Book Title: Nrutyadhyaya
Author(s): Ashokmalla
Publisher: Samvartika Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034223/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho ! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 186 nRtyaadhyAya : dravya sahAyaka : zrI kacchavAgaDa samudAyanA adhyAtmayogI pU. A. zrI kalApUrNasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSya pU. A. zrI mukticaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. A. zrI municaMdrasUrIzvarajI ma.sA. nI preraNAthI zrI adhoI vizA osavAla zve. mU. jaina. saMgha, adhoI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2071 I. 2015 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha ___84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma tA-TI515Ara-saMpaES | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 454 226 640 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 288 30 | zinjaratnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 zrI narmadAzaMkara zAstrI | paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. bhAvasUrinI ma.sA. 520 034 (). pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 324 302 196 039. 190 040 | tilaka 202 480 228 60 044 218 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 037 vAstunighaMTu 038 | tilakamannarI bhAga-1 tilakamagnarI bhAga-2 tilakamajharI bhAga-3 sakhasandhAna mahAkAvyam saptabhaphImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvaloka sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya cAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa 053 bRhad dhAraNA yaMtra 05 | jyotirmahodaya pU. bhAvasUrinI ma.sA. pU. bhAvasUrina ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI. zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI sa. pU. akSayavijayajI 045 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | 218. | 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI ugl stGirls sii zAze. krama pustakanuM nAma tA-TI8152-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhavRtti bRhadanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 lAratIya Tana bhe| saMskRti sanomana pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 on jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 376 060 322 073 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '075 374 238 194 192 254 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI 13 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vinorana zora kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | | zrI sArAbhAI navAba guja. | zrI saYTmAruM navAva guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAruM navIna guja. | zrI manasubAna muvAmana guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zatrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarAna kozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI sa. pU. meniyanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322 (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma saMpAdaka / prakAzaka motIlAla lAghAjI punA krama karttA / TIkAkAra 91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga - 1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi jinadattasUri jJAnabhaMDAra saM./hi aravinda dhAmaNiyA saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa varoDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. | braja. bI. dAsa banArasa 133 || | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. bIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI | tIrtha saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI | zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha / zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI | meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa | saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 264 144 256 75 488 | 226 365 nyAya saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 saMskRta 368 88 356 168 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | viSaya pahA pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 kartA/saMpAdaka pUjya mammaTAcArya kRta | bhASA saMskRta 181 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane3 saMskRta saMskRta saMskRta 330 saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI pUjya jinavijayajI yazobhArati jaina prakAzana samiti zrI rasIkalAla choTAlAla zrI rasIkalAla choTAlAla | zrI vAcaspati gairobhA | zrI subramaNyama zAstrI 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 248 pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva saMskRta saMskRta /hindI 504 185 | nRtyaratna koza bhAga-2 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka 188 | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 saMgIranAkara bhAga-3 saTIka saMskRta/aMgrejI 448 440 616 | zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI | zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga 190 saMgIratnAkara bhAga-4 saTIka saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta gujarAtI | zrI sAraMgadeva 632 nArada 84 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 192 zrI hIrAlAla kApaDIyA mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA / zrI caMdrazekhara zAstrI 220 saMskRta hindI 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 446 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA | 414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 409 199 | adhyAtmasAra saTIka 476 eca. DI. velanakara saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI saMskRta siMghI jaina zAstra zikSApITha saMskRta/gujarAtI | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 200| chandonuzAsana 200 | maggAnusAriyA 444 zrI DI. esa zAha 146 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10doa CAMERAGE - - saMvarvikA prakAzana ilAhAbAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TRAS vAcaspati gairolA azokamalla viracita nRtyAdhyAya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NRTYADHYAYA (A work on Indian Dancing) by ASOK AMALLA Tr. by Vachaspati Gairola Price Rs 0 bhAratazAsanasya zikSAmantrAlayasya vittIya sAhAyyena mudritam Printed with the Financial assistance from the Ministry of Education Government of India Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azokamalla viracita natyAdhyAya [ bhAratIya nATyazAstra kA mahatvapUrNa grantha ] vAcaspati gerolA prakAzaka saMvartikA prakAzana 336, karelAbAga kaoNlonI, ilAhAbAda-3 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvartikA prakAzana | 33/9, karelAbAga kaoNlonI, ilAhAbAda dvArA prakAzita prathama saMskaraNa : 1969 kApIrAiTa : zrI vAcaspati gairolA mUlya: BR0 AvaraNa sajjA : rekhAnukRti zrI kRSNacandra zrIvAstava zrI zivagovinda pANDeya blAka nirmAtA sarasvatI blAka varksa, ilAhAbAda mudraka lIDara presa, prayAga Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R HGosaal A PROHTAS HERE DABAR RE Fil Vina zraddheya DAkTara ke0 ena0 gairolA ko sAdara samarpita Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana azokamalla aura unakA nRtyAdhyAya grantha ke antakSyi ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki azokamalla eka rAjA thA / natyAdhyAya ke katipaya sthaloM para usane svayaM hI apane nAma kA ullekha kiyA hai ( yathA 564, 945, 1018, 1064, 1077 aura 1272 Adi ) / apane lie usane aneka prakAra ke vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai, jinake AdhAra para usakA rAjA honA siddha hotA hai / svayaM ko usane azokena pRthvIndreNa (46), azokamallena bhUbhujA ( 80, 107, 184, 339, 399 tayA 1597 ), azokamallo nRpAgraNI (241, 545, 885 tathA 1519 Adi) aura napAzokamallena (1294, 1327 evaM 1489 Adi) rAjapadavAcya vizeSaNoM se abhihita kiyA hai| rAjA hone ke sAtha hI usane apane ko dhImAn ( 46, 526 ) aura viduSAM caraH ( 424) bhI batAyA hai| apane lie usane vizeSa sammAnajanaka padaviyoM evaM gauravazAlI paryAdhoM kA bhI ullekha kiyA hai, jo ki 695, 707, 973, 1088, 1208 aura 1212 Adi zlokoM meM dRSTavya haiN| paricayAtmaka dRSTi se azokamalla ke sambandha meM kisI bhI prakAra kI aitihAsika sAmagrI upalabdha nahIM hai| natyAdhyAya ke katipaya sthaloM se kevala itanA jJAta hotA hai ki azokamalla ke pitA kA nAma vIrasiMha thaa|viirsiNh bhI rAjapada para AsIna huA, aisA ullekha nahIM milatA hai| kintu azokamalla dvArA apane lie prayukta vIrasiMhasutaH ( 338, 401 465 ), vIrasihAnunA ( 398, 486, 1013), vIrasiMhAtmajaH (889, 1041), vIrasiMhajaH (913, 1044, 1306) aura vIrasiMhasunandanaH (1537) Adi ullekhoM se spaSTa hai ki usake pitA kA nAma vIrasiMha thaa| - azokamalla kahA~ kA rAjA thA aura usakA sthitikAla kyA thA, isa sambandha meM kisI prakAra kI koI aitihAsika sAmagrI upalabdha nahIM hai; kintu unhoMne apane grantha meM jina AcAryoM kA ullekha kiyA hai usase aisA pratIta hotA hai ki ve 14vIM, 15vIM zatI I0 ke Asa-pAsa hue| aisA jJAta hotA hai ki ve kSatriya vaMzodbhava the aura dakSiNa-madhya bhArata ke nivAsI / nATaya-saMgIta ke ve pAraMgata vidvAna the aura anya kalAoM meM bhI niSNAta the| vidvAn hone ke sAtha hI ve vidvatpriya bhI the| unakI ekamAtra upalabdha kRti nRtyAdhyAya ke adhyayana se jJAta hotA hai ki apanI vartamAna sthiti kI apekSA apane mUla rUpa meM vaha kucha bhinna thii| jisa rUpa meM usakA ekamAtra hastalekha upalabdha haA hai, usameM nizcita hI usake lipikAra kI svabuddhi kA bhI A~zika samAveza dekhane ko milatA hai| Adi se anta taka usako eka hI gati se lipibaddha kiyA gayA hai aura bIca-bIca meM usake aneka sthala skhalita tathA azaddha ho gaye haiN| mala hastalekha ke lipikaraNa kI isa avaijJAnikatA, ajJatA evaM asAvadhAnI ke kAraNa aneka sthala 11 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH atyanta aspaSTa bhI ho gaye haiN| prastuta saMskaraNa meM ina truTiyoM ko parimArjita karane kA yathA sambhava prayatna kiyA gayA hai| prastuta grantha ke adhyayana se aisA pratIta hotA hai ki vaha nATyazAstra-viSayaka kisI vizAla grantha kA eka aMza hai; kyoMki usake natyAdhyAya nAma se hI jJAta hotA hai ki usameM nRtya-viSayaka aMga-upAMgoM kA hI samAveza hai| yadi yaha upalabdha rUpa kisI bRhad grantha kA eka adhyAya yA aMza mAtra hai to nizcita hI apane mUla rUpa meM vaha AcArya bharata ke nATyazAstra se bhI vizAla rahA hogaa| natyAdhyAya kI upalabdha sAmagrI ke AdhAra para use pandraha prakaraNoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| adhikatara prakaraNoM kA usameM ullekha bhI huA hai; kintu jinakA ullekha nahIM huA hai, viSaya-sAmagrI ke AdhAra para unako pRthaka kara unakA nAmollekha kara diyA gayA hai / isI prakAra prastuta saMskaraNa meM vibhinna prakaraNoM kI suvyavasthA ke sAtha-sAtha usake zIrSakoM tathA upazIrSakoM kA bhI samucita rIti se yathAsthAna nirdhAraNa kiyA gayA hai / gAyakavAr3a orieNTala granthamAlA ke saMskaraNa meM mUla hastalekha ke AdhAra para zloka-saMkhyA kA ullekha kiyA gayA hai; kintu usameM bhI avyavasthA dekhane ko milatI hai, jo ki sambhavata: lipikAra kI truTi ho sakatI hai / isa avyavasthA ke nirAkaraNa ke lie prastuta saMskaraNa meM anuSTup chanda ke AdhAra para sAdyanta romana aMkoM kI saMkhyA de dI gayI hai| adhyetAoM kI suvidhA ke lie isa saMskaraNa meM 108 nRttakaraNoM kI rekhAkRtiyA~ bhI prastuta kI gayI haiN| abhinaya viSaya meM abhiruci rakhane vAle adhyetAoM evaM chAtra-chAtrAoM ko nRttakaraNoM kI vyAvahArika jAnakArI dene meM ina rekhAkRtiyoM kI upayogitA svayaM siddha hai / jahA~ taka pustaka kI sajjA evaM kalAtmaka abhiruci kA sambandha hai, usako pratyeka dRSTi se bhavya tathA AkarSaka banAne kA yathA saMbhava pUrNa prayatna kiyA gayA hai| pUrvAcArya aura unake matoM kA ullekha azokamalla ne apane grantha meM nATayazAstrIya paramparA ke kucha AcAryoM ke nAmoM kA spaSTa ullekha kiyA hai| udAharaNa ke lie unhoMne yatra-tatra muni ( 344, 396, 418, 430, 834, 867, 868, 881, 1421 tathA 1439 Adi) yA bharata muni (560, 705, 875 Adi) ke mata kA ullekha karate hue unakA nAma uddhata kiyA hai| isI prakAra do sthaloM para taNDu ( 783) aura vAyusUna (714) kA ullekha kiyA hai| nATaya-saMgIta kI paramparA meM AcArya kohala kA mahatvapUrNa sthAna mAnA gayA hai| azokamalla ke samakSa AcArya kohala kA koI lakSaNa grantha vidyamAna thA, jisake AdhAra para unhoMne apane mata kI puSTi ke lie unakA tIna bAra ullekha ( 517, 722 tathA 1082) kiyA hai| isI prakAra AcArya kIrtidhara aura AcArya abhinavagupta kA nAma-nirdeza kiyA gayA hai / kIrtidhara ke nAma ko cAra bAra (293, 297, 729 aura 1241) uddhata kiyA gayA hai / nATayazAstra aura kAvyazAstra ke prasiddha AcArya abhinavagupta ko azokamalla ne bhaTTa (601) tathA bhaTTAbhinavagupta (908) ke nAma se uddhRta kiyA hai| 12 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana azokamalla ne pUrvAcAryoM ke nAma-nirdeza ke atirikta natyAdhyAya ke vibhinna sthaloM para vibhinna rUpoM meM pUrvavartI vidvAnoM evaM AcAryoM ke kevala matoM kA ullekha kiyA hai / isa rUpa meM unhoMne pUrvAcAryaH (132), pUrvasUribhiH (325, 353, 455, 501, 509, 523, 731, 794 Adi ), prAcyasUribhiH (778), prAktanarbudhaH (780, 1338 ), pUrvasUrayaH (843) aura prAktane mate (1386) Adi se prAcIna nATayAcAryoM ke matoM ko uddhRta kiyA hai / isake atirikta unhoMne mataH satAm ( 1, 150 Adi ) yA sato mataH (23, 54 Adi ) kA bhI vibhinna sthAnoM para ullekha kiyA hai| __isa dRSTi se nRtyAdhyAya meM anya bhI pracura uddharaNa dekhane ko milate hai; yathA budhairyojyaH (15), kathito budhaiH (33, 39), buruktAni (40), budhaiH (75, 211, 219, 412 ), budhAH ( 255 ), dhIraH (74, 241 ), sudhIH ( 620, 631 ), manISibhiH ( 62, 72, 92, 386, 484, 1027), paNDitaH (79), paNDitAH (297), jaiH(834), vidvadbhiH (857), sadbhiH (163, 239, 354, 420), vicakSaNaH (89, 860, 986, 1067), dhImAn (619, 658) aura kalAbhijJAH(432) Adi prasaMga avalokanIya haiN| abhinaya ke sAmAnya sandarbho ke atirikta azokamalla ne vizeSa vidhAoM para tattat viSayoM ke viziSTa AcAryoM ke matoM kA bhI sthAna-sthAna para ullekha kiyA hai| udAharaNa ke lie karagapaNDitAH (1147), karaNavedibhiH (1315), karagakovidaH (1326), kaNTharecakakovidaH (1424), lakSyavedibhiH (519) aura lakSmalakSyavizAradAH (553, 733, 792 tathA 833 ) Adi sthala draSTavya haiN| isI prakAra nRtta aura nRtya ke lakSaNa-viniyogoM ke sandarbho meM azokamalla ne vibhinna pUrvAcAryoM ke matoM kA ullekha kiyA hai| udAharaNa ke lie natyavita (648), natyaH (775, 1195), natyavicakSaNaH (1115), nRtyapaNDitaH (37, 60, 94, 369,376, 531), nATayavit (648), nATayajJaH (650), nATayakovidaH (281, 445, 684 ), nRttavicakSaNaH (442, 814, 1303), nRttavicakSaNAH ( 1004, 1241 ), nRttasuvicakSaNaH (1012), nRttavedibhiH ( 1073, 1114, 1235, 1286, 1335 ), nattavedinaH (1076), nRttavizAradaH (275, 1273, 1279), nuttamanISiNaH (1383), nattadhImatAm (286) aura hastAbhinayapaNDitaH (106) Adi prasaMga uddharaNIya hai| ___ inake atirikta kecit (241, 274, 310), kecana (285), ke'pi (604, 1181) aura pare (279) Adi ke rUpa meM bhI vibhinna pUrvAcAryoM ke matoM ko AdhAra mAnakara uddhRta kiyA gayA hai| ___ isa sAmagrI kA anuzIlana karane para jJAta hotA hai ki azokamalla ke samaya taka nATyazAstra aura vizeSarUpa se natya-abhinaya para aneka granthoM kA nirmANa ho cukA thaa| isake atirikta nATaya kI kacha paddhatiyA~ grantha rUpa meM nibaddha na hokara paramparA dvArA maukhika rUpa meM jIvita thiiN| ina lokajIvita evaM lokAnugata paddhatiyoM kA ullekha azokamalla ne sthAna-sthAna para kiyA hai| zAstrarUpa meM nibaddha aura lokapracalita paramparAoM kA anuzIlana kara azokamalla ne natyAdhyAya meM sabhI prakAra kI sAmagrI kA samanvaya kiyA hai / isa AdhAra para nRtyAdhyAya na kevala eka sarvAMgINa grantha pratIta hotA hai, apitu yaha 13 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH bhI jJAta hotA hai ki usakI isa sarvAMgINatA ke kAraNa lokadRSTi aura zAstradRSTi, donoM prakAra se usako asAdhAraNa khyAti prApta huii| prAbhAra mahArAja azokamalla viracita nRtyAdhyAya ko sarva prathama prakAza meM lAne kA zreya mahArAja sayAjIrAva vizvavidyAlaya, bar3odA ko hai| zrI bI0 je0 sandesara ke pradhAna sampAdakatva aura suzrI DaoN. priyabAlA zAha ke sampAdakatva meM yaha grantha gAyakavAr3a orieNTala sIrIja saMkhyA 141 meM 1963 I0 ko prakAzita huA thaa| isa grantha kI mUla hastalikhita prati orieNTala iMsTiTyUTa, bar3odA ke hastalekha-saMgraha meM surakSita thii| isa hastalekha ko mahArAja sayAjIrAva vizvavidyAlaya, bar3odA ne apane saMgIta tathA nATya viSayaka granthoM kI sampAdana-prakAzana-yojanA meM sammilita kara usakA sampAdana tathA prakAzana kraayaa| saMgIta nATaka akAdemI, nayI dillI dvArA pradatta vittIya sahAyatA meM usakA sampAdana tathA prakAzana huaa| isa prakAra yaha grantha orieNTala iMsTiTyUTa, bar3odA, mahArAja sayAjIrAva vizvavidyAlaya, bar3odA aura saMgIta nATaka akAdemI, nayI dillI, ina tIna saMsthAnoM se sambaddha hai| mujhe yaha jJApita karate prasannatA ho rahI hai ki orieNTala iMsTiTayUTa, bar3odA ke nidezaka evaM natyAdhyAya ke pradhAna sampAdaka zrI bI0 je0 sandesara, ( B. J. Sindesara ), mahArAja sayAjIrAva vizvavidyAlaya, bar3odA ke rajisTrAra zrI ke0 e0 amIna (K. A. Amin) aura saMgIta nATaka akAdemI, nayI dillI ke saciva DaoN.sureza avasthI ne mere nivedana para isa mahatvapUrNa evaM upayogI grantha ko hindI anuvAda sahita prastuta karane . kI svIkRti pradAna kii| isa audArya evaM sahayoga ke lie maiM ukta tInoM saMsthAnoM evaM sambandhita vidvAn mahAnubhAvoM ke prati apanI sAdara kRtajJatA jJApita karatA huuN| saMskRta sAhitya ke isa grantharatna kA yaha sacitra hindI saMskaraNa saMbhavataH prakAza meM na AyA hotA, yadi zikSA maMtrAlaya, bhArata sarakAra dvArA isake mudraNa Adi ke lie mujhe A~zika vittIya sahAyatA prApta na huI hotii| hindI sAhitya meM nATya-viSayaka lakSaNa granthoM kA prAyaH abhAva hI hai / isa dRSTi se vibhinna bhAratIya . bhASAoM ke viziSTa granthoM ko anuvAda tathA rUpAntara dvArA anya bhASAoM meM lAne tathA unheM sarva sulabha banAne ke uddezyase bhArata sarakAra ne apanI vizeSa yojanA ke antargata isa grantha kA hindI saMskaraNa prakAzita karAyA hai / etadartha bhArata sarakAra ke prati maiM apanA sAdara AbhAra prakaTa karatA huuN| isa prantha ke nirmANa, mudraNa tathA sajjA Adi meM mujhe lIDara presa ke vyavasthApaka zrI bAlAdatta pANDeya aura AcArya tAraNIza jhA se jo sahayoga prApta huA hai tadartha unake prati bhI maiM apanI kRtajJatA jJApita karatA huuN| vibhinna vizvavidyAlayoM kI snAtaka tathA snAtakottara kakSAoM meM nATayakalA (Dramaturgy) viSaya ke adhyayana ke lie hindI ke mAdhyama se pAThya-sAmagrI kA jo abhAva banA huA hai, mujhe vizvAsa hai ki isa upayogI grantha ke prakAzita ho jAne se usakI pUrti meM sahAyatA hogI aura usake dvArA isa viSaya ke chAtroM tathA adhyetAoM kA bahuta-kucha lAbha hogaa| --vAcaspati gairolA 14 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama hasta prakaraNa eka asaMyuta hasta aura unakA viniyoga 5. catura hasta aura usakA viniyoga . haMsAsya hasta aura usakA viniyoga bhramara hasta aura usakA viniyoga kAMgUla hasta aura usakA viniyoga tAmracUDa hasta aura usakA viniyoga 10. muSTi hasta aura usakA viniyoga 11. zikhara hasta aura usakA viniyoga 12. kapittha hasta aura usakA viniyoga 13. khaTakAmukha hasta aura usakA viniyoga sUcImukha hasta aura usakA viniyoga tripatAka.hasta aura usakA viniyoga 16. kartarImukha hasta aura usakA viniyoga ardhacandra hasta aura usakA viniyoga arAla hasta aura usakA viniyoga 19. zukatuNDa hasta aura usakA viniyoga 20. sanvaMza hasta aura usakA viniyoga 21. mukula hasta aura usakA viniyoga 22. padmakoza hasta aura usakA viniyoga 23. UrNanAbha hasta aura usakA viniyoga alapallava hasta aura usakA viniyoga zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 1-19 59-62 20-30 62-64 31-33 64-65 34-40 65-66 41-44 45-52 67-68 53-62 68-70 63-71 70-72 72-79 72-73 80-106 73-78 107-132 78-83 133-141 83-84 142-149 84-85 150-164 85-88 165-168 88-89 169-183 89-91 184-190 91-92 191-198 92-94 199-202 203-211 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH saMyuta hasta aura unakA viniyoga pRSTha saMkhyA 2. 97-98 98-99 3 zloka saMkhyA 212-213 214-219 220-226 227-230 231-233 334-235 236-239 240-242 243-246 247-248 249-250 251-252 253-255 aMjali hasta aura usakA viniyoga kapota hasta aura usakA viniyoga karkaTa hasta aura usakA viniyoga gajadanta hasta aura usakA viniyoga niSadha hasta aura usakA viniyoga puSpapuTa hasta aura usakA viniyoga khaTakAvardhana hasta aura usakA viniyoga utsaMga hasta aura usakA viniyoga svastika hasta aura usakA viniyoga dolA hasta aura usakA viniyoga avahitya hasta aura usakA viniyoga makaracehasta aura usakA viniyoga vardhamAna hasta aura usakA viniyoga ; 8. 99-100 100 100-101 101-102 102 102-103 12. 13. 103 104 nRttahasta aura unakA viniyoga iii 256 257-260 261 262 263-264 265-266 caturasra hasta aura usakA viniyoga ud vRtta hasta aura usakA viniyoga talamukha hasta aura usakA viniyoga nitamba hasta aura usakA viniyoga kezabandha hasta aura usakA viniyoga uttAnacita hasta aura usakA viniyoga latAkara hasta kari hasta recita hasta ardharecita hasta pallava hasta lalita hasta pakSavaMcitaka hasta 104-105 105 105-106 106 106 106 107 267 107 107-108 . 108 268-269 270-271 272 273-275 276-277 278 108 108-109 12. 13. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha saMkhyA 109 . 110 110 20. .110 111 111-112 112 112-113 113 113 U U 24. 113 zloka saMkhyA 14. . pakSapradyotaka hasta 279 UrdhvamaNDalin hasta 280-281 pArvamaNDa lin hasta 282-283 uromaNDa lin hasta 284-286 uraHpAzvadhimaNDala hasta 287-288 nalinI padmakoza hasta 289-293 muSTi svastika hasta 294-297 21. valita hasta 298-299 22. daNDapakSa hasta 300-301 23. garuDa pakSaka hasta 302 alapana hasta 303 25. ulvaNa hasta 304 svastika hasta 305. 27. viprakIrNa hasta 306 Aviddhavakra hasta 307 29. sUcyAsya hasta 308-310 30. arAlakhaTakAmukha hasta 311-317 hastAbhinaya kA upasaMhAra hastAbhinaya vidhAna 318-326 . .. aMga pratyaMga prakaraNa/do aMgAbhinaya aura unakA viniyoga pA~ca prakArakA vakSAbhinaya 327-332 vakSAbhinaya ke bheda 327 sama aura usakA viniyoga 328 nirbhugna aura usakA viniyoga 329 Abhugna aura usakA viniyoga 330 prakampita aura usakA viniyoga 331 uvAhita aura usakA viniyoga 332 28. . Ati 113 113-114 114 114 114-115 116-117 121 121 121 121 121-122 122 -122 i Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 334 pA~ca prakAra kA pArthAbhinaya pAzrvAbhinaya ke bheda vivartita aura usakA viniyoga apasRta aura usakA viniyoga prasArita aura usakA viniyoga nata aura usakA viniyoga unnata aura usakA viniyoga pA~ca prakAra kA kaTi abhinaya zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 333 122 .. 122 123 336 123 337 123 335 .338 kaTi abhinaya ke bheda kampitAaura usakA viniyoga udvAhitA aura usakA viniyoga chinnA aura usakA viniyoga vivRttA aura usakA viniyoga recitA aura usakA viniyoga 123 123 123 340 341 124 124 342 343 . 124 teraha prakAra kA pAdAbhinaya 124-125 125 125 344-345 346 347 348 349 350-351 352 125 pAdAbhinaya ke bheda sama pAda aurausakA viniyoga aJcita pAda aura usakA viniyoga * kuJcita pAda aura usakA viniyoga sUcI pAda aura usakA viniyoga agratalasaJcara pAda aura usakA viniyoga udghaTita pAda aura usakA viniyoga noTita pAda aura usakA viniyoga ghaTTitotseva pAda aura usakA viniyoga ghaTita pAda aura usakA viniyoga madita pAda aura usakA viniyoga apraNa pAda aura usakA viniyoga 125 126 354 126 126 126 126-127 127 127 356 357 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pANiga pAda aura usakA viniyoga pArzvaga pAda aura usakA viniyoga pratyaMgAbhinaya aura unakA viniyoga zloka saMkhyA 358 359 pRSTha saMkhyA 127 127 360 361 362 127 128 128 363 128 128 * 364 365 128 s 367 129 129 129 129 nau prakAra kA grIvAbhinaya grIvA ke bheda samA aura usakAviniyoga natA aura usakA viniyoga unnatAaura usakAviniyoga . yatrA aura usakA viniyoga valitAaura usakA viniyoga kuJcitA aura usakA viniyoga aJcitAora usakA viniyoga nivRttA aura usakA viniyoga recitA aura usakA viniyoga solaha prakAra kA bAhu abhinaya bAhu ke bheda prasArita aura usakA viniyoga adhomukha aura usakA viniyoga Urdhvastha aura usakA viniyoga AveSTita aura usakA viniyoga aJcita aura usakA viniyoga svastika aura usakA viniyoga maNDalagati aura usakA viniyoga tiryak aura usakA viniyoga pRSThAnusArI aura usakA viniyoga apaviddha aura usakA viniyoga 370-371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 129-130 130 130 130 130 130 131 131 131 131 131-132 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 382 12. zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 132 383 132 384 132 132 132-133 387 133 385 386 11. kuJcita aura usakA viniyoga sarala aura usakA viniyoga 13. namra aura usakA viniyoga 14. Andolita aura usakA viniyoga 15. utsArita aura usakA viniyoga 16. aviddha aura usakA viniyoga cAra prakAra kA udarAbhinaya udara ke bheda kSAma aura usakA viniyoga khalla aura usakA viniyoga pUrNa aura usakA viniyoga riktapUrNa aura usakA viniyoga cAra prakAra kA pRSThAbhinaya 1. kSAma 2. khalla 388 389 390 391 133 133 .. 133-134 392 s s` sh - 193 193 134 134 134 134 134 394 394 395 4. rikta pA~ca prakAra kA uru abhinaya Uruke bheda stabdha aura usakA viniyoga kampita aura usakA viniyoga valita aura usakA viniyoga udatita aura usakA viniyoga nivatita aura usakA viniyoga dasa prakAra kA jaMghAbhinaya . jaMghAke bheda kSiptAaura usakA viniyoga 396 397 134 134 134-135 135 135 398 399-400 135 135 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natA aura usakA viniyoga uvAhitA aura usakA viniyoga AvartitA aura usakA viniyoga parivartitA aura usakA viniyoga bahirgatA aura usakA viniyoga kampitA aura usakA viniyoga tirazcInA aura usakA viniyoga parAvRttA aura usakA viniyoga nistA sAta prakAra kA jAnu abhinaya manu ke bhada nata aura usakA viniyoga upata aura usakA viniyoga saMhata aura usakA viniyoga vivRta aura usakA viniyoga 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1. 2. 3. 4. 5. 6. pA~ca prakAra kA maNibandha abhinaya 1. sama aura usakA viniyoga arthakRti kucita aura usakA viniyoga 4. 5. maNibandha ke bheda nikuJca aura usakA viniyoga AJcita aura usakA viniyoga cala aura usakA viniyoga bhramita aura usakA viniyoga sama aura usakA viniyoga pratyaMga bhUSaNoM kA nirUpaNa viSayAnukrama zloka saMkhyA 401 402 Yo 404 405 406 407 408 409 ** 411 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423-425 pRSTha saMkhyA 136 136 136 136 136 136 137 137 137 137 137 137 138 138 138 138 138 138-139 139 139 139 139 139 140 21 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH pRSTha saMkhyA 426 143 143 143-14 . 144 144-145 445 145 dRSTi prakaraNa | tIna zloka saMkhyA dRSTi abhinaya aura unakA viniyoga rasajA dRSTi ke bheda sthAyI bhAvanA duSTi ke bheda 427 saMcArI bhAvajA dRSTi ke bheda 428-430 ATha prakAra kI rasajA dRSTiyA~ kAntA 431-432 hAsyA aura usakA viniyoga karuNA aura usakA viniyoga raudrI aura usakA viniyoga 435 vIrA aura usakA viniyoga 436-437 bhayAnakA aura usakA viniyoga bIbhatsAaura usakA viniyoga adabhutA aura usakA viniyoga 440 ATha prakAra kI sthAyI bhAvajA dRSTiyA~ snigdhA hRSTA aura usakA viniyoga dInA krukhA aura usakA viniyoga 444 dRptAaura usakA viniyoga bhayAnvitA jugupsitA 447 vismitA aura usakA viniyoga bIsa prakAra kI saMcArI bhAvajA dRSTiyA~ zUnyA aura usakA viniyoga 449 malinA aura usakA viniyoga 450-451 438 439 145-146 146 146 441 442 443 146-147 147 445 147 147 448 147 147-148 148 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 1. 2. 3. 4. 6. zrAntA aura usakA viniyoga lajjitA aura usakA viniyoga glAnA aura usakA viniyoga zaMkitA aura usakA viniyoga viSaNNA aura usakA viniyoga 7. mukulA aura usakA viniyoga kuJcitA aura usakA viniyoga abhitaptA aura usakA viniyoga sAta prakAra kI bhra uu (bhauM) kA abhinaya ma ke bheda jihvA aura usakA viniyoga lalitA aura usakA viniyoga vitakatA aura usakA viniyoga ardhamukulA aura usakA viniyoga AkekarA aura usakA viniyoga vibhrAntA aura usakA viniyoga viplutA aura usakA viniyoga trastA aura usakA viniyoga vikozA aura usakA viniyoga trividhA madirA aura usakA viniyoga dRSTi ke ananta bheda viSayAnukrama sahajA aura usakA viniyoga recitA aura usakA viniyoga utkSiptA aura isakA viniyoga kucitA aura usakA viniyoga patitA aura usakA viniyoga caturA aura usakA viniyoga kuTI aura usakA viniyoga zloka saMkhyA 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 *o 464-465 466 467 468 469 470-472 473-474 475 475 476 477 478 479 480 *&? pRSTha saMkhyA *** 149 149 149 149 149-150 150 150 150 150-151 151 151 151 151-152 152 152 152 153 153 154 154 154 154 154-155 155 .. 155 155 23 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nau prakAra kI palakoM kA abhinaya palakoM ke bheda sama aura usakA viniyoga vivartita aura usakA viniyoga 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. tAroM kA nirUpaNa 1. 2. 3. 5. 6. 7. 8. f. 1. 2. prasRta aura usakA viniyoga kucita aura usakA viniyoga pihita aura usakA viniyoga sphurita aura usakA viniyoga unmeSita aura unakA viniyoga nimeSita aura usakA viniyoga vitAlita aura usakA viniyoga 24 tAroM ke bheda AtmaniSTha tArAkarma prAkRta bhramaNa pAta valana calana pravezana samudavRta niSkrAma vivartana viniyoga viSayAbhimukha tArAkarma sama sAthi nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 482 483 484 485 *** 487 488 489 489 490 491 492 493. 494 495 495 495 495 496 496 496 497-499 500 501 502 pRSTha saMkhyA 155-156 156 156 156 156 157 157 157 157 158 158 158 158 158 158 158 158 158 158 158 159 159 159 159 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha saMkhyA 159-160 i 504 160 160 160 ; 508 163 zloka saMkhyA anuvRtta 503 avalokita vilokita 505 Alokita 506 ullokita 507 prAvilokita viniyoga 509 upAMga prakaraNa | cAra upAMgAbhinaya aura unakA viniyoga / chaha prakAra kAna sAbhinaya svAbhAviko aura usakA viniyoga 510 vikRSTA aura usakA viniyoga 511 socchavAsAaura usakA viniyoga 512 vikRNitA aura usakAviniyoga 513 natA aura usakA viniyoga 514 mandA aura usakA viniyoga unIsa prakAra kA vAyu abhinaya vAyu ke bheda 516-518 svastha aura usakA viniyoga 519 cala aura usakA viniyoga 520 vimukta aura usakA viniyoga 521 . pravRddha aura usakA viniyoga 522 ullAsita aura usakA viniyoga 523 nirasta aura usakA viniyoga skhalita aura usakA viniyoga 525 prata aura usakA viniyoga vismita aura usakA viniyoga 527 10. sama 528-533 164 164 164-165 165 165-166 524 526 167 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazyAdhyAyaH pRSTha saMkhyA 167 167 12. zloka saMkhyA 528-533 528-533 528-533 528-533 528-533 528-533 528-533 528-533 528-533 167 167 16. 167 17. 167 535 168 168 168 cAnta kampita vilIna Andolita stambhita ucchvAsa niHzvAsa 18. sUtkRta 19. sItkRta dasa prakAra ke adharoM kA abhinaya apara ke bheda vivartita aura usakA viniyoga visRSTi aura usakA viniyoga kampita aura usakA viniyoga vinigRhita aura usakA viniyoga sandaSTaka aura usakA viniyoga samudgaka aura usakA viniyoga udavRtta aura usakA viniyoga vikAsI aura usakA viniyoga recita aura usakA viniyoga 10. Ayata aura usakA viniyoga chaha prAkara kA jihvA abhinaya jihvA ke bheda RjvI aura usakA viniyoga lolA aura usakA viniyoga lehinI aura usakA viniyoga vakrA aura usakA viniyoga sukkAnugA aura usakA viniyoga unnatA aura usakA viniyoga 168 537 538 .539 540 541 168 168-169 543 544 545 169-170 547 170 548 170 170 170 170 550 551 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 552-553 .170-171 171 554 171 171 171 ATha prakAra ke dantakarma kA nirUpaNa dA~toM ke bheda sama aura usakA viniyoga chinna aura usakA viniyoga khaNDana aura usakA viniyoga cukkita aura usakA viniyoga kuTTana aura usakA viniyoga dRSTa aura usakA viniyoga niSkarSaNa aura usakA viniyoga: grahaNa aura usakA viniyoga chaha prakAra ke kapoloM kA abhinaya kapoloM ke bheda 1. sama kSAma kampita 557 558 171 172 172 172 560 561-564 561-564 561-564 561-564 561-564 561-564 561-564 172-173 172-173 172-173 172-173 172-173 172-173 172-173 kuJcita pUrNa 565-566 566 567 568 ATha prakAra ke cibuka kA abhinaya cibuka (Thor3hI) ke bheda vyAdIrNa aura usakA viniyoga calita aura usakA viniyoga lolita aura usakA viniyoga zvasita aura usakA viniyoga calasaMhata aura usakA viniyoga saMhata aura usakA viniyoga sphurita aura usakA viniyoga vakra aura usakA viniyoga 173 173 173-174 174 174 174 570 571 572 174 174 573 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha prakAra ke mukha kA abhinaya mukha ke bheda bhugna aura usakA viniyoga 1. 3. 4. 4. cAra prakAra ke mukharAga kA nirUpaNa 1. 2. mukharAga (mukha ke bhAva ) ke maMda svAbhAvika aura usakA viniyega prasanna aura unakA viniyoga rakta aura usakA viniyoga zyAma aura usakA viniyoga bIsa prakAra ke pANi, gulpha aura hastAMguli nirUpaNa pANi (eDI) ke bheda bahirgatA miyoyuktA viyuktA aMgulisaMgatA utkSiptA patitotkSiptA 3. 4. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. udvAhi aura usakA viniyoga vivRta aura usakA viniyoga vidyuta aura usakA viniyoga vinivRta aura usakA viniyoga vyabhugna aura usakA viniyoga 1. 2. 3. 28 patitA antargatA nRtyAdhyAyaH gulpha (TakhanoM) ke bheda mithoyukta viyukta kliTAMguSTha zloka saMkhyA 574 574 575 576 577 578 579 580-581 582 582 583 584 590 590 590 590 590 590 590 590 590 591 591 591 591 pRSTha saMkhyA 175 175 175 175 175 175-17 176 176 176 176 177 177 178 178 178 178 178 178 178 38 178 178 178 ? 8 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 5. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. pA~ca prakAra kI caraNAMguli nirUpaNa 5. bahirgata antaryAta 1. 2. 3. 4. 5. 6. gula (hAthoM kI u~galiyoM) ke bheda viyuktA saMhatA bA patitA valitA prasRtA kuJcanmUlA chaha prakAra ke pAdatala kA nirUpaNa pAdatala ke bheda kuJcanmadhya tirazcIna caraNAMguli (pairoM kI u~galiyoM) ke bheda : prasAritA aura usakA viniyoga adhaH kSiptA aura usakA viniyoga utkSiptA aura usakA viniyoga kuJcitA aura usakA viniyoga saMlagnA aura usakA viniyoga aMguSTha ke lakSaNa viniyoga viSayAnukrama patitAgra adhogata udvRttAgra bhUmilagna zloka saMkhyA 591 591 592 592 592 592 592 592 592 592 593 594 595 596 597 598 599 599 599 599 599 599 599 599 pRSTha saMkhyA 178 178 178 178 178 178 178 178 178 178 178-179 179 179 179 179 179 180 180 180 180 180 180 180 180 29 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH hastapracAra praka zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA ia; 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 600-604 183 183 183 183 183 183 183 183 183 183 pandraha hastapracAra kA nirUpaNa hastapracAra (saMcAlana) ke bheda uttAna adhastala pArzvamukha agratala svasaMmukhatala pArvatala pArzvagata agraga Urdhvaga adhogata saMmukha saMmukhAgata 13. Urdhvamukha 14. adhomukha 15. parAmukha teraha hastakSetra kA nirUpaNa hastakSetra (hAthoM ke sthAnoM) ke bheda zira lalATa zravaNa skandha ura kaTizIrSa nAbhi 183 12. 183 183 183 183 183 605 605 184 184 184 m 605 605 605 184 184 184 184 184 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha saMkhyA zloka saMkhyA 605 605 605 pArzvadvaya urva adhaH 184 184 184 puraH 605 11. 12. urudvaya 184 184 184 605 605 13. zIrSa 184 . bIsa karakarmoM kA nirUpaNa karakarma (hAthoM ke kAryoM) ke bheda mokSaNa rakSaNa 184 184 184 in kSepa nigraha 184 184 184 3 184 >> parigraha dhUnana sphoTana zleSa vizleSa moTana tolana 184 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-67 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 606-607 . * tADana chada 184 184 184 184 184 184 184 184 184 :. - utkRSTa . AkRSTi vikRSTi visarjana AhvAna tarjana bheda . 184 184 . 14 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 608-609 610-611 184-185 185 / 185 186 cAra hastakaraNoM kA nirUpaNa hastakaraNa (hasta ceSTAe~)ke bheda 1. AveSTita udveSTita vyAvartita parivartita vicitrAbhinaya prakaraNa | chaha vicitrAbhinaya nirUpaNa bhAvAbhinaya (1) 614 aniSTa 615-619 615-619 615-619 189-190 189-190 189-190 madhya is indriyAbhinaya (2) zabdAbhinaya sparzAbhinaya rUpAbhinaya rasanAbhinaya gandhAbhinaya vicitrAbhinaya (3) 620.624 620-624 620-624 620-624 620-624 625-655 656-657 658-660 190 190 190 190 191-195 195-196 196 663-665 koSa duHkha bhaya zabda pakSiyoM kA abhinaya (4) yakSoM tathA devatAoM kA abhinaya (5) 197 197 197-198 668-669 670-675 198 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanA (hastavinyAsa) kA nirUpaNa vartana ke bheda 1. 2. 3. 4. 5. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. vibhinna abhinaya (6) abhinetAoM ko nATaya nirdeza 18. 19. 20. 21. 22. 23. patAkavartanA apavartanA alavartanA zukatuNDa vartanA avahityavartanA makaravartanA khaTakAmukhavartanA UrdhvavartanA citavartanA AvivartanA kezabandha vartanA bhAlavartanA uraHsthavartanA kavartanikA khaDgavartanA daNDa vartanA padmavartanA nitambavartanA pallavavartanA lalitavartanA maNDalavartanA dalitavartanA ghAtavartanA zloka saMkhyA 676-685 686-707 bartanA prakaraNa / sAta 708-714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732-733 734 735 736 737 738 pRSTha saMkhyA 199-200 200-204 207 - 208 208 208 208 208 208 209 209 209 209 209 209 209-210 210 210 210 210 .211 211 211 211 211-212 212 212 .33 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA 739 740 pRSTha saMkhyA 212 212 212-213 213 213 741-743 744 213 . 746 747 748 213 214 214 749 750 214 214 24. gAtravartanA 25. prativartanA vartanA ke anya bheda 1. caturakhAlyavartanA 2. talamukhavartanA svastikadartanA viprakIrNavartanA puSpapuTavartanA tripatAkavartanA kartarImukhavartanA muSTivartanA zikharavartanA kapittyavartanA sUcImukhavartanA cAlana prakaraNa ATha hasta saMcAlana kriyAoM kA nirUpaNa cAlakoM ke bheda vizliSTavartita vepathuvyaMjaka apaviddha laharIcakrasundara 'vartanAsvastika saMmukhInarathAGaga purodaNDamama tribhaMgIvarNasAraka 751 752-753 752-753 752-753 215 215 215 754-766 767 768 770-772 773-774 775-776 777-778 779 780 781 219-220 220-221 221 221 221 221-222 222 222 222 223 bola nIrAjita svastikAzleSa 223 223 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama zloka saMkhyA 12. 783 13. 784 787-789 790-792 793-794 795-796 797-798 799-800 20. 801 pRSTha saMkhyA 223 223-224 224 224 224 225 225 225-226 226 226 226-227 227 227 227 227 228 228 228 228-229 221 229 229 229-230 23. 802 vAmadakSatirazcIna. vartanAbharaNa miyoMsavIkSAbAhara maulirecitaka maNibandhAsika aMsavartanika AdikUrmAvatAra kalaviGakavinoda maNDalAna catuSpatrAuna bAlavyajana cAlana viDibandhana vizRMgATakabandhana kuNDalicAraka dhanurAkarSaNa hAradAma vilAsaka samaprakoSTha murajADambara tiryagyAtasvastikAna devopahAraka alAtacakra ... sAdhAraNa urabhasambAdha maNibandhagatAgata tAyapakSa vinodaka dhanurballavimAnaka tiryaktANDava vyastotpluti nivartaka kararacitaratna 24. 803 804. 805 l lh lh 807 808-810 811-812. 813-814 sh sy 815 A 230 m m 817 818 819 820-821 822 823 824-835 37. m m 230 230 230-231 231 . 231-232 m 40. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. 42. 43. 44. 5. maNDalAbharaNa aSTamanyavihArAsya zarasandhAnaka paryAyagajadantaka 45. 46. 47. 48. 49. 50. navaratnamuta matAntara se anya meda 1. digvarSa 2. anagAmoTana 3. 4. 36 aMsaparyAya nirgata svastika trikoNa rathanemisama tAveSTita karNayugmaprakIrNa toraNa anaMgoddIpana murajakartarI sthAnakoM kA nirUpaNa sthAnaka prakaraNa / nau sthAnaka (khar3e hone kA DhaMga ) puruSa sthAnaka ke bhara strI sthAnaka ke bheda anya sthAnaka ke bheda dezI sthAnaka ke bhada upaviSTa sthAnaka ke ba nRtyAdhyAyaH supta sthAnaka sthAnakoM kI sampUrNa saMkhyA viniyoga zloka saMkhyA 836 837-838 839-840 arr 42 843 844 845 846. 847-850 851 852 853 854-855 856-857 858-862 863-865 866 867 868-869 870-873 874-875 80 877 808 pRSTha saMkhyA 2.3 233 233 233 234 234 234 234 235 235 235-236 236 236 236 236-237 237 241 241 241 242 242 242-243 243 243 243 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha puruSa sthAnaka (1) 1. 2. 3. 4. 5. 6. ATha strI sthAnaka (2) 1. 3. 5. 6. 2. 3. 6. 7. 8. teIsa dezI sthAnaka (3) 1. 7. 8. vaiSNava aura usakA viniyoga samapAda aura usakA vibhiyoga vaMzAkha aura usakA viniyoga maNDala aura usakA viniyoga Alor3ha aura usakA viniyoga pratyAlIr3ha aura usakA viniyoga 9. 10. 11. Ayata aura usakA viniyoga avahitya aura usakA viniyoga azvakAnta aura usakA viniyoga gatAgata valita aura usakA viniyoga moTita vinivatita pronnata aura usakA viniyoga samapAda svastika saM vardhamAna nandyAvarta ekapAda caturasra pRSThottAnatala 'pANivida samasUci viSamasUci zloka saMkhyA 879-889 890-891 892-893 894-896 897-899 900 901-908 909-911 912-914 915 916 917 918 919-920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 pRSTha saMkhyA 243-245 245 245-246 246 246-247 247 247-248 248-249 249 250 250 250 250 250-251 251 251 251 251 252 252 252 252 252 252 253 37 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA 932 13. 14. khaNDasUci pANipAzrvagata ekapAzcaMgata parAvRtta ephajAnunata 934 935 936 pRSTha saMkhyA 253 253 253 25. 254 254 254 254 254 937 938 20. vaiSNava . zaiva kUrmAsana garuDa vRSabhAsana nAgabandha 940 21. 255 22. 23. 941 942. 943 255 255 1. 943 255 255 chaha supta sthAnaka sama nata aura usakA viniyoga AkuJcita aura usakA viniyoga prasArita vivartita udvAhita aura usakA viniyoga 945 256 946 256 256 948 256 cArI prakaraNa / dasa 259 cAriyoM kA nirUpaNa cArI ( ceSThAkRtivizeSa bhAvAbhivyaMjana) cAriyoM ke bheda bhUmicArI ke bheda AkAzacArIke bheda dezIcArI (bhUmigata) ke bheSa dezIcArI (AkAzagata) ke bheda 949-950 951-953 954-956 957-959 960-965 . 259-260 260 26. 261-262 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha bhUmicAriyA~ (1) 1. samapAdA 2. ADitA 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. baDhA spanditA vicyavA anitA utsanditA cAvagati adhikA elakAkoDitA 5. 6. 7. 8. 9. zakaTAsyA UrUvRttA sthitAvartA apaspanditA samotsaritamattallI mattallI viniyoga solaha AkAzacAriyA~ (2) 1. atikrAntA 2. 3. 4. apakrAntA bhramarI mRgaplutA pArzvakrAntA UrdhvajAnu bhulagA sitA alAtA daNDapAdA viSayAnukrama: zloka saMkhyA 970-973 974 975-976 977 978 979-980 981-982 983-984 985-986 987 988- 989 990-991 992 993 994-995 996 997 998-999 1000 1001 1002 1003-2004 1005 1006-2007 1008 1009 pRSTha saMkhyA 262-263 263 263 263 263-264 264 264 264 265 265 265 265-266 266 266 266 266-267 267 267 267 267-268 268 268 268-269 269 269 269 39 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAtyAdhyAyaH pRSTha saMkhyA . 10. zloka saMkhyA 1010 1011.1012 1013 . 1014-1015 1016 1017.1018 1019 1020.1025 270 270. 270 270-271 271 . 271 271-272 272 273 273 273 * 273 vidyubhrAntA sUcI dolApAdA udvattA AvidyA napurapAdikA AkSiptA viniyoga paiMtIsa dezI bhUmicAriyA~ (3) rathacakA talodvattA marAlA pANiracitA parAvRttatalA tiryamukhA nUpuraviddhikA katarA karihastA hariNatrAsitA arSamaNDalikA ustAritA madAlasA saMcAritA utkuJcitA mapakuJcitA sphuritA stambha krIDanikA tiryaskuJcitA taladarzinI / 273 274 274 274 . 274 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 104 1045 274 MAK 274-275 275 275 275 275 275 , No. 276 276 276 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha saMkhyA 276 276 276 277 277 277 l l l zloka saMkhyA 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 277 277 l l 30. lt f` 21. khuttA 22. lajiyatajaDyA 23. svastikA 24. kulorikA 25. nikaTaka 26. purATikA 27. arSapurATikA 28. sphurikA 29. sArikA latAkSepa 31. aDDaskhalitikA / 32. UruvaNI 33. vizliSTA 34. samaskhalitikA 35. saMghaTTitA unnIsa dezI AkAzacAriyA~ (4) .1. daNDapAdA 2. purakSepA apakSapA hariNaplutA vidyudbhAntA vikSapA jAdhAvA aniyatADitA alAtA DamarI s` 277 277 278 278 278 278 278 1061 279 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 279 279 279 279-280 280 280 280 280 . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netyAdhyAyaH zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 280-281 281 viddhA jadhAlaGaghanikA sUcI prAkRta ullAla 281 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 281 281 281 veSTana 282 udveSTana utkSepa 282 282 pRSTotkSepa 282 282-283 283-284 1080-1081 1082-1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 284 284 284 paccIsa muDupacAriyA~ (5) muDupacArI kA artha muDupacArI ke bheda pura:pazcAtsarA pazcAtpuraHsarA madhyacakrA ekapadaka TTitA padadvayanikaTTA pAdasthitinikuTTitA kramapAdanikuTTikA samapAdanikuTTitA DamarukuTTitA 10. Damaru dvaya kuTTitA puraH kSepanikuTTitA pazcAtkSepa nikuTTitA pAzrvakSepanikuTTitA cakrakuTTanikA 284 284 284-285 285 285 285 285 11. 1097 1098 1099 1100 1101 1102 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 1. nRttakaraNoM kA nirUpaNa 2. 3. 4. 5. 6. madhyasthApanakaTTA catuSkoNa nikuTTitA trikoNacArI tirazcIna kuTTitA 7. 8. 9. 10. 11. 12. anulomavilomakA pratilomAnulomakA purastAlluThitA pRSThaluThitA kuTTitA pArzvadvayacarI madhyaluThitA karaNa aura unake bheda talapuSpapuTa aura usakA viniyoga vakSaHsvastika aura usakA viniyoga nRttakaraNa prakaraNa / gyAraha vartata aura usakA viniyoga maNDalasvastika aura usakA viniyoga viSayAnukrama lIna aura usakA viniyoga unmatta aura usakA viniyoga valitoru aura usakA viniyoga svastika aura usakA viniyoga ardhasvastika aura usakA viniyoga fertastika aura usakA viniyoga pRSThasvastika aura usakA viniyoga AkSiptaracita aura usakA viniyoga zloka saMkhyA 1103 1104 1105-1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114-1115 1116-1138 1139-1141 1142-1143 1144-1147 1148-1149 1150 1151 1152-1153 1154 1155-1156 1157 1158-1159 1160-1162 pRSTha saMkhyA 286 286 286 287 287 287 287 287 288 288 288 291-294 294 294-295 295 296 296 296 297 297 297-298 298 298-299 299 43 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 13. 299 14. 300 300 300-301 301 301-302 1163-1164 1165-1166 1167-1169 .1170-1171 1172-1173 1174-1175 1176-1177 1178 1179-1184 1185 1186 1187-1190 302 20. 21. 22. alAta aura usakA viniyoga bhujaMgatrAsita aura usakA viniyoga kaTIsama aura usakA viniyoga kaTIchinna aura usakA viniyoga ghUNita aura usakA viniyoga nikuJcita aura usakA viniyoga nikuTTaka anikuTTaka vikSiptAkSiptaka aura usakA viniyoga apaviddha aura usakA viniyoga samanakha aura usakA viniyoga svastika recita aura usakA viniyoga matalli aura usakA viniyoga ardhamattalli aura usakA viniyoga vallita argharacita UrdhvajAnu kaTibhAnta aura usakA viniyoga chinna aura usakA viniyoga pAdApaviddhaka bhramara daNDapakSa 23. 24. 25. 26. 302 302-303 303-304 304 304-305 305 305 305 27. 28. 306 29. 30. 32. 33. rr mmmmmmmmmm m mmmM 1192 1193 1194-1195 1196-1197 1198-1200 1201 1202 1203-1204 1205 1206 1207-1208 1209-1210 1211-1212 1213-1214 1215 306-307 307 307 307-308 308 308 308 34. napura lalita aura usakA viniyoga vyaMsita aura usakA viniyoga catura aura usakA viniyoga 309 309 309-310 310 bhujaMgatrastarecita Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 36. 67. 68. bhujaMgAJcita AkSipta aura usakA viniyoga udghaTTita daNDaracita aura usakA viniyoga vRzcika aura usakA viniyoga vRzcikarecita aura usakA viniyoga vRzcikaka TTita aura usakA viniyoga latAvRzcika aura usakA viniyoga vaMzAkharaM cita cakramaNDala aura usakA viniyoga Avarta aura usakA viniyoga kuJcita aura usakA viniyoga dolApAda aura usakA viniyoga talavilAsita aura usakA viniyoga vivRtta aura usakA viniyoga vinivRtta aura usakA viniyoga lalATatilaka aura usakA viniyoga viSayAnukrama vivartata atikrAnta vidyudAnta aura usakA viniyoga nizubhita aura usakA viniyoga uromaNDala vikSipta aura usakA viniyoga pAnikaTaka aura usakA viniyoga talasaMsphoTita gaNDasUci aura usakA viniyoga sUci aura usakA viniyoga ardhasUci zloka saMkhyA 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225-1226 1227 1228-1229 1230 1230 1231-1232 1233-1234 1235 1236 1237 1238 1239-1241 1242 1243-1244 1245-1246 1247 1248-1249 1250 1251 1252 pRSTha saMkhyA 310 310 311 311 311 311 312 312 312 312-313 313 313-314 314 314 214 314-315 315 315 315 315-316 316 316-317 317 317 317-318 318 318 318 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. . 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 96. 46 gajakoDitaka pArzvajAnu aura usakA viniyoga garuDapluta dhAvalInaka aura usakA viniyoga daNDapAda aura usakA viniyoga sannata aura usakA viniyoga samarpita aura usakA viniyoga mayUralalita sUcIbaddha aura usakA viniyoga preoti aura usakA viniyoga svalita parivRta karihasta prasati aura usakA viniyoga pArzvakrAnta aura usakA viniyoga niveza nitamba harita aura usakA viniyoga siMhavikrIDita] aura usakA viniyoga siMhAkathita aura usakA viniyoga janita aura usakA viniyoga avahitya aura usakA viniyoga udvRtta saMghaTita lolita zakaTAsya aura usakA viniyoga bRSabhaphIDita emaratDita aura usakA viniyoga nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259-1260 1261 1262. 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270-1271 1272 1273 1274 1275 1276-1279 1280 1281-1282 1283 1284 1285 1286 pRSTha saMkhyA 319 319 319 319-320 320 320 320-321 . 321 321 321 322 322 322 322 323 323 323 323-324 324 324 324 325 325 325-326 326 326 326-327 327 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 98. 327 327-328 328 328 328-329 100. 101. 102. 103. 104. 105. viSkambha apasUta aura usakA viniyoga viSNakAnta aura usakA viniyoga apakrAnta urUvRtta aura usakA viniyoga aJcita aura usakA viniyoga : sammAnta aura usakA viniyoga madaskhalitaka aura usakA viniyoga argala aura usakA viniyoga / recakanikuTTaka nAgApasarpita aura usakAviniyoga gaDagAvataraNa aura usakAviniyoga karaNa prayoga ke vizeSa nirdeza 1287-1288 1289-1290 1291 1292 1293-1294 1295 1296 1297 1298-1299 1300 1301 1302-1303 1304-1305 329 329-330 330 330 330-331 107. 108. 331 335-336 utplutikaraNoM kA nirUpaNa | bAraha ar3atIsa utplutikaraNoM kA nirUpaNa utpluti karaNoM ke bheda 1306-1314 aJcita 1315 ekapAdAJcita 1316 samapAdAJcita 1317 tiryagAJcita 1318 bhairavAJcita 1319 mAntapAdAJcita 1320-1321 daNDapraNAmAJcita 1322 kartaryaJcita 1323 laDakAdAhAJcita 1324 samakataryaJcita 1325 336 337 337 337 337 337 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netyAdhyAyaH zloka saMkhyA - pRSTha saMkhyA 338 13. 1326 1327 1328 1329 1330 1331 1332 1333 1334 1335 338 338 339 339 339 339 20. 340 340 22. 23. 340 balibandhAJcita kSetrAJcita skandhAJcita alaga Uliga antarAlaga kUrmAlaga lohaDI ekapAda lohaDI vicitra lohaDI bAhubandha lohaDI kartarI lohaDI samakatarI lohaDI caturmukha lohaDo alagAJcita jalazayana darpazaraNa nAgabandha matsyakaraNa tirthakkaraNa tiryak svastika kapAlacUrNana natapuSTaka karasparza skanvamAnta eNapluta lohaDyAJcita sUcyantara 1337 1338 1339 1340 1341 1342 340 340 340 30. 31. 341 341 341 341 342 342 32. 33. 34. 35. 342 342 343 343 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgAroM kA nirUpaNa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 2 a m x 11. 12. 13. 14. 15. 16. 1. fararakrama aMgahAra recaka maNDala prakaraNa / teraha zloka saMkhyA 2. 3. 4. caturasramAna meM solaha aMgahAra (1) aMgahAra sthirahasta paryastaka sUcIviddha aparAjita madavilAsita mattakrIDa bhramara vidyudmAnta paricchinna pArzvaccheda apasarpita AkSipta Acchurita Alor3ha vaizAkharecita pArzva svastika tryamAna meM solaha aMgahAra (2) apaviddha parAvRtta recita AkSipta recita 1343 1344-1345 1346-1347 1347-1350 1351 1352-1354 1355-1356 1357-1358 1359-1361 1362 1363 1364 1365-1366 1367-1368 1369-1370 1371-1372 1373-1380 1381-1388 pRSTha saMkhyA 347-349 349 349 350 350 350 350-351 351 351-352 352 352 352-353 353 353 353 353-354 354 354 355 355-356 356-357 49 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH pRSTha saMkhyA 35 udvatta udghaTita alAta sambhrAnta arbanikaTa parivatarecita svastikarecita viSkambhApasRta viSkambha gatimaNDala vRzcikApasRta mataskhalita cAra prakAra ke recakoM kA nirUpaNa zloka saMkhyA 1389-1391 1392 1393-1394 1395-1397 1398-1401 1402-1406 1407-1408 1409-1410 1411-1412 1413 1414 1415-1420 357 357-358 358 358 358-359 359 360 '360 360 pAgirecaka kaNTharecaka kaTorecaka pAdarecaka 1421-1422 362-363 1423 1424 363 / 1425-1426363 dasa AkAzagata maNDala (1) maNDala (gati) ke bheda atikrAnta vAmaviddha krAnta lalitasaJcara sUvIviddha alAta vicitra vihRta 1427-1430 1431-1434 1435-1437 1438-1439 1440-1443 1444-1445 1446-1448 1449-1451 1452-1455 368 368 , 369 . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama pRSTha saMkhyA 9. lalita 10. daNDapAda dasa bhUmigata maNDala (2) zloka saMkhyA 1456-1458 1459-1461 370 370 371 namara zakaTAsya piSTakuTTaka aDDita samotsArita Avarta elakAkrIDita Askandita cASagata adhya 1462-1464 1465-1467 1468 1869-1472 1473-1475 1476-1478 1479-1480 1481-1482 1483 1484-1486 371 371-372 372 372-373 373 373-374 374 374 . lAsyAMga prakaraNa | caudaha mArgasthita lAsyAMgoM kA nirUpaNa (1) mArga sthita lAsyAMgoM ke bheda sthitapAThaya AsIna saMndhava puSpamaNDikA pracchedaka zeSapada dvimUr3ha trimUr3ha vaibhAvika 377 377 378 378 378-379 1487-1489 1490-1491 1492-1494 1495 1496 1497-1498 1499 1500-1501 1502-1504 1505-1506 379 379-380 380 380-381 9. 106. 51 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH citrapada uktapratyukta 12. uttamottama dezI lAsyAMgoM kA nirUpaNa (2) zloka saMkhyA 1507-1508 1509-1510 1511-1513 pRSTha saMkhyA 381 381-382 382 dezI lAsyAMgoM ke bheda cAli cAlivaTa 1513-1517 1518-1519 1520 282-383 383 383-384 1521 . . 384 mana leDhi uroDakaNa DhillAI trikali kintu dezIkAraka nijApana ullAsa thasaka 384 384 384-385 385 385-386 386 386 386 386-387 ~ ~ 387 1522-1523 1524-1525 1526-1529 1530 1531-1532 1533 1534 1535 1536-1537 1538 1539 1540-1541 1542 1543 1544 1545 1546 1547 1548 1549 14. bhAva 387 sukalAsa or 387 387 388 18. 388 DhAla chevA aMgahAra laMdhita vihasI 388 388 388 388-389 nIkI namanikA 389 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37 zaMkA vitaDa gItavAdyatA vivartana tharahara sthApanA sauSThava suvA masRNatA upAra aMgAnaMga abhinaya komalikA mukharasa kalAsa karaNoM kA nirUpaNa prathama dvitIya tRtIya caturtha paJcama viSayAnukrama kalAsa (tAla ke anusAra nRtya) ke bheda 1. vidyAsa SaSTha 2. khaDgakalAsa prathama dvitIya tRtIya caturtha kalAsa karaNa prakaraNa / pandraha zloka saMkhyA 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556-1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564-1565 1566-1569 1570-1573 1574 1575 1576 1577-1578 1579 1580-1581 1582-1583 1584 1585-1586 pRSTha saMkhyA * 389 389 389-390 390 390 390 390-391 391 391 391 391 391-392 392 395 395-396 396 396 396-397 397 397 397 398 398 398 53 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1587-1588 pRSTha saMkhyA 398-399 3. mRgakalAsa 4. bakakalAsa 1514-1595 dvitIya tRtIya 400 400-401 1600-1601 1602-1604 1605-1606 1607-1608 1609 401 401-402 402 5. plavakalAsa prathama dvitIya tRtIya caturtha 6. haMsakalAsa prathama dvitIya tRtIya citrasUcI pariziSTa zlokAnukramaNikA pAribhASika zandAnukramaNikA 1610-1611 402 402 403 405-428 431-482 483-501 54 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azokamallaviracitaH nRtyAdhyAyaH [mUla aura hindI anuvAda] Page #66 -------------------------------------------------------------------------- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa | eka Page #68 -------------------------------------------------------------------------- Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azoka mallaviracitaH nRtyAdhyAyaH asaMyuta hasta aura usakA viniyoga 5. catura hasta aura usakA viniyoga -- jyov ( ? prayojyau ca ) yathocitam / sakhitve saMyutaH sa syAt sukhe tu hRdayasthitaH // 1 // [ abhinaya ke samaya hastamudrA ko ] yathocita rUpa se pradarzita karanA cAhie / mitratA kA bhAva abhivyaMjita karane ke lie saMyukta hasta kA prayoga karanA cAhie; kintu sukha ke bhAva ko pradarzita karane ke lie hAtha ko hRdaya para avasthita karanA ucita hai / 1 mRdunyasau / tvadhomukhaH // 2 // Urdhvotthito nAbhidezAdyauvane'tha kAryo racanAyAM mardAtAGguSThakaH 2 yauvana kA bhAva pradarzita karane ke lie uttAnAvasthA meM hathelI ko Upara uThAte hue dhIre se nAbhi ke pAsa le jAkara rakha de / yadi racanA yA nirmANa kA bhAva vyaMjita karanA ho to a~gUThe ko masalate hue hathelI ko auMdhA kara nAbhideza meM avasthita karanA cAhie / zratha jJAnecchayostoSe anurAge pratijJAyAM zranyadarthe samartha ca samAzvAse guNe cAyaM hRdayastho mataH satAm // 4 // 4 lokamAnya vyaktiyoM (satAm ) kA abhimata hai ki jJAna, icchA, santoSa, cintana, hArdika bhAva, anurAga, 59 cintane hRdaye'pi vA / svabhAve paNDite'pi ca // 3 // vizrabdhe'pi tathAdare / 3 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH pratijJA, svabhAva, pANDitya, parArtha, samarthatA yA samarthana, vizvAsa, Adara, sAntvanA aura guNa Adi ke bhAvoM ko abhivyakta karane ke lie hRdayastha adhomukha hastamudrA kA prayoga karanA caahie| parimaNDalito rakta varNe pIte'pyasau kanaH (? r):| site varNe tUrdhvagato nIle'sau pani (? ri) marditaH // 5 // . 5 lAla aura pIle raMga kA bhAva pradarzita karane ke lie maNDalAkAra hastamudrA kA prayoga karanA cAhie; kintu sveta varNa ke lie uttAna hasta kA aura nIle varNa ke lie parimadita hasta kA prayoga karanA caahie| prAdiSTe'dhomukhaH sa syAt sodarya bAlake'pi ca / svalpe kubje kumAryAM ca madhye madhyasthito bhavet // 6 // 6 Adeza dene, sodara bhAI aura vAla-kathana kA bhAva pradarzita karane ke lie hRdayastha hasta ko adhomukha; aura alpatA, kubar3Apana, kaumArya aura madhyAvasthA kA bhAva abhivyaMjita karane ke lie hAtha ko Urdhva-adhaH kI madhyasthiti meM rakhanA caahie| aparAdhe'pyupAdAne priye ca hRdi sammukhaH // 7 // aparAdha, svIkAra yA grahaNa tathA priyajana ke abhinaya meM hRdayastha hAtha ko saMmukhAvasthA meM rakhanA caahie| parivRttastvavinaye maline durlabhe'pi ca / / anutpanne'nAture [?ca] vismaye nirguNe'pi ca / avinaya, malinatA, durlabhatA, anutpatti, udAsInatA, vismaya aura nirguNa kA bhAva abhivyaMjita karane ke lie parivRtta catura hasta kA prayoga karanA caahie| vismRtAvatha mAyAyAM pApe vyAvartitaH [?karaH] // 8 // 8 vismRti, chala,kapaTa aura pApa ke Azaya meM dhyAvartita catura hasta kA viniyoga karanA caahie| -sa syAdadhIne sammukhAgataH / aGgalyanAsikAsparzAtsuvarNAbhinaye bhavet / adhInatA ke artha meM aura anAmikA u~guli tathA suvarNa kA sparza karane meM hathelI ko saMmukhAvasthA meM rakhanA caahie| mRgakarNavinirdeze tvasAvuttAnito bhavet // 6 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa hariNa ke kAna kA bhAva pradarzita karane ke lie hathelI ko uttAnAvasthA meM rakhanA cAhie / mukhadezasthitaH prazne bhaye vAtha prakampitaH / asamagre prayoktavyaH kIdRze mukhadezagaH // 10 // prazna aura bhaya ke bhAvoM ko abhivyaMjita karane ke lie hAtha ko kampita kara saMmukhAvasthA meM rakhanA cAhie / asamagratA aura 'kisa taraha ' kA bhAva vyaMjita karane meM hAtha ko saMmukhAvasthA meM rakhanA cAhie / tathA grathitavastuni / syAtkAvyAdyarthanidarzane // 11 // idamarthe kimarthe ca uttAnito mukhasthaH 10 'yaha isalie haiM ' 'yaha kisalie hai' aisA Azaya vyakta karane tathA grathita ( kramavaddha yA guMthI huI) vastu aura kAvya Adi kA artha prakaTa karane ke Azaya meM hathelI ko mukha ke sAmane uttAnAvasthA meM rakhanA cAhie / udveSTito darzane syAt prayoktavye uttAnito'tha vizvAse prayoktavyo hRdi 12 bhavedasau / sthitaH // 12 // bhavedeSa nindite tu vivartitaH / same tUrdhvatalaH sa syAddoSe tu hRdayasthitaH // 13 // 11 dekhane ke artha meM hathelI mur3I huI; kisI vastu kA prayoga karane meM uttAna aura vizvAsa ke bhAva pradarzita karane meM hRdaya para avasthita honI cAhie / parivartito uttAno sammataH / nayanaupamye padmapatrespi prathAture tathA satye vAkye yukte'pyasau karaH // 14 // yathocitaM budhairyojyaH pathyakaitavayorapi / 13 nindA ke bhAva pradarzita karane meM hathelI ulaTI yA ghUmI huI honI cAhie / samAvasthA ke abhivyaMjana meM hathelI Upara kI ora honI cAhie / yadi doSa kA bhAva pradarzita karanA ho to vahI uttAna hathelI hRdaya para avasthita honI cAhie / 14 15 netroM ke sAdRzya tathA padmapatra ke bhAvAbhivyaMjana meM hathelI ko uttAnAvasthA meM rakhanA caahie| AturatA, satyatA, samIcIna vacana, pathya aura pravaMcanA ke bhAva pradarzita karane meM (uttAna sthiti meM ) ; yA nATyavizAradoM dvArA abhimata hastamudrA kA prayoga karanA cAhie / 61 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH parimaNDalitottAnazcarite'tha svasammukhaH // 15 // madhye gate svastiko'sau puraskAre'pi saMmataH / 16 carita ke pradarzana meM svasaMmukha hasta ko cAroM ora ghumAkara uttAnAvasthA meM rakhanA caahie| madhyAvasthA tathA puraskAra ke artha meM svastika hasta kA prayoga karanA caahie| saMzliSya maNibandhau staH vinaye caturoditau // 16 // vinaya ke bhAva pradarzita karane meM donoM kalAiyoM ko saTAkara catura hasta kA viniyoga karanA caahie| surate svastikAkArau cAturyavacaneSu tu / 17 saMyutau tau vidhAtavyAvarhAyAM mukhadezagau // 17 // svastikau tau prayoktavyau svAgatAbhinaye'pi ca / 18 nipuNe zliSTavizliSTau netre taddezavicyutau // 18 // svastikIbhUya to sto'tha cAkSuSe vistRtAvimau / 19 svastikAvatha kartavyau prajA(?) stadveSTitAvimau // 16 // ratikrIr3A aura cAturyapUrNa bAtoM ke abhivyaMja meM svastika hAthoM kA prayoga karanA caahie| pUjAArAdhanA kA bhAva vyakta karane meM donoM svastika hAthoM ko mukha ke sAmane avasthita rakhanA caahie| svAgata ke abhinaya meM bhI svastika hastamadrA kA prayoga karanA caahie| nipaNatA ke bhAva dikhAne meM svastika hasta ko milA kara yA alaga-alaga bhI dikhAnA cAhie / netra kA bhAva pradarzita karane meM svastika hasta ko A~kha se girA kara rakhanA caahie| A~khoM kA bhAva dikhAne ke lie svastika hasta ko phailA kara bhI rakhA jA sakatA hai| nATayazAstriyoM ke mata se netroM kA bhAva pradarzita karane ke lie svastika hasta ko veSTitAvasthA meM bhI rakhA jA sakatA hai| 6. haMsAsya hasta aura usakA viniyoga yatra tretAgnisaMsthAnAstarjanyaGguSThamadhyamAH / / saMlagnAmA yadAGagulyo zeSe sto viralovaMge // 20 // haMsAsyaH sa karaH proktastadA jisa abhinaya meM tIna agniyoM (dakSiNa, gArhaspatya aura AhavanIya) ke vinyAsa rUpa tarjanI aMgaThe ke pAsa kI u~galI], aMguSTha aura madhyamA [bIca kI u~galI] nAmaka u~galiyoM ke agrabhAga saTe hoM aura zeSa 62 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa donoM u~galiyA~ [arthAt anAmikA aura kaniSThA] alaga-alaga Upara kI ora uThI hoM, usa hastamudrA ko haMsAsya kahA jAtA hai| -tretAgnidarzane / niHsAre mRduni zlakSNe dadhadeSo'Ggulitrayam // 21 // ukta tInoM agniyoM, sArahIna vastu, komala vastu aura cikanI vastu kA bhAva pradarzita karane meM haMsAsya hasta kA viniyoga hotA hai| maditAgramathAgraM tu kSiptaM tadvadvinitam / 22 dadhallAdyau(?lladyau)tu zithile svalpe'sau parikIrtitaH // 22 // yadi halakI, zithila aura svalpa vastu kA bhAva pradarzita karanA ho, to ukta tInoM u~galiyoM ke agrabhAga ko mardita kara, jhaTaka kara yA kampita kara haMsAsya hasta kA prayoga karanA caahie| asau daridre mande'pi caJcalo'sau satAM mataH / 23 budhairyojyo vimarde tu niSedhe'pi sa maditaH // 23 // (satAma) vyaktiyoM kA abhimata hai ki daridra aura mUrkha vyakti ke bhAva-pradarzana ke lie . haMsAsya hasta kA viniyoga karanA caahie| isI prakAra vidvAn vyaktiyoM ke kathanAnusAra yuddha yA zarIra ragar3ane tathA niSedha karane ke Azaya meM haMsAsya hasta ko masala kara prayoga meM lAnA caahie| hRyadhiomukhaH sa syAt prANeSvatha niSevaNe / 24 adho gharSan ratAzcAse kandarpa'pi hRdi sthitaH // 24 // yadi hRdaya kA bhAva pradarzita karanA ho to haMsAsya hasta ko Urdhvamukha aura prANoM ke tathA kisI vastu ke sevana ke Azaya meM adhomukha rakhanA caahie| ratikrIr3A ke samaya zvAsa-prazvAsa aura kandarpa ke bhAva vyaMjita karane meM bhI haMsAsya hasta ko hRdaya para avasthita rakhanA caahie| stanapradezavidhRtaH parihAse tarau (? ratau) tu saH / / Urdhvamukho niyojyo'sAvarpite'dho mukho mataH // 25 // parihAsa aura ratikrIr3A ke pradarzana meM haMsAsya ko Urdhvamukha karake stanoM para rakhanA cAhie / arpaNa kA bhAva pradarzita karane meM use adhomukha rakhanA caahie| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH adhomukhaH prayoktavyazva(?zca)raNe Ggudha(?STha) dezagaH / 26 adharasphuraNe tveSo'dharastho vivRto'tha saH // 26 // caraNa kA bhAva pradarzita karane meM haMsAsya ko paira ke aMgUThe ke pAsa adhomukha karake rakhanA caahie| 'nicale oTha (adhara) ke phar3akane ke Azaya meM use mor3a kara aghara para rakhanA caahie| calAGgulistu lepe syAnmukulodgamane tu sH| 27 UrdhvavicyutasandaMzaH prasave'pi ca saMmataH // 27 // . lepa yA aMgarAga kA bhAva dikhAne meM haMsAsya kI kampita u~galI kA aura kalI ke nikalane tathA prasava kA bhAva vyakta karane meM u~galiyoM ko UrdhvAvasthA meM sa~r3asI kI taraha prayoga meM lAnA caahie| Urdhvamukho vicitraH syAd vasantAbhinaye karaH / 28 anyAGgulisamIpastho mudrAyAM syAdadhomukhaH // 28 // vasanta Rtu ke abhinaya meM haMsAsya ko Urdhvamukha aura mudrA kA bhAva dikhAne meM anya u~galiyAM ke samIpa adhomukha karake rakhanA caahie| puSpite'dhomukhaH kAryaH parimaNDalitazcalaH / 20 udaye vivRtAsyo'tha dvistrirvovaM calatkaraH // 26 // phUla khilane ke bhAva meM haMsAsya ko maNDalAkAra avasthA meM kampita karate hue adhomukha rakhanA cAhie aura udaya kA bhAva dikhAne meM use khola kara tathA Urdhvamukha karake do-tIna bAra kampita kara denA caahie| asAvuDugaNe kAryaH parAvRttastvapuSpite / 30 nAsAdezagataH kAryaH sugandhidravyadarzane / ucitazcayutasandazaH puSpopacayanAdiSu // 30 // 31 tAroM tathA apuSpita vRkSoM ke abhinaya meM haMsAsya ko parAvRtta karanA caahie| sugandhita dravyoM kA bhAva dikhAne meM use nAsikA ke pAsa rakhanA caahie| phUla cunane Adi kA bhAva pradarzita karane meM use khulI huI sa~r3asI ke samAna adhomukha karanA caahie| 7. bhamara hasta aura usakA viniyoga aGguSThamadhyamAGgulyoH sandaMze tarjanI natA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa _ yadi madhyamA aura aMguSTha paraspara mile hue hoM aura tarjanI sa~r3asI kI taraha mur3I huI (aMguSTha ke mUla kA sparza karatI huI) nata ho (aura zeSa donoM u~galiyA~ anAmikA tathA kaniSThA sIdhI phailI hoM)to usa hastamudrA ko bhamara hasta kahA jAtA hai| budhairyo(?ryo)jyo'tha vizvAse bAlAlApe ca bhartsane // 31 // 32 tAle zole(?te) ca kartavyaH sazabdo vicyuto'pi saH / / tAlapatre tvasau karNakSetramaNDalitabhramaH // 32 // 33 akSareSu calan kAryo bhramare tveSa kampitaH / adhomukho niyojyo'tha yantrehAyAmimau krau| 34 itaretarasaMzleSAttarjanyoH kathitau budhaH // 33 // nATyavizAradoM ke matAnusAra vizvAsa, bAlakoM ke sAtha bAta-cIta, DA~Tane-phaTakArane, tAlapatra aura zIta Adi kA bhAva abhivyaMjita karane meM bhramara hasta ko sazabda girAkara prayoga meM lAnA cAhie / tAlapatra ke bhAva-pradarzana meM isa hasta ko kAna ke cAroM ora ghumAkara prayukta karanA caahie| akSaroM ke abhivyaMjana meM aura bhauMroM kI abhivyakti meM use kampita karake pradarzita karanA caahie| granthi yA kuNDI (yaMtra) kholane kI icchA prakaTa karane meM donoM samara hastoM ko adhomukha karake rakhanA caahie| budhajanoM kA kahanA hai ki donoM tarjaniyoM ke pArasparika gaMthane ke bhAva meM bhI bhramara hasta kA prayoga karanA caahie| 8. kA~gUla hasta aura usakA viniyoga yatra vakrAnAmikA syAt kanicho(?STho)rvA yadAGguliH / 35 zeSAstretAgnisaMsthAnA alagnAgrAstadA karaH // 34 // kAgugUlaH saMjJitastasya viniyogaH prakathyate / 36 yadi (abhinaya ke samaya) anAmikA mur3I ho, kaniSThA Upara kI ora ho, zeSa agnisthApana rUpa tInoM (tarjanI, madhyamA aura aMguSTha) ugaliyoM ke agrabhAga paraspara mile na hoM, to use kA~gUla hasta kahA jAtA hai| usakA viniyoga isa prakAra hai: . alpe phale mite grAse bAlasya cibukagrahe // 35 // cucukAbhinaye'pyeSa prasUne paJcakasya ca / 37 mantraNe mukhadezasthaH strIroSavacane tu saH // 36 // prAsyadeze'GgulipAtkartavyo nRtyapaNDitaH / 38 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH nRtyAcAryoM ke matAnusAra thor3e phala, nape-tule kaura, bAlaka kI ThuDDhI pakar3ane, stanAgra, pAMca pUla (kamala, azoka, AmramaMjarI, navamallikA aura rakta azoka), maMtraNA aura strI kI krodhabharI vANI ke bhAva vyakta karane meM u~guliyoM ko mukha ke pAsa rakhakara kA~gala hasta kA viniyoga karanA caahie| biDAlAdipade'pyeSa tathA yavanabhojane // 37 // . adhomukho niyojyo'tha vulpA(? ArmA) dUrdhvamukho mataH / 39 Rtau bimbe ca zaGkAyAM vRttAnte ratnazabdayoH // 38 // billI Adi ke pairoM aura yavanoM ke bhojana ke abhinaya meM kAMgUla hasta ko adhomukha karanA caahie| taraMga, yajJa, bimba, zaMkA, vRtAnta, ratna aura zabda ke abhinaya meM use Urdhvamukha meM rakhanA caahie| .. agrasaMkocanAdeSa sandaSTe kathito budhaiH| 40 mukhasthito bhavedeSa sandezavacanAdiSu // 36 // pUrvAcAryoM kA mata hai ki kATane yA DaMka mArane ke abhinaya meM kaoNgala hasta kI u~galiyoM ko agrabhAga se sikor3a lenA caahie| sandeza-kathana Adi ke abhinaya meM use mukha para avasthita karanA caahie| pRSThAyAtAvubhau kAryoM bAlAyAM svastikAvimau / 41 kucadezagatau kAryoM pazcAdarthe tu lokataH / kAntarANyevamasya budhairuktAni zAstrataH // 40 // 42 bAlA strI ke abhinaya meM donoM kAMgUla hastoM ko svastika mudrA meM avasthita kara pRSTa bhAga se Ate hue dikhAnA caahie| loka-paramparA ke anusAra isa hasta-mudrA ko kucoM ke pAsa rakhane kA bhI vidhAna hai| isI prakAra nATayAcAryoM ne zAstrIya dRSTi se kaoNgala hasta ke anya bhI aneka bheda batAye hai| 9. tAmacUDa hasta aura usakA viniyoga madhyamAGguSThayoryatra sandaMzastarjanI natA / zeSe talasthite sto'sau tAmrakhaMDaH karo mataH // 41 // 43 yadi madhyamA aura aMguSTha ko mor3a kara milA diyA jAya tathA tarjanI ko ghumA kara jhukA diyA jAya (kintu baha hathelI ko sparza na karatI ho) aura zeSa donoM u~galiyoM (anAmikA aura kaniSThA) ko hathelI para rakha diyA jAya to use tAmracUDa hasta kahA jAtA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa sazabdacyutasandaMza eSa vizvAsanAdiSu / kalAkAptyA (?SThA) muharteSu jambhaNe'pi kSaNe tathA // 42 // 44 gItAdimAnatAle ca zaighyA nirbhartsane'pi ca / bAlAhvAne'pyasAveva choTikA procyate budhaiH // 43 // 45 vizvAsa dilAne Adi kAryoM meM, samaya ke pariNAma, yathA kASThA (kalA kA 30vAM bhAga), muhUrta, jamuhAI kI kAla-maryAdA tathA kSaNa meM, saMgIta Adi ke tAla-mela meM, zIghratA meM, bhartsanA karane meM aura bAlakoM ko bulAne meM-sa~DasI kI taraha mur3I evaM milI haI u~galiyoM ke zabda, arthAt cuTakI bajAne yA cuTakI kATane, kA prayoga karanA cAhie / nATyAcAryoM ne isa tAmacUDa hasta ko choTikA (cuTakI kATane) nAma se kahA hai / muSTimUrdhU (?x) kaniSThaM tu tAmracUDaM pare jaguH / asau yojyaH sahazrA (?srA)dau saMkhyAyAmathavinduSu / / kSiptamuktAGgulistadvatsphuliGgoSvapi kIrtitaH // 44 // kucha vidvAn aise muSThibandha ko tAmmacUDa hasta kahate haiM, jisameM kaniSThA u~galI Upara uThI huI ho / isa hasta-mudrA kA viniyoga hajAra Adi saMkhyA yA vinduoM kA bhAva vyakta karane meM kiyA jAtA hai| isI prakAra kucha logoM ke mata se yadi isa hasta mudrA kI u~galiyoM ko khola diyA jAya to agnikaNoM ke bhAva pradarzita karane meM usakA viniyoga kiyA jAtA hai| 10. muSTi hasta aura usakA viniyoga agulyagrA yadA guptAstalamadhye susaMyatAH / 47 . . pIDayitvA sthito'Ggudhvo(?STho)madhyamAM yasyasa smRtaH // 45 // karo muSTirazokena pRthivIndreNa dhImatA / 48 buddhimAn rAjA azoka kA kahanA hai ki yadi hAtha kI (cAroM) u~galiyoM ke agrabhAga ko hathelI ke bIca bhalI bhA~ti bA~dha diyA jAya aura aMguSTha madhyamA ko dabA kara avasthita rahe to use muSTi hasta kahate haiN| yaSTigrahe kimarthe ca sthitAvapyayamivya (?Sya) te // 46 // dohane ca gavAdInAM rasaniSkAsane'pi ca / 49 kuntakhaGgAhe'pyeSa mallayuddhe karAvimau // 47 // lAThI pakar3ane, 'aisA kyoM'-isa prakAra pUchane, Thaharane, go Adi dohane, rasa nikAlane, bhAlA tathA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyAdhyAyaH talavAra pakar3ane aura donoM hAthoM se mallayuddha kA bhAva pradarzita karane meM muSTi hasta kA viniyoga hotA hai| kathane skandhadezasthaH sa manAkkalito mataH / madhye madhyapradezasthaH sa svayamityasya darzane // 4 // hRdayastho nirAlambe tvasau syAtparivartitaH / parigrahe yathaucityamapyarthe skandhadezagaH // 46 // tatretyarthe'pyasAveva parivartita iSyate / 52 kahane kA bhAva pradarzita karane meM muSTi hasta ko ISat kampana ke sAtha kandhe para rakhanA caahie| madhya kA bhAva dikhAnA ho to use madhya meM aura 'vaha svayaM huA aisA bhAva pradarzita karane meM hRdaya para avasthita rakhanA caahie| nirAzraya vastu ko prakaTa karane meM use parivartita (ulTA) kara denA caahie| pakar3ane yA bhoga-sAmagrI grahaNa karane ke Azaya prakaTa karane meM use yathocita sthAna para rakhanA caahie| yaha bhI hogA aisA bhAva dikhAne meM use kandhe para, aura vahA~ hogA' aisA Azaya prakaTa karane meM kandhe ke atirikta dUsare sthAna para rakhanA caahie| bhaJjane kArmukAdInAmuparyekaH karo'paraH // 50 // madhyasthaH syAdvicAre tu bAhudezasthito mataH / vyAvRttaparivRttau ca vastrakezAdipIDane // 51 // patantAvutpatantau tau vastraprakSAlane kramAt / 54 saMvAhane'pyatha syAtAM dhAvane tau parAGmukhau // 52 // dhanuSa Adi ke tor3ane ke bhAva meM eka muSTi hasta Upara aura dUsarA madhya bhAga meM (hRdaya ke pAsa) avasthita rahanA caahie| kintu vicAra kA bhAva prakaTa karane ke lie use bA~ha para rakhanA cAhie / vastroM aura kezoM ko nicor3ane meM donoM muSTi hastoM ko ulaTa-palaTa kara avasthita karanA caahie| vastroM ko dhone ke Azaya meM unako kramazaH girAte-uThAte rahanA cAhie / bojhA Dhone aura daur3ane kA bhAva dikhAne ke lie donoM muSTi hastoM ko viparIta sthiti meM rakhanA caahie| 11. zikhara hasta aura usakA viniyoga UrdhvAGguSTho yadA muSThistadAsau zikharaH krH| 55 yadi muSTi hasta-mudrA meM aMgaThe ko u~galiyoM ke Upara na mor3a kara sIdhe khar3A kara diyA jAya, to usa mudrA ko zikhara hasta kahate haiN| 68 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzAGkuzagrahe alakotkSepaNe'pyeSo'laktakotpIDane mokSaNe tomarasyAsau zakterapi satAM hasta prakaraNa cApavajrayorgrahaNe'pi nIvyAdiracane nAbhidezasthito tathA / mataH // 54 // kuza, aMkuza, dhanuSa aura vajra dhAraNa karane, bAla jhAr3ane yA sa~vArane, mahAvara lagAne, tomara ( bhAle kI taraha kA astra vizeSa ), tathA zakti ( sA~ga ) nAmaka astroM ko calAne kA bhAva pradarzita karane meM zikhara hasta kA viniyoga hotA hai / vAdane svapAva adharasya tveSa caJcalAGguSThakA nIvidhAraNe'dhomukhaH ca // 53 // kohalAdInAM dolito'thAsau manAk / sthitaH // 55 // nIvI (dhotI kI gA~Tha yA ijArabanda ) Adi bA~dhane ke abhinaya meM zikhara hasta kA aMgUThA kucha kampita kara denA cAhie / kintu nIvI dhAraNa karane ke abhinaya meM use adhomukha karake nAbhi ke pAsa rakhanA cAhie / ghaNTAdInAM tu vAdane / raJjane'laktakAdinA // 56 // syAt pazcAdeko'paraH puraH // 57 // patanotpatanAnvitaH / taddeze'dhomukhaH parikIrtitaH // 58 // sIdhupAne mukhastha: syAnniyoge ziro dezagatau kAryoM zikharau 56 57 prakartavyastaddezastho'bhinetRbhiH / 59 kohala (eka prakAra kA vAdya yaMtra) aura ghaMTA Adi bAjoM ko bajAne ke abhinaya meM zikhara hasta ko bagala meM karake kampita kara denA cAhie / adhara ko mahAvara Adi se ra~gane ke bhAvAbhivyaMjana meM abhinetAoM ko cAhie ki ve zikhara hasta ko adhara ke pAsa avasthita kareM / . vaMzAdijalayantre yavAditAMDane asau zirasi tAvadhomukhau / nRtyapaNDitaiH // 56 // 58 bA~sa Adi ke bane jalayaMtra ke bhAva pradarzana meM eka zikhara hasta ko pIche aura dUsare ko Age rakhanA cAhie / yava (jI) Adi dhAnoM ke kUTane-pITane meM prayukta DaNDe ke bhAva darzana meM zikhara hasta ko uThAte- girAte hue (athavA ) zira para adhomukha karake rakhanA cAhie / 60 61 69 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH nATyAcAryoM ke abhimata se madyapAna ke abhinaya meM zikhara hasta ko ( Urdhvamukha meM ) mukha para avasthita karanA cAhie / Adeza yA niSedhAjJA ke Azaya meM donoM zikhara hastoM ko adhomukha karake zira para rakhanA caahie| UrdhvAdhaH zikharau hastau sammukhAguSThako mithaH / 62 vartitau nAvi saMproktau budhastaJcAlane'pyatha // 60 // vidvAnoM kA kahanA hai ki nAva aura usake calAne ke abhinaya meM donoM zikhara hastoM ke aMgaThoM ko paraspara Amane-sAmane karake Upara-nIce avasthita karanA cAhie / krozane'GgulisaMsphoTe strIbhistu zikharadvayam / .. 63 saMyutaM tadvidhAtavyaM saMyujya tu viyojitam // 61 // striyoM ko cAhie ki ve cillAne aura u~galI tor3ane ke abhinaya meM donoM zikhara hastoM ko pahale milA deM aura bAda meM alaga kara deN| nAstItyuktAvatha manAkcalastUSNIM nirUpaNe / G4. evaM karmAntarANyasya jJAtavyAni manISibhiH // 62 // 'nahIM haiM aise kathana tathA mauna hone kA bhAva dikhAne meM zikhara hasta ko thor3A kampita kara denA caahie| zikhara hasta ke anya aneka prayogoM kI jAnakArI ke lie nATyavizeSajJoM kA Azraya lenA caahie| 12. kapittha hasta aura usakA viniyoga karasya zikharasya syAdaGguSThAgreNa / pIDitam / tarjanyagraM yadA yatra kapittho'sau tadA karaH // 63 // yadi zikhara hasta mudrA kI tarjanI ke agrabhAga ko aMguThe ke agrabhAga se dabA diyA yA yojita kiyA jAya to use kapitya hasta kahate haiM / kAkAkarSaNe yojyo yathAbhUtArthadarzane / cakracApagadAdInAM dhAraNe tAlavAdane // 64 // pratodagrahaNe'pyeSa muktAdigrathane tathA / 67 dhanuSa khIMcane, kisI vastu ko jyoM-kA-tyauM dikhAne, cakra-dhanuSa-gadA Adi dhAraNa karane, tAla dene 66 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa yA tabalA bajAne, cAbuka dhAraNa karane aura motI Adi gUMthane ke bhAva prakaTa karane meM kapittha hasta kA vaniyoga hotA hai / tiryagAyata eSa syAdekhAyAmatha nAbhitaH // 65 // Urdhvotthito romarAjau digbandhe tUrdhvago bhraman / sazabdacyuta sandaMzo'dhastvagAdi uttAnito'dhomukhaH syAdUrdhvAsyaH nirUpaNe // 66 // puruSa zmazrudezasthastathA purogata: grahaNe pArzvagAmI zrasau sUkSmavastuni / rekhA kA bhAva dikhAne ke lie kapittha hasta ko tirachA karake pradarzita karanA cAhie / romAvalI kA bhAva dikhAne ke lie use nAbhi se Upara uThAnA caahie| dizAoM ko bAMdhane kA bhAva dikhAne meM use Upara kI ora ghumAkara phira sa~r3asI ke Akara meM sazabda karake ( cuTakI bajAkara ) uThA denA cAhie / parvata yA vRkSa kA bhAva dikhAnA ho to use uttAna karake aghomukha kara denA cAhie aura sUkSma vastu ke abhivyaMjana meM Urdhvamukha kara denA cAhie / zmazruprasAdhane // 67 // kAryazcitratADanayoratha / syAcAmarasyApi dhAraNe // 68 // kAryoM 68 69 puruSa aura dAr3hI-mUMchoM ke bhAva darzana meM kapittha hasta ko dAr3hI-mUMchoM ke pAsa rakhanA cAhie / Azcarya aura tAr3ana ke Azaya meM use sAmane avasthita karanA caahie| kisI vastu ko grahaNa karane aura cAmara dhAraNa karane meM use bagala meM sthita honA cAhie / unmUlane va samprayujyate / nAbhidezasthitAvetau nIvyAH kAJcyAca bandhane // 66 // gatvoddhRto'sau khaDgAdyAyudhabandhane / sarvathAsthAne'vadhAraNa nirUpaNe // 70 // 70 kisI vastu ko ukhAr3ane kA bhAva pradarzita karanA ho to kapittha hasta ko nIce le jAkara Upara uThA denA caahie| nIvI ( dhotI kI gA~Tha yA ijArabanda) aura kaoNcI ( mekhalA yA karaghanI) kholane meM donoM kapittha hastoM ko nAbhi ke pAsa rakhanA cAhie / kaTikSatragatau zravazyaM 71 72 71 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH kapitthau hastakau syAtAmatha satye vare tathA / 73 upapanne'pyevamarthe yathaucityaM sa yujyate / / talavAra Adi AyadhoM ke bA~dhane ke bhAvAbhivyaMjana meM donoM kapittha hastoM ko kamara para rakhanA caahie| nizcaya karane ke Azaya meM donoM kapittha hastoM ko sarvathA upayukta sthAna meM rakhanA cAhie / satya, varadAna aura samIcIna vastu kA bhAva prakaTa karane meM kapittha hasta ko yathocita rIti se prayoga karanA caahie| zikharasyApi karmANi yojyAnyasminyathocitam // 71 // 74 zikhara hasta ke abhinaya meM bhI kapittha hasta kA yathocita rIti se prayoga kiyA jA sakatA hai| 13. khaTakAmukha hasta aura usakA viniyoga kapitthasyotthite vakra yatrAnAmAkaniSThike // 72 // yadA tadAsau khaTakAmukhaH proktA manISibhiH / yadi kapittha hasta kI anAmikA aura kaniSThA u~galiyA~ uThI hokara (agrabhAga se) mur3I huI hoM, to manISiyoM ke matAnusAra usa mudrA ko 'khaTakAmakha hasta' kahA jAtA hai| asau zarAkarSaNe syAddarpaNagrahaNe tathA // 73 // vAlagrahe lagAdAne chtrcaamrdhaarnne| 76 puSpAvacayane hAre bITikAdigrahe'pi ca / patravantacchedane ca yojyo dhIrairyathocitam // 74 // 77 kapitya hasta kA viniyoga bANa-sandhAna karane, zIze meM muMha dekhane, bacce ko goda meM lene, mAlA pahanane, chatra tathA cAmara dhAraNa karane, phUla cunane, hAra tathA tAmbUla Adi grahaNa karane aura pattoM ke iMThala tor3ane ke abhinaya meM hotA hai| cyutasandaMza eSa syAd bandhanasthe'tha pArzvagaH / vakSodezAtprayoktavyazcittasyAharaNe budhaiH // 7 // 78 bandhana meM par3e hae kA bhAva pradarzita karane meM sa~r3asI kI bhA~ti phailAkara isa hasta ko bagala meM rakhanA caahie| badha janoM kA mata hai ki cittaharaNa ke bhAva-darzana meM isakA prayoga vakSa para karanA caahie| sayuddhatau tvadho gatvoddhRto'tha sa bhavetkaraH / saMgamAdau varastrINAM priyeNAMzukakarSaNe // 76 // 79 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa kisI vastu ko uThAne aura uttama sundarI striyoM ke sAtha rati keli Adi karane meM priya ke dvArA vastra khIMcane kA bhAva pradarzita karane ke lie khaTakAmukha hasta ko nIce le jAkara Upara kI ora uThA denA caahie| zIrSadezAllalATastho vadhUnAmavaguNThane / manthasyAkarSaNe yojyau dadhatau tau gatAgatau // 77 // 80 striyoM kA cUMghaTa kAr3hane kA bhAva pradarzita karane meM donoM khaTakAmukha hastoM ko zira ke Upara rakhanA cAhie aura mathAnI calAne ke Azaya meM unheM Age-pIche kI ora saMcAlita karanA caahie| UrdhvagAdhomukhAvetau bandhane'thAMzukasya tu / paridhAne nAbhigatAvitaretarasammukhau // 78 // 81 malamala yA rezamI vastra bAMdhane ke bhAva meM khaTakAmukha hastoM ko kramazaH Urdhvamukha aura adhomukha karanA caahie| yadi vastra pahanane kA bhAva darzita karanA ho to unheM nAbhi ke nikaTa Amane-sAmane avasthita kara denA caahie| imau vicyutasandazau nirAze samudAhRtau / . peSaNe kuGakumAdestu kAryAvetAvadhastalau / nirAzA kA bhAva dikhAne ke lie unheM sa~r3asI kI taraha khola kara laTakA denA caahie| yadi kesara Adi ke pIsane kA Azaya prakaTa karanA ho to unheM nimna sthAna para le jAnA caahie| yathAsambhavametasminkarmANyUhyAni paNDitaiH // 7 // ukta viniyogoM ke atirikta nRtyAcAryoM ne khaTakAmukha hasta ke anya bhI prayoga batAye haiN| unakA bhI AvazyakatAnusAra upayoga karanA caahie| 14. sUcImukha hasta aura usakA viniyoga UrdhvaprasAritA cetsyAt khaTakAsyasya tarjanI / tadA sUcImukhaH prokto'zokamallena bhUbhujA // 50 // yadi khaTakAmukha hasta mudrA kI tarjanI ko Upara kI ora sIdhe phailA diyA thA tAna diyA jAya to nRpati azokamala ke matAnusAra use sUcImukha hasta kahate haiN| tarjanyasya bhramantyUrdhvamukhA cakrAyudhe matA / ghaTopakaraNe. cakre bhramantI syAdadhomukhI // 1 // 82 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH nijapAveM bhramantI sA rathacakranidarzane / 85 janasaMghe nijaM pArzvamAyAntI cAnyapArzvataH // 12 // sAdhuvAde dhvaje'pyeSA dolitA prikiirtitaa| 86 cakrAyudha ke abhinaya meM sUcImukha hasta tarjanI ko ghumAte hae Udhrvamukha kara denA caahie| ghaTAdi sAmagrI se sambaddha cAka ke Azaya meM use ghumAte hae adhomakha kara denA caahie| ratha ke pahie kA pradarzana karane meM use apane pArzva meM ghumAnA caahie| yadi jana-samUha kA bhAva dikhAnA ho to use anya pArzva se svapArzva meM Ate hue pradarzita karanA cAhie / mAdhuvAda aura dhvajA kA bhAva darzita karane meM use kampita kara denA caahie| RjurUrvA tu saikatve zvAse nAsAsthitA mtaa| .. ISatprakampitAyAnto karNAntaM karNabhUSaNe // 83 // 87 ekatA kA bhAva dikhAne ke lie use sIdhA Upara kI ora rakhanA cAhie aura zvAsa ke Azaya meM nAsikA para avasthita karanA cAhie / karNabhUSaNa kA bhAva dikhAne meM use ISat kampana ke sAtha kAna taka le jAnA caahie| stavakeSu samAkuJcya manAkkAryA prasAritA // 4 // yadi puSpAdi stavakoM (gucchoM) kA bhAva pradarzita karanA ho to use sikor3akara kucha phailA denA caahie| UrdhvAdhaH zIghramAyAntI vidyutyeSA smRtAbudhaH / 88 kuSmANDAdilatAsUrdhvA bhramantI maNDalAkRtiH // 8 // vidvAnoM kA abhimata hai ki vidyuta kA bhAva pradarzita karane ke lie sUcImukha hasta ko Upara se zIghratApUrvaka nIce Ate hue dikhAnA caahie| yadi kumhar3e Adi latAoM kA abhinaya karanA ho to use maNDalAkAra ghumAte hue Upara kI ora le jAnA caahie| calA kisalaye tu syAhIpe cAthoDudarzane / 89 RjurUrdhvamukho yojyo bhramanmaNDalitAkRtiH // 86 // navapallava tathA dIpaka kA bhAva pradarzita karane ke lie sUcImukha hasta ko kampita kara denA cAhie aura tAroM kA bhAva dikhAne ke lie use sIdhe Urdhvamukha karake maNDalAkAra rUpa meM ghumA denA caahie| patane'dhaH patankAryo daMSTrAbhinayane punaH / 90 manAk pArzvanatAvetAvoSThaprAntagatau karau // 8 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa girane ke bhAva meM use nIce girAte hue pradarzita karanA cAhie aura daMSTrA (dAr3ha yA hAthI ke dAMta) ke abhinaya meM donoM sUcImukha hastoM ko bagala meM thor3A jhukAkara oThoM ke nikaTa avasthita kara denA caahie| saMyoge tvasya tarjanyau kartavye pArzvasaMyute / adhastale viyoge tu vidhAtavye viyojite // 8 // yadi saMyoga kA bhAva dikhAnA ho to donoM sUcImukha hastoM kI tarjaniyoM ko pArzva bhAga se milA denA cAhie aura yadi viyoga kA bhAva pradarzita karanA ho to unako adhaH bhAga se viyukta kara denA caahie| kalahe svastikAkAre niyojye te vickssnnH| 92 dhUme sA maNDalAkArabhrAntAthAtyantacaJcalA // 6 // vidvAnoM kA mata hai ki kalaha kA bhAva darzita karane meM donoM sUcImukha hastoM ko svastikAkAra mudrA meM prayukta karanA cAhie / dhueM kA bhAva dikhAne ke lie sUcImukha hasta ko maNDalAkAra meM tIvragati se kampita kara denA caahie| bAlasarpa bhave(? d)devyAkra the(?vyAH keze)vakraprasAritA / 93 kampamAnAtha kartavyA nirdeze tu riporiyam // 10 // bAla sarpa aura devI ke kezoM kA bhAva pradarzita karane meM sUcImukha hasta ko Ter3hA karake prasArita kara denA caahie| zatra kA nirdeza karane ke Azaya meM use kampita kara denA caahie| pArvottAnA. kuntale tu kuNDalAGgadayostathA / 94 * tattadezagatA kAryA kUpAvarte tvadhomukhI // 6 // zira ke bAla, kuNDala tathA keyUra (bhujabanda) Adi ke bhAvAbhivyaMjana meM sUcImukha hasta ko pArzva bhAga se Urdhvamukha karake una-una sthAnoM para rakhanA caahie| kue~ ke bha~vara ke Azaya meM use adhomukha kara denA caahie| ... Urdhvaloke tu sarveSAmAdime'pi ca sordhvgaa| . 