati, tadabhAve ca teSAmapi prahaNe bAdhakaH, yataH prakaraNAdinA puMstva-strItvanirNaye siddhe yathA 15 sati tatrApyekazeSaH syAdityAha-mAtA ca jananI mAtA ca strI-puMliGgayormAtRzabdayorekazeSastathA'nuprayujyamAnayostacchabdadhAnyasyeti vigrahaH, ekasya mAtRzabdasya jananItyarthaH, aparasya | | yorapIti, tayorekazeSe puMliGgAnusArameva liGga-vacanavyavasthA- 55 ca mAnakarteti bhinnArthatvam , anayoAmAdau sArUpye'pyo saMbhave tasya bAdhakatve bIjAbhAvAt , tathA ca nAnAmekazeSapakSe jasAdoM vairUpyAnnaikazeSaH, kintu dvandvasamAsa evetyAha-mAtR. sarvatra syAdau mAta-mAtrorekazeSaH syAditi tadvAraNAya pratiSedha mAtArau iti, evaM-yAtA ca devarajAyA yAtA ca | Avazyaka ityeva bhASyAzayaH / pazcAdubhayorvibhimArthatvena sahoktya20 ganteti vigrahaH, yAta-yAtArau iti ca dvandva : 'syAdau / saMbhavAdikAraNena tayorekazeSAbhAva iti samAdhAnamiti tvnyt| ityanena kathaM vAraNaM bhavatItyAha-atra hokatretyAdi. jananI- asaMkhyeya iti kimiti-anekazabdArthasya dvayAdizabdairukta- 60 vAcini mAtRzabde devara-jAyAvAcini ca yAtRzabde aupare tvAnna tatraikazeSaprAptiriti praznakarturAzayaH, uttarayati-ekazca "ajhai va" [1. 4. 39.7 ityarAdeze 'mAtaro yAtarau' iti / ekazcetyAdinA, dvi-catuHzabdAdibhyo'nekArthAbhidhAnaM ghaTAdi rUpam , paricchettavAcini mAtRzabde gantavAcini yAtazabde ca / zabdebhya iva na syAdityavazyamekazeSeNAnekArthatvaM vaktavyamitye25 aupare "tR-khasa." [1. 4. 38.] ityArAdeze 'mAtArau | kAdizabdAnAmapyekazeSa prasaGga iti tadvAraNAya 'asaMkhyeya' iti yAtArI' iti rUpaM bhavatIti bairUpyasadbhAvAt tayoH parasparameka- J padamAvazyakamiti samAdhAnakaturAzayaH / "tyadAdiH" [3.1.86 zeSo na bhavati / nanUbhayatra tRpratyayasadbhAvAt kathaM rUpabheda iti 120.] ityagrimasUtreNApi tatra naikazeSaH, 'niSedhAzca balIyAMsaH' ceducyate-"tR-svasa0" [1. 4. 38.7 iti satre tazabdena / iti nyAyena 'asaMkhyeya' iti padasya 'saMkhyeyo na ziSyate' iti tRjanta-tRnantayorubhayorapi grahaNasyeSTatvena naptrAdInAmapi tenaiva / niSedhaparatvena tatsUtraviSaye'pi tasya pravRtteduvAratvAt / 30 siddhe pRthak teSAM grahaNaM vyartha sat jJApayati-uNAdiniSpannAnA. | mahAbhASye tu prakArAntareNa tatraikazeSo vAritaH "sarUpANAmeSAmeva tRjanta-tRnantAnAM grahaNaM nAnyeSAmiti jananI-devara | mekazeSa ekavibhaktau" [pA0 sU0 1. 2. 64. ] iti sUtre / 70 jAyAvAcinormAta-yAtRzabdayoriha grahaNaM na bhavati, paricchetta ayaM hi tatratyabhAdhyAzayaH-yatraikaH zabdo'nekamarthamabhidhAtuM gantavAcinostu grahaNaM bhavatyeveti tayorArAdeze sati vairUpyaM zaknoti tatrevaikazeSo nAnyatra prayuktAnAmanvAkhyAnAt , ekAviti syAdeveti / matAntarANyAha-anye tvityAdinA / coktAvasahAyAvityAdiroM gamyate na tu dvAviti, arthasampratyA35 pAtaalamahAbhASye nAmnAmekazeSo vibhattyantAnAM veti | yakavAbhAvAdeva tatra naikazeSaH / kicaikazeSaviziSTenakazabdena pakSayorvicAre prastute mAtazabdayoH sArUpyeNa tayorekazeSa / yo'rthaH pratyAyayitumiSTaH so'rtho'nyena dvAvityAdizabdenAsaMdigdha-75 syAditi pUrvapakSiNAzaGkite na kevala nAmAvasthAyAmevaitayoH / rUpeNa pratyAyyata eveti na tatraikazeSaH, api ca dvandvavAraNArthasArUpyamapi tu kvacid vibhaktyantAvasthAyAmapIti tatraikazeSa- matrAnabhidhAnasyAvazyamAzrayaNIyatayA . tenaivaikazeSavAraNamapi sthAvAraNIyatvenAnyatrApi pakSe vibhaktyantAnAmekazeSapakSepi] syAdeveti vyarthameva tadvAraNAya yanAntarakaraNamapi /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| pA0. 1, sU0 119] ___ atrAnyaH pratyavatiSThate-bhavatAtraikazeSavAraNArtha hetudvayamuktam- samAsAntapratyayapravRttyA'niSTarUpApattazcetyAha-tenAkRtadvandvAekazeSaviziSTanArthAnavagatiH, anyapadena tadarthasya spaSTapratipatti- nAmeveti, tena dvandvApavAdatvasvIkAreNetyarthaH, itaretarayogavat zceti tatra prathamaparihAro na yuktaH, yato yatrArthAnavagatistatrApyeka- samAhAradvandvo'pi na tatra [ sarUpANAM samAhAre ], tathA ca zeSo bhavatyeva, yathA-gAryazca gAAyaNazceti gAryAviti, dvandvAt pUrvamevaikazeSe "cavarga-da-S-haH samAhAre" [5. 3. 98.] 5bhatra hi "vRddho yUnA tanmAtrabhede" [3. 1. 124.1 ityatpratyayAbhAve vAcAvityAdi sidhyati, vaiparItye doSamAha-45 ityekazeSo bhavati. na ca spaSTa tatra gAryasya gAAyaNasya ca / anyatheti / nanu kriyatAM dvandaH, dvandapravRttyanantaramekazeSe pratItiH, gAryayoreva dUyojhaTiti buddhAvArohAt, prakaraNAdivazAca sati dvandvarUpavinAzAt samAsAntAbhAve na rUpe bheda iti cet ? sandehanivRttipUrvakaM gArgyasya gAAyaNasya pratItiH; nanu vacana- atra prAha-paratvAt samAsAnte iti-tathA ca pUrvottarasAmot [vRddho yUneti zAstrArambhabalAt ] sndehe'pyekshessH| sandeDepoko padayovarUpye sati sarUpatvanibandhana ekazeSo na syAt ; pUrvasUtreNa 10 syAt , iha ca na kimapi vacanaM viziSyopalabhyate yena sandehe bhaviSyatIti cet ? tathApi rUpamedasya duritvAt / vAcA-50 sallapyekazeSapravRttiH syAditi ceta ? na-akSavAkSavAkSaveti | vityAdau samAhAradvandUviSaye'pyekazeSe vAkazabdAd dvivacanavigrahe bhinnArthakAkSazabdAnAmapyekazeSasya saMdigdhaviSaye'pi ! meva, kutaH ? "klIcamanyenaikaM ca vA" [2. 1. 128.] pravRtteraGgIkArAdihApi tatpravRtterduvAratvamiti tadvAraNAya kimapi ityatra samAhAretaretaravivakSayA vikalpenaikatve siddhe'pyekagraha vacanamevArambhaNIyam / kicca dvitIyo hetato'nyena padenAsa- NAt, tena vizeSAbhAve sarvatraikazeSa dvivacanAdyeca bhavati / 15ndigdhatayA tadarthapratipAdanamiti so'pi na yuktaH, yatazcatvAriMza zatAki kAcara tuprathamana puruSa kecit tu-"prathamena puruSeNa sahokto madhyamaH puruSaH 55 cchabdena pratipAdite'pyarthe viMzatizca viMzatizca-"viMzatI' ityeka- ziSyate, yathA-pacati ca pacasi ca-pacdhaH, iti; prathamazepaH kiyata eveti / atrottaram-tarhi nAyaM hetusamuccayo'pi tu madhyamAbhyAM sahoktAvuttamaH ziSyate, yathA-pacasi ca pacAmi viziSTa eka eva hetuH, tathA ca vAcakazabdAntarasattAviziSTArthA- ! ca-pacAvaH; pacati ca pacasi ca pacAmi ca-pacAmaH, iti; sampratyayenaikAdi-dazAntAnAM saMkhyAvAcakazabdAnAmekazeSo na ! ana kriyayoH kriyANAM vA sarUpasyaikArthatvasya vA'bhAvenaika20 bhavati, viMzatyAdInAM tu kRtakazeSAdarthasampratyayasattve viziSTa- zeSAprAplerekazeSo vaktavyaH" ityAhuH, paraM tu mahAbhASyakRtA60 hetvabhAvAdekazeSo bhavatyeveti bhAvaH / khamate cakAdInAM tanmatamanUdyopekSitam , yatazca sa ca tvaM ceti vigrahe tyadAditvasaMkhyeyaparatayA tatraikazeSanivRttyartha spaSTatayA 'asaMkhyeya' iti ! nimittake paratvAdyakazeSe yuvAmityeva prayoga ucita iti tadanupadameva nivezitam , viMzatyAdInAM ca saMkhyAvAcakatayA niSedhA-sAreNa 'pacathaH' ityasyA eva kiyAyA aucityam, prakaraNA bhAvAdekazeSo bhavatyeveti 'vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti ! divazAccArthapratItiH; evaM sa ca tvaM cAhaM ceti-vayamiti rUpam , 25 nyAyAnukUlaH pnthaaH| nanvekazcakazcetyarthe ekazeSo'nena vArita- tatra pacAma ityasyA eva kriyAyA aucityamiti vinApi65 zved dvandvasamAsa eva tatra syAditi cet ? atrAha-dvandvo'pi kriyANAM parasparamekazeSeNa kAryasiddhau tadarthamekazeSakathanasya na bhavatyanabhidhAnAditi-ekazabdasya dUndre sati nanAvazyakatvamiti vyAkaraNaprakriyAjJAnanyasyaivAyaM prazna ityudUdhAdirartho'bhidhIyate'pi tvekasyaiva paunaHpunyAdipratipAdanAya | pekSAhe eveti bhaassyaashyH| dvitvaM kriyata ekaikena kRtamityAdau viMzatI ityAdisAdhanAyAha- athedamAzakAte-ekazeSa vidhAnAt pUrva 'pratyartha zabdanivezaH' 30saMkhyeya iti karmanirdezAditi-saMkhyeya ityasya saMkhyAna- | iMti siddhAntena ekaikaH zando'nekArthAbhidhAyI, sahavivakSAyAM tu 70 karmIbhUta ityarthAd yatra saMkhyeyasya prAdhAnyaM tatraivaikazeSaniSedhaH, ekazeSeNa nivRtteSu zabdAntareSu ziSyamANaH zabdaH svIye ekasmiyatra tu saMkhyAyA eva prAdhAnyaM tatra na niSedhaH, viMzatyAdyAzco- nevArthe varteteti tatraikavacanameva syAnna dvivacana-bahuvacane, tathA bhayaniSThA api vAM saMkhyAM lihaM ca na jahatIti na saMkhyeya-ca dvivacana-bahavacanotpattyartha yanno vidheyaH, yadi ca ziSyamANepradhAnA iti tatra nAnekazeSaniSedha iti bhAvaH / dvandvApa- naikenApi khabhAkta evAneko'rthaH kathyate tarhi ko'rtha eka3 vAdo'yaM vidhiriti-pUrvasUtravyAkhyAvasare SaT pakSA eka-zeSArammeNa, taM vinApyekena zabdenAnekArthAbhidhAnasambhavAt 15 zeSaviSaye pratipAditAH, teSu pakSatrayasya sambhAvanA ca darzitA, | atha vacanabalAdevaikasyAnekArthatvamityucyate, tarhi tatraiko'yaM tatra ca pakSatraye dvandvaprAptisattva evekazeSapravRttiriti dvandvApavAdatvaM / syoM barthazca bhavatItyapi vacanamAzrayaNIyaM dvivacana bahuvacanobhavatIti bhAvaH / na ca dvandvaH kriyatAM pazcAdekazeSo bhaviSya-tpattyartham / tItyubhayoHpravRttisambhavAt kathaM vAdhya-bAdhakabhAva iti vAcyam atrocyate-ekazeSArambhasAmodevAyamarthaH sidhyati, yat 40satyapi sambhave bAdhyabAdhakabhAvasya svIkArAt, dvandvanimicaka- ziSyamAgaH zabdo'nekArthAbhidhAyIti, ekena hi zabdenAne-80
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 119] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 221. kAryAmidhAnArthamevaikazeSaH kriyate, ekArthAbhidhAnAyAnekazabda- sAmAnyamevAbhidhIyate zabdena / jAteH zakyatve tu tadAzrayatvena prayogaprasaGga eva neti kimartha tatraikazeSaH kriyate, tadvAcinaH sAmAnyAkRti-rUpAderekha praNamiti na doSaH / yadyapi bAlasya zabdasya prayoga vinA tadarthAvagatirna dRzyate, yatra ca tadvAcakazabda | prathamataH zaktigraho vyaktivizeSe eva, tathApyAvApodvApanyAyena vinApi tadarthAvagatirbhavati tatra kimapi kAraNaM svIkAryameva, vyaktyantare'pyAnayanAdikArya dRSTvA pUrvajAtavizeSaviSayakazakti 'agnicit somasut' ityAdI kArakavacanAdivAcakazabdaM / prahasya jAtyAzrayamAtra vyavasthitibhavati, ata eva cakatraiva 4. vinA tadarthasya bodho jAyate, tatra ca lopAnuzAsanameva kAra- ! vyaktAvupadezAd vyaktyantare tadupadezaM vinApi jJAnam , na ca Nam , evamihApi cakazeSAnuzAsanabalAdevaikenApi zabdenAne- : deza-kAla-kyo'vasthAdibhede pratItibhedaH, sarvasmin deze kAle kArthasyAvagatividhyatIti na tadartha vacanAntaramAzrayaNIyamiti, vayasi vA gauriyeva pratIteH / jAtipakSAbhiprAyeNeva ca vidhiziSyamANasyaiva lupyamAnArthabodhakatvamavaseyam / niSedhazAstrANi pravRttAni / ayamAzayaH-sarvasyAM govyaktI 'gauH' 10 atredamAzayate-loke ekazeSamajAnanto'pi vRkSa ityukte eka / ityekAkArapratItirjAtinibandhanava, na sAdRzyaikArthakriyAkAritvA- 50 vRkSa, vRkSAvityukte vRkSadvayaM vRkSA ityukte bahun vRkSAn pratipadyanta dinimittA bhrAntA pratyabhijJA, kinvabhinnaviSayanimittA, 'na eveti lokarItyeva zAstre'pi kArya setsyatyeveti na tadarthamekazeSa- * brAhmaNaM hanyAt' ityAdismRtikArANAmapi nizcitapramANabhAvavidhAnamAvazyakamiti, 'agnicita, somasata' ityAdI pratyayaM smaraNavazanibaddhavacanAnAM jAtyAzrayeNa pravartanAt', evambhUta vidhAya topavidhAnaM ca pratyayalakSaNakAryArthamiti na tadiha . niSedha vidhyAdivacanAnAM tajAtIyapadArthamAtre vyApArAdekavyaktoM 15 dRSTAntayogyama, ekazeSeNa kAryAntarasyAsAdhyatvAt / yadi ca prayogeNa na caritArthatvam / nanu ka eko brAhmaNo na hantavya 65 pratyartha zabdasya nivezadarzanAdanekArthAbhidhAnAyaikazabdaprayogaprAptau , ityasya vinigamakAbhAvena sarva eva brAhmaNastasya viSayo bhavatIti tannivRttyarthamekazeSa Arabhyata iti kathyeta, tadapi na; 'pratyartha vAcyam , vAkyazravaNakAle ya eva prathamaM taduddhAvupArUDhastasyaiva zabdanivezaH' ityatra hi dvivacana bahuvacanAntAbhyAmapi vigrahasya tadviSayatopapatteH / ekasyA jAteranekavyaktiSu yugapat samavasthAkartuM zakyatvenArthAvau~ arthAnAn vA prati yat tadapi : nAsambhavAnna tasyA ekatva miti cet ? ne Aditya pratibimba20 pratyarthameveti svIkArAdekenApyanekArthAbhidhAnasambhavAt / evaM ca / vadekasyA apyanekAdhikaraNasambandhasambhavAt / yadyapi dRSTAntu-60 vyaktipakSe'pyekenava zabdenAnekArthAbhidhAnasambhAvanAyAM satyA-, dASTAMntikavaiSamyaM pratibhAti, tathAhi-naiko draSTA yugapadAdityamekazeSArambho niSphalaH / na ca dvanduvAdhanArthaM sa ArambhaNIya manekAdhikaraNasthaM pazyati, jAti tu eka eva yugapadevAnekavyaktiiti vAcyam, ekenaivAnekArthAmidhAne tadaprApleH; ghaTaghaTA- / sambaddhAmupalabhata iti, tathApIndra prakAzavad bhaviSyati, yathaika vityAdirUpeNa dvandvaH syAdityapi na. ana bhidhAnAdeva tadvAraNa- evendro yugapadanekenevendrazabdenAsamAhUtastadarza bhavati tathA 25 sambhavAt / yadi ca zabdena jAtirevAbhidhIyate sA ba~ketye . jAtirapi yugapadanekavyaktisambaddhopalapsyate-ekeneti, ekazeSa-68 kenApi zabdenAnekAdhAbhidhAna sambhavati tata utpadyamAnA ! vAdinApi caikasyaiva zabdasya yugapadanekArthasambandhasya svIkriyavibhaktizca dvitvAdikaM pratyAyayiSyatIti tantra pakSe ekazeSArambho: mANatvAt , ekenaiva zabdena tajAtIyasakaladravyAvagataye ca vRthaiva / jAtezcaikatvaM sarvavyaktiSu samAnabuddhijananAdavasIyate / / jAtireva zabdenocyata ityapi svIkAryameva / yadyapi jAtipakSe guNapramANAdibhinneSvapi gopiNDeSu goY=rityekAkArapratyayotpatte- / ekenaiva zabdena sakaladravyAvagatisvIkAre sarvatra sakaladravyo30 tatkAraNIbhUtena sAmAnyenAvazyamekena bhavitavyam, saiva ca pasthitI zAstravihitakarmaNa ekatra vidhAnena sAGgatvaM syAt,10 [jAti zabdenAbhidhIyate'vizeSeNa tAdRzadravyANAM tena / zAstrArthasyAkRtatvAditi doSa Apatito bhavati, tathApi pratyeka zabdenAbhidhAnAta, jAtAvabhidhIyamAnAyAM vAha-dohAdIni | vAkyaparisamAptipakSaM svIkRtyaikasminnapi dravye karmapravRttau zAstrakAryANi dravyadvArA upapadyante, jAti-dravyayozcAmedopacArAd sArthakyamupapAdanIyam / evaM cAtra pakSe ekazeSArambhasya gauH zakka ityAdI sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / ayaM bhAvaH-nAvazyakatvamiti prApte pratividhAnam-dvivacana bahuvacanopapattyartha 3 mukra-nIla-pItAdiguNaparimANAdibhinneSvapi govyeSvanusyUtai- tatrApi pakSe tatsvIkArasyAvazyakatvAt / vyaktipakSe ca yadyapye-75 kAkArapratItyA jAtisiddhau tatraiva zaktigrahaH, zabdAca tasyA | kazeSArambhasyAvazyakatvarUpaM gauravamasti, tathApi na tatra dvivacanAeva bodhH| vyaktInAmAnanyAt tAsuna zaktigraho na vA tAsAM dhanupapattirityubhayapakSasAmyameveti pratipAdya, AkRtejAteH sarvatra vAcyatvam, tAsAM vizeSarUpatvena vizeSAvagatiprasaGgAt, sAmyena vartanAt tasyA eva zabdenAbhidhAne liGgavacanAnupapatti gaurityukte yathA''kRti-rUpAdikaM sAmAnyena zAbdabodhe bhAsate / riti vyaktipakSa eva samAzrayaNIya ityAkSipya, ante jAtipakSa 40 tathA tadgatazukatvAdivizeSo'pi bhAseta, na ca bhAsate'taH | evaM siddhAntitaH, liGga-vacanavyavasthopapattizca guNavivakSayA 8)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 119-120 ] yadyapi nopapAdayituM zakyate tathApi svasiddhAntenaiva tannirNayaH kArya ityupapAditam, tathAhi - liGgaviSaye svasiddhAntaH " saMstyAna - prasavau liGgam" iti vArtikena pratipAditaH, tathA yathA vyaktivAdinaikasminnabhidheye ekavacanaM, dvayordvivacanaM, bahuSu 5 bahuvacanamityAzrIyate tathA jAtivAdinApi samAzrayituM zakyata eveti sphuTIkRtya pratipAditamiti vizeSAvagataye tata eva draSTavyam, vyaktivAdajAtivAdopapattayazca zAstradI pikAdigranthe vistarazo vivecitA eva, iha ca prakaraNavazAdeva diDyAtraM darzito jaativaadH| atra pUrvatra ca sUtre nirdhAraNaSaSThIvodhyasambandha10 pariSkArAdikaM navInA vivecayanti, sa ca na prakRtasUtrasya sa ca sarvArthavAcaka ityekenaiva tenobhayorarthayorlAbhasambhava iti na tena sahAnyeSAM prayogasambhava iti cet ? na tasya sAmA- 40 nyataH sarvavAcakatve'pi vizeSatastena tena caitratvAdinA rUpeNa bodhAya tadvAcakazabdaprayoga sambhAvanAyAM tena saha dvandvo mA bhUdityetadarthamekazeSasyAnyenApi saheSyamANatvAt / ayamAzayaHyatraikastacchandaH prakrAntamaitravAcI, dvitIyazca tAdRzacaitravAcI, tatra sa ca sa ceti vigrahe 'tau' ityAdi rUpaM yadyapi pUrvasUtreNApi 45 siddhameva tathApi yatra gobalIvardanyAyenaikasya tattvena parasya ca caitratvena bubodhayiSA tatra 'taccaitrau' ityAdidvandvabAdhanAya sUtramidamAvazyakamiti sa ca sa ceti vigrahe'pi paratvAt pravartata | tyadAdiH / 3 / 1 / 120 // / mukhyo viSaya iti tadavasare etra vivecayiSyata ityalaM / eveti / tydaadestydaa| dinaikazeSe bahuvizeSasya vakSyamANatvAt pallavitena // 31. 119. // sUcIkaTAhanyAyena pUrvaM tyadAderanyena sahaikazeSasyaivodAharaNamAha- 50 sa ca caitrazceti vigrahaH, tau iti caikazeSaH, sa ceti caitrAdanyaH ko'pi pUrvajJAtaH pratinirdizyate, caitrazcetyatrApi ta0 pra0--- tyadAdinAnyena ca sahotau tyadAdirevaikaH / tato'nyaH, anyathA tayorekanirdeze ca zabdadvayAnupapatteH, taddhi 15 ziSyate / sa ca caitrazva-tau, yazva maitrazva-yau, ayaM ca caitrazvatayoH padayorarthabhede tayorarthayoH kvacit kriyAguNAdipratipattAimau, kazca maitrshc-kau| *spardhe param* iti tyadAdInAM mithaH / vitaretarasadvitIyatAyAM bhavati, tayoH sahoto tyadAdeH zeSaH / 55 sahoktau yadyatpAThe paraM tat tadevaikaM zivyate-, sa ca yazca-yau, evaM yazca maitrazceti vigrahaH, yo iti caikazeSaH, ayaM ca ya eSa ca etau, eSa ca bhayaM ca etau sa ca tvaM ca-yuvAm, maitrazceti vigrahaH, imau iti caikazeSaH, kA maitrazceti svaM ca bhavAMzca-bhavantau, bhavAMzca ahaM ca-AvAm, ahaM ca vigrahaH, kau iti caikazeSaH / iha tyadAdestyadAdinA sahavacane 20 kazca - kau, ahaM ca sa ca tvaM ca vayam / bahulAdhikArAt tyadAdeH zeSe tatra vizeSAnupAdAne'pi nAniyamena tyadAdeH zeSo kvacit pUrvamapi sa ca yazca- tau, bhayaM ca eSa ca imau tvaM ca bhavati, api tu niyamena gaNapAThe parasyaiva zabdapara pratiSedhA- 60 bhvaaNshv-yuvaam| syadAdeH kRtaikazeSasya strI-puM-napuMsakaliGgAnAM dityAha - spardhe para miti " spardhe" [ 7. 4. 119, ] iti yugapat prayogAyogAt paryAyaprAptI ziSyamANaliGgaprAptau paribhASAsUtreNa, tyadAdInAM tyatprabhRti sarvAdigaNa paThitazabdAvA 'strI-puM- napuMsakAnAM saha vacane syAt param' iti yathAnAm, mithaH sahotau paraspareNa sahavacane ityarthaH / yadyapi 25 parameva liGgaM bhavati-sA ca caitrazca-tau, sa ca devadattA - zAstrayoreva spardhe sati pUrvazAstrApekSayA parazAstrasya balavattvatau, bhanna strI-puMsaliGgayoH paraM puMliGgameva bhavati sA ca kuNDe / bodhikeyaM paribhASA, tathApi pAThApekSayA pUrvatvaparatve'pi 65 ca-tAni atra strI-napuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati, sa | lakSyAnurodhAt prakRtaparibhASA svIkriyata ityanenAvasIyate / ca kuNDaM ca-te, taca caitrazca te, atra puM-napuMsakayoH paraM / sa va yazceti vigrahaH, yau ityekazeSaH, atra tacchandApekSayA napuMsakameva bhavati / kathaM sa ca kukuTaH sA ca mayUrI-te | yacchandasya sarvAdigaNe parapATha iti yacchandasyaiva zeSaH, ayaM 30 kukkuTa-mayUyauM ? ucyate,-" paraliGgo inhoM'zI" [ liGgAnu- | tyadAdipAThaH- 'tyad, tad, yad, adas, idam etad, eka, zAsane] iti samAsArthasya liGgAtidezAt tadvizeSaNasya dvi, yuSmad, asmad, bhavatu, kim' iti, yazca eSa ceti ' tyadAderapi taliGgataiva nyAyyeti // 120 // vigrahaH, etau iti caikazeSaH, eSa ca ayaM ceti vigrahaH, etau iti caikazeSaH, sa ca tvaM ceti vigrahaH, yuvAmiti caikazeSaH, tvaM ca bhavAMzceti vigrahaH, bhavantau iti caikazeSaH, bhavAMzcAhaM ceti vigrahaH AvAmiti caikazeSaH, atrAsmadapekSayA bhavataH parapAThAt tasyaiva zeSe 'bhavantau' ityevodAhartuM 75 yuktaM, tathApyasmada Atmanirdezakatvena sarvApekSayA ziSyamANatvamucitamityAvAmityudAhRtam, 'bhavantI' ityeha darzanIyam, 70 ! ! tadAha - tyadAdinA'nyena ceti / tyadAdizca sarvAdyantargaNaH / bhavAmiti tu paratra 'kvacit pUrvamapi' ityasyodAharaNaprasaGge 222 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -tyadA0 / sahotA cityanuvartate, sA ca zabdArthamahinA yaugapadyeocAraNAryA, 35 yaugapadyenoccAraNaM ca dvayorbahUnAM vA bhavati, tatra tyadAdirekaH ziSyamANa eva, anyaca tatsahayogI ko'pi samanveSaNIyaH, sa ca svavargIyo'nyavargIyo cetyatra vinigamakAbhAvAdubhayaM gRhyate,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 120-121 ] kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte | darzanIyamiti kecana / paraikazeSaprayogAnudAhRtya pUrvaikazeSasyApi prayujyamAnatvAt tadudAhartumupapattiM darzayati- bahulAdhikArAt kacit pUrvamapIti na kevalaM tAvat spardhe yat paraM / tadeva ziSyate, kintu kacit pUrvamapItyarthaH yadyapi spardhe 5 para mityatra parazabdasyeSTavAcitvena yatra yad iSTaM tadeva tatra balabaditi labhyate, tena ca lakSyAnurodhAt kvacit pUrvazAstrapravRttiH kvacica parazAstrapravRttirityapi panthA vidyate, na tatra bahulAzrayaNamAdayakaM tathApi sAdhakAbhyucayAya tadapi samAzritamiti dhyeyam / pUrvekazeSamudAharati sa ca yazceti 10 vigrahaH, tau iti caikazeSaH, ayaM ca eSa ceti vigrahaH, imau iti caikazeSaH tvaM ca bhavAMzceti vigrahaH, yuvAmiti caikazeSaH / tathApIha tyadAdInAmekazeSe samuditayoreva vivakSA kartavyAardhapipalyau te iti, na tu medena prakamitavyamiti bahuvidaH, tatazca sA ca sA cetyeva vigraha iti nyAyaprAptameva liGgam / pradarzitavyavasthA purassaraM savigrahaM zeSamAha-sA ca caitrazcetyAdinA / kacidasya vyabhicAro dRzyate sa kathamityAzaGkate - kathaM 45 sa kukkuTaH sA ca mayUrI - te kukkuTa mayUryau iti - atra paraM liGgaM yadi syAt tadA puMliGgatvameva syAditi tau kukkuTa mayUryAvityeva syAdityAzaGkArthaH, samAdhate-ucyate-paraliGgo dvandvoM'zItyAdinA [ / syAdetat-yatra samAnaliGgAnAmekaH ziSyate tatra ziSyamANaliGge na bhedaH, yatra ca bhinnaliGgAnAmekazeSastatra liGganirNayArtha - 15 mAha - tyadAdeH kRtaikazeSasyetyAdi, strI-puM-napuMsakaliGgAnAM yantrakaH ziSyate, yathA strI-puMliGgayoH - sA ca caitrazceti vigrahe caitrasya tyadAdyanyatvena tasyaikazeSAbhAve tacchabdasyaiva zeSe tasya ca strIliGgatayA 'te' iti prAptaM ziSyamANaliGgayogAt athavA paryAyeNa 'tau, ta' iti prAptaM vinigamakAbhAvAt utobhaya20 liGgatA prAptA, sA ca yugapat prayoktuM na zakyate iti krimihocitamityAzaGkAyAM liGgeSu strI-puM- napuMsaketi kramamAzritya parametra liGgamA stheyamiti samAdhatte, etaca skhaliGgAnuzAsanavacanena pramANayati-"strI puM* napuMsakAnAM sahavacane syAt paraM [ liGgam ] / " iti, yathAparameva liGgaM bhavatIti 25 taliGgaM yadAdisambandhi bhavatu, anyasambandhi vA na tatrAgrahaH, kintu paramAzriyaiva liGgaM bhavatItyarthaH / uktaliGgAnuzAsanavacanasyAyamarthaH - strI-puM- napuMsakaliGgAnAM sahavacane paraM puMliGgaM napuMsakaliGga vA bhavati, strI-puMsayoH sahavacane puMliGgaM bhavati-sA ca ghaTazva-tau, sa ca zATI ca30 tau / strI-napuMsakayornapuMsakam - sA ca vastraM ca-te, tacca zAdI ca-te / puM-napuMsakayornapuMsakaM ca sa ca vastraM ca-te, tacca paTazca te / strI-puM-napuMsakAnAM napuMsakabhU-sA ca paTazca vastraM catAni, sa ca zATI ca vastraM ca tAni / yugapat sarvaliGgopApAdAnAyoge sati paryAye ziSyamANaliGge vA prasakte niyamArthaM 35 vacanam / etaccAdvandvatatpuruSa vizeSaNAnAM veditavyam, dvandvatatpuruSa 223 "paraliGgo dvandvoM'zI" iti liGgAnuzAsanakA rikAyAH pratha- 50 mapAdaH [ 8. 1. ], tadarthatra dvandvasamAso dvandvasyaiva yat paramuttarapadaM tatsamAnaliGgo bhavati / sa va samAhArAdanyo bhinnaliGgavartipado vacanaM prayojayati, samAhAre hi napuMsaka uktaH, samAnaliGgavartipado'pi siddhaliGga eva / imau mayUrI-kukkuTo, ime kukkuTa mayUryau, ime nyagrodha- ziMzape, imau zizapA nyagrodhau / tathA 55 ca dvandvasya parapadaliGgatve nirNIte tadvizeSaNabhUtatyadAdau vizeSyapAratantryavidhayA para liGgatvamevonvitaM na tu bhinnaliGgatvaM parasparamananvayApatteH / aMzIti - aMzitatpuruSaH samAsaH paraliGgo bhavati / ardha pippalyA ardhapippalIyam, ardhakhadeyam "sameM'ze'dhaM navA" [ 3. 1. 54 ] ityaMzisamAsaH, ardho jaratyA ardhajaratIyam 60 "jaratyAdibhiH " [ 3. 1.55 ] iti samAsaH, dvitIyaM bhikSAyA dvitIyabhikSA, evaM tRtIyabhikSA / "dvi-tri0" [ 3. 1. 56 ] iti samAsaH, pUrvAhna -pUrvarAtrAdInAm aha0' iti ca puMstvameva / prakRte ca tacArdhaM pippalyAH sA cArdhapippalIti vigrahaparaM liGgaM [ napuMsakaM ] na bhavati, kintu parapadaliGgameva, 65 aMzivAcakasamAse paraliGgatAyAH sattvena tadvizeSaNe ttsttvsyau|| 3. 1. 120. // cityAt, tadAha - tyadAderapi talliGgataiva nyAyyeti bhrAtR-putrAH svasR-duhitRbhiH / 3 / 1 / 121 // ta0 pra0 --- bahuvacanaM paryAyArtham, - svakharyena sahokau bhrAtrarthaH zabdo duhitrarthena sahoktau putrArtha ekaH ziSyate / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau sodaryazva svasA ca-sodaya, bhrAtA ca bhaginI ca-bhrAtarau putrazca duhitA ca-putrau, sutazca duhitA ca sutau putrazca sutA ca putrau // 121 // 75 vizeSaNAnAM tu vizeSyaliGgataiva, sa ca kukuTaH sA ca mayUrI kukkuTa - mayUryau te, artha ca pippalyAstadardhapippalI ca sA ca svAdvaya / yadyapyetadasti medenopakramya samuditayorabhidhAnam, yathA-tvaM cAha ca vRtrahanubhau saMyudhyAvahe iti / samuditau ca 40 prakramya bhedenAbhidhAnaM yathA-lakSa- nyagrodhAvAnaya taM ca taM ceti / / mityata Aha-bahuvacanaM paryAyArthamiti - yadi bahuvacanaM na 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhrAtR0 / nanu bhrAtRputrau dvAvarthau, tathA svasA duhiteti ca tatra dvivacanena bhavitavya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 121-122] kriyeta tadA yathA "pitA mAtrA vA"[3. 1. 122. ] itya- NotpAdyate, api tu vidyamAnaiva sA'nuziSyate, tathA ca nocaritarUpaparigraho na tadarthAnAM zabdAntarANAM tathehApi vijJA- bhrAtarAvityasya bhrAtA ca bhrAtrI cetsevArtha iti "purUSaH striyA" yeta, bahuvacane tu dvayorbahutvAyogAd bhrAtarazca putrAzca bhrAtUputrA [3. 1. 126.] ityeva siddhamiti nArtha etAdRzena sUtreNeti iti bahutvapratipattau tadarthAH zabdA evaM nirdizyanta iti tatparyAya- taRtyabhASyasandarbhAzayaH / na caivaM bhrAtRskhasArAviti / dvandva 5 zabdapratipattirbhavati, ataH paryAyArtha bahuvacanamupAdIyate, yadi tu Apachateti vAcyam , anabhidhAnAt , mAtApitarau zrazU-zvazurA-45 zabdasya kharUpamapyabhidheyamartho'pi, tatra lakSyAnusAreNa "pitA -viti ca dvandva iSyata eva. pitarau zvazurau cetyapi bhavati / mAtrA vA" ityatra svarUpanirdezaH, ihAnirdezaH, tatrArthe kAryA- svamate caiSu prakRtInAmeva bhedo na strItva-puMstvamAnakRto bheda sambhavAt tadarthakazabdapratipattiriti pratIyate, tato bahuvacanaM / ityAzritya sUtrANyArabhyante, anyairapi ca tathAkhIkRtyaiva laghu manyate / tathA ca bhrAnAdyarthakaH sarvo'pi zabda iha sUtrANyArabdhAni / ata eva haMsazca varaTA ceti vigrahe haMsa-varaTe 10 gRhyate, yathAsaMkhyanyAyena ca yo'rtho niSpannastamAha-svastra- ityeveti "puruSaH striyA" [3. 1. 126. ] iti sUtravyAkhyA-50 thena sahokto bhrAtrarthaH zabda ilAdinA / bhrAtA ca | basare vakSyate / svasA ceti vigrahaH, bhrAtarau iti caikazeyaH / strI-puM-napuM __ atra prabhAcandraH-"yadIdaM nArabhyeta bhrAtrAdizabdaH pRthak sakAnAM sahavacane paraM liGgamiti liGga puMli gameva bhavati svavAdAvadRSTaprayogaH, tatra sahokto bhrAtrAdeH khasrAdinA dvandvena bhrAtarI zobhanAviti, na tu khanAdi liGgaM strItvam, tatra bhrAtarA bhavitavyam , yathA plakSAdenyagrodhAdinA plakSa-nyagrodhAviti, naika15 viti bhrAtA ca bhrAtA ca-bhrAtarauM, bhrAtA ca stramA ca bhrAtarau prayogeNa dRzyamAnazca sahokto svasrAdiviSayo bhrAtrAdirasAdhuriti 55 ca-bhrAtarau, ityubhayadhApyupapattAvardhaprakaraNAdinA vishessaavgtiH|| manyeta, sahoktivadasahoktAvapi vA svasrAdiviSayaH kalpyeta, sodaryazca svasA ceti vigrahaH, sodayoM iti caikazeSaH, vastrAdirapi vA bhrAtrAdivat bhrAtrAdiviSayaH sahoktAveva svasrAdisamAne udare jAta iti "sodaryasamAnodayau" [6. 3. 112.] viSayo bhrAtrAdiH sAdhuH, tathAdarzanAt , yathAdarzanaM hyarthakalpanaM iti nipAtanAt samAnasya sabhAve ye ca sodaryaH, bhrAtA tu syAt | nyAyyamiti pratipattAvapi dvandvaH prApnoti, tasyApyadarzanAnni20 sahodaraH "samAnodaryasodaryasagarbhasahajA api / sodarazca." vRttiriti pratipatto pratipattigauravama. ato'nenaikazeSaH" 60 iti bhrAtRparyAyAH / bhrAtA ca bhaginI ceti vigrahaH, | ityAha // 3. 1. 121. // bhrAtarau iti caikazeSaH, "jAmistu bhaginI svasA" iti khasaparyAyAH / putrazca duhitA ceti vigrahaH, putrI iti caikazeSaH, pitA.mAtrA vA / 3 / 1 / 122 / / sutazca duhitA ceti vigrahaH, sutau iti caikazeSaH, 35 "nandanaH punaH / udbaho'jAtmajaH sUnustanayo dArakaH sutaH / / ta0 pra0-mAtRzabdena sahoktau pitRzabda ekaH ziSyate putraH" iti putraparyAyAH, "duhitari strItve [nandanAdayaH vA / pitA ca mAtA ca-pitarau, pakSe mAtApitarau, mAturazabdAH strItve vartamAnAH zeSazcAtra "putryAM dhIdA samarthakA yetvAt pUrvanipAtaH / / 122 // dehasaMcAriNI cApi" iti duhitpryaayaaH| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pitA0 / pitA ca bhASyakRtA ca prakRtasUtramagrimaM ca sUtradvayaM pratyAkhyAtam / | mAtA ceti vigrahaH, pitarau iti cakazeSaH, pitR-mAtRzabdo 30 tasyAyamAzayaH-"puruSaH striyA" [ 3. 1. 126.] iti | bhinnArthoM, tathAhi-'pitA' ityuktena mAtA gamyate, tatra plakSa:: sUtreNeveSu ekazeSo bhaviSyati / na ca tanmAtramedAbhAvaH nyagrodhAdivat sahoke dvandvenaiva bhavitavyam nekazeSeNeti yo manyate kintu rUpabhedo'pi, sarvatra pravRttinimittaikyAzrayaNAt, bibharti | te pratyayamekazeSaH; "pitarau' ityukta pitRdayasambandhAsambhavAt 70 kulamiti bhrAteti kuladhAraNarUpasya bhrAtRzabdapravRttinimittasya mAtApi gamyata eveti pitRdharmasya rakSaNAdermAtaryAropAnmAtaryapi khasaryapi sambhavAt , pitRpAvanarUpasya pitRprINanarUpasya vA prayujyate iti yo manyate taM prati nAsya sUtrasthAvazyakatA, pitRzabdaH 33 putrazabdapravRhinimittasya duhitaryapi sambhavAcca pravRttinimittaikya- sAmAnyastreNevekazeSaH, bhinnAdevemau zabdAviti manyamAnasyA. miti strItva-puMstvamAtrakRta eva vizeSaH / yadi ca loke bhrAtA | cAryasyaikenobhayArthabodhanAyakazeSavidhAnamAvazyakam / tatra pitR AnIyatAmityuktaM svasA nAnIyate iti mbasAre bhrAtRvyavahAro zabdasAhacaryAnmAtA jananyeva gRhyate sambandhizabdatvAt , na tu 75 na dRSTa iti tayorbheda iti zakyate, tadA bhrAtarAvAnetavyA-mAnakartA / ekazeSAbhAve dvandvamAha-mAtApitarau iti-"A vityukte bhrAtRvat svamurapyAnayanadarzanAt bhrAtRzabdavAcyatvaM dvandve" [ 3.2.39.] iti pUrvasyAkArAntAdezaH, "ladhvakSarA." 40 khasurastItyapi mantavyam , nahi zabde'vidyamAnA zaktiH zAstre- [3. 1. 160. ]ityaya'tvAnmAtRzabdasya pUrvanipAtaH, mAturapi 65
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 123-124 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 225 -nnnnnnumanA pitA patitvenAbhyarhita iti tasyaiva pUrvaprayoga ucito na tu mAtuH kecit tu gauNamukhyanyAyena mukhyasya jAtipravRttinimittasyaiva rityAzaGkAyAmAha-mAturaya'tvAditi, ayamAzayaH-mAtuH grahaNaM sthAt, na tu gauNasya dhavayoganimittasyeti tacyAya-40 kRte pitA patitvenAryaH, kintu putrasya kRte tu mAtaiva pitura- bAdhanArthameva dvivacana prayogAvazyakatvamiti kathayanti, tannapekSayA'bhyarhitA "piturdazaguNA mAtA gauraveNAtiricyate" iti | tasya nyAyasya padakArye eka pravRttirna tu nAmakArye iti tanyAya5 smaraNAt, atikaSTasahanapUrvakaputrotpattitatpAlanAdirUpopakAra- | vyAkhyAvasare'smAbhinyAyasindha pratipAditatvAdiha nAmakAyeM bAhulyAca pratyakSeNApi tadabhyarhitatvadarzanAt tasyA eva pUrvanipAta / tatpravRttyabhAvAt , jAtipravRttinimittasyaiva mukhyatvamityatra maanaaucitH| atha bhinnArthayAH kRte ekazeSa kathamekana zabdena | bhAvAca / yA hi zvazurasambandhaM vinApi khata eva zvazrUH saiva 45 vina kena pravRttinimittanAnekasyArthasyopAdAnaM, na hyaneka pravRtti- zvazuratvajAtinimittA, yathA-zvazarabhaginyAdiH; tasyA mukhyatvaM nimittamekena zabdena yugapadupAdIyate, ucyate-dRzyate etadiha, / kiMvA yA zvazurasya panI tasyA iti ko'vadhArayata / zvazurasa 10 nahi dRSTe'nuparanaM nAma; athApyekena nimittanArthaH sAhacayAdinA zvazvAzcakapratinimittakatva vyAcakSANena bhASyakRtAca zvazuratvanimittenAdhyAropitatadbhAvaH, vyutpattikarmaNi vA''zrIyamANe | pravRttinimittakatvameva zvazrUzabdasyApi svIkRtamiti tanmate kriyAdisAmAnya-pAtIti piteti, akSAdiSu so'yamityabhisamba. dhavayoganimittAyAH zvazrUtvameveti na, tanmate dvayoH saMgrahAya 50 ndhAdAzritatadbhAvaM, zabdasAmAnyaM vA yatkiJcid yathAyogaM dvivacanamAvazyakam / kiJca, pANinIye "zvazuraH zvazvA" nimittaM bhaviSyati // 3. 1. 122. // [pR0 su. 1. 2. 71.] iti sUtre ekavacanameva kRtam / navInAstu dhavayoga eva zvazrUzabdapravRttinimittaM, bhASyaM tu zvazno 15 zvazuraH zvazrUbhyAM vaa|3|1 / 123 // zvazuratvamAropya neyamiti kathayanti, tanmate'pi na zvazrUzabdata0pra0----zvazrUzabdena sahoktau zvazurazabda eko vA dvaividhyamiti na dvivacanasyAvazyakatvam / khamate ca tadAvazya-55 zipyate / zvazurazca zvazrUzca-zvazurau, zvazrUzvazurau / dvivacanaM katvaM vyAkhyAtameva / kizcAnyadapi prayojanamAha-tena jAtAvijAto dhavayoge ca vartamAnayoH zvazvoH parigrahArtham , tena- tyAdinA-dhavayoge tu na tanmAtramedo'pi tu pravRttinimittamedo'pi jAtau tanmAtrabhede "puruSaH striyA" [3. 1. 126.] iti jAtau tu pravRttinimittaikyAt strIpratyayamAtrakRta eva meda iti 20 nityavidhina bhavati // 123 // "puruSaH striyA" [3. 1. 126.] ityasya prAptirasti, tadartha ca prayatnAbhAve | dvivacanAbhAve paratvAt tasya pravRttI zvazarI'60 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-zvazuraH / zvazuH / ityekameva rUpaM syAnna tu pAkSika zvazrUzvazurau' iti bhAvaH / tathA razca zvazrUzceti vigrahaH, zvazurau iti caikazeSaH, pakSe cobhayorapyubhayarUpasiddhyartha dvivacananirdeza Avazyaka iti zvazrU-zvazurau iti dvandvaH / ekena zvazurazabdenaikasya zvazrUzabda- : phalitam // 3. 1. 123. 3 syaiva sahoktiriha samAzrIyamANeti zvazrUzabdasya dvivacanAntatvena : mmmmmmmmmmm 25 nirdezo vyartha ityAzaGkAyAmAha-dvivacanaM ca jAto dhava- vRddho yUnA tanmAtrabhede / 3 / 1 / 124 // yoge ca vartamAnayoH zvazvoH parigrahArthamiti-ata ta0 pra0-vRddhaH pautrAdiryuvA jIvadvazyAdiH, vRddhasya 68 eva pUrveNa yogavibhAgaH, "pitR- zvarI mAtR-zvazrUbhyAm" ityeka- yUnA sahokto vRddhavAcyekaH ziSyate, tanmAtra eva ced bhedo yoge hi dvivacanaM zvazrUzabdadvayaparigrahArthamiti vijJAtuM na zakya- | vizeSo bhavati, na cet prakRtibhedo'rthabhedo ghAnyo bhvtiityrthH| miti / ayaM bhAva.-zvazrUzabdo dvividhaH-zvazuratvajAtinibandhanaH, gAryazca gAryAyaNazca-gAgyau~, dhAtsyazca vAtsyAyanazca-vAtsyau, 30 zvazurapatnItvanivandhanazcaH tayorubhayorapi "nArI sakhI paDnu dAkSizca dAkSAyaNazca-dAkSI, aupagavazca aupagavizvazvazrU" [2. 4. 76.] iti sUtreNaiva siddhiriti tatsUtrastha. aupagavau / vRddha iti kim ? gargazca gAAyaNazca-garga-70 bRhadRttyAdipranthato vijJAyate, ekavacanopanyAse caikasyaiva tasya ' gaaaaynnau| yUneti kim ? gAya'zca grgshc-gaary-gauN| grahaNaM syAnobhayoriti 'tadvAraNAya dvivacana miti / yadApyeka- tanmAtrabheda iti kim ? gAya-vAtsyAyanau, anna prakRtiranyA, bhAgavitti-bhAgavittiko bhatra kunsA sauvIradezatvaM vacananirdeze'pi vinigamakAbhAvAdekasUtraniSpAdyatvAcobhayorapi mA 35 grahaNaM syAditi dvivacana nirdezo vRthaiva pratibhAti, tathApi cAnyo'rthaH // 124 // dvayograhaNAya vyAkhyAnAdikamAzrayaNIyaM syAditi vyAkhyAnAd za0ma0bhyAsAnusandhAnamU-vRddhovRddha-yuvazabda. varaM karaNamiti nyAyAnuguNyenobhayograhaNAya dvivacanena nirdezaH yoriha na lokaprasiddhArthaparatvamapi tu zAstraparibhASitArthaparatvaM kRta ityavadheyam / : *kRtrimA'kRtrimayoH kRtrimasyaiva* iti nyAyAdityAzayena 29 siddhahemacandra. vanawwarran
