Book Title: Hammirayan
Author(s): Bhanvarlal Nahta
Publisher: Sadul Rajasthani Research Institute Bikaner
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003823/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa bhUmikA lekhaka DA0 dazaratha zarmA, ema0e0, Di siTa sampAdaka bhaMvaralAla nAhaTA me para bhaktiH . . ila rAjana nI risa . . bIkAnera prakAzaka sAdala rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera Jain E DETE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna bhAratI prakAzana hammIrAyaNa bhUmikA lekhaka DA0 dazaratha zarmA ema0 e0 DI0 liTa sampAdaka bha~varalAla nAhaTA sAdUla rAjasthAnI . prathamAvRtti 1000 ] Jain Educationa International jJAnameka bIkAnera za: prakAzaka sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera | saM0 2017 insTITyUTa For Personal and Private Use Only risarca [ mUlya 3) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrI lAlacaMda koThArI sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera Jain Educationa International mudraka zrI zobhAcaMda surANA phila ArTa presa 31, bar3atallA sTrITa, kalakattA-7 phona : 33-7923. For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa bIkAnera kI sthApanA san 1944 meM bIkAnera rAjya ke tatkAlIna pradhAna mantrI zrI ke0 ema0 pariNakkara mahodaya kI preraNA se, sAhityAnurAgI bIkAnera-nareza svargIya mahArAjA zrI sAdUlasiMhajI bahAdura dvArA saMskRta, hindI evaM vizeSataH rAjasthAnI sAhitya kI sevA tathA rAjasthAnI bhASA ke sarvAGgINa vikAsa ke liye kI gaI thii| bhAratavarSa ke suprasiddha vidvAnoM evaM bhASAzAstriyoM kA sahayoga prApta karane kA saubhAgya hameM prArambha se hI milatA rahA hai / saMsthA dvArA vigata 16 varSoM se bIkAnera meM vibhinna sAhityika pravRttiyAM calAI jA rahI haiM, jinameM se nimna pramukha hai1. vizAla rAjasthAnI-hindI zabdakoza - isa sambandha meM vibhinna srotoM se saMsthA lagabhaga do lAkha se adhika zabdoM kA saMkalana kara cukI hai / isakA sampAdana Adhunika kozoM ke DhaMga para, laMbe samaya se prArambha kara diyA gayA hai aura aba taka lagabhaga tIsa hajAra zabda sampAdita ho cuke haiN| koza meM zabda, vyAkaraNa, vyutpatti, usake artha aura udAharaNa prAdi aneka mahatvapUrNa sUcanAeM dI gaI haiN| yaha eka atyanta vizAla yojanA hai, jisakI santoSajanaka kriyAnviti ke liye pracura dravya aura zrama kI AvazyakatA hai| AzA hai rAjasthAna sarakAra kI ora se, prArthita dravya-sAhAyya upalabdha hote hI nikaTa bhaviSya meM isakA prakAzana prArambha karanA sambhava ho skegaa| 2. vizAla rAjasthAnI muhAvarA koza rAjasthAnI bhASA apane vizAla zabda bhaMDAra ke sAtha muhAvaroM se bhI samRddha hai| anumAnataH pacAsa hajAra se bhI adhika muhAvare dainika prayoga meM lAye jAte haiN| hamane laMgabhaga dasa hajAra muhAvaroM kA, hindI meM artha aura rAjasthAnI meM udAharaNoM sahita prayoga dekara sampAdana karavA liyA hai aura zIghra hI ise prakAzita karane kA prabandha kiyA jA rahA hai| yaha bhI pracura dravya aura zrama-sAdhya kArya hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] yadi hama yaha vizAla saMgraha sAhitya-jagata ko de sake to yaha saMsthA ke liye hI nahIM kintu rAjasthAnI aura hindI jagata ke liye bhI eka gaurava kI bAta hogii| 3. Adhunika rAjasthAnI racanAoM kA prakAzana isake aMtargata nimnalikhita pustakeM prakAzita ho cukI haiM:... 1. kaLAyaNa, Rtu kAvya / le0 zrI nAnUrAma saMskartA / . 2. Abhai paTakI, prathama sAmAjika upanyAsa / le* zrI zrIlAla joshii| 3. varasa gAMTha, maulika kahAnI saMgraha / le0 zrI muralIdhara vyAsa / 'rAjasthAna-bhAratI' meM bhI Adhunika rAjasthAnI racanAmoM kA eka alaga stambha hai, jisameM bhI rAjasthAnI kavitAyeM. kahAniyAM aura rekhAcitra prAdi chapate rahate haiN| 4. 'rAjasthAna-bhAratI' kA prakAzana isa vikhyAta zodhapatrikA kA prakAzana saMsthA ke liye gaurava kI vastu hai / gata 14 varSoM se prakAzita isa patrikA kI vidvAnoM ne mukta kaMTha se prazaMsA kI hai / bahuta cAhate hue bhI dravyAbhAva, presa kI evaM anya kaThinAiyoM ke kAraNa, traimAsika rUpa se isakA prakAzana saMbhava nahIM ho sakA hai / isakA bhAga 5 aMka 3-4 'DA0 luiji pio taissitorI vizeSAMka' bahuta hI mahatvapUrNa evaM upayogI sAmagrI se paripUrNa hai| yaha aMka eka videzI vidvAna kI rAjasthAnI sAhitya sevA kA eka bahumUlya sacitra koza hai| patrikA kA agalA 7vAM bhAga zIghra hI prakAzita hone jA rahA haiN| isakA aMka 1-2 rAjasthAnI ke sarvazreSTha mahAkavi pRthvIrAja rAThor3a kA macitra aura vRhat vizeSAMka haiN| apane DhaMga kA yaha eka hI prayatna hai / patrikA kI upayogitA aura mahatva ke saMbaMdha meM itanA hI kahanA paryApta hogA ki isake parivartana meM bhArata evaM videzoM se lagabhaga 80 patra-patrikAeM hameM prApta hotI haiN| bhArata ke atirikta pAzcAtya dezoM meM bhI isakI mAMga hai va isake grAhaka haiM / zodhakartAoM ke liye 'rAjasthAna-bhAratI' anivAryataH saMgrahaNIya zodhapatrikA hai| isameM rAjasthAnI bhASA, sAhitya, purAtatva, itihAsa, kalA Adi para lekhoM ke atirikta saMsthA ke tIna viziSTa sadasya DA0 dazaratha zarmA, zrI narottamadAsa svAmI aura zrI agaracaMda nAhaTA kI vRhat lekha sUcI bhI prakAzita kI gaI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] 5. rAjasthAnI sAhitya ke prAcIna aura mahatvapUrNa granthoM kA anusaMdhAna, sampAdana evaM prakAzana hamArI sAhitya-nidhi kI prAcIna, mahatvapUrNa ghora zreSTha sAhityika kRtiyoM ko surakSita rakhane evaM sarvasulabha karAne ke liye susampAdita evaM zuddha rUpa meM mudrita karavA kara ucita mUlya meM vitarita karane kI hamArI eka vizAla yojanA hai / saMskRta, hiMdI aura rAjasthAnI ke mahatvapUrNa graMthoM kA anusaMdhAna aura prakAzana saMsthA ke sadasyoM kI ghora se niraMtara hotA rahA hai, jisakA saMkSipta vivaraNa nIce diyA jA rahA hai6. pRthvIrAja rAso pRthvIrAja rAso ke kaI saMskaraNa prakAza meM lAye gaye haiM aura unameM se laghutama saMskaraNa kA sampAdana karavA kara usakA kucha aMza 'rAjasthAna -bhAratI' meM prakAzita kiyA gayA hai / rAso ke vividha saMskaraNa maura usake aitihAsika mahatva para kaI lekha rAjasthAna -bhAratI meM prakAzita hue haiM / 7. rAjasthAna ke prajJAta kavi jAna ( nyAmatakhAM ) kI 75 racanAoM kI khoja kI gii| jisakI sarvaprathama jAnakArI 'rAjasthAna -bhAratI' ke prathama aMka meM prakAzita huI hai| unakA mahatvapUrNa aitihAsika 'kAvya kyAmarAsA' to prakAzita bhI karavAyA jA cukA hai / 8. rAjasthAna ke jaina rAjasthAna bhAratI meM prakAzita kiyA jA cukA hai / saMskRta sAhitya kA paricaya nAmaka eka nibaMdha 6. mAravAr3a kSetra ke 500 lokagItoM kA saMgraha kiyA jA cukA hai| bIkAnera evaM jaisalamera kSetra ke saiMkar3oM lokagIta, ghUmara ke lokagIta, bAla lokagIta, loriyA~, aura lagabhaga 700 loka kathAe~ saMgrahIta kI gaI haiN| rAjasthAnI kahAvatoM ke do bhAga prakAzita kiye jA cuke haiN| jINamAtA ke gIta, pAbUjI ke pavAr3e aura rAjA bharatharI Adi loka kAvya sarvaprathama 'rAjasthAna bhAratI' meM prakAzita kie gae haiN| 10. bIkAnera rAjya ke aura jaisalamera ke aprakAzita abhilekhoM kA vizAla saMgraha 'bIkAnera jaina lekha saMgraha' nAmaka vRhat pustaka ke rUpa meM prakAzita ho cukA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 11. jasavaMta udyota, muhatA naiNasI rI khyAta aura anokhI mAna jaise mahatvapUrNa aitihAsika graMthoM kA sampAdana evaM prakAzana ho cukA hai| 1.. jodhapura ke mahArAjA mAnasiMhajI ke saciva kavivara udayacanda bhaMDArI kI 40 racanAoM kA anusandhAna kiyA gayA hai aura mahArAjA mAnasiMhajI kI kAvya-sAdhanA ke sambandha meM bhI sabase prathama 'rAjasthAna bhAratI' meM lekha prakAzita huA hai| 13. jaisalamera ke aprakAzita 100 zilAlekhoM aura 'bhaTTi vaMza prazasti' Adi aneka aprApya aura aprakAzita graMtha khoja-yAtrA karake prApta kiye gaye haiN| 14. bIkAnera ke mastayogI kavi jJAnasArajI ke graMthoM kA anusandhAna kiyA gayA aura jJAnasAgara graMthAvalI ke nAma se eka graMtha bhI prakAzita ho cukA hai / isI prakAra rAjasthAna ke mahAna vidvAna mahopAdhyAya samayasundara kI 563 laghu racanAmoM kA saMgraha prakAzita kiyA gayA hai| 15. isake atirikta saMsthA dvArA (1) DA. luiji pino taissitorI, samayasundara, pRthvIrAja aura lokamAnya tilaka prAdi sAhitya-seviyoM ke nirvANa-divasa aura jayantiyAM manAI jAtI haiN| (2) sAptAhika sAhitya goSThiyoM kA Ayojana bahuta samaya se kiyA jA rahA hai, isameM anekoM mahatvapUrNa nibaMdha, lekha, kavitAeM aura kahAniyAM pAdi par3hI jAtI haiM, jisase aneka vidha navIna sAhitya kA nirmANa hotA rahatA hai| vicAra vimarza ke liye goSThiyoM tathA bhASaNamAlAoM Adi ke bhI samaya-samaya para prAyojana kiye jAte rahe haiN| 16. bAhara se khyAti prApta vidvAnoM ko bulAkara unake bhASaNa karavAne kA prAyojana bhI kiyA jAtA hai / DA0 bAsudevazaraNa agravAla, DA0 kailAzanAtha kATajU, rAya zrIkRSNadAsa, * DA0 jI0 rAmacandram, DA. satyaprakAza, DA0 DablU. elena, DA0 sunItikumAra cATuA, DA. tiberimo-tiberI Adi aneka antarrASTrIya khyAti prApta vidvAnoM ke isa kAryakrama ke antargata bhASaNa ho cuke haiN| gata do varSoM se mahAkavi pRthvIrAja rAThaur3a prAsana kI sthApanA kI gaI hai| donoM varSoM ke Asana-adhivezanoM ke abhibhASaka kramazaH rAjasthAnI bhASA ke prakANDa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAn zrI manohara zarmA ema0 e0, bisAU aura paM0 zrIlAlajI mizra ema0 e0, DUMDaloda the| isa prakAra saMsthA apane 16 varSoM ke jIvanakAla meM, saMskRta, hindI aura rAjasthAnI sAhitya kI niraMtara sevA karatI rahI hai / Arthika saMkaTa se grasta isa saMsthA ke liye yaha sambhava nahIM ho sakA ki yaha apane kAryakrama ko niyamita rUpa se pUrA kara sakatI, phira bhI yadA kadA lar3akhar3A kara girate par3ate isake kAryakartAmoM ne 'rAjasthAna-bhAratI' kA sampAdana evaM prakAzana jArI rakhA aura yaha prayAsa kiyA ki nAnA prakAra kI bAdhAoM ke bAvajUda bhI sAhitya sevA kA kArya niraMtara calatA rahe / yaha ThIka hai ki saMsthA ke pAsa apanA nijI bhavana nahIM hai, na acchA saMdarbha pustakAlaya hai, aura na kAryAlaya ko sucAru rUpa se sampAdita karane ke samucita sAdhana hI haiM; parantu sAdhanoM ke abhAva meM bhI saMsthA ke kAryakartANeM ne sAhitya kI jo mauna aura ekAnta sAdhanA kI hai vaha prakAza meM pAne para saMsthA ke gaurava ko nizcita hI bar3hA sakane vAlI hogii| rAjasthAnI-sAhitya-bhaMDAra atyanta vizAla hai| aba taka isakA pratyalpa aMza hI prakAza meM AyA hai / prAcIna bhAratIya vAGamaya ke alabhya evaM anargha ratnoM ko prakAzita karake vidvajjanoM aura sAhityikoM ke samakSa prastuta karanA evaM unheM sugamatA se prApta karanA saMsthA kA lakSya rahA hai / hama apanI isa lakSya pUrti kI ora dhIre-dhIre kintu dRr3hatA ke sAtha agrasara ho rahe haiN| . . . yadyapi aba taka patrikA tathA katipaya pustakoM ke atirikta anveSaNa dvArA prApta anya mahatvapUrNa sAmagrI kA prakAzana karA denA bhI prabhISTa thA, parantu arthAbhAva ke kAraNa aisA kiyA jAnA sambhava nahIM ho sakA / harSa kI bAta hai ki bhArata sarakAra ke vaijJAnika saMzova evaM sAMskRtika kAryakrama mantrAlaya (Ministry of scientific Research and Cultural Affairs) ne apanI Adhunika bhAratIya bhASAoM ke vikAsa kI yojanA ke aMtargata hamAre kAryakrama ko svIkRta kara prakAzana ke liye 15000) ru0 isa mada meM rAjasthAna sarakAra ko diye tathA rAjasthAna sarakAra dvArA utanI hI rAzi apanI ora se milAkara kula 30000) tIsa hajAra kI sahAyatA, rAjasthAnI sAhitya ke sampAdana-prakazanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu isa saMsthA ko isa vittIya varSa meM pradAna kI gaI hai| jisase isa vaSa nimnokta 31 pustakoM kA prakAzana kiyA jA rahA hai| 1. rAjasthAnI vyAkaraNa zrI narotamadAsa svAmI 2. rAjasthAnI gadya kA vikAsa (zodha prabaMdha) DA0 zivasvarUpa zarmA acala 3. acaladAsa khIcI rI vacanikA zrI narottamadAsa svAmI 4. hamIrAyaNa zrI bhaMvaralAla nAhaTA 5. padminI caritra caupaI " " " 6. dalapata vilAsa zrI rAvata sArasvata 7. DiMgala gIta8. paMvAra vaMza darpaNa DA0 dazaratha zarmA 6. pRthvIrAja rAThor3a graMthAvalI zrI narotamadAsa svAmI aura zrI badarIprasAda sAkariyA 10. harirasa zrI badarIprasAda sAkariyA 11. pIradAna lAlasa graMthAvalI zrI agaracaMda nAhaTA 12. mahAdeva pArvatI veli-- zrI rAvata sArasvata 13. sItArAma caupaI zrI bhagaracaMda nAhaTA 14. jaina rAsAdi saMgraha zrI agaracaMda nAhaTA maura DA. harivallabha bhAyANI 15. sadayavatsa vIra prabaMdha pro0 maMjulAla majUmadAra 16. jinarAjasUri kRtikusumAMjali zrI bhaMvaralAla nAhaTA 17. vinayacaMda kRtikusumAMjali18. kavivara dharmavardana graMthAvalI zrI agaracaMda nAhaTA 16. rAjasthAna rA dUhA zrI narottamadAsa svAmI 20. vIra rasa rA dahA21. rAjasthAna ke nIti dohe zrI mohanalAla purohita 22. rAjasthAnI vrata kathAeM-- 23. rAjasthAnI prema kathAeM " " " 24. caMdAyana zrI rAvata sArasvata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " 25. bhaDDalI zrI agaracaMda nahATA aura ma:vinaya sAgara 26. jinaharSa graMthAvalI zrI agaracaMda nAhaTA 27. rAjasthAnI hasta likhita graMthoM kA vivaraNa , , bhA28. dampati vinoda 26. hIyAlI-rAjasthAna kA buddhivardhaka sAhitya ,, , 30. samayasundara rAsatraya zrI bhaMvaralAla nAhaTA 31. durasA ADhA prathAvalI zrI badarIprasAda sAkariyA ___ jaisalamera aitihAsika sAdhana saMgraha (saMpA0 DA0 dazaratha zarmA), IzaradAsa graMthAvalI (saMpA0 badarIprasAda sAkariyA ), rAmarAso (pro0 govarddhana zarmA ), rAjasthAnI jaina sAhitya (le0 zrI agaracaMda nAhaTA), nAgadamaNa (saMpA0 badarIprasAda sAkariyA) muhAvarA koza (muralIdhara vyAsa ) Adi graMthoM kA saMpAdana ho cukA hai parantu arthAbhAva ke kAraNa inakA prakAzana isa varSa nahIM ho rahA hai| ___ hama AzA karate haiM ki kArya kI mahattA evaM gurutA ko lakSya meM rakhate hue agale varSa isase bhI adhika sahAyatA hameM avazya prApta ho sakegI jisase uparokta saMpAdita tathA anya mahatvapUrNa graMthoM kA prakAzana saMbhava ho skegaa| isa sahAyatA ke liye hama bhArata sarakAra ke zikSA vikAsa sacivAlaya ke AbhArI haiM, jinhoMne kRpA karake hamArI yojanA ko svIkRta kiyA aura grAnTa-inaeDa kI rakama maMjUra kii| rAjasthAna ke mukhya maMtrI mAnanIya mohanalAlajI sukhAr3iyA, jo saubhAgya se zikSA maMtrI bhI haiM aura jo sAhitya kI pragati evaM punaruddhAra ke liye pUrNa saceSTa haiM, kA bhI isa sahAyatA ke prApta karAne meM pUrA-pUrA yogadAna rahA hai| ataH hama unake prati apanI kRtajJatA sAdara pragaTa karate haiN| rAjasthAna ke prAthamika aura mAdhyamika zikSAdhyakSa mahodaya zrI jagannAthasiMhajI mehatA kA bhI hama AbhAra pragaTa karate haiM, jinhoMne apanI ora se pUrI-pUrI dilacaspI lekara hamArA utsAhavardana kiyA, jisase hama isa vRhad kArya ko sampanna karane meM samartha ho sake / saMsthA unakI sadaiva RNI rhegii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] itane thor3e samaya meM itane mahatvapUrNa granthoM kA saMpAdana karake saMsthA ke prakAzana-kArya meM jo sarAhanIya sahayoga diyA hai, isake liye hama sabhI grantha sampAdakoM va lekhakoM ke atyanta AbhArI haiN| anUpa saMskRta lAibrerI aura abhaya jaina granthAlaya bIkAnera, sva0 pUrNacandra nAhara saMgrahAlaya kalakattA, jaina bhavana saMgraha kalakattA, mahAvIra tIrthakSetra anusaMdhAna samiti jayapura, oriyaMTala insTITya Ta bar3odA, bhAMDArakara risarca insTITya Ta pUnA, kharataragaccha vahad jJAna bhaNDAra bIkAnera, eziyATika sosAiTI baMbaI, AtmArAma jaina jJAnabhaMDAra bar3odA, muni puNyavijayajI, muni ramaNika vijayajI, zrI sItArAma lAlasa, zrI ravizaMkara derAzrI, paM0 haridattajI goviMda vyAsa jaisalamera Adi aneka saMsthAoM aura vyaktiyoM se hastalikhita pratiyAM prApta hone se hI uparokta graMthoM kA saMpAdana sambhava ho sakA hai / ataeva hama ina sabake prati AbhAra pradarzana karanA apanA parama kartavya samajhate haiN| aise prAcIna granthoM kA sampAdana zramasAdhya hai evaM paryApta samaya kI apekSA rakhatA hai| hamane alpa samaya meM hI itane grantha prakAzita karane kA prayatna kiyA isaliye truTiyoM kA raha jAnA svAbhAvika hai| gacchataH skhalanaMkvapi bhavayyeva pramAhataH, hasanti durjanAstatra samAdadhati sAdhavaH / __ AzA hai vidvadvanda hamAre ina prakAzanoM kA avalokana karake sAhitya kA rasAsvAdana kareMge aura apane sujhAvoM dvArA hameM lAbhAnvita kareMge jisase hama apane prayAsa ko saphala mAnakara kRtArtha ho sakeMge aura puna: mAM bhAratI ke caraNa kamaloM meM vinamratApUrvaka apanI puSpAMjali samarpita karane ke hetu punaH upasthita hone kA sAhasa baTora skeNge| bIkAnera, mArgazIrSa zuklA 15 saMvat 2017 disambara 3, 1960 ... nivedaka lAlacanda koThArI pradhAna-mantrI sAdula rAjasthAnI-insTITya Ta bIkAnera Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda vIravara cauhAna hammIra itihAsa prasiddha mahAn vyakti hue haiM jinake haTha ke sambandha meM "tiriyA tela hamIra haTha, caDhe na dUjI bAra" paryApta prakhyAta kahAvata hai| rAjasthAna ke isa mahAn vIra ke sambandha meM jainAcArya nayacaMdra suri kA 'hammIra mahAkAvya' bahuta varSa pUrva prakAzita ho cukA hai, aura usakA navIna saMskaraNa purAtattvAcArya zrIjina vijayajI ke sampAdita kaI varSoM se chapA par3A hai jo abhI taka prakAzita nahIM ho pAyA / nAgarI pracAraNI samA se kavi jodharAja kA hammIra rAso va 'hamara haTha' grantha bhI bahuta varSa pUrva prakAzita hue the| prAkRta 'paiMgalam' meM hammIra sambandhI phuTakara padya evaM maithila kavi vidyApati kI puruSaparIkSA meM dayAvIra prabandha bhI prakAzita hai, para hammIra sambandhI prAcIna rAjasthAnI svataMtra racanA prApta na honA varSoM se akharatA thaa| san 1954 meM zrI mahAvIrajI tIrthakSetra anusandhAna samiti, jayapura kI orase rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI grantha sUcIkA dvitIya bhAga prakAzita huA to digambara jaina bar3A terApaMthI maMdira ke guTakA naM0 262meM saM0 1538 meM racita 'rAya de hamIra de caupaI' hone kI sUcanA pAkara bar3I prasannatA huii| ukta guTake ko ma~gavA kara usakI pratilipi kara lI gii| prakAzita sUcI meM racayitA ke sambandha meM ullekha nahIM thA, para prati ma~gavAne para kavi kA nAma 'bhAMDau vyAsa' jJAta ho gayA aura isa racanA kA paricaya marU-mAratI varSa 4 aMka 3 meM 'mahAn vIra hammIra de cauhAna sambandhI eka prAcIna rAjasthAnI racanA' nAmaka lekha meM de diyA gyaa| tadanantara muni jinavijayajI se isa mahatvapUrNa ajJAta racanA ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) viSaya meM bAtacIta hone para unhoMne ise hamIra mahAkAvya ke pariziSTa meM prakAzita karane ke lie hamAre karavAyI huI pratilipi lelI para vaha grantha adyAvadhi prakAzita nahIM ho paayaa| gata varSa sAdUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa ko bhArata sarakAra evaM rAjasthAna sarakAra se prAcIna rAjasthAnI prantha prakAzanArtha Arthika sahAyatA prApta hone para isa racanA ko saMsthA kI ora se prakAzita karanA nizcita kiyA gayA aura usa guTake ko punaH jayapura se ma~gAkara presakApI kara lI gii| isI bIca udayapura meM muni kAntisAgarajI ke saMgraha meM isa rAsa kI do pratiyAM hone kA jJAta huA to zrInarottamadAsajI svAmI ko una kRtiyoM kI pratiyA~ yA nakala bhejane ke lie likhA gayA aura unhoMne jo prArambha truTita prati muni jI se milI usake AdhAra se padyAMka 127 se 316 taka kA pATha sampAdita karake bhejaa| munijI