Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

SR No.: 008411
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 280
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 98

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः । [ पा० १ सू० ४६-४७ ]
wwwwww
आवृक्तं सुवर्णम्, आकन्दति बालः; अहर्णे - आमन्त्रितः; आवृत्तौ - आवृत्ती दिवसः; आशिषि- आयुराशास्ते, पुत्रमाशास्ते; 40 स्वीकरणे -आदत्ते फलानि, आदते रसान् सूर्यः; ईषदर्थे - ईषत् कृतिराकृतिः, आताम्रः, आच्छाया; अभिविधी-आकुमारं यशः शाकटायनस्य; क्रियायोगे-आयोगः, ऐष्टिः; अन्तर्भावे - आपानमुदकम् ; स्पर्धायाम् आह्वयते महो मलम्; आभिमुख्येआगच्छतिः ऊर्ध्वकर्मणि-आरोहति वृक्षम् भृशार्थे--आधूता 45 शाखा, आपीनानीव धेनूनां जघनानि प्रसुस्रुवुः प्रादुर्भावेआपन्नसत्त्वा स्त्री; समवाये आसेवा, आकुलम् ; स्मरणे- आभवतु विज्ञानम् ; विस्मये-आश्चर्यम्; प्रतिष्ठायाम् आस्पदम् ; निर्देशेआदिष्टम्; शक्तौ-आपर्पयति, अप्रसादे-आविलमुदकम् वित्रते
;
श०म० न्यासानुसन्धानम् - आङल्पे इति । सूत्रार्थः | आकाशभू; अनुबन्धे - आयाति पुनर्वचने - आम्रेडितम् 150
सुगमः ।
इति । ३. १. ४६. ॥
"द क्रियायोगे मर्यादाऽभिविधौ च यः । एतमार्तं दितं विद्यात् वाक्य- स्मरणयोरवित् ॥” इत्युक्तदिशाऽत्रेषदर्थस्यैवाढोऽल्पार्थत्वमवसेयमिति । सविग्रह15 मुदाहरति-- ईषत् कडारः- आकडारः इति- 'ईषत् कडारः ' इत्यस्वपदविग्रहो नित्यसमासत्वात्, आकडार इति समासः, कडारशब्दः पिङ्गलवर्णे तद्वति च, अतिदिशति - एवमिति, आपिङ्गलः इति समासः, ईषत् पिङ्गल इति तस्य विग्रहः । ननु 'अल्पे' इति वचनादन्यत्र समासेन न भवितव्यम्, अथा
त० प्र०—प्रादयः शब्दा गताद्यर्थेषु वर्तमानाः प्रथमा- 55 न्तेन, भत्यादयः कान्ताद्यर्थेषु द्वितीयान्तेन, अवादयः क्रुष्टा| द्यर्थेषु तृतीयान्तेन, पर्यादयो ग्लानाद्यर्थेषु चतुर्थ्यन्तेन,
20
) न्यत्रापि समासो दृश्यते, यथा- 'आबद्धभ्रुकुटीविभीषणवपुः' निरादयः कान्ताद्यर्थेषु पञ्चम्यन्तेन नाम्ना सह नित्यं समस्यन्ते,
स च समासोऽन्यस्तत्पुरुषसंज्ञो भवति ।
९४
10
भवतीति । 'अति वृद्धं कुरून् महद बलम्' इत्यत्र तु कुर्वतिक्रमेण वृद्धमित्यतिक्रम क्रिया जनितः कुरु-वृद्धयोः सम्बन्धो न समासेन गम्यत इत्यनभिधानान्न समासो भवति ॥ ३. १. ४५. ॥
आङल्पे । ३ । १ । ४६ ॥
5 त० प्र०-- 'आई' इत्यव्ययमल्पेऽर्थे वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते स च समासोऽन्यस्तत्पुरुषसंज्ञो भवति ।
ईषत् कडारः - आकडारः, एवम् - आपिङ्गलः । " आवद्धम्, भायुक्तम्' इत्यादौ तु क्रियायोगे गतिलक्षण एव
!