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 124-125] mmarrrrrrrrrammarrrrrorism vyAcaSTe-vRddhaH pautrAdiriti-"pautrAdi vRddham [6. 1. 2.] stadAnenaikazeSo mA bhUdityetadartha bRddhagrahaNamAvazyakamiti / punaH iti sUtreNa paramaprakRteH pautrAdevRddhasaMjJA vidhIyate, sa eva pautrA- pRcchati-yUneti kimiti-pUrvavad vRddhasya yUnaiva sahoktidiriha vRddhatvena grAhyaH; evaM-yuvA jIvavaMzyAdiriti-"vezya- sammavAbhiprAyeNa praznaH, tathaiva pramapuruSeNa sahokterapi sambhajyAyobhrAtrorjIvati prapautrAyatrI yuvA" [6. 1. 3.] iti ! vAbhiprAyeNottarayati-gAya'zca gargazca-gArya-gargo iti, 5 sUtraparibhASitameva yuvasaMjJakamapatyamiha yuvazabdena grAhyaM, na tu / atra paramapuruSasya gargasyaivAca'tvAt pUrvanipAte kartavye 'gAye- 45 kyovizeSa viziSTaH / yadyapi tatra vRddhamiti klIbatvaviziSTA saMjJA gagA' iti paranipAtanirdezaH prakRte sahArthayogitvena tasyAvihitA, iha ca puMlliGganirdezaH, tathApi tatrApatyazabdApekSaM prAdhAnyavivakSAdyotanArthaH, kvacid 'garmA-gAgryo' ityapi paThyate / klIvatvamiha tu tadarthApekSaM puMstvam , artho hi tasya pumapatya | punaH pRcchati-tanmAtrabheda iti kimiti-ayaM ca prazno syapatya ca, tatra prAdhAnyAta paratvAcca puMliGgasyaiva nirdeza iti | vibhajya vyAkhyeyaH-tanmAtrakRtabhedagrahaNaM, tatkRtamedamAtragrahaNaM 10 bodhyam / 'tanmAtrabhede' iti mUlaM vyAcaSTe-tanmAtra eva |ca kimarthamiti, tatra prathamaprazne samAdhatte-gArgya-vAtsyAyanI 60 ced bhedo vizeSobhavatIti-tatpadena vRddha-yUnoH parAmarze'pi iti-atra na kevala vRddhayuvapratyayakRta eva bhedo'pi tu prakRtitayorarthaparatvAzrayaNAd vRddhArtha-yuvArthapratyayasya parAmarzo vyAkhyA- bhedo'pIti na bhavasekazeSaH, tadabhAve ca dRddhasya yUnA sahoktinAt , tathA ca vRddhArthayuvArthapratyayamAtrakRta eva tayoH-vRddha-yuda- sattvAt syAdevakazeSa iti bhAvaH / dvitIya praznArthamudAharati pratyayAntayormedazcet tadekazeSo bhavatIti, avadhAraNavyAvarsamAha- bhAgavitti-bhAgavittiko iti-bhAgavittasya vRddhamapatya 15 na cet prakRtibhedo'rthabhedo ghA'nyo bhavatItyarthaH / bhAgavittiH, tasya sauvIrasya yuvApatyaM nindito bhAgavittikaH, 55 iti-prakRtimede'rthabhede vaikazeSo na bhavatIti bhAvaH / gAya'zca "bhAgavitti" [ 6.1.105.] iti ikaN , iJ tu prAgvat / / gAAyaNazceti vigrahaH, gAgyau~ iti caiRzeSaH, gargasya | atra kuto na bhavatItyAha-atra kutsA sauvIradezatvaM vRddhApatvaM gAryaH, "gargAdeya 6.1.42.] iti yan; tasya cAnyo'rtha iti-atra na kevalaM vRddhApatya-yuvApatyapratyayamAtra. yuvApatya gAyiNaH, "yatrinaH" [6.1.54.] isyAyanam ; kRto bhedo'pi tvarthakRto'pIti na bhavati hyekazeSaH, tanmAtrabheda20 gAryazca mArgyazceti vigrahe'pi 'gAgryo' ityeva rUpaM, tathApi | grahaNAbhAve cehApi syAditi bhAvaH / 3 // 1 / 24 // 60 vyAkhyAnAt prakaraNAd vA cha vRddha-yUnohaNaM va vRddhayorevetyavaseyam / iha ca pratyayadvayamAtrakRta eva medo na tu prakRti- strI puMvaca / 3 / 1 / 125 // kRto'pIti bhavatyekazeSaH, evaM 'vAtsyau' ityAdI neyam / ta0pra0-vRddhastrIvAcI zabdo yuvavAcinA sahoktAyekaH vAtsyazca vAtsyAyanazceti vigrahaH, vAtsyau iti caikazeSaH, zipyate, puMvata-puMllikA ceyaM bhavati, vyarthaH pumartho bhavatI25 vatsasya vRddhApatvaM vAtsyaH, prAgvad yaJ, tasyApatyaM yuvati tyarthaH; tnmaatrbhede| gArgI ca gAAyaNazva-gAgyauM, vAtsI vAtsyAyanaH, prAgvad AyanaNa, dAkSizca dAkSAyaNazceti |ca vAtsyAyanazca-vAtsyau, dAkSI ca dAkSAyaNana-dAkSI / 65 vigrahaH, dAkSI iti vaikazeSaH, dakSasya vRddhApatyaM dAkSiH, "ata gArgI ca gAAyaNau ca-gargAH, ana puvadbhAvAd DInivRttI ila" [6.1.31. ] iti in, tasya yuvApatvaM dAkSAyaNaH, | yamo lup, gargAniti "zaso'tA sazca naH puMsi" [ 1.4. prAgvada AyanaN ; aupagavazca aupagavizceti vigrahaH, / |49.] iti natvaM ca, imo gAgryAcityanuprayogasyApi 30 aupagavau iti caikazeSaH, upagodApatyamopagavaH "so'pa puMstvam // 125 // patye" [ 6.1.28.] ityam , tasya yuvApatyamApagaviH, "ata in" [ 6.1.31. ] iti im / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -strI0 / 'vRddho yUnA' 70 padakRtyaM pRcchati-vRddha iti kimiti-ayamAzayaH- | iti sUtraM sarvamanuvartate, tatra strIti prathamAntaM vRddha iti prathamAdvayorbahUnA bA sahoktiH, tatra yUnetyetAvanmAtrokto *kRtrimantenAnvetIti tadanukUlamarthamAha-vRddhastrIvAcItyAdi, striyA 35 nyAyAd yuvapratyayAntasya grahaNe nizcite vRddha ityasyAbhAve'pyapalyA- | eva zeSa iti strIliGgatAprAptau tasya liGgaparivartanamapi vidheyami rthasya dvidhaiva prasikhyA'nyo vRddha eva prahIpyata iti tena sahokkA- tyAha-puMvat puMlliGgA ceyaM bhavatIti, etadeva vizadayativekazeSo bhaviSyatIti vRddhagrahaNaM vRthaiveti / pratyudAharaNamukheno- syarthaH pumartho bhavatItyarthaH iti-strIlakSaNo'rtho yasya 35 sarayati-gargazca gAAyaNazca garga-gAAyaNau iti, | zabdasya sa pumarthaH, yadvA zabdasyeti vRttAvaSyAhArya, tasya ayamAzayaH-nAvazyaM vRddha-yUnoreva sahoktiH, paramapuruSasyApi sambandhI strIlakSaNo'rthaH pumarthaH, arthagrahaNAJca vizeSaNAnAmapi 40 yUnA saha kayanasambhavAt , tatra yadA paramapuruSasya yUnA sahoki- | puMstvaM siddha, zabdasyaiva puMstve vizeSaNAnAM na syAt / gArgI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 125-126 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 227 winnamanian ca gAAyaNazceti vigrahaH, ekazeSastu-gAgyauM iti- | ca-prAhmaNau, kukkuTazca kukuTI ca-kukkuTo, mayUrazca mayUrI 40 yadyapi strIliGgatve satyapi gArgIzabdasya dvivacane gAAviti | ca-mayUrau, kArakazca kArikA ca-kArako, gomAMzca gomatI rUpaM syAdeva, kintu zobhanau gAgyauM ityanuprayoge vizeSaH / ca-gomantI, paTuzca paTdI ca-paTU, gauzcAyaM gauzcayam-imau vAtsI ca vAtsyAyanazceti vigrahaH, vAtsyau iti | gAvau / puruSa iti kim ? tIraM nada-nadIpateH, ghaTa-ghaTI5 caikazeSaH, zobhanau vAtsyau ityanuprayoge puMstvAbhivyaktiH | zarAbodaJcanAni / tanmAtrabhede ityeva-haMsazca varaTA cagargasya vRddhamapatyaM strI gAmA, vatsasya vRddhamapatyaM strI vAtsI, | haMsa-varaTe, azva-vaDavI, puruSa-yoSitau, duNI-kacchapau, Rzyazca 45 ubhayatra "gargAderyam" [ 6. 1. 42.] iti yaj, "avarNe | rohicca-Rzya-rohito, kSemaztayazca kSatriyAstanukezyazca varNasya" [1. 4. 68.] ityalopaH, "yamo DAyan ca vA" tastriyaH-kSemadhati-tanukezyaH aGgArakAca zakunayaH kAlikAzca [2. 4. 67.] iti DIH, "vyaJjanAt taddhitasya / tastriyaH kAlikA'GgArakAH eSu prakRtibhedaH, gaNaka-gaNakyau, 10 [2. 4. 88.] iti yalopaH / dAkSI ca dAkSAyaNazceti | indendrANyau, bhava-bhavAnyo, eSu dhavayogalakSaNo'rthabhedaH; vigrahaH, dAkSI iti caikazeSaH, dakSasya vRddhamapatyaM strI dAkSI, | kukkuTa-mayUryo, ajA-barkaro, azvA-kizorau, kalabha-hastinyo, 50 "ata iJ" [6. 1. 31.] iti ib "nurjAteH" / go-vatsau, eSu prakRtyarthayorbhedaH / kathaM brAhmaNavatsA ca [2. 4. 72.] iti lIH puMbadbhAve DInivRttI 'dAkSi' iti brAhmaNIvatsazca-brAhmaNavatsA-brAhmaNIvatsau, na hyanna strI-puruSa prakRtiH, tasya puMsi dvivacane-dAkSI iti, yadi puMvadbhAvo na mAtrabhedAdanyo bhedo'sti ? satyam-tadityanena pradhAnastrIpuruSau 15 syAt tadA triyAM dAkSyau iti syAt / puMvadbhAvaphalasya spaSTA-! parAmRzyete, tena pradhAnastrIpuruSamAtrakRta eva bhede bhavati, atra vagataye bahuvacane udAharati-gArgI ca gAryAyaNI ceti | tu vizeSaNIbhUtApradhAnamtrI-puruSakRto'pi bhedo'stIti na 55 vigrahaH, gargAH iti caikazeSaH, puMvadbhAvanimittamiha kiM phalaM bhavati / anye tu tanmAtrabhedAdadhike prakRtibhede evaikazeSa jAtamityAha-atra puMvadbhAvAt GInivRttau yatro | necchanti, arthabhede vicchantyeva-indrazca indrANI ca-indrau, lubiti-strItvanimitto DhIH puMvadbhAve sati nivartate, "yatro-tathA-varuNAvindrau bhavau zauM rudrau mRDAviti, evaM pUrva20 vazyA." [6. 1. 126.] iti yamo lubapi striyAM na | satre'pi-bhAgavittica bhaagvittikc-bhaagvittii|| 126 // bhavatIti puMvadbhAvanimittaiva saa| kica dvitIyAbahuvacane sasya : ..... natvamapi tatphalamevetyAha-"zaso'tA sazca naH puMsi" za0 ma. nyAsAnusandhAnam-puruSA0 / atra 60 [1. 4. 49.] iti natvaM ca, tena gargAniti siddham / / puruSa-strIzabdayoH kharUpaparatvaM mA jJAyi, kintu tattaliGgakakica pradhAnasya tasya puMvadbhAve kRte tadadhInasyAnuprayujyamAnasya prANiparatvaM pratIyatAmityAzayena vyAcaSTe-puruSazabdo'yaM 25 padasyApi puMlliGgatvameva bhavatItyAha-imA gaaaavityaadi| prANini puMsi rUDhaH iti-kevalaM puMliGgArthatve'prANinyapi nanu puvadbhAvavidhAnamanarthakam , strI-puMsayorekazeSe paratvAt puMliGga-strIliGgadarzanAt tayorapyekazeSaH syAditi 'prANini' puMliGgasya "zrI-pu-napuMsakAnA sahavacane syAt paraM liGgam" iti / ityuktam , tathA ca tatsAhacaryAt strIzabdo'pi strItvaviziSTe 65 vacanenaiva siddhiH, yuvapratyayAntasya strI-napuMsakaliGgatve strItvaM prANini rUDha iti jJeyam , tAdRzasya puMsastAdRzyAH striyA eva napuMsakatvaM vA syAt , tadvAraNArtha puMvadbhAvavidhAna mityapi na / prakRtopayogisahoktisambhavAt / tanmAtrameda iti padamanuvartate, 30 kathanIyam , striyAM yuvasaMjJAbhAvAt , napuMsakasyApyapatyapratyayA- tadiha prakRtopayogitayA vyAkhyAyate-strI-puruSamAtrabheda ntasya prayogAbhAvAcati cet ? na-zrI-puMnnapuMsakAnAmiti / zvediti-strItva-puMstvamAtrakRta evaM yAda bhadA na tu zabdakhavacanasya tyadAyekazeSamAtraviSayatvAd matAntare cApatyapratyayA- rUpakRta iti bhAvaH / yadyapi jAtimAtravivakSAyAM striyAmapi 70 ntasya klIbatvasyApi sammatatvAt tadvAraNArthamapi piratvAt brAhmaNazabdaprayogasambhavAt "samAnAmarthana0" [3. 1. klIvaliGgatAvAraNArthamapi] puMvaddhAvavidhAnasyAvazyakatvAditi / 118.] iti sUtreNa brAhmaNAvityAdi prayogasiddhisambhava. 35 / / 3. 1. 125. // ' / stathApi yadA puMstva-strIsvarUpavizeSo'pi vivakSitastadA brAhmaNazca brAhmaNI cetyarthai dvandvabAdhanArthamekazeSavidhAnamAvazyakamiti puruSaH striyaa|3|1|126|| saviprahamudAharati-brAhmaNazca brAhmaNI ceti viprahaH, 75 ta0pra0-puruSazabdo'yaM prANini puMsi rUDhaH, strIvA-brAhmaNau iti caikazeSaH / manuSyabhinne prANini prayogamudAcinA zabdena sahoktau puruSavAcI zabda ekaH ziSyate; harati -kukkuTazca kukkuTI ceti vigrahaH, kukkuTau ityekazeSaH / tanmAnabhede-strIpuruSamAtrabhedazced bhavati / brAhmaNazca brAhmaNI strItvanimittakapratyayAtirikto'pi yadi bhedaH strItvamAtranimittakaH
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 126] marrianmaramananmarrrrrrrrrrerania N PPIPAarrrrrrrrrrrrrra syAt , sa naikazeSabAdhaka ityAvedayitumudAharati-kArakazcana tanmAtrabheda iti prakRte "haMsasya yoSid varaTA' iti kozAda kArikA ceti vigrahaH, kArako iti caikazeSaH, krotiiti| varaTAzabdasyApi haMsatvajAtireva pravRttinimittaM yadyapi tathApi kArakaH puMsi striyAM tvApi "asthAyat" [2. 4. 111.] prakRtibhedAna bhavatyekazeSaH / azva-vaDavI iti dvandvaH, ityakArasyakAraH, atrakAro yadyapi strIpratyayo nAsti tathApi, azvazca vaDavA ceti vigrahaH. ana padavaliyatAprAptau "yazca 6 tanmAtranimittaka iti bhavatye kazeSaH / gomAMzca gomatI ceti syAdasamAhAre dvandvo'zva-vaDavAviti" iti puMllimatvam , dvivacana-45 vigrahaH gomantau iti caikazeSaH, atrApi rUpe strItva-puMstva-matantraM teneme'zva-baDavAH, "azvavaDavapUrvAparAdharottarAH" kRta eva vizaSo na prakRtibhadakRta iti bhavatyekazeSaH / paTuzca3. 1. 133.1 iti hasvatvama, yadyapyazva-vaDavayorekameva paTI ceti vigrahaH, pada iti cakazeSaH, atra paTvItyatra pravRttinimittaM tathApi prakRtibheda iti naikazeSaH / paruSa. vakArAdezo'pi strIpratyayanimittaka eveti bhavatyakazeSaH / na yoSitau iti dvandaH, paMstvaviziSTaH prANI {AtmA puruSaH, 10 kevalaM svarUpagamya eva bhede sUtraM pravartate, api tu svarUpaikye strItvaviziSTaH prANI [AtmA ] yoSiditi puruSa-yoSitoH 50 satyapi padAntaragamye vizeSe'nenevekazeSo bhavatItyudAharati- prANitvameva pratinimittamiti taTaikye'pi pratibhedAdeva naika gauzcAyaM gauzcayamiti vigrahaH, gAvau iti cekazeSaH, imau ! zeSaH / draNI-kacchapau iti dvandvaH, duNI ca kacchapazceti gAvI iti prayogaH puMstvajJApanAya, atrAyamiyaMpadAbhyAmeva / vigrahaH, atrApi prakRtibheda evaM na tu pravRttinimittabhedaH, puMstva-strItvarUpavizeSapratItiH, svarUpasya sAmye'pi padasvAdanenai- kacchapajAtIyaiva strI tuNItyucyate / Rzyazca rohicceti 15 vaikazeSa iti bhaavH| ! vigrahaH, Rzya-rohitau iti ca dvandvaH, Rzyo mRgo rohita 55 puruSa ityasyAnupAdAne'pi 'striyA' iti kathanenaiva tatprati- mRgI, zeSaM prAgvat / kSemadhRtayazca kSatriyAH, tanukezyazca yogitayA puruSa eva gRhyateti puruSa iti kathanaM vyarthamityA- tattriyaH iti vigrahaH, kSemadhRti-tanukezya iti ca zaGkate-puruSa iti kimiti, khamate puruSapadasya prANini / dvandvaH; aGgArakAH zakunayaH kAlikAzca tattriyaH puMsi rUDhatvAzrayagAt tadabhAve prANibhinne'pi puMsi sUtrapravRttyai- iti vigrahaH, kAlikAGgArakAH iti ca dvandvaH, pUrvatra 20 kazeSaH syAditi tadvAraNArtha puruSagrahaNamAvazyakamityAha-tIraM kSatriyatvarUpamiha ca zakunitvarUpaM pravRttinimittamekamiti 60 nada-nadIpateH iti-idaM pUrvaprayukavAkyamiti prAmANikatva-tadaikye'pi prakRtibhedAnekazeSaH / uktaSu sarvopasaMhAreNAhakhyApanArthameva vAkyodAharaNam , atra hi nadava nadI ceti eSu prakRtimeda iti / gaNaka-gaNakyau iti dvandvaH, dvandva eva bhavati na tu prakRtasUtraikazeSaH, tathA sati nadapate- gaNakazca gaNakI ceti vigrahaH, gaNayatIti gaNako nimittavit, ritsava prayogaH syAditi bhAvaH, "nadI-deza-purA viliGgAnAm" | gaNakatvaviziSTA strItyApi gaNikA, gaNakasya patnIti dhavayoge 3. 1. 142.1 iti sUtre nadIpadasya nadIvizeSaparatvena / uyAM gaNakI. indrendrANyau iti dvandvaH, indrazcandrANI ceti 65 vyAkhyAnAdiha nadIsAmAnyavAcakapadayodvandvasya nekArthatva miti vigrahaH, indro devAdhipaH, sa pumAneveti indratvaviziSTA strI na nada-nadIpateriti klIbatayA na prayoga iti bodhyam / dvitIyama- sambhavati, kintu indrasya bhAryeti dhavayoge "varuNendra0" pyaprANiviSaye ekazeSAbhAvasthalaM darzayati-ghaTa-ghaTIzarAvo-[2.4.62.7 iti jyAm 'An' ityantAdeze ca-indrA dazvanAnIti-ghaTazca ghaTI ca zarAvodazcana cati catuNAmiha | NIti, bhava-bhavAnyA iti dvandvaH, bhavazca bhavAnI ceti 30 sahoktiH, "ghaTo ghaTI kalazaH, durgasya" iti liGgAnuzAsanavRttiH, vigrahaH, bhavaH zaGkaraH, sa pumAniti bhavatvaviziSTA strI na70 zarAvodavanayoratra sahokipradarzanaM kvacit prasiddhaprayogaparigra- sambhavati, kintu bhavasya panauti dhavayoge prAmvat jyAmAni hAryameva, tatra caturNA dvandve na dUyoH sahoktiriti tadabhAvAdeveha | ca bhavAnI, eSu kiMkRto medo yenaikazeSo na bhavatItyAha-eSu naikazeSaprAptiriti nedaM pratyuhAraNamucitamiti na bhramitavyam , dhavayogalakSaNo'rthamedaH iti-prakRtisAmye'pi ghavayoga bahUnAM mahokAvapi tadekadezabhUtayoyorapi sahokeranapAyAt , lakSaNArthabhedAna tanmAtrabheda ityekazeSo na bhavatItyarthaH / kukkuTa. 35 tathA caikazeSe sati ghaTazarAvodazvanAnItyeva prayogaH syAt / mayU? iti dvandvaH, phukaTazca mayUrI ceti vigrahaH; ajA-75 prakaraNaprAptaM tanmAtrabhede' itIhApyAvazyakamevetyAha- barkarau iti dvandvaH, ajA ca barkarazceti vigrahaH, ajA tanmAtrabheda ityeveti, tadvadhAvartyalakSyANyAha-haMsazca chAgikA, yuvAjo barkaraH, azvA-kizorau iti dvandvaH, gharaTA ceti vigrahaH, haMsa-gharaTe iti ca dvandaH, 'tanmAtra- ! azvA ca kizorazveti vigrahaH, azvA vaDavA, alpavayA azvaH bhede ityasya hi prakRtyatiriktanIpratyayamAtrakRta eva bhedazced kizoraH, kalama-hastinyau iti dvandvaH, kalabhakSa hastinI 40 bhavedityarthaH, yatra ca pravRttinimittabhedAbhAve'pi prakRtibhedastatra ceti vigrahaH, triMzadabdako gajaH phalabhaH; govatsau iti 80
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 126-127] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 229 -----runner----rammarrrrrrrrrrrrrrrr -rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr-inmrparmarriamara-r . . wanawranaanamaramanarmawranewwwwww.nn dvandaH, gauzca vatsazceti vigrahaH, vatso gozizuH, eSu kiMkRto [ mahiSya imAH / grAmyeti kim ? bhAraNyAnA mA bhUtmedo. yenaikazeSo na bhavatItyAha-paSu prakRtyarthayorme ruravazeme ruravazvemAH-ime ruravaH, pRSatAzca pRSatyazca-pRSatA 40 iti-atra hi dvivacanaM prakRtAvarthe ca pratyekaM sambandhavivakSayA, ime / azizugrahaNa kim ? varasAzcemA vassAzcame-ime na tu zabdadvayasambandhivAcyArthagatasaMkhyAvivakSayA / atha kvacit | vatsAH, barkaryazca vrkraashv-brkraaH| dvizapheti kim azvA5 strI pratyayamAtrakRtabhede'pi naikazeSastatra kiM kAraNamityAzaGkate- | zveme bhazvAzvemA:-ime'zvAH, gardabhAzca gardabhyazca-gardabhAH, kathaM brAhmaNavatlA ca brAhmaNIvatsazva-brAhmaNa-manuSyazcamA manuSyAzcame-ime manuSyAH, pakSiNyazca pakSiNazcavatsA-brAhmaNIvatsau? iti, zaGkAbIjamAha-nahyatra pakSiNaH ! saMghagrahaNaM kim ? gauzcAyaM gauzyam-imau gAvau, 45 strI puruSamAtramedAdanyo medo'stIti-pUrvapade yo evam-etAvajau / prAya iti kim ? uSTrAzca uSTyazca-uSTrAH, brAhmaNa-brAhmaNIzabdau tAvapi strIpratyayamAtrabhinnau, uttarapade ca | chAgAzca chAgyazca-chAgAH; vyAvRttI sarvatra pUrveNa puruSazeSa 10 vatsA-vatsazabdo tAvapi tathaiveti bhedakAntarAbhAvAda bhavitavya evaM bhavati / tammAnabheda ityeva-go-balIvardam / ajA mekazeSeNeti tadAzayaH, zaGkA svIkRtyottarayati-satyamityA. dikam / / 127 // dinA-'tanmAtrabhede ityatra taditi sarvanAma, sarvanAmnAM ca / mmm pradhAnaparAmarzitvamatsargaH tena pradhAna yaH puruSaH pradhAna yA ca za0ma0nyAsAnusandhAnam-grAmyAgrAmyA iti 50 strI tanmAtrakRto bhedo yatra tatraivAnenekazeSa:, prakRte ca grAma bhavA iti "grAmAdIna ca" [ 6.3.9. ] iti ye grAmyA. 15 vatsayAvizeSaNabhUtau brAhmaNa-brAhmaNIzabdAvapradhAnamiti tatkRta- prAmyagrahaNamAraNyAnAM vyAvRttyartham, dvau zaphI khurau yeSAM tebhedasattvena nekazeSaprAptiriti bhAvaH, yadi ca brAhmaNa vatsava dvizaphAH, khura sambandhazca pazUnAmeva, na hyanyasyAvayavaH khuraH brAhmaNavatsA ceti vigrahastadA bhavatyevaikazeSaH, tatrApradhAnaM | sambhavatItyanyapadArthatayA pazava eva vijJAyanta ityAha-arthAta brAhmaNaH puMliGga eveti na taskRto bhedaH, tadeva spaSTamavagamayati pazava iti, anye etadviSayakasUtre pazugrahaNaM kurvanti, kintu 53 atra tu vizeSaNIbhUtetyAdinA / matAntaramAha-anye | dvizaphazabdenaivArthataH pazava AkSipyante zaphasya teSveva prasiddhariti 20 tu tanmAtramedAdityAdinA, tanmatenodAharati-indrazca | tagRhaNaM vRthaiveti dhvanayati / saMghe iti-saMkhyAvizeSavivakSArahita indrANI ceti vigrahaH, indrau iti caikazeSaH, varuNo | samUhavivakSAyAmiti bhAvaH / prAyaH iti bAhulyena tathA ityekazeSaH, varuNazca varuNAnI ceti vigrahaH, indrau ityekazeSaH. prayogasya sUcaka, tena kvacinna srozeSa iti nAvyAptiH sUtrasya / inTaca inTamAnanAya bhAryA mAnagira AbhAsieSu strIpratyayamAtrakRtabhedasatvAt pUrveNa siddhe'pi satramidaM punarupAdAnAt, bhavau itye kazeSaH, bhavazva bhavAnI ceti vigrahaH, kimarthamityAzaGkAyAmAha-pUrveNa puruSazeSe prApte strIzeSArtha 25 zavoM ityekazeSaH, zarvazca zarvANI ceti vigrahaH, rudrau ityeka-vacana miti-"puruSaH striyA" [3. 1. 126.] iti hi pUrvasUtraM zeSaH, rudrazca rudrANI ceti vigrahaH, mRDau ityekazeSaH, mRDazca | puruSasyaiva zeSamanuzAsti, prakRte ca striyAH zeSo vidheya iti na mRDAyanI ceti vigrahaH, eSu dhavayogakRto'pi bhedaH / na | tena sUtreNa gatArthatvamasya, itthaM ca tadapavAdo'yaM yoga iti kevalamihaitanmatamapi tu pUrvasUtre'pi, tadAha-pUrvasUtre bhAvaH / gAvazca khiyo, gAvazca puruSAH iti vigrahaH,68 'pIti, tatrodAharati-bhAgavittizca bhAgavittikazceti | gozabdo vRSame puMsi dhenvA ca striyAM vartate, tatra prathamaH striyAM 30 vigrahaH, bhAgavittI ityekazeSaH, atra kunsA sauvIradezatvaM dvitIyazca puMsIti spaSTAvagataye prathame striya ityasya dvitIye puruSA cAnyo'rthaH / / 3. 1. 126. // ityasyAnuprayogaH, samUharUpeNa sthitA gAva iti bhAvaH, imA gAvaH iti-gAvaH ityekazeSaH, sa ca striyA iti jJApanAya grAmyAzizudvizaphasaMghe strI imA ityanuprayogaH 1 ajAzcame ajAzcemAH iti vigrahaH,70 ajazabdasya ajAzabdasya bahuvacane 'ajAH' iti samAnaM rUpaM praayH|3|1|127|| bhavatIti na tatra strI-puruSaviveko bhavatIti prathamaH puMsi iti ta0 pra0-prAmyA bhazizavo ye dvizaphA-dvikhurA arthAt | jJApanAya 'ime' iti, dvitIyaH striyAmiti jJApanAya 'imAH' itya. 35 pazavaH, teSAM saMghe strIpuruSANAM sahoktau prAyaH strIvAcyekaH | nuprayogaH, imA ajAH iti-'ajAH' ityekazeSaH, sa ca striyA ziSyate, snIpuruSamAtrabhedazced bhavati; pUrveNa puruSazeSe prApte | iti jJApanAya 'imAH' ityanuprayogaH / atidizati-evamiti, 75 mIzeSArtha vacanam / gAvazca triyaH gAvazca puruSAH-imA | meSyaH ityekazeSaH, imAH iti strIzeSajJApanAyAnuprayogaH, gAvaH, ajAzveme ajAzcemA:-imA ajAH, evaM-meSya imAH, | meSAzcame meSyazcamA iti vigrahaH, mahiSyaH ityakazeSaH, imA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| pA0 1, sU0 127] iti strIzeSajJApanAyAnuprayogaH, mahiSAzcame mahiSyazcemA iti / bhAvAd dvayoriNamasambhavi, saMdhagrahaNe tu bahUnAM samudAyAbhAvAna vigrahaH / udAhRtAH sarve gavAdyAH pazavo prAma eva bhavanti, dvayoH sahokAvanena strIzeSo bhavati kintu puruSazeSa eva syAdityAyadyapi kacidaraNye'pi teSAM sambhavastathApi bAhulyena prasiddhA zayAt / prAya iti kimiti-sUtroktapazuSu layekazeSasyaiva ete grAmeSveva svakhakAryasAdhanArtha manujaiH pAlyante / | darzanAt prAyograhaNamanarthakamityabhimAnena praznaH, uSTrAdInAmapi 5 padakRtya pRcchati-grAmyeti kimiti-prAyaH saMgho grAmyA- saMghIbhavanAt teSu ca puMsAmeva bAhulyAt puruSazeSasyaiva prasiddhatvAt 45 NAmeva pazUnAM prasiddhaH saMghasAdhakamAnavasambandhAdityabhiprAyeNa | tatra sUtrApravRttyartha prAyograhaNamAvazyakamityAzayena samAdhattepraznaH, na kevalaM grAmyANAmeva saMghaH, AraNyA api svabhAvAdeva uSTrayazca uSTrAzca-uSTrAH iti, uSTrANAM prAmyasve visaMvadatAM saMghIbhUtAzcarantIti teSu mA bhUdekazeSa ityetadartha grAmyeti / kaiyaTAdInAM matena pratyudAharaNAntaramAha-chAgyazca-chAgAzcavaktavyamityAzayenottarayati-AraNyAnAM mA bhUditi, pratyu- chAgAH iti, vastutastu uSTrA api dezavizeSe grAmeSveva samupa. 10dAharati-ruravazcame ruravazcemAH iti vigrahaH, ruravo mRga- labhyante. bhAravAhAdyartha manujaiH pAlyante ceti teSAmapi prAmyatvaM 50 vizeSAH, ime rurava iti-harava iti pUrveNaikazeSaH, sa ca puMsa nirvivAdameva, prAyograhaNasya prayojanadAArthameva pratyudAharaNAntaiti jJApanAya ime ityanuprayogaH; pRSatAzca pRSatyazceti / ramiti bodhyam / vyAvRttisthalAnAM bahatvena tadviSaye'bhimatamekavigrahaH, pRSatAH iti pUrveNekazeSaH, ime iti puMzeSajJApanAyA- zeSa prAnte darzayati-vyAvRttau sarvatra pUrveNa puruSazeSa eva nuprayogaH, pRSatA ' mRgavizeSAH, noktA mRgavizeSA grAmyAH, bhavatIti / tanmAtrabhedAnuvRttarapyAvazyakatvamityAha-tanmAtra15 grAme'nupalabhyamAnatvAda mAnavaprayojanAnirvAhakatvena taiH pAlya-bheda ityeveti, vyAvalaM darzayati-govalIvardamiti-gAvazca 55 mAnatvAbhAvAt / azizugrahaNaM kimiti-zizUnAM prAyo | balIva zceti vigrahaH, atra valIvardazabdena gavAM puruSA ucyante mAtRsahacAritvAt pRthak saMghIbhavanAbhAvAna teSvatiprasaktiriti iti nArthabhedo'sti prakRtiranyeti na bhavati, prakRtiriti pratyayAmatvA praznaH, zizavo hi na stanandhayA iha vivakSitA api danyaH zabdabhAga ucyate. ekazeSAbhAve "pazavyajanAnAma"3. tvaprAptayauvanAH, ata evaM pANinIyatantre'zizusthAne'taruNa- 1. 132. ] iti sUtreNaikArtho dvandva eva, nanviha kathaM dvandvaH ? 20 zabdaH paThyate, tathA ca mAtrapekSArahitA dvihAyanAdayo vatsAH gAva iti sAmAnyazabdo'yam, anena hi strIgavyaH puMgavAzca 60 saMdhIbhUya carantyaveti teSu sUtrApravRttyarthamazizugrahaNamAvazyaka sAmAnyenocyante, balIvardAzca puGgavAH, tatra gozabdenaiva balImevetyAha-vatsAzcemA vatsAzceme iti-vatsazabdo gozizu-pArthasya gatatvAnna balIvardazabdaH prayogamahatIti cet ? ucyatevAcI na tu gosAmAnyavAcIha, barkaryazca varkarAzceti- paryAyazabdAnAmiva sAmAnya-vizeSazabdAnAM dvandvopapatteH, tathAhibarkarazabdo'jazizuvAcI, na tu chAgasAmAnyavAcIti nAnena | trividho gozabdaH-strIviSayaH, puruSaviSayaH, sAmAnyaviSayazceti, strIzeSaH, kintu pUrveNa puzeSe-ime vatsAH , varkarA strIviSayo yathA, imA gAvo duhyanta iti, puruSaviSayo yathA ime 65 iti / dvizapheti kimiti-grAmyANAM gavAdInAM prAyo gAvo bhAra vahantIti, sAmAnyaviSayo yathA imA gAvo nAvA dvizaphatvasyaiva dRSTatvAt praznaH na kevalaM gavAdayo prAmyA iti, tatra yaH strIviSayastasyAyaM prayoga iti dvandvopapattiH, vizeSa , azvo'pi prAmyaH, sa caikazapha eva, tatra mA bhUdi- vivakSAyAmeva ca dvandvaprAptau tadapavAda ekazeSa Arabhyate, prakRte tyetadartha dvizaphagrahaNamAvazyakamityAzayenottarayati--azvAzcame prakRtililobhayabhedasatvAmma kenApyekazeSaH, evamuttarapratyudAha30 ityAdinA, na kevalaM dvizaphagrahaNamekazaphAnAM vyAvRttyarthamapi tu raNe'pi jheyam / evam-ajA ajastriyaH, avikA ajapuruSA iti 70 pazusaMghAkSepArthamapi, tathA ca tadabhAve zaphahIneSu manuSya-pakSiSvapi vigrahe nAnenakazeSaH, kintu "gavAzvAdiH" / 3.1. 144.] saMghIbhUteSu sUtra pravartayiSyata ityAha-manuSyazcemA ityAdi, ! ityekArthoM dvandva eva bhavati-ajAvikamiti, tathA cedRzalakSyatathA vaiSu sarvatra pUrvasUtreNa puruSazeSa iti bhAvaH / saMghagrahaNaM siddhayarthamihApi tanmAtrabheda ityasyAnuvartanamAvazyakamiti bhAvaH / kimiti-prAyograhaNAd bAhulyAbhiprAyakAt saMgha eva bhaviSya- pANinIyatane catat sthAnIyaM "grAmyapazusaMghevataraNeSu strI" tItvabhimAnena praznaH, prAyograhaNaM hi saMghe'pi kvacit tadabhAvArtha- 1.2.73. 7 iti sUtraM bhASye pratyAkhyAtam , ayaM ca tatratya-15 miti saMghAbhinnasya vyAvRttistena na syAditi saMgha eva vidhAnAtha / anyasyAzayaH--strI-puMsAtmakasaMghasya strIzabdenAbhidhAnaM yathA saMghagrahaNamAvazyakamityAzayenottarayati-gauzcAyamityAdinA, syAdityatadarthamevedaM sUtramArabhyate, taca nocita saMghasyobhayAtmakananu dvayorapi saMghIbhavanasambhavAt kathaM saMghaprahaNena tadyAvRttiriti | tvAbhAvAt / 'govajeSu mahiSeSu' evamAdiSu prAmapazuSu dhetad cet ! na-sahoktyaiva dvayoH samudAyasyAvarato lAbhasambhanAt | dRzyate yat puMgAvaH pumajAdayazca vAhAya vikrayAya ca zrIbhya 40 saMghapraheNa bahUnAmeva samudAya iSTa iti tadabhAve tAdRzapratItya- 'utkAlitA bhavanti, tatazca triya evAdhikyena saMghIbhUya vahanti; 80
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 127-128 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 231 yadyapi strIgoSvapi kazcid vRSabhaH prajananArthaM sthApyate, saca nAgaH, padmA ca lakSmIH, padmaM ca jalajaM padmapadmApadmAni eSu 40 goSveva mizrIbhUya carati, tathApi strINAmeva tatrAdhikyAnmala- | pravRttinimittalakSaNArthabhedo'pyastIti naikazeSaH // 128 // prAmAdivat strItvenaiva tatra vyapadezo yukta iti strIprayoga eva bhaviSyatIti nArtho'nena sUtreNa grAmyeSveva yathA syAnAraNyakeSvi- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - klIba0 / ekaM ityetadarthaM sUtrasyAvazyakatvamiti na vaktavyam, AraNyeSu puMsAmeva | ziSyate iti - "samAnAmarthenaikaH zeSaH" [3. 1. 118.] prAdhAnyAt tatra puMlliGgaprayogasya nyAyata eva prAptatvAt / grAmyA ! ityato'nuvRttam 'eka:' iti 'lobam' iti vizeSyaparatantryeNAtra hi vAdAya vikrayAtha ca pumAMsaH pRthakRtA bhavanti, bhAraNyAnAM klIvattayA vipariNamata ityekaM ziSyata ityeva vyAkhyAtam 145 prahItumazakyatvena vAhAdiprayojanAbhAvena ca pRthakkaraNAsaMbhavAt / prakRtasUtrasthamekamiti cArthaparamityAha tacca ziSyamANamekapuruSAH striyazca saMdhIbhUtA eva carantIti teSu puMsAmeva prAdhAnya- | mekArthamiti dvayordvivacanaM bahuSu bahuvacanaM ca prAptamityeka10 makSatamiti puruSazeSa eva tatra khabhAvAd bhaviSyati / pazuSvevAyaM / vacanavidhAnArthamekArthatvamiha vidhIyate / nanu dvidhA sahokti yekazeSa ityetadarthaM sUtramityapi na vaktavyam, yato brAhmaNA ime / ritaretarayogarUpA samAhArarUpA ca tatra samAhArarUpAyAH ityAdayaH prayogA api svabhAvata eva bhaviSyanti, manujeSu pazuSu | sahotervivakSAyAM svabhAvata evaikavacanaM setsyatyeveti kimekatva - 50 vA prasaya puruSANAM vAhAdiprayojanAtha pRthakkaraNasyAzakyatayo ! vidhAneneti cet ? na - ekazeSaviSaye sahoktisattve'pi samAhArabhayAtmakasaMghe puMsAM prAdhAnyAt teSAmeva zeSaH syAt / saMghe eva vivakSAyA abhAvasyAnena jJApanAt, anyathA'nyatrApyekazeSa15 yathA syAt, dvayormA bhUdityetadarthamapi sUtramanAvazyakameva, dvayorhi / viSaye ekavacanaprayoga Apadyeta, vastutastu sahoktirUpaviSayaikyaekaH pumAnaparA strIti nizcitatvena pUrvasUtreNa puruSasya zeSaH ! satve'pyekazeSaviSaye itaretarayogasya samAhArasya vA pratItau svabhAvata eva siddha iti nizcite'rthe viparIta prayogAsambhavAdeva | mAnAbhAva ityeke / apare tvevamAhuH prakRtasUtreNaikazeSe 'ekaM ca 55 tadarthaM sUtrasyAnAvazyakatvAt / azizuSveva strIzeSArthaM sUtramityapi | vA' ityasyopAdAne 'zukkaM zukre' ityAdi rUpadvayaM prayojanaM taccAnirmUlametra, zizUnAmapi vAhAdyarthaM pRthakaraNAbhAvAt strImizrita- | nyathAsiddhaM, samAhAretaretarayogavivakSayA vikalpene katvasiddheH, 20 tvAt prAdhAnyAcca puMsAmeva zeSa iti nizvayAt / itthaM ca vinApi / tacca vyarthIbhUya jJApayati-samAhAradvandvaviSaye'pyekazeSe vacanavidhau sUtraM svabhAvAdeva lakSyANAM siddhatayA sUtramadRSTArthameveti tanma ! naiva samAhAravivakSA kintvitaretarayogavivakSaiva tena sarvatraikazeSe tam / svamate caitAvavyAkhyAnagamyasyArthasya mandairduravabodhatayA yathAyogaM dvivacanAdi siddhyati, utsargasamAnadezA apavAdAH, 60 'vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti nyAyena spaSTapratipattaye vA dvandvApavAdazcaikazeSaH, dvandvazca samAhAretaretarayogAnyataravivakSAsUtramArabdhamiti tattvam // 3. 1. 127 // yAmeveti dvandvaviSayatAsampattaye'nyataravivakSA tu samAzrayitavyaivaikazeSavidhAne iti / ekazeSArthasya vizeSyasyaikatve vihite tatpAratamrayeNa tadvizeSaNa sarvanAmAderapyekatvameva bhavatItyAha-arthasyaikatve tadvizeSaNAnAmapi tathAbhAva iti / | 65 25 klIvamanyenaikaM ca vA / 3 / 1 / 128 / / ta0 pra0-klIbaM-napuMsakaM nAma, anyenAklIvena sahoktAvekaM ziSyate, tanmAtrabhede - klIbAklIbamAtra eva ceda bhedo bhavati, vigRhyodAharati-zuklaM ca vastramityAdinA zuklaM ca taJca ziSyamANamekamekArthaM vA bhavati; arthasyaikatve tadvizeSa | zuklazceti tacca sa ceti ca vigrahau, 'zuklaM, tat, zukle, NAnAmapi tathAbhAvaH / zuklaM ca vastra zuklazva kambalaH - tadidaM / te' ityekazeSAH, vastra - kambalyorupAdAnaM vizeSyaparijJAnArthameva, 30 zuklam, te ime zukle vA; zuklaM ca vastraM zuklA ca zazTI - tadidaM / na tu ekazeSe sati vastratvena kambalatvena vA pratItirasti, zuklaM, te ime zukle vA; zuklaM ca vastraM zuklazva kambalaH zuklA | kintu zukrarUpavattvenaiva / dvayorekatvamudAhRtya bahUnAmekatvamudA - 70 ca zAdI - tadidaM zukaM tAnImAni zuklAti vA / klIbagrahaNaM harati zuklaM ca zuklazva zuklAni ceti, taca saca sA kim? strIpuMsayorapi zeSaH syAt / anyeneti kim ? zukrUM ceti ca viprahau, 'zukkram, tat, zuklAni, tAni ' ca zuklaM ca-zukre, zukraM ca zukaM va zukraM ca imAni zuklAni, / ityekazeSAH, idaM cAyaM ceyaM ceti idam imAni / 35 "syAdAvasaMkhyeyaH" [ 3. 1. 119 ] ityekazeSaH, bhanena svekazeSe vikalpenaikArthatvaM prasajyeta / tanmAtrabheda ityeva ? mahaddhimaM himAnI, himaM ca himAnI ca - himahimAnyau, mahadaraNyam bharaNyAnI, bharaNyaM ca bharaNyAnI ca-bharaNyAraNyAnyau, akSAzca devanAdayaH, bhakSANi cendriyANi-bhakSAkSANi, padmazca | padakRtyaM pRcchati-klIbagrahaNaM kimiti - pUrvaM puruSa-striyorekazeSaH kramazo vihita eva, parizeSAdekamiti vizeSaNasAma - 75 rthyAcca klIbasyai vaikazeSaH syAdeveti klIbagrahaNaM vyarthamiti praznAzayaH, klIbagrahaNAbhAve tasya vizeSaNamahinAkSepe'pi zabdAnupasthitatvena pRthag vAkyArthakalpanaM na syAt, tathA ca 'anyena sahotI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 128-129] ziSyamANaM napuMsakamekArtha bhavati' ityekameva vAkyaM syAditi | bhASye, tadAzayazcAyam-zukAM ca zuklaM cetyAdivigrahe sakalaklIvekazeSasya viziSya vidhAyakapUrvavAkyAbhAvena kadAcit / vibhaktau rUpasAmyAbhAvAdekazeSAprAptau klIbasyaikazeSArthamekatvastrI-puMsayorapyekazeSaH syAdityAha-strI-puMsayorapi zeSaH vidhAnArtha ca sUtramidamArabhyate / tatra prAdhAnyAdeva napuMsakasyaiva sthAditi / sahoktirekasmin durghaTeti niyamato'nyenaiva sahoktau zeSo bhaviSyati, anizcite'rthe guNasandehe ca napuMsakasyaiva 45 5 bhaviSyatyevetyanyeneti vyarthamityAzaGkate-anyeneti kimiti, / prayogadarzanAt. sattva-rajastamasAM sAmyAvasthArUpasthitezca sarva anyenetyasya dvitIyeneti nArthaH kintu khabhinna lineneti samAna-sthityapekSayA prAdhAnyAt tasyaiva ca klIbatvaprayojakatvAt klIbaliiyoH samAna liGgAnAM vA sahokko nAnekazeSaH, asati / liGgasyaiva prayogo bhaviSyati / aniAte'the strI-puMsAnyataracAnyeneti padAbhAve klIbasya klIbena sahoktAvapi sUtra pravarta- nirNaye'pi klIva syaiva prayogo bhavati, yathA kiM jAtamiti, yibhyate, taccAniSTamityAha-zuklaM ca zuklaM ca-zukle, zukla prAyeNa strI-puMsayorevotpattidRzyate tathApi klIbenaiva sarvasAmAnyena 50 10ca zuklaM ca zuklaM ca imAni zuklAnIti, nanu / praznaH kriyate / kiJca dUrasthamavyaktarUpaM kimapi vastu dRSTvA lokA bhavatApyekazeSaH prayuktastahi kimiyaM dhyAvRttidatteti cet ? | vadanti mahiSIrUpamivetyAdi. na hi mahiSIveti, tathA ca atrAha-"syAdAvasaMkhyeyaH" ityekazeSaH iti / nanu | rUpapadaprayogeNa tatra napuMsakatvamAnIyate sAmAnyatAvodhanArtham / 'anyena' iti padAbhAve'nenaiva yavekazeSaH syAt tadA kA iti napuMsakasya sarvApekSayA prAdhAnyamiti pradhAne kAryasampratyayasya hAniriti cet ? avAha-anena tvekazeSe vikalpenaikA-nyAyyatvAt tasyaiva prayogaH svabhAvata eva bhaviSyatIti nArthaH 55 15 rthatvaM prasajyeteti-zukra zukle, zukla zukkAni, ityevaM rUpadvayaM / sUtreNa / ekArthatvavidhAnArthamapi nAvazyakaM sUtram , AkRtisyAditi bhAvaH / tanmAtrabheda ityasyAnuvRttirihApyAvazyikave-vAniyAdekavacana bhaviSyati yaTArarakatirAnamaMkhyA vAcitvAdekavacanaM bhaviSyati, yadA''kRtigatasaMkhyA vivakSA tyAha-tanmAtrameda ityeveti, tavyAvasyemAha-mahaddhimami tadaikavacana, yadA cAkRtyAzrayadanyagatasaMkhyAviSakSA tadA dvivatyAdinA, mahad himamityartha himAnI, mahad araNyamityartha | canAdIti satraM vinApi sarvaprayojanasiddhArtho'nena saNeti / araNyAnIti bhavati, ubhayatra "yava-yavanA-'raNyahimAd doSa-svamate ca nyAyasiddhasyaivArthasyA'mandabuddhivedyatvasAdhanAya 60 20 lipyuru-mahattve" [2. 4. 65.] iti hI An cAntaH, himaM sUtrasyAvazyakatvaM jJAtvA na pratyAkhyAnarItirzitetyAstA ca himAnI ceti vigrahaH, hima-himAnyau iti ca dvandvaH, vistaraH / / 3. 2. 128. // evam-araNyaM ca araNyAnI ceti vigrahaH, araNyA'raNyAnyau iti ca dvandvaH; atra yadyapi mahatvaM klIbAnya-puSyAthoda me punrvsuH|3|1|129 / / strIliGganimittameva bhedaprayojakamiti tanmAtrabhedAdadhikasya bhedasthA- | ta0pra0--ekazeSo nivRttaH, ekamityanuvartate, puSyArthA25 bhAva iti vaktuM zakyate, tathApi pravRttinimittagatasya | cchandAda bhe-nakSale vartamAnAt paro bha eva vartamAnaH puna-65 mahatvasyopAdhibhUtasyApadheyastrItvaviziSTAraNyabhedaprayojakatvamastyai- sazabdaH sahokto gamyamAnAyAM sAmarthyAt yarthaH sameka:vAnyathA tasyopAdhitvameva na syAt / atra pravRttinimittabhede | | ekArtho bhavati / uditau puSpa-punarvasU, bharthagrahaNa paryAyAvivadatAM saMtoSAya vyAvAntaramAha-akSAzca devanAdayaH, m-tiSya-punarvas , sidhyapunarvasU samAhAre tu puSyapunarvasu / akSANi cendriyANi-akSA-'kSANi iti-akSAca ! puSyArthAditi kim ? bhA -punarvasavaH / punarvasuriti kim ? 30 akSANi ceti vigrahaH, atrArthapradarzanAya devanAdaya ityAdhuktam, puSyamaghAH / bha iti kim ? puSyapunarvasavo maannvkaaH| 70 akSA-'kSANIti ca dvandaH, evamuttaratrApi ghaTanA kAryA, sahoktAvityeva-puSyaH punarvasU yeSAM te-puSya-punarvasavo padmazabdo nAge lakSbhyAM jalaje [ kamale] ca vartata iti mugdhAH / / 129 // / taddharita vigrahamAha-padmazca nAga ityAdinA, padma-padmA padmAnIti ca dvandvaH / vyAvRttisthaleSu pravRttinimittarUpArthabhedo- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-puSyArdhAta0 / 35'pyastIti na klIvatvataditaratvamAtrabheda ityAha-eSa pravatti- prakaraNabhedasya sUtrakRtA'nullekhAt tasya ca tadAzayena tatparinimittalakSaNArtha medo'pyastIti naikazeSaH iti-pAzcaivAvaseyatvAt tadavagamayati-ekazeSo nivRttaH iti-75 pravRttinimittameva lakSaNaM svarUpaM yasya tAdRzazvAsAvarthabhedaH | prakRtasUtravidheyArthena saha sambandhAsambhavAdityabhiprAyaH, na tu so'pyastIti naikazeSa iSTaH, tanmAtrabheda ityasyAnAzrayaNe ca bhinnasUtrakaraNAditi tabhivRmihetukathanaM yuktam, pUrvasya vikalpasyAdeveti bhaavH| vidhitvenAsya ca nityavidhitvena pRthagyogakaraNasyAvazyakatvAt / 10 pANinIye tave caitat sUtrasamAnaviSaya "napuMsakamanapuMsakena ca tatraiva prakRtasUtrasthapadaiH saha nityamityapi paThanIyamiti naikavacAnyatarasyAm" [1. 2. 69.] iti sUtraM pratyAkhyAtaM nityatvasiddhiriti vAcyam , nityagrahaNarUpagauravaparAhatatvAdi- 80