ke pAsa se dUsarI pUrNa prati prApta na hone se jayapura vAlI prati ko hI mukhya AdhAra mAnakara prakAzita kiyA jA rahA hai| svAmI jI kI pratilipi kA bhI isameM yathAsthAna upayoga kara liyA gayA hai aura pRSTha 67 se 79 taka udayapura kI pratike pAThAntara diye gae haiN| mAMDA vyAsa kI racanA ko abataka bacAye rakhane kA zreya jaina vidvAnoM ko hai| muni kAntisAgarajI ke saMgraha meM isakI jo pUrNa prati kA vivaraNa dekhane ko milA usake anusAra usa prati meM bhI paryApta pAThabheda hai| racanAkAla va racayitA ke sambandha meM bhI pATha bhinna hai| ... "hammIrAyaNa ati rasAla, bhAvakalaza kahi caritra rasAla" .. antima padya meM bhI bhAMDA kI jagaha 'bhAvakalaza kahi suphalA phalai" pATha hai evaM racanA kAla panarahasai tAtrIsai jANi" pATha hai yaha prati saM0 1609 kI likhI huI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) mAvakalaza racita kRtakarma caupaI kA vivaraNa bhI munijI ke vivaraNa prantha (aprakAzita) meM dekhA gayA hai| prastuta rAsa kI prati evaM pratilipi prApta karane meM zrI kastUracaMdrajI kAsalIvAla muni kAntisAgarajI ka svAmI narottamadAsajI kA sahayoga prApta huA, isalie hama unake AmArI haiN| yadyapi jayapura vAlI pratilipi kartA ne isakA nAma 'rAya hamIra de caupaI' likhA hai, caupaI chanda kI pradhAnatA hone se vaha saMgata bhI hai para mUla graMthakAra ne prArambha va anta meM 'hammIrAyaNa' zabda kA prayoga kiyA hai ata: hamane bhI isI nAma ko apanAyA hai| __ yaha racanA 326 padyoM kI choTI sI hone se isake sAtha meM hammIra sambandhI anya phuTakara racanAoM ko denA Avazyaka samajhA gayA ataH pariziSTa naM. 1 meM prAkRta paiGgalam ke hammIra sambandhI 8 padya hindI anuvAda sahita prAkRta grantha pariSada ke granthAGka 5 meM prakAzita prAkRta paiMgalam ke navIna saMskaraNa se uddhRta kiye gaye haiM isalie isa grantha ke sampAdaka DA. bholAzaMkara vyAsa aura prAkRta grantha pariSada ke saJcAlakoM ke AbhArI haiN| pariziSTa naM0 2 meM hammIra sambandhI 21 kavitta va dohe anUpa saMskRta lAibrerI ke rAjasthAnI vibhAga kI prati naM0 126 ( saM0 1798 likhita) se pratilipi karake diye gae haiM / aura usI lAibrerI kI prati naM0 96 meM bhATa khema racita hammIra de kavitta evaM bAta (saM0 1706 likhita) prApta hue unheM pariziSTa naM0 4 meM prakAzita kiye gae haiN| edatadartha upayukta lAibrerI ke vyavasthApakagaNa dhanyavAdAha haiN| . . ___ kavitta naM0 6, 10, 19 meM kucha pATha truTita hai evam kahIM kahIM pATha bhI azuddha hai, ataH isakI anya pUrNa va zuddha prati apekSita hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) - maithila kavi vidyApati kI 'puruSa parIkSA' grantha ke dayAvIra kathA meM vIra hammIra kA vRtAnta pAyA jAtA hai| puruSa parIkSA prantha aba aprApya sA hai, isaliye hamAre granthAlaya ke prAcIna saMskaraNa se dayAvIra kathA ko hindI anuvAda ke sAtha pariziSTa naM0 3 meM de diyA gayA hai| hammIra sambandhI aprakAzita racanAoM meM kavi maheza ke hammIra rAse kI do truTita pratiyA~ hamAre saMgraha meM hai| usa grantha kI kaI pUrNa pratiyAM rAjasthAna prAcya vidyApratiSThAna, jodhapura Adi ke saMgraha meM haiM unakI pratilipi prApta karane kA bhI prayatna kiyA gayA para una pratiyoM meM atyadhika pATha bheda hone se usakA svataMtra sampAdana karanA hI ucita samajhA gayA ataH isameM sammilita nahIM kiyA gyaa| hammIrAyaNa nAmaka eka aura kAvya bhI prApta hai jisakI eka azuddha-sI prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna ne aura usake bRhad rUpAntara kI pratilipi svargIya purohita harinArAyaNa jI ke saMgraha meM hai, vaha grantha kAphI bar3A hone se munijina vijaya jI ne zrI agaracanda jI nAhaTA ke sampAdana meM rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna se prakAzana karanA nirNaya kiyA hai| " hammIradeva vanikA nAmaka eka aura mahatvapUrNa racanA kI prati zrI udayazaGkara jI zAstrI ke saMgraha meM hai, usakA bhI svatantra rUpa se ve sampAdana kara rahe haiM isaliye usakA upayoga yahAM nahIM kiyA jA sakA hai| mAnanIya DA0 dazaratha zarmA ne isa grantha kI vistRtaba zodhapUrNa prastAbanA likha dene kI kRpA kI hai isake lie hama unake atyanta AbhArI haiN| prakAzita racanAoM kA kathAsAra dene kA vicAra thA, para usakA samAveza DA0 dazaratha jI kI bhUmikA meM ho gayA hai ataH isa grantha ke pRSThoM ko anAvazyaka bar3hAnA ucita nahIM samajhA gyaa| .. . .. bhaMvaralAla nAhaTA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNathaMbhaura kA aitihAsika durga hammIrAyaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA (hammIrAyaNa kA paryAlocana) rAjasthAnI bhASA apane vIra kAvyoM ke lie sarvatra prasiddha ho cukI haiN| kavi samrATa zrI ravIndranAtha ThAkura ke zabdoM meM rAjasthAna ne apane rakta se jo sAhitya nirmANa kiyA hai usakI jor3a kA sAhitya aura kahIM nahIM pAyA jAtA' kintu isa 'bejor3a' sAhitya meM se abhI taka kucha ratna hI hamAre sammukha A sake haiN| vIra rasa ke premI aba raNamala chanda aura kAnhaDade prabandha se paricita haiN| ratana mahesadAsota rI vacanikA aura acaladAsa khIcI rI vacanikA ke susampAdita saMskaraNa bhI aba hameM prApya haiN| voThU sUjA nagarAjota kA 'rAu jaitasI-rau chanda' bhI manasvI iTAliyana vidvAn tesItorI kI kRpA se mudrita ho cukA hai| kucha prakIrNaka racanAoM kA bhI prakAzana huA hai| kintu yaha prakAzita sAhitya aprakAzita rAjasthAnI vIra rasAtmaka sAhitya kA eka sAmAnya aMza mAtra hai| zAyada hI koI aisA rAjasthAnI vIra ho jisake liye kucha na likhA gayA ho| aura hammIra to rAjasthAna ke una Adarza vIroM meM se he jisakI kIrti kA khyApana kara rAjasthAna kA kavi samAja kucha vizeSa gaurava kI anubhUti karatA rahA hai| inhIM kaviyoM meM 'bhANDau' vyAsa bhI haiM jisakI kRti 'hammIrAyaNa' pAThakoM ke sammukha prastuta hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) hammIrAyaNa kA racayitA hammIrAyaNa ke racayitA ke bAre meM sandeha ke lie kucha vizeSa avakAza nahIM hai / kavi ne apanA nAma padya 4,51, 60, 106, 114, 1:73, 222, 242, 244, 288, 326, Adi meM 'bhADa', 'bhAMDau' aura 'bhADau' rUpa meM diyA hai, jisase spaSTa hai ki nAma 'bhAr3A' yA mANDA rahA hogA jisakA rAjasthAnI meM kartR - kAraka ke eka vacana meM 'mAu' yA 'mANDau' rUpa hogaa| jisa prakAra bhANDA ke samasAmayika nRpa 'bIkA' ko 'bIkau' yA 'bIkojI' kahate haiM / usI taraha hammIrAyaNa ke kavi ko hama 'bhANDau' yA 'bhANDojI' bhI kaheM to ThIka hogA / hammIrAyaNa ke karttA vyAsa the jinakA sadA se kathA-vArtAdi kahanA mukhya vyavasAya rahA hai / ataH rAmAyaNAdi kI kathA ke premI 'bhANDau' vyAsa kA vIravatI hammIra kI ora AkRSTa hokara 'hammIrAyaNa kI racanA karanA svAbhAvika thA / afa ne apane pitA kA nAma kahIM nahIM diyA hai / DA0 mAtAprasAda gupta kA yaha mata ki hammIrAyaNa kisI kAzyaparAva ke putra bhANa kI racanA hai, bhrAntimUlaka hai / vAstava meM ve isa caupaI kA artha ThIka na samajha pAe haiN| kAsiparAu taNau putra mANa / zrI sUraja praNamau suvihANa | pumi rAyaNi ati surasAla / mADa gAyo cariya suvIsAla // 4 // isa caupAI kA bhANa to 'bhAnu' yA sUrya hai jo kazyapa kA putra hai / usI kA dUsarA nAma sUrya hai / kavi use suvidhAna se praNAma karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 gupta ne zAyada pRthvIrAja dvArA pratApa ko preSita patra ke isa padya para dhyAna nahIM diyA hai : pAtala jo patasAha, bolai mukha hU~tA vayaNa / mihira picha disa mAha, Ugai kAsaparAva uta // yaha 'kAsaparAva uta (putra)' aura 'kAsiparAu taNau' putra eka hI haiN| 'mihira' bhAnu aura sUrija kA samAnArthaka hai / kavi ne apanA nijI nAma to caupaI kI dUsarI ardhAli ke dUsare caraNa meM diyA hai, aura isI nAma kI AvRtti usane 51-60 Adi padoM meM bhI kI hai jinakA nirdeza hama abhI kara cuke haiN| samagra kathA kI acchI taraha AvRtti kara DA0 gupta yadi kavi kA nAma nizcita karane kA prayatna karate to unase yaha bhUla na hotii| hammIrAyaNa kI kathA hammIrAyaNa kA kathA-mAga kucha vizeSa lambA nahIM hai| ise rAmAyaNa se tulita kiyA jAe to zAyada yahI kahanA par3e ki isameM laGkAkANDa mAtra hI hai| hammIra ke Arambhika jIvana ko sarvathA chor3a kara isakI kathA prAyaH alAuddIna aura hammIra ke saMgharSa se hI Arambha hotI hai| saMkSepa meM kathA nimnalikhita hai : jayatigade kA putra hammIrade cahuANa raNathaMbhora kA rAjA thA | usakA bhAI vIrama yuvarAja thA aura sUravaMzI raNamala tathA rAyapAla usake pradhAna the / hammIra ne pradhAnoM ko AdhI bUMdI gujAre meM aura bahuta sI senA dI thii| isI bIca meM ullUkhAM ke do vidrohI saradAra, mahimAsAhi aura mIra 'gAmarU' ullUkhA~ kI bahuta sI senA kA nAza kara raNathambhora A * phuNce| hammIra ne unheM zaraNa dI, aura unheM do lAkha vetana hI nahIM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta acchI jAgIra bhI dii| mahAjanoM ne isa nIti kI kaTu AlocanA kii| kintu hammIra ne unakI salAha para dhyAna na diyaa| ___ ullUkhA~ ko jaba ye samAcAra mile, to usane atyanta kruddha hokara hammIra para car3hAI ko kAnoM kAna kisI ko khabara bhI na lgii| kintu akasmAt 'jAjau' devar3A udhara se A niklaa| usane kucha musalamAnI senA naSTa kI aura hammIra ko raNathaMbhora pahu~ca kara khabara bhI dii| phalataH jaba ullUkhA~ hIrAghATa pahuMcA, hammIra muThabher3a ke lie taiyAra thA / hammIra, mahimAsAhi, mIra gAmarU aura hammIra ke rAjapUtoM se parAjita hakara ullUkhAM maidAna se bhAga niklaa| alAuddIna ko jaba yaha sUcanA milI to usane saba senA ekatrita kara raNathaMbhora ko A gherA, aura molhAbhATa ko dUta ke rUpa meM bheja kara hammIra ko kahalAyA ki vaha rAjakumArI devalade, dhAru aura vArU vezyAoM, aneka gar3hoM aura hAthiyoM ko bAdazAha kI najara kreN| donoM mIra bhAiyoM kI vizeSa rUpa meM mAMga thii| inake badale meM sultAna hammIra ko mAMDU, ujjayinI Adi dene ke lie udyata thA / kintu immIra to eka darbhAgra bhUmi bhI dene ke lie taiyAra na huaa| molhA ne kIrti aura lakSmI rUpI do kanyAoM ko hammIra ke sAmane prastuta kiyA thaa| hammIra ne kIrti ko varaNa karanA hI ucita smjhaa| hammIra ke patra ke uttara meM dAhimA, kachavAhA, bhATI Adi chattIsa rAjakuloM ke loga raNathambhora meM Akara ekatrita ho ge| mahimAsAhi ke netRtva meM zAhI senA para AkramaNa kara unhoMne nisarakhAna ko mAra ddaalaa| aneka dUsare mIra bhI mAre ge| gar3ha meM khUba utsava huaa| bAdazAha ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha cAlU rakhA kintu sAtha hI meM gar3ha ko lene ke anya upAya bhI socane lgaa| hammIra eka dina siMhAsana para baiThA huA yuddha dekha rahA thA / mahimAsAhi bhI vahIM thaa| vaha cAhatA to bAdazAha ko apane bANa kA nizAnA banA letA, kintu hammIra ke manA karane para usane kevala alAuddIna ke sAtoM rAjachatra kATa ddaa| sultAna ne raNathambhora ko hastagata karane kA aba eka aura upAya kiyaa| usane riNa kI 'khAI ko lakar3iyoM se pATane kA prayatna kiyA / kintu hammIra ke sainikoM ne lakar3iyA~ jalA dii| usake bAda alAuddIna kI AjJA se sainikoM ne bAlU se use bharanA zurU kiyaa| bAlU se bIca kA sthAna bharane para usake sainikoM ke hAtha gar3ha ke kaMgUroM taka pahu~cane lge| hamIra cintAtura huaa| kintu gar3ha ke adhiSThAtA deva kI kRpA se aisA pAnI AyA ki saba bAlU baha gaI / gar3ha meM phira Ananda hone lgaa| dhArU aura vArU nAma kI vezyAe~ aisA nRtya karatI kI usakI samApti sultAna ko pITha dikhAkara hotI / sultAna ne mahimAsAhi ke cAcA ko bandI kara liyA thaa| usane bandhana se mukta hokara eka hI tIra se una donoM vezyAoM ko mAra girAyA / bAdazAha ne use bahuta inAma diyaa| ... bAraha varSa taka yuddha calatA rhaa| anta meM sultAna ne sandhi kI bAtacIta Arambha kii| rAyapAla aura raNamala ko atyanta vizvasya samajha kara hammIra ne sultAna ke pAsa bhejaa| abhI taka unake pAsa AdhI bUndI kI jAgIra thii| pUrI bUndI kI prApti kA AzvAsana milane para ina duSTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnoM ne sultAna ko vacana diyA ki senA ke prayoga ke binA hI ve use durga dilavA skeNge| _gar3ha meM pahu~ca kara ina duSToM ne jhUTha mUTha hI bAteM banAte hue rAjA se kahA, "sultAna devaladevI ko mAMgatA hai|" kumArI bhI Atmotsarga ke lie taiyAra huii| kintu hammIra ne usakI bAta para dhyAna na dekara apanI senA taiyAra karanI zurU kii| apane pradhAnoM kI dagAbAjI ko aba bhI vaha na samajha skaa| durga ke dhAnyarakSaka se mila kara inhoMne saba dhAnya idhara udhara karavA diyA | phira alAuddIna para hamalA karane ke bahAne se hammIra se senA lekara ve zatru se jA mile| hammIra ko aba koI aisA vyakti dikhAI na de rahA thA jisake hAtha meM vaha hathiyAra de| isalie prajA ko bulA kara usane kahA, "maiM rAjA hU~, tuma merI prajA ho" kaho, maiM tumheM kahA~ pahu~cAU~ ? aura jAjA tuma to paradezI pAhuNe ho, tuma apane ghara jaao|" kintu jAne ke lie koI taiyAra na huaa| mahimAsAhi ne to yaha bhI kahA, "yadi hameM dene se gar3ha baca sake to ise bcaao|" hammIra ke lie yaha asambhava thaa| mIroM ke kahane para hammIrane dhAnyAgAroM kI dekhabhAla karavAI to mAlUma huA ki ve saba khAlI haiN| aba jauhara ke sivAya upAya hI dayA thA ? usakI taiyArI huii| rAjA ne vaMza rakSA ke liye vIrama ko gar3ha se jAne ke liye khaa| kintu jaba vaha taiyAra na huA to usane kaMvara ko tilaka diyA aura vidA karane se pUrva use ucita zikSA dii| hAthiyoM aura ghor3oM ko rAjapUtoM ne mAra ddaalaa| jamahara (jauhara) kI citAeM jala utthiiN| savA lAkha kA saMhAra huaa| phira saba sthAnoM se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 vidA mAMgatA huA jaba hammIra koThAroM meM gayA to unheM bharA pAyA / kintu use aba jIne kI icchA na rahI thI / usa samaya vIramade, hammIra de, mIra aura mahimAsAdi, bhATa aura pAhuNA jAjA kevala ye vyakti durga meM bartamAna the / ucita sthAna para apanI antyeSThi aura donoM mIroM ko daphanAne kA kAma hammIra ne bhATa ko sauNpaa| sabase pahale mIroM ne, phira devar3A jAjA ne aura usake bAda vIrama ne yuddha kiyA / hammIra ne apane hAthoM hI apanA galA kATA / "yaha saba saMsAra jAnatA hai ki saMvat 1371 jyeSTha aSTamI zanivAra ke dina rAjA marA aura gar3ha ttuuttaa|" subaha raNajhetra meM bAdazAha phuNcaa| usane raNamala se pUchA, 'inameM tumhArA sAhiba kauna hai ?" mada se masta usa a~dhe ne paira se rAva ko dikhlaayaa| usI samaya navha bhATa ne hammIra kI virudAvalI kA uccAraNa kiyA aura alAuddIna kI bhI prazaMsA kii| usane eka eka sira dikhA kara saba vIroM kA varNana kiyA / ' raNathaMbhaura jalaharI hai, jisameM hammIra ziva sthAna para vartamAna hai / vaijalade ? 'devar3A jAjA' ne usa sahiba kI apane zira se pUjA kI hai| yaha rAjA kA bandhuvara vIramade hai / yaha tumhAre ghara ke mIra mahimAsAhi aura gAmarU haiM / vaha zaraNAgatoM kI rakSA karana vAlA hammIra hai / bAdazAha ne nAlha bhATa ko muMhamAMgA dAna mAMgane ko kahA / nAvha ne svAmidrohiyoM ke ghAta kI prArthanA kii| sultAna ne raNamala, rAyapAla aura koThArI kI a~gUThe taka khAla nikalavA DAlI / mATa prasanna huA / rAjapUtoM ko dAga diyA, donoM mIroM ko daphanAyA, aura rAjA ko gaGgA meM pravAhita kiyA aura phira bhATa kI prArthanAnusAra use bhI maravA diyA bhATane hammIra kA badalA lekara apanA nAma rakhA / ' 'bhANDa' ne "yaha kathA somavAra ke dina kArtika sudI saptamI, saMvat 1538 ke dina kahI ( padya 325 )" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-viSayaka kucha matabheda ima isa prastAvanA ko prAyaH samApta kara cuke the| usa samaya zrI agaracandajI nAhaTA se hameM 'imIra de caupaI' para hindustAnI ( 1960, janavarI-mArca ) meM prakAzita DaoN. mAtAprasAda gupta kA lekha milA / DA. gupta ne hammIrAyaNa kI kathA para kAphI rozanI DAlI hai, jisa artha para hama pahu~ce haiM aura jo artha DA0 gupta ne diyA hai, unameM anekazaH paryApta matabheda hai| ataH kucha aura likhane se pUrva una sthalAM para kucha vicAra karane ke lie hama vivaza hue haiN| kathA ke satyAsatya kI parIkSA usakA artha nizcita hone para hI ho sakatI hai / DA0 mAtAprasAda kRta artha prastAvita artha aura sujhAva (1) "vaha (kavi) apane (1) kazyaparAja kA putra bhAnu hai / una zrI sUrya ko kAzyapa rAva kA putra ko maiM savidhAna praNAma karatA huuN|" hama Upara batA mANa batAtA hai|" cuke haiM ki kavi kA nAma 'bhADa', bhADau yA 'bhANDau' vyAsa hai| (2) "gar3ha ke parakoTe (2) caupAI isa prakAra hai :meM cAra pramukha poliyAM koTi jiso huvai inda vimANa, thI aura pratyeka paulI para cyAri poli tiNi koTi pradhAna / naulakhI caMdrikA hotI poli caMDi navalakhIja hoi, caurAsI cahuTA nitu joi // 9 // isameM pratyeka polI para naulakhI cadrikA hotI thI / aisA artha to isameM kahIM dikhAI nahIM pdd'taa| vAstava meM naulakhI to eka polI vizeSa hai jo aba bhI isa nAma se prasiddha hai| thii|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) "rAjA kA AvAsa trailokya-maMdira kA nAma kA thA, ora gar3ha ke parakoTe meM eka alaMkRta paulI thI jisake bIca meM eka truTita raNastaMbha thaa|" (3) caupAI isa prakAra haiM : trailokyamaMdira rAya AvAsa, sIlA UnhA dhavalahari pAsi / bhUkhI poli achai tiNi koTi, riNanai thaMbha vicai chai troTi // 17 // yahA~ DA0 gupta aura adhika cuke haiN| trailokyamandira eka prAsAda vizeSa kI saMjJA hai| aisI hI saMjJAe~ bIkAnera aura rANakapura ke trailokya-dIpaka prAsAdoM meM bhI anusandheya haiN| kintu ima DA0 gupta ke pahale paMkti ke artha ko yathA tathA ThIka bhI mAna leN| to bhI dUsarI paMkti ke artha se sahamata honA to asambhava hai| yaha samajha meM nahIM AtA ki "paulike bIca meM truTina raNastaMma" kI kalpanA hI ve kaise kara cuke ? vAstava meM "raNa" durga kI nikaTastha prasiddha pahAr3I hai jisakA ullekha prAyaH sabhI itihAsakAroM ne kiyA hai / 'stambha se vaha pahAr3a abhipreta hai jisa para durga hai| inake bIca meM gaharA khaDDa hai ( dekheM Age hamArA raNathaMbhora kA bhaugolika vRtt)| kavi ne isI tathya ko 'riNa nai thamma bicai chai troTi' kaha kara prakaTita kiyA hai| riNa kA nAma 'caupaI' meM Age bhI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) (4) "pahale ulugakhAM (4) DA0 gupta kA yaha artha hamAre vicAra se ne inase pAMca labdhiyAM aspasTa hai aura azuddha bhii| labdhi kA pArimAMgI thIM, kintu inhoMne bhASika artha eka jJAna vizeSa hai jo isa prasaMga meM use AdhI labdhi bhI nahIM upayukta nahIM hai, yadi 'labdhi' ko hama prApti' ke artha dI, phira bhI bAdazAha ke meM leM to AdhIlabdhi aura pAMca labdhikA artha samayahA~ inakA mAna thA, jhAne kI AvazyakatA hai| hamIrAyaNa ke uddharaNa isalie ye ulugakhAM kI ye haiM :senA meM bane hue the|" alukhAna ji maMgiyau, amDa tIrai paMcAdha / ghaNA divasa mhe UlagyA, jeu na dIdhau Adha // 40 // amhanai mAna hunau etalau, ghari baiThA lahatA kaNahalau / pAtisAha nai karatA salAma, kaTaki ulagatA alukhAna // 45 // ina padoM kA vAstavika artha musalamAnI itihAsoM ko dekhane se jJAta hotA hai jinake avataraNa hamane Age uddhRta kie haiN| islIma kAnUna ke anusAra lUTa kA kucha bhAga sultAna kA aura kucha sainika kA hotA hai| ulUgakhAM ne gujarAta se Ate samaya isa rAjya mArga ko, jo yahA~ 'paMcAdha' (pazcArdha ) ke rUpa meM prastuta hai balAt sipAhiyoM se vasUla kiyA thaa| muhammada zAha aura usake sAthI 'ardha' mI dene ke lie taiyAra na the, kyoMki unhoMne bahuta dina taka sevA kI thii| ve ulugakhAM ke durvyavahAra se asaMtuSTa the| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 'jAjA devar3A usa samaya akhAr3e meM thA / * aura bIkana vahAM ghor3A le kara AyA thA / " Jain Educationa International ( 11 ) usase pUrva unakA saMmAna itanA thA ki ghara baiThe unheM vRtti milatI thI, ve bAdazAha ko salAma karate aura ulugakhAM kI phauja meM naukarI bajAte / ulugakhAM ke durvacanoM se duHkhI hokara unhoMne kAlu malika ko mAra diyA, kaTaka meM kolAhala kiyA aura jaga dekhate vahA~ Ae the : iNi vacani duiviyA svAmi, kAla malika mAyau tiNi ThAmi / kaTaka mAMhi kulAila kiyA, jaga dekhata ihA~ AviyA // 46 // (5) jisa caupara kA artha DA0 gupta ne kiyA hai vaha yaha hai : heDAu jAu devaDa, ghor3A le Ayu bIkaNau // 68 / akhAr3e ke lie yahAM koI zabda nahIM hai / zAyada DA0 gupta ne 'heDAu' kA artha akhAr3A kara diyA hai / 'heDAu' rAjasthAnI kA vikhyAta zabda hai / "heDAu - mIrI" kA khyAla aba bhI holI ke samaya hotA hai| heDAu hema baNajAre kI kathA bhI prasiddha hai / zrI manohara zarmA ne isa dohe kI ora bhI merA dhyAna AkRSTa kiyA hai : lAkha sarisA lakha gayA, anar3a sarIsA ATha / ma DAu sArasA, bale na AyA vATa || For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) (6) "chAvanI bIr3I khAkara soI huI thii|" 'bIkana vahA~ ghor3A lekara AyA thA' artha bhI prasaGgAnukUla nahIM hai| sIdhA artha to yahI hai ki heDAu jAjA bikrI ke liye ghor3e lAyA thaa| pA~ca sahasra ghor3oM se AkramaNa eka azvoM kA vyApArI heDAu hI kara sakatA thaa| (6) hammIrAyaNa kA pATha hai : "chAiNi sUto bITi khAnI // 1 // usa samaya ke kisI grantha meM hamane nahIM par3hA ki chAvanI bor3I khAkara so jAtI thii| yaha durtha phira prAcIna rAjasthAnI ke 'bITi' zabda kA artha na samajhane se huA hai| vAstavika artha hai : "khAnane sotI chAiNi (jhAIna nagara ) ko ghera liyaa| (7) mUla pATha hai bAlI nagara DhAhI ahiThANa" arthAt usane nagara ko jalAkara adhisthAnarAjyasthAna tathA pradhAna sthAnoM ko DhahA diyaa| bAlI kA artha 'jalA kara' rAjasthAnI bhASA meM prasiddha hai| (8) yahA~ hammIra kA rAjya thA ataH sUmAra kI koThI yadi koI hotI to apane hI rAjya kI hoto| mUla meM 'koTI sUyAra' zabda hai isakA artha spaSTa nahIM hai saMbhavataH zAhI zivira ko hammIra ne (7) tadanantara usane bAlI nagara meM par3Ava kiyA (e) hammIra ne sabhAra kI koThI luuttii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 lUTA hai| surjana carita meM isa bAta kA ullekha hai ki hammIra ne zAhI kaipa ko lUTA aura alAuddIna ne dUta dvArA isa para apanA roSa prakaTa kiyaa| (9) vaha karamadI bITi (9) pATha hai :-karamadI bITI AdhI rAti // 6 // meM AdhI rAta ko pahu~ca 'bITI' kA artha vahI 'ghera liyA' hai| usane gyaa| AdhI rAta karamadI ko ghera liyaa| 'bITI' zabda hammIrAyaNa meM anekazaH prayukta hai| (10) mIra muhammada nAma (10) caupaI yaha hai :kA bar3A paThAna thA jo muhimada mIra moTA paThANa, be UmaTI AvyA khurasANa / khurAsAna se AyA thaa| mugale kAphara te ati ghaNA, malika mIra mIyA nahamaNA // 99 // isameM sarahadI aneka jAtiyoM ke nAma haiM jo sultAna kI senA meM sammilita huI thiiN| mohamaMda, paThAna, khurasANa, mugala kAphira Adi ke nAma spaSTa hai| mohammadI, mIra, moTe paThAna, khurasANa samI umar3a kara Ae the| (11) "nagara kI samasta 11. caupaI yaha hai :janatA se mila kara usane nagara loka sahu milyA, baddhAvai cahuANa; badhAvA kiyaa|" gaDha badhAvai ati ghaNau, bhari bhari aMkhi ayANa // 14|| ___artha yaha hai, "nagara ke saba loga mile| ve cauhANa ( hamIra ) ko badhAI dene lge| ajJAnI (besamajha) loga AMkha bhara bhara gaDha ko bhI atyanta badhAI dete the|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) ke Di - krIDA 150 (13) "yaha hammIra hai jo ki durga ke dRr3ha kapATa de kara aDa gayA hai; raNathambhora durga se bhir3a kara hI tU usakA samatulya jAna sakegA / kahA (14) hamIra ne hai ki nagara ke nAma ko malina kara vaha donoM amIroM ko na degA aura na hAthI-ghor3e yA gaDha ko arpita karegA Jain Educationa International 14 ) ke yaha saba rAjapUtI prathA hai / gar3ha ke pUjana lie 191 vIM caupAI dekheM / Age gar3ha ko vidA bhI hai / 12. keDikA yaha krIr3A artha upayukta nahIM hai / 'ker3i' kA artha pIche yA pazcAt hotA hai gujarAtI aura rAjasthAnI meM isa zabda kA pracura prayoga pAyA jAtA hai / 13. chapada kI antima do paMktiyA~ ye haiM :re alAvadIna hammIra yaha, diDhakimADa ADau kharau / riNathaMbhi durga lagataDA, hiva jANIyai paTantarau // 176 // yahAM vAstava meM hammIra dRr3ha kapATa hai| vaha kapATa de kara ar3a nahIM gayA hai / 'bhaDakiMvAr3a' cAraNI sAhitya kA prasiddha zabda hai (bhar3akivAr3a zabda ke lie neNasI kI khyAta, bhAga 2, pRSTha 277 bhI dekheM / paTAntara artha zAyada antaH sattva ho / 14. yahA~ mUla pATha 'na paraNAvau DIkarI ko guptajI ne 'nayara NAva UMDIkarI' likhA hai aura 'nagara' ke nAma ko malina kara' artha karane kI kaSTa kalpanA kI hai| devalade putrI ke lie bAdazAha kI mAMga thI jisake uttara meM hammIra ne kahalAyA ki "putrI nahIM paraNAU~gA" For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) 15. chattIsa rAja- 15. inameM khAiDA, mahuur3A, aura raNamalla jAti pUta jAtiyoM ke naam| nAma nahIM hai| isake liye udayapura kI pratikA pAThAntara dRSTavya hai| 16. yuddha ke Arambha 16. yaha phira durartha hai| caupaI yaha hai :meM sultAnI senA ke Age mAryA mIra malika jAma, hammIra kI senA meM bhagadar3a . sagalA dala mAMhi paDyau bhaMgANa / par3a gaI jaba nisuratakhAM navalakhi mAsyA nisarakhAna, ne hammIra ke nau lAkha ___baMbArava paDyau teNi ThANi // 172 // *nika maare| vAstavika artha yaha hai : "jaba unhoMne mIra aura malikoM ko mArA saba ( sulatAnI ) senA meM bhagadar3a par3a gaI / navalakhI (dvAra ) ke pAsa nusaratakhAna ko jaba rAjapUtoM ne mArA, to usa sthAna meM cIkhanA cillAnA zurU ho gyaa| nusaratakhoM kI mRtyu ke lie Age diyo aiti hAsika vRtta dekheN| 17. 'zatru dala meM 17. dohA yaha hai :halacala par3a gaI aura - kaTaka mohi hala hala hui, huu damAme ghAu / zAha-e. Alama gar3ha para subhaTa sanAha lei malA, caDiu Alama sAha // 14 // ___artha yaha hai :car3ha pdd'aa| "kaTaka meM halacala huii| damAmoM para coTa pdd'ii| vIrocita acchA kavaca dhAraNa kara zAha-e-Alama (allAuddIna ) ne gar3ha para car3hAI kI" / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. "hammIra ke 18. ina caupAiyoM meM kahIM yaha nirdeza nahIM yoddhA talavAra sela aura hai ki isa pakSa ke yoddhA ina astroM ko aura vipakSa sIMganiyoM se bANa calA ke yoddhA unase minna astroM ko prayukta kara rahe the| rahe the, jaba ki sultAnI senA ke ora se yaMtra, nAleM aura DhIkuliyAM cala rahI thIM aura aiyAra mAra kATa kara rahe the ( 186187) 19. "pahile dina 19. itihAsa aura bhUgola donoM para binA kA yuddha samApta hone para dhyAna die zAyada yahI artha saMbhava ho| loga bhojana banAne ke donoM caupai ye haiM :lie lakar3I jalA rahe the pahilau riNa pUrau lAkar3e, deha Aga bAlyau tiya bhdd'e| ki bAdazAha kA 'pharmAna kaTaka sahU nai huyau phuramANa, belU nakhAu tiNi vahAM se haTane ke lie ThANi // 19 // huA aura sabhI loga suthaNa taNI bAdhai poTalI, mIramalika velU ANai mrii| apanA sIdhA sAmAna na karai koI jhUjha gaDhavAla, velU ANai sahi poTalI lekara vahAM se haTa ge"| // 19 // isake vAstavika artha ke lie pAThaka gaNa aitihAsika avataraNoM ko dekha leN| usase unako nizcaya hogA ki caupAiyoM kA vAstavika artha nimnalikhita haiM : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) pahile unhoMne riNa ( kI khAI ) ko lakar3I se bharA ; kintu use ( hammIra ke ) sainikoM ne balA ddaalaa| (phira ) saba senA ko AjJA huI 'usa sthAna para bAlU DalavAo' sUthaNa ( pAyajAme ) kI poTalI bAMdha bAMdha kara mIra aura malika bAlU bhara kara laate| gaDha ke gherane vAle koI yuddha na kara rahe the| sabhI poTalI meM bAlU lA rahe the|" gupta jI kI bhUla kA kAraNa yahAM belu kA artha bAlU na karake byAlu ( bhojana ) samajhanA hai jisase ve durartha kara sake haiM anyathA yahA~ bhojana aura sIdhA sAmAna kA prasaMga hI kyA thA ? yaha zAhI senA thI, na ki bhojanamaTTa brAhmaNoM kI maMDalI, jo sIdhA sAmAna uThA kara calI gii| phariztA ne 'riNa kI khAI' nAma dekara saba ghaTanA kA varNana kiyA hai| isAmI kI phutU hus salAtIna aura hammIra mahAkAvyAdi se saba kathA par3hI jA sakatI hai| 20, caupaI kA aMza yaha hai :'rAu Agali nita pAlau par3aI' (203) yahAM rAjA pAla para nahIM aataa| usake sAmane 'pAla' par3atA hai| 'pAlA' kA artha 'akhAr3A' hai; sambhavataH 'pAlA par3anA' yahA~ 'majalisa lagane ke artha 20. isake bAda rAjA nitya pAla para aataa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 / 21. dhIre-dhIre chaThThA 21 padyAMza nimnokta hai :mahInA samApta ho gayA chaTaI mAsi saMpUraNa masyau, te dekhI loka mani Dasyau aura gar3ha ke loga cintAH kosIsai jai pahutA hAtha, turakA taNI samI chai bAccha / tura ho uThe (200) 'hammIra bhI cintita huA 200 aura usane gar3ha devatA se rAya hamIra ciMtAtura hUyau, riNa pUsyau durga hiva gayau yuddha kA pariNAma jAnanA gaDha devati lahI paramAtha,ANI kuMcI dIdhI hAthi 201 cAhA (201) isameM riNa ke pUrA bhara jAne para gar3ha ke kosIsoM taka hAtha pahu~cane lage jisase hammIra cintAtura huaa| gaDha ke adhiSThAtR deva ne paramArtha ( vAstavika sthiti ) ko samajha kara hammIra ke hAtha meM cAbhI dii| rAya ne taba bArIughAr3I aura adhiSThAtR deva kI mAyA se pAnI baha niklaa| pAnI se bAlU baha gaI, vaha jhola phira khAlI ho gyaa| - 22 'bAra varSa ( yA 22. 'yA varSa dina' artha ke lie yahAM koI varSa dina ?) ho ge| avakAza nahIM hai| yuddha kA samaya caupaI 212, 216, aura 210 meM 'bAra varisa' hai| cAhe yuddha itanA na calA ho, hammIrAyaNa ke lie yahI artha upayukta hai| malla ke 21 veM kavitta meM bhI yuddha kA kAla 'varisa duvAdasa' hai| isase 'bAra' kA ThIka artha spaSTa hai| 23 'jImane meM vaha 23 jImane meM pairoM ke pAsa biThAne meM kauna saMmAna hameM apane pairoM ke pAsa viThAtA hai|' hai ? padyAMza yaha hai : ' ' 2 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) 24 'pahale tumane bar3e bar3e rAjyoM ko jItA hai|' - "jimaNai goDai baisArai pAsi" (224) yahAM 'jimaNai' kA artha 'jIvaNA' yA 'dAhinA adhika upayukta hai| rAja darabAra meM rAjA ke nikaTa dAhinI ora baiThanA sadA se pratiSThA sUcaka rahA hai| ( dekho mAnasollAsa yA bIkAnera, udayapura Adi rAjyoM kI darabArI rIti-rivAjoM para koI pustk)| 24 padyAMza yaha hai ;" taM moTau agaMjita rAva" isakA artha hai, "tU bar3A ajita rAjA hai|" ( ajita zabda ke mahatva ko gupta samrAToM kI mudrAoM para dekheM) 25. padyAMza yaha hai| tau tumhi AvyA bar3A pradhAna / ghara mukalAvau amha nai dei mAna // 225 // "yaha taba samajhA jAyagA" artha na prAsaGgika hai aura na zAbdika / 26. padyAMza yaha hai : "baMdhavagar3ha navi lIjai praanni|" isase agalI paMkti meM pradhAna kahate haiM ki yadi unheM pUrI bUMdI dI jAya to ve bala prayoga ke binA gaDha dilA sakate haiN| isalie upayukta artha hogA___"ise bala ke prayoga se nahIM liyA jA sktaa|" ... 25. 'yaha taba samajhA jAyagA ki koI bar3A pradhAna tumhAre pAsa AyA thA jaba tuma hameM sammAna dekara vApasa karoge' - 26. 'use bala se kyoM nahIM le lete ho?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. 'koThArI se unhoMne kahA, "dhAnya pheMka kara tuma bhI saba ke samAna nizcaSTa par3a jAo / " Y 28. 've rAjA ko yaha vizvAsa dilAte rahe ki usakI senA ke Age zatru niraMtara kSINa par3atA jA rahA hai, kevala eka bAra [ aura ] use parigraha ko [ raNakSetra meM ] dene kI AvazyakatA thI / ' Jain Educationa International ( 20 ) 27. padyAMza yaha hai : koThArI nai bolyau virau, dhAna nakhAvi sahu taraM parau // 234 // isase agrima caupara meM hameM yaha sUcanA bhI 'tiNi nIci nAkhyA sahu dhAna / ' usa samaya taka koI nizceSTa milatI hai / kintu durga meM thA hI nahIM / isaliye nizceSTa par3ane kA koI prazna hI nahIM hai| dhAna nakhAvi ( nakhAva ) sahu ta parau' kA artha yahI hai ki 'tU saba ( sahu ) dhAnya dUra ( pare, parau ) phikravA de ( nakhAva ) / ' 28. caupara yaha hai / :--- riNamala raupAla mAMgai pasAu; eka bAra paraghau dAu rAu, safe kI karAM ati bhalau, je meM turaka pADAM pAtalau // 236 // vAstavika artha yaha hai : "riNamala aura rAyapAla ne yaha prasAda ( favour) mAMgA, "eka vAra rAya hameM parigraha ( senA ) deN| hama kaTaka meM bhalI krIDA kareMge, jisase hama turkoM ko kamajora kara sakeM / apabhraMza aura rAjasthAnI ke jAnakAra ' pasAu' 'paraghaDa', 'kIlau' 'pAtalau' Adi zabdoM se acchI taraha paricita haiN| 'pAtalau' pAtalA ( patalA ) hai / For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. "ina donoM ne pracchanna rUpa se aisA kucha kiyA ki savA lAkha ( saMpAdalakSa ) kA parigraha svAmidroha karake bAdazAha se jA milaa|" (30) jAjA ne kahA, "ghara vaha jAve jo mAtA pitA ke atirikta tIsare kA janmA ho / " (31) mahimAzAhi ne kahA ki to vaha koThAra ke dhAnya aura gaDha kI rakSA karegA | Jain Educationa International ( 21 ) 29. caupara yaha hai : 'rAya taNai mani nahIM vizeSa, drohe kIdhau kAma alekha savAlAkha parighau (yaha ) rAvu, drohe milyA jAi patisAhi // 237 // 'bhalekha' kA artha 'alekhya hai / isI 'alekhya' kArya ko kavi ne 222 vIM caupaI meM bhI iMgita kiyA hai / droha kA uttaradAyitva zAyada kavi ne pradhAnoM para ho rakhA hai| (30) padyAMza yaha hai : 'jAjau kahai ti jAu, je jAyA tiha jaNa taNA // 248 // I saMbhavataH 'ti jaNa' kA artha DA0 gupta ne tIsarA jana kiyA hai / vaise "tira jaNa " kA artha 'vaha (avaktavya) purUSa' arthAt jAra pratIta hotA hai| malla ke kavitta meM isI prasaMga meM 'tasai jaNe' hai (pRSTa 49 dUhA 3) (31) caupaI yaha hai : Roman mahimAsAhi isiu kahai, nisuNi rAya hamIra | dhAna jovADi koThAra nA, gaDha rAkhAM tara mIra // 254 // artha yaha hai : tuma mahimA sAhi ne kahA, 'he rAya hamIra, suno / koThAra ke dhAnya ko dikhavAo / " ( ' dhAnya hogA ) to hama gar3ha rakheMge / ' For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) - isase agrima caupAI meM yaha varNita hai ki rAja ne koThArI se pUchA ki koThAra meM kitanA dhAna hai| baniye ne saba aMbAra khAlI dikhA die| . (32) usane bhRtya mAhe- (32) mUla padyAMza rakhe mahesarI karau pradhAna zvarI ko pradhAna banAne (225) meM rakhe' zabda kA artha DA0 gupta ne galata kiyA tathA donoM amIroM ko hai yaha avyaya hai aura phalitArtha niSedhAtmaka hai zrI sammAna dene ke lie kaha jinarAjasUri aura zrImad devacandrajI Adi rAja kara kumAra ko vidA sthAnI tathA gUjarAtI ke kaviyoM ne isakA pracuratA se kiyaa| prayoga kiyA hai| gUjarAta meM to Aja bhI bolacAla meM niSedha para bala dene ke lie yaha zabda paryApta pracalita hai / ataH yahAM mAhezvarI pradhAna banAnA niSiddha kiyA hai / Age mahesarI nA bADhijyo kAna bhI niSedha kA hI samarthaka hai| (33) mukalAvai = mukta (33) mukta ke sthAna para visarjana karanA yA kiyA / (274) vidA denA adhika upayukta hai / (34) "jamahara (jauhara) (34) caupaI yaha hai:karane ke lie hammIra ne jamahara karI char3au huyau, hamIra de cahuANa / ghor3A plaannaa|" savAlAkha saMbhari dhaNI, ghoDaI diyai palANa // 279 // hammIra ne jauhara karane ke lie nahIM apitu jauhara kArya se virata hone para ghor3A plaannaa| jamahara striyoM ke lie thA; puruSoM ke lie jauhara ke bAda AmaraNAnta yuddha / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) "yaha sunakara ] rAjA ne apane Apa hI apanA galA kATa DAlA / " 36. usane mAMgA ki raNamala, rAyapAla tathA gar3ha ke koThArI kI khAla eka aMgUThA moTI nikalavA lI jAya / ( 23 ) (35) padyAMza yaha hai : Jain Educationa International rAva pavADau koyau bhalau ApaNahI sArayau jai galau // 293 // rAjA ne yaha bar3A pavAr3A kiyA ki apane hI hAtha apanA galA kATa DAlA / 'pavAr3A' ke artha para hamane Age vicAra kiyA hai / ( 36 ) yaha artha saMgata nahIM kahA jA sakatA / manuSya kI khAla aura eka aMgUThA moTI ? vaha gaiMDA to nahIM hai / 'aMgUThA thakI kA abhipreta artha 'aMgUThA moTI' na hokara aMgUThe taka kI ( arthAt samasta zarIra kI ) khAla hai / aMgrejI meM ise Flaying alive kahate haiM / hammIra mahAkAvya se tulanA hammIra mahAkAvya meM bhI hammIra kI kathA kA vizada varNana hai / hammIrAyaNa kA racanA samaya saM0 1538 hai / hammIra mahAkAvya kI racanA gvAliyara ke taMbara : rAjA vIrama ke samaya huI, jisakI jJAta nizcita tithiyA~ saM0 1458 aura. 1479 haiM ( tArIkha mubArakazAhI, 177; prazasti saMgraha, mahAvIra granthamAlA, dvitIya puSpa, jayapura, pR0 173, paMkti 24 ) / hammIra mahAkAvya meM hammIra kI saba jIvanI kA varNana hai, usakI jAnakArI kucha adhika paripUrNa aura prAcIna: AdhAroM para Azrita pratIta hotI hai / alAuddIna se saMgharSa ke bAre meM dI huI, donoM kAvyoM kI sUcanAoM meM jo antara hai, use koSTaka rUpa meM ima isa prakAra prastuta kara sakate haiM : : For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa hammIra mahAkAvya 1, jayattigade kA putra (1) jaitrasiMha ke putra hammIradeva ne gaddI para - hammIra de jaba raNathaMbhora baiThate hI digvijaya kA nizcaya kiyA aura mAlavA, meM rAjya kara rahA thA, malakhAna ke vidrohI sara mevAr3a, AbU, badanora, ajamera, sAMbhara, maroTha, khaMDelA, dAra mahimAsAhi aura campA, kakarAlA, tihunagar3ha Adi para vijaya prApta kara mIragAmarU ne hammIra kI raNathambhora vApasa aayaa| tadanantara usane koTi yajJa zaraNa lii| mahAjanoM ne kiyA aura purohita ke kahane para eka mAsa kA maunaunake vyaya Adi ko __ vrata dhAraNa kiyaa| usI samaya ullUkhAna ko alAdhyAna meM rakhate hue rAjA uddIna ne kahA, 'raNathambhora kA rAjA hameM kara diyA ko unheM nikAla dene kI salAha dii| kintu rAjA karatA thaa| usakA putra hammIra to hama se bAta bhI ne isa para dhyAna na diyaa| nahIM krtaa| isa samaya vaha vrata meM sthita hai| tuma isa para alUkhAna bahuta bar3I jAkara usake deza kA vinAza karo" (sarga 9,1-104) senA lekara raNathambhora para car3ha aayaa| (18-66) (2) alukhAna kI cupa- (2) ullUkhAna banAsa ke kinAre phuNcaa| cApa caDhAI kA kisI ko ghATI ke andara ghusane meM apane ko asamartha pAkara vaha patA na zAnti ne vahIM ThaharA / senApati bhImasiMha aura mantrI dharmasiMha meM bhAgyavazAt jAjA ne usakI phauja para AkramaNa kiyaa| musalamAnI devar3A bhI vahIM A utarA phauja haarii| idhara-udhara lUTapATa kara dharmasiMha to raNajahA~ alUkhAna kI kucha thambhora kI ora lauTa gyaa| kintu darre meM praveza senA kA par3Ava thaa| karatI samaya bhImasiMha ke sipAhiyoM ne musalamAnoM se jAjA ne usakI senA chIne hue nagAroM ko bajA ddaalaa| use apanI jaya ko naSTa kiyA aura khabara kA saMketa samajhakara titara-bitara hue musalamAnI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) raNathambhora meM dii| udhara sipAhI ekatrita ho ge| bhImasiMha vIratA se yuddha allUkhAna bar3hakara hIrApura karatA hubhA mArA gyaa| ghATa para jA utraa| vrata ke pUrA hone para hammIra ne dharmasiMha ko hammIrade ne mahimAsAhi napuMsaka, aMdhA Adi kahate hue use vAstava meM zarIra aura aneka kSatriyoM kI se andhA aura napuMsaka banA diyaa| dharmasiMha kA pada senA ke sAtha alakhAna usane khAMDAdhara moja ko diyaa| kintu kucha dina para AkramaNa kiyaa| bAda dhana kI AvazyakatA par3ane para usane aMdhe dharmasiMha alakhAna parAjita hokara ko phira apane purAne