95 jRmbhAyAM tu mukhAbhyAse niyojyA sA manISibhiH // 2 // manISI janoM kA kahanA hai ki Urdhvaloka, sarvaprathama, jaMbhAI aura mukhAbhyAsa kA bhAva dikhAne ke lie use Urdhvamukha karanA caahie| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 99 zrotrakaNDUyane duSTazravaNe cAsya trjnii| 96 karNarandhrAgatA kAryA kuntale kSepaNe punaH // 13 // kAna khujalAne, kaTuvANI sunane, zira ke bAla aura kisI vastu ko pheMkane ke Azaya meM sUcImukha hasta kI tarjanI ko kAna ke chidra taka le jAnA caahie| svedApanayane'jJAtapRcchAyAM tarjane'pi ca / 97 lokayuttyanusAreNa yojyaSA nRtyapaNDitaH // 14 // natyAcAryoM kA abhimata hai ki pasInA poMchane, ajJAta vastu ke sambandha meM pUchane aura DAMTane-dhamakAne kA bhAva prakaTa karane meM sUcImukha hasta kA loka paramparA ke anusAra viniyoga karanA caahie| adhomukhI lalATasthA harAbhinayane matA / 98 indrAbhinayane tveSA tirazcInA tathonnatA // 65 // pariveSebhramantI sA tiryagmaNDalitAkRtiH / zaMkara ke abhinaya meM sUcImukha hasta ko adhomukha karake lalATa para rakhanA cAhie aura indra ke abhinaya meM use unnata tathA tirachA pradarzita karanA caahie| (sUrya Adi ke) maNDala ke pradarzana meM use maNDalAkAra banAkara tirachA ghumAnA caahie| idamarthe'dhomukhI sAbhihite mukhadezagA // 66 // 'yaha isa lie hai aisA bhAva pradarzita karane meM use adhomukha kara denA cAhie aura kahI huI bAta ke abhinaya meM use mukha para avasthita rakhanA caahie| UrdhvAdhaH patitA kAryA bhramantI lokasarvayoH / 100 bhramantyau saMyute bhrAntau saMyuktAsu sakhoSviyam // 17 // loka tathA samaSTi kA bhAva dikhAne meM isa hAtha ko ghumAkara Upara se nIce girA denA caahie| mrAnti kA bhAva prakaTa karane meM donoM sUcImukha hastoM ko ghumAkara saTA denA cAhie aura samaveta sakhiyoM ke abhinaya meM eka hI sUcImukha hasta ko ghumAnA caahie| adhaHpArzvagatA kAryA saMrambhe svastikAkRtiH / 101 adhomaNDalitA kAryA pallave'tha mukhAsthitA // 8 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kisI kArya ko) Arambha karane ke abhinaya meM sUcImukha hasta ko svastika mudrA meM nIce bagala meM rakhanA cAhie aura pallava ke bhAva-pradarzana meM use nIce ghumAkara mukha para rakhanA caahie| dUte te Urdhvamukhyau tu samAnAbhinaye ma(na) te / 102 bhAnau candre ca kartavyA bhramantI dakSiNA budhaiH // 6 // dUta ke abhinaya meM donoM sUcImukha hastoM ko Urdhvamukha karake samAna rUpa se pradarzita karanA cAhie / sUrya aura candramA ke abhinaya meM use dAhinI ora ghumAnA cAhie, aisA vidvAnoM kA kathana hai| pratidvandvini te syAtAmUrvAgre pramukhe punaH / 103 UrdhyAdhaH patitA kAryA prastute'pi budhairiyam // 10 // pratidvandvI, agragAmitA aura pramukhatA ke abhinaya meM donoM sUcImukha hastoM ko Urdhvamukha karanA cAhie / prastuta vastu ke bhAva-pradarzana meM eka sUcImukha hasta ko Upara uThA kara nIce girA denA cAhie, aisA buddhimAn vyaktiyoM kA kahanA hai| vibhakta chedane caite yojyate vicyute ubhe / 104 kisI vastu ko vibhakta karane tathA kATane ke abhinaya meM donoM sUcImukha hastoM ko girAkara pradarzita karanA caahie| puromukhI sUcite sA mantraNe mukhadezagA // 101 // praNAme'dhaHpatantI sA sUryAste vAmapAzvagA / / 105 kisI sUcita vastu ke abhinaya meM sUcImukha hasta ko agramukha karake rakhanA cAhie aura maMtraNA ke abhinaya meM use mukha para avasthita karanA cAhie / praNAma karane ke bhAva meM use nIce girAnA tathA sUryAsta ke Azaya meM baoNyI bagala meM rakhanA caahie| _ vizliSTe te parAGamukhyau dakSiNAtpArzvatomate // 102 // . pAcavyatyayato yojye nizAnte tadvadeva te / 106 saMyuktA tu sahAye syAdatha raktapramokSaNe // 103 // nRtyAcAryoM ke mata se viyukta karane ke abhinaya meM donoM sUcImukha hastoM ko vimukha karake dAhinI bagala meM rakhanA caahie| rAtri ke antima bhAga ke pradarzana meM usI prakAra viyukta karake dAhinI bagala meM rakhanA caahie| mitra yA sahAyaka tathA rakta nikAlane ke Azaya meM unheM saMyukta karake rakhanA caahie| 77 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH adhomukhI bhavedvAmA kuTilAyAM gatau punaH / 107 pAcadityantamasakRdanyapArzvagatA bhavet // 104 // kaTila gati ke abhinaya meM bA~ye sUcImukha hasta ko adhomukha karake eka bagala se dUsarI bagala meM bAra-bAra tIvra gati se saMcAlita karanA caahie| geye zabde'pi kartavyA karNAntikagatA budhaiH / 108 vidvAnoM ke anusAra gAyana aura zabda karane ke abhinaya meM sUcImukha hasta ko kAna para rakhanA caahie| bhadra parasmin prathame vivAde'pi niyojane // 10 // rekhAyAM ca nimitte'pi mathane'smoti bhASaNe / 109 natvaikadAyataH sadyastAvadarthe'pyasau karaH / yojanIyo yathocityaM hastAbhinayapaNDitaiH // 106 // 110 kalyANa, dUsare, prathama, vivAda, niyojana, rekhA, nimitta, manthana, 'maiM hU~' aise kathana, daNDavat praNAma aura kisI vastu kI sadya: prApti Adi ke abhinaya meM nATyAcAryoM ke nirdezAnusAra sUcImukha hasta mudrA kA yathAvidhi viniyoga karanA caahie| 15. tripatAka hasta aura usakA viniyoga anAmikA patAkasya yadA vakrA prajAyate / tripatAkastadA prokto'zokamallena bhUbhujA // 107 // ll yadi patAka hasta mudrA meM anAmikA uMgalI (ke agale do poroM) ko jhukA diyA jAya to nRpati azokamalla ke anusAra use tripatAka hasta kahA jAtA hai| maGgalyadadhidUrvAdidravyasparza dvayorapi / traiguNye'pi striyAM tIre pAdayozcAtha zaGkite // 10 // 112 natonnatAgulirasau candane tu lalATagaH / parAGmukhaH paritrANe'nuvAde karNadezagaH // 10 // 113 dahI, dUba Adi mAMgalika dravyoM ke sparza, do vastuoM, tIna guNoM, strI, taTa, caraNoM tathA AzaMkA ke abhinaya meM tripatAka hasta kI u~galiyA~ (mala se) jhukI tathA (agrabhAga se) uThI huI honI caahie| candana 78 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa ke bhAva pradarzana meM isa hAtha ko lalATa para rakhanA cAhie / paritrANa dene ke artha meM usakA mu~ha mur3A huA honA cAhie; aura anuvAda kA bhAva pradarzita karane meM use kAnoM ke samIpa rakhanA cAhie / ziroveSTita eSa sa vaidye syAd bhUpAlAbhinaye karaH / tvekahastasthanADikA dezasaMzritaH // 110 // 114 rAjA ke abhinaya meM tripatAka hasta ko zira para ghumA kara rakhanA cAhie aura vaidya ke abhinaya meM use eka hAtha kI nAr3I para rakhanA cAhie / yojyo mukhapradezamA gacchannasau caladaGguliruttAno'bhivyakte'tha janAntike / visarjane // 111 // 115 abhinaya ke samaya (raMgamaMca ) para abhinetA dvArA dUsare ke sAmane kucha karane kA bhAva pradarzita karane meM tripatAka hasta ko mukha ke pAsa 'jAnA caahie| kisI bAta ko prakaTa karane aura visarjana ke Azaya meM use, u~galiyoM ko kampita karate hue, uttAnAvasthA meM rakhanA cAhie / purogatastiraskAre'tikrame parivartitaH / tripatAkaM yadA vAmanugacchetparaH karaH // 112 // tadAnuvRtte yojyo'yaM patyau tu zirazi sthitaH / ayamantaHpure tu syAtsvAstikAkRtitAM gataH // 113 // 116 117 tiraskAra kA bhAva pradarzita karane meM use sAmane rakhanA cAhie aura ullaMghana ke Azaya meM use ulaTa kara rakhanA caahie| eka ke pIche dUsare ko calane athavA anukaraNa karane ke abhinaya meM dAhine tripatAka hasta ko Age aura bA~ye tripatAka hasta ko usakA anusaraNa karate hue dikhAnA caahie| pati kA bhAva dikhAnA ho to use zira para rakhanA cAhie aura antaHpura ke abhinaya meM use svastikAkAra banAnA cAhie / mukhadeze tu pArzvastho vivikte gadito budhaiH / kuJcitAdhastalIbhUya neye sa syAtprasAritaH // 114 // 118 vidvAnoM kA kahanA hai ki ekAnta ke abhinaya meM tripatAka hasta ko mukha ke eka bagala meM rakhanA cAhie aura le jAne ke bhAva-pradarzana meM use nimna bhAga se mor3a kara phailA denA cAhie / .79 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH ahamityAdinirdeze hRdayAbhimukho mataH / vyaktaH kuTalakezeSu muhurudveSTito budhaiH // 115 // 119 'maiM' ityAdi ke nirdeza ke abhinaya meM tripatAka hasta ko hRdaya ke sammukha rakhanA caahie| vidvAnoM kA abhimata hai ki dhuMgharAle bAloM ke abhinaya meM use cAroM ora se ghirA yA mur3A huA pradarzita karanA caahie| mukhAntarita eSa syAd vyAje'thAnupravezane / calAGagulirathAlpe'rthe vyAvartitanatonnataH // 116 // 120 chala-kapaTa tathA praveza karane ke abhinaya meM use mukha ke pAsa rakhanA cAhie aura alpatA ke artha meM usakI u~galiyoM ko kampita karake ulaTe, jhake tathA uThe hae rUpa meM prastuta karanA caahie| kule tvayaM niyoktavya UrdhvAdhazcaladaGguliH / saMzaye dadhadagulyau kramAdeSa natonnate // 117 // 121 kula ke abhinaya meM usakI u~galI ko Upara-nIce kampita karate hue prayukta karanA caahie| sandeha ke bhAvapradarzana meM usakI do u~galiyAM kramaza: nata aura unnata honI cAhie / anAdare'dhastala syAdvahiH kSiptAGgulidvayaH / alakApanayane sa syAdbhAlAdalakasaMzritaH // 118 // 122 anAdara ke abhinaya meM tripatAka hasta kI hathelI nIce kI ora tathA usakI do u~galiyA~ nIce kI ora pheMkI huI honI cAhie aura kezoM ko haTAne ke abhinaya meM use lalATa para kezoM se saTA huA honA caahie| -kuJcitAguli (? ko) bhraman / usakI ugaliyoM ko mor3akara ghumAte hue [?].... / mastakAccedbhamatyUvaM tadA mukuTadhAraNe / 123 tilake syAdUrdhvameSa bhra vormadhyAllalATagaH // 116 // makaTa dhAraNa karane ke abhinaya meM use mastaka ke Upara ghamAnA caahie| tilaka dhAraNa karane ke bhAva-pradarzana meM use Upara bhaMvoM ke bIca se lalATa para rakhanA caahie| 80 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa vikRte ghoSavAggandhe karNAsyaghrANasaMvRtim / 124 kramAtkurvannagulibhyAmatha(?dhaH)syAt kaTidezataH (?gaH) // 120 // vikAra, zabda, vANI tathA gandha ke bhAvAbhivyaMjana meM do u~galiyoM se kramaza: kAna, mukha tathA nAka ko Dhakate hae tripatAka hasta ko nIce kamara ke hisse meM rakhanA cAhie / kramAdadhastiryagUvaM kSudre srotasi mArute / 125 tathAvidhe khecare ca dadhadeSa calAGgulI // 121 // choTe sote, vAyu tathA AkAzacArI jIvoM ke abhinaya meM tripatAka hasta kI kampita u~galiyoM ko kramazaH nIce, tirache tathA Upara avasthita karanA caahie| vicyutAnAmikAGguSThasandaMzo'zrupramArjane ____126 prAkAzAbhinaye tUrdhvamukho'thAdhomukho bhuvi // 122 // A~sU poMchane ke abhinaya meM isa hAtha ko anAmikA tathA aMguSTa u~galiyoM ko saMDasI kI taraha mor3a kara nIce laTakA denA cAhie / AkAza ke abhinaya meM isa hasta ko Urdhvamukha tathA bhUmi ke abhinaya meM adhomukha rakhanA cAhie itastatazcalaneSa bAlasarpanirUpaNe / 127 bAhuzIrSasamuttho'yamUrdhvaprAptAGgulidvayaH // 123 // bAlasUrya ke abhinaya meM tripatAka hasta ko idhara-udhara calAte hue, do u~galiyoM ko Upara karake bA~ha tathA zira para rakha denA caahie| .. sAgnidhUme prayoktavyo vakramArgeSvadhomukhaH / 128 purazcalannuccanIcabhuvyUrvAdhomukhaH karaH // 124 // agni tathA ghUma aura Ter3he mArgoM ke abhinaya meM use aghomukha karake pradarzita karanA caahie| U~cInIcI bhUmi ke bhAva-pradarzana meM use Age calAte hue Upara-nIce kara denA caahie| kuzcitAGgulireSa syAtkarNasthazcApakarSaNe / 129 bAlendudarzane kAryaH prasRtAGguSThasammukhaH // 125 // dhanuSa ko khIMcane kA bhAva pradarzita karane ke lie tripatAka hasta ko kAna para rakhanA cAhie aura u~galiyoM ko mor3a lenA cAhie / bAlacandra ke abhinaya meM usake aMguSTha ko phailAkara sAmane rakhanA caahie| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH parAGmukho nRNAM yAne prayoktavyo vicakSaNaH / 130 adhomukhau svastikau tau gurupAdAbhivandane // 126 // vidvajjanoM ko cAhie ki manuSyoM kI savArI ke abhinaya meM ve tripatAka hasta ko parAGamukha (arthAt pratikUla dizA meM) karake prayukta kreN| guru ke caraNasparza ke abhinaya meM donoM vipatAka hastoM ko svastika banAkara adhomukha kara denA caahie| vivAhadarzane syAtAM zliSTau tAvitaretaram / 131 bhUpAladarzane tau sto vicyutau tu lalATagau // 127 // vivAha ke abhinaya meM donoM tripatAka hasta paraspara sambaddha karake rakhane cAhieM aura 'rAja-darzana ke abhinaya meM donoM ko alaga karake lalATa para avasthita karanA caahie| tau tiryaksvastiko syAtAM sambaddhau vezmadarzane / 132 tapasvidarzane syAtAM tAvUdhvA tu parAGmukhau // 128 // gaha dikhAne meM donoM tripatAka hastoM ko svastikAkAra meM saMbaddha karake tirachA pradarzita karanA caahie| tapasvI ke darzana meM unheM Upara karake parAGamukha (arthAt viruddha dizA meM) kara denA caahie| anyonyAbhimukhau tau tu viyojyau hAradarzane / 133 mukhAgrasaMzritau kAryAvuttAnAdhomukhIkRtau // 12 // hAra ke pradarzana ke abhinaya meM una donoM hastoM ko eka-dUsare ke Amane-sAmane karake donoM ke mukhAgra bhAga ko milAkara urdhvamukha tathA adhomakha kara denA caahie| . nakrANAM vaDavAgnezca makarANAM ca darzane / 134 anyonyAbhimukhau dvAre sahArthe saMyutau matau // 130 // ghar3iyAloM, var3avAgni, magaroM, dvAra tathA sAtha ke abhinaya meM donoM hAthoM ko paraspara sammukha karake saMyukta kara denA caahie| vAnare mukhadezasthAvuttAnAbhimukhAvimau / 135 na jAnAmIti vAkyArthe chAditazrotrasampuTau // 131 // vAnara ke pradarzana meM donoM hastoM ko uttAna evaM Amane-sAmane mukha ke pAsa rakhanA caahie| 'maiM nahIM jAnatA hai' isa kathana ke pradarzana meM unase donoM karNa-vivaroM ko Dhaka denA caahie| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakareNa imAvanyonyasaMzliSTau sa (? h) dgatAvutthitau punaH / sambhAvite prakartavyau pUrvAcAryairimau karau // 132 // pUrvAcAryoM ke mata se sambhAvanA ke abhinaya meM donoM tripatAka hastoM ko eka-dUsare se milAkara punaH hRdaya para uThAkara rakha denA cAhie / 16. kartarImukha hasta aura usakA viniyoga hastasya tripatAkasya yadyazliSTA tu tarjanI / madhyamAyAM sthitA pRSThe tadAsau kartarImukhaH // 133 // yadi tripatAka hasta-mudrA kI tarjanI u~galI ko alaga karake use madhyamA u~galI ke pRSThabhAga meM avasthita kiyA jAya ( aura madhyamA ko anAmikA ke sAtha hastatala kI ora mor3a diyA jAya ) to use kartarImukha hasta kahate haiM / sthitau ca kSepe (ca) tathaivAtmagate'pyasau / zUnye tadvidhetyarthe sa bhinnavalito bhavet // 134 // me krama, sthiti, kSepaNa, svagata bhASaNa, azUnya tathA isI prakAra ke anya arthoM ke abhinaya meM kartarImukha hasta ko binA mor3e hue pradarzita karanA cAhie / UrdhvAsyo'sau kapolAdau patrAdiracane mataH / alaktakAdicaraNaraJjane sAvadhomukhaH kAryo nAsAkSetrAdathAgrastho bhaveduttAnitAGguliH // 136 // kapola Adi para patra Adi kI racanA karane ke pradarzana meM isa hAtha kA mukha Upara ko honA cAhie / mahAvara Adi se caraNoM ko ra~gane tathA mArga dikhAne meM use aghomukha kara denA cAhie / dekhane ke Azaya meM use kAna ke samIpa le jAkara phira nAka ke agra bhAga meM, u~galI ko uttAna karake, avasthita rakhanA cAhie / lekhapravAcane'thAsau maraNe patane'pi ca / 141 mArgadarzane // 135 // 136 darzane karNadezaH / vitakate'parAdhe ca parivarta vyatikrame // 137 // vyatyastatarjanIkaH 137 138 139 140 syAdavAGmukhacalAGguliH / zrayaM tu pAdavinyAse yojyastaddezago budhaiH // 138 // lekha bA~cane, maraNa, patana, dalIla dene, aparAdha, parivartana aura ullaMghana ke bhAva - pradarzana meM kartarImukha hasta kI tarjanI ko viparIta dizA meM rakhakara zeSa u~galiyoM ko kampita kara denA cAhie / 142 83 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH saudhAntaHpurayoreSa svastikaH paridevane / 143 mukhadezasthito'thako'nugato'nugate karaH // 13 // apareNa kareNAtha hatAze parivartitaH / 144 hRdayastho'tha pAcacceddakSiNAdvAmapArzvagaH // 140 // mahala tathA antaHpura ke bhAva-pradarzana meM kartarImukha hasta ko svastikAkAra honA caahie| vilApa karane ke abhinaya meM use mukha para aura anugamana karane ke Azaya meM donoM hAthoM kA paraspara anugata kara denA cAhie (arthAt eka hAtha ke pIche dUsare hAtha ko rakha denA cAhie) / hatAza ke bhAva-pradarzana meM use dAhinI bagala se bA~yI bagala kI ora parivartita karake hRdaya para avasthita karanA caahie| tadA dAnaniSedhe sa prakAze vRSTidezataH / . 145 dakSiNastu karo vAma pArzvamAgata IritaH / dAna ke niSadha tathA prakAza ke abhinaya meM dAhine hAtha ko kSetraprAnta se lAkara vAma pArzva meM rakhanA caahie| imau ziraHsthau kartavyau zRGagAbhinayane karau // 141 // 146 sIMga ke abhinaya meM donoM kartarImukha hAthoM ko zira para rakhanA cAhie / 17. ardhacandra hasta aura usakA viniyoga sthite'nyatogulIsaMghe vitate'GguSTake sati / yo'rdhacandrAkRtidharaH so'rdhacandrAbhidhaH karaH // 142 // 147 yadi cAroM u~galiyoM ko sIdhe khar3I kara diyA jAya aura aMgUThe ko bAhara kI ora sIdhe phailA diyA jAya to usase jo ardhacandrAkAra mudrA banatI hai usI ko ardhacandra hasta kahate haiM / UottAno'rdhacandre'thottAnito maNDalabhramaH / glAnisaMtApayoH zoke niyojyo'sau niyoktabhiH // 143 // 148 abhinetAoM ko cAhie ki glAni, santApa aura zoka ke bhAva-pradarzana meM ve ardhacandra hasta ko Upara uttAna karake maNDalAkAra meM ghumAyeM / mukhadezasthitaH pAne vadane'pi bhavedasau / pAdAGkaraNe tveSa karastaddezagaH smRtaH // 144 // 149 pIne tathA bolane ke abhinaya meM isa hasta ko mukha para rakhanA cAhie / pairoM ke AbhUSaNa prakaTa karane meM use pairoM ke pAsa le jAnA caahie| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa maNDa maNibandhapradezasthavalaye parAGmukho'tha khede sa kapolaphalakAzritaH // 145 // 150 kalAI para dhArita kakaNa yA cUr3I ke bhAva-pradarzana meM arSacandra hasta ko maNDalAkAra banAnA cAhie aura kheda prakaTa karane meM use ulaTA karake kapola para rakhanA caahie| karNAntikagatau kAryo karNAbharaNadarzane / 151 lokayuktyanusAreNa balAniHkAzane mataH // 146 // kAnoM ke AbhUSaNa prakaTa karane meM donoM ardhacanda hastoM ko kAnoM ke pAsa rakhanA caahie| kisI ko balapUrvaka nikAlane ke Azaya meM loka-paramparA ke anusAra ardhacandra hasta kA upayoga karanA caahie| kumbhAbhinayane syAtAM purato'nyonyasammukhau / madhyasAmye kaTisthau dvAvitaretarasammukhau // 147 // 152 ghaTa ke bhAva-pradarzana meM donoM ardhacandra hastoM ko Amane-sAmane (saMmukhAvasthA meM) rakhanA cAhie aura madhya kA sAmya dikhAne meM donoM ko usI prakAra paraspara saMmukha karake kaTibhAga meM rakhanA caahie| niyojyau rasa(? za)nAyAM ca kartavyau tAvadhomukhau / mukhadezagatAvetau zaGkhAbhinayane karau // 148 // 163 karadhanI yA rassI ke bhAva-pradarzana meM ukta donoM hastoM ko adhomukha karake prayukta karanA cAhie aura zaMkha ke abhinaya meM donoM ko mukha para rakhanA caahie| asaMyutAvimAvUrvAvutthitau nijapAva'taH / prayoktavyau karau bAlapAdapAbhinaye budhaH // 146 // 154 choTa-choTe paudhoM ke abhinaya meM nATyavid loga donoM ardhacandra hastoM ko Upara uThAye hue, binA saTAye hI apane bagala meM rkheN| 18. arAla hasta aura usakA viniyoga tarjanI cApavadvakA yatrAGguSThastu kushcitH| agulyAH pUrvapUrvasyA aGgulI cetparA parA // 150 // 155 .. bhinnoccA syAnmanAgvA tadArAlaH sa kIrtitaH / yadi tarjanI dhanuSa kI taraha Ter3hI ho, aMguSTha kucha mur3A ho; aura pUrva-pUrva kI u~galI se uttara-uttara kI u~galI bhinnatA dhAraNa kiye unnata tathA kucha vakra hoM (arthAt kaniSThA, anAmikA aura madhyamA kramazaH unnata hotI huI usI krama se kucha vakra hoM) to use arAla hasta kahate haiM / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH eSonnAdAvapasthAne yAcane vijaye'pi ca // 151 // 156 arhAdevatayozca syAdAzIrvAde hRdi sthitaH / anna Adi, upasthiti yA sAmIpya (upasthAna), yAcanA, vijaya, pUjA, devatA aura AzIrvAda ke abhinaya meM arAla hasta ko hRdaya para rakhanA caahie| UrdhvAsyaH zirasaH pazcAnmayUrAbhinaye mataH // 152 // 167 mayUra ke abhinaya meM ukta hasta ko zira ke pIche Urdhvamukha karake rakhanA caahie| aGakuzAbhinaye tveSa manAgUparAGmukhaH / dehasvabhAvabhAveSu hiteSveSa svasammukhaH // 153 // 158 aMkuza ke abhinaya meM use thor3A Upara parAGmukha karake rakhanA cAhie aura deha, svabhAva, bhAva tathA hita ke Azaya meM use apane sammukha rakhanA caahie| nivAraNe bahiHkSipto'bhinetavyo'bhinetRbhiH / parAGmukhaH paritrANe mantrite mukhadezagaH // 154 // 159 abhinetAoM ko cAhie ki nivAraNa (dUra karane yA haTAne) ke bhAva-pradarzana meM ve ukta hasta ko bAhara pheMka kara (arthAt jhaTakA dekara) abhinIta kreN| bacAne ke abhinaya meM use parAGamukha karake aura maMtraNA ke Azaya meM mukha para rakhakara prayakta karanA caahie| akhaNDite mahAlAbhe bhAgyamAhAtmyayorapi / yogyatAyAM ca kartavya utthito'tha bahirmukhaH // 155 // 160 akhaNDita vastu, mahAn lAbha, bhAgya, mAhAtmya aura yogyatA ke abhinaya meM use uThAkara vahirmukha kara denA caahie| zrAddhakarmaNi yojyo'yamatha dravye sugandhini / nAsAdezagataH kAryastathA khalviti darzane // 156 // 161 tarjanyAGguSThako yuktvA viyukto janane bhavet / mukhadezAdvinirgacchannupadeze mataH satAm // 157 // 162 zrAddhakarma ke abhinaya meM arAla hasta kA upayoga karanA caahie| sugandhita padArtha ke abhinaya meM use nAsikA ke pAsa rakhanA caahie| vaisA nizcita hI haA hai' isa prakAra ke bhAva-pradarzana meM arAla hasta kI tarjanI 86 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa u~galI ko aMguSTha se milA denA cAhie; kintu prajanana yA utpAdana ke Azaya meM use (tarjanI ko) alaga kara denA caahie| sajjana logoM kA mata hai ki upadeza ke bhAvAbhinaya meM use mukha ke pAsa se nikAlate hae dikhAnA cAhie / toSe tUttAnitaH sa syAcandrikAsu calAGguliH / kezAnAM bandhane strINAmaso teSAM vikIrNane // 158 // 163 dvinirvA maNDalAkAro'thAhvAne patadaguliH / santoSa ke abhinaya meM ukta hasta ko uttAna rakhanA cAhie / candrikA (jyotsnA) ke bhAva-darzana meM usakI uMgaliyoM ko kampita kara denA caahie| striyoM ke kezoM ke bA~dhane tathA chitarAne meM usa hasta ko do yA tIna bAra maNDalAkAra banAnA caahie| kisI ko bulAne ke Azaya meM usakI u~galiyA~ giratI huI pradarzita karanI caahieN| dhRtisthairyabalotsAhagarvagAmbhIryadarzane // 156 // 164 nAbhikSetrAdayaM kAryo dhIraruvaM zirovadhiH / adhomukho lAbha(?bhAla)dezasvedApanayane bhavet // 160 // 165 vairya, sthiratA, bala, utsAha, garva aura gaMbhIratA dikhAne meM use dhIra puruSa, nAbhi ke nikaTa le jAkara Upara zira taka le jAyeM / lalATa kA pasInA poMchane ke Azaya meM use adhomukha kara denA caahie| bhAlastho'pyanyapAcacced bhramannAyAti vartulaH / svapArve janasaMghe syAdvivAhe tu karadvayam // 161 // 166 pradakSiNaM bhramat kArya svastikAkAratAM gatam / agulyagrasthitaM kArya kevalastu pradakSiNam // 162 // 167 jana-samUha ke abhinaya meM arAla hasta ko lalATa para rakha kara vahA~ se golAkAra meM ghumAte hue dUsare ke bagala se apane bagala meM le AnA caahie| vivAha ke abhinaya meM donoM arAla hastoM ko svastika mudrA meM pradakSiNA karAte hue ghumAnA cAhie; kintu pradakSiNA kevala u~galiyoM ke agrabhAga dvArA hI honI caahie| bhramanpradakSiNe sadbhirdevAnAM sa niyujyate / ko'haM kastvaM mayA sAdhaM sambandhaH kveti bhASaNe // 163 // 168 asaMbaddha bahiHkSiptAGgulireSa punaH punaH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 170 sajjanoM ke mata se devatAoM ke pradakSiNA meM arAla hasta ko ghumAkara pradarzita kiyA jAnA caahie| . 'maiM kauna hai ? 'tuma kauna ho ?' 'mere sAtha sambandha kahA~ ?' isa prakAra ke asambaddha bhASaNa ke abhinaya meM arAla hasta kI u~galiyoM ko bAra-bAra bAhara pheMkanA yA jhaTaka denA caahie| tripatAkoditeSveSa karmasvityAha siMhanaH // 164 // 169 siMhana (?) kA mata hai ki tripatAka hasta ke kAryoM meM bhI isa hasta kA viniyoga ho sakatA hai| 19. zukatuNDa hasta aura usakA viniyoga __ tarjanyanAmike yatrArAlasyAtyantavakrite / tadAsau zukatuNDaH syAt yadi arAla hasta mudrA kI tarjanI aura anAmikA uMgaliyoM ko vakra kara diyA jAya to use zukatuSya hasta (tote kI coMca jaisA) kahA jAtA hai| -pAtane tapAzayoH // 16 // kisI ke girAne, dyata aura pAse ke bhAva-pradarzana meM zukatuNDa hasta kA viniyoga hotA hai| nAhaM na tvaM na me kArya tvayeti kathane'pi ca / 171 dhAraNe lekhanasyApi vINAderapi vAdane // 16 // prItikope naveAyAmAhvAne'tha visarjane / 172 ArdrAparAdhake cAtha vazcane parivartitaH // 167 // nAyikAprArthanoktau syAd dhigityuktau tu roSataH / / 173 na maiM','na tuma' aura na 'tumase merA koI kArya hai' aise kathana; patra-dhAraNa, lekhana, vINA Adi ke vAdana, prItipUrvaka krodha, nayI IrSyA, bulAne, vidA karane, sarasa yA hAsyAparAdha ke abhinaya meM ukta hasta kA viniyoga hotA hai| vaMcana tathA nAyikA kI prArthanA ke bhAva-pradarzana meM isa hasta ko ulaTa kara prayukta karanA caahie| dhikkAra hai' isa kathana ke abhinaya meM use saroSa prayukta karanA caahie| avajJAyAM bahiHkSiptastrinetryAM bhAlasaMzritaH / anatokte yathaucityaM grahaNe'pi kamaNDaloH // 168 // 174 tiraskAra ke bhAva-pradarzana meM use bAhara kI ora jhaTaka denA caahie| trinetra kA bhAva darzAne meM use bhAla para rakhanA cAhie ; aura mithyA bhASaNa tathA kamaNDalu dhAraNa karane meM usakA yathocita prayoga karanA caahie| 88 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa 20. sandaMza hasta aura usakA viniyoga lagnAne tu yadAGguSThatarjanyau nimnakaM manAk / talamadhyamarAlasya tadA sandaMza IritaH // 166 // 175 yadi arAla hasta-mudrA kI tarjanI aura aMguSTha u~galiyoM ke agrabhAga ko milA diyA jAya aura hathelI ko bhItara kI ora thor3A jhukA diyA jAya to use sandaMza hasta (saMDAsI) kahate haiN| iti tredhA bhavetso'yamagrajo mukhajastathA / pArzvajazcAtha te jJeyostrayoM'pyanvarthalakSaNAH // 170 // 176 isa prakAra sanvaMza hasta ke tIna bheda hote haiM : agraja, mukhaja aura pArzvaja / unake nAmArtha ke anusAra hI unakA prayoga bhI samajhanA cAhie / / kaNTakoddharaNe sUkSmapuSpAvacayane'pi ca / kezaparNatRNAdInAM grahaNe'pyanajo mataH // 171 // 177 kA~TA nikAlane, sUkSma puSpoM ko cunane aura keza, patte tathA tRNa Adi ke grahaNa karane meM agraja sanvaMza hasta kA upayoga karanA caahie| zalyAvayavaniSkarSe'pakarSe cAtha kIrtitaH / prasUnoddharaNe vRntAddhigityukto ca roSataH // 172 // 178 vartyaJjanazalAkAdipUraNe cAsyajastvatha / zarIrAMgoM meM barachA yA tIra mArane tathA nikAlane, DaNThala se phUla tor3ane, 'dhikkAra hai' krodha se aisA kahane, battI tathA aMjana-zalAkA Adi ke vyavahAra ke abhinaya meM mukhaja sandaMza kA viniyoga karanA caahie| muktAdInAM guNakSepe vedhane'pi ca pArzvajaH // 173 // 179 maNi-muktAdi ke guNa batAne tathA (unake) vedhana karane ke abhinaya meM agraja sandaMza kA viniyoga karanA caahie| sadvitIyaH prayoktavyastattvasya ca nirUpaNe / dhyAnAbhinayane citrakarmaNyapi ca bhASaNe // 174 // 180 sakrodhe vAmahastena manAgamavivartanAt / niSpIDane - tvalaktasya cAyamukto budhaiH karaH // 175 // 181 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH tattva-nirUpaNa meM mukhaja sandaMza kA upayoga karanA cAhie / dhyAna, citrakarma, bhASaNa aura thor3A Age phailA kara bAyeM hAtha se mahAvara pIsana ke abhinaya meM isI hasta kA viniyoga karanA cAhie, aisA vidvAnoM kA abhimata hai| yoge stoke nirdhane ca guruyajJopavItayoH / vitarke pelavAsUyAnetraraJjana (da) zane // 176 // 182 kadrau tatsutavidyAyAM vidyAto (Sa) vidhAvapi / smRtau sambhAvanAyAM cAnayane'pi hRdi sthitaH // 177 // 183 yoga, alpa, nirdhana, guru, yajJopavIta, vitarka, komala, asUyA, kAjala, darzana, kadru ( nAgoM kI mAtA ), sarpavidyA (tatsatavidyAyAM), vidyA, santuSTa karane kI vidhi, smaraNa, saMbhAvanA aura Anayana ke bhAva-pradarzana meM mukhaja sandaMza hasta ko hRdaya para avasthita karanA cAhie / udbhinne vicyutaH sa syAnmocanIye karAvubhau / vicyutAvatha netrAdisphuraNe syAdasau karaH // 17 // 184 taddezasaMzrite lakSye tveSa kAryaH puraHsthitaH / phor3a kara nikalI huI vastu (jaise sotA) ke abhinaya meM sandaMza hasta ke saTe hue aMza ko alaga kara denA caahie| kholane yogya vastu ke abhinaya meM donoM sandeza hastoM ko vaise hI vicyuta kara denA caahie| netra Adi ke phar3akane ke abhinaya meM bhI usI sandeza hasta kA viniyoga karanA cAhie / netra pradeza ke lakSya kA Azaya prakaTa karane meM use Age rakhanA caahie| pipIlikAsvayaM yojyazzcalAdhomukhaH karaH // 176 // 185 kSudre vivartitaH kizciddoSe tu parivartitaH / pariNAme pArzvamukho brAhmaNe vAmabAhutaH // 180 // 186 cIMTiyoM ke abhinaya meM sandaMza hasta ko kampita karake adhomukha kara denA caahie| kSadra vastu ke abhinaya meM use ghumAkara aura alpa aparAdha ke Azaya meM badala kara pradarzita karanA caahie| pariNAma ke abhinaya ke pradarzana meM use bagala kI ora jhukA honA cAhie aura brAhmaNa ke bhAva-nidarzana meM use bA~I bhujA kI bagala se prayukta karanA caahie| Agate dakSiNe pArzve kartavyo dazaneSu tu / taddezastho budharuktaH karNasthaH karNabhUSaNe // 181 // 187 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNe Aye hue vyakti ke abhinaya meM sandeza hasta ko dAhinI bagala meM, dAMtoM ke abhinaya meM dAMtoM ke pAsa aura karNAbhUSaNa ke abhinaya meM kAna ke pAsa rakhanA cAhie, aisA vidvAnoM kA abhimata hai| mukhasaMkocane tveSa dezInRtye calagrahe / vadhUbhirbhAladezasthaH kArya zvazvAdivazcane // 182 // 188 muMha chipAne yA sikor3ane, dezI nRtya (grAmya nRtya), calagraha aura bahuoM dvArA sAsa Adi ko Thagane ke abhinaya meM isa hAtha ko lalATa para rakhanA caahie| yukta'Gakure tathA sthAne ityevArthe ca yuktitaH / yathaucityaM yojanIyo loka tyavizAradaH // 183 // 189 samIcIna vastu, aMkura, sthAna, aisA ho' isa kathana ke abhinaya meM nRtyavettAoM ko cAhie ki ve lokaparamparAoM ke dvArA yathocita rUpa meM sandaMza hasta kA viniyoga kreN| 21. mukula hasta aura usakA viniyoga lagnAgrAH saMhatA UrdhvAH pazcApyaGgulayo yadA / tadAsau mukulaH prokto'zokamallena bhUbhujA // 184 // 190 yadi Upara uThI huI pA~coM u~galiyoM ke agrabhAga ko paraspara milA diyA jAya to, nRpati azokamalla ke mata se, usa mudrA ko mukula hasta kahate haiN| balidAne bhojane ca padmAdimukule tathA / prArthane devapUjAyAM yojyo'sau lokayuktitaH // 18 // 191 balidAna, bhojana, kamala Adi kI kalI, prArthanA aura devapUjA ke abhinaya meM lokarIti ke anusAra mukula hasta kA viniyoga karanA caahie| viTakata kakAntAdicumbane'GgIkRte'pi saH / adhomukhaH sadvarNeSu vilolaviralAguliH // 186 // 192 kAmuka dvArA kAntA Adi ke cumbana, aMgIkAra aura uttama varNoM (dvijAti) ke abhinaya meM mukula hasta ko adhomukha karake usakI u~galiyoM ko virala (vilaga) karake kampita kara denA caahie| rAkSase'dhomukhaH kAryazcalAgulirasau karaH / UrdhvavicyutasandaMzastUtkSepe sIkareSu ca // 187 // 193 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH rAkSasa ke abhinaya meM mukula hasta ko adhomukha karake usa kI u~galiyoM ko kampita kara denA caahie| yadi kisI vastu ko Upara pheMkane tathA jala-kaNoM kA bhAva pradarzita karanA ho to usakI Urdhvamukha saTI huI u~galiyoM ko khola denA cAhie / asau ca satvare dAne vikAzya prakRtiM gataH / muhurmuhuratha kSiptamuktAGgulirasau dravya gaNanAyAM prakIrtitaH // 188 // pArzvatpArzvottarAvadhi / zIghratA aura dAna ke abhinaya meM mukula hasta ko vikasita kara (punaH) yathApUrva kara denA cAhie / yadi dravyoM kI gaNanA kA bhAva-pradarzana karanA ho to usakI u~galiyoM ko kholakara use eka bagala se dUsarI bagala meM karanA cAhie / ucchvAse cyutasandaMzo mukhakSetragato bhavet // 186 // ucchvAsa (UrdhvaM svAsa) lene ke Azaya meM use saiMr3asI kI taraha khola kara mukha ke pAsa rakhanA caahie| paJcasaMkhyAdinirdeze tathAcchuritake'pyasau / yatkucAdau kAminInAM sazabdaM nakhalekhanam / zraGgulIpaJca kena syAttadAcchuritakaM viduH // 160 // pA~ca kI saMkhyA Adi batAne tathA nakha-kSata ke abhinaya meM mukula hasta kA prayoga karanA caahie| kAminiyoM ke kuca Adi para pA~coM u~galiyoM ke prahAra se zabda ke sAtha jo nakha-kSata kiyA jAtA hai usI ko Acchuritaka kahate haiM / 22. padmakoza hasta aura usakA viniyoga zraGguSThasahitAGgulyo 194 92 195 196 viralAzcApavattatAH / UrdhvA yasminnalagnAgrAH sa karaH padmakozakaH // 161 // yadi aMguSTha sahita pAMcoM u~galiyA~ alaga-alaga rahakara dhanuSa kI taraha mur3akara Urdhvamukha hoM aura unake agrabhAga eka-dUsare ko sparza na karate hoM, to usa mudrA ko padmakoza hasta kahate haiM | sau devArcane strINAM kucayostadgrahe'pi ca / kabarIgrahaNe strINAM puSpANAM ca grahe tathA // 162 // 197 198 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haista prakaraNa devapUjana, striyoM ke kuca aura kucoM ko pakar3ane, striyoM kA jUr3A pakar3ane aura puSpoM ke cunane ke abhinaya meM padmakoza hasta kA viniyoga hotA hai| nAndIpiNDapradAne tUttAnaH kSiptAGgulirmataH / 199 adhomukhaH kuzcitAnaH kapitthazrIphalagrahe // 13 // nAndI zrAddha meM piNDadAna karane ke Azaya meM padmakoza hasta ko uttAna karake usakI u~galiyoM ko pheMkane kI zakla meM karanA cAhie / kaitha aura bela ke grahaNa meM use aghomukha karake, usa kI uMgaliyoM ke agrabhAga ko kuMcita kara denA caahie| bhUsthitArthagrahe lobhe'pyuttAno balikarmaNi / 200 kSiptAGgulirathAsau tu pazcAdarthe calAguliH // 164 // bhUmi para yA bhU-garbha meM sthita dravya ke AdAna, lobha aura balikarma ke bhAva-pradarzana meM ukta hasta ko uttAna karake a~guliyoM ko kSipta kara denA caahie| pazcAt artha ke svIkAra yA nirdeza ke abhinaya meM usakI u~galiyoM ko kampita kara denA caahie| : adhomukhau yathaucityaM bIjapUrAdike phale / 201 aMsagrahe ca siMhAdyarathAtiviralAGgulI // 19 // bijaurA nIMbU Adi phaloM ke abhinaya meM donoM padmamukha hastoM ko yathocita rUpa se adhomukha karanA cAhie / siMha Adi ke dvArA kandhA pakar3a liye jAne ke abhinaya meM donoM padmamukha hastoM kI u~galiyA~ alaga karake prayukta karanI caahieN| .. __ saMzliSTamaNibandhau ca phullapadmAdidarzane / 202 kucadezasthitau kAryoM prauDhAyAM padmakozakau // 16 // khile hue kamala Adi puSpoM ke bhAvAbhivyaMjana meM donoM padmakoza hastoM kI kalAiyoM ko paraspara saTA denA cAhie aura praur3hA nAyikA ke abhinaya meM unheM kucoM para rakha denA caahie| pakSiNAM paJjareSvetau tathA saMkIrNavezmani / 203 - viralAGguliko kAryAvanyonyAntaranirgatau // 17 // pakSiyoM ke piMjaroM tathA saMkIrNa gRha ke abhinaya meM ukta donoM hastoM ko eka-dUsare ke bhItara se nikAlate hae unakI uMgaliyoM ko virala kara denA caahie| 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH saMdhyAkAle pRthaksyAtAM maNibandhanatAvimau / 204 kucayoH sammukhAvetau kAThinyAbhinaye karau // 198 // saMdhyAkAla ke abhinaya meM donoM padmamukha hastoM kI kalAiyoM ko alaga karake pradarzita karanA cAhie; aura kucoM kI kaThoratA ke Azaya meM unheM sammukha rakhakara dikhAnA caahie| 23. UrNanAbha hasta aura usakA viniyoga padmakozasya hastasya paJcAGagulyo'pi kuzcitAH / 205 yadA yatra tadA sa smAdUrNanAbhAbhidhaH karaH // 16 // yadi padmakoza hasta mudrA kI pAMcoM u~galiyA~ mur3I huI hoM to use UrNanAbha hasta kahate haiN| .. eSa vastugrahe cauryAt paGkAzmAdigrahe'pi ca / 206 kucha(?STha) vyAdhau tathA zIrSakaNDUyAyAM ca kIrtitaH // 200 // corI se kisI vastu ko lene, kIcar3a tathA lohA Adi grahaNa karane, kuSTharoga aura zira khujalAne ke abhinaya meM UrNanAbha hasta kA viniyoga karanA caahie| uddhRtyAdhomukhaH kAryo maNDakAbhinaye karaH / 207 maNDaka (eka prakAra kI roTI yA mA~r3a; maNDUka pATha ke artha meM meMDhaka) ke abhinaya meM ukta hasta ko Upara uThAkara adhomukha kara denA caahie| vidhAyAdhomukhAvetau nAbhideze prasAritau // 201 // nItordhvatarjanIko cettadAntreSu niyojitau / 208 cibukasthAvimau kAyau~ vyAghrasiMhAdidarzane // 202 // yadi A~toM kA abhinaya pradarzita karanA ho to donoM UrNanAbha hastoM kI tarjaniyoM ko Urdhvamukha karake tathA donoM hastoM ko adhomukha karake nAbhideza meM phailA denA caahie| bAgha tathA siMha Adi kA bhAva prakaTa karane meM unako ThuDDI para rakhanA caahie| 24. alapallava hasta aura usakA viniyoga AvartinyaH pArzvagatA hastasyAGgulayaH sthitAH / / 209 tale yasya vikIrNAzcettadAsAvalapallavaH // 203 // . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa jisa hAtha kI (pA~coM) u~galiyA~ pArzvagata hokara vRdyAkAra rUpa meM mur3I huI aura hathelI kI ora phailI hoM, use alapallava hasta kahate haiN| ayamevAlapadmaH syAdityanye'tra babhASire / 210 tA eva parivattinyo bhUtvA vyavattitA matAH // 204 // kucha pUrvAcAryoM ne alapallava ko hI alapatra nAma se kahA hai, jisase usakI pArzvagata u~galiyA~ parivartita hokara chitarAye yA alaga-alaga rUpa meM nidarzita kI gayI haiN| ayuktAnRtatucchokto kasya tvamiti bhASaNe / / nAstItyuktau ca nArIbhirlokayuktyaiSa yujyate // 205 // asaMgata, mithyA tathA choTI bAta kahane, 'tuma kisake ho ?' aisA bhASaNa karane aura 'nahIM hai' isa taraha bolane meM alapallava hasta kA viniyoga hotA hai| nAriyoM ko cAhie ki ve lokarIti ke anusAra usakA prayoga kreN| sarvAppa(?rtha)grahaNe yojyo vAmahastena pAtitaH / 212 anurUpe prasanne ca vizrAntau ca guNottare // 206 // vinaSTe ca tathAsatye zobhAsaMharSayorapi / 213 kevale paritoSe ca rasagrahaNayorapi // 207 // mudhA vinArthe siMhe cAvahite navabhogayoH / 214 krIDAyAmapi paryApte'pyeSa dhIrairniyujyate // 20 // saba prakAra ke arthoM ke grahaNa meM bA~ye alapallava hasta ko girA kara prayukta karanA caahie| anurUpa, prasanna, vizrAma, gaNazreSTha, vinaSTa, satya, zobhA, harSa, kevala, paritoSa, rasa, grahaNa, vyartha, siMha, sAvadhAna, navIna, bhoga, krIr3A aura paryApta ke abhinaya meM bhI dhIra puruSa isa hasta kA viniyoga karate haiM / lokayuktyanusAreNa sAdhau tveSa calo mataH / 15 tAruNo'sau prasiddha syAdvakSasthastvAtmadarzane // 20 // sAdhu ke abhinaya meM ukta hasta ko kampita kara lokarIti ke anusAra prayukta karanA caahie| prasiddha vastu ke abhinaya meM yaha hAtha sarvathA upayukta hai / Atmadarzana ke bhAva-pradarzana meM use chAtI para rakhanA caahie| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH deveSu dakSiNo vAmabAhuHzIrSa samutthitaH / sukhe karNagataH kAryo navanIte tvadholuThan // 210 // 216 devatAoM ke abhinaya meM dA~yA alapallava hasta bAma bAhu yA zira para rakhanA caahie| sukha ke abhinaya meM use kAna ke pAsa rakhanA cAhie aura makkhana ke bhAva-pradarzana meM nIce lur3hakA denA caahie| vizeSe tu calAvetau kAntAyAM kucdeshgau| 217 kisI vizeSa vastu yA bAta ke abhinaya meM donoM alalapallava hastoM ko kampita kara prayakta karanA cAhie aura priyA ke abhinaya meM unheM kacoM ke pAsa rakha denA caahie| ___ evamanye budharuhyAH zAstralokAnusArataH // 211 // nRttavidyA-vizAradoM ko cAhie ki zAstra-dRSTi aura loka-paramparA ke anusAra ve alapallava hasta kA anya abhinayoM meM bhI viniyoga kreN| caubIsa asaMyuta hastoM kA nirUpaNa samApta saMyuta hasta aura unakA viniyoga 1. aMjali hasta aura usakA viniyoga talazliSTau patAko cettadA hsto'nyjlirmtH| 218 yadi donoM patAka hastoM ke tala bhAga ko paraspara jor3a diyA jAya to use aMjali hasta kahate haiM / devatAyA dvijAtezca gurorapi namaskRtau // 212 // zirovakSomukhastho'yaM kramAtpuMbhiniyujyate / 219 kAminIbhiryathAkAmamiti nRtyavidAM matam // 213 // devatA, brAhmaNa tathA guru ko namaskAra karane meM aMjali hasta ko kramazaH zira, vakSa aura mukha para pradarzita karanA cAhie / natyAcAryoM kA abhimata hai ki puruSoM aura striyoM ko usakA yathecchA prayoga karanA caahie| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa 2. kapota hasta aura usakA viniyoga mUlAgrapArzvasaMzleSAdvizleSAttalayorapi / 220 yadA hastau kapotAbhau kapoto hastakastadA // 214 // kecidenaM karaM prAhuH karmasaMjJaM vicakSaNAH / 221 yadi donoM hAthoM ke mUla bhAga (kalAI) aura agra bhAga (u~galiyoM ke chora) Apasa meM saTe raheM aura tala bhAga (hathelI) alaga-alaga rahe, to use kapota hasta kahate haiM / kucha vidvAn ise kUrma hasta kahate haiM / prANAme vinaye kAryoM gurusaMbhASaNe'pi ca // 21 // praNAma karane, vinaya aura guru se bAta-cIta karate samaya kapota hasta kA viniyoga hotA hai / prAGmukhaH kampito vakSaHsthitaH zIte striyAmapi / 222 kAtare syAdatheyattAparicchede tu vicyutaH // 216 // zIta aura strI ke abhinaya meM isa hasta ko kampita evaM pUrvamukha rUpa meM chAtI para rakhanA cAhie / kAtaratA aura pariNAma yA sImA-nirdhAraNa ke Azaya meM use vicyuta (arthAt saTe hue. aMza ko alaga) kara denA caahie| sakhedavacasIdAnomityarthasya ca sUcane / 223 prAjJApratijJayonAtha prasAde'vahite'pi ca // 217 // pakSapAte parAdhIne bhakSaNe pratipAdane / 224 sevAyAmapi yojyo'sau lokayuktyanusArataH // 21 // khada ke sAtha bolane, 'isa samaya' isa artha ko sUcita karane, AjJA, pratijJA, svAmI, prasannatA, sAvadhAna, pakSapAta, parAdhIna, bhakSaNa, pratipAdana (nirUpaNa yA samarpaNa) aura sevA ke abhinaya meM bhI loka-paramparA ke anusAra kapota hasta kA pradarzana karanA caahie| vicyutazliSTapAryo'sau bhikSAyAM karapAtriNAm / 225 jinake hAtha hI pAtra kA kAma karate haiM, aise bhikSuoM ko bhikSA dene ke abhinaya meM kapota hasta ke tala mukha se saTe hue bhAga ko alaga kara denA caahie| itarANyapi karmANi budharUhyAni yuktitaH // 21 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH inake atirikta anya kAryoM evaM bhAvoM ke abhinaya meM bhI vidvAna natyavetAoM ko yathAvidhi kapota hasta kA pradarzana karanA caahie| 3. karkaTa hasta aura usakA viniyoga karayorakhilAgulyo'nyonyamantaranirgatAH / 226 dRzyante'ntarbahirvA cettadA syAtkarkaTaH karaH // 220 // yadi donoM hAthoM kI sabhI u~galiyA~ paraspara bIca se nikala kara yA guMthI hokara bhItara aura bAhara donoM ora se dikhAyI deM, taba use karkaTa hasta kahate haiM / eSa suptotthajRmbhAyAmaGgAnAM ca prasAraNe / 227 agre pAva'thavorva vA parAGmukhatalaH karaH // 221 // sokara uThane ke bAda jamuhAI lene, aMgoM ke phailAne, Age, bagala athavA Upara ke bhAva pradarzita karane meM karkaTa hasta ke tala bhAga (hathelI) ko parAGamukha kara denA cAhie / bahissthitAGgulistu syAdanAdaGgamoTane / 228 sthUlodare'pyasAvevodarasaMsthita iSyate // 222 // aMgoM meM kAmajanya pIr3A kA bhAva darzAne meM ukta hasta kI u~galiyoM ko bAhara kI ora rakhanA caahie| sthUla udara kA bhAva dikhAne meM usI hasta ko peTa para rakhanA caahie| . hanuM bibhradasau pRSThe'GgulInAM khedasUcane / 220 athAntaHsthAguliH kAryazcintAyAM cibuke sthitaH // 223 // kheda prakAza karane ke Azaya meM karkaTa hasta ko u~galiyoM para ThuDDhI rakha denI cAhie aura cintA ke bhAva-darzana meM usakI u~galiyoM ko ThuDDI para rakha denA caahie| ISadvakrIkRtAnyonyAbhimukhAGgulireSa tu| 230 zaGkhasya dhAraNe yojyo mukhe'dhaH snAnakarmaNi // 224 // dvistrirvA mUni saMyojyo gRhe tu syAdadhastalaH / 231 hRdayakSetragaH kAryaH kiJcitkuJcitakUrparaH // 225 // zaMkha dhAraNa karane kI mudrA meM ukta hasta kI u~galiyoM ko thor3A Ter3hA aura eka-dUsare ke Amane-sAmane karake mukha para rakhanA caahie| snAna karane ke abhinaya meM use nIce rakhanA cAhie; athavA do-tIna bAra mastaka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa para rakha denA cAhie / ghara kA bhAva dikhAne meM usake nimna bhAga ko nIce kI ora karake, kuhanI ko kucha mor3a kara, hRdaya para rakhanA cAhie / antaHpure vAmabhAgasthitaH kAryo'tha kArmuke / pArzvotthitaH prayoktavyaH parAGmukhatalAGguliH // 226 // antaHpura ke abhinaya meM ukta hasta ko vAma bhAga meM avasthita karanA cAhie aura dhanuSa ke abhinaya meM usakI u~galiyoM ko pIche kI ora pherakara bagala se uThAte hue pradarzita karanA cAhie / 4. gajadanta hasta aura usakA viniyoga madhyaM sarpazIrSo karau skandha kUrparayormithaH / dadhAte cettadA prokto gajadantAbhidhaH karaH // 227 // yadi donoM sarpazIrSa hasta paraspara kandhe aura kohanI ke madhya bhAga ko dhAraNa kareM taba usa mudrA ko gajadanta hasta kahate haiM / skandhasthau sarpazIrSo vara-vadhU ceditaretarasammukhau / tathA'pare // 228 // kuJcatkUrpara kau prAhurgajadantaM kucha AcAryoM kA kahanA hai ki yadi donoM sarpazIrSa hasta kandhe para avasthita hokara eka-dUsare ke Amane sAmane raheM, aura unakI kohaniyA~ mur3I raheM, taba usa mudrA ko gajadanta hasta kahate haiM / nayane sa varavadhvovivAhArthaM prayujyate / ko vivAhArthaM le jAne ke abhinaya meM gajadanta hasta kA viniyoga hotA hai / bhArasyodvahane stambhagrahaNe ca adhaH zailazilotpATe karaH kAryo vIjanoM ke abhimata se bojhA Dhone, khUMTA pakar3ane, Ane-jAne aura meM ukta hasta kA prayoga karanA cAhie / zrasyAnyesbhinayA 232 dhIrairvijJeyAH zAstradRSTitaH // 230 // gajadantahasta ke zAstra dRSTi se anya abhinaya prayogoM ko vidvAnoM dvArA jAna lenA cAhie / 5. niSedha hasta aura usakA viniyoga 233 kapitthaM mukulaM hastaM pariveSTya yadA sthitaH / tadA niSadhanAmAsau 234 gatAgate // 226 // vicakSaNaiH / parvatazilA ke ukhAr3ane ke abhinaya 236 235 237 99 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH yadi eka hAtha ko kapittha mudrA meM banA kara usase dUsare makala hasta ko pariveSTita kara avasthita kiyA jAya to use niSadha hasta kahate haiM / -samyaksthApitavastuni // 231 // niSpeSaNe tathA satyamidamityapi kIrtane / 238 samyaktayA ca zAstrArthasvIkAre'pi prakIrtitaH // 232 // bhalI bhAMti sthApita kI gayI vastu, pIsane, 'yaha satya hai' isa prakAra ke kathana aura samyaka prakAra se zAstrArtha svIkAra karane ke abhinaya meM niSadha hasta kA viniyoga hotA hai| pUrvoktaM gajadantaM tu niSadhaM saMjaguH pre| 239 garvagAmbhIryadhairyAdiSvasau zaurye ca kIrtitaH // 233 // kucha AcArya pUrvokta gajadanta hasta ko hI niSadha hasta kahate haiM / garva, gAmbhIrya, dhairya aura vIratA Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 6. puSpapuTa hasta aura usakA viniyoga bAhyapArzvasusaMzliSTau sarpazIrSo yadA krau| 240 tadA puSpapuTau hasto'zokamallena kIrtitaH // 234 // yadi donoM sarvazIrSa hastoM ke vAhya pAzvoM ko bhalI bhA~ti milA diyA jAya to, azokamalla ke mata se, usa mudrA ko puSpapuTa hasta kahA jAtA hai| puSpadhAnyajalAdonAmarpaNe grahaNe'pi ca / 241 puSpAJjalau prasAde copAyane'pi sa kIrtitaH // 235 // phUla, dhAnya aura jala Adi ke dene-lene, puSpAMjali, prasannatA tathA upahAra ke abhinaya meM puSpapuTa hasta kA viniyoga hotA hai| 7. khaTakAvarSana hasta aura usakA viniyoga anyonyAbhimukhau hastau khaTakAmukhasaMjJitau / / 242 yadA yadvA svastikau tau maNibandhasthitau tathA // 236 // khaTakAMvardhamAno'sauyadi donoM khaTakAmukha hastoM ko eka-dUsare ke Amane-sAmane kara diyA jAya; athavA anyonyAbhimukha karake donoM svastika hastoM ko paraspara kalAiyoM para avasthita kiyA jAya, to use khaTakAvardhana hasta kahate haiN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa mataH / - praNAmakaraNe grathane ca prasUnAnAM tathyoktau cAdime praNAma karane, phUla gUMthane, satya bolane aura Adima mata ke abhinaya meM khaTakAvardhana hasta kA viniyoga hotA hai / mate // 237 // matAntare kAminAM sa parNAdigra (ha) Ne karaH / tiryagAsyo'tha sUryasyodaye tRttAnito mataH // 238 // nirNayAGgIkRtau yojyo mite'pi sa yuktitaH / khaTakAvardhana hastAbhinaya ke anya prayogoM ko zAstrAnusAra jAna lenA cAhie / 8. utsaMga hasta aura usakA viniyoga 245 kamiyoM ke matabheda aura patte Adi ke grahaNa ke abhinaya meM ukta hasta ko tirachA karake prastuta karanA caahie| sUryodaya ke abhinaya meM use uttAna rakhanA cAhie / nirNaya ko svIkAra karane aura parimitatA kA bhAva darzAne meM use yathAvidhi prayukta karanA cAhie / asya kriyAntarANyevaM sadbhiruhyAni zAstrataH // 236 // svastikA kRtisamprAptAvanyonyaskandhadezagau 1 arAlau vitatau svAbhimukhau syAtAM yadA tadA // 240 // utsaGga hastamAcaSTAzokamallo nRpAgraNIH / 243 244 bahuyatnaprasAdhye'rthe alaGkArAnupAdAne lajjAdAvapi 247 yadi donoM arAla hastoM ko svastika hasta mudrA meM karake saMmukhAvasthA meM eka-dUsare kI bAjuoM ke Upara rakha diyA jAya to use mahArAja azokamalla ne, utsaMga hasta kahA hai / svastikaM kecidatrAhuryA dakSiNadezagam // 241 // tvatra vicakSaNAH / tuSArAzleSayorapi / 246 adhastalatvamapyAhuranye 248 kucha vidvAn ukta hasta ko dakSiNa dezagAmI svastika kahate haiM / dUsare vidvAn use adhastala bhI kahate haiM / subhru vAm // 242 // 249 101 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH bahu yatna-sAdhya vastuM, tuSAra, AliMgana, AbhUSaNa na pahanane aura sundariyoM kI lajjA Adi ke abhinaya meM utsaMga hasta kA viniyoga hotA hai / 9. svastika hasta aura usakA viniyoga khaTakAsyau patAkau vA yadvArAlau karau yadA / maNibandhasthitau syAtAmitaretarapArzvagau // 243 // hRdayasaMsthitau / uttAno vAmabhAgasthau yadvA tadA karaH svastikAkhyo'zokamallena kIrtitaH // 244 // 251 yadi donoM khaTakAmukha hastoM yA patAka hastoM athavA arAla hastoM ko eka-dUsare kI bagala meM karake unakI kalAiyoM ko bA~dha kara uttAna karake bA~yI ora yA hRdaya para rakha diyA jAya, to usa mudrA ko azoka malla ne svastika hasta ke nAma se kahA hai / vicyuto'sau kAminIbhirevamastviti bhASaNe / vistIrNe gagane'mbhodhiprasRtau ca niyujyate // 245 // kAminiyoM ke 'acchA' aisA kahane, vistRta AkAza aura samudra - vistAra ke abhinaya meM svastika: phailA kara prayukta karanA cAhie / 250 252 hasta ko 102 svastikAdhomukhau rAtrau vicyutottAnitau dine / medhapracchAdite tasmin vicyutAdhomukhAvimau // 246 // 253 rAtri ke abhinaya meM donoM svastika hastoM ko adhomukha, dina ke abhinaya meM phailA kara uttAna aura meghAcchana dina ke abhinaya meM phailAkara adhomukha rUpa meM prastuta karanA caahie| 10. dolA hasta aura usakA viniyoga viralAGgulI patAkau cellambamAnau thAMsakau / tadA dolAbhidho hasto yadi donoM patAka hasta lambAyamAna tathA zithila yA DhIle hoM aura unakI u~galiyA~ alaga-alaga hoM, to use bolA hasta kahate haiM / - viSAde madamUcchaMyoH // 247 // 254 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa vyAdhau ca sambhrame garvagatAvapi sa yujyate / dhIraiH stabdho dolito vA pArzvayorlokayuktitaH // 248 // 255 viSAda, mada, mUrcchA, vyAdhi, har3abar3I tathA garvapUrvaka calane ke abhinaya meM dolA hasta kA viniyoga hotA hai| dhIra puruSoM ko cAhie ki donoM pAvoM ke abhinaya meM dolA hasta ko loka-paramparA ke anusAra nizcala yA calAyamAna, jaisA ucita samajheM, prayukta kareM / 11. avahitya hasta aura usakA viniyoga zukatuNDAbhighau hastau hRdayakSetrasammukhau / zradhomukhau vidhAyAdho nItau tAvavahitthakaH // 246 // 256 yadi donoM zukatuNDa hasta hRdaya ke sAmane adhomukha karake nIce kI ora le jAye jA~ya to use avahitya hasta kahate haiM / niHzvAsItsukyadaurbalya kAya kAzyaSvasau mataH / satRSNe cAnurakte'pi pratApe maNDale'pi ca // 250 // 257 sA~sa ko bAhara nikAlane yA sA~sa lene, utsukatA, durbalatA, zarIra-kSINatA, satRSNa, anurakta hone, pratApa aura maNDala ke abhinaya meM avahittha hasta kA viniyoga hotA hai / 12. makara hasta aura usakA viniyoga yadA patAkau saMzliSTAvuparisthau parasparam / urdhvAGguSThAvadhauvaktrau tadAsau makaraH karaH // 251 // 258 yadi donoM patAka hastoM ko Upara uThA kara tathA unakI hatheliyoM ko nimnamukha karake ( arthAt eka hathelI kI pITha para dUsarI hathelI ko rakha kara ) unheM paraspara milA diyA jAya aura donoM hAthoM ke aMguSTha Upara kI yA bAhara kI ora nikale hoM, to use makara hasta kahate haiM / makare ca kravyAde nadIpUre mIne siMhe ca nakre'pi dhIraireSa dvIpadarzane / prayujyate // 252 // 259 rAkSasa, makara, machalI, siMha, hAthI, nadI pravAha aura ghar3iyAla ke abhinaya meM makara hasta kA viniyoga hotA hai / 103 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 13. varSamAna hasta aura usakA viniyoga .. mRgazIrSI haMsapakSau karau vA srpshiirssko| parAGmukhau svastiko cedvardhamAnastadA karaH // 253 // 260 yadi donoM mRgazIrSa yA haMsapakSa athavA sapazIrSa hastoM ko parAGamukha (ulaTA) karake svastikAkAra banA diyA jAya to use vardhamAna hasta kahate haiN| kapATodghATane tveSa cyutasvastika iSyate / tAdRgeva bhavedeSa vakSasaH pra(vidAraNe) // 254 // 261 kivAr3a kholane ke abhinaya meM isa hAtha kI svastika mudrA ko khola kara prayukta karanA caahie| chAtI phAr3ane ke abhinaya meM bhI use usI rUpa meM pradarzita karanA caahie| vinA kRtaM svastikena kecidicchanti taM budhAH / sImantAbhinaye yojyaH strIbhistaddezagaH karaH // 255 // 262 kacha vidvAnoM kA abhimata hai ki varSamAna hasta ko svastika mudrA kI sahAyatA ke binA hI pradarzita karanA. caahie| sira kI mA~ga (sImanta) ke abhinaya meM striyoM ko cAhie ki varSamAna hasta ko ve sImanta para avasthita kreN| teraha saMyuta hastoM kA nirUpaNa samApta, nRttahasta aura unakA viniyoga 1 caturasra hasta aura usakA viniyoga samAMsakUparau vakSaHsthalAdaSTAGgulAntarau / sthitAvuraH purastAccetprAGmukhau khaTakAmukhau / 263 caturasro tadAyadi donoM mAMsala kuhaniyA~ chAtI se ATha aMgula kI dUrI para avasthita raheM aura donoM khaTakAmukha hasta chAtI ke sAmane pUrvamukha hokara raheM taba usa mudrA ko caturasta hasta kahate haiN| 104 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa -hAramaulAdhAkarSaNe karau // 256 // hAra aura mukuTa Adi ke utArane meM caturasA hasta kA viniyoga hotA hai| 2. uvRtta hasta aura usakA viniyoga caturasrau vidhAyAdAvathodveSTitakarmaNA / 264 haMsapakSAvurodeze kRtAvekastayoH karaH // 257 // . vyAvRttikriyayodhvaM tu gatvottAno vRjedadhaH / .265 prathAnyaH parivRttyAdhomukho vakSo vRjedyadi // 258 // tavRttau karau syAtAMpahale donoM hAthoM ko udvaSTita mudrA ke dvArA caturasra banA diyA jAya; tadanantara unheM haMsapakSa mudrA meM karake hRdaya para rakha diyA jaay| unameM se eka ko vyAvRtta kriyA dvArA Upara le jAkara uttAnAvasthA meM nIce kara diyA jAya / dUsare haMsapakSa hasta ko parivRtta karake aghomukha chAtI para rakha diyA jAya; to usa abhinaya mudrA ko uddhRtta hasta kahate haiN| --tAlavRntanidarzane / 266 paMkhe ke abhinaya meM udvRtta hastoM kA viniyoga hotA hai| etAveva pare prAhastAlavRntAbhidhau karau // 25 // kucha nATyAcAryoM ne ukta udvRtta hastoM ko tAlavRnta nAma se kahA hai| vyAvRttaparivRttau cet haMsapakSau puromukhau / 267 tadovRttau jaguH kecityadi donoM haMsapakSa hastoM ko vyAvRtta tathA parivRtta karake pUrva mukha kara diyA jAya to, kucha vidvAnoM ke mata se, use uddhRtta hasta kahate haiN| -jayazabdanirUpaNe // 260 // .. 'jaya' zabda ke uccAraNa meM usakA viniyoga hotA hai| 3. talamukha hasta aura usakA viniyoga udvattasaMjJako hastau tryalo bhUtvA svapArzvayoH / mitho'bhimukhatAM yAtau haMsapakSau yadA karau / 268 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH tadA talamukhau syAtAMjaba donoM hasta udvatta meM sthita hokara haMsapakSa kI mudrA banAte haiM aura apane pAzcoM meM tirache (yasra) hokara Amane-sAmane avasthita kiye jAte haiM, taba unheM talamukha hasta kahate haiN| -madhure maIladhvanau // 261 / 269 maIla (mRdaMga ke samAna vAdyayaMtra) kI madhura dhvani ke abhinaya meM talamukha hastoM kA viniyoga hotA hai| 4. nitamba hasta uttAno'dho mukhIbhUya kramAdaMsapradezataH / karau patAko nirgamya nitambakSetramAgatau / 270 recakaM vidadhAte ca nitambau kathitau tadA // 262 // jaba patAka kI mudrA meM donoM hasta uttAna tathA adhomukha hokara kramazaH donoM kandhoM se bAhara kI ora nikala kara nitamba taka A jAya aura nitamba recaka meM ho, taba unheM nitamba hasta kahate haiN| 5. kezabandha hasta patAko tripatAko vA kezadezAdvinirgatau // 263 // 271 aspRzantau karau pAvarcI pArzvadezasamutthitau / uttAnA'dhomukhau zazvannikSipyopaziraH sthitau / 272 pRthaguttAnitau cet saH (? tau) kezabandhau tadoditau / 264 // jaba patAka yA tripatAka mudrA meM donoM hasta pArzvadeza se uThakara, donoM pAvoM se vilaga hokara, uttAna evaM adhomukhAvasthA meM zira para pahu~ca jAya; phira vahA~ se nikala kara unheM alaga-alaga uttAna karake bArabAra gatizIla karake zira ke samIpa avasthita kiyA jAya, taba unheM kezabandha hasta kahate haiN| 6. uttAnavaJcita hasta aMsabhAlakapolAnAM madhye'nyatamadezagau / 273 anyonyAbhimukhAvISattiryaJcau kUparAMsayoH // 265 // manAkkalitayorutalau sthitvA kSaNaM krau|| 274 tripatAko pracalitau proktAvuttAnavaJcitau // 266 // 106 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa jaba donoM tripatAka hasta kandhA, lalATa tathA kapola (gAla) meM se kisI eka para le jA kara paraspara Amane-sAmane kucha tirache hokara kiJcinmAtra pakar3I huI kuhanI tathA kandhe ke Upara kSaNa bhara Thahara kara calAyamAna ho jAya, taba unheM uttAnavaJcita hasta kahate haiM / 7. latAkara hasta pArzvayordolitau tiryak prasRtau ca yadA karau / patAko tripatAkau vA tadA hastau latAkarau // 267 // jaba donoM patAka yA vipatAka hasta donoM pAoM (agala-bagala) meM tirache phaile tathA thirakate raheM, taba unheM latAkara hasta kahate haiN| 8. karihasta dolitottho latAhastaH dolaavtpaarshvyorydi| 276 anyaH karNasthito yatra khaTakAsyo'thavA karaH // 26 // tripatAkastadA prAhuH karihastamimaM budhAH / 277 ihaikavacane mAnaM munervacanameva hi // 26 // jaba Upara uThA huA eka latA hasta donoM pAzvoM meM jhUle kI taraha jhUle aura dUsarA hAtha khaTakAsya yA tripatAka mudrA meM kAna para rahe, taba budhajana use karihasta kahate haiM / yahA~ ekavacana (arthAt eka hI hasta ke prayoga) meM bharata muni kA vacana pramANa hai| . 9. recita hasta prasAritau tathauttAnatalau hastau tu recitau| 278 drutabhrAntau haMsapakSAvathavA recitau matau // 27 // yadvAnayomilitvAmU lakSmaNI lakSma sammatam / hiraNyakaziporvakSo dAraNe naharermatau // 271 // jaba donoM karataloM ko uttAna kara phailA diyA jAya to unheM recita hasta kahate haiM / athavA haMsapakSa hastoM ko druta gati se ghumAne para ve recita hasta bana jAte haiM / athavA ina donoM hastoM ko milA kara prayoga karane meM ve lakSmaNa hasta kahalAte haiM, jo lakSmaNa ko, aura hiraNyakazipu ke vakSaHsthala ko vidIrNa karane meM nRsiMha bhagavAna ko abhISTa the| 279 107. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netyAdhyAyaH 10. artharecita hasta caturanastayorekazvettadA tvardharecitau // 272 // 280 (ukta recita hastoM meM) eka (bA~yA) hAtha caturastra meM aura dUsarA (dA~yA) recita mudrA meM hoM to unheM ardharacita hasta kahate haiN| 11. pallava hasta vyAvRtyA tu bhujAvUvaM prasArya parivRttitaH / adhomukhau patAko cetsvastiko pallavau tadA // 273 // 281 jaba donoM bhujAoM ko Upara pIche kI ora ghumAkara phailA diyA jAya aura phira donoM hastoM ko patAka mudrA meM ghumAte hue adhomukha karake svastika banA diyA jAya, taba unheM pallava hasta kahate haiM / zithilau menire kecit tripatAko karAviha / yadA natonnatau syAtAM padmakozAbhidhau karau // 274 // 282 zithilau maNibandhasthau puro yadvA svapArzvayoH / . tadAhuH pallavau kecit nRttavidyAvizAradAH / patAko tu budhAH prAhuH sthAne to padmakozayoH // 27 // kacha nATyAcAryoM ke mata se yadi tripatAka hastoM ko zithila kara diyA jAye to unheM pallava hasta kahate haiN| kucha nRttavidyAvizAradoM kA kahanA hai ki yadi padakoza donoM hastoM ko natonnata kara diyA jAya aura ve sAmane kalAiyoM para yA donoM pAvoM meM zithila raheM to ve pallava hasta kahalAte haiM / kintu kucha vidvAnoM ne padmakoza hastoM ke sthAna para patAka hastoM ko pallava hasta kahA hai| 12. lalita hasta ziraHkSetre yadA prAptau pallavau lalitau tadA / 284 caturasrakriyopetau zIrSasthAvacalau pare // 276 // jaguretAvathAnye tu karau tau khaTakAmukhau / 285 zanairgatvA zirodezaM lagnAgrAviti menire // 277 // jaba donoM pallava hastoM ko zira para rakha diyA jAya, taba usa mudrA ko lalita hasta kahate haiN| dUsare AcAryoM kA kahanA hai ki jaba donoM caturasa hasta nizcala ho kara zira para avasthita raheM, taba unheM lalita hasta kahA 108 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa jAtA hai| kintu anya AcAryoM kA abhimata hai ki jaba donoM khaTakAmakha hastoM ko dhIre se le jAkara unake agrabhAga ko zira para saMlagna kara diyA jAya taba unheM pallava hasta kahate haiM / 13. pakSavaJcitaka hasta tripatAko kaTImUni dhRtAnoM pakSavaJcitau // 278 // 286 jaba donoM hAtha tripatAka mudrA meM, agrabhAga se eka kamara para aura dUsarA zira para rakhA huA ho, taba unheM pakSavaJcitaka hasta kahate haiM / 14. pakSapradyotaka hasta etAveva parAvRttau pakSapradyotako karau / uttAnitau kecidimau pare tUrdhvagatAGgulI / / 287 parAGmukhau ca pUrvAbhyAM prAhuretAvanantaram // 27 // yadi pakSavaJcitaka hastoM ko ulaTA kara diyA jAya to unheM pakSapradyotaka hasta kahate haiM / kucha AcArya donoM pakSavaJcita hastoM ko uttAna kara dene para pakSapradyotaka hasta kahate haiM / anya AcAryoM kA mata hai ki ukta pakSavaJcitaka uttAna hastoM ke viparIta yadi unakI uMgaliyoM ko Urdhvamukha kara diyA jAya to unheM pakSapradyotaka hasta kahate haiN| 15. UrdhvamaNDalin hasta vyAvattikriyayA vakSaHsthalAtprApya lalATakam / 288 . ' tatpAzvamAgatau hastau vitatau maNDalabhramAt // 28 // UrdhvamaNDalinoM proktAvatha lakSmApare jaguH / 289 lalATaprAptimaryAdamarthatau nRtakovidAH / ckrvtiniketyaahulokshaastraanusaartH // 281 // 290 jaba donoM hAthoM ko ghumAte hue vakSaHsthala se lalATa para aura phira bagala meM A jA~ya tathA maNDalakAra meM ghamate hae phaila jAya, taba unheM UrdhvamaNDalina hasta kahA jAtA hai| dUsare AcAryoM kA kahanA hai ki unakA lalATa taka pahuMcanA hI paryApta hai| kintu nRttavidyAvizAradoM kA abhimata hai ki loka aura zAstra ke anusAra (cakrAkRta hone ke kAraNa) unheM cakravartinikA nAma se bhI kahA jAtA hai| 109 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 16. pArzvamaNDalin hasta patAkIkRtyatAveva yadA pArzva sthitau karauM / mithaH sammukhatAM prAptau pArzvamaNDalinau tadA // 282 // 29] kecidAveSTitAkhyena karmaNA nijapArzvayoH / prAviddhabhrAmitabhujau pArzvamaNDalinau jaguH // 283 // 292 jaba donoM UrdhvamaNDalina hastoM ko patAka mudrA meM karake unheM paraspara sammukha karake pArzva meM rakha diyA jAya, taba unheM pArzvamaNDalin hasta kahA jAtA hai| kucha AcAryoM kA mata hai ki yadi veSTita kriyA ke dvArA donoM bhujAoM ko kuTila gati se ghumAyA (Abiddhabhramita) jAya, taba unheM pArzvamaNDalin hasta kahate haiM / 17. uromaNDalin hasta udveSTitaM vidhAyApaveSTitaM caikadA karau / svapArve vakSaso jAtau kramAnmaNDalavad bhramAt // 284 // 293 vyutkramAcceduraH prAptAvuromaNDalinau tadA / etayobhramaNaM vakSaHsthayoH kecana manvate // 285 // 294 urovartanikAtvena prasiddhau nRttadhImatAm / patAko haMsapakSau vA jJeyau maNDaliSu triSu // 286 // 295 jaba eka hAtha udaveSTita aura dUsarA apaveSTita ho; unheM apane pArzva meM vakSa para kramaza: maNDalAkAra meM ghumAte hue phira vakSa para rakha diyA jAya taba unheM uromaNDalin hasta kahA jAtA hai| kucha AcAryoM kA kahanA hai ki donoM hAthoM ko chAtI para hI ghumAyA jAya / kintu nRttavidoM kA abhimata hai ki tInoM prakAra ke uromaNDalin hastoM meM patAka yA haMsapakSa hasta urovartanikA rUpa meM prasiddha hai| 18. uraHpAvadhimaNDala hasta pAveM prasAritastveko vakSasyuttAnito'paraH / vyAvRttyoraHsthalAyAtaH svapArzvamalapallavaH // 287 // 296 evaM yadA tadaivAnyaH kriyayAveSThitAsyayA / saMprApyArAlatAM yAti vakSasyevaM paraH karaH / abhyAsAkathitAvevamuraHpAvardhimaNDalaH // 28 // 297 110 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa jaba eka hAtha pArzva meM phailA diyA jAya aura dUsarA uttAna karake chAtI para rakha diyA jAya; phira 'karake chAtI se apane pArzva meM le AyA jAya; isa prakAra jaba eka hAtha AveSTita alapallava hasta ko vyAvRta kriyA dvArA arAla mudrA dhAraNa kara vakSa para aura dUsarA bhI AvRtti dvArA isI sthiti meM pahu~ca jAya; taba unheM uraH pAzvarvamaNDala hasta kahA jAtA hai| ( isameM eka hAtha alapallava meM chAtI para aura dUsarA arAla meM pArzva para avasthita hotA hai) / 19. nalinIpadmakoza hasta karau yadA / vyAvRtti kriyayA yatra padmakozau prazliSTasvastikIbhUya mithaH syAtAM parAGmukhau // 286 // tadA sto nalinIpadmakozAvatha pare'nyathA / padmakozAbhidhau hastAvitaretarasammukhau // 20 // maNibandhasamAyukta bhUtvA prAptau pRthagyadA / vyAvRttau parivRttau ca tadaitAviti menire // 21 // vyAvRttiparivRttibhyAM karau padmakozakau / jAnunonikaTaM prAptAvimau kecittadA jaguH // 262 // aMsayoH kucayorvApi nikaTasthau virvAttatau / imau kIrtidharaH prAha padmavartanikAmapi // 293 // jaba donoM padmakoza hasta vyAvRtti kriyA dvArA svastika mudrA meM paraspara pRthak hokara vimukha sthiti heM taba unheM nalinIpadmakoza hasta kahA jAtA hai / anya AcAryoM kA kahanA me ki jaba donoM padmakoza hasta pRthak-pRthak eka-dUsare ke Amane-sAmane raheM aura maNibandha se yukta hokara vyAvRtta tathA parivRtta hoM, taba unheM nalinIpadmakoza kahA jAtA hai / kucha vidvAnoM kA abhimata hai kijaba donoM padmakoza hasta vyAvRtta tathA parivRtta kriyA dvArA ghuTanoM ke nikaTa pahu~ca jA~ya, taba unheM nalinIpadmakoza kahA jAtA hai / AcArya kIrtighara kA kahanA hai ki jaba donoM padmakoza hastoM ko kandhoM aura kucoM ke samIstha karake ghumAyA jAtA hai, taba unheM padmavartanikA bhI kahA jAtA hai / 20. muSTisvastika hasta tadAparam / zrarAvartanApUrva karamekaM kRtvAlapallavaM zazvad vibhUtaH svastikAkRtim // 264 // 298 299 300 301 302 303 111 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH khaTakAsyau yadA hastau muSTikasvastiko tadA / kapitthAvathavA muSTizikharau svastikAkRtI // 26 // yadA syAtAM tadA proktau muSTikasvastiko krau| 305 kuzcitau muSTirekazcet khaTakAsyaH paro'zcitaH // 29 // muSTikasvastikAvevaM prAha kIrtidharastadA / 306 khagavartaniketyAhuranayo ma paNDitAH // 267 // eka hAtha ko arAla mudrA meM aura dUsare ko alapallava madrA meM banAkara jaba donoM svastika kA AkAra dhAraNa kareM, taba ve donoM hasta muSTisvastika kahalAte haiM / athavA jaba donoM kapittha hastoM ko muSTi tathA zikhara mudrAoM meM karake svastika mudrA meM avasthita kiyA jAya, taba unheM muSTisvastika kahA jAtA hai| AcArya kIrtighara kA kahanA hai ki jaba eka muSTi hasta kuJcita aura dUsarA khaTakAsya hasta aMcita ho, taba unheM muSTisvastika kahA jAtA hai / kucha vidvAnoM ne muSTisvastika hasta ko khaDgavartanikA hasta nAma se kahA hai| 21. valita hasta kUrparasvastikAkArau latAkhyau valitau karau / 307 pare tau vidhutau bhUni muSTikasvastiko jaguH // 26 // kecidanyonyalagnAnau pRSThato namrakUparau / 308 UrdhvAnau khaTakAsyau ca tadAhurvalitau karau // 26 // jaba donoM hAthoM se kuhanI para svastika se yukta latA hastoM kA prayoga kiyA jAya, taba unheM valita hasta kahA jAtA hai| dUsare AcAryoM kA mata hai ki jaba donoM valita hastoM ko zira para kampita kara diyA jAya taba unheM muSTisvastika kahA jAtA hai / kucha AcAryoM kA kahanA hai ki jaba donoM khaTakAsya hastoM ke agrabhAga eka-dUsare se saTa jaoNya aura kuhaniyA~ pIche kI ora jhukI raheM tathA agrabhAga Urdhvamukha raheM, taba unheM valita hasta kahA jAtA hai| 22. daNDapakSa hasta yadaiko haMsapakSastu vyAvRttyA saMzrayeduraH / 309 bAhuH prasAritastiryak tadAnyaH parivartitaH // 30 // 112 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa tadvadaGgAntareNApi daNDapakSo karau mato / 310 pare prasAraNaM vAhoryugapatpratipedire // 301 // jaba eka haMsapakSa hasta ko vyAvRtta karake vakSasthala para rakha diyA jAya, bAhu ko tirachA karake phailA diyA jAya aura dUsare hAtha ko bhI isI mudrA meM avasthita kiyA jAya, taba unheM daNDapakSa hasta kahate haiN| kucha AcAryoM kA mata hai ki daNDapakSa hasta mudrA meM donoM bhujAoM ko eka sAtha phailAnA caahie| 23. gaDapakSaka hasta kaTIdeze karau nyastau patAko ceddhomukhau| 311 tiryazcAvutpatantau drAggatau garuDapakSako // 302 // jaba donoM patAka hastoM ko aghomukha karake kATi para rakha diyA jAya aura phira ve tirache hokara tejI se Upara kI ora ur3e yA uThe, taba unheM garuDapakSaka hasta kahA jAtA hai| 24. alapatra hasta karmaNodveSTitAkhyena vakSaHsthAvalapallavI / 312 aMsAntikaM tato gatvA prasRtAvalapadmako // 303 // jaba donoM alapallava hastoM ko udveSTita kriyA dvArA vakSaHsthala para rakha diyA jAya; phira kandhe ke pAsa jAkara unheM phailA diyA jAya, taba ve alapadama hasta kahe jAte haiN| 25. usvaNa hasta vakSasaH skandhayorUdhvaM prasArya skndhsmmukhau| 313 vilolAGgulikAvetau kathitAbulvaNau karau // 304 // jaba donoM hAthoM ko chAtI aura kandhoM ke Upara phailAkara kandhoM ke sammukha unakI u~galiyoM ko kampita kara diyA jAya, to unheM ulvaNa hasta kahate haiM / 26. svastika hasta azliSTasvastiko haMsapakSau cetsvastikau tadA // 30 // 314 AzlaSTa (pRthak) hokara jaba donoM svastika hasta haMsapakSa mudrA meM avasthita hoM, taba unheM kara svastika hasta kahate haiN| 27. viprakIrNa hasta vicyutau svastikAvetau viprakIrNau karau matau / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH kucayoragrato gatau / natAgrAvathavoccAgrau viprakIrNau kecidAhu pakSau parAGmukhau // 306 // ukta svastika hastoM ko jaba vicyuta (girA diyA) kiyA jAya, taba unheM viprakIrNa hasta kahA jAtA hai / kucha AcAryoM kA mata hai ki jaba haMsapakSa donoM hAthoM ke agrabhAga nata yA unnata hoM, aura parAGmukha hokara kucoM ke agrabhAga meM sthita hoM, taba unheM viprakIrNa hasta kahA jAtA hai / 28. viddhava hasta savilAsau patAkau / bhujAMsakUrparAgreSu kRtvA vyAvartane syAtAM tvaritaM cedadhomukhau / tadA tvAviddhavatrAkhyau vikSepavalane karau // 307 // 315 saMlagnamadhyamAMguSThau caturasrAkRtI kramAt / tiryakprasAritau sarpazIrSau cettarjanIM bahiH // 308 // prasAritAM dadhAnau yau sUcyAsyau tau tadA matau / vidhAyAdau patAkau dvau vyAvRttiparivRttitaH // 306 // bhrAntvA prasAraNaM kecid vizeSamiha manvate / pare sarpazirohastau svastikAkAratAM gatau / madhyaprasAritAGguSThau jaguH sUcyAsyalakSaNam // 310 // 316 317 jaba bhujA, kandhA aura kuhanI ke agrabhAga meM donoM patAka hasta hAva-bhAva pUrvaka vyAvartita hokara ( mur3a kara ) zIghra aghomukha ho jA~ya, taba, vakragati vAle una donoM hAthoM ko Aviddhavatra kahA jAtA hai / 29. sUcyAsya hasta 318 319 320 jaba donoM sarpazIrSa hastoM kI madhyamA aura aMguSTha u~galiyA~ saTI raheM, tarjanI bAhara kI ora phailI rahe aura donoM hAtha catuSkoNa ke AkAra meM kramazaH tirache phaile raheM, taba unheM sUcyAsya kahA jAtA hai / kucha AcAryoM kA kahanA hai ki pahale donoM hAthoM kI patAka mudrA banA kara jaba unheM vyAvRtta tathA parivRtta kriyA se ghumAkara vizeSa rUpa se phailA diyA jAya, taba unheM sUcyAsya kahA jAtA hai| dUsare AcAryoM kA mata hai ki jaba donoM sarpazIrSa hastoM ko svastika mudrA meM banAkara unake donoM a~gUThe ko bIca se phailA diyA jAya, taba ve sUpAsya hasta kahalAte haiM / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakarala. 322 324 30. arAlakhaTakAmukha hasta patAko svastikIkRtya vyAvRttaparivattitau / alapadmAvathe(? avade)vAtha padmakozau karAvubhau // 311 // Urdhvamukhau kramAt kRtvA vyAvRttaparivattitau / athArAlaM karaM vAmamuttAnaM racayettataH // 312 // yadAnyaM khaTakAvakra caturasramadhomukham / 323 kuryAdevaM tadA hastAvarAlakhaTakAmukhau // 313 // athavA svastikAkArAvarAlakhaTakAmukhau / vidhAyAdAvarAlau cedrecitau khaTakAmukhau // 314 // tadA vA bhavato hastAvarAlakhaTakAmukho / 325 vitarke savivAdAnAM vaNijAmeSa yujyate // 31 // vakSograsthaH purovakaH khaTakAsyAbhidhaH karaH / unnatAnaH paro'rAlaH tiryakkiJcitprasAritaH // 316 // pArzvavyatyAsato yadvA nije pArve karau yadA / / 327 tAlAntarau sthitau syAtAM tadaitAvapare jaguH // 317 // pahale donoM patAka hastoM ko svastikAkAra banA kara pIche kI ora mor3a diyA jAya tathA ghumA diyA jAya / phira donoM padmakoza hastoM ko alapana kI taraha Urdhvamukha karake unheM vyAvRtta tathA parivarta kara diyA jAya / tadanantara bA~ye arAla hasta ko uttAna aura dA~ye khaTakAmukha hasta ko caturasra tathA adhomukha kara diyA jAya / isa prakAra kI abhinaya-mudrA ko arAla khaTakAmukha kahate haiM / athavA donoM svastika hastoM ko pahale arAla tathA khaTakAmukha banA diyA jAya; yA pahale donoM ko arAla banA kara recita kiyA jAya, athavA pahale khaTakAmukha banA kara recita kiyA jAya, to ve arAlakhaTakAmakha kahalAte haiN| vivAda karate hue baniyoM ke Azaya meM ina hAthoM kA prayoga hotA hai| anya AcAryoM kA abhimata hai ki jaba eka khaTakAmukha hasta chAtI ke agrabhAga meM sthita ho; vaha vakra hokara pUrvAbhimukha ho; usakA agrabhAga unnata ho; aura dUsarA arAla hasta tirachA karake kucha phailA ho ; athavA 326 15 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nusyAdhyAyaH pArzva-parivartana ke dvArA donoM hAthoM ko apane pArzva meM tAla-mAtrA ke antara para avasthita kiyA jAya, to unheM arAlakhaTakAmukha kahate haiN| tIsa nRttahastoM kA nirUpaNa samApta hastAbhinaya kA upasaMhAra hastAbhinaya vidhAna sthAnAdinyAsabhedena sambhavanto'pyanekadhA / 328 kiyanto'pi mayA proktAH karA vistarabhIruNA // 31 // azokamalla kA kahanA hai ki sthAnAdikRta (sthAna, samaya, avasara, vyakti tathA vastu Adi) bheda se hastAbhinayoM ke aneka prakAra ho sakate haiM; kintu vistAra-bhaya se yahA~ maiMne unameM se kucha hI nirUpita kiye haiN| dRSTibhra mukharAgAdyarupAGgarapi poSitAH / 329 pratyaGgazca karA yojyA rasabhAvaprakAzakAH // 316 // (abhinetAoM ko cAhie ki ve) dRSTi, 5 aura mukha Adi upAMgoM aura (vakSa, pArzva, hAtha Adi) pratyaMgoM se poSita tathA rasoM aura bhAvoM ke prakAzaka hAthoM kA prayoga kreN| abhinayeSattameSu bhAlasthA madhyameSu tu / 330 uttama abhinayoM meM hAtha bhAla para, madhyama abhinayoM meM (saMbhavataH hRdaya para) avasthita honA caahie| uttame nikaTasthAH syurmadhyasthAH madhyameSu ca // 320 // madhyame sAttvike prokto madhyamo'thAlpasAttvike / 331 pracuraH sa budharevaM pracArastrividhasmRtaH // 321 // mahApuruSoM kA abhinaya karane meM hAthoM ko nikaTavartI aura madhyama puruSoM ke abhinaya meM madhya meM honA cAhie / madhyama sAttvika bhAvoM ke pradarzana meM hAthoM kA madhyama prakAra se prayoga karanA cAhie / alpa sAttvika 1. yahAM kucha caraNa chUTa gaye pratIta hote haiM / dekhie-saMgItaratnAkara, adhyAya 7, zloka 249-92 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta prakaraNa (arthAt adhama logoM) ke abhinaya meM hasta-pracAra ke vibhinna rUpoM kA upayoga karanA caahie| isa prakAra vidvAnoM ne hastAbhinaya ke tIna prakAra (uttama, madhyama aura adhama) batAye haiM / niyojyAstUttamaH pAtraH pratNAdhupabRMhitAH / 332 sasauSThavAH sulakSmANaH karAstamadhyamaiH punaH // 322 // suvyaktalakSaNAH kAryAH sauSThavAdhiSThitAstathA / 333 nIcastaste prayoktavyAH lokavRttasamAzrayAH // 323 // zreSTha abhinetAoM ko pratyaMga Adi se paripuSTa, sundara tathA sulakSaNa yukta hastoM kA prayoga karanA cAhie / madhyama abhinetAoM ko sulakSaNa tathA sundara hastoM kA upayoga karanA cAhie / isI prakAra nikRSTa abhinetAoM ko loka-pracalita (sAmAnya) hastoM kA prayoga karanA caahie| macchite tandrite bhIte vyAkule ca jugupsite / / 334 glAne jarAdita supte jvarite zokapIDite // 324 // zItArte vyAdhite mate viSaNNonmattayorapi / 335 cintAnvite pramatte'pi nizceSTe tApase'pi ca // 325 // na karAbhinayaH kArya ityuktaM pUrvasUribhiH / 336 pUrvAcAryoM kA abhimata hai ki mUchita, tandrita, bhayabhIta, vyAkula ,nindrita, glAni se yukta, bRddhAvasthA-pIr3ita, supta, jvaragrasta, zokAnvita, zIta-pIr3ita, rogagrasta, matta, duHkhI, madonmatta, cintAtura, pAgala, nizceSTa aura tapasvI Adi ke bhAvAbhivyaMjana meM hastAbhinaya nahIM karanA cAhie (apitu sAtvika bhAvoM dvArA hI unakA pradarzana karanA cAhie ) / ye karAstvAntaraM bhAvaM sUcayantIha te matAH / mUcchitAdiSvapi prAyaH karAH karkaTakAdayaH // 326 // 337 jo hasta Antarika bhAvoM ko prakaTa kareM ve abhISTa evaM ucita hote haiN| prAyaH karkaTa Adi hasta mUcchita Adi ke bhAvAbhivyaMjana ke lie upayukta samajhe jAte haiN| ___ hastAbhinaya prakaraNa samApta 117 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa | do Page #130 -------------------------------------------------------------------------- Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakSAbhinaya ke bheda aGgAbhinaya aura unakA viniyoga pA~ca prakAra kA vakSAbhinaya vakSaH prakampitam / samaM nirbhugnamAbhugna tathA udvAhitAbhidhaM ceti vakSaH paJcavidhaM smRtam // 327 // vakSa pA~ca prakAra kA kahA gayA hai : 1 sama, 2. nirbhugna, 3. Abhugna, 4. prakampita aura 5. udvAhita / 1. sama aura usakA viniyoga yadvakSaH 'sauSThavopetaM caturasrAGgasaMyutam / svabhAvasthaM samaM proktaM svabhAvasya nirUpaNe // 328 // 339 jo vakSa sundara, suDaula, saba aMgoM ke vinyAsa se yukta aura svAbhAvika yA sahaja ho, use sama kahA jAtA hai / svabhAva ke nirUpaNa meM usakA viniyoga hotA hai / 2. nirbhugna aura usakA viniyoga puraHstabdhamuro yadunnataM satyoktistambhamAneSu garvotseke bhASaNe ca praharSAdidamiSyate // 326 // nirbhugramIritam / vismayadarzane / tathA jo pITha stabdha aura vakSa unnata ho, use nirbhugna kahA jAtA hai / satyavacana, stambhana, mAna, vismaya, garva aura darpokti ke abhinaya meM isa vakSa kA atyanta harSa se viniyoga hotA hai / 3. Abhugna aura usakA viniyoga 16 338 yannimnaM zithilaM zokahRcchalyayoH vyAdhibhItiviSAdeSu 342 jo vakSa nimna aura zithila ho use Abhugna kahate haiN| zoka, hRdaya meM zalya ke samAna cubhane vAlI bAta, 121 vakSastadAbhugnamudIritam / zItamUrcchayorgarvaharSayoH // 330 // laJjAsambhramayorapi / 340 341 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zIta, mUrchA, garva, harSa, vyAdhi, bhaya, viSAda, lajjA aura sasaMbhrama (uttAvalI) ke bhAva-pradarzana meM isa vakSa kA viniyoga hotA hai| 4. prakampita aura usakA viniyoga nirantarotkSepaNairyatkampitaM tatprakampitam / bhItikAsazramazvAsahikkAhAseSu rodane // 331 // 343 jo vakSa bAra-bAra Upara uThAkara prakampita kiyA jAya, use prakampita kahate haiM / bhaya, khAMsI, zrama, sAMsa, hicakI, ha~sI aura rone ke abhinaya meM isa vakSa kA niyoga hotA hai / 5. udvAhita aura usakA viniyoga yaniSkampamRtkSiptaM tadudvAhitamoritam / jRmbhoccavIkSaNe dIrghocchvAsAbhinayane ca tat // 332 // 344 jo vakSa kampana-rahita ho tathA dhIre se cAlita kiyA jAya, use udvAhita kahate haiM / jamhAI lene, Upara dekhane aura lambI sA~sa khIMcane ke abhinaya meM isa vakSa kA viniyoga hotA hai| pA~ca prakAra kA pAzrvAbhinaya pAzrvAbhinaya ke bheda vivartitAbhidhamathApasRtaM ca prasAritam / nataM connatameveti pAvaM paJcavidhaM bhavet / pArzva ke pAMca bheda haiM : 1. vivartita, 2. apasRta, 3. prasArita, 4. nata aura 5. unnata / 1. vitita aura usakA viniyoga vivartitaM parAvRttau bhavet trikavivartanAt // 333 // yadi kaTideza ko ghumA diyA jAya, to use vivartita pArzva kahate haiN| pIche kI ora mur3ane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. apasRta aura usakA viniyoga apasRtaM tannivRttyA syAtpArzvasya vivarttane // 334 // 348 yadi kaTideza kI nivRtti (arthAt usako vivartita meM ghumAkara jahA~ le jAyA gayA ho, vahA~ se lauTAne meM) kI jAya to use apasata pArzva kahate haiM / pArzva ko ghumAne ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 345 122 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . aMga pratyaMga prakaraNa 3. prasArita aura usakA viniyoga prasAritaM mudAdau tatpArzvayoryatprasAraNAt // 33 // yadi donoM pAzvoM ko phailA diyA jAya, to use prasArita pArzva kahate haiN| harSa Adi abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| . 4. nata aura usakA viniyoga nataM tu nyaJcitaskandhanitambamupasarpaNe // 336 // 347 yadi kandhA aura nitamba ko jhakA diyA jAya to use nata pArzva kahate haiN| kisI ke pAsa ( kucha vastu ) le jAne ke abhinaya meM isa pArzva kA viniyoga hotA hai| 5. unnata aura usakA viniyoga / unnataM tadviparyAsAkathitaM tvapasarpaNe // 337 // . nata ke viparIta yadi kandhA aura nitamba ko Upara uThA diyA jAya to use unnata pArzva kahate haiM / bhAgane ke abhinaya meM isa pArzva kA viniyoga hotA hai / pA~ca prakAra kA kaTi abhinaya kaTi abhinaya ke bheda kampitodvAhitA chinnA vivRttA recatApi ca / 348 kaTiH paJcavidhA jJeyA vIrasiMhasutoditA // 33 // azokamalla ne kaTi ke pAMca prakAra batAye haiM 1. kampitA, 2. udvAhitA, 3. chinnA, 4. vivRttA aura 5. recitaa| 1. kampitA aura usakA viniyoga pArve gatAgate zIghraM dadhatI kampitA kaTiH / 349 kubjAdigamanaproktA'zokamallena bhUbhujA // 33 // yadi kaTi ko zIghratA se eka pArzva se dUsare pArzva meM Upara-nIce kara diyA jAya, to use kampitA kahate haiM / kubar3e, baune Adi kI gati ke abhinaya meM isa kaTi kA viniyoga hotA hai / 2. uvAhitA aura usakA viniyoga pArzvadvayena yA kiJciccalatA tUpalakSitA / 360 sodvAhitA kaTI lIlAgateSu gavitA striyAH // 340 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH donoM pAzvoM se kiMcit calate hue lakSita hone vAlI kaTi ko udvavAhitA kahate haiN| strI kI lIlAgati (vilAsapUrvaka calane) ke abhinaya meM isa kaTi kA viniyoga hotA hai| 3. chinnA aura usakA viniyoga madhyasya valanAcchinnA pAtre tiryaGamukhe mtaa| 351 vyAvRttaprekSaNAdau syAd vyAyAme sambhrame'pi ca // 341 // madhya bhAga se mur3I yA dhUmI huI kaTi ko chinnA kahate haiN| tirache mukha vAle abhinetA, ghUmakara dekhane Adi, vyAyAma aura uttAvalIpana ke abhinaya meM isa kaTi kA viniyoga hotA hai| 4. vivRttA aura usakA viniyoga parAgAsyena pAtreNa sammukhaM yA vivartitA / 352 sA vivRttA kaTI dhIraiH prayuktA vinivarttane // 342 // ulaTA muMha kiye hue pAtra dvArA jo sAmane kI ora ghumAyI jAya usa kaTi ko vivRttA kahate haiN| dhIra puruSa lauTane ke abhinaya meM isa kaTi kA viniyoga karate haiN| 5. recitA aura usakA viniyoga sarvadibhramaNAtproktA recitA bhramaNe kaTiH // 343 // 363 cAroM ora ghUmane vAlI kaTi ko recitA kahate haiM / bhramaNa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / teraha prakAra kA padAbhinaya pAdAbhinaya ke bheda samAzcitau kuzcitAkhyaH sUcyagratalasazcarau / udghaTTitastathA pAdaH SaDvidho muninA mataH // 344 // 354 bharata muni ne pAdAbhinaya ke chaha prakAra batAye haiM, jinake nAma haiM : 1. sama, 2. aJcita 3. kuJcita, 4. sUcI, 5. agratalasaMcara aura 6. udghaTita / troTitoddhaTitotseko ghaTTito marditAgragau / pArNigaH pArzvago'pyevaM pAdo'nyaH saptadhoditaH // 345 // 355 anya AcAryoM ne pAdAbhinaya ke sAta bheda batAye haiM : 1. noTita, 2. udghaTitotseka, 3. ghaTTita, 4. mardita, 5. agraga, 6. pASNiga aura 7. pArzvaga / 124 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa atho teSAM lakSaNAni krameNAhaM brave'dhunA / aba maiM kramaza: unake lakSaNa batAtA huuN| 1. sama pAda aura usakA viniyoga sthitau sthitasvabhAvena samaH pAdaH prakIrtitaH / 356 sthiraH svabhAvAbhinaye recake'sau calo mataH // 346 // prakRta rUpa se bhUmi para avasthita pairoM ko sama pAda kahA gayA hai| use svAbhAvika abhinaya meM sthira aura recaka abhinaya meM calAyamAna honA cAhie / 2. aJcita pAda aura usakA viniyoga yo bhUmisthitapANiH sannutkSiptAgratalastataH / 357 prasRtAGgulikaH pAdaH so'zcito'bhihitastadA / pAdAhato tathA nAnAbhramaNAdiSu kIrtitaH // 347 // 358 jisa paira kI er3I (pASNi) bhUmi meM ho, agrabhAga utkSipta hoM aura u~guliyAM phailI raheM, use aJcita kahate haiN| pairoM se mArane aura aneka prakAra kI bhramarI Adi ke abhinaya meM isa pAda kA viniyoga hotA hai| 3. kuJcita pAda aura usakA viniyoga utkSiptapASNirAkuzcan madhyo yaH kuzcitAGguliH / kuJcito'sAvatikrAntakrame tuGgAgrahe'pi ca // 348 // 359 jisa paira kI er3I (pArNi) Upara ko uThI ho aura madhya bhAga tathA u~galiyA~ sikur3I ( kuJcita ) hoM, vaha kRzcita pAda kahalAtA hai| atikrAnta krama aura ucca graha ke abhinaya meM isa pAda kA viniyoga hotA hai| 4. sUcI pAda aura usakA viniyoga svAbhAviko yadA vAmo'paro'GguSThAnabhUsthitaH / samutkSiptAnyabhAgo'sau sUcI napurabandhane // 346 // 360 jaba bA~yA paira bhUmi para svAbhAvika sthiti meM ho aura dAhinA paira aMgUThe ke agrabhAga meM sthita ho tathA usakA anya bhAga Upara uThA ho, taba use sUcI pAda kahate haiM / nUpura bA~dhane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 125 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 5. agratalasaMcara pAda aura usakA viniyoga utkSiptapANiH prasRtAGguSThako nyazcitAguliH / yaH pAdo'sAvanatalasaJcaraH preraNe bhavet // 350 // 361 pIDane kuTTane sthAne bhramaNe recake made / bhUsthApasAraNe bhUmitADane'pi mataH satAm // 351 // 362 jaba pANi uThI ho, aMguSTha phailA ho aura u~galiyA~ sikuDI ( nyaJcita ) hoM, taba use agratalasaJcara pAda kahate haiM / preraNA, pIr3ana (pIr3A denA), kUTane, sthAna, bhramaNa, recaka prANAyAma, mada, bhUmi para se kisI vastu ko haTAne aura bhUmi rauMdane ke abhinaya meM sajjanoM ne isa pAda kA viniyoga batAyA hai| . . 