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 129] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte rammmmmmmmmmmmarAmARAAAAAAAAAPran marrinararamnnnnnnnanoranrammarrammarnamarmarwarrana tyAstAM tAvat prakaraNabhedena pUrvasUtreNa sarvathA'sambandha eveti | "vyakterabhedastulyatvaM sNkro'thaanvsthitiH| 40 pratItisambhAvanAyAmAha-ekamityanuvartate iti-ekazeSa- rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaMgrahaH // " prakaraNamAtrabhedo na tu sarvathA'sambandhaH, ekArthatvasyaivAnenApi ityudayanottarItyA kathaM tayorjAtivAcakatvam ? ekasyApyavidheyatvAt , tathA ca *kvacidekadezo'pyanuvartate iti nyAyena vasthAbhedenAnekatvakalpanA tu na prakRtaprakaraNasthajAti niyAmikA 5 'ekam' ityetAbadeva prakRtasUtre'pekSyate / puSyArthAditi bhaviSyati, tathA sati jAtigrahaNasyAvyAvartakatvApattaH, atra puSyaH, artho'bhidheyaM yasya sa puSyArthaH, anyapadArthazabda pANinIyA:-pratimanvantare bhinnAnyeva nakSatrANi pUrvaprasiddhanAma-45 evAnyasya sambhavAt zabdAditi vijJAyate. sUtrasthaM 'bhe' iti padaM *dehalodIpaka nyAyena tantreNa vobhayatra sambadhyate. bhazabdaza / kAnyevArapadyanta iti svIkArAt teSAM cAnekatvAnna doSaH. na ca nakSatravAcItyAha-pRpyArthAda me-nakSatre vartamAnAta', para- | nakSatrANAM prANitvena aprANIti paryudAsaH prAmotIti vAcyam , 10 digyoge paJcamI, punarvasuzabdavAcyArthasya tataH paratvAsambhavAdAha- | nakSatrANAM prANitvasyAkhIkArAt "athavA nAtra bhavantaH paro bha eva vartamAnaH punarvasuzabdaH iti, sahoktau | prANinaH, prANA evAtra bhavantaH" iti bhASyAcca / ayamarthaHgamyamAnAyAmiti-puSyArthapunarvasvoreva, vyarthaH sanneka prANinAM nakSatrAdhIna sthitikatvAt prANitvaM nAsti, kintu prANa-50 ekArtho bhavatIti-dvayarthaH san ityanenekatva vidherarthavattAM | rUpatvamevetyaprANizabdena na teSAM paryudAsaH / athavA yeSu dvandve. darzayati, yadi punarvasuzabdo'nekArthaH syAt tadAyamekatvavidhi- vekArthatvaM vidhIyate tatra niyamenaikavadbhAvaH, yatra ca na vidhIyate rarthavAn syAt , yadi tvayaM puSyArthavadekArtha eva kimanenaikatva- / tatra svabhAvata evetaretarayoga-samAhArAviti nAsti tatra vacana15 vidhinA siddhatvAdekatvasya yadyapyayamanyatra yarthaH, dvandve ekArthaH, / vizeSasAhAyyApekSeti samAhAro nirvAdha iti / sambhavati ca dvayostArakAbhede dvitve'pi nksstrtyektv-dve| padakRtyaM pRcchati-paNyArthAditi kimiti-tathA ca me 55 tArake, eka nakSatramiti / na caivaM sati dvandve vAkyavad vyartha- 1 vartamAnAt paro bha eva vartamAnaH punarvasuzabdaH' ityevArthaH kArya tApi bhavati, nApi pratyudAharaNeSvekatvam , yathAdarzanamabhidhAna- | iti praznAzayaH / anyasmAt parasya tasyaikatvaM neSTamityAha zattayabhyupagamAditi pratipattirduSkarA bhavati, uditau puSya-ArdrA-punarvasavaH iti-ArdrA ca punarvasU ceti vigrahaH, 20 punarvasU iti-puSyazca punarvasU ceti vigrahaH, puSya ekaH / atrArdAzabdo na puNyArtho'tastataH parasya punarvasuzabdasya punarvasU dvau, tatra punarvakharthasyaikatve dvayartha eva dvandva iti dvandvAt | nekatvamapi tu dvitvamevAvatiSThata iti bahuvacanam / punaH 60 tadvizeSaNAcca dvivacanaM, yadIdaM na syAt tadA bahartho dvandva iti pRcchati-punarvasuriti kimiti-tathA ca 'puSyArthAt paro yAt / samAhAre ekaravA-'nekatvayonAsti vizeSa bha eva vartamAno yaH ko'pi zabdaH sa ekavad bhavati' ityartha iti tadatrAnudAharaNam / arthagrahaNaM kimarthamityata Aha-artha- azrAyaNIya iti bhAvaH, vyAvaya'mAha-puSya-maghAH iti25 grahaNaM paryAyArthamiti-AdinivRttyarthaM puSyAdityucyamAne | puSyazca maghAzceti vigrahaH, atra punarvasuriti vacanAt maghAnA kharUpapratipattyA''Adivat puSyaparyAyasyApi tiSyAdernivRttiH naikatvam, ayamAzayaH-na kevalaM punarvasuzabdasyaivAnekArthatvamapi 65 syAt , atastatparigrahArthamarthagrahaNam , kAryayogini pratyAsanne | tu maghAzabdasyApi, "maghAsu munayo gatAH" ityAdiprayogadarzazabde sthite vinArthagrahaNena lakSyAnusaraNAt sampradAyAd vA'rtha- nAt "maghA akRttikA baho" iti liGgAnuzAsanAcca maghAnirdezo'yamiti pratipattirgarIyasI / tiSya-sidhyazabdau puSyaparyA- zabdaH bahutve striyAM cAsthyaH, evaM ca punarvasugrahaNAbhAve 30 yAviti tadghaTitamudAharaNayugalamAha-tiSyapunarvasU,sidhya- | puSyamaghe iti prasajyeteti, bha iti kimiti-puSyasya punarvasU iti-tiSyazca punarvasU ca, sidhyazca punarvasU ceti | punarvakhozca bhatve nakSatratvenaiva prasiddhiH, yazca kazcinnAmadheyo'nyaH 70 vigrahaH / itaretarayoga eva dvivacanasambhAvanayA samAhAre | sa tadupacArAdeveti gauNatvaM tatra puSya-punarvakhoriti *gauNaprakRtasUtrapravRttyapravRttyorvizeSAbhAve'pi pakSAntaralabhyaprayogaprada- mukhyayormukhye kAryasampratyayaH * iti nyAyAnnakSatrArthakayoreva zanArthamevAha-samAhAre tu puSyapunarvasu iti-prakRtasUtro / tayoriha grahaNaM syAdeveti 'bhe' iti kathanaM vyarthameti praznAzayA 35 dAharaNe itaretarayoga eva dvandvaH, samAhAre tu samAhArasyaikatvA- | pratyudAharaNamukhenottarayati-puSya-punarvasavo mANavakA diI kavacanameva zrayata iti bhAvaH / na cAnnekArthatva vidhAyaka / iti-puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH puSyaH, punarvasubhyAM 75 sUtrAbhAvAt kathamekavacanamiti vAcyam, "aprANipazvAdeH" | candrayuktAbhyAM yuktaH kAlaH punarvasuH "candrayuktAt kAle, lupa [3. 1. 136. ] iti sUtreNa jAtinibandhanakavadbhAva- svaprayukte" [ 6. 2. 6. iti sUtreNa aN, 'lup tvaprayukte' smbhvaat| | ityaMzena ca tasya lopaH, evaM kAlavRttibhyAM-puSye jAtaH puSyaH, 30 siddhahemacandra
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 129-130] padAparamAva * punarvasvojItI punarvasU "bhartu-sandhyAderaN" [ 6. 3. 89.] nAbhidhAnamucyate, tad dvandvaikazeSayoreva na vRttyantare / na caivaM ityanena punarapi aNa, tasya ca "bahulA'nurAdhA-puSyArtha- | samAhAre dvandvo na prApnoti, vartipadArthayoreva samAhArAtmakatvAt punarvasu." [6. 3. 107.] iti lopaH, evamekasmin ! 'dvandvo vA' ityAdikAdvA liGgAd bhavatIti // 3.1.129. // mANavake vartamAnasya puSyazabdasya dUyormANavakayorvartamAnasya 5 punavasuzabdasya ca dvandvaH, etatsaMkhyayordvandvakaraNam , anyathaikatva- virodhinAmadravyoNAM navA dvandvaH vidherbhAvAbhAvayoravizeSAt , tathA ca puSyaca mANavakaH punarvas / ___ svaiH / 3 / 1 / 130 // ca mANavako puSya-punarvasavo mANavakA iti jJeyam / eva pra0-dravyaM guNAdyAzrayaH, virodhivAcinAM zabdAnAM prasAdhane'pi nAnayogauNatvaM zAstreNa tatra yAgikatvasyAnuzAsanA- ! dupacArAbhAvAt , tathA cAtrApi punarvasvorekatvaM mA bhUdisatadartha dravyamapratipAdayatAM dvandvo vA ekaH- ekArthoM bhavati, sa ced dvandvaH svaiH sajAtIyairevArabhyate / sukha-duHkham , sukha-duHkhe; 10'bhe' iti vaktavyaM, taduktau ca nAtra nakSatraparatvaM teSAm , api zItoSNam , zItoSNe; janana-maraNam , janana-maraNe, lAbhAtu tannakSatrayuktakAlajJAtamANavakaparatvamiti na bhavatyekArtham , yatra / hi puSyArthAt paraH punarvasanandaH sasamAso'vayaM sahotAva ! 'lAbham ,lAbhA'lAmI; saMyogavibhAgam , sNyog-vibhaagii| 50 syAt, anyatra tathA pUrvAparabhAvAsambhavAdiyazayana paramati- cirAdhinarAmeti kim ? rUpa-rasa-gandha-sparzAH, kaam-krodhau| sahoktAviti kimiti, tadabhAve'pi tayoH pUrvApara bhadavyANAmiti kim ? sukhadaHkhAvimau grAmo, zItopaNe 15 sambhavo'nyasamudAye'pIlAzayenottarayati-pupyaH udake / svairiti kim ? buddhi sukha-duHkhAni / samAhAre cArthe yeSAM te puSyapunarvasavo mugdhAH iti, atrayo pranyo ekatvasyetaretarayoge cAnekatvasya siddhatvAd vikalpe siddhe sarvavahamivahadhA vyAkhyAtaH tatra ca parasparaM sAmaJjasyaM na pratIyate / midaM vikalpAnukramaNaM niyamArtham-virodhinAmevAvyANAmeva pANinIyamahAbhApye'pyasmin prazne prativacana midameva dRzyate. svaravati, tathA ca pratyudAharaNe itaretarayoga eva bhvti||13|| taca bhASyaM kaiyaTenetthaM vyAkhyAtam-"avayavena vigrahaH samudAyaH / za0ma0 nyaasaanusndhaanm--virodhi0| dravya20 samAsArthaH" iti, tasyAyamAzayaH-puSyapunarvasava eva moha- / padArthasya tattaddarzanakArairanekadhA darzitatvAt prakRte dravyazabdena kiM viSayIbhUtAH puSyapunarvasava ucyante, teSAM mohaviSayatve ! grAhyamityAkAGkSAyAmAha-dravyaM guNAdyAzrayaH iti-AdikAraNaM yat puSyaH punarvasU vijJAyate, punarvasU vA pupyo vijJA- zabdena kriyAdiparigrahaH, tathA ca guNAdInAmadhikaraNamiha dravya- 60 yete, ata eva mohaviSayatvameyAm , tathA ca ta evAnyapadArthaH / ! zabdena grAhyamiti bhAvaH / vaizeSikAdiparibhApitadravyaparigrahe evaM ca mugdhA ityAdhAre kaH, yadi ca kartari kta AzrIyate / 'sukha-duHkhau grAmI, sukha-duHkhe vane, sukha-duHkhe sene' ityAdau prati25 tadA puruSA iti vizeSyaM syAt, tathA ca pupyapunarvasugatA Sedho na syAt , nahi teSAM grAmAdi dravyamapi tu saMkhyA saMyoga saMkhyA na samudAye bhavitumahatIti sahoktigrahaNAbhAve'pi neha / vizeSo vA guNaH / 'idaM tadityAdinA vyapadezyam' ityAdilakSaNadoSa ityAdhAre eva kta iti khIkaraNIyam , evaM ca puSyapunarvasu lakSitasya vaiyAkaraNasamayaprasiddhasya dravyasya grahaNe sakhaHdaHkhAdInAM 65 samudAya evAnyapadArtho'pIti tasya svagatA [vrtipdaarthnissttaavytvprsnggH| na dravyANAmadravyANAmiti na svarUpagrahaNamapi saMkhyevociteti punarvasuzabdasyAnenaikArthatve dvivacanameva syAt, / tvarthaparo nirdezaH, arthAnAM ca dvandvAbhAvAt tadbAcakazabde 30 sahoktigrahaNe kRte tu dvayoH sahotyabhAvena na bhavati sUtrapravRtti- - sampratyayaH, evaM virodhinAmityatrApi, tathA ca yo'rthoM niSpannastariti prakRtaviSaye prabhAcandro vivecayatItyam-puSyaH punarvas / mAha-virodhinAM zabdAnAM dravyamapratipAdayatAmitieSAmityAdi, puSyaH kathaM punarvasU ityata ucyate unmugyA iti, : virodho'styeSAmiti virodhinaH, virodhazcAtra sahAvasthAnarUpa 70 unmohAt puSyasya punarvastvaM na tu tattvata ityavirodhaH, unmugdhA / eva, acetaneSu virodhAntarasya darzayitumazakyatvAt , tathA ca iti viparyAsena pratipattAraH puruSA ucyante, kartari ktH| nanu / virodhinaH sahAvasthAnAsahAH padArthAH, tadvAcino ye zabdAste 35 caivaM pratipattAvidaM puruSabahutve vartate iti na punarvasvarthasyaikatve'- ced dravyavAcino na bhaveyustadetatsUtroddezyakoTipraviSTAH syuH, pyupapadyata eva, bhavatvakatvam ; evaM tarhi avayavena vigrahaH dvandvaH dvandvasamAsaH, cA vikalpena ekazabdazca ekatvaviziSTasamudAyaH samAsArtha ityanyapadArthatvena te ya eva tArakAvizeSA vAcaka ityAha-ekA-ekArtho bhavatIti-ekavacanAnto75 viparyAsena jJAyamAnA unmohaviSayA ucyante, unmugdhA ityadhi- bhavatIti bhAvaH, kherityasyArthaghaTanAmAha-sa ceda dvandvaH karaNe ktaH, atra bahuvauhAvanyapadArtha ucyate, tadvizeSaNaM varti- svaiH-sajAtIyairevArabhyate iti-vartipadAni yadi guNa10 padArthaH, na ca tatra sahItirasti, sahokiriti hi prAdhAnye tvAdirUpeNa sajAtIyavirodhipadArthavAcakAni syariti tAtparyam /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 130] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 235 narARANAINAanaw aranana udAharati-sukha-duHkham , sukha-duHkhe iti-sukhaM ca dravyavAcakAnAM virodhinAM sahoktyasambhave'pi guNa-kriyopasarjanaduHkheM ceti vigrahaH, atra sukha-duHkhayoH sahAnavasthAnalakSaNo dravyavAcina tAdRzAnAM virodhaH sahoktizca sambhavatIti tabdhAvartavirodhaH prasiddha eva, guNatvaM cobhayoH samAnamiti bhavati prakRta-nAyAdravyANAmityasyAvazyakatvamityabhiprAyeNa vyAvayaM darzayatisUtralakSyatvam / zItoSNaM, zItoSNe iti-zItaM coSNaM ceti | sukha-duHkhAvimau grAmau iti-"sukha duHkhaNa takriyAyAm' 5 vigrahaH, atrApi sahAnavasthAnalakSaNo virodho guNatvaM ca smaanm| sukhanaM duHkhanaM ca takiyA, sukhayatItyaci sukhaH, duHkhayatItyaci 45 guNavirodhasthalamudAhRtya kriyAvirodhasthalamudAharati-jananamara-duHkhaH, sukhazca duHkhazceti vigrahaH, sukha-duHkhazabdayoriha Nam, jananamaraNe iti-jananaM ca maraNaM ceti vigrahaH, janatakriyAzraye dravye vRttiriti kriyopasanadravyavAcakatvena zarIradhAraNa maraNaM ca zarIratyAga ityubhayorekavAvasthAna virahaH / svarUpattazca virodhitvena tayoIndvo'yekavat syAt tayAvartanAspaSTa eva / lAbhA-'lAbham , lAbhA'lAbhau iti- | yAdravyANAmityAvazyakamiti bhAvaH; "sukha-duHkhauM zItoSNI 10 lAbhazvAlAmadhati vigrahaH, lAbho'bhimatavastuprAptiH, alAbhazca upacArAd dravye vartete" iti laghunyAsaH, ayamarthaH-upacAro 50 tadaprAptiriti prAptyaprAyorvirodhaH, kriyAlaM ca samAnameva, | hyetasmin taditi pralayaH, arthAntare nivezanamiti yAvat , sa ca . saMyoga-vibhAgam , saMyoga-vibhAgo iti-saMyogazca | sahacaraNAdinimittAdanekadhA midyate, yadAhuH-"sahacaraNa-sthAnavibhAgatheti vigrahaH, saMyogaH saMyojanakriyA vibhAgo vibhajana- | tAdarthya-vRtta-mAna-dharaNa-sAmIpya-yoga-sAdhanA-''dhipatyebhyo kriyA, anayoH sahAvasthAne virodhaH kriyAtvaM ca samAnamiti / brAhmaNa-maca-kaTa-rAja-saktu-candana-gaGgA-zATakA-ula-puruSeSva15 padakRtyaM pRcchati-virodhinAmiti kimiti-aneka- | tadbhAve'pi tadupacAraH" iti, yathA sAdhanAd annaM prANA 55 guNAnAmanekakriyANAM caikakasmin kAle sthitisambhava eva | AyughRtaM tathA prakRte sukhaduHkhasAdhanatvAd prAmAdapi sukha-duHkho, neti sahAnavasthAnalakSaNo virodhastepu na vyabhicArIti / atra sukha-duHkhazabdayorguNopasarjanadravye vRttiH, guNavRttitve vyabhicArAbhAvAd vizeSaNasya 'virodhinAm' ityasya vaiyartha | [ guNivRttitve ] tvamISAmAzrayaliGgataiva-sukha-duHkhAvimau grAmI" "sambhava-vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat / " iti iti linggaanushaasnvRttiH| evaM-zItoSNe udake iti20nyAyAditi praznAzayaH, na sarveSAM guNAnAmekadakanAvasthiti- udakayoH zItoSNaguNavattvena tAbhyAM zabdAbhyAM vyavahAraH, tathA 60 ciraddhA, ekasminnapi nAraGgAdikale rUpa-rasa-gandha-spazonAM ca zItoSNazabdo zItoSNaguNAzraye dravye evodake vartate iti guNAnAM sahAvasthAnamastIti virodhinAmiti padAbhAve teSAmapi dravyaparatvaM virodhitvaM ca spaSTa miti tadapi cyAvaya'manena / dvandvo vikalpenaikavat syAditi kadAcit samAhArasyApi prayogaH virodhimirekajAtIyarityarthaka khairiti padaM vyarthamiti zaGkatesyAt, iSyate tu kevalamitaretarayoga evetyAzayena pratyudAharaNa- svairiti kimiti, ekajAtIyAH padAryA virodhino'virodhi25 mukhenottarayati-rUpa-rasa-gandha-sparzAH iti-rUpaM ca rasazca | nazca yatra sahocyante tatraikavadbhAvApravRttyartha tadAvazyakatvAditi 65 gandhazca sparzazceti vigrahaH; kAma-krodhI iti-kAmazca krodha- samAdhatte-vaddhi-sUkha-duHkhAnIti-buddhizca mukhaM ca duHkha zceti vigrahaH, kAma-krodhayorapi sahAvasthAnamasti, kruddho'pi ceti vigrahaH, atra guNatvena sAjAtyaM sukha-duHkhayorvirodhitve'pi kAmaM svecchAmAcarati / yuddhyA avirodhinyA api tAbhyAM saha kathanAt tadvyAvRttyarthadravyANAM sahAnavasthAnarUpo virodho nAsti, chAyAtapAvityatra mAvazyaka svairiti padamiti bhAvaH / nanu prakRtasUtraM pAkSika 30 yadyapi keSAJcinmate dvayordavyatvaM sahAnavasthAnaM cAsti, para tanna | samAhAradvandvaM vidhatte, tacca svabhAvata eva siddhaM, sarvatra vivakSA-70 sarvasammatam , yata AtapAbhAvarUpAyAzchAyAyA naiyAyikadevya- vazAt samAhArasyetaretarayogasya ca sambhavAditi vyarthameva tvAnaGgIkArAta: Alokasya tu tejodravyatvameva guNakriyAdyA- vaikalpikasamAhAra vidhAyaka prakaraNamidamiti zaGkAM niyamArthatvena zrayatvapratIteH, na tu tejodravyasUryAdiguNatvam , sUryAditejaH samAdhatte-samAhAre cArthe ityAdinA, samAhAre samudita samudAyapadArthAnAmeva vinirgatA avayavA AtapAdizabdavAcyA | rUpeNAvayavagatasaMkhyAyA avivakSayA ekatvaM svAbhAvikam , 36 iti pratIyamAnatvAt / ma ca tejo'vayavanirgame kramazasteSAM itaretarayoge ca vartipadArthagatasaMkhyAyA vivakSayA'nekatvamapi 15 kSayApattiriti vAcyam, vastusvAbhAvyAt tatrAvayavAntaropacaya-siddhameveti vyartha sad vikalpaprakaraNa niyamArtha vijJAyate. niyamAsyApi svIkArAt / tathA ca dravyayorvirodhasya na sarvasammataM | kArazcetthama-virodhinAmevAdravyANAmeva svaireva dvandva ekavata, 'chAyAtapau' iti dRSTAntamiti / 'adavyANAm' iti padAbhAve'pi | anyaizcAnekavadeveti, tathA cAvirodhinA rUpa-rasa-gandha-sparzAnAM, dravyANAM dvandvasyAnenaikatvaprAptireva netyavyAvartakatvAdadravyANAmiti / virodhinA dravyAgAM zItoSNAdInAM, virodhinAmavirodhinAM ca 40 nehopAdeyamityAzaGkate-adravyANAmiti kimitiH kevala- | buddhi-sukha-duHkhAdInAM dvandvo'nekavadeva, na tatra pAkSiko'pi 80
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 131-132] sanavacanAt puMstvameveti 'imau azvavaDavau' iti bhavati, na tu 'ime azvaasai' iti / evaM pUrvaM cAparaM ceti vigrahe- pUrvAparam, 40 pUrvApare, iti krameNaikArtho'nekArthazca dvandva : adharaM cottaraM ceti vigrahe - adharottaram, adharottare iti krameNaikArtho'nekAitaretarayoge'pi 'pUrvApare, adharottare' iti napuMsaka - azvavaDava- pUrvAparA-dharo uttarAH / 3 / 1 / 131 // rthazca dvandvaH, | ta0 pra0--azva-vaDaveti pUrvApareti adharottareti trayo | nirdeza: sAmAnye napuMsakasyaiva nyAyyatvAt pUrvAdInAM sarvanAmatvena sarvaliGga sambhavAt sAmAnyaliGgaprayoga evocita iti 45 dvandva ekA vA bhavanti svaiH / azvazca vaDavAca -azvavaDavam raasal, azvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge hasvatvaM / yAvat, ata eva liGgAnuzAsane procyate - "gAyatryAdyaN nipAtyate; pUrvAparam, pUrvApare, adharottaram, adharottare | khArthe'vyaktam," avyakta sAmAnyaM napuMsakaM bhavatItyarthaH / azva vaDavayoH pazutvena tadIyadvandvasya "pazuvyaJjanAnAm " pazuvikalpenaiva siddhe'zva vaDhavagrahaNaM tatparyAyanivRttyartha- haya. 10vddye| svairityeva ? ajA-zva- vaDavAH / nyAyAdeva vikalpe ityagrimasUtreNaiva vikalpe siddhe viziSyeha grahaNamanarthakamityAsiddhe pUrvAparAdigrahaNaM padAntaranivRtyartham tena 'pUrva-pazcimau zakya tasyAnyArthasAdhakatvamityAha - pazuvikalpenaiva siddhe 50 iti, azvavaDayagrahaNaM tatparyAyanivRttyarthamiti - azvadakSiNA-parI; ara-madhyamau, uttara-dakSiNI' ityatra vikalpo vaDavArthazabdAnAM dvandve yadyekatvaM syAt tarhi azva- vaDavayoreveti na bhavati // 131 // niyamAkArAzrayaNamiti bhAvaH tathA ca tatparyAyANAM prApto'pi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - azvavaDava0 1 azva- pAkSikaH samAhAro na bhavatItyetra, tatphalamityAha - haya vaDave 16 vaDavazca pUrvAparazca adharottarazceti-azvavaDana- pUrvAparA-'varottarAH, iti- hayazca vaDavA ceti vigrahaH / atratyasya svairityasya 'sUtra - 55 etatsambandhe dvandva ityekavacanAntamapi bahuvacanAntatayA viparinirdiSTAnAmeva taireva saha' ityartho darzitaH, tathA cAnyena saha mate dvandvA iti, tadAha- 'azvavaDava' iti 'pUrvApara' yadi tAvapi [ pUrvottarapadatvena prakRtasUtre nirdiSTAvapi zabdoM ] iti adharottara' iti trayo dvandvAH iti, ekamityapi syAtAM tathApi naikatvamityAha-ajAzvavaDavA iti-atrAjaiva tathaiva vijJAyata ityAha-ekArthAH iti, svaiH iti sUtranirdi | svabhinnA, atra svatvaM saha nirdiSTatvarUpaM, pazutvAdinA tadgrahaNe20 STAnAmeva taireva sahetyarthaH prakRte jJeyaH / azvazca vaDavA 'vyAvartakatvApatteH / svairevetyetAvanmAtraphalakaM sUtramityAha - 60 ceti vigrahaH, azvavaDavam ityekArtho dvandvaH, azva- nyAyAdeva vikalpe siddhe iti, pUrvAparAdigrahaNaM vaDavau iti cAnekArthaH, azvazabdo hi puMsi vartate, vaDavAzabdaH padAntaranivRtyarthamiti - padAntareNa sadhaiSAM samAse ekatvastriyAm, yadi tvazvazabdaH sAmAnye varteta tadA sAmAnya vizeSa- nirRttyarthamiti bhAvaH tena pUrvAparAdInAmanyena saha samAse vAcinAM na dvandva iti dvandvo na syAt, tatraikArthadvandve "dvandvai itaretarayoga eva bhavati, na samAhAraH, tadAha - vikalpo na 25 ktvA 'vyayIbhAvau" iti liGgAnuzAsana vacanAnnapuMsakatve "kIbeM" bhavatIti - nityamevetaretarayoga iti bhAvaH / vaikalpikatvabidhA- 65 [ 2. 4. 97.] iti hasvatve ca - azvavaDavamiti; anekatve | yakaprakaraNasyaivaitAdRzArthajJApakaparatvasya pUrvasUtre spaSTamuktatve'pi itaretarayoge ca-azvavaDa bAviti; nanvitaretarayoge "parAlego / vispaSTArthameveha punazlekhaH // 3. 1. 131. // 8 / 5 236 samAhAra iti sidhyati, sadAha tathA ca pratyudAharaNe itaretarayoga eva bhavatIti // 3. 1. 130. // dvandvoM'zI" iti liGgAnuzAsanavacanAt parasya vaDavAzabdasya strIliGgatve- azvavaDave iti bhavitavyaM, tat kathamucya te'zvavaDavA30 viti cet ? atrAha-azvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge pazuvyaJjanAnAm / 3 / 1 / 132 / / ta0 pra0 --- pazUnAM vyaJjanAnAM ca svairdvandva eka- ekArthe vA bhavati / gauzva mahiSazca - go-mahiSam - gomahiSau; azva- 70 balIvardam, azva-balIvadau vRSNi-stabham, vRSNistabhau; mahAjorabhrama, mahAjorakhau / vyaJjana-dadhi ghRtam - dadhi ghRteH zAkasUpam, zAkasUpau / azvamahiSamityatra tu paratvAt svatvaM nipAtyate iti, ayamAzayaH - azvavaDavAdInAM svarUpeNollekha AnupUrvI nipAtArthaH, tatra pUrvAparAdiSvekArthatvavidhAnAdadhikaM kimapi nipAtyaM nAsti, yadi lakSaNenAprAptaM "nityatadeva nipAtanacalAllabhyate, tathA vande hrasvatvameva 35 nipAtyamityAzrIyate, tasyApi samAhAre darzitadizA napuMsakatvAdeva | vairasya" [ 3. 1. 141.] iti nityamekatva vidhiH / svairityeva 1 labdhatayA pAkSiketaretarayoga eva tatprayojanam, evaM ca tatra go- narau, dadhi-vAriNI, dadhyuSTrI // 132 // napuMsakatvAbhAve'pi tvatve'kArAnta eva samAsaH, tatrApi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pazu0 / pazavo'tra "yazca syAdasamAhAre dvandvo'zvavanvAviti / " iti liGgAnuzA | grAmyA gavAdayo prAyA na tvAraNyA kuraGgAdayaH, uttaratra mRga 75
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 132-133 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 237 MAnnnnwwwwwwwwwwwnnnnnnnnnMARomnananwr grahaNAt , tatra "AraNyAH pazavo mRgAH" iti mRgagrahaNenA- na prApnoti ? yeSAM vidhyantara-bAdhakamasti, keSAM ca vidhyantaraM raNyapazUnAM grahaNAditi bhAvaH, vyaJjanaM ca yenAnnasya raso bAdhakamasti, pazUnAm , teSAM hi senAGgatve "senAlakSudrajantu" vyajyate'bhivyaktIkriyate, annaM rucimApadyate tad dadhighRtAdi | iti nityo vidhiH prApnoti, atazcedaM bahuvacanaM pazuddhandve senAzAka-sUpAdi ca / pazavazca vyaJjanAni ca pazuvyaJjanAni teSAM | jhAnAM yadekatvaM nityaM tadAdhanArtha vijJAyate, tadudAharati5 pazuvyaJjanAnAmitItaretaraddhandraH, ata Aha-pazUnAMvyaJjanAnAM hastyazvamityAdi, atra hastinazcAzvAzca pazava ityayamapi vidhiH 45 ceti-tadvAcakazabdAnAmityarthaH, svairdvandva eka ekArtho vA | prApnoti, bahavaH senAjhaM ceti "senAkSudajantu." iti ca bhavatIti-yatra pazavo vyaJjanAni vA khaiH saha dvandvasamAsa- prAnoti, ubhayaM cAnyatra sAvakAzam , gomahiSamityAdAvayaM ghaTakAni syuH sa dvandvo vikalpenaikavadityarthaH / tatra saMghavivakSAyAM | vidhiH sAvakAzaH, azvasthamityAdau senAGgavidhiH, tatrobhayaprAptI samAhAre'nyatretaretarayoge ca prApte pUrvavadidamapi sUtra niyamArtha- paratvAt senAGgavidhiH syAt , bahuvacanAt paraM taM bAdhitvA'ya10 metra-pazanA vyaJjanAnAM ca baireva dvandvo vikalpenakavaditi / | meva vikalpaH / / 50 gauzca mahiSazceti vigrahaH, gomahiSaM gomahiSau iti atha yathedaM bahuvacanaM senA kavaM bAdhate tathA nityavairaikatvadvidhA dvandraH; azvavalIvardam , azvabalIvardI iti dvidhA mapi kasmAnna bAdhate, etaddhi bAdhakabAdhanArtha sat senAGgaikatvavad dvandvaH, azvazca klIvardazcati vigrahaH; vRSNistabhaM vRSNistabhau | nityavaraikatvamapi bAdhitumarhati vizeSAbhAvAt , atrocyate-senAGke iti dvidhA dvandvaH, vRSNizca stabhazceti vigrahaH, vRSNi:-vRSaH, pazau senAGgaikatvamArAtIyaM bAdhitvA bahuvacanaM sAvakAza, 15 stabhaH-ajaH; mahAjorabhraM mahAjorabhrau iti dvidhA dvandvaH, | nityavairaikatvamapyapazuddhandve devAsuramityAdau, nityavairapazudvandve tu 55 mahAjazca urabhrazcati vigrahaH, mahAjaH-prajanasamarthazchAgaH, azvamahiSam' ityatrobhayaprAptau paratvAt "nityavairAvaire" iti urabhraH-meSaH / vyaJjanArthakadvandvamudAhartumavatArayati-vyaJjaneti, nitya evaikatvavidhirbhavati, na vikalpa iti // 3. 1. 132. // udAharati-dadhighRtaM dadhighRte iti dvidhA dvandvaH, daghi ca ghRtaM | ceti vigrahaH; zAkasUpaM zAkasUpau iti dvidhA dvandvaH, zAkaM taru-tRNa-dhAnya-mRga-pakSiNA 20 ca sUpazceti vigrahaH / adha-mahiSayorapi pazutvAt tayordvandva- bahutve / 3 / 1 / 133 // syApyanenaiva vaikalpikamekatvaM syAdityAzaGkAyAmAha-azvamahi- ta0pra0--eteSAM bahutve vartamAnAnAM pratyeka svairdvandva ekaH- 60 pamityatra tu paratvAt "nityavarasya" iti nityaH | | ekArtho vA bhavati / taru-plakSAzca nyagrodhAzca-plakSa-nyagrodham , mekatvavidhiriti-ubhayoH prAptau "spardhe" [5. 4. 119.] plakSa-nyagrodhAH, evaM dhavA-'zvakarNam, dhavA-'zvakarNAH, tRNaiti parasUtrasya pravRttiniyamanamiti bhAvaH / pazu-vyaJjanAnAM kuza-kAzam, kuzakAzA muja-valvajam , muja-valvajAH; 25 dvandvo yadi svaiH sahaiva syAt tadaivaikavadityAha-svairityeveti, | dhAnya-tila-mASam, tila-bhASAH; prIhi-yavam , prIhi-yavAH; gonarI iti-gauzca narazceti vigrahaH, atra gauH pazuH, narastu mRga-ruru-pRSatAH, RzyaNam, RzyaiNAH; pakSin haMsa-65 tadbhinnaH; dadhi-cAriNI iti-dadhi ca vAri ceti viprahaH, cakravAkam , iMsa-cakravAkA; tittiri-kapijhalam, tittiriatra dadhi vyaanaM vAri tadbhinnam, parasparametayoH pazu-vyaJja kapijhalAH; ekasyApi padasya bahusve bhavati-plakSaca nyagrodhAzcanayorapi samAse nekatvaM svatvAbhAvAt , svatvaM hi sajAtIyatvaM, va, | lakSa-nyagrodham , plakSa nyagrodhAH; plauca nyagrodhAzca plakSa30 tadiha pazutvena vyaJjanatvena ca, na tu sUtrapaThitatvenetyAha ha nyagrodham, plakSa-nyagrodhA ityaadi| bahutva iti kim ? plakSa zai iti-dadhi coSTrazceti vigrahaH, dadhi vyaJjanamuSTraH pshuH| | nyagrodhazca-plakSa-nyagrodhI, plakSau ca nyagrodhau ca, plakSazca TO pazu-vyaJjanayoditve'pi bahuvacanena nirdezaH senAGgapazuSvapi nyagrodhau ceti vaa-plkss-nygrodhaaH| svairityeva ? plakSa-yavAra, bahutvavivakSAyAM dvandve'syaiva pravRttiryathA syAdityetadartham , tena | go-pRSatAH / bhAraNyAH pazavo mRgA iti mRgANAmapi pazusvAt hastinazvAzvAzceti viprahe-hastyazvaM hasyazvA ityeva bhavati, na. pazuvikalpenaiva siddhe mRgANAmihopAdAnam amRgairabahutve 36 tu paramapi senAGgalakSaNamekatvam : "pazuvyaJjanAni" [2. 1.! | caikatvAbhAvArtham // 133 // 86. ] iti zAkaTAyanasUtre prabhAcandraH prAha-janu "pazuvyaJjanam" iti laghunApi nirdezenodAhRtaM sidhyatItyata Aha-! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-taru-tRNa / atra 78 bahuvacanamityAdi, bahuvacanAd bahUnAM vacanAnA bahUnAmapi tarvAdI vizeSANAmeva grahaNaM na sAmAnyasya, tathA hi-tarvAdi pazuvyaJjanadvandvAnAmayaM vidhirvijJAyate, teSAM ca bahanA | zabdaiH pratyeka dvandvo viziSyate-tarUNAM dvandvaH, tRNAnAM dvandU 40 bahuvacanAdayaM vidhiryeSAM bahuvacanamantareNa na prApnoti / keSAM ca / ityAdirUpeNa / na caiko bahuvacanAntastaruzabdo vRkSazabdastRNa dadhyAsa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0. 1, sU0 133-134] maranarane zabdAdirvA dvandvaH sahoktyabhAvAt / na ca dvayostarvAdizabdayoH / sUtrasya pravRttiriti bhAvaH, niyamAbhAve ca pUrvasUtreNAtathAbhUtasaha prayogaH, "syAdAvasaMkhyeyaH" [ 3. 1. 119.] ityeka- sthale'pi ekatvaM syAdeveti tadyAvRttirevaitatsUtre mRggrhnnphlm| zeSAt, nApi vRkSAdipAyaiH saha tasya dvandvaH "samAnAmartha- pUrvasUtre grAbhyANAmeva pazUnAM grahaNamityuktizca lakSyopalabdhinaiRzeSaH" [3.1.118.1 ityekazeSAt , nApi taravazca | nibandhanA, na tatrAnyat kimapi mUlamityAzayaH / / 3.1.133. // dhavAzceti sAmAnya-vizeSayoH, tAzaprayogAnabhidhAnAt. tarutvenaiva dhavAnAmapi prahaNe teSAM pRthagyogavaiyarthyAcca tatra dvandvA-senAGga-kSudra-jantUnAm / 3 / 1 / 134 // 45 bhAvAt , parizeSAd vizeSANAmeva dvandvaH phalati / tadAha-! ta0pra0-senAGgAnAM kSudajantUnAM ca bahutve vartamApakSAzca nyagrodhAzceti-plakSaH parvaTI vRkSaH, nyagrodho vaTaH, | nAnAM svairdvandva ekaH-ekArtho nityaM bhavati, pRthagyogAd veti dhavAzvakarNI khanAmakhyAta vRkSA, bahutvAbhAve ekavacana dviva- nivRttam / senAGga-azvAna sthAzca-azva-rathakam , rathikA10 canAbhyAM vigrahe cetaretarayoga eveti vakSyatyagre / tRNeSvapi | 'zvAroham , hastyazvam ; kecittu senAGgAnAM pazUnAM pazulakSaNe vikopAnecodAharati-kazakAzamilAdinA / yadyapi vRttau / vikalpamicchanti-hastyazvam , hastyazvAH / kSudrajantavo'lpa-50 saMkhyAvizeSo na pratibhAsate, tatazca bahuvacanAntAnAM dvivaca- | kAyAH prANina Anakulamiha smaryante, yUkA-likSam , yUkAnaikavacanAntAnAM vA samAse na vizeSAvagatiH, tathApi bahuvaca matkuNam , daMza-mazakam ; zatazvazvotpAdakAzca-zatazUtpAda nAntAnAmekavadbhAvavidhAnarUpaliGgAdeveSu bahutvapratItiH pratyeka | kamkITapipIlikam / bahutva ityeva ? sAdi-niSAdinI, 15 labhyate iti bodhyam / sUtre bahutve iti sAmAnyenokatvAd -liksse| svairityeva ? hasti-mazakAH // 134 // vartipadArthayormadhye ekasyApi bahutve ekavadbhAvo bhavatItyAhaekasyApi padasya vahutve bhavatIti-padasya bahutvaM nAma za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-senAGga / senAGgAni 55 tadarthagatabahutvArthakatvam , atra ca yadyapi samastayoH padayoH senAsamavetAni hattyavAdIni tadArohakAca sainikAH, teSAmapi kataradekavacanAntaM katarana bahuvacanAntamiti durvijJeye, tathApyA- bahuprakRtika eva dvandva ekavat ; evaM kssdrjntuunaampi| nanu 20 cAryavacasedaM pratIyate yat prakaraNAdinaikasyaikatvAvagatAvapi parasya pUrvasUtra evaite paThanAhAH, kimiti pRthagyogenaikArthasya vidhAna. . bahutve sati bhavatyekavadbhAva iti tadvacanameveha gamakam / bahutve mitvAzaGkhAyAmAha-pRthagyogAd veti nivRttamiti-vinA iti kimiti-samAse sati bahutvasya pratItyabhAvAt tadAgraho | vizeSa pRthagyogakaraNasya vaiyarthyaM spaSTameveti pRthagyogo'sya yogasya 60 tatheveti prsstturaashyH| plakSazca nyagrodhazcati-ekavadbhAvAdeva nityavidhitvaM pratyAyati, tathA ca senAGgeSu kSudra jantuSu ca tatra vahatvapratItiriti samAdhAtarAzayaH, tathA ca yatraikavadAko dvandvasamAsAntargateSu bahuvacanAnteSu satsu teSAM indrasya niyama25 na dRzyate tatraikavacana-dvivacanAbhyAM vigraho'vaseya iti bhAvaH / vaikatvamiti labhyate / senAhAnA dvandvamudAharati--azvAzca plakSau ca nyagrodhI ceti-yadyapi dvivacanAntena vigrahe | rathAzceti-ekaikamavAdayaH senAbahirbhUtA api vaiyaktikopasamudAyasya bahutvamAyAti tathApi bahutvagrahaNasAmarthyAd varti. yogAya prayujyante, kintu bahUnAM senAGgatvameva; azvaratha-65 padagataM bahutvamevaikatvanibandhanamityavagamyata ityekasyApi bahutvaM miti-azvazabdasya kharAdyadantatvAt puurvnipaatH| rathikAzcAvinA'nekavadbhAvapratItiriti bodhyam / khairevetyetadihApyanuvRttameva, zvArohAveti vigrahe cAlpasvaratvAd rathikasyaiva pUrvanipAta iti30 tathA ca tarUNAM tarubhireva, tRNAnAM tRNairevetyAdikrameNa niyamo rathikAzvArohamiti, senAGgAni sAmAnyato dvidhA-Aro labhyate, evaM ca tara tRNAdInAM parasparadvandve na bhavatyekatva- | hyANi ArohakANi ceti, sveriti padAnuvRttyA khatvamiha na mityAha-vairiva 1 pratha-yavAH ityAdi / magANAmapi | senAsatvena, api tu tadvyApyabhUtenArohyArohakatvAdirUpeNa 10 lomavallAlaviziSTatvena pazutvamastyeveti "pazuvyaJjanAnAma" iti ! AcAyastathaivodAharaNAt , tathA ca hastinazcAzvArohAceti pUrvasUtreNaiva bahuprakRtidvandvasyApyekavadbhAve siddhe'tra sUtre teSAM | hastyazvArohA ityeva bhavati, na tu hastyazvArohamiti vijJeyam / 35 grahaNa vyarthamityAzaGkara samAdhatte-'AraNyAH pazavo magAH ArovApi senAleSu dvidhA'vAntaravibhAgaH, yathA pazavo iti-mRgANAM pazutvaM hi tallakSaNalakSitayA siddhameva kevalaM ta / hastyAdayaH, taditarAzca rathAdayaH, tatra pazUnAM dvandve matabhedAt AraNyA ityeva vizeSaH, tatra pUrvatra sUtre prAmyANAmeva grahaNa- ' svamatanAdAhatya matAntaramAha-hastyazvam / kecit tuna mityatra vinigamakAbhAvena tenaivaiyAmapi siddha viziSyeha pATho / pazUnAM pazulakSaNaM vikalpamicchantIti-etanmataM bahu vyarthaH san mRgANAM mRgaireva bahuprakRtireva ca dvandva ekavaditi vacanena tatra saMgRhItamiti prAguktameva / ayamAzayaH-pANinIye 40 niyamayati, tathA ca mRgaminnairekadvivacanAntazca sahoto nAsya / nityavidhau "dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm" [2. 4. 2.]