pada para niyukta kara diyaa| bhAgA aura bAdazAha taka prajA ko aneka karoM se pIr3ita kara usane rAjA ke pukAra huii| (67-83) viruddha kara diyaa| bhoja ko bhI rAjA aura dharmasiMha ne itanA taMga kiyA ki vaha aura usakA bhAI pIthasiMha yAtrA ke bahAne dillI jAkara alAuddIna ke naukara ho ge| bhoja ke cale jAne para hammIra ne daNDa nAyaka kA pada ratipAla ko diyA (sarga 9,106-188) 3. allAuddIna ne 3. bhoja kI salAha se alAuddIna kI senA ne kruddha hokara bahuta bar3I phasala kaTane se pahale raNathaMbhora para AkramaNa kiyaa| senA ekatrita kI aura ullUkhAna jaba hindUvATa pahuMcA to hammIra ke raNathaMbhora ko jA gheraa| senAniyoM ne ATha ora se usa para AkramaNa kiyA, molhau bhATa ke mukha se pUrva se vIrama ne, pazcima se mahimAsAhi ne, jAjadeva kI huI devaladevI, gar3ha, ne dakSiNa se, uttara se garbharuka ne, Agneya dizA se hAthI Adi kI mAMga ratipAla ne, vAyavya se ticara ne, IzAna se raNamalla hammIra ne ThukarA dii| ne aura nairRta se vaicara ne| musalmAnI senA burI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) mahimAsAhi aura hammIra taraha parAjita huI aura ullUkhAna jAna lekara bhaagaa| ke rAjapUtoM ne musalamAnI ratipAla ne bandI musalmAnI striyoM se gAMva-gAMva meM sainya ko rauMda DAlA aura nisarakhAna ko mAra chAcha nikvaaii| rAjA ne ratipAla ko khUba puraskRta ddaalaa| (84-173) kiyA (10-1-63) 4 aba saba prAntoM isI samaya hammIra se AjJA prApta kara mahimAsAhi aura dezoM kI phauja lekara alAuddIna ne AkramaNa Adi ne bhoja kI jAgIra para AkramaNa kiyA kiyaa| hammIra ne bhI aura usake bhAI ko sakuTumba pakar3a kara le aae| isa avasara para chattIsa eka tarpha se rotA dhotA mojadeva aura dUsarI ora se kulake rAjapUtoM ko parAjita ullUkhAna alAuddIna ke darabAra meM phuNcaa| bulaayaa| yuddha Arambha alAuddIna ne hammIra kA samUla uccheda karane kA huA, bAdazAha use eka nizcaya kiyA aura rAjya ke pratyeka prAnta se senAe~ ora khar3A dekhtaa| bAdazAhI senA haarii| bahuta maMgAI (10-64-88) sultAna ke mAI ullUkhAna aura se mIra aura malika mAre . nisurattakhAna ne hammIra ko parAjita karane ke lie ge| khabara lene para prayANa kiyaa| daroM ko pAra karanA kaThina thA isalie mAlUma huA ki savA donoM bhAiyoM ne sandhi-mantraNA ke bahAne molhaNa lAkha AdamI samApta ko hammIra ke pAsa bhejA, aura chala se darre meM praveza hue haiN| (174-192) kara muNDI, prataulI aura zrI maNDapadurga evaM jaitrasara Adi ke cAroM ora apanI senA ke par3Ava DAla die (11-1-24) __ molhaNa yathA tathA darabAra meM pahu~cA, aura usane hammIra se lAkha svarNamudrAoM cAra hAthiyoM, tIna sau ghor3oM aura rAjakanyA kI mAMga kii| vizeSataH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) mAMga cAra mugaloM kI thI jinhoMne una bhAiyoM kI AjJA bhaMga kI thI (11,59-60) / hammIra ne use dhamakAte hue kahA, yadi tuma dRta rUpa meM na Aye hote to maiM tumhArI jIma nikalavA ddaaltaa| jisa taraha hAthI Adi ke jIvita rahate koI hAthI ke dA~ta, sarpa kI maNi aura siMha kI kesara-paMkti ko nahIM le sakatA, isI taraha cauhAna ke dhana ko usake jIte koI grahaNa nahIM kara sktaa| zaraNAgata zatruoM kI sAmAnya puruSa bhI rakSA karate haiN| mujha se mugaloM ko mAMgane vAle tumhAre svAmI to sarvathA mUrkha hoNge| maiM eka visve ke zatAMza ko bhI dene ke lie taiyAra nahIM huuN| jo tumhAre svAmI se bana par3e, vaha kare (11-25-68) hammIra ne usake bAda pUrI taiyArI kI musalamAna senApatiyoM ke durga-grahaNa ke aneka prayatnoM ko usane viphala kiyaa| eka dina yuddha meM durga se calAyA huA eka golA zatru ke gole se bhir3akara uchalA aura usase nisurattikhAna mArA gayA / (11-69-99) nisurattikhAna kA antakRtya kara isa bAra alAuddIna svayaM raNathaMbhora pahu~cA | prAtaHkAla hote hI hammIra ne AkramaNa kiyaa| dina bhara ghora yuddha huaa| isI prakAra dUsarA dina mI bhayaMkara yuddha meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) biitaa| isa yuddha meM musalamAnI phauja ke 85,000 yoddhA kAma aae| (12-1-89) ... 5. eka dina hammIra 5. eka dina hammIra kI majalisa jamI thii| siMhAsana para baiThA thaa| gAnA ho rahA thaa| usI samaya sundarI dhArAdevI usake Adeza se mahimAsAhi ne alAuddIna ke nartakI ne vahAM Akara nRtya zurU kiyaa| mayUrAsana - sAtoM chatra kATa ddaale| bandha se nRtya karate hue usane tAla-truTi ke samaya sultAna ne lakar3oM se khAI sultAna ko pazcAd-bhAga dikhaayaa| isase khinna ko bharane kA yatna kiyaa| hokara alAuddIna ne kahA, "kyA koI aisA vyakti hai jaba hammIra ke sainikoM ne jo ise bANa se mAra giraae| sultAna ke bhAI ne lakar3iyA~ jalAdI to uttara diyA, 'tumane uDDAnasiMha ko kaida meM DAla rakhA sultAna ne bAlU se khAi ko bhara kara gaDha lene kA hai| vahI yaha kAma kara sakatA hai|' bAdazAha ne prayatna kiyaa| kintu gar3ha ukhAnasiMha kI ber3iyA~ kaTavA dI aura usa para kRpA ke adhiSThAtR deva kI mAyA dikhaaii| usa duSTa ne bANa se dhArA ko mAra kara se aisA pAnI AyA ki durga kI upatyakA meM girA diyaa| mahimAsAhi ne bAlU baha gii| (193-202) bAdazAha ko mAranA cAhA, kintu hammIra ke manA ... hammIra ke sAmane karane para usane uDDAnasiMha ko hI maaraa| usake dhArU aura vArU nata, vinAza se cakita hokara alAuddIna ne apanA DerA kiyAM sultAna ko pITha tAlAba ke dUsarI ora kara diyA / (13-1-38) dikhAkara nAcatI thii| sultAna ne khAI ko pUliyoM, upaloM, aura lakasultAna ne bandhanamukta mahimAsAhi ke cAcA r3iyoM ke Tukar3oM se maravA diyA aura eka aura gar3ha dvArA unheM eka bANa meM ke nikaTa suraMga pahuMcA dii| kintu hammIra ne khAI hI maravA ddaalaa| sAmAna ko agni ke goloM se aura suraMga ke AdamiyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) bAraha varSa taka isa ko lAkha ke tela se jalA diyaa| isa prakAra se usane taraha yuddha calA (padya 212) bAdazAha ke aneka upAyoM ko vyartha kiyaa| (203-212) (13-39-48) 6. dillI se vApisa 6. varSA A gii| yathA tathA saMdhAna kI icchA Ane kI arja hone lgii| se alAuddIna ne dUtoM dvArA ratipAla ko bulaayaa| taba bAdazAi ne hammIra ko kahalA kara bhejA, use khUba prasanna kiyA ! aura usake sAmane aMcala "bAraha varSa yuddha kI sImA pasAra kara kahane lagA, "maiM usa durga ko lie binA hai| hama paryApta raNa-krIr3A - gayA to merI saba kIti lupta ho jaaegii| kintu kara cuke haiN| aba mujhe bidA do| maiM to tumhArA mere saubhAgya se tuma A gae ho| maiM to kevala mehamAna huuN|" logoM kI vijaya kA icchuka huuN| yaha rAjya to tumhArA hI salAha se hammIra ne apane do atyanta vizvasta hogaa|" sultAna ne use khUba madirA pilAI / pradhAnoM ko bAta cIta ke bAdazAha ko vacana dekara ratipAla vApasa lauTA / lie bhejaa| bAdazAha ne (13-49-82) unheM khuba mAna diyaa| unheM pUrI bUndI aura kucha anya grAsa kA bhI AzvAsana dekara bAdazAha ne unheM apanI ora milA liyA (213-230) 7. jaba hammIra ne 7. raNathaMbhora lauTa kara ratipAla ne rAjA ko pUchA to mana AI bAta bhar3akAte hue kahA, "alAuddIna kahatA hai ki vaha mUrkha banA dI ki bAdazAha to apanI lar3akI ko na degA to maiM usakI striyoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devalade ko mAMgatA hai| bhI chIna lNgaa| isa para maiM use bhartsanA de kara maiM devalade ne kahA, "mujhe calA Ayo huuN| raNamalla Apa se nArAja hai| isalie dekara tuma apane ko pA~ca sAta AdamI le jA kara Apa use rAjI kara bcaao| samajha lenA ki maiM paidA hI nahIM huI, yA leN|" jaba bIrama ke pAsa ho kara ratipAla nikalA choTI avasthA meM hI mara to zarAba kI gaMdha se usane anumAna kara liyA ki gii| kintu immIra ne ratipAla zatru se mila gayA hai| kintu rAjA ne isa bAta para dhyAna na ratipAla ke viruddha kArya karanA ucita na smjhaa| diyaa| (231-233) udhara rAniyoM ke kahane se devaladevI pitA ke pAsa pahu~cI aura aneka nItiyuta vAkyoM se use apane pradAna ke lie smjhaayaa| kintu isase prasanna hone ke sthAna para hammIra atyanta kruddha huaa| usane putrI kI bAtoM kA samAdhAna kara use vApasa apane sthAna para bheja diyaa| (13-84-129) 8. koThArI se mila 8. udhara ratipAla ne raNamalla ke pAsa jAkara kara unhoMne saba dhAna dUra kahA, mAI ! yahA~ se bhaago| rAjA tumheM pakar3ane A giravA diyaa| usase rahA hai| tumheM abhI vizvAsa na ho to sAyaMkAla ke kahA, hameM pUrI bUMdI milI samaya jaba vaha pA~ca sAta AdamiyoM ke sAtha Ae to hai hama tujhe pradhAna bnaaeNge| phira riNamala merA vacana satya mAna lenaa|" rAjA ko usI taraha aura raupAla ne hammIra se AtA dekha raNamalla gar3ha se utara kara zatru se jA senA maaNgii| unhoMne kahA, ko milaa| unakI duzceSTA se khinna hokara jaba rAjA ki zatru kamajora * par3a ne koThArI jAhaDa se anna ke bAre meM pUchA to sandhi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) jaaegaa|" saMzaya rahita kI icchA se usane kahA ki anna hai hI nahIM / rAjA ne unheM saba senA (130-130-37) dii| ve bAdazAha se jA mile / gar3ha meM koI aisA vyakti na rahA jisake hAtha meM hammIra hathiyAra de| (234-240) . 9. hammIra ne zeSa 9. isa sArvatrika kRtaghnatA se khinna hokara logoM ko bulAyA aura kahA, "maiM tumhArA ThAkura usane mahimAsAhi ko bulAyA aura kahA, tuma videzI hU~, tuma merI prjaa| kaho ho| tumhArA yahA~ rahanA ucita nahIM hai| jahA~ kaho maiM tumheM kahA~ pahuMcAU~ ?" maiM tumheM pahu~cA duuN| hama to kSatriya haiN| apanI kintu ve jAne ko rAjI na hue| usane jAjA se jamIna ke lie prANoM kI Ahuti denA hamArA to dharma kahA, 'jAjA tuma jaao| hai|' ina vacanoM se marmAhata hokara mahimAsAhi ghara tuma paradezI pAhuNe ho|' pahu~cA aura strI, bAlakAdi saba ko talavAra kI dhAra kahate inkAra kiyA ki utAra kara hammIra se kahane lagA, "tumhArI bhAbhI aise samaya meM vahI loga jAne se parva ekabAra tamhAre darzana karanA cAhatI hai|" jAeMge jo aise vaise vyaktiyoM kI santAna hai| rAjA vahA~ pahu~cA aura ghara ke usa vIbhatsa dRzya ko donoM mIroM ne to yaha bhI dekha kara mUrchita ho gyaa| sacetana hote hI mahimAkahA ki vaha unakA ___ sAhi ke gale laga kara apane ko dhikkAratA huA vaha samarpaNa kara durga kA uddhAra kre| kintu hammIra isake vilApa karane lgaa| . (138-166) lie taiyAra na huaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) durga rakSA kA phira vicAra hone lgaa| kintu hammIra ne jaba koThArI se dhAnya ke bAre meM pUchA to usane jA kara khAlI koThe dikhA die (241-255) 10. rAjA ne aba 10. vahA~ se lauTa kara jaba usane koSThAgAra ko jamahara (jauhara) karane kA dekhA to usameM use anna se paripUrNa paayaa| jAhar3a ne nizcaya kiyaa| vIramade se usane jAne ke lie jhUTha bolane kA kAraNa bhI btaayaa| "terI buddhi para kahA; kintu vaha rAjI na bajra par3e", kahate hue rAjA ne bAhara jAne ke icchuka huaa| taba usane kumAra nAgarikoM ke lie mukti dvAra khola diyA aura bAkI ko tilaka diyA, ucita ko jauhara kI AjJA dii| svayaM dAnAdi de aura zikSA dI, aura usakI mAM bhagavAn janArdana kI arcanA kara vaha padmasara ke kinAre ke sAtha use vahA~ se nikAla diyaa| hAthiyoM para baiTha gyaa| raMgadevI Adi rAniyoM ne apane ko aura ghor3oM ko hammIra ke subhUSita kiyaa| rAjA ne saMtuSTa ho kara apanI anuyAyiyoM ne mAra ddaalaa| kezapaTTikA kATa kara unheM dii| phira devaladevI ko ghara ghara meM logoM ne gale lagA kara vaha ro pdd'aa| rAniyAM hammIra kI jamahara kie| tamAma kezapaTikA hRdaya para rakha kara agni meM praveza kara gii| raNathaMbhora aisA jalA unheM anyAJjali dekara rAjA ne jaba jAjA ko bhejA mAnoM hanumAn ne laMkA meM agni lagAI ho| to vaha nau hAthiyoM ke sira kATa kara rAjA ke pAsa pahuMcA aura kahane lagA, jisa prakAra rAvaNa ne ziva phira koThe dekhe to unhe kI arcanA kI thI, vaise hI maiM tumhArI arcanA karatA dhAnya se paripUrNa paayaa| huuN| ye nau sira hai, aura dasarvAM sira merA hogaa|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAjA vIramade aura donoM vIrama ne rAjya ko tiraskRta kara diyA, taba rAjA mIra gar3ha kI rakSA ke lie prasannatA parvaka jAjadeva ko rAjya diyA, aura taiyAra the, kintu hammIra ne kahA, "aba anartha ho svapnAgata padmasara ke AdezAnusAra usane saba dravya cukA hai| aba jIne se padmasara meM DAla diyaa| phira hammIra kI AjJA se kyA lAbha ?" bIrama ne chAhar3a kA sira kATa DAlA (13-169-192) (256-277) 11. gar3ha me kevala 11. vIrama, siMha, TAka, gaGgAdhara, cArAM mugala ye rahe-vIramade, hammIrade, bandhu aura kSetrasiMha paramAra ina vIroM ke sAtha hammIra mIra ( gAbharU ), mahimA- yuddha meM utarA / pahale vIrama kAma aayaa| phira zatra bANoM se mahimAsAhi ko mUcchita dekha kara hammIra sAhi, mATa aura pAhuNA Age bar3hA aura aneka zatruoM kA vadha kara svayaM apane jAjA / hammIra ghor3e para hAtha se hI mraa| usake liye yaha asahya thA ki zatru car3hA, kintu vIrama ko use jItA pkdd'eN| yuddha kI tithi zrAvaNa zukla SaSThI paidala dekha kara ghor3e se ravivAra thaa| (13-192-225) utara par3A aura ghor3e ko sUra vaMzI ratipAla ko aura raNamalla ko dhikAra hai| abhinaMdya vaha jAjA hai jisane hammIra kI mRtyu apane hAtha se mAra ddaalaa| ke bAda bhI do dina taka durga kI rakSA kii| do na na donoM mIra, phira jAjA, kahane se hAM kA artha banatA hai yaha socakara jisane usake bAda bIrama ne yuddha __hammIra ke "jA, jA" kA artha 'Thahara jA' kiyA aura kiyA hammIra ne svayaM svAmi kI AjJA kA maGga kie binA usakI sevA kI apane hAthoM galA kATa vaha jAjA cirajayI ho| ahakAra niketana usa mahimAsAhi kA varNana to kyA kiyA jAe jisane kara apanI iha lIlA prANAnta para bhI zatru ke sAmane sira na jhukaayaa| samApta kii| usa vIra mahimAsAhi kI barAbarI kauna kara sakatA saMvat 1371 jyeSTha hai jo pakar3e jAne para paira ko Age dikhAtA hunA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) bhaSTamI zanivAra ke dina alAuddIna kI sabhA meM ghusA, aura jisane yaha pUchane hammIra kAma AyA aura para ki yadi meM tumheM jIvita chor3a dUM to tuma mere gar3ha TUTA / (278-294) lie kyA karoge, yaha uttara diyA, 'vahI jo tumane hammIra ke lie kiyA hai|' (14-1-20) 12. yuddha ke bAda alAuddIna raNa- 12. pUchane para jisane raNakSetra meM kSetra meM aayaa| jaba usane hammIra ke par3e hammIra ke sira ko paira se dikhAyA, viSaya meM pUchA to raNamala ne paira se use aura pUchane para rAjA se prApta kRpAoM dikhAyA / itane meM mATa nalha ne hammIra kA bhI varNana kiyA, usa ratipAla kI kI virudAvalI par3hI aura bAdazAha ko alAuddIna ne jo khAla nikalavA DAlI saba sira dikhAe-jAjA kA jisane vaha ThIka hI kiyaa| (isase mAnoM usane jalaharI rUpI raNathaMbhora meM sthita apane yaha upadeza diyA ki) koI svAmidroha svAmIrUpI mahAdeva kI apane sira se na kare / (14-21) pUjA kI thI, vIrama kA gAbharU aura mahimAsAhi kA aura hammIra kA bhii| jaba bAdazAha ne use vara denA cAhA to usane yahI prArthanA kI ki svAmidrohI ratipAla Adi ko prANa-daNDa diyA jAe aura usake bAda usakI bhI ihalIlA samApta kI jaae| bAdazAha ne rAyapAla, raNamala, aura banie kI khAla nikalavA kara bhATa ko prasanna kiyaa| bhATa kA hanana kara usane usakI icchA pUrti bhI kii| rAjA, mIra Adi kI usane ucita anya-kriyA kI / (295-323) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya kathAoM meM satyAsatya kA vivecana hama Upara hammIrAyaNa kA sAra de cuke haiM / kintu tulanAtmaka dRSTi se viSaya ke adhyayana ke lie koSTakoM meM kisI aMza meM usakI punarAvRtti Avazyaka huI hai| unheM dekhane se yaha spaSTa hai ki hammIrAyaNa aura hammIramahAkAvya kI kathAoM meM paryApta samAnatA hai| hammIramahAkAvya ke anusAra hammIra kI mRtyu ke bAda kaviyoM ne hammIra viSayaka aneka choTI moTI racanAeM kI / zAyada yahI racanAeM hamAre kAvyoM kI mUlasrota ho / kintu yaha bhI asambhava nahIM hai ki 'bhANDau' vyAsa ne hammIramahAkAvya ko sunA aura usakA kucha Azraya bhI liyA ho| vizeSataH kathAoM kA antara vivecya hai| jahA~ donoM kathAoM meM bhinnatA hai, usameM kauna grAhya hai aura kauna agrAhya ? na kevala yaha kahanA paryApta hai ki yaha kathA kalpita pratIta hotI hai, yA 'yaha adhika pramANika hai kayoMki isameM adhika vistAra nahIM hai'| aura na hama pArasparika kathAoM ko kevala anya kathAoM ke mauna ke AdhAra para hI ekAntataH tilAMjali de sakate haiM / jo bAta hameM eka sthAna para na milI hai vaha zAyada anyatra mila sake / samasAmayika Apta graMthoM aura abhilekhoM ke viruddha jAnevAlI paramparA kA hameM avazya tyAga karanA par3atA hai| kintu vahA~ bhI AptatA Avazyaka hai / pUrvAgraha vahA~ bhI ho sakatA hai / musalamAna itihAsakAra yadi hindU rAjA ke viSaya meM kucha likheM yA cAraNa aura bhATa kisI sultAna, amIra Adi ke viSaya meM to donoM ke lekhoM kI kucha parIkSA karanI par3atI hai| inhIM bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue hama abhilekhoM, khajAInula phutUha, tArIkhe phirojasAhI, phutU hussalAtIna, tArIkhe phariztA Adi tavArIkhoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura cAraNI sAhitya kI aneka pustakoM kA viSaya vivecana meM yathAsamaya prayoga kreNge| hammIrAyaNa meM hammIra ke pitA kA nAma jayatigade diyA hai aura hammIra mahAkAvya ne jaitrasiMha / hammIra ke vi0 1345 ke zilAlekha meM jaitrasiMha nAma hI hai; kintu yaha sambhava hai ki bolacAla kI bhASA meM jaitra siMha kA nAma jaitiga hI rahA ho| hammIrAyaNa ne yuddha kA kevala mAtra yahI kAraNa diyA hai ki hammIra ne vidrohI mugala saradAra mahimAzAhi aura garbharUka ko zaraNa dI thii| hammIramahAkAvya ko bhI yaha kAraNa ajJAta nahIM hai| kintu usane mukhyatA anya rAjanaitika kAraNoM ko dI hai / eka deza meM do digvijayI nahIM ho skte| alAuddIna ko yaha bAta khalatI thI ki raNathaMbhora use kara nahIM de rahA thA; vahI raNathaMbhora jo kisI samaya dillI ke adhIna thA udhara hammIra koTimakhI thA ; use apane bala kA garva thaa| bhoja ke pratizodha kI kathA bAda meM AtI hai usase kAvya meM rocakatA avazya bar3hI hai; kintu yaha samajhanA bhUla hogA ki hammIramahAkAvya ne use pramukhatA dI hai| vAstava meM usakA dRSTikoNa prAyaH vahI hai jo tArIkha phirojazAho kA / use bhI muhammadazAha kI kathA jJAta thI, to mI pramukhatA usane allAuddIna kI dig jigISA ko hI dI hai / aura vAstava meM yaha bAta hai bhI ThIka / ina donoM uccAbhilASI vyaktiyoM meM yuddha avazyambhAvI thA cAhe muhammadazAha hammIra ke darabAra meM zaraNa grahaNa karatA yA na krtaa| uttara ke anya rAjyoM meM kauna muhammadazAha pahu~ce the jo alAuddIna ne unapara AkramaNa kiyA ? virodhAgni to allAuddIna ke samaya se pahale hI jvalita ho cukI thii| usameM muhammadazAha ko dAraNadAna ne eka prabala Ahuni dekara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) pUrNataH prajvalita kara diyA / isake atirikta anya ghaTanAe~ bhI huI jinase bhallAuddIna ko raNathambhora lene ke lie aura bhI dRr3hapratijJa honA paDA / ataH vivecanA se siddha hai ki yuddha ke kAraNa donoM kAvyoM meM ThIka haiM / kintu immorAyaNa ne kevala tAtkAlika kAraNa dekara santoSa kiyA hai / hammIramahAkAvya kI dRSTi aura kucha gaharAI taka pahuMcI hai' / yuddha kI ghaTanAoM ke varNana meM kucha antara hai kintu musalamAnI tavA - rIkhoM ko par3hane se pratIta hotA hai ki hammIramahAkAvya ne jalAluddIna ke samaya kI kucha ghaTanAeM sammilita kI haiN| bhImasiMha kI mRtyu aura dharmasiMha kA andhIkaraNa zAyada san 1291 ke lagabhaga hue hoM / dharma siMha para punaH kRpA san 1291 aura 1298 ke bIca meM huI hogii| hammIrAyaNa