6. udghaTTita pAda sthitvA pAdatalAgreNa sthitau pANinipAtyate / asakRdvA sakRdvApi tadodghaTTita IritaH // 352 // 363 jaba eka bAra yA bAra-bAra paira ke agrabhAga ke bala khar3A hokara er3I ko nIce girA diyA jAtA hai, taba usa pAda ko udghaTita kahate haiM / 7. noTita pAda aura usakA viniyoga avaSThabhya bhuvaM pAyA yaH pAdo'greNa hanti tAm / sa noTitAbhidho yojyo garve roSe'pi sUribhiH // 353 // 364 jo paira er3I se bhUmi kA sahArA lekara agrabhAga se bhUmi ko Ahata karatA rahatA hai, to vaha boTita kahalAtA hai / garva aura krodha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 8. ghaTTitotsedha pAda aura usakA viniyoga kramAdyo ghaTTayatyagrapANibhyAmasakRd bhuvam / sa pAdo ghaTTitotsedhastANDave sadbhirIritaH // 354 // 365 jo paira agrabhAga tathA er3I se bAra-bAra bhUmi ko Ahata karatA hai, vaha ghaTTitotsedha kahalAtA hai / sajjanoM ke kathanAnusAra tANDavanRtya meM usakA viniyoga hotA hai| 9. ghaTTita pAda aura usakA viniyoga ghaTTito ghaTTayanpANirbhuvaM prokto'lpanodane // 355 // 126 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgapratyaMga prakaraNa jaba (kevala) er3I se bhUmi ko Ahata kiyA jAtA hai, taba usa pAda ko ghaTita kahate haiN| thor3A haTAne yA Thelane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 10. mardita pAda tiryak talena mRdanAti bhuvaM yaH sa hi maditaH // 356 // 366 jo paira apane tiryak tala bhAga se bhUmi kA mardana karatA hai use madita kahA jAtA hai| 11. agraga pAda aura usakA viniyoga caraNo'gne drutaM gacchan so'gragaH picchilakSitau // 357 // jo paira apane agra bhAga ke bala zIghratA se saMcAlita ho, use agraga kahA jAtA hai| cikanI bhUmi para calane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 12. pANiga pAda pRSThato yAti yaH pArSyA sa pAdaH pANigo bhavet // 358 // 367 jo paira er3I ke sahAre pIche kI ora cale use pANiga kahA jAtA hai| 13. pArzvaga pAda pArzva gacchan pArzvagaH syAdyadvA pArzve sthito mataH // 35 // jo paira bagala ke sahAre cale yA sthita ho, use pArzvaga kahate haiM / sAta prakAra ke aMgoM kA nirUpaNa samApta pratyaMgAminaya aura unakA viniyoga nau prakAra kA grIvAbhinaya prIvA ke bheda samA natonnatA vyatrA valitA kuJcitA[zcitA] / nivRttA recitA ceti grIvA navavidhA matA // 360 // 368 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH grIvA ke nau bheda kahe gaye haiM, jinake nAma haiM : 1. samA, 2. natA, 3. unnatA, 4. vyasA, 5. valitA, 6. kuJcitA, 7. aJcitA, 8. nivRttA aura 9. recitaa| 1. samA aura usakA viniyoga svAbhAviko samoktA sA jape dhyAnasvabhAvayoH // 361 // 369 svAbhAvika rUpa meM samasthiti meM avasthita grIvA samA kahalAtI hai| japa, dhyAna aura svabhAva kA bhAva pradarzita karane meM usakA viniyoga hotA hai| 2. natA aura usakA viniyoga namrA grIvA natA proktA dhIraH kaNThAvalambane / hArAdibandhane caiSA kAminIbhiniyujyate // 362 // 370 nIce kI ora jhukI huI grIvA ko natA kahate haiN| dhIra puruSoM ke mata se gale kA sahArA lene yA gale lagAne aura ramaNiyoM dvArA hAra Adi dhAraNa karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. unnatA aura usakA viniyoga UrdhvagA tUnnatA grIvA bhavedUrvAvalokane / niyojyA sA budhastadvatkaNThAlaMkAradarzane // 363 // 371 Upara kI ora uThI haI grIvA ko unnatA kahA jAtA hai| Upara tAkane aura gale kA AbhUSaNa dekhane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. zyalA aura usakA viniyoga pArzvanamrA bhavet vyatrA khede pAcavalokane // 364 // bagala kI ora jhukI huI grIvA tryasA kahalAtI hai / kheda tathA agala-bagala tAkane ke abhinaya me usakA viniyoga hotA hai| 5. valitA aura usakA viniyoga grIvA pArzonmukhI yA tu sA sadbhirvalitA matA / 372 grIvAbhaGga tathA bhartuH prekSAyAM gurusannidhau // 365 // jo grIvA pArzva kI ora unmukha ho, use vidvAnoM ne valitA kahA hai / gardana ke TUTane, svAmI ko dekhane aura guru ke samIpa (baiThane) ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 128 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa 6. kuJcitA aura usakA viniyoga . anamrA kuJcitA grIvA zirobhAre svagopane // 366 // 373 thor3I-sI jhukI huI grIvA kuJcitA kahalAtI hai| zira para bojhA Dhone aura apane ko chipAne ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| .. 7. aJcitA aura usakA viniyoga caJcalA prasRtA yAsAvazcitA'dhonirIkSaNe / kezapAzAkarSaNe'pi viniyuktA niyoktRbhiH // 367 // 374 jo grIvA kampita tathA phailI huI ho vaha aJcitA kahalAtI hai| prayoktAoM ko nIce dekhane, aura kezoM ko khIMcane ke abhinaya meM usakA upayoga karanA caahie| 8. nivattA aura usakA viniyoga yadA yAbhimukhIbhUya vinivartettadA tu sA / nivRttA kathitA skandhabhAre sA cakitekSaNe // 368 // 375 yadi sammukha hokara grIvA ghUma jAya yA lauTa jAya to use nivRttA kahate haiM / kandhe para bojhA Dhone tathA cakita hokara dekhane meM usakA viniyoga hotA hai| 9. recitA aura usakA viniyoga yA grIvA vidhutabhrAntA sA matA recitAbhidhA / vartule mathane'pyeSA niyuktA nRtyapaNDitaiH // 36 // 376 jo grIvA kA~patI tathA ghUmatI ho,vaha recitA kahI jAtI hai / nRtyavizAradoM ne golAkAra vastu aura manthana kA bhAva pradarzita karane meM usakA viniyoga kahA hai| solaha prakAra kA bAhu abhinaya bAhu ke bheda prasArito'dhomukhAkhya UrdhvasthodveSTitAJcitAH / svastiko maNDalagatistiryakpRSTAnusAriNau // 37 // 377 apaviddhastathesyukto bAhurdazavidho budhaiH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH vidvAnoM ne bAhu ke dasa bheda batAye haiM, jinake nAma haiM : 1. prasArita, 2. adhomukha, 3. UdhvaMstha, 4. udveSTita, 5. aJcita, 6. svastika, 7. maNDalagati 8. tiryak, 9. pRSThAnusArI aura 10 apviddh| . kuJcitaH saralo namro dolitotsAritAvapi / 378 prAviddhazceti SaD bAhUnanyAnanye jagurbudhAH // 371 // dUsare vidvAnoM ne bAhu ke chaha anya bheda batAye haiM / unake nAma haiM : 1. kuJcita, 2. sarala, 3. nama, 4. dolita, 5. utsArita aura 6. Aviddha / 1. prasArita aura usakA viniyoga prasaratyagradeze yo bAhuH sa syAt prasAritaH / .. 379 prAdAne'sau phalAdInAM yAcane'pi niyujyate // 372 // jo bAhu Age kI ora phailI rahatI hai vaha prasArita kahalAtI hai| phala Adi ke lene aura mAMgane ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 2. adhomukha prAliGgastu dharAM bAhuradhomukha udoritaH // 373 // 380 pRthvI kA AliMgana karatI huI bAhu adhomukha kahalAtI hai| 3. Urdhvasta aura usakA viniyoga zirodezAd vrajannUrdhvamUrdhvagastuGgadarzane // 374 // zira se Upara ko jAtI huI bAhu Urvavastha kahalAtI hai| U~cI cIja ko dekhane kA bhAva pradarzita karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 4. udveSTita aura usakA viniyoga nirgamya maNibandhAdyo vyAvRtti punraashritH| 381 udveSTito bhujo'sau syAdabhimAnA [danA] dare // 37 // jo bAhu kalAI se phaila kara punaH pIche kI ora mur3a kara maNibandha para hI avasthita ho, vaha uveSTita kahalAtI hai| abhimAna se (kisI kA) anAdara karane kA bhAva darzAne meM usakA viniyoga hotA hai| 5. aJcita aura usakA viniyoga urasaH prApya zIrSa yo vakSaH punarupAzritaH / 382 sa bAhurazcitaH khede niyojyo nRtyapaNDitaiH // 376 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa . jo bAha chAtI se zira para jAkara punaH chAtI para hI Akara avasthita ho jAya, vaha aJcita kahalAtI hai| nattAcAryoM ne kheda ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 6 svastika aura usakA viniyoga pArzvavyatyAsato lagnau bAha svastika IritaH / / 383 raverbhavedupasthAne praNAme parirambhaNe // 377 // yadi donoM bAhaoM ko donoM viparIta pAvoM ( agala-bagala ) meM saTA diyA yA avasthita kiyA jAya to use svastika bAhu kahate haiM / sUryopasthAna, praNAma tathA AliMgana kA bhAva pradarzita karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 7. maNDalagati aura usakA viniyoga sarvato bhramaNAd yaH syAt sa maNDalagatirbhujaH / 384 bhramaNe tu gadAkhaDgAdyAyudhAnAM prakIrtitaH // 378 // yadi bAhu ko ( vRttAkAra ) cAroM ora ghumAyA jAya to use maNDalagati kahate haiN| gadA tathA talavAra Adi AyudhoM ko bhA~jane (ghumAne) kA bhAva prakaTa karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 8. tiryak (aura usakA viniyoga ) pApigamanAbAhustiryagAkhyo budharmataH // 37 // 385 vidvAnoM kA abhimata hai ki yadi bAha ko pAva bhAga se haTA yA alaga kara diyA jAya to use tiryaka kahate haiM / (dUra haTa jAne yA alaga ho jAne ke bhAva ko pradarzita karane ke lie usakA viniyoga hotA hai)| 9. pRSThAnusArI aura usakA viniyoga .. ' pRSThataH .. saraNAtpRSThAnusArI bAhurIritaH / vITikA grahaNe tveSa tUNAbANagrahe tathA // 380 // 386 yadi bAhu ko pITha kI ora le jAyA jAya to use pRSThAnusArI kahate haiN| pAna kA bIr3A lene ( yA coli kI granthi bA~dhane) aura tUNIra (tarakaza) se bANa nikAlane kA bhAva prakaTa karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 10. apaviddha aura usakA viniyoga uraso maNDalAkArabhrAntyA yo niHsRto bhujaH / so'paviddho gadAkhaDgayuddhAdiSu niyujyate // 381 // 387 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH yadi bAhu ko vakSaHsthala ke Age maNDalAkAra meM cAroM ora ghumAyA jAya, to use apaviddha kahate haiM / yuddha Adi meM gadA, khaDga (talavAra) Adi kA bhAva prakaTa karane ke lie usakA viniyoga hotA hai / 11. kuJcita aura usakA viniyoga sUcIM kurvan kUrparastu vakritaH kuJcito bhavet / pAnabhojanayoreSa khaDgadhAraNe // 382 // prahAre 388 yadi kuhanI ko sUcI ke AkAra meM (nokIlI) banAte hue Ter3hA kara diyA jAya to usa bAhu ko kuJcita kahA jAtA hai / pIne, bhojana karane, prahAra karane aura khaDga dhAraNa karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 12. sarala aura usakA viniyoga prasAritaH pArzvayozcadbAharUrdhva madho'pi yaH / saralo'sau tadA pUrvaH pakSAnukaraNe'paraH / mAne bhavettRtIyasta bhUsthApauruSo gatiH (? SayormataH) // 383 // yadi bAhu ko donoM pAvoM, Upara tathA nIce phailA diyA jAya to use sarala kahA jAtA hai| pArzva meM phailAyI jAne vAlI bAhu ke pakSa kA anukaraNa karane meM; Upara phailAyI jAne vAlI bAhu kA mAna karane meM; aura nIce phailAyI jAne vAlI bAhu kA bhUmi para sthita vastu tathA apauruSeya vastu kA bhAva darzAne meM usakA viniyoga hotA hai / 13. namra aura usakA viniyoga 389 manAgvatrIkRto namraH stotre mAlyAdidhAraNe // 384 // 390 yadi bAhu ko thor3A jhukA diyA jAya to use namra kahA jAtA hai / stotrapATha tathA mAlyAdi dhAraNa karane meM usakA viniyoga hotA hai / 14. Andolita aura usakA viniyoga 132 bAhurAndolito'nvarthaH savilAsagatAdiSu // 385 // arthaM kA anusaraNa karane vAlI ( arthAt idhara-ughara, Upara-nIce calAyI jAne vAlI ) bAhu Andolita kahalAtI hai / hAva-bhAva ke sAtha saMcAlita hone Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 15. utsArita aura usakA viniyoga nijaM pArzva sarannanyapAzarvAdutsArito bhujaH / janatotsAraNe proktA niyogo'sya manISibhiH || 386 // 391 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa yadi bAha ko dUsare ke pAzrva se haTAkara apane pArzva meM lAyA jAya to use utsArita kahate haiN| vidvAnoM ne jana-samUha ko dUra haTAne ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 16. Aviddha bAhurabhyantarAkSepAda budharAviddha IritaH // 387 // 392 bhItara kI ora calAyI jAne vAlI bAha ko vidvAnoM ne Aviddha kahA hai| cAra prakAra kA udarAbhinaya udara ke bheda kSAmaM khallaM tathA pUrNa riktapUrNamiti kramAt / caturbodaramAkhyAtametallakSmAdhunAve // 38 // 393 ura ke cAra prakAra batAye gaye haiM : 1. kSAma, 2. khalla, 3. pUrNa aura 4. riktapUrNa / 1. kSAma aura usakA viniyoga namanAdudaraM. kSAmaM vIrasiMhasutoditam / [bhavet taj] jRmbhaNe hAsye niHzvasya rudite tathA // 386 // 394 azokamalla ne picake yA dabe udara ko zAma kahA hai| jamhAI lene, ha~sane, lambI sA~sa lene aura rudana ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. khalla aura usakA viniyoga nimnaM khallaM samAkhyAtamAture zramakarSite / vetAlabhRGgiriTyAdidhAraNe ca kSudhAdite // 360 // 395 phaMse hue peTa ko khalla kahA jAtA hai / rogI, thake-mA~de, pizAca ( vetAla ), ziva kA gaNa (bhRgI tathA riTi) Adi kA rUpa dhAraNa karane aura pyAsa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. pUrNa aura usakA viniyoga prAdhmAtamudaraM pUrNa bhavedatyazite tvidam / jalodarAbhidhe vyAdhau tundilAbhinaye'pi ca // 361 // 396 phUlA huA peTa pUrNa kahalAtA hai| adhika bhojana karane, jalodara nAmaka roga tathA toMda vAle vyakti ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. riktapUrNa aura usakA viniyoga syAdanvartha riktapUrNa zvAsaroge prakIrtitam // 362 // 133 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH artha kA anusaraNa karane vAlA udara ( arthAt aisA udara, jo khAlI rahane para bhI bharA mAlUma ho riktapUrNa kahalAtA hai / zvAsa roga ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| cAra prakAra kA pRSThAbhinaya / kriyAbhirudaroktAbhiryataH pRSThaM vikAravat / ... 397 tataH pRthagmayA nAsya lakSaNaM pratipAditam // 363 // udarAbhinaya ke jo lakSaNa-viniyoga batAye gaye haiM, unhIM se ( svabhAvataH ) pRSTha kA bhI vyatyaya ho jAtA hai| ataH pRSThAbhinaya kA pRthak rUpa se nirUpaNa nahIM kiyA gyaa| (arthAt udArAbhinaya se hI paSThAbhinaya kI kriyAe~ bhI samajha lenI cAhie~) / pA~ca prakAra kA uru abhinaya uru ( jA~gha ) abhinaya ke bheda stabdhastataH kampitazca valitodvatitAvapi / 398 nivartitastathetyUroH paJcadhA lakSaNaM matam / uru ke pA~ca bheda kahe gaye haiM : 1. stabdha, 2. kampita, 3. valita, 4. udbhartita aura 5. vivartita / 1. stabdha aura usakA viniyoga yo bhaveniSkriyaH stabdhaH sa sAdhvasaviSAdayoH // 364 // 399 jo uru niSkriya yA nizceSTa ho, vaha stabdha kahalAtA hai| bhaya aura viSAda ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. kampita aura usakA viniyoga natonnatau muhuH syAtAM pAzvauM yasya sa kampitaH / adhamAnAM gatau prokto viniyogo'sya sUribhiH // 36 // 400 jisa uru meM donoM pArzva bAra-bAra jhuke aura uThe, vaha kampita kahalAtA hai| vidvAnoM ne kahA hai ki adhama vyaktiyoM kI gati ko abhivyakta karane meM usakA viniyoga hotA hai| 3. valita aura usakA viniyoga jAnunyantargato yaH syAdruH sa valitAbhidhaH / yoSitAM svaragamane muninA sa niyojitaH // 366 // 401 134 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa jo uru ghuTane ke antargata ho vaha valita kahalAtA hai / bharata muni ne striyoM kI svacchanda gati kA bhAva prakaTa karane meM usakA viniyoga batAyA hai| 4. udvartita aura usakA viniyoga _ muhurantarbahiHkSepAt pANairagatalasya ca / urtitastANDave'sau vyAyAmAbhinaye tathA // 367 // 402 yadi eDI (pASNi) ke agrabhAga ko bAra-bAra bhItara aura bAhara calAyA jAya to vaha uru udvartita kahalAtA hai / tANDava tathA nRtya vyAyAma ke pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 5. nivatita aura usakA viniyoga yo madhyagatayA pArSyA bhavet sa tu nivartitaH / zamasambhavayorukto vIrasiMha susUnunA // 368 // 403 jisa uru ke madhyabhAga meM er3I ko rakha diyA jAya vaha nirtita kahalAtA hai| azokamalla ne zAnti tathA saMbhava vastu yA utpatti ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga batAyA hai| dasa prakAra kA jaMghAbhinaya jaMghA ke bhaMda kSiptA natodvAhitAkhyAvatitA parivartitA / jaGghavaM paJcadhA proktA'zokamallena bhUbhujA // 36 // 404 bahirgatA tirazcInA niHsRtA kampitA tathA / parAvRttAbhidhA [cAsau] proktA pazcavidhAparaH / 405 azokamalla ne jaMghA abhinaya ke pAMca bheda batAye haiM, jinake nAma haiM : 1. kSiptA, 2. natA, 3. udvAhitA, 4. AvartitA aura 5. privtitaa| dUsare AcAryoM ke mata se usake pA~ca bheda aura hote haiM : 1. bahirgatA 2. tirazcInA, 3. niHsatA, 4. kampitA aura 5, praavRttaa| 1. liptA aura usakA viniyoga bahiHkSepAd bhavet kSiptA vyAyAme tANDave'pi ca // 400 // yadi jaMghA ko bAhara kI ora calAyA jAya to vaha kSiptA kahalAtI hai| vyAyAma aura tANDava nRtya ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 2. natA aura usakA viniyoga namajjAnustu yA jaGghA sA natA parikIrtitA / 406 gatasthAnAsaneSveSA vIrasiMhasutoditA // 401 // yadi ghuTane ko mor3a diyA jAya to vaha natA jaMghA kahalAtI hai| azokamalla ne gamana, sthAna aura Asana ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 3. udvAhitA aura usakA viniyoga urdhvaM gatodvAhitA syAdAviSTagamanAdiSu // 402 // 407 yadi jaMghA ko Upara kI ora uTAyA jAya to vaha uvAhitA kahalAtI hai| Aveza tathA yamana (yA bhUta Adi se AviSTa vyakti) Adi ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 4. AtitA aura usakA viniyoga dakSiNe vAmataH pAde vAme dakSiNato muhuH / kRte yojyAvartitAkhyA vidUSakaparikrame // 403 // 408 yadi dAhinA paira bA~yI ora aura bA~yA paira dAhinI ora bAra-bAra calAyA jAya to use AtitA jaMghA kahate haiM / vidUSaka ke cakkara kATane meM usakA viniyoga hotA hai| 5. parivartitA aura usakA viniyoga pratIpaM yAyinI jaGghA kathitA parivartitA / tANDave'zokamallena nRpApaNyA manISiNA // 404 // 409 ukta AvartitA jaMghA ke viparIta kriyA vAlI jaMghA ko parivartitA kahate haiM / manISI mahArAja azokamalla ne tANDava nRtya ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 6. bahirgatA pArzvaprasAritA nRtye sadviruktA bahirgatA // 40 // yadi nRtya meM jaMghA ko bagala kI ora phailAyA jAya to sajjanoM ne use bahirgatA kahA hai / 7. kampitA aura usakA viniyoga kampitA kampanAduktA bhaye ghagharikAdhvanau // 406 // 410 kA~patI huI jaMghA ko kampitA kahA jAtA hai| bhaya aura gharghara dhvani kA bhAva prakaTa karane meM usakA viniyoga hotA hai| 136 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa 8. tirazcInA aura usakA viniyoga kSitizliSTabahiHpArvA tirazcInA matAsane // 407 // jisa jaMghA kA bAhya pArzva bhAga bhUmi se saTA ho, use tirazcInA kahate haiM / Asana ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 9. parAvRttA aura usakA viniyoga pazcAtprAptA parAvRttA dharAzliSTena jAnunA / 411 vAmena pitRkArye'tha devakArye'pareNa sA // 408 // yadi ghuTane ko bhUmi se saTA kara (yA TikA kara) jaMghA ko pIche kI ora mor3a diyA jAya to use parAvRttA kahate haiM / pitR kArya kA bhAva darzAne meM parAvRttA ke bA~yeM ghuTane ko bhUmizliSTa karake aura deva-kArya kA bhAva darzAnA ho to dAhane ghuTane ko bhUmizliSTa karake usakA viniyoga karanA caahie| 10. niHsRtA yAne prasAritA jaGghA sA matA niHsRtAbhidhA // 406 // 412 jo jaMghA Age kI ora phailA dI jAya use niHsRtA kahate haiN| __sAta prakAra ke jAnu abhinaya jAna (ghuTane) ke bheda natonnate saMhataM ca vivRtaM kuzcitaM samam / tato'rdhakuJcitaM ceti jAnUktaM saptadhA budhaH / 413 vidvAnoM ne jAnu ke sAta bheda batAye haiM : 1. nata, 2. unnata, 3. saMhata, 4. vivRtta, 5. sama, 6. ardhakuJcita aura 7 kuJcita / 1. nata aura usakA viniyoga bhUmiprAptaM jAnu nataM proktaM pAte'bhivAdane // 410 // bhUmi para avasthita jAnu ko nata kahate haiM / kisI cIja ko girAne aura abhivAdana karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. unnata aura usakA viniyoga kucadezAgataM jAnUnnatamuccAdhirohaNe // 411 // 414 yadi jAnu ko kuca deza taka uThA liyA jAya to, vaha unnata kahalAtA hai / Upara uThane yA UMcI cIja para car3hane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 237 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyaH 3. saMhata aura usakA viniyoga lagnAntarjAnu yajjAnu saMhataM tad budharmatam / tadAkopalaJAdiratibhAveSu yoSitAm // 412 // 415 yadi eka jAnu ko dUsare jAnu ke nIce saTA kara rakha diyA jAya to vidvAnoM ke kathanAnusAra use saMhata jAnu kahA jAtA hai| IrSyA, kopa, lajjA aura striyoM ke rati-bhAvoM (kAmakeliyoM) ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. vivata aura usakA viniyoga jAnudvayaM bahirbhUtaM vivRtaM jAnu sammatam / niyujyate vAjigajArohaNAdiSu sUribhiH // 413 // 416 yadi donoM jAnuoM ko bAhara kI ora phailA diyA jAya to use vivRtta kahate haiM / hAthI aura ghor3e Adi para car3hane Adi ke abhinaya meM vidvAnoM ne usakA viniyoga batAyA hai| 5. sama aura usakA viniyoga svabhAvikaM samaM jAnu svabhAvAvasthitau matam // 414 // yadi jAna ko svAbhAvika rUpa meM rakhA jAya to use sama kahate haiM / svAbhAvika avasthA kA bhAva vyakta karane meM usakA viniyoga hotA hai| 6. ardhakuJcita ___ namanAttu nitambasya proktaM jAnvardhakuJcitam // 415 // 417 yadi nitamba ko jhukA diyA jAya to use kuJcita jAna kahate haiN| .. 7. kuJcita aura usakA viniyoga zliSTorujaGgha jAnaktaM kuJcitaM sadbhirAsane // 416 // yadi (ghuTanaM ko mor3a kara) uru aura jaMghA ko saTA diyA jAya to usa jAnu ko kuJcita kahate haiM / sajjanI na Asana ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| pA~ca prakAra kA maNibandha abhinaya maNibandha (kalAI) ke bheda nikuJcAkuJcitau syAtAM calazca bhramitaH samaH / ___418 evaM paJcavidho dhIrairmaNibandhaH prakIrtitaH // 417 // / 138 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga pratyaMga prakaraNa dhIra puruSoM ne maNibandha ke pAMca bheda batAye haiM : 1. nikuJca, 2. AkuJcita, 3. cala, 4. nAmita aura 5. sama / 1. nikuJca aura usakA viniyoga bahiryo nimnatAM prApto nikuJco'sau mataH satAm / 419 . dAne tvabhayadAne'pi muninA saMpradarzitaH // 418 // jo kalAI bAhara kI ora jhukI ho use sajjanoM ne nikuJca kahA hai / bharata muni ne dAna tathA abhayadAna ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| . 2. AkuJcita aura usakA viniyoga antarnimnaH samAkhyAto dhIrairAkuJcitAbhidhaH / prAyaH prayujyate dhIrareSa vastvapasAraNe // 416 // bhItara kI ora jhuke hue maNibandha ko dhIra puruSoM ne AkuJcita kahA hai| dhIroM ke mata se vastu ke haTAne ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 3. cala aura usakA viniyoga abhyAsAda racitau cet sto nikuJcAkuJcitAvimau / calastadA niyogo'syAvAhane sdbhiriiritH||420|| yadi donoM maNibandhoM kI nikuJca aura AkuJcita meM racanA kI jAya to, vaha cala kahalAtA hai| sajjanoM ne AhvAna karane ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 4. mamita aura usakA viniyoga . bhramaNAd bhramitaH khagacchurikAbhramaNAdiSu // 421 // 422 yadi maNibandha ko ghumAyA jAya to vaha bhramita kahalAtA hai / talavAra aura chure Adi ke ghumAne meM usakA viniyoga hotA hai| 5. sama aura usakA viniyoga RjuH same dhAraNe tu pustakasya pratigrahe // 422 // yadi maNibandha ko (svAbhAvika rUpa meM) sIdhA rakhA jAya to vaha sama kahalAtA hai| pustaka ke dhAraNa karane tathA dAna lene ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 433 pratyaMga bhUSaNoM kA nirUpaNa bhUSyante'GgAni yastAni bhUSaNAni pracakSate / pratyaGgatvaM kathaM teSAM tanmate'pyupapadyate // 423 // maNibandhau jAnunI ca pratyaGge sto yathAkatham / ___424 AbhUSaNa se aMga suzobhita (vibhUSita) hote haiM / isalie unheM bhUSaNa kahA gayA hai / kintu jo yathAkathaJcit maNibandhoM aura jAnuoM ko pratyaMga mAnate haiM unake mata meM bhI AbhUSaNoM meM pratyaMgatva kaise siddha hotA hai ? . atra prAha samAdhAnamazoko viduSAM varaH // 424 // zaktyA yadapi bAdhaHsyAd dRzyate'tra tathApi hi / - 425 vRttyA lakSaNayA teSAM tadakRtihetutA / pratyaGgatvaM bhavedevamiti sarva samaJjasam // 42 // 428 isa samasyA kA samAdhAna vidvadvara azokamalla ne isa prakAra kiyA hai ki yadyapi bhUSaNa kA pratyaMgatva abhigha zakti se siddha nahIM hotA, tathApi lakSaNA vRtti se siddha ho jAtA hai; kyoMki ve (maNibandha tathA jAnu) zobhA ke kAraNa haiM / isalie pratyaMga haiM / isa prakAra unakA sAmaMjasya ho jAtA hai| nau prakAra ke pratyaMgoM kA nirUpaNa samApta Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa | tIna Page #152 -------------------------------------------------------------------------- Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi abhinaya aura unakA viniyoga [azokamalla ne dRSTi abhinaya ke chattIsa prakAra batAye haiM, jinameM rasajA dRSTi ke ATha, sthAyI bhAvajA dRSTi ke ATha aura saMcArI bhAvajA dRSTi ke bIsa bheda hote haiN| rasajA dRSTi ke bheda kAntA hAsyA ca karuNA raudrA vIrA bhayAnakA / bIbhatsA cAdbhutetyaSTau vijJeyA rasadRSTayaH // 426 // 427 rasajA dRSTi ke ATha bheda hote haiM : 1. kAntA, 2. hAsyA, 3. karuNA, 4. raudrA, 5. vIrA, 6. bhayAnakA, 7. bIbhatsA aura 8. adbhutaa| sthAyI bhAvajA dRSTi ke bheda snigdhA hRSTA tathA dInA kruddhA do(?)ptA bhayAnvitA / jugupsitA vismiteti dRzo'STau sthAyibhAvajAH // 427 // 428 sthAyI bhAvoM se utpanna dRSTi ke ATha bheda hote haiM: 1. snigdhA, 2. hRSTA, 3. dInA, 4. kruddhA, 5. duptA, 6. bhayAnvitA, 7. jugupsitA aura 8. vismitaa| saMcArI bhAvajA dRSTi ke bheda zUnyA ca malinA zrAntA tathAnyA lajjitAbhidhA / glAnA tathA zaGkitA ca viSaNNA mukulA tataH // 428 // 429 kuJcitA cAbhitaptA ca jihmA ca lalitA tathA / vitarkitA tato'pyardhamukulAkekarA parA // 426 // 430 vibhrAntA viplutA trastA vizokA(? kozA)madirA tthaa| vizatirvyabhicAriNyo dRSTayo muninoditAH // 430 // 431 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH bharata mani ke matAnusAra maMcArI bhAvoM yA vyabhicArI bhAvoM se utpanna dRSTi ke bIsa bhedoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. zUnyA, 2. malinA, 3. zrAntA, 4. lajjitA, 5. glAnA, 6. zaMkitA, 7. viSaNNA, 8. mukulA, 9. kuJcitA, 10. abhitaptA, 11. jihmA, 12. lalitA, 13. vikitA, 14. ardhamukulA, 15. AkekarA, 16. vibhrAntA, 17. viluptA, 18. trastA, 19. vikozA aura 20. madirA / dRSTayo militAH sarvA SaTtriMzat parikIrtitAH / isa prakAra dRSTiyoM ke sabhI bhedoM ko milAkara kula chattIsa dRSTiyA~ hotI haiM / ATha rasajA dRSTiyA~ (1) 1. kAntA yA dRzyamApibantIva bhRzaM svacchA vikAzinI // 431 // 432 . sabhra kSepakATAkSA sA kAntAnaGgavivardhinI / yadgatAgatavizrAntivaicitryeNa vivartanam / 433 tArakAyAH kalAbhijJAstaM kaTAkSaM pracakSate // 432 // jo dRSTi mAno dRzya padArtha ko pI rahI ho, anyanta svaccha evaM vikasita ho, ma bhaMga (Ter3hI bhavoM vAlI) tathA kaTAkSa se yukta ho aura kAmotpAdaka (yA kAminiyoM ke zarIra kI zobhA kA utkarSa batAne vAlI) ho, ho, vaha kAntA kahalAtI hai| 2. hAsyA aura usakA viniyoga yA kuzcitapuTA tIvamadhyamandatayA kramAt / 434 manAgabhyantarAviSTA citrabhrAntakanInikA / hAsyA dRSTirasAvuktA sadbhivismApane matA // 433 // 435 yadi sikur3I huI palakoM vAlI dRSTi kramazaH tIvra, madhya aura manda gati se kucha bhItara kI ora calI jAya aura pUtaliyAM Azcaryajanaka rUpa meM ghamatI hoM, to vaha hAsyA kahalAtI hai| nATyAcAryoM ke mata se Azcaryacakita karane vAle bhAvoM ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. karuNA aura usakA viniyoga yA srastordhvapuTA sAsrA nAsikAnAnugAminI / zokamantharatArA sA karuNA karuNe matA // 434 // 436 144 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa jo dRSTi nIce girI ho, palaka Upara uThI ho, A~sU bahA rahI ho, nAka ke agrabhAga para jamI ho aura zoka ke kAraNa jisakI putalI zithila par3a gayI ho, vaha karuNA kahalAtI hai / karuNa rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 4. raudrI aura usakA viniyoga rUkSA krUrA stabdhatArA cakitobhapuTAruNA / ugrA bhrukuTibhISmA yA sA raudrI dRSTirIritA // 435 // 437 jo dRSTi rUkSa, krUra, sthira palakoM vAlI, cakita, ugra palakoM vAlI, aruNa, tIkSNa aura bhayAnaka bhRkuTi vAlI ho, vaha raudrI kahalAtI hai / raudra rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 5. vIrA aura usakA viniyoga prakSubdhA samatArA yA gambhIrotphullamadhyabhAk / dIptA vikAsitA dRSTivarA sA vIragocarA // 436 // mAdhuryadhairyagAmbhIryaudAryANi faquat | zobhAtejovizeSAdIn sattvabhedAMzca tu sA kila // 437 // 439 jo dRSTi kSobharahita, sama tAroM vAlI, gaMbhIra, utphulla madhya bhAga vAlI, dIpta, vikasita aura vIrocita ho, vaha vIrA kahalAtI hai / madhuratA, dhIratA, gaMbhIratA, udAratA, zobhA, vizeSa teja aura aneka prakAra ke parAkramoM kI abhivyakti meM usakA viniyoga hotA hai / 6. bhayAnakA aura usakA viniyoga 438 vilolovRttatArA yA dRzyAtpalAyamAneva stabdhovRttapuTobhayA / dRSTirbhayAnakA // 438 // soktA kara caMcala, phar3akate hue tAroM vAlI, stabdha evaM khule hue palakoM vAlI aura dekhane se mAno palAyana dene vAlI dRSTi bhayAnakA kahalAtI hai / bhayAnaka rasa ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai / 7. vIbhatsA aura usakA viniyoga ghRNayodvegamApannA dRzyAd yA lolatArakA / nikuJcitapuTApAGgA saMzliSTacalapakSmabhAk / bIbhatsA dRSTiruktA sA bobhatsarasasaMzrayA // 436 // 440 441 145 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH ghRNA ke bhAvoM ko uddIpta karane vAlI, dRzya se caMcala tAroM vAlI, sikur3I hue palakoM ke koroM vAlI, saTI huI aura ghUmate hue palakoM vAlI dRSTi bIbhatsA kahalAtI hai| bIbhatsa rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 8. adbhutA aura usakA viniyoga tArakA / kiJcitkuJcitapakSmAgrA saumyApAGgavikAsAkhyA'dbhutA sA dRSTiradbhute // 440 // ISata sikur3I huI barauniyoM ke agrabhAga vAlI, azcarya ke sAtha ghUmatI huI putalI vAlI, saumya tathA khile hue koroM (apAMgoM) se sampanna dRSTi adbhutA kahalAtI hai / adbhuta rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / ATha sthAyibhAvajA dRSTiyA~ (2) 1. snigdhA 442 smitatArA sAbhilASotkSipta ryA vikAzinI / kAkSiNI saharSA sA dRSTiH snigdhoditA budhaiH / utkSepa kecidubhayavorAhurmanISiNaH // 441 // 444 muskarAtI huI putalI vAlI, cAhabharI, Upara pheMkI huI bhavoM vAlI, khilI huI, kaTAkSa karane vAlI aura harSita dRSTi snigdhA kahalAtI hai| kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki usameM donoM bhavoM ko Upara pheMkanA cAhie / 2. hRSTA aura usakA viniyoga 146 smitAkRtivizattArA phulla gallayugA calA / manAgAkuJcitaprAntA dRSTiryA ca nimeSiNI / sA hRSTA dRSTirAdiSTA hAse nRttavicakSaNaiH // 442 // hAsyayukta AkRti vAlI, vizada tAroM vAlI, donoM kapoloM ko utphulla karane vAlI, caMcala, kucha sikur3I huI koroM vAlI nimeSa dRSTi hRSTA kahalAtI hai / nATyazAstriyoM ne hAsya rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA 3. dInA manAvastordhvapuTA kiJcidAvRttatArakA / bASpAvilAlpasaJcArA dRSTidanoditA budhaiH // 443 // 443 445 446 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNe girI huI, Upara uThe hae palakoM vAlI, kucha khulI huI putaliyoM vAlI, A~suoM se bharI aura manda-manda saMcaraNa karane vAlI daSTi ko vidvAnoM ne dInA kahA hai| 4. kruddhA aura usakA viniyoga kuTila bhra kuTI rUkSA [kiJcittaralatArakA] / 447 stabdhovRttapuTA dRSTiH kruddhA krodhe nirUpitA // 444 // Ter3hI bhavoM vAlI, rUkhI, kucha caMcala tAroM vAlI sthira aura uThe hue palakoM vAlI dRSTi krukhA kahalAtI hai| krodha ke bhAvoM ko vyakta karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 5. daptA aura usakA viniyoga udigarantIva yA dhairya sthirA cotsAhinI tathA / 448 dRSTidRptAbhidhotsAhe sA yojyA nRttakovidaH // 445 // dhairya ko ugalati huI-sI sthira tathA utsAhayukta dRSTi ko nATayAcAryoM ne dRptA kahA hai| utsAha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 6. bhayAnvitA trAsAnniSkrAntamadhyeva . vistAritapuTobhayA / 449 vilolatArakA bhItyA dRSTistrastA bhayAnvitA // 446 // mAno bhaya se bAhara nikalI madhyabhAga vAlI, donoM khulI huI palakoM vAlI, bhaya se kA~patI huI tAroM vAlI bhayagrasta daSTi bhayAnvitA kahalAtI hai| 7. jugupsitA . . yodvignA dRzyamAlokya saMkucatpuTatArakA / avyaktAlokinI dhIrairasAvuktA jugupsitA // 447 // dRzya ko dekhakara udvigna (vyAkula) huI, saMkucita palakoM evaM putaliyoM vAlI aura sApha na dikhAyI dene vAlI dRSTi ko dhIra puruSoM ne jugupsitA kahA hai| 8. vismitA aura usakA viniyoga vistAritapuTadvandvAtizayobhrAntatArakA / vikAzinI. samA dRSTivismitA vismayoddhavA / ... Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH phailI huI, donoM palakoM vAlI, atyanta ghUmane vAle tAroM vAlI, khilI huI aura sama dRSTi ko vismitA kahate haiM / vismaya ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai| dRzo'naktAbhinayanA jJeyAH svasvarasAzrayAH // 448 // 452 jina dRSTiyoM ke yahA~ abhinaya-viniyoga nahIM batAye gaye haiM, apane-apane rasoM ke abhinaya meM unakA viniyoga samajhanA caahie| saMcArI bhAvajA dRSTiyA~ (3) 1. zUnyA aura usakA viniyoga niSkampA samatArA yA malinA zUnyadarzanA / tathA samapuTA bAhyaviSayeSu gataspRhA / .. 453 sA dRSTiH kathitA zUnyA dhIraizcintAnirUpaNe // 446 // kampanarahita, sama tAroM vAlI, malina, zUnya dikhAyI par3ane vAlI, sama palakoM vAlI aura vAhya viSaya ko grahaNa karane meM nispRha daSTi zanyA kahalAtI hai| vidvAnoM ne cintA kA bhAva prakaTa karane meM usakA viniyoga batAyA hai| 2. malinA aura usakA viniyoga kiJcitkuzcatpuTA lakSyAyAvartitakanInikA / 454 praspandamAnapakSmAnA malinAntA ca yA bhavet // 450 // sA dRSTirmalinA proktA vaivaye vihRte striyAH / 455 priyeNa yadasaMlApaH kAle'pi vihRtaM hi tat // 451 // kucha sikur3e hue palakoM vAlI, lakSya ko grahaNa karane meM asamartha putaliyoM vAlI, baroniyoM ke agrabhAga se kampita aura antima bhAga se malina (dhuMdhalI) daSTi malinA kahalAtI hai| mAlinya tathA striyoM ke premapradarzana aura ucita avasara para hI priya ke sAtha vArtAlApa karane (vihRta-striyoM ke dasa hAvoM meM eka ) meM usakA viniyoga hotA hai| 3. zrAntA aura usakA viniyoga zramamlAnapuTA sannA kiJcitkuJcadapAGgiAkA / 456 patatkanInikA zrAntA dRSTiH sadbhiH zrame matA // 452 // zrama se mlAna palakoM vAlI, stabdha, kucha sikur3I huI koroM vAlI aura nIce giratI huI tAroM vAlI dRSTi zrAntA kahalAtI hai| zrama ke abhinaya meM vidvAnoM ne usakA viniyoga batAyA hai| 148 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa 4. lajjitA aura usakA viniyoga manAgaJcitapakSmAnA pAtrastakanInikA / 457 saMtrastordhvapuTA dRSTilajjitA lajjite striyAH // 453 // barauniyoM se kucha sikar3I huI agrabhAga vAlI, lajjA se girI huI putaliyoM vAlI, bahuta DarI huI aura Upara uThI huI palakoM vAlI dRSTi lajjitA kahalAtI hai / striyoM kI lajjA kA bhAva prakaTa karane meM usakA viniyoga hotA hai| 5. glAnA aura usakA viniyoga ___ zlathapakSmapuTA bhraryA malinA magnatArakA / 458 alpasaJcAriNI dRSTiH glAnau glAnA nirUpitA // 454 // zithila palakoM, malina bhavoM, DUbI huI barauniyoM vAlI aura manda-manda calane vAlI dRSTi glAnA kahalAtI hai| glAni ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai| 6. zaMkitA aura usakA viniyoga dRzyAd drutanivRttA ca muhurlolasthironnatA / 459 tirazcInA yathA gUDhA tathA cakitatArakA / sA dRSTiH zaGkitA proktA zaGkAyAM pUrvasUribhiH // 45 // 460 dRzya padArtha se turanta lauTa Ane vAlI, bAra-bAra caMcala, sthira, Upara uThI huI, tirachI, gUr3ha aura cakita tAroM vAlI daSTi zaMkitA kahalAtI hai| pUrvAcAryoM ne zaMkA (dvividhA, AzaMkA) ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 7. viSaNNA aura usakA viniyoga srastApAgA stabdhatArA visphAritapuTobhayA / nimeSiNI yA sA dRSTiviSaNNoktA viSAdinI // 456 // 461 girI huI palakoM vAlI, nizcala putalI vAlI, phailI huI donoM palakoM vAlI aura palaka bhAMjane vAlI dRSTi viSaNNA kahalAtI hai| viSAda kA bhAva vyakta karane meM usakA viniyoga hotA hai / 8. mukulA aura usakA viniyoga yollasallagnapakSmAnA sukhAmIlatkanInikA / sA dRSTirmukulAnande majularzagandhayoH // 457 // 462 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH jisameM varauniyoM ke agrabhAga khile hae tathA mile hue hoM aura putaliyoM sukha ke kAraNa unmIlita hoM vaha dRSTi mukulA kahalAtI hai / Ananda, sundara, sparza tathA gandha ke bhAvoM ko abhivyakta karane meM usakA viniyoga hotA hai| 9. kuJcitA aura usakA viniyoga AkuJcatpuTapakSmAyA samyakkuJcatkanInikA / yA dRSTiH kuJcitA soktA tejoduSprekSava[stu] ni / 463 prasUyite tathAniSTe netrasaMvyathane'pi ca // 458 // yadi palaka aura barauniyoM ke agrabhAga sikur3e hue hoM aura tAre bhI acchI taraha sikur3e hue hoM, to use kuJcitA dRSTi kahate haiM / teja, kaThinAI se dikhAyI dene vAlI vastu ko dekhane, IrSyA, aniSTa aura netrapIr3A ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 10. abhitaptA aura usakA viniyoga nirIkSaNAlase tAre vyathayA calitau puTau / 464 yatra santApalagnAntA sAbhitaptA dRgIritA / upatApe'bhighAte'pi nirvedAbhinaye tathA // 45 // 465 jisakI putaliyA~ dekhane meM Alasyayukta hoM, vyathA ke kAraNa donoM palake calAyamAna hoM aura koreM santApa meM DUbI huI ho, vaha dRSTi abhitaptA kahalAtI hai| roga, coTa aura avasAda ke abhinaya meM usakA niviyoga hotA hai| 11. jihmA nigUDhasrastatArA yA zanaistiryagnirIkSaNA / AkaNitapuTA gUDhA jihmA dRSTirudIritA // 460 // 466 jisakI putaliyA~ chipI evaM girI yA laTakI huI hoM, dhIre-dhIre tirachI citavana DAlatI hoM, jisakI palakeM kucha saMkucita hoM aura jo gUr3ha hoM, vaha dRSTi jihmA kahalAtI hai| 12. lalitA aura usakA viniyoga sasmitA kuJcitaprAntA madhurA bhra vikArayuk / vikAzitA manojanmavistArasahitA ca yA / sA dRSTilalitA dhIrairlalite samprayujyate // 461 // 467 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa musakurAtI huI, sikur3I huI koroM vAlI, madhura, pra-bhaMgimA se yukta, vikasita, kAmabhAva prakaTa karane vAlI aura lambI dRSTi lalitA kahalAtI hai / lalita bhAvoM ke abhivyaMjana meM ghIra puruSoM ne usakA viniyoga batAyA hai| 13. vitakatA aura usakA viniyoga vikAzitatArakA / tarke'bhute puTadvandvA yA adhastAtsaJcarantI sA dRSTiruktA vitarkatA ||462 // adbhuta tarka meM lagI huI donoM palakoM vAlI, khile hue tAroM vAlI aura nIce kI ora saMcaraNa karane vAlI dRSTi vitarkitA kahalAtI hai / ( adbhuta rasa ko upasthita karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai ) / 14. ardhamukulA aura usakA viniyoga stokonmIlitatArAkhyA mAnA kuJcatpuTadvayA / kiJcidutphullapakSmAgrA dRk sArdhamukulA sukhe // 463 // ardha mukulita tAroM vAlI, kucha kuJcita huI donoM palakoM vAlI aura ISat khilI huI barauniyoM ke agrabhAga vAlI dRSTi ardhamukulA kahalAtI hai / sukha ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai / 15: AkekarA aura usakA viniyoga zrAkuNitapuTApAGgA muhustaralatArakA / tiryagnivezitA yArdhanimeSasahitA ca dRk // 464 // sAkekarA durnirIkSye vicchedaprekSite'pi ca / snehavicchedataH kAnte sAparAdhe yadIkSaNam / vIrasiMhasutenoktaM vicchedaprekSitaM hi tat // 465 // 468 16. vibhrAntA aura usakA viniyoga yA vizrAntiM kacitreti lolotphullakanInikA / 469 470 472 jisakI palakeM tathA koreM kucha sikur3I huI hoM, putaliyA~ bAra-bAra ghUmatI hoM, jo tirachI citavana se yukta ho aura AdhI khulI huI ho, vaha dRSTi AkekarA kahalAtI hai| kaThinAI se dekhane aura snehabhaMgapUrvaka dRSTipAta karane meM usakA viniyoga hotA hai / priya ke aparAdhI hone para snehavicchedapUrvaka jo dRSTi usa para DAlI jAtI hai, usako azokamalla ne vicchedaprekSita kahA hai / 471 151 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 474 vistIrNA ca budhaiH soktA dRSTirvibhrAntasaMjJikA / 473 vibhrame sA tathA vege virAme'pi niyujyate // 466 // jo kahIM vizrAma nahIM pAtI tathA caMcala rahatI hai, jisaghI putaliyA~ khilI huI hoM aura jo phailI haI ho, use vidvAnoM ne vimAntAdRSTi kahA hai| bhrAnti (becainI), Avega aura virAma ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 17. viluptA aura usakA viniyoga sphuritau yA puTau stabdhau patitAvapi cetkramAt / dhatte sA viplutA dRSTirgaditA cApale budhaiH / / unmAde ca tathA? ca duHkhAdAvApi yujyate // 467 // 475 jo dRSTi kramazaH kSubdha, sthira tathA girI huI donoM palakoM ko dhAraNa karatI hai (arthAt ina sthitiyoM meM vartamAna rahatI hai) use viluptA kahate haiN| capalatA, unmAda, pIr3A tathA duHkha Adi ke abhinaya meM vidvAnoM ne usakA viniyoga batAyA hai| 18. trastA aura usakA viniyoga trAsodmamatpuTadvandvA yA kampitakanInikA / utphullamadhyamA trastA sA dRSTistrAsagocarA // 46 // 476 jisakI donoM palake bhaya se ghUmatI hoM, putaliyA~ kAMpatI hoM aura jisakA madhya bhAga vikasita ho use trastA dRSTi kahA jAtA hai| trAsa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 19. vikozA aura usakA viniyoga utphullapuTayugmAnA yAnavasthitatArakA / ninimeSA samutphullA vikozA sA dRgIritA / ugradarzanavijJAnakrodheSu jJAnagarvayoH // 466 // jisakI donoM palakoM ke agrabhAga khile hoM, putaliyA~ ghamatI hoM, palakeM ninimeSa (apalaka) hoM aura jo atyanta vikasita ho, vaha dRSTi vikozA kahalAtI hai| bhayaMkara darzana, vijJAna, krodha, pANDitya aura garva ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai| 152 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa 20. triviSA madirA aura usakA viniyoga prANitAntarA kSAmA kiJcidaJcitatArakA / vikAzitA calA dRSTimadirA taruNe made [1] // 470 // manAkasrastapuTA dRSTiryA kiJcibhrAntatArakA / anavasthitasaMcArA muhuH pakSamAgrapIDitA // 471 // madirA sA made dhIrairmadhyame parikIrtitA [2] / adhastAtsaJcarantI yA kiJcillakSitatArakA / sanimeSA ca sA dhIrairmadiroktA'dhame made [3] // 472 // 481 madirA dRSTi ke tIna bheda kahe gaye haiM, jinakA lakSaNa-viniyoga isa prakAra hai : (1) jisa dRSTi kA bhItarI bhAga ghUmatA ho, jo kSINa ho, jisakI putalI kucha jhukI ho aura jo khilI huI tathA caMcala ho, use madirA kahate haiM / pUrNa mada ke abhinana meM usakA viniyoga hotA hai| (1) jisa dRSTi kI palaka kucha girI huI ho, putalI kucha ghUma rahI ho, gati asthira ho aura jo baraunI ke agrabhAga se bAra-bAra pIr3ita ho, use bhI madirA kahate haiM / dhIra puruSoM ne madhyama mada ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga batAyA hai| (3) jo dRSTi nIce kI ora saMcaraNa karatI ho, jisakI putalI kama dikhAyI par3atI ho aura jo palaka mAratI ho, use bhI madirA kahate haiN| dhIra puruSoM ne adhama mada ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| . dRSTi ke ananta bheda SatriMzad dRSTayastvetA diGmAtreNa mayoditAH / anantA bhra puTAdInAM sandarbhAt santi dRSTayaH // 473 // 482 sphuTayantyo rasAdIna yAH karairapi niveditAH / / caturmukho'pi tA vaktuM samartho netaraH katham // 47 // 483 ukta chattIsa prakAra kI dRSTiyA~ maiMne kevala digdarzana ke lie batAyI haiM / bhavoM tathA palakoM Adi ke saMyoga se unake ananta bheda ho jAte haiN| vibhinna rasoM ke anusAra unakA abhivyaMjana hotA hai, jo ki hastAbhinayoM ke sandarbha meM yathAsthAna nirUpita kI gayI haiN| svayaM brahmA bhI una samasta bhedoM kA varNana karane meM asamartha haiN| phira dUsare kI bAta kA to kahanA hI kyA ? chattIsa prakAra kI dRSTiyoM kA nirUpaNa samApta Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bheda nRtyAdhyAyaH sAta prakAra kI bhra (bhauM) kA abhinaya sahajA recitotkSiptA kuJcitA patitA tathA / caturA bhrukuTI ceti sadbhiH saptadhoditA / 484 sajjanoM ne bhauM ke sAta bheda batAye haiM : 1. sahajA, 2. recitA, 3. utkSiptA, 4. kuJcitA, 5. patitA, 6. caturA aura 7. kuTI / 1. sahajA aura usakA viniyoga sahajA tu svabhAvasthA bhAveSu sahajeSu sA // / 475 || - svAbhAvika sthiti meM rahane vAlI bhauM sahajA kahalAtI hai / sahaja bhAvoM ke abhinaya meM usakA viniyoga hai| 2. recitA aura usakA viniyoga 154 bhrUrekA lalitotkSiptA recitA nRttasaMzrayA // 476 // 485 eka hI bhauM ko sundaratA ke sAtha Upara uThAne ko racitA kahate haiN| lalita bhAvoM ke abhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai / 3. utkSiptA aura usakA viniyoga zranvarthalakSaNotkSiptA kramAdvAthAnyayA saha / kope strINAM vitarke ca zravaNe darzane nije / lIlAdAvapilAyAM niyojyaiSA manISibhiH // 477 || yadi bhauvoM ko kramazaH athavA eka ke sAtha dUsarI ko ( arthAt eka sAtha ) Upara uThAyA jAya to use utkSiptA kahA jAtA hai| striyoM ke kopa, tarka-vitarka, zravaNa, Atmadarzana, lIlA aura avajJA ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM manISiyoM ne usakA viniyoga batAyA hai / 4. kuJcitA aura usakA viniyoga 486 mRdubhaGgA tu kAryadvA sArdhadvitIyayA / vAsA kuJcitA proktA vilAse kilakiJcite / moTTAyite kuTTamite niyuktA sA prayoktRbhiH || 478 // 487 488 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa yadi eka yA donoM bhauhoM ko mRdutA ke sAtha Ter3hA kara diyA jAya yA jhukA diyA jAya to use kuJcitA bhauM kahate haiN| vilAsa (krIr3A khela manoraMjana ) kilakiMjita, moTTAyita aura kuTTamita ke abhinaya meM nATyAcAryoM ne usakA viniyoga batAyA hai / ( kilakijita eka hAva hai, jisameM nAyikA eka sAtha kaI bhAva prakaTa karatI hai / moTTAyita bhI eka hAva hai, jisameM nAyikA kA anurAga chipAne kI ceSTA karane para bhI prakaTa ho jAtA hai / isI prakAra kuTTamita bhI eka hAva hai, jisameM nAyikA sukhAnubhava ke samaya banAvaTI duHkhaceSTA prakaTa karatI hai) / 5. patitA aura usakA viniyoga patitA bhraradhaH prAptA sadvitIyA krameNa vA / jugupyoH / hAse ghrANe vismaye ca roSe prasUyatkSepayozca pati gadite bhruvau // 476 // 1 yadi donoM bhI eka sAtha yA kramazaH eka-eka karake nIce jhukA dI jAyeM to unheM patitA kahA jAtA hAsa, ghANa, vismaya, krodha, harSa aura ghRNA ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / IrSyA aura pheMkane ke bhAvoM ke abhivyaMjana meM donoM patitA bhauhoM kA prayoga karanA cAhie / 6. caturA aura usakA viniyoga 489 stokaspandA'lasA yA bhrU rAyatA syAd dvitIyayA / caturA sA bhavetsaumyasaMsparze lalite'pi ca / zrRGgArAbhinaye'pyevaM jJeyA abhinayAH pare // 480 // 491 jo bhI kiJcit calatI ho, Alasyayukta ho aura dUsarI bhoM ke sAtha phailI huI ho use catura / kahate haiM / komala sparza, lalita vastu aura zRMgArika abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / anya abhinayoM meM bhI isI prakAra usakA viniyoga samajha lenA cAhie / 7. bhRkuTi aura usakA viniyoga nau prakAra kI palakoM kA abhinaya samau vitatau syAtAM prasRtau kuJcitau tathA / 490 dvitIyayA sahAmU lotkSiptA kuTinA (? bhrU kuTI) ruSi // 481 // yadi eka bhauM dUsarI bhauM ke sAtha jar3a ke Upara uThA dI jAya ( arthAta khUba tAna dI jAya ) to use bhrukuTI kahate haiN| krodha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 1 palakoM ke bheda 492 155 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH pihitau sphuritau syAtAmunmeSitanimeSitau // 482 // vitAlitAbhidhau caivaM navadheti puTau matau / 493 palakoM ke nau bheda batAye gaye haiM : 1. sama, 2. vivartita, 3. prasRta, 4. kuJcita, 5. pihita, 6. sphurita, 7. unmeSita, 8. nimeSita aura 9. vitAlita / 1. sama aura usakA viniyoga puTau sAhajiko syAtAM samau sahajagocarau // 483 // svAbhAvika sthiti meM vidyamAna palakeM sama kahI jAtI haiM / svAbhAvika sthiti ke pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 2. vivartita aura usakA viniyoga vivartitau samubhrAntau krodhe proktau manISibhiH // 484 // 494 bhramita yA astavyasta palakeM vivartita kahalAtI haiM / krodha ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| 3. prasUta aura usakA viniyoga prasRtau tvAyatAvuktau vismaye harSavIrayoH // 48 // phailI yA lambAyamAna palakeM prasRta kahalAtI hai| vismaya, harSa, tathA vIratA ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| 4. kuJcina aura usakA viniyoga anvartho kuJcitau syAtAmaniSTe prekSaNe rase / / 495 gandhe sparza tathA proktau vIrasiMhasusUnunA // 486 // sikar3I haI palakeM kuJcita kahalAtI haiM / aniSTa, nirIkSaNa, rasa, gandha tathA sparza ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| 5. pihita aura usakA viniyoga anvartho pihitau proktau supte'kSivyathane'pi ca / / 496 mUrchAtivarSayoruSNavAtadhUmAJcanArtiSu // 487 // banda kI haI donoM palakeM pihita kahalAtI haiN| zamana, netrapIDA, marchA, ativRSTi, uSNavAta (lU), dhuoM, AMjana aura pIr3A ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. sphurita aura usakA viniyoga dRSTi prakaraNa anvarthI sphuritau jJeyau dhIrairIrSyAsvimau matau // 488 // 497 phar3akane vAlI donoM palakeM sphurita kahalAtI haiM / IrSyA ke abhinaya meM dhIra puruSoM ne unakA viniyoga batAyA hai| 7. unmeSita aura 8 nimeSita tathA unakA viniyoga unmeSitAvalagnau staH saMlagnau tu nimeSitau / imAvubhAvapi jJeyau krodhAbhinayane budhaiH // 486 // 498 yadi donoM palakoM ko khola diyA jAya to ve unmeSita aura banda kara diyA jAya to nimeSita kahalAtI haiM / vidvAnoM ne krodha ke abhinaya meM ina donoM palakoM kA viniyoga batAyA hai / 9. vitAlita aura usakA viniyoga vitAlitAvuttareNa puTenAdhaH sthitAhateH / prAhuH pare tvalakSye tAvativistAritau puTau // 460 // 499 yadi Upara kI palaka se nIce kI palaka para coTa kI jAya to ve vitAlita kahalAtI haiN| dUsare AcAryoM ke mata se atyanta phailI huI palakeM vitAlita kahalAtI haiM / adRzya vastu ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai / tAroM (A~khoM kI putaliyoM) kA nirUpaNa tAroM ke bheda brave'haM tAni karmANi tArAbhedA bhavanti ye / dvidhA tAnyAtmaniSThAni viSayAbhimukhAni ca // 461 // 500 aba tArA bhedoM tathA unake kAryoM kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai / unake kArya do prakAra ke hote haiM: eka AtmaniSTha aura dUsare viSayAbhimukha / AtmaniSTha tArAkarma (1) prAkRtaM bhramaNaM pAto valanaM calanaM tathA / pravezanaM samudvRttaM niSkrAmaJca vivartanam // 462 // navoktAnyAtmaniSThAni tArAkarmANi kovidaiH / 501 vidvAnoM ne AtmaniSTha tArAkAryoM ke nau bheda batAye haiM : 1. prAkRta, 2. bhramaNa, 3. pAta, 4. valana, 5. calana, 6. pravezana, 7. samudvatta, 8. niSkrAma aura 9. vivartana / 157 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. prAkRta tArayoH samavasthAnaM prakRtyA prAkRtaM matam ||463 // tAroM (putaliyoM) kI samavasthita svAbhAvika sthiti prAkRta kahalAtI hai / 2. bhramaNa nRtyAdhyAyaH puTAntarmaNDalAvRttistArayobhraM maNaM palakoM ke bhItara tAroM ko maNDalAkAra meM ghumAnA bhramaNa karma kahalAtA hai / 3. pAta pAto'dhogamanam - tAroM kA nIce girAnA pAta kahalAtA hai / 4. valana tAroM kA tirachA ghumAnA valana kahalAtA hai / 5. calana - tiryaggamanaM valanaM matam / kampanaM calanaM jJeyamtAroM kA kA~panA calana kahalAtA hai / 6. pravezana -pratha tat syAt pravezanam ||465 // puTAntare pravezo yaH tAroM kA palakoM ke bhItara praveza karanA pravezana kahalAtA hai / 7. samudvRtta matam // 464 // tAroM ko Upara kI ora ghumAnA yA unnata karanA samudvatta kahalAtA hai / 8. niSkAma -- samuddhRtaM samunnatam / niSkAmo nirgamaH proktaH tAroM kA bAhara nikalanA niSkAma karma kahalAtA hai / 9. vivartana tAroM kA kaTAkSa karanA vivartana kahalAtA hai / 158 - kaTAkSaH syAd vivartanam // 496 // 502 503 504 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi prakaraNa samabhAveSu bhramaNaM prAkRtaM pAtastu karuNe yojyo valanaM vIraraudrayoH / vIraraudrayoH // 467 // prAkRta tArAkarma kA samabhAva meM, bhramaNa kA vIra tathA raudra rasa meM, pAta kA karuNa rasa meM aura valana kA vIra tathA raudra rasa ke abhinaya meM prayoga hotA hai / bhayAnake tu calanaM yujyate tu pravezanam / hAsyabIbhatsayordhIraiH samudvRtaM satAM matam // 468 // bhayAnaka rasa ke abhinaya meM calana tathA pravezana tArAkarmo kA viniyoga hotA hai| dhIra puruSoM kA kahanA hai ki hAsya tathA bIbhatsa rasa ke abhinaya meM samavRttatArAkarma kA viniyoga karanA cAhie / vIre raudre'tha niSkrAmo vIre raudre bhayAnake / samaM zradbhute'pyatha kartavyaM zrRGgAre tu vivartanam // 466 // A tathA raudra rasa ke abhinaya meM niSkrAma kA aura vIra, raudra, adbhuta tathA zRMgAra rasa ke abhinaya meM vivartana tArA karma kA viniyoga hotA haiM / madhyasthatArakaM saumyaM darzanaM samamIritam // 501 // yadi tAroM ko bIca meM avasthita karake saumya dRSTi se dekhA jAya to use sama kahate haiM / 2. sAci viSayAbhimukha tArAkarma (2) sAcyanuvRttaM cAvalokitavilokite / zrAlokitollokite ca pravilokitamityapi // 500 // viSayAbhimukhAnyAhurdarzanAnIti sUrayaH / 509 vidvAnoM ne tAroM (putaliyoM) ke viSayAbhimukhadarzanoM ke ATha bheda batAye haiM : 1. sama, 2. sAci, 3. anuvRtta, 4. avalokita, 5. vilokita, 6. Alokita, 7. ullokita aura 8. pravilokita / 1. sama tat sAci yat tirazcInaM pakSmaprApta kanInikam // 502 // yadi barauniyoM kI ora tAroM ko ghumAkara tirachI citavana se dekhA jAya to use sAci kahate haiM / 3. anavRtta 505 kAnyadantazcirasthA yA didRkSA sA budhairmatA / nirvarNanA tayA 506 yuktamanuvRttamudIritam // 503 // 507 508 510 511 159 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAya vidvAnoM kA mata hai ki sampUrNa rUpa se cirakAla taka rahakara bhItara dekhane kI jo icchA hotI hai vaha nivarNanA kahalAtI hai aura usa (nivarNanA) se yukta darzana anuvRtta kahalAtA hai / 4. avalokita adhastAddarzanaM yat syAdavalokitamIritam // 504 // . nIce pRthivI kI ora tAranA avalokita kahalAtA hai / 5. vilokita tad vilokitamAkhyAtaM pRSThato yanirIkSaNam // 505 // 512 pRSThabhAga se nirIkSaNa karanA yA tAroM ko ghumAkara pIche dekhanA vilokita kahalAtA hai| 6. Alokita yadIkSaNaM svabhAvasthamuktamAlokitaM hi tat // 506 // svAbhAvika sthiti meM rahakara dRSTipAta karanA Alokita kahalAtA hai / . 7. ullokita yaduvaM darzanaM sadbhistadullokitamIritam // 507 // 513 Upara kI ora jo dRSTipAta kiyA jAtA hai, sajjanoM ne use ullokita kahA hai / 8. pravilokita pArzvataH prekSaNaM dhIraMgaditaM pravilokitam // 508 // pArzva deza se duSTipAta karane ko vidvAnoM ne pravilokita kahA hai| viniyoga rasabhAveSu tAnyAhuH sAdhAraNyena * sUrayaH // 50 // 514 vidvAnoM ne sAmAnyata: rasa-bhAvoM ke pradarzana meM viSayAbhimukhadarzanoM kA viniyoga batAyA hai| dRSTi nirUpaNa samApta Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa / cAra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMgAbhinaya aura unakA viniyoga chaha prakAra kA nAsAbhinaya azokamalla ne nAsAbhinaya ke chaha bhedoM kA ullekha kiyA hai| unake nAma haiM : 1. svAbhAvikI, 2. vikRSTA, 3. socchvAsA, 4. vikUNitA, 5. natA aura 6. mandA / 1. svAbhAvikI aura usakA viniyoga svAbhAvikI svabhAvasthA svAbhAvAbhinaye matA // 510 // svAbhAvika rUpa meM avasthita nAsikA ko svAbhAviko kahate haiN| svabhAva ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. vikRSTA aura usakA viniyoga ___ atyutphullapuTA nAsA vikRSTA bhItiroSayoH / prAtauM tathordhvazvAse ca tIvragandhe'pyudAhRtA // 511 // yadi nAsikA ke nathunoM ko atyadhika rUpa se phulA diyA jAya, to use vikRSTA kahate haiM / bhaya, roSa, pIr3A, UrdhvazvAsa aura tIvra gandha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. socchvAsA aura usakA viniyoga yotkRSTamArutA nAsA sA socchavAsoditA budhaH / 516 ucchvAse saurabhe'pyeSA dIrghocchvAsavidhAyiSu / nirvedAdiSvipi ca yA bhAveSu viniyujyate // 512 // 517 vidvAnoM kA kahanA hai ki yatheSTa vAyu se bharI (arthAt tejI se Upara sAMsa khiMcatI) huI nAsikA socchvAsA kahalAtI hai / sA~sa ko Upara khIMcane, sugandha grahaNa karane, ucchvAsa lene aura vairAgya yA duHkha Adi ke bhAvoM ko abhivyaMjita karane meM usakA viniyoga hotA hai| 515 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. vikUNitA aura usakA viniyoga nAsA saMkucitA yA syAt soktA dhIrairvikUNitA / zrAtauM hAsye jugupsAyAmasUyAyAmapi sA smRtA // 513 // 518 jisa nAsikA ke nathune sikor3a liye jAya~ use vikUNitA kahate haiN| vidvAnoM ne pIr3A, hAsya, jugupsA aura asUyA ke bhAvoM meM usakA viniyoga batAyA hai / 5. natA aura usakA viniyoga nRtyAdhyAyaH muhurlagnapuTA yA tu sA natA sadbhirIritA / vicchinnamandarudite socchvAse sA nirUpitA / / 514 // 519 yadi nathunoM ko bAra-bAra saTAyA yA hilAyA jAya to, vidvAnoM ne usa nAsikA ko natA kahA hai| sisakane aura sA~sa ko Upara khIMcane meM usakA viniyoga hotA hai / 6. mandA aura usakA viniyoga ISacchvAsocchvAsayuktA nAsA mandoditA budhaiH / cintAnirvedayoH zoke tathautsukye niyujyate // 515 // 520 manda zvAsa evaM ucchvAsa se yukta nAsikA ko vidvAnoM ne mandA kahA hai / cintA, nirveda (vairAgya), zoka aura utsukatA kA bhAva pradarzita karane meM usakA viniyoga hotA hai / unnIsa prakAra kA vAyu abhinaya vAyu ke bheda (UrdhvazvAsa adhaH zvAsa) 164 svasthau calau vimuktazca pravRddhollAsitau tathA / nirastaskhalitau zvAsaH prasRto navadhocchvAsaniHzvAsAvevaM AcArya kohala ke mata se ucchvAsa ( sA~sa khIMcane ) aura niHzvAsa ( sA~sa chor3ane) ke nau bheda hote haiM / 1. svastha 2. cala, 3. vimukta, 4. prabuddha, 5. ullAsita, 6. nirasta, 7. skhalita, 8. prasUta aura 9. vismita / samo bhrAntaH kampitazca vilInAndolitau nataH // 517 // stambhitazca tathocchvAsaniHzvAsau sUtkRtaM tathA / sItkRtaM ceti sa prokto dazadhA lakSmavedibhiH // 518 // vismitastathA // 516 // 521 tataat | 522 523 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa zAstrakAroM ne vAya ke dasa bhedoM kA ullekha kiyA hai, jinake nAma haiM : 1. sama 2.mAnta, 3. kampita, 4. bilIna, 5. Andolita, 6. stambhita, 7. ucchvAsa, 8. niHzvAsa, 9. sUtkRta aura 10. sItkRta / 1. svastha aura usakA viniyoga svabhAvajau yAvucchvAsaniHzvAsAkhyau tu mArutau / tau svasthau svasvakAryeSu viniyuktau niyoktabhiH // 51 // 524 ucchvAsa aura niHzvAsa nAmaka svAbhAvika rUpa se gRhIta evaM niHsRta vAyu svastha kahalAtA hai / nRttAcAryoM ne sAmAnyataH sabhI abhinayoM ke bhAvoM meM usakA viniyoga batAyA hai| 2. cala aura usakA viniyoga uSNAvucchvAsaniHzvAsau sazabdau vaktranirgatau / yau tau calo zokacintAsamautsukyeSu kIrtitau // 520 // 525 jo ucchvAsa tathA niHzvAsa garma, zabdayukta tathA mukha se nikale ve cala kahalAte haiM / zoka, cintA tathA tatsama ... utsukatA ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 3. vimukta aura usakA viniyoga ciraM nirudhya yo mukto vimuktaH so'nilo mataH / dhyAne yoge sadbhireSa prANAyAme ca yujyate // 521 // 526 jisa vAyu ko cirakAla taka roka kara chor3a diyA jAya use vimukta kahA jAtA hai / sajjanoM ne dhyAna, yoga tathA prANAyAma ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| 4. prabuddha aura usakA niyoga yo niHzvAsaH pravRddhaH san sazabdaH syAd vinirgataH / pravRddha nAmAsau vAyuH kSayavyAdhyAdisaMzrayaH // 522 // 527 jo niHzvAsa-vAyu bahuta bar3ha kara yA (avaruddha hokara) zabda ke sAtha bAhara nikalatA hai, use prabuddha kahate haiM / kSaya roga Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 5. ullAsita aura usakA viniyoga yo nAsayA zanaiH pItazvirAdullAsitastu saH / hRdyagandhe ca sandigdhe niyuktaH pUrvasUribhiH // 523 // 528 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH jisa vAyu ko cirakAla taka dhIre-dhIre nAsikA dvArA piyA ( arthAt khIMcA) jAya, use ullAsita kahA jAtA hai / sugandha aura sandigdha vastu ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 6. nirasta aura usakA viniyoga kSiptaH sakRt sazabdo yo nirastaH so'bhidhIyate / sa roge duHkhasaMyukte zrAnte'pyeSa niyujyate // 524 // 529 jisa vAyu ko eka hI bAra zabda ke sAtha chor3a diyA jAya, vaha nirasta kahalAtA hai| roga, duHkha, saMtapta aura thake hue ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 7. skhalita aura usakA viniyoga yo niSkrAnto'tiduHkhena sa vAyuH skhalitAbhidhaH / dazAyAmantimAyAM sa vyAdhiskhalitayorapi // 525 // 530 jo vAyu atyanta kaSTa se bAhara nikalatA hai, use skhalita kahA jAtA hai / antima dazA, vyAdhi tathA patana ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 8. prasUta aura usakA viniyoga mukhAd yo nirgato dIrghaH sazabdaH prasRtastu saH / prasuptAbhinaye prokto'zokamallena dhImatA / / 526 // 531 jo dIrgha zvAsa zabda ke sAtha mukha se nikalatA hai, vaha prasUta kahA jAtA hai| dhImAn azokamalla ne soye hue ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai / 9. vismita aura usakA viniyoga syAccittasyAnyaprasaktitaH / prayatnena vinA sa vismito'dbhute kAryazcintAvismayayorapi // 527 // 532 anyamanaskAvasthA meM, binA prayatna ke ( svabhAvataH ) jo vAyu mukha se nikalatA hai vaha vismita kahA jAtA hai / Azcarya, cintA aura vismaya ke abhinaya meM usakA viniyoga karanA cAhie / refor vAyu ke viniyoga 166 yaH daza tvanvarthalakSmANo vijJAtavyAH samAdayaH / (zloka 517 aura 518 meM ) vAyu ke sama Adi jo dasa bheda batAye gaye haiM unake lakSaNoM ke anurUpa hI viniyoga bhI samajhane cAhie~ / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa samaH sahajakAryeSu bhrAnto vallabhasaMgame // 52 // prathame'tha budharuktaH kampitaH surate'nilaH / mUrchite tu vilIno'tha marudAndolito bhavet // 526 // 534 parvatArohaNe'tha syAt stambhitaH zastramokSaNe / AghrANe kusumAdInAmucchvAsaH parikIrtitaH // 530 // 535 pazcAttApAdiSu prokto niHzvAso nRttapaNDitaH / vedanAdau sUtkRtaM syAcchItaduHkhe tu sItkRtam // 531 // 536 nakhakSate kAminInAM nirdayAdharapIDane / nRttavidyA-vizAradoM kA kahanA hai ki sama vAya kA viniyoga svAbhAvika kAryoM meM hotA hai| isI prakAra abhinaya meM mAnta vAya kA priya-samAgama meM, kampita vAyu kA prathama rati-prasaMga meM, vilIna vAyu kA mUrchA meM, Andolita vAyu kA parvata para car3hane meM, stambhita vAyu kA zastra-saMcAlana meM, ucchvAsa vAyu kA puSpa Adi sUMghane meM, niHzvAsa vAyu kA pazcAtApa Adi meM, sUtkRta vAyu kA vedanA meM, aura sItkRta vAyu kA zIta, pIr3A, nakhakSatrata tathA kAminiyoM ke adharoM kA kasakara dantakSata karane meM viniyoga hotA hai| evaM lokAd budhailhyA niyogA itare'pi ca // 532 // 537 nAsAnilaprasaGgana mukhavAto'pi lakSitaH // 533 // isI prakAra vijJa abhinetAoM ko cAhie ki loka-paramparA ke dvArA ve anya vAyu-bhedoM tathA unake viniyogoM ko jAna leM / yahA~ nAsA-vAya se mukha-vAyu ko bhI grahaNa kara lenA cAhie / . sa prakAra ke adharoM kA abhinaya adhara ke bheTa 538 vivartito visRSTazca kampito vinigUhitaH / ..sandaSTakaH samudgAkhyo'dharaH Sodeti darzitaH // 534 // adharoM (nIce ke oTha) ke chaha bheda hote haiM, jinake nAma haiM: 1. vivartita, 2. visRSTa, 3.kampita, 4. vinihita, 5. sandaSTaka aura 6. samudgaka / vikAsirecitovRttAyatAnanyAn pare viduH| 539 dUsare AcAryoM ne adharoM ke cAra bheda aura batAye haiM 1. vikAsI, 2. recita, 3. uvRtta aura. 4. Ayata / 167 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 1. vittita aura usakA viniyoga titaksaMkucito yaH syAdadharaH sa vivartitaH / 540 asUyAvajJayorhAsyavedanAdiSu kIrtitaH // 535 // jo adhara (ghRNA se) tirachA hokara sikur3a jAya vaha vivartita kahalAtA hai / asUyA, avajJA (anAdara), hAsya aura vedanA Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 2. visaSTa aura usakA viniyoga viniSkrAnto visRSTaH syAd dravyeNAlakta kAdinA / raJjane savilAse'pi bibboke'pi ca subhra vAm // 536 // 541 jo adhara Age nikalA ho vaha visRSTa kahalAtA hai| sundariyoM dvArA vilAsapUrvaka mahAvara Adi se adharoM ko raMgane aura rUpAdi ke garva se priya kI upekSA karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. kampita aura usakA viniyoga anvarthaH kampitaH zItaruDbhIpIDAjapAdiSu // 537 // kaoNpatA huA adhara kampita kahalAtA hai / zIta, roga, pIr3A, aura japa Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. vinigahita aura usakA viniyoga vadanAntaHpravezenAyAse syAd vinigUhitaH / 542 sa IrSyAroSayoH strINAM haThAccumbati ca priye // 538 // jisa adhara ko mukha ke bhItara chipA lene se kaSTa (AyAsa) huA ho (arthAt jisa adhara ko AyAsapUrvaka mukha ke bhItara chipA liyA jAya), vaha vinigahita kahalAtA hai| striyoM kI IrSyA tathA kopa aura unakA valAta cambana lete hue priya ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 5. sandaSTaka aura usakA viniyoga yo'dharo dazanairdaSTaH krodhe sandaSTakastu saH // 53 // 543 jisa adhara ko dA~toM se kATA (yA cabAyA) jAya, vaha sandaSTaka kahalAtA hai| krodha ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 6. samudgaka aura usakA viniyoga yo dadhAtyunnatAvoSThasampuTauM sa samudgakaH / cumbaneSvanukampAyAM phUtkAre'pyabhinandane // 540 // 544 168 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa jisake donoM oSThapuTa unnata hoM (arthAt jo oSTha apanI svAbhAvika sthiti meM hoM ) vaha aghara samudgaka kahalAtA hai / cumbana Adi, kRpA, phUkane aura abhinandana karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 7. uvRtta aura usakA viniyoga udvRtto vadanotkSepAt so'vajJAparihAsayoH // 541 // jisa aghara ko mu~ha kI ora uThAyA gayA ho, vaha udvRtta kahalAtA hai / anAdara aura parihAsa ke abhinaya meM meM usakA viniyoga hotA hai / 8. vikAsI aura usakA viniyoga kiJcillakSyordhvadanto yaH sa vikAsI smite mataH // 542 // 545 jisa aghara ke Upara dA~ta kucha dikhAyI par3eM, vaha vikAsI kahalAtA hai / ISat hAsya ( musakurAhaTa) ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 9. recita aura usakA viniyoga recitonvarthalakSmA syAd vilAse sa niyujyate // 543 // sApha kiyA gayA adhara racita kahalAtA hai / vilAsa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 10. Ayata aura usakA viniyoga tataH sahottaroSThenAyataH syAt so'dbhute rase // 544 // 546 Upara ke oTha ke sAtha phailA huA aghara Ayata kahalAtA hai / adbhuta rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / chaha prakAra kA jihvA abhinaya jivA ke bheda, RjvI lolA lehinI ca vakrA sukkAnugonnatA / SoDheti rasanAM prAhA'zokamallo nRpAgraNIH // 545 // 547 mahArAja azokamalla ne jihvA ke chaha bheda batAye haiM, jinake nAma haiM : 1. RjvI, 2. lolA, 3. lehanI, 4. vatrA, 5. sukkAnugA aura 6. unnatA / 1. RjvI aura usakA viniyoga 22 RjvI, sA vyAttavaktre yA rasanA syAt prasAritA / eSA zrame zvApadAnAM pipAsAyAmapi smRtA // 546 // 548 169 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH khole hue mu~ha meM phailAyI gayI jihvA ko RjvI kahate haiN| zrama aura hiMsra pazuoM kI pyAsa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 2. lolA aura usakA viniyoga vyAttAsye yA calA lolA sA vetAlanirUpaNe // 547 // khole hue mu~ha meM lapalapAtI jihvA ko lolA kahate haiM / vetAla ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 3. lehanI yA jihvA leDhi dantoSThaM sA sadbhirlehinI matA // 548 // jo jihvA dA~ta aura oSTha ko cATatI ho, sajjanoM ne use lehanI kahA hai / 4. vakrA aura usakA viniyoga prasRtAsyAnnatAgre yA sA vakrA nRharau matA // 546 // jo Age phailI huI jihvA agra bhAga se jhukI ho, vaha vA kahalAtI hai / nRsiMha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 5. sukkAnugA aura usakA viniyoga yA jihvA lIDhakkA sA proktA sRkkAnugA ruSi / svAdubhakSye caivamanye jJeyA abhinayA api // 550 // jo jihvA oSTha ke prAnta bhAga ko cATatI ho. vaha sRkkAnugA kahalAtI hai / krodha tathA svAdiSTa bhojana ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / isI prakAra anya abhinayoM meM bhI usakA viniyoga samajha lenA cAhie / 6. unnatA aura usakA viniyoga 549 prasAritamukhe yA vonnatA jihvonnatA matA / sA vaktrAntaHsthavIkSAyAM jRmbhAbhinayane'pi ca // 551 // 170 bhidyante dazanA yaistu tAni karmANyahaM bruve / samaM chinnaM khaNDanaM ca cukkitaM kuTTanaM tathA // 552 // 550 phailAye hue mu~ha meM jo jihvA Upara kI ora uThI ho, vaha unnatA kahalAtI hai| mu~ha ke bhItara dekhane tathA jamhAI lene ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / ATha prakAra ke dantakarma kA nirUpaNa dA~toM ke bheda 551 552 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa 453 daSTaniSkarSaNe tadvad grahaNaM ceti saJjaguH / aSTau dazanakarmANi lakSmalakSyavizAradAH / jinase dAMtoM ke bheda avagata hote haiM, una kAryoM kA maiM yahA~ nirUpaNa kara rahA hU~ / lakSaNa aura lakSya ke jJAtAoM ne dantakarma ke ATha bheda batAye haiN| unake nAma haiM : 1. sama, 2. chinna, 3. khaNDana, 4. cuvikata, 5. kaTana, 6. daSTa, 7. niSkarSaNa aura 8. grahaNa / 1. sama aura usakA viniyoga ___ samamuktaM manAk zleSastat syAt sahajakarmaNi // 553 // 664 jina dA~toM ko kiJcit milA liyA jAya unheM samakarma kahate haiM / sAmAnyataH sabhI prakAra ke abhinayoM meM usakA viniyoga hotA hai| 2. chinna aura usakA viniyoga chinnaM tu dRDhasaMzleSo rodane vyAdhizItayoH / vITikAchedane bhItau vyAyAmAdiSvapi smRtam // 554 // 555 dA~toM ko dRr3hatA se milAnA chinna karma kahalAtA hai| rudana, vyAdhi, zIta, kapar3e kI gA~Tha kATane, bhaya aura vyAyAma Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. khaNDana aura usakA viniyoga muhurdazanasaMzleSavizleSaH khaNDanaM matam / saMlApe'dhyayane tat syAjjapabhakSaNayorapi // 555 // 556 dA~toM ko bAra-bAra milAnA aura alaga karanA khaNDana karma kahalAtA hai / vArtAlApa, adhyayana, japa aura bhakSaNa Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 4. cukkita aura usakA viniyoga dUre sthitirdantapaGktyoH cukkitaM tacca jambhaNe // 556 // donoM danta-paMktiyoM ko dUrI meM rakhanA cukkita karma kahalAtA hai / jamhAI lene ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 5. kuTTana aura usakA viniyoga .. kuTTanaM dantasaMgharSaH zIte bhIrugajarAsvidam // 557 // 667 dA~toM ko ragar3anA yA kiTakiTAnA kuTTana karma kahalAtA hai / ThaMDaka, bhaya, roga aura bur3hApe ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. daSTa aura usakA viniyoga zradhare dazanairdazo daSTaM krodhe nirUpitam // 558 // dA~toM se adhara (nIce kA oMTha ) ko kATanA daSTa karma kahalAtA hai| krodha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 7. niSkarSaNa aura usakA viniyoga nRtyAdhyAyaH niSkarSaNaM syAnniSkAso mataM markaTarodane // 556 // 558 dA~toM ko bAhara nikAlanA niSkarSaNa karma kahalAtA hai / bandara ke ciciyAne ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 8. grahaNa aura usakA viniyoga parikIrtitam / lehanaM jihvayA lehastallaulyAbhinaye matam / ityAha grahaNasthA bharato munisattamaH // 560 // dAtoM se tRNa Adi pakar3anA grahaNa karma kahalAtA hai| munizreSTha bharata ne grahaNa karma ke sthAna para lehana karma batAyA hai aura jihvA se cATane ko lehana karma kahA hai| caMcalatA yA lobha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| chaha prakAra ke kapoloM kA abhinaya kapoloM ke bheda tRNAderdhAraNaM dantairgrahaNaM 172 559 samau kSAmau kampitau ca phullAkhyau kuJcitAvapi / pUrNau kapolau SoDheti tallakSmAdyadhunA bruve / donoM kapoloM ke chaha bhedoM ke nAma haiM : 1. sama, 2. kSAma, 3. kampita, 4. phulla, 5. kuJcita aura 6. pUrNa / aba unake lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / samAdi aura unakA viniyoga 560 zranvarthalakSaNAH paJca jJeyAstatra samAdayaH // 561 // 561 sama Adi pA~ca bhedoM ke lakSaNa ( apane-apane ) artha ke anurUpa samajhane cAhieM / (arthAt jo kapola svAbhAvika sama sthiti meM hoM unheM sama; jo kSINa yA picake hue hoM ve kSAma; jo kampanayukta hoM ve kampita; praphullita hoM unheM phulla; aura jo sikur3e hue hoM unheM kuJcita kahate hai ) / pUrNa yAvunnatau kapola tau pUrNau dhIrairudIritau // 562 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa jo kapola unnata hoM, unheM dhIra puruSoM ne pUrNa kahA hai| samau sahajabhAveSu kSAmau duHkhe nirUpitauM / 562 kampitau romaharSeSu phullau prItau budhairmatau // 563 // kuJcitau sAdhvase sparza zIte romAJcite'pi ca / 563 pUrNAvazokamallena proktAvutsAhagarvayoH // 564 // vidvAnoM kA kahanA hai ki svAbhAvika bhAvoM ke abhinaya meM sama kapoloM kA, daHkha ke abhinaya meM kSAma kapoloM kA, romAMca ke abhinaya meM kampita kapoloM kA, prIti ke abhinaya meM phalla kapoloM kA aura bhaya, sparza, zIta tathA romAMca ke abhinaya meM kuJcita kapoloM kA viniyoga hotA hai| azokamalla kA kahanA hai ki utsAha tathA garva ke abhinaya meM pUrNa kapoloM kA pradarzana karanA caahie| ATha prakAra ke cibuka kA abhinaya cibuka (Thor3hI) ke bheda cibukaM lakSitaprAyaM yadyapyoSThAdikarmaNA / 564 tathApyahaM subodhAya tallakSma vyAhare'dhunA // 565 // yadyapi oSTha Adi ke lakSaNa-viniyoga se cibuka ke abhinaya kA bhI bodha ho jAtA hai ; phira bhI (unakI) sahaja jAnakArI (spaSTIkaraNa) ke lie yahA~ (pRthak rUpa se) unakA nirUpaNa kiyA jA rahA hai / vyAdI] calitaM lolaM zvasitaM calasaMhatam / 565 saMhataM sphuritaM vakaM caivaM cibukamaSTadhA // cibuka ke ATha bhedoM ke nAma isa prakAra hai : 1. vyAdIrNa, 2. calita, 3. lola, 4. zvasita, 5. calasaMhata, 6. saMhata, 7. sphurita aura 8. vakra / / 1. vyAvIrNa aura usakA viniyoga cibukaM dUraniSkrAntaM vyAdINaM jRmbhaNAdiSu // 566 // 566 dUra taka bAhara nikalA huA cibuka vyAdIrNa kahalAtA hai| jamhAI lene ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. calita aura usakA viniyoga calitaM zleSavizleSe kSobhavAkstambhayo ruSi // 567 // 173 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH cibuka ko saMyukta-viyukta karanA calita kahalAtA hai| kSobha, vANI ke stambhana aura krodha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. lolita aura usakA viniyoga tiryaggatAgate vibhrallolaM carvitacarvaNe // 568 // 567 tirache gamanAgamana ko dhAraNa karane vAlA cibuka lola kahalAtA hai| cabAye hue ko cabAne ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. zvasita aura usakA viniyoga ekAGagulAdadhaHpAti zvasitaM prekSite'dbhute // 56 // eka a~gula nIce girane vAlA cibuka zvasita kahalAtA hai| Azcaryajanaka vastu ke dekhane ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 5. calasaMhata aura usakA viniyoga calasaMhatamanvartha kAminIcumbane matam // 570 // 568 apane artha ke anurUpa (arthAt caMcala aura saMyukta) cibuka calasaMhata kahalAtA hai| kAminiyoM ke cumbana ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 6. saMhata aura usakA viniyoga nizcalaM molitAsyaM yat tanmaune saMhataM matam // 571 // jo cibuka nizcala tathA saMkucita mukha vAlA ho, use saMhata kahA jAtA hai / mauna ke bhAvAbhivyaMjana meM usakA viniyoga hotA hai| 7. sphurita aura usakA viniyoga sphuritaM kampanAduktaM zIte zItajvare'pi ca // 572 // 569 jo cibaka kAMpatA ho use spharita kahate haiM / zIta tathA zItajvara ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 8. vakra aura usakA viniyoga tiryaggataM yat tad vakra grahAvezAdiSu smRtam // 573 // jo cibuka tirachA calAyA jAya, vaha vakra kahalAtA hai| grahoM ke Aveza Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 174 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa chaha prakAra kA mukha kA abhinaya mukha ke bheda bhugnamudvAhi vivRtaM vidhutaM vinivRttakam / 570 vyAbhugnaM ceti SoDhoktaM mukhaM tallakSma cocyate / mukha ke chaha bheda hote haiM ; 1. bhugna, 2. udvAhi, 3. vivRta, 4. vidhuta, 5. vinivRtta aura 6. vyAbhugna / aba unake lakSaNa batAye jAte haiN| 1. bhugna aura usakA viniyoga tadbhagnaM yadadhovaktraM yatiprakRtilajayoH // 574 // 571 nIce jhukA yA laTakA huA mukha bhugna kahalAtA hai / yatiyoM ke svabhAva aura lajjA kA bhAva prakaTa karane ke lie usakA viniyoga hotA hai| 2. udvAhi aura usakA viniyoga utkSiptamAsyamudvAhi lIlAnAdarayAnayoH // 575 / / Upara ko khule yA uThe hue mukha ko udghAhi kahate haiN| striyoM kI lIlA, anAdara aura vAhana ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. vivRta aura usakA viniyoga vivRtaM tvoSThavizle'pi zoke hAsye bhayAdiSu // 576 // 572 alaga-alaga oThoM se yukta khule hue mukha ko vivRta kahA jAtA hai / zoka, hAsya aura bhaya Adi ke bhAva-pradarzana meM usakA viniyoga hotA hai| 4. viSuta aura usakA viniyoga _ vidhutaM tiryagAyAmi naivamityAdivAraNe // 577 // tirache phailAye hue mukha ko vidhuta kahate haiM / aisA nahIM' isa prakAra rokane yA manA karane ke bhAva meM usakA viniyoga hotA hai| 5. vinivRtta aura usakA viniyoga vyAvRttaM vinivRttaM tad ruSIpsUyayorapi / 573 vihRtAvajJayA caitat kAminInAmapi smRtam // 578 // 175 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH khule hue mukha ko vinivRtta kahate haiN| krodha, IrSyA, asUyA, vihRta (bhAvavizeSa) aura kAminiyoM kI avajJA ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 6. vyAbhugna aura usakA viniyoga yanmanAgAyataM vaktraM tad vyAbhugnamitIritam / - 574 autsukyacintAnirvedagambhIrAlokanAdiSu // 576 // (donoM pAvoM meM) kiJcit phaile hue mukha ko vyAbhagna kahate haiM / utsukatA, cintA, virakti aura gaMbhIratApUrvaka avalokana Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / cAra prakAra ke mukha rAga kA nirUpaNa mukharAga (mukha ke bhAva) yenAbhivyajyate cittavRttirdhAra rasAtmikA / 575 rasAbhivyaktihetutvAt mukharAgaH sa ucyate // 580 // jisa (bhAva) ke dvArA dhIra puruSa rasAtmaka cittavRtti ko abhivyakta karate haiM, vaha (bhAva) rasAbhivyakti kA hetu hone se mukharAga kahalAtA hai| mukharAga ke bheda svAbhAvikaH prasannazca raktaH zyAmo budhairiti / 576 mukharAgazcaturthoktastallakSaNamathocyate // 581 // vidvAnoM ne usake cAra bheda batAye haiM : 1. svAbhAvika, 2. prasanna, 3. rakta aura 4. shyaam| aba unake lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / 1. svAbhAvika aura usakA viniyoga tatra svAbhAviko'nvarthaH. svabhAvAbhinaye mataH / svAbhAvika rUpa se kiye jAne vAle makharAga ko svAbhAvika kahate hai| svAbhAvika abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 2. prasanna aura usakA viniyoga __ svacchaH prasannaH zRGgAre'dbhute hAsye'pi jAyate // 582 // svaccha (sundara-nirmala) mukharAga prasanna kahalAtA hai| zRMgAra, adbhuta tathA hAsya rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 577 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. rakta aura usakA viniyoga upagi prakaraNa rakto'nvartho'dbhute vIre raudre ca karuNe tathA // 583 // 578 lAla mukharAga rakta kahalAtA hai| adbhuta, vIra, raudra aura karuNa rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. zyAma aura usakA viniyoga bhayAnake sabIbhatse zyAmo'nvartho nirUpitaH // 584 // kAlA mukharAga zyAma kahalAtA hai| bhayAnaka tathA vIbhatsa rasa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / vizeSajJaryathAbhAvaM yathArasam / 579 rasabhAvaprakAzakaH // 585 // evameva mukharAgo niyukto'sau isa prakAra nATyAcAryoM ne nirdeza kiyA hai ki bhAva aura rasa ke anurUpa, rasa tathA bhAva ke prakAzaka mukharAga kA prayoga karanA cAhie / kRto'pyabhinayastAvacchAkhAGgopAGgasaMyutaH 1 na bhAti yAvannopaiti mukharAgaM yathArasam // 586 // (bharata Adi nATyAcAryoM kA yaha bhI kahanA hai ki) zAkhA, aMga aura upAMga ke sahita kiyA gayA abhinaya taba taka zobhA nahIM detA, jaba taka vaha rasa ke anurUpa mukharAga se samanvita nahIM hotA / 23 580 zrAGgikAbhinayo'lpo'pi mukharAgeNa saMyutaH / zobhAM dviguNitAM dhatte zazAGkeneva zarvarI // 587 // 581 thor3A bhI AMgika ceSThAoM dvArA kiyA gayA abhinaya mukharAga se samanvita hone para usI prakAra dviguNita zobhA ko dhAraNa karatA hai, jaise candramA se yukta hone para rAtri / rasabhAvasamAkIrNadRSTibhra vadanAnvitam 1 pratikSaNaM tathA netramanyadanyat pravartate // 588 // tathocitaM prakurvIta mukharAgaM prayogavit / yathArasaM yathAbhAvamiti nRtyavidAM matam // 586 // ra nATyAcAryoM kA abhimata hai ki rasa tathA bhAva se samAkIrNa dRSTi aura bhrU tathA mukha se saMyukta jaise-jaise netroM kA anyAnya rUpa meM prasAra ho, prayogavettAoM (abhinetAoM) ko cAhie ki, usI prakAra rasa tathA bhAva ke anurUpa mukharAga kA bhI ucita rIti se prayoga kareM / 582 583 177 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH bIsa prakAra ke pANi, gulpha aura hastAMguli nirUpaNa pANi (eDI) ke bheda bahirgatA mithoyuktA viyuktAGgulisaGgatA / 584 utkSiptA patitotkSiptA patitAntargatA tathA / pANiraSTavidhA jJeyA nAmnava vyaktalakSaNA // 560 // 585 er3I (pANi) ke ATha bheda hote haiM : 1. bahirgatA (bAhara kI ora nikalI huI), 2. mithoyuktA (paraspara milI huI), 3. viyuktA (alaga-alaga huI), 4. aMgulisaMgatA (u~galiyoM se milI huI), 5. utkSiptA (Upara ko uThI huI), 6. patitokSiptA (gira kara uThI huI), 7. patitA (girI huI) aura 8. antargatA (bhItara kI ora gayI huI) / ina AThoM bhedoM ke lakSaNa unake nAmoM se hI spaSTa haiN| gulpha (TakhanoM yA ghuTTI) ke bheda mithoyuktau viyuktau ca zliSTAGguSThau bahirgatau / antaryAtau ceti gulpho sthAnakAdiSu paJcadhA // 561 // 586 TakhanoM (gulpha) ke pAMca bheda hote haiM : 1. mithoyukta (paraspara saTe hue), 2. viyakta (alaga hue), 3.zilaSTAMguSTha (saTe hue aMgaThoM vAle), 4. vahirgata (bAhara kiye hae) aura 5. antaryAta (bhItara kiye he)| bANa sAdhate samaya zarIra kI mudrA Adi ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| karAguli (hAtha kI uMgaliyoM) ke bheda viyuktAH saMhatA vakrAH patitA valitAstathA / prasRtAzca tathA kuJcanmUlAH saptavidhA matAH / 587 karAGagulyo budhairuktA nAmato jJAtalakSaNAH // 562 // vidvAnoM ne hAtha kI uMgaliyoM ke sAta bheda batAye haiM : 1. viyuktA (alaga huI), 2. saMhatA (milI huI), 3. vakrA (Ter3hI), 4. patitA (girI huI), 5. valitA (mur3I huI), 6. prasUtA (phailI huI) aura 7. kuJcanmUlA (sikur3e hue mUlabhAga vAlI) / inake lakSaNa unake nAmoM se hI spaSTa haiN| pA~ca prakAra kI caraNAMguli nirUpaNa caraNAMguli (paroM kI uMgaliyoM ke) bheda prasAritA adhaHkSiptA utkSiptA kuJcitAstathA / 588 saMlagnAzceti padayoragulyaH paJcadhA kramAt // 563 // 178 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMga prakaraNa pairoM kI u~galiyoM ke pAMca bheda hote haiN| 1. prasAritA, 2. adhaHkSiptA 3. uttiptA, 4. kugyitA aura 5. saMlagnA / 1. prasAritA aura usakA viniyoga aGagulyaH saralAHstabdhA yAstA uktAH prasAritAH / 689 niyujyante budharetAH svApe stambhe'GgamoTane // 594 // jo u~galiyA~ sIdhI (svAbhAvika sthiti meM) tathA sthira hoM ve prasArita kahalAtI haiN| vidvAnoM ne nidrA, stambhana aura aMgoM ko phor3ane yA caTakAne ke abhinaya meM unakA viniyoga batAyA hai| 2. adhaHkSiptA aura usakA viniyoga ____ adhaH kSiptA muhuH pAtAd bibbokAdiSu tA matAH // 56 // 590 jina u~galiyoM ko bAra-bAra girAyA jAya, unheM adhaHkSiptA kahate haiN| rUpAdi ke garva se priya kI upekSA (bibboka) Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 3. utkSiptA aura usakA viniyoga uccaryA muhurutkSiptA navoDhAyAstrapAbharaiH // 566 // jo u~galiyA~ bAra-bAra Upara kI ora calAyI yA pheMkI jAya, unheM utkSiptA kahate haiN| nava vivAhitA kI lajjA ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 4. kuJcitA aura usakA viniyoga ___ anvarthAH kuJcitAstrAsamUrchAzItagrahAdite // 567 // 591 sikur3I huI u~galiyA~ kuJcitA kahalAtI haiM / trAsa, mUrchA, ThaMDaka aura grahapIr3A ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 5. saMlagnA aura usakA viniyoga mithaHzliSTAstu sAGguSThAH saMlagnAH karSaNe mtaaH||56|| aMguSTha sahita paraspara saTI huI u~galiyAM saMlagnA kahalAtI haiM / khIMcane ke abhinaya meM unakA viniyoga hotA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMguSTha ke lakSaNa-viniyoga mRtyAdhyAyaH aGguSThasyApi medAH syureta evokta lakSaNAH / ukta u~gali-bhedoM ke hI anurUpa aMguSTha ke bhI lakSaNa - viniyoga hote haiM / chaha prakAra ke pAdatala kA nirUpaNa tala ( pAdatala) ke bheda 1.80 kuJcanmadhyaM tirazcInaM patitAgramadhogatam / udvRttAgraM bhUmilagnaM SoDhAnvarthaM talaM matam // 566 // 592 593 artha ke anurUpa pAdatala ke chaha bheda hote hai : 1. kuJcinmadhya ( sikur3e hue madhya bhAga vAlA ), 2. tirazcIna (tirachA ), 3. patitApra ( gire hue agrabhAga vAlA ), 4. adhogata (nIce kI ora gayA huA), 5. udbutAgra ( uThe hue agrabhAga vAlA) aura 6. bhUmilagna (bhUmi se saTA huA ) / upAMga nirUpaNa samApta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapracAra prakaraNa/pA~ca Page #192 -------------------------------------------------------------------------- Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandraha hastapracAra kA nirUpaNa hastapracAra (saMcAlana) ke bheda . uttAno'dhomukhaH pArzvagata evaM tridhoditaH / karapracAro'zokenApare taM paJcadhA jaguH // 600 // 594 agrago'dhastalazceti dvau trayaH prathamoditAH / prAhottAno'gragaM bhaTTo'dhomukho'dhastalaM yataH // 601 // 595 antarbhUtaM tatastritvaM saGgataM prathame mate / UttAno'dhastalaH pArzvamukho'pyagratalastathA // 602 // 596 svasammukhatalaH pArvatalaH pArzvagato'gragaH / Urdhvago'dhogatazcAtha sammukhaH sammukhAgataH // 603 // 597 UrdhvamukhastathA cAdhovadano'tha parAGmukhaH / evaM paJcadaza prAhuH pracArAn ke'pi sUrayaH // 604 // 598 azokamalla ne hastapracAra (hasta-saMcAlana) ke tIna bheda batAye hai : 1. uttAna 2. adhomukha aura 3. paarshvgt| dUsare vidvAnoM ne usake pA~ca bhedoM kA ullekha kiyA hai : 1. agraga, 2. aSastala, 3, uttAna, 4. adhomukha aura 5. pArzvagata / AcArya bhaTTa kA kahanA hai ki agnaga aura uttAna tathA adhomukha aura adhastala abhinna haiN| isalie prathama mata meM hI dUsare mata kA antarbhAva ho jAtA hai| kucha vidvAnoM ne usake pandraha bheda batAye haiM : unake nAma haiM : 1. uttAna, 2. aghastala, 3. pArzvamukha, 4. agratala, 5. svasammukhatala, 6. pArvatala, 7. pArzvagata, 8. agraga, 9. Urdhvaga, 10. aghogata, 11. sammukha, 12. sammukhAgata, 13. Urdhvamukha, 14. adhomukha aura 15. parAka mukha / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH teraha hastakSetra kA nirUpaNa hastakSetra (hAthoM ke sthAnoM) ke bheda ziro lalATaM zravaNaM skandhoraH kaTizIrSakam / nAbhI pArzvadvayaM pazcAdUvaM cAdhaH purastataH / 599 UrudvayaM ca hastAnAM kSetrANIti trayodaza // 605 // hAthoM ke teraha sthAna (kSetra) batAye gaye haiM, jinake nAma haiM : 1. zira, 2. lalATa, 3. kAna, 4. kandhA, 5. vakSaHsthala, 6. kamara, 7. nAbhi, 8. donoM pAva, 9. pIche, 10. Upara, 11. nIce, 12. sAmane aura 13. donoM jNghaaeN| bIsa karakarmoM kA nirUpaNa karakarma (hAthoM ke kAryoM) ke bheda mokSaNaM rakSaNaM kSepo nigrahazca parigrahaH / dhUnanaM sphoTanaM zleSo vizleSo moTanaM tathA // 606 // tolanaM tADanaM chedotkRSTayAkRSTivikRSTayaH / visarjanaM tathAhvAnaM tarjanaM bheda ityapi / saMjJayA jJAtalakSmANi karakarmANi viMzatiH // 607 // 602 saMketa yA izAre se niSpAdita hone vAle hasta-kAryoM ke bIsa bhedoM kA artha-grahaNa unake lakSaNoM se hI kara lenA cAhie / unake nAma hai : 1. mokSaNa (chur3AnA), 2. rakSaNa (rakSA karanA), 3. kSepa (pheMkanA), 4. nigraha, (rokanA), 5. parigraha (lenA), 6. dhUnana (kaMpAnA), 7. sphoTana (phor3anA), 8. zleSa (milAnA), 9. vizleSa (alaga karanA), 10. moTana (cUrNa karanA), 11. tolana (taulanA), 12. tADana (pITanA), 13. cheda (kATanA), 14. utkRSTi (Upara uThAnA), 15. AkRSTi (khIMcanA), 16. vikRSTi (haTAnA), 17. visarjana (samApti yA vidA karanA), 18. AhvAna (bulAnA), 19. tarjana (mAranA) aura 20. bheda (phodd'naa)| cAra hastakaraNoM kA nirUpaNa hastakaraNa (hasta ceSTAe~) yathAlakSmaviniSpannahastasyAbhinayAya yA / kRtiH kriyAvizeSasya taddhastakaraNaM bhavet // 608 // 603 184 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapracAra prakaraNa zAstrIya vidhi se niSpanna hastAbhinaya ke lie jo hastamudrA vizeSa rUpa se prayukta hotI hai use hastakaraNa kahA jAtA hai| hastakaraNa ke bheda AveSTitAbhidhaM pUrvamudveSTitamataH param / vyAvartitaM tathA jJeyaM parivartitamityapi // 606 // 604 caturdhavaM tadAkhyAtaM tallakSma vyAhare kramAt / hastakaraNa ke cAra bheda hote hai : 1. AveSTita, 2. udveSTita 3. vyAvartita aura 4. parivartita / unake lakSaNa kramazaH nirUpita kiye jA rahe haiM / 1. AveSTita 605 tarjanyAdyA yadAGagulyaH kurvantyAveSTanaM kramAt // 610 // talasammukhamAvakSa eti hasto'pi pAvataH / AveSTitaM tadA proktaM karaNaM nRtyakovidaH // 611 // 606 jaba (aMgUThe ko chor3akara) zeSa cAroM u~galiyA~ kramazaH mor3a lI jAtI haiM aura hathelI ko sammukha karake hAtha ko bhI bagala se chAtI taka pahuMcA diyA jAtA hai, taba nRtyavizAradoM ne usako AveSTita karaNa kahA hai / 2. udveSTita tarjanyAdyagulInAM cenniryAtaM syAt talAvahiH / kramAt pANezca bakSastastadodveSTitamIritam // 612 // 607 jaba (AveSTita meM hathelI kI ora jhukI huI) uMgaliyA~ usI prakAra kramazaH hathelI se kholakara bAhara nikAlI jAya aura hAtha ko chAtI se alaga kiyA jAya, taba use udyeSTita karaNa kahate haiN| . Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 3. vyAvartita vyAvartante kaniSThAdyA yatrAGagulyaH kramAdi / abhyantareNa tat proktaM sadbhiAvartitaM tadA // 613 // 608 jaba hAtha kI u~galiyA~ kaniSThikA se lekara tarjanI taka kramazaH hathelI kI ora jhukAyI jAtI haiM, taba vidvAnoM ne use vyAvartita karaNa kahA hai| 4. parivartita kaniSThAdyagulInAM cenniSkramo bAhyataH kramAt / tadA tat karaNaM dhIraH parivartitamIritam // 614 // 609 jaba kaniSThA se lekara tarjanI taka kI saba u~galiyA~ kramazaH bArI-bArI karake bAhara kI ora khulatI haiM, taba vidvAnoM ke mata se, use parivartita karaNa kahate haiN| hasta pracAra nirUpaNa samApta , Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa/ chaha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAminaya nirUpaNa bhAvAbhinaya (1) nATayopayoginaH prAyo vicitrAbhinayA mayA / te likhyante'bhineyArtha vyaJjayantIva ye sphuTam // 615 // 610 jo mAno abhinaya yogya vastu ke bhAvoM ko abhivyakta karane meM samartha nATayopayogI vicitra abhinaya haiM, (nRtya-jijJAsuoM ke) abhinaya ke lie maiM prAyaH una (saba kA) yahA~ nirUpaNa kara rahA huuN| . sannikarSa vinA yasya na vetyartha kathaJcana / tasyokto manaso bhAvastridhA yatpratikovidaH / 611 iSTo'niSTastathA madhyastasyAbhinayanaM yathA // 616 // jisake saMyoga yA sAmIpya ke binA padArtha ko kisI bhI prakAra nahIM samajhA jA sakatA hai, usa mana ke bhAva ko vidvAnoM ne tIna prakAra kA batAyA hai : 1. iSTa, 2. aniSTa aura 3. madhya / usa tridhA vibhakta bhAva kA abhinaya jisa prakAra kiyA jAtA hai, use batAyA jA rahA hai| mukhasyAtivikAzena zarIrAlhAdane'pi(? nena) ca / 912 tathollukasiteneSTaM darzayennaTAyakovidaH // 617 // apradAnena netrasya saMkocAdakSinAsayoH / parAvRttAlyazIrSaNApyaniSTaM . sampradarzayet // 618 // jugupsayA na cAtyantaM manasA nAtiharSiNA / 614 madhyabhAvena madhyasthaM bhAvaM dhImAn nirUpayet // 616 // nATayavettA ko cAhie ki vaha mukha ko ati vikasita karake tathA zarIra ko AhlAdita karake svacchatA (spaSTatA) se iSTa bhAva kA pradarzana kre| phira dRSTipAta kiye binA A~kha aura nAka ko saMkucita karake 613 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nutyAdhyAyaH parAvRtta zIrSa mudrA se aniSTa bhAva ko pradarzita kare / buddhimAn abhinetA ko cAhie ki vaha na atyanta ghRNA se aura na atyanta prasanna mana se, apitu madhya bhAva se madhyastha bhAva ko abhivyakta kare / indriyAbhinaya (2) karNadezasthatarjanyA tathA tiryagnirIkSaNAt / 615 pAnitena zirasA sudhIH zabdaM pradarzayet // 620 // sadhIjanoM ke cAhie ki kAna ke pAsa tarjanI u~galI ko rakhakara tirachI citavana DAlate hae bagala meM jhake hae zira se ve zabda ke bhAva ko pradarzita kreN| sabhra kSepeNa netreNa manAgAkucitena ca / .. 616 tathA gaNDamukhasparzaH sparzo dhIrairnirUpitaH // 621 // dhIra puruSoM ko cAhie ki 5 -bhaMgimA se yukta tathA kucha AkuMcita netra se aura kapola tathA mukha ke sparza se ve sparza ke bhAva ko pradarzita kreN| zirasthitau patAko dvau kRtveSadvalitAnanaH / 617 dRSTayA nivarNayantyApi rUpamevaM vinirdizet // 622 // donoM patAka hastoM ko zira para rakhakara aura mukha ko kiJcit jhukAkara gaura se dekhate hue rUpa ke bhAva kA dyautana karanA caahie| nayane kizcidAkuJcya phullAM kRtvA ca nAsikAm / 618 ekocchvAsena ca prAjJo rasagandhau pradarzayet // 623 // netroM ko kucha AkuMcita karake, nAsikA ko phulAkara aura eka hI sA~sa khIMcakara paNDita jana ko rasa aura gandha ke bhAva kA pradarzana karanA cAhie / nRtyAya devaraGgAyAH (?) zabdAdyabhinayo mayA / 619 nirUpitastathA jJeyA indriyAbhinayA budhaiH // 624 // nartakI (?) ke abhinaya ke lie maiMne zabda Adi (indriya viSayoM) ke abhinaya kA nirUpaNa kiyA hai| kintu vidvAnoM ko cAhie ki isI prakAra ve karNa, tvaka, akSi, jihvA aura ghANa Adi indriyoM kA abhinaya bhI jAna leN| 190 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa vicitrAbhinaya (3) vidhAyotAnito hastau patAko svastikacyutau / 620 zirasodvAhitAsyena tathordhvaprekSaNena ca // 625 // / pradoSa divasaM rAtri prabhAtaM gaganaM ghanAn / 6A jalAzayAna vanAntAMzca nakSatrANi grahAn dizaH / nAnAdRSTiyutaM dhIro'bhinayennAvyanRtyayoH // 626 // 622 dhIra puruSa ko nATaya tathA nRtya ke avasara para donoM patAka hastoM ko uttAna tathA svastika mudA meM cyuta karake udvAhita zira se Upara tAkane yA dekhane ke dvArA pradoSa, dina, rAta, prAtaHkAla, AkAza, megha, tAlAba, banabhUmi, nakSatra, graha aura dizAoM kA aneka dRSTiyoM se samanvita hokara abhinaya karanA cAhie / [etAbhyAmeva hastAbhyAM tenaiva zirasA tathA / adhastAtprekSaNenApi bhUmisthaM sampradarzayet // 627 // 623 hAtha kI inhIM mudrAoM aura zira kI isI mudrA se nIce tAkate hue bhUmi para rakhI huI vastu yA (bane hue sthAnoM) kA pradarzana karanA caahie| dRSTacA mukula [yA] kiMcinnatena zirasApi ca / - hRdi sandezahastena savyenakamanA naTaH / 624 vitarkitaM tathA dhyAnaM nirdizennATyanRtyayoH // 628 // nATya aura nRtya ke samaya naTa ko cAhie ki vaha sAvadhAna hokara mukalA dRSTi se aura kiJcit jhuke hue zira tathA hRdaya para rakhe hue dAhine sandaMza hasta se sandeha tathA dhyAna kA abhinaya kare / vidhAyodvAhitaM zIrSa tathoz2a haMsapakSakam / 625 dIrgha mAnaM tathoccatvaM prAsAdasya pradarzayet // 626 // udvAhita zira aura Upara hastapakSa hasta banAkara mahala kI lambAI tathA U~cAI kA pradarzana karanA caahie| arAlena tathA vAmabhAgodvAhitazIrSataH / 626 natadhvastanimittAni zrAntaM vAkyaM ca darzayet // 630 // arAla hasta tathA vAma bhAga meM udvAhita zira se jhuke hue, naSTa hue, nimitta, zrAnta aura vAkya kA abhinaya karanA caahie| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyAdhyAyaH 627 628 parito gatayA dRSTyA tarjanyA bhramaNena ca / sarvArthagrahaNaM dezyaM sudhIbhirnATyanRtyayoH // 631 // nATaya-nRtya ke samaya sudhIjanoM ko cAroM ora dRSTipAta karake tathA tarjanI u~galI ko ghumAkara samasta padArthoM ke grahaNa karane kA bhAva pradarzita karanA caahie| uttAnitau patAko dvau kRtvA svastikavicyutau / tathodvAhitazIrSeNa citravAgavalokanaH // 632 // donoM patAka hastoM ko uttAna tathA svastika mudrA meM vicyuta karake aura udvAhita zira se citra, vANI tathA avalokana kA bhAva pradarzita karanA cAhie / prasannAsyastathA svasthasarvendriyasamanvitaH / 629 zaradaM nidizennATaye puSpairapi tadudbhavaiH // 633 // nATaya meM prasannamukha tathA svastha indriyoM se yukta hokara zarad Rtu tathA usa Rtu meM utpanna hone vAle puSpoM kA abhinaya karanA cAhie / kAyasaMkocanAd vahnarIkSayordhvanirIkSaNAt / 630 prAbhyAmeva karAbhyAM ca pUrvoktazirasA tathA / hemantarturvinirdezyo mAnavairmadhyamottamaH // 634 // 631 zarIra ko saMkucita karake tathA Upara dRSTipAta karake agni kA abhinaya karanA caahie| madhyama tathA uttama koTi ke mAnavoM ko cAhie ki ukta donoM patAka hastoM aura udvAhita zira se ve hemanta Rtu kA bhAva prakaTa kreN| dantoSThazirasaH kampAd gAtrasaMkocanAdapi / adhamo'bhinayecchItaM kranditairapi sItkRtaH // 635 // 632 adhama puruSa ko cAhie ki vaha dAMta, oTha aura zira ko kampita karake tathA zarIra ko saMkacita karake zIta kA abhinaya kare / rokara tathA sisaka kara bhI vaha isakA abhinaya kara sakatA hai| uttamo'pi kadApyevamavasthAntarasaMyutaH / zItAbhinayanaM tvevaM vidadhyAd vyasanodbhavam // 636 // 633 uttama puruSa bhI kadAcit anya avasthA (arthAt adhama avasthA) ko prApta hone para, vipatti-janita isa zIta Rtu kA (ukta vidhi se) abhinaya kare / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa gandhaghrANaH prasUnAnAmRtujAnAM tathA budhaH / saMsparzAd rUkSavAtasya ziziraM sunirUpayet // 637 // 634 vidvAn puruSa ko cAhie ki vaha Rtujanita puSpoM kI gandha ko sUMgha kara tathA rUkSa vAyu ke sparza se zizira Rtu kA abhinaya kre| saharSotpAdakArambhairupabhogairvicitritaiH / abhineyo vasantastu nAnApuSpapradarzanAt // 638 // 635 harSotpAdaka kAryoM sahita vicitra prakAra ke upabhogoM aura nAnA prakAra ke puSpoM ke pradarzana se vasanta Rtu kA abhinaya karanA caahie| suvIjanabhUmitApaistathA svedApamArjanAt / saMsparzAccoSNavAtasya dhIro grISmaM vinirdizet // 636 // 636 acchI taraha paMkhA jhela kara, bhUmi kA tApa dikhA kara, pasInA poMcha kara aura garma vAyu kA sparza karake pIra puruSa grISma Rtu kA bhAva pradarzita kreN| hastau sirastathA dRSTiM zaradIva vinirdizet / . zizirauM vasante ca grISme'pi nipuNau naTaH // 640 // 637 nipuNa abhinetA ko, zarad Rtu kI taraha, donoM hAthoM, zira aura dRSTi ko zizira, vasanta tathA grISma RtuoM meM bhI prayukta karanA caahie| zikhinAM ramyavANIbhirindragopaH sazAlaiH / adhomukhapatAkAbhyAM zirasodvAhitena ca / 638 tathordhvaprekSaNAdevaM prAvRSa sannirUpayet // 641 // mayUroM kI ramaNIya vANI, haritabhUmi sahita bIrabahUTI (indragopa) aura adhomukha donoM patAka hastoM, udvAhita zira tathA Upara nirIkSaNa dvArA varSA Rtu kA bhAva prakaTa karanA caahie| cihna yadyacca rUpaM ca karma vA veSa eva ca / 639 nirdizeta tamRtuM tena yatheSTAniSTadarzanAt // 642 // iSTa aura aniSTa kA bhAva (jahA~ jo ucita ho) dikhAte hue jisa Rtu ke lie jo cihna yA lakSaNa, jo rUpa, jo kArya yA jo veSa ucita ho, usI se usa Rtu kA bhAva prakaTa karanA caahie| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 642 RtUnimAnarthavazAta prayuJjIta yathArasam / 640 sukhitaH sukhiteSveva duHkhito duHkhiteSu ca // 643 // ima RtuoM ko (unake ) prayojanavaza rasa ke anurUpa prakaTa karanA cAhie / sukhI hokara sukhita vastuoM kA aura duHkhI hokara duHkhita vastuoM kA bhAva abhivyakta karanA caahie| AviSTo yena bhAvena yaH sukhenApareNa vA / 641 sa tajjanitasaMskArastanmayaM vIkSate'khilam // 644 // jo vyakti jisa bhAva se, cAhe duHkha se yA sukha se AviSTa rahatA hai, usameM usakA saMskAra nihita rahatA hai / ata: vaha saba vastuoM ko usI rUpa meM dekhatA hai| prahlAdanena gAtrasya sparzasya grahaNAta tathA / sukhaM gandhaM rasaM vAyuM candraM jyotsnAM nirUpayet // 645 // zarIra ke AhlAdana aura sparza-grahaNa se sukha, gandha, rasa, vAyu, candramA tathA cA~danI kA abhinaya karanA cAhie / vAsovaguNThanAd bhAnu dhUli dhUmadhanaJjayau / 643 uSNaM ca bhUmisantApaM dizecchAyAbhivAJchayA // 646 // vastra kA ghaghaTa kAr3hakara yA oTa lagAkara sUrya, dhUla, dhUma, agni, garmI, bhUmi-tApa tathA chAyA kA pradarzana karanA caahie| dRSTyolayAkekarayA madhyAhne darzayed ravim // 647 // 644 AkekarA dRSTi ko Upara kI ora karake dopahara-sUrya kA bhAva pradarzita karanA caahie| saumyAni yAni vastUni sukhabhAvodbhavAnyapi / nirdizet tAni romAJcaitraspazaizca nATyavit // 648 // 645 jo vastueM sukhapUrNa tathA acche bhAvoM se utpanna hoM unheM nATyavettA ko romAMca tathA zarIra-sparza se prakaTa karanA caahie| udvegairAsyasaMkocairasaMsparzazca nATyavit / darzayeta, tIkSNarUpANi vastvayogyakRtAni ca // 646 // 646 nATayavetA ko ayogya vyakti dvArA nirmita tIkSNa rUpavAlI vastuoM kA abhinaya vinA sparza kiye, udvema ke sAtha tathA mukha sikoDa kara karanA caahie| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa sasauSThavaiH sAbhimAnairgAtrairATopasaMyutaH / gambhIrArthAnudAttArthAna nATyajJaH sannidarzayet // 650 // 647 nATayavettA ko sundaratA, garva tathA sauSThava se yukta aMgoM ko phailAkara gambhIra tathA udAtta bhAvoM vAlI vastuoM kA abhinaya karanA caahie| dhvajacchatrapatAkAdIn darzayed daNDadhAraNaH / prahArAn vividhAMzcaiva nAnAzastragrahairdizeta // 651 // 648 daNDa-dhAraNa dvArA dhvaja, chatra tathA patAkA kA aura aneka zastroM ke grahaNa dvArA vibhinna prakAra ke AyudhoM kA pradarzana karanA caahie| visphuliGgAn ghanaravAn vidyudulkArciSastathA / srastaraGgastadvadakSinimenirdized budhaH // 652 // 649 vidvAna vyakti ko zarIra kampAkara aura usI prakAra A~kha mIca kara Aga kI cinagAriyoM, megha garjanoM, bijalI, ulkA aura lapaToM kA abhinaya karanA cAhie / udveSTitau parAvRttau kRtvA hastau ziro natam / mihmadRSTyAGgasaMkocAdAsyapracchAdanena ca // 653 // .. alireNapatI alireNupataGgAnAM toyasya ca nivAraNam / , namastejo'nilaM coSNaM nATyajJaH sannirUpayeta // 654 // 651 donoM hAthoM ko udveSTita aura parAvRtta meM karake, zira jhukAkara, kuTila dRSTi se, aMgoM ko sikor3a kara aura mukha ko Dhaka kara nATyavettA ko bhramara, dhUla, pataMga, jala-nivAraNa, AkAza, teja tathA garma vAyu (lU) kA abhinaya karanA caahie| atha puMsAM tathA strINAmakhilAbhinayaM pRthak / bhAvAnubhAvasaMyuktaM kathayAmyadhunA kramAta // 65 // . 652 aba puruSoM tathA striyoM ke bhAvoM tathA anubhAvoM se yukta samasta abhinaya ko pRthak-pRthak rUpa meM kramaza: nirUpita kiyA jA rahA hai| 650 pAzleSaNAccharIrANAM sasmitAnnayanAdapi / tathollukasanenApi pumAn harSa vinidizeta // 656 // ! 663 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zarIra ke AliMgana aura muskarAhaTa bhare netra tathA ulUka gati (udvikasana) se puruSa harSa kA abhinaya kreN| zIghramutpannaromAJcavASpasaMruddhalocanA / bhAvaM vinirdizeta tvevaM nartakI smitasaMyutA // 657 // 654 tatkAla utpanna hue romAMca, (harSa ke) A~suoM se avaruddha dRSTi aura musakarAhaTa dvArA nartakI harSa ke bhAva ko prakaTa kre| koSa niHzvAsenAkampena dazanenAdharasya ca / krodhaM nirUpayed dhImAnuvRttAruNalocanaH // 658 // 655 uThe hue lAla netroM se, lambI sA~sa lete hue , zarIra ko thara-thara kampAte hue, dA~toM se agharoM ko cabAte hue, puruSa kroSa kA abhinaya kare / cibukoSThaprakampena bASpapUrNakSaNena ca / zIrSasya kampanenApi bhra kuTIracanena ca // 65 // aGagulisphoTanAnmaunAta sragAlaGkAravarjanAt / prAyatasthAnakasthA ca roSerpA nidizeta striyAH // 660 // 657 Thor3I tathA oThoM ko kampAte hue, AkhoM ko sAMsU se bharakara, zira ko kampAte hue, bhauM sikor3ate hue, uMgaliyoM ko caTakAte hue, mauna hokara, mAlA aura AbhUSaNa utAra kara, AyatasthAnaka mudrA dhAraNa kara striyA~ koSa tathA IyA kA abhinaya kreN| 656 adhikochvAsaniHzvasairadhaumukhavilokanaH vihAyaHprekSaNAccApi nRNAM duHkhaM nidarzayeta // 661 // 658 atyadhika niHzvAsa aura ucchvAsa se yukta mukha nIcA karake dekhane aura AkAza kI ora tAkane se puruSa duHkha kA bhAva prakaTa kre| zirobhighAtAt sadhvAne raudanairabhipAtataH / bhUmighAtAdapi strINAM duHkhaM dhImAn niyojayet // 662 // 659 sira pITane, cillAkara rone, dharatI para girane aura bhUmi para coTa karane se dhImAna puruSa striyoM ke duHkha ko prakaTa kreN| 196 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa 661 udvegasammramaH zastrasampAtenApi sAdhvasam / puMsAmabhinayed dhImAn dhairyodvegAdibhistathA // 663 // 660 udvegajanya har3abar3I, zastrapAta, dhairya aura udvega Adi se buddhimAn puruSa ko puruSoM kA bhaya pradarzita karanA caahie| lolatArakanetrAbhyAmaGgasphuritakampitaH pArvAvalokanazcitrazabdAdAkranditena ca / prAliGgAnena puMso'pi striyA bhIti pradarzayet // 664 // A~khoM ke tAre calAne, aMga-sphuraNa, zarIra ko kampAne, bagala kI ora dekhane, hAya-hAya karake cillAne aura AliMgana ke dvArA puruSoM ko striyoM kA bhaya pradarzita karanA caahie| puMskRtaH strIkRto bhAvo dvidhetyabhinayaM prati / tatrAdyo dhairyamAdhuryasapannau lalito'paraH // 66 // abhinaya-yojanA meM puruSa tathA strI dvArA prakaTa kiyA jAne vAlA bhAva do prakAra kA hotA hai| puruSoM ke abhinaya meM dhairya tathA mAdhurya se saMyukta bhAvoM aura striyoM ke abhinaya meM lAlityapUrNa bhAvoM kA pradarzana karanA caahie| 662 zabda kampanena zarIrasya ghUrNanAnnetrayorapi / 663 prAkAzavIkSaNAta pAdaskhalitaHkomalastathA / vilomavacanardhImAna nAdaM strINAM vinirdizeta // 666 // 664 zarIra ke kampana, netroM ke ghUmane, AkAza kI ora tAkane, pairoM ke lar3akhar3Ane aura komala tathA viparIta vacanoM dvArA dhImAn puruSa striyoM ke zabda kA abhinaya kare / uktA ye'bhinayAste'mI prAyaH strInIcasaMzrayAH // 667 // Upara jo abhinaya batAye gaye haiM, ve prAyaH striyoM aura nikRSTa puruSoM ke lie haiN| pakSiyoM kA abhinaya (5) sArasAn kekihaMsau ca sthUlAnanyAMzca pakSiNaH / recakaraGgahAraizca nidizennATayakovidaH // 668 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH nATyavettA ko recikoM tathA aMgahAroM ke dvArA sArasa, mora, haMsa tathA anya bar3e pakSiyoM kA abhinaya karanA caahie| azvebhoSTrakharavyAghrasihAMzca mahiSAdikAn / 666 aGgatiprakArazcAbhinayennipuNo naTaH // 666 // nipuNa abhinetA ko ghor3A, hAthI, U~Ta, gadhA, vAgha, siMha tathA bhaisA Adi kA abhinaya gati-pracAra ke aMgoM se karanA caahie| yakSoM tathA devatAoM Adi kA abhinaya (6) ye yakSA rAkSasA daityAH pizAcAdyAstathApare / . 667 parokSAste'bhinetavyA aGgahAraiH prayoktRbhiH // 670 // pratyakSA ye'bhineyAste bhayodvegaiH savismayaH // 671 // 668 abhinetAoM ko yakSoM, rAkSasoM, daityoM, pizAcoM aura parokSa prANiyoM yA vastuoM ko aMgahAroM dvArA abhinIta karanA caahie| pratyakSa yakSa AdiyoM kA abhinaya bhaya, udvega tathA Azcarya ke bhAvoM dvArA karanA caahie| sabhAvaizceSTitairdevAH praNAmakaraNAdibhiH / apratyakSA vinirdezyAH prayoganipuNairnaTaH // 672 // 669 pratyakSAH devatAH sAkSAtpUjopakaraNAdibhiH // 673 // nATya-prayoga meM nipuNa abhinetAoM ko bhAvapUrNa ceSThAoM aura praNAma Adi ke dvArA apratyakSa devatAoM kA abhinaya karanA caahie| kintu pratyakSa devatAoM kA abhinaya sAkSAt pUjana-sAmagrI Adi ke dvArA karanA caahie| nidizedatha vRkSAdInacalAMzca samucchitAna / 670 UrdhvaprasAraNAd bAhvordarzayellokayuktitaH // 674 // U~ce vRkSoM aura parvatoM kA bhAva bAhuoM ko Upara phailA kara loka-rIti ke anusAra pradarzita karanA cAhie / __ maJjulairujjvalaninimeSaiH sulocanaH / 671 muditenApi manasA darzayed divyayoSitaH // 675 // sundara tathA ujjvala vezoM, apalaka netroM aura prasanna mana se divya striyoM (devAMganAoM tathA apsarAoM) kA abhinaya karanA caahie| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa camUM samUhamambhodhi vistIrNa vanameva ca / vikSiptAbhyAM patA [at] bhyAMnidizenATaya nRttayoH // 676 // nATa tathA nRtta ke samaya senA, samUha, samudra tathA vistRta vana kA bhAva donoM patAka hastoM ko phailA kara pradarzita karanA cAhie / kAmena grahapAzAbhyAM jvareNApi ca ye'ditAH / teSAmabhinayaM zraGgalanairivAGgeSu tathA vAsovaguNThanAt / dRSTayAdhogatayA dhIrainirdezyA kulajAGganA // 678 // kuryAcchithilAGgaviceSTitaiH // 677 // jo kAma, graha, vandhana tathA jvara se pIr3ita hoM, unakA abhinaya zithila aMga ceSTAoM dvArA karanA cAhie / nAnAlaMkRticinnAGgaH samadairbahuceSTitaiH / niHzaGkagamanenApi naTo vezyAM pradarzayet // 676 // 672 aMgoM ko mAnoM aMgoM meM lIna karake, vastra kA ghUMghaTa kAr3ha kara aura dRSTi ko nIce karake dhIra puruSoM ko kulIna strI kA abhinaya karanA cAhie / khedaniHzvAsa cintAbhistathA sampralApaistathAlInAmAtmAvasthAnidarzanaiH 673 hRdayatApataH / 674 nAnA alaMkAroM se sajjita aMgoM, madayukta ceSTAoM aura niHzaMka gamana ke dvArA abhinetA ko vezyA kA bhAva pradarzita karanA cAhie / glAnyazrupAta dainyaizca saroSavadanairapi / bhaGganirbhUSaNairduHkhaM rodanairapi nATyavit // 681 // vipralabdhAH khaNDitAzca kalahAntaritA zrapi / itthaM pradarzayennATaye tathA proSitabhartRkAH ||682 // 675 676 // 680 // veda, niHzvAsa, cintA, hRdaya-tApa, pralApa tathA vyAkula citta vAloM kA abhinaya tadanusAra AMgika abhinaya dvArA karanA cAhie / 677 678 199 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH nipuNa abhinetA ko, vipralabdhA (saMketa-sthala meM priya ke na milane se duHkhI nAyikA), khaNDitA ( nAyaka anya strI ke saMyoga-cihna dekhakara kupita huI nAyikA ), kalahAntaritA ( pati yA nAyaka kA apamAna kara pIche pachatAne vAlI nAyikA) aura proSitabhataM kA ( vaha strI jisakA pati paradeza gayA ho ) nAyikAoM kA bhAva (kramaza:) glAni, azrupAta, dInatA, krodhayukta mukha, AbhUSaNarahita aMga, duHkha aura rodana ke dvArA pradarzita karanA cAhie / vicitra maNDanerhaSairvaSairnAnAvidhairapi 1 tathAtizayazobhAbhidizet svAdhInabhartRkAH // 683 // vArtA (pati ko apane vaza meM rakhane vAlI ) nAyikAoM kA vicitra prakAra ke AbhUSaNa, nAnA prakAra ke veza tathA pracura aMgarAga-prasAdhanoM dvArA abhinaya karanA cAhie / evaM vAsakasajjApi nirdezyA nATayakovidaiH // 684 // 680 isI prakAra nATyanipuNa abhinetAoM ko vAsakasajjA ( zRMgAra karake nAyaka kI pratIkSA karane vAlI ) nAyikA kA bhI abhinaya karanA cAhie / niyujyante budhairete'bhinayA bhAvasaMyutAH // 685 // vidvAnoM ko cAhie ki ukta abhinayoM ko ve bhAvasaMyukta hokara sampanna kareM / abhinetAoM ko nATya-nirdeza 679 yA yasya niyatA lIlA gatizca sthitireva ca / tasya raGgapraviSTastAM naTastAvad ninirdizet / yAvanna nirgato raGgAditi sAmAnyato vidhiH // 686 // 200 682 raMgamaMca para praveza karane vAle abhinetA ko cAhie ki jisa abhineya vastu kI jo lIlA, gati tathA sthiti nizcita ho, usako taba taka pradarzita kare, jaba taka vaha raMgamaMca para avasthita rahe, yaha sAmAnya vidhAna hai / dakSiNenAlapadma ena vAmena catureNa ca / parimaNDalitenAtha mayUralalitena ca // 687 // vIrAkhyayA tathA dRSTyA zirasodvAhitena ca / evaM vinirdizet SaDjaM kovido nATayannRtyayoH // 688 // 681 683 684 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa nATaya tathA nRtya meM nipuNa abhinetA ko cAhie ki raMgamaMca para vaha dakSiNa alapadma hasta, bAma catura hasta, parimaNDala hasta, mayUralalita hasta, vIrA dRSTi aura udvAhita zira se SaDja svara (saMgIta ke sAta svaroM meM prathama) kA abhinaya prastuta kreN| haMsAsyAbhidhahastena dakSiNenetareNa tu / kaTisthenArdhacandreNa samena zirasA tathA / 685 brAhmAkhyasthAnakenApi dhImAnRSabhamAdizet // 686 // buddhimAna abhinetA ko cAhie ki dakSiNa haMsAsya hasta, kaTi para avasthita bAma ardhacandra hasta, sama zira aura brAhma nAmaka sthAnaka ke dvArA vaha RSabha svara (saMgIta ke sAta svaroM meM dvitIya) kA abhinaya prastuta kre| zukatuNDena hastena dRSTayA karuNayA tathA / 686 adhomukhena , zIrSaNAzvakrAntasthAnakena ca / cAryApyazcitayA dhImAn gAndhAraM svaramAdizet // 660 // 687 dhImAn abhinetA ko cAhie ki zukatuNDa hasta, karuNA dRSTi, adhomukha zira, azvakrAnta sthAnaka aura aMcitA cArI kI racanA dvArA vaha gAndhAra svara (saMgIta ke sAta svaroM meM tRtIya) kA abhinaya prastuta kare / patAko svastikau kRtvA zirasA vidhutena ca / zaivAkhyasthAnakenApi kaTIcchinnena vA punaH / 688 dRSTayA sahAsyayA dhIro'bhinayenmadhyagaM svaram // 661 // nATyanRtajJa abhinetA ko cAhie ki donoM patAka hastoM ko svastikAkAra karake; vidhuta zira, zaiva sthAnaka yA kaTicchinna sthAnaka aura hAsyayukta dRSTi kI racanA dvArA vaha madhyama svara (saMgIta ke sAta svaroM meM caturtha) kA abhinaya prastuta kre| kRtvAlapallavI hastau dhutena zirasA tathA / 689 baiSNavasthAnakenApi dRSTayA kAntAkhyayA tathA / evaM vinirdized dhImAn svaraM pazcamasaMjJitam // 662 // 690 buddhimAn abhinetA ko cAhie ki donoM alapallava hastoM, ghuta zira, vaiSNava sthAnaka aura kAntA dRSTi kI racanA karake vaha paMcama svara kA abhinaya prastuta kare / 26 . . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH kAla]hastakau kRtvA dRSTayA bIbhatsayA tathA / parAvRttAkhyamUrnA ca pratyAlIDhAbhidhena ca / 691 sthAnakena vinirdezyo dhaivatau nipuNainaTaiH // 663 // nipuNa abhitAoM ko cAhie ki donoM kAMgUla hastoM, bImatsA dRSTi, parAvRtta zira aura pratyAlIDa sthAnaka kI racanA karake ve dhaMvata svara kA abhinaya prastuta kreN| hastena karihastena karihastena dInayA / 692 dRSTayAvadhUtazirasA niSAdaM sannirUpayet // 664 // (abhinetA ko cAhie ki) karihasta, donA dRSTi aura avadhUta zira kI racanA karake vaha niSAda svara kA abhinaya prastuta kre| sudhAbdhimatAmAzrityAzokamallena bhUbhujA / 693 abhinItAH svarAH sapta SaDjAdyAH nATayavedinA // 665 // nATyazAstravettA rAjA azokamalla ne sudhAbdhi (? saMbhavata: bharata) ke mata kA anusaraNa karake SaDja Adi. sAta svaroM ke abhinaya kA nirUpaNa kiyA hai| vibhinna abhinaya prayoga taM nirdizet patAkena dhikAraM catureNa ca / 694 toM(? thoM) zabdaM tvardhacandreNa tathA TeM tripatAkataH // 666 // patAka hasta mudrA se taM zabda kA, catura hasta mudA se dhikAra zabda kA, ardhacanda hasta mudrA se, (? thoM) zabda kA aura vipatAka hasta mudrA se Te zabda kA abhinaya karanA cAhie / kartaryo'sya tataM(? te) paJca varNA vAdyodbhavA mayA / 695 abhinItA yathaucityamabhineyAH pare budhaiH // 667 // kartarImukha hasta mudrA se vAdya ke pAMcoM vargoM kA abhinaya karanA cAhie / anya vargoM ke abhinaya ke lie vidvAn jaisA ucita samajheM, vaisA kreN| brAhmasthaH zukatuNDena vAmenAnyena pANinA / 696 tiryak sthitenopalAbhaM sUcyAsyena vinirdizet // 698 // dhyAnastha hokara vAma zukatuNDa hasta tathA tiryaka sthita dakSiNa sUcImukha hasta se pakar3ane kA abhinaya karanA caahie| 202 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa tena zabdaM yathaucityaM hastakAdyai sudhIrevamanyaM ca virutAdikam / ramyairabhinayediti // 626 // isI prakAra nipuNa abhinetA ukta (vAma zukatuNDa tathA tiryak sthita dakSiNa sUcAsya) hasta se zabda kA aura anya hastamudrA se guMjana kA bhAva prakaTa kreN| unheM cAhie ki anyAnya ke bhAvoM ke pradarzana ke lie ve yathocita rIti se ramaNIya hastamudrAoM kA prayoga kareM / prasAritabhujo muSTirvAmo'nyaH khaTakAmukhaH / karNastho dhanurAkarSe niyukto nRtyapaNDitaH // 700 // 697 nRtyavettA logoM ko phailI huI bhujA vAle vAma muSTi hasta tathA kAna para sthita dakSiNa khaTakAmukha hasta ko dhanuSa khIMcane ke abhinaya meM prayukta karanA cAhie / khaTakAsyakarasthAne karaH sUcImukho yadA / zravyaM zravaNayogena mukhayogena vAcikam / spRzyamaGgAdiyogena cakSuryogena cAkSuSam // 702 // gandhaM ghrANasya yogena svAdaM jihvAbhiyogataH / ..evaM yogyena hastenAbhinayennRtyakovidaH ||703 || 698 tadAsau bANasandhAne vidvadbhiH parikIrtitaH // 701 // jaba ukta mudrA meM khaTakAsya hasta ke sthAna para sUcImukha hasta ko prayukta kiyA jAtA hai, taba vidvAnoM ne vANasandhAna ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai / mayaivamete samproktA bhAvA abhinayaM prati / samproktA ye na te jJeyAH prAyazo lokato budhaiH // 704 // 699 700 701 isa prakAra nRtyanipuNa abhinetA ko cAhie ki vaha kAna ke yoga se sunane yogya viSaya kA, mukha ke yoga se vAcika viSaya kA aMga Adi ke yoga se sparza karane yogya viSaya kA, netra ke yoga se cAkSuSa viSaya kA, nAka ke yoga se gandha viSaya kA aura jihvA ke yoga se svAda viSaya kA abhinaya kare / 702 isa prakAra maiMne vibhinna abhinayoM se sambaddha bhAvoM kA nirUpaNa kara diyA hai; kintu jinake sambandha meM nahIM kahA gayA hai, vijJa abhinetAoM ko cAhie unheM loka vyavahAra dvArA avagata yA grahaNa kareM / 203 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH loko vedastathAdhyAtma pramANaM trividhaM smRtam / 703 tasmAnATyaprayoge tu pramANaM loka iSyate / ityuktaM muninA sarvadarzinA bharatena hi // 705 // 704 sarvadarzI bharata muni ne tIna prakAra ke pramANa batAye hai : loka, veda aura adhyAtma (dhrm)| isalie nATya-prayoga meM loka-pramANa ko mAnanA cAhie / svasvaceSTAsamudbhUta rasabhAvaH pRthak pRthak / jyeSThamadhyamanIceSu nATayaM prItikaraM bhavet // 706 // 705 uttama madhyama aura adhama vastuoM yA vyaktiyoM ke abhinaya unakI ceSThAoM (prakRti) se utpanna rasa-bhAvoM dvArA pathak-pathaka rUpa meM pradarzita nATaya-prayoga hRdayagrAhI hotA hai| saMgrAmadhIradhuryeNa nRpAnaNyA manISiNA / azokena samAdiSTA vicitrAbhinayA ime // 707 // 706 saMgrAma meM dhairya dhAraNa karane vAle puruSoM meM zreSTha, bhUpatiyoM meM agraNI aura manISI (buddhimAn) rAjA azokamalla ne ukta vicitra abhinayoM kA nirUpaNa kiyaa| vicitrAbhinaya nirUpaNa samApta Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanA prakaraNa | sAta Page #216 -------------------------------------------------------------------------- Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartanA (hastavinyAsa) kA nirUpaNa karAbhinayazobhA yA vicitrAM racayanti hi / tato mayeha likhyante vartanAstA manoharAH // 708 // 707 vicitra prakAra kI manohara vartanAe~ hastAbhinaya kI zobhA meM cArutA utpanna karatI haiN| isalie yahA~ unakA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| vartanA ke bheda vartanAdyA patAkAkhyAlapadmArAlayoH pare / vartane zukatuNDAkhyAbahitthAkhye ca vartane // 706 // 708 makarAkhyA tato jJeyA khaTakAmukhavartanA / anyordhvavartanA tadvad recitAbhidhavartanA // 710 // 709 prAviddhavartanA kezabandhAkhyA vartanA tataH / bhAlavartanikoraHsthavartanA kakSavartanA // 711 // 710 khaDgavartanikA daNDavartanA padmavartanA / nitambapallavAkhye dve tathA lalitavartanA // 712 // 711 ardhamaNDalapUrvA ca vartanA valitAbhidhA / ghAtavartanikA gAtravartanA prativartanA // 713 // 712 paJcaviMzatirityuktA vartanA vAyusUnunA // 714 // hanumAna jI ne paccIsa prakAra kI vartanAe~ batAyI hai| unake nAma haiM : 1. patAkavartanA, 2. alapadmavartanA, 3. arAlavartanA, 4. zukratuNDavartanA, 5. abahityavartanA, 5. makaravartanA 7. khaTakAmukhavartanA, 8. UdhrvavartanA, 207 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 9. racitavartanA, 10. AviddhartatA, 19. kezavanA, 12. bhAlavartanAM 13. uraH sthavartanA, 14. kakSavartanA, 15. khaDgavartanA, 16. daNDavartanA, 17. padmavartanA, 18. nitambavartanA, 19. pallavartanA, 20. lalita vartanA, 21. ardhamaNDalavartanA, 22 valitavartanA, 23. ghAtavartanA, 24 gAtravartanA aura 25. prativartanA / 1. patAkavartanA patAkasya muhurbhavet / maNibandhAvadhibhrAntiH savyApasavyato yatra sA patAkAkhyavartanA // 715 // yadi patAkahasta ko dAyeM-bAyeM krama se bAra-bAra maNibandha (kalAI ) taka ghumAyA jAya to vaha patAkavartanA kahalAtI hai / 2. alapadmavartanA zralapadmakare yatra vyAvRttikriyayA yadA / vatitaH sAlapadmAkhyA vartanA gaditA budhaiH // 716 // yadi donoM alapadmahastoM ko ghumA kara rakha diyA jAya to vidvAnoM ne use alapadmavartanA kahA hai| 3. arAlavartanA karmaNA veSTitAkhyena racayitvA yadA karaH / arAlo vartitaH pazcAd yatrodveSTitakarmaNA / pratyapAdi dhIrairarAlakaravartanA // 717 // 713 714 vakSasaH zukatuNDakaH / tadA 716 yadi pahale veSTita (gherane ) kriyA ke dvArA arAla hasta kI racanA karake tatpazcAt udveSTita ( cAroM ora gharane kI) kriyA dvArA use avasthita kiyA jAya, to vidvAnoM ne use arAlahastavartanA kahA hai / 4. zukuNDa vartanA 715 zravidvAdhomukho yatra vatitazca rupRSThe sA zukatuNDAkhyavartanA // 718 // 717 yadi zukaNDa hasta ko chAtI ke sAmane Ter3hA tathA adhomukha karake jA~gha para rakha diyA jAya to use zukatuNDavartanA kahate haiM / 5. avahityavartanA karAvevamubhau yatra sAhityAkhyavartanA // 716 // yadi donoM zukatuNDa hastoM ko zukatuNDavartanA meM avasthita kiyA jAya to use avahityavartanA kahate haiM / 208 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. makaravartanA karo makaranAmA cet purataH pArzvayostathA / vyAvatito makaravartanA // 720 // yadi makara hasta ko sAmane tathA donoM pAvoM meM bAhara aura bhItara vyAvartita ( ghumA ) diyA jAya to use makaravartanA kahate haiM / 7. khaTakAmukhavartanA yadi udavRtta 9. recitavartanA savyApasavyato nAbhideze yA khaTakAsyayoH / bhrAntirAmaNibandhaM sA khaTakAmukhavartanA // 721 // yadi donoM khaTakAmukha hastoM ko nAbhi ke pAsa bA~ye dA~ye krama se kalAI taka ghumAyA jAya to use khaTakAmukhavartanA kahate haiM / 8. UrdhvavartanA vicitrAbhinaya prakaraNa varttitAvUrdhvadeze tadordhvavartanA ceduvRttAbhidhahastakau / proktA kohalena manISiNA // 722 // donoM hastoM ko Upara uThA kara avasthita kiyA jAya to AcArya kohala ne use UrdhvavartanA kahA hai / 17 haMsapakSA racyete 718 tvaritabhramau / svastikAccedvicyutau yatra soktA recitavartanA // 723 // recitau yadi haMsapakSa donoM hastoM ko svastika mudrA se haTAkara zIghratApUrvaka ghumAyA jAya aura phira recita hastoM kI racanA kI jAye, to use recitavartanA kahate haiM / 10. AvivartanA kezabandhAbhidhau vyAvatitau kramAt / 719 prAviddhavayoryatra bAhU zraviddhau cet tadA soktA dhIrairAviddhavartanA // 724 // yadi Aviddhavakra donoM hAthoM kI bA~hoM ko kramazaH ghumAkara mor3a liyA jAya to dhIra puruSoM ne use AviddhavartanA kahA hai / 11. kezabandhavartanA hastau nirgatau kezadezataH / 720 721 722 728 109 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nasyAdhyAyaH vicitravartanAyogAdekadAtha kramAhatau / vatitau yatra tatrAsau kezabandhAkhyavartanA // 725 // 724 yadi kezabandha donoM hastoM ko kezoM ke pAsa se nikAla kara vicitravartanA ke yoga se eka-eka bAra kramaza: donoM ko Ahata kiyA jAya to use kezabandhavartanA kahA jAtA hai| 12. bhAlavartanA urdhvamaNDalinau hastau vatitau bhAlavartanA / cakravartaniketyasyA nAmAntaramudIritam // 726 / / 725 yadi donoM UrdhvamaNDalI hastoM kI racanA kI jAya to use bhAlavartanA kahate hai / usakA apara nAma cakravartanikA bhI kahA gayA hai| 13. urasthavartanA __uraHsthavartanAM vidyAduromaNDalinoH kriyAm // 727 // donoM uromaNDalI hastoM kI racanA ko hI uraHsthavartanA kahA jAtA hai| 14. kakSavartanikA pArzvamaNDalinoH svasvapArzvayobhraMmaNaM ydaa| 726 yugapat kramato vA syAt kakSavartanikA tadA // 728 // yadi donoM pArzvamaNDalI hastoM ko apane-apane pAryo meM eka sAtha yA kramazaH eka-eka karake ghumAyA jAya to use kakSavartanikA kahate haiM / 15. khaDgavartanA kuzcito muSTireko'nyo'zcitaH syAt khaTakAmukhaH / 727 imau kotidharaH prAha khaDgavartanikAlyayA // 726 // yadi eka muSTi hasta kuJcita (sikur3A huA) aura dUsarA khaTakAmukha hasta aJcita (jhukA huA) ho, to use khaDgavartanA kahate haiN| 16. vaDavartanA vatitau daNDapakSI cet tadA syAd daNDavartanA // 730 // 728 yadi donoM hAthoM kI daNDapakSa mudrA meM racanA kI jAya to use daNDavartanA kahate haiN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa 17. padamavartanA nalinIpanakozau cet savilAsaM luThanti tau / pUrvasUribhirAdiSTA padmavartanikA tadA // 731 // 729 yadi nalinIpadmakoza nAmaka donoM hasta hAva-bhAva ke sAtha lur3hakeM to pUrvAcAryoM ne use padmavartanA kahA hai / 18. nitambavartanA nitambau tu yadA hastau vizliSTAGgulipallavau / maNibandhAvadhi bhrAntau vartitvA skandhadezayoH // 732 // 730 punanitambadezasthau titau kramazastadA / nitambavartanA soktA lakSyalakSmavizAradaH // 733 // 781 yadi nitamba mudrA meM donoM hAthoM ko, jinakI u~galiyA~ alaga-alaga raheM, kalAI taka ghumAte hue kandhe taka le jAyA jAya aura phira kramaza: lAkara nitamboM para rakha diyA jAya to abhinetAoM aura nATyAcAryoM ne use nitambavartanA kahA hai| 19. pallavavartanA pallavau vatitau cet sA savilAsamanoharau / niravAdi tadA dhIraiH pallavAbhidhavartanA // 734 // 732 yadi donoM pallava hastoM ko hAva-bhAva tathA sundaratA ke sAtha pradarzita kiyA jAya to use dhIra puruSoM ne pallavavartanA kahA hai| 20. lalitavartanA lIlayA lalitau hastau titau svoktarItitaH / yadA syAtAM tadA proktA lalitAbhidhavartanA // 735 // 733 yadi donoM lalita hastoM ko lIlApUrvaka hAva-bhAva tathA sundaratA ke sAtha avasthita kiyA jAya to use lalitavartanA kahate haiN| 21. arSamaDalavartanA savilAsaM yadA syAtAmuraHpAvadhimaNDalau / vatito svoktarItyeva tvardhamaNDalavartanA // 736 // 734 211 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH yadi ura:pAvardhimaNDala donoM hastoM ko hAva-bhAva ke sAtha apane ukta prakAra se hI avasthita yA prastuta kiyA jAya to use ardhamaNDalavartanA kahate haiN| 22. valitavartanA valitAbhidhahastau cetitau svoktarItitaH / sauSThavena tadA soktA dhIrairvalitavartanA // 737 // 735 yadi donoM valita hasta cArutApUrvaka apane ukta prakAra se prastuta kiye jA~ya to dhIra puruSoM ne use valitavartanA kahA hai| 23. ghAtavartanA ulvaNau vartitau svoktarItyoktA ghAtavartanA // 738 // yadi donoM ulbaNa hastoM ko apane ukta prakAra se prastuta kiyA jAya to use ghAtavartanA kahate haiM / 24. gAtravartanA alapallavahasto'ntargAtraM vyAvatito yadi / 736 parAgAsyo'paviddhaH syAt tadoktA gAtravartanA // 736 // yadi alapallava hasta ko andara zarIra kI ora ghamAkara parAGamakha (ulaTA) karake apaviddha kiyA jAya to use gAtravartanA kahate haiM / 25. prativartanA prAtilomyena gAtrasya hasta AkSipya vartitaH / 737 alapallavanAmA cet tadoktA . prativartanA // 740 // yadi alapallava hasta ko zarIra ke viparIta bhAva se (bAhara kI ora) AkSipta karake avasthita yA prastuta kiyA jAya to use prativartanA kahate haiM / vartanA ke anya bheda vartanA caturastrAkhyAparA talamukhAhvayA / 738 vartanA svastikAkhyAnyA viprakIrNAbhidhA parA // 741 // tathA puSpapuTAkhyAnyA tripatAkAhvayA praa| 739 kartaryAsyAbhidhA muSTivartanA (khyA tataH) parA // 742 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa. zikharAkhyA kapitthAkhyA tathA sUcImukhAhvayA / 740 evamekAdaza jJeyA vartanAzca matAntare // 743 // anya AcAryoM ke mata se vartanA ke gyAraha bheda batAye gaye haiM, jinake nAma haiM : 1.caturanavartanA, 2. tulamulavartanA, 3. svAstikavartanA, 4. viprakIrNavartanA, 5. puSpapuTavartanA, 6. tripatAkavartanA, 7. kartarImukhavartanA, 8. maSTivartanA, 9. zikharavartanA, 10. kapitthavartanA aura 11. suuciimukhvrtnaa|| 1. caturastravartanA caturasro yadA hastau calitau saaNskuurprau| 741 udveSTitakriyApUrvI pazcAd vakSaH samAbhitau / tadA dhIraiH samAdiSTA caturasrAtyavartanA // 744 // 742 yadi donoM caturasra hastoM ko kandha tathA kuhanI sahita calAyA jAya aura udveSTita (cAroM ora se gherane kI) kriyA karane ke anantara unheM chAtI para avasthita kiyA jAya, to dhIra puruSoM ne use caturasravartanA kahA hai| 2. talamalavartanA yadA talamukhau hastau vartitau svoktarItitaH / sauSThavena tadA dhIraruktA talamukhAhvayA // 745 // 743 yadi donoM talamukha hastoM ko apane ukta prakAra se sundaratA ke sAtha prastuta kiyA jAya to dhIra puruSoM ne use talamukhavartanA kahA hai| 3. svastikavartamA vyAvartanazyiApUrva kriyete svastiko yadA / tadA sadbhiH samAdiSTA vartanA svastikAbhidhA // 746 // 744 yadi donoM svastika hastoM ko vyAvartana kriyA ke dvArA prastuta kiyA jAya to sajjanoM ne use svastikavartanA kahA hai| 4. viprakIrNavartanA udveSTitakriyApUrva bhramantau vicyutAvimau / svasvapArzvagatau proktA viprakIrNAkhyavartanA // 747 // 145 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nasyAdhyAyaH yadi ukta svastika hastoM ko cAroM ora gherate tathA ghumAte hue alaga-alaga karake apane-apane pArzva meM avasthita kara diyA jAya to use viprakIrNavartanA kahate haiM / 5. puSpapuTavartanA parivRttyA puSpapuTaH karaH pArve vrajed yadi / 146 tato vakSaHsthalaM prApto vyAvRttyA netrasundaraH / tadA dhoraiH puSpapuTavartanA samudAhRtA // 748 // 747 yadi puSpapuTa hasta ko ghumAte hue pArzva meM le jAyA jAya aura phira, netroM ko acchA lagane vAle, usa hasta ko vahA~ se vakSaHsthala para pahuMcA diyA jAya to dhIra puruSoM ne use puSpapuTavartanA kahA hai| 6. tripatAkavartanA savyApasavyato bhrAntau tripatAko muhaH karau / maNibandhAvadhi proktA tripatAkAkhyavartanA // 746 // 748 yadi donoM tripatAka hastoM ko bAra-bAra bA~ye-dA~ye krama se kalAI taka ghumAyA jAya to use nipatAkavartanA kahate haiN| 7. kartarImukhavartanA tripatAkoktarItyaiva kartarImukhavartanA // 750 // yadi donoM kartarImukha hastoM ko ukta tripatAka hastoM kI taraha prastuta kiyA jAya to use kartarImukhavartanA kahate haiN| 8. muSTivartanA vyAvRttikriyayA muSTi kRtvA ced bhraamyenmuhuH| 749 savyApasavyato muSTivartanA sadbhirIritA // 751 // yadi muSTi hasta ko vyAvRtti (cakkara kATane kI) kriyA dvArA bA~ye-dA~ye krama se bAra-bAra ghumAyA jAya to use sajjanoM ne muSTivartanA kahA hai / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAbhinaya prakaraNa 9. zikharavartanA, 10. kapitthavartanA, 11. sUcImukhavartanA zikharasya kapitthasya tathA sUcImukhasya ca / 750 bhavanti vartanA muSTivartanoktaprakArataH // 752 // zikhara, kapitttha aura sUcImukha hastoM kI vartanAe~ ukta muSTivartanA meM nirdiSTa kriyA ke anurUpa sampanna hotI haiN| karANAmevamanyeSAmanantA vartanA matAH / 751 abhineyavazAd dhIrastattannAmnopalakSitAH // 753 // isI prakAra anya hAthoM kI ananta vartanAe~ kahI gayI haiN| abhinaya yogya una vartanAoM ko vidvAnoM ne abhinaya ke anurUpa una-una nAmoM se abhihita kiyA hai| chattIsa prakAra kI vartanA kA nirUpaNa samApta Page #226 -------------------------------------------------------------------------- Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa | ATha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasta saMcAlana kriyAoM kA nirUpaNa nRtyajJairyadi recyante bAhavo bhubhnggibhiH| 752 bahudhA cAlanAni syustadA tAnyadhunA bruve // 754 // / jada nipuNa abhinetA anekAneka bhAva-bhaMgimAoM se bAhuoM ko gatizIla karate haiM, taba bahudhA nAnA prakAra kI saMcAlana-kriyAeM banatI yA utpanna hotI haiM / yahA~ unakA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| vizliSTavartitaM tvAdyaM vepathuvyaJjakaM param / 753 . apaviddhaM tato jJeyaM laharIcakrasundaram // 755 // vartanAsvastikAkhyaM ca sammukhInarathAGgakam / 754 purodaNDabhramAkhyaM ca tribhaGgIvarNasArakam / dolaM nIrAjitAkhyaM ca svastikAzleSacAlanam // 756 // 755 vAmadakSatirazcInaM vartanAbharaNaM tathA / mithoMsavIkSAbAhyAkhyaM maulirecitakaM tataH // 757 // 756 maNibandhAsikarSAkhyamaMsavartanika tathA / AdikUrmAvatArAkhyaM kalaviGkavinodakam // 758 // 757 maNDalAnaM tataH pazcAccatuSpatrAbjasaMjJitam / bAlavyajanakaM cAnyat tato viruDibandhanam // 756 // 758 vizRGgATakabandhAkhyaM tathA kuNDalicArakam / dhanurAkarSaNAkhyaM ca hAradAmavilAsakam // 760 // 759 samaprakoSThabalanaM murajADambaraM tataH / tiryagyAtasvastikAnaM tato devopahArakam // 761 // 760 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH alAtacakrakAkhyaM ca tataH sAdhAraNAbhidham / tathorabhrakasambAdhaM maNibandhagatAgatam // 762 // 761 tAryapakSavinodAkhyaM dhanurvallIvinAmakam / tiryavatANDavacArAkhyaM vyastotplutinivartakam // 763 // 762 kararecitaratnaM ca maNDalAbharaNaM tathA / aSTabandhavihArAkhyaM zarasandhAnanAmakam // 764 // 763 paryAyagajadantAkhyamaMsaparyAyanirgatam syAt svastika trikoNaM ca rathamemisamaM tathA // 765 // 764 latAveSTitakAkhyaM ca karNayugmaprakIrNakam / navaratnamukhaM ceti pazcAzaccAlakAH smRtAH // 766 // 765 cAlakoM ke pacAsa bheda kahe gaye haiM--1. vizliSTavartita, 2. vepathavyaJjaka, 3. apaviddha 4. lahacakra sundara, 5. vartanAsvastika, 6. saMmukhInarathADA, 7. purodaNDabhama, 8. tribhaMgIvarNasAraka, 9. dela, 10. nIrAjita 11. svastikAzleSa, 12. vAmadakSatirazcIna, 13. vartanAbharaNa, 14. bhiyoMsavIkSAbAhya, 15. maulirecitaka, 16. maNibandhAsikarSa, 17. aMsavatunika, 18. AdikUrmAvatAra, 19. kalaviGakavinoda, 20. maNDalAga, 21. catuSpatrAbja, 22. bAlavyaJjana cAlana, 23.viruDibandhana, 24. viza gATakabandhana, 25. kaNDalicAraka, 26. dhanarAkarSaNa, 27. hAradAmavilAsaka, 28. samaprakoSTha calana, 29. murajADambara, 30. tiryagyatasvastikAgra 31. devopahAraka, 32. alAtacakra, 33. sAdhAraNa, 34. uracakasaMbAdha, 35. maNibandhagatAgata, 36. tAryapakSavinodaka 37. dhanavallIvitAmaka, 38. tiryakatANDava, 39. vyastoplatinivartaka 40. kararecitarazna 41. maNDalAbharaNa, 42. ATabandhavihAra, 43. zarasandhAna, 44. paryAyagajadantaka, 45. aMsaparyAmanirgata, 46. trikoNasvastika, 47. rayanemisama 48. latAveSTita, 49. karNayagmaprakoNaka aura 50. navaratnamukha / 1. vizliSTavartita vidhAya svastikau yatra tiryageko viloDitaH / aparaH pArzvayoryatrAzIrSamUrdhvamadhastathA / loDitaH syAt tadAkhyAtaM sadbhirvizliSTa vartitam // 767 // 766 . Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa yadi donoM hAthoM ko svastika meM banAkara eka ko tirachA karake hilAyA jAya aura dUsare ko donoM pAvoM meM zira taka nIce-Upara hilAyA jAya to sajjanoM ne use vizliSTavartita kahA hai| 2. vepathuvyaMjaka ___ luThatyekakare tiryaG nAbhidezagate sati / 767 tato'nyadezacalanaM yanmaJjularasojjvalam / hastayostat samAkhyAtaM vepathuvyaJjakaM tadA // 768 // 768 yadi eka hAtha nAbhideza meM jAkara tirachA hokara lauTe aura phira vahA~ se anya sthAnoM meM sundaratApUrvaka ujjvala hokara saMcalita ho, to donoM hAthoM kI usa kriyA ko vepathuvyaMjaka kahate haiN| 3. apaviddha .....luThanaM maNDalAkAraM nAbhikaNThapradezayoH / vAmadakSiNato yat syAdapaviddhamitIritam // 766 // 769 yadi nAbhi aura kaNTha ke pAsa bA~ye-dA~ye krama se hAthoM ko loTAyA jAya to use apaviddha calana kahate haiN| 4. laharIcakrasundara ekasminnAbhidezasthe tiryagluThati hastake / tato vAmaM saparyantaM paraM prApya parAGmukham // 770 // 770 karmaNAndolanenAtha prasAryA, bahiryadA / kSipramantaramAkSipya zirasaH pArzvayordvayoH // 771 // 771 vilojyapArzvayoH stokaM yadvilAsena jAyate / / tadavAdi tadA sadbhirlaharIcakrasundaram // 772 // 772 pahale eka hAtha ko nAbhideza meM rakhakara tirachA loTA diyA jAya; phira bAyeM hAtha ko hilAte-DulAte hue kinAre sahita ulaTA kara zira ke donoM bagala meM kiJcit hAva-bhAva ke sAtha calAyamAna kiyA jAya, usI ko sajjanoM ne laharIcakrasundara cAlana kahA hai / 5. vartanAsvastika ..... ekasya valane pAveM vidyudAkRtidhAriNaH / anvakSareNa hastena yogazceccyutipUrvakaH // 773 // 773 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH prasakRd yatra tat proktaM vartanAsvastikaM tadA / zrathavedaM trikhaNDoktavartanAbhirbhavediti // 774 // 774 yadi eka hAtha bijalI kI AkRti dhAraNa karake, arthAt vidyullatA ke samAna, bagala meM cakkara lagAye aura dUsarA hAtha usakA anugamana karate hue bAra-bAra usase juTa jAya tathA haTa bhI jAya, to use vartanAsvastika cAlana kahate haiM / use trikhaNDoktavartanAoM dvArA sampanna kiyA jAya / 6. saMmukhInarathAMga tiryagvitatarecitau / parasparamukhIbhUya vidhAya pArzvayorantarAvRttI tIkSNakUrparau // 775 // 775 recitau pUrvavad yatra hastau maJjulatAnvitau / sammukhInarathAGgaM taccAlanaM parikIrtitam // 776 // 776 jahA~ donoM recita hastoM ko sundara DhaMga se eka-dUsare ke Amane-sAmane phailAkara donoM pAvoM meM donoM nokIlI kohaniyoM ko calAyA jAya, vahA~ use saMmukhInarayAMga kahA jAtA hai / 7. purodaNDabhrama tiryaGamuSTi vidhAyaka pazcAdasyaiva cedvahiH / antazca lIlayAnyasmin luThite sati hastayoH // 777 // purastAnnisRtiryatra paryAyeNa tadIritam / purodaNDabhramAkhyaM taccAlanaM prAcyasUribhiH // 778 // 777 778 jahA~ donoM hAthoM meM se eka ko muSTi hasta banA kara pazcAt usI ke bAhara yA bhItara lIlApUrvaka dUsare hAtha ko loTA diyA jAya aura anukrama se Age nikAla diyA jAya, to pUrvAcAryoM ne use purodaNDabhrama cAlana kahA hai| 8. tribhaMgIvarNasAraka pUrve pArzve tataH paJcAd vidizyapi padakriyA / karayorjAyate yatra yugapat *mato'thavA / tribhaGgIvarNasArakaM cAlanaM tadudIritam // 77 // jahA~ donoM hAthoM kA saMcAlana pUraba meM, agala-bagala meM tathA do dizAoM ke antarAla meM eka sAtha yA kramazaH kiyA jAtA hai, vahA~ vaha tribhaMgIvarNasAraka cAlana kahalAtA hai / 122 779 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. bola cAna karaNa yatrordhvo'dhomukhastryatraM lIyayA luThitaH kramAt / karastaddolamAdiSTaM cAlanaM prAktanairbudhaH // 780 // jahA~ eka hasta kramazaH Urdhvamukha tathA adhomukha hokara trikoNa meM loTatA hai, vahA~ usako pUrvAcAryoM ne bola cAlana kahA hai / 10. nIrAjita 780 svastikIbhUya ceddhastau bahireva vinirgatau / antastiryak cakrabhAvAnmUdhni savyApasavyayoH / yugapalluThato tannIrAjitacAlanam // 781 // yatra 782 yadi donoM hAthoM ko svastika mudrA meM raca kara bAhara kI ora nikAlA jAya aura phira bhItara tirachA karake cakrAkAra meM bA~ye-dA~ye krama se eka sAtha mastaka para loTA diyA jAya to vaha nIrAjita cAlana kahalAtA hai / 11. svastikAzleSa vAmadakSiNayostiryagluThanaM karayoryadA / svastikAkArayomaMtra tat tadA taNDunA matam / tadapyanvarthanAmakam // 783 // vAmadakSatirazcInaM bibhratoH svastikAkAraM karayoH skandhadezataH / valanaM cet tadA proktaM svastikAzleSacAlanam // 782|| 783 yadi svastikAkRti dhAraNa kiye hue donoM hAthoM ko kandhe ke pAsa se ghumAyA jAya, to use svastikAzleSa cAlana kahA jAtA hai / 12. vAmavakSatirazcIna 781 eka: karo yadA karNadezago'nyastu vatitaH / utsAryodveSTitena syAd vartanAbharaNaM tadA // 784 // 784 jaba donoM svastikAkAra hasta bA~ye-dA~ye krama se tirache loTA diye jAyaM, taba use AcArya Du ke mata se kSatirazcIna cAlana kahate haiN| yaha usakI anvarthasaMjJA ( arthAnurUpa nAma ) hai / 13. vartanAbharaNa 785 223 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH -788 jaba eka hAtha kAna ke pAsa rahe aura dUsare hAtha ko haTAkara cAroM ora se ghera diyA jAya taba use vartanAbharaNa cAlana kahate haiN| 14. mithoMsavIkSAbAhya ekaH karazcadanyasya skandhadezamRjurgataH / 786 nivRttaH san nije pArve kramAd vihitamaNDalaH / mithoMsavIkSAbAhyaM tatkathyate cAlanaM tadA // 785 // 787 yadi eka hAtha dUsare ke kandhe para sIdhe calA jAya aura phira kramaza: maNDala banA kara pArzva meM lauTa Aye, to use mithoMsavIkSAbAhya kahate haiN| 15. maulirecitaka kaTidezagatastveko'parastu purato gataH / prathato kezaparyantaM lIlayA luThitau yadi / tadAtra saddhirAkhyAtaM maulirecitakaM tadA // 786 // yadi eka hAtha ko kamara para aura dUsare ko sAmane rakhA jAya tathA donoM ko keza paryanta lIlApUrvaka loTAyA jAya to sajjana loga use maulirecitaka cAlana kahate haiN| 16. maNibandhAsikarSa hastAvudyamya yugapat kramAd vA skandhadhoryadi / 789 viloDanaM vidhAyAtha kUparasvastikAtmanA // 787 // tatraiva loDayitvAtha bahirantazca muSTitaH / 790 drutaM nivizya luThanAccakrAkRtiviDambinaH // 788 // tadanyasmin kramAddhaste pArzvayorvalanaM gate / 791 parasya lIlayA yatra samutkSepo vidhIyate / maNibandhAsikarSAkhyaM tadA saddhinirUpitam // 786 // 792 donoM hAthoM ko eka sAtha yA krama se uThAkara donoM kandhoM para hilAyA jAya; phira kuhaniyoM ko svastikAkAra banAkara hAthoM ko vahIM para hilAyA jAya, anantara bAhara aura bhItara zIghra muSTi hasta kA prayoga karake cakrAkAra hAtha ko loTAyA jAya; pazcAt eka hAtha ko donoM pAryoM meM Ter3hA karake dUsare hAtha ko lIlApUrvaka Upara uThAyA jAya; aisA karane para sajjanoM ne use maNibandhAsikarSa cAlana kahA hai| 224 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. aMsavartanika maNibandhaprakoSTAMsavartanAccalitoddhRtaiH ki 'JcitsAcinataM zISaM vidhAyopariloDanaiH // 760 // parAgadhomukhatvena luThitairurasaH puraH / tatazceccalitaiH pANyoH kuTilaiH pArzvayordvayoH // 761 // yugapat kramato yadvA bhUyate yatra tat tadA / aMsavartanika proktaM tallakSaNavizAradaiH // 762 // kalAI se lekara kuhanI taka ke bhAga ko calAyA jAya aura sira ko kucha tirachA karake usake Upara hAthoM ko hilAyA jAya; phira Urdhvamukha tathA adhomukha hokara vakSaHsthala ke samakSa hAthoM ko loTAyA jAya; pazcAt donoM pAva meM hAthoM ko kuTila karake eka sAtha yA kramazaH calAyamAna kiyA jAya / aisI kriyA ko lakSaNa ke vizeSajJoM ne asavartanika cAlana kahA hai / 18. AdikarmAvatAra cAlana prakaraNa 1. dekhie: bharatakoza, puM0 810 / 19 vAmadakSiNayormUnoM yugapat kramato'thavA / UrdhvAdhomaNDalabhrAntau karau svastikatAM gatau // 763 // vartanAsvastikau pArzvayugme bRhanmaNDala pUrNau cet puro zrAdikarmAvatArAkhyaM 798 mastaka ke vAma tathA dakSiNa bhAga meM eka sAtha yA kramazaH svastikAkAra hAthoM ko Upara-nIce maNDalAkAra meM ghumAyA jAya; phira vartanAsvastika nAmaka cAlana vAle hAthoM ko donoM pAvoM meM maNDala banAkara ghumA diyA jAya; isa prakAra bRhat maNDala se pUrNa hAtha jaba sAmane loTane lagate haiM, taba pUrvAcAryoM ne use AdikarmAvatAra cAlana kahA hai / 19. kavivinoda bhaNitaM maNDalaghUrNitau / viluThatastadA / pUrvasUribhiH // 764|| mUrdha' dezopari karau yad madhyAkAzamekadA / viloDya maNDalAkAramatha cet pArzvayordvayoH // 765 // 793 794 795 796 797 799 316 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyaH 800 802 karayoH kriyate yatra patanotpatanAtmikA / punaH punaH] kriyA yA syAt drutamAnena lIlayA / / kalaviGkavinodAkhyaM cAlanaM tat taderitam // 766 // mastaka ke Upara donoM hAthoM ko madhya AkAza meM eka bAra hilAkara donoM pAzvoM meM maNDalAkAra ghumAyA jAya; phira bAra-bAra tejI se donoM hAthoM ko lIlApUrvaka girA diyA jAya aura uThA diyA jAya / aisI kriyA ko kalaviddhakavinoda cAlana kahate haiN| 20. maNDalAna muSTiviluThita'stvekastadUrdhvaM yAtya[thA]paraH / . 801 gatAgataH pArzvayoH sa pazcAttu purato gataH // 767 // evaM sati punaryatra vyatyAsAt karayoH kriyAH / cAlanajJaiH samAkhyAtaM maNDalAmidaM tadA // 768 // eka maSTi hasta loTatA rahe aura dUsarA Upara ko jAya; phira vaha hAtha donoM bagaloM meM jAya; pazcAt Age jAya; isa prakAra badala-badala kara donoM hAthoM kI kriyAe~ jahA~ hoM, vahA~ cAlana ke vizeSajJoM ne use maNDalAna cAlana kahA hai| 21. catuSpatrAja UvaM viluThitaH pUrva pazcAnmaNDalavabhramaH / 803 vilAsena caturdikSu hasto yatra pravartate // 766 // nAbhidezasamIpasthe luThatyanyakare . sati / 804 paryAyAccet tat tadoktaM catuSpatrAbjacAlanam // 800 // jahA~ eka hAtha pahale Upara meM loTe pazcAt cAroM dizAoM meM hAva-bhAva ke sAtha maNDalAkAra meM ghUme aura dUsarA hAtha nAbhi ke samIpa bArI-bArI se loTe, to usako catuSpatrAbja cAlana kahate haiN| 22. bAlavyaMjana paryAyeNotprakoSThaM cet skandhadezAntaraM gatau / karau viluThito bhUtvAdhogatau cakrabhAvataH / yatra stastat tadAdiSTaM bAlavyajanacAlanam // 801 // 806 1. dekhie : 'syaka' bharatakoza, pR0 815 / 805 226 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa jahA~ donoM hAtha bArI-bArI se kalAI se kuhanI taka ke bhAga ko chor3akara kandhoM para pahu~ca kara loTane lageM aura phira cakrAkAra dhAraNa kara nIce cale jAyeM, to usako bAlavyaMjana cAlana kahate haiN| 23. viruDibandhana anusRtya trikoNatvaM karo yatra viloDyate / purataH pArzvayostadvad yadA maNDalavRttitaH / 807 cAlakajJAstadA prAhuridaM viruDibandhanam // 802 // jaba hAtha trikoNa banAkara hilAyA jAtA hai aura usI taraha maNDalAkAra meM Age tathA donoM pAvoM meM calAyA jAtA hai, taba cAlana ke vizeSajJa loga use viruDibandhana cAlana kahate haiM / 24. vizrRMgATakabandha pratilomAnulomAmyAM bhavedetasya yA kriyA / 808 vizRGgATakabandhAkhyaM tadvidastadavAdiSuH // 803 // isI viruDibandhana nAmaka cAlana kriyA ko yadi anuloma-viloma-bhAva se sampanna kiyA jAya, to cAlanajJoM ne use vizRMgATakabandha cAlana kahA hai| 25. kuNDalicAraka vilojyate yatra karo vAmadakSiNayoryadi / 809 gatAgate / dadhad dikSu tiryagvyAvartitA punaH / sadbhiretat samAdiSTaM tadA kuNDalicArakam // 804 // 810 yadi bAyeM-dAyeM krama se hAtha ko calAyA jAya aura dizAoM meM yAtAyAta karate hue usa hAtha ko tirachA ghumAyA jAya to sajjana loga use kuNDalicAraka cAlana kahate haiM / 26. dhanurAkarSaNa svastikIkRtayoH pANyorvegAt tiryak prasarpatoH / pArzve'rthakakaro'kasmAnivRtya yadi karNagaH / 811 dhanurAkarSaNaM proktaM tadA tvanvarthanAmakam // 805 // svastika mudrA meM avasthita donoM hAthoM ko pArzva meM tirachA karake cAlAyA jAya aura phira eka hAtha ko akasmAt loTAkara kAna para le jAyA jAya, to use arthAnurUpa nAma vAlA dhanurAkarSaNa cAlana kahate haiN| 227 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. hAravAmavilAsaka nRtyAdhyAyaH bhujAvaMsAntaraM gatvA yugapat pArzvayordvayoH / patetAM yatra tat proktaM hAradAmavilAsakam // 806 // jaba donoM bhujAe~ kandhoM ke bIca meM jAkara eka sAtha donoM pAvoM meM girate haiM, taba use hAradAmavilAsaka cAlana kahate haiM / 28. samaprakoSTha sama prakoSTha calanamanvarthaM sadbhiritam ||807 // 813 sajjanoM ne samaprakoSTha cAlana nAmaka cAlana ko anvartha batAyA hai; arthAt samaprakoSTha ( kalAI se kuhanI taka ke bhAga) para hAtha ke calane ko samaprakoSTha cAlana kahate haiM / 29. murajADambara 228 812 tatraiva yatra bhavedAdattamaNDalaH / pArzvayorvartanAnvitaH // 808 // vAmaskandhadezamupAzritaH / gatvA vidizi savyApasavyato dakSiNastu tato kSipraM vidizi yAtvAtha luThitaH savyapArzvake // 80 // tato'nyasmin kare tiryak nAbhidezasamIpame / luThatyetat samAdiSTaM murajADambaraM budhaiH // 810 // 816 do dizAoM ke bIca (koNa) meM jAkara vahIM maNDala banA liyA jAya; phira bAyeM dAyeM krama se pAvoM meM vartanA se yukta dAhine hAtha ko bAyeM kandhe para rakha diyA jAya; anantara zIghratApUrvaka bAyeM pArzva meM dAhine hAtha ko loTA diyA jAya; tatpazcAt bAyeM hAtha ko nAbhideza meM tirachA karake loTA diyA jaay| isI kriyA ko budhagaNa murajADambara cAlana kahate haiM / 30. tiryagyAtasvastikAgra prasRtau pArzvayoH pUrvaM hastakau tadanantaram / mitho'bhimukhatAM prApya jAtasvastikabandhanau // 811 // purato dhAvato yasmin savilAsaM yadA tadA / tiryagyAtasvastikAgraM tat sumanturabhASata // 812 // 814 815 817 818 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale donoM hAthoM ko pAvoM meM phailA diyA jAya; tadanantara eka-dUsare ke Amane-sAmane karake donoM ko svastika mudrA meM bA~dha kara Age kI ora hAva-bhAva ke sAtha calAyA jAya; isa kriyA ko AcArya samantu ne tiryagyAtasvastikAna cAlana kahA hai| 31. devopahAraka parAlakaparAvRtterubhayoH pArzvayorapi / saralaprasRtasyAgne karasya luThati svayam // 813 // 819 samprApya kUparakSetraM paro luThati yatra tat / devopahArakaM proktaM tadA nRttavicakSaNaH // 814 // 820 donoM pAvoM meM arAla hasta ko parivartita karake eka hAtha ko sIdhA phailAkara svayaM loTA diyA jAya; phira kuhanI ke Asa-pAsa dUsare hAtha ko loTA diyA jaay| isa kriyA ko natya ke vidvAnoM ne devopahAraka cAlana kahA hai| 32. alAtacakra kazcidantarbahizcaRcaro hastaH parAGmukhaH / pranyo viDambanAM dhattelAtacakrasya ced tadA / 821 , pralAtacakramAkhyAtaM sadbhiranvarthanAmakam // 15 // bAhara bhItara cakra ke samAna calane vAlA eka hAtha kisI ora se muMha mor3a le aura dUsarA hAtha alAtacakra kA anukaraNa kare, to sajjana loga usakA anvartha (arthAnarUpa) nAma alAtacakra batAte haiM / 1. sAdhAraNa kaTivezagatau hastau tiryagyadi viloDitau / 822 tato'ntarmaNDalabhrAntAvathavA bahirekadA / yatra sAdhAraNamavazvAlanaM kathitaM tadA // 16 // 823 yadi donoM hAtha kamara para tirache calAye jAyeM aura usake bAda bhItara athavA bAhara eka bAra maNDalAkAra meM ghumAye jAyeM, to usako sAdhAraNa cAlana kahate haiM / 34. uramakasambASa . svastikAkRtitA nItkA niSkrAntI bahireva cet / - 129 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH karo nivRttau vegena mithaH sAMmukhyadhAriNau / yatrorabhrakasambAdhacAlanaM tat taderitam // 817 // yadi donoM hAthoM ko svastikAkAra banAkara bAhara hI nikAlA jAya aura phira eka-dUsare ke Amane-sAmane karake vega se haTA diyA jAya, to usako urabhbhrakasambAdha cAlana kahate haiM / 35. maNibandhagatAgata 824 maNibandhe yadaikasya karo sthitvA bahirmaNDalaga: yasmin pravartate tat syAt maNibandhagatAgatam // 18 // - 826 jaba eka hAtha kI kalAI para dUsarA hAtha loTA diyA jAtA hai aura phira usako bAhara ke gola ghere meM rakhakara bhItara ke gola ghere meM kara diyA jAtA hai, taba use maNibandhagatAgata cAlana kahate haiM / 36. tArkSyapakSavinodaka viluThito'paraH / tathAntarmaNDalaistadA / vartanAsvastikIbhUya vidhutau pArzvayorloDitau proktau 230 825 yugapat karau / tApakSavinodakam // 816 // 827 yadi donoM hAthoM ko vartanAsvastika cAlana banAkara eka sAtha kampita kiyA jAya aura phira donoM pAvoM meM saMcAlita kiyA jAya, to use tArkSyapakSavinodaka cAlana kahate haiM / 37. dhanurvallIvinAmaka kRtvordhvAdhomukhau hastau vilAsAt kramato yadi / maNDalAkRtisambhrAntau tatastAveva pUrvavat // 820 // zIrSadeze kaTIdeze pArzvayotisaMyutau / syAtAM yatra tadA tat syAd dhanurvallIvinAmakam // 821 // yadi donoM hAthoM ko hAva-bhAvapUrvaka kramazaH Urdhvamukha tathA adhomukha karake maNDalAkAra meM ghumAyA jAya aura phira unhIM ko pUrvavat sira para, kamara para tathA pArzvo meM jhukAkara avasthita kiyA jAya, to use dhanurvallIvinAmaka cAlana kahate haiM / 829 38. tiryaktANDava pUrvamUdhvaM vidhAyaikaM tiryag nAbhipradezagam / 828 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 cAlana prakaraNa aparaM karamAracya tiryak pAntiraM gatam / jAyate yA kriyA tat syAta tiryaktANDavacAlanam // 22 // pahale eka hAtha ko nAbhipradeza meM tirachA karake Urdhvamukha kiyA jAya; phira dUsare hAtha ko dUsare pArzva meM tirachA kiyA jAya, to aisI kriyA ko tiryaktANDava cAlana kahate haiM / 39. vyastotpla tinivartaka yatra pArzvamukhau pUrva niHsRtau tvarayA karau / 831 tIkSNakUrparako syAtAM zliSTapUrvamukhau tataH / dharAbhimukhatA tat syAd vyastotplutinivartakam // 823 // 832 jahA~ donoM hAtha pArzva kI ora muMha karake.zIghratA se nikaleM; phira tIkSNa kuhanI vAle donoM ke mukha saTa jA~ya ; pazcAt ve pRthvI kI ora abhimukha hoM; to aisI kriyA ko vyastotplutinivartaka cAlana kahate haiM / 40. kararecitaratna pArzvayoH prathamaM yAtvA vidizyapi tato'nu ca / saMyatasvastiko syAtAM kaTimUrdhvagatau mithaH // 24 // 833 bAlavyajanacAlAkhyakriyAM prAgvatsamAzrito / vartanAsvastikaM kRtvA tato bhUtalasammukhau // 25 // 834 udgatau maNDalAkAraM svastiko patitAvadhaH / vidhAyakaM nitambAkhyamaparaM rathacakravat // 26 // 835 bhrAmayitvA vilAsena karmaNAndolanena ca / saralotsAritodveSTaprasAritavinamrakaH // 827 // 838 aMsAnte luThitau svaramekakaM maNDalordhvagau / nirgatAbhimukhau syAtAM bhujau paryAyato yadi // 828 // 837 patitotpatitau zIrSAt kaTikSetrAvasAnakam / pazcAt svastikabandhena ramaNIyeSu keSvapi // 26 // 838 druta tatra pradezeSu vAmadakSiNapUNitau / antarvahizcakracarau savilAsau tataH param // 30 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH kUrparasvastikena staH parAGmukhaviloDitau / athavA drutamAnena kevalaM saralatvataH // 831 // 840 vAmadakSiNayoH pazcAttrikAvadhi viloDitau / ekakamathavA netrasukhadau svastiko karau // 32 // 841 yatrordhvAdhomukhau tiryaggatau tatkathitaM tadA / kararecitaratnAkhyaM lakSmalakSaNavedibhiH // 33 // 842 pahale donoM hAtha pA~jaroM para jAya; usake bAda do dizAoM ke bIca meM svastika madrA meM baddha hoM; phira paraspara Upara ko jAkara kaTi kA Azraya grahaNa kareM; anantara bAlavyaMjana nAmaka cAlana kriyA kA pUrvavat Azraya leM; phira vartanAsvastika nAmaka cAlana-kriyA karake bhUmi ke saMmukha hokara maNDalAkAra meM Upara uThe aura svastikAkAra meM nIce gireM; tatpazcAt eka hAtha ko nitamba hasta banAyA jAya aura dUsare ko ratha ke pahiye kI taraha ghumAkara hAva-bhAva ke sAtha Andolita kiyA jAya; sIdhA rakhe, haTA de, ghera de, phailA de, aura jhukA de; usake bAda donoM hAthoM ko athavA eka-eka ko kandhe ke anta meM loTAyA jAya ; phira donoM bhujAoM ko maNDalAkAra meM Upara uThA kara eka-dUsare ke Amane-sAmane karake sira se kaTikSetra ke anta taka bArI-bArI se girAyA jAya, aura uThAyA jAya; pazcAt svastika mudrA meM bA~dhakara ramaNIya pradezoM meM bAyeM-dAyeM krama se zIghratA ke sAtha ghumAyA jAya; usake bAda hAva-bhAva ke sAtha bhItara-bAhara cakra ke samAna calAte hue donoM ko svastikAkAra kuhanI se parAGamakha tathA Andolita kiyA jAya; athavA kevala dratagati se saralatApUrvaka bAyeM-dAyeM krama se tIna bAra taka unheM Andolita kiyA jAya; phira eka-eka athavA donoM netrasukhadAyI svastikAkAra hAthoM ko Urdhvamukha, adhomukha tathA tirachA karake avasthita kiyA jAya / inhIM uparyukta kriyAoM ko lakSya-lakSaNa ke vizeSajJoM ne kararecitaratna cAlana kahA hai| ramaNIyamidaM yatra prAyeNa jaiH prayujyate / tatra siddhAstathAsiddhA devAzca munibhiH saha // 834 // 843 sadA tiSThanti suprItAstathA vidyAdharAdayaH / granthavistarato nAtivistaraH kathito mayA // 35 // 844 jahA~ vijJa puruSoM dvArA isa samaNIya cAlana kA prayoga kiyA jAtA hai vahA~ siddha, asiddha, devatA, muni tathA vidyAdhara Adi sadA premapUrvaka upasthita rahate haiN| grantha-vistAra ke bhaya se maiMne isako adhika vistAra se nahIM btaayaa| 232 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa 41. maNDalAbharaNa abhyantarapravezena paribhrAmya tu cakravat / pazcAd viloDya dolAvat kriyayA pArzvayoryadA / 845 prAtilomyena yadvedaM maNDalAkaraNaM tadA // 36 // jaba donoM hAtha bhItara praveza ke sAtha cakra kI taraha ghUmakara donoM pAzvoM meM Dole kI taraha jhUleM athavA viparIta bhAva se ukta kriyAe~ hoM, to use maNDalAbharaNa cAlana kahate haiM / 42. aSTabandhavihAra bAmadakSiNapAzcAtya [] rodezeSu sarvataH / 848 maNDalasvastiko yAtvA krameNa savilAsako // 37 // dizAsvaSTAsu ceddhastau luThitau yatra tattadA / 847 aSTabandhavihArAkhyamAdiSTaM nRttakovidaH // 838 // jaba maNDala aura svastika kA AkAra dhAraNa kiye hue donoM hAtha kramazaH vilAsapUrvaka bAyeM, dAyeM, pIche aura Age saba ora AThoM dizAoM meM jAkara loTate haiM, taba nRtya ke vidvAnoM ne use aSTabandhavihAra cAlana kahA hai| 43. zarasandhAnaka parAGmukhe . luThatyekakare sati vilaastH| 848 paraH karo mUrdhadezaparyantaM ced gatAgataH // 36 // punastanmukha eva syAccharasandhAnakaM tadA // 840 // 849 jaba eka hAtha parAGmukha hokara hAva-bhAva ke sAtha loTatA hai aura dUsarA hAtha sira taka jAtA-AtA huA punaH usI ke sammukha rahatA hai, taba use zarasandhAnaka cAlana kahate haiN| 44. paryAyagajavantaka . luThatyekakaro tiryagathAnyastu prasAritaH / paryAyAd yatra tat proktaM paryAyagajadantakam // 841 // 850 jahA~ bArI-bArI se eka hAtha tirachA hokara loTatA hai aura dUsarA phailatA hai, vahA~ use paryAyagajavantaka cAlana kahate haiM / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 45. aMsaparyAyanirgata badhvA tu svastikaM pUrva kalAsasamaye yadA / nirgatAvaMsadezAcca paryAyAt kaTidezagau / / 851 karau yatra tadoktaM tadaMsaparyAyanirgatam // 842 // jaba kalAsa nAmaka bAjA ke bajane ke samaya donoM hAthoM ko svastika mudrA meM bA~dhakara kandhe ke pradeza se nikAla kara bArI-bArI se kamara ke pradeza meM pahuMcA diyA jAtA hai, taba use aMsaparyAyanirgata cAlana kahate haiM / 46. svastikatrikoNa vidhAya svastiko pAzcAdAkuJcya punarUrdhvagau / 852 vAmAMsakSetraparyantaM karau yadi gatau tadA / tat svastikatrikoNAkhyamavadan pUrvasUrayaH // 843 // 853 jaba donoM hAthoM ko svastikAkAra banAkara pazcAt sikor3a kara pUnaH kandhe ke kSetra taka UrdhvagAmI banAyA jAtA hai, taba pUrvAcAryoM ne use svastikatrikoNa cAlana kahA hai / / 47. rayanemisama AdimadhyAvasAneSu dadhatau svstikaakRtii| rathacakrakRtI tiryagekadA kramato'thavA / hastau viluThitau yatra rathanemisamaM viduH // 844 // jaba donoM hAtha Adi, madhya aura avasAna meM eka sAtha yA kramazaH svastika kA AkAra tathA ratha ke pahie kA AkAra dhAraNa karake loTate haiM, taba use rayanemisama cAlana kahate haiM / 48. latAveSTita antarbahiH karAvaM valitvodveSTitau yadi / 855 pArzvayoH kramatastatra tiryag luThati caikake / luThito'nyaH karo yatra tallatAveSTitaM tadA // 45 // 856 jaba donoM hAtha bhItara, bAhara tathA Upara vakra gati se jAkara cAroM ora se ghira jAyeM aura donoM pAvoM meM donoM hAtha loTane lageM, to use latAveSTita cAlana kahate haiN| 854 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa 49. karNayugmaprakIrNa upakaNaM yadA tiryagluThitau kramataH karau / nije pAveM purodezaparyantaM yatra tattadA / __857 karNayugmaprakIrNAkhyaM cAlakaM kathitaM budhaiH // 846 // jaba donoM hAtha tirache hokara kAnoM ke samIpa, apane pArzva meM aura agrabhAga meM kramaza: loTate haiM, taba vidvAnoM ne use karNayugmaprakIrNa cAlana kahA hai| .. 50. navaratnamukha vizliSTa' vartitAdyaizca navabhirdazabhizca vaa| 858 uktaH saMsargarUpeNa racitazcAlakairyadi // 847 // pAkezabandhamutkSiptaH pazcAtsvastikatAM gataH / tato'nyAGgaparAvRttau dharAsammukhatAM gatau // 848 // maNDalAkArasamprAptau tirazcInau tataH param / prAviddhAvapaviddhau ca yugapat kramato'thavA // 346 // - tatkAlAhakriyAyogyau tadAndolanasaMyutau / karAvevaM yatra tat syAnnavaratnamukhaM tadA // 850 // ukta nau yA dasa alaga-alaga vartanAoM ke samparka se banAye hue, jUr3e taka uchAle hue aura pazcAt svastika mudrA ko prApta kiye hue cAlanoM se donoM hAthoM ko anya aMgoM para ghumAkara pRthvI ke sammukha kiyA jAya; phira tirachA. karake mor3a diyA jAya aura dUra pheMka diyA jAya; anantara eka sAtha yA kramaza: tatkAlocita kriyA ke yogya Andolana se yukta kiyA jAya; arthAt hilAyA-DulAyA jAya / aisI kriyA ko navaratnamukha cAlana kahate haiN| matAntara se anya bheda digva khyamanakAmoTanaM toraNAbhidham / 862 anaGgoddIpanaM cAtha tathA murajakartarI / paJceti cAlakAni syuradhikAni matAntare // 851 // 863 1. dekhie : 'vaNitA' bharatakoza, pR0 864. 861 - - 235 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH dUsare mata se cAlanoM ke pAMca bheda aura adhika haiM : 1. digvarSa, 2. anaMgAMgamoTana, 3. toraNa, 4. anaMgohIpana aura 5. murajakartarI / 1. digvarSa purastAtpArzvayostiryagUvaM pazcAcca loDitaH / . karo yatra taduddiSTaM digvarSAbhidhacAlanam // 852 // 864 jahA~ Age, donoM pAvoM meM, tirache, Upara aura pIche hAtha calAyA jAtA hai, vahAM digvarSa nAmaka cAlana hotA hai| 2. anaMgAMgamoTana yadA maNDalato hastau luThitvA skandhadezayoH / tadvad yatra ziraHkSatre nayanAnandadAyakaiH / 865 loDitau tadanagAGgamoTanaM kortitaM tadA // 853 // jaba donoM hAtha maNDala banAkara donoM kandhoM para loTeM aura usI taraha netrAnandadAyaka hAva-bhAvoM se ve zira para lauTe to use anaMgAMgamoTana cAlana kahate haiM / 3. toraNa purastAtsvastiko bhUtvA tato vicyutitAM gatau / -866 pArzvayorloDanaH prApya punaH svastikabandhanau // 854 // sthitvA zIrSopari karau tatastau viyutau purH| 867 loDitau yatra tat proktaM cAlakaM toraNAbhidham // 855 // pahale donoM hAthoM ko svastikAkAra banAyA jAya; tadanantara alaga-alaga karake donoM pAvoM meM hilAyA-DulAyA jAya; phira svastika mudrA meM bAMdhakara sira ke Upara rakha diyA jAya; tatpazcAt alaga-alaga karake calAyA jAya / isI ko toraNa nAmaka cAlaka (cAlana) kahate haiM / 4. anaMgoddIpana viloDyoraHsthale hastau kramAdAdattamaNDalau / 868 vilAsenAMsaparyantaM gatvAbhyantaramAgatau // 856 // udveSTitakriyApUrva yatrAdhovadanau yadA / 869 vidvadbhistatsamAdiSTamanaGgoddIpanaM tadA // 857 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlana prakaraNa vakSaHsthala para donoM hAthoM ko kramaza: hilAkara maNDalAkAra banA diyA jAya; phira hAva-bhAvapUrvaka unheM kandhe taka le jAkara bhItara kara liyA jAya; anantara cAroM ora se ghamAkara unheM aghomakha kiyA jAya / isa kriyA ko vidvAnoM ne anaMgohIpana cAlana kahA hai| 5. murajakartarI aMsAvadhi stanakSetrAd bhrAntvA maNDalavRttitaH / 870 tato vakSaHsthalaM prAptau muhunikSipya pArzvataH // 858 // adhastatra brajatyeko dvitIyo maNDalabhramaH / 871 viloDito yadA pazcAdubhau hastau kaTisthitau / anyonyAbhimukhau bhrAntau tadA murajakartarI // 56 // 872 donoM hAthoM ko stanapradeza se lekara kandhe taka maNDalAkAra meM ghamAkara vakSaHsthala para le AyA jAya; unameM se eka hAtha ko bagala se bAra-bAra phaika kara nIca kiyA jAya aura dUsare ko maNDalAkAra meM ghumAkara kampita kiyA jAya; pazcAta donoM hAthoM ko kaTi para rakhakara eka-dUsare ke sAmane-sAmane kara diyA jAya / aisI kriyA ko murajakartarI cAlana kahate haiM / amI nRttasya tu prANAzvAlakAH sumanoharAH / prAyo vAdyaprabandheSu prayujyante vicakSaNaH // 860 // 873 ve sundara cAlaka ( cAlana ) nRtya ke prANa haiM / vidvAn loga bahudhA vAdya-prabandhoM meM (arthAt vAdyoM ke sAtha) inakA prayoga karate haiN| . bhUrinirbhujaceSTAbhiH sambhavanto'pyanekazaH / amI kecit samAsena dRSTAntArtha mayoditAH // 861 // 874 anayava dizA jJeyAH saddhiranye'pi cAlakAH / granthavistArasaMtrAsAnAtivistara IritaH // 862 // 875 binA bhajA kI aneka ceSTAoM dvArA anekAneka cAlanoM kI saMbhAvanA hone para bhI maiMne saMkSepa meM kacha cAlana batAye haiM / isI rIti se sajjana loga anya cAlanoM kA bhI jJAna kara leN| grantha-vistAra ke bhaya se bahuta vistAra meM cAlanoM para prakAza nahIM DAlA gayA hai| samaveta rUpa meM pacapana cAlakoM kA nirUpaNa samApta 237 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa / no Page #250 -------------------------------------------------------------------------- Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakoM kA nirUpaNa sthAnaka (khar3e hone kA DhaMga) raGga pravizya yaiH sthitvA cAryAdI racayetkriyAH / nartako yatnatastAvatsthAnAnyetAnyahaM bruve // 863 // . 876 nartaka yA abhinetA raMgamaMca para praveza kara jinake dvArA cArI (pAda-ceSThA-vizeSa) Adi kriyAoM ko sampanna kare una sthAnoM kA nirUpaNa kiyA jA hA hai| bhAvArthe tiSThaterdhAtorAyAte pratyaye lyuTi / sthAne siddha tataH pazcAt svArthe kapratyaye sati / 877 sthAnakaM sAdhitaM tasya lakSaNaM pratipAdaye // 864 // sthA dhAtu se bhAva artha meM lyuT pratyaya hone para sthAna zabda niSpanna hotA hai| phira usase svArtha meM ka pratyaya hone para sthAnaka zabda kI siddhi hotI hai / aba usakA (sthAnaka kA) nirUpaNa kiyA jAtA hai| nizcalAtmAGgavinyAsavizeSAt sthAnakaM matam // 86 // 878 aMgoM ko nizcala karake avasthita hone kI kriyAvizeSa se sthAnaka kI racanA hotI hai| puruSa sthAnaka ke bheda vaiSNavaM samapAdaM ca tathA vaizAkhamaNDale / prAlIDhaM ca tathA pratyAlIDhaM sthAnAni puMsi SaT // 866 // 879 puruSa ke chaha sthAnaka hote haiM : 1. vaiSNava, 2. samapAi, 3. vaizAkha, 4. maNDala, 5. Alor3ha aura 6. prtyaaliiddh'| striyoM ke sthAnaka ke bheda prAyatAkhyAvahitthAkhye tathAzvakrAntasaMjJakam / strINAM trINi syuretAni sthAnAnIti munermatam // 867 // 880 bharata muni ke mata se striyoM ke tIna sthAnaka hote haiM : 1. Ayata, 2. avahitya aura 3, ashvkaant| . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 881 anya sthAnaka ke bheda prathApi ceti svagranthe bhaNannanyAnyasUcayat / munistu yAni catvAri tAni sthAnAnyahaM bruve / gatAgataM ca balitaM moTitaM vinivatitam // 6 // atraiva kecidicchanti paJcamaM pronnatAbhidham // 86 // 882 bharata muni ne apane nATayazAstra meM jina anya cAra sthAnakoM kI sUcanA dI hai, unako-bhI yahA~ batAyA jA rahA hai| unake nAma haiM : 1. gatAgata, 2. balita, 3. moTita aura 4. vinivartita / kisI ke mata se 5. pronnata pA~cavA~ sthAnaka hotA hai| dezI sthAnaka ke bheda trayoviMzatimAcakSe dezIsthasthAnakAnyaham / samapAdaM svastikaM ca saMhataM vardhamAnakam // 870 // 883 nandyAvataM caikapAdaM caturasrAbhidhaM tathA / pRSThottAnatalaM pANividvaM sUci samAdyapi // 871 // 884 viSamAdi ca khaNDAdyaM parNipArzvagataM tathA / ekapArzvagatAkhyaM ca parAvRttAbhidhaM tathA // 872 // 885 ekajAnu[natAkhyaM ca brAhma vaiSNavamityapi / kUrmAsanaM gAruDaM ca vRSabhAsanamityapi // 873 // 886 nAgavandhamdezIstha sthAnakoM ke teIsa bhedoM ke nAma isa prakAra hai : 1. samapAda, 2. svastika, 3. saMhata,4. varSamAnaka, 5. nandyAvarta, 6. ekapAda, 7. caturasra, 8. pRSThottAnatala, 9. pANividdha, 10. samasUci, 11. viSamasUci, 12. khaNDasUci, 13. pAThiNapArzvagata, 14. ekapArzvagata, 15. parAvRtta, 16. ekajAnunata, 17. brAhma, 18. vaiSNava. 19. zaiva, 20. kUrmAsana, 21. gAruDa, 22. vRSabhAsana aura 23. nAgabandha / upaviSTa sthAnaka ke bheda -atha svasthaM sthAnamanyanmadAlasam / viSkambhaM ca tathA krAnta[mutkaTaM] muktajAnu ca // 874 // 887 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa vimuktakaM jAnugatamatha svasthAlasAbhidham / navopa [viSTasthAnAni prAheti bharato muniH // 875 // 888 bharata muni ne baiThane ke nau sthAna batAye haiM : 1. svastha, 2. madAlasa, 3. viSkambha, 4. kAnta, 5. utkaTa, 6. muktajAnu, 7. vimuktaka, 8. jAnugata aura 9. svasthAlasa / supta sthAnaka samaM natAkuJcite ca prasAritavitite / [udvA]hita tathA suptasthAnakAni bhavanti SaT // 876 // 889 supta snAnakoM ke chaha bheda hote haiM : 1. sama, 2. nata, 3. AkuJcita,4. prasArita,5. vivartita aura 6. udvAhita / sthAnakoM kI sampUrNa saMkhyA atha sthAnAni SaT puMsAmaSTAnyAnyapi yoSitAm / trayoviMzatiranyAni dezIsthAnyAsane nava // 877 // 890 sthAnAnyatha tathA suptasthAnAnyetAni SaTvidhA / dvApazcAzadimAnIti militAnyeva tAnyapi / puruSoM ke chaha sthAnaka haiM ; striyoM ke sthAnaka ATha; dezI sthAnaka teIsa; Asana sthAnaka nau aura suptasthAnaka chaha haiM / ye saba kula milAkara bAvana hote haiM / viniyoga arthateSAM kramAllakSma sarveSAM brUmahe'dhunA // 7 // aba kramazaH una sabake lakSaNa-viniyoga batAye jA rahe haiM / chaha puruSa sthAnaka (1) 1. vaiSNava aura usakA viniyoga samasthito'dhrireko'nyastryasraH pakSasthito'tha vA / 892 tAlau dvAvardhatAlazca tayorantaramIritam // 876 // jaGghA manAga natA tu syAtsauSThavaM yatra tattadA / vaiSNavaM sthAnakaM proktaM viSNurasyAdhidaivatam // 10 // 891 893 243 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH jaba eka paira samabhAva meM ( sIdhA ) sthita aura dUsarA vyasra yA pakSasthita ho; donoM meM DhAI tAla kA antara ho; aura jaMghA sauSThavatA ke sAtha kucha jhukI ho, to use vaiSNava sthAnaka kahate haiM / isa sthAna ke adhiSThAtA devatA viSNu haiM / svabhAvaje / nAnA kAryAntaropetaM saMlApe tu pumbhiniyujyatetvetaduttamairmadhya mairapi 1 ityAha muniranye tu viSNuveSAnukAriNA // 881 || naTenetyavadannRtye nAyasthitividhAyinA / [sU] tradhArAdinetyAhuH bharata muni kA kahanA hai ki svAbhAvika bAtacIta aura uttama tathA madhyama puruSoM dvArA nAnA prakAra ke kAryoM kA bhAva prakaTa karane meM vaiSNava sthAnaka kA viniyoga hotA hai| anya AcAryoM kA kahanA hai ki viSNu kA svarUpa banAye hue naTa ko isakA prayoga karanA caahie| dUsare AcAryoM kA abhimata hai ki abhinaya meM nATya kI sthiti kA vidhAna karane vAle sUtradhAra Adi ko isakA upayoga karanA cAhie / - zratha pakSasthitastvasau // 882 // yo bhaveccaraNaH pArzvamukhAGgulyA [bhimukhya ] bhAk / sa eva cetpurodeze gato'bhimukhatAM tadA // 883 // hastasyAGgulyAvaGguSThamadhyame / - tryatraH syAdatha prasArite tu ye syAtAmantarAlaM 244 894 895 896 897 tadagrayoH ||884|| nRpAgraNI / tAlamatra samAcaSTAzokamallo pakSasthita caraNa vaha kahalAtA hai, jisake sammukha bagala kI ora u~galiyA~ unmukha hoM / vahI caraNa yadi agrabhAga sammukha hone kA bhAva prakaTa kare, to vaha vyastra kahalAtA hai| hAtha kI u~galiyoM meM se aMguSTha aura madhyamA u~galiyoM ko phailAne para una donoM ke agra bhAgoM kI jo dUrI hotI hai, use mahArAja azokamalla ne tAla kahA hai / 898 ziroMsakUrparaM tulyaM yatra jAnusamA kaTI ||885 // 899 sannamaGga tatsauSThavaM matam / samunnatamuraH svasthAnanirgataM sannaM niSaNNaM nizcalaM sthitam ||886 // 900 jahA~ sira, kandhe aura kuhanI barAbara (samabhAva meM sthita ) hoM; kaTi una ke samAna (samabhAva meM sthita ) ho; Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa vakSaHsthala unnata ho; aura anya aMga sanna hoM, use sauSThava kahate haiN| apane sthAna se (svAbhAvika rUpa meM)nirgata aMga ko sanna aura nizcala ko niSaSNa kahate haiM / . anatyuccaM calanpAdamakubjakamacaJcalam / aGgamiSTaM sauSThavena yojyamutta [mamadhya] maiH // 887 // 901 jo bahuta U~cA na ho, jisake paira cala rahe hoM aura jo kubar3A tathA caMcala na ho, aise surucikara zarIra ko uttama tathA madhyama zreNI ke nartakoM ko sauSThava se yukta karanA caahie| __ sthAnakaM vaiSNavaM tvetaccaturasrasya jIvanam // 8 // yaha vaiSNava sthAnaka caturasra kA jIvana hai / sthAnakaM vaiSNavaM yatra kaTInAbhigatau karau / 902 kramato yugapadvAtha vakSazcaiva samunnatam / caturasra , tadAcaSTa vIrasiMhAtmajaH sudhIH // 886 // 903 jahA~ donoM hAtha eka sAtha yA kramazaH kaTi aura nAbhi para pahu~ce tathA vakSaHsthala atyanta unnata ho usa vaiSNava sthAnaka ko vidvAn azokamalla ne caturasra kahA hai| 2. samapAda aura usakA viniyoga ekatAlAntarau pAdau samau sauSThavasaMyuto / yatratat / samapAdAkhyaM sthAnakaM brahmadaivatam // 860 // 904 jahA~ eka tAla ke antara para donoM paira samAna rUpa se sauSThava ke sAtha yukta hoM, vahA~ samapAda sthAnaka hotA hai| usakA adhiSThAtA devatA brahmA haiM / etad dvijAtidattAzIraGgIkAre'tha darzane / pakSiNAM varavadhvozca tathA lininvatiSvapi / 905 syandanasthe vimAnasthe niyojyaM nRttapaNDitaiH // 861 // brAhmaNoM dvArA diye gaye AzIrvAda ke svIkAra, darzana, pakSiyoM ke nirUpaNa, vara-vadhuoM, brahmacArI, vratI (saMnyAsI), rathArUDha aura vimAnArUDha ke abhinaya meM isa Asana kA viniyoga hotA hai| 3. vaizAkha aura usakA viniyoga yasrapakSasthitau pAdau sArdhatAlatrayAntarau / 906 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH niSaNNau tu nabhasyUrU yatrovaM tAvadantarau // 862 // bhuvo vizAkhadaivaM tadvaizAkhaM sthAnakaM matam / 907 jahAM donoM paira tryasra tathA pakSasthita hoM; donoM meM sAr3he tIna tAla kA antara ho; aura jaMghAe~ AkAza meM sthita (arthAt bhUmi se Upara uThI) hoM, to use vaizAkha sthAnaka kahate haiM / usakA adhiSThAtA devatA vizAkha (skanda) haiN| preraNe vAjinAmAjau tathA raGgapravezane / vAhane vegadAne ca sthUlapakSini [rI] kSaNe // 863 // 908 ghor3oM ko hA~kane yA Upara car3hane, yuddha, raMgabhUmi meM praveza karane, vAhana, vegavAn aura sthala pakSiyoM ke nirIkSaNa meM usakA viniyoga hotA hai| 4. maNDala aura usakA viniyoga tryasro pakSasthitau pAdAvekatAlAntarau kSitau / niSaNNau vyomni yatrorU sArdhatAladvayAntare // 864 // 909 kaTIjAnusamau tat syAnmaNDalaM zakradaivatam / jahAM donoM paira tryana mudrA meM pakSasthita hoM; donoM meM eka tAla kA antara ho; donoM bhUmi para avasthita hoM; donoM jaMghAe~ DhAI tAla ke antara para AkAza meM sthita hoM; aura kaTibhAga a~ghAoM ke barAbara hoM; to use maNDala sthAnaka kahate haiN| usakA adhiSThAtA devatA indra hai / prayoge cApavajrAdestathA vAraNavAhane // 65 // 910 prekSaNe garuDAdInAmetanmunirabhASata / catustAlAntarau pAdau pare'tra pratipedire // 866 // 11 dhanuSa tathA vajra Adi ke calAne, hAthI kI savArI aura garur3a Adi ke dekhane ke abhinaya meM bharata muni ne isa Asana kA viniyoga batAyA hai| kucha AcAryoM ke mata se donoM pairoM meM cAra tAla kA antara honA caahie| 5. Alor3ha aura usakA viniyoga bAmo vyomni niSaNNoryatra pUrvoktamAnataH / agne prasArito'ghrizca pazcatAlAntare'paraH // 86 // 912 tryasrau dvAvapi cet tat syAdAlIDhaM rudra daivatam / 246 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa jahA~ ukta maNDala Asana ke mAna se bA~dhA uru AkAza meM sthita ho| eka (bA~yA) paira Age phailAyA huA ho, dUsarA (dAhinA) paira pA~ca tAla ke antara para sthita ho, aura donoM paira yasra madrA meM hoM, to use AlIr3ha sthAnaka kahate haiN| rudra usake adhiSThAtA devatA haiN| roSeAjanite jalpe tadbhaveduttarottare // 86 // 913 saMharSAsphoTanAdau ca mallAnAM vIratAkRte / sandhAne'pi ca zastrANAM.................. // 66 914 roSa tathA IrSyA se utpanna eka-dUsare ke uttara-pratyuttara ,pahalavAnoM ke atyanta harSa se tAla ThoMkane aura vIratA ke lie zastroM ke sandhAna karane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 6. pratyAlIr3ha aura usakA viniyoga pratyAlIDhaM bhavetsthAnamAlIDhAGgaviparyayAt / anena mokSayecchastramAlIDhasthAnasandhitam // 600 // 915 AlIr3ha sthAnaka ke viparIta pratyAlIr3ha sthAnaka kI racanA hotI hai / AlIr3ha sthAnaka dvArA nizAnA lagAye hue zastra-vimokSaNa ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| ATha strI sthAnaka (2) 1. Ayata aura usakA viniyoga tAlAntare yadA vAmastryasrodhridakSiNaH samaH / prasanno mukharAgaH syAtsamunnatamurastathA // 901 // 916 samunnatakaTihasto dakSiNaH syAnitambagaH / vAmo latAkaro yatra tadA tat samudIritam // 602 // 917 ramAtra devatAjaba bAyA~ paira eka tAla kI dUrI para vyasra mudrA meM tathA dAhinA paira sama ho; mukhAkRti prasanna ho; vakSaHsthala tathA kaTi samunnata hoM; dAhinA hAtha nitambagAmI tathA bAyA~ hAtha latAkara madrA meM ho, to use Ayata sthAnaka kahate haiM / isa Asana kI adhiSThAtR devI lakSmI haiN| -tatsyAtpuSpAJjalivisarjane / raGgAvataraNArambhe sakhIpriyatamAdibhiH // 603 // 918 prAbhASaNe'bhilASe ca roSe mAnAvalambane / 247 . Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH pratiSedhe tathA strINAmISviGgulimoTane // 604 // 919 maunavisarjanagarvagAmbhIryAvAhaneSvapi / etaccikorSitAsu syAd gatiSvapi kRtAsvapi // 605 // 920 puSpAMjali samarpita karane meM, raMgabhUmi para utarane ke Arambha meM, sakhI tathA priyatama Adi se vArtAlApa karane, abhilASa, roSa, mAna karane, niSedha, striyoM kI IrSyA, u~galI caTakAne, mauna, visarjana, garva, gaMbhIratA, AvAhana karane ke lie icchita aura sampanna kI huI gatiyoM ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| raGgAvataraNArambhe puSpAJjilivisarjane / . strIbhireveti tad yojyaM pUrvaraGge'vadanpare // 606 // 921 naraH striyo'thavA kuryuridameva pravezane / yathAbhineyaM sthAnaM hi praviSTeSviti kecana // 607 // 922 raMgabhUmi para utarane ke Arambha meM, puSpAMjali samarpita karane meM aura vighna-zAnti ke lie abhinaya ke Arambha meM kiye jAne vAle kRtya nAndI pATha Adi meM striyoM ko hI usakA viniyoga karanA caahie| kintu anya AcAryoM kA kahanA hai ki strI yA puruSa, koI bhI usakA viniyoga kara sakatA hai| praveza karane tathA praviSTa hone ke abhinaya meM bhI kucha AcArya usakA viniyoga batAte haiM / AyatAnantaraM yojyA ragAvataraNAdayaH / yathocitaM tadA jJeyAH pracArA hastapAdajAH / 923 bhaTTAbhinavaguptasya mayaitanmatamoritam // 608 // Ayata sthAnaka ke anantara raMgabhUmi para utarane Adi kI yojanA karanI caahie| usa samaya hAtha-paira kI saMcAlanakriyA ko bhalI bhAMti samajha lenA caahie| yaha nirUpaNa bhaTTa abhinava gupta (abhinavabhAratI TIkA ke racayitA) ke mata se kiyA gayA hai| 2. avahitya aura usakA viniyoga 924 etadevAvahitthAkhya sthAnamayoviparyayAt / kecidvipazcito'trAhuvyatyAsaM kaTihastayoH // 606 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa atrAdhidevatA durgAdonoM pairoM ko viparIta krama se rakhane para avahitya sthAnaka banatA hai| yahA~ koI vidvAn kaTi aura hasta meM viparyaya batAte haiM / durgA isa Asana kI adhiSThAtR devI haiM / -tad roSe vismaye'pi ca / .925 cintAlajjAvitarkeSu saMlApe'pi svabhAvaje // 10 // svA [GgA] valokane strINAM nijasaubhAgyagarvataH / 926 vIkSaNe varamArgasya [lIlA] lAvaNyayorapi / vilAsasyApyathAkAragopanasyApi sUcakam // 611 // 927 krodha, vismaya, cintA, lajjA, vitarka, svAbhAvika vArtAlApa, striyoM ke apane saubhAgya ke garva se apane aMgoM ke avalokana karane, vara ke mArga, lIlA tathA saundarya ko TakaTakI (lagAkara) dekhane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| vilAsa tathA AkAra ko chipAne ke abhinaya meM bhI usakA prayoga hotA hai| 3. azvakAnta aura usakA viniyoga 929 ekasyAghraH samasyAnyaH pArNidezamupAgataH / sUcIpAdo'thavA svIyapArve tAlAntare sthitaH // 612 // 928 samo yatra tadAcaSThAzvakrAntaM vIrasihajaH / jaba eka sama paira kI er3I ke pAsa dUsarA sUcI paira avasthita ho; athavA eka sama paira dUsare pArzvavartI paira ke eka tAla ke antara para sthita ho, to azokamalla ke mata se use azvakrAnta sthAnaka kahate haiN| tadazvArohaNArambhe lalite vibhrame tathA / trumazAkhAvalambe ca saMlApe'pi nisargaje // 13 // skhalite'pi skhaladvAsodhAraNe gopyagopane / / 930 puSpagucchagrahe'pyetatsarasvatyasya devatA // 914 // azvArohaNa ke Arambha, lalita hAva-bhAva, vRkSazAkhA se laTakane, svAbhAvika vArtAlApa, girane, girate hue vastra dhAraNa karane, gopanIya vastu ko chipAne aura phUloM kA gucchA pakar3ane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| isa Asana ko adhiSThAtR devI sarasvatI haiN| R Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. gatAgata nRtyAdhyAyaH nartakI gamanonmukhI / yatrAGghrimekamuddhRtya nirodhAttu gatisthityorudAste tad gatAgatam // 15 // jahA~ nartakI eka paira ko uThA kara AkAza kI ora mu~ha kiye gati aura sthiti ko rokane se (saMyamana karane se ) udAsIna ho, vahA~ gatAgata sthAnaka hotA hai / 5. valita aura usakA viniyoga yatreSadvalitaM gAtramaGghribaMlitadigbhavaH / kanIyasyorvImAzliSyetparAGguSThena tAM yadA / tadA tad valitaM sthAnaM sAbhilASanirIkSaNe // 16 // 933 jaba zarIra kucha jhukA huA ho; paira bala khAyA huA ho; aura kAnI u~galI ( kanIya) tathA a~gUThA dharatI se cipake hue hoM, to use valita sthAnaka kahate haiN| utkaNThApUrvaka dekhane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 6. moTita ekaH pAdaH samo'nyastu kuJcitordhvatalAGguliH / yadA karau karkaTAkhyAvUrdhvagau moTitaM tadA // 17 // 931 tadevAGgaparAvRttyA pRSThato vinivartitam // 18 // jaba pRSTha bhAga se aMgoM kI adalA-badalI kI jAya, to use vinivartita sthAnaka kahate haiM / 8. pronnata aura usakA viniyoga 250 934 jaba eka samasthita paira kI u~galiyA~ aura dUsare kuMcita paira kI u~galiyA~ Upara ko uThI hoM tathA donoM hAtha karkaTa mudrA meM UrdhvagAmI hoM, to use moTita sthAnaka kahate haiM / 7. vinivartita 932 pAdAgrAbhyAM samAnAbhyAM tathAGgulitalaiH sthitiH / yA kAyamAyatIkRtya tat sthAnaM pronnataM matam // 16 // jaba zarIra ko lambA karake pairoM ke samAna agrabhAgoM tathA a~gulitaloM para khar3A huA jAya, to use prota sthAnaka kahate haiM / 935 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka prakaraNa ca / nAsAdanale dhAyeM bhittyAdyantarite'pi prAMzugrAhyaphalAdInAM grahaNe'pi tadIritam // 20 // nAka taka (Upara uThe ) jala, dhAraNa karane yogya vastu, dIvAra Adi kI oTa meM hone tathA lambe manuSya dvArA pakar3e jAne yogya phala Adi ke lene ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / teIsa dezI sthAnaka (3) 1. samapAda vitastyantaritAvaGghrI RjU sAhajikaM vapuH / tatra tat sthAnamAdiSTaM samapAdaM manISibhiH // 21 // jahA~ donoM paira eka bitte ke antara para tathA sIdhe hoM aura zarIra svAbhAvika sthiti meM ho, use manISiyoM ne samapAda sthAnaka kahA hai / 2. svastika 936 yatrAGghrI nUpurasthAne svastikau kuJcitau yadA / mitho lagnakaniSThau ca tat tadA svastikaM matam // 22 // jaba donoM kuMcita paira nUpurasthAna para svastikAkAra hoM aura donoM kI kAnI (kaniSThA) u~galiyA~ paraspara saTI huI hoM, taba use svastika sthAnaka kahate haiM / 3. saMhata aura usakA viniyoga etanniyujyate dhIraiH puSpAMjali samarpita karane meM dhIra puruSa isa sthAnaka kA viniyoga batAte haiM / 4. vardhamAnaka puSpAJjalivisarjane // 23 // 937 svAbhAvikaM yatra gAtramaprayoraGguSThakau yadA / gulphAvapi mithaH zliSTau tat sthAnaM saMhataM tadA / jaba zarIra svAbhAvika sthiti meM ho aura donoM pairoM ke a~gUThe tathA Takhane paraspara saTe hue hoM, to use saMhata sthAnaka kahate haiM / pArSNizliSTau tirazcInau pAdau sto vardhamAnake // 24 // jaba donoM paira tirache hoM aura unakI er3iyA~ saTI huI hoM, taba use vardhamAnaka sthAnaka kahate haiM / 938 939 940 . 251 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 942 5. nandyAvarta SaDaGgulaM yadaitasya pAdayorantaraM bhavet / 941 vitastimAtraM tat sthAnaM nandyAvarta [tadoditam] // 25 // * jaba vardhamAna sthAnaka ke pairoM meM chaha a~gula yA eka bitte kA antara ho, taba use nandyAvarta sthAnaka kahate haiM / 6. ekapAda jAnuzIrSe bahiHpArve samapAdasya cetparaH / saMzliSTo bAhyapAi~na tadA syAdekapAdakam // 626 // jaba samapAda sthAnaka ke ghuTane ke agrabhAga meM tathA bAhara pArzvabhAga meM dUsarA paira bAharI pArzvabhAga se saTa jAya, to use ekapAda sthAnaka kahate haiM / 7. caturastra aSTAdazAGgulaM yatra pAdayorantaraM dvayoH / -943 nandyAvartasya cetsthAnaM caturasramidaM tadA // 27 // jaba nandyAvarta sthAnaka ke donoM pairoM meM aThAraha a~gula kA antara ho, taba use caturasra sthAnaka kahate haiN| . 8. pRSThottAnatala ekaH pazcAdvarAzliSThAgulipRSTho yadA paraH / 944 samaH purastAd yatredaM pRSThottAnatalaM tadA // 28 // jaba, bilaga huI u~galiyoM vAlA eka paira pIche rahe aura dUsarA sama paira Age rahe, to use paSThotAnatala sthAnaka kahate haiN| 1. pANividdha agRSThasaMhatA pArNiH pArNividdhe matA satAm // 26 // 945 jaba er3I aMgUThe se lagI rahe to use pArNividdha sthAnaka kahate haiN| 10. samasUci pANijaGghorusaMzliSTa natau pAdau prasAritau / tiryazcau tau tadA yatra tadA syAt samasUci tat // 630 // 946 jaba tirache phaile hue donoM paira er3I, jA~gha aura ghuTanoM se saTakara jhuka jAya~, taba use samasUci sthAnaka kahate haiN| 252 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. viSamasUci sthAnaka prakaraNa prasAritau puraH / yatra yugapaccetsUcIpAdau pazcAdapi tadA proktaM [sthAnaM viSamasUci ] tat / kecit pAdau kSitizliSTajAnugu [lphau ba] bhASire // 131 // yadi sUcI mudrA meM donoM paira eka sAtha Age yA pIche phailA diye jAyeM, to use viSamasUci sthAnaka kahate haiM / kucha AcArya pRthvI se saTe hue ghuTane tathA Takhane vAle pairoM ko viSamasUci sthAnaka kahate haiM / 12. khaNDasUci kaH kuJcitaH pAdaH parastiryak [ prasAri] taH / kSitizliSTorupANizcettadoktaM khaNDasUci tat // 32 // 947 948 yadi eka paira sikur3A huA ho aura dUsarA paira tirachA phailA huA ho tathA jA~gha aura er3I pRthvI se saTI huI hoM, to use khaNDa sUci sthAnaka kahate haiM / 13. pASNipArzvagata 949 [pArSNi ] pArzvagate'nyasyAntaH pArSNiH pArzvato bhavet // 133 // yadi eka paira kI er3I dUsare paira ke nIce bagala meM rakhI jAya, to use pASNipArzvagata sthAnaka kahate haiM / 14. eka pArzvagata [ a ] taH samapAdasya manAgaGghriH paro yadA / tiryagbahiH pArzvagataH ekapArzvagataM ta [ dA] // 134 // 950 jaba samasthita eka paira ke Age dUsarA paira kucha tirachA karake bAharI bagala meM rakha diyA jAtA hai, taba use ekapAdavaMgata sthAnaka kahate haiM / 15. parAvRtta ubhau bhUtvA tirazcInau caraNAvetayoryadA / ekasyAGguSThako yatra parasya ca kaniSThikA | pArzvaka mizrite dve staH parAvRttamidaM tadA ||35|| jaba donoM paira tirache raheM; unameM se eka kA aMguSTha aura dUsare kI kaniSThikA eka bagala se milI raheM, taba use parAvata sthAnaka kahate haiM / 95) 253 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. eka jAnunata nRtyAdhyAyaH ekajAnunate tvekaH samo'Gghriparo'ntare / tiryakkucitajAnuH syA [ ccatu] raGgulasammite // 936 // jaba eka paira svAbhAvika sthiti meM ho aura dUsarA paira cAra aMgula kI dUrI para tirache tathA mur3e hue ghuTane se yukta ho, to use ekajAnunata sthAnaka kahate haiM / 17. brAhma brAhme samo'Gghrireko'nyaH pRSThataH ku [JcitaH] kRtaH / jAnusandhisamatvenotkSiptaH pAdo yadi eka paira svAbhAvika sthiti meM ho dUsare ko pRSThabhAga se mor3a kara ghuTane ke jor3a kI barAbarI meM Upara uThA diyA jAya, to use brAhma sthAnaka kahate haiM / 18. vaiSNava budhairmataH // 37 // ekaM [ pAdaM] samaM kRtvA kiJciccet kuJcito'paraH / prasAritaH punastiryak tadoktaM vaiSNavaM budhaiH // 938 // 254 952 953 jaba eka paira ko samasthita karake dUsare ko kucha mor3akara punaH tirachA phailA diyA jAya, taba use vidvAn loga vaiSNava sthAnaka kahate haiM / 19. zeva sthAne kUrmAsane jAnubAhyagulphami [latkSi ]tiH / dakSiNAGghriH samo vAmastadaivetana mataM samAm // 140 // 954 yadA samasya vAmAGgrerjAnuzIrSasamaH paraH / utkSiptaH kuJcitazcaiva tat tadA zaivamIritam // 136 // jaba dAhinA paira samasthita bAyeM paira ke ghuTane ke agrabhAga ke barAbara Upara uThA tathA mur3A huA ho, taba use ziva sthAnaka kahate haiM / 20. kUrmAsana 955 956 yadi bAyA~ paira samasthita ho aura dAhinA paira ghuTane tathA Takhane se milate hue pRthivI para avasthita ho, to use sajjanoM ne kUrmAsana sthAnaka kahA hai / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. gAruDa sthAnaka prakaraNa puroGghriH kuJcito vAmo [dakSiNo jAnunA ] kSitim / spRzed yadi tadA sadbhirgAruDaM tadudIritam // 41 // jaba bA~ye paira kA agrabhAga mur3A ho aura dAhinA paira ghuTane se pRthivI kA sparza karatA ho, taba sajjanoM ne use gAruDa sthAnaka kahA hai / 22. vRSabhAsana 1. sama saMyute viyute yadvA bhUmizliSTe tu jAnunI / [vRSabhAsanamAkhyAtaM sauSThavAdhiSThitaM tadA ] ||642 // 957 jaba donoM ghuTane saMyukta yA viyukta hoM; kintu bhUmi se saTe hue hoM aura sauSThava se yukta hoM, taba use vRSabhAsana sthAnaka kahate haiM / 23. nAgabandha [dakSiNAM tu yadA jaGghAM vAmoruH pRSThadezagAm / nidadhyAdupaviSTaH san nAgabandhaM tadAdizet ] / 958 uttAnAsyaM trasta muktahastaM suptaM samaM bhavet // 643 // yadi mu~ha uttAna aura hAtha DhIlA tathA khulA huA ho, to use samasupta sthAnaka kahate haiM / 2. nata aura usakA viniyoga yadi bhUmi para baiThe hue sthiti meM bAyeM ghuTane ko pITha kI ora gayI huI dAhinI piMDalI para rakha diyA jAya, to use nAgabandha sthAnaka kahate haiM / chaha suptasthAnaka (4) 959 960 trastahastayugaM sutaM manAkprasRtajaGghakam / yat tan nataM zramAlasyakhedAdiSu nirUpitam // 144 // 961 yadi donoM hAtha DhIle hoM aura jaMghA thor3I phailI huI ho, to use nata supta sthAnaka kahate haiM / zrama, Alasya tathA kheda Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 255 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. AkuJcita aura usakA viniyoga nRtyAdhyAyaH zrIkuJcatkAyamAviddhajAnu tvAkuJcitaM matam / zItArtAbhinaye'zoka mallena suvipazcitA // 45 // 962 jahA~ zarIra kucha sikur3A huA ho aura ghuTane mur3e hue hoM, vahA~ AkuJcita supta sthAnaka hotA hai| vidvAn azoka malla ne zIta-pIr3ita ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai / 4. prasArita upadhAya yadA bAhuM supyate yatra tat proktaM samprasArya tu jAnunI / sukhasupte prasAritam // 946 // 963 jaba bA~ha ko takiyA banAkara aura ghuTanoM ko phailAkara sukha se soyA jAya, to use prasArita supta sthAnaka kahate haiM / 5. vivartata pradhastAdvadanaM suptaM sadbhiruktaM vivartatam // 47 // mu~ha ko nIce karake sone para vivartita supta sthAnaka hotA hai, aisA sajcanoM kA abhimata hai / 6. uvAhita aura usakA viniyoga aMse nidhAya zIrSa cetkUrpareNa dharAtalam / zrAzritya zayanaM yatra sthAnamudvAhitaM tadA / lIlayAvasthitau sadbhinarayojimahIbhujAm // 148 // 965 jahA~ kandhe para sira rakhakara kuhanI se pRthvItala kA Azraya lekara zayana kiyA jAya, to use uvAhita supta sthAnaka kahate haiM / rAjAoM kI lIlApUrvaka avasthiti ke abhinaya meM isa Asana kA viniyoga hotA hai / 256 samaveta rUpa meM bAvana prakAra ke sthAnakoM kA nirUpaNa samApta 1 964 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa | dasa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAriyoM kA nirUpaNa cArI (ceSThAkRtivizeSa bhAvAbhivyaMjana) gatyarthAccarate[rdhAtobhAve'rthe karaNe'thavA / astrIjAtau tataH GoSi satti cAroti sidhyati // 46 // 966 gamanArthaka car ghAtu se bhAva athavA karaNa artha meM aN pratyaya tathA jIS hone para strIliMga meM cArI prayoga niSpanna hotA hai| yA nartane'dhrijakorukaTinA yugapatkRtaH / ceSTAkRtivizeSaH sA cArI saddhirudIritA // 50 // 967 nRtyakAla meM paira, jaMghA, uru aura kaTi dvArA eka sAtha jo ceSThAkRtivizeSa bhAvAbhivyaMjana hotA hai, vidvAnoM ne use cArI nAma se kahA hai| cAriyoM ke bheda vyAyacchatto mithazcAryo yadyathAlakSma nirmitAH / aGgopetAstato'nvartho vyAyAmaH sa caturvidhaH // 651 // 968 cArI ca karaNaM khaNDo maNDalaM ca kramAditi / syAdekAdhripracAro yaH sA cArI parikIrtitA // 52 // 969 dvayadhripracAraH karaNaM khaNDastu karaNastribhiH / khaNDastribhizcaturbhirvA maNDalaM syAt krameNa tu // 53 // 970 tryastre tAle sadbhiretaccaturasra tathoditam / / aMgoM ke paraspara pracAra-prasAra ke anusAra cAriyoM kI racanA hotI hai| isalie arthAnu rUpa (anvartha) use vyAyAma bhI kahA jAtA hai, jo ki cAra prakAra kA hotA hai : 1. cArI, 2.karaNa, 3. khaNa aura 4. mddl| eka paira ke saMcaraNa ko cArI, donoM pairoM ke saMcaraNa ko karaNa, tIna karaNoM ke eka sAtha saMcaraNa ko khaNa aura tIna 259 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH yA cAra khaNDoM ke eka sAtha saMcaraNa ko maNDala kahate haiM / yatra, tAla aura caturasra parimANa meM sajjanoM ne kramazaH unakA prayoga batAyA hai / bhUmicArI ke bheda parA / / 55 / / samapAdADitA baddhA spanditA vicyavA tathA // 654 // janitotsanditA cASagatiradhyardhakA parA / ekAkrIDitAkhyA ca zakaTAsyAbhidhA uruvRttA sthitAvartA cAryapaspanditA tathA / samotsaritamattallI mattallIti kramAdimAH // 56 // cArya: SoDaza bhaumya -stAkAzikIradhunA bru / aftaar avataaa bhramarI ca mRgaplutA // 57 // pArzvakAntordhvajAnuzca bhujaGgatrAsitA parA / aAtA daNDapAdAca vidyudbhrAntA ca sUcyapi // 58 // dolApAdA tathodvRttAviddhA nUpurapAdikA / zrakSiptAkhyeti samproktA zrAkAzikyazca SoDaza // 656 // 971 972 bhUmicArI ke solaha bheda hote hai : 1. samapAdA, 2 . aDDitA, 3 . baddhA, 4. spanditA, 5. vicyavA, 6. janitA, 7. utsanditA, 8. cASagati, 9. ardhyAdhikA, 10. elakAkrIDitA, 11. zakaTAsyA, 12 urUdvattA, 13. sthitAvartA, 14. apaspanditA, 15. samotsaritamattallI aura 16. mattallI / AkAzacArI ke bheda cAryo bhUmilitAH mAryo dvAtriMzan munisaMmatA / isa prakAra bharata muni ke mata se donoM cAriyoM ke battIsa bheda hote haiM / 260 973 974 975 976 ar AkAzacAriyoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / unake bhI solaha prakAra hote haiM : 1. atikrAntA, 2. apakrAntA, 3. bhramarI, 4. mRgaplutA, 5. pArzvakrAntA, 6. UrdhvajAnu, 7. bhujaMgatrAsitA, 8. alAtA, 9. daNDapAdA, 10. vidyudbhrAntA, 11 sUcI, 12. dolApAdA, 13. ubUttA, 14. AviddhA, 15, nUpurapAdikA aura 16. AkSiptA / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa vezIcArI (bhUmigata) ke bheda atha dezIprasiddhAH yAstAzcArIrabhidadhmahe // 960 // 977 rathacakA talodvattA marAlA pANirecitA / parAvRttatalA tiryamukhA na puraviddhikA // 961 // 978 kAtarA karihastA ca hariNatrAsitA parA / ardhamaNDalikApyUrutADitA ca madAlasA // 962 // saJcAritotkuJcitApakuJcitA sphuritA parA / stambhakIDanikA tiryak kuJcitA taladarzinI // 663 // 980 khuttA lajitajaGghA ca svastikA ca kulIrikA / nikuTTakaH purATyardhapurATI sphurikA tataH // 964 // 981 sArikA ca latAkSepo'nyADaskhalitikA tadA / UraveNI ca vizliSTA samaskhalitiketyapi // 66 // 982 saMghaTTitetyamUbhImyaH paJcatriMzadudIritAH / aba dezI nAma se prasiddha cAriyoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| unake paitIsa bheda hote haiM : 1. rathacakrA, 2.talovRttA, 3. marAlA, 4. pANirecitA, 5. parAvRttatalA, 6. tiryamukhA, 7. nUpuraviddhikA, 8. kAtarA 9. karihastA, 10. hariNatrAsikA, 11. ardhamaNDalikA, 12. uratADitA, 13. madAlasA, 14. saMcAritA, 15. utkaJcitA, 16. apakaJcitA, 17. sphuritA, 18. stambhakIDanikA, 19. tiryakakRJcitA, 2.0. taladarzinI, 21. khuttA, 22. laMdhitajaMghA, 23. svastikA, 24. kulorikA, 25. nikuTTaka, 26, purATikA, 27, arghapurATikA, 28. sphurikA, 29. sArikA, 30. latAkSepa, 31. aDDaskhalitikA, 32. aruveNI, 33. vizliSTA, 34. samaskhalitikA aura 35. saMghaTTitA / dezIcArI (AkAzagata) ke bheda daNDapAdA puraHkSepA'pakSepA hariNaplutA // 66 // 983 bidyubhrAntA ca vikSepA jaGghAvartAjrirtADitA / alAtA DamarI viddhA jaGghAlavanikA parA // 967 // 984 sUcI prAvRtamullAlo veSTanodveSTane tathA / 261 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH utkSepazca tathA pRSThotkSepa ekonaviMzatiH // 66 // 985 amUrAkAzikAstAzca catuSpazcAzadIritAH / AkAzagata dezI cArI ke unnIsa bheda hote haiM : 1. daNDapAdA, 2. puraHkSepA, 3. apakSepA, 4. hariNaplutA, 5. vidyabhrAntA, 6. vikSepA, 7. jaMghAvartA, 8. aMdhitADitA, 9. alAtA, 10. umarI, 11. viddhA, 12. jaMghAlaMghanikA, 13. sUcI, 14. prAvRta, 15. ullAla, 16. beSTana, 17. udveSTana, 18. utkSepa aura 19. pRSThotkSepa / ubhayyo'pyatha sarvAstAH mArgadezIsthitAH imAH / 986 SaDazItirmatAzcAryastAsAM lakSmANyahaM bruve // 66 // donoM bhUmigata tathA AkAzagata dezI cAriyoM ke cauvana bhedoM aura bhUmicAriyoM tathA AkAzacAriyoM ke battIsa bhedoM ko milA dene se cAriyoM ke kula chiyAsI bheda hote hai / aba unake lakSaNa-viniyogoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| solaha bhUmicAriyA~ (1) 1. samapAdA aghronirantarau tulyanakhau kRtvA yadi sthitaH / 987 samapAdasthAnakena samapAdA matA tA // 970 // jaba samapAda sthAnaka ke dvArA donoM caraNoM ko avyavahita tathA tulyanakha karake rakhA jAya (arthAt saTAkara isa prakAra rakhA jAya, jisase donoM ke agrabhAga barAbara mApa meM hoM), taba use samapAdA bhUmicArI kahate haiN| pracArayogyatAmAtrAd yat samAdhatta kazcana / 988 sthAnakatve'pi cArotvamasyAstatra satAM mude // 671 // yuktyAnayavamanyeSAM cArItvaM suvacaM yataH / 989 sthAnakAnAmatazcintyaM samAdhAnaM budhairiha // 972 // samAdhattAzokamallaH saMgItaviduSAMvaraH / 990 samapAdasthAnahetozcArItvaM calanAdiha // 973 // yahAM AzaMkA hotI hai ki ukta lakSaNa meM sthAnaka kA artha sthiratA hai aura cArI kA artha calanA hotA hai| ina viruddha dharmoM kA samAveza kaise hogA? isakA uttara koI (AcArya) sajjanoM ke santoSArtha yaha 262 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArIprakaraNa kahakara dete haiM ki samapAdoM meM calane kI yogyatA to hai, isalie sthAnaka meM bhI cArItva hai| kintu isa yukti se 'dUsare sthAnakoM meM bhI cArItva hai'---aisA kahanA AsAna ho jAegA; isalie vidvAnoM ko yahA~ samAdhAna DhUMr3hanA cAhie / yahA~ saMgIta ke zreSTha vidvAn azokamalla ne samAdhAna kiyA hai ki barAbara parimANa meM pairoM ko rakhakara calanA hI samapAdA cArI hai| (isa lakSaNa meM koI truTi nahIM hai|) 2. aDDitA samAGgreH purataH pshcaadnyo'grtlsnycrH| 991 nighRSTodhriH kramAd yatra sA dhIraraDDitA matA // 974 // jahA~ samapAda ke Age aura pIche dUsarA paira agrabhAga para cale, phira kramaza: eka-eka paira ghasITA jAya, to use ar3itA bhUmicArI kahate haiN| . 3. baddhA kRtvorvozcalanaM jAsvastikena samanvitam / / 992 svastikena vinA cAghritalAne maNDalabhramAt // 975 // svaM svaM pAzrva gate yatra soktA vaddhati sUribhiH / 993 milite procire lakSyalakSmaNI kecidatra hi // 976 // jahA~ UruoM ke saMcaraNa ko jaMghAoM kI svastikamudrA se yukta karake (athavA) binA svastika ke bhI, caraNatala ke agrabhAga meM maNDalAkAra ghumAkara apane-apane pArzva meM pahu~cA diyA jAya, vahA~ vidvAnoM ne use baddhA bhUmicArI kahA hai| koI AcArya yahA~ lakSya aura lakSaNa ko sammilita rUpa meM batAte haiN| 4. spanditA vAmaH samo niSaNNoruranyastiryak prasAritaH / 994 paJcatAlAntaraM pAdo yatra sA spanditA matA // 977 // jahA~ bAyA~ paira sama ho, Uru baiThA huA ho aura dUsarA paira pAMca tAloM ke antara para tirachA phailA huA ho, to use spanditA bhUmicArI kahate haiM / 5. vicyavA caraNau samapAdAyA vicyutya kSitikuTTanam / 995 kurutazcet talANa sA tadA vicyavoditA // 978 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH jaba samapAdAcArI ke donoM caraNa apane sthAna se haTakara apane nicale agrabhAga se pRthvI ko kUTate hoM, to use vicyA bhUmicArI kahate haiM / 6. janitA saMjJitaH / yatra pAdo bhavedagratala [ saJcara ] hRdi muSTikarosnyo grIvA yathAzobhaM bhavedyadi // 676 // sA tadA janitA cArI vidvadbhiH samudIritA / pAdakriyA cAsyAmiti kartavyatA parA // 80 // mukhyA jahA~ eka paira agratala para ho, hRdaya para muSTi nAmaka hAtha ho aura grIvA suzobhita ho, vahA~ vidvAnoM ne use after bhUmicArI kahA hai / isameM mukhya caraNa - kriyA parama kartavyatA mAnI gayI hai / 7. utsanditA yatrAGgulyAH kanIyasthA bhAgenAGguSThakasya ca / krameNa recakasyAnukRtyA pAdo gatAgatam // 681 // vidhatte sotsanditAkhyA sadbhizcArI nirUpitA / kecinnRttakaraM hyatra recitaM sambabhASire // 682 // 996 997 998 999 jahA~ kAnI u~galI tathA a~gUThe ke eka bhAga se kramazaH recaka ke anukaraNa dvArA paira bAhara-bhItarahai, use vidvAnoM ne utsanditA bhUmicArI kahA hai / yahA~ koI vidvAn recita nAmaka nRtya- hasta kA prayoga batAte haiM / 8. cAvagati tAlAntare puro gatvA savye'Gghrau pRSThagAmini / tAladvayAntare'thAGGghrI samAvutplutya kiJcana // 183 // apagamyopagacchetAmupagamyApagacchataH 1 yasyAM saiSA cASagatirbhItirgatyAdiSu smRtAH // 684 // jahA~ dAhinA paira eka tAla ke antara para Age-Age cale aura bA~yA paira pIche-pIche caleM; phira do tAloM ke antara para donoM samasthita aura kucha uchalakara evaM haTakara samIpa A jA~ya aura samIpa Akara phira haTa jA~ya ; aisI kriyA ko cASagati bhUmicArI kahate haiM / bhaya aura gamana Adi ke abhinaya meM isakA viniyoga kiyA jAtA hai| 264 1000 1001 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. ardhyAdhikA cArI prakaraNa savyAghraH pASNidezaM ced vAmaH pAdaH samAzritaH / zratha savyospasRtyAGghriH sArdhaMtAlAntare sthitaH // 685 // tryastrabhAvena pArzve sve savyo vAmAGghripANigaH / tato'pasRtya vAmAGghriH sArdhatAlAntare tathA / sthitaH sArdhyAdhikA cArI tadAvAci vicakSaNaH ||686 // jahA~ dAhine paira kI er3I ke Azrita hokara bAyA~ paira cale; aura phira dAhinA paira haTakara Der3ha tAla kI dUrI para sthita ho; anantara dAhinA paira tryatra bhAva se apane pArzva meM bAyeM paira kI er3I kI tarapha gamana kare; tatpazcAt bAyA~ paira haTakara Der3ha tAla kI dUrI para sthita ho; aisI kriyA ko vidvAnoM ne arghyAdhikA bhUmicArI kahA hai / 1004 10. elakAkrIDitA 34 manAgutplutya cetpAdau yatrAgrastalasaJcarau / paryAyAt patatazcArI sailakAkrIDitA tadA // 87 // 1005 jahA~ agratalasaMcara nAmaka donoM paira thor3A uchalakara anukrama se girate hoM, use elakAkrIDitA bhUmicArI kahate haiM / 11. zakaTAsyA pUrvabhAgaM zarIrasya yadA dhRtvA prayatnataH // 688 // prasArito bhaved yatra pAdo'gratalasaJcaraH / vakSa udvAhitaM soktA zakaTAsyA budhaistadA // 86 // 1002 1003 pANiH syAccaraNasyAgratalasaJcArakasya cet / parAGghripRSThAbhimukhI yadvA vyatyAsato bhavet // 960 // jaba zarIra ke agale bhAga ko yatnapUrvaka pakar3akara agratalasaMcara paira phailA diyA jAya aura udvAhita vakSa kI mudrA banAyI jAya, taba use vidvAn loga zakaTAsthA bhUmicArI kahate haiM / 12. udvRttA 1006 1007 265 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 1009 natajAnuryatra jaGghA valitAbhyanyajavikam / 1008 sorUdvattA tadA cArI budhAdiSu smRtA // 661 // jaba agratalasaMcara pAda-mudrA kI er3I dUsare paira kI er3I ke sammukha ho; athavA viparIta krama se ho; ghuTanA jhukA huA ho aura jaMghA bala khAyI huI ho; taba se vidvAnoM ne use urUvRttA bhUmicArI kahA hai / IrSyA Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga kiyA jAtA hai| 13. sthitAvartA gatvAnyapAdapArzva ced yatrAgratalasaJcaraH / antarjAnu svastikatvaM prApto'nyazcyutipUrvakaH / / / tathA svapArzvanItA sA sthitAvartA tadoditA // 662 // 1010 jahA~ agratalasaMcara pAda mudrA dUsare paira ke pArzva meM jAkara ghuTane ke nIce svastika mudrA ko prApta kara le aura dUsarA paira haTa kara apane pArzva meM le AyA jAya, to use sthitAvartA bhUmicArI kahate haiM / 14. apaspanditA syAdapaspanditA cArI spanditAghriviparyayAt // 663 // calAyamAna caraNoM ke parivartana se apaspanditA bhUmicArI hotI hai| 15. samotsaritamattallI nihite parapAdasya madhye'gratalasaJcare / 1011 kRte jaGghA svastike ca pare'gratalasaJcare // 4 // pAde'jrI yatra ghUrNantAvapasRtyopasarpataH / 1012 samotsaritamattallI sA cArI madhyame made // 66 // jaba agratalasaMcara pAda-mudrA ko dUsare paira ke bIca meM rakhA jAya; phira dUsare agratalasaMcara ko jaMghA ke sAtha svastikAkAra banAyA jAya; tatpazcAt donoM paira ghUmate hue haTakara samIpa A jAya, to use samotsaritamattallo bhUmicArI kahate haiM / madhyama mada ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 16. mattallI kSitilagnAkhilatalau janAsvastikayoginau / 1013 ardhavyasro ca yatrAI ghUrNantAvupasarpataH / yadApasarato'sau syAnmattallI taruNe made // 66 // 1014 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa yadi donoM caraNoM kA sampUrNa talabhAga pRthvI se saTA huA ho; jaMghAe~ svastika mudrA meM hoM; phira donoM caraNa argha yasa sthAnaka ke rUpa meM hokara ghUmate hue upasarpaNa aura apasarpaNa kareM, to use mattallo bhUmicArI kahate haiM / taruNa mada ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| viniyoga nATaye nRtye tathA nRtte niyuddhe'pi bhavantyamUH / nATyavedenAdimUlavedena parikIrtitAH // 667 // 1015 . nATya (abhinaya), nRtya (tAla, laya tathA rasa ke anusAra kiyA jAne vAlA abhinaya), nRtta (kevala aMgavikSepapUrvaka kiyA jAne vAlA abhinaya) aura bAhuyuddha ke bhAva-pradarzana meM bhI ina cAriyoM kA upayoga kiyA jAtA hai| inakA varNana nATyaveda ke mUla srota vedoM meM pAyA jAtA hai| solaha AkAzacAriyA~ (2) 1. atikAntA a rekasya gulphe cedanyamuddhRtya kuzcitam / prasArya purataH kiJcidathotkSipya nipAtayet // 66 // 1016 agne lokAnusAreNa catustAlAntarAditaH / pratikrAntA tadA cAro vipazcidbhiH prakIttitA IEEET 1017 jaba eka paira ke Takhane para dUsare paira ke mur3e hue (kuJcita) Takhane ko lAkara sAmane phailA diyA jAya aura phira loka-rIti ke anusAra cAra tAloM kI dUrI para use uchAla kara sAmane girA diyA jAya, to vidvAnoM ne use atikrAntA AkAzacArI kahA hai| 2. apakrAntA baddhAM viracya cAroM cedadhrimukha tya kuzcitam / pArve nyasyet tadA cArImapakrAntAM jagurbudhAH // 1000 // 1018 yadi baddhA cArI kI racanA karake kuJcita paira ko nikAla kara pArzva meM rakha diyA jAya, to vidvAnoM ne use apakrAntA AkAzacArI kahA hai| 3. mamarI atikrAntAGghrimAracya vyatraM cetparivartayet / 267 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nusyAdhyAyaH 1020 UrujAnutrikamadho'parAGghritalatastanuH 1019 bhrAmyate sakalA yatra sA cArI bhramarI tadA // 1001 // yadi atikrAntA cArI se yukta caraNa kI racanA karake Uru, jAnu aura kaTideza ko tryasa sthAnaka meM parivartita kara diyA jAya; tatpazcAt dUsare paira ke talave se zarIra ko ghumA liyA jAya, to use bhramarI AkAzacArI kahate haiN| 4. mRgaplutA aghri kuJcitamuzyasyotplutyoya'ntaM nipAtya ca / aJcitasya parasyA'rjaGghAM pazcAdyadi kSipet / / mRgaplatA tadA cArI syAd vidUSakakartRkA // 1002 // 1021 jaba kuJcita paira kI racanA karake uchala kara use pRthvI para girA diyA jAya aura dUsare aJcita paira kI jaMghA ko parikSipta kiyA jAya, taba use magaplatA AkAzacArI kahate haiN| vidUSaka ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 5. pArzvakrAntA unnIya nijapAvena pAdaM kuJcitasaMjJakam / 1022 uA cet pAtayet pArSyA pArzvakrAntA tadoditA // 1003 // loke prasiddhA sA pArzvadaNDapAdetisaMjJayA / 1023 pAdaM paroruparyantamudasyodghaTTitaM kSitau / kSipedasyAmiti pare prAhurtRttavicakSaNAH // 1064 // 1024 yadi kuJcita paira ko apane pArzva se Upara uThAkara er3I ke bala dharatI para paTaka diyA jAya, to pAvakrAntA AkAzacArI banatI hai| yaha cArI loka meM pArzvadaNDapAdA nAma se prasiddha hai| eka paira ko dUsare paira ke Uru taka uThAkara udghaTTita pAda pRthvI para paTakane se yaha cArI banatI hai, aisA nRttAcAryoM ne kahA hai| 6. UrdhvajAnu jAnu yAvat stanasamaM kuJcitaM tAvadutkSipet / ajriyaMtrAparaH stabdhaH sordhvajAnurudIritA // 1005 // 1025 268 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa yadi kuJcita paira ko taba taka Upara uThAyA jAya jaba taka usakA ghuTanA stana ke barAbara U~cA na uTha jAya aura dUsarA paira sthira rahe ; aisI kriyA ko UrdhvajAnu AkAzacArI kahate haiM / 7. bhujaMgatrAsitA parorumUlakSetrAntamajrimutkSipya . kuJcitam / nitambAbhisukhIM yatra pASNi jAnu svapArzvagam // 1006 // 1026 uttAnitatalaM pAdaM kaTIjAnuvivartanArya / vidadhyAdyadi sAnvarthA bhujaMgatrAsitA tadA // 1007 // 1027 yadi dUsare Uru ke mUla bhAga taka kuJcita paira ko Upara uThAkara er3I ko nitamba ke sammukha kiyA jAya tathA ghuTane ko apane pArzva meM pahuMcA diyA jAya; phira caraNa ko kaTi tathA ghuTane ke pAsa ghumAkara usake talave ko uttAna kara diyA jAya; to aisA karane para vaha arthAnurUpa bhujaMgatrAsitA AkAzacArI banatI hai / 8. alAtA pRSThaprasRtapAdasya paroroH sammukhaM talam / kRtvA pANiH svapArve bhUkSiptA'lAtA nirUpitA // 1008 // 1028 yadi pITha kI ora phaile hue valita paira ke talave ko dUsare ghuTane ke sammukha karake er3I ko apane pArzva meM girA diyA jAya, to alAtA AkAzacArI banatI hai| 9. daNDapAdA pASNideze sthApayitvA caraNaM nUpurAbhidham / yatra svakAyAbhimukhaM jAnvagraM purato javAt / 1029 yadA prasArayed daNDapAdA sAbhihitA tadA // 1006 // jaba nUpurapAda ko er3I ke pAsa rakhakara ghuTane ke agrabhAga ko apane zarIra ke sammukha ati vega se Age kI ora phailA diyA jAya, taba use daNDapAdA AkAzacArI kahate haiN| 10. vidyuddAntA valitaH pRSThataH pAdaH zIze spRSTvAtha sarvataH / 1030 bhrAntvA ca prasRto yatra vidyubhrAntA tadoditA // 1010 // jaba valita paira ko pIche kI ora agrabhAga meM ragar3a diyA jAya aura tatpazcAt cAroM ora maNDalaviddha kiyA jAya, to vidyamAntA AkAzacArI banatI hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 11. sUcI kuJcitAghri samutkSipya prasAya~tasya jaGghikAm / 1031 parA rjAnuparyantamUruparyantameva ca // 1011 // agrayogena cedetamadhri yatra nipAtayet / 1032 samavAci tadA sUcI sA nRttasuvicakSaNaiH // 1012 // jaba kaJcita paira ko Upara uThAkara usakI jaMghA ko dUsare paira ke ghaTane taka yA Uru taka phailAkara agrayoga se usa paira ko nIce girA diyA jAya, taba nATyAcAryoM ne use sUcI AkAzacArI kahA hai| 12. dolApAdA kuJcitaM pAdamuddhatya pArzvayordolayet tataH / 1033 yatra pArSyA nije pArve taM kSipeccet tadoditA / dolApAdAbhidhA tveSA vIrasiMhasusUnunA // 1013 // 1034 jaba kuJcita paira ko uchAlakara donoM pAvoM meM hilAyA-DalAyA jAya; usake bAda use er3I se apane pArzva meM pheMkA yA girA diyA jAya, to azokamalla ne use dolApAdA AkAzacArI kahA hai| 13. udvattA prAviddhAGkristhitAnyorupASNikaM pravidhApayet / utplutya bhramaroM datvA dharAyAM vinipAtayet // 1014 // 1035 yatrAnyAdhri samuddhRtya tadovRttA bhavedasau / asyA nAmAntaraM keciccirAvartetyavAdiSuH // 1015 // 1036 jaba mur3e hue (Aviddha) eka paira ko Uru sahita, dUsare paira kI er3I para avasthita kiyA jAya; phira uchala kara tathA cakkara kATa kara dUsare paira ko uThA dene ke bAda girA diyA jAya, to use udavattA AkAzacArI kahate haiM / koI ise cirAvartA apara nAma se abhihita karate haiN| 14. AviddhA jaGghAsvastikavizleSAt kuJcitaM caraNaM puraH / vakramekaM prasArya svapArve tu yadi pAtayet / 1037 upapASrNyantaraM pArSyA tadAviddhati kIrtitA // 1016 // 270 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa yadi svastika mudrA meM avasthita jaMghAoM ko alaga-alaga karake eka vakra kuJcita paira ke Age phailAkara phira apane pArzva meM er3I se girA diyA jAya, to use AviddhA AkAzacArI kahate haiN| 15. nupurapAdikA aJcitaM caraNaM pazcAdApayitvA'sya paanninaa| 1038 spRzet sphijaM yadi tatastamevAJcitajaGghakam // 1017 // yasyAM nipAtayedapratalena vasudhAtale / 1039 tAmAcaSTAzokamallastadA nUpurapAdikAm // 1018 // yadi eka aMcita caraNa ko pIche uchAlakara er3I se nitamba kA sparza kiyA jAya aura usI mur3I huI jaMghA vAle (aMcita) caraNa ko nicale agrabhAga ke bala pathvI para girA diyA jAya, to use azokamalla ne napurapAdikA AkAzacArI kahA hai| 16. AkSiptA tritAlAntaramutkSipya pAdamAnIya kuJcitam / 1040 pAntiraM tatastaM cenjaGghAsvastikayogataH / yatroyaM pAtayetpArSyA sAkSiptAkhyA matA tadA // 1016 // 1041 yadi eka kuMcita paira ko tIna tAloM kI dUrI taka Upara uchAla kara dUsare pArzva meM lAyA jAya aura phira svastikAkAra jaMghA ke yoga se use er3I ke bala pRthvI para girA diyA jAya, to usase AkSiptA AkAzacArI banatI hai| viniyoga .. nAvya nRtye gatau yuddhe niyuddha 'pi prayoktRbhiH / prayoktavyA imAzcAryo lalitAGgakriyAyutAH // 1020 // 1042 abhinetAoM ko nATya, nRtya, gamana, yuddha tathA bAhuyuddha ke abhinaya meM bhI, lalita AMgika ceSThAoM se yukta ina cAriyoM kA prayoga karanA cAhie / kvacida H pradhAnatvaM kacitpANeH kacid dvayoH / - yathAprayogazobhaM hi parijJayaM manISibhiH // 1021 // 1043 buddhimAn abhinetAoM ko prayoga-sauSThava ke anusAra kahIM paira kI, kahIM hAtha kI aura kahIM donoM kI pradhAnatA se cAriyoM kA viniyoga karanA cAhie / 251 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhAnyaM yatra pAdasya karastadanugo bhavet / bhavecceddhastako mukhyaH pAdastadanugastadA / yatrobhayoH pradhAnatvaM tatra tau samagau matau // 1022 // jahA~ paira kI pradhAnatA ho, vahA~ hAtha usakA anugAmI honA cAhie / jahA~ hAtha kI mukhyatA ho, vahA~ paira usakA anugAmI honA cAhie / jahA~ donoM kI pradhAnatA ho, vahA~ donoM kA samAna rUpa se prayoga karanA cAhie / nRtyAdhyAyaH yataH pAdastataH pANiryataH pANistatastrikam / gatimavaditvaivaM cAryAmaGgAni yojayet // 1023 // jahA~ para paira kA prayoga ho, vahA~ para hAtha kA bhI aura jahA~ para hAtha kA prayoga ho vahA~ para kaTideza kA bhI prayoga honA caahie| isa prakAra paira kI gati samajha kara cArI meM anya aMgoM kI yojanA karanI cAhie / gatvA gatvA yathA cAryAM caraNo bhuvi tiSThati / kRtvA kRtvA svakartavyaM karastadvatkaTItaTe // 1024 // 1. rathacakrA ardhacandraka nATaye pakSapradyotako yadvA 1044 cArI meM jisa prakAra caraNa jA-jAkara bhUmi para avasthita hotA hai, usI prakAra hAtha apanI kriyAoM ko karake kamara para avasthita hotA hai / nRttaM syAt pakSavaJcitaH / kaTikSetragataH karaH // / 1025 // 1045 sthAnakaM caturasraM ced vidhAyAghrI pragacchataH / zliSTau puro'thavA pazcAd rathacakrA tadA matA // 1026 // 1046 nA meM ardhacandra hasta-mudrA kA aura nRtta meM pakSavaMcitaka yA pakSapradyotaka hasta mudrA kA prayoga hotA hai / ina donoM abhinayoM meM hAtha kaTideza para avasthita rahatA hai / paiMtIsa dezI bhUmicAriyA~ (3) 1047 1048 jaba caturasra sthAnaka kI racanA karake saTe hue donoM pairoM ko Age yA pIche calAyA jAya, taba use rathacakrA cArI kahate haiM / 272 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. talavRttA cArI prakaraNa purazcetsarpatastUrNamaGgulIpRSThabhAgataH / pAdAgre sA tadAdiSTA talodvRttA manISibhiH // 1027 // jaba donoM pairoM ke agrabhAga a~guliyoM ke pRSThabhAga para ( Azrita hokara) zIghratApUrvaka Age kI ora caleM, taba vidvAnoM ne use talottA cArI kahA hai / 3. marAlA nandyAvartasthitAvaGghI pASNiprapadarecitau / prasAryate puro yatra sA marAloditA budhaiH // 1028 // nandyAvarta nAmaka sthAnaka aura recita mudrA meM avasthita donoM paira er3I tathA agrabhAga meM jahA~ sAmane phailAye jAte haiM, vahA~ vidvAnoM ne use marAlA cArI kahA hai / 4. pANirecitA 1049 35 pASNipArzvagatAkhyena sthiAtAsthAnena yatra cet / recitA kriyate pANiH sA tadA pANirecitA // 102 // pASNipArzvagata sthAnaka meM avasthita er3I jaba recita kI jAtI hai, taba use pASNi recitA cArI kahate haiM / 5. parAvRttatalA pRSThottAnatalo yatra bahiraGghriH prasAritaH / cArI sA kathitA dhIraiH parAvRttatalAbhidhA // 1030 // 1050 sthitvA ced vardhamAnane pAdau tiryak prasarpataH / vAmadakSiNayostUrNaM tadA tiryaGmukhA matA // 1031 // 1051 jahA~ talave ko pITha kI ora uttAna karake paira ko bAhara phailA diyA jAtA hai, use dhIra puruSa parAvRttatalA cArI kahate haiM / 6. tiyaMD mukhA 1052 1053 yadi vardhamAna sthAnaka meM avasthita hokara donoM paira vAma-dakSiNa pAvoM meM zIghratA ke sAtha tirache phailA diye jAya, to use tiyaM mukhA cArI kahate haiM / 273 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 7. nUpuraviddhikA saMzritya svastikaM pAryostathA pAdAnayoryadi / 1054 yatrAThThI recitau sA syAttadA nUpuraviddhikA // 1032 // jaba eDiyoM tathA pairoM ke agrabhAgoM ke svastika sthAnakoM kA sahArA lekara donoM paira recita kiye jAte haiM, taba use nUpuraviddhikA cArI kahate haiM / 8. kAtarA nandyAvarte sthitAghribhyAmapasRtyA tu kAtarA // 1033 // 1055 nandyAvarta sthAnaka meM avasthita pairoM ke alaga kara dene se kAtarA cArI hotI hai| 9. karihastA saMhatasthAnakenAqhI sthitvovI yatra gharSataH / pArvAbhyAM cet tadA sadbhiH karihastAbhidhIyate // 1034 // 1056 jaba saMhata sthAnaka meM avasthita hokara donoM paira donoM pAryoM se pRthvI ko ragar3ate haiM, taba use sajjana loga karihastA cArI kahate haiN|' 10. hariNItrAsitA kuJcite valitaprAnte tale svastikabandhane / aGghayoH kRtvA yadotplutya niyate yatra sA tadA / / 1057 hariNItrAsitA cArI samavAci vicakSaNaH // 1035 // jaba kaMcita pairoM ke prAntabhAga bala khAye hue hoM tathA talave svastikAkAra meM ba~dhe hoM aura ve uchalakara eka jagaha sthira ho jAya, to use vidvAnoM ne hariNItrAsitA cArI kahA hai| 11. ardhamaNDalikA kSitighRSTau bahiH prAptau pAdau yatra zanaiH kramAt / 1058 prAvate yadA sA syAdardhamaNDalikA tadA // 1036 // jahA~ donoM pairoM ko pRthvI para ragar3a kara bAhara karake kramaza: dhIre-dhIre ghumAyA jAtA hai, taba vahA~ use arghamaNDalikA cArI kahate haiM / 12. UratADitA sthitvaikapAdasthAnena kSitisthenAghriNA ydaa| 1059 yatrorustAGyate cArI tadAsAbUrutADitA // 1037 // 274 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa jaba ekapAda sthAnaka meM avasthita hokara pRthvI para rakhe hue paira se Uru ko pITA jAtA hai, taba use UrutADitA cArI kahate haiM / 13. madAlasA yasyAbhitastataH alasau sA tadA pAdau dhIrainiravAci madAlasA // 1038 // yadi matavAle kI taraha, alasAye hue donoM pairoM ko saba ora rakha jAya, to ghIra puruSa use madAlasA cArI kahate haiM / 14. saMcAritA sthApayenmattavadyadi / prAkuJcitAGghrimutkSipya sakRdanyena yojayet / tiryak saJcArayedanyaM tadA saJcAritA matA // 1036 // zrAkuJcya caraNAvUrdhvaM yatrotkSipya puraH kSipet / aikaikaM cet tadoktA sotkuJcitAnvarthanAmabhAk // 1040 // 1060 jaba kucha mur3e hue eka paira ko Upara uThAkara bAra-bAra dUsare paira se milA diyA jAya tathA dUsare paira ko tirachA calAyA jAya, to use saMcAritA cArI kahate haiM / 15. utkuMcitA 1061 yatrAkuJcitapAdAbhyAM kramAt pArzvahatirbhavet / prAhApakuJcitAmenAM vIrasiMhAtmajaH sudhIH // 1041 // 1062 jaba donoM caraNoM ko thor3A mor3akara tathA Upara uThAkara eka-eka ko Age pheMkA jAya, taba use arthAnurUpa nAma vAlI utkuJcitA cArI kahate haiM / 16. apakuMcitA 1063 jahA~ kucha mur3e hue donoM caraNoM se kramazaH pAvoM ko pITA jAya, vahA~ vIrasiMha ke vidvAn putra azokamalla ne use apakuJcitA cArI kahA hai / 17. sphuritA sphuritAgre mRtau vegAd bhUspRzoraGghripArzvayoH || 1042 // 1064 bhUmi kA sparza karate hue caraNoM ke pAvoM ko vega se Age phailAne para sphuritA cArI banatI hai / 275 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. stambhakrIDanikA nRtyAdhyAyaH tiryakprasRta pAdasya pArzva paratalena cet / yatra spRzenmuhuH soktA stambhakrIDanikA tadA // 1043 // 1065 jahA~ tirache phaile hue eka paira ke pArzva ko dUsare paira kA talavA bAra-bAra sparza kare, vahA~ use stambhakrIDanikA cArI kahate haiM / 19. tirthakukuMcitA aGghri tiryaJcamAkuJcya nyasyedyatra samavocadimAM tiryakkuJcitAM jahA~ eka paira ko tirachA karake kucha sikor3a kara bAra-bAra ( bhUmi para ) rakhA jAya, vahA~ use azoka malla ne tiryakkuJcitA cArI kahA hai / 20. taladazanI muhurmuhuH / vIrasiMhajaH || 1044 // 1066 caraNau saMhatasthau cettiryagvicyutya bhUtalam / spRzato bAhyapAzvabhyAM syAttadA talardAzinI // 1045 // 1067 jaba saMhata sthAnaka meM sthita donoM caraNa tirache alaga hokara bAharI pAvoM se bhUtala kA sparza kareM, taba use talardAzinI cArI kahate haiM / 21. khuttA 276 pAdAgreNa kSitau ghAto yatra khutteti sA matA // 1046 // jahA~ caraNoM ke agrabhAga se pRthvI para AghAta kiyA jAya, vahA~ use khuttA cArI kahate haiM / 22. laMghitajaMghikA khaNDasUciH sthitaH pAdo vegenAkRSya laGghyate / yatrAnyacaraNenaiSA bhavellaGghitajaGghakA ||1047 // jahA~ khaNDasUci sthAnaka meM avasthita eka paira ko vega se khIMcakara dUsarA paira lA~gha jAtA hai, vahA~ use laMghitajaMghikA cArI kahate haiM / 23. svastikA jahA~ paira svastikAkAra dhAraNa kareM, vahA~ use svastikA cArI kahate haiM / 1068 svastikAkRtibhAgaMGghriyaMtra sA svastikA matA // 1048 // 1069 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa 24. kalorikA nandyAvarttasthAnakasthAvaGaghrI tiryakprasarpataH / / yadA yatra tadA saddhirasau proktA kulIrikA // 1046 // 1070 jaba donoM caraNa nandyAvarta sthAnaka meM avasthita hokara tirache caleM, taba use sajjana loga kulorikA cArI kahate haiN| 25. nikuTTaka kucitenAghriNAgreNa gatistu syAgnikuTTakaH // 1050 // mur3e hue paira ke agrabhAga se calanA nikuTTaka cArI kahalAtA hai / 26. purATikA purATikA mitho'dhribhyAmuvRttAbhyAM nikuTTanam // 1051 // 1071 uThe hue caraNoM se paraspara kUTanA purATikA cArI kahalAtI hai / 27. arSapurATikA yatrodvattena pAdena nikuTTena nikuTnam / / parA ruddha tasyaiSA bhavedardhapurATikA // 1052 // 1072 jahA~ uThe hue eka caraNa se dUsare anAvRta caraNa ko kUTA jAya, vahA~ ardhapurATikA cArI kahalAtI hai| 28. sphurikA puraH prasarpataH pAdau samau cet sphurikA tadA // 1053 // jaba sama nAmaka donoM paira Age calate haiM, taba use sphurikA cArI kahate haiM / 29. sArikA puraH sarati yatrAjrirekaH sA sArikoditA // 1054 // 1073 jahA~ eka paira Age calatA hai, use sArikA cArI kahate haiM / 30. latAkSepa pazcAtprakSipya pAdaM cetpurastAcca prasAryatam / yatrovoM kuTTayettena latAkSepastadA tvasau // 1055 // 1074 jahA~ eka paira ko pIche pheMkakara Age phailA diyA jAya aura usase pRthvI ko kUTA jAya, to use latAkSepa cArI kahate haiN| 277 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyA 31. aDDaskhalitikA ___skhalito'jriryatra tiryagaDDaskhalitikA tu sA // 1056 // jaba paira tirachA giratA hai, vahAM aDDaskhalitikA cArI hotI hai| 32. UraveNI pAdau svastikabandhena sthitvAGgrI gharSato dharAm / 1075 pArvAbhyAM cettadA dhIrarUraveNI nirUpitA // 1057 // jaba donoM caraNa svastika sthAnaka meM avasthita hokara pAzvoM se pRthvI ko ghisate haiM, taba dhIra puruSa use UraveNI cArI kahate haiN| 33. vizliSTA sthitvAqhI pANividdhana cedvizliSyopagacchataH / 1076 yadvApagacchato yatra sA vizliSTA tadoditA // 1058 // jahA~ pASNi nAmaka sthAnaka meM avasthita hokara donoM paira alaga hokara nikaTa A jAya yA dUra ho jA~ya to use vizliSTA cArI kahate haiN| 34. samaskhalitikA agrataH pRSThatastiryaka pAdau cetskhalataH samam / 1077 yatra soktA tadA cArI samaskhalitikA[budhaH] // 1056 // jaba donoM paira Age-pIche tirache hokara eka sAtha gireM, taba use vidvAn loga samaskhalitikA cArI kahate haiN| 35. saMghaTTitA sthitvA viSamasUcyAkhyasthAnenotplutya cet patan / 1078 kSitau saMghaTTayet pAdau tadA saMghaTTitA matA // 1060 // yadi viSamasUci sthAnaka meM avasthita hokara phira uchala kara girate hue pairoM se pRthvI para coTa kI jAya, to usa kriyA ko saMghaTTitA cArI kahate haiN| unnIsa dezI AkAzacAriyA~ (4) 1. daNDapAdA adhiM svastikavizliSTaM niryagUvaM prasArayet / 1079 yatra sA daNDapAdAkhyA cArI proktA manISibhiH // 1061 // 278 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArIprakaraNa jahA~ svastika madrA se haTe hae paira ko tirachA Upara phailA diyA jAya, vahA~ manISiyoM ne use daNDapAdA cArI kahA hai| 2. puraHkSepA kuJcitaM pAdamutkSipya vistAratvarayA puraH / 1080 kSipet kSitau yadA cArI puraHkSepA tadoditA // 1062 // kuJcita mudrA meM paira ko Upara uThAkara yadi vistAra kI zIghratA se Age pRthvI para pheMka diyA jAya to puraHkSepA cArI banatI hai| 3. apakSepA bAhyapAana saMspRzya pRSThamUroryadItaraH / 1081 ajrireti nitambAntamapakSapA tadA matA // 1063 // yadi Uru ke pRSThabhAga ko dUsarA paira, bAhara vAle pArzva se sparza karake nitamba ke anta taka pahu~ca jAya to use apakSepA cArI kahate haiN| 4. hariNaplutA utplutya caraNau yasyAmavanau vinipAtayet / 1082 samAcaSTa nRpAzokamallastAM hariNaplutAm / ekAdhripAtanaM tvasyAM manvate'nye manISiNaH // 1064 // 1083 jisa (cArI) meM donoM caraNa uchalakara pRthvI para gira par3eM, use rAjA azokamalla ne hariNaplutA cArI kahA hai / dUsare manISI loga usameM eka hI caraNa ko girAnA mAnate haiM / 5. vidyudghAntA purastAtpAdamutkSipya bhAlasyopari satvaram / saMbhrAmyoyA kSipedyatra vidyubhrAntA bhavedasau // 1065 // 1084 jahA~ paira ko Age zIghratA se uThAkara tathA lalATa ke Upara ghumAkara pRthvI para pheMka diyA jAya, vahA~ use vidyudghAntA cArI kahate haiN| 6. vikSepA purastAdantarikSe'ni cetprasArya muhurmuhuH / kuryAdAkuJcitaM yatra sA vikSepA tadoditA // 1066 // 1085 279 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH jaba Age AkAza meM paira ko bAra-bAra phailAkara sikor3a liyA jAya, taba use vikSepA cArI kahate haiM / 7. jaMghAvartA antarbhrAntyA bahirbhrAntyA krameNAGghristalaM yadi / yatrAnyajAnunaH pRSThe pArzve'pi kSipyate tadA / jaGghAvartAbhidhA soktA cArI cArIvicakSaNaH // 1067 // jaba kramazaH bhItara-bAhara ghumAkara ( eka paira ke ) talave ko dUsare ( paira ke ) ghuTane ke pRSThabhAga yA pArzvabhAga para rakhA jAya, taba use cArI ke vidvAn jaMghAvartA cArI kahate haiM / 8. a~pritADitA vistAryAghrI samutplutya mithastADayatastale / gagane cet tadA cArI matAnvarthAGghritADitA // 1068 / / 280 1086 jaba AkAza meM pairoM ko phailAkara tathA uchalakara paraspara talave ko pITA jAya, taba use artha ke anurUpa a~pritADitA cArI kahate haiM / 9. alAtA kiJcitpRSThagataH pAdaH parapAdena laGghyate / yadi drutaM tadAlAtA vidvadbhiH parikIrtitA // 1066 // 1087 yadi pITha kI ora thor3A gayA huA eka paira dUsare paira ke dvArA zIghratA se lA~ghA jAya, to vidvAn loga use alAtA cArI kahate haiM / 10 DamarI svastikAkRtayoraGghyoryatraiko dolito manAk / paraH puraH kuJcitazcetsA viddhoktA budhaistadA // 1071 // 1088 jAnudaghnaM samutkSipya kuJcitaM caraNaM yadi / satvaraM bhrAmayedantarbahizca DamarI tadA // 1070 // yadi kuJcita caraNa ko ghuTane taka uThAkara bAhara-bhItara zIghratA se ghumAyA jAya, to vaha DamarI cArI kahalAtI hai / 11. vidvA 1089 1090 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa yadi svastikAkAra pairoM meM eka ko thor3A hilAyA jAya aura dUsare paira ko Age mor3a diyA jAya, to vaha viddhA cArI kahalAtI hai| 12. aMghAlaMghanikA mAkuJcitAghrimanyena pAdena divi laGghayet / / 1091 yatrAsau kathitA cArI jaGghAlavanikA budhaH // 1072 // yadi kiJcit mur3e hue eka para ko dUsare paira se AkAza meM lAMghA jAya, to use vidvAn loga jaMghAlaMghanikA cArI kahate haiN| 13. sUcI pArzvenoro vinikSipya caraNaM cet prasArayet / 1092 tIkSNAgraM yatra sA sUcI tadoktA vRttavedibhiH // 1073 // yadi pArzva se chAtI ko dabAkara tIkSNa agrabhAga vAle caraNa ko phailA diyA jAya, to nRtta ke vidvAn use sUcI cArI kahate haiN| 14. prAvata yatrAjriruddhRto mUtirvalitA lalitA bhavet / ... taduktaM prAvRtaM sadbhiH kusumAyudhajIvanam // 1074 // jahA~ eka paira uThA liyA jAya aura jhukAyA huA zarIra sundara dIkhatA ho, vahA~ sajjana loga use kAmadeva . kA jIvana svarUpa prAvRtta cArI kahate haiM / 15. ullAla ullAlanaM krameNAjrayodivyullAla udIritaH // 1075 // 1094 pairoM ko kramazaH hilAne ko ullAla cArI kahate haiM / 16. veSTana pAdenakena yadyanyaM veSTayedveSTanaM tadA / etadeva pare prAhulanaM vR (?) ttavedinaH // 1076 // 1095 yadi eka paira se dUsare paira ko veSTita kara liyA jAya to use veSTana cArI kahate haiN| dUsare nRtta-paNDita isI ko valana cArI (bhI) kahate haiM / 1093 281 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 17. udveSTana veSThayitvA yadA H syAt pRSTadeze prasAraNam / tadodveSTanamAkhyAtamazokena mahIbhujA // 1077 // 1096 jaba eka paira ko veSTita karake pRSTadeza meM phailA diyA jAya, taba rAjA azokamalla use udveSTana cArI kahate haiM / 18 utkSepa aferAkuJcitasyAne pRSThe cotkSepaNe yadA / kriyate jAnuparyantaM tadotkSayo'bhidhIyate // 1078 // 1097 jaba kucha mur3e hue paira ko Age aura pIche ghuTane taka Upara uThAyA jAya, taba use utkSepa cArI kahate haiN| 19. pRSTotkSepa yoSa pRSTha eva syAt pRSThotkSepastadA mataH // 1076 // yadi yaha utkSepa kevala pIche kI ora hI kiyA jAya to use pRSThotkSepa cArI kahate haiM / - paccIsa muDupacAriyA~ (5) aGagulIpRSThabhAgaM hi nRttajJA muDupaM jaguH / 1098 cAryate tena muDupacArItyanvarthasaMjJikA // 1080 // nATyAcAryoM ne aMgulI ke pRSThabhAga ko muDupa kahA hai| usase ceSTA prakaTa ke jAtI hai / isalie (usakI) muDapacArI yaha anvaryasaMjJA (arthAnurUpa nAma) hai| niruktimevaM ke'pyAhuranye saMjJAM Davithavat / 1099 anya vidvAn muDupacArI zabda kI nirukti (vyAkhyAvizeSa) isa prakAra karate haiM aura dUsare AcArya Davittha zabda kI taraha isakI (avyutpanna) saMjJA batAte haiN| muDupopapadAzcAryaH santi yadyapyanekazaH // 1081 // tathApyamUrmayA kAzcillikhyante kohaloditAH / 1100 yadyapi muDupa se sambaddha cAriyA~ anekAneka haiM, tathApi yahA~ AcArya kohala dvArA pratipAdita kucha cAriyoM kA ullekha kiyA jA rahA hai| muDapacArI ke bheda puraHpazcAtsarA cArI tathA pazcAtpuraHsarA // 1082 // 1. dekhie : 'lohitoditA' bharatakoza, pR0 911 / - - 282 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa 1101 1103 1104 1106 madhyacakrAbhidhA cArI tathaikapadakuTTitA / padadvayanikuTTAnyA pAdasthitinikuTTitA // 1083 // [kramapAdanikuTTA ca samapAdanikuTTitA / 1102 cArI DamarukuTTAkhyA DamarudvayakuTTitA] / puraHkSepanikuTTA ca pazcAtkSepanikuTTitA / pArzvakSepanikuTTAnyA cakrakuTTanikA parA // 1084 // madhyasthApanakuTTA ca catuSkoNanikuTTitA / cArI trikoNacArAnyA tirazcInanikuTTikA // 1085 // anulomavilomA ca pratilomAnulomakA / 1105 purastAlluThitA pRSThaluThitA cakra(? vakra)kuTTitA // 1086 // pArzvadvayacarI madhyaluThitAkhyA parA tathA / zrImatAzokamallenetyuddiSTAH paJcaviMzatiH // 1087 // zrImAn azokamalla ne muDupacArI ke pacIsa bheda batAye haiM : 1. puraHpazcAtsarA, 2. pazcAtpuraHsarA, 3. madhyacakrA, 4. ekapadakuTTitA, 5. padadvayanikuTTA, 6. pAdasthitinikuTTitA, 7. kramapAdanikuTTikA, 8. samapAdanikuTTitA, 9. DamaruTTitA, 10. DamarudvayakuTTitA, 11. puraHkSepanikuTTitA, 12. pazcAtkSepanikuTTitA 13. pArzvakSepanikuTTitA, 14. cakrakuTTanikA, 15. madhyasthApanakuTTA, 16. catuSkoNanikuTTitA, 17. trikoNacArI, 18. tirazcInakuTTitA, 19. anulomavilomakA, 20. pratilomAnulomakA, 21. purastAlluThitA, 22. pRSThaluThitA, 23. cakrakuTTitA, 24. pArzvadvayacarI aura 25. madhyaluThitA / imA muDapacAryo'tha lakSaNaM pratipAdyate // 1088 // 1107 ye muDupacAriyA~ haiM / aba inake lakSaNa batAte haiM / / 1. puraHpazcAtsarA talenAdau nikuTyAtha puraH pazcAgnivezitaH / prajriragulipRSThena svasthAne kuTTito yadA / 1108 puraHpazcAtsarA cArI tadAnvarthA nirUpitA // 1086 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazyAdhyAyaH pahale talave se kUTakara paira ko Age aura pIche karake rakhA jAya; aura pazcAt u~galiyoM ke pRSThabhAga se eka paira ko apane sthAna para kUTA jAya / aisA karane se artha ke anurUpa puraHpazcAtasarA cArI banatI hai| 2. pazcAtpuraH sarA eSA pazcAtpuraHkSepAnmatA pazcAtpuraHsarA // 1060 // 1109 yadi paira ko pIche aura Age karake calAyA jAya, to vaha pazcAtpuraH sarA cArI kahalAtI hai| 3. madhyacakrA kuTTitaH sthApito yatra bhramitaH kuTTitaH punaH / sthAne sA madhyacakreti cArI proktA vicakSaNaH // 1061 // . .1110 jahA~ paira kUTA jAya, rakhA jAya, ghumAyA jAya aura phira sthAna para kUTA jAya, to use vidvAnoM ne madhyacakrAcArI kahA hai| 4. ekapadakuTTitA svapArvekuTTitaH pUrva sthApitogulipRSThataH / kuTTitazcetpunaH sthAne tadaikapadakuTTitA // 1062 // ll pahale eka paira apane pArzva meM kUTA jAya; usake bAda u~galiyoM ke pRSThabhAga se avasthita kiyA jAya; aura punaH sthAna meM kUTA jAya, to use ekapadakuTTitA cArI kahate haiN| 5. padadvayanikuTTA padadvayanikuTTA syAt saivAGghridvayanirmitA // 1063 // yadi donoM pairoM se ukta cArI banAyI jAya, to use pavadvayanikuTTA cArI kahate haiN| 6. pAdasthitinikuTTitA yasyAM nikuTTitaH pAdaH sthito'thAGgulipRSThataH / 1112 itastataH kuTTitaH sA pAdasthitinikuTTitA // 1064 // jisa cArI meM kUTA huA eka paira u~galiyoM ke pRSThabhAga se avasthita hokara (punaH) idhara-udhara kUTA jAya, use pAdasthitinikiTatA cArI kahate haiM / 7. kramapAdanikuTTikA evaM dvayanikRtA saiva kramapAdanikuTTikA // 1065 // 1113 284 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI prakaraNa ukta prakAra se yadi donoM pairoM ko sampanna kiyA jAya, to use kramapAdanikuTTikA cArI kahate haiM / 8. samapAvanikuTTitA nikuTTitau samau pAdau sthitAvaGgulipRSThayoH / yadA tadA matA'nvarthA samapAdanikuTTitA // 1066 // 1114 jaba sama nAmaka donoM paira kUTe jAkara u~galiyoM ke pRSThabhAga para avasthita hoM, to use arthAnurUpa samapAvanikuTTitA cArI kahate haiM / 9. DamarukuTTitA pAdazcetkuTTitaH pUrvaM luThitoGgulipRSThataH / pazcAtrikuTTitaH sthAne tadA DamarukuTTitA // 1067 // 1115 yadi eka paira pahale kUTA jAkara u~galiyoM ke pRSTha bhAga para loTa jAya aura pazcAt sthAna para kUTA jAya, to use DamarukuTTitA cArI kahate haiM / 10. DamarudvayakuTTitA pAdayugmakRtA saiva DamarukuTTitA // 1068 // yadi ukta cArI meM donoM paira ukta prakAra kI kriyA se sampanna hoM, to use umarudvayakuTTitA cArI kahate haiM / 11. puraHkSepanikuTTitA pUrvaM puratoGgulipRSThataH / [ caraNa: ] kuTTitaH sthApitaH kuTTitaH sthAne puraHkSepanikuTTitA // 1066 // yadi pahale caraNa ko kUTakara Age kI ora u~galiyoM ke pRSThabhAga se sthApita kiyA jAya aura phira sthAna para kUTA jAya to, use puraHkSepanikuTTitA cArI kahate haiM / 12. pazcArakSepani kuTTitA pazcAtkSepAdbhavedeSA pazcAtkSepa nikuTTitA // 1100 // ukta cArI meM paira ko pIche kI ora calAne se pazcAtkSepapanikuTTitA cArI banatI hai / 13. pAzvaMkSepanikuTTitA pArzvataH kSepaNAdeva bagala kI ora ukta prakAra calAne se pArzvakSepanikuTTitA cArI banatI hai / 1116 pArzvakSa panikuTTitA // 1101 // 1117 285 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 14. cakrakuTTanikA yadAghri kuTTitaM pAzvAbhrAmayitvA nivezayet / 1118 tataH sthAne kuTTayecca cakrakuTTanikA tadA // 1102 // jaba kUTe hue paira ko bagala meM ghumAkara rakhA jAya aura use phira sthAna para kUTA jAya, to use cakrakuTTanikA cArI kahate haiN| 15. madhyasthApanakuTTA pAdazcetkuTTitaH pUrva puraH pazcAgnivezitaH / 1119 madhye nivezitazcAtha punastatraiva kuTTitaH / madhyasthApanakuTeti tadAnvarthA prakIrtitA // 1103 // 1120 yadi pahale paira ko kaTakara Age-pIche sthApita kiyA jAya aura phira madhya meM sthApita kara punaH vahIM para kuTA jAya, to use artha ke anurUpa madhyasthApanakuTTA cArI kahate haiN| 16. catuSkoNanikuTTitA yatrAdbhiH kuTTitaH pUrva puraH pazcAnnivezitaH / vyasrabhAvAtpunazcApi puraH pazcAttadAnyathA / 1121 sthAne ca kuTTitaH sA syAccatuSkoNanikuTTitA // 1104 // jahA~ eka paira ko pahale kUTakara Age-pIche sthApita kiyA jAya; phira trikoNabhAva se Age-pIche rakhA jAya; punaH viparIta bhAva se sthAna para kUTA jAya; aisI kriyA ko catuSkoNanikuTTitA cArI kahate haiM / 17. trikoNacArI priinavezito yatra sthApito'GgulipRSThataH / 1122 nikuTTitaH puraH pAveM pRSThe vAtha nivezitaH // 1105 // ajriragulipRSThena punaH sthAne ca kuTTitaH / 1123 soktA trikoNacArIti sadbhiranvarthanAmabhAk // 1106 // jahA~ paira ko praviSTa karake u~guliyoM ke pRSThabhAga se sthApita kiyA jAya; phira kUTakara Age yA bagala meM yA pIche praviSTa kiyA jAya%; anantara u~galiyoM ke pRSThabhAga se punaH use sthAna para kUTA jAya; aisI kriyA ko artha ke anurUpa trikoNacArI cArI kahate haiM / 286 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArI prakaraNa 1124 1125 1126 18. tirazcInakuTTitA praninikuTTitaH pUrva svapArzvaparapArzvayoH / madhye nivezitaH pazcAttiryak tatraiva kuTTitaH // 1107 // yatra sA syAttirazconakuTTitAnvarthanAmabhAk / pahale paira ko apane pArzva tayA dUsare (paira) ke pArzva meM kUTakara madhya meM sthApita kiyA jAya; pazcAt vahIM para use tirachA karake kaTA jAya; aisI kripA ko artha ke anurUpa tirazcInakuTTitA cArI kahate haiM / 19. anulomavilomakA cArI trikoNacArI caidnulomvilomgaa| svasthAne sthApitapadA tatastatrApi kuTTitA / tadA nigaditA saddhiranulomavilomakA // 1108 / / yadi trikoNacArI nAmaka cArI anuloma (yathAkrama) aura viloma (viparItakrama) ko prApta kara apane sthAna ' meM sthApita caraNa vAlI banatI hai, tathA vahA~ kUTI bhI jAtI hai, to use sajjana loga anulomavilomakA cArI kahate haiN| 20. pratilomAnulomakA ___ vyatyAsAdacitA saiva pratilomAnulomakA // 1106 // 1127 ukta cArI ko vyatikrama karake banAne se pratilomAnulomakA cArI hotI hai / 21. purastAlluThitA purastAlluThitA sA syAdyatrAGkriTuMThitaH puraH // 1110 // jahA~ para Age loTatA hai vahA~ purastAlluThitA cArI hotI hai / 22. pRSThaluThitA ....pAdazcetkuJcitaH pRSThe luThito'gulipRSThataH / punazca luThitaH sthAne syAt pRSThajuThitA tadA // 1111 // yadi paira pRSThabhAga meM sikur3A huA ho; u~galiyoM ke pRSThabhAga se loTA huA ho; aura sthAna para punaH loTa jAya, to use pRSThaThitA cArI kahate haiM / 1128 287 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 23. cakrakuTTitA kuTTayitvA tu vinyasya bhrAmito luThito yadi / 1129 kuTTito'niHpunaHsthAne tadoktAcakra(? vkr)kuttttitaa||1112|| yadi paira ko kUTakara sthApita karake ghumAyA tathA loTAyA jAya aura punaH sthAna para kUTA jAya, to use cakrakuTTitA cArI kahate haiN| 24. pArzvadvayacarI kuTTito'gulipRSThe ca sthito'mriritarastataH / 1130 svastikAdvicyutaH pUrvaH svapArve ca nikuTTitaH / evamayantareNApi pArzvadvayacarI tadA // 1113 // 1131 . yadi kUTA huA paira uMguliyoM ke pRSThabhAga meM sthita hoM; dUsarA paira svastikamudrA se alaga ho; pahalA apane pArzva meM kUTA jAya; isa prakAra dUsare paira se bhI kiyA jAya; aisI kriyA ko pArzvadvayacArI kahate haiM / 25. madhyaluThitA kuTTitaH sthApito'GghrizcelluThitazca nikuTTitaH / samAdiSTA tadA madhyaluThitA vRttavedibhiH // 1114 // 1132 yadi eka paira kUTA jAya, rakhA jAya,loTAyA jAya aura phira kUTA jAya to nRtta ke jJAtAoM ne use madhyalapiThitA cArI kahA hai| prAyazo'mUH prayujyante tAlanRtyavicakSaNaH / etAH samAsataH proktA jJeyA evaM parA api // 1115 // 1133 tAla aura nRtya ke vidvAn ina cAriyoM kA prayoga bahulatA se karate haiM / inako saMkSepa meM batAyA gayA hai / isa prakAra anya cAriyoM ko bhI jAna lenA caahie| samaveta rUpa meM eka sau gyAraha mArgadezIsthita cAriyoM kA nirUpaNa samApta 288 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa | gyAraha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNoM kA nirUpaNa karaNa ( hasta-pAda-saMyukta abhinaya ) yo'GgopAGgakarapracArakaraNaH santoSitaH sthAnakaiH / cArIbhizca manoharo suraripurgopAGganAbhivibhuH / natvAhaM tamakiJcanaM parilasatpItAmbarAlaGkRtam / saMca karaNaM tu samprati mude nRttArthinAM nRttavit // 1116 // 1135 jo manamohana zrIkRSNa aMgoM tathA upA~goM sahita hasta-saMcAlana-rUpa karaNoM, sthAnakoM aura cAriyoM ke prayoga se gopAMganAoM dvArA santuSTa (prasanna ) kiye gaye, una akiMcana tathA pItAmbara se alaMkRta bhagavAn ko namaskAra karake aba maiM nRttavit, nRttArthiyoM ke manoraMjana ke lie karaNa kA nirUpaNa karatA hU~ / zravicchinnarasA pANipAdAderyA nirantarA / kriyA tanRttakaraNaM kIrtitaM 1134 nRttavedibhiH // 1117 // 1136 hAtha-paira Adi ( ke saMcAlana) se nirantara evaM avicchinna rUpa se rasa kA abhibhAvana karane vAlI jo kriyA hai, nATyAcAryoM ne use abhinaya kA karaNa kahA hai / karaNa ke bheda bhedAn katipayAnasya vyAhare munisammatAn // 1118 // 1137 bharata muni dvArA kathita yA abhISTa usake (karaNa ke) katipaya bhedoM kA maiM yahA~ nirUpaNa kara rahA hU~ / talapuSpapuTaM vakSaHsvastikaM vatitaM tathA / maNDalasvastikaM lInamunmattaM valitoru ca // 1116 // svastikaM svastikAnyardhadiva pRSThopapadAni ca / prAkSiptarecitAlAtabhujaGgatrAsitAni ca // 1120 // 1138 291 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazyAdhyAyaH kaTIsamaM kaTocchinnaM ghUNitaM ca nikuJcitam / 1139 nikuTTAdhanikuTTa ca vikSiptAkSiptakaM tathA // 1121 // apaviddhaM samanakhaM tathA svastikarecitam / 1140 mattalli cArdhamattalli valitaM cArdharecitam // 1122 // UrdhvajAnukaThibhrAntaM chinnaM pAdApaviddhakam / 1141 bhramaraM da[NDa] pakSaM ca nUpuraM lalitaM tataH // 1123 // vyaMsitaM caturaM kAntaM bhujaGgAtrastarecitam / 1142 bhujaGgAJcitamAkSiptoddhaTTite daNDarecitam // 1124 // vRzcikaM vRzcikAye ca syAtAM recitakuTTite // 1125 // 1143 latAvRzcikavaizAkharecite cakramaNDalam / prAvartakuJcite dolApAdaM talavilAsitam // 1126 // 1144 vivRttavinivRtte ca lalATatilakaM tataH / vivartitamatikAntaM vidyubhrAntaM nizumbhitam // 1127 // 1145 uromaNDala vikSipte tataH pArzvanikuTTakam / talasaMsphoTitaM gaNDasUci sUcyardhasUcinI // 1128 // 1146 gajakrIDitakaM pArzvajAnu syAd garuDaplutam / gRdhrAvalInakaM daNDapAdaM sannatasarpite // 1126 // 1147 mayUralalitaM sUcIviddha preGkholitaM tathA / skhalitaM parivRttaM ca karihastaM prasapitam // 1130 // 1148 pArzvakrAntaM nivezaM ca nitambaM hariNaplutam / siMhavikrIDitaM siMhAkarSitaM janitaM tathA // 1131 // 1149 [avahitthamathovRttaM talasaMghaTTitaM tathA] / lolitaM zakaTAsyaM ca vRSabhakrIDitaM tathA // 1132 // 1150 292 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattakaraNa prakaraNa elakAkrIDitaM tadvadviSkambhopasRtAbhidhe / viSNukAntamapakrAntamUrUvRttAJcite tataH // 1133 // 1161 sambhrAntAbhidhamapyanyanmadaskhalimatargalam / syAdrecakanikaTTAkhyaM tato nAgApasarpitam // 1134 // 1152 gaGgAvataraNaM ceti zatamaSTottaraM mayA / karaNAnAM samuddiSTaM lakSyalakSaNavedinA // 1135 // 1153 unake nAma haiM : 1. talapuSpapuTa, 2. vakSaHsvastika, 3. vartita, 4. maNDalasvastika, 5. lIna, 6. unmatta, 7. valitora, 8. svastika, 9. arSasvastika, 10. dikasvastika, 11. pRSThasvastika, 12. AkSiptarecita, 13. alAta, 14. bhujaMgatrAsita, 15. kaTIsama, 16. kaTIcchinna, 17. Nita, 18. nikRJcita, 19. nikuTTaka, 20. ardhanikuTTaka, 21. vikSiptaka, 22. apaviddha, 23. samanakha, 24. svastikarecita, 25. mattalli, 26. ardhamattalli, 27. valita, 28. aparecita, 29. UrdhvajAna, 30. kaTimAnta, 31. chinna, 32. pAdApaviddhaka, 33. bhamara, 34. daNDapakSa, 35. nUpura, 36. lalita, 37. vyaMsita, 38. catura, 39. kAnta, 40. bhujaMgavastarecita, 41. bhujaMgAJcita, 42. AkSipta, 43. udghaTTita, 44. vaNDarekhita, 45. vRzcika, 46. vRzcikaracita, 47. vRzcikakuTTita, 48. latAvRzcika, 49. vaizAkharecita, 50. cakra maNDala, 51. Avarta, 52. kaJcita, 53. dolApAva, 54. talavilAsita, 55. vivRtta, 56. vinivatta, 57. lalATatilaka, 58. vivatita, 59. atikAnta, 60. vidyadbhAnta, 61. nizunbhita, 12. urImaNDala, 63. vikSipta, 64. pAvanikuTTaka, 65. talasaMsphoTita, 66. gaNDasUci, 67. sUci 68. arSasUci, 69. gajakrIDitaka, 70. pArvajAnu, 71. garuDapluta, 72. madhAvalInaka, 73. vaNDapAda, 74. sannata, 75. sarpita, 76. mayUralalita, 77. sUcIviddha, 78. preDakholita, 79. skhalita, 80. parivRtta, 81. karihasta, 82. prasarpita, 83. pAvakrAnta, 84. niveza, 85. nitamba, 86. hariNapluta 87. siMhavikrIDita, 88. siMhAkarSita, 89. janita, 90. avahitya, 91. utta, 92. talasaMghaTTita, 93. lolita, 94. zakaTAsya, 95. vRSabhakrIDita, 96. elakAkrIDita, 97. viSkambha, 98. upasRta, 99.viSNakAnta, 100. apakrAnta, 101. UrUvRtta, 102. aJcita, 103. sambhrAnta, 104. mavaskhalitaka, 105. argala, 106. recakanikaTaka, 107. nAgApasarpita aura108. gaMgAvataraNa / ina eka sau ATha karaNoM ko lakSya evaM lakSaNa ke jJAtA maiMne batA diyA / anya bhedopabheda prAnantyAt sthAnacArINAmamISAmapyanantataH / pratastAni na zakyante vaktuM sAkalyato budhaiH // 1136 // 1164 193 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH sthAnakoM, cAriyoM aura karaNoM ke bhI ananta bhedopabheda haiN| ata: vidvajjana bhI una sabakA varNana karane meM asamartha haiN| aGgAhAropayogIni karaNAni kiyantyapi / lakSyante lakSmaviduSAmadhunA sAdhunA mayA // 1137 // 1155 aba maiM nATya-lakSaNoM ke vettA vidvAnoM ke lie nRtyopayogI kucha karaNoM kA lakSaNa-viniyoga batA rahA huuN| bAhulyAnartanArambhe samAvajrI latAkarau / aGgaM tu caturasra syAdvizeSastvadhunocyate // 1138 // 1156 nRtya ke Arambha meM bahudhA sama sthiti pairoM, latAkara hAthoM aura caturasra aMga kA upayoga kiyA jAtA hai / aba unake sambandha meM vizeSa nirdeza kiyA jA rahA hai| 1. talapuSpapuTa aura usakA viniyoga viniHsarati savye'jrau cAryAdhyadhikayA samam / vyAvRttitaH karadvandve savyaM pArzva samAzrite // 1136 // 1157 parivRtta tatastasmin sannataM pArzvamAgate / yatra tatkucadezastho hastaH puSpapuTAbhidhaH // 1140 // 1158 talapuSpapuTaM tvetat pAde'gratalasaJcare / adhyadhikA nAmaka cArI ke sAtha bA~yeM paira ke bAhara kI ora nikala jAne para, donoM hAthoM ko ghamAkara bAyeM pArva meM avasthita kara dene para, phira unako parivRtta kara sannata nAmaka pArzva ke nikaTa pahu~ca jAne para, puSpapuTa hasta madrA ko kacoM ke pAsa avasthita kara denA caahie| aisI kriyA ko talapuSpapuTa karaNa kahate haiM / isa karaNa meM agratalasaMcara nAmaka paira kA prayoga karanA caahie| raGge puSpAJjalikSepe lajjAyAmapi subhra vAm // 1141 // 1159 (sUtradhAra dvArA) raMgamaMca para puSpAMjali-samarpaNa aura sundariyoM ke lajjA ke bhAva-pradarzana meM talapuSpapuTa karaNa kA viniyoga karanA cAhie / 2. vakSaHsvastika aura usakA viniyoga caturasrakarau vakSaHsthale kRtvAtha recitau / vyAvRttyA ca samAnIyAbhugne vakSasi cedimau // 1142 // 1160 294 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa kriyete svastiko yatra svastiko caraNAvapi / vakSaHsvastikamuktaM tadanAbhugnAMsakaM tadA / 1161 jaba caturasra mudrA meM donoM hAthoM ko vakSasthala para karake recitAvasthA meM Ara-pAra ghumAkara aura unheM Abhugna (jhukAkara) vakSa para rakha diyA jAya ; tadanantara donoM hAthoM aura donoM pairoM ko svastikAkAra banA diyA jAya; to isa kriyA ko vakSaHsvastika karaNa kahate haiM / isameM kandhA jhukA huA nahIM honA caahie| lajjAnutApayorasya prayogaH parikIrtitaH // 1143 // lajjA aura pazcAttApa ke abhinaya meM vakSaHsvastika karaNa kA viniyoga karanA cAhie / 3. vatita aura usakA viniyoga vakSasyabhimukhau hastAvAlagnamaNibandhako / 1162 svastiko yugapadyatra vyAvRttaparivattitau // 1144 // kRtvottAnAbUruyuge pAtayedvartitaM tvadaH / 1163 yadi donoM hAthoM ko sammukhAvasthA meM rakhakara kalAiyoM ko kiJcit vakSa para saTA diyA jAya; aura tadanantara svastikAkAra mudrA meM donoM ko eka sAtha AvRta-parivata kara ghumA diyA jAya; tadanantara donoM hAthoM kI hatheliyoM ko uttAna karake donoM jA~ghoM para girA diyA jAya; to use vartita karaNa kahate haiN| pAtayeccetpatAko dvAvasUyAyAM mataM tadA // 1144 // adhomukhau nighRSTau tau krodhAbhinayane matau / 1164 abhineyavazAdevaM zukatuNDAdayaH karAH // 1146 // donoM hAthoM kI patAka mudrA meM isa vartita karaNa kA viniyoga asUyA ke abhinaya meM karanA cAhie / yadi unheM aMdhomakha karake girA diyA jAya to matAntara se unakA viniyoga krodha ke abhinaya meM kiyA jAtA hai| kucha AcAryoM ke mata se abhinaya vastu ke anusAra vartita karaNa meM zukatuNDa Adi hastoM kA prayoga kiyA jAtA hai / kecidatrAvadan pAdaM talapuSpapuToditam / 1165 pare karAnugaM prAhuH pAdaM karaNapaNDitAH // 1147 // kucha AcAryoM kA mata hai ki ukta viniyogoM meM talapuSpapuTa karaNa kI pAdamudrA kA prayoga karanA cAhie; kintu dUsare karaNa-vizeSajJa nATyAcAryoM kA kahanA hai ki hastamudrA ke anurUpa pAdamudrA kA prayoga karanA caahie| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. maNDalasvastika aura usakA viniyoga sAdhaM [T] vicyavAM kRtvA caturasrau karau tataH / 1168 udveSTitakriyApUrvamUrdhvamaNDalihastakau // 1148 // prayujya svastikau yatra kuryAt sthAne tu maNDalam / 1167 maNDalasvastikamidamyadi vicyavA nAmaka cArI tathA caturasra donoM hastoM kI racanA karake cAroM ora gherane kI prakriyA ke sAtha UrdhvamaNDala sthiti meM hAthoM ko prayukta kiyA jAya; aura tadanantara donoM hAthoM ko svastika mudrA meM aura maNDala nAmaka sthAna kI racanA kI jAya; to use maNDalasvastika karaNa kahate haiN| ' -prasiddhArthanirIkSaNe // 1146 // kisI prasiddha vastu ke nirIkSaNa ke abhinaya meM maNDalasvastika karaNa kA viniyoga hotA hai| 5. lIna aura usakA viniyoga UrdhvamaNDalinau pANI vidhAyorassthito'JjaliH / 1168 yadA nikuzcitaM skandhayugaM grIvA natA bhavet / tadA lonamyadi UrdhvamaNDalina nAmaka donoM hAthoM kI racanA karake hatheliyoM se aMjali banAkara, donoM kandhoM ko nikacita aura natA grIvA kA nirmANa kiyA jAya; to vaha lIna karaNa hotA hai| -vallabhAyAH prArthanAyAM niyujyate // 1150 // 1169 preyasI se anunaya-vinaya karane ke abhinaya meM lIna karaNa kA viniyoga hotA hai| 6. unmatta aura usakA viniyoga yatra viddhAbhidhA cArI caraNastvaJcitAbhidhaH / krameNa recito hastastadunmattamudIritam / 1170 jahA~ viddhA nAmaka cArI, aMcita nAmaka caraNa aura recita nAmaka hasta kI kramaza: racanA kI jAya, vahA~ unmatta karaNa hotA hai / saubhAgyAdisamudbhate garve strINAmidaM matam // 1151 // striyoM ke saubhAgya Adi se utpanna garva ke abhinaya meM unmatta karaNa kA viniyoga kiyA jAtA hai| 296 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1171 7. valitora aura usakA viniyoga kRtvorasi samaM pANI vyAvRttaparivartitau / sahAkSiptAkhyayA cAryA yatrorau parivRttitaH // 1152 // pAnIya zukatuNDAkhyau kriyete'dhomukhau krau| 1172 baddhayA sthitirevaM cet syAttadA valitoru tat / yadi vakSasthala para donoM hAthoM ko eka sAtha vyAvRtta tathA parivRtta banAyA jAya aura AkSiptA nAmaka cArI ke sAtha parivartana dvArA Uru para lAkara zukatuNDa mudrA meM donoM hAthoM ko abomukha karake rakhA jAya; tadanantara baddhA nAmaka cArI dvArA sthiti kI jAya, to use valitoha karaNa kahate haiM / etanniyujyate dhIrairlajjAyAM mugdhayoSitAm // 1153 // 1173 mugdhA nAmaka nAyikA kI lajya ke abhinaya meM ghora puruSa valitoSa karaNa kA viniyoga kahate haiM / 8. svastika aura usakA viniyoga udveSTaya nirgatau yatra karau vyAvartitau samam / utplutya pANicaraNaracitaH svastiko bhavet / 1174 yadi donoM hAthoM ko cAroM ora se ghumA kara eka sAtha hI vyAvartitAvasthA meM kiyA jAya aura uchalakara hAthoM kI bhA~ti pairoM kI bhI svastika mudrA meM racanA kI jAya, to use svastika karaNa kahate haiM / tatsvastikaM sarAbhasya niSedhAnveSaNAdiSu // 1154 // saba prakAra kI durbhAvanAoM ko dUra karane tathA anveSaNa Adi ke abhinaya meM svastika karaNa kA viniyoga hotA hai| 9. arSasvastika aura usakA viniyoga caraNaH svastikaH savyaH karaH karikarAbhidhaH / 1175 khaTako hRdi vAmazcettadAdhasvastikaM matam // 1155 // ... yadi eka paira ko svastika mudrA meM avasthita kiyA jAya aura dAhinA hAtha karihasta mudrA meM tathA bAyAM hAtha khaTaka hasta mudrA meM hRdaya para rakhA jAya, to use arSasvastika karaNa kahate haiN| ... .. 297 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH kara karikara kecidatra procuH kaTisthitam / 1176 ardhacandrakaraM savyaM kuryAdvA pakSavaJcitam / pakSapradyotamathavA kaTidezagataM viha // 1156 // 1177 kucha nATyAcAryoM kA abhimata hai ki karihasta madrA ko kaTi para rakhanA caahie| dAhine hAtha ko ardhacandra mudrA meM athavA pakSavaJcita mudrA meM athavA pakSapradyota mudrA meM banAkara kaTi para avasthita karanA caahie| (ardhasvastika ise isalie kahA gayA hai ki isameM kevala paira ko hI svastika mudrA meM rakhA jAtA hai)| . 10. viksvastika aura usakA viniyoga kriyate svastiko yatra pANipAdavinirmitaH / lalitAGgazcaturdikSa tad diksvastikamucyate / 1178 yadi hAtha-paira donoM ko svastika mudrA meM avasthita kiyA jAya aura cAroM dizAoM meM lalita nAmaka aMga kA nirmANa kiyA jAya, to use diksvastika karaNa kahate haiM / niyujyate budharetad gItasya parivartane // 1157 // vidvAnoM ke mata se gAne ke samaya zarIra kI gati dikhAne meM diksvastika karaNa kA viniyoga hotA hai| 11. pRSThasvastika aura usakA viniyoga cAroM kurvannapakrAntAM vikSipyodveSTitau bhujau / 1179 tato'paveSTaya cAkSipyA'nyAghri sUcI vidhAya ca // 1158 // pAdAbhyAM yatra pANibhyAM pRSThe svastikamAcaret / 1180 tat pRSThasvastikaM jJeyamyadi donoM udveSTita bhujAoM ko apakrAntA cArI meM vyavasthita karane ke anantara unheM alaga-alaga karake pIche kI ora ghumA diyA jAya; paira ko sUcI nAmaka mudrA meM avasthita kiyA jAya; tatpazcAt donoM pairoM aura donoM hAthoM se pRSTha bhAga meM (pITha pIche) svastika mudrA banAyI jAya, to use pRSThasvastika karaNa (pITha para svastika banAnA) kahate haiM / -sarAbhasye niSedhane / anyAnveSaNasambhASe yuddhasya ca parikrame // 1156 // 1181 298 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa saba prakAra kI durbhAvanAoM ko dUra karane, niSedha karane, dUsare ko DhUMr3hane, saMbhASaNa karane aura yuddhasthala ke cAroM ora ghUmane ke abhinaya meM pRSThasvastika karaNa kA viniyoga hotA hai / ( isa abhinaya meM nartakI sabhAsthala kI ora pITha bhI kara sakatI hai ) / 12. AkSipta recita aura usakA viniyoga hRdi sthitau karAvUrdhvaM vyAvRttyA prApya cettataH / vikSipya pArzvayostatra karamekamadhomukham // 1160 // 1182 vratabhramaM haMsapakSaM vakSasyAkSipya cetparam / karamevaMvidhaM yatra recayettadanantaram // 1161 // 1183 syAtAM sUcyaJcitAvaGghrI tat tadAkSiptarecitam / hRdaya para avasthita donoM hAthoM ko Upara ghumAkara yadi pAvoM meM DAla diyA jAya; tadanantara eka hAtha ko adhomukha karake dUsare haMsapakSa hasta ko tejI se ghumAte hue vakSa para pheMka diyA jAya dUsare hAtha ko bhI isI mudrA meM avasthita kiyA jAya; tadanantara donoM pairoM ko sUcI aura aMcita mudrAoM meM banA diyA jAya; to usa mudrA ko AkSipta recita karaNa kahate haiM / darzayedamunA tyAgaparigrahaparamparAm // 1162 // 1184 tyAga aura parigraha kA bhAva prakaTa karane athavA paramparAnusAra AkSipta recita karaNa kA viniyoga hotA hai / 13. alAta aura usakA viniyoga cArI nitambazcaturasrakaH / yatrAseAtAbhidhA pANiH syAddakSiNe bhAge'thordhvajAnustu vAmataH // 1163 // 1185 yadaivamanyadaGgaM syAt tat tadAlAtamIritam / yadi (pairoM meM) alAtA cArI, nitamba caturasra sthiti meM, eka hAtha dakSiNa bhAga meM, bAyAM ghuTanA uThA huA aura anya aMga bhI yathAsthAna ho, to vahA~ alAta karaNa hotA hai / nRtye salalite vIrasiMhajena mahIbhujA // 1164 // 1186 lalita-bhAva-sUcaka nRtya meM alAta karaNa kA viniyoga hotA hai, aisA azokamalla ( vIrasiMha suta) kA abhimata hai 299 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 14. bhujaMgavAsita bhujaGgAtrAsitAM cAroM vidhAyAghri tu kuJcitam / utkSipyorukaTojAnu yadi vyatraM vivartayet // 1165 // 1187 vyAvRttyA parivRttyA ca yatrako dolasaMjJakaH / karo'nyaH khaTakAsyastadbhujaGgatrAsitaM tadA // 1166 // 1188 yadi bhajaMgatrAsitA cArI meM avasthita paira ko kuMcita karake tathA kaTi aura jAna ko uchAla kara trikoNa meM ghumAyA jAya; aura eka hAtha ko dola mudrA tathA dUsare ko khaTakAmukha mudrA meM avasthita karake vyAvRtta-parivRtta (Ara-pAra) kiyA jAya, to use bhujaMgatrAsita karaNa (sarpa se bhayabhIta) kahate haiM / 15. kaTIsama aura usakA viniyoga kRtvAkSiptAmapakrAntAM cArI cAtha karAvubhau / svastikIkRtya nAbhau tu dakSiNaM khaTakAmukham // 1167 // 1189 ardhacandraM paraM kaTayAM kuryAt pArvaM tu sannatam / ekamudvAhitaM tvanyadevamaGgAntararapi // 1168 // 1190 prAvRttirvaiSNavaM sthAnaM yatra tatsyAtkaTIsamam / pahale apakrAntA nAmaka cArI kI racanA karake donoM hAthoM ko svastikAkAra banAyA jAya ; tadanantara dAhine hAtha ko khaTakAmukha mudrA meM nAbhi para aura bAyeM hAtha ko ardhacandra mudrA meM kaTi para avasthita kiyA jAya; eka pArzva ko saMnata aura dUsare ko uvAhita meM rakhA jAya; anya aMgoM ko bhI yathAsthAna vyavasthita kiyA jAya; phira vaiSNava sthAnaka kI racanA kI jAya / isa natya-mudrA ko kaTIsama karaNa (samAna kaTI) kahA jAtA hai| sUtradhAreNa tadyojyaM jarjarasyAbhimantraNe // 1166 // 1191 sUtradhAra dvArA jarjara kA AvAhana karane ke abhinaya meM kaTIsama karaNa kA viniyoga hotA hai / 16. kaTIcchinna aura usakA viniyoga pArzvato bhramarI kRtvA maNDalasthAnamAzritaH / vidhAyakAM kaTauM chinnAM pallavaM bhujamUrdhani // 1170 // 1192 evamaGgAntareNApi dvistriAvRttayaH kRtAH / yatra tattu kaTIchinnaM karaNaM kotitaM budhaiH // 1171 // 1193 300 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuttakaraNa prakaraNa pahale pArzva meM bhramarI nAmaka cArI banA dI jAya aura tadanantara maNDala nAmaka sthAnaka kI racanA kI jAya; phira chinnA nAmaka kaTi tathA bhujA ke zIrSa bhAga meM pallava nAmaka hasta kI racanA kI jAya; isI prakAra anya aMgoM kI bhI racanA karake phira do-tIna bAra AvRttiyA~ kI jaayeN| isa abhinaya-mudrA ko vidvAnoM ne kaTIcchinna karaNa (TUTI kaTi) kahA hai| 17. dhUNita yatrordhvadezago hasto vyAvRttyA dakSiNastataH / parivRttyA tvadhaH pArzvadezAbhrAnti samAcaret // 1172 // 1194 taddiko'dhriH samAzritya jaGghAsvastikatAmanu / kuryAccArImapakrAntAM dolAkhyamaparaM karam / 1195 tad ghUNitaM kecidAhurutplutya svastikaM tviha // 1173 // yadi Arambha meM dAhine hAtha ko Upara uThAkara ghumA diyA jAya aura bAda meM parivartita kara nIce pAzrva bhAga meM kampita kara diyA jAya; phira usa dizA meM avasthita paira aura jaMghA meM svastika mudrA kI racanA kI jAya; tatpazcAta apakrAntA nAmaka cArI kA Azraya grahaNa kiyA jAya aura dUsare bAyeM hAtha meM dolA mudrA dhAraNa kI jAya / abhinaya kI isa sthiti ko pUNita karaNa kahate haiM / kucha AcAryoM kA mata hai ki isa abhinaya meM uchalakara bAyeM hAtha se svastika mudrA banAnI cAhie / 18. nikuJcita aura usakA viniyoga vidhAya vRzcikaM pAdaM yatra taddiggataM karam / 1196 zirasyarAlamAracya nAsAdezArjavena cet // 1174 // urasyarAlamaparaM tat tadA syAnizcitam / 1197 eka paira se vRzcika sthAnaka kI racanA karake usI dizA meM hAtha ko bhI le jAyA jAya; phira zira para (dAyeM) arAla hasta ko banA kara nAsikA kI sIdha para rakhA jAya; tadanantara chAtI para dUsare (bAyeM) arAla hasta kI racanA kI jAya / isa abhinaya-sthiti ko nikuJcita karaNa kahate haiN| tadautsukye vitarke ca gaganotpatanAdiSu / utsukatA, vitarka aura AkAza se gira jAne Adi ke abhinaya meM nizcita karaNa kA viniyoga hotA hai / kecitpatAkasUcyAsyAvatra nAsAgragau jaguH // 1175 // 1198 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH kucha vidvAnoM kA mata hai ki nikuJcita karaNa-mudrA meM patAka tathA sacyAsya hastoM ko nAsikA ke agrabhAga meM avasthita karanA cAhie / 19. nikuTaka kRtvAdau maNDalasthAnaM caturasratayA karam / savyamudveSTitenAMsazIrSamAnIya yatra tat // 1176 // 1199 patanotpatanopetakaniSThAdyagulIdvayam / vidadhyAdalapadma tamaGghrimudghaTTayetkaram // 1177 // 1200 savyamAviddhavakratvaM nItvAtha caturasrakam / kuryAdevaM vAmapANipAdaM tat syAnnikuTTakam / 1201 Arambha meM maNDala nAmaka sthAnaka kI racanA karake bAMye hAtha ko caturasra mudrA meM avasthita kiyA jAya; phira use cAroM ora se ghumAvadAra banA kara kandhe ke Upara lAkara kaniSThA tathA anAmikA u~galiyoM ko kramazaH girane tathA uThane kI sthiti meM kiyA jAya; tatpazcAt alapadma hasta kI racanA karake eka paira ko alaga kiyA jAya; phira dAyeM hAtha ko aviddhavakra banAkara caturasra sthiti meM lAyA jAya; yahI prakriyA paira se bhI kI jAya / abhinaya kI isa sthiti ko nikaTTaka karaNa kahate haiM / 20. ardhanikuTTaka anaikena racitamidamanikaTTakam // 1178 // yadi nikuTTaka karaNa kI eka hI aMga se racanA kI jAya, to vaha anikuTTaka karaNa kahalAtA hai / 21. vikSiptAkSiptaka aura usakA viniyoga savyAvRttau kare so'GghribahivikSipyate yadi / 1202 caturasrastadAnyo'tha prAktanaH parivRttiyuk // 1176 // pANipAdaH sa prAkSipto yatrAGgamaparaM kramAt / 1203 evamevaM bhavedetadvikSiptAkSiptakaM tadA // 1180 // yadi dAyeM hAtha ko bAyIM ora ghumA diyA jAya aura paira ko bAhara kI ora prasArita kiyA jAya; isI taraha dUsare caturasra hasta ko bhI ghamAyA jAya; phira hAtha, paira aura tadanantara kramazaH eka-eka aMga kA saMcAlana kiyA jAya; to usa abhinaya-sthiti ko vikSiptAkSiptaka karaNa kahate haiM / 302 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa gatAgate vadantyasya niyogaM ke'pi sUrayaH / . 1204 sa neSTo nATyaviduSAM yato'bhinayapANibhiH // 1181 // nATyAcAryoM kI eka paramparA jAne-Ane ke abhinaya meM isa karaNa kA viniyoga batAtI hai; kintu dUsarI paramparA ke nATyAcAryoM ko yaha abhimata mAnya nahIM hai| unakA kathana hai ki isa karaNa meM hastAbhinaya kI pramukhatA hai, aura gamanAgamana meM to pAdoM kA prayoga hotA hai, jo ucita nahIM hai| vAkyArthAbhinayaH . kAryaH prAdhAnyenAbhinetRbhiH / 1205 idaM tu saddhirAkhyAtaM nRtyamAtraparaM tataH // 1182 // sajjanoM ke nirdeza se isa karaNa meM abhinetAoM ko mukhya rUpa se gIta aura bhAva (vAkyArtha) kA abhinaya karanA cAhie; kyoMki abhinaya hI usakA ekamAtra prayojana hai| prayojyametannAvyAnaM vicchede sndhiguptye| 1206 yadi tAlalayAdInAM gatInAM ca parikrame // 1183 // tathA tAlAnusandhAne tathA yuddhaniyuddhayoH / 1207 cArIsthAnakasaMyoge'pyetatkaraNamIritam // 1184 // alaga hone, sandhi ke gopana, tAla-laya Adi kI gatiyA~, parikramA, tAla ke anusandhAna, yuddha, kustI aura cArIsthAnaka-saMyukta abhinaya meM isa nATyAMgabhUta karaNa kA prayoga karanA cAhie / 22. apaviddha aura usakA viniyoga caturastraM samAzritya savyaM vyAvartya hastakam / 1208 nissAryAkSiptayA cAryA kRtvA taddigbhavaM karam / yadi bAyeM hAtha ko caturasra mudrA meM avasthita karake (dAhinI ora) ghumAkara aura usI dizA ke dUsare dAyeM hAtha ko AkSiptA cArI dhAraNa kara use bAhara kI ora ni:sArita kara diyA jAya, to use apaviddha karaNa kahate haiM / - [zukatuNDaM karaM tasyavorau tu paripAtayet / 1209 . yaMtrApaviddhaM tadvAme vakSaHsthe khaTakAmukhe / ] athavA-yadi bAyeM hAtha ko zukatuNDa mudrA meM banAkara use bAyeM hI Uru para girA diyA jAya aura dUsare dAyeM hAtha ko khaTakAmukha mudrA meM avasthita kara vAyeM vakSa para rakha diyA jAya, to use apaviddha karaga kahate haiN| 1. dekhie : saMgItaratnAkara, adhyAya 7, zloka 602, 3 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtvAdhyAyA asUyAyAM tathA kope viniyogo'sya dazitaH // 1185 // 1210 asUyA tathA krodha ke abhinaya meM apaviddha karaNa kA viniyoga hotA hai| 23. samanakha aura usakA viniyoga yatra gAtraM svabhAvasthamajI samanakhau yutau / latAkaro samanakhamjahA~ zarIra svAbhAvika sthiti meM vartamAna ho; donoM paira samAna nakhayukta hoM; aura donoM hAtha latAhasta mudrA meM hoM; vahA~ samanakha karaNa hotA hai| -etadAdyapravezane // 1186 // 1211 Adya vastu ke praveza karane ke abhinaya meM samanakha karaNa kA viniyoga hotA hai| 24. svastikarecita aura usakA viniyoga caturasraH sthito yatra vidhAya tvaritabhramau / haMpakSAbhidhau hastau vyAvRttyordhvaM ziraHsthalAt // 1187 // 1212 samprApya parivRttyAdhaH prAptAvAviddhavakrako / svastiko hRdayakSetre kriyete tadanantaram // 1188 // 1213 viprakoo tataH kaTyAM pakSavazcitako tataH / pakSapradyotako hastau cArI tadanugA tataH // 1186 // 1214 avahitthAbhidhaM sthAnametatsvastikarecitam / pahale caturastra mudrA meM eka hAtha ko avasthita kiyA jAya: phira haMsapakSa donoM hAthoM ko zIghratA se ghamA diyA jAya; tadanantara unheM Upara mastaka pradeza se ghumAte hue nIce lAkara Aviddhavakra hAthoM meM parivartita kara diyA jAya; tatpazcAta donoM hAthoM meM svastika mudrA dhAraNa kara unheM hRdaya para rakha diyA jAya; punaH unheM vitrakoNa mudrA meM raca kara kaTi meM rakha diyA jAya; phira unheM kramaza: pakSavaMcitaka aura pakSapradyotaka mudrAoM meM avasthita kiyA jAya%; aura tadanantara cArI aura tadanurUpa avahittha sthAnaka kI racanA kI jAya / isa abhinaya-bheda ko svastikarecita karaNa kahate haiN| nirUpitamidaM dhIraH harSasthAdinirUpaNe // 1160 // 1215 304 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa Anandita vyakti Adi ke bhAvAbhivyaMjana meM, pIra puruSoM ke mata se, svastika recita karaNa kA viniyoga karanA caahie| 25. mattalli aura usakA viniyoga svastikaM gulphayorbavA yatrAddhyorapasarpaNam / samamudveSTitau pANI tathA tAvapaveSTitau / 1216 vidadhyAdasakRt tat syAnmattalliyadi donoM TakhanoM ko svastikAkAra meM bA~dhakara pairoM se lur3hakate hue calA jAya aura sAtha hI donoM hAthoM ko mor3akara phira khola diyA jAya; isa prakAra bAra-bAra karate rahane se jo abhinaya-mudrA banatI hai, use mattalli karaNa kahate haiN| -madasUcakam // 1161 // mada ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 26. ardhamattalli aura usakA viniyoga skhalitApasRtAvaghI cedvAmo recitaH karaH / 1217 paraH kaTau tadA cArdhamattalliyadi donoM paira phisalate tathA lur3hakate hoM aura bAyA~ hAtha recita mudrA meM tathA dAhinA hAtha kaTi para avasthita ho, to use ardhamattalli karaNa kahate haiM / -taruNe made // 1192 // atyanta madamattatA ke abhinaya meM ardhamattalli karaNa kA viniyoga hotA hai / 27. valita apasarpati sUcyAkhye dehadezAtkare yadA / 1218 apetazcaraNaH sUcI cArI tu bhramarI kramAt / / evamaGgAntareNApi yatra tadvalitaM tadA // 1193 // 1219 jaba zarIra se sUcAsya hasta apasarpita ho aura paira se kramazaH sUcI, cArI tathA bhramarI mudrA dhAraNa kara gamana kiyA jAya; aura dUsare aMgoM se bhI isI prakAra kI kriyA kI jAya, taba use valita karaNa kahate haiM / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 28. arSarecita maNDalasthAnamAzritya khaTakAsyaM yadA hRdi / kRtvA kuryAtkaraM sUcI [mukhaM caiva] tadantike // 1164 // 1220 taddikkaM pAdamudghATya sannataM pArzvamAcaret / tadApasaraNe proktaM nRtta rardharecitam // 1165 // 1221 jaba maNDala sthAnaka meM avasthita hokara khaTakAmakha hasta ko hRdaya para rakha diyA jAya; phira use sUcImukha hasta banA diyA jaay| jisa dizA meM hAtha ho usI dizA meM eka paira ko bar3hAyA jAyaH pArzva ko sannata mudrA meM avasthita kiyA jAya; usake bAda pIche haTA jAya; taba usa kriyA ko aparecita karaNa kahate haiN| 29. UrdhvajAnu UrdhvajAnau yadA cAryA kuzcite'jrAvaso karaH / pralapadmo'thavArAlaH pakSavaJcitako'thavA // 1196 // 1222 UrdhvAsyaH kucasAmyasthajAnunaH khaTako'paraH / vakSaHsthaH syAttadA dhorarUrvajAnu prakItitam // 1167 // 1223 jaba UrdhvajAna nAmaka cArI tathA kuJcita nAmaka pairoM kI sthiti meM alapana yA arAla athavA pakSavaMcitaka nAmaka hAtha Urdhvamukha rahe aura dUsarA khaTakAmukha hAtha kuca kI samAnatA meM avasthita, ghuTane para se hote hue vakSa para rakha diyA jAya, to dhIra puruSoM ne use Urdhva jAnu karaNa kahA hai| 30. kaTimAnta aura usakA viniyoga apasarpa drutaM vAmaM caraNaM yatra tasya tu / pAveM nyasyetparaM sUcI tatazcebhrAmayetkaTim // 1198 // 1224 kuryAdvA bhramaroM pANI vyAvRttaparivartitau / vaiSNavasthAnamante tat kaTibhrAntaM tadA matam // 1166 // 1225 pIche haTane kI zIghratA kI sthiti meM bAyeM caraNa ko pArzva bhAga meM rakha diyA jAya; phira dUsare dAyeM paira ko sUcI mudrA meM kara diyA jAya aura tatpazcAta kaTi ko ghumAyA jAya; athavA bhramarI cArI kI racanA kara donoM hAthoM ko vyAvRtta-parivata kiyA jAya; anta meM vaiSNava nAmaka sthAnaka kA nirmANa kiyA jAya; isa kriyA ko kaTimAnta karaNa kahate haiM / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa tAlAnAmantarAleSu gatInAM ca parikrame / yatInAM paripUrtI ca sanniyujyate // 1200 // 1226 sajjanoM ke matAnusAra tAloM ke madhya bhAga, gatiyoM ke ghumAva aura yatiyoM (saMnyAsiyoM) kI pUrti ke abhinaya meM kaTiprAnta karaNa kA viniyoga hotA hai / 31. chinna aura usakA viniyoga kramAt karau kaTIpArzvadeze cedalapallavau / chinnA kaTI ca vaizAkhasthAnaM chinnaM tadoditam / 1227 yadi alapallava mudrA meM donoM hAthoM ko kramazaH kaTipArzva meM rakha diyA jAya; kaTi chinnA mudrA meM ho; aura anta meM vaizAkha sthAnaka kI racanA kI jAya; to use chinna karaNa kahate haiM / tadaGgapratisAre syAt tathA tAlaprabhaJjane // 1201 // aMgoM ko phailAne aura tAla Thokane ke abhinaya meM chinna karaNa kA viniyoga hotA hai / 32. pAvApaviddhaka khaTakAsya yadA pANI nAbhikSetre parAGmukhau / sUcyAGghriH parapAdena yukto'pakrAntayA yutaH / praparazcaraNo'thaiva tadA pAdApaviddhakam // 1202 // 1228 1229 jaba khaTakAsya nAmaka donoM hAtha nabhideza meM parAGmukha hokara raheM; sUcI nAmaka paira dUsare paira se jur3A ho; aura dUsarA paira apakrAntA nAmaka cArI meM ho; taba vaha pAdApaviddhaka karaNa hotA hai / 33. bhramara aura usakA viniyoga kurvannAkSiptacAryA pANimudveSTaya cettataH / valitaM tu trikaM kuryAt svastikaM pAdasambhavam // 1203 // 1230 yatrAparAGgamevaM syAdulbaNAvekadA karau / tat tadA bhramaraM jJeyam jaba pahale hAtha-paira meM AkSiptA nAmaka cArI ko dhAraNa karake trika kA valaya kiyA jAya ( kaTi bhAga ko jhukA diyA jAya ); phira pairoM kI svastika mudrA banA lI jAya; isI prakAra anya aMgoM kI bhI racanA kI jAya; anta meM eka bAra ulvaNa hAthoM kI racanA kI jAya; taba use bhramara karaNa kahate haiM / 307 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH -uddhRtasya parikrame // 1204 // 123] vega se cakkara kATane ke abhinaya meM bhramara karaNa kA viniyoga hotA hai| 34. daNDapakSa cArI yatro+jAnuH syAt karau syAtAM latAkarau / tatraikaM nikSipedUrdhvajAnUpari yadA punaH / 1232 evamaGgAntareNApi daNDapakSamidaM tadA // 1205 // jahAM UrdhvajAnu cArI tathA donoM latAhasta hoM aura phira eka hAtha ko UrdhvajAnu ke Upara rakha diyA jAya; isI prakAra anya aMgoM ko bhI saMcAlita kiyA jAya; vahA~ daNDapakSa karaNa hotA hai| 35. nUpura viracya bhramaroM cArImatha napurapAdikAm / . 