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0. 1, sU0 134-135 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ... 239 wwwm iti sUtre vikalpavidhau "vibhASA sUkSamRgatRNadhAnyavyAnapazu- smaryante iti, tathA cobhayoH smRtyorapi 'AnakulAt' iti zakunyazvavaDavapUrvAparAdharottarANAm" [2. 4. 12.] iti | pakSe sAmyam / pAtajale mahAbhASye'pi tadevAnte sthirIkRtam, 40 sUtrasthe "bahuprakRtiH phalasenAvanaspatimRgazakuntakSudrajantudhAnya- | tathA hi-"kSudrajantavaH" / 2. 4. 8.] iti pANinIyasUtre tRNAnAm" iti vArtike ca, senA senAzabdo paThyete, tatra mahAbhASyama-"kSadajantava ucyante. ke kSadajantavaH? kSottavyA 5 mahAbhASyAdiprayogapayolocanayA dvidhA viSayavibhAgaH kRto jantavaH kSadvajantavaH" iti, ye kSudyamAnA api hastapAdAditale nAgezAdibhiH, tathA ca sUtre senAGgazabdena rathAdyArUDhAnAmeva / patitA api na mriyante te kSudrajantava ityarthaH, ahArthe grahaNam, "yena vidhistadantasya" [1. 1. 72.1 iti sUtre / kRtyavidhAnAt / tataH zaGkitam-"yadyevaM yUkAlikSa kITapipIlikaM 45 'saMgrAmaM hastyazvapadAtibhiH' iti bhASyaprayoge bahuvacanopanyA- ' daMzamazakamiti na sidhyAMte" iti, eSAM kSudyamANatve sati sAta, "vahaprakRtiH phalasenA" ityuktavArtike ca hastyazvarathA- | mriyamANatvAditi bhaavH| tataH samAhitam-"evaM tahyenasthikAH 10 daya ArodyA evaM gRhyante iti teSAM vikalpenekadama / kSudra jantava iti / pakSAntaramuktam-athavA yeSAM svaM zoNitaM dIkSitAdayastu "vibhASA vRkSamRga." [2. 4. 12. ] iti sUtre | nAsti te kSudrajantava iti, yathA jalaukaH prabhRtInAM khaM zoNitaM pAgrahaNaM hasyavAdiSu prANyaGgatvAnnitye prApte vikalpArthamityAhaH. na bhavati te parakIyazoNitamAdAyaiva jIvanti, te kSudjantavaH 150 tena senAGgapazuyu vikalpaH, tadaGgAroheSu ca nityamiti vibhAgo ! tRtIya lakSaNamuktam-"athavA yeSAmAsahasrAdaalina pUryate te labhyate, sa eveha kecidityAdinA'nUdyate / / kSudra jantavaH" iti / epu triSvapi gRhArodhAsUSakAdInAM kSudra'. jantutvaM na bhavatIti caturdhalakSaNamAsthitam-"athavA nakula. 15 atha kSudrajantudvandvamudAhatuM pUrva kSudrajantuparibhASaNamAvazya- | paryantAH kSudajantavaH" iti / tathA caitadeva lakSaNaM sarvalakSaNa kam , tatra kSudratvaM ca jantUnAmalpaparimANavattvameva, jantupada- vyApakatvAdAtavyamiti sthirIbhavati / udAharati-yUkAlikSa- 55 svArasyena tathaiva lAbhAt / yadyapi-agahIne zIlahIne kRpaNe'pi millAdinA, yakA manujazarIra svedajAtAstacchoNitajIvinyaH, ca kSudazabdaH prayujyate, tathApIhAlpaparimANatvameva kSudratvaM / va | likSAzca kezAzritAH khalpaparimAgAH kiittaaH| matkuNaH khadAdigrAhyam / dRdayate cAlpaparimANe'pi. kSudazabdaprayogaH-'kSudrA malabhUtaH kITaH / daMzo vRSamakSiketi khyAto makSikAjAtIya20 standulAH' ityAdau, tadapi cAlpaparimANatvamanavasthitameveti stato'dhikaparimANo jIvaH / zatazaH svabhAvaprAptaparimANAcchatasmRtyAdau kSudra jantavaH paribhASitAH, tathA ca smRtidvayavAkya guNaparimANaparyantaM zoNitapAnena vardhanazIlo jIvavizeSaH 160 dvayamupalabhyate utpAdakA UrdhvapAdaviziSTA lUtAjAtIyAH kITAH / bahurava "kSudrajanturanasthiH syAdathavA kSudra eva yaH / | ityanuvartata evetyekavacanAntena dvivacanAntena vA vigrahe naikatva zataM vA prasUtiyeSAM kecidAnakulAditi // " mityAha-bahutva ityeva ? sAdiniSAdinAviti-sAdI ca 25 ityekam , anyacca niSAdI ceti vigrahaH, sAdI-azvAroho gajAroho rathArohazca, niSAdI-hastipakaH / strarityasyApyanuvRttirAvariyakelyAha-65 "kSudrajanturakATAlo yeSAM khaM nAsti zoNitam / nAaliyatsahasreNa kecidAnakulAditi // " iti / khairityeveti-senAGgAnAM senA reva, kSudrajantUnAM kSudrajantu bhireveti bhaavH| tathA ca senAzAnAM kSudrajantUnAM ca parasparaM dvandve tatra "asthihIno jIvaH kSudrajantuH, athavA yo'lpaparimANaH, na bhavatyekatvamityAha-hastimazakAH iti // 3.1.134. // utAho ardhAjalo [culakAkAre haste] ye zataM mAnti te 30 kSudrajantavaH, kecana nakulaparyantaM-alpakAyakITAdyArabhya yAvanna phalasya jAtI / 3 / 1 / 135 / / kulamupacayAvasAnaM ye jantavaste kSudjantavaH" iti prathamasmRtyarthaH / "kAkAlenAsthipaJjareNa rahito jantuH kSudajantuH, ta0 pra0-phalavAcinAM zabdAnAM bahutve vartamAnAnAM jAtI 70 athavA yeSAM khakIyaM zoNisaM nAsti', yathA-jalaukaso yUkA | vivakSitAyAM svairdvandva ekaH-ekArtho bhavati / badarANi likSAzca, te kSudrajantavaH, yeSAM jantUnAM sahasreNApi aJjalina cAmalakAni ca-badarA-''malakam , kuvalA-''malaMkam , 35 pUryate te kSudra jantavaH, keSAzcinmate nakulamupacayAvadhi kRtvA phalasyeti kim ? brAhmaNa-kSatriyAH / jAtAviti kim ? kSadrajantavaH" iti dvitIyasmRtyarthaH / ec pUrvapUrvalakSaNe doSa vyaktiparacodanAyAM mA bhUta-etAni badarA-malakAti muddhAvya 'AnakulAda' iti matameva sthirIkRtamAcAryeNetyata tiSThanti / bahutve ityeva ? badarA-malake, badarA-''malakam / uktam-kSudrajantavo'lpakAyAH prANina Anakulamiha | svairityeva ? badara-zRgAlAH // 135 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 135-136 ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - phalasya0 / phalasyeti malake iti / svairityeveti- phalajAtIyAnAM phalajAtIyajAtivivakSayaikAcanena prayogaH, tadAha - phalavAcinAM zabdA reveti bhAvaH / tathA ca phalajAtIyasya prANijAtIyena saha nAmiti / jAtau vivakSAyAmiti - yadyapi jAti-jAtivivakSayA bahutvayoge'pi na bhavati samAsaH samAhAra ityAha-vivakSAyAmekavacanameva yuktaM jAterekatvAt, ekenaiva bahUnAM / badarazRgAlAH iti - tathA cetaretarayoga eveti // 3. 1. 135. // 6 bodhAyaiva ca jAtirvivakSyata iti jAtau vivakSAyAM bahutve / vartamAnatvamanupannamiti pratibhAti, tathApi jAtiprAdhAnye sati jAtau vyaktidvArakabahutvasaMkhyAnvayavivakSAyAmiti tAtparyAt / ayamAzaya:- jAtau sAkSAt saMkhyAnvayavivakSAyAmekavacanameva prayujyate ' devaH pUjyaH' ityAdivat tasyAmeva vyaktidvAraka10 saMkhyAnvayavivakSAyAM vyaktInAM bahutvena bahuvacanamapi bhavati, yathA tatraiva 'devAH pUjyAH' iti / tathA ca yadA jAtau vyaktidvArakabahutvasaMkhyA vivakSitA syAt tadAnenaikavadbhAvaH, yadA ca jAtigatA saMkhyaiva vivakSitA tadA 'badarAmalake' ityeva, ekavacanena vigrahAditiphalati / vigRhyodAharati vadarANi 15 cAmalakAni ceti vigrahaH, badaryA vikAraH phalaM - badaram 'hemAdideg [ 6. 2, 45. ] ilan, AmalakyA vikAraH phalam - | Amalakam, "doraprANinaH " [ 6. 2. 49 ] iti mayaT - dvayorapi "phle" [ 6. 2. 58. ] iti lup, atra hi tajAtI, yAnyeva bahutvaviziSTAni badarANi cAmalakAni ceti bhavatyekava20 dbhAvaH - badarAmalakamiti / evaM kuvalAni utpalAni cAmalakAni ceti vigrahe - kuvalAmalakamiti / | 240 aprANipazvAdeH / 3 / 1 / 136 / / ta0 pra0 bahutva iti nivRttaM pUrvayogArambhAt, prANibhyaH pazvAdisUtro kebhyazca ye'nye dravyabhUtAH padArthAsteSAM jAtau vartamAnAnAM zabdAnAM svairdvandra ekaH - ekArtho bhavati / dhArA ca zastrI ca-ArA-zastri, dhAnA ca zaSkuli ca-dhAnAzaSkuli, evaM - yuga varatram, kuNDa-badaram taruzailam 150 jAtAvityeva ? vindhya himAlayau, nandaka-pAJcajanyau, jAtivivakSAyAmayaM vidhiH; vyaktivivakSAyAM tu yathAprAptam - kSArA-zastri, ArA-zakhyAvime / prANipazvAdijAtivarjanaM kim ? brAhmaNa-kSatriya-viTzUdrAH, brAhmaNa-kSatriya-viTzUdram ; gomahiSau, go-mahiSam, dadhi ghRte, dadhi ghRtam, pRkSa- yaudhI 2, 55 kuza-kAzA2, grIhi-yavIra, ruru-pRSataura, haMsa-cakratrAkaura azvarathora / bhaprANIti prANino dravyasya paryudAsenAprANino dravyasya grahaNAdiha na bhavati-rUpa-rasa- gandha-sparzAH, utkSepaNA'pakSepaNAss kucana prasaraNa - gamanAni / svairityeva ? badarazRgAlau // 136 // 45 60 padakRtyaM pRcchati - phalasyeti kimiti - " jAtI" ityeva sUtramastu vyaktidvAra kabahutvaviziSTAyAM jAtI vivakSitA yAmekavadbhAvo bhavatItyarthAzrayaNAd 'badarAmalakam' ityAdisiddheriti 25 praznAzayaH pratyudAharaNenottara yati brAhmaNakSatriyAH iti - brAhmaNAzca kSatriyAzceti vigrahaH, atrApi caikatvaM syAt tanivAraNAya 'phalasya' iti vaktavyamityukttarAzayaH / punaH pRcchati - jAtA viti kimiti-vyaktidvArakameva jAto bahutvaM vivakSitaM ced vyaktibahutvataH phalataH pravRttinimittaM labhyate, tathA ca 'jAto' iti 30 vyarthamiti praSTurAkUtam ; vyaktidvArake bahutve satyapi jAtiprAdhAnya | 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - aprANi0 / "tarutRNa0" [3. 1. 133. ] ityato'nuvartamAnaM 'bahutve' itIha neha sambadhyate, tatazcaikavacanAntenApi vigrahe sUtramidaM pravartata ityAzayenAha bahutva iti nivRttamiti / tatra hetumAhapUrvayogArambhAditi pUrvI yogaH 'phalasya jAtI' iti sUtram, tadArambho'sya bahutve pravRttau satyAM niSprayojana eva, phalAnAmaprANitvasya jAtIparatvasya ca sattvenAnenaiva talakSyANAM siddheH / na ca tadyogAbhAve "jAta" ityapi kuto labhya, tadabhAve ca vyaktiparatvavivakSAyAmapi sUtrapravRttyApattiriti vAcyam, 'jAtI' ityasya prakRtasUtra eva pAThaH kArya ityAzayAt / tathA ca tasya 70 yogasyetaH pUrvamArambhAdasmAt tasya ko'pi vizeSa iSTa AcAryasyeti pratIyate sa cAyameva bhavitumarhati yat tatra 'bahutve' / , evaikavadbhAvo yathA syAnna vyaktiprAdhAnya ityetadarthaM jAtiprahaNasyAvazyakatvamityAzayenottayarati vyaktiparacodanAyAM mA bhUditi yatra vyaktaya eva prAdhAnyena vivakSitAstatra mA bhUdityarthaH, vyaktiparA - vyaktipradhAnA, codanA-uktirityarthaH / 36 patAni badarAmalakAni tiSThantIti--agra sthitikriyA | ityasya sambandhaH iha ca neti / 'aprANipazvAdeH' ityantra . kartRtvenAnulyA nirdizyamAnA badarAmalakavyakaya eva, na tu / naJsamAsaH, samastasya navazva paryudAso'rthaH paryudAsazva sahaggrAhI, jAtiH, tasyAH khAtarUyeNa kartRtvAdyabhAvAt / bahutva | tadbhinnatve sati tatsadRza ityarthAt, tatra ca * najiva yuktamanya- 75 ityeveti-jAtipradhAna vyaktimUlakabahutve ityeveti bhAvaH / sadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiH * iti nyAyaH, naJyuktaM anyatra ca jAtigataikatvavivakSAyAM prakRtasUtra vyApArAbhAvAda / tatsadRze * iti nyAyo vA mUlam / evaM ca prANipazvAdibhinnA40 baikalpikaH samAhAro nyAyAdevetyAha-badarAmalakaM, badarA | svatsadRzAzva padArthA etatsUtroddezyAni, prANinaH pazvAdayazva **
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 136-137 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte. 241 wwwmarwariAamrawimwwwrarwaaware guNakriyAzrayatvena dravyANi, tathA ca dravyatvenaiva tadbhinasya sthAditi prANivarjanamAvazyakam / gomahiSAvityAdi-atra sAdRzyaM grAhyamiti phalitamarthamAha-prANibhyaH pazvAdi- "pazuvyaJjanAnAm" ityanena bhavati pAkSikamekatvam , atra sUtroktebhyazca ye'nye dravyabhUtA iti / pazvAdivarjanAbhAve ca paratvAdanena nityamekatvaM syAditi pazvAdivigRhyodAharati-ArA ca zastrI ceti vigrahaH, ArA! | varjanamAvazyakam , evaM-dadhighRte ityAdAvapi vyaJjanatvAdi5 carmaprabhedikA, zastrI churikA, ime ubhe api dravyabhUte, jAtipare nimittaH pAkSika ekavadbhAvo vijJeyaH / vRttI paryudAsena dravyabhUtA 45 ceha vivakSite ityekavadbhAvAt samAhAreNa napuMsakateti haste sati- ityarthaH khIkRtastanmUlaM phalaM cAha-aprANIti prANino ArAzasti iti / evaM-dhAnA ca zaSkulI ceti vigrahaH, | dravyasyeti-etaca pUrvameva vyAkhyAtam / tathA ca tatphalaM guNabhraSTA yayAH punardhAnAH, zakulI bhakSyavizeSaH, etAvapi jAti- karmaNAM dvandve jAtivivakSAsattve'pyekatvAbhAva ityAha-rUpa-rasavAcakau dravyavAcI shbdaavityekvdbhaave-dhaanaashkuli| gandha-sparzAH iti-etacca guNadvandvodAharaNam , tathA cAtra pakSe 10 yugo rathAvayavaH, varanA nadhI, yugazca vastrA ceti vigrahe-yaga- itaretarayogo bhavatyeva / karmodAharaNamAha-utkSepaNAkSepaNe-50 vastramiti / kuNDo jalAdhAravizeSaH, kuNDazca vadaraM ceti | tyAdi, etAni paJca karmANi nyAyadarzanaprasiddhAni / svairiti vigrahe-kuNDavadaramiti / taruzca zailazceti vigraha-taruzaila- cehApi sambadhyata evetyAha-svairityeveti-atra khatvaM ca miti / jAtAvityeveti, tathA cAnekadravyavyaktivAcakAnA- tattatsatroktena tena tena rUpeNa, tathA cAprANitvena badarasya meveha grahaNamiti neha bhavati-vindhyahimAlayAviti-vindhyazca | zRgAlaH prANI kho neti na bhavatyekatvam // 3. 1. 136. // 15 himAlayazceti vigrahaH, kulaparvatAvimau, ekavyaktirUpAviti vindhyatvahimAcalatvayorna jAtitvam , vyaktarabhedasya jAtivAdhakeSu prANitayogANAm / 3 / 1 / 137 // 55 parigaNanAt , ato'tra nAnenaikatvamiti pAkSika itaretara- ta0 pra0--prANyaGgAnAM sUryAGgAnAM ca svairdvandva ekaHyogo'tra bhavatyaitra / nandako viSNukhaDgaH, pAJcajanyo viSNuzaGkhaH, | ekArthoM bhavati / prANyaGga-dantAzca oSThau cedaM dantoSTham , idaM nandakazca pAJcajanyazceti vigrahe-nandaka-pAJcajanyau, imA- | ziro-grIvam , idaM. pANi-pAdam, irda karNa-nAsikam / 20 vapyekavyaktivAcinAviti jAtitvAbhAvAnnAnenaikavadbhAvo'ta | tUGgi-zaGkhazAsikAdisamudAyastUryam , aGgAnyavayavAH, itaretarayogaH / prakRtasUtrasyAprAptaprApaNArthatvAd vidhitvameva | idaM zaGkha-paTaham, idaM bherI-mRdaGgam , zAGkhika-maurajikam , 60 siddhe satyArabhyamANatvarUpaM niyAmakatvaprayojakamatra neti yathokta- mArdazika-pANavikam , vINA-vAdaka-parivAdakam / svairilakSaNadvandvasyaikatvamAnaM vidhatte, na tu tallakSaNAbhAve ekatvaM | tyeva-pANi-gRdhau, pITha-paTahau; pANi-paNacau / prANyaGgAnAM vArayatIti prakRtalakSaNAkAntyabhAve nyAyataH prAptaM pAkSika- | tUryAGgeSu ca zaGkapaTahAdInAmaprANijAtitvAt pUrveNa siddha 25 mekatvamitaretarayogazca bhavatItyAha-vyaktivivakSAyAM tu vyaktivivakSAyAM vidhAnArtha jAtivivakSAyAM prANyaGgAprANyaGgA yathAprAptamiti, tadevAha-ArAzAstri, ArAzaruyAvime | disaMbheda ekatvanirAkaraNArtha ca vacanam , etajJApanArtha-65 iti / ata eva "rajitAnuvividhAstarazailAH" iti kaviprayoge- | meva ca bahavacanam // 137 // prANivAcinAmapi taruzailAnAM dvandvo naikavad vyaktivivakSAsattvAt, yadi sakalA iti padasAnnidhyAnna vyaktiparatvamasya za. ma. nyAsAnusandhAnama-prANi0 / prANiti 30 prayogasya, kintu jAtiparatvameva, jAtau caikarave nyAyye'pi | prANAn dhArayatIti prANI, prANAH prANAdyAH paJca vAyavaH. te bahuvacanasyApi prayogo vyaktidvArA bahatvasaMkhyAvivakSayA pUrva sansyasyati prANIti kecit , sUrya vAdyam , prANI ca tUrya ceti samarthita eva, tathA ca jAtivivakSAkhIkAre kathamatraikavatvabhAva prANitUrye, tayoraGgAnAmupakArakANAM dvandva ekavad bhavatItyarthaH 170 ilyAzaGkayate tadA tarusahitAH zailA iti madhyamapadalopI samAma | atretaretarayoge kRte *dvandvAnte bhUyamANaM pratyekamabhisambadhyate* iha vijJeyaH / pRcchati-prANipazvAdijAtivarjana kimiti- ! iti nyAyenAGgazabdasyAnte zrUyamANasya pratyekaM sambandhAt , 35 tathA ca pUrvasUtra eva phalasyati vihAya "jAtau" ityetAvanmAnaM prANyaGgAnAM tUryAGgANAM ca khairdvandva ityartho labhyate, samAhAre sUtraM vidheyam, athavA pUrvasUtraM yathAsthitamevAstu, bahutvAnuvRtti-! kRte tu tathA na syAt, tatra samUharUpeNopasthityA pratyekamaGganirAkaraNAya prakRtasUtrasthAne "dravyANAm" ityeva sUcamastu, / zabdasambandhAsambhavAt / prANyaGgAnAM dvandvaM vigRhyodAharati-75 paryudAsena hi teSAmeva lAbho'bhimata iti pUrva pratipAditameveti ! dantAzca oSThau ceti vigrahaH, jAtigrahaNamiha na sambadhyata praSTurAzayaH / brAhmaNa-kSatriya-viTa-zUdrAH iti-ete ca ' iti svagata[ dhyagata saMkhyaivAtra vigrahavAkye prayoktumuciteti 40 prANijAtivAcino dravyabhUtAH padArthAsteSAmapi dvandva ekavat ! dantAnAM pratiprANi bahutvAdoSThayozca dvitvAd bahuvacana-dvivaca 31 siddhahemacandra
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 137-138] nAbhyAM vigrahaH, dantoSThamiti ekArthI dvandvaH samAhAre, miti pUrveNa siddhiH spaSTaiva / tathA ca vAdakamAtrAMze sUtraprayojanasamAhAre ca napuMsakatvamiti 'idam' ityanenApi darzayati, miti sAmAnyasUtraM vyarthameveti cet atrAha-vyaktivivakSAyAM "coSThautI samAse" [1.2, 27.] ityakAralopaH / zirazca vidhAnArthamiti-pUrvasUtrasya jAtivivakSAyAmeva pravRttavyakigrIvA ceti vigrahe-zirogrIvamiti / pANI ca pAdau ceti | vivakSAyAM prANyAdInAmapyekavadbhAvavidhAnArtha sUtrasyAvazyaka5 vigrahe-pANipAdamiti / karNau ca nAsikA ceti vigrahe- tvam , evaM tarhi kiM jAtivivakSAyAM nedaM iti cet ? atrAha-45 karNanAsikamiti / tUryAGgodAharaNAvasaraM darzayitumAha- jAtivivakSAyAmapi prANyaGgAprANyaGgasambhedaekatva. turyAGketi / prANino'GgAdhikyAt prANinaH pRthagapi teSAM nirAkaraNArtha vacana miti pUrvasUtre hyaprANitvenaiva svatvaM prAhyaprayogadarzanAca tadaGgAnAM dvandvasambhAvane'pi tUryasya [bAdyasya] miti prANyatAprANyAyorubhayorapyaprANitvaM samAnamiti tayorekatra aGgAnAM na pRthagullekho dRzyata iti manasi kRtvA tUryazabdo na samAse mizraNe pUrveNaikatvaM syAdeva, etatsUtrakaraNe tu prANyaGgAnAM 10 vAdyaparo'pi tu vAdyasamudAyapara iti vyAkhyAti-zaGkha-zAGi- prANyaGgaireva dvandva ekavadityarthalAbhAna bhavati tatraikatvamiti bhaavH| 50 kAdisamudAyastUryamiti-zaGkhAdayo vAdyAni, zAGkhikA- | tathA ca jAtivivakSAyAmapi sUtrasya sArthakyaM pratipAdayituM dayo vAdakAsteSAM samudAya eva tUryamucyate, aGgazabdaH / zakyamiti tAtyepam / ubhayavivakSAyAM sUtrapravRttI kiM gamakamiti parAAdAknekasminnastIti jikSitamarthamAha-ahAni-ava- cet ? avAha-etajjJApanArthameveti, ayamAzayaH-prakRte yacAH iti, tatra vAdyAnAM vAyareva vAdakAnAM ca vAdakaireva prANitUryayordvitvena prANitUryayoriti, aGgazabdasya vinApi 15 dvandva ekAt, etadrItyA ca tUryazabdavyAkhyAne bhavanti | dvivacanaM dvandvAnte zrUyamAgatayA, ubhayoraGgasyaikyAbhAvena ca, 55 tUyAzAni zaDDAdIni tatsamudAyasamavetatvAt / pratyeka vAdyasyaiva ekavacanenApi prANitUryAsyeti rUpeNa nirdeze samucitArthalAbhatUryAGgatvaM na tu tatsamudAyasya, tena ca zatazca mRdaGgapaTahaM ceti sambhave sati bahuvacanena "prANitUryAzANAm" iti nirdezo vigrahe mRdaGgapaTaheti vAdyasamudAyena saha zaGkasya vAyasya na bhavati vyAptisUcaka eveti jAtivyakti pakSayorubhayorapi sUtrapravRttiH samAhAraH / zapaTahamiti vAdyadvandaH, zahazca paTahazcati | sidhyatIti // 3. 1. 137. // 20 vigrahaH / evaM-bherImRdaGgamiti, bherI ca mRdaGga theti vigrahaH / vAdakadvandvAnAha-zAkimaurajikamiti-zadvAhanaM zilpa- caraNasya sthaNo'dyatanyAmanu- 60 masyeti zAlikaH, murajavAdanaM zilpamasyeti maurajikaH, vaade|3|1|138 // zAsikazca maurajikazceti vigrhH| mArdaGgikapANavikamiti ta0 pra0-zAkhAdhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijamRdaGgavAdanaM zilpasyeti mArdazikaH, paNavavAdanaM zilpamasyeti nmAnaH-caraNAH kaThAdayaH, pramANAntarapratipasyArthasya zandena 25 pANavikaH, mArdakizca pANavikazceti vigrahaH / vINAvAdaka saMkIrtanam-manuvAdaH, yajJakarmaNi zaMsitAnuzaMsanamityeke, parivAdakamiti-vINAyA vAdako vINAvAdakaH "akena anukaraNamityapare; adyatanyAM parabhUtAyAM yo stheNI tayoranu-65 krIDAjIve" [3. 1.81.] iti samAsaH, "vAdezca NakaH" kayane kartRtvena saMbandhino ye caraNAstadvAcina zabdAnAM 15. 2. 67.] iti Nau Nake parivAdanazcIlaH parivAdakaH, svairdvandvo'nuvAdaviSaya ekaH-ekAryoM bhavati / pratyaSThAt kaThaparivAdanaM ca mRdaGgAditADanAdirUpo dhvanyanukUlo vyApAraH, | kAlApam , udagAt kaTha-kauthumam, pratyaSThAt maudapaiSpalAdam , 30 vINAvAdakazca parivAdakaveti vigrahaH / anuvartamAnasya svaireve. eSAmudaya-pratiSThe kazcidanuvadati / caraNaspati kim ? udatyasya vyAvaya'mAha-pANigRdhau iti-atrekaH prANyavayavo- ! gustArkika vaiyAkaraNAH / stheNa iti kim ? bhagaman kaTha-70 'parazca prANI, pIThapaTahI iti-atra pITha AsanavizeSaH, paTaho | kAlApAH / madyatanyAmiti kim ? bhatiSThan ktth-kaalaapaaH| vAdyAjhaM ca, pANipaNavI iti-bhatra pANiriti prANyA paNava anuvAda iti kim ? udaguH kaTha-kAlApAH, aprasiddha kathaiti vAdyAnaM ceti khatvAbhAvAkavadbhAvaH / atra keSAcitya ti / anye tu sthaNo'dyatanIprayogAd bhanu-pazcAda vAdeH35 pUrvaNevekatvAsiddhiriti teSAmiha maharNa vyarthamityAzaGkAmutthApya caraNadvandvasyetyanuvAdastatrecchanti, tammate iha na bhavati-kaThasamAdhatte-prANyAjAnAmityAdinA,prANyahAni hina prANitvena | kAlApAH pratyaSThaH, kaTha-kothumA udaguH // 138 // 75 vyavahAraviSayANi pratyekamavayavasya prANitve eko'pi prANi-' samudAyaH syAdavayavAnAM ca svAtadhyAccharIramunmadhyeteti prANya- za0ma0nyAsAnusandhAnam-caraNasya vAkyAtha pAni na prANinaH, tathA cAprANitvena pUrvasUtreNaiva teSAmekatvaM grAhayituM padArthamAha-zAkhAdhyayananimittakanyapadeza40 siddham / tUryASvapi vAdyAnAM zaGkapaTahAdInAmaprANitvaM prasiddha- / bhAjo dvijanmAnazcaraNAH kaThAdayaH iti-catvAro
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 138] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 243 an- man vedAH, teSAM zatazaH zAkhAH, yAM zAkhAM yo'dhIte dvijanmA sa | vigrahaH, maudena paiSpalAdena ca protamiti Iyasya bAdhako 40 tacchAkhAdhyAyitvena tanAmnA prasidhyatIti prAktanI paripATiH, "maudAdibhyaH" [6.3. 182.1 ityaNa, "tad vettyadhIte" tathA ca yacchAkhAdhyAyinaste tacchAkhayaiva viziSTamapadezaM mukhya [6. 1. 121.] ityaNa , tasya "proktAt" [ 6. 2. 129.] vyavahAra bhajante, tathA ca te vyapadizyamAnAzcaraNAH, vyapadeza- iti lopaH / atrAnuvAdaH kathamityAha-eSAmudayapratiSThe 5 vacanaM ca caraNazabdena vyavahriyata ityarthaH, tathA ca vyAkhyA- | kazcidanuvadatIti- kaTheSu kAlApeSu coditeSu pratiSThiteSu vA syati-tadvAcinAM zabdAnAmiti, sUtre ca jAtivivakSayaka- kimapi kArya kaizcit saMketitam , sa ca saMketasteSAM madhye 45 vacanam / caraNazabdaM paricAyyAnuvAdazabdaM paricAyayati- kenacid vismRtaH, pazcAt kazcit teSvekaH pramANAntareNa teSApramANAntarapratipannasyArthasya zabdena saMkIrtanamanu- mudayapratiSThe avagaya svasArthAnAM smAraNAyAnuvadati, tatratyo'yaM vAdaH iti anyat pramANaM pramANAntaram , anyatvaM ca prakRta- | prayoga iti bhAvaH / padakRtyaM pRcchati-caraNasyeti kimiti10 vAkyApekSayA, tadapekSayA bhinnaM ca vAkyAntararUpaM zabdapramANa- zAkhyAdhyetRvAcakAnAmeva zabdAnAmiha viziSya kimartha grahaNamapi, zabdabhinna pratyakSAdipramANaM ca, tenAvagatamapyartha miti praznAzayaH, anyatrAdhyayananimittakAnAmapi zabdAnAM na 50 kAryAntarArtha yadA prayokA pratipatrA pratipAdyate-tacca saMkIrtyate tyata | bhavati samAhAra ityAzayenottarayati- udagustArkikavaiyAtadA tadeva saMkIrtanamanuvAdazabdenocyata iti bhAvaH / matAntara karaNAH iti- tarka vidanti adhIyate veti naiyAyikAH, vyAkamAha-yajJakarmaNi zaMsitAnuzaMsanamityeke iti-pUrvameko raNaM vidanti adhIyate veti vaiyAkaraNAH, naiyAyikAzca vaiyA15 yAjJikaH kamapyarthameka evoccArayati, pazcAdanye yAjJikAH sambhUya karaNAzceti vigrahaH, atra zAkhAdhyayananimittakazabdAbhAvAnna tadanuvAdaM kurvanti sa evAsya sUtrasya viSaya ityekeSAM matamiti samAhAraH, kinvitaretarayoga eveti bhAvaH / punaH pRcchati- 55 bhAvaH / punarmatAntaramAha-anukaraNamityapare iti-apare stheNa iti kimiti- adyatanIprayogamAtra nimittatvena tu-akSarArthAnuguNyenAnukaraNamevAnuvAda iti kathayanti, anu- | svIkAryamiti praznAzayaH pratyadAharaNenottarayati- agamata pazcAt , vadanaM-pUrvamuccAraNaviSayIkRtasya pazcAt tathaiva vadana kaThakAlApAH iti-atrApi pramANAntarAvagatameva teSAM gamana20 muccAraNamanuvAda ityarthAzrayaNeneti bhAvaH / dIkSitAdibhiratu-- manUdyata ityanuvAde satyapi gamdhAtoradyatanyAM prayogAnna 'siddhopanyAsaH' ityanuvAdavyAkhyA kRtA, sA ca khamatasamAnaiva / | bhavati samAhAro'nabhidhAnAditi tannivRttaye dhAtuvizeSagrahaNa- 60 ityaM yathA sUtrArthaH sampannastathAha-adyatasyAM pa mAvazyakamityuttarAzayaH / astu dhAtuvizeSagrahaNameva pratyaya. yAmityAdi, stheNorAtanIprayoge satIti bhAvaH, tayoH | vizeSagrahaNaM viphalamityArekate-adyatanyAmiti kimiti, kartRtveneti-yadyapi kartRtvena sambandhastairbhAvapratyayAntasyApi | anyatra neSTa ityuttarayati-atiSThan kaThakAlApAH iti-atra 25 sambhavati, tathApi bhAvapratyaye kartA na mukhyatayA bhAsate'pi | hastanyAM prayoga iti na bhavatItyarthaH / punaH pRcchati-anuvAda tu bhAva eva, tasyaiva pratyayenoktatvAditi na tatra mukhyaH karteti | tatra na bhavatyekatvaM, kintu yatra kartaryadyatanI tatraiva, tathaivAcArya- 1 iti kimiti-pramAgAntarapratipattyabhAve'pi bhavatviti 65 | praznAzayaH, tatra neSTa ityuttarayati-udguH kaThakAlApA: rudAhRtamapIti bhAvapratyaye-pratyachAyi kaThakAlAparityeva prayogaH / kaThakAlApamiti-kaThAzca kAlApAzceti vigrahaH, kaThena prokto | | iti, kuto nehAnuvAda ityAha-aprasiddhaM kathayatIti30 vedaH kaThaH "tena prokta" [6. 3. 181.] ityam, tasya / yatra pramANAntareNAjJAtaM vastu khohena vadati tatra samAhAro na bhavatIti zabdazaktisvabhAvaH pUrveSAM ca tathaiva prayoga iti bhAvaH / "kaThAdibhyo vede lup" [ 6. 3. 183 ] iti lup, kaMThaM vidanti adhIyate vA "tadvettyadhIte" [6. 2. 117. 1 ! parAbhimatamanuvAdapadArtha siMhAvalokananyAyena sUtrazeSe prakAza-70 ityaNa, tasya "proktAt" [6. 2. 129.] iti lope kaThAH, yati-pare tvityAdi-anuvadanaM pazcAt kathanaM, taca pUrvasiddhApeevaM-kalApinA proktaM vedaM vidanti adhIyate veti kAlApAH, kSayA, prakRtasUtropAttanimittabhUtAt sthaNo'dyatanIprayogAdeva 3B atra "kalApi-kuthumi." [7. 4. 62.] iti ino lup, | grAhyamupasthitatvAditi tanmatam , tathA ca kriyAyAH pUrvamuccAraNe vRddhizca / pratipUrvasya sthAdhAtoradyatanyA-pratyaSThAditi / kaTha- ' bhavati, pazcAduccAraNe ca na bhavatIti tadAzayaH, tathaivodAharati kauthumamiti-kaThAzca kauthumAveti vipahaH, kuthuminA prokaM / sma, tathA prayogAbhAve ca netyAha-tanmata iha na bhavatIti, 75 vedamadhIyate iti kauthumAH, utpUrvasya iNdhAtoradyatanyAm-tathA ca pradarzita udAharaNe na teSAmapi vipratipattiriti udgaaditi| maudapaiSpalAdamiti-maudAzca paiSpalAdazceti | bhAvaH // 3. 1. 138. //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 139 vAkyAtha / vAjapaya sAnA yanazabdenocyate, evamAdityAnAmayane'pi vijJeyam / paraM gavi 40 rogotpAdanasambhAvanAyAmapi deveSu tadutpAdanasambhAvanAvirahAdeSA .tapra0-adhvaryavaH-yajurvedavidaH, teSAM vedo'pyadhvaryuH, / puna vyutpattirna sAdhvI / tathA ca gavAmayane goSThe yo yAgo'nuSTIyate taMtra vihitAH phatavo'zvamedhAdayo'dhvaryukratavaH, sasomako | sa upacArAd gavAmayanazabdena kayyate, saMjJAnimittako vibhaktiyAgaH-RtuH, adhvaryukratuvAcinAM zabdAnAM svairdvandva ekaH lopAbhAvaH, evaM devAnAM sthAne devakulAdau yo yAgo'nuSThIyate 5 ekArtho bhavati, aklIbe-kIbe cedadhvaryukratuvAcI zabdo na "sa AdityAnAmayanazabdena kathyate, SaSTyA alup pUrvavat / 45 bhavati / arkazcAzvamedhazca-arkA-'zvamedham , sAhA-'tirAtram , tatpuruSe ca parapadaliGgatAyA anuzAsanAdimau zabdo nityaklIbau / pauNDarIkA-'tirAtram, arkAdayaH puMlliGgAH / aklIbagrahaNaM prasajyapratiSedhaH kimiti-'aklIbe' iti samastanamaH kim ? gavAmayanA-''dityAnAmayane / prasajyapratiSedhaH kim ? ca vAjapeyaM ca-rAjasUyavAjapeye, imau RtU paMlikA- pyudAsaparatayA vyAkhyAnasyaivaucitya "paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena na" ityabhiyuktakokteH; prasajyapratiSedhe hi kriyayA 10vapi sta iti paryudAsAzrayaNe'trApi syAt / adhvaryugrahaNa saha nagarthasya sambandhAt samasyamAnapadena saha sAmarthyAbhAvAt 50 kim ? iSu-vajro, udidvilabhidau, ipvAdayaH sAmavede / samAsAprAptaH, evaM ca kimarthamaucityaparityAga iti praznAzayaH / vihitAH / RtugrahaNaM kim ? darzapaurNamAsau // 139 // vyAvRttidvArottarayati-rAjasUyaM ca vAjapeyaM ca-rAjasUyaza0ma0 nyAsAnusandhAnam-a vAjapeye iti-somo rAjA sUyate yatreti rAjasUyam , rAjA grAhayituM padArthamAha-adhvaryavo yajaveMdaviMdaH iti-adhvaraM | sotavyamabhiSavadvArA sampAdayitavyaM vA rAjasUrya-sasomako 15 yajJamicchantItyarthe vyutpanno'dhvaryuzabdo yajurvedAnusArihoma- / yAgavizeSaH, vAjamannaM ghRtaM vA peyamatra sa yAgo vAjapeyam , 55 kAriNi yajurvedavidi Rtviji rUDhaH; taijJeyatvAt tadrUpasambandhaM | ayamapi sasomakaH / anayonapuMsakatvAt paryudAsenApi vyAvRttiH nimittIkRtyAdhvaryuzabdo yajurvede'pi nirUDhalAkSaNikaH, tadAha- syAdeveti cet ? atrAha imo RtU puMlliGgAvapi sta iti teSAM vedo'pIti / tatra vihitAH RtavaH iti-tathA ca | paryudAsAzrayaNe'trApi syAditi-tathA ca paryudAsena / klIvabhinnamadhyamapadalopI samAsaH, adhvaryo vihitA adhvaryuvihitAH, te | liGgAnAmadhvaryukratUnA dvandva ekavadityarthe puMliGgatvasyApyanayoH 20 tava iti vigrahAt / RtuzabdaH sAmAnyato yAge saMkalpAdau / sattvAt tadbhinnaliGgatA [klIbabhinnaliGgatA ]'pyasti, ato 60 ca prasiddho'pIha vyAkhyAnAd yAgavizeSapara ityAha-sasomako vyAvRttine syAt / prasajyapratiSedhe ca klIbaliGgatve sati niSedhaH yAgaH tariti-yajurvedavihiteSvapi yAgeSu sasomakAsomaka payevasyatIti bhavati vyAvRttiH, tayoH klIbatayA api sattvena bhedena vaividhyam , somo latauSadhiyajJopayogidravyam , somauSadhe | klIbatvaprayuktasya niSedhasya pravRttariti bhAvaH / pRcchati-adhvaryu rasena homaH kriyate, hutazeSazca pIyate yasmin yAge sa sasomako | grahaNaM kimiti-sasomako yAgo yajurveda eva prasiddha ityabhi25 yAgaH kathyate, tathA ca tAdRzayAgamAtraparo'tra Rtuzabda idi mAnena praznaH na kevalaM yajurveda eva sasomako yAgo'pi tu 65 bhAvaH, tena cAdhvaryuvihitA api asomakA yAgA iha na sAmavede'pi, so'pi ca puMliGga iti tatra mA bhUdityAzayenottaragRhyante / tatrApi vizeSamAha-aklIve iti / tathaiva vigRhyo- yati-iSuvajrAviti etau zatrumAraNAya sAmavede vihitIdAharati- arkazcAzvamedhazceti vigrahaH, imAnubhAvapi yajJau tayozca dvando naikArthaH prayujyata iti tadvyAvRttyarthamadhvaryugrahaNa, yajurvedavihitau sasomako puMllikI ceti bhavatyanenaikatvam- mAvazyakam / evam-udbhida-vilabhidAviti, anayorapi 30 arkAzvamedhamiti / evaM-sAhazca atirAtrazceti-sAhAti- sAmavedamAtraprasiddhatvamityAha--iSvAdayaH sAmavede vihitAH 70 . rAtramiti, pauNDarIkazcAtirAtrazceti-pauNDarIkAtirAtra- iti / punaH pRcchati-RtugrahaNaM kimiti-sasomake yAge miti| nirUDhasya katohaNa kimiti praznAzayaH; uttarayati-darzapaurNapadakRtyaM pRcchati-aklIvagrahaNaM kimiti, uttarayati- mAsAviti-darzo'mA, paurNamAsI ca prasiddhA, tatra darzatithau gavAmayanAdityAnAmayane iti-atra dvidhA vyAkhyA- vidheyo yAgo'pyupacArAd darzaH, paurNamAsyAM ca vihitaH 35 Amayasya karaNamAmayanam, gorAmayanaM gavAmayanam, adite- paurNamAsaH, etau na sasomako, tayoH somasAdhyatvasyAbhAvena 75 rapatyAni AdilyA devAsteSAmanAmayamamiti paSTayantena vigrahe somapAnasyApi tatrAvihitatvena somasambandhAbhAvAt , uktarItyA SaSTIsamAsaH, sAmAsiko vibhakliopazca, tathA ca yena yAgena | nirUDhalAkSaNikakatuzabdAnupAdAne cehApi syAdeva 1 yadyapi gorAmaya utpAdyate [zatrusambandhini gavi tadIyAhitasampAda- kvacidetayorapi Rtuzabdena vizeSaNaM dRzyate, yathA-"darzapaurNamAsanArthamAmayotpAdanaM vyAdhisampAdanaM kriyatesa yAgo gavAmA: yoryajJakatvobatvAra RtvijaH" ityAdI. tathApi tayoriha sUtre
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 139-141] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 245 MAnnnnnnnMAM wor na Rtuzabdena grahaNa pUrvoktarIyA nirUDhalAkSaNikatvena sasomaka carcApAraH, skhaNDaM khaNDamadhIte iti khaNDikaH, padAni yAgamAnaparatvAdiha tasya, tatra ca kratuzabdavyavahAra aupacAriko | vibhajya mantraM khaNDazaH paThatIti kramaH, tatra carcApAraH 40 na tu sasomakatvanibandhana iti svIkArAt // 3. 1. 139. // khaNDikasya sannihita ityubhau pAThena nikaTasthitI, carcApArazca | khaNDikazceti vigrahaH, carcApArakhaNDikamiti caikArtho nikaTapAThasya / 3 / 1 / 140 // dvandvaH / padavyAvRttiM darzayitumAha- nikaTeti kimiti, b. ta0 pra0--nikaTaH pATho yeSAmadhyetRNAM te nikaTapAThAH, | yadyapi tadabhAve nikaTe pATho yeSAmityetAdazabahuvrIhisamAsalAbho tadvAcinAM dvandva ekaH-ekAthoM bhavati svaiH / padamadhIte / na syAditi sUtrArthAnavabodha eva prasajyeta, tathApi nikaTeti 45 padakaH, evaM-kramakaH, padakazca kramakazca-padaka-kramakam , padA kimityasya 'pAThakAnAm' ityeva sUtraM vidheyamiti bhAvaH, tathA mantaraM kramasya pAThAt pAThayonikaTatvam, evaM-kramamadhIte ca kevalaM pAThanimittakazabdAnAM dvandvasyaikArthatvamityarthasampattyA, kramakaH, vRttimadhIte-vArtikaH, kramakazca vArtikazna-kramaka yajJamadhIte yAjJikaH, vyAkaraNamadhIte vaiyAkaraNaH, yAjJikazca 10 vArtikam, carcA pArayatIti-carcApAraH sa ca khaNDikazca vaiyAkaraNazceti vigrahe samAhAraH prasajyeteti tavyAvartanAya carcApAra-khaNDikam / nikaTeti kim ? yAjJika vaiyAkaraNau / nikaTagrahaNaM kartavyam , tasmiMzca kRte'nayoH pAThayoH paurvA- 50 pATheti kim ? pitA-putrau // 14 // paryAbhAvAnna bhavati sUtravRttiH / pATheti kimiti- tathA | "nikaTa" ityeva sUtramastviti praznAzayaH, evaM ca za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nikaTa0 / nikaTa | kena nimittena naikavyamityasyAkathanAt janmanA nikaTayoH pAThapadamaspaSTArtha pAThazabdasya bhAvakobhayasAdhanatvAt , tatra | pitAputrayorapi dvandva ekArthaH syAdityAha- pitAputrA. 15 karmasAdhanatve pAThazabdena paThyamAnagrantho'bhidhIyate, tathA ca viti // 3.1 140. // granthayo kaTyamiha nimittaM syAt, paraM tu tadiha neSTamapi tu bhAvasAdhanasyaiva pAThazabdasya grahaNamiSTamiti tena pAThakriyA- nityavairasya / 3 / 1 / 141 // 55 bhidhIyate, tathA ca tayA kriyayA naikaThyaM prakRte ekArthatva- ta0pra0--nityam-bhanimitta jAtinibaddhaM vairaM yeSAM nimittamiti grAhayati-nikaTaH pATho yeSAmadhyetRNAmiti / | tadvAcinAM zabdAnAM svairdvandva ekaH-ekArthoM bhavati / ahi20 adhyetRNAmeva dvandva ityadhyayana nimittakazabdaM vyutpAdayati- nakulam , mArjAra bhUSikam , brAhmaNa-zramaNam , zvA-varAham , padamadhIte padakaH, atidizati-evamiti, kramakaH iti- | "zunaH" [3. 2. 90.] iti dIrghatvam , zva-baNDAlam / kramamadhIte iti kramakaH, padakramazabdAbhyAmadhyayanArthe "pada- | pazuvikalpaH pakSivikalpazca paratvAdanena bAdhyate-bhazvamahi-60 krama-zikSA0" [ 6. 2. 126.] ityakaH / padakazca | pam, kAkolUkam / nityavarasyati kim ? kauravapANDavAH, kramakazceti vigrahaH, padakakramakamityekArtho dvandvaH, | kaurava-pANDavam , devA-'surAH, devA-suram , naiSAM ninimittaM 25 kathamiha pAThayokaTyaM tadAha-padAnantaraM kramasya pAThAt vairamapi tu rAjyApahArAdikRtam / anye tu vaira evAbhidheye pAThayonikaTatvamiti-ayamAzayaH-padam , kramaH, saMhitA | samAhAramicchanti-vA-varAhaM vairam, mArjAramUSikaM vairamiti ceti pAThavidhyam , eka eva matrastridhA paThyate vaidikaiH, tatra vairiSu tu yathAprAptam 'dakSiNAd vAmagamanaM prazastaM zva-zRgA-65 pUrva padazaH- padAni pRthakRtya mantrAH pazyante, sa ca padapAThaH / layoH, vidyate loka bhautpattiko virodhaH, yathA-mArjAra kathyate, pazcAd yena padena saha yasya padasya sambandhastena | mUSikayoH // 141 // 30 krameNa paThyate'rthAnusandhAnArtha sa kramapAThaH / tataH pazcAt | saMhitayA pariniSThitarUpeNa paThyate sa saMhitApAThaH, evaM ca | za0ma0 nyAsAnusandhAnama-nityasya bhAvasya nimikamapAThasya saMhitApAThApekSayA padapAThanikaTatvaM pUrvakAla- sAnapekSatvaM prasiddham, nimittApekSatve hi nimittasannidhAbhAvitvAt , tadevoktaM-padAnantara kramasya pAThAditi / kacit / nAt pUrva na tatsattA syAditi nityatvaM vyAhanyetetyabhipretyAha-70 kramapAThAnantaraM vivaraNAtmako brAhmaNabhAgaH paThyate, tadanusAra- nityamanimittamiti, tarhi sarvaiH saha tasya virodho'stu, 35 mudAharati-kramavArtikamiti, vRttimadhIte iti nyAyA- nimittAnapekSatvena jAtivizeSApekSAyA api virahAditi cet ? ditvAdikaNi vArtikaH, kramakazca vArtikazceti vigrahaH / | anAha-jAtinibaddhamiti-tathA ca nimittapadaM jAtItaracarcA pArayatIti-carcA padavibhAgaH, tA pArayati | nimittaparamevaM ca jAtibhinnanimintAnapekSa vairaM nityavaramucyatepaThitvA'vasAyayati carcApAThaM pUrayatIti yAvat, iti / pArasparikavairarUpasya bhAvasya nAsti nimittAntarApekSA parasparA-15
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahe candrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [pA0 1, sU0 141-142] - - dhikaraNatvaM tu tasya svarUpameveti na nityatvavyAghAta iti bhAvaH / vairabhAvo na tvanimitta iti na nityavairatvameSAm , kevalaM vairiNa ahinakulamiti- ahiH sarpaH, nakulastadvairI kSudrajantvavadhiH / dvandvasyaikArthatvavidhAne cehApi tat syAdeva / devAsurAH itiprasiddhaH, anayorvirodho janmata eva bhavati, sa ca yAvajjIvaM| devAnAmasurANAM ca vairaM na nimittanirapekSa, yathA jainadRSTyA tiSThatIti nityaH, ekmanyatrApi vijnyeym| brAhmaNazramaNamiti- asurarAjazvamarendraH svamastakopari devAdhipazakrapAdasthApanAvazramaNo bauddhabhikSuH, yatimAtramityapare, prasiddhazca bauddha bhikSaNAM lokanataH Rddho bairaM dadhAnA, pazcAt zazAma, kavijanaprasiddhisvi-45 brAhmaNaiH saha virodhaH / yadyapi nAyaM jAtikRto'pi tu paraspara- tyam-amRtAdiprAptinimittakamiha vairam , amRtotpatteH pUrva ca dhArmikabhedakRta iti nAsya nimittAnapekSatvaM, tathApi zramaNatvarUpA | virodhAbhAva eva, ata eva taiH sambhUya samudramathanArtha prayatnaH jAtirapi kAcidaGgIkriyate, dRSTA ca tajAtIyAnAM brAhmaNaiH kRtaH, ata eva ca-"devAsurairabhRtamambunidhirmamanthe" ityAdika saha vimatiriti tayonityavairatvarUDhiH / zvAvarAhamiti- zvA viprayogeSu bahuvacanAntaH prayogo'pi zrUyate, tathA caiSAM svAbhA10 varAhazcobhAvapi grAmyapaza, tayoH kvacidekatrAvasthitirapi vika eva samAhAravikalpa iti bhAvaH, tadAha-naiSAM nirni-50 nirvirodhaM dRSTA, sA caikasvAmikatvanimittApekSeti na svAbhAvika- mittaM dhairmiti| matAntaramAha-anye tu vaira evAbhidheye vairavisaMvAdinI / nanvatra zvavarAhamityeva bhavitavyamiti kathaM dIrgha samAhAramicchantIti-yadyapi pratyayotpattiM vinA dvandvasamAsaityAha- "zanaH" iti diirghtvmiti| zvacaNDAlamiti-mAtreNa vairamabhidhAtuM na zakyate tatra sambandhAbhAvAt , tathApi caNDAlaH zvapacaH, sa ca prakRtyaiva zuno mArayati, tathA | lakSaNayA yatra niyavairANAM dvandvo'pi vairAbhidhAyI tatraivekArthatvacAnyamanuSyajAtivyAvartakAkRtizeSAbhAve'pi tadIyaceSTAdibhireva | miti tessaamaashyH| pare tu pratyekaM padaM svapratiyogiripara miti 55 zvA svavirodhinamenamavagacchatIti so'pi tasmAdanimittaM vairaM zvapadaM zvavairaparaM varAhapadaM ca varAhavaraparamiti dvandvenobhayavairasamUha dhArayatIti matveha zvacaNDAlamilyasyodAhRtatvaM vijJeyam / yadi ucyate / evaM ca yatra kevalaM vairiNAM vivakSA tatra na ca caNDAlastanmAMsAthitayA tadvirodhI, zvA ca svAhisakatayA / nityamekatvamiti svAbhAvikaH samAhAravikalpa eva bhavatItyAha tadvirodhIti manyate tadA'nayorasya sanimittatvena nityatvAbhAva | cairiSa ta yathAprAptamiti. tatra kAcitkaM prAmANika 20 eveti mate gavAzvAdiSu tatpAThaH kriyata iti vakSyatyagre tatsUtra- prayogamudAharati-"dakSiNAd vAmagamanaM prazastaM zva-60 vRttAveva / azvasya mahiSasya ca pazutvena tayoH pazunimittakaH, zagAlayoH" iti-mArge gacchato'grataH zvA zRgAlo vA yadi kAkasyolUkasya ca pakSitvena tayoH pazunimittakazca vikalpaH dakSiNapArthAd vAmapArzva gacchan panthAnaM laGghayati tacchubhasUcakaprAptaH, paraM tasya nityavarAtiriktasthale sAvakAzatvam , asya ca miti nimittavidAM sampradAyaH, atra zvA zRgAlazca parasparaM pazupakSivyatirikta nityavare brAhmaNazramaNAdau sAvakAzatvamitIha | nityavairau, tayorapi dvandvo naikArthaH prayukta iti vairighu nedaM pravartata 26 dvayoH spardhe paratvAdidameva pravartata ityAha- pazuvikalpaH / iti pratIyata iti bhAvaH / udAharaNAntaramAha-vidyate loka 65 pakSivikalpazca paratvAdanena bAdhyate iti / nitya- autpattiko virodho yathA mArjAramapikayoriti-- vairasyeti kimiti- evaM ca sati strameva kimarthamiti | virodhamedapradarzanaparo'yaM pranthaH kvAcitkaH, tatra mArjAramUSikayopraznAkAraH saMjAyate, sa ca nocitaH, ahinakulAdISTaprayogANA- nityavairiNorapi dvandvI nekArthaH prayukta iti vairamAtre'bhidheya evaM mapyasiyApAtAt, kintu vaire nityatvavizeSaNaM kimiti praznA- prakRtasUtrapravRttirityatra pramANatA gacchati // 3. 1. 141. // 30 zayo'vadhAraNIyaH, kevalaM "vairasya" ityetAdazasUtrasattve'pi vairiNAM bodho na syAt / kauravapANDavAH iti- yadyapi pANDavA nadI-deza-purAM viliGgA 10 nAmapi kuruvaMzajAtatvameveti te'pi kauravAH, tathApi pANDavapadasAnnidhyena virodhitvarUpalinena ca kauravapadamatra dhArtarASTra nAm / 3 / 1 / 142 // duryodhanAdiparam , tadudam ta0 pra0--vividha liGga yeSAM teSAM nadI-deza-purAbhi. 36 "saMyogo viprayogazca, sAhacarya viroSitA / dhAyinAM zabdAnAM svairdvandva ekaH-ekArtho bhavati / madIarthaH prakaraNaM liGgaM, zabdasyAnyasya snidhiH|| ukhyA irAvatI ca-usrAvati,gAca zoNazca-mA-zoNam / sAmarthyamaucitI dezaH, kAlo vyaktiH khraadyH| vipAT ca strI, cakramiSa napusakaM-vipAT-vaRbhivam / deza-75 zabdArthasyAnavacchede, vizeSasmRtihetavaH // " iti / / kuravazva kurukSetraM -kuru-kurukSetram, kuru-kurujAGgalam , vyAkhyAte ceme kArike pUrvatra, ityaM ca dhArtarASTrANAM pANDa- | varendrI-magadham / pura-mathurA-pATaliputram, kAcI kanya10vAnAM ca duryodhanAdInAM yudhiSTirAdInAM ca rAjyalobhAdikRto / kunjam / purAM dezatvAt tadAhaNenaiva siddhe pUrgrahaNaM grAma