Adi meM ina ghaTanAoM kA abhAva sambhavataH inake san 1298 ke pUrva hone ke kAraNa hai / kintu bhojAdi kI kathAeM kalpita nahIM hai / khAMDAvara yA khaGgadhara bhoja bhAratIya aitihya kA prasiddha vyakti hai / usane tana mana se allAuddIna kI 1 sevA kI aura vaha antataH kAnhaDade aura sAtala ke viruddha yuddha karatA huA mArA gayA / yahI moja sambhavataH khema ke pandrahaveM kavitta kA bhoja hai; aura yaha bhI bahula sambhava hai ki malla ke dazarve padya meM bhI ( jisake AdhAra para khema kA pandrahavAM padya likhA gayA hai ) bhoja kA nAma rahA ho / zrI 1 - alAuddIna kI nIti ke lie dekheM tArIkhe phirojasAhI, jilda 3, pRSTa 148 ( iliyaTa aura DAusana kA anuvAda ); Age die hue muslima tavArIkhoM ke avataraNa, "arlI cauhAna DAinesTIja" pR. 108, 109 aura prastAvanA ke anta meM pradatta hammIra kI jIvanI | 2 - dekheM mahabhAratI, bhAga 8, pR. 113 114 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) agaracandajI ko prApta prati meM yaha kavitta truTita hai| bhoja kA bhAI pIthama yA pRthvIsiMha isI taraha malla ke kavitta 9 kA 'prIthIrAja ho sakatA hai jisake raNathambhora se prayANa aura bAdazAha se milane kA spaSTa nirdeza, "prithIrAja paravANa kiyau, patisAhAM bhelo" zabdoM meM hai| 11 veM padya meM phira yahI 'pIthala' ke rUpa meM vartamAna hai / isalie yadi hammIramahAkAvya kI prAmANikatA ke lie bhojAdi vyaktiyoM kA 'kavittAdi' meM nirdeza amISTa ho, no vaha nirdeza bhI vartamAna hai| ___ dharmasiMha kI kathA ko kalpita kyoM mAnA jAya ? usameM na asaMgati hai aura na alaukiktaa| vidyApati Adi ne usakA nAma na liyA hai to usake aneka kAraNa haiN| unakI kathA atyanta saMkSipta hai| vaha una amAtyoM meM bhI na thA jo bhAgakara alAuddIna se jA mile the| vaha hammIra ke patana kA kAraNa banatA hai; kintu kevala aise rUpa meM jisakA anumAna mAtra kiyA jA sakatA hai| Thoka pITa kara dekhane se mAlUma par3atA hai ki nayacandra ko nAma ghar3ane kI Adata na thI aura use itihAsa kI acchI jAnakArI thii| aura to kyA usakI tithiyA~ taka ThIka haiN| nayacandra ne raNathambhora para alAuddIna ke AkramaNa kA kAraNa usakI digjigISA, aura raNathambhora ke patana kA kAraNa mukhyataH hammIra kI galata Arthika nIti ko samajhA hai / nayacandra ne vAstava meM jisa rUpa se kathA ko prastuta kiyA vaha use kAvyakAra ke hI nahIM, itihAsakAra ke pada para bhI ArUr3ha karatA hai| alAuddIna se vigraha bandha cukA thaa| bahuta bar3I senA, vizeSataH ghur3asavAroM ko rakhanA Avazyaka thaa| ataH dharmasiMha ko apanA artha-saciva banAkara usane prajA para khUba kara lgaae| yaha Arthika utpIr3ana hammIra ke patana kA mukhya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) kAraNa bnaa| yahI tathya hammIrAyaNa ke kartA 'mANDau' ko bhI jJAta thaa| hammIrAyaNa ke mahAjana bhI sainika vyaya ke viruddha AvAja uThAte haiM; kintu saba vyaya ke viruddha nahIM, apitu usa vyaya ke jo mIra bhAiyoM ke vetana ke kAraNa una para lada gayA thaa|' ____ hammIra mahAkAvya aura hammIrAyaNa donoM hI jAjA ko pramukhatA dete haiM, kintu donoM ke svarUpa meM kucha antara hai| hammIrAyaNa kA jAjA pAhuNA hai| vaha ghor3e becane nikalA hai, aura daivavazAt usI sthAna para pahuMca jAtA hai jo ulUkhA~ ne gherA hai / usake savAra muslima senA vinAza karate haiM aura vaha ulUnakhAM ke Ane kI sUcanA raNathambhora pahuMcAtA hai / hammIra use bahuta dhana detA hai| jaba ulUgakhAM hIrApuraghATa hokara chAiNI (jhAIna ) nagara ko jalAkara usake rAjya sthAna ko DhahAkara bar3hatA hai aura hammIra, mahimAsAhi aura gAbharU ko sAtha lekara rAta ke samaya musalamAnI sainya para AkramaNa karatA hai, hammIrAyaNa ke jAjA kA isameM kucha vizeSa hAtha nahIM hai| hammIra mahAkAvya meM jAjA hammIra ke vIra senAnI ke rUpa meM vartamAna hai| vaha hammIra ke ATha pradhAna vIroM meM eka hai| vaha una senAniyoM meM se 1 musalmAnI tavArIkhoM meM dharmasiMha kA nAma nahIM hai| kintu unhoMne dillI saltanata kA itihAsa likhA na ki hammIra ke rAjya kaa| anya bAtoM meM bhI hindU sAdhanoM para anaitihAsikatA kA AkSepa karate samaya lekhakoM ko musalamAnI itihAsoM kI apUrNatA aura unake pUrvAgrahoM kA bhI dhyAna rakhanA caahie| unameM paraspara virodha bhI paryApta haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) jinhoMne alAuddIna ke prasiddha senApati ulUnakhAM ke chakke chur3A diehai the| hammIra zambhu to jAjA usake lie sira arpaNa karane ke lie samudyata rAvaNa hai|' jAjA vaha vIra hai jo antima gar3harodha meM abhiSikta hokara svAmI kI mRtyu ke bAda bhI DhAI dina taka gar3ha kI rakSA karatA hai / vaha jAti se 'cauhAna' hai| ___hammIrAyaNa ne bhI Age jAkara jAjA ke zaurya kI paryApta prazaMsA kI hai| usameM bhI eka sthAna para raNathambhora ko jalaharI, hammIra ko zambhu jAjA ko sira pradAna karanevAle bhakta se upamita kiyA gayA hai ( 305) kintu usake kucha kathana hammIra mahAkAvya ke viruddha par3ate haiN| vaha sarvatra prAhuNe ke rUpa meM varNita hai| vaha devar3A bhI hai jo cauhAnoM kI zAkhA vizeSa hai| devar3e cauhAna haiM; kintu unheM devar3A kahakara hI prAyaH sambodhita aura varNita kiyA jAtA hai| isase adhika khaTakanevAlI bAta yaha hai ki vaha videzI ke rUpa meM varNita hai : jAjA tuM ghari jAha, tuM paradesI prAhuNau / mhe rahIyA gar3ha mAMhi, gaDha gADhau melhAM nahIM // 247 // hammIra gar3ha meM rahegA; vaha usakI cIja hai, usa dvArA rakSya hai| kintu jAjA paradezI atithi hai| use gar3ha kI rakSA meM prANotsarga karane kI AvazyakatA nahIM / vaha apane ghara jAe to isameM koI doSa nhiiN| yahI bAta sAmAnyataH parivartita zabdoM meM kavitta raNathaMbhora rai rANe hamIra haThAle rA' meM bhI vartamAna hai (pR. 49, dohA 1-2 ) / kintu usakA kartA kavi malla 'mANDau' se eka kadama aura Age bar3ha gayA hai| usane jAjA ko bar3a 1 rAvaNaH zambhumAnarca tathA tvAmarcayAmyaham / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjara banA diyA hai (pR. 44, padya 2) / isase adhika kathA kA vikAsa 'bhATa khema racita rAjA hammIrade kavitta' meM hai jisake anusAra 'jAjA bar3a gUjara prAhuNA ( mehamAna ) hokara AyA thaa| use rAjA hamIra ne apanI beTI devalade vivAhI thii| vaha mukuTabaddha hI mraa| devalade rANI tAlAba meM DUba kara mara gaI' ( dekheM 'bAta', pR. 64) kintu jAjA-viSayaka prAcIna sUcanAoM meM to usakA paradezitva Adi kahIM sUcita nahIM hotaa| prAkRtapaiGgalam ke antargata jAjA-sambandhI padyoM meM hammIra usakA svAmI hai (pR. 39, padya 3 ), aura vaha usakA anuyAyI mantri-vara hai' (pR0 40, padya 4 ) vaha prAhuNA nahIM, hammIra kA vizvasta yoddhA hai / 'puruSa parIkSA meM bhI hammora jAjA ko calA jAne ke lie kahatA hai, kintu isakA kAraNa jAjA kA videzitva nahIM hai ( dekheM pariziSTa 3, pR0 54 ) / hammIra viSayaka prAcIna prabandhoM meM videzitva to mahimAsAhi bhAdi taka hI parimita hai| hammIra mahAkAvya meM hammIra mahimAsAhi se kahatA hai : prANAnapi mumukSAmo vayamAtmakSiteH kila / kSatriyANAmayaM dharmoM na yugAnte'pi nazvaraH // 149 // yUyaM vaidezikAstadvaH sthAtuM yukta na sApadi / yiyAsA yatra kutrApi vrata tatra nayAmi yat // 151 // 1 pura jajjalA maMtivara, calia vIra hammIra // DA0 mAtAprasAda gupta 'malla' pATha ko vizeSa upayukta samajhate haiM / isa pATha para hama anyatra vicAra kreNge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) "hama apanI bhUmi ke lie prANa tyAga ke lie bhI icchuka rahate haiN| yaha kSatriyoM kA vaha dharma hai jo pralayakAla meM bhI pralupta nahIM hotaa| tuma videzI ho, isalie Apattiyukta isa sthAna meM tumhArA rahanA ucita nahIM hai| jahA~ kahIM jAne kI icchA ho, kaho maiM tumheM vahAM pahuMcA duuN|" puruSa parIkSA kA kathana aura bhI dhyeya hai| jaba hammIra jAjAdi se cale jAne ke lie kahatA hai to ve uttara dete haiM : "Apa niraparAdha rAjA ( hote hue bhI) zaraNAgata para kRpAkara saMgrAma meM maraNa ko aGgIkRta karate haiN| hama ApakI dI huI AjIvikA khAnevAle haiN| aba svAmI Apako chor3akara hama kaise kApuruSoM kI taraha AcaraNa kreN| kintu kala subaha mahArAja ke zatru ko mArakara svAmI ke manoratha ko pUrNa kreNge| hA~, isa bicAre yavana ko bheja diijie|" yavana ne kahA, "he deva ! kevala eka videzI kI rakSA ke lie Apa apane putra, strI aura rAjya ko kyoM naSTa kara rahe haiN| rAjAne kahA, 'yavana, aisA mata kho| kintu yadi tuma kisI sthAna ko nirbhaya samajho to maiM tumheM vahA~ pahu~cA duuN|" (pariziSTa 3, pR0 54) / ukti-pratyukti se spaSTa hai ki hammIra ke yoddhA-samAja meM kevala eka videzI hai, aura vaha jAjA nahIM, apitu mahimAsAhi hai| 'bhANDau' ne na jAne kyoM jAjA para videzitva kA hI AropaNa nahIM kiyA, apitu mahimAsAhi ke lie prayukta yuktiyoM ko bhI jAjA ke lie prayukta kiyA hai| mahimAsAhi ko jo vacana hammIra ne kahe the unheM hama abhI uddhRta kara cuke haiN| mAMDau kI kRti meM hammIra prAyaH vahI zabda jAjA se kahatA hai :- . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) jAjA tuM dhari jAha, tuM paradesi prAhuNau / mhe rahIyA gar3ha mAhi, gaDha gADhau melhAM nahIM // eka ukti mAno dUsare kA bhAvAnuvAda hai| jAjA ke videzitva ke svIkRta hone para kathA jisa rUpa meM bar3hI hama Upara usakA nirdeza kara cuke haiN| prasaGgavaza jAjA ke viSaya meM itanA likha kara hama phira ina donoM kAvyoM meM varNita ghaTanAvalI para vicAra kreNge| yaha sarvasammata hai ki alAuddIna svayaM raNathaMbhora ke ghere ke lie phuNcaa| kintu hammIrAyaNa meM hammIra ke rAtri ke AkramaNa ke anantara hI sultAna raNathaMbhora A pahuMcatA hai| hammIra mahAkAvya kA ghaTanA krama kucha bhinna hai| ulugakhAM kI parAjaya ke bAda mIra bhAiyoM ne bhoja kI jagarA para AkramaNa kiyaa| bhoja vahA~ na thaa| kintu usakA bhAI aura dUsare kuTumbI muhammadazAha ke hAtha pdd'e| bhoja ne jAkara alAuddIna ke darabAra meM pukAra kii| kintu isa bAra bhI alAuddIna svayaM na aayaa| usane ullU aura nisurattakhAna ( ullUgakhAM aura nusaratakhA~ ) ko hI yuddha ke lie bhejaa| sandhi kA bahAnA kara aba kI bAra ye ghATI ko pAra kara gae / muNDI aura prataulI meM nusaratakhA~ aura maNDapa 1. jajjala ke mahattvapUrNa vyaktitva para imane Aja se bAraha varSa pUrva iNDiyana hisTaoNrikala kvArTaralI, 1949, pRSTha 292-295 para eka lekha prakAzita kiyA thaa| DaoN0 hajArIprasAdajI dvivedI kI 'hindI sAhitya ke AdikAla' kI 'AlocanA' meM AlocanA karate samaya bhI hamane yaha bhI siddha kiyA thA ki prAkRta gila kA jajjala kavi nahIM apitu hammIra kA senApati jAjA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) hammIrAyaNa meM alA maiM ullU khA~ kI senA jA pahu~cI; aura vahIM se unhoMne molhaNa ko apanA - dUta banAkara hammIra ke pAsa bhejA / hammIrAyaNa meM svayaM alAuddIna molhA - ko bhejatA hai / musalamAnI tavArIkha phutU hussalAtIna ke AdhAra para hameM * hammIra mahAkAvya kA hI kathana mAnya hai / 1 donoM kI mA~ga meM kucha antara hai / hammIra mahAkAvya meM yaha mA~ga lAkha svarNamudrAoM, cAra hAthiyoM, cAra mugaloM, rAjakanyA, aura tIna sau ghor3oM ke lie hai| uddIna kucha mA~gatA hI nahIM, apanI mA~ga ke ujjayinI, sAMbhara Adi bhI dene ke lie taiyAra hai / usameM hAthiyoM kI "saMkhyA anizcita aura mugaloM kI do hai, jo zAyada ThIka hai / sAtha hI - isameM dhAru aura vAru nAma kI nartakiyoM ke lie bhI mA~ga kI gaI hai / donoM kAvyoM kA uttara eka sA / aisA hI uttara 'surjana carita' meM bhI varNita hai; aura isakI satyapratyayatA phutU hussalAtIna dvArA samarthita hai / " svIkRta hone para mAMDU, nusaratakhA~ kI mRtyu kA prasaGga donoM kAvyoM meM haiM / kintu nusaratakhA~ kisa taraha marA isakA ThIka varNana to hammIramahAkAvya meM hai / tArIkhe phiroja zAhI se bhI hameM jJAta hai ki jaba nusaratakhA~ pAzIba aura gar3a gaja taiyAra kara rahA thA; durga para kI kisI magaribI kA golA use lagA aura vaha burI taraha ghAyala ho kara tIna cAra dina meM mara gayA / hammIramahAkAvya meM aura tArIkhe phirojazAhI meM bhI alAuddIna isI ke bAda sasainya raNathaMbhora pahu~catA hai / usake pIche dillI meM vidroha huA aura anyatra bhI; kintu sultAna raNathaMbhora ke sAmane se na haTA / 3 1. phutU hussalAtIna kA avataraNa Age dekho| 2. "" "" 3. tArIkhe phirojazAhI kA avataraNa Age dekheM / "" Jain Educationa International "" " For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) phariztA ne hammIramahAkAvya ke isa kathana kA bhI samarthana kiyA hai ki hammIra ne durga se nikala kara musalmAnoM ko burI taraha se hraayaa| yaha' parAjaya itanI karArI thI ki ekabAra to musalmAnI sainya ko gherA uThA kara jhAIna ke durga meM Azraya lenA par3A / ' hammIrAyaNa meM mArI gaI musalmAnI senA kI saMkhyA savA lAkha aura hammIramahAkAvya meM 85,000 hai / vAstava meM mAre gae musalmAnI sainikoM kI saMkhyA 85,000 se bhI paryApta kama' rahI hogii| eka do dina kI lar3AI meM una dinoM itane AdamiyoM kA hata' honA asambhava thaa| ____hammIra kI nartakI dhArU ke mAre jAne kI kathA donoM kAvyoM meM hai| hammIrAyaNa ne bAru nAma aura bar3hA diyA hai| malla aura khema kI kavittoM meM bhI eka hI natakI hai| vArU, vAraGganA kA hI paryAya hai, mANDau ne use alaga samajha liyA mAlUma detA hai| isa kathA kI vAstavikatA kA koI nizcaya' nahIM kiyA jA sktaa| prAyaH aisI hI kathA kAnhar3ade - prabandha meM bhI hai| gar3ha rodha ke varNana meM bhI samAnatA hai| hammIramahAkAvya meM alAuddIna ke khAI ko pUliyoM aura lakar3I ke Tukar3oM se bharane aura durga taka suraMga pahu~cAne ke prayatnoM kA varNana hai| jisa taraha hammIra ne ina prayatnoM ko viphala kiyA usakA bhI isameM nirdeza hai| yaha varNana musalmAnI itihAsakAroM dvArA samarthita hai| hammIrAyaNa meM khAI ko bAlU ke theloM se pATa kara aura unhIM ke bRhat Dhera para car3ha kara gar3ha ke kaMgUroM taka pahu~cane kA manoraJjaka. varNana hai / musalmAna itihAsakAroM ne likhA hai ki alAuddIna ne bAhara se ma~gavA kara senA meM thele ba~TavAe the| 'bhANDa' ne unake pAyajAmoM kI hI bAlU kI poTaliyA banavA dI hai| isa varNana meM hammIramahAkAvya aura. 1. Age diyA tArIkhe phariztA kA avataraNa dekheN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ immIrAyaNa ne eka dUsare kI acchI anupUrti kI hai aura donoM kA hI varNana tatkAlIna itihAsoM se samarthita hai| borI para borI DAlakara musalmAna sainikoM ne eka pAzIba taiyAra kii| jaba yaha pAzIba durga kI pazcimI burja kI U~cAI taka pahu~cI, to unhoMne usa para magaribiyAM rakhIM aura unase kile para bar3e-bar3e miTTI ke gole calAne zurU kie, cauhAnoM ne apanI magaribiyoM ke goloM se pAzIba ko naSTa kara diyaa| suraMga banAne vAle sipAhiyoM ko rAlayukta tela ke prayoga se cauhAnoM ne mAra ddaalaa| donoM ora kI yaha jhapaTa kaI dina taka calatI rhii| kintu hammIrAyaNa kA usa samaya ko bAraha varSa batalAnA azuddha hai| cAraNI zailI meM gar3ha rodha ko bAraha varSa taka pahu~cAnA sAmAnya-sI bAta rahI hai| alAuddIna ne rAjasthAna ke aneka durgoM ko liyaa| prAyaH hara eka gar3harodha kA samaya bAraha sAla hai, cAhe vAstava meM bAraha mahIne se adhika samaya durga ko hastagata karane meM na lagA ho| donoM kAvyoM meM likhA hai ki antataH alAuddIna gar3harodha se thaka gyaa| yaha kathana kisI aMza meM musalmAnI itihAsoM dvArA samarthita hai| dillI aura avadha meM vidroha ke samAcAroM se musalmAnI sipAhiyoM kI himmata TUTa rahI thii| kintu unake hRdaya meM sultAna kA itanA bhaya thA ki kisI ko itanA sAhasa na huA ki vaha raNathaMmora ko chor3akara calA jaae| __ alAuddIna se bAtacIta kA varNana donoM kAvyoM meM hai| kintu hammIrA1. tArIkhe phirojazAhI i0 DI0 3, pR0 174-5 2. vahI, pR. 177 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ). yaNa ke varNana meM zurU se hI ratipAla (rAyapAla) aura raNamalla (riNamala) alAuddIna ke darabAra meM pahuMcate haiN| hammIramahAkAvya meM raNamalla kA vidroha ratipAla kI kAristAnI kA phala hai| kintu inameM se koI bhI kathana ThIka ho, yaha to nizcita hI hai ki hammIra ke ye donoM pradhAna senAnI zatru se jA mile the| ____ hammIrAyaNa aura hammIramahAkAvya meM koThArI ke vizvAsaghAta yA mUrkhatA ke kAraNa hammIra ko yaha jhUThI sUcanA milatI hai ki durga meM dhAnya nahIM hai| kintu khaz2Ainula phutUha ke varNana se to pratIta hotA hai ki durga meM anna kA vAstava meM akAla par3a cukA thaa| amIra khusaro ne likhA hai, "hAM, unakI sAmagrI samApta ho cukI thii| ve patthara khA rahe the| durga meM dhAnya kA akAla isa sthiti taka pahu~ca cukA thA ki eka cAvala kA dAnA do svarNamudrAoM se ve kharIdane ko taiyAra the aura yaha unheM na milatA thaa|2 alAuddIna ko isa annAmAva kI sUcanA dekara ratipAla aura raNamalla ne mAnoM durga ke patana ko nizcita hI banA diyaa| hammIrAyaNa aura hammIramahAkAvya kA yaha kathana ki vAstava meM bhaNDAra anna paripUrNa the, sambhavataH ThIka nahIM hai| isI annAbhAva ke kAraNa sambhavataH hammIra kI bahuta sI senA use chor3akara calI gaI thii| durga meM jauhara kI kathA sabhI graMthoM meM vartamAna hai| musalmAnoM ne bhI isakI jvAlAoM ko dekhA; aura anumAna kiyA ki gar3harodha samApti para 1. hammIra ke kavitta meM bhI (dekho pR0 47) meM aneka svAmidrohiyoM ke nAma haiN| inameM vIrama ko jhUTha mUTha sameTa liyA gayA hai| 2. habIba ( anuvAdaka ), khaz2AinulaphutUha, pR0 40 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) hai|' yaha kathA donoM hI kAvyoM meM vartamAna hai ki mahimAsAhi ne anta taka hammIra kA sAtha diyaa| kintu hammIramahAkAvya meM muhammadazAha ke apane bAla-baccoM aura strI ko asisAt karane kI kathA adhika hai| eka musalmAna vIra ke lie sambhavataH jauhara kA yahI ucita svarUpa thaa| bAkI kA jauhara kA varNana Aja kala kI Scorched earth Policy kI yAda dilAtI hai jisameM isa lakSya se ki koI vastu zatru ke hAtha meM na par3e, samI vastue~ bhasmasAta kara dI jAtI hai / jauhara meM striyoM kI Ahuti hI na hotI, hAthI, ghor3e Adi upayogI jIva mAra die jAte, aura sAra dravya prAyaH vAvar3I, kue~ Adi aise sthAnoM meM pheMka die jAte jahA~ se zatru unako na prApta kara skeN| raNathaMbhora ke durga meM bhI isI nIti kA anusaraNa kiyA gayA thaa| ___ jauhara se pUrva rAjavaMza ke eka kumAra ko gaddI dekara bAhara nikAlane kI kathA hammIrAyaNa meM vartamAna hai| hammIramahAkAvya ke anusAra rAjA ne prasannatApUrvaka rAjya jAjA ko diyaa| isa virodha kA parihAra zAyada kiyA jA sakatA hai| hammIra ne eka svavaMzaja kumAra ko bAhara nikAla diyA; kintu apanI mRtyu ke bAda bhI durga ke lie yuddha karane kA mAra jAjA ko diyaa| jAlora meM yahI kAryamAra kAnhaDade ke vIra putra bIrama ne samAlA thaa| hammIrAyaNa ne antima yuddha meM 6 vyaktiyoM kI upasthiti likhI hai 1. dekheM hamArI pustaka Early Chauhan Dynasties pR. 166, TippaNa 58 2. vahI pR. 114 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46 ) vIrama, hammIra, mIra gAbharU, mahimAsAhi aura jaajaa| hammIramahAkAvya meM hammIra ke antima yuddha meM jAjA usakA sAthI nahIM hai| use rAja dekara durga meM chor3a diyA gayA hai / usake sAthI cAra mugala bandhu, TAka gaGgAdhara vIrama, kSetrasiMha paramAra aura siMha haiN| isa yuddha meM sambandha hindU-hindU kA nahIM, kevala abhinna maitrI aura svAmibhakti kA hai / hammIra ke sevaka eka eka karake use chor3a gaye to mI mugala bandhu anta taka usake sAtha rhe| hammIrAyaNa ke anusAra mahimAsAhi (mUhammada zAha) ne yuddha meM prANa