समासः ॥ ४६ ॥
प्राsत्यव-परि-निरादयो गत-कान्तकुष्ट-ग्लान-कान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः
। ३ । १ । ४७ ।
25
'आबद्धमुक्ता लतमस्य वक्षः' इत्यादिप्रयोगे तस्य कथं सङ्गतिरिति चेत् ? अत्राह-'आबद्धम्, आयुक्तम्' इत्यादौ तु प्रादयः - प्रगत आचार्य:- प्राचार्यः, एवं प्रान्तेवासी, 60 क्रियायोगे गतिलक्षण एव समासः इति-आङ्पूर्वस्य प्रवृद्धो गुरुः- प्रगुरुः प्रकृष्टो वीरः - प्रवीरः, संगतोऽर्थ:बन्ध्धातोर्युज्धातोश्च के ‘आबद्धम्, आयुक्तम्' इति, तथा च । समर्थः, विरुद्धः पक्षो-विपक्षः, प्रत्यर्थी पक्षः-प्रतिपक्षः, प्रतिक्रियया सह आड उपसर्गस्य योगात् " ऊर्जा ० " [ ३.१.२. ] ] बद्धं वचः प्रतिवचः उपश्लिष्टः पतिः-उपपतिः, उपपन्नोऽइति गतिसंज्ञा, गतिसंज्ञकः वाच्च "गति कु० " [३. १. ४२. ] | नुकूलः प्रतिकूलो वा नायकः - उपनायकः, अनुनायकः, प्रतिइति समासः । अयं भावः - आबोऽल्पार्थे गतिसंज्ञाविरहात् । नायकः ; अत्यादयः - अतिक्रान्तः खनाम्-अतिस्वगः, उद्गतो 65 गत्यादिसूत्रेण तत्पुरुषो न प्राप्नोतीत्यल्पार्थे तत्पुरुषविधानार्थमयं वेलाम्-उद्वेलः, प्रतिगतोऽक्षं प्रत्यक्षः, अनुगतः प्रतिगतो का योगः, अन्यत्र तु यथायोगं समासो भवति, तथा च स्वोपज्ञ- लोमानि - अनुलोमः प्रतिलोमः, अभिप्रपन्नो मुखम्-अभिन्यासः - "आलू - मर्यादा -प्राप्ति-स्पर्श- लिप्सा-भय-ष- कृच्छ्राssमुखः; अवादयः-अवकृष्टः कोकिलया - अवकोकिलः, परिणदो दिकर्म-ग्रहण-नीड- समीप - विक्रियाऽर्हगा ऽऽवृत्त्याशीः स्वीकरणे- वीरुद्भिः परिवीत् संनद्धो वर्मणा संवर्मा, अनुगतमर्थेन षदर्थाऽभिविधि-क्रियायोगा-ऽन्तर्भाव स्पर्धा ऽऽभिमुख्योर्ध्वकर्म- अन्वर्थ नाम, संगतमक्षेण - समक्षं वस्तु, वियुक्तमर्थेन - 70 भृशार्थ- प्रादुर्भाव समवाय-स्मरण- विस्मय-प्रतिष्ठा-निर्देश- शक्तय- व्यर्थ वचः, संगतमर्थेन समर्थ पदम् ; पर्यादयः - परिग्लानोप्रसाद वित्रता ऽनुबन्ध-पुनर्वचनेषु । मर्यादायाम् आ पाटलिपु sध्ययनाय - पर्यध्ययनः, उद्युक्तः संग्रामाय-उत्संग्रामः शक्तः 35 त्राद् दृष्टो मेघः; प्राप्तौ - आसादितः; स्पर्शे- आलिप्तः, आलभते; कुमार्यै- अलंकुमारिः; शक्तः पुरुषेभ्यः - अलंपुरुषीणः; मलंलिप्सायाम्-आकाङ्क्षति; भये - आविनः; श्लेषे आलिङ्गति; कृच्छे- शब्दस्थ चतुर्थ्यन्तेन वाक्यमपीच्छन्त्यन्ये अलं जीविकायैआपत् ; आदिकर्मणि - भारब्धः कर्तुम्; ग्रहणे - आलम्बते यष्टिम् अलंजीनिकः, भलं कुमार्यै- अलंकुमारिः; निरादयः- निष्क्रान्तः 75 नीडे - आवसथः, , आवासः; समीपे - आसन्नो देशः ; विक्रियायाम्- कौशाम्ब्याः - निष्कौशास्त्रिः, अपगतः शाखाया: - अपशास्त्रः,
30
!
|
!