Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

SR No.: 008411
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 280
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 258

२५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः। [पा० १, सू० १४७-१४९]]
65
'' सम्बन्धो विज्ञायते-उपदशं दशानां समीपे नवत्वे एकादशत्वे ! इति, तत्र प्रथमोकं षष्ट्यन्तमिति राजनशब्दस्य पूर्वनिपातः वा गोमहिषा इति ॥ ३. १. ५४७. ॥
अक्षशीण्डः इति-अत्र समास विधायकं "सप्तमी शौण्डायैः" 40
[३. १. ८८.] इति, तत्र प्रथमोक्तं सप्तम्यन्तमित्यक्षप्रथमोक्तं प्राक् । ३।१।१४८॥ | शब्दस्य पूर्वनिपातः । नीलोत्पलमिति-अत्र समासविधायक
त० प्र०-अत्र समासप्रकरणे प्रथमया-प्रथमान्तेन पदेन | "विशेषण विशेष्येणे." [ ३. १. ९६.] इति, तन प्रथमोकं 5 यदुक्तं-निर्दिष्टं तत् प्राक्-पूर्व निपतति । आसन्नदशाः, सप्त- | विशेषणमिति नीलस्य पूर्वनिपातः । पञ्चाम्राः इति-अत्र गङ्गम् , ऊरीकृत्य, कष्टश्रितः, शकुलाखण्डः, यूपदारु,
समासविधायक “संख्या समाहारे च०" [३. १. ९९. 745 वृकभयम् , राजपुरुषः, मक्षशौण्डः, नीलोत्पलम् , पञ्चाम्राः। इति, तत्र प्रथमोक्ता संख्येति पञ्चन्शब्दस्य पूर्वनिपातः । ननु वाक्यवत् समासेऽप्यनियमः स्यादिति वचनम् ॥ १४८॥ | पूर्वपदस्य सर्वत्र विग्रहवाक्येऽपि पूर्वमेवोपादानं दृश्यते, किञ्च
न व्याकरणेनापूर्वशब्दनिर्माणमभिप्रेतमपि तु प्रयुज्यमान श० म० न्यासानुसन्धानम्-प्रथमो०। समास- | स्वार्थावबोधायानुशासनमिति सर्वत्र प्रथमानिर्दिष्टस्यैव पूर्वप्रयोग 10 प्रकरण परिसमाप्य तदुपकारकविधीन् कथयितुमारभते-! उपलभ्यत इति न तदर्थ यत्नस्यावश्यकत्वमिति सूत्रवैयर्थ्यमा-50
प्रथमोक्तमिति । अत्र समासे इति प्रकरणादेव लभ्यमिति । शङ्कयाह- वाक्यवत् समासेऽप्यनियमः स्यादिति तदिह सूत्रे नोपातं, तदाह-अत्र समासप्रकरणे इति, वचन मिति- अयमाशयः-यथा वाक्ये आसन्ना दश येपामिति समासविधायकशास्त्रे इति पर्यवसितोऽर्थः। प्रथमाया विभक्तित्वात् | दश आसन्ना येषामिति वा प्रयोक्तुः कामचारो दृश्यते तथैव
प्रलयग्रहणे तदन्तविज्ञानादाह-प्रथमान्तेन पदेनेति। सूत्रे | समासेऽपि स्यात्, स मा भूदिखेतदर्धमेवेदं वचनमारभ्यत 15 क्रियाया अनिर्देशाद् 'अस्तिर्भवन्तीपरोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति इति ।। ३. १.१४८. ॥
इति नियमात् 'अस्ति' इति क्रियाया उपस्थिती सामर्थ्यात् तस्य प्राग्विद्यमानता प्रतीयते, प्राविद्यमानत्वं च पूर्वनिपात राजदन्तादिषु। ३।१ । १४९ ॥ एवेत्याशयेनाह- पूर्व निपततीति । आसन्नदशाः त० प्र० राजदन्त इत्यादिषु समासेष्वप्राप्तपूर्वनिपातं इति-अब समासशास्त्रम् “आसन्नादूराधिक०" [३. १. २०.] प्राक् निपतति । दन्तानां राजा-राजदन्तः 'षष्ट्य." 20 इत्यादि, तत्र प्रथमान्ततया निर्दिष्टा आसनादय इति तेषामेव।।३.१. ७६.1 इति प्रथमोक्तत्वेन दन्तशब्दस्य पूर्वनिपाते
