Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

SR No.: 008411
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 280
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 271

niraram
[ पा. १, सू. १५८-१५९ ] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
.......www.wamanirurammarware. गडुला, खञ्जकुण्टः, कुण्टखनः, खोडखलतिः, खलतिखोडा; मिति-कडारादयो गुणस्य द्रव्याश्रितधर्मस्य वाचकाः, 40 गौरवृद्धः, वृvगौरः, पिङ्गलभिक्षुकः, भिक्षुकपिङ्गलः, वठर- जैमिन्यादयश्च द्रव्यस्य गुणाश्रयस्य वाचका इति द्रव्यवाचक तनुः, सनुबठरः । बहुवचनमाकृतिगणार्थम् तेन-नटवधि- प्रति गुणवाचकस्य विशेषणत्वनिर्णयात् तस्यैव "विशेषणं रादयोऽपि द्रष्टव्याः ॥ १५८ ॥
विशेष्ये." [३. १. ९७.] इत्यत्र प्रथमोक्तत्वात् पूर्वनिपातः
प्राप्त इति पक्षे पर्यायेण परनिपाताथ सूत्रमिदमित्यर्थः । ननु 5 श० म० न्यासानुसन्धानम्-कडारा० । कडार-यत्र कडारादिगती द्वावपि गुणशब्दौ तन्त्रका व्यवस्थेत्याह-15 शब्दो वर्णविशेषवाची, जैमिनिश्च ऋषिविशेषः, कडारश्चासौ | यदा वित्यादिना, यदा तु यत्र लक्ष्ये पुनः, द्वावपि जैमिनिश्चेति "विशेषणं विशेष्येण." ! ३. १. ९६.] इति ! गुणशब्दौ पूर्वोत्तरपदस्थितौ गुणवचनौ, तत्र तस्मिन् लक्ष्ये, कर्मधारये-कडारजमिनिः, जैमिनिकडारः इति समास- निर्माता निर्माताभ्यां आभ्यां प्रकाराभ्याम, विशेषणम्वरूपस्य कडारशब्दस्य वैकल्पिकपूर्वनिपातात् । गड्डः पृष्ठप्रन्थि-विशेष्यत्वे विशेषणविशेष्यभावनिर्णये. पर्यायेण पर्वनिपात: 10 रसास्तीति गडुलः कुब्जः सिध्मादित्वाः , गालवः शावरवृक्षः, ! अयमर्थः-तत्र कस्य विशेषणत्वमित्यनिश्चये निजातत्वमनिर्जातत्वं
गड्डुलश्चासौ गालवश्चेति-गडुलगालवः, गालवगडुलः ।। च विशेषणत्वविशेष्यत्वनिर्णायकं भवति, तथा च यन्निातं काण एकाक्षः, द्रोणः स्वनाम्रा प्रसिद्धः, काको वा । काणश्चासौ . विशेष्यते विशिष्यज्ञानार्थमेव विशेषणप्रयोगात् । एवं च तत्र द्रोणश्चेति-काणद्रोणः, द्रोणकाणः । खजः पादवैकल्यवान् , : वक्तुरिच्छाधीनैव व्यवस्था भवति, यमसौ नितिं जानाति मुजस्यापत्वं युवा मौलायनः, खजश्चासौ मौआयनश्चेति-तेनानितिं ज्ञापयति । एवञ्च विचारितं पूर्वमपि "विशेषणं 15 खञ्जमौलायनः मौजायनखञ्जः । कुण्टो हस्तवैकल्यवान्, : विशेष्ये०" [३. १. ९७.] इति सूत्रे तदाह-इत्युक्तमेवेति । 55
वत्सस्य वृद्धापत्यं वात्स्यः, कुण्टश्चासौ वात्स्यश्चेति-कुण्ट-: ताशानेव प्रयोगानाह-गइलकाण इत्यादिना । 'कडारादिः' वात्स्यः , वात्स्यकुण्टः । खेलयति विनोदयतीति खेलः, स; इत्येकवचनेनापि निर्वाहे "कडारादयः" इति बहुवचनेन कश्चित् कृत्रिमदोषमात्मनि प्रकाश्य लोकविनोदकः, दक्षस्यापत्यं यो निर्देशस्तत्प्रयोजनमाह-बहुवचनमाकृतिगणार्थमिति, दाक्षिः, खेलश्चासौ दाक्षिश्चेति-खेलदाक्षिः, दाक्षिखेलः । तत्फलमाह-तेन नटबधिरादयोऽपि द्रष्टव्याः इति, 20 खोडो गतिविकलः, कहोड ऋषिविशेषः, खोडश्चासौ कहोडश्चेति- बधिरनट इत्यस्य स्वतः सिद्धत्वेन नटवधिरस्यैवाकृतिगणफलस्व-60
