Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

SR No.: 008411
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 280
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 111

[पा. १, सू. ५१-५२]
कलिकालसर्वज्ञत्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
तदः परस्य सेढुंगभावार्थ हि नसमासः पर्युदस्यते, तत्र च । अथ सविग्रहमुदाहरति-पूर्वः कायस्येति विग्रहः, पूर्वकायः पूर्वपदार्थप्राधान्ये तद उपसर्जनत्वादेव वारणसम्भवेतत्र पर्युदासो | इति समासः, अतिदिशति-एवमिति, अपरकायः इति व्यर्थः सन् नसमासे सर्वादित्वप्रयुक्त कार्य सामान्यतो ज्ञापयतीति | समासः, अपरः कायस्येति विप्रहः, अधरकायः इति समासः, 40 'असर्वस्मै' इत्यादिसिद्धिः स्यादेव । एवं च तुल्यविकल्पाभिषा- अधरः कायस्येति विग्रहः, उत्तरकायः इति समासः, उत्तरः 5 येणैव पक्षान्तराश्रयणं, न तु तत्र पक्षेऽधिकदोषदर्शनेन, अवर्षा ! कायस्येति च विग्रहः । न च पूर्वशब्दो दिक्शब्दः, तथा हेमन्तः' इत्यत्र लिङ्गसंख्यादिसिद्धिश्च प्रतियोगिवर्षारूपाश्रयगत- | च कायात् पूर्व इति विग्रहः स्यादिति शङ्कयम् , दिग्वाचिनाम्ना लिङ्गसंख्याद्याश्रयणादेव, एवं रीत्या च सर्वत्र निवोहसम्भवे योगेऽवधिवाचिन एव पञ्चमीविधानात् , इह च कायो नावधिरपि कस्यापि पक्षम्य विशिष्य भाष्यकारखीकृतत्ववर्णनं कैयटस्य तु सम्बन्धी, अवधिस्तु नाभ्यादिः, तथा च कायस्य पूर्वः 45
नोचितमिति । प्रकृते चार्थाभावेऽयं समास एवं प्रवर्तते नाव्य- | कस्मात् ? नाभेरिति पूर्वत्वनिरूपकानाम्यादिशब्दादेव पञ्चमी, न 10 यीभाव इत्यैव नागेशमतम् ।
कायशब्दात्, "तस्य परम्" [पाणि. सू. ८. १.१.]
इत्यादिप्रामाणिकप्रयोगादवयववाचियोगे षष्ट्या ज्ञापनाच्च । एवं एतच स्त्रमते न खीकर्तुं शक्यते, 'अन्य' इत्यनुवृत्तिसामर्थ्यात् । पूर्वपदार्थप्राधान्यविवक्षायामव्ययीभावविषयतया तत्पुरुषविषय- ।
च षष्ठीसमासापवादोऽयम् , समासप्रकरणे यत्रोत्सर्गापवादौ तातिकमात् । अन्यत्राभावार्थकनमः क्रियागुणाभ्यामेवान्वयो
बहुलाधिकाराद् विकल्पेन प्रवर्तते तत्रापवादेन मुक्तेऽपि 50 न तु द्रव्येणेयपि न स्वीक्रियते प्रकृतवृत्तिग्रन्थविरोधादित्यलं न
! नोत्सर्गप्रवृत्तिरिति “पारेमध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठ्या वा" [२. १.३०.] 15 विस्तरेण ॥ ३. १. ५१ ॥
इति सूत्रे प्रतिपादितत्वेनेतदभावे षष्टीसमासो न भवति, षष्टी
समासे सति हि कायपूर्व इति प्रयोगोऽपि स्यात् , एवं च पूर्वः पूर्वाऽपरा-ऽधरोत्तरमभिन्नांशिना
काय इति विग्रहे कायशब्दस्य भक्त्या खावयवत्वविवक्षायां
सिद्धावपि कदाचित् षष्ठीसमासप्रवृत्त्या कायपूर्व इति प्रयोग: 55 ।३।१। ५२॥