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 142] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 247 MAAMAnnanoramaamananmanna niSedhArtham-jAmbavazca zAlUkinI ca-jAmbava-zAlUkinyau ityukte deze, taddhi kurupANDavAnAM yuddhabhUmiH, kurukurugrAmau / svairityeva-zaurya ca nagaraM ketavatA ca grAmaH-zaurya-kSetramiti samAhAro dvandvaH / kurukurujAGgalamiti samA-40 ketavate, pUrNAmasabhede'pIcchatyanyaH-zaurya-ketavatam ; pUrdeza- | hAro dvandvaH, kuravazva kurujAGgalaM ceti vigrahaH / varendrIsaMbhede'pItyapare-zrAvastI-madhyadezam, magadha-zrAvasti / nadI- | magadhasiti samAhAro dvandvaH, varendrI ca magadhAzcati vimahaH / 5 dezapurAmiti kim ? kukkaTa-mayUryo / dezaprahaNena ceha jana- | mathurApATaliputramiti samAhAro dvandvaH, mathurA ca padAnAM grahaNa pRthagU nadIpUragrahaNAt teneha na bhavati- | pATaliputraM ceti vigrahaH / kAJcIkanyakuJjamiti samAhAro gaurI ca kailAsazca gaurIkailAsau paryatau, kailAsazca gandha- | dvandvaH, kanyAH kubjA atra kanyakubjam , tatra hi jamadagninA 45 mAdanaM ca-kailAsa-gandhamAdane parvatau / viliGgAnAmiti kim ? | zApena narapateH kanyAH kubjIkRtA iti prasiddhiH, "DyApo gaGgA-yamune, madra-kekayAH; mathurA-takSazile // 142 // bahulaM." [ 2. 4. 99.] iti hastaH, kAcI ca kanyakubja ......... gAdhipuraM ceti vigrahaH / kecidiha pUrNa na kurvate, dezenaiva 10 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-ndii-desh| vizabdaH | tatsaMgrahamAhuH, grAmaniSAdhArtha ca 'agrAmAH' iti paryudAsa prAyo vigatArthako dRSTaH, vigataliGgatvaM ca na dyAdInAmasambhavIti / mAhuH, tathAhi-pANinisUtraM " viziSTaligo nadIdezo'grAmAH " 50 vizabdasya vividhArthatvaM vyAkhyAti-vividhaM liGga yeSAmiti- [2. 4. 7. ] iti, tanmatasaMgrahopAyamAha-purAM dezatvAt vibhinnA vidhA prakAro yasya tad vividhaM, tathA ca vibhinna- tadhaNenaiva siddha pUrgrahaNaM grAmaniSedhArthamitiliGgAnAmiti phalitam / atra ca svairiti pratyekaM samba- | prAsAdAdinivezavizeSaviziSTo dezaH pU:, kSudragRhAdiniveza15 dhyate, tathA ca nadIvAcinAM svairdvandva ekavat , dezavAcina | vizeSaviziSTo dezo grAmaH, iti purAM grAmANAM ca dezatvenaiva kherdvandva ekavat, pUrvAcinAM ca svaiIndU ekatraditi vAkyatrayaM grahaNaM prApnoti, tatra pUrgrahaNasya vizeSoktatvAt tasya ca grAma - 55 sampadyate, atra ca sarvatrAvayavAvayavibhAvasambandhe SaSThIti nadI- | niSedhArthatvaM vijJAyata iti bhAvaH / khairityasya purAM pUrbhirevetyAvAcakobhayAvayavo dvandva ekavadityAdikrameNa bodhaH / vigRhyo- | dyAzayakatayA parANAM grAmANAM ca parasparaM dvandve'pi na sUtra dAharati-udhyazca irAvatI ceti vigrahaH, imau nadIvAcinau, pravartata ityAha-svairityevetyAdi / kecica khairitIha na 20 tatrAdyaH puMliGgaH, dvitIyo nArIliGgaH, udhyerAvati iti | sambandhayanti, tanmatamAha-pUrNAmasaMbhede'pIti-kathaJcit samAhAro dvandvaH, samAhArAt napuMsakatayA hrasvatvam, eva pUravayavako dvandva ekavaditi tadabhiprAyaH, athavA kevalagrAmadvandva 60 mapre'pi / gaGgA ca zoNazceti vigrahaH, gaGgAzoNamitye eva naikavadityamiprAyaH / kecit tu na kevalaM pUrNamayoreva kArtho dvandvaH / vipAT ca strI cakrabhicca napuMsakamitivipAzazcaRbhidazca prathamaikavacane rUpasAmyAlliGgabhedo na jJAyateti / pUrdezayorapi sambhede [ekatropanipAte] ekatvamicchanti, 25 saliGga vigRhItam , yadyapi nadIpadena sAjAtyAnnado'pi gRhyate, | khairityasya sambandhAbhAve tatrApi pravRttau bAdhakAbhAvAt , tadAhadRzyate ca tajjAtIye vastuni strIpuMlliGgamAtravyavahAro na tu | pUrdezasaMmede'pItyapare, tanmatenodAharati-zrAvastI. napuMsakavyavahAraH, tathApyAcAryakcanaprAmANyAt sAmAnyato ! madhyadezamiti-zrAvastI ca madhyadezazceti vigrahaH, zrAvastI 65 vibhinnaliGgagrahaNAcca kIvatvamapyetAjAtIyasya nadIjAtIyasyI! , madhyarAtra vidyata iti svIkAryam / vipATcakramidamiti caikArtho / "himabad-vindhyayormadhyaM yat prAr vinazanAdapi / 30 dvandvaH, dakArAntatvAt "cavargadaSahaH samAhAre" [7. 3. 98.] pratyageva prayAgAca madhyadezaH prakIrtitaH / " iti samAsAnto't bhavati / dezeti-anena dezodAharaNAvasara | iti dezavizeSo manunoktaH; magadhAzca zrAvastI ceti vipraheityAvedayati, savigrahamudAharati-kuravazca kurukSetra ceti magadhazrAvasti. magadhA janapadavizeSaH nadIdezapurAmiti 70 vigrahaH, kurUNAM nivAso janapadaH kuravaH, / kimiti-yeSAM keSAcid bhinnaliGgAnAM dvandva ekArtha itIha "hastinApuramArabhya kurukSetrAcca dkssinne| * vivakSitavyamityAzayaH; vyAvaha~mAha-kukkuTa-mayUryAviti35 paJcAlapUrvabhAge tu kurudezaH prakIrtitaH // " : kukuTazca mayUrI ceti vigrahaH, nadyAdibhinna yoviliGgayorayaM dvandva * ekArthaH syAt tannivAraNAya nadIdezapurAmiti kathanIyameveti kurorapatyAni ca kuravaH, teSAM kSetraM kurukSetraM prasiddha tIrtham , bhAvaH / dezapadasya kAlAtiriktAdhAravAcakatvena vyApakArthatayA 75 " tarantukArantukayoryadantaraM rAmahadAnAM ca sacakrukasya / : giryAdInAmapi dezatvamiti teSAmapi dvandva ekavat syAdityAetat kurakSetrasamantapaJcakaM prajApateruttaravedirucyate // " / zaGkAyAmAha-dezapadena ceha janapadagrahaNaM pRthag nadIpUrmahaNAditi wwwwww
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 142-144 ] varuTAzceti kulAlavaruTa miti ete takSakAdaya AryAvartajAH / kiSkindhAtha gabdhikAveti kiSkindhamabdhikam, kvacit 40 gAndhikasthAne gandhikapAThaH, zakAzca yavanAzvati zakayavanamiti, kiSkindhAdaya AryAvartAd bAhyAH / / ayamAzayaH -pUH sAhacaryeNa janAdhyuSito deza: pUrmino grAhyaH, sa ca janapada eva, prAmANAM pUrvahaNasAmarthyAdeva vyAvartanAt kikha nadyAH purazva dezenaiva saMgrahe tayorgrahaNasAmarthyAdapi dezapadena tadbhinnastatsadRzo janapada eva grAhya iti janapadabhinnAnAM parvatA5 dInAM na dezatvena grahaNam / evaM ca yat phalaM tadAha-teneha nagaurI va kailAsazceti, gaurI - kailAsasamIpasthaH 'gaurI'nAmakaH parvataH; kailAsasyaiva zikharavizeSastatsaMjJaka iti navyAH, bhinnaliGgatvaM ca spaSTameva / gaurIti na parvatanAma kintu gaurIzikharamiti kailAsadezavizeSa iti mate udAharaNAntaramAha - 10 kailAsazca gandhamAdanaM ceti / viliGgAnAmiti kimiti tathA ca sAmAnyata evaM sarveSAM nadyAdInAM dvandva ekavadityaiSTavyamiti zraSTurAzayaH ; vyAvartyamAha - gaGgA-yamune iti-ubhe api strIliGge iti nAnayordvandra ekavad bhavati, sAmprataM syAditi bilinAnAmityAvazyakamiti bhAvaH / evaM 15 dezapurorapi vyAvartyamAha-madrakekayAH, mathurAtakSazile iti madrAzca kekayAzceti, mathurA ca takSazilA ceti ca vigrahaH / / // 3. 1. 142. // pAtryazUdrasya / 3 / 1 / 143 // ta0 pra0~yairbhukte pAtraM saMskAreNa zudhyati te pAtra - 20 marhantIti pAtryAH, pAJyazUdravAcinAM zabdAnAM dvandva ekaH - ekAryo bhavati svaiH / takSA'yaskAram, rajaka-tantuvAyam, kulAla-varuTam, kiSkindha-gabdikam zakayavanam / pAJyeti kim ? janaMgama - bukasAH / zUdragrahaNaM kim ? brAhmaNa-kSatriyavizaH // 143 // / 25 sarvA kecidevamAhuH - pAtra saMskArazca manvAdibhirityamuktaHbhasmanA zudhyate kAMsyaM tAmramamlena zudhyati / " ityAdinA, eSa ca sAmAnyataH pAtrazodhanaprakAraH, tena prakAreNaiva yena bhukke 45 pAtraM zudhyati sa pAtryaH zUdra iti tAtparyam, yena ca bhukta sAmAnyaprakAreNa pAtraM na zudhyati kintvagnisaMskArarUpaM viziSTamupAyamapekSate so'pAJyaH / tatra takSAyaskArau sAmAnyataH pAyau, rajakatantuvAyo samprati pAtryatvena na prasiddhI, kintu kacidanayoH zAkhAvizeSaH pAtryatvena gaNyate, na tu rajakajAtistantuvAya jAtirvA pAyA / kulAlaH kumbhakAraH sarvatra pAtryatvena prasiddhaH, 'vasTaH, vusTaH, varuDaH, duruDaH, ete sarve'pyekasyAmeva jAtI vyavahiyamANAH zabdA antyajajAtivizeSavAcinaH, tajjAtIyAzca samprati na pAtrayatvena gaNyante paraM pUrvaM pAtryA Asanniti pratIyate / kiSkindhagabdhikazakayavanAzvAryAvarte 55 na pAtryAH, tato bahi: teSAM pAnyatvena vyavahAra iti pratIyate, pAtaJjalamahAbhASye'pi teSAM pAnyazUdratvenodAhRtatvAt / zUdratvenaivaiSAM saMgrahe siddhe pAtryavizeSaNaM vyarthamiti zaGkatepAtryeti kimiti, apAtryavyAvartanArthameva pAyapadamupAttamiti tavyAvartyamAha - janaGgamabukkasAH iti na hote- 60 bhyastraivarNikAH svaM pAtraM prayacchanti teSAM bhuktapAtrasya saMskAreNApyazuddhayA naite pAtramarhantIti pAtryagrahaNAdiha na bhavati, pAtryasyevAstu zUdragrahaNaM vyarthamiti zaGkate - zUdragrahaNaM kimiti, tadabhAve traivarNikadvandve'pyekatvaM syAditi tanmA bhUdityAha - brAhmaNakSatriyaviza: iti - atra "mAsa-varNa- 65 bhrAtramupUrvam" [3. 1. 161.] iti varNakrameNa pUrvaprayogaH, evamitaretarayoga eva na samAhAra iti naikArthatvamiSTam // 3.1. 143. // 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pAtrya0 / pAtryazvAsau zUdrazca tasya tathA, jAtivivakSyaikavacanam, pAtramaItIti pAtryaH atrArthArthaniSpannapAtrazabdasya na spaSTArthatvaM yataH sarveSAmapi svasvapAtrayogyatvAdataH pAtryapadaM viziSya vyAkhyAti-yairbhukte pAtra saMskAreNa zudhyatIti yaiH zUdaiH, bhuke-bhojane kRte 30 sati, pAtraM - kAMsyAdi, saMskAreNa bhasmodvartanAdinA lokaprasiddhena, zudhyati loke viziSTAnAM bhogyaM bhavati te pAtryAH, kathamime pAtryazabdenocyanta ityata Aha- pAtramarhatIti " tamarhati " [6. 4. 177.] iti yo vidhIyate, ataH pAtrya iti pAzramaIlucyate, arhanti ceme pAtraM teSAM bhuktapAtrasya caNDAlAdInAmivA35 parityAgAt traivarNikavat / pAnyazUdrAviprakarAH kecidAryAvarte / rAtakam, putra-pautram / nityavairAbhAvapakSe-va- caNDAlam, strIbhavanti, kecit tato bAhyAH, ta ubhaye'pi ukSAyaskAramityA kumAram, dAsI- mANavakam, zATI- parichakam, mAMsauSTradinodAhriyante, takSANazcAyaskArAzceti takSAyaskAramiti, kharam, uSTra- zazam, mUtra- zakRt, mUtrapurISam, yakRnmedaH, 75 rajakAzca tantuvAyAzceti rajakatantuvAyamiti, kulAlAca | zoNitam, darbha-zaram, darbha-pUtIkam, arjuna-puruSam, gavAzvAdiH / 3 / 1 / 144 // ta0 pra0 - gavAzvAdirdvandva ekaH - ekArtho bhavati 170 gauzvAzvazva- gavAzvam, gavA-'vikam, gavaiDakam, ajA-vikam, bhajaiDakam kubja- vAmanam kubja kairAtam, kubjakai
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 144] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 249 tRNolapam ; kuDI-kuDam , dAsI-dAsam , bhAgavatI-bhAgavatam , "apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtH| 40 viSveteSu "puruSaH striyAH" [3. 1. 126.] ityekazeSo nakArasya ca mUrdhanyastena sidhyati mANavaH // " iti // na bhavati nipAtanAt / gavAzvAdiSu yathoccAritarUpagrahaNA mANava eva mANavakaH svArthe kaH, anye tu dAsImANavamityeva danyatra nAyaM vidhiH-go-'zvau, go-'zvam ; go-azvau, go paThanti, 'strIkumAra-dAsImANava' ityetayoH khAbhAvikavikalpe 5 azvam ; go-'vikI, go'vikam ; gavelako, gavelakam ; prApte nityArtha gaNe paatthH| zATIpacchikamiti-zATI ca pazuvibhASeva bhavati // 14 // pacchikA ceti vigrahaH, pacchikA-strINAmUrvavastram, atra 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-gavA0 / viziSya jAti viziya jAtitve "aprANipazvAdeH" [3. 1. 136. 1 iti sidhyati, jAtyAdibhedena dvanTraikatvamanuziSya sAmprataM saMkSepeNa gaNena vakti vyaktiparacodanAyAmapi yathA syAdityasyAtra pAThaH, dvibaI tena ye yathAtra paThitAste tathaiva kRtaikatvAH sAdhava iti phlti| subaddhaM bhavatItyeke, prANyarthamityapare, 'paddhAtoroNAdike che 10 gavAzvAdiIndraH iti- 'gavAzva' ityevamAdirUpo dvanda ! Api ikAre-pacchikA / uSTrakharamiti-uSTrazca kharazceti ityarthaH / gauzcAzvazceti vigrahaH, gavAzvamityekArthI dvandvaH, vigrahaH, pazuvikalpo'tra bAdhyate / uSTrazazamiti-uSTrazca zaza-50 "svare vAnakSe" [1. 2. 29. ] ityavAderAH, evamuttaratrApi zceti vigrahaH, atra svAbhAviko vikalpo bAdhyate, pazuvikalpastu jJeyam / gavAvikamiti- avireva avikaH, gauzcAvikazceti na prApnoti zazasyAgrAmyatvAt / mUtrazaditi-mUtraM ca shkRvigrhH| gavaiDakamiti- gauzca eDakazceti vigrahaH / ceti vigrahaH; dharmArthAditvAt zakRnmUtramapi; mUtrapurISamiti15 ajAvikamiti- ajA cAvikazcati vigrahaH, eSu catuSu | mUtraM ca purISaM ceti vigrahaH; yakRnmedaH iti-yakRcca medazceti "pazuvyaJjanAnAm" [3.1.113.1 iti vikalpena prApta vigrahaH; mAMsaM ca zoNitaM ceti vigrahe mAMsazoNitamiti, 55 pazuddhandvalakSaNamekatvamanena nityaM vidhiiyte| kulavAmana miti- mUtrazakRdAdiSu catUrSu jAtiparanodanAyAm "aprANipazvAde: kubjAzca vAmanAcati vigrahaH / kumakairAtamiti- kuna-[ 3. 1. 136. ] iti sidhyati, vyaktiparanodanAyAM vidhAkirAtamitIha pAThaH, kepAzcit , kiranti zarAniti nArtha pAThaH / darbhazaramiti-darbhAzca zarAzceti vigrahaH; 20 kirAtAH, auNAdika AtakpratyayaH, tatra kubjAzca kirAtAzceti darbhapUtIkamiti-darbhAzca pUtIkAni ceti vigrahaH, pUtIkazabda vigrahaH / kurajAzca kairAtakAzceti vigrahe kujakairAtakamiti | auNAdikastRNajAtau vartate; arjunapuruSamiti-arjunAzca 60 "bahuviSayebhyaH" [6. 3. 45.] ityakAma-kairAtaketi / kirAtA | puruSAzceti vigrahaH, puruSazabdo'tra tRNavizeSe vartate, tRNolajanapadastatra bhavAH trasiti-putrazca pautrazceti vigrahaH. | miti tRNAni ca upalapAni ceti vigrahaH, ulapaM parvatataNaM putrasyApatyamiti "punabhU-putra." [6. 1. 39.] ityami- paGkajaM jalaM ca; darbhAdayastRgajAtayaH, tatra tRNa vikalpo'nena 25 pautraH eSu kubjavAmanAdiSu caturpu svAbhAvikAveva samAhAre bAdhyate. tRNolapamitvana tRNazabdasya sAmAnyazabdatve'pi tarayogI prAptAviti samAhArasyaiva vidhAnArtha gaNe pAThaH / / gobalIvardavad dvndvH| atra kecit-"pUtIka iti vRkSaH, 65 zvacaNDAlamiti- zvA ca caNDAlazceti vigrahaH, anna | ajAtiparatvArtha darbhapUtIkagrahaNama , ulapagiti jale [ iti] "nityavarasya" [ 3. 1. 143.] iti pUrvasUtraNava siddhiriti / tRNolapagrahaNam , arjunapuruSasyApyatRNatve 'arjuna' iti puruSA sya vaiyAzaGkAnirAkarArthamuktama-nityavairAbhAva-divattiH, paruSa iti guNavacana iti 'aprANipazcAdeH" iti 30 pakSe iti- nityavairAbhAvazcetyam- ye'tra nilyavairaM manyante dravyajAterucyamAno vidhina prApnoti" iti / kuDIkuDamiti tanmate'tra na vairavivakSA, kintu sahoktimAtraM- zvacaNDAlaM ! kuhI ca kuDazceti vigrahaH, "kuDat bAlye ca" cAt hasane,70 sahAsta itei, tadartha zvacaNDAlapAThaH, ata eva pakSapadopAdAnam ; | kuDatIti ke kuDo bAlaH, tataH striyAM "vayasyanantye" [2. 4. svamatena khavairAbhAvazca pUrvasUtre vyAkhyAta eva, bhavati ca tata | 21.] iti byAM kuhI bAlA, kuTIkuTamiti kecit ; dAsIeva caNDAlagRhe'pi zunAmupalabdhiH, tathA ca svasvAmiketarA nAmupalAdhaH, tathA ca svakhAmikatarA-dAsamiti-dAsI ca dAsAzceti vigrahaH, bhAgavatIbhAga35 rakSitazunAmeva te bhakSayitAra iti nityaveramityarthaH / strIka vatamiti-bhAgavatI ca bhAgavatazceti vigrahaH, eSu triSu mAramiti striyazca kumArAzcati vigrahaH anye tu striyazca ekazeSo vAdhyata ityAha-triveteSu "puruSaH striyAH" 75 kumAryazca srIkumAramityAhuH, teSAmuttarapadasyAta eva nipAta- | ityekazeSo na bhavati nipAtanAditi / 'gavAzvam , naadiikaarnivRttiH| dAsyazca mANavakAzceti vigrahe-dAsI- gavAvikam , gaveDakam' ityatrAvayavapradhAno'yaM indraH, avAdezo mANavakamiti, mANavakazabdaniruktizvattham | na vivakSitaH, gozabdasyAzvAvikaiDakazabde dvandve'yaM vidhiravAdezA32 siddhahemacandra.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 144-145] bhAve'pIti kazcinmanyetelyAha-gavAzvAdiSu yathoccArita- iti na paThanIyaM, dharmArthAdiSvevAnekavadbhAvena paThyatAM, tata rUpagrahaNAdanyatra nAyaM vidhiriti--gaNapAThe yena prakAreNa evAnekavadbhAvo vijJAsyata iti cet ? na-dharmArthAdevaikalpikatvAt 40 svarUpamuccAritaM tathaiva svarUpasya grahaNAt kRtAvAdezamevAtra rUpa- pAkSiko vyaJjanalakSaNaikavaddhAvo bhavet . tatraikavaddhAvAbhAve sa muccAritamAzrIyate, atastatraicAyaM niyo vidhirbhavati, tadabhAve pAThaH syAt , yadyevamanyenaiva pUrvanipAtavikalpasyApi siddhatvAt 5 go'zvAvityAdau na bhavati, tatra pazuvikalpa eva bhavati, 'go'zvau' sa pATho nirarthakatAM bajedityapi na vAcyam , bahuvacanArthaH sa ityatra "edotaH padAnte'sya luk" [ 1. 2. 27.] ityakAra- syAt-sarpimadhunI, madhusarSISIti / na ca tatrApi dvivacanAntAlopaH. 'go'zvI ityatra "vAtyasandhiH " [1. 2. 31.] veva pasyatAmiti vAcyama. evaM sati pUrvanipAtaH zabdAzraya 45 ityasandhiH , 'yavAzvam' ityatra tu "khare vAnakSe" [1.2. 29.] | iti tad dvivacanaM zabdAzrayaM syAt, ayaM tvekavadbhAvo'rthAzrayaM ityavAdezaH, iti sandhiprayuktaM rUpatrayaM bhavati, evam-gavAvika- bhavati, bhato'na dvivacana ekavadbhAvapratiSedhaH, pUrvanipAtastva10 mityatrApi, gaNe 'gavaiDaka' iti pAThAt Dasya latve kRte'pyavAdeze vizeSeNeti pratImaH / harizca vAsavazceti vigrahe-harivAsavAnedaM sUtraM pravartate uccAritarUpato bhinnatvAt // 3. 1. 144. // viti / brahmaprajApatI iti-brahmA ca prajApatizceti vigrahaH, ------------------- ! "prajApatirbrahma caturmukho bhavA." ityAdikozavacanAdanayo-50 na dadhipaya AdiH / 3 / 1 / 145 // / rekArthatvena virUpAbhAvAt kathaM dvandvaH? ekazeSeNaiva bhavitavyamiti ta0pra0---dadhipayaHprabhRtidvandva ekA-ekArtho na bhvti|| cen ? na-caturdaza saMkhyeSu brahmabhinneSu dakSAdidhvapi prajApatidadhi ca payazca-dadhi-payasI, sapi-madhanI, madhu-sarpiSI, | zabdasya prasiddhatayA tatparatvenekArthatvAbhAvAt zivazca vaizravaNa1 hari-vAsavI, brahma-prajApatI, ziva-vaizramaNoM, skanda-vizAkhau, / zceti vigrahe-zivavaizravaNau / skandazca vizAkhazceti vigrahe parijA-kauzikau, pravA-'pasadau, mAdyabasAne, sUryA-candra- skanda-vizAkhau / harivAsavAdayazcatvAro devatAdvandvAH, tatra 55 masau, mitrA-varuNau bhagnI-pomau, somA-rudrI, nArada-parvato, / harivAsavayoH vede zrutatve'pi sahazrutatvAbhAvAt , brahmaprajApalyoH khaNDAmakoM, nara-nArAyaNau, rAma-lakSmaNau, bhImA-'rjunau, zivavezramaNayoH skandavizAkhayozca sahazrutatve'pi vedazrutatvAkambalA-'zvatarau, mAtA-pitarau, pitA-putrau, zraddhA-medhe, bhAvAt "vedasahazrutAvAyudevatAnAm" [ 3, 2. 41.] ityA. 20 zukla-kRSNe, idhmA-bahiSI pUrvasya dIrghatvaM nipAtanAt ; Rk kAro na bhavati / parijAkauzikAviti--parijA ca kauzika sAme vAG-manase, matra "RksAmayajuSa." [7. 3. 97] zceti vigrahaH, parijA-tannAmA nadI, kauzikaH-parvatavizeSaH, 60 ityAdinA'kArAntatvam , yAjyA-'nuvAkya, dIkSA-tapasI, "kuzo'syAsti kuzikasyApatyaM vidAm" iti laghunyAsaH, zraddhA-tapasI, zruta-tapasI, medhA-tapasI, adhyayana-tapasI, | uNAdau kuzika ikapratyayAnto nipAtyate, tadarthazca munivizeSaH, ulakhala-muzale, atrAyeSu tripu vyaJjanavikalpe, 'zuklakRSNe' | kazaka iti keSAcita pAThaH, ajJAtaH katsito'lpo vA kazaH ityatra "virodhinAmadravyANAM navA." [3.1.130.] kuzaka iti ca sAdhanam, "parijAkozakaM yathA" iti keSAJcit iti vikalpe, 'idhmAvarhiSI, ulUkhalamuzale' ityatra 'aprANi prayogaH; atra "nadIdeza." iti kheriti vyAvRttyA nityasamA-65 pazvAdeH" [3. 1. 136] iti nityamekatve, zeSeSu ca hAro nivAryate, nyAyena vaikalpikastu prApta eva, sa cAnena "cArthe dvandvaH sahoktA" [3.1.117.] ityubhayasmin prApta nividhyate" iti ladhunyAsaH / pANinIye maNe 'parivrAjakoziko, pratiSedho'yam / caNDAla-mRtapAdayazcAtra draSTavyAH // 145 / / parivAdakauzikI' ityevaMrUpeNa pATho dRzyate, tatra parivrATazabda30 za0ma0 nyAsAnusandhAnam-na dadhi0 / ekArtha- ! syAntyAzramivAcakatvena kauziketi vyaktivAcizabdena saha prayo. vidhAyakapakaraNa samApya tatpratiSedhaprakaraNaM gaNenAramate. tatra gAyogAta 'parijAkauzikI' ityeva sAdhuriti pratibhAti, parijAyA nA kvacid vizeSavidhiprAptamekArthatvaM kavica khAbhAvikameva samA- nadyA aprasiddhatvenArthAnavagamAt prAyaH parivrAjakozikAviti hAravivakSAnibandhana prAptamiti taniSedho'nena sUtreNa vidhIyate / kalpitaM kenacit , tatra parivrAjazabdasyAkArAntatvamapi gaNe dadhi ca payazceti vigrahaH, dadhipayasI iti-atra vyaJjana- : nipAtyaM syAditi zaDyA va 'paritrATakauziko iti 10 lakSaNe ekArthatvavikalpe prApta prtissedhH| sarpizca madhu ceti / kalpitaM bhaviSyatIti pratIyate, tathyaM lakSyakacakSuSka evaM vigrahe-sarpirmadhunI iti-atrApi vyaJjanavikalpa eva prApto nirdhArayitumalam / pravApasadAviti-pravargo nAmAgni-75 niSidhyate, dharmArthAditvAt paryAyeNa pUrvanipAta madhuzabdasyAyi vizeSo yajJiyaH, tamahati tatra karma kA yogyaH pravaryaH puurvnipaate-mdhusrpipii| nanviha 'sarpimadhunI, madhusarpipI' / veSThasAmAnyavAcitvenApyayaM prayujyate, apasado nIcaH, x wwww an.rrrrammarwww.rammar nirmirrrrrrr. ------ -- --murarine
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA. 1, sU. 145] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pravaryazcApasadazceti vigrahaH, 'prabopasadI' iti pATho bahaSu dravyazabdau tathApyupacArAd yadA dravye vartete tadA vyaktivikadRzyate, tatropasIdatIti rahedeH vipi-upasadU-samIpopavezana-kSAyAM vikalpena prAptaH samAhAro'nena nivAryate, guNavAcakatve kartA, pravaryazcopasaceti tatra vigrahaH, sAmAnyena vikalpe prApte |ca jAtivivakSayA nityasamAhAre prApte so'nena nivartyate / zuklaM samAhAro'nena niSidhyate / AdizcAvasAnaM ceti vigrahe- | ca kRSNaM ceti-zuklakRSNe iti, annApi zuklakRSNayostadguNaAdyavasAne iti- sAmAnyena vikalpe prApte samAhAro [rUpa ]paratvaM bodhyaM, sAmAnyavivakSayA vA napuMsakaliGgaprayogaH 145 niSidhyate / sUryazca candramAzca mitrazca varuNazca somazca rudrazceti imaM ca barhizceti-idhmAvahiMpI iti, idhmaM-samit , amivigrahe- sUryAcandramasau, mitrAvaruNau, somAvaruNau sandIpanaH kASThavizeSa iti yAvat , barhiH-kuzaH, anayordvandveiti ca devatAdvandvAH, tatra "vedasahazrutAvAyudevatAnAm prANijAtinibandhanamekavaM nissidhyte| nipAtanAdeva pUrvapadasya [3. 2. 41.] iti puurvpdsyaakaarH| agnizca somazceti dIrgha ityAha-pUrvasya dIrghatvaM nipAtanAditi / Rk ca sAma 10 vigrahe- agnIpomo iti devatAdvandUH, "I: SomavaraNe'gneH" | ceti-RksAme iti, vAk ca manazceti-vAkmanase iti, 50 [3. 2. 42.] iti pUrvapadasya IkAraH sasya SatvaM ca / / anayordvandvayoH kathamakArAntatvamityAha-"RksA " ityaadi| nAradazca parvatazcati vigrahe- nAradaparvato iti, etau RSI / yAjyA cAnuvAkyA ceti yAjyAnuvAkye iti, yajantyAkhaNDazca markazceti vigrahe- khaNDAmau iti, khaNDo markazcA- bhiriti yAjyA nAma RcaH "yAjyA dAnaci" [5. 1. 26.] surAvapi suravirodhitvAbhAvena nyastazastrAvakahavirbhAgitvena iti karaNe ghyaN , "tyajayajaprakcaH " [4. 1. 118.] iti 15 deveSu parigaNitAviti devatAdvandvanimittakaM pUrvadasyAttvamihApi | jasya gatvAbhAvaH, anUcyata Abhiriti bAhulakAt karaNe 55 bhavati / narazca nArAyaNazceti vigrahe-naranArAyaNau iti, | pyaNi-anuvAkyA na nAma RcaH, atra "ke'niTa:." [4. etau devarSI, nArAyaNo yadyapi viSNustathApi tannAmnA na sa | 1. 111.] iti casya katvam , yAjyAnuvAkyAnAma Rco havi giti na tasya devatAvAcakatvam, ekahavirbhAgitvena | | yAjyAnuvAkyAkANDe prasiddhAH, tatra Rdvaye'bhidheye'yaM prayogaH, prasiddhasAhacaryayoreceha prakaraNe devatAtvena grahaNAt , naraH | atrApi svAbhAvikaH samAhAro niSidhyate, yAjyAyA alpasvara20 skhamAnava prasiddhastapakhI nArAyaNo'pi tatsaharitastapasvyeva, tvena pUrvaprayogaH / dIkSA ca tapazceti-dIkSAtapasI, zraddhA ca 60 etau badarikAzrame tapasyata iti purANaprasiddhiH, sa ca narasyA tapazceti-zraddhAtapasI, dharmArthAditvAt tapaH zrute ityapi, patyamiti vigRhya naDAditvAdAyanaNi vyutpAdyate / rAmazca medhA ca tapazceti-medhAtapasI, adhyayanaM ca tapazcetilakSmaNazcati vigrahe- rAmalakSmaNau iti, anayordevatve'poha adhyayanatapasI, 'dIkSAtapasI' ityAdiSu tapaso laghvakSarana tattvena gRhyete, manujatvena havirbhAgitvAyogAt / bhImazvArju- | tve'pi dIkSAdInAM bahupakArakatvAnmUlabhUtatvAcAryatvAt paratvAt 25 nazceti- bhImArjunau iti, arjunasya svarAdyadantatve'pi pUrvanipAtaH / ulUkhalaM ca musalaM ceti-ulUkhalamusale 65 bhrAtRdvandvapatitatvenAnupUrvyAdeva bhImasya pUrvanipAtaH, tasya tato iti / atha ka viziSya samAhAraH prAptaH kva ca khAbhAvika iti jyeSThatvAdarjunasya cAnujatvAt / kambalazvAzvatarazcati kambalA svayameva vyAkaroti-atra prakRtagaNamadhye, AdheSu triSu zvatarau iti, etau nAgau shcaarinnau| mAtA ca pitA | ceti-mAtApitarau iti mAtuH pitrapekSayA pUjyatvAdhikyAt 'dadhipayasI, sarpirmadhunI, madhusarpiSI' ityeteSu, vyaJjanavikalpe 30 pUrvanipAtaH, yadyapi parazurAmacarite pitRnidezena mAtRvadhaH kRto eSAM vyajanavizeSatvAt "pazuvyajanAnAm" [ 3. 1. 132.] dRzyate, tathApi na tena mAturapakRSTatvasiddhiH, mAtrA tadvirodhakA / iti vyaJjanaprayukta vikalpe prAhe, zuklakRSNe ityatra 70 jJApradAnasyAzravaNAt, agre ca tasyA jIvayiSyamANatvasya | " virodhinAmadravyANAM navA0" iti vikalpe zuklavizvAsAca, ata eva smayate kRSNayorguNaparatvenaikatrAvasthAnAsambhavena sahAnavasthAnalakSaNo "yat kRtaM parazurAmeNa piturvacanagauravAt / virodho'stIti "virodhinAmadravyANAM0 " iti vikalpe prApte, 35 tadanyaistu na kartavye na devacaritaM caret // " iti / 'idhmAvarhiSI, ulUkhalamusale' ityatra "aprANi pitA ca putrazceti-pitAputrau iti, "putre" [3.2.40.] pazcAdeH" iti nityamekatve eSAM prANipazubhinnadravyajAti-15 itIhAtvam , pituzca putrApekSayAca'tvasya sattvAt tasyaiva ! paratvena nityaM samAhAre prApte, zeSeSu ca harivAsavAdiSu adhyapUrvanipAtaH / zraddhA ca medhA ceti-zraddhAmedhe iti, | yanatapasI paryanteSu punaH, "cArthe dvandvaH sahoktau" ityu arthagrAhiNI zraddhA, zabdaprAhiNI medhA, zraddhAmUlatvAdabhi- bhayasmin prApte cArthe samAhAre samAse ekavadbhAvaH, cArthe / 40 pretArthasiddharaya'tvaM zraddhAyA iti tadIyaH pUrvanipAtaH, yadyapImAva- | itaretarayoge samAse'nekavadbhAva ityubhayasmin prApte, prati
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 145-146 ] ARRA M MAmarpannamruri.ranrarrrrrrrrrrrrrrrr-AranMantrarandinarunmaAAAnanAmarmarwanatra Sedho'yaM prakRtasUtreNa samAhArapratiSedhaH / AkRtigaNatvamAha-padasya sAmarthyAbhAvAt , samAsasya ca padavidhitvena samarthAdhi-40 caNDAlamRtapAdayazcAtra draSTavyA iti // 3.1.145. // tatvAt , pradhAnasya ca sApekSasyApi nAsAmarthyamiti rAjapuruSo darzanIyaH ityAdi bhavati, itaretarayoge cobhayapadArthasya saMkhyAne / 3 / 1 / 146 // prAdhAnyamakSatameveti tatra sApekSatve'pi samAse kSatyabhAvAt / ta0pra0---iyattAparicchedaH-saMkhyAnam, partipadArthAnAM nana tarhi asAmarthyAdeva viziSya vihitaH samAhAro'pi na : saMkhyAne gamyamAne dvandva ekArthI na bhavati / daza go-mhissaaH| bhaviSyatIti vyartha eva niSedha iti ceta? atrAhaH-ekArthatva-15 etAvanti dadhi-ghRtAni, bahavaH plakSa-nyagrodhAH, daza hastyazvAH, vidhAyaka prakaraNa niyamArthamityaktama. niyamAnAM kvaciniSedhazataM yukA-likSAH, tAvanti badarA-''malakAni, bahavaH pANi-makhenaiva prajattiriti teSAM yathAprApnetaretarayoganiSedhaparatvameva. pAdAH, kati mArdazika-pANavikAH, udagurdazeme kaTha-kAlApAH, etena ca sUtreNetaretarayoga niSedhasya niSedha eva vidhIyata iti dvAvarkA-'zvamedhau, dvAdaza padaka-kramakAH, dvau gaGgA-jhoNI, / sAmAnyasUtreNa bhavatItaretarayoge samAsa iti / kecit tu 10 paJca takSA-'yaskArAH, iyanto gavA-'zvAH // 146 // * "ekatvasaMkhyAyAH svataH pratIyamAnatvena tadarthakaparicchedavAcaka- 50 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-sNkhyaane| saMkhyAyata zabdaprayogAyogaH, dvitvAdisaMkhyAnAM pratyekasambandhavivakSayA iti saMkhyAnamiti sAmAnyavyutpattoM saMkhyAyogamAtrapratItyA samA- samAhAre prayogAsambhava eva, tatra samudAyatvenavopasthAnAt, hAre'pi saMkhyAyogaH pratIyata eveti taniSedho'nenAnucita ityA- ata evAvayavasambandhavivakSayApi na prayoga iti pUrva sati zaGkayA saMkhyAnazabdaM vyAkhyAti-iyattAparicchedaH saM- saMkhyAprayoge samAhArAprAptiH, sati samAhAre saMkhyAsambandhAnupa15khyAnamiti-idaM zabdato nirdizyamAnamaGgalyAdisaMketena vA pattirityubhayathApi niSedho vyarthaH" iti zaGkante, te'pyukta-55 bodhyamAne parimANaM yeSAM te iyantaH. teSAM bhAra iyattA tasyAH rItyaiva samAhitAH, vAkyasaMskArapakSe sarvavivakSitavizeSaNayogaH paricchedo'vadhAraNamiha saMkhyAnapadayodhyamityarthaH, samyaga nizcita ! pUrvameva nizcita iti dazAdisaMkhyAsambandhe sati svAbhAvikasamArUpeNa daza dvAdaza' ityAdinA nyUnAtiriktaprasaktivArakazabdAdinA hArAprAptiriti viziSyavihitetaretarayoganiSedhatAtparyavekatvaprAptI khyAnaM saMkhyAnamiti vyutpattariti bhAvaH / keyAmiyattA'vadhAryata | satyAM so'nena vAryata iti pUrvamuktatvAt / 20 ityAkAlAyAmAha-vartipadarthAnAmiti-vartanaM vartaH samAsaH, udAharati-dazagomahiSAH iti-atra "pazuvyaJjanAnAm" 60 bhAve ghaJ, vA yeSAmasti tAni vatIni samAsAkyavabhUtAni / [3.1.132.1 iti prAptaM pazulakSaNamekAvaM niSidhyate, samAsArambhakAni samasyamAnAnIti yAvat , tAdRzAni yAni | 'daza' ityanena teSAmiyAtAyA nizcayasya spaSTatvAt / patApadAni teSAM ye'rthA abhidheyAsteSAmeva saMkhyAnamiha vivakSitamiti : vanti dadhighRtAnIti-'etAvanti' ityanena seTakAdipari bhaavH| dvandva ekArtho na bhavatIti- anena samAhArasya / mitatA kathyate, etAvatpadasya vaktRprayujyamAna mitaparatvAt , 25 niSidhyamAnatvAditaretarayoge pratyekaM saMkhyAsambandhaH, yathA 'daza atrApi pUrvottastreNaiva prApta vyaanalakSaNamekatvamanena vAryate / 65 gomahiSAH' ityatra vartipadArthA gAvo mahiSAzca dazasaMkhyayA'va- bahavaH prakSanyagrodhAH iti-atra "taru-tRNa." [3. 1. dhAryante, samAhAre sati tadasambhava iti niSidhyate smaahaarH|| 133. ] iti prAptaM tarulakSaNamekatvamanena vAyete, bahupadaM ca nanvekArtho na bhavatItyuktyA viziSya vihita eva samAhAro tritvAdinA niyatasaMkhyApara, na tvaniyatabahutvaparaM, tathA sati niSidhyeta "cArthe dvandvaH" iti sAmAnyatayA vihitasya kathaM paricchedasya [avadhAraNasya ] pratItirna syAt / daza 30niSedhaH, tathA ca sa syAdeveti cet ? na- *savizeSaNAnAM / hastyazvAH iti-atra "senAkSud." [3. 1. 134. 170 vRttirna, vRttasya ca vizeSaNayogo na *iti nyAyena svAbhAvika- iti senAGgalakSaNaM prAptamekatvamanena vAryate; zataM yUkA likSAH samAhAradvandvasya prAyabhAvAt / ayamAzayaH- dazelyAdivizeSaNa- iti-aba kSudrajantulakSaNaM prAptamekatvaM nivaaryte| tAvanti badasambandhavivakSAyAM gomahiSAdInAM savizeSaNatvena sAmAnyastreNa rAmalakAnIti-'tAvanti' ityanena prakAntazatasaMkhyAparAmarzaH, "cArthe dvandvaH sahokto" ityanena samAhArasya prAptyabhAvaH / na "phalasya jAtI" [3. 1. 135.] iti prAptaM phalanivandhanavaivAmitaretarayogo'pi kathaM syAt savizeSaNatvena tasyApyapravRtte- mekatvamanena vAryate / bahavaH pANipAdAH iti-atra "prANi-75 riti vAcyama, itaretarayoge vartipadArthasya prAdhAnyena tUryAkANAma"3. 1. 137.1 iti prANyaganibandhanamekatvaM savizeSatve'pi sAmArthyAnapAyAt tatra prakRtanyAyApravRttaH / prAptamanena vAryate, bahuzabdo'trApi tritvAdiparaH pUrvavat ; ayamAzayaH-'savizeSaNAnAM vRttirna' iti niyamo hi *sApekSama ! kati mAnikapANavikAH iti-ihApi tenaiva sUtreNa samarthavat iti nyAyAzrita eva, vizeSaNApekSasya samasyamAna- tUryAGgatvAdekArthatvaM prAptamanena vAryate, yadyapi katItyanena neyattA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 146-147] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 253 paricchidyate'pi tu sA pRcchyate, tathApi paricchedaviSayatA- bhayavidhasamAsadarzanAt , tatra pUrva mahuvrIhimupapade darzayati-40 'stIti niSedho bhavati / udagurdazeme kaThakAlApAH iti- upagatA daza yasya yeSAM vA-upadazaM gomahiSam, atra "caraNasya." [3. 1. 138.] iti prAptam dvAvazva-upadazAgomahiSA: iti-yasyeti samAhArApe medhau iti-"akkIbe0" [3. 1. 139.] iti prAptam , | cetaretarayogApekSayA sahobhayArtha vigrahaH prdrshitH| upadaza5 dvAdaza padakakramakAH iti-sa "nikaTapAThasya" [ 3. 1. mupadazA iti ca dazArthasyopapadaprayogArtha samIpe bhavatIti 140.] iti prAptam , dvau gaGgAzoNI iti-atra "nadI- | vikalpaH, yadyapi 'upadazaM gomahiSam' ityekavadbhAve samAhArasya 45 deza0" [ 3. 1. 142.] iti prAptam , paJca takSAya- dvandvAbhidheyasyaikatvAt sAkSAt saMkhyAnaM nAsti tathApyavayavaskArAH iti- "pAtryazadasya" [ 3. 1. 143. ] itIha dvAreNa tadavaseyam , upadazamupadazA iti nabaikAdaza vA jJeyAH, te hi prAptaM caikatvamanena vAryate / iyanto gayAzvAH iti--iyatpa- | dazAnAM samIpe bhavanti, atra "pramANIsaMkhyA:" [5. 3. 10 denAtra sannihitA pacca saMkhyA'bhidhIyate, atra "gavAzvAdiH" / 128.] iti Dit at samAsAntaH tataH "DityantasvarAdeH" [3. 1. 144. ] iti prAptamekatvamanena vAryate, tathA ca [2. 1. 114.] ityano lope 'upadaza' ityakArAntA pravRttiH, 50 sarvatra viziSya prAptamekatvamanena niSidhyate iti spaSTam / / | tatra sau 'upadazam' iti, jasi 'upadazA' iti / nanvihopadaza3. 1. 146 // mityanuprayogasya kathamekatvam , yato'yaM vahuvrIhiH, ekatvaM ca dvandUsya vidhIyate, ato dazAnAM samIpa ityupadazamityavyayIbhAva vaantike| 3 / 1 / 147 // evAtra svIkAryaH, tatra dvandvasthAnekatve'pyavyayIbhAvaH samIpa15 ta0pra0-vartipadArthAnAM saMkhyAnasyAntike-samIpe gamya pradhAna iti ekArtho bhavatIti cet ? na-evaM sati 'upadazAya' 56 mAne dvandva ekArtho vA bhavati / upagatAM daza yasya yeSAM vA iti prayogAnupapatteH, avyayIbhAvasamAsasambandhinaH sarvasyAupadazaM go-mahiSam , upadazA go-mahiSAH, upadazAya | deramAdeza vidhAnena caturthyAmapyamAdezapravRttyA 'upadazAm' go-mahiSAya, upadazebhyo go-mahiSebhyaH, dvandvArthasyaikatvAt | | ityeva prayogasambhavAt , tathA coktodAharaNAnuprayoge bahuvrIhireva, tadanuprayogasyApi bahuvrIharekavacanAntatvam , yadA tu dazAnAM na tvavyayIbhAva ityarthaH, etadeva sUcayitumudAharati-upadazAya 20 samIpamupadazamityavyayIbhAvastadopadazaM go-mahiSAyeti gomahiSAyeti, upadazebhyo gomahiSebhya ityetat tu bhavati // 147 // pAkSikam , tadupadarzayatA tadabhAva udAhRtaH, nanu 'upadazam' 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vAntike / antikaM ityasya bahuvrIhitve kathamekatvamityAzaGkApanodAyAha-dvandvArthasamIpaM, tad yasya tatsAmIpyamapekSyate, tacca prastutatvAt | syaikatvAt tadanuprayogasyApi bahuvrIherekavacanAnta saMkhyAnameva vijJAyate. arthavazAda vibhaktivipariNAmaH athavA | tvamiti-dvandU eko bhavatIti dvandvArtha eko bhavatItyarthaH 25 antike saMkhyAne iti sAmAnAdhikaraNyenAbhisambandhe'pi dvandvArthasya caikatve tatraiva bahuvrIhirapi bhinnapravRttinimittaH, dvandvArthasya dazetyAdi saMkhyAnamantikaM bhavati, tataH saMkhyAna- | pravartata iti so'pyekArthoM bhavatIti tato'pyekavacanaM bhavati / syApi dvandArtho'ntike bhavati. ato'yamevArthoM jAyata ityAha- / nanu yadi bahuvrIhiranuprayoge tadA 'upadazaM gomahiSAya' iti saMkhyAnasyAntike iti, antikazabdaH samIpArthakaH mAkSepaH / kathaM prayogaH ? 'upadazAya gomahiSAya' iti prayogeNaiva bhavita prastutaM saMkhyAnaM samIpe AkarSati, tadarthazca vaktavyaH, artho hi vyam , dRzyate ca tAdRzaH prayoga ityata Aha-yadA tu 30 kArye vyApriyate ityAha-samIpe gamyamAne iti-ayaM ca | 'dazAnAM samIpamupadazam' ityavyayIbhAvastadA dvandvArthasya viSayo dvandUsya pAramparyaNa viSayatayA vijJAyate, 'upadazaM gomahiSAya' iti bhvtiiti-naatraanupryog| keSAM saMkhyAnasyAntikammatyuktam-vartipadArthAnAma / dvandva bahavIhiryena caturthyA sambhavo na bhavet , api tu avyayIbhAva ekArtho vA bhavatIti-pUrveNa nitye pratiSedhe prApte'yaM vikalpa | eveti dazAnAM samIpa iti vigrahe "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. Arabhyata ityarthaH, ayaM bhAvaH-samasyamAnapadabodhyAnAM paricchedo ! 39.] ityavyayIbhAve "anaH" [7.3. 88.] iti samAsA35 yatra neyattayA'vadhAryate'pi tu sAmIpyena gamyate tatraikArthaniyamo | nte'ti "no'padasya taddhite" [5. 4. 61.] ityanto lupi vA bhavatIti svAbhAvikaH samAhAra itaretarayogazcobhayaM bhavati, / 'upadaza' ityAkArAntAtrApi prakRtiH, "tatazcaturdhyA tasyAH"76 yatra ca niyamaprAptistatrApi tadabhAvapakSe ubhayamiti bhavatyekArtha- "amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" [3. 2. 2.] ityamAdeze viSaye'pi dUyamiti / atra sAmIpyena paricchedake pade dvayI | 'upadazam' iti samIpapradhAne'vyayIbhAve samIpinaH samIpatvAvidhA prAptA-bahuvrIhiravyayIbhAvazca, anyayasya saMkhyayA saho-! dhyArope'vyayIbhAvasya dvandvArthe pravRttirbhavati, vaiyadhikaraNyena vA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 147-149]] 65 '' sambandho vijJAyate-upadazaM dazAnAM samIpe navatve ekAdazatve ! iti, tatra prathamokaM SaSTyantamiti rAjanazabdasya pUrvanipAtaH vA gomahiSA iti // 3. 1. 547. // akSazINDaH iti-atra samAsa vidhAyakaM "saptamI zauNDAyaiH" 40 [3. 1. 88.] iti, tatra prathamoktaM saptamyantamityakSaprathamoktaM prAk / 3 / 1 / 148 // | zabdasya pUrvanipAtaH / nIlotpalamiti-atra samAsavidhAyaka ta0 pra0-atra samAsaprakaraNe prathamayA-prathamAntena padena | "vizeSaNa vizeSyeNe." [ 3. 1. 96.] iti, tana prathamokaM 5 yaduktaM-nirdiSTaM tat prAk-pUrva nipatati / AsannadazAH, sapta- | vizeSaNamiti nIlasya pUrvanipAtaH / paJcAmrAH iti-atra gaGgam , UrIkRtya, kaSTazritaH, zakulAkhaNDaH, yUpadAru, samAsavidhAyaka "saMkhyA samAhAre ca0" [3. 1. 99. 745 vRkabhayam , rAjapuruSaH, makSazauNDaH, nIlotpalam , pnycaamraaH| iti, tatra prathamoktA saMkhyeti paJcanzabdasya pUrvanipAtaH / nanu vAkyavat samAse'pyaniyamaH syAditi vacanam // 148 // | pUrvapadasya sarvatra vigrahavAkye'pi pUrvamevopAdAnaM dRzyate, kiJca na vyAkaraNenApUrvazabdanirmANamabhipretamapi tu prayujyamAna za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-prthmo0| samAsa- | svArthAvabodhAyAnuzAsanamiti sarvatra prathamAnirdiSTasyaiva pUrvaprayoga 10 prakaraNa parisamApya tadupakArakavidhIn kathayitumArabhate-! upalabhyata iti na tadartha yatnasyAvazyakatvamiti sUtravaiyarthyamA-50 prathamoktamiti / atra samAse iti prakaraNAdeva labhyamiti / zaGkayAha- vAkyavat samAse'pyaniyamaH syAditi tadiha sUtre nopAtaM, tadAha-atra samAsaprakaraNe iti, vacana miti- ayamAzayaH-yathA vAkye AsannA daza yepAmiti samAsavidhAyakazAstre iti pryvsito'rthH| prathamAyA vibhaktitvAt | daza AsannA yeSAmiti vA prayoktuH kAmacAro dRzyate tathaiva pralayagrahaNe tadantavijJAnAdAha-prathamAntena pdeneti| sUtre | samAse'pi syAt, sa mA bhUdikhetadardhamevedaM vacanamArabhyata 15 kriyAyA anirdezAd 'astirbhavantIparo'prayujyamAno'pyasti iti / / 3. 1.148. // iti niyamAt 'asti' iti kriyAyA upasthitI sAmarthyAt tasya prAgvidyamAnatA pratIyate, prAvidyamAnatvaM ca pUrvanipAta raajdntaadissu| 3 / 1 / 149 // evetyAzayenAha- pUrva nipatatIti / AsannadazAH ta0 pra0 rAjadanta ityAdiSu samAseSvaprAptapUrvanipAtaM iti-aba samAsazAstram "AsannAdUrAdhika0" [3. 1. 20.] prAk nipatati / dantAnAM rAjA-rAjadantaH 'SaSTya." 20 ityAdi, tatra prathamAntatayA nirdiSTA AsanAdaya iti tessaamev||3.1. 76.1 iti prathamoktatvena dantazabdasya pUrvanipAte pUrva prayogaH samAse bhavati / saptagaRmiti-atra "saMkhyA- prApta rAjazabdasyAnena pUrvanipAtaH, pUrva vAsitaM pazcAlipta-60 samAhAre." [3. 1. 28.] iti samAsavidhAyakaM zAstraM tatra liptavAsitam , atra "pUrvakAlaika." [ 3. 1. 97. ] iti saMkhyA prathamayA nirdiSTeti saMkhyAvAcakasya saptetyasya prathamoktatvena cAsitasya pUrvanipAte prApte liptasya pUrvanipAtaH, pUrvanipAtaH / UrIkRtyeti- atra samAvidhAyaka "gati- / evaM-siktasaMmRSTam , bhRSTaluJcitam , nagnamupitam , avaklinna25 vanyastatpuruSaH" [3. 1. 42.] iti, tatra gatyAdayaH pakvam , marpitotam , uptagADham ; aNe'dhamaH-adhamarNaH, bhanna prathamAnirdiSTA iti gatisaMjJakasya 'UrI' ityasya pUrvanipAtaH "saptamI." [3. 1. 88.] iti prathamoktatvena RNasya 65 kaSTazritaH iti- atra samAsavidhAyaka "zritAdibhiH" pUrvanipAte prApte'dhamasya pUrvanipAtaH, evam-uttamarNaH; ulU[3. 1. 62.] iti, tatra 'dvitIyA' ityanuvRttaM, tadeva / khalaM ca muzalaM ca-ulUkhala-muzale, atra muzalazabdasyAlpa prathamAnirdiSTamiti vigrahavAkye dvitIyAntasyApi kaSTazabdasya | svaratvAt pUrvanipAte prAle ulUkhalazabdasyAnena pUrvanipAtaH, 30 pUrvaprayogAH / zalAkhaNDaH iti--atra samAsavidhAyakaM | evaM-tandula-kiNvam / citrarathabAhIko, snAtaka-rAjAnau, "tRtIyA tatkRtaiH" [3.1.65.] iti, tatra tRtIyA prathamA- | uzIrabIja-zikSAstham, bhAraTAyani-cAndhani, adharoSTham ,10 nirdiSTheti vigrahe tRtIyAntasya zakulAzabdasya pUrvanipAtaH, eva- | vaikArimatagAjavAjam , gopAlidhAna-pUlAsam , kuraNDasthalamuttaratrApi jheyam / yUpadAru iti-atra samAsavidhAyaka pUlAsam ; dAra-jararo, dArazabda ekavacanAnto'pyasti, anna "caturthI prakRtyA" [3.1. 90.] iti, tatra prathamoktaM niyame; dArArtham , atra tu svarAdyadantatvAdarthazabdasya pUrya36 caturthyantamiti yUpazabdasya pUrvanipAtaH / vRkabhayamiti-atra | nipAte prApte dArazabdasya pUrvanipAtaH; evaM-viSvaksenA'rjunau, samAsavidhAyaka "paJcamI bhayAdyaH" [3. 1. 73. ] iti, tatra / zUdrA-''yauM, viSayendriyANi, gavAzvau, bhavantyazmakAH; 75 prathamokkaM paJcamyantamiti vRkazabdasya pUrvanipAtaH / rAjapuruSaH citrA-svAtI mANavike, kezazmazru, abedudantatvena svAtizmaiti-atra samAsavidhAyakaM "SaSThayayanA." [ 3. 1. 76. ] zruzabdayoH pUrvanipAte prApte citrAkezayoH pUrvanipAtaH; evaM