1233 aghriNakena tatpANi vidadhyAdrecitaM yadi / paraM latAkaraM hastaM tadoktaM nUpuraM budhaiH // 1206 // 1234 yadi eka paira se bhramarI nAmaka cArI kI racanA karane ke pazcAt nUpurapAdikA nAmaka cArI ko banAyA jAya; phira eka hAtha ko recita aura dUsare ko latA mudrA meM avasthita kiyA jAya, to budhajanoM ke matAnusAra use napura karaNa kahate haiN| 36. lalita aura usakA viniyoga savyaH karaH kezabandhanitambAdikavartanAH / yatrA'tha hastako vAmo bhavet karikarastataH // 1207 // 1235 udghaTTito'ghriranyAGgamapyevaM lalitaM tu tat / jahA~ dAyA~ hAtha kezabandha tathA nitamba Adi vartanA meM ho aura bAyA~ hAtha kaTihasta mudrA meM ho; eka paira udghaTTita aura anya aMga bhI isI prakAra saMcAlita hote hoM; vahA~ lalita karaNa hotA hai / vilAsini sudhIdhuryAzokamallena kIrtitam // 1208 // 1236 nATapAcArya azokamalla ke mata se vilAsI ke abhinaya meM lalita karaNa kA viniyoga hotA hai| 308 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattakaraNa prakaraNa 37. vyaMsita aura usakA viniyoga pANimudveSTaya yatrako'dhogato viprakIrNitaH / parAvRttya parastAhagUvaM hRdayagastataH // 1206 // 1237 uttAnito recitaH syAdeko'nyo'dhomukhastathA / sthAnamAlIDhasaMjJaM cet tattadA vyaMsitaM matam / 1238 jahA~ eka hAtha ko udveSTita karake dUsare viprakIrNa hasta ko usake nIce lAyA jAya; phira ghumAkara use Upara hRdaya para avasthita kiyA jAya; tatpazcAt eka recita hAtha ko uttAna aura dUsare ko adhomukha kiyA jAya; phira AlIr3ha sthAnaka dhAraNa kiyA jAya; vahA~ vyaMsita karaNa hotA hai| niyojyaM vAyusUnvAdibRhatkapiparikrame // 1210 // hanumAna tathA bAli, sugrIva (bRhatkapi) Adi ke abhinaya meM vyaMsita karaNa kA viniyoga hotA hai / 38. catura aura usakA viniyoga yatrAlapallavo vAmo hRdayakSetrasaMsthayoH / 1239 karayozcaturo'nyo'tha pAdastUdghaTTito yadi // 1211 // -caturamIritam / jahAM donoM hAtha hRdaya meM avasthita hoM; bAyA~ alapallava aura dAyA~ catura mudrA meM ho; aura eka paira udghaTTita ho; vahA~ catura karaNa hotA hai| tadA vismayasUcAyAmidam 1240 vaidUSikyAM nRpAgaNyAzokamallena dhImatA // 1212 // vidvAn rAjA azokamalla ke mata se vismaya, asUyA tathA vidvatA ke abhinaya meM catura hasta kA viniyoga hotA hai| 39. kAnta yatrAtikrAntacAryAjri pAtyamAnaM nikuJcya cet / 1241 pRSThataH sthApayitvA tu purodeze prasArayet // 1213 // vyAvartya tatkaraM nyasyorasyataH parivRttitaH / 1242 309 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH freemya tadvadAkSipya hRdi taM khaTakAmukham / kuryAdeva parAGgaM ca tat tadAkrAntamIritam // 1214 // 1243 jahA~ atikrAntA cArI ke dvArA eka paira ko patita karate hue sikor3a kara pITha kI ora sthApita karake Age kI ora prasArita kiyA jAya; phira use ghumAkara vakSa kI ora le jAyA jAya; aura tatpazcAt vahA~ se haTAkara use khaTakAmukha mudrA meM hRdaya para avasthita kiyA jAya; isI prakAra dUsare paira ko bhI kiyA jAya; vahA~ kAnta karaNa hotA hai / 40. bhujaMgatrastarecita bhujaGgatrAsitA yatra cArI syAd recitau karau / vAmapArzve tadAkhyAtaM bhujaGgatrasta recitam // 1215 || 1244 jahA~ pairoM meM bhujaMgatrAsitA cArI ho aura donoM recita hAtha vAma pArzva meM avasthita hoM, vahA~ bhujaMgatrasta recita karaNa hotA hai / 41. bhujaMgAJcita savyAGghriNA yadA cArI bhujaGgatrAsitAbhidhA / recitaH syAt karaH savyo vAmapANirlatAkaraH / yatra dhIrastadAkhyAtaM bhujaGgAzcitakaM tvadaH // 1216 // 310 jahA~ dAhine paira se bhujaMgatrAsitA cArI banAyI jAya; dAhinA hAtha recita mudrA aura bAyA~ hAtha latAhasta mudrA meM ho; dhIra puruSoM ke mata se, vahA~ bhujaMgAJcita karaNa hotA hai / . 42. AkSipta aura usakA viniyoga cAryAkSiptA yadA kSiptaH khaTakazcaturo'thavA / tadAkSiptamidaM dhIre jaba paira AkSiptA cArI meM aura hAtha khaTaka yA catura mudrA meM hoM, dhIra puruSoM ke mata se use AkSipta karaNa kahate haiM / - vidUSakagatau vidUSaka kI cAla ke abhinaya meM AkSipta karaNa kA viniyoga hotA hai / 1245 smRtam // 1217 // 1246 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1248 43. udghaTTita yadodghaTTitapAdaH syAttatpAvaM sannataM krau| 1247 tAlikAkaraNodyuktau tattadodghaTTitaM matam // 1218 // jaba paira udghaTTita , pArzva sannata aura donoM hAtha tAlikA banAne meM tatpara hoM, to use udghaTTita karaNa kahate haiN| 44. daNDarecita aura usakA viniyoga daNDapAdA yadA cArI daNDapakSAbhidhau karau / tadA pramodanRtte syAtkaraNaM daNDarecitam / prayogaM kecidicchanti tasyoddhataparikrame // 1216 // 1249 jaba paira daNDapAdA cArI aura donoM hAtha daNDapakSa mudrA meM hoM, taba use daNDarecita karaNa kahate haiN| pramodanatta ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / uddhata vyakti ke ghUmane ke abhinaya meM bhI koI AcArya usakA viniyoga batAte haiM / . 45. vRzcika aura usakA viniyoga karau karikarau pazcAd dUre vRzcikapucchavat / anizcet sannataM pRSThaM tadA vRzcikamIritam / 1250 yadi donoM hAtha pITha pocha (kandhaM ke samatara) kaTihasta mudrA aura eka paira (unake kucha) dUra para bicchU kI pUMcha (DaMka) kI taraha avasthita hoM; pRSTha bhAga sannata ho; to vahA~ vRzcika karaNa hotA hai / - idamairAvaNAdInAmAkAzagamane matam // 1220 // indra ke hAthI (airAvata) aura AkAza meM ur3ane ke abhinaya meM vRzcika karaNa kA viniyoga hotA hai / 46. vRzcikarecita aura usakA viniyoga vazcike'Gaghrau yadA pANI svastikobhUya recitau / 1251 vizliSyApi tadAkAzagatau vRzcikarecitam // 1221 // jaba donoM para vRzcika aura donoM hAtha svastika hokara phira unheM kholakara recita meM kiyA jAya, taba use vRzcikarecita karaNa kahate haiN| AkAza meM ur3ane ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 47. vRzcika kuTTita aura usakA viniyoga vRzcikaM cedvidhAyAghra bhujazIrSe karau kramAt / pralapadmau nikuTTaghete tadA vRzcikakuTTitam / yadi eka paira vRzcika mudrA aura donoM hAthoM ko kramaza: alapadma tathA nikuTTa meM dhAraNa kiyA jAya, to use vRzcika kuTTita karaNa kahate haiM / sAzcaryAkAzagamanavAJchAdau tatprayujyate || 1222|| 1253 Azcarya ke sAtha AkAza gamana aura icchA Adi ke abhinaya meM vRzcikakuTTita. karaNa kA viniyoga hotA hai / 48. latAvRzcika aura usakA viniyoga 1252 vRzcike'GghriyaMdA vAmaH karazcetsyAllatAkaraH / tadA latAvRzkim - 312 jaba eka (dAhinA) para vRzcika mudrA meM aura bAyA~ hAtha latAhasta mudrA meM ho, taba use latAvRzcika karaNa kahate haiM / - tadAkAzotpatane AkAza meM ur3ane ke Azaya meM latAvRzcika karaNa kA viniyoga hotA hai / 49. vaizAkharecita matam // 1223 || 1254 recitaM yatra pANyaGghrikaTigrIvaM yadA bhavet / vaizAkhasthAnake tat syAt tadA vaizAkharecitam // 1224 // 1255 jahA~ donoM hAtha, paira, kamara tathA grIvA recita meM rakhe jA~ya aura vaizAkha sthAnaka kI racanA kI jAya, taba use vaizAkharecita karaNa kahate haiM / 50. cakramaNDala aura usakA viniyoga carayitvADitAM cAroM cakrAkAraM bhramedyadi / yatra dolAkhyahastAbhyAM dehenAntarnatena cet // 1225 // 1256 tattadA sadbhirAkhyAtaM karaNaM cakramaNDalam / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa 1258 yadi aDiDatA cArI banAkara aura donoM hAthoM ko dolAhasta meM prayukta kara pUrA zarIra andara kI ora jhakA diyA jAya tathA donoM hAthoM ko jamIna meM Teka diyA jAya aura taba use cakrAkAra meM ghumAyA jAya, to use cakramaNDala karaNa kahate haiM / [bhavet] tad varivasyAyAM tathoddhataparikrame // 1226 // 1257 pUjA aura zIghratApUrvaka parikramA ke abhinaya meM cakramaNDala karaNa kA viniyoga hotA hai / 51. Avarta aura usakA viniyoga cASagatyA samaM cAryA hastau dolAbhidhau yadi / vidhAyodveSTitau yatra kuryAttAvapaveSTitau / tadAvartamidaM proktaM dhIraiHyadi cASagati cArI ke samAna hI donoM dolA hastoM kI racanA karake unheM udveSTita (kholA) tathA apaveSTita (banda) kara diyA jAya, to vidvAna use Avarta karaNa kahate haiM / -bhItyapasarpaNe // 1227 // bhayapUrvaka pIche haTane ke abhinaya meM Avarta karaNa kA viniyoga hotA hai / 52. kuJcita aura usakA viniyoga . vAmapArve yadottAno'lapadmAkAratAM dadhat / 1259 karaH savyo'tha vAmo'gratalasaJcarasaMjJakaH / prAGghristadA kuzcitaM syAtjaba alapadma dAhinA hasta bAyeM pAva meM uttAna karake rakha diyA jAya aura bAyA~ paira agratalasaMcara madrA meM (pITa kI ora ghUmA huA nata rUpa meM) avasthita kiyA jAya, taba use kuJcita karaNa kahate haiM / -sAnandasuragocaram // 1228 // 1260 AnandapUrvaka devatAoM ke pratyakSa (pUjana, AvAhana) karane meM kuJcita hasta kA viniyoga hotA hai / 53. dolApAda yatrordhvajAnuzcArI syAholApAdAbhidhApi ca / karo . dolAbhidhazcattaholApAdamudIritam // 1226 // 1261 313 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA~ pairoM ko UrdhvajAnu tathA dolApAda (paira jhulAnA) cAriyoM meM avasthita kiyA jAya aura hAtha bhI usI ( dola) kA anusaraNa kare, vahA~ dolApAda karaNa hotA hai / 54. talavilAsita aura usakA viniyoga nRtyAdhyAyaH zraGghristurdhvAGgulitalaH pArzve tUrdhvaM prasAritaH / patAkazvede maGgAntare kramAt / tadA talavilAsitam // 1230 // tadagragaH sUtradhArAdiviSayaM jaba eka paira kI uMgaliyoM kA tala bhAga Upara uThA ho aura paira pAdarva meM Upara kI ora prasArita kiyA gayA ho; tadanantara usake Age patAka hasta ho; aura isI prakAra anya aMgoM kI bhI racanA kI jAya, to use talavilAsita karaNa kahate haiM / sUtradhAra Adi ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai / 55. vivRtta aura usakA viniyoga cAryA caraNamAkSipyAsakRdAkSiptayA yadA / vidhAya hastau vyAvRttiparivartanasaMyutau // 1231 // yatra tatastau recayennaTaH / samAkhyAtam - jaba nartaka yA abhinetA AkSiptA nAmaka cArI ke dvArA paira ko bAra-bAra pheMka kara donoM hAthoM ko vyAvartita tathA parivartita karatA hai; aura punaH bhramarI kI racanA karane ke uparAnta donoM hAthoM ko recita meM kara diyA jAtA hai, taba ise vivRtta karaNa kahate haiM / parikrame // 1232 // 114 vidadhyAdbhramaroM tadvivRtta - uddhatasya uddhata gati ke abhinaya meM vivRta karaNa kA viniyoga hotA hai / 56. vinivRtta aura usakA viniyoga yatra sUcyaGghriNAnyo'GghriH pASrNo svastikamAcaret / tatastrikasya calanaM vyAvRttiparivRttitaH // 1233 // ekapArzve vidhAyAtha cAroM baddhAbhidhAM karau / recitau tau caret tat syAdvinivRttam 1262 1263 1264 1265 1266 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nettakaraNa prakaraNa jahA~ sUcI nAmaka eka paira ke sAtha dUsarA paira er3I meM svastika mudrA dhAraNa kiye ho; kaTi pradeza ko vyAvRtta tathA parivRtta kiyA jAya; phira eka pArzva meM baddhA cArI ko dhAraNa kiyA jAya; aura anta meM donoM hAthoM kI recita meM racanA kI jAya; to use vinivRtta karaNa kahate haiM / -parikrame // 1234 // parikramA karane ke abhinaya meM vinivRtta karaNa kA viniyoga hotA hai / 57. lalATatilaka aura usakA viniyoga vRzcikAryadAGguSThaH pAdasya tilakaM likhet / lalATe'tha tadA jJeyaM lalATatilakaM budhaiH / yadi vRzcika paira kA aMgUThA lalATa para paira kA tilaka likhe, taba vidvAn loga use lalATatilaka karaNa samajheM / 1267 vidyAdharagatAvetanniyojyaM - nRttavedibhiH || 1235 // 1268 nRttavettAoM ko cAhie ki vidyAdhara kI gati ke abhinaya meM ve lalATatilaka karaNa kA viniyoga kareM / 58. vivartita kuryAttrikavivarttanam / pANipAdaM samAkSipya recitaM ca paraM pANi yatratatsyAdvivattitam // 1236 // 1269 yadi eka hAtha aura eka paira ko calAkara kaTideza meM ghumAyA jAya; aura phira dUsare hAtha ko recita meM pariNata kiyA jAya; to use virvArtata karaNa kahA jAtA hai / 59. atikrAnta pratikrAntaM vidhAyAghra puro yatra prasArayet / karau prayogayogyau ca tadatikrAntamucyate // 1237 // 1270 jahA~ paira ko atikrAnta krama karake use Age phailA diyA jAya aura donoM hAthoM ko bhI usI ke anusAra saMcAlita kiyA jAya, vahA~ atikAnta karaNa hotA hai / 60. vidyudbhrAnta aura usakA viniyoga vidyudbhrAntA yatra vidyudbhrAntamidaM cArI karau tadanugAminau / proktam 315 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH jahA~ paira vidyubhrAntA cArI meM ho aura donoM hAtha bhI usI kA anugamana kreN| vahA~ vidyadabhrAnta karaNa hotA hai| -uddhatasya parikrame / 1271 tIvra vega se ghamane ke abhinaya meM vidyumrAnta karaNa kA viniyoga hotA hai / anaucityAtpuraH keciduzanticaraNakriyam // 1238 // kucha nATyAcAryoM kA mata hai ki vidyaddhAnta karaNa meM pahale paira kA saMcAlana honA cAhie / 61. nizumbhita aura usakA viniyoga kaJcitodhriH pASNideze dvitIyacaraNasya cet / 1272 vakSaH samunnataM yatra khaTakAsya karasya tu // 1236 // aGgulimadhyamA bhAle karoti tilakaM tadA / 1273 tanizumbhitamAkhyAtamyadi eka nikaJcita paira ko dUsare paira kI er3I para rakha diyA jAya, chAtI uThA lI jAya aura khaTakAsya madrA ko hAtha kI madhyamA u~galI se lalATa para tilaka racanA kI jAya, to use nizambhita karaNa kahate haiM / -IzAbhinayagocaram // 1240 // bhagavAna zaMkara ke abhinaya meM nimbhita karaNa kA viniyoga hotA hai| khaTakAsyakarasthAne tripatAko'thavAva hi| 1274 prAhAtrAdhomukhaM sUcIkaraM kottidharaH sudhIH / uzanti caraNaM kecit sUcI nRttavicakSaNAH // 1241 // 1275 paNDita kIrtidhara isa karaNa meM khaTakAsya ke sthAna para vipatAka yA aghomukha sUcI hasta kA viniyoga batAte haiM / kucha nATyAcAryoM kA mata hai ki usameM sUcIpAda kA prayoga kiyA jAnA cAhie / 62. uromaNDala baddhAM cAroM sthitAvartA racayan racayetkarau / uromaNDalinau yatra taduromaNDalaM bhavet // 1242 // 1276 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa jahA~ sthitAvartA nAmaka cArI aura uromaNDalina nAmaka donoM hAthoM kI racanA kI jAya, vahA~ uromaNDala karaNa hotA hai / 63. vikSipta aura usakA viniyoga vidyudbhrAntAM daNDapAdAM cAroM ca kramato yadi / vidhAyodveSTane nApaveSThanenApi hastakau // 1243|| 1277 ekAdhvayAyinau yatra recayanpurato'nu ca / pArzva [vi] kSipet tat syAdvikSiptakaraNaM tadA / 1278 yadi kramazaH samudbhbhrAntA aura daNDapAdA cAriyoM ko banAkara donoM hAthoM ko udveSTita tathA apaveSTita dvArA samasthiti meM lAyA jAya; punaH unheM recita kara Age-pIche tathA agala-bagala meM calAyA tathA pheMkA jAya; to use vikSipta karaNa kahate haiM / parikrame // 1244 // viniyogo'sya kathita uddhatasya uddhatapUrNa gati meM vikSipta karaNa kA viniyoga hotA hai / 64. pArzvanikuTTaka aura usakA viniyoga vidhAya svastiko hastau yatrovasyastayoH karaH / eko nikuTTitaH pArzve dvitIyo'dhomukhastathA // 1245 // pAdAvetatpArzvanikuTTakam / tadvanikuTTitau 1280 yadi donoM hAthoM ko svastika mudrA meM banAkara unameM se eka ko Urdhvamukha karake pArzva meM kuTTita kiyA jAya aura dUsare ko adhomukha karake dUsare pArzva meM kuTTita kiyA jAya; usI prakAra donoM pairoM ko bhI kuTTi kiyA jAya to use pArzvanikuTTaka karaNa kahate haiM / sadbhiH saJcaraNAbhyAse prakAzena samIritam // 1246 // calane yA ghUmane ke abhyAsa ke abhinaya meM sajjanoM ne pAirvanikuTTaka karaNa kA viniyoga batAyA hai / 65. talasaMsphorita 1279 daNDapAdAkhyayAthavA / pratikrAntAkhyayA cAryA kSipramutkSipya pAde'gre pAtyamAne yadA karau / 1281 317 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH sazabdAM kurutastAloM talasaMsphoTitaM tadA / / 1247 // 1282 yadi atikAntA yA daNDapAdA cArI ke dvArA eka paira ko tejI se Upara uThA kara Age pheMka diyA jAya * aura donoM hAthoM se tAlI bajAyI jAya, to use talasaMsphoTita karaNa kahate haiM / 66. gaNDasUci aura usakA viniyoga aGghriH sUcI nataM pArzva khaTakAsyo hRdi sthitaH / yatra gaNDe [bha] vedvAmo'lapadmau gaNDasUcyadaH || 1248 || 1283 pare jaguH / padmarasthAne sUcIpAdaM pare'bhinayahastakam / kecitsUcI nRttapANi 1284 jahA~ paira sUcI mudrA meM pArzva nata tathA dAyA~ khaTakAmukha hasta hRdaya para aura bAyA~ alapadma hasta kapola para avasthita ho, vahA~ gaNDasUci karaNa hotA hai / anya AcArya alapadma hasta ke sthAna para sUcIpAda kA nirdeza karate haiM / kucha AcAryoM ke mata se sUcI nAmaka nRttahasta kA aura kucha ke mata se kevala abhinaya - hasta kA hI viniyoga karanA cAhie / anenAbhinayeddhIraH kapolAbharaNAdikam // 1246 // dhIra puruSa ko kapola aura AbharaNa Adi ke abhinaya meM gaNDasUci karaNa kA viniyoga karanA cAhie / 67. sUci aura usakA viniyoga kuJcitoGghriH samutkSipya sthApyate [ bhUmispRzaM ]n / prathoraHstho bhavedekaH khaTakAsyAbhidhaH karaH // 1250 / / paro'lapadmaH zIrSastho'nyAGgamevaM kramAdyadA / tadaitatkaraNaM 318 - vismayAbhinaye vismaya ke abhinaya meM sUci karaNa kA viniyoga hotA hai / 68. ardhasUci ekAGganirmitaM tvetadardhasUci 1285 sUci - yadi kuJcita paira ko Upara uThAkara bhUmi kA sparza kiye binA hI sthApita kiyA jAya; khaTakAsya eka hAtha ko vakSa para aura alapadma dUsare hAtha ko zira para rakha diyA jAya; anya aMga bhI isI krama se saMcAlita hoM; to use sUci karaNa kahate haiM / matam // 1251 // 1286 mataM budhaiH // 1252 // 1287 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa ukta sUci karaNa yadi eka aMga se banAyA jAya to use vidvAn ardhasUci karaNa kahate haiN| 69. gajakroDitaka dolApAdA yadA cArI karaH karikarAbhidhaH / vyApAravAn karNadeze gajakrIDitakaM tadA // 1253 // 1288 yadi paira dolApAda cArI meM aura hAtha kaTihasta meM vartamAna rahakara ve kAna ke pAsa kriyAzIla raheM, to use gajakrIDitaka karaNa kahate haiM / 70. pArvajAnu aura usakA viniyoga UrupRSThe samasyAghraH pAdazcetsthApitaH paraH / ardhacandraH karaH kaTyAM muSTistUrasi hastakaH / 1289 yatratatpArzvajAnUktamyadi eka paira sama (sAdhAraNa) sthiti meM ho aura dUsarA paira jA~gha para rakha diyA jAya; eka hAtha ardhacandra meM kaTi para tathA dUsarA muSTi mudrA meM chAtI para rakha diyA jAya; to use pArvajAnu karaNa kahate haiM / -sadbhiryuddhaniyuddhayoH // 1254 // sajjanoM ke mata se yuddha tathA kustI ke abhinaya meM pArvajAnu karaNa kA viniyoga hotA hai / 71. garuDapluta / latArecitako yatra karau pAdastu vRzcikaH / 1290 vakSaH samunnataM cet syAt tat tadA garuDaplutam // 1255 // yadi donoM hAthIM ko latA recitaka meM rakha diyA jAya; paira vRzcika meM kara diyA jAya; aura chAtI samunnata (bhalI bhA~ti uThI huI) ho, to vahA~ garuDapluta karaNa hotA hai / 72. gRdhrAvalaunaka aura usakA viniyoga pRSThaprasAritasyA raGguSTho bhuvamAzritaH / 1291 latAkarau karau cetsyAttadA gRdhrAvalInakam / yadi paira ko pIche kI ora phailAkara ghuTane ko kucha mor3a diyA jAya aura aMgUThA bhUmi ko sparza karatA ho; donoM hAtha latA hasta mudrA meM hoM; to vahA~ gRdhrAvalInaka karaNa hotA hai / .. tadavAci mahApakSiyuddhAbhinayane budhaiH // 1256 // 1292 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH vidvAnoM ke mata se garur3a Adi bar3e pakSiyoM ke yuddha ke abhinaya meM gadhrAvalInaka karaNa kA viniyoga hotA hai| 73. daNDapAda aura usakA viniyoga yatra nUpurapAdAkhyA daNDapAdAbhidhA tathA / cAro syAdatha cet kSipraM pANiH sthApyeta daNDavat / 1293 tattadA daNDapAdaM syAtyadi pairoM se napurapAdA aura daNDapAdA nAmaka cAriyA~ banA lI jAya~; hAtha ko vega se daNDavat rakhA jAya; to use daNDapAda karaNa kahate haiM / -sATope tu parikrame // 1257 // ADambara sahita (yA abhimAnapUrNa) gati ke abhinaya meM daNDapAda karaNa kA viniyoga hotA hai| 74. sannata aura usakA viniyoga mRgaplutAM vidhAyAghriH svastikaH purataH krau| 1294 dolau yadA sannataM syAtyadi magaplutA kI racanA karake pairoM ko svastika meM Age rakha diyA jAya aura donoM hAthoM ko dolA mudrA meM kiyA jAya, to use sannata karaNa kahate haiM / -nIcApasaraNe tadA // 1258 // nIcoM ko haTAne ke abhinaya meM sannata karaNa kA viniyoga hotA hai| 75. sapita aura usakA viniyoga parA'raJcite pAde tvapasarpati mastakam / 1295 nAmitaM recitaH pANirasau tapArzvake yadi // 1256 // evaM parAGga yatredaM sapitaM karaNaM tadA / 1296 yadi donoM paira aJcita meM, mastaka apasarpa meM ho; eka hAtha namita aura dUsarA recita hokara usake pArzva meM avasthita rahe; aura anya aMga bhI usI kA anusaraNa kare, to vahA~ sarpita karaNa hotA hai| upasRtyApasaraNe mattasya parikItitam // 1260 // 320 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuttakaraNa prakaraNa 1299 madamattatA yA bhAvavega meM lar3akhar3Akara apasArita karake calane ke abhinaya meM sapita karaNa kA viniyoga hotA hai| 76. mayUralalita pAcared recitau hastAbUrAvAkuJcya vRzcikam / 1297 aghri yatra bhramarikAM vidadhyAnnartako yadi / tattadA karaNaM proktaM mayUralalitAbhidham // 1261 // 1298 yadi abhinetA donoM hAthoM meM recita kI racanA kara phira paira ko jA~gha para sikor3a kara vRzcika banAye; anta meM bhramarikA cArI dhAraNa kare; to use mayUralalita karaNa kahate haiM / 77. sUcIviddha aura usakA viniyoga pakSavaJcitakaH kaTyAM yadvA syAdardhacandrakaH / vakSaHsthaH khaTakAsyo'nyaH sUcyadhriH parapASNigaH / yatratatkaraNaM sUcIviddhamyadi pakSavaMcitaka yA ardhacandra eka hasta kaTi para aura khaTakAsya dUsarA hasta vakSa para avasthita ho; eka sUcIpAda dUsare sUcIpAda ke samAna er3I para rahe; to use sUcIviddha karaNa kahate haiM / -cintAdiSu smRtam // 1262 // cintA Adi ke abhinaya meM sUcIviddha karaNa kA viniyoga hotA hai| 78. preGa kholita aura usakA viniyoga . dolApAdaM vidhAyakapAdenAtha parAghriNA / utplutya bhramaroM yatra vidadhyAnartako yadi / preDolitaM tadAyadi abhinetA eka paira se dolApAda kI racanA kara dUsare paira se uchalakara bhramarI kA avalambana kare; to use preGakholita karaNa kahate haiM / -yojyametallIlAparikrame // 1263 // 1301 1300 lIlA kI gati pradarzita karane meM preDakholita karaNa kA viniyoga ho Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 79. skhalita gatyAgatau yadA dolApAdAGgresapakSakaH / anugacchedevamaGgamaparaM skhalitaM tadA // 1264 // 1302 * yadi eka paira se dolApAda banAkara dUsare paira se haMsapakSaka dhAraNa kiyA jAya; aura hAtha bhI tadanasAra calAye jAyeM; to use skhalita karaNa kahate haiN| 80. parivRtta urdhvamaNDalinau pANI cAryA badghAkhyayA yadi / sUcIpAdo vivRttaH syAdyanAtha bhramaroM bhavet / .. 1303 tadedaM parivRttAkhyaM karaNaM samudIritam // 1265 // yadi donoM hAtha UrdhvamaNDala mudrA meM hoM; para baddhA cArI meM hokara sUcI cArI meM ghumAyA jAya; aura tadanantara trika bhI bhramarI meM ho; to use parivRtta karaNa kahate haiN| 81. karihasta khaTakAsyaH karo vAmo hRdyanyodveSTanena cet / 1304 karNe'nyastripatAko'tha sapAdaH purato'JcitaH / nirgacchati tadetatsyAtkaraNaM karihastakam // 1266 // 1305 yadi khaTakAsya nAmaka bA~yA hAtha dUsare hAtha se udveSTita hokara hRdaya para rahe; phira dUsarA dA~yA tripatAka hAtha kAna para rahe; aura aJcita nAmaka paira Age nikala kara saMcalita ho; to use karihasta karaNa kahate haiN| 82. prasapita aura usakA viniyoga recito yaH karaH so'jriryatra gharSan bhuvaM vrajet / zanaiH zanairanyapAdAdaparazcellatAkaraH / 1306 prapitamidaM dhIrastadAyadi eka hAtha recita meM aura dUsarA latA meM rakhA jAya; donoM para prasarpa meM dhIre-dhIre bhUmi para saMcAlita kiye jA~ya; to dhIra puruSoM ke mata meM use prasapita karaNa kahate haiM / -khagagatau matam // 1267 // AkAzacArI jIvoM kI gati ke abhinaya meM prApita karaNa kA viniyoga hotA hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa 83. pArzvakrAnta aura usakA viniyoga pArzvakrAntA yadA cArI pANI pAdAnugAminau / 1307 pAkkrAntaM tadAyadi paira pArzvakrAntA cArI meM hoM aura donoM hAthoM ko bhI usI mudrA meM saMcAlita kiyA jAya; to use pArzvakrAnta karaNa kahate haiM / . -raudrabhImAdInAM parikrame // 1268 // raudra rasa aura bhIma Adi vIra puruSoM ke abhinaya meM pAzvaMkrAnta karaNa kA viniyoga hotA hai| 84. niveza hastau vakSaHsthitau yatra vakSo nirbhugnasaMjJitam / 1308 sthAnakaM maNDalaM sadbhinivezaM tadudIritam // 1269 // yadi donoM hAtha chAtI para rakha diye jA~ya ; vakSa nirbhugna (sIdhA tanA huA) ho; aura maNDala sthAnaka banA liyA jAya; to sajjanoM ke anusAra use niveza karaNa kahate haiM / 85. nitamba adhomukhAgulI pANI patAko prApya mUrdhani / 1309 niSkramya parivRttyordhvaM skandhayoH svIyayostataH // 1270 // / nyasyAnyonyamukhau yatra svgaatraabhimukhaanggulii| 1310 .. kuryAt nitambahastau tanitambakaraNaM matam // 1271 / / yadi donoM patAka hastoM ko adhomukha karake zira para rakha diyA jAya; taduparAnta una donoM hastoM ko apane donoM kandhoM ke Upara nikAla kara ghumA diyA jAya; phira donoM ko Amane-sAmane karake unakI u~galiyoM ko apane zarIra ke sammukha rakha diyA jAya; aura unheM nitambAkAra banA diyA jAya ; to usa mudrA ko nitamba karaNa kahate haiN| 86. hariNapluta aura usakA viniyoga hariNaplutayA cAryA bhavetAM yadi hastakau / khaTakAmukhadolAkhyau tadetaddhariNaplutam / . 1311 323 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH uktaM zrImadazokenayadi paira hariNapluta cArI meM aura donoM hAtha khaTakAmukha tathA dolA meM avasthita kiye jAya; to napati azokamalla ne use hariNaplata karaNa kahA hai| -hariNaplutigocaram // 1272 // 1312 hariNoM kI chalA~ga ke abhinaya meM hariNapluta karaNa kA viniyoga hotA hai / 87. siMhavikrIDita aura usakA viniyoga puraH kRtvAlAtapAdaM yatra hantumivodyataH / pANistathAparAGga syAtsihavikrIDitaM tadA / 1313 yadi paira meM alAta banAkara use Age karake aura hAtha ko mArane kI sthiti meM kiyA jAya; tathA dUsare hAthapairoM ko bhI tadanusAra saMcAlita kiyA jAya, to vahA~ siMhavikrIDita karaNa hotA hai| raudragatyAmidaM proktaM nRttavidyAvizAradaH // 1273 // nATyAcAryoM ne raudra gati ke abhinaya meM siMhavikrIDita karaNa kA viniyoga kahA hai| 88. siMhAkarSita aura usakA viniyoga vAmo'dhrirvRzcikaH padmakozau yadvorNanAbhako / 1314 parAGghau vRzcikIkRto bhaGktvA cetprAktanau karau / punastathA kRtau siMhe siMhAkarSitakaM tadA // 1274 // 1315 yadi bA~yA paira vazcika meM; donoM hAtha padmakoza yA UrNanAbha meM kiye jAyeM; phira dUsare paira para, vazcikAkAra donoM hAthoM ko bhaMga karake phira unheM vRzcikAkAra banA diyA jAya (arthAt isa kriyA ko bAra-bAra duharAyA jAya); to use siMhAkarSita karaNa kahate haiM / siMha ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 89. janita aura usakA viniyoga janitA yatra cArI syAnmuSTirvakSaHsthale'paraH / karau latAkarastat syAdArambhe janitaM kRte // 1275 // 1316 yadi pairoM meM janitA cArI, hAtha vakSastha para aura dUsarA hAtha latA mudrA meM ho; to use janita karaNa kahate haiN| (saba prakAra ke) abhinayoM ke Arambha karane meM isa karaNa kA viniyoga hotA hai| 324 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattakaraNa prakaraNa 90. avahitya aura usakA viniyoga cArImAracya janitAM cedarAlAlapallavau / bhAlavakSaHsthitau hastau kramAdabhimukhAGgulI // 1276 // 1317 vidhAyodveSTitenAtha pArzvagau parivRttitaH / tatopaveSTaya vakSogau parivRttyA punastathA // 1277 // 1318 nyasyete sammukhau yatra mithastadavahitthakam / pairoM meM janitA cArI kI racanA karake yadi arAla aura pallava donoM hAthoM ko kramazaH lalATa tathA vakSa para rakha diyA jAya; unakI u~galiyA~ eka-dUsare ke Amane-sAmane kara dI jA~ya ; phira unheM udveSTita karake pArzva meM ghumA kara alaga kara diyA jAya aura chAtI para rakha diyA jAya; tatpazcAta punaH ghumAkara donoM ko pUrvavat AmanesAmane rakha diyA jAya; to usa mudrA ko avahittha karaNa kahate haiN| gopanAprAyavAkyArthagocaraM parikItitam // 1278 // 1319 idaM pare'vahitthAkhyaM karayogAdvabhASire / cintAdaurbalyaviSayaM nRttavidyAvizAradAH // 1276 // 1320 agocara arthayukta vAkyoM ke abhinaya meM bahudhA avahittha karaNa kA viniyoga hotA hai| kucha nRttAcAryoM kA kahanA hai ki isa avahitya karaNa ko, hAtha ke yoga se, cintA tathA durbalatA kA bhAva prakaTa karane ke abhinaya meM prayukta kiyA jAtA hai| 91. uddhRtta prasAryAkSipyate kSipraM pANipAdaM yadekadA / / aGgamuvRttacArIkamudvRttaM tadudIritam // 1280 // 1321 yadi eka hAtha-paira ko eka hI bAra meM zIghratApUrvaka phailAkara AkSipta kara diyA jAya; dUsare paira aura hAtha meM uddhRtA cArI aura dhar3a bhI udvRtta kara diyA jAya; arthAt uThA diyA jAya; to use udvRtta karaNa kahate haiM / 92. talasaMghaTita dolApAdAbhidhAM cArImAcaran yadi hastakau / saGghaTTitatalau kRtvA patAko vaiSNave sthitaH // 1281 // 1322 325 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH sthAnake'tha karaMsavyaM kaTyAM nyasyet tataH parAm / : vidadhyAdrecitaM pANi talasaTTitaM tadA // 1282 // 1323 yadi dolApAda nAmaka cArI kI racanA karake donoM patAka hastoM kI hatheliyoM ko milA diyA jAya; phira vaiSNava sthAnaka dhAraNa kiyA jAya; tatpazcAta dAhine hAtha ko kaTi para rakha kara dUsare bA~ye hAtha ko recita meM kara diyA jAya; to usa mudrA ko tala saMghaTita karaNa kahate haiM / 93. lolita yadaiko recito hasto'nyo'lapadmo hRdi sthitaH / zirastu lolitaM pArzvadvaye vizrAntimat tataH / 1324 vaiSNavaM sthAnakaM yatra tadA tallolitaM matam // 1283 // yadi eka hAtha recita aura dUsarA alapadma banA kara hRdaya para rakha diyA jAya; phira zira ko bhI lolita karake use (kramazaH) donoM pAvoM meM avasthita kiyA jAya; tadanantara vaiSNava sthAnaka kI racanA kI jAya; to use lolita karaNa kahate haiN| 94. zakaTAsya aura usakA viniyoga zakaTAsyAbhidhA cArI pANireko'ghriNA samam / 1325 prasRto'tha paro hastaH khaTakAsyo hRdi sthitaH / yatredraM zakaTAsyaM syAdyadi zakaTAsya cArI kI racanA karake eka hAtha eka paira ke samAna phailA ho aura dusarA khaTakAsya mudrA meM hRdaya para avasthita ho; to vahA~ zakaTAsya karaNa hotA hai| -bAlakhelanagocaram // 1284 // 1326 bAlakrIr3A ke abhinaya meM zakaTAsya karaNa kA viniyoga hotA hai| 95. vRSabhakrIDita cArI kurvannalAtAM cedAcaredrecitau karau / vyAvarttanena cAkuJcya sthApayed bhujazIrSayoH / 1327 alapadmAkRtI kRtvA vRSabhakrIDitaM tadA // 1285 // 326 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNa yadi alAta cArI kI racanA karake donoM hAthoM ko recita meM kara diyA jAya; phira unheM alapadma meM pariNata karake ghumAva ke sAtha bhItara kI ora sikor3a kara bhujA aura sira para rakha diyA jAya to use vRkrIDita karaNa kahate haiM / 96. elakAkrIDita aura usakA viniyoga elakAkrIDitA ceddolakhaTakA mukhau / sannataM valitaM cAGgamelakAkrIDitaM tadA / yadi ekAkrIDitA cArI kI racanA karake donoM hAthoM ko dola tathA khaTakAmukha meM kara diyA jAya; zarIra jhukA tathA valita ho; to use elakAkrIDita karaNa kahate haiM / gamane tvadhamAnAM tanniyojyaM nRttavedibhiH // 1286 // 1329 nATyAcAryoM ke mata se tuccha vyaktiyoM kI gati ke abhinaya meM elakAkrIDita karaNa kA viniyoga hotA hai / 97. viSkambha cArI 1328 karaH / apasRtya yadA vAmaM savyaH sUcImukhaH upagacchetrikuTTagheta sapAdo'nyaH karo hRdi // 1287 // 1330 vidhAyaivaM parAGgaM ca sUcIpAdastu dakSiNaH / eSo'lapallavaH pANiraparaH pUrvavadbhavet / paunaH punyena yatraivaM viSkambhaM tadoditam // 1288 // kRtvA kSiptAbhidhAM vAmabhAge cAroM tataH karam / vyAvRttaM parivRttaM ca savye pArzve nate yadi // 1286 // arAlatAM nayedenaM tadopasRtamIritam / 1331 yadi bA~ye hAtha ko haTAkara use dAhine sUcImukha hAtha ke samIpa lAyA jAya aura paira sahita kuTTita kiyA jAya; phira dUsare dAhine hAtha ko hRdaya para avasthita kiyA jAya; zarIra ko bhI tadvat saMcAlita kiyA jAya; tatpazcAt dA~yeM sUcIpAda aura bA~yeM alapallava hasta ko bAra-bAra isI prakAra kiyA jAya ; to use viSkambha karaNa kahate haiM / 98. upasRta aura usakA viniyoga 1332 1333 327 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH yadi bA~ye paira se AkSiptA cArI kA nirmANa kara hAtha ko vyAvRtta tathA parivRtta kiyA jAya; dAhine pArzva ko nata kiyA jAya; phira use arAla mudrA meM pariNata kara diyA jAya; to use upasRta karaNa kahate haiN| zrImadazokamallena vinayenopasarpaNe // 1260 // napati azokamalla ke anusAra vinayapUrvaka samIpa Ane ke abhinaya meM upasata karaNa kA viniyoga hotA hai| 99. viSNukrAnta aura usakA viniyoga yatrovaM prasaratyagre caraNazcalanonmukhaH / 1334 kuJcito'tha yadA syAtAM hastakau recitau tadA / viSNukAntamidaM proktamAge calane ke lie unmukha kAra kI ora prasArita para yadi mor3a diyA jAya aura donoM hAthoM ko recita kara diyA jAya; to use viSNukAnta karaNa kahate haiM / ___ -viSNukramaNagocaram // 1261 // 1335 bhagavAn viSNu kI gati ke abhinaya meM viSNukAnta karaNa kA viniyoga hotA hai| 100. apakrAnta baddhAM cArImapakrAntAM cAcaran racayetkarau / prayogAnugatau yatra tadapakrAntamIritam // 1262 // 1336 yadi baddhA aura apakrAntA cAriyoM kI racanA karate hae (arthAt donoM jA~ghoM se valita karake TA~geM apakrAnta krama meM calAyI jAya); donoM hAthoM ko bhI tadanusAra saMcAlita kiyA jAya ; to use apakrAnta karaNa kahate haiN| 101. UrUvRtta aura usakA viniyoga cAryorudvRttayA sArdhamarAlakhaTakAmukhau / yatrorupRSThayoya'syedvartanApUrva ko karau // 1263 // 1337 UrUvRttamidaM proktamyadi UrudavattA cArI ke sAtha arAla aura khaTakAmukha hastoM ko vartanA kriyA ke uparAnta, Uru ke pRSThabhAga para rakha diyA jAya; to use UruvRtta karaNa kahate haiM / 128 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRttakaraNa prakaraNaM prArthanAyAmapi nRpAzokamallena dhImatA // 1294 // 1338 nRpati azokamalla ke mata se IrSyA, praNaya- kopa aura prArthanA ke abhinaya meM Ubuta karaNa kA viniyoga hotA hai / 102. aJcita aura usakA viniyoga - IrSyApraNayakopayoH / nAsikAkSetrasaMzritaH / karihasto yadA dhatte'lapadmatvaM tadAzcitam / 1339 yadi karihasta hAtha vyAvRtta-parivRtta dvArA ( arthAt ghumAkara tathA mor3akara) nAsikA sthAna para pahu~ca kara alapadmahasta kA svarUpa dhAraNa kara letA hai, to use aJcita karaNa kahate haiM / vyAvRttiparivRttibhyAM zrAtmanaH kautukAdetat sammusyAvalokane // 125 // jaba koI nartakI anya nartakI ke sAmane apane kautukavaza tAkatI hai, taba usa abhinaya meM aJcita karaNa kA viniyoga hotA hai / (athavA apane kautukavaza sAmane tAkane ke Azaya meM usakA viniyoga hotA hai ) 103. sambhrAnta aura usakA viniyoga vidhAyAviddhacAroM cevyAvartya parivRttitaH / sthApayedUrupRSThake / zralapadmAbhidhaM pANi sambhrAntamAdiSTam - tadA yadi aviddhA cArI kI racanA karake alapadma hasta ko cAroM ora ghumAkara Uru ke pRSTha bhAga para rakha diyA jAya, to use sambhrAnta karaNa kahate haiM / 42 bhayapUrNa yA ghabarAhaTa yukta kI gati ke abhinaya meM sambhrAnta karaNa kA viniyoga hotA hai / 104. madaskhalita aura usakA viniyoga - sasAdhvasaparikrame // 126 // 1341 1340 svastikIbhUya yatrAGghrI krameNaivApasarpataH / parivAhita saMjJaM ca ziro dolAbhidhau karau / idaM madaskhalitakaM kathitam 1342 yadi donoM paira svastika mudrA meM kramazaH pIche kI ora haTate jAMya, zira parivAhita meM aura donoM hAtha DolA meM hoM, use madaskhalita karaNa kahate haiM / 329 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyaH -madhyame made // 1297 // madhyama mada ke abhinaya meM mavyaskhalita karaNa kA viniyoga hotA hai / / 105. argala aura usakA viniyoga vaamsyaaghrHknisstthaayaaHbhaage'jriiidkssinnHsthitH| 1343 athAnyaH stabdhajaGghaH san sArdhatAladvayAntare // 1298 // prasArito'tha pANiH san stabdhabAhuH svapArzvake / 1344 yadAlapallavaH kizcitprasRtAno'parastadA / argalaM gaditaM dhIraHyadi bAya paira kI kaniSThA u~galI ke agrabhAga meM dAhinA paira avasthita kiyA jAya; dUsare paira ko jaMghA nizcala rahe; eka paira dUsare paira ke DhAI tAla Age rakha diyA jAya; usake bAda eka hAtha kI bA~ha nizcala rahe aura vaha apane pArzva meM alapallava mudrA meM ho; dUsarA hAtha (pairoM kI ukta sthiti ke anurUpa) agrabhAga meM kucha prasRta hokara avasthita rahe ; to vidvAnoM ke mata se use argala karaNa kahA jAtA hai| -aGgandAdi parikrame // 1266 // 1345 aMgada Adi kI gati ke abhinaya meM argala karaNa kA viniyoga hotA hai| 106. recakanikuTTaka savyaH syAdracitaH pANiH sapAdastu nikuTTitaH / vAmo dolAkaro yatra tadra cakanikuTTakam // 1300 // 1346 yadi dAhinA recita hasta, paira sahita kUTA jAya aura bAye hAtha dolAkara mudrA meM ho, to use recakanikuTTaka karaNa kahate haiN| 107. nAgApasapita aura usakA viniyoga [hastau ced recitau syAtAM zirastu privaahitm']| svastikIbhUya cedajrI kuruto'pasRti tadA / 1347 nAgApasapitaM proktaM nRttaH - yadi donoM hAya recita mudrA meM hoM, zira parivAhita ho aura donoM paira svastika hokara pIche kI ora caleM, to nattavettAoM ne use nAgApasapita karaNa kahA hai| 1. delie : saMgItaratnAkara, adhyAya 7, zloka 745 (abiyAra saMskaraNa) / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuttakaraNa prakaraNa -taruNe made // 1301 // taruNa mada ke abhinaya meM usakA viniyoga hotA hai| 108. gaMgAvataraNa aura usakA viniyoga ajrastu kSepanikSepo bhavetAM cedyathA yathA / 1348 tathA pANI patAkAkhyAvubhAvunnatisannatI // 1302 // kurutaH saMnataM zIrSa gaGgAvataNaM tadA / 1349 paira jaise-jaise caleM, tadanusAra donoM patAka hasta unnati tathA avanati ko dhAraNa kareM aura zira saMnata mudrA meM avasthita ho, to aisI kriyA ko gaMgAvataraNa karaNa kahate haiM / gaGgAvataraNe yojyamidaM nRttavicakSaNaH // 1303 // nATyAcAryoM ne gaMgA jI ke pRthvI para utarane ke abhinaya meM usakA viniyoga batAyA hai| karaNa prayoga ke vizeSa nirdeza vAmo bAhulyataH kAryaH karaH karaNakartRbhiH / 1350 vakSaHsthaH karaNeSvanyo jJeyastatkaraNAnugaH // 1304 // anuktaniyame'pyeSA paribhASoditA budhaH / 1351 karaNe'nuktacArIke cArI taccaraNAnugA / jJeyA jJeyo'thavA pAdaH karAnugatisundaraH // 1305 // 1352 karaNoM ke nirmAtAoM yA prayoktAoM ko cAhie ki ve bAyeM hAtha kA prayoga adhika kreN| karaNoM meM dAhine hAtha ko chAtI para rakheM aura vaha karaNoM kA anugAmI ho| kisI niyama vizeSa kA nirdeza na karate hue bhI vidvAnoM ne yaha paribhASA (sAmAnya niyama) batAyI hai / jahA~ karaNa meM cArI kA ullekha na kiyA gayA ho, vahA~ karaNa ke paira ke anusAra cArI ko yojanA kara lenI cAhie; athavA hasta-saMcAlana ke anusAra paira kI sundara racanA karanI caahie| eka sau ATha nRttakaraNoM kA nirUpaNa samApta 331 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utplutikaraNoM kA nirUpaNa | bAraha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1354 utplutikaraNoM kA nirUpaNa athoddizati dezIvid dezIsthakaraNAni ca / utplutyAdyAni bhUmIndro vairihA vIrasiMhajaH // 1306 // 1353 deza-vizeSa kI gatividhiyoM ko jAnane vAle zatruhantA mahArAja vIrasiMha-putra azokamalla ne dezavizeSa meM kiye jAne vAle utpluti Adi karaNoM ko (isa prakAra) nirUpita kiyA hai / uchala kara kiye jAne vAle karaNoM (utplutikaraNa) ke bheda aJcitaM karaNaM pUrvamekapAdAJcitaM param / samapAdAJcitaM tiryagaJcitaM bhairavAzcitam / bhrAntapAdAJcitaM daNDapraNAmAJcitakaM tathA // 1307 // aJcitaM kartarIpUrva laGkAdAhAJcitaM tathA / 1365 samakataryaJcitaM ca balibandhAJcitaM tathA // 1308 // atha kSetrAJcitaM tadvadanyat skandhAJcitAbhidham / 1356 karaNaM cAlagaM coligaM syAdantarAlagam // 1306 // kUrmAlagaM lohaDI syAdekapAdAdilohaDI / 1357 vicitralohaDI bAhubandhalohaDyapItarA // 1310 // kartAdyA lohaDI ca samakatarilohaDI / 1358 caturmukhAdiranyAsyAllohaDI cAlagAJcitam // 1311 // jalAdizayanaM darpazaraNaM nAgabandhakam / atha syAnmatsyakaraNaM tirthakkaraNameva ca // 1312 // kapAlacUrNanaM tiryaksvastikaM natapRSThakam / karAcaM sparzanaM skandhabhrAntameNaplutaM tathA // 1313 // lohaDpaJcitakaM tadvatsUcyantamatha lakSaNam / 1361 1359 1360 335 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH utplutikaraNoM ke ar3atIsa bheda hote haiM : 1. aJcita, 2. ekapAdAJcita, 3. samapAdAJcita, 4. tiyaMgacita, 5. bhairavAJcita, 6. bhrAntapAdAJcita 7 daNDapraNAmAJcita, 8. karttaryaJcita, 9. laMkAvAhAuicata, 10. samaJcita 11. bAlibandhAJcita, 12. kSetrAJcita, 13. skandhAJcita, 14. alaga, 15. UrdhvAlaga, 16. antarAlaga, 17. kUrmAlaga, 18. lohaDI 19. ekapAdalohaDI 20. vicitralohaDI, 21. bAhubandhalohaDI, 22. karttarIlohaDI, 23. samakarttarIlohaDI, 24. caturmu khalohaDI, 25. alagAJcita, 26. jalazayana, 27. darpazaraNa, 28. nAgabandha, 29. matsyakaraNa 30 tiryakkaraNa, 31. tirthaksvastika, 32. kapAlacUrNana, 33. natapRSThaka, 34. karasparza, 35. skandhabhrAnta, 36. eNapluta, 37. lohaDayAJcita aura 38. sUcyanta / ucyate kramato'mISAM mayA lakSyAnusArataH // 1314 // aba lakSya ke anusAra ina karaNoM kA kramazaH lakSaNa nirUpita kiyA jA rahA hai / 1. aJcita vidhAya samapAdAkhyaM sthAnamuttAnito yadA / utpatedaJcitaM proktaM tadA karaNavedibhiH // 1315 // jaba samapAda nAmaka sthAnaka ko banAkara uttAna hokara uchalA jAya, taba karaNa ke jJAtAoM ne use aJcita karaNa batAyA hai| 2. ekapAdAJcita vidvAnoM ne ekapAdAJcita karaNa ko artha ke anurUpa batAyA hai / 3. samapAdAJcita ekapAdAJcitaM proktamanvarthaM karaNaM budhaH // 1316 // 1363 1362 kRtvovasyau samau pAdau skandhenAkramya bhUtalam / pAdAbullA lanyatra parivartanamAcaret / tiryakakramAdidaM proktaM samapAdAJcitaM budhaiH // 1317 // yadi sama nAmaka donoM caraNoM ko Urdhvamukha karake kandhe se bhUtala ko chUkara donoM caraNoM ko sahalAte hue tirache krama se ghumAyA jAya, to use vidvAnoM ne samapAdAJcita karaNa kahA hai| 4. tiyaMgaJcita tiryagaJcitam // 1318 // 1365 samapAdAtkRte tiryagutplave samasthita paira se tirachA kUdane para tiryagaJcita karaNa hotA hai / 336 1364 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utplatikaraNoM kA nirUpaNa 5. bhairavAJcita UrusthitakapAdasyotplavane bhairavAJcitam // 1316 // Uru para eka paira ko rakhakara uchalane se bhairavAJcita karaNa hotA hai / 6. zAntapAdAJcita prAkramyAsadvayenovoM bhrAmayitvA tu dakSiNam / 1366 aghriM tadIyapRSThena vAmA stu nipIDayet // 1320 // jaGghAmadhya [mathA] racyAzcitaM kRtavivartanam / 1367 pAdAvullAlayedyatra bhrAntapAdAJcitaM tvidam // 1321 // yadi donoM kandhoM se pRthvI kA sparza karake dAhine paira ko ghumAkara usake pRSThabhAga se bAyeM paira ko pIDita kiyA jAya; phira ghumAye hue aJcita paira ko jaMghA ke bIca meM karake donoM pairoM ko sahalAyA jAya; to aisA karane se bhAntapAdAJcita karaNa banatA hai| 7. daNDapraNAmAJcita utplutyAJcitavadyatra dharAyAM daNDavatpatet / 1368 taduktaM karaNaM daNDapraNAmAJcitasaMjJakam // 1322 // aJcita karaNa kI taraha uchalakara pRthvI para DaMDe kI bhA~ti girane se daNDapraNAmAJcita karaNa hotA hai| 8. kartaryaJcita kartaryaJcitametatsyAyanAghrisvastikAJcitam // 1323 // 1369 jahA~ pairoM ko svastikAkAra karake aJcita karaNa banAyA jAtA hai vahA~ kartayaJcita karaNa hotA hai / 9. laMkAvAhAJcita aJcitaM racayandehavivRtyoruparAGmukhaH / mahItale yadAsIno vidadhyAdutkaTAsanam / 1370 tadA karaNamAdiSTaM laGkAdAhAJcitAbhidham // 1324 // jaba aJcita karaNa kI racanA karate hue zarIra ko ghumAkara Uru kI ora se muMha pherakara pRthvI para baiThakara utTaka Asana lagAyA jAtA hai, taba laMkAdAhAJcita karaNa hotA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musvAdhyAyaH 10. samakatayaJcita samapAdaM samAdhAya yadA kRtvAJcitaM naTaH / 1371 racayetsvastiko tatsatsamakarmarikAJcitam // 1325 // jaba naTa sama sthita paira kI racanA karake aJcita karaNa karane ke uparAnta svastika hAthoM kA nirmANa karatA hai, taba samakartayaJcita karaNa hotA hai / 11. balibandhAJcita kRtvAgre gajadantaM tu vidadhyAdaJcitaM yadA / 1372 balibandhAJcitaM jJeyaM tadA karaNakovidaH // 1326 // jaba pahale gajadanta nAmaka hAtha kI racanA karake aJcita karaNa kiyA jAtA hai taba use karaNavettA vidvAnoM ko balibandhAJcita karaNa jAnanA cAhie / 12. kSetrAJcita prAdau prAnte ca yatra syAdaJcitasyotkaTAsanam / 1373 idaM kSetrAJcitaM proktamazokena mahIbhujA // 1327 // jahA~ aJcita karaNa ke Adi aura prAnta meM utkaTAsana kiyA jAtA hai, vahA~ rAjA azokamalla ne kSetrAJcita karaNa batAyA hai| 13. skandhAJcita racayitvAJcitaM yatra skandhAliGgintabhUtalaH / . 1374 tiryagullAlayanpAdAvavatiSTheta . satvaram / idaM skandhAJcitaM proktaM karaNaM prAktanairbudhaH // 1328 // 1375 purAtana AcAryoM kA mata hai ki jahA~ aJcita kI racanA karake kandhoM se pRthvI kA AliMgana kiyA jAya aura tirache pairoM ko sahalAte hue zIghratA se uThA jAya; to vahA~ skandhAJcita karaNa hotA hai| 14. alaga adhomukhaH samutplutya nipatya purato yadA / kukkuTAsanamAbadhya sthitazce [dalagaM tadA] // 1326 // 1376 jaba muMha nIce kI ora kiye uchalakara tathA sAmane girakara evaM kukkuTAsana bA~dhakara sthita huA jAya, to vahAM alaga karaNa hotA hai| 38 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utplutikaraNoM kA nirUpaNa 15. Uliga samAGa lavaMtA sthityAM nipatyoligaM matam // 1330 // girakara sthita hone meM yadi sama nAmaka paira Upara kI ora rahe to Uliga karaNa hotA hai| 16. antarAlaga vidhAyAlagamuttAnoraHsthalo bhuvi cet patet / 1377 zirasA pRsstthtH| zroNeH saMsparzAdantarAlagam // 1331 // alaga karaNa kI racanA karake yadi chAtI ko uttAna kiye sira ke bala bhUmi para girA jAya aura pIche kI ora se kaTi kA sparza kiyA jAya, to vahA~ antarAlaga karaNa hotA hai| 17. kUrmAlaga karmAsanaM cedalage tadA karmAlagaM matam // 1332 // 1378 yadi alaga karaNa meM kUrmAlaga layA liyA jAya to, vaha kUrmAlaga karaNa kahalAtA hai / 18. lohaDI samAvajrI vidhAyAtha vivartya trikamAcaret / tiryagutplavanaM yatra sadbhiH sA lohaDI mtaa| 1379 'lohaDI luThitaM kecidetAmeva pracakSate // 1333 // sama sthita donoM pairoM kI racanA karake tIna bAra ghumAkara jahA~ tirachA kUdA jAya, vahA~ lohaDI karaNa hotA hai / isI lohaDI ko koI vidvAna laThita kahate haiM / 19. ekapAdalohaDI ekapAdena racitA saMkapAdAdilohaDI // 1334 // 1380 jo lohaDI eka paira se racI jAtI hai use ekapAdalohaDI karaNa kahate haiM / 20. vicitralohaDI gAtrasya cakravadbhrAntistiryapAopalakSitA / yatra soktA vicitrAdyA lohaDI nRttavedibhiH // 1335 // 1381 nAvAcAryoM ko abhimata hai ki jahA~ zarIra ko cakra kI taraha ghumAyA jAya aura pArzva tirachA dikhAI par3e, vahA~ vicitralohaDI karaNa hotA hai| 339 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 21. vAhubandhalohaDI gajadantayutA tveSA bAhubandhAdilohaDI // 1336 // . jisa lohaDI meM gajadanta nAmaka hAtha kA prayoga kiyA jAtA hai, vaha bAhubandhalohaDI kahalAtI hai / 22. kartarIlohaDI __ svastikAghri kRtA tveSA kartarIlohaDI matA // 1337 // 1382 jo lohaDI svastikAkAra pairoM se kI jAtI hai, vaha kartarIlohaDI kahalAtI hai / 23. samakartarIlohaDI . prAdau prAnte ca yasyAH staH samau svastikatAM gatau / pAdau sA lohaDI jJeyA samakattaripUrvakA // 1338 // 1383 jisa lohaDI ke Adi aura prAntabhAga meM donoM sama nAmaka paira svastika mudrA ko dhAraNa kareM, vaha samakartarIlohar3I kahalAtI hai| 24. caturmukhalohaDI lohaDI yA caturdikSu sA caturmukhalohaDI // 1336 // jo lohaDI cAroM dizAoM meM kI jAtI hai, vaha caturmukha lohaDI kahalAtI hai| 25. alagAJcita kRtvAlagaM yadAvegAdaJcitaM rcyennttH| 1384 tadAlagAzcitaM jJeyaM saddhiranvarthanAmakam // 1340 // jaba alaga karaNa kI racanA karake naTa vega se aJcita paira kI racanA karatA hai, taba sajjana loga use artha ke anurUpa nAma vAlA alagAJcita karaNa samajhate haiN| 26. jalazayana jalAdizayanaM tatsyAdyatrAste jalazAyivat // 1341 // 1385 jisa karaNa meM, jala meM sone vAle kI taraha avasthita honA par3atA hai, use jalazayana karaNa kahate haiN| 27. darpazaraNa ___ vaiSNavasthAnamAdhAya patetpAvana ced bhuvi / tadAcaSTa nRpo darpazaraNaM vIrasiMhajaH // 1342 // 1386 yadi vaiSNava sthAnaka kA Azraya lekara bagala se pRthvI para girA jAya, to rAjA vIrasiMha ke putra azokamalla ne use darpazaraNa karaNa kahA hai| 340 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utplutikaraNoM kA nirUpaNa 1389 28. nAgabandha [syA darpasaraNasyAnte nAgabandhavadAsanam / yatra tannAgabandhAkhyaM karaNaM tadvido viduH / 1387 jahA~ darpazaraNa ke anta meM nAgabandha ke samAna Asana lagAyA jAya, vahA~ karaNoM ke jJAtAoM ne use nAgabandha karaNa kahA hai / 29. matsyakaraNa utplutemadhyamAvRtyA kurute vAmapArzvataH / parivatti tadA yatra tanmatsyakaraNaM bhavet / 1388 jahA~ uchalane ke madhya bAra-bAra vAma pArzva kI ora se cakkara lagAyA jAya, vahA~ matsyakaraNa hotA hai / yadvA kasyApi karaNasyAnte tu kSitimaNDale / uttAnazayato madhyaM nitambonnatipUrvakam / prAvartya vAmapAvena matsyavatparivartya ca / ante samutpluti kRtvA pAdollAlanayA kSaNAt / 1390 uttiSThedyatra tadapi matsyAyaM karaNaM bhavet / athavA kisI karaNa ke anta meM pRthvI para uttAna sokara nitamba ko uThAye hue madhyabhAga ko ghumAkara vAmapArzva se machalI kI taraha ulaTakara tathA anta meM uchalakara paira ko sahalAte hue kSaNa bhara meM uThA jAya, to yaha bhI matsyakaraNa kahalAtA hai| 30. tiryak karaNa yatrakenaiva pAdena tiryagutplutya bhUtale / 1391 nipatyakAghriNA tiSThattattiryakakaraNaM bhavet / jahA~ eka hI paira se tirachA uchalakara pRthvI para girakara eka paira para khar3A huA jAya, vahA~ tiryak karaNa hotA hai| 31. tiryasvastika tiryasvastikamutplutya syAttiryakasvastike kRte / tirachI svastika mudrA meM uchalane se tiryasvastika karaNa hotA hai / 1. dekhie : bhrtkosh| 1392 341 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyAdhyAyaH 32. kapAlacUrNana lohaDImalagaM yadvA vidhAya dharaNItalam / spRSTvaiva zirasA yatra parivRti karoti cet / 1393 kapAlacUrNanaM nAma karaNaM tatpracakSate / lohaDI yA alaga nAmaka karaNa ko karake pRthvItala ko chUkara jahA~ sira ko ghumAyA jAtA hai, vahA~ kapAlacUrNana karaNa hotA hai| 33. natapRSThaka kapAlacUrNane jAte vakSasyuttAnite nate / 1394 natapRSThaM parairuktaM vaGkolakaraNaM tvidam / kapAlacUrNana karaNa ke ho jAne para tathA nata nAmaka vakSa ke uttAna karane para natapRSTha karaNa hotA hai / dUsare AcAryoM ne ise vaha kolakaraNa kahA hai| 34 karasparza alagaM vidhAya karaNaM hastenAzritya tartakI bhUmim / 1395 parivartena yadedaM sparzanamuktaM karAcaM tat / yadi nartakI alaga karaNa kI racanA karake hAtha se ghUmate hue bhUmi kA Azraya grahaNa kare, to vaha karasparza karaNa kahalAtA hai| 35. skandhamAnta pRthvyAM sthitvAMsayugmena kRtvA caivotkaTAsanam / 1396 karaNaJcAJcitaM kRtvA dhRtvAGgAntarasaJcare / bAhubhyAM bhuvamAkramya bhrAmaM bhrAmaM ca pUrvavat / 1397 tiSThetpratidizaM yatra tatskandhabhrAntamucyate / donoM kandhoM se bhUmi para avasthita hokara utkaTAsana tathA aJcita karaNa karake dUsare aMgoM ko calAyamAna karate hue bhujAoM se pRthvI ko AkrAnta kiyA jAya aura pUrvavat pratyeka dizA meM ghUma-ghUma kara khar3A huA jAya, to vahA~ skandhamAnta karaNa hotA hai / 342 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utplutikaraNoM kA nirUpaNa 36. eNapluta kRtvotplavanaM sUcImanyatamA sve vidhAya cedbhajate / 1398 bhUmAvUlasthAnaM yadotkaTAsanaM tadAplutaM caiNavam / jaba uchalane ke pazcAt sUcI nAmaka cArI karake bhUmi para Urdhva sthAna vAle utkaTAsana ko kiyA jAtA hai taba egapluta karaNa hotA hai| 37. lohaDyaJcita vidhAya lohaDauM pazcAdaJcitaM kriyate drutam / 1399 yatra tatkaraNaM proktaM lohaDyaJcitasaMjJikam / jahA~ lohaDI karaNa karane ke pazcAt zIghratA se aJcita karaNa kiyA jAtA hai vahA~ lohaDyaJcita karaNa hotA hai| 38. sacyanta karaNe yatra yatrAnte samasUcyAdi sUciSu / 1400 ekaM kuryAttadA tattatsUcyantamiti kathyate / karaNa meM jahA~-jahA~ anta meM samasUci Adi sUci sthAnakoM meM se kisI eka ko sampanna kiyA jAtA hai, vahA~-vahA~ sUcyanta karaNa hotA hai| ar3atIsa utplutikaraNoM kA nirUpaNa samApta Page #354 -------------------------------------------------------------------------- Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahAra recaka maNDala prakaraNa | teraha Page #356 -------------------------------------------------------------------------- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgAra ( aMga - vikSepa) aMgAroM kA nirUpaNa prayoktavyAn dRSTAdRSTaphalAnapi / 'pUrvara aGgahArAnpravakSyAmi nAmato lakSmatastathA / pUrvaraMga ( nATaka Adi kI Arambhika kriyA) meM prayoga karane yogya tathA dRSTa evaM adRSTa phala vAle aMgahAroM ( aMga-vikSepoM) ke nAma tathA lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai / aGgAnAmucite deze prApaNaM savilAsakam / mAtRkotka ra sampAdyamaGgahAro'bhidhIyate 1 bhAtRkA -samUha ke yoga se sampanna hone vAle aMgoM ko hAva-bhAva ke sAtha samucita sthAna para pahuMcAnA aMgahAra kahalAtA hai / yadvA hAro harasyAyaM prayogo'Ggeriti smRtaH / karaNAbhyAM mAtRkA syAt kalApaH karaNaistribhiH / catubhiH khaNDako jJeyaH saMghAtaH paJcabhirmataH / iti saGghavizeSeNa saMjJA medAnpare jaguH / 1401 karaNanyUnatAdhikyaM teSAM mene muniH svayam / dvAbhyAM tricaturAbhirvetyetadvA zabdasUcitam / 1402 1403 1404 athavA, harasya ayam iti hAraH isa vyutpatti ke anusAra hAra kA artha hai prayoga / aMgoM se prayoga yaha aMgahAra zabda kA artha hai / do karaNoM ke yoga se mAtRkA banatI hai; tIna karaNoM ke yoga se kalApa; cAra karaNoM ke yoga se khaNDaka; aura pA~ca karaNoM ke yoga se saMghAta kA nirmANa hotA hai / isa prakAra aMgoM ke samUha-vizeSa ke kAraNa anyAnya AcAryoM ne aMgahAroM ke aneka bheda batAye haiM / 1405 una aMgahAroM meM karaNoM kI nyUnatA tathA adhikatA ko svayaM bharata muni ne svIkAra kiyA hai| do yA tIna athavA cAra mAtRkAoM ke yoga se aMgahAra kA sampAdana karanA cAhie, yaha unhoMne zabda dvArA sUcita kiyA hai / 1. dekhie : saMgItaratnAkara, adhyAya 7, zloka 795-814 / 347 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 1409 aMgahAra ke bheda sthirahasto'tha paryastaH sUcIviddho'parAjitaH / 1406 vaizAkharecitaH pArzvasvastiko bhramaro'paraH / AkSiptakaH paricchinno madAdvilasitastataH / 1407 pAlIDhAcchuritau pArzvacchedasaMjJo'pasapitaH / mattAkrIDastathA vidyubhrAnto'mI SoDazoditAH / 1408 caturasreNa mAnenAGgahArA munisattamaH / 1. sthirahasta, 2. paryasta, 3. sUcIvikha, 4. aparAjita, 5. vaizAkharecita, 6. pArzvasvastika, 7. mamara, 8. AkSiptaka, 9. paricchinna, 10. madavilasita, 11. AlITa, 12. Accharita, 13. pAvaccheda, 14. apapita, 15. matakIDa tathA 16. vidyumAta-ina solaha aMgahAroM ko munivaroM ne caturasra mAna ke hisAba se batAyA hai| viSkambhApasRtau (to)mattaskhalito gatimaNDalaH / apaviddhazca viSkambhodghaTTitAkSiptarecitAH / recito'rdhanikuTTazca vRzcikApasRtastataH / 1410 alAtakaH parAvRttaH parivRttAdireciMtaH / udvattakazca sambhrAntasaMjJaH svastikarecitaH / SoDazeti yaslamAnA dvAtriMzadubhaye matAH / 1. viSkambhApasRta, 2. mattaskhalita, 3. gatimaNDala, 4. apaviddha, 5. viSkambha, 6. udghaTTita, 7. AkSiptarecita, 8. recita, 9. arSanikuTa, 10. vRzcikApasRta, 11. alAtaka, 12. parAvRtta, 13. parivRttarekti, 14. uttaka, 15. sammAnta aura 16. svastikarecita-ye solaha aMgahAra zyasamAna ke hisAba se batAye gaye haiM / donoM mAnoM ke aMgahAroM ko milAkara kula battIsa aMgahAra hote haiM / karaNavAtasandarbhAnantyAtteSAmanantatA / 1412 dvAtriMzatte tathA'pyuktAH prAdhAnyaviniyogataH / karaNa-samUha ke sandoM ke ananta hone se aMgahAra ananta hote haiM / to bhI pradhAnatA ke hisAba se battIsa batAye gaye haiN| 1411 348 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahAroM kA nirUpaNa ekakaM karaNaM kArya kalayA gururuupyaa| 1413 sarveSAmaGgahArANAmityAha karaNAgraNIH / garu rUpa kalA ke krama se sabhI aMgahAroM ke eka-eka karaNa kA nirmANa karanA cAhie, yaha karaNoM ke vizeSajJoM kA abhimata hai| 1. sthirahasta caturasra mAna meM solaha aMgahAra (1) lInaM samanakhaM kRtvA vyaMsitaM cAtra vicyutau / 1414 karau kRtvaujjhitAlIDhaH pratyAlIDhaM vrajettataH / nikuTTakorUvRttAkhyasvastikAkSiptakAnyatha / 1415 nitambaM karihastaM ca kaTIcchinnamiti kramAt / karaNaH sthirahastaH syAddazabhiH zivavallabhaH / 1416 aGgahAreSu sarveSu pratyAlIDhAntamAditaH / prayoktavyamiti prAhuH kecinnATyavizAradAH / 1417 1. lona, 2. samanakha, tathA 3. vyaMsita karaNoM ko karake donoM hAthoM ko alaga-alaga kare; phira AlIDha nAmaka sthAnaka ko chor3akara pratyAlIDha nAmaka sthAnaka ko prApta kare; anantara 4. nikuTTaka, 5.UrUvatta 6. svastika, 7. AkSipta, 8. nitamba, 9. karihasta aura 10. kaTIcchinna--kula dasa karaNoM ko kramaza: karane se sthirahasta aMgahAra banatA hai, jo ziva ko priya hai| koI nATya-paNDita kahate haiM ki sabhI aMgahAroM meM Adi se pratyAlIDha taka sabhI karaNoM kA prayoga karanA cAhie / 2. paryastaka talapuSpapuTaM pUrvamapaviddhaM ca vartitam / nikuTTakorudUvRttAtyAkSiptattoromaNDalAnyatha / 1418 nitambaM karihastaM ca kaTIcchinnamiti kramAt / dazabhiH karaNarebhiH proktaH paryastako budhaiH / 1419 1. talapuSpapuTa, 2. apaviddha, 3. vartita, 4. nikuTTaka, 5. UrUvRtta, 6. AkSipta, 7. uromaNDala, 8. nitamba, 9. karihasta aura 10.kaTIcchinna-kramaza: ina dasa karaNoM kI racanA se paryastaka aMgahAra kA nirmANa karanA cAhie, aisA vidvAnoM ne kahA hai| 349 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. sUcIviddha nRtyAdhyAyaH ardhasUcyatha vikSiptamAvarta ca nikuTTakam UrUdvRttamathA''kSiptamuromaNDalasaMjJakam ] karihastaM kaTIcchinnaM yatraitAni kramAnnava 1 so'GgahAro'GgahArajJaiH sUcIviddhaH prakIrtitaH / / 1343 // 1421 1. ardhasUcI, 2. vikSipta, 3. Avarta, 4. nikuTTaka, 5. UrUtta, 6. AkSipta, 7. uromaNDala, 8. karihasta aura 9. kaTIcchina -- jisameM ye nau karaNa prayukta hote haiM, usa aMgahAra ko, aMgahAroM ke jJAtAoM ne sUcIddhi kahA hai / 4. aparAjita 350 1420 karaNaM daNDapAdAkhyaM prasarpitam / tato vyaMsitaM ca nikuTTakaM cArdhanikuTTAkSiptake tataH // 1344 // 1422 uromaNDalasaMjJa ca karaNaM karihastakam / kaTicchinnaM ca navabhirebhiH syAdaparAjitaH / / 1345 // 1423 1. daNDapAda, 2. vyaMsita, 3. asarpita, 4. nikuTTaka, 5. ardhanikaTa 6. AkSipta, 7. uromaNDala, 8. karihasta aura 9. kaTicchinna -- jisameM ina nau karaNoM kI racanA se aparAjita aMgahAra kA nirmANa hotA hai| 5. madavilasita madaslakhitamattallitala saMsphoTitAni cet / racayet trizcatuH paJcakRtvo vA citritAnyatha // 1346 / / 1424 nikuTTo vRttake tu vidadhyAt karihastakam / kaTicchinnaM ca samprokto madAdvilasitastadA // 1347 // 1425 madaskhalita, matAsli aura talasaMsphoTita --ina karaNoM kI tIna, cAra yA pAMca bAra racanA karake nikuTTaka, Utta, karihasta aura kaTicchinna karaNoM ko karane se madavilasita aMgahAra banatA hai / 6. mattakrIDa bhramaraM nUpuraM caiva bhujaGgatrAsitaM kRtvA yadA / dakSiNabhAgena yatra vaizAkharecitam // 1348 // 1426 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahArokA nirUpaNa prAkSiptaM ca tathA chinnaM vAmato bhramaraM punaH / nitambaM karihastaM ca kaTicchinnaM samAcaret // 1346 // 1427 tadAGgahAro dazabhiramIbhiH karaNarasau / mattakrIDo'tha gaNanAmyAsena bhramarasya saH / 1428 ekAdazabhirAdiSTo budhaH zaGkarazaGkaraH // 1350 // jaba dakSiNa bhAga se 1. mamara, 2. nUpura, 3. bhujaMgavAsita, 4. vaizAkharecita, 5. AkSipta tathA 6. chinna karaNoM kI racanA karake vAmabhAga se punaH 7. bhamara, 8. nitamba, 9. karihasta tathA 10. kaTicchinna-ina dasa karaNoM kI racanA kI jAtI hai, taba mattakrIDa aMgahAra banatA hai| yahA~ vidvAnoM kA kahanA hai ki gramara kI eka bAra aura gaNanA karane se 11. karaNoM se mattakrIDa aMgahAra banatA hai, jo zaMkara ko priya hai| . 7. bhAmara napurAkSiptake chinnasUcInI ca nitambakam / 1429 karihastaM ca karaNamuromaNDalasaMjJakam / kaTicchinnaM ca karaNaramIbhibhramaro bhavet // 1351 // 1430 1. nupura, 2. Aziptaka, 3. chinnasUci, 4. nitamba, 5. karihasta, 6. uromaNDala aura 7. kaTicchinna-ina karaNoM kI racanA se samara aMgahAra banatA hai| 8. vidyuddhAnta vAmatazcedardhasUci vidyubhrAntaM tu savyataH / punaretad dvayaM cAGgaviparyAsAd vidhAya ca // 1352 // 1431 prathAcchinnamatikrAntaM vAmAGge'tha samA[caret / talA(?latA)dhaM vRzcikaM pazcAt kaTicchinnamiti kramAt // 1353 // SaDbhistu karaNarebhividyubhrAnto matastadA / 1432 prAyadvikaraNAbhyAsagaNane sa mato'STabhiH // 1354 // 1433 vAmabhAga se arSasUci, dakSiNa bhAga se vidyamAnta aura punaH ina donoM ko aMgaparivartana dvArA sampanna karake vAmabhAga meM chitra tathA atikAnta karaNoM kI racanA kare; pazcAt latAvRzcika aura kaTicchinna ko kramazaH 351 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH sampanna kare; ina chaha karaNoM se vidyabhrAnta aMgahAra banatA hai| yahA~ prAraMbha ke do karaNoM ko duharA dene se gaNanA meM ATha karaNa hote haiN| 9. paricchinna kRtvA samanakhaM yatra chinnaM sambhrAntake tataH / vAmAne bhramaraM cArdhasUci ced racayet tataH // 1355 // 1434 atikrAntaM bhujaGgAdyaM trAsitaM karihastakam / kaTicchinnaM ca kuryAt sa paricchinnastadA mataH // 1356 // 1435 jahA~ samanakha karaNa ko karake chinna tathA saMbhrAntaka kI racanA kI jAya; vAma aMga meM bhramara tathA ardhasUci ko banAve aura pazcAt atikrAnta, bhujaMgatrAsita, karihasta aura kaTicchinna kA nirmANa kiyA jAya, to paricchinna aMgahAra banatA hai| 10. pAvaccheda kuTTitaM vRzcikAdyaM cervajAnu ca nUpuram / pAkSiptasvastikaM kRtvA parivRtti trikasya ca // 1357 // 1436 uromaNDalakaM pazcAt nitambakarihastake / kaTicchinnaM ca racayet pArzvacchedastadA mataH // 1358 // 1437 pahale kuTTita, vRzcika, UrdhvajAnu, nUpura aura AkSiptasvastika karaNoM ko karake kaTibhAga ko ghumAkara pazcAt uromaNDala, nitamba, karihasta tathA kaTicchinna karaNoM kI racanA kI jAya, to pAvaccheda aMgahAra banatA hai| 11. apasapita apakrAntaM vyaMsitaM ca pANyorevaM yadA kriyA / karihastakamardhAcaM sUci vikSiptakaM tataH // 1356 // 1438 kaTicchinnaM ca karaNamurudvRttamataH param / prAkSiptaM kari[hastaM ca kaTicchinnaM punastadA // 1360 // 1439 saptabhiH karaNairebhirapasapitako mataH / antyadvikaraNAbhyAsagaNane navabhirmataH // 1361 // 1440 352 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgAroM kA nirUpaNa pahale apakrAnta aura vyaMsita hAthoM kI racanA kI jAya; tatpazcAt karihasta, ardhasUci, vikSiptaka, kaTicchi UrUddhRta aura AkSipta ko kiyA jAya punaH karihasta tathA kaTicchinna karaNa dhAraNa kiyA jAya; to aparUpaka aMgahAra hotA hai| karihasta aura kaTicchinna ko doharA dene se yahA~ karaNoM kI saMkhyA nau (? dasa ) ho jAtI hai / 12. AkSipta nUpuraM uromaNDalakaM Ticchinnamapi jahA~ nUpura, vikSipta, alAta, kSiptaka, uromaNDala, nitamba, karihasta aura kaTicchinna karaNoM kI kramazaH racanA kI jAya, vahA~ vidvAnoM ne AkSipta aMgahAra batAyA hai / 13. Acchurita yatra vikSiptamalAtakSipta ke tataH / cAtha nitambaM karihastakam / jJeyo'mIbhirAkSiptako budhaiH // 1362 // nUpuraM bhramaraM cAtha vyaMsitaM tadanantaram / alAtakaM nitambaM ca sUcyatho karihastakam / kaTicchinnaM cAGgahAro'mIbhirAcchuritAbhidhaH // 1363 // 1443 nUpura, bhramara, vyaMsita, alAta, nitamba, sUci, karihasta tathA kaTicchinna nAmaka karaNoM kI kramazaH racanA se Acchurita aMgahAra banatA hai / 14. AlIr3ha pArzvayugmena bhujaGgatrAsitonmatte 1441 vidhAya vyaMsitaM vAme nikuTaM nUpuraM yadA / zranyato'lAtamAkSiptamuromaNDalakaM tathA / karihasta Ticchinne kuryAdAlIDhakastadA // 1364 // jaba vAma bhAga meM vyaMsita, nikuTTa tathA nUpura nAmaka karaNa kiye jAte haiM aura dakSiNa bhAga meM alAta, AkSipta, uromaNDalaka, karihasta aura kaTicchinna nAmaka karaNa race jAte haiM, taba Alor3ha aMgahAra banatA hai / 15. vaMzAkharecita vaizAkharecitaM yatra nUpuram / maNDalasvastikaM tataH // 1365 // 1442 1444 1445 35.3 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH nikuTTorUvRtta kecitkSiptoromaNDale tataH / karihastaM kaTicchinnamityebhirdazabhiH kramAt / vaizAkharecito'sau syAdaGgahAro jahA~ donoM pAvoM meM kramaza: vaizAkharecita, nUpura, bhujaMgatrAsita, unmatta, maNDalasvastika, nikaTa, UrUvRtta, romaNDala, karihasta aura kaTicchinna- ina daza karaNoM kI racanA kI jAya, vahA~ vaizAkharecita aMgahAra banatA hai, jo zaMkara ko priya haiM / 16. pArzvasvaritaka 1. apaviddha divasvastikamathaikena farrafstakaM 1446 harapriyaH || 1366 || 1447 gAtreNArdhanikuTTakam / punarathAnyAGganArdhanikuTTakam // 1367 // 1448 tato'paviddhorUvRttAkSiptakAni nitambakam / karihastakaTIchinnaiH karaNeraSTabhiH kramAt / ebhiH syAdaGgahAro'yaM pArzvasvastikasaMjJakaH // 1368 // eka aMga se diksvastika, ardhanikuTTaka, punaH diksvastika; phira anya aMga se ardhanikuTTaka, tadanantara addhi, rU., AkSipta, nitamba, kariharata tathA kaTicchinna- kramaza: ina ATha karaNoM kI racanA kI jAya, to vahA~ pArzvasvastika aMgahAra sampanna hotA hai / yatra mAna meM solaha aMgahAra ( 2 ) zrapaviddhaM tataH sUcIviddhamudveSTite kare / cAryA baddhAkhyayA sArdhaM bhrAmayet cet trikaM tataH // 1366 // UrUvRttamuraH pUrvaM maNDalaM ca tataH param / kaTIcchinnamapaviddhastadoditaH // 1370 // 1449 1450 1451 paJcamaM tu yadi udveSTita hAtha meM apaviddha tathA sUcIviddha karaNoM ko racakara baddhA nAmaka cArI ke sAtha kaTideza ko ghumAyA jAya; usake bAda UrUdvatta, uromaNDala tathA pA~cave kaTIcchinna karaNa kI racanA kI jAya; to vahA~ apaviddha aMgahAra banatA hai / 354 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahAroM kA nirUpaNa 1453 2. parAvRtta janitaM dakSiNAJjena zakaTAsyamataH param / 1452 alAtabhramare kuryAt vAmamaGge nikuTTitam // 1371 // karihastaM kaTIcchinnaM kramAdetAni yatra SaT / parAvRttaH so'GgahAraH sadA zaGkarazaGkaraH / namanonnamanaM proktaM gAtrasyeha nikuTTitam // 1372 // 1454 . yadi dAhine aMga se janita, aura bAyeM aMga se zakaTAsya, alAta bhamara karaNoM kI racanA kI jAya; phira nikaTita karake karihasta aura kaTocchinna--kramazaH ina (saba milAkara) chaha karaNoM ke nirmANa se parAvRtta aMgahAra sampanna hotA hai, jo sadA zaMkara ko santuSTa karatA hai / aMga kA jhukAnA aura uThAnA yahA~ nikuTita kahalAtA hai| 3. recita Adau svastikapUrva syAd recitaM tadanantaram / ardhAdyaM recitaM vakSaH svastikonmattake tataH // 1373 // 1455 prAkSiptarecitaM cArdhamattallikaraNaM tataH / recakAdyaM nikuTTa ca bhujaGgatrastarecitam // 1374 // 1456 nUpuraM ca tataH kRtvA kuryAd vaizAkharecitam / bhujaGgAJcitakaM daNDarecitaM karaNaM tataH // 1375 // 1457 cakramaNDalakaM pazcAd vRzcikAdyaM tu recitam / vyaMsitaM ca vivRttaM ca vinivRttavivartite // 1376 // 1458 garu[Da] plutasaMjJaM ca karaNaM lalitaM tathA / mayUrAdyaM tataH pazcAt sapitaM skhalitaM tathA // 1377 // 1459 prasapitaM talAdyaM tu saMghaTTitamataH param / vRSabhakrIDitaM cAtha lolitaM ceti vizatiH // 1378 // 1460 yA SaDbhiradhikAmISAM karaNAnAmudIritA / racayitvA caturdikSu bhAgastaM viSamainaTaH // 1376 // 1461 355 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH parivRttiprakAreNa tataH prAnte samAzrayet / uromaNDalakaM pAzcAt kaTicchinnaM sa recitaH // 1380 // 1462 pahale svastikarecita, pazcAt artharacita, tadanantara vakSaHsvastika, unmatta, AkSiptarecita, ardhamattalli, recakanikaTaTaka. bhajaMgavastarecita, napara, vaizAkharecita, bhujaMgAJcita, daNDarecita, cakramaNDala. vaSNikarecita, vyaMsita, vivRtta, vinivRtta, vivartita, garuDalupta, mayUralalita, sarpita, rakhalita, prasapita, talasaMghaTiTata, vRSabhakrIDita aura lolita--ina chabbIsa karaNoM ko kramaza: cAroM dizAoM meM racakara nartaka inake viSama bhAga karake ghumAte hue kinAre meM le Aye / taduparAnta uromaNDala aura kaTicchinna karaNoM kI racanA kare; aisA karane se recita nAmaka aMgahAra banatA hai| 4. AkSiptarecita racayeccAturI yogAd yatra svastikarecitam / pRSThAdyaM svastikaM cAtha diksvastikamataH param // 1381 // 1463 kaTIcchinnaM samaM pazcAd dhUNitaM bhramaraM[ta] taH / recitaM vRzcikAdyaM ca tataH pAvanikuTTakam / 1464 uromaNDalasaMjJaM ca karaNaM sannataM tataH / siMhAkarSitakaM nAmApasapitamathAtra tu // 1382 // 1465 vakSaHsvastikamicchanti kecinnRttamanISiNaH / daNDapakSaM lalATAdyaM tilakaM karaNaM tataH // 1383 // 1466 vilAsitaM talAdyaM ca nizumbhitamataH param / vidyabhrAntaM ca karaNaM gajakrIDitakaM tataH // 1384 // 1467 nitambaM viSNukrAntorUvRttAkSiptamataH param / uromaNDalakaM pazcAt nitambaM karihastakam // 1385 // 1468 kaTIcchinnaM bhavet no vA sA syAdAkSiptarecitaH / paJcaviMzatisaMkhyAkaiH karaNaiH prAktane mate // 1386 // 1469 anAvRttyA nitambasya tathoromaNDalasya ca / prAvRttyA tvanayoreva saptaviMzatibhirbhavet // 1387 // 1470 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahAroM kA nirUpaNa ye vakSaHsvastikakaTIcchinne necchanti sUrayaH / tanmate'pi tadabhyAsAt paJcaviMzatibhirbhavet // 1388 // 1471 pahale caturatA se svaritakarecita kI racanA kI jAya; usake bAda pRSThasvastika, visvastika, kaTIrichana, dhUNita, bhramara, vRzcikarecita, pArzanikuTTaka, uromaNDala, sannata, siMhAkarSita, nAgApasarpita, vakSaHsvastika, daNDapakSa, lalATatilaka, nimbhita, vidhubhrAnta, gajakoDita, nitamba, viSNukAnta, UrUvRtta, AkSipta, UromaNDala, nitamba, karihasta aura kaTIrichanna athavA usake binA bhI--ina pacIsa karaNoM se AkSiptarecita aMgahAra banatA hai| kintu yaha pacIsa saMkhyA taba hogI jaba nitamba tathA romaNDala ko doharAyA nahIM jaaegaa| inako doharA dene se karaNoM kI saMkhyA sattAIsa ho jAtI hai| jo vidvAn vakSaHsvastika tathA kaTIcchinna karaNoM ko yahA~ nahIM cAhate haiM, unake mata meM bhI ukta donoM karaNoM ko doharA dene se paccIsa saMkhyA ho jAtI hai| 5. uvRtta vidhAya nUpuraM yatra bhujaGgAJcitakaM tataH / gRdhrAvalInakaM pazcAdvikSiptovRttake tathA // 1386 // 1472 ekAGgena tataH kuryAdUruvRttaM nitambakam / latAdyaM vRzcikaM cAtha kaTIcchinnamiti kramAt // 1360 // 1473 navabhiH karaNarebhiruvRtto'sau mato budhaH / vikSiptovRttayoreSo'bhyAsena dvayadhiko bhavet // 1361 // 1474 pahale nUpura karaNa karake bhujaMgAJcita, gRdhAvalInaka, vikSipta tathA udvRtta karaNoM kI racanA kI jAya; phira eka aMga se UrUvRtta, nitamba, latAvRzcika aura kaTIcchinna---ina nau karaNoM ko kramazaH kiyA jAya, to uddhRta aMgahAra banatA hai| yahA~ vikSipta aura udvatta karaNoM ko doharA dene se do adhika karaNa ho jAte haiN| 6. udghaTita nikuTaM karaNaM pazcAduromaNDalasaMjJakam / nitambakarihaste ca kaTocchinnamiti kramAt / paJcabhiH karaNarebhirudghaTTita uvIritaH // 1362 // 1475 357 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyA nikaTa, uromaNDala, nitamba, karihasta aura kaTIcchinna--ina pAMca karaNoM ko kramazaH karane se udghaTita aMgahAra banatA hai| 7. alAta svastikaM karaNaM pUrvamatha dvivyaMsitaM tataH / 1476 alAtaM cordhva jAnu syAnnikuJcitamataH param // 1363 // ardhasUcyatha vikSiptovRttakAkSiptakAni ca / 1477 karihastaM kaTocchinnaM bhavantyetAnyalAtake / ekAdaza tathAbhyAsagaNane vyaMsite'dhikam // 1364 // 1478 pahale svastika karaNa, pazcAt do vyaMsita, alAta, UrdhvajAna, nikuJcita, ardhasUci, vikSipta, udRtta, AkSipta, karihasta aura kaTIcchinna--ye gyAraha karaNa kramaza: alAta aMgahAra meM prayukta hote haiM / yahA~ vyaMsita ko do bAra doharA dene se karaNoM kI saMkhyA eka adhika arthAta bAraha ho jAtI hai| 8. samdhAnta vikSiptAJcitake daNDapUrva sUci tataH param / gaGgAvataraNaM cAtha sUcyatho daNDapAdakam // 1365 // 1479 vAmAGgaracitaM pazcAccaturaM bhramaraM tataH / napurAkSiptake cArdhasvastikaM ca nitambakam // 1366 // 1480 karihastamuraH pUrva maNDalaM kaTipUrvakam / chinnaM ceti kramAdebhiH paJcAdyairdazabhirmataH / 1481 sambhrAntanAmako dhIrairaGgahAro harapriyaH // 1397 // vikSipta, aJcita. daNDasaci. gaMgAvaraNa, saci. daNDapAda, vAma aMga meM race jAya~; tatpazcAta catara bhramara napura, AkSipta, ardhasvastika, nitamba, karihasta, uromaNDala aura kaTicchinna--ina pandraha karaNoM ko kramaza: prayukta kiyA jAya, to sambhrAnta aMgahAra banatA hai, jo zaMkara ko priya hai| 9. ardhanikuTTa nUpuraM karaNaM pUrva vivRttaM tadanantaram / 1482 nikuTTArdhanikuTTAdharecitAni tataH param // 1368 // 358 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgahAroM kA nirUpaNa recakAdyaM nikuTaM ca karaNaM lalitAbhidham / 1483 vaizAkharecitaM [pazcAt caturaM daNDarecitam] // 1366 // vRzcikAcaM kuTTitaM ca tataH pArzvanikuTTakam / 1484 sambhrAntodghaTTitAkhyoromaNDalAni tataH param // 1400 // karihastakaTicchinne yatratAni kramAdasau / 1485 bhavedanikuTTAkhyastvaGgahAraH zivapriyaH // 1401 // pahale nUpura karaNa, pazcAt nikuTa, ardhanikuTTa, aparecita, recakanikuTa, lalita, vaizAkharecita, catura, daNDarecita, vRzcikakuTTita, pArzanikuTTaka, saMbhrAnta, udghaTTita, uromaNDala, kariharata aura kaTicchinna--ye karaNa kramazaH, zaMkara ke priya, arbanikuTTa nAmaka aMgahAra meM prayukta hote haiM / 10. parivRttarecita nitambaM svastikAdyaM tu recitaM tadanantaram / 1486 vikSiptAkSiptakaM cAtha latAvRzcikasaMjJakam // 1402 // unmattakarihaste ca bhujaGgatrAsitaM tataH / 1487 AkSiptaM karihastaM ca nitambaM ca navetyatha // 1403 // bhramareNa sahemAni parivattyAzrayet tataH / 1488 sthitvA digantarAsyastu vyAva]tarayodizoH // 1404 // karihastaM kaTicchinnaM vidadhyAt pUrvadik sthitaH / 1489 yatrAso parivRttAdyo recitaH parikIrtitaH // 1405 // gaGgAvataraNaM tyaktvA tathA nAgApasarpitam / 1490 parivRttavidhijJeyaH sarvatraivAGgahArakaiH // 1406 // nitamba, svastikarecita, vikSipta, AkSipta, latAvRzcika, unmatta, karihasta, bhujaMgatrAsita, AkSipta, kariharata aura nitamba-ina karaNoM ko bhramara ke sAtha ghumAkara anya dizA meM makha karake avasthita ho; phira anya do dizAoM meM ghUmakara pUrva dizA meM khar3A hokara karihasta evaM kaTicchinna karaNoM kI racanA kare; aisA karane se parivRttarecita aMgahAra banatA hai| gaMgAvataraNa aura nAgApapita nAmaka karaNoM ko chor3akara sarvatra aMgahAra karane vAloM ko parivatta kA prakAra jAna lenA cAhie / 351 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 11. svastikarecita vaizAkharecitaM pUrva vRzcikaM cAtha tad dvayam / 1491 savyasavyetarAGgAbhyAM nikuTuM salatAkaram // 1407 // turya yatra kaTIcchinnamasau svastikarecitaH / 1402 abhyAsAdAdyayoratra karaNAni bhavanti SaT / svastikApasRta kecidimameva pracakSate // 1408 // 1493 pahale vaizAkharecita, pazcAt vRzcika, anantara dAhine-bAyeM aMgoM se latAkara hAtha ke sAtha nikaTa aura cauthe kaTIcchanna nAmaka karaNoM ke karane se svastikarecita aMgahAra banatA hai| yahA~ vaizAkharecita aura vRzcika ko doharA dene se chaha karaNa ho jAte haiN| koI AcArya isI aMgahAra ko svastikApasata kahate haiN| 12. viSkambhApasRta nikuTTAdhunikuTTe dve kRtvA pArzvadvayena cet / bhujaGgatrAsitaM kuryAd bhujaGgatrastarecitam // 1406 // 1494 prAkSiptakamuraHpUrva maNDalaM ca latAkarauM / saptamaM tu kaTIcchinnaM viSkambhApasRtastadA // 1410 // 1495 donoM pArzva se nijhuTa tathA arbanikuTTa nAmaka karaNoM ko karake bhujaMgatrAsita, bhajaMgavastarecita, AkSipta, uromaNDala, donoM latAkara nAmaka hAtha aura sAtaveM kaTIcchinna nAmaka karaNa ke karane se viSkambhApasata aMgahAra banatA hai| 13. viSkambhaka nikuTTakaM vidhAyAtha nikuzcitamathAJcitam / UrUvRttakamapyardhanikuTTa tadanantaram // 1411 // 1496 bhujaGgatrAsitaM pANimudveSTya bhramaraM tataH / karihastakaTIcchinne kuryAd viSkambhakastu saH // 1412 // 1497 nikuTTaka karaNa ko karane ke pazcAt aJcita, UrUdvatta, ardhanikaTa aura bhujaMgatrAsita karaNoM kI racanA kI jAya; anantara eka hAtha ko udveSTita karake bhramara karihasta tathA kaTIcchinna karaNoM ko banAyA jAya, to viSkambhaka aMgahAra hotA hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. gatimaNDala maNDalasvastikaM udghaTTitaM ca kaTIcchinnamamobhiH syAdaSTabhirgatimaNDalaH // 1413 // tvAdyaM nUpuronmatteke tataH / mattallyAkSiptoromaNDalAnyatha / maNDalasvastika, nUpura, unmatta, udghaTTita, mattalli, AkSipta, uromaNDala aura kaTIcchinna-- ina ATha karaNoM ke kramazaH prayoga se gatimaNDala aMgahAra banatA hai / 15. vRzcikAsRta aMgahAroM kA nirUpaNa karaNa-samUha gayA hai / 46 syAllatAvRzcikaM pUrvaM yatra pazcAnnikuJcitam / matalli ca nitambaM ca karihastaM tataH param / kaTIcchinnaM SaSThamasau vRzcikApasRto bhavet // 1414 // 1500 latAvRzcika, nikuJcita, mattali, nitamba, karihasta aura chaThA kaTIcchinna-ina karaNoM kI kramazaH racanA se vRzcikAsRta aMgahAra banatA hai / 16. mattaskhalita mattalyatho gaNDasUci tato lInApaviddhake / talasaMsphoTitaM cAtha karihastamataH param / kaTIcchinnaM kramAnmattaskhalitaH saptabhirbhavet // 1415 // 1498 mattalli, gaNjasUci, lIna, apaviddha, talasaMsphoTita, karihasta aura kaTIcchinna-ina sAtoM karaNoM ko kramazaH karane se matasvalita aMgahAra banatA hai / 1499 dRSTAdRSTaphalA dRSTaniyogA sarvatraivAGgahAreSu kalayA mukhyabhAvataH / gururUpayA // 1417 // 1501 karaNotkarasandarbhAnantyAdetadanantatA yadyapyasti tathApyete samAsAt samudIritAH // 1416 // ke sandarbha se aMgahAroM kI saMkhyA ananta ho jAtI hai; phira bhI yahA~ unakA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA 1502 1503 361 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH yojyaM karaNamekaikamiti tajjJAH [pracakSa] te / 1504 aGgeSu pUrvaraGgasya tathA cotthApanAdiSu // 1418 // . mRdaGgapramukhairvAdyairlayatAlAnugAmibhiH 1505 vardhamAnAsAriteSu pANikAgItikAdiSu // 1416 // puruSaraGgahArAste paraM zreyo'bhikAkSibhiH / 1506 prayoktavyAH zivasyAgne yathAvidhi manISibhiH // 1420 // aMgahAra mukhya bhAva se dRSTaphala (jinake pariNAma dekhe gaye hoM), adRSTaphala (jinake pariNAma dekhe na gaye hoM) aura daSTaniyoga (jinakI pravRtti dekhI gaI ho) hote haiN| sabhI jagaha aMgaharoM meM gururUpa kalA ke dvArA eka-eka karaNa kI yojanA karanI cAhie, aisA usake vizeSajJa kahate haiM / kalyANa cAhane vAle manISI puruSa laya aura tAla kA anugamana karane vAle mRdaMga Adi vAdyoM ke dvArA vardhamAna, AsAnita aura pANikA gIta Adi ke avasara para zaMkara ke Age una aMgahAroM kA vidhipUrvaka prayoga kreN| battIsa aMgahAroM kA nirUpaNa samApta / cAra prakAra ke recakoM kA nirUpaNa athAhaM recakAn vakSye caturAn munisammatAn / 1507 pANikaNThakTIpAdavizeSeNasamudbhavAn // 1421 // aba, bharata muni ke abhISTa hasta, kaNTha, kaTi aura pAda vizeSa se utpanna cAra prakAra ke recakoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 1. pANirecaka tvarayA parito bhrAnti yadA syAddhaMsapakSayoH / 1508 paryAyeNa tadA dhIrairAdiSTaH / pANirecakaH // 1422 // athavA syAdasau pANeviralaprasRtAGguleH / 1509 362 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ recakoM kA nirUpaNa yadi haMsapakSa madrA meM donoM hAthoM ko bArI-bArI se zIghratApUrvaka cAroM ora ghumAyA jAya, to dhIra puruSoM ne use pANirecaka kahA hai| athavA, birala (alaga-alaga) tathA phailI huI u~galiyoM vAle hAtha ko tirachA ghamAyA jAya, to vaha (bhI) pANirecaka kahalAtA hai / 2. kaSTharecaka tiryagbhrAntiratho yaH syAt kaNThasya vidhutabhramaH // 1423 // sa kaNTharecakaH proktaH kaNTharecakakovidaH / 1510 yadi kaNTha ko tiryak rUpa meM kampita karake ghumA diyA jAya, to kaNTharecakavettAoM ne use kaNTharecaka kahA hai| 3. kaTirecaka sarvato bhramaNAt kaTyAH kathitaH kaTirecakaH // 1424 // yadi kaTi ko cAroM ora ghamAyA jAya, to use kaTirecaka kahA jAtA hai| . 