स्यात् तद्वारणार्थमेवेदं सूत्रमिति । त०प्र०–अंश एकदेशस्तद्वान्-अंशी, पूर्वादयः शब्दाः पदकृत्यं पृच्छति-पूर्वादिग्रहणं किमिति-अवयवनिर्देशे सामर्थ्यादेशवाचिनोऽशिना समस्यन्ते, अभिलेन-न चेत् | प्राय एषामेव प्रयोगो भवतीति प्रश्नाशयः । नैत एव प्रयुज्यन्ते, 20 सोऽशी भिन्नः प्रतीयते, तत्पुरुषश्च समासो भवति । पूर्वः | किन्त्वन्येऽपीत्याह-दक्षिणं कायस्येति, तथा चात्र समासाकायस्य-पूर्वकायः, एवम्-अपरकायः, अधरकायः, उत्तर- भावार्थ परिगणनमावश्यकमिति भावः । अवयवा एव भिन्ना 60 कायः । पूर्वादिग्रहणं किम् ? दक्षिणं कायस्य । अभिनेनेति
भवन्ति, अवयवी त्वेक एवेति 'अभिनेन' इति व्यर्थमित्याशङ्कतेकिम् ? पूर्व छात्राणामामन्त्रयस्व । प्रसज्यप्रतिषेधः किम् ? पूर्व |
अभिन्नेनेति किमिति, पूर्व छात्राणामिति-अत्र छात्रशब्दपाणिपादस्य, अन हि समाहारस्यैकत्वेऽपि पाणिः पाद इति छात्रसमुदायपरः, तेष्वेकस्तदंशो यद्यप्यस्ति तथाप्यवयविन 25 भेदप्रतीतेनं भवति । पूर्वग्राम इत्यादौ तु न ग्रामशब्दात् | उद्धृतसंख्यावत्त्वेन विवक्षितत्वाद् बहुवचनान्ततया निर्देशाद् प्रासादादिभेदप्रतीतिः । अंशिनेति किम् ? पूर्वो नाभः | भेदप्रतीतिरिति न भवति समासः, एतदभावे तु समासः स्यादे- 65 कायस्य ॥ ५२॥
वेति भावः। अभिनेनेत्यस्य प्रसज्यप्रतिषेधेन व्याख्यानफलं
स्फोरयति-प्रसज्यप्रतिषेधः किमिति-प्रसङ्गं कृत्वा प्रतिषेधः श० म० न्यासानुसन्धानम्-पूर्वापरेत्यादि । पूर्वा- | प्रसज्यप्रतिषेधः "अव्ययं प्रवृद्धादिभिः" [३. १. ४८.] इति हीनां समाहारः । 'अभिन्नेन' इत्यस्य वस्तुत एकत्वसंख्या- | समासः, पूर्व पाणिपादस्येति प्रत्युदाहरणम् , अत्राभिन्नत्वा30 विशिष्टेनेत्यर्थः, एतच्चाने स्फुटीभविष्यति । 'अंशिना' इति पदं | भावं संगमयति-अत्र हीत्यादिना, यद्यप्यत्र पाणिश्च पादश्चेति, 70 व्याख्यातुमाह-अंश एकदेश इति एकदेशोऽत्रयवः, तद्वान् पाणी च पादौ चेति विग्रहे समाहारसमासे सत्येकत्वस्योत्पत्त्याअवयवी, अवयवसमुदायवानित्यर्थः । सामथ्योदिति-सापे- ऽभिन्नत्वमस्ति तथापि विग्रहवाक्ये भेदप्रतीत्या भेदात्यन्ताभावो क्षत्वादित्यर्थः, अवयवी च वाक्यवेरेव सापेक्ष इति स | नास्तीति समासो न भवतीति भावः । नन्वेवं ग्रामशब्दस्यापि एवेहावयविना सामर्थ्यभागिति स एव गृह्यते, नान्योऽसम्बद्धः ! सप्रासादे सचत्वरे सजलाशये सवने च रूढत्वादनेकल्वेनो35 पदार्थ इति भावः । 'अभिन्नेन' इत्यस्य पर्युदासपरत्ववारणायाह- पस्थित्या प्रामस्य पूर्व इति विप्रहे पूर्वग्राम इति प्रयोगो न 75
न चेदिति-भिन्नो हि पृथक् कदाचिदवश्यं प्रतीयते, यश्चाभिन्न | स्यादिति चेत् ? अत्राह-पूर्वग्राम इत्यादी विति, अयमाएकः स न तादृगिति मेदवति न समासप्रवृत्तिरिति फलति। । शयः बह्वर्थोऽयं प्रामशब्दः, अस्त्येव-शालासमुदाये वर्तते,