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 149] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 255 Aammm wwrarmirand bhAryA-patI, putra-patI, svasa-patI; jAyA-patI, jampatI, dampatI, luJcitaM pazcAd bhRSTamiti vigrahaH, lucanena tvagapAkaraNAdannA- 40 gaNapAThAjjAyAzabdasya jambhAvo dambhAvazca vA nipAtyate; | derbharjanaM sambhAvyata iti lumcanasya pUrvakAlabhAvitvam / putra-pazU, ziro-jAnu, ziro-viju; nara-nArAyaNau, bharyatvA- nagnamuSitamiti samAsaH, pUrva muSitaM pazcAnamamiti vigrahaH, nArAyaNasya parvanipAte prApta narasya pUrvanipAtaH evaM-somarudrau.| caurAdinA muSito hi nano darido bhavatIti moSaNamya pUrvakAla6 kubera-kezavau, kAka-mayUro, umA-mahezvarau; pANDusRtarASTrI, bhAvitvam / avaklinnapakkamiti samAsaH, pUrva pakvaM pazcAdavajyeSThabhAtRtvena dhRtarASTrasya pUrvanipAte prAte pANDoH pUrvanipAtaH, klinamiti ca vigrahaH, pAkenAvakledotpattyA pAkasya pUrvakAli.45 evaM-viSNuvAsadau / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena kvacid ! katvam / arpitotamiti samAsaH, pUrvamutaM pazcAdarpitamiti vikalpaH-puruSottamaH, uttamapuruSaH, madhyagRham , gRhamadhyam ; | vigrahaH, pUrvamutaM cet tadA'rpyate pazcAt , pUrva tasya vastratvAdinA adharabimbam, bimbAdharaH; oSTabimbam , bimboSTa : sataiya neti tadarpaNamasambhavi / uptagADha miti samAsaH, pUrva10 ityAdi // 149 // gADhaM pazcAduptamiti ca vigrahaH, pUrva halAdinA viloDitasyaiva .............. .. .... / kSetrAdemaptatvaM kRtabIjakSepatvaM sambhavatIti gAhanasya pUrvakAli-50 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-raajdntaa| atra! katvam / RNe'dhamaH iti vigrahaH, adhamarNaH iti samAsaH saptamyantatayA gaNamAnaM nirdizyate, vidheyaM kiJcinnocyate, evam- uttamaNaH iti samAsaH, RNe uttama iti vigrahaH, 'prAk' iti pUrvasUtrato'nuvartamAnaM kharUpato nArthabodhakaM bhavitu-! RNagrahIturdainyasya prathitatvena tasyAdhamatvaM siddham , RNadAtuzca mahati uddezyAnirdezAt , prAgiti hi vidheyasamparka padamuddezya- | lAbhAnvitasyAtha tadanugrAhakatvAbhimAnavatazcottamatvamapi yukta15 bodhakapadaM vinA kevalavidheyabodhakapadasyArthabodhAsAmarthyAt / / meva, ubhayatra saptamIsamAse saptamyantasyaiva prathamoktatvam , 55 tathA coddezyaM svata evArthagatyA kalpanIyamiti tadeva kalpayitvA prathamoktatvena pUrvanipAte ityatra 'prApta iti zeSaH, na tu kathayati-aprAptaparvanipAtamiti-yasya samAsazAstrIyaprathamA- 'sati' iti, tathA sati punaranyasya nipAtasambhavAt nirdiSTatvAdikaM nAsti pUrvaprayogazca dRzyate tadiha gaNe vijJeyam , | ulUkhalaM ca muzalaM ceti vigrahaH, ulUkhalamuzale iti gaNanirdiSTatvAca pUrvanipAtAnaI syApi tasya pUrvanipAto vijJeya | ca samAsaH, atra yadyapi muzalasyAlpasvaratvamulUkhalasya ca 20 iti tAtparyam / na ca kevala prathamoktabhinnatvenaivoddezyatA | svarAdyantatvamityubhayoH pUrvanipAtaprAptiH "ladhvakSarA0" [3. 60 khIkartuM zakyate, vahuvrIhau dvandve cobhayoH prathamoktatvAvizeSAt | 1. 160.] iti samAnasUtreNaiva, tathApi tatra sUtre kharAdyadantAtadartha pUrvanipAtaniyamAntarArambhAt , tathA ca yena kenApi pekSayA'lpakharasya paratvena spardhe tasyaiva balavattvaucityamiti pUrvanipAtavidhAyakena sUtreNa yasya pUrvaprayogo na prAptastasya / bhavati muzalasya paranipAtaprAptiH / atidizati-eva miti pUrvaprayogArtha sUtramidamiti sAmAnyeneva 'aprAptapUrvanipAtam' | tandulakiNvamiti-kiNvaM surAbIjaM tasya tandulena saha 25 ityuddezyanirdezaH kRtaH, aprAptapUrvanipAtatvaM ca prAya udAharaNeSu | samAhAre kiNvasyAlpasvaratvAdeva pUrvanipAtaH / citraratha-65 pratipAditameva, yatra na pratipAditaM tatra skhayamUtyam / dantAnAM | cAlahIko iti-citraratho rAjavizeSa eva vAlhIkapadasAnnirAjA rAjandanta iti SaSThIsamAsaH, tadvidhAyakaM "SaSThyayanA0" dhyAt, vAlhIko nAma dezaH, tasya rAjApi vAlhIkaH, yadyapi 13.1. 76.] iti sUtraM, tatra prathamokA SaSThIti tadantasya / citraratho nAma gandharvarAjaH purANAdiSu prasiddhaH, paramiha sa na dantazabdasya pUrvanipAtaH prApto rAjazabdasya cAprApta iti | grahItavyastasya rAjJA saha sahacaritatvasyAprasiddhatvAt , kvacid 30 tasyaivAnena pUrvanipAtaH kriyate, tadAha-"SaSThI0" iti | tayoryuddhAdau sahoktiH sambhAvitA'pyaprasiddhatvAnna tatra dRDhateti 70 prazamoktatvenetyAdinA / evamattaratrApi / pUrva vAsita pratIyate / sAtakarAjAnI iti samAsaH pazcAlliptamiti vigrahaH, liptavAsitamiti, samAsaH, ceti viprahaH, snAte ve ktaH, snAtaM vedAdhyayanAntaraM samAvartavAsitaM muramIkRtam, liptamupadigdham, vAsanArthameva lepo | nAilAnaM tadasyAstIti ke, kartari ke khArthe ca ke vA-snAtakaH, vidhIyata ityavAsitasya lepo vyartha iti vAsanaM pUrvakAla eva vedAdhyayanAntaraM gArhasthyAya kRtasamAvartanAGgasnAna ityarthaH / 35 samucitamiti bhavati tasya "pUrvakAla.' iti sUtraviSayatvam / | uzIravIjazikSAsthamiti samAsaH, uzIrabIjo nAma 75 atidizati-evamiti, siktasaMmRSTamiti ca samAsaH, | parvataH, zikSAstho'pi sa eva, tayoH samAhAra iti laghunyAsaH, mArjanyAdinA sammAjane jAte hi seka ucita iti , pANinIye gaNe ca 'uzIra bIjamiti pRthageva paThyate, tatrozIraM ca samRSTatvasya pUrvakAlabhavatvamucitam , ato vigraho'pi pUrva : bIjaM ceti dvandve'lpasvaratvAd bIjasya pUrvanipAte prApte uzIrasya sammRSTaM pazcAt siktamiti / bhRSTaluzcitamiti samAsaH, pUrva | pUrvanipAtaH, ziAsthamiti tAlavyAdeH sthAne 'sijAstham ,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 149] sijAzvaratham' iti dvau dantyAdI dvandvI paThyete, sikSA cAsthi ceti | vigrahe'pi vizeSAbhAvaH samAhAra ekatvasyaiva sattvAt / asya dvandve'snaH pUrvanipAtaprAptiH,gaNe nipAtanasAmAdit samAsAntaH gaNapAThe prayojanamAha-atra tu svarAdyadantatvAditi / evaM siAsthamiti pAThasyAvazyakatve'pi sijAnAzvatthasya pAThe| idameva prayojanamagrimeSu paJcakhityAha-evaM vizvaksenArjunau na prayojanaM pazyAmaH, siAyAH sijasya vA'lpakharatvenaiva, ityAdi, vizvaksenazvArjunazceti vigrahaH, vizvaksenaH kRSNaH, 5 pUrvanipAtasya siddhatvAt , SaSThItatpuruSAdistu viparItakramako na tasyArjunAryatve'pi nAtrAya'tvavivakSA, arjunasya ca kharAdya-45 * pratIyate, tathAsau pAThaH sandigdhaprayojanaka eva lekhakapramAdakRto dantatvam / zUdrAryAviti - zUdrazcAryazceti vigrahaH avAryasyA vA, evamanyo'pi gaNapAThe medo dRzyate, tadIyayuktAyuktavicAro | ya'tvamapi / viSayendriyANIti-viSayAzcendriyANi ceti na lakSaNakacakSuSkaviSayaH / AraTAyanicAndhani iti-vigrahaH, atrendriyazabdasya svarAdyadantatvam / gavAzvamiti AraTdo nAma kazcit tasyApatyamAravAyaniH, cAndhano nAma | gauzvAzvazceti vigrahaH, yadyapi tatsUtre kharAdyadantApekSayA'lpa10 kazcit tasyApatyaM cAndhaniH, ArasAyanizca cAndhanizceti svaratvasya paratvAd goreva pUrvanipAtaH siddha eva, na 50 vigrahaH / adharoSTamiti oSThazabdaH sAmAnyato dantacchade | cAzvazabde pare "svare vA'nakSe" [1. 2. 29.1 vartate, adharazabdazcAdhastanoSTa'pi, gobalIvardavat samAsaH,! ityavAdeze gozabdasyApi dvisvaratvaM bhavatIti sAmyamevobhavorapIti adharazca oSTazceti vigrahaH / vaikArimatagAjavAjamiti- svarAdyadantatvanimittaka evaM pUrvanipAto'zvazabdasya prApta iti vaikArimatazca gAjavAjazceti vigrahaH, kara eva kAraH, vividhaH kAro | tadvAraNAyAtra gaNe pATha Avazyaka iti vAcyam , 15 yasya vikArayatIti vA vikAraH, tasyApatyaM vaikAriH, kAremato! azvazabdasya paraprayoge satyavAdezaprAptiriti tatparaprayogA-55 vaikArimataH puruSavizeSaH, gajatIti gajastasyApatyaM gAjaH, gAja-! nirNayadazAyAM gozabdAsthAlpakharatvAnapAyAt, itthaM ca yatIti vA gAjaH, gAjaM vAjayatIti gAjavAjaH puruSavizeSaH / prakRtagaNe pAThaM vinApi gozabdasyaiva pUrvanipAtaH syAditi apare vaikArimataM gAjavAjaM codAharanti, ta AhuH-vaikArizca gaNe pATho vyarthaH, tathApi prayuktAnAmidamanvAkhyAnamiti siddhAmatazca vaikArimatam, gAjazca vAjazva gAjavAjam, anantena gorazvasya ca dvandve'zvasyaiva paraprayuktatvasya pUrvasiddhatayA 60 20 vaikArimate bahukharasya pUrvanipAtaH. gAjavAje'niyamaprasaGge / tasmin parato'vAdezAvazyambhAvenobhayoH samavaratvamityalpaniyamaH-gAjazabdasyaiva pUrvanipAtaH / gaupAlidhAnapalAsa- svarakRto gozabdasya pUrvanipAto na prApta iti tasya pUrvanipAtArtha miti-gopAlidhAnaM ca pUlAsazceti vigrahaH, gopAlasyApatyaM / gaNe pAThasyAvazyakatvamiti / avantyazmakAH iti-avantayazca gaupAliH, sa dhIyate'smimiti gaupAlidhAnaM grAmo vA azmakAzceti vigrahaH, AbhyAM janapado rAjA bocyate, atredanta avasthAnaM vA, pUlAnasyatIti pUlAsaH; karaNDasthalapalA-! lakSaNaM pUrvanipAtaM zabdaspardhe paratvAd bAdhitvA kharAthadantalakSaNaH 25 samiti-kuraNDasthalaM ca pUlAsaceti vigrahaH. kuraNDAnAM pUrvanipAtaH prAptastamapi gaNapAThAd bAdhitvAvanteH puurvnipaatH| sthalaM kuraNDasthalam / apare gaupAlidhAnaM pUlAsakaraNDaM sthalapUlA-citrAsvAtI mANavike iti-citrA ca svAtizcati vigrahaH, samityudAharanti, ta AhuH-dhAnaH kazcit , gaupAliba ghAnazcati citrAyA jAtA citrA, khAtyAM jAtA khAtiH, te ca mANavike gopAlidhAnam, pUlAsaca kuraNDazva pUlAsakuraNTama . sthalaM ca! iti citrAkhAtI, atredantalakSaNaH pUrvanipAto bAdhyate, nakSatrapUlAsava sthalapUlAsamiti, atra sthalapUlAsazabdasya pUrvanipAta-dvandva tu "bhatutulyavaram" [3. 1. 162.] iti siddhameva,70 30 siddhiH, atrAhaH pUlAsasyAya'tvAt pUrvanipAte prApte pATha iti| ata eva 'mANavike' ityanuprayogaH / kezazmazru iti-kezAca dArajArAviti-dArazca jArazceti vigrahaH, dArazabdasya ! zmazrUNi ceti vigrahaH, yadyapi zmazrUNyapi kezA eva tathApi bahuvacanAntatvena tasya jAreNa dvandve dArajArA iti bhavitavya- | gobalIvardanyAyAt pRthaguktiH, kezAstu zrIpuruSasarvAsAdhAmityAzAyAmAha-dvArazabda ekavacanAnto'pyastyatra / raNAni, zmazUNi ca puruSamukhamAtrasthAH kezA iti gobalIvardavat niyame iti-taduktaM liGgAnuzAsanapuMlliGgaprakaraNe "dAraprANa- ! sAmAnyavizeSabhAvAvagateH spaSTatvam / 'citrAkhAtI kezazmazrU'75 35 sabalvajAH" [kA. 5] iti kArikAMzavyAkhyAyAm-kvacideka, ityetayorgaNapAThe prayojanamAha-atredudantatvena svAtizma vacanamapi razyate, yathA "dharmaprajAsampanne hAre nAnyaM kurvIta" zruzabdayoriti-svAtirmAtra nakSatravAcaka iti pUrvamuktameva, tena iti. evamatrApi niyame iti bhAvaH. atrobhayoH samasvaratve- "bhatalyasvarama" [3. 1. 162.] ityasyAnupUSyeNa pUrvanAryatvAdipUrvanipAtanimittAbhAvena ca pUrvanipAtAniyame prApta nipAtavidhAyakasya prAyabhAvAdidantatvaprayuktaH svAtizabdasya pUrva gaNe pAThasAmarthyAd dArazabdasyaiva pUrvanipAtaH / dArArthamiti- : nipAtaH prAptaH, zmazruzabdasya codantatvaprayuktaH "laghvakSarA-80 40 dArazvArthazceti vigrahaH, atra bahuvacanAnvena dArazabdena / sakhIdut-svarAdyadalpakharAca'mekam' [ 3. 1. 160.] iti
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 149] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 257 wimwennnnnnnn sUtreNa, gaNe pAThAca citrAkezayoH krameNobhayatra pUrvanipAta iti varatvenaiva pUrvanipAtaH siddha iti na gaNapAThe prayojanamityA. bhAvaH / idudantatvaprayukta eva 'bhAryApatI ityArabhya 'ziroviju zaGkApanodAyAha-jyeSThabhrAtRtvena dhRtarASTrasyetyAdi, aya iti paryanteSu pUrvanipAtaprAptimatidizati-evaM bhAryApatI | mAzayaH-pANDojyeSTho bhrAtA dhRtarASTra iti tadapekSayA'ryo'pi, ityaadi| bhAryA ca patizceti bhAryA patI, jam-damAdezAbhAvapakSe atha ca "mAsavarNanAtranupUrvam" [3. 1. 161.] iti 5 rUpam / putrazca patizceti vigrahe-putrapatI iti / khasA ca | sUtreNApi paratvAt dhRtarASTrasyaiva pUrvanipAto yukta iti pANDoH 45 patizceti vigrahe-svasapatI iti / jampatI dampatI iti- pUrvanipAtArtha sa gaNe pAThaH / jyeSTha bhrAtatvanimittakAmeva / nanu damujamoralpasvaratvAdeva pUrvanipAtasiddhirityAzaGkayAha-gaNa- pUrvanipAtaprAptimatidizati-evaM viSNuvAsavAviti-viSNuzca pAThAjAyAzabdasya jambhAvo dambhAvazca nipAtyata vAsavazcati vigrahaH,vAmanAvatAro viSNurindrasyAnuja iti prasiddhiH, iti-nemA syatantrazabdAvapi tu jAyAzabdasya AdezarUpAveva / "upendra indrAvarajazcakrapANizcaturbhujaH" iti koSaprasiddhyApi 10jAyAzabdasya va nAlpAvaratvamityarthaH, eSu sarvatredantatvenArya | vAsavasya viSNujyeSTatvamiti / lAghavAdekava canena "rAjadantAdau" 50 tvena ca patyuH pUrvaprayogaprAptiH, ata eva ca jam-damAdeza- iti nirdeze kartavye bahuvacanena "rAjadantAdiSu" iti nirdezasya pakSe'pi tasyAlpasvaratvaprayuktasya pUrvanipAtasya na prAptiH, vaiyarthyamAzajhyAha-bahuvavanamAkRtigaNArthamiti-AkRtyA aya'tvasyAlpasvarApekSayApi paratvAta , idudantatvaprayuktapUrvanipAta | lakSyasvarUpeNaiva gaNapAThasyAvadhAraNArthamiti bhAvaH, tena prApteH 'evaM bhAryApatI' ityAdirUpeNAtidezastu tayoH paraspara- kvacidubhayathA lakSyasvarUpe sthite tadapyatra gaNe draSTavyamiti 15 maya'tvAvivakSAyAmapi nimittAntareNApi pUrvanipAtaprAptirastyeveti phalatItyAha-tena kacid vikalpaH iti / puruSottamaH, 55 sUcanArtham / na caivaM jama-damAdezapakSe patyaraya'tvAvivakSAyAmalpa- uttamapuruSaH iti-yadyapi puruSeSu uttama iti vigRhya saptamIsvaratvAnimittaka eva jamU-damoH pUrvanipAtaH siddha eveti tayorgaNe samAse puruSottama iti, uttamazvAso puruSadheti vigRhya vizeSaNapATho vyartha iti vAcyam, jama-damAdezArthameva gaNe pAThasya sArtha-samAse uttamapuruSa iti vigraha dena rUpadvayasiddhiH sambhAvyate. kyAta, sati ca pAusArthakye gaNapAThAt bhAryAzabdameva pUrva nipAtya na ca yathA SaSThayantasya samAse yatnakRtAyAH SaSThayAH samAsaH 20 'bhAryApatI' ityavasthAyAmeva jam-damAdezAviti pUrvanipAta- paryudastaH, gavAM kRSNA bahukSIrA ityAdau nirdhAraNaSaSThayAH samAso 60 karaNe'pi gaNapAThavyApArasya svIkAre kSatyabhAva eva, ata evaM na bhavati, tathaiva yatnakRtAyAH saptamyA api samAso nocitaH, pUrvanipAtasyAnyathA siddhatvAdeva] vA gaNapAThaprayojanadarzanA- anyathA goSu kRSNA bahukSIrA iti saptamIpakSe samAsApatto vasare jambhAva-dambhAvayorevopAdAnaM kRtam , anyathA jambhAvo SaSThIsamAsasaptamIsamAsayo rUpe bhedAbhAvena nirdhAraNaSaSTayAH dambhAvazcApi nipAtyata iti kathitaM syAt / patrapaza iti-putrazca samAsavAraNArthatvAMze tasya vaiyathyameva syAditi vAcyam , yato pazuzcati vigrahaH / zirojAnu iti-zirazca jAnu ceti nirdhAryate, yazca nirdhAryaH, yazca nirdhAraNahetuH, etatritaya-65 vigrahaH / ziroviju iti-zirazca vijuzceti vigrahaH, vijAyate sannidhAna eva nirdhAraNArthaSaSThayAH saptamyA vA samAso neSTaH, viziSya yovanodbhedasamaye jAyate iti vijuH, galAprabhAga siddhAntitaM caitat kaiyaTAdibhiH, yathA gavAM kRSNA bahukSIrA jAyamAnaH kRkATikAgranthirityarthaH / naranArAyaNAviti-narazca | ityatra gobhyo nirdhAryata iti sA nirdhAraNAvadhiH, bahukSIrAtvaM nArAyaNazcati vigrahaH, atrAlpasvaratvenaiva narasya pUrvanipAtasiddha / nirdhArthata iti sA nirdhAryamANA, kRSNAtvaM ca nirdhAraNAhetuH, 30 ityAzaGkApanodAyAha-aya'tvAnnArANasyetyAdi-nArAyaNo / iti trayANAM sannidhAnam , iha ca [puruSeSattama iti vAkye ] 70 viSNaH, na tu narasyApatyaM nArAyaNa ityarthaH / aya'tvaprayuktasya | nirdhAraNahetoranupAdAnena samAsaniSedhaprAyabhAvAt / itthaM cArthapUrvanipAtasyAnyAnyapi sthalAni darzayati-evaM somarudrA- bhedena samAsabhedakRta eva rUpabheda isi nedamAkRtigaNavaphalam , vityAdinA / somarudrAviti-somazca rudrazceti vigrahaH, | tathApi-ekArthakameva rUdadvayamityAzayenodAharaNamiti bodhyam / somazcandraH, rudaH zivaH, zivasya candrApekSayA'rcyatvasya saptamIsamAsa evaM vizeSaNasamAsa eva vobhayatreti tAtparyAt / 35 prasiddhiH / kuberakezavAviti-kuberazca kezavazceti vigrahaH, ata evAvAruceH phalAntaramAha-madhyagRham , gRhamadhya-75 kughara-kezavayorapi madhye keshvsyaay'tvm| kAkamayarAviti- | miti-gRhasya madhyamiti vigrahaH, "pAre madhye'gre'ntaH SaSTyA kAkazca mayUrazceti vigrahaH, kAkamayUrayo rjAtyaiva lokAdaravizeSAcavA " [3. 1. 30.] iti samAsAbhAvapajhe rUpadvayametadgaNazreSTatvam / umAmahezvarAviti-umA ca mahezvarazcati vigrahaH, | pAThAnumAnAdeva bhavatIti bhAvaH, anyathA SaTyantasya pUrvaprayoge umA-mahezvarayorapi mahezvarasya tadapekSayA'ya'tvam / pANDu- gRhamadhyamityekameva rUpaM syAt / adharavimbam , vimbAdharaH 40 dhRtarASTrAviti-pANDazca dhRtarASTrazceti vigrahaH, atra pANDoralpa- iti-adharo . bimbamiveti vigrahe "upameyaM vyAghrAdyaiH" 80 33 siddhahemacandra
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 149-150 ] animunwrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrmananraorrorumenam [3.1.1.2] iti samAsaH, tatropameyasyAdharasyaiva prathamoktatvena | kAlo'syeti vigrahe uSTra mukhAditvAnmadhyamapadalopI bahuvrIhiH, tasyaiva nityaM pUrvanipAte prApte prakRtagaNe pAThasyAnumAnAdubhayoH / atra samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM pUrvatra ca vyadhikaraNam / kecit 40 paryAyeNa pUrvanipAto bhavati / evam-oSThavimbamityatrApi tu saptamyantasya bahavIhI pUrvanipAtavacanamArabhante, tatsAmarthyAdeva bodhyam , oSTho bimbamiveti ca vigrahaH // 3. 1. 149 // tadantasya samAso'pIti jJApayanti, tacca jJApanaM khamate'pi "na saptamIndAdibhyaH" [3. 1. 115.] iti sUtreNa kartu 5 vizeSaNa-sarvAdi-saMkhyaM bahu zakyata evetyagre vakSyate / evam-urasi lomAni asyeti vriiho|3|1|150|| vigrahe-urasilomA iti, udare maNirasyeti-udaramaNiH, 45 ta0 pra0-vizeSaNavAci sarvAdi saMkhyAvAci ca nAma "amUrdhamasta kAt svAGgAdakAme" [3. 2. 22.] iti sarvatra bahuvIhI pUrva nipatati / vizeSaNa-citraguH, zabalagaH / saptamyA lupo'bhaavH| kaNTekAlaH, urasilomA, udaremaNiH; sarvAdi-sarva zuklamasya- sarvAdIti-anena sarvAyudAharaNAvasaraM jJApayati / sarva 10 sarvazuklaH, sarvakRSNaH, sarvasAraH, sarya guruH, sarvalaghuH, vizvadevaH, ! zuklamasyeti vigrahaH, sarvazuklaH iti ca samAsaH / atra vizvAmitraH, ubhayacetanaH, saMkhyA-dvI kRSNo guNAvasya- kecit-'atra yadi sarvamityanena zukramiti vizeSyeta tadA 50 dvikRSNaH, dvizuktaH, caturhasvaH, paJcadIrghaH; paDunnataH, saptaraktaH, vizeSaNa' ityeva pUrvanipAtaH siddhaH, yadA tu rAya kim ? unnata-raktazabdaunatAntAvapi nu guNazabdau tena spardhe ktalakSaNaH - 'zuklamiti zukkena sarva vizeSyeta tadaivamudAharaNam' iti vyAcakSate, pUrvanipAto na bhavati / zabdaspardhe paratvAt sarvAdisaMkhyayoH laghunyAsakRto'pyAhuH-"atra zuklazabdena sarvArthasya vizeSya15 saMkhyAyA evaM pUrvanipAtaH-tryanyaH, dviyupmatkA, yasmatkaH; 'mANavAda vizeSaNatvAbhAve'pi savAditvAt sarvazabdasya ubhayostu sarvAditve spardha parasya pUrvanipAtaH dhanyaH / bahu-! prAniyataH" iti| Aphazabdo'tra guNini vartate, anyathA guNe 55 bIhAviti kim ? upasarvam / "prathamoktaM prA" 3. vartamAnasya puMstvaM syAt, "guNe zudayaH puMsi, guNi liGgAstu 148.] ityaniyame prApta niyamAthaM vacanam , sarvAdi-saMkhyayo- / tadvati / " iti vacanAt vigrahavAkye sarvaH zukko yasyeti puMsA vizeSaNatve'pi pRthagvacanaM zabdaparaspardhArtham / / 150 // nirdezaH kartavyaH syAt, sarvazabdaH sAkalyakalitAnAM prakRta | vastUnAM strIpuMnapuMsakasAdhAraNAnAM bodhaka iti sAmAnye 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-vizeSaNa0 / sarva-. napuMsakamiti sarvazabdasya vizeSyasya napuMsakatayA tadvizeSaNasya 60 samAsasAdhAraNaM pUrvanipAtavidhAyaka satradvayamuktvA pratikhikarUpeNa / tattatsamAse pUrvanipAtavidhAyakamidaM sUtramAha-vizeSaNetyAdi '! zukazabdasya guNiparasyApi klIvalaM jJeyam, evaM-sarvakaSaNaH aba vizeSaNaM ca sarvAdizca saMkhyA cetyeteSAM samAhAra iti ' iti-sarva kRSNamasyeti vigrahaH, atrApi sarvasya vizeSyatvaM dvandvasamAse'lpasvarasaMkhyAzabdasya pUrvanipAtayogyatAyAmapi para sarvAditvAcca pUrvanipAtaH / sarvasAraH iti-sarva sAramasyeti 25 nipAtakaraNaM zabdaparaspardhena vizeSaNasarvAdyorapekSayA sNkhyaayaa| vigrahaH, "sAro bale sthirAMze ca, nyAyye sAraM varaM tthaa|" eva pUrvanipAtArthamiti bodhyam / yathoddezanyAyena meNodAharati shaashvtH| sarvaguruH iti-sarva guru asyeti vigrahaH, "guma'hati 65 vizeSaNamityAdivibhAgapradarzanapUrvakam / citragariti-citrA : vikhyAto durdharAladhuno guru / guruniSekAdikare pitrAdisuragAvo'spati "ekArtha cAne ca" [3. 1. 22.] iti mantriNoH // " iti zAzvataH / sarcalaghuH iti-sarva laghu bahuvrIhiH, atra citrA iti vizeSaNam , gAva iti ca vizeSyam , / asyeti vigrahaH, "zIghe manojhe niHsAre, laghuH syAdagurugume / 30 citratvena hi gAvo gavAntarAd vizeSyamANAH pratIyante, laghu syaadgurunnypi|" iti zAzvataH, eSu sarvatra sarvazabdasya tatastadvizeSaNaM pUrva bhavati, evaM-zavalagariti-zabalAzcitrA * vizeSyatvavivakSA jJeyA / atha sarvAdigaNapaThitaM vizvazabda-70 gAvo'syeti vigrahaH, ubhayatra "gozvAnte." [2. 4. 96.] mudAharati-vizvadevaH iti-vizvazabdaH sarvArthako'tra, vizva iti gohavaH / kaNThekAlaH iti-kaNThe kAlo'syeti vigrahaH, devA asyeti vigrahaH, bhavati hi Travyazabdatve'pi devA iti uSTramukhAditvAdu bahuvrIhiH, atrApi kaNThe iti saptamyantena : vizveSAM vizeSaNaM-vizve ke ? devA iti, nAyaM niyamo'sti1. kAla iti vizeSyata iti saptamyantasya pUrvanipAtaH, nahi kAla dravyazandena sadA vizeSyeNava bhavitavyamiti, pratItiratra ityanena kaNThe iti saptamyantaM vizeSyate, saptamyantasya hyAdhAra- niyAmikA, sarvAdigaNapaThitatvAt vizeSyasyApi vizvazabdasya 75 syAdheyaM prati sadA vizeSaNabhAvaH pratIyate, na viparyayaH / yadvA praagnipaatH| vizvAmitraH iti-vizvaM sakalaM jIvajAtaM kaNThe sthita iti saptamIsamAsaH, saptamyA cAlaka, kaNThe sthitaH mitramasyeti vigrahaH, "RSI vizvasya mitre" [3.2. 79.]
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1, sU. 150] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 259 iti pUrvapadAntasya dIrghaH, atrApi vizvazabdasya vizeSyatvam / atra trizabdaH saMkhyAkAcako'nyazabdaH sarvAdizva, tatra sUtre sarvAatha sarvAdigaNagatamubhayazabdamudAharati-ubhayacetanaH iti-| digrahaNAt / trizabdasya vizeSyatve vizeSaNatve vA na pUrvanipAtaH ubhayazabdo avayavakasamudAyaparaH, ubhayazcetano'syeti vigrahaH, siddha iti saMkhyAmA grahaNAt tatprayuktaH saMkhyAyAH pUrvanipAtaH / atra vizeSyatvavivakSA ubhayasya / saMkhyAzabdamudAhartumavatA- | dviyuSmatkaH iti-dvau yuvAmasyati vigrahaH, samAsAntaH kac , 5rayati-saMkhyeti / dvau kRSNau guNAvasyeti vigrahaH- syAdiparatvAbhAvAna yuvAdezaH, atra dvAvapi sarvAdigaNapaThito, 45 dvikRSNaH iti samAsaH, atra dvau kAviti praznopakrame kRSNau tatra dvizabdasya pUrva pATho yuSmadazca parastathApi gaNapAThApekSayA iti kRSNazabdena dvau vizeSyate iti dvizabdasya vizeSyatve'pi sUtrapAThasya balIyastvAt saMkhyAvAcakadvizabdasyaiva pUrva nipAtaH, saMkhyAzabdatvAt prAgnipAtaH, kRSNazabdo'tra guNaparo na tu / evamuttaratra, dvayasmatkaH iti-dvau AvAmasyeti viprahaH : gaNipara ityAvedayitaM gRNAviti. dviguNakaruNavarNayukta ityarthaH, samayuktisiddhamarthamAha-ubhayostu sarvoditve spardhe parasya 10 vivakSitavastuno yAvatI kRSNaguNamAtrA tato dviguNA prakRta- ! pUrvanipAtaH iti-padadvayasya sarvAdigaNapaThitatve, tatraikasya 50 padArthasyeti yAvat, yathA-ekaguNakRSNaskandho dviguNakRSNaskandha : saMkhyAvAcakatve'pi ceti bhAvaH, sarvAditve gaNapAThe yaH paraH ityAdi, evamuttaratrApi, dvizuklaH iti-dvau zuklau guNAvasyeti / paThitaH sa eva zabdaH pUrva nipatati, tatra yadi saMkhyAvAcakaH vigrahaH atrApi dvizabdasya vizeSyatvam / caturhasvaH iti- : sarvAdirgaNe parapaThitastadobhayathA tasya pUrvanipAtaH, yathA catvAri hakhAnyasyati vigrahaH, "havAni catvAri tu liGgapRSThaM, ! dvayanyaH iti dvAvanyAvasyeti vigrahaH, atra dvizabdasya sarvAdi15grIvA ca ja ya hitapradAni / " iti, atra catvAri kAnIti / paThitatvaM tatrAnyazabdApekSayA padapaThitatvaM ca, yadi ca saMkhyA-55 praznoekrame hasvAnIti hrasvazabdena catvAri vizeSyanta iti vAcakasya sarvAdigaNe pUrvapaThitatvaM tadApi tasyaiva pUrvanipAto gaNacatuHzabdasya vizeSyatvam, evamuttaratrApi / paJcadIrghaH iti- pAThaparatvApekSayA sUtrapAThaparatvasya balIyastvAt , yathA dviyuSmatka paJca dIrghANi asyeti vigrahaH, "hanulocanabAhunAsikAstana- : ityAdau, kevalasarvA destu spadhA dakSiNapUrvA digilyAdiprayoge yorantaramatra paJcamam" iti / SaDunnataH iti-SaD unnatAni udAhAryaH, dakSiNasyAH pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA 30 asyeti vigrahaH, "vakSo'tha kakSA nakhanAsikAsyaM kRkATikA : dig, ayaM savodigaNapAThaH-sarva, vizva, ubha, ubhayada, anya, 60 cAta SaDunnatAni / " iti| saptaraktaH iti sapta raktAni asyeti / anyatara, itara, itara, Datama, tva, tvat, nema, sama-simoM vigrahaH, "netrAntapAdakaratAlvadharoSTajihvA raktAH nakhAH sapta sarvArthoM, pUrva-parA-'vara-dakSiNottarA-'parA-'dharANi vyavasthAsukhapradAni" / unnataraktazabdayoH kAntatvapratIteH saMkhyApUrva- : yAm , khamajJAtidhanAkhyAyAm , antaraM bahiryogopasaMkhyAnayoranipAtavidhAyakaprakRtasUtrApekSayA tAntapUrvanipAtavidhAyakasya : puri, tyad , tad, adasa , idam , etad , eka, dvi, yuSmad , 25 "kAH' [ 3. 1. 141.] ityaprimasUtrasyaiva paratvena pravRtte- asmad , bhavatu, kim , ityasaMjJAyAM sarvAdiH / bahuvIhAviti 65 stayoreva pUrvanipAto yukta ityAzaGkApanodAyAha-unnatarakta- kimiti-sAmAnyena sarveSu samAseSu vizeSaga-sarvAdi-saMkhyAnAM zabdau na tAntAvapi tu guNazabdau iti-yadi kAntau pUrvanipAta eSTavya iti praznAzayaH / uttarayati-upasarvamitisyAtAM tadA kriyAvacanau bhavetAM na guNavacanau. asti ca : sarveSAM samIpamiti vigrahe'vyayIbhAvaH, tatra cAvyayasya prathamokta. guNavacanatvapratItiriti na kAntAvapi tvavyutpanI guNavacanau, vAt tasyaiva pUrvanipAto na tu sarvazabdasya, bahuvrIhAvitya syAbhAve 30 utpUrvanamateralezca "putapitta0" [uNA. 1 iti nipAta-ca tatrApyasya sUtrasya pravRttiH syAditi bhAvaH / atha kimartha-70 nAta siddhAvimI, unnaadyo'nytpnnaashc| unnatazabda aunatyaguNaM midamArabhyate, kiM vizeSaNasarvAdisaMkhyasya "prathamoktaM prAka' raktazabdo'ruNatAguNamAha / taraphalamAha-tena spardhe ktalakSaNaH : [ 3. 1. 148.] iti pUrvanipAto na sidhyati, bhavati hi pUrvanipAto na bhavatIti / yatra prakRtasUtropAttayoreva pUrvottara- ekArtham "ekArya cAnekaM ca" [ 3. 1. 22. ] iti prathamoka padatA tatra kA vyavastheti cet ? atrAha-zabdaspardhe paratvAt miyata Aha-"prathamoktam" ityaniyame prApta niyamArtha 35 sarvAdi-saMkhyayoH saMkhyAyA eva pUrvanipAtaH iti- vacana miti-bahuvrIhI samAse ekArthamiti vizeSaNasarvAdi-75 'spardhe paraH' ityatra parazabdena kevalaM zAstrameva gRhyate, api tu saMkhyamitaradapi ca prathamoktaM bhavati, tatra "prathamoktam" iti zAsaukye'pi tatpaThitazabdayoH pUrvAparabhAvamAdAyApi pUrvaparatva- parvanipAte 'vizeSaNasadisaMkhyasyaiva parvanipAto vyavahAra iti prakRtasUtre sarvAdyapekSayA saMkhyAyAH parapaThitatayA / rasya' iti niyamo na labhyate, aniyama evaM syAt, ato saiva parazabdena gRhyate iti sarvAdisaMkhyayorekana bahuvI hI samupa- vizeSaNama,disaMkhyasyaiva pUrvanipAto yathA syAt , netarasyeti 40 nipAte saMkhyaiva pUrva nipatIti bhAvaH, trayo'nye'syeti-tryanyaH, : niyamArthamidaM vacanamArabhyate / uktavyAkhyAyAM sarvAyudAharaNe' 80
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 150] sarva zukramasyeti sarvazuka ityAdau sarvAdeH, saMkhyodAharaNe ca dvau : atra sarvAyudAharaNe sarvAdevizeSaNatvameva, evaM saMkhyodAharaNe kRSNA. guMNAvasya dvikRSNa ityAdau saMkhyAyA vizeSyatvavivakSA / saMkhyAyA api vizeSaNatvameveti vizeSaNavidhayA siddhirastyeva, darzayitvA sarvAdisaMkhyAgrahaNasya sAphalyamupapAditam / athAtra kevalaM spardhAtha sarvAdisaMkhyayoH pRthagupAdAnamiti keSAzcinmAkazcinmanyeta-vizeSyavizeSaNabhAve kAmacArAt sarvAdi-saMkhyayo- | nyatA, tadanusAra vyAkhyAyate-atha sarvAdipUrvaprayogamudAharati5 vizeSaNatvaM vivazyatAma, tAvatApi tayorvizeSaNavidhayA prAga sarvAdIti nirdezena / sarva zuklamasyeti-atra zuklazabdo 45 nipAtaH setsyatIti sarvAdisaMkhyAgrahaNaM viphalamiti taM zikSa-gugiparo na tu guNaparaH, tathA sati tasya puliGgatvena sarvaH yitumAha-sarvAdisaMkhyayorvizeSaNatve'pi prathagvacanaM zuko'syeti vigraha ucitaH syAt , api ca guNAvAcakatvena zabdaparaspardhArthamiti-sarvAdisaMkhyayorvizeSyatvavivakSAyAM / sarvanAmApekSayA tasyaiva vizeSaNatvamapi syAt , iha ca vizeSyatvena tu prakRtasUtre grahaNaM saphala meva, kintu vizeSaNatvavivakSAyAmapi pazcAnnAdazyate / evaM ca zukazabdasya vizeSaNatvena vyAkhyAnaM 10saphalamevetyapinA sUcyate, pRthavacana vizeSaNataH pRthagupAdAnam, laghunyAsakRtA kiMmUlakamiti na pratImaH, agre 'sarvAdi-saMkhyayo-50 zabdaparaspadhArtha sUtrapaThitazabdamadhye yaH parastasya spardhAtha spardhe vizeSaNatve'pi' ityAdivRttigranthena sarvAdevizeSaNatvenaiva pUrvapUrvanipAtArthamityarthaH, tathA ca sarvAdisaMkhyayorekatra vahuvrIhA- prayoge siddhe tadrahaNasya vaiyarthyazaGkA, paraspardhArthatvarUpaM samAdhAna vupanipAte paro yaH saMkhyAzabdaH sa pUrva nipatati, na tu sarvAdiH, ca tatpratikUlamiti vibhAvanIyaM sUribhiH, evaM sarvakRSNAdiSvapi yathA-tryanya iti / laghunyAsakRtastvevamAhuH-"sarvAdi- vijJeyam / evaM vizve devA asyeti vigrahe vizvazabdo'pi 16 saMkhyayoriti, nanu sarvAdi-saMkhyAbhyAmArabdhe bahutrIhAvanya- | vizeSaNameveSTamAcAyesyeti pratIyate, laghunyAsakRtAM vyAkhyAnAnu.55 padArthasyaiva prAdhAnyAt tasya vizeSyatvAditarayorvizeSagatvAd sAraM ca tasya vizeSyatvaM. dravyazabdasya vizeSyatvameveti niyamAnIvizeSaNagrahaNenaiva bhaviSyati, kimartha pRthagupAdAnamityAzaGkA" | kArAt / kaiyaTenApIha devazabdasya vizeSaNatvamevoktam , tathAhiiti / avAyamAzayaH-prakRtasUtre vizeSaNamupAtaM, tasya vizeSaNatvaM | "saptamIvizeSaNe bahuvrIho" [ pANi0 sU0 2. 2. 35.] iti kiM samasyamAnAparapadArthavyAvartakatvAdavA, anyapadArthavyAvarta | sUtre "bahutrIhI sarvanAma-saMkhyayospasaMkhyAnam" iti vartikodA20 katvAd vA ? tatrAye-samasyamAnasyaikasya vizeSyatve satyavAparasya | haraNe 'vizvadevaH' ityadAhataM bhASyakRtA, tadvayAkhyAne kaiyaTa 60 vizeSaNatvaM saMbhavati, tathA ca sarvAdisaMkhyAbhinnavizeSaNa Aha-'yadA vizvasya vizeSyatvaM tadedamudAharaNaM, vizeSaNatve tu sarvAdi-saMkhyAnAM madhye dUyorupanipAte ekasya vizeSaNatvamaparasya ca vizeSyatvamiti khIkAryam, evaM ca yasya vizeSaNatvavivakSA sUtreNaiva siddham' iti / nAgezena ca vizvazabdasya vizeSyatvAtasyaiva pUrvanipAto netarasya, vizeSaNavizeSyabhAve ca kAmacArAd / sambhavamAzayoktam-'deva ityupakrame ca tatsambhavaH, vizvaM devoM 25 dvayorapi paryAyeNa vizeSaNatvasambhavAt pardhAyeNa pUrvanipAte prApte / yasyeti vigrahaH" iti, tasyAyamAzayaH-yadyapi devazabdasya dravya na pUrvanipAtaniyamArtha sUtraM syAt, sarvAdisaMkhyopAdAne ca kRte zabdatvena tasyaiva vizeSyatvamucitamiti vizvazabdasya vizeSyatvaM 65 sati [ yathAsthitasUtre sati tu sUtrapAThApekSayA yaH paraH sa eva | na sambhavAta, tathApi dava | na sambhavati, tathApi devapraznopakrame vizvaM devo'syetyuttare vizvapUrva nipatatIti niyamo bhavati, tathAhi-yatrai sAmAnyavizeSaNa | zabdasya vizeSyatvasambhava iti / paraM tvale 'sarvAdi-saMkhyayomaparaM sarvAdi tatra sarvAdiH, yatraikaM sAmAnyavizeSaNamaparaM ca vizeSaNatve'pi' iti vRttigranthenAcAryasya sarvAdeH sarvatrAtra 30 saMkhyA tatra saMkhyA, yatra caikaM sarvAdiparaM ca saMkhyA tatra hi saMkhyA prakaraNe vizeSaNatvasya spaSTapratijJAnAt tasya / vizvazabdasya ] pUrva nipatati spardhabalAt, atra samasyamAnayoH parasparamanvayArtha vizeSaNatvameveti svIkaraNIyamucitaM pratibhAti / kaiyaTapranyastu 70 vizeSaNavizeSyabhAvAvasyakatve sarvAdisaMkhyayorvizeSaNatvaM vize-tatratyaprakiyAnukUla iti nehodAharaNamarhati, tatra zAstre sarvanAmadhyatvaM vA'nyatarad bhavatu, pUrvanipAtastu darzitadizaiva, tantra saMkhyayoH sUtrakRtA pUrvaprayogasyAnuktatayA bArtikena tatpUraNavizeSaNatve spardhA vizeSyatve cAprAptapUrvanipAtasya pUrvanipAtArtha | vaiyarthyazaGkApanodAya tathA vyAkhyAnasyAvazyakatvAt / mvamatena 35 sarvAdisaMkhyayorupAdAnamityAbhAti / dvitIyapakSe / anyapadArtha- ca vizeSagatvena siddhArapi sUtre tadhaNasya zabdaparavipratiSedhA vyAvartakatvAd vA iti dvitIyapakSe] anyapadArthavyAvartakatvAdubha- zrayaNAnna tathA svIkAra ucitaH / ladhunyAsapranyastu kaiyaTA-75 yorapi samasyamAnayorvizeSaNatvasambhave'pi parasparamanvayArtha ! nusArI / sarve zukramasyetyAdau napuMsakatvena zukazabdamuccArayatA, vizeSaNavizeSyabhAvo'vazyamabhyupagantavyaH, tatra kAmacAreNa agre dvau kRSNo guNAvasyeti vigrahaM pradarzayatA cAcAryeNa sarvAdevizeSaNavizedhyabhAvAmIkAre pUrvanipAtaniyama iti spardhe paratvArtha vizeSaNatvasya spaSTamabhilaSyamANatvAt , evaM vizvAmitra ityatrApi 10 sarvAdi-saMkhyayoH pRthagupAdAnamiti bhAvaH / / tathaivonitam / ubhayacetanaH iti-ubhayatano'syeti bahu
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0.1, sU0 150-151 ] : kalikAla sarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 261 vrIhiH / dvau kRSNau guNAvasyeti dvayoH padayorguNavAcitve- samasyamAnapadayormadhye eva vizeSaNavizeSyabhAvamAdAya vizeSaNa- 40 'pi guNagata saMkhyAvyavacchedakatvAd dvizabdasya vizegatvamevehApi / | pUrvanipAto'yaM bhavati nAnyapadArthanirUpitavizeSaNavizeSyabhAvalaghunyAsakRtazcehApi dvizabdasya vizeSyatvamAhuH, taba yadyapi | mAdAya, anyapadArtha prati samudAyasyaiva vizeSaNatvAt / tathA vivakSAvazAt sambhavati tathApi paravRttipranthavirodhAnna pratIti cAsmadukta evaM prakRtavRttipranyAzaya iti pratIyate / IdRzaM 5 padamArohati / kaiyaTenApyatra dvizabdasya vizeSaNatvA niyamAdeva khodbhAvitAzayamavadhArya taiH sarvazukla ityAdau sarvAdInAM vizeSyatvaM pUrvanipAtAprAptiH kathitA, tathAhi pUrvoktavArti kodAharaNe ! kathamuktamityapi vicAraviSaya eva / tathA ca parasparapranthaviro- 45 'dviputraH, dvibhAryaH' iti bhASyakRdAha, tatra 'dviputra' iti, / dho'pi teSAmiti vibhAvanIyaM sUribhiriti // 3. 1. 150. // ktAH / 3 / 1 / 151 // ta0 pra0-rUpratyayAntaM sarvaM bahuvrIhau pUrvaM nipatati 1 kRtaH kaTosnena - kRtakaTaH, bhikSitabhikSaH / kAntasya vizemanena kRtakaTaH, spardhe paratvArthaM ca-kRtabhanyakaTaH, kRtavizvaH / paNatvAt pUrveNa siddhyati, vizeSyArthaM tu vacanam - kaTe kRta- 50 kecit tu sarvAdibhyaH kAnanasya pUrva nipAtaM necchanti-kRtacatvAraH / bahuvacanaM vyAtyartham tena kRtapriya ityatra pareNApi spardhe ktAntasyaiva pUrvanipAtaH // 151 // pratIkamAdAya " dikpradarzanametat' atra hi vizeSaNatvAdeva saMkhyAyAH siddhaH pUrvanipAtaH, tasmAd dvizakka ityAdyudAharaNam / " 10 iti kaiyaTa Aha / tatra nAgezo dvizuSka iti pratIkamAdAya 'atra hi dvayorguNatrAcitvAdaniyamo vizeSaNatvasya' ityAha / itthaM ca kathamapi vizeSaNatvAnirNayaH saMkhyAvAcake kaizTena sAdhyaH, sUtreNAsiddhyA vArtikasArthakyAya tadanukUlamidaM vyAkhyAnaM, svamate tu sUtra evaM sarvamupAttam, tasya ca spardhe paravidhirUpaM 15 phalaM mukhyata eva vakSyamANamiti prakriyayorbhedAnna sA rItiriha / yuktA / yadyapi vRttau dvau kRSNau guNau' iti viziSya kRSNazabdasya guNavAcakatvakhyApanena tadapekSayA kadAcid dvizabdasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ktAH / bahuvrIhau pUrva 65 vizeSyavAcakatvamapi sambhavatIti tadabhiprAyaM sambhAvayati, nipatatIti pUraNIyamanuvRttyA / tasyeha pratyayasyaiva grahaNaM prasiddhyA tathApi pUrvApara granthAvirodhAya tasya pUrvoka evAzayo'vadhAra- / * pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam * iti nyAyena ca, pratyaya20 NIyaH, dvizabdasya guNagata saMkhyAvyavacchedakatvAda vizeSaNa- grahaNe ca tadantavijJAnamityAha - rUpratyayAntamiti / 'asati paratvam / evaM caturhasvAdAvapi saMkhyAvAcakasya vizeSaNa ! bAdhake uddezyatAvacchedakadharmavyApakatvaM vidheye bhAsate' iti tvameva vyAkhyeyam / yadyapi vizeSaNavizeSyabhAvasya kAma | svAbhAvika niyamamAzrityAha- sarvamiti / kRtaH kaTo 'neneti 60 cAratvamasti tathApyAcAryavaco'nukUlaiva vivakSocitA / vigrahaH, kRtakaTaH iti ca samAsaH kRta iti karoteH taH, sarvAdisaMkhyAgrahaNaprayojanamAha - sarvAdisaMkhya yorvizeSaNa- atra yadA kaTasya vizeSyatvaM kRtasya ca vizeSaNatvaM tadA 25 tve'pIti - pUrvokalakSyeSu sarvatra sarvAdeH saMkhyAyAzcottarapada "vizeSaNa0" iti pUrvasUtreNaiva pUrvanipAtaH sidhyati, yadA tu vyAvartakatayaiva prayogAd vizeSaNatvenaiva tayorapi puurvnipaate| kRtaH kaTa iti kRtasya vizeSyatvaM kaTasya ca vizeSaNatvaM siddhe'pi tayoH pRthagupAdAnaM sarvAdisaMkhyayorubhayorupaMnipAte | tadedamudAharaNam, AkRtipUrvanipAto jAtiparatve / athaivaM 65 saMkhyAyAH zabdaparaspardhena [ pUrvodAhRtarItyA ] pUrvanipAtavidhA manyeta guNakriyAzabdayoI vyApekSayA vizeSaNatvameva na nArtha pRthak tayorvacanam, anyathA dvayorvizeSaNatvAvizeSAnniyamo / vizeSyatvam kRtazabdaH kriyAzabdaH kaTazabdazca dravyazabda 30 na syAt / yadyapi sarvAdyapekSayA saMkhyAyA eva vizeSaNasambhava- / iti, yadyevaM niyamastadedamudAharaNam-bhikSitabhikSaH itistathApi kvacit tannirNayasya kartumazakyatvena sarvAdyapekSayApi / bhikSitA bhikSA'neneti vigrahaH atra hi dvAvapi kriyAzabdoM, saMkhyAyA eva pUrvanipAto yathA syAdityetadarthameva pRthagvacanamiti athAtrApi kAntArtho vizeSaNatvenaivAvatiSThate bhikSArthazca vize- 70 bhAvaH / laghunyAsakRtastu - " nanu sarvAdi - saMkhyAbhyAmArabdhe'pi ! vyatveneti vibhAvyate tadodAharaNAntaramavatArayannAha - kAntasya bahuvrIhAvanyapadArthasyaiva prAdhAnyAt tasya ca vizeSyatvAdetayo pUrveNa sidhyati, vizeSyArthaM tu 35 vizeSaNatvAd vizeSaNagrahaNenaiva bhaviSyati, kimarthaM pRthagupAdAnamityAzaGkA" iti rItyA'sya vRttimanyasya sahati kathayanti tat tu na cetasi padmAdadhAti yato'nyapadArthaM prati na sarvAdisaMkhyayeorevApi bhayapadasyApi vizeSaNatvamakSatameva, tena ca kathaM sarvAdeH saMkhyAyA vA pUrvanipAtavyavasthA syAt, kintu " | vizeSaNatvAt vacanamiti-asati bAdhake kRttaddhitAntayorvizeSaNatvameva dRSTamiti pUrvokodAharaNayorvizeSaNatvenaiva pUrvanipAto yadyapi sidhyati, tathApi yatra kAntasya vizeSyatvameva tatrApi tasyaiva 75 pUrvanipAto yathA syAdityetadarthaM sUtramAvazyakamiti paratvAd vizeSaNatvavati kAnte'pi pravartata evetyAzayena pUrvodAharaNa