1511 4. pAdarecaka yA tvantarbahiraGguSThAnasya pAnirantarA / namanonnamanopetA gatiH sA pAdarecakaH // 1425 // yadi aMgUThe ke agrabhAga tathA er3I ke bAhara-bhItara nirantara rUpa se jhukane-uThane kI gati kI jAya, to use pAdarecaka kahate haiN| dhIradhuryo'zokamallazcaturazcaturoditAn / 1612 recakAMzcaturo'vocajjitArAtirmahIpatiH // 1426 // dhIrAgraNI, catura, zatrujayI mahArAja azokamalla ne, buddhimAn vyaktiyoM dvArA kathita, (ukta prakAra se) cAra recakoM kA nirUpaNa kiyA hai / cAra prakAra ke recakoM kA nirUpaNa samApta / 363 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH maNDaloM kA nirUpaNa maNDala (gati) ke bheda 'atikrAntaM vAmaviddhaM krAntaM lalitasaJcaram / 1513 sUcIviddhamalAtaM ca [vicitraM] vihRtaM tathA // 1427 // lalitaM daNDapAdaM ca dazoddiSTAni sUribhiH / 1514 maNDalAnyAntarikSANItividvAnoM ne AkAzagata maNDala ke dasa bheda batAye haiM :1. atikrAnta, 2. vAmaviddha, 3. krAnta, 4. lalitasaJcara, 5. sUcIviddha, 6. alAta, 7. vicitra, 8. vihata, 9. lalita aura 10. daNDapAda / __ -atha bhaumAnyanukramAt // 1428 // 1515 bhramaraM zakaTAsyaM ca piSThakuTTamathADitam / samotsaritamAvartamelakAkrIDitaM tadA // 1426 // 1518 prAskanditaM cASagatamadhyardhamiti sUribhiH / dazoddiSTAnyathAmISAM lakSmANi vyAhare kramAt // 1430 // 1617 vidvAnoM ne migata maNDala ke dasa bhedoM kA kramaza: isa prakAra ullekha kiyA hai. : 1. bhamara, 2. zakaTAsya, 3. piSTakuTaTaka, 4. aDita, 5. samotsarita, 6. Avarta, 7. elakAkrIDita, 8. Askandita, 9. cASagati aura 10. abhyarSa / aba kramaza: unake lakSaNa-viniyoga kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| dasa AkAzagata maNDala (1) 1. atikrAnta janito dakSiNaH pAdaH zakaTAsyaH sa eva ca / prathAlAto bhaved vAmaH pArzvakrAntastu dakSiNaH // 1431 // 1518 atha vAmo bhavet sUcI sa eva bhramarastathA / atha savyo'dhrivRtto vAmo'lAtotha cedubhau // 1432 // 1519 caraNau chinnakaraNamAzritau tadanantaram / vAmAGganirmitA vAtha bhramarI yatra jAyate // 1433 // 1520 364 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloM kA nirUpaNa athAtikrAntako vAmo daNDapAdaH parastadA / tanmaNDalamatikAntaM samavocan vicakSaNAH // 1434 // 1521 . dAhinA paira janita tathA zakaTAsya karaNoM meM avasthita ho aura bAyA~ paira alAta karaNa banA ho; phira dAhinA paira pArvakAnta tathA bAyA~ paira sUcI aura bhramara banA ho; punaH dAhinA paira ubRtta aura bAyA~ paira alAta ho; donoM caraNa chinnakaraNa kA sahArA liye hoM; tadanantara vAma aMga meM bhramarI nAmaka cArI kI racanA kI jAya; phira bAyA~ para atikAnta karaNa aura dAhinA paira daNDapAda banAyA jAya; to aisI kriyA ko vidvAnoM ne atikrAnta AkAzamaNDala kahA hai| [ca'matkArAya cArINAmAnupUryeNa yA kriyA / tanmaNDalamiti proktamakhaNDamatizAlibhiH / 1622 camatkAra utpanna karane ke lie cAriyoM ko kramazaH kriyAnvita karanA hI maNDala kahalAtA hai, aisA vidvAnoM kA mata hai| bhaumamAkAzikaM ceti tatpudvividhaM bhavet / prAcuryAdbhaumacArINAM bhaumamaNDalamucyate / 1523 AkAzacArI bAhulyAdAkAzikamiti smRtam / bhaumAkAzikabhedAnAmuddezo'tra vidhIyate / / 1524 phira usa maNDala ke do bheda haiM : 1. bhauma aura 2. AkAzika / adhikatA ke kAraNa bhauma cAriyoM ko bhaumamaNDala aura AkAzacAriyoM ko AkAzikamaNDala kahA gayA hai| yahA~ bhauma aura AkAzika nAma-bheda se uddezya kA vidhAna kiyA gayA hai| bhramaraM ca tadAvartamAskanditamathADitam / / samotsaritamatyardhamelakAkrIDitaM tathA / zakaTAsyaM piSTakuSTaM tatazvASagatAbhidham / bhaumAni maNDalAnIti dazoddiSTAnyanukramAt / 1526 bhauma maNDala ke kramazaH dasa nAma batAye gaye haiM : 1. bhAmara, 2. Avarta, 3. Askandita, 4. aDDita, 5. samotsarita, 6. atyarSa, 7. elakAkrIDita,8. zakaTAsya, 9 piSTakaTTa aura 10. cASagata / 1. dekhie : azoka-bharatakoza, 10454 / 1525 365 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH atikrAntaM daNDapAdaM krAntaM ca vihRtaM tathA / sUcIviddha vAmaviddha tadA lalitasaJcaram / 1527 vicitraM lalitaM caiva tatazcAlAtamityapi / etAnyAkAzikAni syuH maNDalAni daza kramAt / 1528 AkAzika maNDala ke bhI kramaza: dasa nAma haiM : 1. atikrAnta, 2. daNDapAda, 3. kAnta, 4. vihRta, 5. sUcIviddha, 6. vAmaviddha, 7. lalitasaJcara, 8. vicitra, 9. lalita aura 10. alAta / 2. vAmaviddha sUcI svAd dakSiNaH pAdo vAmo'tikrAntatAM gataH / dakSiNo daNDapAdo'nya sUcyaghribhramaraH kramAt // 1435 // 1529 pArzvakrAntastu savyaHsyAd vAmastvAkSiptatAM gataH / dakSiNo daNDapAdaH syAdUrUvRtto'pyatha kramAt // 1436 // 1530 pAdaH sUcI bhaved vAmastato'sau bhramaro bhavet / AlAto'pyatha savyaH syAt pArzvakrAnto'tha vAmakaH / atikrAnto yatra vAmaviddhametat prakIrtitam // 1437 // 1531 dAhinA paira sUcI ho aura bAyA~ paira atikrAnta ho; phira dAhinA paira daNDapAda aura bAyA~ paira kramazaH sUcI tathA bhramara ho; punaH dAhinA paira pArzvakAnta ho aura bAyA~ paira AkSipta; dAhinA paira kramaza: daNDapAda tathA karUdavatta ho aura bAyA~ paira sUcI tathA bhramara ho; phira dAhinA paira alAta tathA pArzvakrAnta ho aura bAyA~ paira atikrAnta ho; to aisI sthiti meM vAmaviddha AkAzamaNDala hotA hai| 3.krAnta 1532 sUcyadhridakSiNo vAmo'pakrAnto dakSiNo bhavet / pArzvakrAntastato vAmaH parito maNDalabhramaH // 1438 // atha vAmo bhavet sUcI paropa'krAntatAM gataH / yatra tan munibhiH krAntaM svabhAvagamane matam // 1436 // 1533 366 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloM kA nirUpaNa dAhinA paira sUcI karaNa ho aura bAyA~ apakrAnta karaNa ho; phira dAhinA paira pArzvakrAnta ho aura bAyA~ paira cAroM ora maNDalAkAra meM ghumAyA jAya; phira bAyA~ paira sUcI ho aura dAhinA paira apakrAnta ho; to isa kriyA ko bharata Adi muniyoM ne krAnta AkAzamaNDala kahA / isakA viniyoga svAbhAvika cAla ke abhinaya meM kiyA jAtA hai / 4. lalitasaJcara UrdhvajAnustataH sUcI dakSiNo'GghriH kramAt tataH / apakrAnto'paraH pArzvakrAntaH syAd dakSiNastataH // 1440 // sUcI bhramarako vAmaH kramAdaGghristu dakSiNaH / pArzvakAntastato vAmo'tikrAnto dakSiNaH punaH // 1441 // sUcI vAmo'pyapakrAntaH pArzvakrAntazca dakSiNaH / pratitrAntastu vAmo'GghrI dvau chinnakaraNAzrayau // 1442 // vAmAG ghrinirmitA bAhyabhramaryante yadA tadA / saJcaraM lalitAdyaM syAnmaNDalaM zivavallabham // 1443 // dAhinA paira kramazaH UrdhvajAnu tathA sUcI karaNa banA ho aura bAyA~ paira apakrAnta banA ho; tadanantara dAhinA paira pArzvakAnta aura bAyA~ paira kramazaH sUcI tathA bhramara banA ho; phira dAhinA paira pArzvakrAnta aura bAyA~ atita ho; punaH dAhinA paira sUcI tathA bAyA~ paira avakrAnta ho; phira dAhinA paira pArzvakrAnta aura bAyA~ paira atikrAnta ho; donoM paira chinna karaNa kA Azraya liye hue hoM; anta meM bAyeM paira se bAhara bhramarI nAmaka 'cArI banAyI jAya; to lalitasaJcara AkAzamaNDala banatA hai, jo zaMkara ko priya hai / 5. sUcIviddha 1534 1535 1536 1537 dakSiNe yatra sUcI syAd bhramaro'pyatha jAyate / pArzvakrAntastato vAmo'tikrAntazcaraNaH paraH || 1444 // sUcI syAdatha vAmo'GghrirapakrAntaH svarUpadhRk / pArzvakrAnto'parastaddhi sUcIviddha prakIrtitam // 1445 // jahA~ dAhinA paira sUcI tathA bhramara mudrA meM ho aura bAyA~ paira pArzvakrAnta ho; phira dAhinA paira atikrAnta tathA sUcI meM ho aura bAyA~ paira apakrAnta kA svarUpa dhAraNa kiye hue ho; punaH dAhinA paira pAzvaMkrAnta ho; to sUcIviddha AkAzamaNDala banatA hai / 1538 1539 367 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH 6. alAta kuryAdvAmAghriNA sUcI bhramarI dakSiNAghriNA / 1540 bhujaGgAtrAsitAM cArImalAtAmaparAjriNA // 1446 // SaDvAramathavA saptakRtvaH kRtvA kramAdimAH / 1541 kSipraM bhrAntvA catudikSu samantAnmaNDalAkRtiH // 1447 // apakrAntAM dakSiNena vAmena tvaghriNA yadA / 1542 atikrAntAbhramarike vidhatte lalitaH kramaiH / tadAlAtaM maNDalaM syAtsadA zaGkarazaGkaram // 1446 // 1543 bAyeM paira se sacI tathA bhamarI nAmaka cAriyoM ko tathA dAhine paira se bhajaMgatrAsitA nAmaka cArI ko aura phira bAyeM paira se alAtA nAmaka cArI ko chaha bAra yA sAta bAra kramaza: karake cAroM dizAoM meM maNDalAkAra meM zIghratApUrvaka ghumAkara dAhine paira se apakrAntA nAmaka cArI ko aura bAyeM paira se atikrAntA evaM bhramarikA nAmaka cAriyoM ko sundara DhaMga se karane para alAta nAmaka AkAzamaNDala banatA hai, jo sadA zaMkara ko priya hai| 7. vicitra janito dakSiNo'dhriH syAdUrUvRtto'pi vicyavaH / atha saptasthitAvartovyAvartoditabhedavAn // 1446 // 1544 vAmo'dhriH spandito'tha syAt pArzvakrAntastu dakSiNaH / / bhujaGgatrAsito'nyaH syAdatikrAntastu dakSiNaH // 1450 // 1545 udvattako'pyasau vAmastvalAto dakSiNaH punaH / pArzvakrAnto'tha sUcyajrirvAmo vikSipya dakSiNam / 1546 apakrAnto bhaved vAmo yatra tat syAd vicitrakam // 1451 // dAhinA paira janitA, UrUdavattA, vicyavA, sAta sthitAvartA aura do AvartA cAriyoM ke bheda se yukta hoM; bAyA~ paira spanditA cArI se yakta ho, dAhinA paira pAvakrAntA cArI se yakta ho; phira bAyA~ paira bhajagatrAsitA se yukta ho; dAhinA paira atikrAntA se yukta ho, bAyA~ paira udavattA se yakta ho; pUnaH dAhinA paira alAtA se yukta ho; phira bAyA~ paira pAvakrAntA se yukta ho; to vicitra AkAzamaNDala hotA hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloM kA nirUpaNa 8. vihRta dakSiNo vicyavIbhUyaH kramAdutspanditastataH / 1547 pArzvakrAnto'pyatho vAmaH spanditastadanantaram // 1452 // bhavet savyo'GghriruvRtto vAmo'lAtatvamAgataH / 1548 sUcyajrirdakSiNo vAmaH pArzvakrAntatvamAzritaH // 1453 // AkSipto dakSiNo yatra bhrAntvA savyApasavyataH / 1649 Azrito daNDapAdatvamathaH vAmaH kramAd yadi // 1454 // sUcya ibhramarazcAtha bhujaGgAtrAsito'paraH / 1550 atikrAntastu vAmaH syAt tat tadA vihRtaM matam // 1455 // dAhinA paira vicyavA cArI se yukta hokara kramazaH spanditA tathA pArzvakrAntA se yukta ho; tadanantara bAyA~ paira spanditA se yukta ho, dAhinA paira udavattA se yukta ho; bAyA~ paira alAtA se yukta ho, dAhinA paira sUco se yukta ho; phira bAyA~ paira pAvakrAntA se yakta ho, dAhinA paira AkSiptA se yukta hokara dAyeM-bAyeM ghUmakara daNDapAdA se yukta ho jAya; phira bAyA~ para kramaza: sUco tathA bhamarI se yukta ho; dAhinA paira bhujaMgatrAsitA se yukta ho aura bAyA~ para atikrAntA se yukta ho; to vihuta AkAzamaNDala hotA hai| 9. lalita dakSiNazcaraNaH sUcI vAmo'pakrAntatAM gataH / 1551 pArzvakrAnto bhavet savyo bhujaGgAtrAsito'pyasau // 1456 // atikrAntaH punarvAmaH syAdAkSiptastu dakSiNaH / . 1552 vAmaH kramAdatikrAnta UruvRtto'pyalAtakaH // 1457 // pArzvakrAnto dakSiNaH syAt sUcI vAmo'tha dkssinnH| 1553 apakrAnto'tha vAmo'ghriratikrAntatvamAzritaH / saJcarellalitaM yatra tanmataM lalitaM budhaiH // 1458 // 1554 dAhinA caraNa sUcI se yukta ho, bAyA~ caraNa apakrAntA se yukta ho; dAhinA caraNa pArzvakrAntA tathA bhujaMgatrAsitA se yukta ho, bAyA~ caraNa atikrAntA se yukta ho; punaH dAhinA AkSiptA se yukta ho, vAyA~ kramazaH atikrAntA, UrUdvattA tathA alAtA se yukta ho; phira dAhinA pArzvakrAntA se aura bAyA~ sUcI se mukta ho; tadanantara 369 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nasyAdhyAyaH dAhinA apakrAntA se yukta ho aura bAyA~ atikrAntA se yakta hokara sUndara DhaMga se saMcaraNa kare; to use vidvAnoM ne lalita AkAzamaNDala batAyA hai / 10. daNDapAda janito daNDapAdazca dakSiNo'GghriH kramAt tataH / sUcI syAd bhramarazcAnyo'thodvatto dakSiNastataH // 1456 // 1555 vAmo'lAto'tha caraNaH pArzvakrAntastu dakSiNaH / bhujaGgatrAsito'pyeSa tato'tikrAntataH gataH // 1460 // 1556 vAmo'tha daNDapAdastu sUcI cAnyastato ydaa| vAmaH syAd bhramaro yatra daNDapAdamidaM tadA // 1461 // 1557 dAhinA paira kramaza: janitA, daNDapAdA tathA sUcI nAmaka cAriyoM se yukta ho, bAyA~ paira bhramarI se yakta ho; phira dAhinA paira udvattA se yukta aura bAyA~ paira alAtA se yukta ho; punaH dAhinA paira pArzvamAntA, bhujaMgatrAsitA tathA atikrAntA se yukta ho, aura bAyA~ paira daNDapAdA se yukta ho; punaH dAhinA paira sacI se yukta ho, aura bAyA~ paira bhramarI se yukta ho; to daNDapAda AkAzamaNDala hotA hai| dasa bhUmigata maNDala (2) , 1. samara dakSiNo janito'thAghriAmaH syAt spanditastataH / dakSiNaH zakaTAsyo'tha vAmo'pi spandito'thavA // 1462 // 1658 dakSiNo bhramaraH pAdaH syAd vAmaH spanditastataH / dakSiNaH zakaTAsyaH syAd vAmazcASagato bhavet // 1463 // 1559 parastu bhramaro'thAGghriAma syAt spandito yadi / tadoktaM bhramaraM dhIrairmaNDalaM zivavallabham // 1464 // 1560 dAhinA paira janitA nAmaka cArI se yukta aura bAyA~ paira spanditA se yukta ho; phira dAhinA zakaTAsyA se tathA bAyA~ spanditA se yukta ho; punaH dAhinA bhamarI se yukta ho, bA~yA spanditA se yukta ho; phira dAhinA zakaTAsyA se yukta aura bAyA~ cASagati se yukta ho; tatpazcAt dAhinA bhramarI se yukta aura bA~yA spanvitA se yukta ho; to dhIra puruSoM ne use bhamarI bhUmimaNDala kahA hai, jo zaMkara ko priya hai| 370 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloM kA nirUpaNa 2. zakaTAsya dakSiNo janito'tha syAt sthitAvartaH sa eva cet / zakaTAsyastato'sau syAdelakAkrIDitastataH // 1465 // 1661 UrUvRtto'DDito'GghriHsyAjjanito'pi tato bhavet / zakaTAsyo'tha vAmo'dhriH spanditastadanantaram // 1466 // 1562 zakaTAsyastataH pAdo yAvanmaNDalapUraNam / kramato yatra jAyante zakaTAsyaM tadIritam // 1467 // 1563 dAhinA paira kramazaH janitA, sthitAvartA, zakaTAsyA, elakAkrIDitA, UrudvatA, aDiDatA, punaH janitA tathA zakaTAsyA nAmaka cAriyoM se yukta ho aura bAyA~ paira kramaza: spanditA evaM maNDala ke pUrNa hokara zakaTAsyA se yukta ho; to zakaTAsya bhUmimaNDala hotA hai| 3. piSTakaTTaka dakSiNo'ddhirbhavet sUcI vAmo'pakrAntakastataH / kramAnmuhuH savyavAmau bhujaGgAtrAsitau tataH / maNDalabhramaNaM prAnte yatredaM piSTakuTTakam // 1468 // dAhinA paira sUcI se yukta tathA bAyA~ paira apakrAntA se yukta ho; phira donoM dAhinA aura bAyA~ kramazaH bhujaMgavAsitA se yukta ho aura unheM maNDalAkAra meM ghumAyA jAya; to piSTakuTTaka bhUmimaNDala hotA hai| 4. ajita udghaTTito'tha baddhaH syAt samotsaritapUrvakaH / mattallirardhamattallirapakrAntazca dakSiNaH // 1466 // uttazca tato vidyubhrAntazca bhramarastataH / 1666 spandito'pyatha vAmaH syAcchakaTAsyo'tha dakSiNaH // 1470 // bhaved dvizcaraNazcASagatizca tadanantaram / 1567 vAmo'DDito'yadhikazca kramAccASagatiH paraH // 1471 // samotsaritamattallimattallibhraMmaraH punaH / 1568 1564 1565 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazyAdhyAyaH vAmo'tha spanditIbhUya vidhatte sphoTanaM bhuvaH / dakSiNo yadi pAdaH syAdaDitaM maNDalaM tadA // 1472 // 1569 dAhinA paira kramaza: udghaTitA baddhA, samotsaritamattahila, ardhamattarila tathA apakrAntA nAmaka cAriyoM se yukta ho aura bAyA~ paira kramazaH uvRttA, vidyabhramAtA, bhramarI tathA spanditA se yavata ho; phira dAhinA para zakaTAsyA tathA cASagati se yukta hokara do bAra prayukta ho aura bAyA~ paira kramaza: aDiDatA tathA adhyadhikA se yukta ho; phira dAhinA paira cApagati se yukta ho tathA bAyA~ paira kramazaH samotsAritamattahila, mattalli tathA bhramarI se yukta ho aura dAhinA paira spanditA se yukta hokara pRthvI para coTa kare; to aDDitA bhUmimaNDala hotA hai| 5. samottarita samapAdaM samAzritya samprasArya karau tataH / nirantarau vidhAyo vAveSTa yodveSTya ca kramAt // 1473 // 1570 nyasyet kaTItaTe'thAGgrI bhrAmayet savyavAmako / kramAdatha puro vAmamadhri yatra prasArayet // 1474 // 1571 evaM bhrAntvA caturdikSu maNDalabhramaNaM kramAt / samotsaritametat syAt maNDalaM zivazaGkaram // 1475 // 1572 sama sthiti paira kA Athaya lekara donoM hAthoM ko phailAkara tathA saTAkara Upara karake kramaza: AveSTita tathA udveSTita karake kaTi para rakha diyA jAya ; anantara dAhine aura vAyeM pairoM ko kramazaH ghumAkara bAyeM paira ko Age phailA diyA jAya; isa prakAra cAroM dizAoM meM maNDalAkAra ghumAne se samotsarita bhUmimaNDala banatA hai, jo zaMkara ko priya hai| 6. Avarta 1573 [dakSiNo janito vAmaH sthitAvartastataH param / zakaTAsyo bhavet pazcAdeDakAkrIDitAyaH] / UrUvRtto'DDitaH pazcAccArI syaajjnitaabhidhaa| samotsaritamattalliH kramAt pAdastu dakSiNaH // 1476 // 1574 1. dekhie : saMgItaratnAkara, adhyAya 7, zloka 1154, (ADiyAra saMrakaraNa ) / 372 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloM kA nirUpaNa zakaTAsyastato'nUrUvRtto'dhriH syAdathAparaH / aghrizcASagatidviH syAt spandito dakSiNastataH // 1477 // 1675 zakaTAsyo bhavedvAmaH parAjribhramaro'tha cet / aghrizcASagatimistadAvartamudIritam // 1478 // 1576 dAhinA paira janitA cArI se yukta ho tathA bAyA~ sthitAvartA se yukta hokara zakATAlyA, eDakAkoritA, UrUvRttA, aDDitA, punaH janitA tathA smotsaritamattatlI se kramazaH yukta ho; dAhinA paira zakaTAsyA tathA UrUdvattA se yukta ho aura bAyA~ para cASagati meM do bAra yakta ho; punaH dAhinA paira spanditAse tathA bAyA~ paira zakaTAsyA se yukta ho; phira dAhinA bhramarI se yukta ho aura bAyA~ cASagati se yukta ho; to Avarta bhUmimaNDala hotA hai| 7. elakAkoDita bhUmizliSTrayadA pAdaiH sUcIviddhaM samAzritaH / elakAkrIDitaH sUcIviddharapi punaH punaH // 1476 // 1677 sampUrNabhramaNaH prAgvat sUcIviddhastato'dhribhiH / pAkSiptarmaNDalabhrAntyA caturdizvavasAnake / 1678 tadelakAkrIDitAkhyamAkhyAtaM maNDalaM budhaiH // 1480 // bhUmi se saTe hue paira sUcIviddha nAmaka karaNa kA Azraya lekara elakAkrIDita tathA punaH-punaH sUcIviDa karaNoM se yukta hokara pUrNa rUpa ghumAye jAte hue AkSipta karaNoM meM avasthita kiye jAya; phira anta meM cAroM dizAoM meM maNDalAkara ghumAne se elakAkrIDita bhUmimaNDala banatA hai, aisA vidvAnoM kA kahanA hai / 8. Askanvita dakSiNo bhramaraH pAdastato vAmo'DDito bhavet / 1579 dakSiNaH zakaTAsyatvaM prApto'ruvRttatAM vrajet // 1481 // yadA vAmo'dhyadhikaH syAd bhramaro dakSiNaH punaH / 1580 spanditaH zakaTAsyaH syAd vAmastena mahItalam prAsphoTitaM sphuTaM yatra tadAskanditamIritam // 1482 // 1681 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH dAhinA paira bhamarI cArI se yukta tathA bAyA~ paira aDDitA se yukta ho; phira dAhinA akaTAsyA tathA UrUvattA se aura bAyA~ adhyadhikA se yukta ho; dAhinA punaH bhramarI se yukta ho, aura bAyA~ spanditA tathA zakaTAsyA se yukta ho; usase pRthvI para spaSTa rUpa se paTakane kI AvAja ho; to Arakanvita bhami maNDala banatA hai| 9. cASagata sarve cASagatAH pAdA yadAnte maNDalabhramaH / tadA cASagataM jJeyaM niyuddha maNDalaM budhaiH // 1483 // 1582 jaba paira cAvagani nAmaka cArI se yukta ho aura anta meM maNDalAkAra ghumAyA jAya; to cASagata bhUmimaNDala banatA hai / vidvAnoM ne isakA viniyoga kuztI ke abhinaya meM batAyA hai| 10. adhyardha kramAdadhridakSiNaH syAjjanitaH spanditastataH / aDDitoktacaturbhedo vAmaH syAdatha dakSiNaH // 1484 // 1583 zakaTAsyazcaturdikSu maNDalabhramaNaM yadA / bhavedante tadA dhIrairadhyadhaM parikIrtitam // 1485 // 1584 dAhinA paira kramazaH janitA tathA spanditA se yukta aura bAyA~ paira aDDitA ke cAra bhedoM se yukta ho; phira dAhinA paira zakaTAsyA se yukta hokara anta meM cAroM dizAoM meM maNDalAkAra ghumAyA jAya; to dhIra puruSa use adhyardha bhUmimaNDala kahate haiM / cArI nAmnA pravijJeyazcaraNastu manISibhiH / caraNanyUnatAdhikyaM manvate neha doSakRt / 1585 ato nyUne'dhike cAGgrau na duSTaM maNDalaM matam // 1486 // manoSiyoM ko yahA~ cArI ke nAma se caraNa ko samajhanA cAhie / yahA~ vidvAn loga caraNa kI nyanatA yA adhikatA ko doSakAraka nahIM mAnate haiM / isalie caraNa ke nyana aura adhika hone para bhI maNDala nirdaSTa hai| samaveta rUpa meM bIsa maNDaloM kA nirUpaNa smaapt| 374 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa | caudaha Page #386 -------------------------------------------------------------------------- Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1587 mArgasthita lAsyAMgoM kA nirUpaNa (1) mArgasthita lAsyAMgoM (AMgika abhinayoM) ke bheda sthitapAThyamathAsInaM saindhavaM puSpamaNDikA / 1586 pracchedakaH zeSapadaM dvimUDhaM ca trimUDhakam // 1487 // vaibhAvikaM citrapadamuktapratyuktakaM tathA / uttamottamakaM ceti dvayadhikAni dazAbruvan // 1488 // kramAnmArgasthitAnIti lAsyAGgAnyatha lakSaNam / 1588 procyate'zokamallena teSAM lakSmAnusArataH // 1486 // azokamalla ne mArgasthita lAsyAMgoM ke bAraha bheda batAye haiM : 1. sthitapAThya, 2. AsIna, 3. sandhava, 4. puSpa maNDikA, 5. pracchedaka, 6. zeSapada, 7. dvimUDha, 8. trimUDha, 9. vaibhAvika, 10. citrapada, 11. ukta pratyukta aura 12. uttamottama / aba unakI gatividhiyoM ke anusAra unake lakSaNa-viniyogoM kA nirupaNa kiyA jA rahA hai| 1. sthitapAThaya [yadA] kandarpataptAGgI tanvI [vi] rhvihvlaa| 1589 sthitA paThet prAkRtaM cet sthitapAThayaM tadoditam // 1460 // jaba kAmapIDita tathA viraha se vyAkula yuvatI khar3I hokara prAkRta bhASA kA padyapATha kare, taba sthitapAThya lAsyAMga hotA hai| yathAmayaNapyahukovatAvinAe maha sodAI kurNglossnnaae| 1590 sahi vallahasaMgavaMcidAe saraNaM pummadalAi jIviyassa' // 1461 // jaise; he sakhI ! kAmadeva ke krodha se jalAyI huI, (ataeva) DarI huI aura priyatama ke sahavAsa se vaMcita kI huI mujha maganayanI ke prANoM ke rakSaka kamaladala hI ho sakate haiN| madanaprabhukopatApitAyA mama bhItAyAH kuraGgAlocanAyAH / sakhi vallabhasaGghavaJcitAyAH zaraNaM padmadalAni jIvasya // (nRtyaratnakoza, vAlyUma 2, pRSTha 199, zloka 7) / 377 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. AsIna nRtyAdhyAyaH yatrAGganA khaNDitAste cintAzokasamAkulA / vajitAbhinayairvAkyaistadAsInaM mataM budhaiH // 142 // jahA~ khaNDitA nAyikA cintA aura zoka se vyAkula tathA abhinaya evaM vacanoM se rahita hokara baiThI rahatI hai, vahA~ budhajana AsIna lAsyAMga banAte haiM / yathA prasarati dinamaNitejasi vigalita tamasi prakAzite nabhasi / 1592 nItAdhararAgaM pazya vayasye samAgataM ramaNam // 143 // jaise; he sakhI ! kI kiraNoM ke phaila jAne tathA aMdhakAra ke naSTa ho jAne para aura AkAza ke prakAzita ho jAne para adhara kI lAlimA se rahita hokara Aye hue kAnta ko dekho / bhAle'laktakamaJjitAdharamuraH karpUramudraM vahan / niHzuGkaH patirabhyupaiti viyati pratyagrasUryodaye // cintAsAgarasannimagnamanasA nItA mayA yAminI / kiM kurve sakhi kaitavaM kalayatA mugdhAmunA vazcitA // 1464 // 378 1591 yatra pAtraM kAlahInaM nATyapAThyavivajitam / bhASAsindhubhavAccaitat saindhavaM samudIritam // 1465 // lalATa para mahAvara, lAlimA rahita aghara aura karpUra se aMkita vakSaHsthala dhAraNa kiye hue (mere) pati AkAza meM sadyaH sUryodaya ho jAne para niHzaMka hokara (mere) pAsa A rahe haiM / cintA rUpI sAgara meM DUbe hue mana vAlI maiMne (sArI) rAta bitA dI / sakhI ! kyA karU~ ? isa chaliye ne bholI-bhAlI mujhako Thaga liyA / 3. saindhava 1593 vicitraM yatra kAntAnAM gItaM vAdyaM ca nartanam / manovAkkAyaceSTAbhirhInaM sA puSpamaNDakA // 146 // 1594 jahA~ pAtra samaya se rahita, nATya- pAThya se anabhijJa ho aura bhASA sindhu deza kI ho, vahA~ saindhava lAsyAMga hotA hai / 4. puSpamaNDikA 1595 1596 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa jahA~ kAntoM kA gIta, vAdya tathA nRtya vicitra ho aura kAyika ( AMgika), vAcika evaM mAnasika (AhAryaM ) ceSTAoM se zUnya ho, vahA~ puSpamaDikA lAsyAMga hotA hai / 5. pracchedaka yatrAGganAH parityaktalajjAzcandrAtitApitAH / kRtAparAdhakAn yAnti priyAn pracchedakastu saH // 1467 // jahA~ candramA se atyanta tapta ramaNiyA~ lajjA kA parityAga karake aparAdhI priyatamoM ke pAsa jAtI haiM, vahA~ pracchedaka lAsyAMga hotA hai / yathA sakhi sphurati yAminI zazinamunnayAMzubhir jvaladbhiriva mAmayaM spRzati mAnamunmUlayan / prato vigatalajjayA suratasaMga re sajjayA / mayApi viditAgasaM priyamupAsituM gamyate // 1468 // 1597 1598 citrArthaM zleSabhAvADhyaM mukhapratimukhAnvitam / yadvAkyaM tad dvi[mU]DhAkhyaM lAsyAGgaM kathitaM budhaiH / 1500 // 1599 jaise; he sakhI ! rAtri candramA ko uThAkara camaka rahI hai aura yaha candramA mAnoM apanI jAjvalyamAna kiraNoM mere mAna kA unmUlana karate hue mujhe chU rahA hai| isalie maiM nirlajja hoka ratiyuddha kI taiyArI karake aparAdhI priyatama ke pAsa jA rahI hU~ / 6. zeSapada tatAdyanugatA gAnaniSNAtA yatra gAyakAH / gAyanti sukhasaMsthAnAstaccheSapadamIritam // 146 // ( vINA, sAraMgI Adi ) vAMdyoM kA anugamana karane vAle gAnavidyA meM niSNAta gAyaka jahA~ sukha se baiThakara gAte haiM vahA~ zeSapada lAsyAMga hotA hai / 7. dvimUDha 1600 1601 vicitra arthoM vAlA, zleSAlaMkAra se yukta aura mukha evaM pratimukha saMdhiyoM se yukta jo vAkya hotA hai, use budhajana dvimUda lAsyAMga kahate haiM / 379 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH yathAaGkaritAM mama hRdaye premalatA ramaNajaladharo muditH| 1602 siJcati jIvanasvanairiha vacanairunnati netum // 1501 // jaise; mere hRdaya meM aMkurita huI prema rUpI latA ko bar3hAne ke lie priyatama rUpI bAdala vacana rUpI jaladhArA se sIMca rahA hai| 8. trimUDha ramyavarNanibaddha yad bahubhAvasamanvitam / 1603 alaGkRtaM tulyavRttaM [vAkyaM tat syAt trimUDhakam // 1502 // jo ramaNIya akSaroM meM nibaddha ho; aneka bhAvoM se yukta ho; alaMkAra se pUrNa ho; aura samAna vRtta' vAlA ho, use trimUDha lAsyAMga kahate haiN| yathAbhayaharSaroSarodanavada [na]-sambhedanAni kurvaannau| 1604 smarasaGgarasaGgamitau jitamiti nau manmatho hasati // 1503 // bhaya, harSa, krodha, rudana, kathana aura saMbhedanaye saba karate hue tathA ratiyuddha meM lage hue hama donoM ko jIta liyAyaha kahakara kandarpa ha~sa rahA hai| kuconnamanacAturIcalitakaJcukIbandhayA , 1605 kapolapulakAvalIkalitayA''yatApAGgayA / vimohanavivartanaviditasaGganyA saMgame 1606 tvayAbhilaSite kathaM sumukhi mAnamAlambase // 1504 // he sumukhI ! kucoM ko uttuMga banAne kI caturatA se colI pahanane vAlI kapoloM para romAMca se yukta lambI tirachI citavana vAlI aura jJAta sahavAsa vAlI tuma mohaka hAva-bhAvoM dvArA mere sahavAsa kI icchA prakaTa karake mAna sayukta lambI tirachI mAhaka hAva-bhAvoM dvArA mere avalambana kyoM kara rahI 9. vaibhAvika priyaM svapne samAlokya pnycbaannnipiidditaa| 1607 vicitrAn racayed bhAvAn yadA vaibhAvikaM tadA // 1505 // jaba nAyikA svapna meM priyatama ko dekhakara kAmabANa se pIr3ita hotI huI aneka prakAra ke bhAvoM kI racanA kare, taba vabhAvika lAsyAMga hotA hai / 380 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa yathA karNa naizikaM sakhi mayA kAntazciraM proSito nidrAmudritanetrApi zayane sAkSAdivAvekSitaH / mAyAsaGgamabhaGgabhIrutaraye vonmajjya lajjAjalAt kaNThagrAhamaninditaH parivRtaH prollAsito moditaH // 1506 / / 1008 1609 jaise; he sakhI ! aba rAta kA vRttAnta sunoM ! cirakAla se paradeza gaye hue priyatama ko, nidrA se muMdI huI A~kheM hone para bhI, maiMne palaMga para sAkSAt kI taraha dekhA / taba mAnoM aindrajAlika saMgama ke naSTa hone se atyanta DarI huI maiMne lajjA rUpI jala se nikalakara priyatama ke gale se lipaTakara ghera liyA aura khUba Amoda-pramoda kiyA / 10. citrapada yatra citrakRtaM kAntaM kAntA kAmakRtavyathA / dRSTvA khidyati ceduktamidaM citrapadaM tadA / / 1507 // jahA~ citra meM nAyaka ko dekhakara nAyikA kAmapIr3A se khinna ho jAtI hai, vahA~ citrapada lAsyAMga hotA hai / saroSasya sAdhikSepapadaM 1610 yathA kAntaM citrapaTe vilikhya vidadhe yAvat tayAlApanam labdho jIvanavAsaraiH katIpayaistyakSyAmi na tvAmiti / tAvan majjadanalpabASpa salile sambhinnabhinnAkSaram khedasvedakapATako TighaTitaM kaNThe vizIrNaM vacaH / / 1508 // jaise; citrapaTa para priyatama ko likhakara jaba taka nAyikA yaha kahane lagI ki milane para tumheM jIvana ke katipaya dinoM taka nahIM choDUMgI, taba taka atyadhika azrujala meM DUba jAne se chinna-bhinna akSaroM vAlA tathA kheda ke kAraNa bahane vAle pasIne-rUpI kivAr3oM ke sire se TakarAyA huA vacana kaNTha meM hI vigalita ho gayA / 11. uktapratyukta prasAdakaM yadA / nAnArthagItasahitamuktapratyuktakaM tadA // 150 // jaba kruddha vyakti ko prasanna karane vAlA AkSepayukta tathA aneka arthoM sahita vacana prayukta hotA hai, taba ukta pratyukta lAsyAMga hotA hai / 1611 1612 1613 381 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 1614 yathAprApto vasantasamayaH samayAnabhijJa roSaM parityaja bhajasvamayi prasAdam / uttuGgapIvarapayodharabhUribhArA 1615 mArAdhito'pi nahi rakSitumIhase mAm // 1510 // he samaya se anabhijJa kAnta ! vasantakAla A gayA hai / (isalie) roSa kA parityAga kro| mujha para prasanna ho jaao| kyA, manAye jAne para bhI, tuma unnata tathA syUla kucoM vAlI mujhako (apanA) nahIM rakhanA cAhate ho? 12. uttamottama yuktaM citrarasarvAkyaM citra vaizca maJjulam / / 1616 tathAbhinayanairyuktamuttamottamakaM matam // 1511 // vibhinna prakAra ke rasoM tathA bhAvoM se yukta, sundara tathA aneka prakAra ke abhinayoM se yukta vAkya uttamotama lAsyAMga kahalAtA hai| yathAsaharSamavalokanaM vihitabhItamAliGganam 1617 saroSamapi bhASaNaM sajalalocanaM rodanam / iti prathamasaMgame caturacittacetoharo 1618 vicitrarasasaGkaro jayati ko'pi vAmabhravaH // 1512 // jaise ; harSapUrvaka dekhanA, bhayapUrvaka AliMgana karanA, krodhapUrvaka bolanA aura sajalanetrapUrvaka ronA--yaha lalanA ke prathama sahavAsa meM catura vyakti ke citta ko harane vAlA aneka rasoM kA sammizraNa vilakSaNa hotA hai / dezI lAsyAMgoM kA nirUpaNa (2) dezI lAsyAMgoM ke bheda cAlizcAlivaTastUkaM mano leDhiruroGkaNam / 1619 DhillAI trikaliH kintu dezIkAraM nijApanam // 1513 // ullAsasthasako bhAvaH sukalAsaM layastathA / 1620 DhAlazchevAGgahArazca lavitaM vihasI tathA // 1514 // 382 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa nIkI namanikA zaGkA vitaDaM gItavAdyatA / 1621 vivartanaM ratha(?thara)haraM sthApanA sauSThavaM tataH // 1515 // suvA masRNatopArastathAGgAnaGgamityapi / 1622 komalikA cAbhinayastato mukharasastathA // 1516 // evaM saptAdhikAstrizallAsyAGgAnAM samAsataH / 1623 dezyAdyAnAm-. dezI lAsyAMgoM ke saMkSepa meM saitIsa bheda isa prakAra hai : 1. cAli, 2. cAlivaTa, 3. tUka, 4. manasa, 5. leDi, 6. uroDakaNa 7. DhillAI,8. trikali, 9. kintu, 10. dezIkAra, 11. nijApana, 12. ullAsa, 13. thasaka, 14. bhAva, 15. sakalAsa, 16. laya, 17. DhAla, 18. chevA, 19. aMgahAra, 20. laMdhita, 21. vihasI, 22. nIkI, 23. namanikA, 24. zaMkA, 25. vitaDa, 26. gItavAdyatA, 27. vivartana, 28. tharahara, 29. sthApanA, 30. sauSThava, 31. nuvA, 32. masUNatA, 33. upAra, 34. aMgAnaMga, 35. abhinaya, 36. komalikA aura 37. mukhrs| __-arthateSAM lakSyalakSaNavedinA / lakSmANyazokamallena kathyante sAdhunAdhunA // 1517 // 1624 lakSa-lakSaNoM ke jJAtA sAdhu azokamalla aba unake lakSaNoM kA nirUpaNa kara rahe haiN| 1. cAli bAhukaTyUrupAdAnAmekadA cAlanaM . yadA / ... tAlataulyayutaM nAtimandaM nAtidrutaM tathA // 1518 // 1625 madhuraM savilAsaM ca komalaM vyasrabhAvabhAk / tadA cAli samAcaSTAzokamallo nRpAgraNIH // 1519 // 1626 jaba bA~ha, kamara, jAMgha aura paira ko eka hI samaya tAla-mAtrA ke sAtha na bahuta manda aura na bahuta zIghra gati se madhuratA, hAvabhAva, komalatA tathA vyasrabhAva pUrvaka calAyA jAya, taba mahArAja azokamalla use cAli nAmaka lAsyAMga kahate haiM / 2. cAlivaTa zaighyasAMmukhyabahulA saiva cAlivaTo mataH // 1520 // 383 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH jaba cAli lAsyAMga meM zIghratA aura sammukhatA kA bAhulya hotA ho, taba vahI cAlivaTa lAsyAMga kahalAtA hai| 3. tuka drutamandAdibhAvena cAlanaM hAvapUrvakam / 1627 lIlAvataMsayutayoH karNayostUkamIritam // 1521 // lIlA ke lie dhAraNa kiye gaye AbhUSaNoM se yukta donoM kAnoM ko zIghra tathA manda gati se hAva-bhAva pUrvaka calAyA jAya, to tRka lAsyAMga kahalAtA hai| 4. mana zRGgArasasampannaH ko'pyapUrvo guNo yadA / .. 1628 lakSyate zikSitAd yo'tisUkSmo'bhinayabhAvabhAk // 1522 // . anya eva tu nATyAGgakriyAyogAdyadA layaiH / 1629 tadA mano manohAri sumanobhiridaM matam // 1523 // jaba zRMgAra rasa se sampanna koI apUrva guNa, jo atyanta sUkSma tathA abhinaya ke bhAva kA dyotaka ho aura nATyAMgakriyA ke yoga se dUsarA hI ho, zikSita vyakti se laya ke sAtha dikhAI par3e, taba manasvI logoM ne use sundara mana nAmaka lAsyAMga kahA hai| 5. leDhi komalaM madhuraM tiryak savilAsaM ca yad bhavet / 1630 ekadA cAlanaM bAhukaTInAM sA leDhirmatA // 1524 // saundaryabharasaMpannaH saMgItaprAptisambhavaH / 1631 AnandAtizayaH ko'pi leDhirityapare jaguH // 1525 // bA~ha aura kamara kA eka sAtha saMcAlana, jo komala, madhura, tirachA tathA hAva-bhAvapUrvaka ho, leDhi nAmaka lAsyAMga kahalAtA hai| dUsare AcAryoM kA mata hai ki saundarya ke bhAra se sampanna aura saMgIta ke saMyoga se vyatpanna evaM atizaya Ananda se yukta lAsyAMga leDi kahalAtA hai / 6. uroDakaNa 1632 aMsayoH stanayostAlasammitaM cAlanaM bhavet / paryAyAdekadA vA yad drutaM yad vA vilambitam // 1526 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa kramAdadhaH punaH pazcAdUrdhvametaduroGkaNam / idameva naTAH prAhustraGgazabdena kovidAH // 1527 // manAk sulalitaM tiryak cAlanaM yat kucAMsayoH / vilambenAvilambena tadvacuH kepyuroGkaNam // 1528 // yatra pAtraM drutaM gAtraM kampayet tAlakAlataH / manAG manoharaM kecidUcure taduroGkaNam / idameva race nAmnAcakSante sAmpradAyikAH || 1526 // 49 nartakI tanute nRte yadAGgaM stokasauSThavam / bhAvA hRdayopetA vilAsamadhurAnvitam / lAbhAvAlasaM yatra sA DhillAI tadA matA // 1530 // 1633 1636 yadi kaMdhoM tathA stanoM ko tAla- mAtrA ke pramANa se kramazaH yA eka samaya zIghratA se yA vilamba se kramaza: nIce aura Upara kI ora calAyA jAya, to use urokaMNa lAsyAMga kahate haiM / isI ko vijJa nartaka jaMga zabda se ati karate haiM / koI AcArya kahate haiM ki kucoM tathA kaMdhoM ko ghor3A sundara DhaMga se tirachA karake vilamba se yA zIghratA se jo calAyA jAtA hai, vaha urokaMNa kahalAtA hai| anya vidvAnoM kA kahanA hai ki jahA~ abhinetA tAla- mAtrA ke pramANa se zarIra ko kucha sundaratApUrvaka zIghratA se kampita karatA hai, vahA~ urokaMNa lAsyAMga . hotA hai| isI ko nATya-sampradAya ke AcArya race nAma se pukArate haiM / 7. DhillAI 1634 // 1531 // cAryAM sthAne'thavA tAlalayAnugatibhiryadA / vidhutA kampitAdhUtaparivAhitakampitaiH paJcabhirmUrdhabhiyaMtra pAtraM cittAni pazyatAm / zrAnandayatyasau sadbhistadA trikalirIritaH // 1532 // 1635 jaba nRtya meM bhAvoM se sarasa hRdayavAlI nartakI vilAsa ke mAdhurya se yukta aura zRMgAra- sUcaka hAva-bhAvoM se alasAye hue aMga ko kiJcit sundaratA ke sAtha phailAtI hai, taba use DhillAI lAsyAMga kahate haiM / 8. trikali 1637 1638 1639 385 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH jaba cArI meM yA sthAnaka meM tAla-laya kA anugamana karane vAle, vidyuta, Akampita, Adhuta, parivAhita aura kampita nAmaka pA~ca mastaka mudrAoM dvArA abhinetA dekhane vAloM ke citta ko Anandita kara detA hai, taba sajjana loga use trikali lAsyAMga kahate haiM / 9. kintu yatrAGganA gItatAlatulitaM cAlanaM yadA / 1640 bhra vayoH stanayoHkaTyAH kuryAt kintu tadA tvidam // 1533 // jahA~ ramaNI gIta ke tAla ke anusAra bhauMhoM, stanoM tathA kaTi kA saMcAlana karatI hai, vahAM kintu nAmaka lAsyAMga hotA hai| 10. dezIkAra manoharaM yadagrAmyaM tattaddezAnusArataH / 1641 nAnArItyanvitaM nRtaM dezIkAramidaM jaguH // 1534 // manohara, grAmya se bhinna aura tattat deza ke anusAra aneka prakAra kI rItiyoM se yukta nRta ko dezIkAra lAsyAMga / kahate haiM / 11. nijApana pAtre yatrApratnena sauSThavaM rekhayAnvitam / 1642 nRttati preSyate dRSTiH kare sugatisundarI / sabhyAtimohanIbhAvasampannA tannijApanam // 1535 // 1643 jahA~ AsAnI se sundaratApUrvaka rekhA (rAga) se anvita hokara nRtya karate hue pAtra para dRSTipAta kiyA jAya aura hAtha meM sabhAsadoM (darzakoM) ko mohita karane vAlI acchI gati rUpI sundarI ho, to vahA~ nijApana lAsyAMga hotA hai| 12. ullAsa kSipraM nirUpitAMstAlAn darzayed bhAvasUcakaiH / dviguNastriguNairyadvA pAtraM gAtrasamudbhavaH // 1536 // 1644 sUkSmarasakRdullAsarmano harati pazyatAm / tabollAsaM samAcaSdaM tIrasiMhasunandanaH // 1537 // 1645 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa jaba pAtra nirUpaNa kiye gaye tAloM ko zIghra dikhAve athavA bhAvasUcaka dUne-tigune aMgotpanna sukSma ullAsoM dvArA bArabAra dekhane vAloM kA mana haraNa kara le, taba vIrasiMha ke putra ne use ullAsa lAsyAMga kahA hai / 13. yasaka lalitaM syAtkucAdhastAnnayanaM yasako mataH / / 1538 || yadi lalita hasta ko kucoM ke nIce le jAyA jAya, to vaha yasaka lAsyAMga kahalAtA hai / 14. bhAva gItaM nRtyAnugaM yatra nATyaM ca vila [sa]llayam / samAsAdya mudaM yatra pAtraM puSyan kalAGkurAn / nRtyed vilAsamadhuraM tadAsau bhAva ucyate // 1536 // 1647 jahA~ gIta nRtya kA anugAmI ho, nRtya laya se zobhita ho aura pAtra harSa prApta karake kalAMkuroM kA poSaNa karatA huA hAva-bhAva evaM madhuratA ke sAtha nRtya kare, vahA~ bhAva nAmaka lAsyAMga hotA hai / 15. sukalAsa lAsyAGgAni sacArINi pAdAderapi cAlanam / kRtvAntarAdvakturyAnmelanaM kalAkalApajJaiH sukalAsaM yanmelanaM menire'nye yadA 1646 gItavAdyayoH // 1540 // 1648 tadoditam / yaugapadyataH / manISiNaH || 1541 // sthAnacArIkarANAM gItavAdyalayeSvetan yadi lAsyAMga cArI se yukta hoM, paira Adi ko bhI calAyA jAya aura vaktA kA antara karake gIta aura vAdya meM mela karAyA jAya, to kalA ke vizeSajJa loga use sukalAsa nAmaka lAsyAMga kahate haiM / dUsare manISI gIta, vAdya aura laya meM sthAna, cArI aura hAtha ke eka sAtha mela ko sukalAsa lAsyAMga mAnate haiM / 16. laya zritaM kaJcillayaM vegAd yojayeditarau layau / pAtraM savismayaM yatra nRtye'sau sammato layaH / / 1542 || 1649 1650 jahA~ nRtya meM kisI cAlU laya ke sAtha vega se anya layoM ko milA diyA jAya aura pAtra cakita rahe, vahA~ laya nAmaka lAsyAMga hotA hai 1 387 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyaH 17. DhAla yadA [tva] mandamullolakamalopari binduvat / 1651 nRtye yatrAGsaJcAraH tadAsau DhAla ucyate / imameva budhAH kecittAnanAmnA pracakSate // 1543 // 1652 jaba nRtya meM atyanta caMcala kamala para jala-vindu kI taraha aMgoM kA saMcAra kiyA jAtA hai, taba vaha DhAla nAmaka lAsyAMga kahalAtA hai| isI ko koI vidvAna tAna nAma se abhihita karate haiM / 18. chevA subhra vo yatra netrAntau bhAvagI svabhAvataH / taralau nartane syAtAmasau chevA matA budhaiH // 1544 // 1653 jahA~ nRtya meM nartakI ke netroM ke kora svabhAvataH bhAvabhita evaM caMcala hoM, vahA~ budhajana chevA nAmaka lAsyAMga mAnate haiN| 19. aMgahAra lalitA yatra gAtrasya natiH pUrvottarArdhayoH / cApavat tAlasahitA so'GgahAro'bhidhIyate // 1545 // 1654 jahAM pUrvArddha aura uttarArddha dhanuSa kI taraha aMgoM kA valana (jhukanA) tAla sahita sundara dikhAI de, vahAM aMgahAra lAsyAMga hotA hai| 20. laMdhita muhurmuhuH samullaya vAdyasyAvAdanaM yadA / pAtraM vizramya vizramya nRtyet syAllavitaM tadA // 1546 // 1655 jaba pAtra vAdya ke zabda kA bAra-bAra ullaMghana karake ruka-ruka kara nRtya kare, taba laMdhita lAsyAMga hotA hai| 21. vihasI vihasI tu tadA jJeyA yadA syAt sundarasmitam // 1547 // jaba sundara musakarAhaTa ke sAtha nRtya kiyA jAya, taba use vihasI lAsyAMga kahate haiM / 22. nIko nartakI nartane gItavAdyatAla [la] yeSvapi / 1656 praskhalantI yadA nIkI tadA janamanoharA // 1548 // 388 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa jaba nRtya meM nartakI gIta, vAdya, tAla aura meM laya bhI kisI prakAra kI truTi na karatI haI jana-mana ko AkRSTa kara le, taba vaha nIkI lAsyAMga hotA hai 23. namanikA aGgAnAM yatra pAtrasya prayAsavyatirekataH / 1657 namanaM syAt prayogeSu duSkareSvapi sA tadA / / matA namanikA dhIraiH samyAnandavivardhanI // 1546 // 1658 jahA~ atyanta kaThina prayogoM meM binA prayAsa ke bhI (svAbhAvika rUpa meM)pAtra ke aMgoM kA namana hotA rahatA hai, dhIra puruSa use, sabhAsadoM ke Ananda ko bar3hAne vAlI, namanikA nAmaka lAsyAMga kahate haiN| 24. zaMkA praGgAni tAvadauddhatyAcAlayitvA savibhramam / punarAhArya tAnyagne pArzvayorapi nartakI / 1659 vaJcayantIva cellokaM nRtyecchaGkA tadoditA // 1550 // jahA~ aMgoM ko uddhatatA se vilAsapUrvaka calAkara nartakI punaH aMgoM ko Age tathA bagaloM meM bhI saMcAlita karake logoM ko ThagatI huI-sI nRtya kare, to vahA~ zaMkA nAmaka lAsyAMga hotA hai| 25. vitara. svabhAvAllalitaM cArIkaraNAdibalAd yadA / 1660 kurute kaThinaM yatra tadevaM vitaDaM matam // 1551 // . jahA~ cArI, karaNa Adi ke bala se kaThina nRtya ko bhI svAbhAvika rUpa meM sundara DhaMga se prastuta kiyA jAya, vahA~ vitaDa nAmaka lAsyAMga hotA hai| 26. gItavAcatA nRtyedanuguNaM yatra nartakI gItavAdyayoH / 1861 akSarANAM layasyApi samatA gItavAdyatA // 1552 // jahA~ nartakI gIta aura vAdya ke anukala nRtya kare aura akSaroM tathA laya kI bhI saMgati rahe, nahA~ gItAvadyatA nAmaka lAsyAMga hotA hai| 27. vivartana vAdyaprabandhavarNAnAM yatra sAmyena nartanam / . 1882 389 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH racayed hastakaH pAtraM cArIbhiH karaNairapi / bhramarIbhizca samproktaM vivartanamidaM budhaiH // 1553 // 1663 jahA~ pAtra vAdya aura gIta ke vargoM ke sAmya se hAthoM, cAriyoM, karaNoM aura bhramarithoM dvArA nRtya prastuta kare, vahA~ use budhajana vivartana nAmaka lAsyAMga kahate haiN| 28. tharahara nartane tanuyAt kSIpraM kampanaM kucayornaTI / bhujAvadhi vilAsena yadA tharaharaM tadA // 1554 // 1664 jaba nartakI nRtyakAla meM kucoM ke kampana ko hAva-bhAva ke sAtha zIghratApUrvaka bA~hoM taka phailAtI hai, taba tharahara nAmaka lAsyAMga hotA hai| 29. sthApanA yA sthitilalitA bhUmau sarekhamukharAgabhAk / samAdhai nartane'GgAnAM prAhustAM sthApanAM budhAH // 1555 // 1665 natya ke barAbara Adhe bhAga meM bhUmi para aMgoM ko aise sundara DhaMga se sthApita kiyA jAya, jisameM rekhA sahita cehare kA raMga spaSTa dikhAyI de, to use budhajana sthApanA nAmaka lAsyAMga kahate haiN| 30. sauSThava sauSThavasya puroktasya catubhirbASTabhimitA / yad vA dvAdazabhiryatrAmulairvA kharvatA tridhA // 1556 // 1600 tattaddezAnusAreNa kaTikaNThorujAnuSu / vAJchayA vA mahIpasya sadbhistat sauSThavaM matam // 1557 // 1667 pahale batAye gaye sauSThava ko cAra, ATha yA bAraha aMgula ke nApa se kaTi, kaNTha, jA~gha aura ghuTane meM tIna bAra dezavizeSa ke anusAra yA rAjAjJA ke anusAra choTA kara diyA jAya, to sajjana logoM ne use sauSThava nAmaka lAsyAMga kahA hai| 31. buvA yathA mandAnilAghAtAcaleddIpazikhA tathA / caleyuryatra gAtrANi sA juvA parikIrtitA // 1558 // 1068 390 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAsyAMga prakaraNa jaise maMda vAya ke jhoMke se dIpaka kI lau calAyamAna ho jAtI hai, usI taraha jahA~ aMga calAyamAna hoM, vahA~ savA nAmaka lAsyAMga hotA hai| 32. masaNatA mugdhAM snigdhAM yadA dRSTi tanute rasanirbharAm / nRtyahastAnugAM nRtye tadA masRNatA bhavet // 1556 // 1669 jaba nRtya meM nRtya-hastoM kA anugamana karane vAlI mugdha, snigdha tathA rasabharI dRSTi ko phailAyA jAya, taba masaNatA, nAmaka lAsyAMga hotA hai| 33. upAra pUrva pUrvamupakrAntA nRtyasyAvayavA yadA / bhUSAvalitasarvAGgA varterannuttarottaram / 1670 tAlaprayoganaipuNyAt tadopAro mato budhaiH // 1560 // jaba pahale-pahale AraMbha kiye gaye nRtya ke avayava AbhUSaNoM se sarvAMga yukta hokara Age-Age tAla-prayoga nipuNatA se vidyamAna raheM, taba upAra nAmaka lAsyAMga hotA hai| 34. aMgAmaMga aGgaM lAsyAGgamAdiSTamanaGgaM tANDavaM matam / 1671 yatra nRtye'nayoryogastadaGgAnaGmIritam // 1561 // aMga ko lAsyAMga aura anaMga (kAma) ko tANDava (nRtya) kahA gayA hai / jahA~ nRtya meM donoM kA yoga hotA hai vahA~ aGgAnaGga nAmaka lAsyAMga hotA hai| 35. abhinaya bhAvaprakAzakairaGgairyathAvat karaNAdikam / 1672 vidadhyAd yatra pAtraM cedasAvabhinayastadA // 1562 // jahA~ pAtra bhAvasUcaka aMgoM se acchI taraha karaNa Adi kI racanA kare vahA~ abhinaya nAmaka lAsyAMga hotA hai| 6. komalikA yadA nRtyeGganAGgAnAM kriyAbhirvalanAdibhiH / 1673 mAtA prekSyate cittAt parA komalikA tavA // 1563 // sa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH jaba natya meM sundariyoM ke aMgoM kI balana Adi kriyAoM dvArA citta se sarasatA lakSita hotI hai, taba komalikA nAmaka lAsyAMga hotA hai| 37. mukhara yatra pAtraM mukhe kuryAd varNAnAM tu vivartanam / 1674 ... tattadrasAnuguNyena bhavenmukharasastvasau // 1564 // jahA~ pAtra apane mukha meM tattat rasoM ke anukUla akSaroM ko parivartita kare, vahA~ mukharasa nAmaka lAsyAMga hotA hai| anya bheda anye'pi santi ye bhedA dezIlAsyAGgansazrayAH / 1675 granthavistarasaMtrAsAnna te'smAbhiripitAH // 1565 // dezI lAsyAMgoM ke anya jo bheda haiM, unheM grantha ke vistAra bhaya se nahIM batAyA gayA hai| lAsyAMgoM kA nirUpaNa samApta 312 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAsa karaNa prakaraNa / pandraha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kalAsa karaNoM kA nirUpaNa kalAsa (tAla ke anusAra nRtya) ke bheda vidyutkalAsaH khaGgAdyaH kalAso mRgapUrvakaH / 1676 bakAdyaH plavapUrvazca haMsAdyazceti SaNmatAH // 156 // kalAsa ke chaha bheda hote haiM : 1. vidyutkalAsa, 2. khaDgakalAsa, 3. mRgakalAsa, 4. bakakalAsa, 5. plavakalAsa aura 6.haMsakalAsa / tatrAdyau plutamAnena gurumAnAt tato'grimau / 1677 paJcamo laghumAnane SaSThaH syAd drutamAnataH // 1567 // unameM vidyakalAsa aura khar3AkalAsa trimAtrika tAla ke pramANa se; maNakalAsa aura bakakalAsa dvimAtrika tAla ke pramANa se ; plavakalAsa ekamAtrika tAla ke pramANa se; aura haMsakalAsa ardhamAtrika tAla ke pramANa se sampanna hote haiN| tatrAdyaH SaDvidhaH khaGgakalAsaH syAcaturvidhaH / 1678 tRtIyastvekadhA turyapazcamau ca caturvidhau // 1568 // tridhAntimaH kalAsaH syAdevaM dvAviMzatirmatAH / 1679 kalAsAH kramazasteSAM saMcakSe lakSaNAnyaham // 1569 / / vidyutkalAsa ke chaha bheda, khaDgakalAsa ke cAra bheda, mRgakalAsa kA eka bheda, bakakalAsa aura plavakalAsa ke cAracAra bheda aura haMsakalAsa ke tIna bheda hote haiM / isa prakAra saba ko milAkara kula bAIsa kalAsa hote haiM / aba kramazaH unake lakSaNoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / prathama ____ chaha vidyutkalAsa (1) meghapaMktI yathA vidyuccakAsti sacamatkRtiH / 1680 tathA yatra patAkAdIn plutamAnakRtAna karAn // 1570 // kalAsa eka vAdyayaMtra kA nAma hai| usake tAla-pramANa ke anusAra hastapAdAdi kI vizeSa ceSTAoM kI yojanA ko isa prakaraNa ke antargata nirUpita kiyA gayA hai| 395 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH tiryagUrvamadho'dhazcedArAdAtanvatI nttii| 1681 vibhAti vidyudAdyastu kalAsaH sa tadoditaH // 1571 // vAmaM karaM patAkAkhyaM nItvA dakSiNakarNakam / 1682 tathA paraM karaM vAmAM kaTi vAmAM ca jaGghikAm // 1572 // etadvyatyAsanenApi kRtvA pANidvayaM tataH / 1683 sammukhaM racayed vidyubheda prAdyo bhavedasau // 1573 // jaise meghoM kI paMkti meM bijalI camatkAra ke sAtha camakatI hai, usI taraha jahA~ trimAtrika tAla ke mAna se banAye hue patAka Adi hastoM ko tirache, Upara, nIce aura dura yA samIpa phailAtI haI nartakI virAjamAna hotI hai, vahA~ prathama vidyutkalAsa hotA hai| bAyeM hAtha ko dAhine kAna, bAyeM hAtha, bAyIM kaTi aura bAyIM jA~gha ke pAsa le jAkara sAmane patAka hasta kI racanA kare / usako badalakara bhI hAtha kI racanA kare; arthAt bAyeM patAka hasta ke badale dAhine hAtha ko patAka hasta meM pariNata kre| aisA karane se bhI prathama vidyutkalAsa banatA hai| dvitIya vidhAya dakSiNaM pANimardhacandra svasammukham / 1684 vilokya ca naTI kuryAd dhanurAkRti jAnu cet / tadA bhedo dvitIyaH syAd vidyudAdyakalAsajaH // 1574 // 1685 apane sammukha dAhine hAtha ko ardhacandra hasta meM pariNata karake naTI ghuTane ko dhanuSa ke AkAra meM prastuta kre| aisA karane se dvitIya vidyutkalAsa banatA hai| tRtIya samadRSTirnaTI hastamaJjali pravidhApayet / asyAGgulIH prasAryAtha purataH zikharaM karam / 1686 kRtvA prasArayed bAhU tadA bhedastRtIyakaH // 1575 / / sIdhI dRSTi vAlI nartakI aJjali hasta kI racanA karake usakI u~galiyoM ko phailA de; phira sAmane zikhara hasta kI racanA karake donoM bhujAoM ko phailA de / aisA karane se tRtIya vidyutkalAsa banatA hai| caturtha 1687 kezabandhau karau [ka] tvA kramAdalikamUrdhanoH / karau dakSiNavAmau cennidhAya dvau patAkako / 396 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAsakarana prakaraNa kuryAt tadA bhaved bhedazcaturthazca puroditaH // 1576 // 1688 kezabandha madrA meM donoM hAthoM kI racanA karake dAhine aura bA~yeM hAthoM ko kramaza: lalATa aura mastaka para rakha kara do patAka hastoM kI racanA kare / aisA karane se caturtha vidyutkalAsa banatA hai| paMcama kRtvA puSThapuTaM pANimuccastaM vinirIkSya ca / tadanUtsaGgamAracya caraNa dakSiNaM drutam // 1577 // 1689 spRzed dakSiNahastena vAmAghri vAmapANinA / yatrAsau paJcamo bhedaH kalAsarudIritaH // 1578 / / 1690 puSpaphTa nAmaka hAtha ko U~cA karake do bAra nirIkSaNa kare; phira utsaMga nAmaka hAtha kI racanA karake dAhine hAtha se dAhine paira kA aura bAyeM hAtha se bAyeM paira kA sparza kre| aisA karane se paMcama vidyutkalAsa banatA hai| SaSTha jutamAnakRtAghrizcedadho ['tha] makaraM karam / kRtvA nRtyati pANibhyAM SaSTho bhedastadoditaH // 1576 // 1691 trimAtrika tAla ke pramANa se paira aura nIce makara nAmaka hAtha kI racanA karake donoM hAthoM se nRtya kre| aisA karane se SaSTha vidyutkalAsa banatA hai| cAra khaDgakalAsa (2) - prathama .. savyApasavyato yatra nartakI cakitA muhaH / vilokya ca puraH pazcAd dhRtakhaDgalateva sA // 1580 // 1692 pAcarantI pracAraM ced vicitramatha hastakAn / plutamAnakRtAnardhacandrAdon racayet sphuTAn / 1693 tadA khaDgakalAso'sau vidvadbhiH paribhASitaH // 1581 // jahA~ khaDgalatA (talavAra) dhAraNa kiye haI-sI nartakI bAyeM, dAyeM, Age aura pIche dekhakara vicitra cAla calatI huI trimAtrika tAla ke pramANa se arSacandra Adi hAthoM ko suspaSTa racanA kare; vahA~ vidvAnoM ne use prathama khaDgakalAsa batAyA hai| 397 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya nRtyAdhyAyaH vAmaM karaM kaTau nyasya paraM khaDgAkRti karam / kRtvA sakampaM cedardhacandramAste tadAdigaH // 1582 // kRtvA kapotamUrdhvaM cedadhomuSTi karaM tataH / yatra tiryak patAkAkhyaM karaM kuryAttadAbhidhA / dvitIyA khaDgapUrvasya kalAsasya nirUpitA / / 1583 // 398 1696 bAyeM hAtha ko kaTi para rakhakara dUsare hAtha ko khaDgAkRti (khaDga jaisA) banAve; phira kampana sahita ardhacanda hasta kI racanA kare ; phira kapota hasta ko Upara, muSTi hasta ko nIce tathA patAka hasta ko tirachA kre| aisA karane para dvitIya khaDgakalAsa niSpanna hotA hai / tRtIya donoM tripatAkahastoM kI racanA karake Age caraNa-prahAra karane se tRtIya khaDgakalAsa banatA hai / caturtha 1694 vidhAya tripatAkau dvau yasya yazcaraNaH puraH / ghAtayanniva tatraitaM yojayetsa tRtIyakaH // 1584 // 1697 1695 svastikaM karkaTaM dhRtimohaghAtapAtakriyAM muSTipatAkapANI caturaH / kuryAccaturthakaH || 1585 // 1698 tatra [vi] dhAzcaturdhordhvamadhaH pArzvadvayo'pi ca / catura jana svastika, karkaTa, muSTi tathA patAka nAmaka hAthoM kI racanA karake dhairya, moha, ghAta aura patana kriyA kokare / aisA karane se caturtha khavilAsa hotA hai / yadi ukta hastoM ko Upara nIce tathA donoM pAvoM meM bhI saMcAlita kiyA jAya to caturthaM khaDgakalAsa niSpanna hotA hai / evaM khaDkalAsasya bhedAzcatvAra IritaH // 1586 // 1699 isa prakAra vilAsa ke cAroM bhedoM kA nirUpaNa kahA gayA hai / mRgakalAsa (3) pAdAGgulIbhirAkramya bhuvamutthAya muhurmuhuH sannipAtya garbhakhinnamRgIva jAnunI / cet // 1587 / / 1700 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAsakaraNa prakaraNa sAlasyagamanopetA mRgazIrSakarAnvitA / nartakI gurumAnena hariNaplutayA plutam / 1701 vidadhyAd vicizyAM yatra kalAso'sau mRgAdigaH // 1588 // yadi pairoM kI u~galiyoM se pRthvI ko AkrAnta karake do ghaTanoM ko uThAkara tathA bAra-bAra girAkara, garbhabhAra se khinna hariNI kI taraha alasAyI huI cAla vAlI, nartakI magazIrSa nAmaka hAtha kI racanA karake hariNa kI chalA~ga mArakara cale, to vaha mRgakalAsa hotA hai| cAra bakakalAsa (4) prathama yatra pakSau samAnIyau bakovAdhUnyatI karau / 1702 savyApasavyayorArAt sandezamukulAbhidhau // 1586 // nartakI . laghumAnena kRtAsanasamutthitiH / 1703 nRtyet sasauSThavaM sa syAt kalAso bakapUrvakaH // 1560 // kAmapi bhramaroM kRtvA saMhatasthAnamAzritA / 1704 karau kRtvA'lapadmAtyAvarAlau yatra pAdayoH // 1561 // nItvA krameNekadA vA kampayedacyutAviva / 1705 jalaklinnAthavA savyaM pANi mukulasaMjJakam // 1562 // matsyagrahAsaktacittabakavadyadi saMbrajet / 1706 pAdAgreNa naTI mandaM mandaM pazcAtpuro'pi ca / / tadeSa bheda prAdyaH syAd bakapUrvakalAsajaH // 1593 // 1707 jaise bagalI apane paMkhoM ko phar3aphar3AtI hai, usI taraha nartakI apane hAthoM kI mudrA banAve; tatpazcAt bAyeM-dAyeM krama se samIpa hI sandeza aura makula hastamudrAoM kI racanA kare; tadanantara ekamAtrika tAla ke pramANa se Asana se uThakara sundara DhaMga se nRtya kare / isI ko bakakalAsa kahate haiM / saMhata nAmaka sthAnaka ke Azrita kisI mamarI nAmaka cArI ko karake alapana evaM arAla nAmaka hAthoM kI racanA kare; unheM pairoM ke samIpa le jAkara kramaza: yA eka sAtha binA girAye hI kampita kare; jala se bhIgI athavA yoM hI bAyeM hAtha kI mukula mudrA banAkara machalI pakar3ane meM dattacitta bagalI kI taraha yadi nartakI pairoM ke agrabhAga se dhIre-dhIre pIche yA Age kI ora cale to prathama bakakalAsa niSpanna hotA hai| 399 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH dvitIya tripatAko yadA pANI viSamAsanasaMzrito / vidhAya maNDikA pAdau yathAsvaM ca pade pade // 1564 // 1708 nItvA tatra karau citraM sandezamatha kurvatI / pazyantyagne pArzvayozca cakiteva naTI muhuH / 1709 tanoti yatra nRttaM sa bakabhedo dvitIyakaH // 1565 // jaba tripatAka donoM hAthoM ko viSama Asana para TikAkara maNDikA nAmaka madrA (de0 zloka 1596) racakara donoM pairoM ko bagaloM pratyeka paga meM ThIka DhaMga se rakhakara citra tathA sandeza nAmaka donoM hAthoM ko banAkara Age aura bagaloM meM cakita hokara bAra-bAra dekhatI huI nartakI nRtya kA vistAra karatI hai, taba dvitIya bakakalAsa niSpanna hotA hai| tRtIya savyApasavyato yatra vAmaM dakSiNatastathA / 1710 jAnu satvaramApAtya bhuvyaGgrI sthApayed yadA // 1566 // maNDikA sA tadA proktAzokamallena bhUbhujA / 1711 vidhAya mukulaM hastaM kSipramagne zanairanu // 1597 // gacchantyanupadaM tadvannaTI skhalati khidyati / 1712 dhRtamukta yathA mIne bako'syAnupadaM kramAt // 1598 // alapadmamarAlaM ca mukulaM yatra kurvatI / 1713 nRtye citramasau bhedo bakasya syAt tRtIyakaH // 1566 // jaba bAyeM-dAyeM krama se dAhine tarapha se bAyeM ghuTane ko zIghratA se mor3akara donoM pairoM ko pRthvI para sthApita kiyA jAtA hai taba rAjA azokamalla use maNDikA kahate haiN| jahA~ makala hasta kI racanA karake Age zIghratA se aura pIche dhIre se calatI huI nartakI, pakar3I huI machalI ke chUTa jAne para bagule kI taraha, kadama-bakadama giratI hai aura khinna hotI hai tathA alapana, arAla evaM mukula hasta kI racanA karatI huI nAcatI hai, vahA~ tRtIya bakakalAsa niSpanna hotA hai| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uttAnavaJcitau pANI vidhAyAthArdhacandrakam / kaTyAM karaM nivezyAtha pAdAgrAbhyAM naTI yadA // 1600 // racayantI gatIrnAnA [baka] vat purato'nu ca / pAvAGguSThakarasparzAnnRtye vakrAkRtistadA / turyo bhedo bakAdyasya kalAsasya budhairmataH // 160 // uttavaJcita nAmaka donoM hAthoM kI racanA karake ardhacandra hasta ko kaTi para rakhakara jaba nartakI pairoM ke agrabhAga se bagule kI taraha Age-pIche aneka prakAra kI cAloM ko racatI huI batrAkRti hokara pairoM ke aMgUThoM ko hAtha se chUkara nRtya karatI hai, taba vidvAnoM ne use caturtha bakakalAsa kahA hai / cAra plavakalAsa (5) 1716 prathama kalAsakaraNa prakaraNa 51 1714 1715 viSamasthA samutplutya samau pAdau yadA naTI / bibhratI sarvatazcitraM tripatA [ka] karAnvitA // 1602 / / 1717 nRtyedasau tadA proktaH kalAsaH plavapUrvakaH / tripatAkau patAkau vA kRtvA nAbhisthitau karau // 1603 // 1718 padbhyAM tAlAnugaM gacchet pazcAdyatra bhavedasau / zrAdyo bhedaH plavAdyasya kalAsasya budhairmataH / / 1604 // 1719 viSamAsana se uchalakara sama nAmaka pairoM ko dhAraNa karatI huI nartakI jaba saba ora Azcarya ke sAtha tripatAka nAmaka hAtha se yukta hokara nRtya karatI hai, taba plavakalAsa niSpanna hotA hai| jahA~ pazcAta tripatAka yA patAka nAmaka donoM hAthoM ko nAbhi para rakhakara pairoM se tAla kA anusaraNa karatI huI nartakI cale, vahA~ vidvAnoM ne prathama lavakalAsa mAnA hai / dvitIya purogatam / vidhAya tripatAkau ced vAmamaGghri pANimevaM vidhaM vAmaM laghumAnena nartakI // 1605 / / 1720 vAmato gama [naM] kRtvA badhnIyAdAsanaM samam / 40 1 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH viSamaM vA tataH sthAnAtsamutplutya samAjrikam / 1721 gacchet tadA plavasyoktaH saddhirbhedo dvitIyakaH // 1606 // yadi tripatAka nAmaka donoM hAthoM kI racanA karake bAyeM paira aura bAyeM hAtha ko Age kiye hae nartakI ekamAtrika tAla ke pramANa se bAyIM ora jAkara sama yA viSama nAmaka Asana ko bA~dhe; phira usa sthAna se uchalakara sama paira se cale / aisA karane para sajjanoM ne dvitIya plavakalAsa batAyA hai| tRtIya tripatAko kaTIkSetre vidhAya samamAsanam / 1722 viSamaM vA yadA sthitvA sthitvotplutya mahItale // 1607 // dadhatI caraNau gacchellaghumAnAt puro'nu vA / / 1723 pazyantImavani jJeyaH plavabhedastRtIyakaH // 1608 / / tripatAka nAmaka donoM hAthoM ko kaTikSetra meM rakhakara sama yA viSamaAsana para sthita hokara tathA uchalakara pRthvI para pairoM ko rakhatI huI nartakI yadi ekamAtrika tAla ke pramANa se Age yA pIche pRthvI ko dekhatI huI cale, to vahA~ tRtIya plavakalAsa samajhanA cAhie / caturtha yadAne pRSThatazcaiva vyutkramAtkramato'thavA / 1724 savyApasavyayornRtyaM caturdhA samprajAyate / tadA bhedaH plavasya syAccaturthazcaturoditaH // 1606 // 1725 jaba Age aura pIche vyatikrama yA krama se bAyIM-dAyIM ora cAra prakAra se nRtya kiyA jAtA hai, taba caturtha plavakalAsa niSpanna hotA hai| tIna haMsakalAsa (6) prathama hastau vidhAya haMsAsyau yatra haMsIvanartakI / atiramyAjrivinyAsa nAgatimanoharam // 1610 // 1726 yadA nRtyati haMsAdyaH kalAsaH sa tadoditaH / nartakI dakSiNe pAveM vidhAya makaraM karam // 1611 // 1727 402 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAsakaraNa prakaraNa ['makaraM dakSapArzvasthaM patAkaM vAmahastakam / purato yatra haMsIva yAyAdbhedaH sa prAdimaH / 1728 jahA~ haMsAsya nAmaka donoM hAthoM kI racanA karake nartakI haMsI kI taraha ati ramaNIya caraNa-vinyAsoM se nAnA prakAra kI sundara cAleM calatI huI natya karatI hai, vahA~ haMsakalAsa kahA gayA hai| yadi nartakI dAhine pArzva meM makara hasta tathA bAyeM hAtha ko patAkahasta banAkara Age haMsI kI taraha cale, to vaha prathama haMsakalAsa hotA hai| dvitIya mukulaM hastamArabhyA pAdAmyAM pRSThato .brajet / vicitralAsyabhedajJA haMsIvAsau dvitIyakaH / 1729 yadi (nartakI) makala nAmaka hAtha kI racanA karake pairoM se pIcha kI ora haMsI kI taraha cale, to lAsyoM ke bhedoM ke jJAtA use dvitIya haMsakalAsa mAnate haiM / tRtIya 1730 hastaM haMsAsyamAdhAya pArzvayorlalitAM gatim / AlApavarNatAlAnAM kramato yatra nRtyati / haMsIvAsau tRtIyo'yaM bhedaH proktaH purAtanaH] / jahA~ haMsAsya nAmaka hAtha ko banAkara pAvoM meM lalita cAla calatI huI nartakI AlApa, akSara tathA tAla ke krama se haMsI kI taraha nAcatI hai, vahA~ pUrvAcAryoM ne tRtIya haMsakalAsa mAnA hai / samaveta rUpa meM bAIsa kalAsa karaNoM kA nirUpaNa samApta . zrIsAmbAzivArpaNamastu 1. haMsakalAsa ke ye bheda mUlapATha meM anupalabdha haiN| ata: maiMne unheM pro0 rasikalAla sI0 pArikha aura DaoN. priyabAlA zAha dvArA sampAdita zrI kumbhakarNa viracita nRtyaratnakoza se uddhRta kiyA hai-(smpaadk)| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrasUcI [108 nRttakaraNoM kI mudrAe~] Page #416 -------------------------------------------------------------------------- Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH WITH DiamoulinHAIRI10 N ALTO DA TIRTOLIN GUANTA salapuSpapuTa whibilibiuuuuuuu vakSaHsvastika vartita 1 ||||||| immunitammonommuuuuu maNDalasvastika mumultualitleImagementAw lona IMA Weim svastika thuminiu m Humm HT RULIANHUIHU.Billumn valitora ardhasvastika Xok Page #418 -------------------------------------------------------------------------- Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mutyAdhyAyaH 7 . ( 4 AS ANS IAS AkSiptarecita SumemuTuntumLODHULELI diksvastika pRSThasvastika RADIO VI hAla LumDARARURURAMON SURNATURALLOW . bhujaMgatrAsita kaTIjhama alAta MIRUESH ThuRATSumanuuuneDHILLED kaTichinna meeyyeeyaattiyyaayaaymUmmm ghoNata ummmmmmmmmunment nizcita 407 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyAdhyAyaH ISR GA LATERA LoutuRAJEImmununciunend nikaTTaka ardhanikuTTaka . HAMILITARAMund vikSiptAkSiptaka / - SONREL mammmmmumod apaviddha samanakha ht E NLININDIA . svastikarecita HOM UFANS By RMAN HAPRILLECTION . mattalli mamattalli RAMAILORAMERIES ballita Page #422 -------------------------------------------------------------------------- Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH UvaMjAna ardharecita kaTibhrAnta pAdApaviddhaka . chinna . Hommunmun IrurunnimuTHI nupura IMULesnuuumund lalita daNDapakSa Page #424 -------------------------------------------------------------------------- Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masyAdhyAyaH jalA e 1 POS Maina ARTHAR ssssssyssssllsysyly LULLLLLLLLLLLLLLLLLLLTHAN catura Le mmunmun krAnta vyaMsita . . H Isyxiete MO Eml. UPP ARIA samAhindiT JURImmunmun AkSipta bhujaMgaprastarecita Peshek e JNAA CF Lowrotek ! In m mmmitNLINE udghaTTita uparecita vRzcika 413 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH miuuuwtuuuuuuuu buillululiuuuuuu111uplus Yin Wen Ben Zhong han, vRzcika recita latAvRzcika Yi Ci II. LEF{i LillulululHTI LIHub niuuuuuuuuu Turity vaizAkha recita Avarta 4) MIHullulultillululu talavilAsita kuniyata 115 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivRta magad vivartata nizumbhata www nRtyAdhyAyaH vinivRtta atikrAnta uromaNDala ring lalATatilaka Eve vidyudbhrAntakriya vikSipta 417 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH MARRUIDAI bummunmintHABAR mummaNamamunmun pAvanikuTTaka talasaMsphoTita gaNDasuci INSTALLLLLLLLLLLLL sabi . MulturL unsming ardhasUci - gajakrIDitaka SHITAURISMEENAHATRA pArvajAnu WILLLLLLLLLLLLLUDHIAN gaDaplata JammuthumtammuIMARRIES gadhrAvalInaka 419 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdhyAyaH ( Alphia SHI LIHubliuhuilluld Alilluluuu Hululu | butillinduhbattlum daNDapAda 41 LiuHillujah saMnata sarpita Da Yu US F113 Hillululu11111uube mayUralalita sUcIviddha Lululu_11111uubulliu111|||| preDakholita parivRtta karihasta 421 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratapita nitamba timat sihAkavita mukhyAdhyAyaH pAzvaMkrAnta hariNapluta janita MAN MAIL have niveza MA sihavikrIDita biec RE avahitya 423 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH ayy buuuNIRAULARumar udavRtta talasaMghaTTita lolita Aahiroin LUNLIM ILITAINMEILLILIARATHI zakaTAsya vRSabhIDita Humanitidurmus elakAkrozita zAntAvAlASEA harARS SRTEL HAUHARMILAIMILLILALILIMIT Jamunmunmun viSkambha upasRta viSNukrAnta 425 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH hIMILITATUTORI aJcita apakrAnta urUbavRtta MERO BROAL TOS VEER Weda A wblmnsbyr, sn lyllysyhyl lbTl sysyynsdlslslmy` saMbhrAnta madaskhalitaka agala reMcakanikuTa Taka. nAgApasapita , gaMgAvataraNa 427 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #442 -------------------------------------------------------------------------- Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokA aMze nidhAya zIrSaM cet aMzabhAlakapolAnAm aMsagrahe ca siMhAdyaiH aMsayoH kucayorvApi aMsayoH stanayostAla aMsavartanikaM proktam asAnta luThitau svairam sAvadhi stanakSetrAt akSarANAM layasyApi akSareSu calan kArye akSubdhAsamatArA yA agrataH pRSThatastiryak agrataH samapAdasya agragosstalazceti aprayogena cedetam agrasaMkocanAdeSa agre pArzve'thavoveM vA agre prasArito'dhizca agre lokAnusAreNa kuritAM mama hRdaye premalatAm aGakuzAbhinaye tveSa akhaNDite mahAlAbhe bhagaM tu caturanaM syAt 55. zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokA 948 aDagaM lAsyAGgayamAdiSTam 265 aGgamiSTaM sauSThavena 195 aGagahArAnpravakSyAmi 293 aGagahAreSu sarveSu 1526 aGgahAropayogIni 792 aGgAnAmucite deze 828 aGagAnAM yatra pAtrasya 858 aGgAni tAvadauddhatyAt 1552 aGgInirantarau tulya33 aGgulisphoTanAnmaunAt 436 aGgulIpaJcakena syAt 1059 aGgulIpRSThabhAgaM hi 934 aGgulyaprasthitaM kAryam 601 aGagulyAgrA yadA guptAH 1014 aGgulyamAmikAsparzAt 39 aGgulyaH saralAH stabdhAH 221 aGgulyA pUrvapUrvasyAH 897 aGaguSThasaMhitA pASNiH 999 aGguSThasahitAGagulyaH 1501 aGguSThasyApi bhedAH syuH 153 aGgeSu pUrvaraGagasya 155 aGagairgatiprakAraizca 1138 aGanirbhUSaNairduHkhaiH zloka saMkhyA 1561 887 343 1343 1343 1549 1550 970 660 190 1080 162 45 9 594 150 191 599 1418 669 681 431 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1448 1437 1610 1486 1498 511 424 932 868 882 zlokArdha aGagairlInarivAGageSu aGagopetAstato'nvartho aghi kuJcitamunyasya aghi tiryaJcamAkuJcya aGaghiraGagulipRSThena aghrireti nitambAntam adhinikuTTitaH pUrvam adhinivezito yatra adhiryatrAparaH stadhaH aDighazcASagatirddhiH syAt adhizcASagatimiH aghi svastika vizliSTam aghro nirantarau tulyaaGagherAkuJcitasyAne aghra rekasya gulpha cet aGaghrayoH kRtvA yadotplutya aJcitaM caraNa pazcAt aJcitasya parasyAGaghraH aDDitoktazcaturbhedaH atastAni na zakyante atikrAntaM daNDapAdam atikrAntaM bhujaGagAdyam atikrAntaM bAmaviddham atikrAntaH punarvAmaH atikrAntastu vAmaH syAt atikrAntastu vAmo'GagrI atikrAntAGighamAracya atikrAntA tadA cArI atikrAntA tvapakrAntA zloka saMkhyA zlokArgha 678 atikrAntA bhramarike 951 atikrAnto yatra vAmaH 1002 atiramyAGighravinyAsaH 1044 ato nyUne'dhike cAGaghrau 1089 ato vigatalajjAyAH 1063 atyadartha samarthe ca 1107 atyutphullapuTA nAsA 1105 atra prAha samAdhAnam 1005 atrAdhi devatA durgA 1477 atraika kuJcitaH pAdaH 1478 atraiva kecidicchanti 1061 atha jJAnecchayostoSa 970 atha dezIprasiddhAH yAH 1078 atha pakSasthitastvasau 998 atha puMsAM tathA strINAm 1035 athavA drutamAnena 1017 atha vAmo bhavet sUcI 1002 atha vAmo bhavet sUcI 1484 athavA syAdasau pANe: 1136 athavA svastikAkArau 1427 athavedaM trikhaNDokta1356 atha saptasthitAvartaH 1427 atha sakte'GighraruvRttaH 1450 atha sabyo'pasRtyAGighraH 1455 asthAnAni SaT puMsAm 1442 athAcchinnamatikrAntam 1001 athAtikrAntako vAmaH 999 athAntare tathA satya 957 athAnyaH parivRtyAdho 655 831 1439 1432 1423 314 774 1449 1432 985 877 1353 14 258 432 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA 186 104 160 1146 273 195 249 126 zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokArdha 868 adhomukha prayoktavyaH 313 adhomukhaH sadvarNeSu 1431 adhomukhI bhavedvAmA 1421 adhomukhI lalATasthA 878 adhomukhena zIrSaNa 786 adhomukho niyojyo'tha 346 aghomukho niyojyo'tha 595 adhomukho bhAladezaH 346 adhomukhau nighRSTau tau 98 adhomukhau patAko cet 395 adhomukhau yathocityam 635 adhomukhau vidhAyAdhaH 26 adhomukhau svastikau tau 57 anaMgoddIpanaM cAtha 558 anatyuccaM calatpAdam 230 anantA bhrUpuTAdInAm 859 anayaiva dizA jJeyAH 242 anavasthitasaJcArA 88 anAdare'dhastala: 504 anAmikA patAkasya 627 anAvRttyA nitambasya 977 anutpanne'nAture 472 anurAge pratijJAyAm 462 anurUpe prasanne ca 661 anulomavilomA ca 24 anusRtya trikoNatvam 98 anRtokte yathaucityam 193 anena mokSayecchastram 641 antaHpure vAmabhAge zlokArdha athApi ceti svagranthe athArAlaM karaM vAmam athAlAto bhavet vAmaH athAhaM recakAn vakSye arthateSAM kramAllakSma arthato kezaparyantam atho teSAM lakSaNAni adyaH kSiptA muhuH pAtAt adyAkarNaya naizikaM sakhi aghaH pArzvagatA kAryA adhamAnAM gatau proktaH adhamo'bhinayacchItam adharasphuraNe tveSaH agharasya prakartavyaH adhare dazanairdazaH aghaH zailazilotpATe adhastatra vrajatyekaH adhastalatvamapyAhuH adhastale viyoge tu . adhastAddarzanaM yat syAt adhastAtprekSaNenApi . adhastAdvadanaM suptam adhastAt saJcarantI yA adhastAt saJcarantI sA adhikocchavAsaniHzvAsaH adho gharSan ratAzvAse agho maNDalitA kAryA adhomukhaH kuJcitAgraH adhomukha patAkAbhyAm 851 GA WG 471 118 107 1387 206 1086 802 168 900 226 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 487 488 1359 zlokA antarjAnu svastikatvam antanimna samAkhyAtaH antarbahiH karAvUrdhvam antarbahizcakracarI antarbhUtaM tatastritvam antarbhrAntyA bahirbhrAntyA antaryAtI ceti gulphau antazca lIlayAnyasmin antastiryak cakrabhAvAn antyadvikaraNAbhyAsaH anya eva tu nATghAGagaH anyakarNasthitau yamaanyato'lAtamAkSiptam anyAGguli samIpasthaH anye'pi santi ye bhedAH zloka saMkhyA zlokArdha 992 anvarthI pihitau prAptI 419 anvarthI sphuritau jJeyau 845 apakrAntaM vyaMsitaM ca 830 apakrAntA dakSiNena 602 apakrAnto'thavAmo'GighraH 1067 apakrAnto'paraH pArzva591 apakrAnto bhaved vAmaH 1448 777 apagamyopagacchetAm 781 apatItAghararAgam 1361 aparaM karamAracya 1523 aparaH pArzvayoryatra 0 1458 1440 1451 984 1493 822 767 140 1369 755 1122 1343 anyo'nyAbhimukhAvIanyonyAbhimukhedvAre anyonyAbhimukhau tau tu 269 apareNa kareNAtha 1364 apaviddhaM tataH sUcI 28 apaviddhaM tato jJeyam 1565 apaviddhaM samanakham 265 apaviddhazca viSkambhAd 130 apaviddhastathetyuktaH 129 apasRtaM tannivRttyA 859 apratyakSA vinirdezyA: 128 apradAnena netrasya 236 abhinItA yathaucityam 371 334 anyonyAbhimukhau bhrAntau anyonyAbhimukhau syAtAm 618 anyonyAbhimukha hastI anyo biDambanAM dhatta 697 1147 815 abhineyavazAdevam 710 abhineyavazAd dhIraH 753 anyordhvavartanA tadvat anvakSareNa hastena anvarthaH kampitaH zIta 319 alvarthalakSaNAH paJca anvartha lakSaNotkSiptA anvarthAH kuJcitAstrAsa anvarthI kuJcitau syAtAm 773 abhineyeSUttameSu 537 abhinItAsvarAH sapta 561 abhineyo vasantastu 477 abhyantarapravezena 597 abhyantareNa tat proktam 486 abhyAsAtkathitAdeva 434 595 638 836 613 288 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 740 739 1038 1393 1363 1343 762 815 1371 967 958 1437 654 454 zlokArdha abhyAsAdAdyayoratra abhyAsAd racito cetstaH amI kecit samAsena abhI nRttasya tu prANAH amUrAkAzikAstAzca ayaM tu pAdavinyAse ayamantaHpure tu syAt ayamevAlapadmAsyAt ayuktanRtatucchokto arAlakaparAvRtte arAlavartanApUrvam arAlena tathA vAma arAlo vartitaH pazcAt arAlI vitatau svAbhiardhacandrakaro nATaye arghatryasro ca yatrAGaghI arghamaNDalapUrvA ca arghamaNDalitapyUru arghasUcyatha vikSipta . arthAdya recitaH vakSaH adeivatayozca syAt alaMkRtaM tulyavRttam alakApanayane sa syAt alakotkSepaNe'pyeSaH alaktakAdicaraNa: alaGkArAnupAdAne alapadmakare yatra alapadmakarAlaM ca alapadmAvathe vAtha zloka saMkhyA zlokArdha 1408 alapallavanAmA cet 4 alapallavahastotra 861 alasau sA tadA dhIraH 860 alAtaM cordhvajAnu 969 alAtakaM nitambaM ca 138 alAtakaH parAvRttaH 113 alAtacakrakAkhyaM ca 204 alAtacakramAkhyAtam 205 alAtabhramare kuryAt 813 alAtA DamarI viddhA 294 alAtA daNDapAdA ca 630 alAto'pyatha savyaH syAt 717 alireNupataGgAnAm 240 alpasaJcAriNI dRSTi: 1025 alpe phale mite prAse 996 avajJAyAM vahiH kSiptaH 713 avazyaM sarvathAsthAna 962 avaSTabhya bhuvaM pArSyA 1394 avahitthamathovRttam 1373 avicchinnarasA pANiH 153 avyaktAlokinI dhIraiH 1502 azUnye taviSetyarthe 118 azokena samAdiSTA 54 azvebhoSTrakharavyAghraH 135 aSTabandhavihArAkhyam 242 aSTabandhavihArAkhyam 716 aSTAdazAGgule yatra 1599 asaMyutAvimAvUrvA 311 asakRd yatra tat proktam / 168 70 1132 1117 447 134 707 765 838 927 149 774 435 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zlokArdha asakRdvA sakRdvApi asamagne prayoktavyaH asambaddha bahiH kSipta asAntikaM tato gatvA asAvadhomukhaH kAryaH asAvuDugaNe kArya: asUyate tathAniSTe asUyAvajJayorhAsya . asUyorakSepayozcobhe asau ca sattvare dAne asau daridre mande'pi asau devArcane strINAm asau purogataH kArya: asau yojyaH sahasrAdau asau zarAkarSaNe syAt asau zirasi taddeza askhalantI yadA nIkI astrIjAtau tata: DISi aspRzAntau karau pAzvauM asya kriyAntarANyevam asyAGagulI: prasAryAtha asyA nAmAntaraM kecit asyAnye 'bhinayA dhIraiH ahamityAdinirdeza zloka saMkhyA 4508 1040 . 1072 1039 460 464 848 .. 1403 1360 1349 1343 1374 1120. zloka saMkhyA zlokArdha 352 AkuJcatpuTapakSamAgrA 10 AkuJcya caraNAvalama 164 AkuJcitAGighyamanyena 304 AkuJcitAdhimurikSapya 136 AkUNitapuTA gUDhA 30 AkUNitapuTApAGagA 458 AkezabandhamutkSiptaH 535 AkSiptaM karihastaM ca . 479 AkSiptaM kari [ha] staM ca 188 AkSiptaM ca tathA chinnam 23 AkSiptakaH paricchinna: 192 AkSiptarecitaM cArdha68 AkSiptarecitAlAta 44 AkSiptasvastikaM kRtvA 72 AkSiptAsyeti saMproktA 58 AkSiptamaNDalamrAntyA 1548 AkSipto dakSiNo yatra 949 Agate dakSiNe pArve 263 AghUrNitAntarA kSAmA -- AghrANe kusumAdInAm 1575 AGigakAbhinayo'lpa: -- AcarantI pracAraM cet 230 AjJApratijJayo the 115 AdAne'sau phalAdInAm AdikUrmAvatArAkhyam 1427 phu0 AdikUrmAvatArAkhyam 666 AdimadhyAvasAneSu 122 AdiSTe'dhomukhaH sa syAt 945 Adau svastikapUrva syAt .1357 1480 1454 181 530 587 1581 217 672 758 794 844 AkAzacArI bAhulyAt AkAzavIkSaNAt pAdaH AkAzAbhinaye tUrdhvam AkuJcatkAyamAviddha 1373 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 711 1014 718 849 724 644 611 zloka saMkhyA zlokArdha 1354 AviddhavartanA keza 1604 AviddhAdidhasthitAnyoru 391 AviddhAdhomukho yatra 1116 AviddhApaviddhau ca 1532 AviddhI cet tadA soktA 1525 AviSTo yena bhAvena 366 AveSTitaM tadA proktam 1153 AveSTitAbhidhaM pUrvam 904 AvRttyA tvanayoreva 634 Azrito daNDapAdastvam 660 Azritya zayanaM yatra 867 AzliSTasvastikIya 908 AzliSTasvastiko haMsa 511 AzleSaNAccharIrANAm 513 AskanditaM cASagatam 1563 AsphoTitaM sphuTaM yatra 167 Asyadeze'GagulikSepAt 609 1387 1454 948 289 zlokArya AdyadvikaraNAbhyAsa Adyo bhedaH plavAdyasya AdhmAtamadaraM pUrNam AnantyAt sthAnacArINAm Anandayatyasau sAdbhiH AnandAtizayaH ko'pi AnamrA kuJcitA grIvA AnIya zukatuNDAkhyau AbhASaNe'bhilASeca AbhyAmeva karAbhyAM ca AyatasthAnakasthA ca AyatAkhyAvAhitthAkhye AyatAnantaraM yojyA AtauM tayordhvazvAse ca AtauM hAsye jugupsAyAm ArdratA prekSyate cittAt ArdrAparAdhake cAtha AlApavarNatAlAnAm (haMsaka0) AliGaganena puMso'pi AliGagastu dharAM vAhuH AlIDhaM ca tathA pratyAAlIr3hAcchuritau pArzva Alokitollokite ca / AvartakuJcite dolA Avatinya: pArzvagatA Avayate yadA sA syAt Aviddhazceti SaDbAhUn Aviddha bhrAmitibhramau Aviddhavakrayoryatra 305 1430 1482 33 664 itarANyapi karmANi 373 itaretarasaMzleSAt 866 itastataH kuTTita: sA 1343 itastatazcalanneSa 500 iti tredhA bhavetso'yama 1126 iti prathamasaMgame 203 iti saMghavizeSeNa 1036 itthaM pradarzayennATye 371 ityAha grahaNasthAne 283 ityAha muniranye tu 724 ityuktaM muninA sarva 1094 123 170 1512 1343 682 560 881 705 437 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA .348 575 968 * 71 zlokArdha idamarthe kimarthe ca idamarthe'dhomukhI idameva naTAH prAhuH idameva race nAmnA indrAbhinayane tveSA idameva budhAH kecit imAvanyonyasaMzliSTau imA muDupacAryo'tha imAvubhAvapi jJeyo imo kIrtidharaH prAha imo kIrtidharaH prAha imo vicyutasandaMzo imau ziraHsthI kartavyo iSTo'niSTastathA madhyaH ihakavacane mAnam 320 1488 1600 mRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 11 utkSiptApANirAkuJcan 96 utkSiptamAsyamudvAhi 1528 utkSiptA patitotkSiptA 1529 utkSepaM kecidubhayoH 95 utkSepasya tathA pRSTha 1543 utpanne'pyevamarthe 132 uttame nikaTasthAH syuH 1088 uttamo'pi kadApyevam 489 uttamottamakaM ceti 729 uttAnavaJcitI pANI 293 uttAnasyaM sastamukta 79 uttAnAdhomukhI zazvat 141 uttAnitatalaM pAdam 616 uttAnito'tha vizvAse 269 uttAnito'dhomukhaH syAt uttAnito mukhastha: syAt 515 uttAnito kecidimau 84 uttAno'dhastala: pArzva 224 uttAno'dhomukha: pArzva uttAno'dhomukhIbhUya 847 uttAno nayanaupamye 469 uttAnito. patAko dvau / 435 uttAno vAmabhAgasthI 596 uttApe'bhighAte'pi 30 uttuGagapIvarapayodhara 189 utplutya caraNau yasyAm 512 utplutya bhramarI datvA 939 utphullapuTayugmA yA 350 utphullamadhyamA prastA ISacchvAsocchvAsayuktA ISatprakampitAyAntI ISavakrIkRtAnyonyA 632 244 uktaiH saMsargarUpeNa ugradarzanavijJAna ugrA kuTibhISmA yA uccaryA muhurutkSiptA ucitazcyuta sandaMzaH ucchvAse cyutasandaMzaH ucchvAse saurabhe'pyesA ukSipta: kuJcitazcaiva utkSiptapANiH prasRta 1510 1064 1014 469 438 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zlokArgha 1003 utsaGaga hastamAcaSTa utsAryoveSTitena syAt udaye vivRtAsyo'tha udgatI maNDalAkAram ugirantIva yA dhairyam udghATitaM ca malliudghaTTitastathA pAdaH udghaTTito'tha baddhaH syAt uddhRtyAghomukhakAryaH udbhinne vicyuta: sa syAt udvatitastANDave'sau udvAhitaM tathA suptaudvAhitavidhaM ceti udvegasaMbhramaiH zastra: udvegairAsya saMkocaH udveSTitaM vidhAyApaudveSTitakriyApUrvam udveSTitakriyApUrvam udveSTitakriyApUrvam udveSTitakriyA pUrvI udveSTito darzane syAt udveSTito bhujo'sau syAt udveSTito parAvRttI udvRttazca tato vidyut udvattakazca saMbhrAnte udvRttako'pyasau vAmaH udvRttasaMjJako hastau udvRttAgraM bhUmilagnam * uvRtto vadanotkSepAt zloka saMkhyA zlokArdha zloka saMkhyA 241 unnataM tadviparyAsAt 337 unnatAgraH paro'rAla: 316 29 unnIya nijapAna 826 unmattaM karihastaM ca 1403 445 unmAde ca tathAtoM ca 467 1413 unmUlane tvadho gatvA 344 unmeSitAvalagnau staH 489 1469 upakarNa yadA tiryaka 846 201 upapASrNyantaraM pAyA 1016 178 upadhAya yadA bAhum 946 397 ubhayo'pyatra sarvAstA 876 ubhau bhUtvA tirazcInI 327 urasaH prApya zIrSa yaH 663 ura:sthavartanAM vidyAt 727 649 uraso maNDalAkAraH 381 284 urUdvRttakamatyargha 1411 747 urudvRttamuraH pUrvam 1370 857 umdvRttA sthitAvartA 956 1148 urUvRtto'DDita: syAt 1476 744 uruvRtto'DDito'ghri: 12 uromaNDalakaM cAtha 375 uromaNDalakaM pazcAt 1357 653 uromaNDalakaM pazcAt 1380 1470 uromaNDalakaM pazcAt 1385 1343 uromaNDalavikSipte 1128 1451 uromaNDalasaMjJaM ca 1345 261 uromaNDalasaMjJa ca 1382 599 urovartanikAtvena 286 ... 541 urdhyA cet pAtayet pArSyA ... 1003 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokArdha ullAlanaM krameNAdhyayaH ullAsasyasako bhAvaH ulvaNau vartitau svoktauSNaM ca bhUmisantApam uSNAttu cchvAsaniHzvAsau U UrujAnutrikamadhaH UrudvayaM ca hastAnAm UruveNI ca vizliSya UrdhvaM gatovAhitA syAt UrdhvaM viluThitaH pUrvam Urdhva gAdhomukhA dat Urdhvago'dhogatazcAtha UrdhvajAnu kaTibhrAntam UrdhvajAnustataH sUcI Urdhva prasAraNAda bAhvo UrdhvaprasArito cetsyAt Urdhva maNDalinI pANI Urdhva maNDalinau prokta UrdhvamaNDalinau hastau UrdhvamukhastathA cAghaH Urdhvamukho niyojyo'sau Urdhvamukho vicitra syAt Urdhvamukhau kramAt kRtvA Urdhvaloke tu sarveSAm UrdhvavicyutasandaMzaH UrdhvavicyutasandaMzaH Urdhvagrau khaTakAsyau ca UrdhvAGguSThAvaghovaktro YYo mRtyAcyAka zloka saMkhyA zlokArdha -- UrdhvAGguSTho yadA muSTi: 1514 UrdhvAdhaH patitA kAryA UrdhvAdhaH patitA kAryA 646 UrdhvAdhaH zIghramAyAntI 520 UrdhvAdhaH zikharau hastau UrdhvAdhomaNDalabhrAntau 1001 UrdhvA yasminnalagnAgrA 605 UrdhvAsyaH zirasaH pazcAt 965 UrdhvAsyo'sau kapolAdau 402 UrdhvogA tUnnatA grIvA 799 UrdhvottAno'rdha candre'tha 78 Urdhvotthito nAbhidezAt 603 Urdhvotthitau romarAjau 1123 R 1440 RjvI lolA lehinI ca 674 RjvI sA vyAttavaktre yA 80 RjurUrdhvamukho yojyaH 1150 RjurUrdhvA tu saikatve 281 Rju samo dhAraNe tu 726 RtU nimAnartha kzAt 604 e 25 eka pAdaM samaM kRtvA 28 ekaH karazcedanyasya 312 eka: karo yadA karNa 92 eka jAnunatAkhyaM ca 27 ekajAnate tvekaH 187 ekatAlAntarI pAdau 299 ekadA cAlanaM bAhu251 ekaH pAdaH samo'nyastu zloka saMkhyA 53 97 100 85 60 793 191 1 135 363 143 2 63 545 546 86 83 422 643 938 785 784 - 872 936 890 1524 917 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokArdha zloka saMkhyA 1133 955 1479 1586 1095 417 1475 288 604 703 684 eka: pazcAdvarAzliSTaeka pArzvagatAkhyaM ca ekasya valane pArve ekasyAGaguSThako yatra ekasyAGa : samasyAnya: ekasminnAbhidezasthe ekAGagulAdadha: pAti ekAdhipAdamutkSipya ekAGagena tataH kuryAta, ekAdaza tathAbhyAsaekAdazAbhirAdiSTa: ekaikaM karaNaM kAryam ekaikaM cet tadoktA sot ekaikamathavA netra . ekocchvAsena ca prAjJa etaccikIrSitAsu syAt etadeva pare prAhuH etadevAvahitthAkhyam etadvayatyAsanenApi etad dvijAti dattAzIH etanniyujyate dhIraiH . . . etanniyujyate dhIraiH etAnyAkAzikAni syuH etayobhramaNaM vakSaH etAbhyAmeva hastAbhyAm etAveva parAvRttau etAveva pare prAhuH etAH samAsataH proktAH ebhiH syAdaGagahAro'yam zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokArdha. 928 elakAkrIDitaM tadvat 872 elakAkrIDitAkhyA ca 773 elakAkrIDitaiH sUcI 935 evaM karmAntarANyasya 912 evaM khagakalAsasya 770 evaM dvayaMGadhikRtA saiva 569 evaM paJcavidho dhIraiH 1065 evaM bhrAntvA caturdikSuH 1390 evaM yadA tadaivAnyaH 1394 evaM paJcadaza prAhuH 1350 evaM yogyena hastena 1343 evaM vAsakasajjApi 1040 evaM vinidizet SaDjam 832 evaM vinidizeddhImAn 623 evaM lokAd budharuhyA 905 evaM saptAdhikastrizat 1076 evaM sati punayaMtra 909 evamaGaghantareNApi 1573 evamanye budhairuhyAH 891 evamekAdaza jJeyA 923 evameva vizeSajJaiH 1153 eSa vastugrahe cauryAt / 1427 phu0 eSa suptotthajambhAyAma 285 eSA pazcAtpuraH kSepAt 627 eSA zrame zvApadAnAm 279 eSo'nnAdAtupasthAne 259 au 1115 autsukyacintAnirveda 688 692 532 1517 798 1113 211 743 585 200 221 1090 151 1368 441 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , nRtyAdhyAyaH zlokArdha zloka saMkhyA 177 614 916 254 295 338 231 192 1504 495 666 kaTAkSaH syAdvivartanama kaTAkSiNI saharSA sA kaTikSetra gatau kAryaH kaTicchinnaM ca karaNam kaTicchinnaM ca karaNam kaTicchinnaM ca karaNaH kaTicchinnaM ca kuryAtsaH kaTicchinnaM ca racayet kaTicchinnaM ca samproktaH kaTicchinnaM cAGagahAraH kaTicchinnamapi jJeyaH kaTidezagatastveka kaTidezagatI hastI kaTisthenArdhacandreNa kaTIcchinnaM kramAnmatta kaTIcchinnamamIbhiH syAt kaTIcchinnaM bhaven no vA kaTIcchinnaM SaSThamasau kaTIcchinnaM samaM pazcAt kaTIjAnusamau tatsyAt kaTIdeza karau nyasto kaTIsamaM kaTIcchinnam kaTyAM karaM nivezyAya kapitthI hastakau syAtAm kaNTakoddharaNe sUkSma kaNThagrAhamaninditaH kathane skandhadezastha: kathAprayogakSobhaM hi zloka saMkhyA zlokArdha kadrau tatsutavidyAyAm 496 kaniSThAdyaGagulInAM cet 441 kanIyasyorvImAzliSye 70 kapATodghATane tveSa 1345 kapitthasyotthite vakre 1360 kapityAvathavA muSTiH 1351 kampitodvAhitA chinnA 1356 kapittho mukulo hastam . . 1358 kabarIgrahaNa strINAm 1347 kapolapulakAvalI 1363 kampanaM calanaM jJeyam 1362 kampanena zarIrasya 786 kampamAnAtha kartavyAH 816 kampitA kampanAduktA 689 kampitau romaharSeSu 1415 karaNaM daNDapAdAkhyam 1413 karaNaM nyUnatAdhikyam 1386 karaNavAtasandarbhAta 1414 karaNAnAM samuddiSTam 1382 karaNAbhyAM mAtRkA syAt 895 karaNotkarasandarbhAt 302 karaNaH sthirahastaM syAt 1121 karaNodveSTitAkhyena 1600 karapracAro'zokena 71 karayoH kriyate yatra 171 karayorakhilAGagulyo 1506 karayorjAyate yatra 48 kararecitaratnaM ca 1021 kararecitaratnAkhyam 1344 1343 1343 1135 1343 1416 1343 303 600 796 220 764 834 442 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokA karastaddolamAdiSTam karasya zikharasya syAt karAgulyo budhairuktA karANAmevamanyeSAm karAbhinayazobhAM yA karAvevaM yatra tat syAt karAvevamubhau yatra karihastaM kaTicchinnam karihastaM kaTicchinnam karihastaM kaTicchinnam karihastaM kaTicchinnam karihastaM kaTicchitre karihastakaTicchinne karihastakaTicchinne karihastakaTIcchitaiH karihastakamarghAdyam karihastaM ca karaNam karihastamuraH pUrvam karo makaranAmA cet karo muSTirazokena karo yatra taduddiSTam. karNadezastha tarjanyA karNayugmaprakIrNAkhyam karNarAgatA kAryA karNastho dhanurAka karNAntikagata kAryoM kartayasyAbhighA muSTikartaryo'sya tataM [ ? te ] paJca karmAntarASyevamasya zlokAnukramafver zloka saMkhyA zlokA 780 karmaNAndolanenAtha 63 karmaNA veSTitAkhyena 592 karau kRtvA'lapadmA 753 karau kRtvojjhitAlIDhaH 708 karau dakSiNavAmI cet 850 karo nivRttau vegena 719 karau patAkau nirgamya 1366 karau yatra tadoktaM tat 1343 karau viluThitau bhUtvA 1372 kalaviGakavinodAkhyam 1405 kalahe svastikAkAre 1364 kalAsAH kramazasteSAm 1401 kazcidantarbahizcaka 1412 kAGagUla: maMjJitastasya 1368 kAgala hastakau kRtvA 1359 kAtarA karihastA ca 1351 kAtare syAdatheyattA 1397 kAntaM citrapaTe vilikhya 720 kAntA hAsyA ca karuNA 46 kAmapi bhramarIM kRtvA 852 kAminIbhiryathAkAmam 620 kAmena grahapAzAbhyAm 846 kArmukAkarSaNe yojyaH 93 kAyasaMkocanAd vahneH kAsyadantazcirasthA yA 0061 146 kAlakASThAmuhUrteSu 742 kiM kurve sakhi kaitavam 697 kiJcitkuJcita pakSmAtrA 40 kiJcitkuJcatpuTA lakSyAt zloka saMkhyA 771 717 1511 1343 1576 817 262 842 801 796 89 1569 815 35 693 962 216 1508 426 1591 213 677 64 634 503 42 1494 440 450 443 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1357 1092 1114 1113 1112 zlokArdha kiJcitpRSThAgataH pAdaH kiJcitsAcinataM zIrSam kiJcidutphullapakSmAnA kiJcillakSyordhvadanto yaH kiyanto'pi mayA proktAH kucadezagatau kAyauM kucadezasthitau kAyauM kucadezAgataM jAnuH kucayo saMmukhAvetau kuconnamanacAturI kuJcatkaparako prAH kuJcanmadhyaM tirazcInam kuJcitaM pAdamuddhRtya kuJcitaM pAdamutkSipya kuJcita: saralo namraH kuJcite valitaprAnta kuJcitAGaguli [? ko] bhraman kuJcitAGagulireSa syAt kuJcitA cAbhitaptA ca kuJcitAdhastalI bhUya kuJcitAGaghri samutkSipya kuJcitenAGaghriNAgreNa kuJcito muSTireko'nyaH kuJcito'sAvatikrAntakuJcito muSTirekazcet kuJcitau sAdhvase sparza kukuTTAghanikuTTe dve kuTila mra kuTI rUkSA kuTTanaM dantasaMgharSaH zloka saMkhyA zlokArdha 1069 kuTTayitvA tu vinyasya 790 kuTTitaM vRzcikAdyaM cet 463 kuTTitazcetpunaH sthAne 542 kuTTitaH sthApito yatra 318 kuTTitaH sthApito'GaghriH 40 kuTTito'GagulipRSThe ca 196 kuTTito'GaghriH punaH sthAne 411 kuntakhaDgapahezpyeSa . 198 kubjAdigamanaproktA 1504 kumbhAbhinayane syAtAm 228 kurutazcet talAgreNa 599 kurute kaThinaM yatra 1013 kuryAt tathA bhavedbhedaH 1062 kuryAt vAmAGipraNA sUcIm 671 kuryAdAkuJcitaM yatra 1035 kuryAdevaM tadA hastau 119 kule tvayaM niyovatavyaH 125 kuzAGakuzagrahe cApa429 kuSTavyAghau tathA zIrSa114 kuSmANDAdilatAsarvA 1011 kUparasvastikAkArI 1050 kUparasvastikena sta: 729 kRtAparAdhAn yAnti 348 kRtiH kriyAvizeSasya 296 kRte jaGaghA svastike ca 564 kRte yojyAvatitAkhyA 1409 kRto'pyAbhinayastAvat 444 kRtvA kapotamadhvaM cet . 557 kRtvA kRtvA svakartavyam 339 147 978 1551 1576 1446 1066 314 117 200 298 831 1497 608 994 403 586 1583 -.. 1024 444 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 1524 1516 163 38 1467 889 1084 120 1484 zlokArdha kRtvA dakSiNa bhAgena kRtvA nRtyati pANibhyAm kRtvAntarAdvavaturyAn kRtvA pASNiH svapAveM ca kRtvA puSpapuTaM pANim kRtvA prasArayed bAhU kRtvAlapallavaM zazvat kRtvAlapallavI hastau kRtvA vyAvartane syAtAm kRtvA sakalpaM cedardhakRtvA samanakhaM yatra kRtvottAnAvUruyuge kRtvorasi samaM pANI kRtvodhiomukhau hastau kRtvorvozcalanaM jaGaghA kecit pAdau kSitizliSTakecidanyAnya lagnAgrau kecidatrAvadan pAdam kecinRtakaraM hyatra kecidvipazcito'trAhuH kecidAveSTitAkhyena. .. kecidenaM karaM prAhuH kevale paritoSe ca kezaparNatRNAdInAm kezapAzAkarSaNe'pi kezabandhAbhidhau hastau kezabandhI karau [kR] tvA kezAnAM vandhane strINAm kope strINAM vitarke ca / zloka saMkhyA zlokArdha 1348 komalaM madhuraM tiryak 1579 komalikA cAbhinayaH 1540 ko'haM kastvaM mayA sAdham 1008 .Rtau bimbe zaGakAyAm 1577 kramato yatra jAyante 1575 kramato yugapadvAtha 294 kramapAdanikuTTA ca 692 kramAtkurvannaGagalibhyAm 307 kramAt pANezca vakSastat 1582 kramAdaGighradakSiNaH syAt 1554 kramAdatha puro vAmam 1145 kramAdadhaH punaH pazcAt 1152 kramAdadhastiryagUrvam 820 kramAdyo ghaTTayatyagra975 kramAn mArgasthitAnIti 931 kramAn muhuH savyavAmI - krameNa recakasyAnu1147 krameNa recito hastaH 982 krame sthitau ca kSepe [ca] 909 RvyAde makare mIne 283 kriyate jAnuparyantam 215 kriyate svastiko yatra 207 kriyA tannRtakaraNam 171 kriyAbhirudaroktAbhiH 367 krIDAyAmapi paryApte 725 krodhaM nirUpayed dhImAn 1576 krozane'GagulisaMsphoTe 158 kvacidaGa H pradhAnatvam 477 kSAmaM khallaM tathA pUrNam 1474 1527 121 354 1489 1468 1151 134 252 1078 1117 393 208 658 1021 388 45 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH 486 zlokAdha zloka saMkhyA zlokArdha zloka saMkhyA kSitighRSTauM bahiH prAptau kSitilagnAkhilatalo 996 gagAvataraNaM kRtvA 1406 kSitizliSTa bahiH pAzrvA 407 - gaMgAvataraNaM cAtra kSitizliSTospANizcet 932 gaMgAvataraNaM ceti 1135 kSitau saMghaTTayet pAdau 1060 gagane cet tadA cArI 1068 kSipet kSitau yadA cArI 1062 gajakrIDitakaM pArzva 1129 kSipedasyAmiti pare 1004 gandhaM ghrANasya yogena 703 kSipraM nirUpitAMstAlAn 1536 gandhaghANe prasUnAnAm 637 kSipraM vidizi yAtvAtha 809 gandhe sparza tathA prauktau kSipramantaramAkSipya 771 gacchantyanupadaM tadvad 1598 kSiptaM bhrAntvA caturdikSu1447 gacchet sadA plavasyovataH 1606 kSiptaH sakRt sazabdo yaH 524 gatasthAnAsaneSvesA 401 kSiptA natodvAhitAkhyA 399 gatAgataM ca valitam 868 kSiptAGagulirathAsau tu 194 gatAgataH pArzvayoH saH 797 kSiptamuktAGagulirasau 189 gatAgate dadhat dikSu 804 kSiptamuktAGgulistadvat 44 gatimaGaviditvevam 1023 kSudre vivartitaH kiJcit 180 gatyarthAccaraterdhAto: gatvA gatvA yathA cAryAm 1024 khaTakAvardhamAno'sau . 237 gatvAnyapAdapAzvaM cet khaTakAsya karasthAne 701 gatvA vidizi tatrava 808 khaTakAsyau patAko vA 243 gambhIrArthAnudAttArthAn khaTakAsyau yadA hastau 295 garu [Da]pluta saMjJaM ca 1377 khaDgavartanikA daNDa712 garvotseke bhASaNe ca 329 khaDgavartaniketyAhuH 297 garvagAMbhIryadhairyAdiH 233 khaNDastribhizcaturbhirvA 953 gAyanti sukhasaMsthAnA 1499 khar3agasUciH sthita pAdaH 1047 gItaM nRtyAnugaM yatra 1539 khuttA laGighatajaGaghA ca 964 gItavAdyalayeSvetana 1541 khedaniHzvAsacintAbhiH 680 gItAdimAnatAle ca khedasvedakapATakoTi..........., 1509 .gulphAvapi mithaH zliSTI. .. gukAvAra miyA kliSTA .......... 