खोडकहोडा, कहोडखोडः। खलतिः केशरहितशिराः, मुक्तम् , आदिशब्दादेवं प्रकारा अन्येऽपीह गणे द्रष्टव्या खारपायणः खरपस्य युवापत्यम् । खलतिश्चासौ खारपाय- ! इत्यर्थः ॥ ३. १. १५८. णश्चेति-खलतिखारपायणः, खारपायणखलतिः ।। - - गौरो गौरवर्णः, गौतमः खनाम्ना प्रसिद्धः, गौरश्वासो गौतम- धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे । ३ । १।१५९॥ 25 वेति-गौरगौतमः, गौतमगौरः। पिङ्गलः पिहलव! यो त०प्र०--धर्मार्थादौ द्वन्द्वे समासे प्राप्तपूर्वनिपातं वा
माण्डव्यो मण्डोरपत्यमिति-पिङ्गलमाण्डव्यः, माण्डव्य-! पूर्व निपतति 'धर्मायौं, अर्थधर्मों; कामार्थों, अर्थकामौ; 65 पिङ्गलः । वृद्धश्चासौ मनुश्चेति-वृद्धमनुः, मनुवृद्धः। शब्दायौं, अर्थशब्दौ; आयन्तौ, भन्तादी; भग्नेन्द्रौ, इन्द्राग्नी; भिक्षुकश्चासौं दाक्षिश्चेति-भिक्षुकदाक्षिः, दाक्षिभिक्षुकः। चन्द्राकौं, अर्कचन्द्रौ; मश्वत्थकपित्थी, कपित्याश्वत्थी' इत्या
वठरो मूल् बृहद् देहश्च, छन्दोऽधीत इति छान्दसः श्रोत्रियः, दिपु स्वराद्यदन्तत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्ते 'सर्पिर्मधुनी, मधु30 वठरश्वासौ छान्दसश्चेति-वठरच्छान्दसा, छान्दसवठरः। सर्पिषी; गुणवृद्धी, वृद्धिगुणौ; दीर्घलघू, लघुदीपों; चन्द्र- .,
तनुर्लधुः, तृणबिन्दु म कश्चित, तनुश्चासौ तृणबिन्दुश्चेति- राह, राहचन्द्रौ' इत्यादिग्विदुदन्तत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्रासे 70 तनुतणबिन्दुः, तृणबिन्दुतनुः। कूट:-"मायानिश्चल- 'तपाश्रुते, श्रुततपसी; द्रोणभीष्मी, भीष्मद्रोणी' इत्यादिब्वयन्त्रेषु कैतवान्तराशिषु । अयोधने शैलथे सीराले कूटमः । य॑त्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्त ‘शकृन्मूत्रम् , मूत्रशकृत् ; स्त्रियाम् ॥" इत्यमरः, “पुरद्वारतुच्छ्योरपि” इति गौडः, प्लक्षो कुशकाशम् , काशकुशम् ; करभरासभौ; रासभकरभौ' इत्या35 नाम कश्चित् , तस्यापत्यं प्लाक्षिः, कूटश्चासौ प्लाक्षिश्चेति- दिषु लध्वक्षरस्वात् पूर्वनिपाते प्राप्ते 'समीरणामी, अग्मिसमी
कूटप्लाक्षिा, प्लाक्षिकूटः । इत्य कडारादीनां गुणववनत्वेन ' रणौ; मादित्य चन्द्रौ, चन्द्रादित्यो; पाणिनीयरौढीयाः, रौढीय-75 विशेषणत्वे नित्यं पूर्वनिपातः प्राप्तः, तत्र विकल्पार्थ प्रकृतसूत्र- ! पाणिनीयाः; जित्याविपूयविनीयाः, विपूयविनीयजित्याः' मित्याह-कडारादीनां गुणवचनत्वाद् द्रव्यशब्दा- इत्यादिष्वल्पस्वरत्वान्नित्यं पूर्वनिपाते प्राले 'प्राह्मणक्षत्रियनित्यं पूर्व निपाते प्राप्ते पक्षे परनिपातार्थ वचन- विशूद्राः, शूद्रविक्षत्रियविप्राः; भीमसेनार्जुनौ, अर्जुन