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [.pA0 1, sU0 115-152] - - FromainarammarraimanamaAAAnarram - mmunnnnnrnanc e dvayamasAdhAraNamudAharaNaM cAgre vazyata iti bhAvaH / tadevAha-nirdezenaiva kAntasya - pUrvaprayoge siddhe "kAH' iti bahuvacanaM kaTe kRtamanena kRtakaTaH iti-atra ca yadyapi na kenApi / vyarthamiti cet ? avAha-bahuvacanaM. vyAptyarthamitisUtreNa viziSya bahuvrIhisamAsaprAptiH "ekArtha cAneke ca" ! vyAptiraviSaye'pi-apavAdaviSaye pravRttiH, tadarthamityarthaH, tathA ca [3. 1. 36.] iti sUtrasya samAnAdhikaraNeSveva pravRttaH, parasUtraviSaye'pyasya kacit pravRttiriti bhAvaH / ayamAzayaHtathApi " saptamIndvAdibhyaH" [3. 1. 115.] iti / anena satreNa sarvasya ktAntasya pUrvanipAto vihitaH, pareNa ca 43 sUtreNa saptamyantasyendrAdibhyaH pUrvanipAtaniSedhakena vyadhikaraNA- 1 jAtikAlasukhAdeH ktAntasya vaikalpikaH pUrvaprayogo vidhIyate, nAmapi bahavrIhiriti jJApanena samAso vidheyaH, uSTamakhAdi-tathA ca tasya pakSe prakRtastrayAdhakatvaM paryavasthati. anavakAzena kalpanAd vA, evamAdiSu samAso yodhyaH, tathAhi-saptamyantasya tenAna sUtre svaviSayAtiriktatvena saMkocAt, kintu bahuvacana vyadhikaraNatvena tasya vahuvrIhisamAse pravezAsambhavena 'indumauliH sAmarthyAlakSyAnurodhAca priyAdItarasukhAdereva pUrva kAntasya 10 ityAdiprayogANAmevAsiddhiriti tadartha saptamyantasya pUrvanipAta vaikalpiko nipAta iti vijJAyate iti kRtapriya ityeva bhavati, na 50 niSedhaka sUtramidaM vyarthameva, jJApite ca vyadhikaraNasamAse tu priyakRta iti / ayamAzayaH- "spardhe" [5. 4. 199.] indurmIlAvasyeti vigrahe molipadasya vizeSaNatvena tasya pUrvanipAte iti sUtre'nuvRttaM parapadaM parapaThitazAstrabodhakamapi cillakSyAprApte niSedhasya sArthakyaM bhavati / tathA "vizeSamasarvAdisaMkhyaM nurodhAd vinigamakavazAca iSTArthabodhakamapi svIkriyate, prakRta bahuvrIho" [3. 1. 150.] iti sUtre vizeSaNapadaM samAnAdhi- sUtre 'tAH' iti bahuvacananirdezenAsya vyApakatve labdhe'pavAda15 karaNavyadhikaraNobhayavidhavyAvartakaparamityapi saptamyantasya pUrva-viSaye'pi vacit pravRttiriSTeti vijJAyate, tathA ca priyazabdAt 55 nipAtaniSedhakAt "na saptamIndrAdibhyaH" [3. 1. 155.] pUrvameva kRtazabdasya prayoga iSTa iti parasUtra pravAdhya tadeva iti sUtrAdeva vijJAyata / uktavigraha 'kaTe' iti vizeSaNaM bhavatIti // 3. 1. 151. // 'kRtam' iti tAntaM ca vizeSyameva, saptamyartho hi sarvadA khAdhArasya vizeSaNatvenaiva pratIyate / phalAntaramapyAha-spardhe jaati-kaal-sukhaadenevaa|3|1|152|| 20 paratvArtha ceti-tripadasamAse pUtrottarapadArthe vizeSaNadvayaM, ta0 pra0-jAtivAcibhyaH kAlavAcibhyazca sukhAdibhyazca tAntaM tadatirikta ca, tatra kasya pUrvanipAta ityaniyame prApte zabdarUpebhyo bahavIhI samAse kAntaM vA pUrva niptti| jAti- 60 paratvAt tAntasya pUrvanipAtArthamapi sUtramidamAvazyakamiti zArajagghI, jagdhazArA; palANDabhakSitI, bhakSitapalANDaH, bhAvaH / tathodAharati-kRtabhavyakaTaH iti-kRto bhavyaH | pANigRhItI, gRhItapANiH; kaTakRtaH, kRtakaTaH / vyaktivivakSayAM kaTo'neneti vigrahaH, atra kaTe vizeSaNadUyaM-kRta iti ktAntaM tu "kA" [3.1.151.] ityanena kRtakaTa ityAyeva 25 bhavyeti tadatirikta ca, tatrobhayovizeSaNatvenAvizeSe'pi kRta- bhavati / anye tu-bhAkRtivyaGgayajAtivAcina evaM ktAntasya zabdasya kAntatvenAnena paratvAt tasya pUrvanipAto bhavati / pUrvanipAtamicchanti, teneha na bhavati-AhUtabrAhmaNaH, sevita-65 kina yatra vizeSaNa-sarvADorekatropanipAtastatra pUrvasUtreNa zabda- (kSatriyaH, tarpitadAkSiH, prINitakaThaH, kAla-mAsayAtA, yAtaparaspardhena sarvAdeH pUrvanipAta prasaktyA'nena paratvAt 'kAntasya mAsA; saMvatsarayAtA, yAtasaMvatsarA; mAsagataH, gatamAsaH / pUrvanipAto vidhIyate, yathA-kRtavizvaH iti-kRtaM vizvamaneneti sukhAdayo daza kyavidhI nirdiSTAH-sukhayAtA, yAtasukhA; 30 vigrahaH / atra kAntasya vizeSaNatve vizvasya ca vizeSyatve'pi hInaduHkhA, duHkhahInA tRptotpannA, utpamatRptA / 'sukha duHkha pRthak sarvAdigrahaNena pUrvasUtreNa tasya pUrvanipAtaprAptI kRtazabdasya tRpra kRccha masra alIka karuNa kRpaNa soDha pratIpa' iti 10 tAntasyAnena paratvAt pUrvanipAtaH kriyata iti bhAvaH / yadi ca sukhAdiH // 152 // pUrvatra bhavya-kaTayoH karmadhArayaM vidhAya pazcAt kRtazabdena saha bahuvrIhirvidhIyeta tadA pUrvasya [kRtabhavyakaTa ityasya ] etatsUtro- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-jaati| jAtizabdaH 35dAharaNatvaM na sambhavati pUrvasUtreNApi nirvAhAt, kRtavidha ityeva kAlazabdazcArthaparaH, tatrArthe kAryAsambhavAt tadvAcini pratipatti spardhodAharaNaM bodhyam / atra matAntaramAha-kecita tvityA- | bhavatIti prAha-jAtivAcibhyaH iti-jAtipuraskAreNa tajjAdinA 1 saMkhyApekSayApi kAntasya puurvnishtmudaahrti-ktaa| tIyavyakviAcibhya iti bhAvaH, kAlavAcibhyaH iti-15 catvAraH iti-kRtAzcatvAro'neneti vigrahaH, idamapi spardhe kAlazabdo'tra kAlavizeSaparaH, tathA ca kAlavizeSavAcibhya -paratvArthamityasyaivodAharaNam , prakRtasUtrAbhAve tu pUrvastreNa vizeSya- ityarthaH, sukhAdizabdaH svarUpapara ityAha-sukhAdibhyazca 10 syApi saMkhyAvAcakasya pUrvanipAtApatteH / 'kaH' ityekavacana-zabdasvarUpebhyaH iti / zAGgarajagghI, jagdhazAgarA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 152] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 263 iti-zAro jagdho'nayeti vigrahaH, "zAgarasya vRkSasya vikAraH rucyate / atraivApare evamAhuH-laghujAtigrahaNamakRtvA AkRti- 40 phalaM "doraprANinaH" [6.2.49.7 iti mayaTa, "phale" grahaNamAkRtiH saMsthAnamupacArAt, tayA vyaGgayA jAtirgovA[6. 2, 58.] luk , zAgara jagdhamanayA" iti laghunyAsakRtaH / distasyA iha parigraho yathA syAditi / ayamAzayaH vyAkaraNe atteH ke "yapi cAdo jag" [4. 4. 16.] iti jagdhAdezaH, jAtestridhA vibhAgaH kRtaH, taduktaM "jAterayAnta." [2. 4.54.] atra kAntasya paranipAte "anAcchAdajAtyA." [2. 4. 47.] iti sUtre-"yadAhuHiti striyAM khyA-zAGgarajagdhI, yadA tu pUrvanipAtastadA striyA. "AkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na srvbhaav| 45 mApi-jagdhazAGkarA, phalavAcakavAdana zArazabdasya jAtivAci sakRdAkhyAtani hyA gotraM ca caraNaiH saha // " iti / tvam / palANDumakSitI, bhakSitapalANDuH iti-palANDu ___ vyAkhyAtA ceyaM kArikA tatraiva bRhadvRttau saMkSepeNa, tathAhi-- bhakSitamana yeti vigrahaH, bhakSayateH te-bhakSita' iti, zeSaM "tatra jAtiH kAcit saMsthAnavyajayA, yathA gotvAdi; sakRdupa. 10 prAgvajjJeyam / pANigRhItI, gRhItapANiH iti--pANi- | dezavyAyatve sati atriliGgA'nyA, yathA brAhmaNatvAdiH; gRhIto'syA iti vigrahaH, bhAryAyA hi vivAhAya pANi gotra-caraNalakSaNA ca tRtIyA" iti / tatrAnugatasaMsthAnarUpA-50 ranisAkSiko gRhyate, gRhAteH ke "gRho'parokSAyAma" | kRtivyanacAyA eva jJAteriha sUtre tanmatena grahaNaM, na tu dvitIya[ 4. 4. 34.] itITo dIrghatve 'gRhIta' iti, atra kAntasya / tRtIyaprakArAyAH / evaM ca brAhmaNAdInAM sakRdAkhyAtani hyANAM, paraprayoge "pANigRhIti" [ 2. 4. 52.] iti DyantanipAtane | dAkSyAdInAM gotrANAM, kaThAdInAM zAkhAvAcinAM va nAtra grahaNa16 pANigRhItI, yadA kAntasya pUrvanipAtastadA-gRhItapANiriti miti nityameva pUrvasatraNa kAntasya pUrvanipAto bhavatIti sidhyati / atra kecit-"yadyapi bhAryArthe UDhAyAM striyAM "pANigRhItIti" tadAha-teneha na bhavati-AhUnatrAhmaNaH ityAdi-AhUto 55 [2. 4. 52.] iti pANigRhItIti nipAtita iti saMjJAzabdo. brAhmaNo'neneti vigrahaH, ApUrvasya yateH te AhUta iti, 'yamityatra vaikalpikaprayogo nocitaH, tathA ca bhAyAyAM | sevitaH kSatriyo'neneti-sevitakSatriyaH, sevdhAtoH kta sevita pANigRhItItye kameva, anyatra pANigRhItA gRhItapANiriti / iti, brAhmaNAdijAtizcopadezAdigamyA, na tu saMsthAnanyajathA / 20 vikalpya prayoga udAhArya iti pratibhAti, tathApyAcAyelekha-evaM-tarpito dAkSiraneneti-tarpitadAkSiH, dakSasthApatyaM dAkSiH, prAmANyena bhAryAyAmapi prayogadvayamiti pratIyate" ityAhuH / atra gotralakSaNA jAtina saMsthAnavyaGgyA, tRpyateH ke tarpita 60 apare svevamAhuH-"pANigRhItIti" [ 2. 4. 52.] iti iti / prINitaH ko yena saH-prINitakaThaH, prIdhAtoH ke sUtreNa "pANigRhIta' iti dazAyAM bhAryA DIreva nipAtyate, na ! prINita iti, kaThena proktamadhIta iti kaThaH, atra caraNalakSaNA samAso na vA pANizabdasya pUrvaprayogaH,ata eva tadIyabRhanyAse jAtirna saMsthAnavyathA / atha kAlaprayogamudAhatumavatArayati25 prakRtasUtreNa prAg nipAto darzitaH-"jAti-kAla." iti 'jAteH | kAleti, mAso yAto'syA iti-mAsayAtA, pakSe yAta pUrvanipAtaH' iti; tathA ca kAntapUrvanipAte 'gRhItapANi' iti mAsA / atra kAlo na jAtiH, ata eva "anAcchAdajAtyA-65 jAte sati 'pANigRhIta' iti dazaiva nAstIti tadviSayatvAbhAvA- | devA" [ 2. 4. 47.] iti na sIH, mahAbhASye tu mAsanityacarcetra nodbhavatIti pratItipathamAyAtIti / kaTakRtaH jAteti pazyate, tatra "kAlo dvigau ca meyaH" [3. 1. 57.] kRtakaTaH iti-kRtaH kaTo'neneti vigrahaH / pUrvasUtre kRtakaTa ityanenApi siddhiriti yAtazabdasyaiveha samAso vihitaH, arthe tu 30 ityudAitasvena tatra nityameva kAntasya pUrvaprayogaH kRta iti / na kazcida vizeSaH. mAso jAto'syeti viprahe'pi yasya jAtasya kathamiha vikalpenodAhiyata ityAzaGkAyAmAha-vyaktiviva- mAso vyatikrAnta ityartho budhyate, mAso yAto'syetyarthe ca yasya 70 kSAyAM tu "kAH" ityanena kRtakaTa ityAdyeva mAso'tikrAnta iti janmano na tatra zabdagatyA bhAnam , bhavatIti-yadA kaTazabdo na jAtiparo'pi tu vyaktitvena | arthatastu bhAnamastyeva : yAtaH saMvatsaro'syA iti-yAtasaMvavivakSitastadA pUrvasUtrasyaiva pravRttiriti bhAvaH / matAntaramAha- tsarA, gato mAso'syeti-gatamAsaH, pakSe-yAtasaMva35 AkRtivyayajAtivAcina eva kAntapUrva nipAta- tsarA, gatamAsaH / sukhAdiriha gaNo nirdeizyate, anyatrApi micchantIti-te hi jAtisthAne AkRtizabdaM paThanti- tannirdezo dRzyate, tatraikyaM medo veti zaGkAmapAkurvannAha-75 "kAlAkRtisukhAdibhyo vA" iti, atra kecit-AkRtizabda sukhAdayo daza kyavidhau nirdiSTAH iti-"sukhAderanuiha na saMsthAnaparaH, api tu Akriyante ekarUpA iva kriyante / bhave" [3. 4. 35.] iti sUtra iti bhAvaH / sukhaM samAnapratyayAbhidhAnaviSayAH kriyante'nayetyAkRtiH, jAti- yAtamasyAH-sukhayAtA, yAtasukhA / duHkhaM hInamasyA:
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 153-154 ] - . Amwwmummar hInaduHkhA, duHkhahInA / utpanna tRpaM duHkhamasyA iti-nIyam , pratipAditaM caitat tattvabodhinIkRtA bahuvrIhiprakaraNazeSe; tRprotpannA, utpannatRprA / sukhAdIn nAmagrAhamAha-sukha- ata eva ca prasiddhA api tAdRzAH prayogA nehodAhRtA iti 40 duHkhetyAdi / 3. 1. 152. // bodhyam // 3. 1. 153. // AhitAgyAdiSu / 3 / 1 / 153 // praharaNAt / 3 / 1 / 154 // . . . / ta0 pra0-AhitAnyAdiSu bahuvrIhisamAseSu ktAntaM vA ta0 pra0-praharaNavAcinaH zabdAt ktAntaM bahucIhI vA pUrva nipatati / Ahito'gniyana sa-AhitAgniH, azyAhitaH, pUrva nipatati / udyato'siranena-udyatAsiH, asyudyataH; jAtaputraH, putrajAtaH, jAtadantaH, dantajAtaH jAtazmazruH, kalitapaharaNaH, praharaNakalitaH; utkhAukhaDgaH, khaDgotkhAtaH; 45 zmazrujAtaH, pItatelA, tarapItaH; pItaghRta, ghRtapItaH | AnaSTadhavA, dhanurAkaSTaH udyatamuzalaH, muNshlodytH||15|| pItamayaH, madyapItaH; pItaviSaH, viSapItaH, UDhabhAryaH, 10 bhAryodaH; gatArthaH, arthagataH; TinazIpaH, zIrSacchinnaH / bahu za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-praharaNAt / sUtre vacanamAkRtigaNArtham , tena pItadadhiH, dadhipIta ityAdayo'pi praharaNazabdo na svarUpaparo'pi tvarthaparaH, arthe ca kAryAsambhavAt bhavanti // 153 // tadvAcini pratyaya ityAha-praharaNavAcinaH iti-praharaNazabdaH karaNasAdhano bhAvasAdhanaztha, prahiyate'neneti praharaNam, prahAro 50 - za0 ma0 nyAsAnusandhAna hitaa0| yadyapyA- vA praharaNamiti, tatra bhAvasAdhanasya na grahaNamapi tu karaNa... hitAmyAdipu vahavo jAtivAcakaikapadakabahubrIhayaH pacyante, tatra sAdhanasyaiva lakSyAnurodhAt , tatra yena prahAraH kriyate tAdRzo15 ca pUrvasUtreNaiva vikAH siddhastathApi vyaktiparatvavivakSAyAM 'syAdirapi praharaNAH, praharaNazabdo'pi praharaNasAmAnyArtha tAntasya nityaM pUrvanipAtaM vArayituM teSAM pATha iti jJeyam / iti sAmAnya-vizeSayorubhayograhaNa mihAbhipretaM tathaivodAharaNAt / Ahito'gniyena sa iti vigrahaH, AhitaH-AdhAnasaMskAreNa | udyato'siraneneti vigrahaH, udyatAsiH, asyudyataH55 saMskRto'niyenetyarthaH, ' tathA ca nAgnitvenAmerAdhAnaM bhavati | iti samAsasvarUpadayaM vikalpena pUrvanipAtakaraNAt atra "kAH". kinvAhavanIyAditattadvayaktitveneti * nAtra pUrvastreNa siddhiriti | [ 3. 1. 151. ityudyatasya pUrvanipAte prApte'seH praharaNasya 20 vijJeyam / AhitAgniriti samAsaH, pakSe c-agnyaahitH| vA pUrvanipAtaH / evaM-kalitaM.praharaNamasyeti-kalitapaharaNaH, jAtaH putro'sya-jAtaputraH, putrajAtaH / jAtA dantA praharaNakalitaH / urakhAtaH khaDgo'neneti-utkhAtakhaDgaH, asya-jAtadantaH, dantajAtaH / jAtaM zmazru asya-jAta- khagorakhAtaH / AkRSTaM dhanuryena sa-AkRSTadhanvA, 60 zmazraH, 3mazrajAtaH / pItaM tailamanena-pItatailaH. taila- dhanurAkRSTaH, pUrvatra "dhanuSo dhanvan" [7. 3. 158. ] iti pItaH / pItaM ghRtamanena-pItataH , ghutapItaH / pItaM 'dhanvan' ityAdezaH / udyataM- muzalamaneneti-udyatamuzala:, . 25 madyamanena-pItamadyaH, mdypiitH| pItaM viSamanena-pIta- muzalodyataH / nanu praharaNazabdA ese'sipramukhA jAtizabdA viSaH, viSapItaH / uDhA bhAyo'nena-UDhabhAryaH, bhavanti, tatra kiM "jAtikAlasukhAdernavA" [ 3. 1. 152.] bhAryoDhaH / gato'rtho'sya-gatArthaH, arthagataH / chinnaM | iti jAti-grahaNAna bhavati, kathamidamudAharaNamasyudyata ityAdi, 65 zIrSa yasya-chinnazIrSaH, zIrSacchinnaH / lAghavAdekavacanena | ucyate-jAtizabdAH kadAcijAtimAhuH, yathA gaune padA nirdeza ucita iti bahavacananirdezaH satre ghyartha iti ceta? spaSTavyeti, kadAcica vyaktim, yathA mahati gomaNDale kazcit :: 30atrAha-bahuvacanamArutigaNArthamiti-ye zabdA atra kamcidAha-dRSTA gauriti, tatra yadA'syAdayo vyaktimAhustadA paThitAstadAkRtayo'nye'pi sati ziSTaprayoge'traiva gaNanIyA iti | tena na sidhyati, jAtiparatve tad vijJAyate, tadedamadAharaNam, bodhayitumityarthaH / tena saMgrAhyAnAha-tena pItadadhiH. yadA te jAtimAhustadA tenaiva sidhyatIti nodAharaNam / tathA 70 dadhipIta ityAdayo'pi bhavantIti-pItaM dadhi yeneti ca vyaktivivakSAyAM tAntasya vaikalpikapUrvanipAtArthamiti bhAvaH / vigrahaH, 'ityAdayo'pi' ityatrAdizabdena cArusmita-cArahasitA- nanu tathApi "jAtikAla." [3.1..152. 1 iti sUtra evaM : 35dayo'pyantra draSTavyA iti sUcayati / vastatastu cArusmita ityAdau praharaNazabdo'pi paThanIyaH, kimiti pRthak sUtramArabhyata iti na.vikalpaH smitacArarityAdiprayogAnupalabdhaH, tathA ca tatra / cet ? satyam-uttarasUtre cakAreNAnukarSaNArthameva pRthagyogArambha napuMsake bhAve kaH, karma-kartRvihitasyaiva tAntasya "kAH" / iti jAnIhi / atra padamaJjarIkAro vyavasthitavikalpamAha, tathA 75 [3.1.151.] iti sUtre grahaNaM vyAkhyAnAditi vibhAva- / ca kvacit praharaNAryAt.. kAntasya nityameva pUrvanipAtaH, yayA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1, sU0 154 - 156 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vivRtAsiriti, atrAsivivRta iti prayogo na bhavati, ata eva darbhapavitra, darbhapavitraM pANAvasyeti-darbhapavitrapANiH / padmaM 40 siddhAntakaumudyAM dIkSitena 'praharaNArthebhyaH pare niSThA saptamyau' pANAvasyeti padmapANiH / atha praharaNAt pUrvaM saptamyantasya iti vArtikavyAkhyAyAM 'kaccinna vivRtAsi:' ityuktam, tattva | nipAtAbhAvaM darzayitumAha-praharaNAditi / asiH pANAbodhinIkRtA ca 'AhitAmyAditvakalpanAdanabhidhAnAd vA vasyeti vigrahaH, asipANiriti samAsaH, atrApi saptamya6 iti tadupapattirukA, tathA ca padamaJjarIkArasyApi sa evAbhiprAya | ntasya vizeSaNatayA prAptaH pUrvanipAto niSidhyate, evamuttaratrApi iti gamyate // 3. 1. 154. // vijJeyam, daNDaH pANAvasyeti daNDapANiH / cakraM pANA- 45 vasyeti - cakrapANiH / zUlaM pANAvasyeti zUlapANiH / na saptamIndrAdibhyazca / 3 / 1 / 155 / / zArGgaM cApaM pANAvasyeti zArGgapANiH / dhanuH pANAvasyetita0 pra0-namupAdAnAd 'vA' iti na saMbadhyate, indrAdeH dhanuSpANiH / dhanurhaste'syeti - dhanurhastaH / pAzo hastepraharaNavAcinazca zabdAt pUrva saptamyantaM na nipatati bahu- 'syeti pAzahastaH / khaDgo haste'syeti khaDgahastaH / vajraM 10 vrIhau / indumaulau yasya - indumauliH, candramauliH, zazizekharaH / haste'syeti-vajrahastaH / vajraM pANAvasyeti vajrapANiH 150 padmanAbhaH, UrNanAbhaH, padmahastaH, zaGkhapANiH, darbhapavitrapANiH kvacidetAdRzasthale saptamyantasyApi pUrvanipAto dRzyate, tatra kathaM padmapANiH, ityAdi / praharaNAt asiH pANAvasya-bhasipANiH, na niSedha ityAzaGkAmapAkurvannAha - bahulAdhikArAt 'pANidaNDapANiH, cakrapANiH, zUlapANiH zArGgapANiH, dhanuSpANiH, vajraH, hastavajraH' ityatra pUrvanipAto'pIti- bahulamiti dhanurhastaH, pAzahastaH, khaDgahastaH, vajrahastaH, vajrapANiH / bahu- / samAsaprakaraNAdAveva " nAma nAmaikAyai samAso bahulam " 15 lAdhikArAt 'pANivajraH, hastavajraH' ityatra pUrvanipAto'pi / / [ 3.1. 18. ] iti sUtre paThitaM sarvatra sambadhyate, bAhulake 55 bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham evamuttaratrApi // 155 // / ca caturvidhamuktamabhiyuktaiH 265 60 "kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva | vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // " iti / tathA ca pANivajra ityevamAdiSu prakRtasUtraM na pravartate tatazca pUrvasUtreNa vikalpena pUrvaprayogaH sidhyatIti vajrapANiH pANivajra ityubhayavidho'pi prayogaH sAdhuH, bahUnarthAn lAti AdadAtIti vyutpatyA bahulazabdasya tAdRzAnekArthapratyAyakatvasAmarthyAt / / 3 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam na saptamI0 / pUrvoktavikalpasyAnuvRttyA tasyaiva niSedhe nityameva saptamyantasya pUrvanipAta ityartho gamyeteti tadvAraNAyAha - natrupAdAnAd veti na 20 sambadhyate iti, ayamAzayaH - navAzabdena pUrvatra vikalpa uktaH, tena ca pUrvabedhiM niSidhya vikalpo vidhIyate, iha ca niSevamAtraM nazabdena vidhIyata iti niSedharUpaviSayabhedAt prakaraNamedAvagatau pUrvasUtrasambandhAbhAvabodhanAd 'vA' ityasya na sambandha iti / "praharaNAt" iti pUrvasUtramihAnuvartate cAnukuSTa 25 vAt, tatazca yo'rthaH sampannastamAha- indrAdeH praharaNa ! "na saptamIdvAdeH" ityekavacanAnta eva nirdezo lAghavAdastu 65 vAcinazceti - indrAdayo'tra na gaNe paThyante, te codAhiya- | bahuvacanAntaprayogo'tra vyartha iti cet ? atrAha - bahuvacanaM mANaprayogAnusAraM bahuvacanenAkRtigaNatvAcca pratyeyAH / indu- ! prayogAnusaraNArtha miti - ziSTaprayogAnanusRtya tatra dRmrasya maulI yasyeti vigrahaH, indumauliriti coSTramukhAditvA / vidheyasya vidhAnArthamiti bhAvaH / tathA cApaThitA api prayogA dasmAdeva jJApakAd vA samAsaH, atra saptamyantasya vizeSaNatvAt etatsUtra lakSyatAyogyAcedatra gaNe kalpanIyasteSAM pATha iti 30 "vizeSaNa-sarvAdi-saMkhyaM bahuvrIhau" [ 3.1.150 ] iti bhAvaH / na kevalamihaivaitadartha bahuvacanamapi tUttarasUtre 'pyapaThita- 70 pUrvanipAtaprAptirniSidhyate iti parizeSAt prathamAntasya pUrvanipAtaH / saMgrahArthamityAha evamuttaratrApIti / anye vaiyAkaraNA IdRzaM evaM samAsa - pUrvanipAtarI tiruttaratrApi vijJeyA / candro maulau sUtraM nArabhante, te hi AhitAgniprabhRtiSvevaivamAdInapi zabdAnAyasyeti-candramauliH / zazI zekhare yasyeti - zazizekharaH / kRtigaNatvena saMgRhNanti, tadapekSayA yAvadeva sUtra sambaddhamupapAditaM padmaM nAbhau yasyeti - padmanAbhaH, atra " nAbhenIni" tAvadeva bahu tato'vaziSTaM bahuvacana balamAdhyamiti tattvam 35 [ 7. 3. 134.] iti samAsAnto 't, "avarNavarNasya // 3.1. 155. [ 7. 4 68 ] itIkAralopazca / UrjA nAbhau yasyetiUrNanAbhaH, atra "vyApo bahulam 0" [ 2. 4. 99.] iti pUrvapadasya hrasvaH, prAvadat samAsAnta ilopazca / padmaM haste'syetipadmahastaH / zaGkhaH pANAvasyeti zaGkhapANiH / darbheNa pavitraM 34 siddha hemacandra * : gaGgAdibhyaH / 3 / 1 / 156 / / ta0 pra0 - 'vA' ityanuvartate, gaDvAdibhyaH zabdebhyo bahuvrIhau saptamyantaM vA pUrva nipatati / gahuH kaNThe yasya-gaDhu 75
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH // [ pA0 1 sU0 156- 158] priyaH / 3 / 1 / 157 // ta0 pra0- priyazabdo bahuvrIhau samAse pUrva vA nipatati / priyaguDaH, guDapriyaH priyavizvaH, vizvapriyaH priyacatvAH, 40 catupriyaH // 157 // kaNThaH, kaNThe gaDuH; evaM - zirasigaduH, gaDuzirAH zirasyaruH, aruH zirAH madhyeguruH, gurumadhyaH; anteguruH, gurvantaH / craftravibhASayA vahegaDurityeva bhavati // 156 // za0 bha0 nyAsAnusandhAnam - gaDDA0 / vetyanuvartate 6 iti - pRthagyogArambhAditi bhAvaH, anyathA pUrvasUtra eva maGgAdi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-priyaH / saptabhIti padaM grahaNe kRte saptabhyAH pUrvaprayoganiSedhaH kRtaH syAt pRthagyogA- | nivRttaM prathamAntanirdezAt tasya hi prathamAntena sambandho na sambhavati, tatazcAsyaiva ( priyazabdasyaitra) 'prAk' ityanena sambandha ityAha- priyazabdo bahuvrIhau samAse pUrva vA nipata- 45 tIti / priyo guDo'syeti vigrahe- priyaguDaH, guDapriyaH iti vaikalpikapUrvanipAtaprayuktaM samAsakharUpadvayam / atra kecit'priyaH kaH ? guDa iti priyasya vizeSyatve guDo vizeSaNamiti guDasyaiva pUrvanizataH prAptaH, priyo guDa iti guDasya vizeSyatye priyasyaiva pUrvanipAtaH prAptaH ubhayatrApi priyasya pAkSiko'nena 50 pUrvanipAtaH' ityAhuH, etadanusAraM laghunyAsakRto'pyAhuH -atra priyazabdasya guDAdeva vizeSaNatvena nityamekasya pUrvanipAtaprAtAvubhayatra priyazabdasya pAkSiko nipAta iti / apare tu' atra priyazabdasya vizeSaNatvena nityametra pUrvanipAtaH prApta iti vikalpenAnena vidhIyate' iti vadanti, asmin mate priyazabdasya 55 vizeSaNatvameva, na vizeSyatvamiti bhAvaH ? etAdRzI carcA prAk "vizeSaNa- sarvAdi-saMkhyaM." [3.1.150 ] iti sUtre vihitaiva / priyaM vizvamasyeti priyavizvaH, vizvapriyaH iti, atra ca vizvazabdasya sarvAditvAt nityaM pUrvanipAtaH prApto'nena vikalpyate / priyAzcatvAro'syeti priyacatvAH, catuSpriyaH 60 iti, atrApi catuHzabdasya saMkhyAvAcitvAt nityaM pUrvanipAtaH prAptaH paratvAdanena vikalpyate // 3. 1. 157 // niSedhasambandhAbhAvaH sUcitaH, niSedhasAmarthyAdeva ca pUrvasUne vedyanuvRtterabhAvaH sAdhitaH, niSedhasambandhAbhAve ceha tadanuvRttiH siddhA bhavati, tathA ca niSedhavikalpa-vidhivikalpayoH phale 10 medAbhAve'pi vidhivikalpa eva svIkRtaH, tadAha-pUrva vA nipatatIti / gadvAdayaH prayogagamyAH yeSAM ziSTaprayoge vrIhau saptamyAH pUrvanipAto dRzyate te gavAdayaH / gahurmAsagranthiH, gaDuH kaNThe yasyeti vigraheNa kaNTha iti saptamIM darzayati, kaNThe gaDuH, gaDukaNThaH iti vaikalpikapUrvanipAtaprayuktaM samAsa15 svarUpadryam / atidizati - evamiti, gaDDuH zirasi yasyeti bahu - zira sigaDuH, gaDuzirAH / armarmasthAnaM, tat zirasi yasyeti-zirasyaruH, aruHzirAH / gurumadhye yasyeti madhyeguruH, gurumadhyaH / gururante yasyeti - anteguruH, " gurvantaH / eSu sarvatroSTramukhAditvAt samAsaH evaM sapta20 myantamitarasya vizeSaNamiti tasya "vizeSaNasarvAdisaMkhyaM." [ 3. 1. 150. ] iti nityaM pUrvanipAte prApte gaDuprabhRtervikalpena pUrvanipAto'nena bhavati, tathA 'kaNThegaDuH zirasigaDuH, zirasyaruH' ityatra "amUrdhamastakAt svAGgAda kAme " [ 3.2.22. ] iti sUtre, 'madhye guruH, ante guruH' ityatra ca "madhyAntAd 25 gurau" [ 3. 2. 21.] iti sUtreNa saptamyA alup / vyavasthitavibhASayA vahegaDurityeva bhavatIti- vigatA avasthA pAkSikavidhirUyA yasyAH sA vyavasthitavibhASA, athavA vyavasthitA lakSyAnusAraM maryAditA cAsau vibhASA vyavasthitavibhASA, sA ca prayogAnusAriNIti pUrvasUtravRttAveva sUcitamiti 30 tayA kvacinnityameva saptamyAH pUrvanipAto bhavati, yathA vahegaDuriti, vahatyaneneti vahaH skandhastatra gaDuryasya sa vahegaDurbalIvardaH, bhArodyamanAdhikyAd balIvardasya skandhe mAMsagranthirucchrito / dRzyate'sya sa vahegaDurityabhidhIyate, atra ca nityameva saptamI pUrvameva nipatati / nanu cedaM bahegaDuriti vaiyAkaraNairikhAmi95 pramukhA necchanti, tat kathamidamucyate - vahe gaDuriti kecididaM necchanti icchantastu bahavaH ziraH khAmipramukhAH, ata idamucyate - hegaDuriti // 3. 1. 156. // kaDArAdayaH karmadhAraye / 3 / 1 / 158 // / ta0 pra0- kaDArAdayaH zabdAH karmadhAraye samAse vA pUrva nipatanti / kaDArajaiminiH, jaiminikaDAraH; gaDulagAlavaH, gAla-85 vagaDulaH kANadroNaH; droNakANaH khaJjamauJjAyanaH, mauJjAyanakhaaH; kuNTavAtsyaH, vAtsyakuSTaH; kheladAkSiH, dAkSikhelaH; khoDakoDa:, koDakhoDaH, khalatikhArapAyaNaH, khArapAyaNaskhalatiH; gauragautamaH; gautamagauraH; piGgalamANDavyaH; mANDavyapiGgalaH; vRddhamanuH ; manuvRddhaH; bhikSukadAkSiH, dAkSibhikSukaH; 70 baTharacchAndasaH, chAndasabaTharaH; tanutRNabinduH, tRNabindutanuH; kUTaplAkSiH, plAkSikUTaH / kaDArAdInAM guNavacanatvAd dravyazabdAnityaM pUrvanipAte prApte pakSe paranipAtArthaM vacanam / yadA tu dvAvapi guNazabdau tatra nirjJAtAnirjJAtAbhyAM vizeSaNavizesara paryAyeNa pUrvanipAta ityuktameva, gaDulakANaH, kANa- 75
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ niraram [ pA. 1, sU. 158-159 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte .......www.wamanirurammarware. gaDulA, khaJjakuNTaH, kuNTakhanaH, khoDakhalatiH, khalatikhoDA; miti-kaDArAdayo guNasya dravyAzritadharmasya vAcakAH, 40 gauravRddhaH, vRvgauraH, piGgalabhikSukaH, bhikSukapiGgalaH, vaThara- jaiminyAdayazca dravyasya guNAzrayasya vAcakA iti dravyavAcaka tanuH, sanubaTharaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena-naTavadhi- prati guNavAcakasya vizeSaNatvanirNayAt tasyaiva "vizeSaNaM rAdayo'pi draSTavyAH // 158 // vizeSye." [3. 1. 97.] ityatra prathamoktatvAt pUrvanipAtaH prApta iti pakSe paryAyeNa paranipAtAtha sUtramidamityarthaH / nanu 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kaDArA0 / kaDAra-yatra kaDArAdigatI dvAvapi guNazabdau tantrakA vyavasthetyAha-15 zabdo varNavizeSavAcI, jaiminizca RSivizeSaH, kaDArazcAsau | yadA vityAdinA, yadA tu yatra lakSye punaH, dvAvapi jaiminizceti "vizeSaNaM vizeSyeNa." ! 3. 1. 96.] iti ! guNazabdau pUrvottarapadasthitau guNavacanau, tatra tasmin lakSye, karmadhAraye-kaDArajaminiH, jaiminikaDAraH iti samAsa- nirmAtA nirmAtAbhyAM AbhyAM prakArAbhyAma, vizeSaNamvarUpasya kaDArazabdasya vaikalpikapUrvanipAtAt / gaDDaH pRSThapranthi-vizeSyatve vizeSaNavizeSyabhAvanirNaye. paryAyeNa parvanipAta: 10 rasAstIti gaDulaH kubjaH sidhmAditvAH , gAlavaH zAvaravRkSaH, ! ayamarthaH-tatra kasya vizeSaNatvamityanizcaye nijAtatvamanirjAtatvaM gaDDulazcAsau gAlavazceti-gaDulagAlavaH, gAlavagaDulaH / / ca vizeSaNatvavizeSyatvanirNAyakaM bhavati, tathA ca yanniAtaM kANa ekAkSaH, droNaH svanAmrA prasiddhaH, kAko vA / kANazcAsau . vizeSyate viziSyajJAnArthameva vizeSaNaprayogAt / evaM ca tatra droNazceti-kANadroNaH, droNakANaH / khajaH pAdavaikalyavAn , : vakturicchAdhInaiva vyavasthA bhavati, yamasau nitiM jAnAti mujasyApatvaM yuvA maulAyanaH, khajazcAsau mauAyanazceti-tenAnitiM jJApayati / evaJca vicAritaM pUrvamapi "vizeSaNaM 15 khaJjamaulAyanaH maujAyanakhaJjaH / kuNTo hastavaikalyavAn, : vizeSye0" [3. 1. 97.] iti sUtre tadAha-ityuktameveti / 55 vatsasya vRddhApatyaM vAtsyaH, kuNTazcAsau vAtsyazceti-kuNTa-: tAzAneva prayogAnAha-gailakANa ityAdinA / 'kaDArAdiH' vAtsyaH , vAtsyakuNTaH / khelayati vinodayatIti khelaH, sa; ityekavacanenApi nirvAhe "kaDArAdayaH" iti bahuvacanena kazcit kRtrimadoSamAtmani prakAzya lokavinodakaH, dakSasyApatyaM yo nirdezastatprayojanamAha-bahuvacanamAkRtigaNArthamiti, dAkSiH, khelazcAsau dAkSizceti-kheladAkSiH, dAkSikhelaH / tatphalamAha-tena naTabadhirAdayo'pi draSTavyAH iti, 20 khoDo gativikalaH, kahoDa RSivizeSaH, khoDazcAsau kahoDazceti- badhiranaTa ityasya svataH siddhatvena naTavadhirasyaivAkRtigaNaphalasva-60 khoDakahoDA, khoddkhoddH| khalatiH kezarahitazirAH, muktam , AdizabdAdevaM prakArA anye'pIha gaNe draSTavyA khArapAyaNaH kharapasya yuvApatyam / khalatizcAsau khArapAya- ! ityarthaH // 3. 1. 158. Nazceti-khalatikhArapAyaNaH, khArapAyaNakhalatiH / / - - gauro gauravarNaH, gautamaH khanAmnA prasiddhaH, gaurazvAso gautama- dharmArthAdiSu dvandve / 3 / 1 / 159 // 25 veti-gauragautamaH, gautmgaurH| piGgalaH pihalava! yo ta0pra0--dharmArthAdau dvandve samAse prAptapUrvanipAtaM vA mANDavyo maNDorapatyamiti-piGgalamANDavyaH, mANDavya-! pUrva nipatati 'dharmAyauM, arthadharmoM; kAmArthoM, arthakAmau; 65 piGgalaH / vRddhazcAsau manuzceti-vRddhamanuH, mnuvRddhH| zabdAyauM, arthazabdau; Ayantau, bhantAdI; bhagnendrau, indrAgnI; bhikSukazcAsauM dAkSizceti-bhikSukadAkSiH, daakssibhikssukH| candrAkauM, arkacandrau; mazvatthakapitthI, kapityAzvatthI' ityA vaTharo mUl bRhad dehazca, chando'dhIta iti chAndasaH zrotriyaH, dipu svarAdyadantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte 'sarpirmadhunI, madhu30 vaTharazvAsau chAndasazceti-vaTharacchAndasA, chaandsvtthrH| sarpiSI; guNavRddhI, vRddhiguNau; dIrghalaghU, laghudIpoM; candra- ., tanurladhuH, tRNabindu ma kazcita, tanuzcAsau tRNabinduzceti- rAha, rAhacandrau' ityAdigvidudantatvAnnityaM pUrvanipAte prAse 70 tanutaNabinduH, tRnnbindutnuH| kUTa:-"mAyAnizcala- 'tapAzrute, zrutatapasI; droNabhISmI, bhISmadroNI' ityAdibvayantreSu kaitavAntarAziSu / ayodhane zailathe sIrAle kUTamaH / ya'tvAnnityaM pUrvanipAte prApta 'zakRnmUtram , mUtrazakRt ; striyAm // " ityamaraH, "puradvAratucchyorapi" iti gauDaH, plakSo kuzakAzam , kAzakuzam ; karabharAsabhau; rAsabhakarabhau' ityA35 nAma kazcit , tasyApatyaM plAkSiH, kUTazcAsau plAkSizceti- diSu ladhvakSarasvAt pUrvanipAte prApte 'samIraNAmI, agmisamI kUTaplAkSiA, plAkSikUTaH / itya kaDArAdInAM guNavavanatvena ' raNau; mAditya candrau, candrAdityo; pANinIyarauDhIyAH, rauDhIya-75 vizeSaNatve nityaM pUrvanipAtaH prAptaH, tatra vikalpArtha prakRtasUtra- ! pANinIyAH; jityAvipUyavinIyAH, vipUyavinIyajityAH' mityAha-kaDArAdInAM guNavacanatvAd dravyazabdA- ityAdiSvalpasvaratvAnnityaM pUrvanipAte prAle 'prAhmaNakSatriyanityaM pUrva nipAte prApte pakSe paranipAtArtha vacana- vizUdrAH, zUdravikSatriyaviprAH; bhImasenArjunau, arjuna
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 159] '-- bhImasenau; devApizantanU, zantanudevApI' iti varNabhrAtR- prabhRtiSu, idudantatvAt vRddhizabdasya ikArAntatvAt , madhu-40 lakSaNe'nupUrva nipAte prApta vikalpArdhaM vacanam / bahuvacanamA. laghu-rAhuzabdAnAmukArAntatvAcca, teSAM nityaM pUrvanipAte prApte kRtigaNArthas , tena-vasantagrISmI, grISmavasantau; zukrazucI, / vikalpArtha vacanamiti / tapazca zrutaM ceti-tapaHzrute, zrutatapasI zucizukro ityAdayo'pi draSTavyAH // 159 // dadhipaya AditvAnnityamatrekArthatvAbhAvaH / droNazca bhISmazceti | droNabhISmau bhISmadroNI / ityAdiSu tapaHzrutAdiSu, 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dharmA0 / atra 'vA / aya'tvAditi-atra zrutApekSayA tapaso'rcyatvaM bhISmApekSayA 45 prAk' ityetat samanuvRttam , tAvatA ca na vAkyArthabodhasambhava | droNasyeti tayoH pUrvanipAto nityaM prAptaH; tapobhISmayoraya'tvamiti uddezyAnirdezAt , tathA ca vAkyArthAbodhe prasakte vRttikRdAha-nyAsakAramatamanUktaM laghunyAsakAraNa, 'tatra droNApekSayA bhISmaprAptapUrvanipAtamiti-apretanena "ladhvakSara0" [3. 1. syAya'tve heturanveSaNIyaH, yadyapi droNasya brAhmagatve'pyAyudha16..] ityAdisUtreNa yasya nityaM pUrvanipAtaH prAptaH sa vikalpena dhAritvAd brAhmaNyakRtamaya'tvaM nAstItyakhaNDa brahmacaryapratijJA10pUrva nipatati, anyathA rAjadantAdiSu vijJAyateti bhAvaH, pAlanAlasvAdhInamRtyutvAdiguNaibhISmasyAya'tvamiti kathayituM 50 sarveSAM pUrvoktAnAM prAptavibhASAtvena tatsAhacaryAdasyApi prApta zakyate, tathApi tasyAcAryatvenaivAyudhadhAritvaM na tu jIvikArUpeNa, vibhASatvameva yuktam , dvandve ca pUrvanipAtavidhAyakaM sUtramitaH yuddhe cAyudhaprayogo duryodhanAnnaniSkrayarUpeNa, na tu svajIvikApUrva nokta tathApi vakSyamANaprAptimabhisamIkSyada purastAdapavAdo'yaM yuddhayeti vaktuM zakyatvAd brAhmaNya kRtaM tadaya'tvamakSatameveti vikalpavidhiH prakaraNaparizuddhyarthaM prAgeva paThitaH, lakSyaikacakSu mIdhmasya tadapekSayA'ryatve heturanveSaNIya eva' iti kecit / 15 kANAM sakalalakSyalakSaNasaMghAtapUrvadarzitvAt / athavA vikalpena vastutastu brahmacAriNAM devairapi pUjanIyavAd tadvivakSayA bhISmasya 55 pAkSiko'bhAvo vidheyaH, abhAvazca prAptasya syAnnAprAptasyAprasiddhapratiyogikAbhAvAsaMbhavAditi nyAyasiddhArthAnuvAda eva-prApta pUjanIyatvAdaraH, yaduktamAcAryeNeva svopajJayogazAstrepUrvanipAtamiti / dharmazcArthazceti-dharmArthoM, arthadharmI, atra "prANabhUtaM caritasya parabrahmaikakAragam / kharAdyadantatvAdarthazabdasya nilaM pUrvanipAtaH prAptaH, atha 'dharmA- samAcaran brahmacarya pUjitairapi pUjyate // " iti / 20 darthaH kAmaH khargazca' iti khalu sarvazAstreSu siddhaM yasmAt tasmAd / tathA ca prakRte tayo bhISmayoraryatvAt tayonityaM pUrvanipAte yoniH kAmArthayodharma iti dharmasyAcyatvaM tadA dharmasyaiva pUrvanipAtaH prApte vikalpArtha prakRtaM vacanamiti / zakacca mUtraM ceti-zakRnmU-60 prAptaH, so'nena vikalpyate / arthazca kAmazceti-kAmArtho,tram, sUtrazakRta, atraikavadbhAvo "gavAzvAdiH" 13.1. arthakAmau / zabdazvArthazceti-zabdArthoM, arthazabdaH / / 144.] ityanena / kuzAzca kAzAveti-kuzakAzam , AdidhAntatheti -Adyanto, antAdI / agnizca indrazceti- | |kAzakuzam, ana tRNajAtitvAt "tarutRNa." [3. 1. 26 agnendrau, indrAgnI, pUrvatrAgnizabdekArasya "vedasaddazrutA- 133. ] ityekvdbhaavH| karabhazca rAsabhazceti-karabharAsabho vAyudevatAnAm" [3. 2. 41.] ityAkAro bhavati / candra-rAsabhakarabhau / ityAdiSa kuzakAzAdiSa. ladhvakSAra-65 zvArkazceti-candrArko, arkcndrau| azvatyazca kapityazceti- tvAt , zakRt-kuza-karabhazabdAnA lavakSaratvAd nityaM pUrvanipAte azvatthakapitthau kapitthAzvatthau / ityAdiSu dharmArtha- prApte vikalpArtha prakRtaM vacanam / samIrazcAmizceti-samIrAgnI, prabhRtighu, svarAyadantatvAt svara Adiryasya akAro'nto| agnisamIrau / Adityazca candrazcati-Adityacandrau, 30 yasya tattvAt , nityaM pUrvanipAte prApta "ladhvakSarA' candrAdisyau / pANinIyAzca rauDhIyAzceti-pANinIya[3. 1. 160.] iti nityaM pUrvanipAte prApte, 'vikalpArtha rauDhIyAHrauDhIyapANinIyAH, rUDhasthApatyaM rauDhiH, tasya chAtrA 70 vacanam' ityagretanamAyojyam, artha-anta-inda-arka-azvatya- | iti "dorIyaH" [6.3.32.] itIye-rauDhIyA iti / "ji. zabdAH kameNokteSu svarAdyadantAH, teSAM lavakSarAsakhIdantAya- vipU-nyo hali-muja-kake" [5. 1. 43.] iti jervipUrvAbhyAM pekSayA paratvAnnityaM pUrvanipAtaH prApta iti prakRtasUtreNa vikalpo yathAsaMkhyaM hali-munna kalkeSu karmasu kyap syAt-jilyA haliH, 35 vidhIyata iti bhAvaH / - sarpizca madhu ceti-sarpirmadhunI, vipUyo mujaH, vinIyaH kalkaH, jityA ca vipUyazca vinIyazceti madhusarpipI, atra "na dadhipaya." [ 3. 1. 145. ) iti | jityAvipUyavinIyAH, vipUyavinIyajityAH, yAdRza 75 na samAhAraH / guNazca vRddhizceti-guNavRddhI, vRddhigunnau|| eva gaNe dRSTastAdRza eva prayogaH, na tu vinIyavipUyajityAdayo dIrghazca laghuzceti-dIrghalaghU, laghudI! / candrazca rAhuzceti- jityAzabdasyaiva pUrvAparabhAvaH / ityAdiSu samIraNAmipramukheSu, candrarAhuH, rAhucandrau / ityAdiSu darziteSu sarpimadhu. ) alpasvaratvAt agni-candra-rauDhIya-jityAzabdAnAmalyasvara