tyAga kiyaa| kintu hammIra mahAkAvya meM usake mUcchita hone aura sacetana hone para alAuddIna se uttara pratyuttara kA hama Upara ullekha kara cuke haiM / hammIramahAkAvya hI kA kathana isameM ThIka hai / tArIkhe phiriztA aura tabakAte akabarI ne bhI isake vIrocita uttara kA ullekha kiyA hai / alAuddIna ne muhammadazAha ko ghAyala par3e dekhA to kahane lagA, "maiM tumhAre ghAvoM kI cikitsA karavAUM aura tumheM isa Aphata se bacA lUM to tuma mere lie kyA karoge aura isake bAda tumhArA vyavahAra kaisA hogA ?" vIra muhammadazAha ne uttara diyA "maiM ThIka ho gayA to tumheM mArakara hammIradeva ke putra ko siMhAsana para biThAuMgA, isa uttara se kruddha hokara alAuddIna ne use masta hastI se kucalavA diyaa| kintu usane muhammadazAha ko acchI taraha dphnaayaa| svAmImakti kI vaha kadra karatA thA12 dUsaroM ko jaisA kAvyoM meM likhA hai samucita sajA milii| raNamalla, ratipAla aura unake sAthiyoM ko maravA diyA gyaa| phiriztA ke zabdoM meM "jo loga apane ciraMtana svAmI ko dhokhA dete hai, ve kisI dUsare ke nahIM ho skte|" 1 vahI pR0 114 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIra mahAkAvya meM hammIra ke dehAvasAna ke bAda do dina taka jAjA ke yuddha kA varNana hai| "prAkRtapaiGgalam" Adi meM jo aneka uktiyAM jAjA ke sambandha meM hai, una meM kucha kA jAjA ke isa antima yuddha se sambandha ho sakatA hai| jAjA hammIra ke lie kyA nahIM karane ko udyata thA, senA meM saba se agrasara ho yuddha karane ke liye, sultAna ke sira para akele bar3ha kara talavAra calAne, sultAna ke krodhAnala meM Ahuti dene, aura apane svAmI kI ziraH kamala dvArA pUjA karane ke lie, svAmibhakti ke itihAsa meM jAjA kA nAma agragaNya hai| hammIrAyaNa ne gar3ha patana kI tithi saMvat 1371 rakhI hai jo sarvathA azuddha hai| amIra khusaro kI dI huI tithi 10 julAI, san 1301 (vi0 saM0 1358) hai aura hammIra mahAkAvya kI tithi 12 julAI baiThatI hai jo jAjA ke rAjya ke do dinoM ko sammilita karane se ThIka hI baiThato hai| hammIrAyaNa aura kAnhar3ade prabandha hama Upara isa bAta kA nirdeza kara cuke haiM ki hammIra mahAkAvya aura hammIrAyaNa ke mUla srota sambhavataH kaI aise phuTakara kAvya haiM jinakI racanA hammIradeva ke dehAvasAna ke thor3e samaya ke andara huI thii| 'bhANDau' vyAsa aura hammIra mahAkAvya kI kathA meM sAmya kA yaha kAraNa ho sakatA hai| kintu sthAna-sthAna para yaha bhI pratIta hotA hai ki bhANDau vyAsa ne hammIra mahAkAvya se kucha bAteM lI hai ; aura aisA karanA asvAbhAvika bhI to nahIM hai| ... kAnhar3ade prabandha aura hammIrAyaNa meM bhI kAphI samAnatA hai| kathA kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) vinyAsa prAyaH vahI hai / jAlora aura raNathaMbhora kA varNana, senA kA prayANa, mahamada ahamada, kAphara aura mAphara jaise zabdoM kI sUcI, rAjapUta jAtiyoM ke nAmollekha aura grar3ha kA zRGgArAdi aneka anya ekase varNana hammIrAyaNa ke pAThaka ko kAnhar3ade prabandha kI yAda dilAte haiM / nIce hama kucha samAna zabdAvalI kA udAharaNa bhI prastuta kara rahe haiM / inake AdhAra para koI bAta nizcita rUpa se to nahIM kahI jA sakatI, kintu yaha vicAra kabhI-kabhI utpanna hotA hai ki afra ne zAyada kAnhar3ade prabandha sunA ho / kintu yaha dhyAna bhI rahe ki yaha sAmyatA viSaya ke sAmya aura pracalita sAmAnya praNAlI ke kAraNa bhI ho sakatI hai| kAnhar3ade prabandha 1. dyau mujha nirmala matti 2. muDodhAnI ku~arI ghaNI, aMteurI kAnhar3ade taNI 4.52 1.1 3 : TAMkA vAvi maryA ghI tela, varasa lAkha puhucai dIvela // 4-36 4. iNi pari rAjavaMsa je sabai, lahai grAsa grAma bhogavai // 4.45 // 5. aMgA Topa raMgAuli Sor3A // 1.189 6. kAnha tara saMpati isI, jisI iMdradhari riddhi // 1.9 Jain Educationa International hammIrAyaNa 1. kathA karaMtA mo mati dehi 1 2. Ulaga karai moDoghA ghaNI / 19 moTA rAya taNI kUMparI paraNI pAMcasai aMteurI / 25 3. ghIva tela rI bAvaDi jisI / jImatAM nahIM kade khUTasI // 24 // 4. je kulavaMtA bhalA chai sUra, tiha nai i grAsa taNA savi pUra 21 5. aMgATopa rigAvalI taNA // 23 // 6. puhavI indra kahIjai soi indrasabhA hammIrAM hoi // 6 // For Personal and Private Use Only " Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. ahi mahimada nai hAjIU // 4.65 8. ghAMcI mocI sUI sUnAra // 4.19 // ___ gAMchA chIpA nai teramA // 4.20 9. dala calaMta dharaNI kApaDa, seSana mAlai maar| sAyara taNAM pUra UlaTiyAM, jevA relaNahAra 2.63 10. mArai desa, phirai ghaNa phoji| anai lasyai dhAna / bolai ThoradhAra saparANA / mANasa jhAlai bAna // 1.70 // 11. kaTaka taNI sAmagarI dIThI, sAMtala kariu baSANa / dhanya dhanya dina Aja amhArau, je Avyau suratANa / 2.107 7. ahamada mahamada mahavI kIyA 105 hAjI kAlU UMbarA bar3A // 104 // 8. mocI, ghAMcI naI teramA, 110 sUI sUnAra taNI nahIM maNA // 109 // 9. DhIlI thakau cAlyu suratANa, seSanAga TalaTalIyA tAma / DUMgara guDai samudra malahalai, tribhuvana kolAhala Uchalai / // 14 // 10. savAlAkha mAhi dIdhI vAha, lUbhai baMdhai mANasa Aha , DhAii poli nagara prAkAra, deza mAhi vali phiryA apaar||117|| 11. Aja amhArau jivyau pramANa, hU~ malau UpanaTha cahuANa / riNathaMbhora hau hovau rAya, . mujha ghari DhIlI Avyau patisAha / // 32 // 12. sovana kalasa daMDa mlhli| Upari thakI dhajA lahalahai // 11 // 13. taMbolIya mAlIya kalAla, nAcaNI mocI nai lohAra // 109 14. sIMgaNI taNA vichar3ai tIra / 186 yaMtra nAli bahai DhIMkulI // 187|| 12. tarala trikalasA jhalahalai re, dhana dharIi vimAla / 3.154 13. mAlI tambolI sonAra, . cAlai ghATa ghar3A sonAra 4.84 14. sAmhA sIMgaNI tIra vichaTAi, niratA vahai nalIyAra / 2.125 yaMtra garavI golA nAkhai 2.128 15. rAuli bihU~ sikhAvaNa khii| // 4.143 // 15. rAya sikhAvaNi dIdhI bhalI // 26. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) hammIrAyaNa ke svatantra prasaMga hammIrAyaNa meM kucha aise prasaGga bhI haiM jo kAnhar3ade kAvya se hI nahIM hammIra mahAkAvya se bhI sarvathA svatantra hai| mahimAsAhi aura mIra gAmarU ko zaraNa milane para mahAjanoM kA hammIra ke pAsa pahu~ca kara use isa nIti ke virUddha samajhAnA aisA hI prasaMga hai| kAnhar3ade prabandha meM mahAjana kAnhar3ade ke pAsa avazya pahuMcate haiM, kintu unakA vyavahAra inase sarvathA bhinna hai| unameM svAmibhakti to inameM svArtha hai, jaba musalamAnI senA raNathaMbhora para AkramaNa karatI hai to sahAyatA pradAna na kara ve dukAnoM meM baiThe ha~sate haiN| anta meM eka vaNika jauhara kA kAraNa banatA hai| kintu sAMsArika dRSTi se mahAjanoM kI salAha ThIka thI, aura bhANDau ne use bahuta sundara zabdoM meM diyA hai : viSa velI UgaMtar3I, nahe na khaTI je ( hoi); iNiveli je phala lAgisyai, dekhailau sahUvai koi // 61 // iNi velI je phala lAgisaI', thoDA dina mAMhi te dIsisai ; tiharA kisA husyai paripAka, svAdi jisyA husyai te rAkha // 62 // jaba musalmAnI senA raNathaMbhora kI ora bar3hatI hai, taba bhI usI rUpaka ko prayukta karate hue kavi ne kahA hai :-- hATe baiThA hasai vANiyA, velitaNA phala joau sayANiyA // 73 // jAjA ko videzI pAhuNA kahakara isa bAta kA anta taka nirvAha karanA bhI bhANDau vyAsa kI hI sUjha pratIta hotI hai| vijaya hone Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nagara meM utsava ke varNana hammIra mahAkAvya meM haiM, aura kAnhar3ade prabandha meM bhii| kintu vardhApana ke varNana meM bhANDau hI kaha sakA hai :- raNathaMmavari badhAvau karai, te mUrikha mani harakha ji dharaI" nAlhabhATa kA alAuddIna ke darabAra meM jAnA, alAuddIna se uttara pratyuttara karanA, aura anta meM alAuddIna dvArA svAmidrohiyoM ko maravAnA bhI sambhavataH mANDau kI hI sUjha hai / vIra bhATa jAti kI yuddha meM upasthiti aura usake mahattvapUrNa kArya kA yaha eka paryApta purAnA udAharaNa haiN| ____kAnhar3ade prabandha meM aneka rAjapUta jAtiyoM kI sUcI hai| kintu hammIrAyaNa kI sUcI meM saMdA, vaMdA, kachavAhA merA, mukimANa, boDANA, mATI, gauDa, ta~vara, sela, DAmI, DADI, payANa, rUNa, guhilatra; hila, siMdhala, maMDANa; caMdela, khAiDA, jADA, aura nikuMda nAma adhika hai| saMkhyA bhI jor3ane para pUrI chattIsa baiThatI hai| ghere ke varNana meM bhI sAmAnyataH kucha naI bAteM haiM jinakA Upara nirdeza ho cukA hai| raNamalla jaura rAyapAla kisa cAla se eka lAkha sainikoM ko kile se nikAla le gae-yaha bhI kucha navIna sUcanA hai / hammIra ke antima yuddha ke varNana meM bhI mAMDau ne acchI saphalatA prApta kI hai| ye padya paThanIya hai : jamahara karI chaDau huyaTha, hamIra de cahuyANa ; savAlAkha saMbhari dhaNI; ghor3ai diyai palANa // 279 // chatrIsai rAjAkulI, UlagatA nisi dIsaH tiNI velA eko nahIM, uvADhau levahu Isa // 28 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) hAthI ghor3A ghari hu~tA, ulagANA rA lAkha ; sAta chatra dharatA tihAM, koI na sAhai bAga || 281 // anta meM hammIra kI rAjalakSmI ke anta se bhI mANDara ne eka apane DhaMga kA navIna niSkarSa nikAlate hue likhA hai : (e) khAjyo pojyo vilasajyo, jyAMrai saMpai hoi / moha ma karijyo lakhmI taNau, ajarAmara nahiM koi // 287 // (e) khAjyo pIjyo vilasajyo. dhanarau lejyo lAha ; kavi "bhAMDara" asau kahai, devA lAMbI bA~ha // 288 // molhA bhATa ne bhI jisa rUpa se alAuddIna kA sandeza hammIra ke I "bhATa ne kahA ukti vaicitrya hai sAmane peza kiyA hai usameM acchA "he rAjA suno, lakSmI aura kIrti tujhe varaNa karane ke lie AI hai / saca kaha tU kisa se vivAha kregaa| tUM vara hai, ve donoM sundara taruNiyAM haiN| sultAna ne svayaMvara racA hai / he hammIrade, jise tU ThIka samajhe grahaNa kara / " rAjA ne kahA, "he bArahaTa, kIrti aura lakSmI meM kauna bhalI hai ? lakSmI se bahuta dravya ghara AegA / kIrti deza, videza meM hogI / " molhA ne kahA, "mujhe sultAna ne bhejA hai| usase tU kumArI devalade kA vivAha kara aura usake sAthameM dhArU aura bArU ko bheja / sulatAna ne bahuta se hAthI aura do mIra bhI mAMge haiN| itanA karane para vaha tumheM nihAla kara degA | vaha tujhe mAMDava, ujjaina, aura savAlAkha sAMbhara degA' | ye cAroM bAteM pUrI kara ananta lakSmI kA mogakara / rAjA suno, kIrti durlabha 1 - yaha artha sarvathA spaSTa nahIM hai / vAstava meM ye sthAna usa samaya na bAdazAha ke adhIna the, aura na hammIra ke / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) hotI hai| yadi tU namana na karegA to tujhe duHkha ! ( viSahara ) kI prApti hogii| yadi tU zaraNa na degA to tumheM kIti kI prApti na hogii|" (146-152 ) isakA jo uttara hammIra ne diyA, vaha usake carita ke anurUpa hI hai| vIroM kI gAthA ke gAyana ko madhyakAlIna kavi pavitra mAnate rahe haiN| padmanAma ne kAnhar3ade prabandha ko pavitra granthoM aura tIrthoM ke samAna pavitra samajhA hai| bhA~Dau vyAsa ko bhI apane prantha kI pavitratA meM vizvAsa hai : rAmAyaNa mahAbhAratha jisau, hammIrAyaNa tojau tisau ; . par3hai guNai saMbhalai purANa, tiyAM puraSAM hui gaMga sanAna // 324 // sakala loka rAjA raMjanI, kaliyugi kathA navI nIpanI ; ... maNatAM dukha dAlida sahu Talai, mAMDau kahai mo aphalAM phalai // 326 // pratIta hotA hai ki rAmAyaNa nAma ko dhyAna meM rakha kara hI bhA~Dau vyAsa ne apane grantha kA nAma hammIrAyaNa rakhA hai| raNathaMbhora kA bhaugolika vRtta raNathaMbhora kI car3hAI ke varNana ko usakI sthiti ke jJAna ke binA acchI taraha samajhanA asambhava hai| isIlie zAyada bhANDau vyAsa ne raNadhaMmora kA kucha vRtta diyA hai jo bhaugolika aura aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| usa nagarI meM aneka viSama ghATa vApo, aura sarovara the (7), Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura cAra mukhya phATaka the| inameM pahale daravAje kA nAma navalakhI thA, jo aba bhI isI nAma se prasiddha hai (9) / . kalazadhvajAdi se maMDita usameM aneka mandira the, usameM koTidhvaja aneka vyApAriyoM kI dAnazAlAeM thI, nagara meM aneka jatI, vratI rhte| hajAroM vezyAeM bhI usameM thii| rAjA trailokyamandira zailI ke bane mahala meM rhtaa| pAsa hI garamI aura sardI ke lie upayukta mahala bhI the| riNa aura thaMma ke bIca meM nIcI jamIna thI (17) / jaba alAuddIna raNathaMbhora pahuMcA to hammIra ne cAroM daravAje sajAe (135) gar3ha ko senA ke bala se lene meM apane ko asamartha pAkara usane gar3ha kI banAvaTa ko dhyAna meM rakhate hue use lene ke anya upAya kiye the (193) / hama Upara batA cuke haiM kisa prakAra riNa para pAzIba banAne kA prayatna kiyA thaa| bhANDau ne isakA vRttAnta khUba manoraJjaka banAyA hai| kahA jAtA hai ki alAuddIna ne saba phauja ko AjJA dI ki vaha usa jhola ko bAlU se bhare / musalamAnI phaujiyoM ne lar3anA chor3a diyA sUthana kI poTalI banAkara usa se bAlU lA lAkara ve vahA~ DAlane lge| chaThe mahIne yaha kAma pUrA huaa| kaMgUroM taka aba musalamAnI phauja ke hAtha pahu~cane lage usase rAjA hammIra ko atyanta cintA huI (198-201) / kisa prakAra yaha prayatna viphala huA yaha Upara batAyA jA cukA hai / hammIra mahAkAvya meM raNathamora ke padmasara kA varNana hai (13-92) / yaha tAlAva aba bhI padmalA ke nAma se prasiddha hai| abulaphajla ne isa prasiddha durga ke bAre meM likhA hai, 'yaha durga pahAr3I pradeza ke bIca meM / isalie loga kahate haiM ki dUsare durga naMge hai, kintu yaha bakhtarabanda hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58 ) isakA vAstavika nAma rantaHpura (raNa kI ghATI meM sthita nagara) hai, aura raNa usa pahAr3I kA nAma hai jo usakI UparI ora hai (akabaranAmA, 2, pR. 490), raNathaMbhora ke durga ko hastagata karane ke lie akabara ne raNa kI ghATI ke nikaTa UMcI sabAta banAI aura raNa kI pahAr3I para se yathA tathA sabAta ke sira taka patthara pheMkanevAlI topeM phuNcaaii| / vIravinoda meM bhI likhA hai, "Upara jAkara pahAr3a kI valandI aisI sIdhI hai ki sIr3hiyoM ke dvArA car3hanA par3atA hai aura cAra dAje Ate haiN| pahAr3a kI coTI karIba eka mIla lambI aura isa kadra caur3I hai, jisa para bahuta saMgIna phasIla banI huI hai| jo pahAr3a kI hAlata ke muvAphika U~cI aura nIcI hotI gaI hai aura jisake andara jA bajA burja aura morce bane hue haiN|" impIriyala gajeTiyara meM bhI prAyaH yahI bAteM haiN| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki pUrva kI ora nagara hai jisakA durga se sambandha pair3iyoM dvArA hai| DA0 ojhA kA bhI yaha TippaNa paThanIya hai, "raNathaMbhora kA kilA aMDAkRti vAle eka U~ce pahAr3a para banA hai, jisake prAyaH cAroM ora anya U~cI U~cI pahAr3iyA~ A gaI haiM jinako isa kile kI rakSArtha kudaratI bAharI dIvAreM kaheM, to anucita na hogaa| ina pahAr3iyoM para khar3I huI senA zatru ko dUra rakhane meM samartha ho sakatI hai| inameM se eka pahAr3I kA. nAma raNa hai jo kile kI pahAr3I se kucha nIcI hai aura kile tathA usake bIca bahuta gaharA khaDDA hone se zatru udhara se to durga para pahu~ca hI nahIM sktaa|" ( udayapura kA itihAsa, bhAga 1, pR0 4) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) nAgarI pracAriNI patrikA, bhAga 15, pRSTha 157-168, meM zrI pRthvIrAja cauhAna kA 'raNathaMbhora' para lekha bhI paThanIya hai| isake mukhya tathya nimnalikhita hai :(1) morakuNDa se pahAr3I kA car3hAva hai| yahAM se kucha car3ha kara pakkA para- koTA aura mora daravAjA nAma kI eka polI hai / (2) yahAM se utara kara aura phira utAra car3hAva ke bAda dUsarA parakoTA hai jisakA nAma bar3A daravAjA hai| (3) isase utara kara eka bar3A maidAna hai jisake tIna tarapha pahAr3iyAM aura __cauthI ora raNathaMbhora kA durga hai| isI maidAna meM padmalA tAlAba hai, choTA padmalA durga meM hai| (4) Adhe kosa calane calane para kile para car3hane kA phATaka AtA hai jise naulakhA kahate haiN| kile kA pahAr3a ora se chora taka dIvAra kI taraha sIdhA khar3A hai| usa para majabUta pakkA parakoTA aura burja bane hue haiN| (5) naulakhA daravAje se Upara taka pakkI sIr3hiyAM banAI gaI haiM, jina para tIna phATaka bIca meM par3ate haiN| (6) kile meM pAMca bar3e tAlAba haiN| (5) dillI daravAje para zaMkara kA mandira hai| 'yahI rAva hammIradeva kA sira hai jo manuSya ke sira ke barAbara hai| kahate haiM rAva hammIra jabaalAuddIna ko parAsta karane Ae to gar3ha meM rAniyoM ko na paayaa| ve saba bhasma ho gaI thiiN| rAva ko isase itanI glAni huI ki unhoMne AtmaghAta karane kA nizcaya kara liyA, lekina kucha vicAra kara ziva ke mandira meM gayA aura pUjana kara kamala kATa kara ziva para car3hA diyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) (8) gar3ha kevala sAr3he tIna kosa ke ghere meM hai, para hai sIdhe khar3e pahAr3a para / kile ke tIna aura prAkRtika pahAr3I khAI aura jhuramuTa haiM / khAI ke usa ora vaisA hI khar3A pahAr3a hai jaisA kile kA / khiMcA hai| phira cautaraphA kucha nIcI jamIna ke kA parakoTA / isa prakAra kilA kosoM ke bIca meM phailA huA hai / usa para parakoTA bAda tIsare pahAr3a hammIrAyaNa ke 125 veM padya 'satapur3A' kA nAma hai yaha vaha parvatamAlA hai jisa meM se nikala kara banAsa dakSiNa pravAhinI banatI aura cambala nadI se jAkara milatI hai / satapur3A ke adrighaTToM ko pAra karanA AsAna na rahA hogA / hammIrAyaNa kA caritra-citraNa hammIrAyaNa meM kucha pAtroM kA acchA caritra citraNa huA hai / hamIrade zaraNAgata rakSaka ( 307 ); 'raNa abhaMga' ( 29 ) 'agaMjita rAva' (216 ) aura kIrtidhanI (148 ) hai / alAuddIna kI mAMgoM ko ThukarAte hue vaha sultAna ke dUta mohaNa se kahatA hai / kIrati molhA variji maI, lAchI tuM le jAha ; DAbha agri je UpaDai, te na Apa patisAha "153" jai hArau tara hari saraNi. jai jIpa tau DAu, rAu kaha bArahaTa, niNi, bihu~ pari monaI lAi "154" hammIra kIrti kA premI hai lakSmI kA nahIM / bAdazAha ne usase gar3ha mAMgA thA, vaha use darbhApra bhI dene ko taiyAra nahIM hai, use jaya aura parAjaya donoM meM hI lAbha dikhAI par3atA hai, jaya meM apanI bAta rahegI, yuddha meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu huI to vaikuNTha kI prApti hogii| svArthI mahAjana aura sultAna aise vIra ko zaraNAgatoM ko samarpita karane ke lie rAjI yA vivaza na kara sake to Azcarya hI kyA hai ? kintu isa vIra rAjapUta meM naukaroM kI pUrI pahacAna nahIM hai, isIlie yaha apane pradhAnoM se dhokhA khAtA hai| apanI 'ANa' kI rakSA meM svayaM ko yA prajA ko bhI kaSTa sahanA par3e to isakI use cintA nahIM hai| zatru ke Age jhukanA to usane sIkhA hI nahIM :__ mAna na melyau ApaNau, namI na dIdhaukema / nAma huvau avicala mahI, caMda sUra duya jAma // 308 // hammIra mahAkAvya meM hammIra ke carita meM kucha vikAsa bhI hai| antima yuddha ke dRzya meM apane bhAI ke prema ke kAraNa ghor3e se utara kara lahU-luhAna pairoM se yuddha meM agrasara hote hammIra kA dRzya hRdayadrAvaka hai| yahA~ karuNa aura vIra rasoM kA eka vicitra mela hai jo anyatra nahIM miltaa| dusarA mukhya caritra mahimAsAhi kA hai| vaha advitIya dhanurdhara, . svAbhimAnI aura dRr3hapratijJa hai, hammIra ne use mAI ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura donoM isa bhrAtRtva kI bhAvanA kA anta taka nirvAha karate haiN| kintu hammIrAyaNa meM mahimAsAhi ( muhammadazAha ) ke caritra kI udAttatA pUrNatayA prasphuTita na ho sakI hai| ____ raNamalla aura rAyapAla hammIra ke kRtaghna svAmidrohI amAtya haiM jinheM anta meM apanI karaNI kA phala bhoganA par3atA hai| svArthI mahAjanoM kA bhI ' 'mANDau' ne acchA khAkA khIMcA hai| parijanoM meM nAlha bhATa kA caritra acchA banA hai / jAjA ke viSaya meM hama Upara paryApta likha cuke haiM / usakA carita prastuta karane meM 'kavi' ne saphalatA prApta kI hai| hammIra ko Iza aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) use bhakta ke rUpa meM dekhane ke rUpaka ko anta taka nivAhate hue bhANDau ne likhA hai : 'jAjau' sira sira Upari kIyau, jANe Izvara tiNi pUjIyau // 295 // 'vIramade' rau mAthau deThi, beu mIra pajyA paga heThi // 296 // jAjA kA mastaka hammIra ke sira para thA, mAnoM Izvara kA usane apane sira se pUjana kiyA ho| devalade sarala svabhAva kI rAjapUta kanyA hai jo pitA ko bacAne ke lie apanA balidAna dene ke lie udyata hai| zAyada kaI anya rAjapUta kanyAoM ne bhI isI prakAra kahA ho : devalade (i) kahai suNi bApa, mo var3ai ugAri ni Apa, jANe jaNI na huMtI ghare, nAnhIM thakI gaI tyA mare // 232 // pratinAyaka alAuddIna kA caritra khIMcane meM bhI bhANDau ne kucha kauzala se kAma liyA hai| vaha digvijayI hai| (83) use yaha sahya nahIM hai ki usakA apamAna kara koI manuSya sajA pAye binA raha jAya (86-88) kintu vaha deza kI vyartha lUTa pATa ke viruddha hai ( 118-116 ) kintu hammIra ke mATa kA vaha sammAna karatA hai| usameM vaha cAlAkI aura phareba bhI hai jisase eka zatru ko vaza meM kara vaha dUsare ko naSTa kara ske| kintu vAstava meM vaha kRtaghnatA kA virodhI aura svAmibhakti kA Adara karatA hai| hammIra kI mRtyu hone para vaha svayaM paidala raNakSetra meM AtA hai hammIra Adi ke bAre meM pUcha kara unakI ucita antya kriyA karavAtA aura svAmidrohI raNamalla Adi ko ucita daNDa detA hai / hammIra kI mRtyu se use kucha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sIMgaNI guNa toDai suratANa. Alama sAha na khAI (na) khANa (268) ulUrAkhA~ Adi ke carita sAmAnyataH ThIka haiN| varNana bahula hone ke kAraNa anya aneka prAcIna kAvyoM kI taraha yaha kAvya caritra ke vikAsa para vizeSa bala na de sakA hai| sAmaMtazAhI jIvana aura sainya sAmagrI usa samaya ke jIvana ke aneka pahaluoM para, vizeSataH tatkAlIna sAmantazAhI jIvana aura sainya sAmagrI para hameM isa kAvya se paryApta sAmagrI milI hai| rAjA kI mukhyatA to svIkRta hI hai / usa kI nIti para saba kucha nirbhara thA aura yaha nIti zAnti kI bhI ho sakatI thI aura vigraha kI bhii| kintu nIti kA nirdhAraNa karane para bhI usake lie yaha Avazyaka thA ki vaha samAja ke do prabhAvazAlI vargoM, sAmantoM aura mahAjanoM ko apanI ora rkhe| yahI usakI jana-zakti aura dhanazakti ke AdhAra the| sAmantoM kA aura sAmantoM ke prati rAjA ke vyavahAra kA isa kAvya meM acchA varNana hai| rAjA ke sAmantadala meM savAlAkha ghor3e the (19) / kulavAn aura acche zUra vyaktiyoM ko rAjA pUrA vetana (prAmAdi) detaa| samaya par3ane para ve usakA kAma nikaalte| vaha unakA kabhI apamAna na karatA (21) / ve kabhI kisIko praNAma (juhAra) na karate, ghara baiThe bhaMDAra khAte, yuddha meM ve kisI se bhI na ddrte| bhagavAn se bhI lar3ane ke lie taiyAra rahate (22) / unake pAsa kavaca aura aneka prakAra ke zastrAstra the| sUra vaMza ke raNamala aura rAyapAla hammIra ke pradhAna the| unheM AdhI bUMdI grAsa (jAgIra) meM milI thii| jaba muhammadazAha aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA mAI raNathaMbhora pahu~ce to rAjA ne unheM bhI acchI jAgIra dI aura sAtha hI nakada vetana bhI diyA (51-2) / yuddha kA Aramma hote hI ina vIroM ke pAsa saMdeza pahu~catA : lahatA grAsa amhArai ghaNA / hiva antara dAkhau ApaNA (75) aura ye saba niyata sthAna para Akara ekatrita ho jAte (dekhoM 75-79,166-171) inameM samI rAjakuloM ke loga rahate / yaha bhrAntimAtra hai ki paramAravaMzI rAjA ke anuyAyI paramAra aura cauhAna ke cauhAna hI hote| raNamalla aura ratipAla sUra vaMza ke the| hammIra ke antima saMgrAma meM usakA sAtha denevAle cAra rAjapUtoM meM eka TAka, eka paramAra, eka cauhAna aura eka ajJAtavaMzIya rAjapUta thaa| dUsarI zakti dhanI mahAjanoM kI thii| yuddha ke Arthika sAdhana inhIM ke hAtha meM the| isalie rAjanIti meM bhI inakA dakhala thaa| hammIrAyaNa meM mahAjanoM ko hammIra ke pAsa pahu~canA aura spaSTa zabdoM meM hammIra kI nIti ko aparIkSita aura ayukta kahanA-isI mahAjanI prabhAva kA pramANa hai| unakA asahayoga usake patana kA eka mukhya kAraNa bhI hai| jAlora meM isI varga kA samarthana kAnhar3adeva ke aneka varSIya saphala virodha kI nIMva bana sakA thaa| svayaM rAjA ke pAMca sau hAthI aura 'sahasa eka sai 'paMca' ghor3e the aura vaha savAlakha sAMbhara kA prabhu thA ( 19-20) / aneka prakAra ke yoddhAoM ke aura hAthI ghor3oM ke tanu-trANa Adi usake pAsa the usake koSTAgAroM meM dhAnya kA saMgraha thA (23-24) / usake 500 mana sonA aura karor3oM 1 dekheM Early Chauhan Dynasties. . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA dhana thaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki tatsAmayika rAjA dugI meM isa saba sAmagrI ko taiyAra rkhte| durga ko acchI taraha sajjita - rasamA to usa samaya rAjapUtoM ke lie sarvathA Avazyaka thA hii| yahI madhyakAlIna rAjapUtoM ke svAtantrya saMgrAma ke sAdhana aura pratIka the| inhIM ke sAmane se musalmAnI. senAoM ko hatAza hokara aneka bAra pIche lauTanA par3atA thaa| jaba taka jala aura dhAnya kI kamI na hotI, durgastha senA prAyaH lar3atI hI rhtii| kaI bAra rAta meM sahasA durga se nikala kara ye zatru para AkramaNa karate (79) / zatru ko cir3hAne ke lie kaMgUroM para.choTI patAkAeM lagAte, daravAjoM kA zRGgAra karate aura burja-burja para nizAna bajAte / gAnA bajAnA bhI hotaa| donoM ora se bANa chuuttte.| magaribI nAma ke yantroM se nIce kI senA para gole barasAe jaate| ThekaliyoM se bhI patthara pheMke jaate| naliyAroM kA bhI hammIrAyaNa aura hammIra mahAkAvya meM varNana hai| (113-187) ___khajAi nulaphutuha patthara barasAne vAle yantroM meM se irAdA, maMjanIka aura magariboM ke nAma haiN| jisa prakAra ke patthara pheMke jAte the, unheM kaI varSa pUrva maiMne cittaur3a meM dekhA thaa| zAyada aba bhI ve apane sthAna para hoN| durga se rAla mile tela, jalate hue bANa, aura dUsarI Aga lagAne vAlI vastuoM kA bhI prayoga hotaa| khajAinulaphutUha meM raNathaMbhora ke ghere ke varNana se spaSTa hai ki musalmAnI sipAhiyoM ko kadama kadama para Aga meM se bar3hanA par3A thaa| Upara se pAyakoM ne bANoM kI varSA kI musalmAnoM ko hatAza hokara vApasa lauTanA pdd'aa| . durga lene ke upAyoM ko bhI hama hammIrAyaNa meM pAte haiN| ko itanI bujhI taraha se gherA jAtA ki usameM se kucha na bhA jA ske| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) yaha gAr3hau viTya suratANi, ko salakI na sakai tiNi ThAmi / maho mAMhi marai lakhakor3i, pAtisAha navi jAe chor3i // 211 // aisI avasthA meM durga meM prAyaH anna kI kamI par3a jAtI aura use AtmasamarpaNa karanA par3atA / andara ke logoM meM se kisI ko lAlaca dekara phor3a lenA dUsarA sAdhana thA / rAjapUtoM ke aneka durgoM ko isI sAdhana ke prayoga se musalmAnoM ne prAyazaH hastagata kiyA thaa| suraMga lagA kara raNathaMbhora lene ke prayatna kA hammIra mahAkAvya meM varNana hai / pAzIba yA zIbA banA kara raNathaMbhora ko hastagata karane kI bhI koziza kI gaI thI / pAzIba banAne meM lakar3iyAM DAla-DAla kara eka U~cI burja taiyAra kI jAtI aura jaba usakI u~cAI prAyaH durga kI uMcAI taka pahuMca jAtI to usa para magaribiyAM rakha kara durga ke andara ke bhAgoM para golAbArI kI jAtI / bAlU kI boriyoM se bhI pAzIba taiyAra ho sakatA thA / hammIrAyaNa ( 168 - 200 ) aura khajAinulaphutUha ke aspaSTa varNanoM se pratIta hotA hai ki alAuddIna ne kucha aisA hI prayatna kiyA thA, kintu vaha kRtakArya na huaa| hammIrAyaNa ne jalapravAha se bAlU bahajAne para ghATI kA rikta honA likhA hai ( 202), kintu khajAinulaphutUha ne musalmAnI senA ko rokane kA zreya vIra durgastha rAjapUtoM ko hI diyA gayA hai| unake agnibANoM maiM se ho kara jAnA Aga meM se gujaranA thA / sAtha hI Upara se bANoM kI varSA aura magaribiyoM kI nirantara mAra bhI thI / yaMtra nAli bahai DhIMkula, subhaTa rAya mani pUjaI rali / marai mayaMgala AvaTai apAra, Ahuti lai jogiNi tiNi bAra // 187 // ( dekheM 'khajAinulaphutUha, jarnala oNpha iNDiyana hisTrI 8, pR0 361-362 ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) isI taraha barnI ne bhI isa upAya ke niSphala hone kA nirdeza kiyA hai / durgamana hone para hathiyAra na DAlanA, rAjapUtoM kI vizeSatA thI / isI kAraNa se zatru yathAzakti anya upAyoM dvArA hI durga ko hastagata karane kA prayatna karate / durga meM sIdhA ghusanA to sarpa ke mu~ha meM hAtha DAlanA thA / * sAmAjika jIvana hammIrAyaNa Adi kAvyoM ke AdhAra para tAtkAlika sAmAjika jIvana ke viSaya meM bahuta kucha kahA jA sakatA hai / saMkSepa meM hI brAhmaNoM ke prati Adara, mahAjanoM kI dRr3ha Arthika sthiti, vIroM kA dharmagata bheda hone para bhI paraspara sauhArda, bezyA prathA kA praryApta pracAra, nATya nRtya saMgItAdi meM janatA kI ruci aura dAnazIlatA Adi kucha aise viSaya haiM jinakA hameM isa kAvya se acchA jJAna hotA hai| vizeSa rUpa se nAlha bhATa kA carita paThanIya hai| cAraNa aura mATa madhyakAla meM prAyaH vahI mahattva rakhate haiM jo sAmanta aura saradAra | caudahavIM zatAbdI ke mahAn kavi paNDita jyotirIzvara ke varNaratnAkara kA nimnalikhita bhAToM kA varNana itanA sajIva aura madhyakAlIna sthiti kA paricAyaka hai ki pAThakoM ke samakSa use upasthita karanA hama ucita samajhate haiM, varNana nimnalikhita haiM :atha bhATa varNanA - mAraparikalI parihane / sAru sonAka TADa cAri parihane / khaDanIka pAga eka mathA bandhane / so na sUcIka karAo eka / devagiri pachebholA eka phANDa bandhane / tISi troSi, vAki, nIki sonA * gar3agaja Adi kucha anya yantroM ko paribhASA ke lie Age diye musalamAnI tArIkhoM ke avataraNa dekheM / 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) 1 PR ke para je tiGga bAnI / lohAka nirmma uli sonAka Dora churI eka bAma kai bandhane / punu kaisana mATa, saMskRta, prAkRta, avaDhTha, paizAcI, saurasenI, mAgadhI kahu bhASAka tatvajJa, zakArI, amirI, cANDAlI, sAvalI, dAvilI, autakali, vijAtIyA // sAtahu upabhASAka kuzalaha / pAnini * candra, kalApa, dAmodara, arddhamAna, mAhendra, mAheza, sArasvata, prabhRti ye AThaoM vyAkaraNa tAka pAraga / dharaNi, vizva, vyAli, amara, nAmaliGga ajayapAra, zAzvata, rudraTa, utpalinI, medinIkara, hArAvalI prabhRti aThAraha: okoSataM nyutpanna / dhvani, vAmana, daNDI, mahimA, kAvyaprakAza, dazarUpaka,rudraTa, zRGgAratilaka, sarasvatIkaNThAbharaNAdi aneka alaGkAraka vijJa / zambhu,vRttaratnAkara, kAvya tilaka, chandoviciti, bhAratIbhUSaNa, kavizeSara prabhRti aneka chandograntha taM kuzala | kAdaMbarI, cakravAla vAyasa, gadyamAlA, apUrva chai . harSacarita, , campU, vAsavadattA, zAlamaJjarI, karpUramaJjarI, prabhRti apUrvvagrantha kRtAbhyAsa / kevArI, gohariyA, sAkika, zuddhamukha, nirapekSa, dAtA, kavi sAtaoye bhaTTaguNa te sampUrNa / svAmi varNAGkita pIchA kai maNDali chAtIe ghara ole bhATa dekhaaha / taMkA pachA keo vichAli calala, ke o paerehi, kAhukA nAlikA chAtI dhale, kAhukA putra, kAhukA bahuArI, kabhanano sutaha chAtI dharala / jao bulAvia to manda bolatA balavau cari cari auSadha khaele / ogalA saicAnaka aisani A~khi kaele / or3ahulaka mAlA ekahoMka pariile, mathAye Anaka mAri se tanhika siGgAla dhArale cirale achavA.... peTe vAha vAha bolai samathahe / itha bho nAka sApa aisanAha / kArtikakalyANa karahala Aha, nagAri bisa tIsateM pariveSTita bhATa deSu" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) isa uddharaNa meM bhATa kI veza-bhUSA, vidyA, vyavahArAdi samIkA varNana hai / usake bahumUlya vastra, bhAbhUSaNa aura Ayudha uccapada ke anurUpa hai / usakA zAstrIya jJAna itanA pragAr3ha hai ki bar3e bar3e paNDitoM aura kaviyoM ke jJAna ko mAta karatA hai| vaha sarvabhASAvijJa, aSTavyAkaraNa pAraga, aSTAdaza koSa vyutpanna, aneka alaGkAra vijJa, evaM bahuta grantha kRtAbhyAsa hai / vaha kavi bhI hai aura dAtA bhI / aneka vyakti usake pIche pIche calate haiM / arvAcIna bhAToM se paricita vyakti madhyakAlIna bhAToM ke mahattva ko kaThinatA se hI samajha pAte haiM / kintu varNaratnAkara kA varNana par3hane vAlA vyakti AsAnI se hI canda, molhaNa ( kAnhar3a de prabandha ), molhA aura nAlha ( hammIrAyaNa ) Adi ke vyaktitva aura prabhAva ko samajha sakatA hai / pRthvIrAja vijaya kA pRthvIbhaTa bhI isI zreNI kA hai / hammIrAyaNa ke kucha zabda * hammIrAyaNa ke 326 chandoM meM paryApta adhyeya sAmagrI hai| kintu hama unameM se kucha aise hI zabdoM para yahAM vicAra kareMge jinakA artha yA to vivAdagrasta hai yA jinake artha para vivAda kI saMbhAvanA hai / Ulaga, UlagANA- ina zabdoM kA isa kAvya meM anekazaH prayoga hai / vizeSataH ( sainika ) sevA ke artha meM alaga zabda kA prayoga huA hai / ''UlagANA' UlaMga karane vAle ke lie prayukta hai / hammIra kI aneka moDodhA dhaNI ( mukuTadhara saradAra ) Ulaga karate the ( 19,289 ) mahimAsAhi aura usakA bhAI alukhAna ko ulagate the ( 44,45 ) 'ulagANA' zabda 33veM padya meM inhIM donoM bhAiyoM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie prayukta hai| hama anyatra bhI ina zabdoM kA yahI artha pradarzita kara cuke haiM / isa zabda ke prayoga kA bahuta sundara udAharaNa hammIrAyaNa kA yaha dohA hai: ulagANA khAyai sadA, UraNa hui ikabAra / cADaM ghaNI ThAkura taNI, sArai dohilI vAra // 189 // - guDI-yaha zabda choTI patAkA yA pharI ke artha meM prayukta hai| ( 134 )' bahuta sambhava hai ki isakA mUla kisI dravir3a bhASA se liyA gayA ho| grAsa-sAmantI bolacAla meM isa zabda kA prayoga bahuta adhika hai / yoddhAoM kI AjIvikA ke lie pradatta jAgIra aura nakada dravya Adi donoM hI grAsa ke antargata haiM ( dekho 21,50,51,52,190, 224 Adi) asapati (88)-yaha azvapati zabda kA apabhraSTa rUpa hai| sarvaprathama yaha zabda kevala uttara pazcimI bhArata aura aphagAnistAna ke musalamAna rAjAoM ke lie prayukta huA thaa| isakA kAraNa zAyada unakI balazAlI azvArohI senA rahI ho| kintu paravartI kAla meM dillI, gujarAta Adi ke sultAnoM ke lie yaha zabda prayukta hone lgaa| hammIrAyaNa kA prayoga isI dUsarI prakAra kA udAharaNa hai| . .. AlamazAha' ( 84, 85, 88,61, 120, 175 Adi )yaha zabda vyakti vAcaka sA pratIta hotA hai| kintu vAstava meM yaha cakravartI ke artha meM prayukta hai| __1 dekheM varadA varSa 4 ke aGka meM 'guDI uchalI' para hamArA TippaNa / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) ArI sIrA toraNa ( 135) utsava ke samaya toraNa khar3e karane kI paripATI cirakAla se bhArata meM calI AI hai / anya granthoM meM taliyA toraNa kA varNana hai| ArIsArI toraNa bhI sambhavataH taliyA toraNa pavADau (210, 263)-pavAr3A zabda ke mUlArtha ke viSaya meM paryApta matabheda hai / marumAratI, varSa, aGka meM hamane isakA prAcIna artha 'yuddha' yA aisA hI koI vIrakArya mAnane kA sujhAva diyA hai| hammIrAyaNa solahavIM zatAbdI kI kRti hai| kintu isameM mI pavAr3au ke usI prAcIna artha kI jhalaka hai / 293 vIM caupaI isa prakAra hai: rAya pavADau kIyau malau, ApaNa hI sAryau jai galau // ( rAjA ne acchA 'pavAr3A' kiyaa| usane apane Apa hI apanA galA kATA) pavAr3e ke yuddha yA yuddha ke sannikaTa artha ko dhyAna meM rakhate hue hamane use 'prapAtaka' se vyutpanna karane kA bhI sujhAva diyA thaa| kintu 'pravAda' zabda bhI lagAtAra imAre dhyAna meM rahA hai| pravAda se milatAjulatA zabda 'bhaTTavAda' (vIratva kI khyAti ) prAcIna rAjasthAnI aura gujarAtI meM pracalita rahA hai, jisakA apabhraSTa rUpa maDavAu aneka granthoM meM milatA hai| 'bhaDavADau' zabda kI bhI gaveSaNA kI; kintu usakI kahIM prApti na huii| jamahara-isake liye Ajakala jauhara zabda pracalita ho cukA hai| DA. vasudevazaraNa jI agravAla ne jauhara ko atugRha se vyutpanna mAnA jo mASAzAstra kI dRSTi se sarvathA ThIka hai (jatugRha 2 jaugRha / jaughara / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) jaThahara jauhr)| kintu kAnhar3ade prabandha meM padmanAbha ne aura hammIrAyaNa meM ( 262, 263, 273, 279) mANDau vyAsa ne jamahara zabda kA prayoga kiyA hai jo spaSTataH yamagRha kA apabhraSTa rUpa hai / jamahara zabda hI yadiThIka ho to Adhunika jauhara taka kA parivartana zAyada kucha isa prakAra se nirdiSTa kiyA jA sakatA hai| yamagRha (jamagRha < jamagharaPage #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) krIr3A kareM aura turko ko pAtalA' (durbala ) kara deM ( 237) / hammIra ne unheM savAlAkha 'parighau' ( senA ) dI ( 238) / __samAdhyau, samAdhyo (316, 319)-yaha zabda sAdhAru ke pradyumnacarita meM samadiu ( 184 ) ke rUpa meM prayukta hai| saMskRta meM isakA artha samAhita zabda se kiyA jA sakatA hai| ina saba prasaMgoM meM isakA artha "prasanna hokara' kiyA jA sakatA hai| kaNahalau (45):-mahimAsAhi ne apane viSaya meM kahA hai. - "ahmanai mAna hutau etalau, ghari baiThA lahatA kaNahalau" isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki isakA artha bhojanAdi se hai| hammIra ke sAmantoM ke viSaya meM kavi ne kahA hai : te navi kINai karai juhAra, ghari baiThA khAI bhaMDAra (22) / yahA~ bhaNDAra se matalaba sambhavataH anna bhaMDAra kA hogA, aura yahI artha zAyada 'kaNahalaka' se abhipreta hai| navalakhi - yaha zabda caupai 9 aura 172 meM hai| raNathambhora durga kI car3hAI meM yaha pahalA daravAjA hai| isI ke pAsa nusaratakhAM mArA gyaa| hama Upara DA0 mAtAprasAda ke naulakhI zabda ke arthoM kA vivecana kara cuke haiN| - heDAu (68) isa zabda para bhI hama Upara kucha vicAra kara cuke haiN| abhI aura udAharaNa apekSita haiN| bITI (67, 71 )- yaha nizcita hai ki isakA artha bor3I nahIM hai| prasaMga se lUTanAyA gheranA artha ho sakatA hai / kAnhar3ade prabandha meM bITI zabda prayukta hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) DIlai ( 96 ), DIlaja (100), DIla ( 190):-DIla kA artha zarIra hai| DIlai svayaM ke artha meM prayukta hai| DIlaja = DIla hI dhaivar3a ( 135) = dhvajapaTa hammIra sambandhI anya sAhitya aura prAcIna ullekha hammIra viSayaka sAhitya hammIramahAkAvya aura hammIrAyaNa taka hI sImita nahIM hai| hammIra kA jIvanotsarga eka mahAn Adarza ke anusaraNa meM huA thaa| jaba kabhI aise avasara upasthita hue, janatA use yAda karane se na bhUlI / raNamalla chanda meM eka rAThaura vIra ke yuddha kA kIrtana hai| kintu kavi zrIdhara kAvya ke Arambha meM hI hammIra kA smaraNa karatA hai| raNamalla upameya to hammIra upamAna hai: hammIreNa tvaritaM caritaM suratANa phoja saMharaNam / kuruta idAnImeko varavIrastveva raNamallaH // 3 // ( hammIra ne zIghra hI sultAna kI phauja kA saMhAra kiyaa| aba vahI akelA zreSTha vIra raNamalla karatA hai|) acaladAsa khIcIrI vacanikA kA racayitA zivadAsa to hammIra ko bhUla pAtA hI nhiiN| jaba huzaMgazAha kI phauja calatI hai to loga pUchate haiM ki "bAdazAha kisake viruddha bar3ha rahA hai| aba to soma sAtala kAnhar3ade nahIM haiN| haThIlA rAva hammIra bhI asta ho cukA hai" ( 9-4 ) / anyatra hammIra kI taraha acaladAsa bhI kaliyuga ko badalane vAle aura AdarzapUrti ke lie maraNodyata vyakti ke rUpa meM nirdiSTa hai| (14.15) "siMhAsana para baiThA acaladAsa sAtala soma aura hammIra se bhI bar3hakara dikhAI par3atA thA ( 158) / apanI rAniyoM ke sAmane jauhara ke Adarza ko upasthita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 75 ) karatA huA acalezvara kahatA