पूर्व प्रयोगः समासे भवति । सप्तगऋमिति-अत्र "संख्या- प्राप्त राजशब्दस्यानेन पूर्वनिपातः, पूर्व वासितं पश्चालिप्त-60 समाहारे." [३. १. २८.] इति समासविधायकं शास्त्रं तत्र लिप्तवासितम् , अत्र “पूर्वकालैक." [ ३. १. ९७. ] इति संख्या प्रथमया निर्दिष्टेति संख्यावाचकस्य सप्तेत्यस्य प्रथमोक्तत्वेन चासितस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते लिप्तस्य पूर्वनिपातः,
पूर्वनिपातः । ऊरीकृत्येति- अत्र समाविधायक “गति- । एवं-सिक्तसंमृष्टम् , भृष्टलुञ्चितम् , नग्नमुपितम् , अवक्लिन्न25 वन्यस्तत्पुरुषः" [३. १. ४२.] इति, तत्र गत्यादयः पक्वम् , मर्पितोतम् , उप्तगाढम् ; अणेऽधमः-अधमर्णः, भन्न
प्रथमानिर्दिष्टा इति गतिसंज्ञकस्य 'ऊरी' इत्यस्य पूर्वनिपातः "सप्तमी." [३. 1. ८८.] इति प्रथमोक्तत्वेन ऋणस्य 65 कष्टश्रितः इति- अत्र समासविधायक "श्रितादिभिः" पूर्वनिपाते प्राप्तेऽधमस्य पूर्वनिपातः, एवम्-उत्तमर्णः; उलू[३. १. ६२.] इति, तत्र 'द्वितीया' इत्यनुवृत्तं, तदेव । खलं च मुशलं च-उलूखल-मुशले, अत्र मुशलशब्दस्याल्प
प्रथमानिर्दिष्टमिति विग्रहवाक्ये द्वितीयान्तस्यापि कष्टशब्दस्य | स्वरत्वात् पूर्वनिपाते प्राले उलूखलशब्दस्यानेन पूर्वनिपातः, 30 पूर्वप्रयोगाः । शलाखण्डः इति--अत्र समासविधायकं | एवं-तन्दुल-किण्वम् । चित्ररथबाहीको, स्नातक-राजानौ,
"तृतीया तत्कृतैः" [३.१.६५.] इति, तत्र तृतीया प्रथमा- | उशीरबीज-शिक्षास्थम्, भारटायनि-चान्धनि, अधरोष्ठम् ,10 निर्दिष्ठेति विग्रहे तृतीयान्तस्य शकुलाशब्दस्य पूर्वनिपातः, एव- | वैकारिमतगाजवाजम् , गोपालिधान-पूलासम् , कुरण्डस्थलमुत्तरत्रापि झेयम् । यूपदारु इति-अत्र समासविधायक पूलासम् ; दार-जररो, दारशब्द एकवचनान्तोऽप्यस्ति, अन्न
"चतुर्थी प्रकृत्या" [३.१. ९०.] इति, तत्र प्रथमोक्तं नियमे; दारार्थम् , अत्र तु स्वराद्यदन्तत्वादर्थशब्दस्य पूर्य36 चतुर्थ्यन्तमिति यूपशब्दस्य पूर्वनिपातः । वृकभयमिति-अत्र | निपाते प्राप्ते दारशब्दस्य पूर्वनिपातः; एवं-विष्वक्सेनाऽर्जुनौ,
समासविधायक “पञ्चमी भयाद्यः" [३. १. ७३. ] इति, तत्र । शूद्रा-ऽऽयौं, विषयेन्द्रियाणि, गवाश्वौ, भवन्त्यश्मकाः; 75 प्रथमोक्कं पञ्चम्यन्तमिति वृकशब्दस्य पूर्वनिपातः । राजपुरुषः चित्रा-स्वाती माणविके, केशश्मश्रु, अबेदुदन्तत्वेन स्वातिश्मइति-अत्र समासविधायकं “षष्ठययना." [ ३. १. ७६. ] श्रुशब्दयोः पूर्वनिपाते प्राप्ते चित्राकेशयोः पूर्वनिपातः; एवं