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 159-160 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 269 warmirmirmirmwarriamraparma tvAt teSAmeva nityaM pUrvanipAte prApta vikalpArtha prakRtaM vacanam / rudrendrau, vAsudevA-'rjunau / laghvAdigrahaNaM kim ? kukuTa-40 pUrvokteSu sarveSUdAharaNeSu "ladhvakSarA." [3. 1. 160.] iti | mayUro, mayUrakukkuTo, adhyetRveditArau, vedivradhyetArau azvAnitya pUrvanipAte prApte prakRtasUtreNa vikalpena vidhIyata iti vRkSau, vRkSAve / ekamiti kim ? yugapadanekasya pUrvanipAte bhAvaH / brAhmaNazca kSatriyazca viT ca zUdrazceti-brAhmaNakSatriya- prApta ekasyaiva yathAprApta pUrva nipAtaH, zeSANAM tu kAmacAra 6 viTzadAH, zUdraviTkSatriyaviprAH, anna varNalakSaNe'nupUrva | iti pradarzanArtham-zaGkhadundubhivINAH, vINAdundubhizaGkhAH, nipAte prApte, bhImasenazvArjunazceti-bhImasenArjunau, arjuna zaGkhavINAdundubhayaH; azvarathendrAH, indrAzvarathAH indrarathAzvAH; 45 bhImasenau, atra bhrAtRlakSaNe'nupUrva nipAte prApte, devApizca dundubhizasavINA iti rathendrAzvA iti ca na bhavati / kathaM zantanuzceti-devApizantanU, zantanudevApI, atrApi dhanapatirAmakezavAH, mRdaGgazaGkhapaNavAH ? rAmazaGkhazabdayorubhrAtRlakSaNe'nupUrva nipAte "mAsavargabhrAtranupUrva" [3. 1. 161.] tarAbhyAM samAse sati pUrveNa samAsaH / dvandva ityeva-vispaSTaM 10 iti sUtreNa prApte vika-zartha prakRtaM vacanam / bahuvacananirdezasya | paTuH-vispaSTapaTuH // 16 // phalamAha-AkRtigaNArtha miti, AkRtigaNatvenAtrApaThitAnAmapi saMgraha ityAha-tena vasantagrISmAvityAdi, vasantazca za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ladhvakSara01 asya 50 grISmazceti-casantagrISmI, grISmavasantau, yadyapIha vasanta- nityavidhitvamityAha-pRthagyogAda veti nivRttamiti-yadi grISmazabdau RnuvAcinI tathApi "bhartutulyasvaram" [3. 1. | vikalpasambandha ihApISTo bhavet tarhi pUrvasUtreNa sahaivAsyApi 15 162.] ityanena nAnupUrva nipAtaH prAmoti, tulyakharamityuktatvAt , | sUtrasya pAThaH kRtaH syAditi, tathA pAThAbhAvAdiha vikalpa ato'lpasvaranimittaka eva pUrvanipAto grISmazabdasya prApto'nena sambandhAbhAvaH sUcitaH / kizcApekSAkRta evAdhikAra iti vikalpyate / zukro jyeSThamAsaH, zucirASADhamAsaH, zukrazca zuci- *apekSAto'dhikAraH* iti nyAyena sUcitamiti pRthagyogAd 55 yeti-zumazucI, zucizukrau, atra mAsavAcitvAt "mAsa- | vikalpApekSAbhAvasUcanAdiha veti nAdhikiyata iti vyAkhyeyam / varNabhrAtranupUrvam" [3. 1. 561.] iti nityamanupUrva nipAte lAghavena zabdAnuzAsane pravarAH sUtrakRtaH sUtraM saMkSiptamArabhante, 20 prApte'nena vikalpyata iti ityevamAdayo'pi prayogAH ziSTasammatA tatazca samAhAreNa niTeMze kRte'pi nAnAvidhoddezyaghaTitatvena dharmArthAdizveva gaNanIyA iti bhAvaH // 3. 1. 159. // prAgiti vidheyabodhakapadasya pratyekameva sambandho na tu samudAye, yadyapi prAthamiko bodhaH samudAyasambandhenaiva syAt-laghvakSarAdi-60 laghvakSarA-'sakhIdut-kharAdyadalpasvarA samudAyaH pUrva nipatatIti, kintu tAdRzasamudAyasya vApi 'yamekam / 3 / 1 / 160 // lakSye prayogAbhAvAt pratyekamavayaveSu vidheyAnvayena lakSyasaMskArako ta0 pra0--pRthagyogAd 'vA' iti nivRttam , ladhvakSaraM vAkyArthabodhaH kriyate, tathA ca vibhajya pradarzayati vRttikRt25 savivarjitekArokArAntaM svarAdyakArAntamalpasvaramaya'vAci ca ladhvakSaramiti-atrAkSarazandena kharo bodhyate, tatraiva laghutva zabdarUpaM dvandva samAse pUrva nipatati, yatra cAnekasaMbhavastatrai- dIrghatvasambhavAt , tathA ca laghusvaramityarthaH / 'asakhi' ityasya 65 kameva ladhvakSara-zara-sIryam, tRNa-kASTham , tila-mASam, sakhivarjitArthakasya. 'ikArAnta' ityasyaiva vizeSaNatvaM na zailau malaya-dardurau / asakhIdut bhagnI-pomo, agni- tukArAntasya, 'sambhavavyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat' dhUmam , pati-suvo, vAyu-toyam, svAdu-tiktau / sakhiva- | iti nyAyAt / iduditi varNabodhake pade, tatra kevaledudUpasya 30 jainaM kim ! sutasakhAyau, sakhisutau; *grahaNavatA nAmnA na | varNasya nAmatvAsambhavAt , ekAkSarasya ikArasya ukArasya . tadantavidhiH* iti tadantasya pratiSedho na bhavati-bahusakhi- | vA'rthavizeSe rUDhatve'pi tAvateSTaH saMgrahAbhAvAt , varNagrahaNe 70 bahudhanau; spardhe parameva-bIhi-yavau, masakhIdudityaikapadyA- | tadantagrahaNasya nyAyasiddhatvAdityAha-ikArAntokArAntadidrutoH spardhe kAmacAraH-pativasU, vasupatI / svarAdyat- miti, evaM kharAdyaditi padamapi tadantabodhakaM "vizeSaNamantaH" astra-zastram indra-candrau, uSTra-meSam , azva-ratham , Rzya- [7. 4. 113.] iti paribhASayA cetyAha-svarAdyadanta35 rohito; spardhe parameva-uSTra-saram , uSTra-zazam, indra-vAyU, | miti / sUtrasthamekapadaM vivRNoti-yatra cAnekasambhavastanai indrA-viSNU, bhandU / alpasvara-lakSa-nyagrodhI, spardhe kameveti-dvandve bahUnAmapi samasyamAnatvena yatrAne padamukta-75 parameva-dhava-khadirI, vAgagnI, vAgvAyU, vAgarthoM, dhavA-zva- paJcaprakArAntargataM tatraikasyaiva pUrvanipAto na tvanekamyAsambhavAt , karNI / bharya-zraddhA-medhe, spardhe param-dIkSA-tapasI, zraddhA- kiccAvaziSTapadeSu kAmacAra evetyudAharaNe spaSTIbhaviSyati / kramaza tapasI, medhA-tapasI, mAtA-pitarau, vadhU-varo, rudrA-'pnI, | udAhartumAha-laghvakSareti / zarAzca sIryAzceti-zarasIryam ,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| pA0 1, sU0 160] / sIryasya dIrghasvaratvena laghusvarasya zarasya pUrvanipAtaH, zarastRNa- parameveti-sUtrokteSvapi pUrvanipAtanimitteSu parasparamanyatra 40 vizeSaH, sIyo'pi sa eveti pratIyate samAhAranirdezAt , tathA | labdhalakSyeSvekA lakSye samupanipAte sUtrapAThApekSameva paratvamAdAya cAtra tRNalakSaNamekatvam / tilAzca mASAzceti-tilamASa. vyavasthA bhavatIti paranimittanimittaka eva vidhirbhavatIti bhAvaH / miti-atra mASApekSayA tilasya ladhvakSaratvaM, dhAnyalakSaNa- udAharati-vIhiyavAviti-vrIhizca yavazceti vigrahaH, atra 5 mekatvaM ca / 'zailau malayada1rau" iti-dardurazabde pUrvasyA- | yavazabdo lavakSaraH, vrIhizabda idantaH, lavakSarApekSayedantasya 'kArasya saMyuktAkSarapUrvatvanimittaM gurutvamiti malayazabdasya pUrva sUtre paratvena tasyaiva pUrvanipAto bhavati, ekavacanAntena vigrahA-45 nipaatH| raghuvaMze caturthasage kAlidAtena prayuktasya padyasya catartha-! mAtra dhAnyalakSaNamekatvaM tatra 'bahutve' ityuktatvAt / yadi ca caraNatvakhyApanArthaM zailAviti padaM saha prayuktaM prasiddhaprayogakhyA- | sUtra | sUtrapAThApekSayA paratvaM gRhyate tarhi idantApekSayodantasya pUrva nipAtaH spardhe yuktaH paratvAditi zaGkAyAmAha-'asakhIdut' panAya, tathAhi tadIyaH zlokaH ityaikapadyAd idutoH spardhe kAmacAraH iti-'asakhIdut' ityeka- . 10 sa nirveizya yathAkAmaM tttevaaliincndnau| meva padaM na tu 'asakhIt' ityekam 'ut' iti bhinnam , tathA ca 50 stanAviva dizastasyAH zailau malayada1rau // " iti / sUtrapAThe paratvavyavasthA padapAThanivandhanaiveti padapUrvAparIbhAvaraghodigvijayaprastAve dakSiNadigvijayasamaye tasya virahAnna paratvanimittaka udantasya pUrvanipAtaniyama iti kAmacAra nivAso'nena sUcitaH, stanAvivetyutprekSayA dizo nAyikAtvaM | eva tatra bhavati yatredudantayorekatra smupnipaatH| kvetyAha pratIyate / itthaM ladhvakSarapUrvanipAtodAharaNaM saMkSipyoktvA'sakhIdu- pativasU, vasupatI, iti-patizca vasuzceti vigrahaH / itthaM 15 dantasyodAharaNArthe prAha-asakhIduditi, agnIpomo iti- | dvitIyaM nimittamasakhIdudityudAhRtya tRtIyamudAhartumAha-svarAdya-55 agnitha somazceti vigrahaH, agnizabda idantaH, pomazabde diti-svara Adiryasya tat svarAdi, tacca tad at adantamiti pare ca tasya "IH SomavaruNe'gneH" [3. 2. 42.] | svarAdyaditi vyutpattiH, yadyapi 'svarAdi' iti 'at' ityasyaiva itIkArasya IkAraH, evaM satre Someti nirdezAdIkArasanni- vizeSaNe pratIyate na tu tadantasya samAsakAle tadantopasthitya yoge SatvaM nipaatyte| agnizca dhUmazceti-agnidhUmamiti- bhAvAt , samastasya hi kharAdipadasya atA sahaiva samAso na 20 aprANijAtivAdekatvam, patizca sutazceti-patisutau vAyuzca | tvadantena, tathA ca 'kharAdyat' iti zabdaniSpattau satyAM tasya 60 toya ceti vAyatoyamiti-atrApyaprANijAtitvAdekatvam / nAmavizeSaNatvena tadantavidhirbhavati, tathA ca svarAdirat svAduzca tiktazcati-svAdutiktau, ihobhayoraprANinve'pi anto'nte vA yasyetyartho labhyate, na ca so'rthaH samucitaH, guNa pravRttinimittatvAnna jAtitvam , athavA vyaktivivakSA bodhyA | ato'kArasya khataH svararUpatvena kharAditvAsambhavAt , samu svAdutikapadayostadguNaviziSTe nirUdalakSaNAzrayaNAt / inmAtra dAyasyAdantasyaiva svarAditvasya vivakSitatvAt , tathApi atpadasya 25 sambaddhatve'pyasakhIti paryudAsasya idutoH saha nirdezAt tadudAha- pUrvamevAdantasamudAyaparatvaM lakSaNayAzritya tasyaiva svarAdipadena 65 raNAnantarameva tatpada( asakhIti pada kRtyamAha-sakhivarjanaM | samAnAdhikaraNasamAse kRte'bhISTArthatvalAbhasambhava iti dhyeyam / kimiti, sutazca sakhA ceti-sutasakhAyau, sakhisutau, / yadyapIdRze viSaye sAmAbhAvAmna samAsa ucitaH, yato'tpadasyAtathA ceha niyAmakAbhAvAt kAmacAra evaM pUrvaprayoge bhavati, dantaparatve samudAyasApekSatvamiti sApekSasya na sAmarthya miti sastivarjanAbhAve ca nityameva tasyaiva pUrvaprayogaH syaadidnttvaat| *sApekSamasamarthavaduH iti nyAyena siddhaM, yuktyA ca vivecita30 sakhyantasamudAyamya na sakhirUpatvam, na ca "vizeSaNamantaH" pUrvam , tathApyAcAryavacasA'tra sAmarthyamAzrayaNIyam , sati hi.70 [5. 4. 113.] iti paribhASayA sakhyantasyApi sakhizabdena | gamakatvesApekSasyApi devadattasya gurukulamityAdau samAsadarzanAt / prahaNamiti vAcyam, grahaNavatA nAmrA na tadantavidhiriti | astrazastramiti-astraM ca zastraM ceti vigrahaH, atrapadenAsananiSedhAt , tathA ca sakhyantasamudAyasya dvandvapraveze tasvedantatva- kSepaNa sAdhanaM dhanurAdi sAmAnyenocyate, zastrazabdena ca nimittaH pUrvanipAto bhavatyevetyAha-grahaNavatA nAmnetyAdi / zasana[ hiMsana ]sAdhanamAyudhamAtramabhidhIyata ityanayoH samA35 pratiSedho na bhavatIti-pratiSedhapadaM paryudAsaparaM paryudAsenApi | nArthatvAbhAvAt "samAnAmarthenaikaH zeSaH" [ 3. 1. 118.]75 pratiSedhasyaiva phalanAt / bahusakhibahudhanAviti-bahavaH ityekazeSo na bhavati, tataH "aprANipazvAdeH" [ 3. 1. 136.] sakhAyo yasya sa bahusakhA, bahu dhanamasya bahudhanaH, bahusakhA ca | ityekatvam, atra cAstrazabda eva svarAdiradantazceti tasyaiva pUrvabahudhanadheti-bahusakhibahudhanI, bhatrAsakhIti paryudAsApravRttari- nipAtaH, evamuttaratrApi neyam / indrazca candrazcati-indracandrau, dantatvAd bahusakhizabdasya pUrvanipAta iti bhAvaH / spardhe | dadhipaya AditvAnekatvam / azvAzca rayAzceti-azvaratham ,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1, sU0 160] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww senAitvAdekatvam / Rzyazca rohitazceti Rzyarohitau atr| atra dadhipaya AditvAcca naikavadbhAvaH / latrakSarApekSayA'rthya- 40 bahattvAbhAvAnmRgalakSaNamekatvam / eSu indra-uSTra-azva-Rzya-syaiva pUrvanipAtaH spardhe paratvenetyAha-spardhe paramiti, zabdAnAmeva svarAdya kArAntatvAt teSAmeva pUrvanipAtaH / atrApi | tapazveti-dIkSAtapasI, zraddhA ca tapazceti-zraddhAtapasI, ladhvakSareNa spardhe paratvAt kharAdyantasyaiva pUrvanipAta ityAha- medhA ca tapazceti-medhAtapasI, eSu. tapaso laghvakSaratve'pi 5 spardhe parameveti / uSTrazca kharazceti-uSTrakharamiti-atroSTra- dIkSAzraddhAmedhAnAM bahUpakArakatvAnmUlabhUtatvAcArcitatvAt parazabdasya kharAyadantatvaM, kharazabdasya lavakSarasvamiti ladhvakSarA- | svAt pUrvanipAtaH, evaM dadhipaya AditvAcca naikavadbhAvaH / mAtA 45 pekSayA kharAdyadantasya sUtre parapaThitatvAt tasyaiva pUrvanipAtaH ca pitA ceti-mAtApitarau, bahUpakArakatvAdasAdhAraNatvAca gavAzvAditvAdekArthatvam / indrazca vAyuzceti-indravAyU, atra pitRto mAtA'bhyahitA, "piturdazaguNA mAtA gauravegAdivAyuzabda ukArAntaH, indrazabdazca kharAdyadanta ityukArAntA- ! ricyte|" ityAdismRtiH; vadhUzca varazceti- vaivAhika 10 pekSayA sUtre svarAyadantasya parapaThitatvAt tasyaiva pUrvanipAtaH, / prakaraNastho'yaM prayogaH, strIpradhAno vivAha iti tatra vadhvA eva dadhipaya aaditvaannekvdbhaavH| evam-indrazca viSNuzceti-indrA- prAdhAnyAdaya'tvama, asti ca tatra vivAhakAle dakSiNopavezanA-50 viSNU ityatrApi, atra devanAdvandvanimittakamAtvaM vizeSaH / evam- | dinA tasyAH prAdhAnyabodhakaH smRtimUla ke AcAro'pi / kecit arkazca induzceti-andU ityatrApi paraspardha ekvdbhaavaabhaavshc| tvekmAhuH- striyAH pUrvaprayoga AcAra eva samAviSTo'sti, athAlpasvaramudAhartumAha-alpasvareti, lakSazca nyagrodhazceti- sarvatra tathAdarzanAt , yathA-gaurIzivau, rAdhAkRSNau, sItArAmau, 15 prakSanyagrodhI, atra sakSasya dvisvaratvaM nyagrodhasya ca visvaratva- ! ityAdi, tasyAH zaktitvena sarvatrAdaraNIyatvAditi miti plamasyAlpasvaranimittakaH pUrvanipAtaH, evaM bahutvAbhAvAt / zceti-rudrAgnI, rudrasya trinetramadhye'mereva tRtIyanetratvamiti 55 tarulakSaNa ekavadbhAvo na bhavati, evaM-dhavazca khadiraveti-rudrAGgatvena tasya rudrApekSayA'prAdhAnya rudrasya ca prAdhAnyamiti dhavakhadiro, ityatrApi heyam / atrApi pAThakRtaparatvasya : rudrasyAya'tvam / rudrazcandrazceti-rundradro, atrendrApekSayA balavattvamityAha-spardhe parameveti, vAk cAgnizceti-vAgagnI. . rudrasyAya'tvam / vAsudevazcArjunazceti-vAsudevArjunau, arjunA20 atra vAca ekamvaratvamamezca dvisvaratvamiti vAco'lpasvaranimittakaH / yekSayA vAsudevasyAya'tvaM "kRSNastu bhagavAn svayam" ityAdinA pUrvanipAtaH, dadhipaya mAditvAcca naikaarthtvm| dhavazvAzvakarNazcati- / siddham, zabdAnuzAsanasya sarvapArSadatvAt parasamayApekSayApi 60 dhavAzvakarNI, pUrvatrekArAntena spardhaH, atra kharAdyadantena prayogAH sAdhyante / eSu krameNa laghvakSarApekSayA idantApekSayA svaH tatrAlpasvarasya sUtrapAThe paratvAdalpasvaranimittakaH pUrvanipAto ' svarAdyadantApekSayA'lpasvarApekSayA cAya'sya pUrvanipAtaH, evaM dhavasya, atra bahusvAbhAvAt tarulakSaNamekatvaM na bhavati / arya- : dadhipaya AditvAnnaikavadbhAvaH / sUtravaiyarthya zaGkate-ladhva25 nimittaM pUrvanipAtamudAhartumAha-aryeti, zraddhA ca medhA ceti-kSarAdigrahaNa kimiti-vinApi sUtraM vinigamakAbhAvena zraddhAmedhe, atra zraddhAmUlakatvAdabhipretArthasiddhaH zraddhA'bhyarhitA svabhAvata evaikasya pUrvaprayogo bhaviSyatyeveti vyartha sUtramiti 65 medhAyAH pUrva nipatati, "zraddhAvAn labhate jJAnam" iti gItA. bhAvaH / vyAvRtyottarayati-kukuTazca mayUra veti-kukkuTamayUro, "arthagrAhiNI zraddhAzabdaprAhiNI medhA" iti laghunyAsaH mayUrakukkuTo-etatsUtralakSyAtiriktasthale kAmacAreNobhayoH om paryAyeNa pUrvaprayogo dRzyate, sUtrAbhAve sarvatra tathA syAt, "pratyayo dharmakAryeSu sA zraddhetyabhidhIyate / " iti smRtiH, : sUtrasattve ca prakRtaprayoge ladhvakSarAdInAM nimittAnAmabhAvAt 30 AcAryAstu yogAzAkhne evamAhuH | kAmacAroM bhavati, anyatraM [prakRtasUtralakSye ] ca vyavasthitaH 70 "cirjinoktatattveSu samyak zraddhAnamucyate / prayoga iti bhAvaH, prakRtodAharaNe'nantatve'pi na svarAditvam / jAyate tabhisargeNa guroradhigamena vA // 171 // " iti / .. adhyetA ca veditA ceti-adhyetRveditArau, veditratavRttizca-jinokteSu tattveSu jIvAdiSUktasvarUpeSu yA rucistat ' dhyetArI, anAdhyetRzabdasya svarAditve'pi nAdantatvam / zraddhAnam, nahi jJAnamityeva saciM vinA phalasiddhiH / zAkAnna- azvA ca vRkSazceti-azvA zve, atrApyazvAzabdasya 35 pAnAdisvarUpavedinApi rucirahitena na sauhityalakSaNaM phalama- - svarAditve'pi nAdantatvamiti dvayoH sAmyena kAmacAreNa pUrva-75 vApyate / zrutajJAnavato'pyakAramardakAderabhavyasya dUrabhavyasya vA nipAtaH / pRcchati-ekamiti kimiti-svabhAvata ekasyaiva jinokatattveSu rucirahitasya na vivakSitaM phalamupazrUyate / tasya pUrvanipAto bhaviSyatItye kamiti vyarthamiti praznAzayaH, uttarayaticotpAde dvayI gatiH-nisargo'dhigamazca, nisargaH svabhAvo murU- yugapadanekasya pUrva nipAte prApte ekasyaiva yathAprApta padezanirapekSaH samyak zraddhAnakAraNamiti // pUrva nipAtaH, zeSANAM tu kAmacAra iti pradarzanArtha
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 160 ] wimmineranianimam m miti-ekagrahaNasyAnekapadapUrvanipAtaprAptiprasaGge ekasyaiva paryAyeNa | "prANitUryAGgANAm" [ 3. 1. 137.] ityekavadbhAvaH kasmAna pUrvanipAtArthatvam , tathA cAvaziSTe niyamAbhAvAt kAmacAro bhavati ?, tatra kecidAhuH zavo na tUryAGgamiti, "aprANibhavati / zaGkhazca dundubhizca vINA ceti-zahAdundubhivINA, pazcAdeH" [3. 1. 166.] iti jAtiparatve, vyaktiparazcArya vINAdundubhizaGkhAH, zaGkhavINAdundubhayaH iti-atra nirdezaH / tatrAnye manyante-na zaGkhasya tUryAgitA nAsti, 5 zaDavINAzabdayoralpasvaratvaM, dundumerasakhIdantatvamiti tadapekSa ! tUryAGgameva zaGkhaH, kintu tUryAzasamudAyo na tUryAjamahaNena gRhyate, 45 * yA'lpakharayoH zatavINAzabdayorubhayoH pUrvanipAtaH spardhe paratvAt prAptaH, tatra yadA zasazabde'yaM niyamaH pravartate tadA | jAtisamudAyazca jAtigrahaNena, yathA rASTrasamudAyo rASTragrahaNe netyuttaradvandvena mRdaGgasya samAsaH, ekavadbhAvo na bhavatIti, vINAzabde kAmacAra iti 'zaGkhadundubhivINAH, zaGkhavINA teSAM zaGgAdundubhivINAH zaGkhapaNavAviti na syAt "aprANi." dundubhayaH' iti prayogadvayaM bhavati, yadi ca vINAyAH pUrva { 3. 1. 136.] ityAdinA hyatraikavadbhAvaH syAt , tena ca 10 nipAtastarhi 'vINAzahAdundubhayaH, vINAdundubhizaDDAH' iti mRdaGgasya samAse sati mRdaGgazaGkhapaNave iti dvivacane napuMsaka- 50 prayogadvayaM bhavatIti vRttau prayogatrayadarzanaM diGmAtraM na liyattA liGgatA ca syAta, na tu mRdaGgazaGkhapagavA iti bahuvacanaM puliGgaM paricchedArtha tulyanyAyAt prayogacatuSTaye vAdhakAbhAvAt, c| anya AhuH-"prANitayAhANAm" [3. 1. 137.] evamazvarayendrA ityatrApi zeSe kAmacAranimittaka rUpacatuSTayaM iti prANibhUtaM tUryAjhaM gRhyate zAli kAdi, na zaGkhAdi, bodhyam / azvazca rathazca indrazceti-azvarathendrAH , indrA upacArAceha zavasamudAyaH zavo kundubhisamudAyatha dundubhiriti 15 zvarathAH, indrarathAzvAH, iti-atrAzvendrazabdau kharAdyadantau zaDAdInAmavayavazabdAnAmapi satAM samudAyopAdAnAt samu-55 rathazabdazca lamvakSaraH, tatra zabdaparaspardhAt rathazabdApekSayA'zvendrazabdayoyugapat pUrvanipAtaH prAptaH sa paryAyeNa bhavati dAyasya cAjAtitvAdekavadbhAvAditi / 'ekam' ityuktatvAt , ziSTayozca na spardhakRtaH parapravRttiniyama laghunyAsakRtastvevamAhuH-zaGkhadundubhivINA itiiti kAmacAro bhavatIti pUrvanipatitaM vihAyAnyantra lapvakSarasyApi ! "prANitUryA hANAm" iti bahuvacanaM kvacidekatvavidharanitya20 prayogo dvitIyasthAne bhavati, tathA ca 'azvarathendrAH, azvendra- svArtham , tenAtraikatvAbhAvaH / mAnalyavAcakatvena zatazabdasya rathAH, indrarathAzvAH, indrAzvarathAH' iti rUpacatuSTayam / vivakSitatvAt kheriyabhAvAdvA , yatastUryAGgasya tUryAGgeNa 50 anekaprAptAvaniyama evAstviti cet ? atrAha-dundu khatvaM bhavatIti, evaM mRdahazatapaNavA iti / athavA vINA iti rathendrAzvA iti cana bhavatIti-ekapahaNa- [ 'zaGkhadundubhivINAH, mRdaGgazaGkhapaNavAH' iti zaGkAdInAM tUryAGga sAmarthyAdeveti bhAvaH / kvacicchiSTa prayoge'sakhIdantasyAlpasvarA-! tvAdekavadbhAvaH kuto na bhavatIti, ucyate--atra zaDDAdizabdena 25 pekSayA, adhikacarasya cAlpasvarApekSayA pUrvanipAtaH samupalabhya- | zahAdisamudAyasyAbhidhAnAt tasya cAtUyajitvAdAtitvAca mAnaH kathamupapadyata iti zaGkate-kathaM 'dhanapatirAmakezavA' naikavadbhAvaH / utpalastvAha-tUryAGgatA zaGkhAdivAdakAnAM na tu 65 'mRdaGgazavaNavA' iti-atra dhanapatiridantaH, rAmakezavau zaGkAdInAmiti tUryAGgatvAdatraikavadbhAvo yaH prApnoti sa nAzaGkatadapekSayA'lpakharAviti spardhe paratvAt tayoreva, rAmazabdasyaiva nIyaH, ata eva "prANitUryA hANAm" ityatra pUrvamAdaGgikapANavika vA pUrvanipAto yuktaH, evaM 'mRdaGgazaGkapa(tU NavAH' ityatra vINAvAdakaparivAdakamityevodAhiyate, na tu bherImRdaGgamityAdi, 30 zahazabdasyaiva pUrvanipAto yukta iti praznAzayaH / uttarayati- | tadA tu prANirUpaM tUryAjamiti vigrahaH / / rAmazazabdayoruttarAbhyAM samAse sati pUrveNa pare tvekmAhaH-atra mRdaGgazapaNavA ityatra "prANitUryAdA-70 samAsa iti, ayamAzayaH-nAko dvandvo'pi tu dvandvadvayam, NAma" ityekatvaM kuto netyAzaGkAyAM kecidAhaH-"tatra sUtre tathA ca rAmazca kezavazceti vigRhya rAmakezavAviti sAdhanIya, bahavacanamekatvavidhairanityatvArthamiti naikatvaM bhavati" iti, paraM kezavApekSayA rAmasyAlpasvaratvAt , tatazca dhanapatizca rAmakezavo tu tanna yuktam , tatra sUtre bahuvacanasya vyaktivivakSAyAmapi 36 ceti vigRhyAsakhIdantatvena dhanapatizabdasya pUrvanipAtaH kAryaH, vidhAnArthatvasya prANyatAprANyaGgAdisammede ekasvanirAkaraNArtha. eva zaraca paNavazcAta vikhkha zakaNavAApatyalpasaravana sa sa tvasya ca vRttAvukatvAt phalAntare tadupayogasya kartumayuktatvAt 115 pUrvanipAta vidhAya sAdhyama, pazcAnmRda lena saha samAse yi sAdhyama, pazcAnmRdAna saha samAsa / svata evottareNAtudhyanta AhuH-zaGkhazabdo'tra mAGgalyavAcI tasyaivAlpasvaratvamiti tatpUrvanipAtaH sidhyati / / vivakSito na tUryAGgavAcIti khaiH saha tUryAzANA dvandvAbhAvena atra prabhAcandra evamAha-'zaGkadundubhivIgAH, mRdAzaGka- nekatvamiti / tadapi na zobhanam , yatastUryAGgabhUta evaM zaGka: 40 pa(tUNavAH' ityatra "aprANipazcAdeH" [3.1.136.] iti, . svarUpeNa mAGgalyasUcako'nyArthamAnIyamAnodakakumbhavat, iti
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 160 161] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte na tasya mAhalyArthatvena tUryAGgatvahAniriti khairevAyaM dvandva kezavAnAmiti / atra zaGkhatUNavAviti pratIkamAdAya kaiyaTenoktam| "niyatadravyavivakSAyAM jAtiparatvAbhAvAdekavadbhAvAbhAvaH, tUryAjJANAmityapi na bhavati, zaGkhasyAtUryAGgatvAdityeke tUryazilpopajIvina eva sUryAGgatvena gRhyante teSAM hi mukhyaM tUryA Ggatvamityapare" ityuktam / ayamAzayaH - aprANijAtitvena naikavadbhAvo vyakti- 45 zaGkho hi na vAdyatayopayujyate'pi tu pRthageva tasya yuddhAdiSu paratvAt, tUryAMGgatvenApi naikavadbhAvaH zaGkhasyAtUryAGgatvAt, zatrusambodhanAya, pUjAdiSu pavitrazabdairdizAM nUraNAya, yAtrAdisvazubhazabdatiraskaraNAya ca tadIyazabdasyopayogaH, tathA ca svaiH saha nAyaM dvandva ityekavadbhAvAprAptirityekeSAM matam / apare ca 50 tUryAGgatvena tadvAdakAnAmeva grahaNamiti na zaGkhasya vINAdInAM vA sUryAGgatvena grahaNamiti / yadyapyetadantargata evAzayo'nyarUpeNa kecidupasthApitaH, tathApyupasthApitarUpeNAsAvayukta iti tatraiva nirAkRtaH etadAzayakatve tu samucita eveti vivecanIya iti / | iti nirvivAdameva / ata eva punaH pakSAntaramAhusta eva "zaGkhAdizabdena zaGkhAdisamudAyasyAbhidhAnAt tasya cAturyA - GgatvAdajAtitvAcca naikavadbhAvaH" iti / atrocyate - ka eSa 5 zaGkhAdisamudAyaH ? yadi ca zaGkhatvajAtyAzrayaH sakalazaGkhavyakti samudAyaH kathyate tadA kathaM na jAtiparatvam, yadi ca zaGkha Adau yasya tAdRzaH samudAyo'bhidhIyata ityucyate tarhi tAdRzasamudAyAbhidhAyitvaM tasya kutaH zaktyA lakSaNa yAvA ? nAthaH pakSaH-tAdRzasamudAye tasya [ zaGkhazabdasya ] saMketAnatradhAraNAt 10na dvitIyaH - zaGkhabhinnena tatsamudAyasthitenAnyena saha tasya sambandhAnavadhAraNAt zakyArthasambandhe satyeva lakSaNAkhIkArAt / kiva tAdRzasamudAyasya na tUryAGgatvamityatrApi kiM mAnamiti mRgyam / ata eva tairevotpalAcAryasya matamupanyastaM 'tUryAGgatA zaGkhAdivAdakAnAM na tu zaGkAdInAmiti tyatvAda 15 traikavadbhAvo yaH prApnoti sa nAzaGkanIyaH' iti / etacca prAcInavaiyAkaraNamatenApi pramANitam ata eva "prANitUryAGgANAm" nanu ca jAtirvyaktiva padArthaH, tatra vyaktipadArthe prativyakti 55 zAstrapravRtteH sarveSAmasakhIdantAdInAM niyamaH syAt, jAtI tu ityatra pUrvairmArdaGgikapANavikram 'vINAvAdaka parivAdakami yevodAhriyate, na tu merImRdaGgamityAdi' iti pANinIyAnAmapyetadapadArthe ekasya pUrvanipAtena jAtiH saMskRteti zeSasyAniyamaH, bhimatam, ata eva "dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm" [ pA. sU. AzrIyate, kimekagrahaNeneti cet ? evaM pratipattirduSkare lekagrahaNaM tatra yathA lakSyasiddhistathA padArthAzrayaNamitIha jAtiH padArtha 20 2. 4. 2. ] iti sUtre dIkSitenApi mArdaGgikapANavikam vibhAvaya / prakRtasUtramapi dvandva evaM pravartate nAnyatretyAha - 60 rathikAzvAroham iti rUpe vAdakA ArohakA codAhRtAH, ata eva ca "alpActaram" [ pA. sU. 2. 2. 34. ] iti | vispaSTapaTuriti vispaSTaM paTTariti vigraheNa dvandvAbhAvaM darzayati, dvandva ityeveti avadhAraNa phalamAha - vispaSTaM paTuHsUtre mahAbhASye'pi 'mRdaGgazaGkhatUNavAH' 'zaGkhadundubhivINAnAm' | dvandve hi dvayorapi sahocyamAnayostulyakakSyatA bhavati, atra ityAdayaH prayogAH prayuktAH / AcAryairapi " prANitUryAGgANAm" ! "nAma nAmraikArthe0 " [3.1.18. ] iti 25 iti sUtre 'mArdaGgikapaNavikram' ityapyudAhRtam / "dvandvazca : samAsaH, "mayUravyaMsakAdayaH " [ 3. 1.516. ] iti tatpuruSa - 65 prANi0" [ pA. sU. 2.4 2. ] iti sUtrazeSe nAgezenApi samAso vA jJeyaH tena dvandvAbhAvAdihokArAntasya paTuzabdasya uyote 'atra tUryAGgazabdena vAdakA eva gRhyante 'mRdaGgazaGkhatUnavAH / pUrvaprayogo na bhavati // 3. 1. 160. // / | sAmAnyataH Www iti "alpActaram" [ pA0 sU0 2. 2. 34. ] iti sUtre bhAgyaprayogAt, tatsAddacaryAcca senAGgazabdena rathArUDhAnAmeva 30 grahaNam, 'saMprAmaM hastyazvapadAtibhiH' iti "yena vidhi0" mAsa-varNa- bhrAnupUrvam / 3 / 1 / 161 // ta0 pra0--mAsavAci varNavAci bhrAtRvAci ca zabda [ pA0 sU0 1. 1. 72. ] iti sUtrasya bhASyasvArasyAcca' iti / rUpaM dvandve samAse anupUrvaM yad yat pUrvaM tat tat pUrvaM nipa - 70 tati, anugrahaNAdekamiti nivRttam / mAsa-- phAlguna-caitrau, vaizAkha- jyeSTho varNa-brAhmaNa-kSatriyau, kSatriya vaizyau, vaizyazUdrau, brAhmaNa kSatriya-vizaH, brAhmaNa-kSatriya-vida-zUdrAH; bhrAtR -baladeva- vAsudevau, yudhiSTira- bhImA'rjunAH // 161 // pratipAditam / prakRtamanusara rAma: - pANinIye mahAbhASye'pyalpa - svaramAtrasya pUrvanipAte svIkRte "alpActaram" iti sUtre AkSiptam-"mRdaGgazaGkhatUNavAH pRthag nandanti saMsadi" "prAsAde 35 dhanapatirAmakezavAnAm" ityetanna sidhyAMte" iti / tatra samAhi 273 ! tam -'atataranirdeze zaGkhatUNavayormRdaGgena saha samAsaH' iti vArtikena, vyAkhyAtaM ca vArtikam - atantretara nirdeze zaGkhazvayomRdaGgena samAsaH kariSyate, zaGkhazva tUNavazva zaGkha tUNavI, zaGkhanRNo ca mRdatha mRdaGgazaGkhattUNavAH / rAmazca kezavazca rAmakezavo 40 rAma kezava ca dhanapatizca dhanapati rAmakezavAH, dhanapatirAma 35 siddhahema candra0 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - mAsavarNa0 / mAsAzca 75 varNAzca bhrAtarakheti samAhRtaM mAsavarNabhrAtR, anupUrvamiti pUrvaM pUrvamanusRtyAnupUrvam, pUrvamanatikramyeti vA'vyayI - bhAvAnAM svapadavigrahAbhAvAt anatikramazcAnusaraNametra / tathA ca sUtraM vibhajya vyAkhyAti - mAsavAcItyAdi / mAsasvarUpaM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 161] jyotiHzAstrAdAvityaM prasiddham-mAsaH prasiddhastriMzaddinasamudAya- | prayogA bhavanti, tathehApi mAsAdiviSaye syAt , tatazcAnurUpaH, sa ca caturvidhaH ubhayozcAndrayorekatrAntarbhAvAt-saura- | pUrvagrahaNaM vyartha syAt , ato'nupUrvagrahaNasArthakyAya 'ekam' iti kRSNacAndra-zukacAndra nAkSatra-sAvanabhedAt , ekarAzau ravi-nivartate, tatazca *lakSye lakSaNaM nyAya prayAdhyai kasya prayoge satyapi saMkramaNAdikAlamArabhya dvitIyarAzI ravisaMkramaNAdikAlaparyana ziSTe'pi pUrvaprayogakrameNava pUrvanipAta iti sidhyatIti bhAvaH / / sauro mAsaH / zukrapratipadAdibinduto'mAnyavinduparyantaH atazca phAlgunajyeSThavaizAkha caitrAH brAhmaNavidazadrakSatriyAH, 45 kRSNacAndaH / kRSNapratipadAditaH paurNamAsyantabindupayantaM yudhiSThiranakulabhImasahadevA ityevamAdayaH prayogA na bhavanti / shukcaandrH| azvinyAdito revatyantaM [ abhijidantamityapare / nAkSatro mAsaH / triMzaddinAtmakaH sAvana ityAdi / vAsta- | | krameNodAhartumAha-mAseti, phAlgunacaitro itiskamazca lokavyavahAraprasiddha jJeyAH, tathA hi-varNA brAhmaNa-1 phAlgunazca cetrazceti vigrahaH, vaizAkhajyeSTI iti- vaizA10 kSatriyavidrazadAH, saMkIrNajAteH zadeSvantarbhAva: 'zudavada varNa- khazca jyeSThazceti vigrahaH, yadyapi caitrato gaNanayA phAlguna evaM saGkarAH' iti smRteH| atra saGkarapadaM vilomasAraparama. tacca paraH, paraM tu anupUrvamiti padasvArasyAdavyavahitapUrvAparIbhAva 50 kSetrAdapakRSTavIryajAtakharUpam, anuloma kareSu mAtRjAtatvasya evaM gRhyata, ra sa eva gRhyate, sa ca phAlgunatrayoreva na tu caitraphAlgunayoH, evaM smRtidhvabhidhAnAt / AnupUyaM pUrvapazvAdbhAvamvarUpakagavaiziSTayena vaizAkhajyeSThayorapi, phAlgunAdizabdAzca phAlgunyAdinakSatrAcandra jJAnam, mAsAnAM ca tallokaprasiddhameva, bhrAtrotrAtRNAM vA krama- | yuktAt "candrayuktAt kAle." [6. 2. 6.] ityaNi 15 vaiziSTyaM tu prAdurbhAvakAlakRtaM bodhyam , varNAnAM cAnupaya loka- phAlgunIzabdaM paurNamAsyarthaka "caitrIkArtikI phAlgunIzravaNAdvA" prasiddhito jJeyam , lokaprasiddhizcatyam-varNAnAM cAnupUrdI / [6. 2. 100.] iti nirdezasahakAreNa saMsAdhya tataH 55 tattajanmasthAnakRntam , athavA tatrApi yena karmaNotpattilaukikaiH | "sA'sya pArNamAsI" [ 6. 2. 98.] ityANi sidhyanti / kathitA tAdRzakamakRtameva, tathAhi-" brAhmaNo'sya mukhamA- vaNAMnAmAnupUjyemudAhatumAha-varNati, brAhmaNakSatriyo iti sIt" ityAdi, tadanugAminI smRtizca brAhANazca kSatriyazcati vigrahaH, atrobhayoH samasvaratvenAryatvA20 " mukhato brAhmaNA jAtA bAhubhyAM kSatriyAH smRtaaH| nizcayAcAnirNaye prApte'nenAnupUrva pUrvanipAto bhavati, kSatriya UrubhyAM tu vizaH proktAH paddhayAM zUdro vyajAyata // iti / | vaizyI iti-kSatriyazca vaizyazceti viprahaH, atrAlpakharatvena 60 'brAhmaNo'sya mukhamAsIt' ityAdirUpeNAbhedopacArastu 'Aya- vaizyasya pUrvanipAtaH prApto'nenAnupUyAt kSatriyasya pUrvanipAto ghRtam' ityAdivalakSaNayA janya-janakayorabhedopacArAda bodhyA vidhIyate / vaizyazudrI iti-vaizyazca zaveti vigrahaH. ihA zabdAnuzAsanasya sarvapArSadatvAt parasamayApekSayApi sAdhyata niyame AnupUjyoniyamaH, evaM trayANAM caturNAmapi samAse epa 25 ityuktameva / ayaM bhAvaH-brAhmaNakSatriyavideya pUrvaH parva iti / eva kamo'nupUrvagrahaNAditi pUrvamuktametra, tadevodAharati-brAhmaNa prasiddhiriti, na ca pUrvapUrvasyottarottara pratyaya'tvAt 'arya, kSatriyavizaH iti-vrAhmaNazca kSatriyazca viT ceti vigrahaH; 65 ityanenaiva vyavasthA bhaviSyatIti vAcyam , ninditasyApi brAhmaNA- | brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH iti-brAhmaNazca kSatriyazca viT ca derbhAvAt / tathA ca mAseSu yo mAso yasmAt pUrvabhAvitvena | zUdrazceti vigrahaH / bhrAtRNAmAnupUya'NodAhartumAha-bhrAtR iti, prasiddhastasya pUrvaprayogaH, varNAnAmapi tathaiva, bhrAtRNAmapi tathaiveti | baladevavAsudevI iti-baladevazca vAsudevazceti vigrahaH, iha 30 phalata ekarUpaivAnupUrvI tadAha-yad yatpUrva tat pUrva nipa- ! ladhvakSaratvena baladevasya pUrvaprayogaH prAptaH, aya'tvaM tu vivAdA tatIti / pUrvastrAdekamilasyAnuvRttAvekavAnupUrvIniyamaH | spadamarcakarucyadhIna miti na tadanusAriNI vyavasthati prakRtasUtra-70 syAt , ziSTeSu kAmacAra iti zaGkAyAmAha-anugrahaNAdeka- pravRttyaiveSTasiddhiH / yudhiSThirabhImArjunAH iti-yudhiSThirazca miti nivRttamiti / dvandva ityanvarthasaMjJayA dvayoretra tatra / bhImArjunaveti vigrahaH, atra bhImasyAlpasvaratvenArjunasya ca samAsaH prAptaH, tatra pUrvaprayogeNa kasya pUrvanipAte nizcite'parasya : svarAdyadantatvena yudhiSThirApekSayA pUrva prayogaH prApta ityanenAnu35 tataH paraM prayogaH syAdevetyekamiti vyartha sad bahUnAM dvandvo / pUrvyAniyamaH, aya'vaM tu prakRte'pi tattacilokAzritamiti bhavatIti jJApayati, tatraikasya pUrvanipAte pUrvanipAtavidhAyaka-na vyavasthitam , satyAdibhiyudhiSThiro'yaH, zArIrikabalenAnekara 75 tattatsUtreNAnuzAsite sakRtpravRtyA ca tasya sUtrasya cAritArthaM sarveSAM rakSaNAcca bhImasya tattvaM bhAti, arjunazca dhAnviSvanavRtte *lakSye lakSaNaM nyAyena punastatra tatsUtrapravRttI mAnAbhAvAt , gaNyo devairapi prazastAstravidya iti tasyApi svaviSaye tattvameveti apara pUrvanipAtAhazabde prayoktuH kAmacAraH, ato yathA 'hari- nAnyena nimittena vyavasthA sambhavatIti prakRtasUtraprayojanamakSata40 haraguravaH, guruhariharAH, hariguruharAH, guruharaharayaH, ityAdi- meveti / / 3. 1. 161. //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 162-163 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte bhartutulyakharam / 3 / 1 / 162 / / pra0 ta0 - maM nakSatram, tadvAci RtuvAci ca tulyasaMkhyasvaraM dvandve samAse'nupUrvaM pUrvaM nipatati / bha- kRttikA rohiNyaH, azvinI-bharaNI-kRttikAH, mRgaziraH-punarvasuH, 5 Rtu -hemanta ziziravasantau, hemanta zizira vasantAH tulyasvaramiti kim ? mArdA mRgazirasIH puSya- punarvasu, tiSyapunarvasU, grISma vasantau // 162 // 1 275 tathaiva bharaNItArakA rohiNItArakAH, kRttikA tArakAstu SaT 1 40 mRgaziraH punarvasu iti - mRgazirazca punarvasU ceti vigrahaH, punarvasuzabdo dvivacanAnto yugmabhavAt, "punarvasU tu yAmako Adityau ca" ityabhidhAnacintAmaNiH; atra samAhAravivakSayA caikatvam, bhavati nakSatravAcinAM samAhAravivakSA, ata eva "puSyArthAd me punarvasuH " [ 3. 1. 129 ] iti sUtravRttau - 45 'samAhAre tu puSyapunarvasu' iti paThitam / RtumudAhartumAhaza0ma0 nyAsAnusandhAnam bhartu0 / bhaM ca Rtu Rtu iti, hemanta zizirau iti - hemantazca zizira zreti veti-bhartu, aprANijAtijAtitvAdekatvam, tadvizeSaNatvAca ! vigrahaH, ziziro ladhvakSarastasya pUrvanipAtaH pUrveNa prApto hemanta10 tulyasvaramityatrApyekavacanam, bhazabdArthamAha-bhaM nakSatramiti, sthAnena vidhIyate / ziziravasantau iti - zizirazca vasantatulyAH svarA yatra tat tutyasvaram, tulyatvaM ca mAtrAsaMkhyayA / veti vigrahaH, atra pUrveNa zizirasya pUrvanizate siddhe'pi paratvA- 50 dunenaiva vidhIyate, yadvA vasantasyArcyatvavivakSAyAmapi zizirasyaiva pUrvanipAtArthamudAhiyate / trayANAmapyanupUrvameva bhavatItyudAharati- hemanta ziziravasantAH iti- hemantazca ziziratha vasantazceti vigrahaH / tulyasvara miti kimiti sAmAnyena sarveSAmevAnupUrva pUrvanipAto vidhIyatAM pUrvasUtreNa mAsA- 55 dInAmiveyAzayaH, vyAvartyaM pradarzayati-ArdrAmRgazirasI 1 akSarasaMkhyayA trobhayathA sambhAvyate, tathApi sAmAnyatastutya svarayutamiti kathanAdakSarasaMkhyaitra gaNyate, vyAkhyAnAlakSyAnurodhAcca, anyathAzvinIbharaNIzabdayoH kRttikAbharaNI15 zabdayozcAnupUrvaM prayogo na syAnmAtrAbhedAt / anupUrvamiti pUrva sUtrAdanuvartate, atrApi nakSatrANAmRtUnAM cAnupUrvya loka- / prasiddhyapekSayaiva vijJeyaM janmAdilakSaNaniyAmakAbhAvAt / 'azvinI-bharaNI -kRttikA-rohiNI -mRgazira- ArdrA punarvamR0 | iti bhardrA ca mRgazirakheti vigrahaH puSyapunarvasu, tiSyaityAdirnakSatrakramaH, prabhAcandrastvevamAha - avinyo bharaNyau | punarvasU iti - puSyaca punarvasU ceti, tibhyazca punarvasU ceti ca 20 ityAdirnakSatrakramaH / dvau dvau mAsau mArgAdika Rtu:, mArga | vigrahaH atra "puSyArthAda meM punarvasuH" [ 3. 1. 129. ] iti punarvasuzabdo vyarthaH san ekArtho bhavatIti samAsato dviva- 60 poSa hemantaH, mAphAlgunI ziziraH, caitravaizAkhI vasantaH / jyeSThASADhau grISmaH, zrAvaNa bhAdrapadau prAvRT, Azvina kArtiko canam nakSatre pratyudAhRtya Rtau pratyudAharati- grISmavasantau zarad iti, tadAha kAtyaH - " AdAya mArgazIrSAcca dvau dvau iti - grISmazca vasantazceti vigrahaH, eSu ArdrA- puSya- tiSya-grISmazabdAnA malpasvaratvena pUrvasUtreNa pUrvanipAtaH, tulyasvara grahaNAmAsAvRturmataH / " hemantAddhi vatsarArambhaH tathA ca ' hemanta - bhAve prakRtasUtrapravRttyAnupUrvyeNa paranipAtaH syAditi tulyasvara25 ziziravasantagrISmaprArRTzarad' iti RtUnAM kramaH / tatra pUrva nakSatramudAhartumAha-meti, kRttikArohiNyaH iti kRtti grahaNamAvazyakamiti bhAvaH // 3. 1. 162. // kAva rohiNI ceti vigrahaH, "maghA'pU- kRttikA va hau" iti liGgAnuzAsanavacanAt kRttikAzabdo nityaM bahuvacanAntaH, prabhAcandrastu kRttikAzca rohiNyazceti vigrahamAhaH atra dvayoH | 30 samasvaratvena niyAmakAntarAbhAvApta evAnupUrvaM nipAto vidhI - yate / azvinIbharaNIkRttikAH iti -azvinI ca bharaNI ca kRttikAzceti vigrahaH, atra bharaNIzabdasya laghvakSaratvena pUrvanipAtaH prAptaH, anena tvAnupUrvyAT bhavatIti kecit; pare tu bharaNIzabde ikArasadbhAvAnna ladhvakSaratvamityaniyamaprAptau kRttikA 35 dInAmanupUrva pUrvanipAta ityAhuH yadA tu 'bharaNi' iti hrasvasyAt tadA pUrvamataM yujyeta, anyathA'zvinyAdAvapi ladhvakSarasadbhAvAt ladhvakSaratvaM syAditi vizeSAbhAvaH; prabhAcandrastu azvinyazca bharaNyazca kRttikAzceti vigRhNAti, atra svakhatArakA bahutvAda bahuvacanamiti pratIyate, azvinItArakA stisraH, | saMkhyA samAse / 3 / 1 / 163 / / ta0 pra0 - 'sarvA saMkhyA' prathamoktetyaniyame AnupUrvyAH saMkhyAyAH pUrvanipAtArthaM vacanam, samAsamAtre saMkhyAvAci - nAmanupUrva pUrva nipatati / bahuvrIhau dvau vA trayo vA dvitrAH, evaM tri- caturAH paJcaSAH; dvidveza - dvidazAH / evaM tridazAH dvigau-dve zate samAhRte - dvizatI, trizatI / dvandve - ekazca 70 daza ca ekAdaza evaM dvAdaza, trayodaza saptatizatam, mazItizatam, navatizatam // 163 // / ityAcAryazrI hemacandra viracitAyAM zrIsiddha hemacandrAbhidhAnasvopazazabdAnuzAsanavRhadvRttau [ tattvaprakAzikAyAM ] tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH // 3 // 1 // 65 75
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 163H] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMkhyA0 / saMkhyA- 1 | 3. 2. 91. ] iti pUrvapadAntasya dIrghatve 'ekAdazan' zabdasya vAcino prAyo bahavrIhiH / samAhAradvigundro vA bhavati, tatra prathamAbahuvacane-ekAdazeti / atidizati-evamiti, dvau ca ca sarvA saMkhyA prathamoktaveti "prathamoktaM prAka" [3.1 daza ceti-dvAdazeti, vayazca daza ceti-trayodazeti148.] iti sAmAnyasUtreNa niyamo na prApoti, vizeSa- "dvitryaSTAnAM dvArayoSTAH" {3. 2. 92.] iti krameNa 5 sUtrANyapi vizeSaNatvAdinA pUrvanipAtavidhAyakAni neSTaprayoga- ! 'dvA, trayas' ityAdezo, saptatizca zataM ceti saptatizatama.45 sAdhanakSamANIti samAsa prakaraNatve'pi punaH samAsa ityuktyA | azItizca zataM ceti-azItizatam , napatizca zataM cetisamAsasAmAnye sUtrapravRttyartha prakRtaM satramArabhyate tadAha-sarvA | navatizatamiti trayo'pi samAhAradvandvAH / iha saMkhyAtvena saMkhyA prathamoktyaniyame AnupUrvyAH saMkhyAyA: lokaprasidaiva saMkhyA gRhyate, na tu saMkhyAsamudAyaH, saMkhyA parvanipAtArtha vacana miti-AnupUAH -pravaiSavAdAnena | samAso vA, yathA dvau vA yo vetyarthe dvinA iti saMsAdhya / 10 loke prasiddhAyAH, alpIyasyA iti bhAvaH, samAsamA catvArazca vivAzcati vigrahe caturdvitrA iti, atra dvizabdasya na 50 pUrvaprayogastAdRzasya zabdasya saMkhyAvAcakatvenAprasiddhatvAta : evaMiti-samAsaprakaraNAdeva samAse labdhe pUrvoktastrANAM vahuvrIhyAdi dvau caikAdaza ceti vigraha dvokAdazeti bhavati, takAdazeti samAsavizeSe pUrvanipAtavidhAyakatayA'sya samAsasAmAnye eva sumudAyasyApi saMkhyAtvena prasiddhatvAt ; kintu ekA cAso pravRttyartha samArAgrahaNamiti tasmAt samAsamAtre iti lbhyte| vizatizcetyekaviMzatiH, tasyAH saMkhyAvAcinA'nyena samAsenAsya __ kramazaH sarvasamAsAnudAharati-bahuvrIhAvityAdinA / dvau pravRttiH, tAdRzyA ekaviMzatyAH saMkhyAtvenA prasiddhatvAt / tathA 55 16 vA trayo veti vigrahaH, dvitrAH iti ca "sujvArtha saMkhyA0" | ca tatra lavakSaravAdinaiva niyama iti shm|| 3. 1. 163. // [3. 1. 19.] iti vikalpArthe samAsaH, "pramANIsaMkhyAhaH" / iti kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavaviracite [7. 3. 128.] iti samAsAnte De ikAralopaH, atrobhayo stropajJatatvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse vizeSyavizeSaNabhAvAbhAvAniyamo na prAtaH, saMkhyAtvamapi dvayo truTitasthale tapogacchAdhipati-sUrisanAda-zrIvireveti "vizeSaNasarvAdisaMkhyaM bahuvrI ho" [3. 1. 150.] jayanemisUrIzvara paTTAlaGkAra-kaviratna-zAstra20 iti na pravartata ityAnuyAdeva pUrvanipAtaH, dvau athanA praya vizArada vyAkaraNa-vAcaspati zrIvijayaiti vikalpaghaTitaH samAsArthaH / atidizati-pavamiti, trayo yA catvAro veti vigrahe "sujvArthe." [3. 1. 19.] iti lAvaNyasUrinirmitAnusandhAnena vikalpArthe samAsaH-tricaturAH 'nan muvyupatrezcaturaH" [7. pUrNatAM nIte tRtIyAdhyAyasya prathamapAdaH samAptaH // 3. 131.] ityap samAsAntaH / paJca vA paDa veti vigrahe "mujvArthe." [3. 1. 19.] iti vikalpArthe samAse samA- asaMrabdhA api ciraM, 65 sAnte''ntyasvarAdilope ca-paJcaSA: iti, dvirdazeti-vigrahaH, duHsahA vairibhUbhRtAm / vAradvayaM dazetyarthaH dvidazAH iti "mujvAthai" iti vArAdhe caNDAzcAmuNDarAjasya, samAsaH, DaH samAsAnto'ntyasvarAdilopazca prAgvat , atidizati evamiti, tridazAH iti-vivAraM dazetyarthaH, trirdazeti / pratApazikhinaH knnaaH||9|| 30 vigrahaH zeSaM pUrvavat , atra ca yadyapi sujaye bAre vartamAnatvaM / anusandhAnakRto vyAkhyA-cAmuNDarAjasya tannAnA pUrvasyA eva saMkhyAyA iti sA prathamokteti "prathamokaM prAka" khyAtasya nRpasya, caNDAH krodhanAH, pratApazikhinaH,70 [3. 1. 148.] iti sAmAnyasUtreNApi niyamaH sambhavati pratApaH prabhAva eva zikhI agnistasya, kaNAH sphuliGkAH tathApi yatra dazazabda eva cArArthakakRtavasasucapratyayAnto asaMrabdhA api saMrambheNauddhayena rahitA api, vairibhUbhRtAM vigrahavAkye prayujyate tatra tasyaiva pUrvanipAtaH syAditi tdyaa| zatrubhUtanRpANAm , ciraM bahukAlaparyantaM, duHsahAH soDhuma36 vRttyartha sUtramidameva tatrApi pravartate / dvigumadAhartamAha-dizA. zakyA ityanvayaH / asaMrabdhA api duHsahAH kimu vaktavyaM teSAM viti, dve zate samAhRte iti vigrahaH, dvizatIti ca - saMrabdhAnAM duHsahatva iti kaimutikanyAyadhvaniH / kiJca vairi-75 - bhUpA bhUbhRta iva parcatA ivetyupamitasamAso'pi gamyate / tathA "saMkhyA samAhAre0" [ 3. 1. 99.] iti. samAhAre dvigu. : .: ca yasya pratApazikhinaH kaNA eva bhUmRtA parvatAnAmiva vairisamAsaH, aba pAtrAdivarSitAdantottarapadatvAt zrItvaM lIzca / bhUbhRtAM zatrupakSanRpANAM duHsahAsteSAM kRtasamaprapratApAmerati dvandvamudAhartumAha-dvanddhe iti, ekaca daza ceti vigrahaH, duHsahattvamiti dhvanyate, bhavati caivaM prakRtavarNanIyasya rAjJo'ti10"cArya dvandvaH" [3.1.111.] iti samAse "ekAdaza0" : zayapravalapratApavattvaSyati WANAVU 80