923 992 650 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA 272 1343 256 744 257 475 zlokAdha geye zabde'pi kartavyA gadhAvalInakaM daNDagadhAvalInakaM pazcAt grathane ca prasUnAnAm granthavistarato nAti granthavistArasaMtrAsAt granthavistArasaMtrAsAt glAnA tathA zaMkitA ca glAnisantApayoH zoke glAne jarAdite supte glAnyAzrapAta dainyazca grahaNe pArzvagAmI syAt . grIvA pAzrvonmukhA yA tu grIvAbhaMge tathA bhartuH 480 610 388 1343 474 896 zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokArdha 105 caturasrastayoreka: 1129 caturasreNa mAnena 1389 caturasrau tadA hAra237 caturasrau yadA hastau 835 caturasro vidhAyAdau 1565 caturA sukuTI ceti 862 caturA sA bhavetsaumya 428 caturdhavaM tadAkhyAtam 143 caturbodaramAkhyAtam 324 catubhiH khaNDako jJeyaH 681 caturmukho'pi tA vaktum 68 catustAlAntarau pAdau 365 camatkArAya cArINAma 365 camU samUhamambhodhim caraNakuTTitaH pUrvam 81 caraNanyUnatAdhikyam 355 caraNo'gre drutaM gacchan 1584 caraNau chinnakaraNam 714 caraNau saMhatasthau cet 439 caraNau samapAdAyA calastadA niyogo'sau 64 caladaguliruttAnaH 1376 calasaMhatamanvarthama 726 calA kisalaye tu syAt 281 calAGagulirathAlpe'rthe 367 calAGagulistu lepe syAt 889 calitaM zleSavizleSaM 276 caleyuryatra gAtrANi 1142 cApavat tAlasahitA 1427 phu0 676 1099 1486 357 ghaTopakaraNe cakre ghaTTito ghaTTayanpANiH ghAtayanniva tatratama ghAtavartanikA gAtra . ghRNayovegamApannA 433 1045 978 111 570 cakracApagadAdInAm cakramaNDalakaM pazcAt cakravartaniketyasyA cakravartaniketyAhuH caJcalA prasRtA yA sA caturasraM tadAcaSTa caturasrakriyopetau caturasrakarau vakSaH / 116 27 567 1558 1545 447 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArI DamarukuTTAkhyA cArI ca karaNaM khaNDa: cArI trikoNacArAnyA cArI trikoNacArI cet cArI nAmnA pravijJeyaH cArIbhizca manoharaH cArI sA kathitA dhIraiH cAryate tena muDupaH cArya: SoDaza bhaumyaH cAryApyaJcitayA dhImAn cAryA baddhAkhyayA sArdham cAryAM sthAne'thavA tAla cAryo bhUmilitAH mArgyaH cAlakajJAstadA prAhuH cAlanajJaiH samAkhyAtam cAlizcAlivaTastUktam citrArthaM zleSabhAvADhyam cintAnirvedayoH zoke cintAnvite pramatte'pi cintAlajjAvitakeMSu 'cintAsAgarasannimagna cibukaM dUraniSkrAntam cibukaM lakSitaprAyam cikasthAvimau kAryoM cibukoSTakampena ciraM nirudhya yo muktaH cihna yadyacca rUpaM ca kAbhinaye'pyeSa cumbaneSvanukampAyam 448 nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 1084 ceSTAkRtivizeSaH sA 952 cyutasandaMza eva syAt 1085 cha 1108 chinnaM ceti kramAdebhiH 1486 chinnaM tu dRDhasaMzleSaH 1116 1030 ja jaguretAvathAnye tu jaGaghA manAk natA tu syAt jaGaghAvartAbhidhA soktA 1080 957 69 jaGghA svastika vizleSAt 1369 jadhaivaM paJcadhA proktA janatotsAraNe proktaH 1531 960 janasaMgha nijaM pArzvam 802 janitaM dakSiNAGagena 798 janito dakSiNa pAdaH 1513 janitotsanditA cASa 1500 janito daNDapAdaraca 515 janito dakSiNo'GghriH 325 jalaklinnAthavA savyam 910 jalAzayAn vanAntAMzca 1494 jalodarAbhidhe vyAdhau 566 jAnudanaM samutkSipya 565 jAnudvayaM bahirbhUtam 202 jAnunonikaTaM prAptau 659 jAnunyantargatau yaH syAt 521 jAnu yAvat stanasamam 642 jAnuzIrSe bahiH pAkheM 36 jAnu satvaramApAtya 540 jAnusandhisamatvena zloka saMkhyA 950 75 1397 554 277 880 1067 1016 399 386 82 1371 1431 955 1459 1449 1592 626 391 1070 413 292 396 1005 926 1596 937 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zlokArdha jAyate yA kriyA tat syAt jihmadRSTyAGagasaMkocAt jugupsayA na cAtyantam jugupsitA vismiteti jRmbhAyAM tu mukhAbhyAse jambhoccavIkSaNe dIrghaH jyeSThamadhyamanIceSu jyov [? prayojyau ca] jvala dbhiriva mAmayam zloka saMkhyA 748 858 770 850 1557 1564 280 1586 DhAlazchevAGagahArazca DhillAI trikali: kintu 582 zloka saMkhyA zlokArdha 822 tato vakSaHsthalaM prAptaH 653 tato vakSaHsthalaM prAptau 619 tato vAmaM saparyantam 427 tatkAlArhakriyAyogyau 92 tat svastikatrikoNAkhyam 332 tattadezagatA kAryA 706 tattadezAnusAreNa 1 tattadrasAnuguNyena 1498 tatpArzvamAgatau hastau tatra vidhAzcaturghoktam 1514 tatra siddhAstathAsiddhA 1513 tatra svAbhAviko'nvarthaH tatrAdyaH SaDvidhaH khaDga696 tatrAdyo dhairyamAdhurya393 tatrAdyau plutamAnena 791 tatretyarthe'pyasAveva 544 tatraiva loDayitvAtha 1102 tat sAci yat tirazcInam 1499 tathA gaNDamukhasparza 1344 tathAtizayazobhAbhiH 816 tathA paraM karaM vAmAm 768 tathA puSpapuTAkhyAnyA 810 tathApyamUrmayA kAzcit 848 tathApyahaM subodhAya 1368 tathAbhinayanairyuktam 926 tathA yatrapatAkAdIna 708 tathAvidhe khecare ca 410 tathA samapuTA bAhya722 tathA svapArzvanItA sA taM nidizeta patAkena tataH pRthaGamayA nAsya taMtazceccalitaH pANyoH tataH sahottaroSThena tataH sthAne kuTTayecca tatAdyanugatA gAnatato nikuTTakaM cArdhatato'ntarmaNDalamrAntau .. tato'nyadezacalanam tato'nyasmin kare tiryaka tato'nyAGagaparAvRttau tato'paviddhorUdvRttatatopasRtya vAmADighraH tato mayeha likhyante tato'rdhakuJcitaM ceti tatolavatarnA proktA / 1567 788 502 621 683 1572 742 1082 1570 121 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zlokArdha.. zloka saMkhyA 1523 1448 80 701 184 165 290 275 412 tathocitaM prakurvIta tathodvAhita zIrSaNa tathordhvaprekSaNAdevam tathorabhrakasambandhAt tathollakasanenApi tadazvArohaNArambhe tadavAdi tathA sadbhiH tadanRtsaMgamAracya tadanyasmin kramAddhaste tadAkaraH svastikAkhyaH tadA khaDgakalAso'sau tadAGagahAro dazabhiH tadA cAli samAcaSTam tadA cASagataM seyam tadA tat karaNaM dhIraiH tadA tad balitaM sthAnama tadA talamukhau syAtAm tadAtra sadbhirAkhyAtam tadA tvAviddhavakrAkhyau tadA dAnaniSedhe sa tadA dolAbhidho hastaH tadA dhIraiH puSpapuTa tadA dhIra samAdiSTA tadA nigaditA sadbhiH tadA niSadhanAmAsau tadAnavRtte yojyo'yam tadA puSpapuTo hastaH tadA bhedaH plavasya syAt tadA bhedo dvitIyaH syAt zloka saMkhyA zlokArdha 589 tadA mano manohAri632 tadAlAtaM maNDalaM syAt 641 tadA lInaM vallabhAyAH 763 tadA vA bhavato hastau 659 tadA sadbhiH samAdiSTA 913 tadA sacImukhaH proktaH 771 tadAsau bANasandhAne 1577 tadAsI mukula: proktaH . . . 789 tadAsau zukatuNDaH syAt 244 tadA sto nalinIpadmakoza1581 tadAhuH pallavo kecit 1350 tadIrdhyAkopalajjAdi1519 taduktaM prAvRtaM sadbhiH 1483 tadelakAkrIDitAkhyam 614 tadevAGagaparAvRttyA 916 tadeSa bheda AdyaH syAt 261 tadokta bhamaraM dhIraiH 786 tadovRttI jaguH kecit 307 tadovRttI karo syAtAma 141 tadoveSTanamAsyAtam 247 tadollAsaM samAcaSTam 748 taddezasaMzraye lakSye 744 taddezastho budhairuktaH 1108 tad bhugnaM yadadhovaktram 231 tadvat yatra ziraH kSetre 113 tadvadaGagAntareNApi 234 tadvilokitamAkhyAt 1609 tanoti yatra nRttaM sa 1574 tanmate'pi tadabhyAsAt 1074 1480 918 1593 1464 259 1537 181 574 853 301 . 505 1595 1388 450 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zlokArdha zloka saMkhyA 1018 209 493 763 1518 . 32 1560 885 983 901 tanmaNDalamatikAntam tanmaNDalamiti proktam tapasvidarzane syAtAm taralau nartane syAtAm tarke'dbhute puTadvandvA tarjanI cApavadvakA tarjanyagraM yadA yatra tarjanyanAmike yatra tarjanyasya bhramantyUrdhaH tarjanyAdyaGgulInAM cet tarjanyAGa guSTako yuktvA tarjanyAdyA yadAGa gulyaH talapuspapuTe tvetat talapuSpapuTaM pUrvam talapuSpapuTaM vakSaH talamadhyamarAlasya talazliSTau patAko cet talasaMmukhamAvakSaH talasaMsphoTitaM cAtha talasaMsphoTitaM gaNDatalA [latA] dyaM vRzcikaM pazcAt talenAdI nikaTayAtha tale yasya vikIrNAzcet tasmAnATyaprayoge tu tasya raGgapraviSTAstAm tasyokto mAnaso bhAvaH tA eva parivartinyaH tANDavezokamallena tAdageva bhavedeSa zloka saMkhyA zlokArdha 1434 tAmAcaSTAzokamalla: 1427 phu. tAruNo'sau prasiddha syAta 128 tArayoH samavasthAnam 1544 tAyapakSavinodAkhyam 462 tAladvayAntare'thAdhI 150 tAlataulyayutaM nAti 63 tAlapatre tvasaukarNa165 tAlaprayoganaipuNyAt 81 tAlapatraM samAcaSTam 612 tAlAntare puro gatvA 157 tAlAntare yadA vAmaH 610 tAlAntarau sthitau syAtAm 1141 tAle zIle ca kartarvyaH 1343 tAlau dvAvardhatAlazca 1119 tAvan majjadanalpavASpa tirazcInA yathA gaDhA 212 tiryak kuJcitajAnuH syAt 611 tiryaktalena mRnAti 1415 tiryaktANDavacArAkhyam 1128 tiryakprasArito sarpa1353 tiryak prasRtapAdasya 1089 tiryaka saMkucito yaH syAt 203 tiryak saJcArayadanyama 705 tiryak sthitenopalAbham 686 tiryagAyata epa syAt 616 tiryagAsyo'tha sUryasya 104 tiryagUrvamadhodhazcet 404 tiryaggataM yattadvakram 254 tiryaggatAgate vibhrat 317 32 879 1508 455 936 356 763 308 1043 535 1039 698 238 1571 573 568 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zlokArya zloka saMkhyA 1019 112 - 269 107 750 164 .. 278 zloka saMkhyA zlokArdha 495 tritAlAntaramutkSipya 464 vidhAntimaH kalAsaH syAt 934 tripatAkaM yadA vAmam 1423 tripatAkastadA prAhuH 1424 tripatAkastadA proktaH 761 tripatAkoktarItyaiva 812 tripatAkoditesveSa 777 tripatAko kaTI kSetre 302 tripatAko kaTau mUni / - tripatAko patAkau vA .. 119 tripatAko pracalito 823 tripatAko yadA pANI 1073 tribhaMgIvarNasArakam 1408 caiguNye'pi striyAM tIre 1601 troTitodghaTTitotsedhaH 560 vyasrabhAvAtpunazcApi 1568 vyasrabhAvena pAveM sve, 699 yatrapakSasthitau pAdau 615 vyasraH syAdatha hastasya 677 vyasra tAle sadbhiretat 118 vyasrau dvAvapi cet tatsyAt 696 vyasro pakSasthitau pAdau 607 tvayAbhilaSite katham 128 tvarayA parito bhrAntiH tiryaggamanaM valanaM matam tiryagnivezitA yArdhatiryagvahiH pArzvagataH tiryagbhrAntiratho ya: syAt tiyagbhrAntiratho yaH syAt tiryagyAtasvastikAgram tiryagyAtasvastikAgram tiryamaSTi vidhAyakam tiryaJcAvutpatantau drAk tiryaJcau tau yadA yatra tilake syAvardhvameSa tIkSaNakaparako syAtAm tIkSNAgraM yatra sA sUcI turyaM yatra kaTIcchinnam turyo bhedo bakAdyasya tRNAderdhAraNaM dantaH tRtIyastvekavA turyatena zabdaM sudhIrevam te likhyante'bhineyArtham teSAmabhinayaM kuryAt toSe tRttAnitaH sa syAt toM [? thoM] zabdaM tvardhatolanaM tADanaM chedatau tirthaksvastiko syAtAm tau svasthau svasvakAryeSu trayoviMzatimAcakSe trayoviMzatiranyAni trAsaniSkrAntamadhyeva trAsobhramatpuTadvandvA 1594 779 108 . 1104 986 892 894 1504 1422 1481 1462 870 dakSiNaH zakaTAsyatvam 877 dakSiNaH zakaTAsyo'tha 446 dakSiNazcaraNaH sUcI 468 dakSiNastu karo vAmam 1456 141 452 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 1367 838 851 436 629 99 556 220 438 455 zlokArdha dakSiNastu tato vAmaH dakSiNAM tu yadA jaGaghAm dakSiNAGighraH samo vAmaH dakSiNenAlapadmena dakSiNe yatra sUcI syAt dakSiNe vAmataH pAde dakSiNo'ghrirbhavet sUcI dakSiNo janito'tha syAt dakSiNo janito'thAGighaH dakSiNo janito vAmaH dakSiNo daNDapAdo'nyaH dakSiNo bhramaraH pAdaH dakSiNo yadi pAdaH syAt dakSiNo vicyavIbhUyaH daNDapakSa lalATAdyam daNDapAdA puraHkSepA dadhatI caraNau gaccheta dadhallAdyau tu zithile dadhAte cettadA proktaH dantoSTazirasaH kampAt daSTaniSkarSaNe tadvat darzayet tIkSNarUpANi dazabhiH karaNarebhiH dazastvanvarthalakSmANo dazAyAmantimAyAM saH dazodiSTAnyathAmISAm dakSiNo daNDaDapAda syAt dAne tvabhayadAne'pi / diksvastikaM punaratha zloka saMkhyA zlokArdha 809 diksvastikamathaikena 943 dizAsvaSTAsu ceddhasto 940 digvarSAkhyamanaGagAnAm 687 dIptA vikAsitA dRSTi: 1444 dIrgha mAnaM tathoccatvam 403 dUte te Urdhvamukhyau tu 1468 dUre sthitidantapaGaktyoH 1465 dRzyante'ntarbahirvA cet 1462 dRzyAtpalAyamAneva 1476 dRzyAd drutanivRttA ca 1435 dRzo'nuktAbhinayanA 1481 dRSTayo militA sarvAH 1472 dRSTAdRSTaphalAdRSTa1452 dRSTidRptAbhighotsAhe 1383 dRSTibhra mukharAgAdyaiH 966 dRSTyAdhogatayA dhIraiH 1608 dRSTayA nirvarNayantyApi 23 dRSTayA mukulayA kiJcit 227 dRSTayAvadhUtazirasA 635 dRSTayA sahAsyayA dhIraH / 553 dRSTayo militA sarvA 649 dRSTayorkhayAkekarayA 1343 dRSTvA khidyati ceduktam 528 devatAyA dvijAtezca 525 deveSa dakSiNo vAma: 1430 devopahArakaM proktam 1436 dezAdyAnAmathateSAm 418 dehasvabhAvabhAveSu 1367 dola nIrAjitAkhyaM ca 448 431 1417 445 319 678 622 628 694 431 647 1507 212 210 814 1517 153 756 453 . Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1585 174 521 325 zlokArgha dolApAdA tathodvattA dolApAdAbhidhA tveSA dolotthito latAhastaH dohane ca gavAdInAm drutaM tatra pradezeSu dutaM vinizya luThanAt drutabhrAntau haMsapakSau drutamandAdibhAvena drutazAkhAvalambe ca dvayAGighrapracAraH karaNam dvApaJcAzadimAnIti dvAbhyAM tricaturAbhirvA dviguNaistriguNairyadvA dvitIyayAsahAmUlotkSiptA dvitIyA khaDgapUrvasya dvitriMzatte tathA'pyuktAH dvidhA tAnyAtmaniSThAni dvistrirvA maNDalAkAraH dvistri, mUni saMyojyaH 532 131 882 333 zloka saMkhyA zlokArdha 959 dhRtimohaghAtapAta1013 ghRtisthairyabalotsAha268 dhyAnAbhinayane citra47 dhyAne yoge sadbhi reSa 830 dhvajacchatrapatAkAdIn 788 na 270 na karAbhinayaH kArya: 1521 nakrANAM vaDavAgnezca 913 nakhakSate kAminInAm 953 na jAnAmIti vAkyarthe 878 naTenetyavadannRtya 1343 nataM connatameveti 1536 nataM tu nyaJcitaskandhaH 481 natajAnuryatra jayA 1583 natadhvastanimittAni 1343 natAgrAvathavoccAgrau 491 natonnatAGagulirasau 159 natonnate saMhate ca 225 natonnatau muhuH syAtAm natvAhaM tamakiJcanam 467 natvaikadAyata: sadyaH 760 nadIpUre ca nakre'pi 805 nandyAvarta caikapAdam 166 nandyAvartasthAnakasthau 823 nandyAvartasthitAvaGaghI 142H nandyAvartasya cetsthAnam 248 nandyAvarte sthitAGghribhyAm 89 nabhastejo'nilaM coSNam 1598 na bhAti yAvannopaiti 991 630 306 410 1116 252 870 dhattaM sA viplutA dRSTiH dhanurAkarSaNAkhyaM ca dhanurAkarSaNe proktam dhAraNe lekhanasyApi dhArAbhimukhatA tat syAt dhIradhuryo'zokamalla: dhIraiH stabdho dolito vA dhUme sA maNDalAkAradhRtamukte yathA mIna 1049 1028 927 1033 654 586 454 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zlokArdha zloka saMkhyA 1509 679 193 160 800 168 92 156 533 namajjAnustu yA jaGaghA namanaM syAt prayogeSa namanAttu nitambasya namanAdudaraM kSAmam namanonnamanopetA namrA grIvA natA proktA nayane kiJcidAkuJcya naraH striyo'thavA karyuH nartakI ga rUmAnena nartakI tanute nRtte nartakI dakSiNe pArve nartakI nartane gItanartakI laghumAnena nartakI yatnatastAvat nartane tanuyAt kSipram nalinIpadmakozI cet navadhocchvAsaniHzvAsau navabhiH karaNarebhiH navaratnamukhaM ceti navoktAnyAtmaniSThAni / navopaviSTasthAnAni nAgabandhamatha svastham nATaye nRtye gatI yuddha nATye nRtye tathA nRtte nATyavedenAdimUlanATayopayoginaH prAyaH nAnAkAryAntaropetama nAnAdRSTiyutaM dhIraH nAnArItyAnvitaM nRttam zloka saMkhyA zlokArdha 401 nAnArthagItasahitam 1549 nAnAlaGakRticinnAMGagaH 415 nAndIpiNDapradAne tu 389 nAbhikSetrAdayaM kAryaH 1425 nAbhidezasamIpasthe 362 nAbhidezasthitAvetau 623 nAbhidezasthito nIvi907 nAbhipArzvadvayaM pazcAt 1588 nAyikAprArthanoktau syAt 1530 nArAdaghnajale pAyeM 1611 nAsAkSetrAdathAgrasthaH 1548 nAsAdezagataH kArya: 1590 nAsAdezagataH kAryaH 863 nAsAnila prasaMgena 1554 nAsA saMkucitA yA syAt 731 nAstItyuktavatha manAk 517 nAstItyuktau ca nArIbhiH 1391 nAhaM matvaM na me kAryam 766 nikuJcitapuTApAGagA 493 nikuJcitAkuJcitau syAtAm 875 nikuTTaka vidhAyAtha 874 nikuTTakaH purATyargha1020 nikuTaM karaNaM pazcAt 997 nikuTTakorUdvattAkhya 997 nikuTAdhanikuTaTArdha615 nikuTaTArdhanikaTTe ca 881 nikuTTArdhanikuTTe dve 626 nikuTTitau samau pAdau 1534 nikuTTorUvRttake cet 513 205 166 439 417 1411 964 . 1392 1343 1398 1121 - 1409 1096 455 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1081 zlokArdha nikuTTorUvRttake tu nikuTTakorudvRttAkhya nigUDha srastatArA yA nighRSToGighraH kramAdyatra nijaM pAzvaM sarannanya nijapAveM bhramantI sA nije pAveM puro deza nitambaM karihastaM ca nitambaM viSNukrAntaH nitambakarihastena nitambapallavAkhye dve nitambavartanA soktA nitambasvastikAdyaM tu nitambAbhimukhI yatra nitambau tu yadA hasto nidadhyAdupaviSTa san nidrAmudritanetrayApi nipuNe zliSTavizliSTau nimeSiNI yA sA dRSTi: nimnaM khallaM samAkhyAtam niyujyate vAjigajaniyujyante budhairete niyujyante budharetAH niyojyA sA budhastadvat niyojyAstUttamaiH pAtraH nirantarotkSepaNairyatnirantarau vidhAyordhvaniravAdi tadA dhIraiH nirastaskhalito zvAsaH zloka saMkhyA zlokA 1347 nirIkSaNAlase tAre 1343 niruktimevaM ke'pyAhuH 460 nirodhAttu gatisthityoH 974 nirgamya maNibandhAdya: 386 nirgatAbhimukhau syAtAm 82 nirgatAvaMzadezAcca - nirNayAGagI kRtI yojyaH 1343 nidizet tamRtatena 1385 nirdizeta tAni romAJcaH . ' 1392 nirdizedatha vRkSAdIn 712 ninimeSA samutphullA 733 nirvarNanA tayA yuktama 1402 nirvedAdiSvapi ca yA 1006 nivartitastathetyUroH 732 nivAraNe bahiH kSipta: 942 nivRttavinivRtta ca 1506 nivRttaH san nije pAvaM 18 nivRttA kathitA skandha456 nivRttA recitA ceti | 390 nizcalaM mIlitAsyaM yat 413 nizcalAtmAGagavinyAsa?? niHzaGakagamanenApi 594 niHzaGakaH patirabhyupaiti 363 niHzvAsenAGagakampena 322 niHzvAsotsukyadaurbalya331 niSaNNo tu namasyUrU 1473 niSaNNo vyomni yatrorU / 734 niSkampA samatArA yA 516 niSkarSaNaM syAniSkAsaH 828 842 239 642 - 648 674 469 503 512 394 154 1127 785 9 m m3 v Vrur 9 No 5 571 865 679 1494 658 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA 218 981 977 1392 1532 1370 714 1386 190 851 zlokArdha niSkAmo nirgamaH proktaH niSpIDane tvalaktasya niSpeSaNe tathA satyam niHsAre mRduni zlakSme nihite para pAdasya nIkI namanikA zaGakA nIcastaiste prayoktavyAH nItovaMtarjanIko cet nItvA krameNakadA vA nItvA yatra karau citram nIvyAdiracane tveSa nUpuraM karaNaM pUrvam nUpuraM ca tataH kRtvA napuraM bhramaraM cAtha nUpuraM yatra vikSiptam nUpurAkSiptake cArdhanUpurAkSiptake chinnanRttati preSyate dRSTiH nRtyahastAnugAM nRtye nRtyAyaM devaraGagAyAH nRtyajJairyadi recyante nRtya citramasau. bhedaH nRtyet sasauSThavaM sa syAt nRtyed vilAsamadhuram nRtyedanuguNaM yatra nRtye dasau tathA proktaH nRtye yatrAGagasaJcAraH nyaset kaTitaTe'thAnI zlokAnukarmANakA zloka saMkhyA zlokArdha 496 pa 175 pakSapAte parAdhIna 232 pakSiNAM paJjareSvetau 21 pakSiNAM varavadhvozca 994 paJcatAlAntaraM pAdaH 1515 paJcabhiH karaNairebhiH 323 paJcabhirmUrdhabhiryatra 202 paJcamaM tu kaTIcchinnam 1592 paJcamo laghumAnena 1595 paJcaviMzatirityuktA 55 paJcaviMzatisaMkhyAkaiH 1398 paJcasaMkhyAdinirdeze 1375 paJceti cAlakAni sya: 1363 patatkanInikA zrAntA 1362 patane'dhaH patankAryaH 1397 patantAvutpatantau tau 1351 patAkIkRtya tAveva 1535 patAko tripatAko vA 1559 patAko tripatAko vA 624 patAkau tu budhAH prAhuH 754 patAko svastikI kRtya 1599 patAko svastiko kRtvA 1590 patAko haMsapakSI vA 1539 patitA 5 radhaH prAptA 1552 patitotpatito zIrSAt 1603 patetAM yatra tatproktam 1543 patravRntacchedane ca 1474 padadvayanikuTTA ca padadvaya nikuTTA syAt / 282 263 26. 275 691 286 479 829 806 74 1083 457 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zlokA padadvaya nikuTTA syAt padbhyAM talAnugaM gacchet padmakozasya hastasya padmakozAbhigha hastau paraH karo mUrdhadezaH parastu bhramaro'thAGghriH nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 15 5 13 96 1140 961 1406 7 400 zloka saMkhyA zlokArdha 1092 parimaNDalitottAna: 1604 parimaNDalito rakte 199 parivartito bhavedeSaH 290 pariveze bhramantI sA 840 parivRtta tatastasmin 1464 parAvRttatalA tiryaka 775 parivRttavidhirjJeyaH 789 parivRttastvavinaye 791 parivRttAbhighA cAsau 342 parivRttiprakAreNa 739 parivRtyA puSpapuTa: 990 pare karAnugaM prAhuH 1011 pare tau vidhutau mUrdhni 1052 pare prasAraNa vAhvoH 109 pare sarpaziro hastau 154 parokSAste'bhinetavyA. 839 parorumUlakSetrAntam 145 paryAyagajadantAkhyam 125 paryAyAccet tat tadoktam 279 paryAyAdekadA vA yad 1380 748 1147 292 301 1 310 670 1006 765 800 1526 253 paryAyAt patitazcArI 1372 paryAyAda yatra tat proktam 987 841 1422 801 530 693 paryAyeNa tadA dhIraiH 618 paryAyeNotprakoSThaM cet 49 parvatArohaNe'tha syAt 180 pallavI vartitau ced sA 631 pazcAtkSepAdbhavedeSA 78 pazcAttApAdiSu proktaH 687 pazcAdapi tadA proktam parasparamukhI bhUya parasya lIlayA yatra ' parAgadhomukhatvena parAgasyena pAtreNa parAgasyo'paviddhaH syAta parAGghripRSThAbhimukhI parAGa januparyantam parAja ruddhatasyaiSA parAGmukhaH paritrANe parAGmukhaH paritrANe parAGmukha luThatyekaparAGmukho'tha khede sa parAGmukho nRNAM mAne parAGmukhau ca pUrvAbhyAm parAGamukhau svastikau ca parAvRttaH so'GgahAraH parAvRttAkhyamUrdhnA ca parAvRttAkhyazIrSeNa parigrahe yathaucityam pariNAme pArzvamukhaH parito gatayA dRSTyA paridhAne nAbhigata: parimaNDalitenAtha 458 1100 531 931 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 347 995 1073 1057 388 1084 zlokArgha pazcAniSkuTTitaH sthAne pazcAtprakSipya pAdaM cet pazcAtprAptA parAvRttA pazcAt svastikabandhena pazcAt biloDaya dolAvat pazyantImavani jJeyaH pazyantyagre pArzvayozca pANikaNThakaTIpAdapANikaNThakaTIpAdapANimeva vidhaM vAmam pAtayeccet patAko dvau pAtastu karuNe yojyaH pAto'dhogamanaM tiryak pAtraM vizrabhya vizrabhya pAtraM savismayaM yatra pAtre yatrAprayatnena pAdaM paroruparyantam pAdaH sUcI bhaved vAmaH pAdayugmakRtA saiva pAdazcetkuTTitaH pUrvam pAdazcetkuTTitaH pUrvam pAdazvetkuJcitaH pRSThe pAdAnAbhyAM samAnAbhyAm pAdAgreNa kSito ghAtaH pAdAgreNa naTI mandam pAdAne sA tadAdiSTApAdAGagulIbhirAkramya pAdAGguSTha karasparzAn . pAdAlaGakaraNe tveSa zloka saMkhyA zlokArdha 1097 pAdAhato tathA nAnA 1055 pAde'dhI yatra ghUrNantau 408 pAdenakena yadyanyam 829 pAdau svastikabandhana 836 pAnabhojanayoreSa 1608 pArzvakSepanikuTTAnyA 1595 pArzvakrAnto'tha sUcyaGighaH 1421 pArzvakrAntaM nivezaM ca 1422 pArzvakrAnto dakSiNaH syAt 1605 pArzvakrAnto'parastaddhi 1145 pArzvakrAnto'pyatho vAmaH 497 pArzvakrAnto bhavet savyaH 495 pArzvakrAntordhvajAnuzca 1546 pArzvakrAntastu savyaH syAt 1542 pArzvakrAntastato vAmaH 1535 pArzvakrAntastato vAmaH 1004 pArzvakrAntastato vAmaH 1437 pArzva gacchan pArzvagaH syAt 1098 pArvajazcAtha te jJeyaH 1097 pArvataH kSepaNAdevam 1103 pArvataH prekSaNaM dhIraiH 1111 pArzvadvayacarImadhya 919 pArzvadvayana yA kiJcit 1046 pArzvanamrA bhavet zyanA 1593 pArzvaprasAritA nRtye 1027 pAvamaNDalino svasva1587 pArzvayugmena vaizAkha1601 pArzvayoH kramatastatra 144 pArzvayordolitau tiryak 1451 1131 1458 1445 1452 1456 958 1436 1438 1441 1444 359 170 1101 508 1087 340 364 405 728 1365 845 267 459 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natthAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 824 pipIlikA svayaM yojyaH 854 pihitI sphuritau syAtAm 819 pIDane kuTTane sthAne 317 pIDayitvA sthito'GguSThaH 377 paMsAmabhinayed dhImAn 103 puMskRta: strIkRto bhAvaH 104 puTAntare pravezo yaH 620 puTAntarmaNDalAvRttiH 1019 puTau sAhajikau syAtAm 379 punaH punaH kriyA yA syAt pArzvayoH prathamaM yAtvA pArzvayorloDanaiH prApya pAzvayorloDitau proktau pArzvavyatyAsato yadvA pArzvavyatyAsato lagnau pArzvavyatyAsato yojye pAzrvAdatyantamasakRt pAravanitena zirasA pAkhAntaraM pAtayet pArzvopagamanAd bAhuH pAzvabhyAM cettadA dhIraH pAzvabhyAM cet tadA sadbhiH pAzrvAvalokanaizcitra pArzve tathAgate zIghram pArzve'thaikakaro'kasmAt pArzvanorAM vinikSipya pArzve nyasyet tadA cArIm 11 1057 punarAhArya tAnyagre 1034 punaretad dvayaM cAGaga 664 punarnitambadezasthI 339 punazcaluThita: sthAne 805 punastanmukha eva syAt 1073 pubhirniyujyate tvetat 1000 purATikA mitho'GghribhyAm pArzve prasArita stvekaH pAka mizrite dve staH pArzvottAnA kuntale tu 287 puruSe zmazrudezasthaH 935 puruSa raGgahArAste 91 purogatAstiraskAre 226 purojighraH kuJcito vAmaH pArzvotthitaH prayoktavyaH pANigaH pArzvago'pyevam pASNijaGaghorusaMzliSTa pASNideze sthApayittvA 345 purodaNDabhramAkhyaM ca 930 purodaNDapramAkhye tat 1009 puromukhI sUcite sA puraH kSepanikuTTA ca 933 1029 pASNipArzvagate'nyasya pASNipArzvagatAkhyena pANiraSTavidhA jJeyA pASNizliSTau tirazcIno pASNiH syAccaraNasyAgra puraH pazcAtsarA cArI 590 puraH pazcAtsarA cArI 924 puraH puraH kuJcitazcet 990 purataH pArzvayostadvat 460 zloka saMkhyA 179 482 351 45 663 * 665 496 494 483 796 1550 1352 733 1111 840 881 1051 67 1420 112 941 756 778 101 1084 1082 1089 1071 802 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 1008 1381 40 871 1030 1025 322 971 1487 102 588 zlokArdha puraH prasAryataH pAdau purato dhAvato yasmin purato yatra haMsIva (haMsaka0) purazcetsarpatastUrNam puraH sarati yatrAGidhaH purastAtpArzvayostiryak purastAtsvastiko bhUtvA purastAdantarikSe'Gidham purastAnisRtiryatra purastAlluThitA pRSThapurastAlluThitA sA syAt purazcalanucyanIca puSpagucchAgrahe'pyetat puSpadhAnyajalAdInAm puSpAJjalI prasAde ca puSpAvacayane hAre puSpite'dhomukhaH kAryaH pUrNAvazokamallena pUNoM kapolo SoDheti pUrva pUrvamupakrAntA pUrvabhAga- zarIrasya pUrvamUrdhvaM vidhAyakam pUrvaraGage prayoktavyAn pUrvasUribhirAdiSTA pUrva pArve tata: pazcAt pUrvoktaM. gajadantaM tu pRthaguttAnito cet tau pRSThataH saraNAt pRSThApRSThato yAti yaH pAyA zloka saMkhyA zlokArgha 1053 pRSThaprasRtapAdasya 812 pRSThAdyaM svastikaM cAtha -- pRSThAyAtAvubhau kAryoM 1027 pRSThottAnatalaM pASNiH 1054 pRSThottAnatalo yatra 852 prakSapradyotako yadvA 854 pracuraH sa budhairevam 1066 pracArayogyatAmAtrAt 778 pracchedaka: zeSapadam 1086 praNAme'dha: patantI sA 1110 pratikSaNaM yathA netram 124 pratidvandvini te syAtAm 914 pratilomAnulomAbhyAm 235 pratiSedhe tathA strINAm 235 pratIpaM yAyinI jaGaghA 74 pratodagrahaNe'pyeSa 29 pratyakSA devatA: sAkSAt 564 pratyakSA ye'bhineyAste 561 pratyaGagatvaM kathaM teSAm 1560 pratyaGagatvaM bhavedevam 988 pratyaGagazca karA yojyA 822 pratyapAdi tadA dhIraiH 1343 pratyAlIDhaM bhavetsthAnam 731 prathame'tha budhairuktaH 779 pradakSiNaM bhraman kAryam 233 pradoSaM divasaM rAtrim 264 prayatnena vinA ya: syAt 380 prayujya svastiko yatra 358 prayoktavyamiti prAhaH . 000 " 404 673 671 423 . "tA 425 319 717 900 529 162 626 527 1149 1343 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokArdha prayoktavyA imAcAryaH prayoktavyAH zivasyAgre prayoktavyau karau bAlA prayoge cApavajrAdeH pravezanaM samudvRttam pravRddhanAmAsI vAyuH prasannasyastathA svastha prasanno mukharAgaH syAt prasarati dinamaNitejasi prasaratyagradeze yaH prasarpitaM talAdyaM tu prasAdakaM saroSasya prasAritaM mudAdau tat prasAritaH pArzvayozcet. prasAritaH punastiryaka prasAritabhujo muSTi: prasArita mukhe yA vA prasAritAM dadhAnau yau prasAritA adhaH kSiptAH prasAritAdhomukhAkhyaprasArite tu ye syAtAm prasArito bhaved yatra prasAritau tathottAna prasArya purataH kiJcita, prasAryeta puro yatra prasuptAbhinaye proktaH prasUnoddharaNe vRntA praspandamAnapakSmAgrA prasRtAGgulikaH pAdaH 462 nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 1420 prasRtAdaca tathA kuJcan prasRtA'syAnnatAgrA yA 149 prasRtau tvAyatAvuktau 895 prasUtI pArzvayoH pUrvam 492 prahArAn vividhAMzcaiva 522 prahlAdanena gAtrasya 633 prAMzugrAhya phalAdInAm 901 prAkRtaM bhramaNaM pAtaH 1493 prAkRtaM samabhAveSu 372 prAGmukhaH kampito vRkSaH 1378 prAcuryAd bhaumacArINAm 1509 prAtilomyena gAtrasya 335 prAtilomyena yadvedam 383 prAdhAnyaM yatra pAdasya 938 prApto vasantasamaya: 700 prAyaH prayujyataM dhIraiH 551 prAyazo'mUH prayujyante 309 prArthane devapUjAyAm 593 prAhApakuJcitAmenAm 370 prAhuH pare tvalakSye tau 884 prAhottAno'gragaM bhaTTa: 989 priyaM svapne samAlokya 270 priyeNa yadasaMlApaH 998 prItikope naverSyAyAm 1028 prekSaNe garuDAdInAm 526 preraNe vAjinAmAjI 172 preSaNe kuGakumAdestu 450 procyate'zokamallena 347 plutamAnakRtAnardha zloka saMkhyA 592 549 485 811 651 645 920 492 497 216 1427phu0 740 836 1022 1510 419 1115 185 1041 490 601 1505 451 147 896 893 79 1489 1581 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokArdha pluta mAnakRtAdhizcet ba bakAdyaH plavapUrvazca baddhayA sthitirevaM cet baddhAM viracya cAroM ceta baddhA tu svastikam pUrvam balidAne bhojane ca bahiH kSepAd bhavet kSiptA bahirgatAH tirazcotA bahirgatA mithoyuktA bahirmaNDalaga: sthitvA bahiyoM nimnatAM prAptaH histhitAGgulistu syAt bahudhA cAlanAni syuH bahuyAnaprasAdhye bAlagrahe sugAdAne bAlavyajanakaM cAnyat bAlavyajanacAlAkhya bAlasarpo bhaveddevyAH bAlA vA'pyasAveva bAlendurdarzane kAryaH bASpAvilAtpasaJcArA bAhukaTyUrupAdAnAm bAhuH prasAritastiryak bAhuramyantarAkSepAt bAhurAndolito'nvarthaH bAhulyAnnartanArambhe bAyom bAhyapArzvasusaMzliSTau 59 tatasafoet zloka saMkhyA zlokArgha 1579 bAhyapAna saMspRzya bibhratI sarvatazcitram bibhratoH svastikAkAram biloDyora:sthale hastau 1566 1153 1000 vIbhatsA cAdbhutetyaSTau 842 bIbhatsA dRSTiruktA sA 185 budhairyojyo vimarde tu 400 budhaiyajyo'tha vizvAse 400 bRhanmaNDalapUrNau cet 590 brAhmastha zukatuNDena 818 brAhmAkhyasthAnakenApi 418 brAhma samo'Gghri reko'nyaH 222 bruve'haM tAni karmANi 754 bha 242 bhaJjane kArmukAdInAm 73 bhaTTAbhinavaguptasya 759 bhadre parasmin prathame 825. bhayaharSarodanavadana 90 bhayAnake tu calanam 43 bhayAnake sabIbhatse 125 443 1518 bhavanti vartanA muSTi: bhavecyeddha stako mukhyaH bhavettajjRmbhaNe hAsye 300 bhavedante tadA dhIraiH 387 bhavedardhanikuTTAkhya 385 bhavet savyo'GghrirudvRttaH 1138 bhaved dvicaraNazcApa 123 bhAnau candre ca kartavyA 234 bhArasyodvahane stambha zloka saMkhyA 1063 1302 782 856 426 439 23 31 794 698 . 689 937 497 50 908 105 1503 498 584 1752 1022 389 1485 1401 1453 1471 99 229 462 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netyAdhyAyaH zloka saMkhyA 1560 423 351 1118 1427 phu. 1427 phu0 * 1427 phu0 421 378 zlokArdha bhAlavartanikora:stha bhAlastho'pyanyapAcceit bhAvArdrahRdayopetA bhAle'laktakamaJjitAgharamuraH bhAvaM vinirdizet caivam bhAvaprakAzakairaGagaH bhAvArthe tiSThaterdhAtoH bhAvAnubhAvasaMyuktAn bhASAsindhubhavAccaitat bhidyante dazanA yaistu bhinnoccA syAnmanAgvakA bhItikAsazramazvAsabhugnamudvAhi vivRttam bhujaGagatrAsitaM pANim bhujaGagatrAsitaM kuryAd bhujaGagatrAsitAMzcArIm bhujagatrAsitonmatte bhajajagatrAsito'nyaH syAt bhujaGagatrAsito 'pyeSa bhajaGagAJcitakaM daNDabhujaGagAJcitamAkSiptaH bhujAMsakUrparAgreS bhujAvaMsAntaraM gatvA bhujAvadhi vilAsena bhuvo vizAkhadevaM tat bhUpAladarzane to sta: bhUmighAtAdapi strINAm bhUmiprApta jAnu natam bhUmizliSTairyadA pAdaiH zloka saMkhyA zlokArgha 711 bhUrinirbhujaceSThAbhiH 161 bhUSAvalita sarvAGagA 1530 bhUSyante'GagAni ye stAni 1494 bhUsthApasAraNa bhUmi 657 bhUsthitArthagrahe lobhe bhedAn katipayAnasya 864 bhaumAkAzikabhedAnAma 655 bhaumAni maNDalAnIti 1495 bhaumAkAzikaM ceti 552 bhramaNAd bhramitaH khaDga: 151 bhramaNe tu gadAkhaDga331 bhramantyau saMyute bhrAntau 574 bhraman pradakSiNe sadbhiH 1412 bhramaraM ca tadAvartam 1409 bhramaraM daNDapakSaM ca 1446 bhramara nUpuraM caiva 1365 bhramaraM zakaTAsyaM ca 1450 * marIbhizca samproktama 1460 mareNa sahemAni 1375 bhrAntirAmaNibandhaM sA 1124 bhrAntvA ca prasRto yatra 307 bhrAntvA prasAraNa kecit 806 bhrAmayitvA vilAsena 1554 bhrAmyate sakalA yatra 893 bhra vayoH stanayoH kaTyAH 127 vA sA kuJcitA proktA 662 bharekA lalitokSiptA 410 ma 1479 maMtraNa mudezasya 163 1427 phu0 1123 1348 1429 1553 1404 721 1010 310 827 1001 1533 478 476 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokA makaraM dakSapArzvastham (haMsaka0 ) makarAkhyA tato jJeyA maGgalyaM dadhidUrvAdi maNibandhaprakoSThAMsa maNibandhapradezastha : maNibandhasamAyuktau maNibandhAvadhibhrAntiH maNibandhAvadhiproktA maNibandhAvadhibhrAnto maNibandhAsikarSAkhyam maNibandhAsikarSAkhyam maNibandhasthitau syAtAm maNibandhe yadaikasya maNibandho jAnunI ca maNDalabhramaNaM prAnte maNDalasvastikaM tvAdyam maNDalasvastikaM lInam maNDalasvastikamidam maNDalasvastikau yAtvA maNDalAkArasaMprAptau maNDalAkRtisaMbhrAntau maNDalAgraM tataH pazcAt maNDalAnyantarikSANi maNDikA sA tadA proktA maJjulairujjvalaivaSaiH matA namanikA dhIra: matAntare kAminAM sA mattakrIDostha gaNanA zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokArtha mattalli ca nitambaM ca 710 mattalli cArghamatalli 108 mattallira mattalli 790 mattallyayo gaNDasUci 145 mattakrIDastathA vidyut 291 matsyagrahAsaktacitta 715 madirA sA made dhIraH 749 madanaprabhukopatApitAyA 732 madaskhalitamattalli 758 madhuraM savilAsaM ca 789 madhyacatrAbhighA cArI 243 madhyaprasAritAGguSThau 818 madhyabhAvena madhyastham 425 madhyasthApana kaTTeti 1468 madhyamAGguSThayoryatra 1413 madhyamAyAM sthitA pRSThe 1119 madhyame sAtvike proktaH 1949 madhyasAmye kaTisthau dvau 837 madhyastha tArakaM saumyam 849 madhyastha syAd vicAre tu 820 madhyasthApanikuTTA ca 759 madhyasya valanAcchinnA 1428 madhye gate svastiko'sau 1597 madhye nivezita: pazcAt 675 madhye nivezitazcAtha 1549 madhye madhyapradezasthaH 238 manAkkalitayorUrdhvam 1350 manAk pArzvanatAvetau zloka saMkhyA 1414 1122 1469 1415 1343 1593 472 1491 phu0 1346 1519 1083 310 619 1103 41 133 321 147 501 51 1085 341 16 1107 1103 48 266 87 465 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zlokArdha zloka saMkhyA 811 261 922 976 173 148 144 157 00 114 111 manAk sulalitaM tiryak manAka srastapuTA dRSTiH manAksrastordhva puTA manAgaJcitapakSmAyA manAgabhyantarAviSTA manAgAkuJcitaprAntA manAgutplutya cetpAdau manAgvakrIkRto namraH manAGa manoharaM kecit manovAkkAyaceSTAbhiH manoharaM yadagrAmyam manthasyAkarSaNe yojyaH mayaNapyahukovatAvinAe mayApi viditAgasam mayUralalitaM sUcI mayUrAdyaM tataH pazcAt maryavamete saMproktA marditAgramathAnaM tu marditAGaguSThakaH kAryaH mastakAccejhamatyUrdhvam mAtRkotkarasampAdyam mAdhuryadhairyagAmbhIryamAne bhavettRtIyastu mAyAsaGagamabhaGagabhIrumArAdhito'pi nahi mithaH zliSTAstu sAMguSThAH mithaH saMmakhatAM prAptI mithoMsavIkSAbAhyaM tat mithoMsavIkSAbAhyAkhyam zloka saMkhyA zlokArdha 1528 mitho'bhimukhatAM prApya 471 miyo'bhimukhatAM yAtau 442 miyoyuktau viyuktau ca 453 mitho lagnakaniSThau ca 433 milite procire lakSya442 mukulaM hastamArabhya (haMsaka0) 987 muktAdInAM guNakSepe 384 makhadezagatAveto . 1529 mukhadezasthitaH pAne 1496 mukhadezasthito'thaikaH 1534 mukhadezAd vinirgacchan 77 mukhadezasthitaH prazna 1491 mukhadeze tu pArzvastha 1498 mukhapradezamAgacchan 1130 mukha rAgazcaturghoktaH 1377 mukharAgo niyukto'sau 704 mukhasaMkocane tveSa 22 mukhasthito bhavedeSa 2 mukhasyAtivikAzena 119 mukhAd yo nirgato dIrgha1343 mukhAgrasaMzrito kAyauM / 437 mukhAntarita eSa syAt 383 mukhyA pAdakriyA cAsyAm 1506 mugdhAM snigdhAM yadA dRSTim 1510 muditenApi manasA 598 mudhA vinArthe siMhe 282 munistu yAni catvAri 785 muDupopapadAzcAryaH 757 muSTikaM svastikAvevam 581 585 182 617 526 129 116 980 1558 675 208 868 1081 297 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 1507 1140 921 1439 1583 20 zlokArdha muSTimUrdhvakaniSThe tu muhurantarbahiH kSepAt muhurdazanasaMzleSamuhurlagnapuTA yA tu muhurmuhuratha dravyamuhurmuhuH saMnipAtya muhurmuhuH samullaGaghya muSTiviluThitastvekaH mUrchAtivarSayoruSNamacchitAdiSvapi prAyaH mUcchite tandrite bhIte mUcchite tu vilIno'tha mUrdhva dezoparikarI mUlAmrapArzvasaMzleSAt mRgaplutA tadA cArI mRdaGagapramukhairvAdyaiH madubhaGagA tu yaikA bhra: mRgakarNavinirdeze mRgazIrSoM haMsapakSI . . medhapaMkto yathA vidyuta meghapracchAdite tasmin mokSaNaM rakSaNaM kSepaH mokSaNe tomarasyAsau moTTAyite kuTTamite maunavisarjanagarva 1561 1589 1495 1529 1564 979 823 1013 zloka saMkhyA zlokArdha 44 yatra citrakRtaM kAntam 387 yatra tatkucadezastha 555 yatra tat sthAnamAdiSTam 514 yatra tanmunibhiH krAntam 188 yatra tiryak patAkAkhyam 1587 yatra tretAgnisaMsthAnAH 1546 yatra nRtye'nayoryogaH 797 yatra pakSI samAnIyau 487 yatra pAtraM kAlahInam 326 yatra pAtraM drutaM gAtram 324 yatra pAtraM mukhe kuryAt 529 yatra pAdo bhavedana795 yatra pArzvamukhau pUrvam 214 yatra pArSyA nije pAveM 1002 yatra vakrAnAmikA syAt 1418 yatra viddhAbhidhA cArI 478 yatra santApalagnAntA 9 yatra sA daNDapAdAkhyA 253 yatra sAdhAraNamadaH 1570 yatra sA syAttirazcIna 246 yatra soktA tadA cArI 606 yatra stastat tadAdiSTam 10 yatra spRzenmuhuH soktA 478 yatra svakAyAbhimukham 905 yatrAkuJcitapAdAbhyAm yatrAGaganA khaNDitAste 1023 yatrAGaganA gItatAla190 yatrAGanAH parityakta944 yatrAGagulyAH kanIyasyA 34 1151 459 1061 816 1059 1043 1009 1047 1492 1533 1497 yataH pAdastataH pANiH yatkucAdI kAminInAm yattannataM zramAlasya Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 699 579 . 1490 917 1541 1609 1102 274 1543 274 1150 1617 zlokArgha . yatrAGighaH kuTTitaH pUrvam yatrAGighamekamuddhRtya yatrAGigharuddhRto mUrtiH yatrAGaghI nUpurasthAne yatrAGaghrI recitau sA syAt yatrAnyacaraNe naiSA yatrAnyajAnutaH pRSThe yatrAnyADighra samuddhRtya yatrAsau kathitA cArI yatrAsau paJcamo bhedaH yatrAsau parivRttAdyaH yatreSad valitaM gAtram yatratat samapAdAkhyam yatrobhayoH pradhAnatvam yatroramrakasaMbAdhayatrorustAiyate cArI yatrodhiomukhau tiryaka yatrorvo'dhomukhastryasram yatrodvattena pAdena yatroA pAtayetpAp yatrorvI kuTTayettena yathAbhineyaM sthAnaM hi yathA mandAnilAyAtAt yathArasaM yathAbhAvam yathAlakSmaviniSpannayathAsaMbhavametasmin yathocita budhairyojyaH yathocitya yojanIyaH yathollukasiteneSTam zloka saMkhyA zlokArdha 1104 yathaucityaM hastakAdyaH 915 yanmanAgAyataM vaktram 1074 [yadA] kandarpataptAMgI 922 yadA karau karkaTAkhyau 1032 yadA kalAkalApa H 1047 yadAgre pRSThatazcaiva / 1067 yadAGighra kuTTitaM pAt 1015 yadA tadA matA'nvarthA- . . 1072 yadA talamukhau hastau 1578 yadA [va] mandamullola1405 yadA natonnatau syAtAm 916 yadA nikuJcitaM skandha890 yadA na tyati haMsAdyaH 1022 yadA nRtye GaganAGagAnAm 817 yadA patAko saMzliSTau 1037 yadApasarato'sau syAt 833 yadA prasArayed daNDa780 yadA maNDalato hastau 1052 yadA yatra tadA sadbhiH 1019 yadA yatra tadA sa syAt 1055 yadA yadvA svastiko tau 907 yadA yadAsau khaTakAmukhaH 1558 yadA yAbhimukhIbhUya 189 yadvakSaH sauSThavopetam 608 yadA vAmo'dhyAdhika: syAt 79 yadA samasya vAmA H 15 yadA syAtAM tadA prAptau 183 yadA syAtAM tadA proktA 617 yadA hastI kapotAbhau 251 996 1009 853 1049 199 236 73 368 328 1482 214 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zlokArdha zloka saMkhyA 431 458 950 466 526 1379 zloka saMkhyA zlokArya 1069 yA dRzyamApivantIva 506 yA dRSTiH kuJcitA soktA 329 yA nartane 'dhijaGaghoru507 yA yasya niyatA lIlA 300 yAvanna nirgato raGagAt 1079 yA vizrAntiM kvacinnati 1416 yAvunnatau kapolau tau 432 yA SaDbhiradhikAbhISAm 1500 yA sthitilalitA bhUmau 1556 yA srastorghapuTA sAmrA 271 yuktaM citrarasarvAkyam 1058 yukto'nvartho'dbhute vIre 1343 yugapaccetsUcI pAdau 330 yugapata kramato yadvA 332 yugapat kramato vA syAt 350 yugapalluThato yatra .. 58 ye karAstvAntaraM bhAvam 47 yenAbhivyajyate citta818 ye yakSA rAkSasA daityAH 984 ye vakSaH svastikakaTI 1094 yoge stoke nirghane ca 1038 yogyatAyAM ca kartavyaH 919 yoGagopAGagakarapracArakaraNaH 433 yojanIyo yathaucityam 369 yojyaM karaNamekaikam 409 yotkRSTamArutA nAsA550 yo dadhAtyunnatAvoSTa548 yodvignA dRzyamAlokya 1425 yo'dharo dazanairdaSTaH yadi drutaM tadAlAtA yadIkSaNaM svabhAvastham yadunnataM puraH stabdham yaduvaM darzanaM sadbhiH yadaiko haMsapakSastu yadyeSa pRSTha eva syAt yadyapyasti tathApyete yadgatAgatavizrAnti yadvAkyaM tad dvi[mU]DhAkhyam yadvA dvAdazabhiryatra yadvAnayomilitvAmU yadvApagacchato yatra yadvA hAro harasyAyam yanimnaM zithile vakSaH yaniSkampamRtkSiptam yaH pAdo'sAvagratalayavAditADane daNDe yaSTigrahe kimarthe ca yasmin pravartate tatsyAt yasyAM saiSA cASagatiH yasyAM nikuTTitaH pAdaH yasyAbhitastataH pAdau yA kAyamAyatIkRtya yA kuJcitapuTAtIva yA grIvA vidhuta bhrAntA yAne prasAritA jaGaghA yA jihvA loDhasakkA sA yA jihvA leDhi dantoSTham yA tvantarbahiraGaguSTha- . 1511 583 931 792 728 326 326 570 1388 176 1116 106 1418 512 540 447 539 469 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netyAdhyAyaH zloka saMkhyA 509 187 435 zlokArdha . yo nAsayA zanaiH pIta: yo niHzvAsaH prabRddhaH san yo niSkrAnto'tiduHkhena yo bhaveccaraNa pArzvam yo bhaveniSkriya: stabdhaH yo bhUmisthitapANiH san yo madhyagatayA pAyA yordhacandrAkRtidharaH yollasallagnapakSmAyA yoSitAM svairagamane yau tau calo zokacintA zloka saMkhyA zlokArdha 523 rasabhAveSu tAnyAhuH 522 rasAbhivyaktihetutvAt 525 rAkSase'dhomukhaH kAryaH 883 rUkSA krUrA stabdhatArA 394 rekhAyAM ca nimitte'pi 347 recaka vidadhAte ca 398 recakAMzcaturo'vocat 142 recakAdyaM nikuTuM ca .. 457 recakAdyaM nikuTaM ca 396 recakaraGagahAraizca 520 recitaM bRzcikAdyaM ca recitA kriyate pANi: 863 recito'rdhanikuTTazca 903 recito'nvarthalakSmA syAt 906 recitau pUrvavat yatra 1141 roSaM parityajya bhajasva 1379 roSeAjanite jalpa 1381 la 1346 lakSmANyazokamallena 1553 lakSyate zikSitAd yo'ti 723 lagnAgrA: saMhatA UrdhvA 536 lagnogre tu yadAGaguSThaH 844 lagnAntarjAnu yajjAnu 961 lajjAnutApayorasya 834 lakSyante lakSmaviduSAm 903 latAdyaM vRzcikaM cAtha 1502 latAveSTitakAkhyaM ca 377 latAvRzcika vaizAkha588 labdho jIvanavAsaraH 262 1426 1374 1399 668 1382 1029 1343 543 776 1510 898 raGaga pravizya yaiH sthitvA raGagAvataraNArambha raGagAvataraNArambha raGage puSpAJjalikSepe racayitvA catudikSuracayeccAturI yogAt racayet trizcatu: paJcaracayed hastaka: pAtram racyete recitau yatra raJjane savilAse'pi rathacakrakRtI tiryaka rathacakrA talodvattA ramaNIyamidaM yatra ramAtra devatA tatsyAt ramyavarNanibaddhaM yat ravarbhavedupasthAna rasabhAvasamAkIrNa 1517 1522 184 412 1143 1137 1390 766 112 1508 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokA lalATaprAptimaryAdam lalitaM daNDapAdaM ca lalitaM syAtkucAghastAt lalitA yatra gAtrasya lAsyAGgAni sacArINI lInaM samanakhaM kRtvA lIlayA lalitau hastau lIlayAvasthitau sadbhiH lIlAdAvapi helAyAm lIlAvataMsayutayoH luThatyekakare tiryaka tyeka tiryak luThatyetat samAdiSTam luThanaM maNDalAkAram luThito'nyaH karo yatra lekhapravAcane'thAsau lehanaM jihvayA lehaH lokayuktyanusAreNa lokayuktyanusAreNa lokayuktyanusAreNa loke prasiddhA sA pArzva loko vedastathAdhyAtmam loDitaH syAt tadAkhyAtam loDitau tadanaGgAGgaloDitau yatra tat proktam lolatArakanetrAbhyAm lolitaM zakaTAsyaM ca va vaMzAdijalayaMtre syAt 60 ioter kramaNikA zloka saMkhyA zlokArdha 287 vakramekaM prasArya svaM118 vakSaM udvAhitaM soktA 1538 vakSasaH skandhayorUrdhvam 1545 vakSasyAbhimukhau hastau 1540 1343 735 vakSograsthaH purovakraH 948 vakSodezAtprayoktavyaH 477 vaJcayantIva cellokam vakSaH svastikamicchanti vakSaH svastikamuktaM tat 1521 vadanAntapravezena 768 vadAnyaM khaTakAvakram 841 varavadhvovivAhArtham 810 varjitAbhinayairvAkya: 769 vartanA caturasrAkhyA 845 vartanAdyA patAkAkhyA 137 vartanA svastikaM kRtvA 560 vartanA svastikAkhyaM ca 94 vartanA svasti kAkhyAnyA 146 vartanAsvastikIbhUya 209 vartanAsvastika pArzva 1004 vartane zukatuNDAkhyau 1208 vartitazcorupRSThe sA 767 vartita: sAlapadmAkhyA 853 vartitAvUrdhvadeze cet 855 vartitau daNDapakSau cet 664 vartitau nAvi samproktau 853 vartitau svoktarItyaiva vartitI yatra tatrAsI 57 vartule mathane'pyeSA zloka saMkhyA 1016 989 304 1144 1383 1143 316 75 1550 538 313 229 1492 747 709 817 755 741 819 794 709 718 716 722 730 60 736 725 369 471 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 408 1471 1461 1460 902 897 646 893 470 461 448 535 zlokA vayaMjanazalAkAdiH varSamAnAsAriteSu valanaM cet tadA proktam valitaH pRSThataH pAdaH valitAbhidhahastau cet vAJchayA vA mahIpasya vAdane kohalAdInAm vAdyaprabandhavarNAnAm vAnare mukhadezasthI vAmaM karaM kaTau nyasya vAmaM karaM patAkAkhyam vAmaH kramAdatikrAntaH vAmatazcedardhasacivAmato gamanaM kRtvA vAmadakSatirazcInam vAmadakSatirazcInam vAmadakSiNato yat syAt vAmadakSiNayostUrNam vAmadakSiNapAzcAtya vAmadakSiNayoH pazcAt vAmadakSiNayomanaH vAmadakSiNayostiryaka vAmaH samo niSaNNoruH vAmaH syAd bhramaro yatra vAmAMsakSetraparyantam vAmAGaganirmitAvAtha vAmAGagaracitaM pazcAt vAmAGage bhramaraM cArdhavAmAGinimitA bAhya zloka saMkhyA zlokArdha 173 vAmena pitRkArye'rthe 1419 vAmo'dhi spandito'tha syAt 782 vAmo'DDito'pyadhyadhika: 1010 vAmo'tha daNDapAdastu 737 vAmo'lAto'tha caraNaH 1557 vAmo latAkaro yatra 56 vAmo vyomni niSaNNoruH 1553 vAso'vaguNThanAd bhAnum .. 131 vAhane vegadAne ca 1582 vikAzitA calA dRSTi: 1572 vikAzitA manojanma 1458 vikAzinI samA dRSTiH 1352 vikAsirecitodvRtta606 vikRte ghoSavAggandhe 757 vikSiptAkSiptake cAtha 783 vikSiptAJcitake daNDa769 vikSiptAbhyAM patAkAbhyAm 1031 vikSiptodvattayoreSa 837 vicitraM yatra kAntAnAm 832 vicitraM lalitaM ceti 793 vicitramaNDanaharSaH 783 vicitravartanAyogAt 977 vicitrarasasaMkaro jayati 1461 vicitralAsyamedajJA (haMsavi0) 843 vicitrAn racayed bhAvAn 1433 vicyutazliSTapAzvauM 'sau 1396 vicyatAnAmikAGguSTha1355 vicyutAvatha netrAdiH 1443 vicyato'sau kAminIbhiH 120 1402 1395 676 1496 1827 phu. 683 725 1512 1505 219 122 178 245 452 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 1364 767 314 309 629 577 207 255 536 1139 zlokArgha vicyutau svastikAvetau vicchinnamandarudite viTakartRkakAntAdiviDAlAdipade'pyeSa vitatyantaritAvazI vikitaM tathA dhyAnam vikitA tato'pyardhavitarkeparAdhe ca vitarke pelavAsUyA vitarke savivAdAnAm vitastimAtraM tatsthAnam vitAlitAbhidhau caivam vitAlitAvuttareNa vidadhyAd yatra pAtra cet vidadhyAdyadi sAnvarthA vidadhyAd vicizyAM yatra vidyutkalAsaH khaDgAdyaH vidyabhrAntaM ca karaNam / vidyubhrAntA ca vikSepA vidvadbhistatsamAdiSTam vidhatte sotsanditAkhyA vidhAya svastikau pazcAt vidhAya tripatAko cet vidhAya tripatAko dvau vidhAya dakSiNaM pANim vidhAya napuraM yatra vidhAya pArzvayorantaH vidhAya maNDikA pAdI vidhAya mukulaM hastam zloka saMkhyA zlokArdha 306 vidhAya vyaMsitaM vAme 514 vidhAya svastikau yatra 186 vidhAyAdAvarAlau cet 37 vidhAyAdau patAko dvau 921 vighAyAdhomukhAvetau 628 vidhAyaka nitambAkhyam 430 vidhAyottAnitau hastau 137 vidhAyodvAhitaM zIrSam 176 vidhutaM tiryagAyAmi 315 vidhutAkampitAdhUta 925 vinaSTe ca tathAsatye 483 vinA kRtaM svastikena 490 viniSkrAnto visRSTaH syAt 1562 viniHsarati savye'Gadhrau 1007 viprakINauM kecidAhuH 1588 vipralabdhAkhaNDitAzca 1566 vibhakte chedana caite 1384 vibhAti vidyudAdyastu 967 vibhrame sA tathA vege 857 vibhrAntA viplutA trastA 982 vimuktakaM jAnugatam 843 dimohanavivartanaH 1605 viyuktAH saMhatA vakrAH 1584 viyojyau razanAyAM ca 1574 viralAGguliko kAryoM 1389 viralAGa gulI patAko cet 775 virUpitastathA jJeyA 1594 vilambenAvilambana 1597 vilAsasyAyathAkAra 682 101 1571 466 430 875 1504 592 148 197 247 624 1528 911 473 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokA vilAsitaM talAdyaM ca vilAsena caturdikSu vilAsenAMsaparyantam vilokya ca puraH pazcAt viloDanaM vidhAyAtha viloDito yadA pazcAt vilokya ca naTI kuryAt viloDyate yatra karaH viloDya pArzvayoH stokam viloDya maNDalAkAram vilomavacanairdhImAn vilolatArakA bhItyA vilolAGgulikAvetau vilolodvRttatArA yA vivartata samudbhrAntau vivartanaM tharaharam vivRtaM tvoSThavizleSe vivartitaM parAvRttau vivartitamatikrAntam vivartatAbhidhamatha vivartito visRSTazca vivAhadarzane syAtAm viSNukrAntamapakrAntam vizativrvyabhicAriNyaH vizeSa tu calAbetau vizliSTavartitaM tvAdyam vizliSTavatatAdyaizca vizliSTe te parAGmakhyau vizRGgATakabanghAkhyam 474 nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 1384 vizRGgATakabanghAkhyam 799 viSkambhaM ca tathA krAntam 856 viSkambhApasRtau mattaH 1580 viSamaM vA tataH sthAnAt 787 viSamaM vA yadA sthitvA 859 viSamasthA samutplutya 1574 viSamAdi ca khaNDAdyam 804 viSamAbhimukhAnyAhuH 772 viSarjanaM tathAhvAnam 795 vistAritapuTadvandvA 666 vistAryAI samutplutya 446 vistIrNA ca budhaiH soktA 304 vistIrNe gagane'mbhodhi: 438 visphuliGgAn ghanaravAn 484 vismRtAvatha mAyAyAm 1515 vihasI tu yadA jJeyA 576 vihAya prekSaNAccApi 333 vihRtAvajJayA caitat 1127 vIkSaNe varamArgasya 333 voTikAcchedanaM bhItau 534 vITikAgrahaNe tveSa 127 vIrasiMhasutenoktam 1133 vIrAkhyayA tathA dRSTayA 430 vIre raudre'tha niSkrAmaH 211 vRttyA lakSaNayA teSAm 755 vRzcikaM vRzcikAdye ca 847 vRzcikAdyaM kuTTita N ca 102 vRSabhakrIDitaM cAtha 760 vRSabhAsanamAkhyAtam zloka saMkhyA 803 874 1343 1606 1607 1602 872 501 607 448 1068 466 245 652 8 1547 661 578 911 554 380 465 688 499 425 1125 1400 1378 942 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 751 289 280 292 258 260 291 292 1142 273 287 285 zlokArdha vetAlabhaDigariTayAdi vedanAdau sUtkRtaM syAt veSThayitvA yadA H syAta vaibhAvika citrapadam vaizAkharecitaM pazcAt vaizAkharecitaM pUrvam vaizAkharecitaH pArzvavaizAkharecito'sau syAt vaiSNavaM samapAdaM ca vaiSNavaM sthAnakaM proktama vaiSNavasthAnakenApi vyaM sitaM caturaM krAntam . vyaM sitaM ca vivRttaM ca vyaktaH kuTilakezeSa vyatyastattarjanIka: syAt vyatyAsAracitA saiva vyAttAsye yA calA lolA vyAdI] calitaM lolam vyAdhibhItiviSAdeSu / vyAdhau ca saMbhrame garvavyAbhugnaM ceti SoDhoktam vyAvartitaM tathA jJeyam vyAvartito vahizcAntaH vyAvartante kaniSThAdyAH vyAvartanakriyApUrvam vyAyacchato mithazcAryaH vyAvRttaM vinivRttaM tat vyAvRttakSepaNAdau syAt vyAvRttaparivRttau ca zloka saMkhyA zlokArdha 390 vyAvRttikriyayA muSTim 531 vyAvRttikriyayA yatra 1077 vyAvRttikriyayA vakSaH 1488 vyAvRttiparivRttibhyAm 1399 vyAvRttikriyayodhvaM tu 1407 vyAvRttaparivRttau cet 1343 vyAvRttau parivRttau ca 1366 vyAvRttau parivRttau ca 866 vyAvRtyA ca samAnIya 880 vyAvRtyA tu bhujAvardhvam 692 vyAvRtyoraHsthalAyAtaH 1124 vyutkramAccetpuraH prAptI 1376 za 115 zakaTAsyaM pRSTakuTTam 138 zakaTAsyazcaturdikSu 1109 zakaTAsyastata: pAdaH 547 zakaTAsyastato'nUrud 566 zakaTAsyastato'sau syAt 330 zaGakhasya dhAraNe yojyaH 248 zanairgatvA zirodezam 574 zamasambhavayoruktaH 609 zaradaM nirdizennATaye 720 zalyAvayavaniSkarSe 613 zakaTAsyo'tha vAmo'DidhaH 746 zakaTAsyo bhavet pazcAt 951 zakaTAsyo bhavedvAmaH 578 zaktyA yadapi bAdhaH syAt 341 zikharasya kapitthasya 51 zikharasyApi karmANi 1427 phu. 1485 1467 1477 1465 224 277 398 172 1466 1476 1478 425 752 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zlokArdha zloka saMkhyA . 587 437 434 454 1026 416 452 702 1542 1088 zikharAkhyA kapitthAkhyA zikhinAM ramyavANIbhiH zithilau maNibandhasthau zithilo menire kecit / ziraH kSetre yadA prAptau zirasobAhitAkhyena ziraHsthitau patAkau dvau ziroMsakarparaM tulyam zirodezagatau kAyauM zirodezAt brajannUrdhvam ziro'bhighAtAt sadhvAnaH ziro lalATaM zravaNam zirovakSo makhastho'yam zirodveSTita eSa syAt ziziratauM vasante ca zIghramutpannaromAJca zItAbhinayanaM vevam zItArtAbhinaye'zokaH zItArte vyAdhite matte zIrSa deze kaTIdeze zIrSasya kampanenApi zukatuNDAbhidhau hastau zukatuNDena hastena zUnyA ca malinA zrAntA zRGagArarasasampannazRGagArAbhinaye'pyevam zeSAstretAgnisaMsthAnA zeSe talasthite sto'sau zadhyasAMmukhyabahulA zloka saMkhyA zlokArdha 743 zaivAkhyasthAnakenApi 641 zokahacchatyayoH zItam 275 zobhA dviguNatAM dhatte 274 zobhAtejovizeSAdIn 276 zokamantharatArA sA 625 zlathapakSmapuTA ghUryA 622 zliSTau puro'thavApazcAt 885 zliSTorujacaM jAnUktam ... 59 zramamlAnapuTA sannA 374 zravye zravaNayogena 662 zrAddhakarmANi yojyo'yam 605 zritaM kaJcillayaM vegAt 213 zrImatAzokamallena 110 zrotrakaNDUyane duSTa640 Sa 657 SaDaGgulaM yadaitasya 636 SaDazotirmatAzcAryaH 945 SaDbhistu karaNarebhiH 325 SaDvAramathavA sapta821 SoDazeti yasramAnA 659 SoDheti rasanAM prAha 249 sa 690 saMgamAdau varastrINAm 428 saMgrAmadhIradhuryeNa | 1522 saMghaTTitetyamUbhI myaH 480 saMjJayA jJAtalakSmANi 34 saMcakSe karaNaM tu samprati mude 41 saMcAritotkuJcitA1520 saMtrastordhvapuTA dRSTiH 925 969 1354 1447 1343 455 yh q 966 607 1116 453 476 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA 175 1491 phu. 1498 217 1443 1458 644 329 353 250 rv 835 zlokArdha saMprApya kUrparakSetram saMprovatA ye na te jJeyAH saMbhAvite prakartavyo saMbhrAmyoA kSipedyatra saMmukhaM racayed vidyut saMmukhIna rathAGaga tat samunnatamuraH sannam saMyatasvastiko syAtAm saMyute viyute yadvA saMyukte tu sahAye syAt saMyutau tau vidhAtavyau saMyoge tvasya tarjanyau / saMlagnAgrA yadAGa gulyo saMlagnazceti pAdayoH saMlApe'dhyayane tat syAt saMvAhane'pyatha syAtAm saMzaye dadhadagulyo saMzritya svastike pAyaH saMzliSTamaNibandhau ca saMzliSTo bAhyapAvana saMzliSya maNibandhau staH saMsparzAccoSNavAtasya saMsparzAd rUkSavAtasya saMhataM sphuritaM vatram saMhatasthAnakenAchI saMharSAsphoTanAdau ca sa ISyAroSayoH strINAma sa eva cetpurodeze sa kaNTharecakaH proktaH zloka saMkhyA zlokArdha 814 sakrodhe vAmahastena 704 sakhitve saMyutaH sa syAt 132 sakhi vallabhasaGaga1065 sakhi sphurati yAminI 1573 sakhedavacasIdAnIm 776 saJcaraM lalitAdyaM syAt 886 saJcarallalitaM yatra 824 sa tajjanitasaMskAraH 942 satyoktistambhamAneSu 103 sa troTitAbhidhau yojyaH 17 satvaraM bhrAmayedantaH . 88 satRSNe cAnurakte'pi 20 sadA tiSThanti suprItAH 593 sadbhiretat samAdiSTam 555 sadvitIyaH prayoktavyaH 52 sanikarSa binA yasya / 117 sanimeSA ca sA dhIraiH 1032 sandapTaka: samudgAkhyaH 196 sandhAne'pi ca zastrANAm 926 sandhyAkAle prathak syAtAm 16 saptabhiH karaNarebhiH 669 saptamaM tu kaTIcchinnam 637 sa pAdo ghaTTitotsedha: 566 sa bAhuraJcitaH khede 1034 sabhAvazceSTitairdevAH 899 sabhyAtimohanIbhAva538 sambhrantodghaTTitAkhyaH 883 sanrakSepakaTAkSA sA 1424 saghra kSepeNa netraNa 804 174 472 534 899 198 1361 1410 354 672 1535 1400 431 621 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA zlokArdha 552 sarvato bhramaNAt kaTayAH 876 sarvato bhramaNAd yaH syAt 327_sarvatraivAGgahAreSu 500 sarvadika bhramaNAtproktA 1575 sarpazIrSau karau madhyam 1473 sarvArthagrahaNa dezyam 970 sarvArthagrahaNe yojyaH 973 sarve cASagatAH pAdAH savilAsaM yadA syAtAm 954 sa vismito'dbhute kAryaH 928 sa vaidye tvekahastasthaH 807 savyAdhaH pASNidezaM cet 870 zlokA samaM chinnaM khaNDanaM ca samaM nAkuJcite ca samaM nirbhugnamAbhugnam samaM sAcyanuvRttaM ca samadRSTirnaTI hastam samapAdaM samAzritya samapAdasthAnakena samapAdasthAnahetoH samapAdaM svastikaM ca samapAdADDitA baddhA samaH purastAd yatredam samaprakoSTha calanam samaprakoSThabalanam samamuktaM manAk zleSaH samavAci tadA sUcI samavocadimAM tiryak samaH sahajakAryeSu samasthito'Gghrireko'nyaH sampUrNabhramaNaiH prAgvat sampralApaistathA lInAm samprApyArAlatAM yAti sambhrAnta nAmako dhIraiH 11 761 savyApasavyato nAbhi 553 savyApasavyato bhrAntau 1012 savyApasavyato muSTi: 1040 savyApasavyato yatra 528 savyApasavyato yatra 879 savyApasavyato yatra 1480 savyApasavyato yatra 680 savyApasavyayoMrArAt 115 savyApasavyayornRtyam 1396 savyAsavyetarAGagAbhyAm 1134 sazabdacyutasandaMzaH sambhrAntAbhighamapyanya samyaktayA ca zAstrArtha saralaprasa tasyAgre saralotsAritodveSTa saralo'sau tathA pUrvaH 232 sazabdacyutasandezaH 813 sasauSThavA : sulakSmANaH 827 sasauSThavaiH sAbhimAnaH 383 sa syAdadhIne sArikA ca latAkSepaH sa roge duHkhasaMyukte 965 sahajA tu svabhAvasthA 524 sahajA recitotkSiptA 478 zloka saMkhyA 1424 378 1417 343 227 631 206 1483 736 527 110 985 721 749 751 715 808 1580 1596 1589 1609 1407 66 42 322 650 9 475 475 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA zlokArdha saharSotpAdakArambhaiH sahAkSiptAkhyayA cAryA sahi vallaha saMgava sthAnAnyatha tathA supta sAMkUrparo vakSaH samAdhe purataH pazcAt samAcaSTa nRpAzoka- samAJcitau kuJcitAkhyaH samAdiSTA tathA madhya samAdhattAzoka mallaH samA natonnatA yasrA samAdheM narttane'GagAnAm samAzvAse guNe cAyam samAsAdya mudaM yatra samutkSiptAnyabhAgo'sau samudvRttaM samunnatam samadRtau tvo gatvA samunnatakaTirhastaH same tUrdhvatale sa syAt 563 1512 465 124 980 1148 449 451 hototosmaNikA zloka saMkhyA zlokArgha 638 samI sahajabhAveSu 1952 saharSamavalokanam 1491 sAkekarA durnirIkSye 878 sAgnidhUme prayoktavyaH 256 sA tadA janitA cArI 974 sArdhaM tu viyavAM kRtvA 1064 sA dRSTiH kathitA zUnyA 344 sA dRSTirmalinA proktA 1114 sA dRSTirma kulAnande 973 sA dRSTirlalitA dhIraiH 360 sA dRSTiH zaGkitA proktA 1555 sAdhuvAde dhvaje'pyeSA 4 sArasAn kekihaMsI ca 1539 sAlasyagamanopetA 349 sA vaktrAntaHstha vIkSANAm 457 461 455 h 83 668 1588 496 sA vivRttA kaTI dhIraiH 551 342 461 442 76 sAsmitA kuJcitaprAntA 902 sA hRSTA dRSTirAdiSTA 13 site varNe tUrdhvagato 956 siMhavikrIDitaM siMha 5 1131 1382 samotsaritamattallI samotsaritamattallI samotsaritamattallI samotsaritamatyardham samotsaritametat syAt samotsaritamAvartam samo bhrAntaH kampitazca 995 siMhAkaSitakaM nAma 1476 sItkRtaM ceti sa proktaH 1427 ku. sIdhupAne mukhastha: syAt 518 59 255 1475 sImantAbhinaye yojyaH 1429 sukhaM gandhaM rasaM vAyum 645 643 210 517 sukhitaH sukhiteSveva 913 sukhe karmagataH kAryaH 561 sudhAbdhimatamAzritya samo yatra tadAcaSThA samau kSAmau kampitau ca samau vivartitau syAtAm 695 482 supyate yatra tat proktam 946 61 479 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zlokArdha zloka saMkhyA 440 1556 . 745 737 228 1130 914 1056 25 394 444 518 subhra vo yatra netrAntau surate svastikAkArau suvIjanabhUmitApaH suvyaktalakSaNAH kAryAH sUcIpAdo'thavA svIya sUtradhArAdinetyAhuH sUkSmarasakRdullAsa: sUcyAGighrardakSiNo vAmaH sUcyaghrirdakSiNo vAmaH sUcyaGighartI marazcAtha sUcI kUrvan kUrparastu sUcI prAvRtamullAla: sUcI bhramarako vAthasUcI vAmo'pyapakrAntaH sUcIviddhamalAtaM ca sUcIviddhaM vAmaviddham sUcI syAd dakSiNa pAdaH sUcI syAdatha vAmo'GighraH sUcI syAd bhramarazcAnya sevAyAmapi yojyo'sau soktA trikoNacArIti soGagahAro'GagahArajJaiH sovAhitA kaTI lolA so'paviddho gadAkhaDgasorUdvattA tadAcArI saundaryabharasampannaH saudhAntaHpurayoreSa saubhAgyAdisamudbhUte saumyAni yAni vastUni zloka saMkhyA zlokArdha 1544 saumyApAGagavikAsADhyA 17 sauSThavasya puroktasya 639 sauSThavena tadA dhIraiH 323 sauSThavena tadA soktA 912 skandhasthau sarpazISauM cet 882 skhalitaM parivRttaM ca 1537 skhalite'pi skhaladvAsaH 1438 skhalito'Gidharyatra tiryak .. 1453 stanapradeza vidhRtaH 1455 stabdhastataH kampitazca 382 stabdhodavRttapuTAdRSTi: . 968 stambhakIDanikA tiryaka 1440 stambhitazca tathocchvAsa1442 stavakeSu samAkuJcya 1427 stokaspandA'lasA yA bhra 1427 phu. stokonmIlitatArAkhyA 1435 strIbhireveti tad yojyam 1445 strINAM trINi syuretAni 1459 sthAnakaM caturasraM cet 218 sthAnakaM sAdhitaM tasya 1106 sthAnakaM vaiSNavaM tvetat 1343 sthAnakaM vaiSNavaM yatra 340 sthAnakAnAmatazcintyam 381 sthAnakatve'pi cArItvam 991 sthAnAdinyAsabhedena 1525 sthAnakena vinirdezyaH 139 sthAnacArIkarANAM yat 1151 sthAne kUrmAsane jAnu648 sthAne tu kuTTitaH sA syAt 480 463 867 . 1026 864 888 889 972 971 318 1541 94 1104 480 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka saMkhyA 1042 467 1503 441 442 177 891 G 392 993 zlokArdha sthAne sA madhyacakreti sthAne siddha tataH pazcAt sthApitaH kuTTitaH sthAne sthitapAThyamathAsInam sthitaH sAdhikA cArI sthitAturaH purastAccet / sthite'nyato'Ga gulIsaMgha sthitau sthitasvabhAvena sthitvA ced vardhamAnena sthitvA digantarAsyastu sthitvA pAdatalAgreNa sthitvAGaghIpANividdhana sthitvA viSamasUcyAkhya sthitvA zIrSopari karau sthitvaikapAdasthAnena sthiraH svabhAvAbhinaye sthirahasto'tha paryanta: sthalodare'pyasAveva snigdhA hRSTA tathA dInA snehavicchedataH kAnte spanditaH zakaTAsyaH syAt spandito'pyatha vAma: syAt spRzato vAhyapArvAbhyAm spRzet sphijaM yadi janaH spRzeda dakSiNahastena spRzad yadi tadA sadbhiH spRzyamaGagAdiyogena sphuTayantyo rasAdIn yAH spharitaM kampanAduktam zlokAnukramaNikA zloka saMkhyA zlokArdha 1091 sphuritAgre sRto vegAt 864 sphuritau yA puTau stabdhau 1099 smarasaGagarasaMgaminau 1487 smitatArA sAbhilASa986 smitAkRtivizattArA 256 smRtI saMbhAvanAyAM ca 142 syandanasthe vimAnasthe 346 syAt svastikaM trikoNaM ca .1031 syAtAM yatra tadA tat syAt 1404 syAdanvartha riktapUrNam 352 syAdapaspanditA cArI 1058 syAdekAGighrapracAro yaH 1060 syAdrecakanikuTTAkhyam 855 syAllatAvRzcikaM pUrvam 1037 saroSamapi bhASaNam 346 srastahastayugaM suptam 1343 srastApAGgA stabdhatArA 222 bastaraGagaistadvadakSi427 juvA masRNatopAraH 465 svaM svaM pArve gate yatra 1482 svaccha: prasannaH zRGagAre . 1470 svapArve kuTTitaH pUrvam 1045 svapArve janasaMgha syAt 1017 svapAzva dolito'thAsau 1578 svapArve vakSaso jAtau 941 svabhAvajI yAvucchvAsa702 svabhAvasthaM samaM proktam 474 svabhAvAllalitaM cArI 572 svalpe kubje kumAryAM ca . 1134 1414 1512 944 456 652 1516 876 582 1092 161 284 519 328 1551 481 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH zloka saMkhyA 349 . 257 723 689 768 844 zlokArdha svamamakhatala: pArzva svastikaM karaNaM pUrvam svastikaM karkaTa muSTi: svastika kecidatrAhuH svastika svastikAnyardha svastikAkArayoryatra svastikAkRtayoraGa ghyaH svastikAkRtitAM nItvA svastikAkRtibhAgADidhaH svastikAdvicyutaH pUrvaH svastikAdhomukhau rAtrI svastikAvatha kartavyau svastikApasRta kecit svastikIkRtayoH pANyoH svastikIya ceddhastau svastikIbhUya tau sto'tha svastikena vinA cAGighaH svastiko maNDalagatiH svastiko to prayoktavyo svastikau yugapadyatra svasthAnanirgataM sannam svasthAne sthApitapadA svasthau calau ciyuktazca svasvaceSTAsamudbhUtaiH svasvapArzagatau proktA svAGagAvalokane strINAm svAdubhakSye caivamanye svAbhAvika yatra gAtram svAbhAvika samaM jAnu svAbhAvikaH prasannazca svAbhAvikI samoktA sA svAbhAvikI svabhAvasthA zloka saMkhyA zlokArdha 603 svAbhAviko yadA vAmaH 1393 svedApanayane'jJAta1595 ha 241 haMsapakSAvuro deze .. 1120 sapakSau svastikAccet 783 haMsAsyaH sa karaH proktaH 1071 haMsasthAbhidhahastena / 817 hasIvAsau tRtIyo'yam (haMsaka0) 1048 hariNIvAsitA cArI / 1113 hastasya tripatAkasya 246 hastaM haMsAsyamAdhAya (haMsaka0) 19 hastayostat samAkhyAtam / 1408 hastAvunnamya yugapat 805 hastena karihastena 781 hastau viluThitau yatra 19 hastau vidhAya haMsAsyau 975 hastau zirastathA dRSTim 370 hRdayakSetragaH kAryaH 18 hRdayastho'tha pAcceit 1144 hRdayastho nirAlambe 886 hRdi muSTikaro'nyaH- . 1108 hRdi sandaMzahastena 516 hRdyagandhe ca sandigdhe 706 hAdhiomukhaH sa syAt 747 hanuM bibhradasau pRSThe 911 hArAdivandhane caiSA 550 hAse ghANe vismaye ca 923 hAsyabIbhatsayo/raiH 414 hAsyA dRSTirasAvuktA 581 hiraNyakaziporvakSaH 361 hemantartuvinirdezyaH 510 helAbhAvAlasaM yatra 640 . .225 140 628 523 24 223 tm 498 271 634 sl lh 482 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa aM0 hA0 : aMgahAra bhU0 cA0 : bhUmicArI a0 0 : asaMyutahasta bhU0 maM0 : bhUmimaNDala A0 cA0 : AkAzacArI ma0 baM0 : maNibandha A0 maM0 : AkAzamaNDala mA0 lA0 : mArgalAsyA~ga u0 ka0 : utplutikaraNa mu0 da0 : mukhadarzana ka0 ka0 : karakarma mu0 rA0 : mukharAga kalA0 : kalAsa mu0 cA0 : muDupacArI kha0 ka0 : khaDgakalAsa mR0 ka0 : mRgakalAsa ca0 gu0 : caraNAMguli ra0 dR0 : rasadRSTi ka0 : tArAkarma vi0 na0 : vicitrAbhinaya ya0 aM0 : asamAna meM aMgahAra da0 ka0 : dantakarma vi0 ka0 : vidyutkalAsa de0 A0 : dezI AkAzacArI vya0 dR0 : vyabhicArI dRSTi de0 bhU0 : dezI bhUmicArI saM0 da0 : saMcArI dRSTi de0 lA0 : dezI lAsyAMga saM0 ha0 : saMyutahasta de0 sthA0 : dezI sthAnaka su0 sthA0 : suptasthAnaka nR0 ka0 : nRttakaraNa strI0sthA0 : strIsthAnaka nR0 ha... : nRttahasta sthA0 dR0 : sthAyibhAva dRSTi pA0 ta0 : pAdatala pu0 sthA0 : puruSasthAnaka haM0 ka0 : haMsakalAsa pra0 bha0 : pratyaMgabhUSaNa ha. ka0 : hastakaraNa pla0 ka0 : plavakalAsa ha0 kSe0 : hastakSetra phu0 : phuTanoTa ha0 pra0 : hastapracAra bha0 ma0 : bharatamata ha0 vi0 : hastavinyAsa bhA0 bhA0 : bhAvAnubhAva ha0 ma0 : hanUmatmata bhA0 na0 : bhAvAbhinaya 483 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda aMgahAra aMgAnaMga aMgulisaMgatA aMdhritADitA aMsaparyAyanirgata asavartanika agraga agraga agratala agratalasaMcara aJcita aJcita aJcita aJcita aJcitA aJjali aDDaskhalitikA aDDita ar3itA atikrAnta atikrAnta atikrAnta atikrAntA atya adbhutA agha aghaH kSiptA aghara adhastala 484 nRtyAdhyAyaH saMkSipta saMketa zabda (de0 lA0) adhogata (de0 lA0) aghogata ( pASNi) (de0 A0 ) (cAlana) (cAlana ) adhomukha avomukha adhya ardhyAdhikA anaMgAMgamoTana (pAda) anaMgodIpana ( ha0 pra0 ) anila ( ha0 pra0 ) (pAda) aniSTa (pAda) anulomavilomA (bAhu) anuvRtta ( u0 ka0 ) (karaNa) antargatA (grIvA) antaryAta apakrAnta apakrAntA apakuJcitA apakSepA aparAjita (saM0 ha0 ) (de0 bhU0 ) (bhU0 maM0 (bhU0 cA0 ) ( A0 maM0 ) antarAlaga ( ca0 gu0 ) (karaNa) ( A0 maM0 ) ( A0 cA0 ) (bhU0 maM0 ) (ra0 dR0 ) ( ha0 kSe0 ) apasUta apaviddha apaviddha ( ha0 pra0 ) apaviddha apaviddha apasarpita apasRta (adhara) apaspanditA abhitaptA saMkSipta saMketa ( pA0 ta0 ) ( ha0 pra0 ) ( bAhu) ( ha0 pra0 ) ( bhU0 maM0 ) (bhU0 cA0 ) (cAlana) (cAlana) (vAyu) ( bhA0 na0 ) ( mu0 cA0 ) ( mu0 da0) ( u0 ka0 ) ( pASNi) * ( gulpha) (karaNa) (A0 cA0 ) (de0 bhU0 ) (de0 A0 ) ( cA0 aM0 ) ( bAhu ) (cAlana) karaNa ) (340 370) ( ca0 gu0 ) (pArzva ) (karaNa) (bhU0 cA0 ) (saM0 dR0 ) Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda abhinaya arAla arAlakhaTakAmukha alavartanA argala ardhakuJcita ardhacandra ardhanikuTTa ardhanikuTTaka ardhapurATikA ardhamaNDalavartanA ardhamaNDalikA ardhamatalli ardhA ardha recita ardha recita ardhasUci ardhasvastika alaga alagAJcita alAga alAta alAta alAtacakra alapadma alapadmavartanA alapallava alAtA alAtA pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda (de0 lA0 ) ( a0 ha0 ) (nR0 ha0 ) (de0 bhU0 ) ( vartanA) (karaNa) avahitthavartanA ( jAnu ) azvakrAnta ( a0 ha0 ) aSTavandhavihAra (karaNa) (karaNa) (de0 bhU0 ) ( vartanA) avalokita (saM0 ha0 ) avahittha avahittha avahitya (karaNa) ( u0 ka0 ) ( u0 ka0 ) (karaNa) (trya0 aM0 ) ( A0 maM0 ) asaMyuta hasta A AkuJcita (karaNa) AkuJcita AkRSTi (nR0 ha0) AkekarA (karaNa) AkSipta (karaNa) AkSipta AkAzacArI AkAzamaNDala AkSipta recita AkSipta recita AkSiptA Acchurita AdikUrmAvatAra Andolita (cAlana) Abhugna (nR0 ha0) Ayata ( vartanA) Ayata AlAta (a0 ha0 (de0 A0) AlIDha ( A0 cA0 ) AlIDha saMkSipta saMketa ( mu0 da0 ) (saM0 ha0) ( strI0 sthA0 ) (karaNa) ( vartanA) ( strI0 sthA0 ) (cAlana) ( a0 ha0 ) (A0 cA0 ( phu0 no0 ) (ma0 ba0 ) ( su0 sthA0 ) (ka0 ka0 ) (saM0 dR0 ) (karaNa) (70 370) (karaNa) (traya 0 aM0 ) (A0 cA0 ) ( ca0 aM0 ) (karaNa) ( bAhu) ( vakSa ) (aghara) ( strI0 sthA0 ) ( A0 maM0 ) ( pra0 sthA0 ) ( ca0 aM0 ) 485 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zabda Alokita Avarta Avarta AvartitA Aviddha Aviddhavakra AviddhavartanA AviddhA AveSTita AsIna Askandita AhvAna indriyAbhinaya iSTa saMkSipta saMketa zabda (mu0 da0) uttara (karaNa) utsanditA (bhU0 maM0) utsArita (jaMdhA) udara (bAhu) udghaTTita (nR0 ha.) udghaTTita (vartanA) udghaTTita (A0 ca0) udvartita (ha0 ka0) udvAhi (mA0 lA0) udvAhita (bhU0 maM0) udvAhita (ka0 ka0) uvAhitA uvAhitA (indriya) udvRtta (bhA0 bhA0) udvRtta udvRtta (mA0 lA0) udvRtta (anila) udvattA (u0 sthA0) uddhRtAna (de0 bhU0) udveSTana (ka0 ka0) udveSTita (5) udveSTita (pANi) unnata (ca0 gu0) unnata (de0 A0) unnatA (mA0 lA0) unnatA (ha0 pu0) unmatta (nR0 ha0) unmeSita (u0 ka0) upaviSTa sthAnaka saMkSipta saMketa (saM0 ha.) (bhU0 cA0) (bAhu) (udara) (pAda) (karaNa) (trya0 aM0) (uru) (mukha) (vakSa) (su0 sthA0) (kaTi) (jaMghA) (nR0 ha.) (adhara) (karaNa) (trya0 aM0) (A0 cA0) (pA0 ta0) (de0 A0) (bAhu) (ka0 ka0) (pAva) (jAnu) (grIvA) (rasanA) (karaNa) (palaka) (bha0 ma0) uktapratyukta ucchvAsa utkaTa utkaJcitA utkRSTi utkSiptA utkSiptA utkSiptA utkSepa uttamottama uttAna uttAnavaJcita utplutikaraNa 486 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda upAra ura uraH pAzvardhamaNDala urabhrasamvAgha uraHstha vartanA urudvaya urudvRttA uroMkaNa uromaNDala uromaNDala ullAla ullAsa ullAsita ullokita ulvaNa urutADita uruNI U UrudvRtta UrNamAbha Urdhva Urdhvaga UrdhvajAnu UrdhvajAnu UrdhvamaNDala Urdhvamukha UrdhvavartanA Urdhvastha kalaga 62 pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda (de0 lA0 ) RR (ha0 kSe0 ) RRjvI (nR0 ha0) e (cAlana ) ( vartanA) (ha0 kSe0 ) (bhU0 cA0 ) (de0 lA0) (nR0 ha0 ) ekapArzvagata (karaNa) ekalAkrIDita (de0 A0 ) (de0 lA0) ( mu0 da0 ) (nR0 ha0) (de0 bhU0 ) (de0 bha0 ) eNapluta elakAkrIDita (anila) elakAkrIDita ekajAnunata ekapadakuTTitA ( a0 ha0) ( ha0 kSe0 ) ekapAda ekapAdalohaDI ekapAdAJcita ( ha0 pra0) ( A0 cA0 ) kakSavartanikA kaTi kaTicchinna kaTibhrAnta (karaNa) kaTizIrSa kaTisama kaTIrecaka kaNTharecaka (karaNa) (nR0 ha0 ) ( ha0 pra0) ( vartanA) ( bAhu) ( u0 ka0 ) ka kapAla cUrNana kapittha kapittha vartanA kapota kapola kampita kampita saMkSipta saMketa (rasanA) (de0 sthA0 ) ( mu0 cA0 ) (de0 sthA0 ) ( u0 ka0 ) ( u0 ka0 ) (de0 sthA0 ) (bhU0 maM0 ) ( u0 ka0 ) (bhU0 cA0 ) (bhU0 cA0 ) ( vartanA) ( kaTi) (karaNa) (karaNa) ( ha0 kSe0 ) (karaNa ) ( recaka ) ( recaka ) ( u0 ka0 ) (a0 ha0 ) ( vartanA) (saM0 ha0 ) ( kapola) (uru) (anila) 487 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kampita kampita kampitA kampitA karakarma karaNa kararecitaratna karasparza karA~guli hasta karihasta karihastA karuNA karkaTa karNayugmaprakIrNa kartarImukha kartarImukha vartanA kartarI lohaDI kartaryAJcita kalafvakavinoda kAgUla kAtarA kAnta kAntA kintu kuJcanmadhya kuJcanmUlA kuJcita kuJcita 488 naisyAdhyAyaH saMkSipta saMketa zabda (adhara) kuJcita (kapola) kuJcita (jaMghA ) ( kaTi ) ( ka0 ka0 ) (karaNa) (cAlana) ( u0 ka0 ) (ka0 gu0 ) (nR0 ha0 ) (karaNa) (de0 bhU0 ) ( 20 ha0 ) (saM0 ha0 ) (cAlana ) . ( a0 ha0 ) ( vartanA) ( u0 ka0 ) ( u0 ka0 ) (cAlana ) ( a0 ha0 ) (de0 bhU0 ) ( A0 maM0 ) ( ra0 ha0 ) (de0 lA0) ( pA0 ta0 ) ( ka0 ma0 ) (pAda) ( bAhu ) kuJcita kuJcita kuJcita kuJcitA kuJcitA kuJcitA kuTTana kuNDalicAraka kulIrakA kruddhA kUrmAlaga kUrmAsana kezabandha kezabandhavartanA komalakA kramapAdanikuTTikA krAnta krAnta krAnta krodha kliSThAMguSTha kSAma kSAma kSAma kSiptA kSetrAJcita kSepa saMkSipta saMketa ( jAnU ) ( palaka ) ( kapola) (karaNa) (bhrU) (grIvA) (saM0 dR0 ) ( caM0 gu0 ) (da0 ka0 ) (cAlana) (de0 bhU0 ) ( sthA0 dR0 ) ( u0 ka0 ) (de0 sthA0 ) (nR0 ha0 ) ( vartanA) (de0 lA0) ( mu0 cA0 ) ( u0 sthA0 ) (karaNa) (A0 maM0 ) ( bhA0 bhA0 ) ( gulpha) (udara) (pRSTha) ( kapola) (jaMghA ) ( u0 ka0 ) ( ka0 ka0 ) Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukramaNikA zabda saMkSipta saMketa zabda saMkSipta saMketa kha (pAda) (pAda) (vartanA) (karaNa) khaTakAmukha khaTakAmukhavartanA khaTakAvardhana khaDgavartanA khaDgakalAsa khaNDana khaNDasUci khalla khalla khuttA (mu0 cA0) gaMgAvataraNa gaz2akrIDitaka gajadanta gaNDasUci gatAgata gatimaNDala gandhAbhinaya garuDapakSaka garuDapluta gAtravartanA gAruDa gItavAdyatA (a0 ha.) ghaTTita (vartanA) ghaTTitotsedha (haM0 ha.) ghAtavartanA (vartanA) pUrNita (kha0 ka0) ca (da0 ka0) cakrakuTTanikA (de0 sthA0) cakramaNDala (udara) catura (pRSTha) catura (de0 bhU0) caturastra caturasra (karaNa) caturastra aMgahAra (karaNa) caturasrAkhyavartanA (saM0 ha0) caturA (karaNa) caturtha (strI0 sthA0) caturtha (a0 aM0) caturtha (ha0 bhi0) caturtha (nR0 ha0) caturmukhalohaDI (karaNa) catuSkoNanikuTTitA . (vartanA) catuSpatrAbja (de0 sthA0) caraNAMguli (de0 lA0) cala (gulpha) cala (karaNa) calana (da0 ka0) calasaMhata (grovA) calita (saM0 dR0) cAlakA (a0 ha0) (karaNa) (de0 sthA0) (nR0 ha0) (ca0 aM0) (vartanA) (bhra) (kha0 ka0) (vi0 ka0) (ba0 ka0) (pla0 ka0) (u0 ka0) (mu0 cA0) (cAlana) (ca0 gu0) (ma. baM.) (anila) (tA0 ka0) (cibuka) (cibuka) (ha0 saM0) gulpha gRdhrAvalInaka grahaNa grIvA 489 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH saMkSipta saMketa (de0 lA0) zabda cAli cAlivaTa cASagata cASagati citrapada cibuka (ka0 ka0) (de0 bhU0) (karaNa) (nR0 ha0) (vartanA) (karaNa) cukkita chinna chinna chinnA chevA saMkSipta saMketa zabda (de0 lA0) DhilAI (de0 lA0) ta (bhU0 ma0) tarjana (bhU0 cA0) taladarzinI . (mA0 lA0) talapuSpapuTa (cibuka) talamukha (da0 ka0) talamukhavartanA talavilAsita (da0 ka0) talasaMghaTita (karaNa) talasaMsphoTita (kaTi) talodvRttA (ka0 ka0) tAyapakSavinoda (de0 lA0) tADana tAmracUDa (jaMdhA) tArAkarma (de0 A0) tirazcInA (de0 A0) tiryaka (karaNa) tirthakkaraNa (bha. cA0) tiryakkuJcitA (u0 ka0) tiryaktANDava (jAnu) tiryasvastika (u0 sthA0) tiryagAJcita (saM0 da0) tiryagyAtasvastikAgra (sthA0 dR0) tiryaGamukhA tirazcIna (de0 A0) tirazcInakuTTitA (mu0 ca0) tUka tRtIya (de0 lA0) tRtIya jaMghA jaMghAlaMghanikA jaMghAvartA janita janitA jalazayana jAnu jAnugata jihvA jagapsitA - (karaNa). (de0 bhU0) (cAlana) (ka0 ka0) (a0 ha0) (tA0 ka0) (jaMghA) (bAhu) (u0 ka.) (de0 bhU0) (cAlana) (u0 ka0) (u0 ka0) (cAlana) (de0 bhU0) (pA0 ta0) (mu0 cA0) (de0 lA0) (vi0 ka0) (kha0 ka0) DamarI DamarukuTTitA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda tRtIya tRtIya tRtIya toraNacAlaka tolana tryatra aMgahAra tryasrA vastA trikali trikoNacArI trikoNasvastika trikUTa tripatAka tripAtakavartanA tribhaMgIvarNa sAra zroTita tha tharahara thAsaka da pakSa daNDapakSa daNDapAda daNDapAda daNDapAda daNDapAdA daNDapAdA daNDapAdAJcita daNDarecita pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda ( ba0 ka0 ) daNDavartanA ( pla0 ka0 ) (haM0 ka0 ) (cAlana ) ( ka0 ka0 ) (aM0 hA0 ) ( grIvA) (saM0 dR0 ) (de0 lA0) ( mu0 cA0 ) (cAlana) ( mA0 lA0) ( a0 ha0) ( vartanA) (nR0 ha0) (karaNa) ( A0 saM0 ) dantakarma darpazaraNa daSTa diksvastika digvarSAbhighacAlana dInA duHkha dRptA devopahAraka (cAlana ) (pAda) dola dola (de0 lA0) dolApAda (de0 lA0) dolApAdA dvigUr3ha dvitIya dvitIya ( A0 maM0 ) dezI AkAzacArI dezIkara dezI bhaumacArI dezI lAsyA~ga dezI sthAnaka dvitIya (karaNa) dvitIya dvitIya dha (de0 A0) ( A0 cA0 ) (u0 ka0 ) (karaNa) dhUnana dhanurAkarSaNa dhanurpallavinAka saMkSipta saMketa ( vartanA) (da0 ka0 ) ( u0 ka0 ) (da0 ka0 ) (karaNa) (cAlana) ( sthA0 dR0 ) ( bhA0 bhA0 ) ( sthA0 dR0 ) (cAlana) (de0 A0) (de0 lA0) (de0 bhau0 ) (de0 lA0) (de0 sthA0 ) (saM0 ha0 ) (cAlana ) (karaNa) ( A0 cA0 ) ( mA0 lA0) (haM0 ka0 ) ( pla0 ka0 ) ( kha0 ka0 ) ( vi0 ka0 ) ( ba0 ka0 ) (cAlana) (cAlana) ( ka0 ka0 ) 491 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH saMkSipta saMketa (vakSa) nata nata (grIvA) - (karaNa) (karaNa) (anila) nata pRSTaka natA natA natA nandyAvarta namanikA namra nalinI padmakoza navaratnamukha nAgabandha nAgabandha nAgApasarpita nAbhi nAsA nikuTTaka nikuTTaka nikuJca nikuJcita saMkSipta saMketa zabda nirbhugna (pArzva) nivartita (jAnu) nivRttA (su0 sthA0) niveza (u0 ka0) nimbhita (grIvA) niHzvAsa (jaMghA) niSadha (nAsA) niSkarSaNa (de0 sthA0) niSkAma (de0 lA0) niHsRtA __(bAhu) nIkI (nR0 ha0) nirAzrita (cAlana) nUpura (de0 sthA0) nUpurapAdikA (u0 ka0) nUpuraviddhikA __ (karaNa) nRtta hasta (ha0 kSe0) pa __ (nAsA) paMcama (de0 bhU0) pakSa pradyotaka __ (karaNa) patAkavartanA (ma0 ba0) patitA (karaNa) patitA (ka0 ka0) patitA (de0 lA0) patitAna (nR0 ha0) patitotthitA (karaNa) padadvayanikuTTA (vartanA) padmakoza (palaka) padmavartanA (anila) parADmukha (saM0 ha.) (da0 ka0) (tA0 ka0) (jaMghA) (de0 lA0) ' (cAlana) (karaNa) (A0 ca0). (de0 bhU0) (nR0 ha.) (vi. ka.) (nR0 ha.) (vartanA) (5) (pANi) (ka0 gu0) (pA0 ta0) (pANi) (mu0 cA0) nigraha nijApana nitamba nitamba nitamba vartanA nimeSita nirasta (vartanA) (ha0 pra0) 492 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdAnukramaNikA parAvRtta parAvRtta parAvRttatalA parAvRttA parigraha paricchinna parivartita parivartitA parivRtta parivRttarecita paryastaka paryAyagajadantaka pallava pallavavartanA pazcAtkSepanikuTTitA pazcAtpuraHsarA pANirecaka saMkSipta saMketa zabda (de0 sthA0) pArzvakrAnta (trya0 aM0) pArzvakSepanikuTTitA (de0 bhU0) pArzvaga (jaMghA) pArzvagata (ka0 ka.) pArzvaccheda (ca0 a0) pArzvajAnana (ka0 ka0) pArzvadvaya (jaMghA) pArzvadvayacArI (karaNa) pArvatala (ya0 aM0) pAvanikuTTaka (ca0 aM0) pArzvamaNDala (cAlana) pArzvamukha (na0 ha0) pAvasvastika (vartanA) piSTakuTTaka (mu0 cA0) piSTanikuTTa (mu0 cA0) pihita (pA0 re0) puTa (tA0 ka0). puraH (pAda) puraHkSepanikuTTitA (pA0 ta0) puraHkSepA (pA0 re0) pura: pazcAtsarA (mu0 cA0) purastaluThitA (karaNa) purATikA (pAda) puruSasthAnaka (de0 sthA0) purodaNDabhramAkhya (de0 bhU0) puSpapuTavartanA (de0 sthA0) puSpamaNDikA (parva) puSpamukha (karaNa) pUrNa saMkSipta saMketa (A0 cA0) (ma0 cA0) (pAda) (ha0 pra0) (ca0 aM0) (karaNa) (ha0 kSe0) (mu0 cA0) (ha0 pra0) (karaNa) (nR0 ha0) (ha0 pra0) (ca0 aM0) (bhu0 maM0) (bhU0 maM0) (palaka) (puTa) (ha0 kSe0) (mu0 cA0) (de0 A0) (mu0 cA0) (mu0 cA0) (de0 bhU0) (pu0 sthA0) (cAlana) (vartanA) (mA0 lA0) (saM0 ha.) (udara) 493 pAta pAda pAdatala pAdarecaka pAdasthitinikuTTitA pAdApabiddhaka pASNiga pANipAzvaMga pASNirecitA pANividdha pAva pArzvakrAnta Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH zabda saMkSipta saMketa (palaka) (anila) (ka0 gu0) (de0 A0) (karaNa) (strI0 sthA0) (pla0 ka0) ' (kapola) saMkSipta saMketa zabda (pRSTha) prasRta (kapola) prasRta (pRSTha) prasRtA (mu0 cA0) prAvRta (karaNa) preGakholita (bAhu) pronnata (de0 A0) plavakalAsa (de0 sthA0) pha (vakSa) phulla (mA0 lA0) ba (vartanA) bakakalAsa (tA0 ka0) baddhA (pra0 bhU0) balita vartanA (pra0 sthA0) balibandhAJcita (vi. ka0) bahirgata (kha0 ka0) bahirgatA (ba0 ka0) bAhu (pla0 ka0) bAhubandhalohaDI (haM0 ka0) brAhmaNa (mu0 cA0) ma (mu0 da0) bhaya (anila) bhayAnakA (tA0 ka0) bhayAnvitA (mu0 rA0) bhAla vartanA (pAva) bhAva (bAhu) bhAvAbhinaya (sa0 sthA0) bhugna (ca0 gu0) bhujaMgavAsita (karaNa) bhujaMgatrAsitA pRSThaluThita pRSThasvastika pRSThAnusArI pRSThotkSepa pRSThottAnatala prakampita pracchedaka prativartanA prAkRta pratyakabhUSaNa pratyAlIr3ha prathama prathama prathama prathama prathama pratilomAnulomakA pravilokita pravRddha pravezana prasanna prasArita prasArita prasArita prasAritA prasarpita (ba0 ka0) (bhU0 cA0) (vartanA) (u0 ka0) (gulpha) (jaMghA) (bAhu) (u0 ka0) (de0 sthA0) (bha0 bhA0) (ra0 dR0) (sthA0 dR0) (vartanA) (de0 lA0) (bhA0 na0) (mukha) (karaNa) (A0 cA0) 494 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta saMketa bhujaMgatrastarecita bhujaMgAJcita bhUmilagna bheda bhairavAJcita bhaumacArI bhaumamaNDala bhramaNa mramara bhAmara gramara mramara bhramita grAnta mrAntapAdAJcita bhrAmarI mra kuTI pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda (karaNa) mattalli (karaNa) mattallI (pA0 ta0) mattaskhalita (tA0 ka0) matsyakaraNa (u0 ka0) madavilAsita (bhU0 cA0) madaskhalitaka (bhU0 ma0) madAlasa (tA. ka.) madAlasA (a0 ha0) madirA (bhU0 maM0) madhya (karaNa) madhyacakrA (ca0 aM0) madhyaluThitA (ma0 ba0) madhyasthApanakuTTA (anila) mana (u0 ka0) mandA (A0 cA0) mayUralalita. (bhU0 cA0) (trya0 aM0) (u0 ka0) (ca0 aM0) (karaNa) (u0 sthA0) (de0 bhU0) (saM0 10) (bhA0 bhi0) (mu0 cA0) (mu0 cA0) (mu0 cA0) (de0 lA.) (nAsA) (karaNa) (de0 bhU0) (anila) (pAda) (saM0 10) (de0 lA0) (mA0 lA0) marAlA (cAlana) makara makara vartanA maNibandha maNibandhagatAgata maNibandhAsikarSAkhya maNDala maNDalagati maNDalasvastika maNDalAma maNDalAbharaNa mattabhIDa marudAndolita (saM0 ha0) mardita (vartanA) malina (ma0 baM0) masRNatA (cAlana) mArgalAsya (cAlana) mithoMsavIkSAvAhya (pra0 sthA0) mithoyukta (bAhu) mithoyuktA (karaNa) mukula (cAlana) mukulA (cAlana) muktajAnu (ca0 aM0) mukha (mulpha) (pANe) (a0 ha0) (saM0 dR0) (u0 svA0) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyAdhyAyaH saMkSipta saMketa (vartanA) mukhadarzana mukharasa mukharAga muDupacArI murajakartarI murajADambara (kaTi) (grIvA) (karaNa) (ra0 dR0) muSTi muSTika svastika maSTivartanA mRgakalAsa mRgaplutA mokSaNa moTana moTita maulirecitaka saMkSipta saMketa zabda (mu0 da0) recita vartanA (de0 lA0) recitA (mu0 rA0) recitA (mu0 cA0) recitA (cAlana) recitanikuTTaka (cAlana) raudrI (a0 ha0) la (na. ha.) laMkAdAhAJcita (mu0 va0) laMdhita (ma0 ka0) laMdhitajaMghA (A0 cA0) lajjitA (ka0 ka0) latAkara (ka0 ka0) latAkSepa (strI0 sthA0) latAvRzcika (cAlana) latAveSTita laya (mu0 rA0) lalATa (ka0 ka0) lalATatilaka (de0 bhU0) lalita (cAlana) lalita (ra0 dR0) lalita (rasanA) lalitavartanA. (iM0 bhi0) lalitasaMcara (pRSTha) lalitA (udara) laharIcakrasundara (iM0 bhi0) lIna (nR0 ha.) leTi __(adhara) lohanI (a0 aM0) lola rakta rakSaNa rathacakrA rathanemisama rasa dRSTi (u0 ka0) (de0 lA0) . (de0 bhU0) (saM0 dR0) (nR0 ha.) (de0 bhU0). (karaNa) (cAla ) (de0 lA0) (ha0 kSe0) (karaNa) (nR0 ha0) (karaNa) (A0 maM0) (vartanA) (A0 maM0) (saM0 dR0) (cAlana) (karaNa) (de0 lA0) (rasanA) (cibuka) rasanA rasAbhinaya riktapUrNa riktapUrNa rUpAbhinaya recita recita recita 496 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lolA lolita lohaDI lohaDyAJcita vakra vakraTiTatA vakrA vakrA vakSa vakSaH svastika vartanAbharaNa vartanAsvastika vartita vardhamAna vardhamAna valana valita pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda (rasanA) vikUNitA (karaNa) vikRSTi (u0 ka0) vikRSTA (u0 ka0) vikozA vikSipta (cibuka) vikSiptAkSiptaka (mu0 cA0) vikSepA (ka0 gu0) vicitra (rasanA) vicitralohaDI (vakSa) vicyavA (karaNa) vitaDa (cAlana) vitarkitA (cAlana) vitAlita (karaNa) vidyutkalAsa (saM0 ha.) vidyumrAntakriya (de0 sthA0) vidyubhrAntA (tA. ka0) vidyubhrAntA (na0 ha.) vidyumrAntA (uru) viddhA (strI0 sthA0) vidhuta (karaNa) vinigahita (karaNa) vinivartita (grIvA) vinivRtta (ka0 gu0) vinivRtta (pANi) viprakIrNa (cAlana) viprakIrNavartanA (A0 maM0) viplutA (cAlana) vibhrAntA (adhara) vimukta saMkSipta saMketa (nAsA) (ka0 ka0) (nAsA) (saM0 dR0) (karaNa) (karaNa) (de0 A0) (A0 ma0) (u0 ka.) (bhU0 cA0) (de0 lA.) (saM0 dR0) (palaka) (vi0 ka0) (karaNa) (cA0 laM.) (A0 cA0) (de0 A0) (de0 A0) (mukha) (adhara) (strI0 sthA0) (karaNa) (mukha) - valita valita valitora .. .. ballita valitA valitA vahirgatA vAmadakSatirazcIna vAmaviddha vAlavyasanacAlana vikAsI (vartanA) (saM0 dR0) (saM0 dR0) (anila) 497 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtyAdhyAyaH vimuktaka viyukta viyuktA viyuktA viruDitabandhana vilIna vilokita vivartana vivartana vivartita vitita vivartita vivartita vivartita vivRta saMkSipta saMketa zabda (u0 sthA0) visarjana (gulpha) visRSTa (pANi) vismita (ka0 gu0) vismitA (cAlana) vihasI (anila) vihRta (mu0 da0) vobhatsA (tA. ka0) vIrA (de0 lA0) vRzcika (pArva) vRzcikakuTTita (palaka) vRzcika recita (avara) vRzcikApasRta (su0 sthA0) vRSabhakrIDita (karaNa) vRSabhAsana (mukha) veSTana (jAnu) vepathuvyaJjaka (karaNa) vaibhAvika (kaTi) vaizAkharecita (saM0 10) vaizAkharecita (de0 sthA0) vaizAkhasthAnaka . (u0 sthA0) vaiSNava (karaNa) vaiSNava (trya0 aM0) vyaMsita (trya0 aM0) vyabhicAridRSTi (karaNa) vyAdIrNa (cAlana) vyAbhugna (de0 bhU0) vyAvartita (ka0 ka0) vyastoplutinivartaka (cAlana) saMkSipta saMketa (ka0 ka.) (adhara) (anila) (sthA0 dR0) (de0 lA.) (A0 maM.) (ra0 dR0) (ra0 dR0) (karaNa) (karaNa) (karaNa) (ya0 aM0) (karaNa) (de0 sthA0) / (de0 A0) (cAlana) (mA0 lA0) (karaNa) (ca0 aM0) (pra0 sthA0) (pu0 sthA0) (de0 sthA0) vivRta vivRta vivRttA viSaNNA viSamasUci viSkambha viSkambha viSkambha viSkambhApasRta viSNukAnta vizliSTavartita vizliSTA vizleSa vizrRMgATakavandha (vya0 dR0) (cibuka) (mukha) (ka0 ka0) (cAlana) Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zaMkA zaMkitA zakaTAsya zakaTAsya zakaTAsyA zabda zabdAbhinaya zarasandhAna zukatuNDa zukatuNDavartanA zUnyA zikhara zikharavartanA zira saMkSipta saMketa (adhara) (karaNa) (trya0 aM0) (karaNa) (ha0 pu0) (ha. pu0) (cAlana) (ca0 gu0) (jAnu) (cibuka) (de0 sthA0) (ka0 gu0) (vakSa) pAribhASika sambAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda sandaMSTaka (de0 lA0) saMbhrAnta (saM0 dR0) saMmrAnta (bhU0 maM0) saMmata (karaNa) saMmukha (bhU0 cA0) saMmukhAgata (bhA0 bhA0) saMmukhIna (iM0 bhi0) saMlagnA (cAlana) saMhata (a0 ha0) saMhata (vartanA) saMhata (saM0 dR0) saMhatA (a0 ha.) sama (vartanA) (ha0 kSe0) sama (ha0 kSe0) sama (mA0 lA0) sama (de0 sthA0) sama (ma0 rA0) sama (ha. kSe0) sama (saM0 dR0) sama (ka0 ka0) sama (cibuka) samakartarilohaDI samakartacata (vi0 ka0) samanakha samapAda (de0 bhU0) samapAda (de0 bhU0) samapAdA (a0 ha.) samapAdAJcita (pAda) zIrSa zeSapada zyAma zravaNa . zrAntA zleSa zvasita (jAnu) (ma0 baM0) (palaka) (mu0 da0) (anila) (da0 ka0) (kapAla) (su0 sthA0) (u0 ka0) (u0 ka0) (karaNa) (pu0 sthA0) (de0 sthA0) (bhU0 cA0) (u0 ka0) 499 SaSTha saMghaTTitA saMcAritA sandeza Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda samapAdanikuTTita samaprakoSThacalana samasUci samaskhalatikA samA samudgaka samudvRtta samotsArita samotsAritamattallI sarala sarpita sahajA sAci sAdhAraNa sArikA siMhAkarSita siMhavikrIDita sItkRta sukalAsa suptasthAnaka sRkkAgunA sUci sUcI sUcI sUcI sUcImukha sUcImukhavartanA sUcIbaddha sUcIviddha 500 nRtyAdhyAyaH saMkSipta saMketa ( mu0 cA0 ) (cAlana) (de0 sthA0 ) (de0 bhU0 ) sUtkRta (grIvA) saindhava ( aghara ) ( tA0 ka0 ) (bhU0 maM0 ) (bhU0 cA0 ) ( bAhu ) (karaNa) skhalita (x) skhalita ( mu0 da0) stabdha (cAlana ) (de0 bhU0 (de0 lA0) zabda sUcIviddha sUcyantara sUcyAsya stambhakrIDanika stambhita (karaNa) strIsthAnaka (karaNa) sthApanA (anila) sthAyidRSTi sthitapAThya ( su0 sthA0 ) socchvAsA sauSThava skandha skandhabhrAnta skanvAJcita sthitAvartA (rasanA) sthirahasta ( ca0 aM0 ) (karaNa) snigdhA (pAda) spanditA ( A0 cA0 ) (de0 A0 ) ( a0 ha0 ) ( vartanA) sphurita (karaNa) sphuritA sphoTana sparzAbhinaya sphurikA sphurita saMkSipta saMketa ( A0 maM0 ) ( u0 ka0 ) (nR0 ha0) (anila) ( mA0 lA0 ) (nAsA) (de0 lA0) (ha0 kSe0 ) ( u0 ka0 ) ( u0 ka0 ) (anila) (karaNa) (uru) (de0 bhU0 ) (anila) ( strI0 : sthA0 ) (de0 lA0) ( sthA0 dR0 ) ( mA0 lA0 ) (bhU0 cA0 ) ( ca0 aM0 ) ( sthA0 dR0 ) ( bhU0 cA0 ) (haM0 bhi0 ) (de0 bhU0 ) ( palaka ) ( cibuka) (de0 bhU0 ) ( ka0 ka0 ) Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sruvA svasaMmukhatala svastika svastika svastika svastika svastika svastika recita svastika recita svastikavartanA svastikA svastikAzleSa svastha svastha svasthAlasA pAribhASika zabdAnukramaNikA saMkSipta saMketa zabda (de0 lA0) ( ha0 pra0 ) (saM0 ha0 ) (nR0 ha0 ) (bAhu ) (de0 sthA0 ) (trya0 aM0 ) ( vartanA) (de0 bhU0 ) svAbhAvika svAbhAvikI hariNatrAsitA hariNapluta (karaNa) hariNaplutA (karaNa) harSa ha haMsAsya (u0 sthA0 ) ( u0 sthA0 ) hastakaraNa hastakSetra hastapracAra (cAlana) hAradAmavilAsaka (anila) hAsyA hRSTA saMkSipta saMketa ( mu0 rA0 ) (nAsA) ( a0 ha0 ) (de0 bhU0 ) (karaNa) (de0 A0 ) ( bhA0 bhA0 ) ( ha0 ka0 ) (ha0 kSe0 ) ( ha0 pra0 ) (cAlana) (ra0 dR0 ) ( sthA0 dR0 ) Page #514 -------------------------------------------------------------------------- _