hai, "kala hI ke dina to raNathambhora meM rAja hammIradeva ke ghara meM jauhara huA thA / una jauharoM meM jo huA vahI tuma pUrI kara dikhAo ( 21.9 ) / " kAvya ke anta meM bhI phira zivadAsa ne hammIra kA smaraNa kiyA hai / sAtala, soma, hammIra aura kanhar3ade ne jisa taraha jauhara jalAyA, usI taraha raNakSetra meM pahu~cakara cauhAna ( acaladAsa ) ne apane Adima kulamArga ko ujjvala kiyA ( 27 )" / kAnhar3ade prabandha meM padmanAma hammIra kA smaraNa karanA na bhUlA | jaba alAuddIna kI senA gar3harodha chor3akara jAne lagI to hammIra kA padAnugamana karane kI icchA se vIra kAnhar3ade bhI kahatA hai / tujha vInayU~ Adi yoginI, pAchA kaTaka ANi tUM anI / hamIrarAyanI pari Adaru, nAma bhArau upari karauM // varNoM meM prAkRta paiGgalam ke hammIra aura jAjAviSayaka padya bhI paThanIya haiN| inake viSaya meM DA0 mAtAprasAda gupta ne likhA hai, "ina chandoM meM vAstavika aitihAsikatA nahIM milatI hai / udAharaNArtha eka chanda meM kahA gayA hai ki hammIra ne khurAsAna kI vijaya kI thI, jisameM usane khurAsAna ke zAsaka se ola ( jamAnata ) meM usake kisI AtmIya ko le liyA thA / kintu hammIra kA khurAsAna para AkramaNa karanA hI itihAsa-sammata nahIM hai / " kintu kyA vAstava meM isa udAharaNArtha prastuta padya meM khurAsAna kI vijaya kA varNana hai ? padya yaha hai : DhollA mAriya DhillI mahaM mucchiya meccha sarIra / pura jajjalA maMtitrara caliya vIra hammIra / calia vIra hammIra pAa bhara meiNi kaMpai / digamagaNaha aMdhAra dhUli sUraha raha pia / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digamagaNaha aMdhAra ANa khurAsANaka ollA / daramari damasi vipakkha mArama DhillI mahaM DhollA // yahAM pAMcavI paMkti meM 'khurAsANa' zabda ko dekhate hI, yaha pariNAma nikAlanA ThIka na thA ki kavi ke matAnusAra hammIra ne khurAsAna para vijaya prApta kI thI aura usa deza ke zAsaka ko 'bhola' meM le aayaa| yahAM prasaMga dillI yA dillI rAjya para AkramaNa kA hai, khurAsAna para kisI car3hAI kA nhiiN| isalie dekhane kI AvazyakatA to yaha thI ki khurAsAna kA koI dUsarA artha hai yA nhiiN| DiMgalakoSa ko.Apa uThAkara dekhate yA kisI vRddha cAraNa ko pUchate to Apako jJAta hotA ki yahAM khurAsAna zabda musalamAna ke artha meM prayukta haiN| kavirAjA murAridAna ne musalamAna zabda ke ye paryAyavAcI zabda die haiM: roda khada khadar3o turaka mIra mecha kalamANa / mugala asura bIbA miyAM rojAyata khurasANa // 573 // kalama javana taNamITa (kaha) khurAsAna ara khAna, cagathA Asura (phera cava mAnahu ) mUsalamAna // 574 // pRthvIrAja ke prasiddha patra meM bhI khurasANa isI artha meM prayukta hai: dhara rahasI, rahasI dharama khapa jAsI khurasANa / amara visammara UparI, rAkho nahaco rANa // padya ke prasaMga aura DiMgalakoSa ke isa avataraNa se spaSTa hai ki 'khurasANa' kA artha dillI kA koI musalamAna hI ho sakatA hai| isake khurAsAna taka pahu~cane kI AvazyakatA nahIM hai| hammIra ke viSaya ke kucha anya padya bhI prakRtapaiGgalam meM haiM / eka meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 77 ) . hammIra apanI preyasI se mlecchoM ke virUddha raNAGgaNa meM jAne kI anumati cAhatA hai| dUsare meM mlecchoM ke viruddha hammIra ke prayANa kA varNana hai / tIsarA padya jajjala viSayaka hai / eka padya meM hammIra kI malaya, colapati,gurjara, mAlaba aura khurasANa para vijaya kA varNana hai / yaha khurasANa bhI bhArata dezIya koI musalamAna rAjA hai| chaThe padya meM senA ke prayANa kA bahuta hI sajIva varNana hai| sAtaveM padya meM vIbhatsa raNasthalI meM vicarate hue. hammIra kA varNana hai I : ina padyoM meM paryApta atiraJjanA hai / kintu isa atiraJjanA ke AdhAra: para inake samaya para kucha kahanA asambhava hai / itihAsa meM aise udAharaNoM kI kamI nahIM hai jaba kavi samasAmayika hote hue mI atiraJjanA karatA hai vAkpati kA 'gauDavo' aisI hI kRti hai / naravarman dvArA lakSmavarman kI vijaya kA varNana raghuvaMza ke digvijaya kI yAda dilAtA hai / gauDa, ghor3a, baMga, aMga, gUrjara, malaya, cola, pANDya, kIra, bhoTAdi kI bhartI jisa AsAnI se hotI hai vaha aneka zilAlekhoM meM darzanIya hai / bhASA kI dRSTi se prAkRtapaiGgalam ke padyoM ko zAyada san 1400 ke AsapAsa rakhanA ThIka ho / zArGgadhara kA hammIraviSayaka ullekha aura varNana bhI paryApta prAcIna haiM / grantha ke Arambha meM hI apane vaMza ke varNana ke prasaGga meM zAGga ghara: ne likhA hai ki pahale zAkambharI ( sAMbhara ) deza meM zrImAn hammIra rAjA cAhubANa vaMza meM utpanna huA, vaha zaurya meM arjuna ke samAna khyAta thaa| paropakAra ke vyasana meM niSTha, purandara ke guru ( bRhaspati ) ke samAna, rAghavadeva nAma kA dvijazreSTha usake sabhyoM meM mukhya thA" / zAGga ghara: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) isa rAghavadeva kA pautra thA, aura jisa vidvAn ko nayacandrasUri ne bhI 'Sar3abhASA-kavicaka zakra' aura 'akhila-prAmANikApresara' kahA hai usake lie usake pautra ke hRdaya meM kucha abhimAna honA svAbhAvika hI hai| sAtha hI nayacandra ke ullekha se yaha bhI sambhAvanA hotI hai ki hammIra kI sabhA meM aneka SaDabhASAkaSiyoM aura tArkikoM kA maNDala thA jinameM mukhya rAghavadeva thaa| paddhati kA 1257 vA zloka bhI hammIraparaka hai / kavi ajJAta hai| hammIra kI senAke prayANa ko uddiSTa kara vaha kahatA hai, 'he cakra (cakravAka ! ) cakrI ( cakavI !) ke viraha jvara se tU kAtara mata ho| re kamala tU saMkucita na ho| yaha rAtri nahIM hai| hammIra bhUpa ke ghor3oM kI TApa se vidIrNa bhUmi kI dhUli ke samUhoM se yaha dina meM hI andhakAra ho gayA hai|" hammIra-viSayaka anya prAcIna racanA vidyApati kI puruSa-parIkSA hai| rAjasthAna se bahuta dUra rahane para bhI kavi ko hammIra viSayaka aneka tathya jJAta the| usakA adIna alAuddIna aura mahimAsAha muhammadazAha hai| alAuddIna aura hammIra ke sandeza aura pratisandeza bhI itihAsa sammata tathya haiN| mantriyoM ke nAma rAyamala aura rAmapAla haiM jo raNamalla aura ratipAla ke vikRta svarUpa se pratIta hote haiN| jAjamadeva ( jAjA) Adi yoddhAoM aura mahimAsAhi ke anta taka hammIra kA sAtha dene kI kathA bhI puruSa-parIkSA meM hai| kintu jAjA ke liye isameM 'yodha' zabda prayukta hone se yaha anumAna karanA ki jAjA kisI uccapada para pratiSThita na thA kucha vizeSa tarkAnumata pratIta nahIM hotaa| yoddhA honA to ucca se ucca padastha rAjapUta ke lie bhUSaNa hai, dRSaNa nhiiN| jodhapura ke rAjya ke saMsthApaka kA nAma kevala jodhA mAtra thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( E ) 'mala aura khema ke kavittoM meM to jAjA kA itanA mahattva Y ki hammIra muhammadazAha se kahatA hai ki jaba taka raNathaMbhora kA gar3ha, nAjA bar3agUjara aura usakA bandhu vIrama raheMge, taba taka vaha usako tyAga na kregaa| khema ke 11 veM kavitta meM vaha 'vaDa rAuta' hai, aura aisA hI nirdeza sambhavataH malla ke truTita kavitta meM bhI rahA hogA / puruSa parIkSA meM jauhara kA mI varNana hai / kintu kathA itanI saMkSipta hai ki usameM hammIra viSayaka bahuta-sI bAteM chuTa gaI haiN| lekhaka kA -lakSya kevala hammIra kI dayAvIratA siddha karanA thaa| isake lie jitanI sAmagrI usane prayukta kI hai vaha paryApta hai / isase agrima kRti hammIra haThAle ke kavitta haiM jinakI mU~dhar3A rAjarUpa ne saMvat 1798 meM dezanoka meM nakala kI / kartA " kavimala' (kavitta 3,6) yA 'kavi mAla' ( kavitta 5) hai aura isa choTI sI 21 kavittoM kI kRti meM vIra rasa kI acchI paripuSTi huI hai| pahale kavitta meM 'mahimA mugala' zaraNa kI prArthanA karatA hai / jAjA aura vIrama ke mahattva ko pradarzita karate hue dvitIya kavitta meM hammIra kI ukti hama abhI de cuke haiN| tIsare kavitta meM bAdazAha kI ora se rAjakumArI ke sultAna se vivAha, dhArU vArU nartakiyoM ke samarpaNa, aura hAthI, ghor3oM aura dravya Adi kI mAMga hai| cauthe kavitta meM hammIra kA darpapUrNa uttara hai| usakI mAMga allAuddIna se bhI bar3hakara hai / vaha gajanI mA~gatA hai, usake bhAI alIkhAna ( ulUgrakhAM ) se ghAsa kaTavAnA cAhatA hai, usase 'marahaThI nArI' mA~gatA hai, aura yaha bhI cAhatA hai ki bAdazAha aneka anya bAdazAhoM ke sAtha Akara usakI sevA kare / pA~caveM kavitta meM alAuddIna kA dUta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM senAoM kI zakti kI tulanA karatA huA sultAna ko bAja se aura hammIra ko cir3iyA se upamita karatA hai| chaThe kavikta meM hammIra kA uttara hai, 'jo maiM bAdazAha ke sAmane sira jhukAU~gA, to sUrya AkAza meM na udita hogA, yadi maiM daNDa (kara ) daMgA to harihara brahma aura sukRta saba visRSTha hoNge| maiM putrI ko dene kI kahUM to jIbha ke Tukar3e-Tukar3e ho jAyeMge "maiM bAdazAha se Akara milA to pRthvI DUba jaaygii| uttara meM phira dUta sAtaveM kavitta meM alAuddIna kI sAmarthya kA bakhAna karatA hai| uttara meM hammIra AThaveM kavitta meM kahatA hai, "tU isako devagiri mata smjh| yaha yAdava rAjA nahIM hai / tU isako cittaur3a mata smjh| yaha karNa cAlukya nahIM hai| isako gujarAta mata samajha jise karor3oM chala karake liyA hai| are, alAuddIna maiM hammIra hUM jo isa kSetra kA kharA aura rakSaka kapATa hai| aba raNathaMbhora kA rodha karane para tere sattva kA patA lgegaa|' uttara meM navama kavitta meM dRta batAtA hai ki raNamala, bAdazAha se jA milegA, vIramma ghara kA bheda degA, rAjA chAhar3ade abhI usake viruddha hai, pRthvIrAja alAuddIna se jA milA hai| jina bhRtyoM se yaha marosA thA ki ve yuddha meM sAtha deMge ve to zatru se jA mile haiN| kintu isase hammIra vicalita nahIM hotaa| vaha kahatA hai, 'cAhe pIthala mile, 1 DA0 mAtAprasAda gupta ne kavitta kA artha sarvathA bhUtArthaka kiyA hai jo ThIka nahIM hai / dUta 'milai' dhAtu se raNamala aura vIrama ke lie bhaviSya kI sambhAvanA kA dyotana karatA hai| chAhar3ade viruddha ( amela ) ho gayA hai aura pRthvIrAja bAdazAha se jA milA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 81 ) cAhe pratApasI, cAhe kula mArga ko lajA kara, dUsare ThAkura canda, sUrya aura bhI cAhe vidhi Adi bhI allAuddIna se jA mileM to bhI yaha usase sandhi na kregaa| gyArahaveM kavitta meM digadiganta se bhAI musalamAna senA aura hammIra ke prasanna hokara usakA sAmanA karane kA varNana hai / bArahaveM kavitta meM uDDANasiMha ke hAtha nartakI dhArU kI mRtyu kA ullekha hai / terahaveM vitta meM momUsAha ( muhammadazAha ) hammIra se bIr3A lekara alAuddIna kA chatra kATa DAlatA hai / caudahaveM kavitta meM yaha varNita hai ki ATha lAkha auSadhiyoM ke cUrNa ( pAuDara ) ko prayukta kara alAuddIna ne jaba nAla ( topa ? ) calAI to raNathaMbha kI dIvAra eka ora se TUTa gii| phira bhI ( kavitta 15 ) hammIra ne devagiri ke rAjA kI taraha kAyara hokara kilA na chor3A / usane bar3hatI musalamAna senA para acchI coTa kI / 'rAja palaTa jAtA hai, dina palaTa jAte haiM, kintu bar3e AdamiyoM ke vacana nahIM palaTate', yaha kahate hue hammIra ne jAjA se cale jAne ko kahA / vaha to 'paradesI pAhunA thA' / kintu jAjA ne aise AcAra ko dogalI saMtAna ke lie hI upayukta batAkara gar3ha chor3ane se inkAra kara diyA (dohA 1-3 ) / aura alAuddIna kI senA para AkramaNa kara ghora yuddha karatA huA kAma AyA / ( kavitta 16 - 17) Age ke do kavittoM meM yuddha kA varNana hai / mIra bhI anya svAmibhaktoM ke sAtha yuddha meM kAma aae| ( 18-19 ) zrAvaNa kI paMcamI, zanivAra ke dina samvat "agaNamai " meM hammIra yuddha karatA huA kAma AyA / raNamala zatru se jA milA (20 ) / bAraha varSa taka yuddha calA / alAuddIna ke gyAraha lAkha sainikoM meM se kevala eka lAkha bace ( kavitta 21 ) | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) mahimAsAhi kA itihAsa kI dRSTi se isa kRti kA kucha mahattva hai / zaraNa meM AnA, dhArU kI uDDAnasiMha ke hAtha mRtyu, hammIra aura alAuddIna ke dUta kA kathopakathana, raNamala kA vizvAsaghAtAdi aisI sAmagrI hai jo anyatra bhI milatI hai / vizeSa dhyAna dene yogya bAtoM meM jAjA kA mahatva hai / hammIra ko usa para bar3A bharosA hai| jAti se ina kavittoM ke anusAra vaha bar3agUjara hai ( kavitta 2 ) dUhe 2 meM vaha 'paradesI pAMdaNoM' ke rUpa meM abhihita hai ( pR0 49, dUhA 2 ); kintu vaha hammIra kA vizvasta 'svAmirmI' sevaka hai / (16) usake pitA kA nAma vaijala hai ( 17 ) aura usake evaM rAva ke marane para hI gar3ha kA patana hotA hai / vitta meM jAjA ko 'bar3agUjara, hammIrAyaNa meM 'devar3A', hammIra mahAkAvya meM 'cAhamAna' aura bhATa khema ko kRti meM phira bar3agUjara ke rUpa meM dekhakara jAjA kI jAti ko nizcita karanA kaThina par3atA hai / kintu inameM sabase prAcIna kRti hammIra mahAkAvya hai; aura usIkA kathana sambhavataH sabase adhika vizvasta hai' / yuddha ko bAraha varSa taka calAnA (21) azuddha hai / hammIra ke svarga prayANa ke lie zrAvaNa mAsa paJcamI tithi aura zanivAra ThIka ho sakate haiM / kintu 'chamIchara agaNamai' azuddha hai ( 20 ) / na kavitta kA pRthvIrAja hammIra mahAkAvya ke bhojadeva kA bhAI ho to hammIramahAkAvya kI bhoja kI pratizodha kathA kalpita nahIM hai / chitipati chAsdeva aura candasUra ke viSaya meM kucha aura zodha kI AvazyakatA hai / bhATa khema kI racanA "rAjA hammIrade kavitta" ( pR0 60-66 ) kI 1. isI prastAvanA meM Upara hamArA jAjA- viSayaka vimarza par3heM / 2. DA* mAtAprasAda gupta kathA ko kalpita mAnate haiM ( dekheM hindustAnI 1961, pR0 6-7 ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati kA lekhana-kAla saMvat 1706 hai| isalie kavitta kI racanA isa saMvat se paratara nahIM ho sktii| isake prathama kavitta meM maMgola kI zaraNAgati aura dUsare meM zaraNapradAna kA varNana hai| isake bAda alAuddIna ke dUta molaNa aura hammIra kA vArtAlApa hai| isameM molaNa alAuddIna kI sAmarthya kA bakhAna karatA hai| hammIra usase gajanI, ulUgakhoM, nasaratakhAM, marahaThI nArI, ThaTThA, tilaMga Adi kA mAMga karatA hai| (3-7) usake bAda alAuddIna ke dhere ( 9) uDDAnasiMha ke hAtha dhArU kI mRtyu (11) alAuddIna ke chatra kaTane ( 1214), isake bAda aura yuddha ke Arambha hone kA varNana hai| sAtha hI gadyabhAga meM yaha sUcanA bhI hai, "jAjA bar3agUjara prAhuNA hokara AyA thA / rAjA hamIra ne use apanI beTI devalade vivAhI thii| vaha mor3a bAMdhe hI kAma aayaa| rANI devalade tAlAba meM DUbakara mara gii| kintu kavitta meM phira vahI kathAnaka cAlU rahatA hai| hammIra jAjA ko paradesI pAhuNA kahate hue jAne ke lie kahatA hai, kintu jAjA inkAra karatA hai ( dUhA 2) / pandrahaveM kavitta meM hammIra kahatA hai ki cAhe rANA rAyapAla, cAhe bAhaDa, bhojadeva, rAvatamoja, ratau (ratipAla ), vIramade, rAvata jAjA, candasUra aura sabhI devI devatA bhI zatru se mila jAe~ to bhI vaha apane vacana kA tyAga na karegA (15) / usake bAda usane apUrva yuddha kiyaa| samvat 1353, mAgha sudI ekAdazI maMgala ke dina alAuddIna ne raNathambhora liyA aura madhyAhna ke samaya hammIra ne apanA sira sataprola daravAje para mahAdeva ko cddh'aayaa| - ina kavittoM kA svatantra mUlya vizeSa nahIM hai 'bhATakhema kI kRti bhI For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) . tIsare kavitta ko sthAna para khema adhika zuddha haiM / hama inheM kaheM yA na kaheM isameM bhI hameM sandeha hai, kyoMki yaha prAyaH 'raNathaMbhora rai rAMNai imIra iThAlai rA kavitta kA zabdAnuvAda yA bhAvAnuvAda mAtra hai| kahIM kahIM malla kI kRti truTita yA aspaSTa hai / usakI pUrti aura samajha meM yaha racanA avazya sahAyaka hai / donoM kAvyoM ke pahale do kavitta kucha zabda bheda hone para bhI vAstava meM eka hI haiN| malla ke khebha ne pA~cavA~ banA diyA hai| cauthe kavitta ke ke ATha kavitta haiM / kintu kucha nAma malla ke kavitta se alIkhAna se ulakhA~ nAma ulUgakhAna ke adhika sannikaTa hai| sAtha hI nusaratakhA~ 'thaTA' aura 'tilaMga' ke nAma bar3hA die gae hai / khema kA sAtavA~ kavitta malla ke pA~caveM kavitta kA, aura navAM kavitta mala ke gyArahaveM kavitta kA aura dasavA~ kavitta malla ke AThaveM kavittakA rUpAntara hai / malla kA bArahavA~ vitta khemakA gyArahavA~ hai / bArahaveM kavitta meM malla ke kavitta kI sAmAnya chAyA hI A sakI hai / khema kA bArahavA~ padya prAyaH navIna hai : kintu caudahavAM padya phira malla ke pandrahaveM padya kA rUpAntara hai / 'bAta' khema bhATa kI yA to nijI kRti hai yA ise kisI anya bhATa ne jor3a dI hai / jAjA 1 devaladevI kA pati ke bar3agUjara hone meM hI hameM atyadhika sandeha hai use banAkara to khema ne kalpanA kI parakASThA kara DAlI hai / immIra mahAkAvya kA kathana to isakA viruddha hai hI ; yaha anya prAcIna aura navInakRtiyoM se bhI asamarthita hai / khema kA pandrahavA~ padya malla ke naveM padya kA rUpAntara hai : kintu kucha pheraphAra sahita / isakA vAiDa malla kA chAiDa hai| rAyapAla, bhojadeva aura rAuta jAjA Adi ke nAma isameM adhika haiM / khema kA solahavAM padya usakI kRti hai / raNathaMbhora ke patana kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 85 ) -samaya bhI usakA nijI hI nahIM, sarvathA azuddha bhI hai / hammIra ke raNathaMbhora ke daravAje para Akara 'kamala-pUjA' kI kathA aba bhI prasiddha hai| prAcIna pAramparika kathA se isakA virodha hai| naiNasI ne gar3ha ke patana kI do tithiyA~ dI haiM, samvat 1352 zrAvaNa badI 5 (naiNasI kI khyAta, bhAga 1, pR0 160 ) aura dUsarI saMvat 1358 ( bhAga dUsarA, pR0 483 ) / inameM dUsarA saMvat ThIka hai| mahezakRta 'hammIra rAso' kI do pratiyA~ zrI agara candajI nAhaTA ke saMgraha meM haiM aura kucha pratiyA~ anyatra bhI haiN| 'bhASA DiMgala se prabhAvita rAjasthAnI hai|" isa kRti kI kucha ullekhya vizeSatAeM nimnalikhita haiN| (1) mahimAsAhi ko alAuddIna kI kisI begama se anucita sambandha ke kAraNa nikAlA jAtA hai| gAbharU bAdazAha kI sevA meM rahatA hai| (2) chANagar3ha kA raNadhIra hammIra kI sahAyatA karatA hai| isalie raNathambhora ko lene se pahale bAdazAha chaNagar3ha letA hai / ( 3 ) nartakI ko gAmarU girAtA hai / (4) surjana koThArI ke mila jAne se alAuddIna ko jJAta hotA hai 'ki durga meM dhAnya nahIM hai| (5) bAdazAha setubandha jAkara bhagavAn ziva kA pUjana kara samudra meM kUda kara apane prANoM kA tyAga karatA hai / isa kathA meM kalpanA adhika aura aitihAsika tathya kama hai| jodharAja kRta hammIra-rAso prakAzita racanA hai| isake bAre meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) itanA hI kahanA paryApta hai ki yaha prAyaH maheza ke hammIra-rAso kA rUpAntara hai| isI prakAra candrazekhara vAjapeyI kA hammIra haTha; bhI prakAzita hai' itihAsa kI dRSTi se isakA mahattva bhI vizeSa nahIM hai| . . ... gvAla kavikA hammIra haTha saM0 1883 kI kRti hai | yaha candra-- zekhara ke 'hammIra-haTha' se bahuta kucha milatI-julatI hai|' ___ "mANDau kI hammIrAyaNa ke atirikta eka 'vRhad hammIrAyaNa' bhI jisakA sampAdana zrI agaracanda nAhaTA kara rahe haiN| zrI nAhaTA kI sUcanA: ke anusAra 'hammIrAyaNa kI do pratiyoM meM se eka prati to pUrNa hai aura dUsarI prati meM kevala 248 padya haiM, jabaki pUrI prati meM antima padya saMkhyA 1373 hai| aisA pratIta hotA ki adhUrI prati isa pUrNa prati se hI nakala kI jA rahI thI jo pUrI nahIM huii|" mUla prati saM0 1784 kI hai| bhASA hindI hai, aura kisI aMza taka jAna kI bhASA se milatI hai| kavitA kA Aramma sarasvatI, gajAnana, caturbhuja Adi ko praNAma kara kiyA gayA hai / lakSya vahI hai jo kisI vIragAthA kA honA cAhie sAMvata rUpa hamIra kI, sAMvata suNa hai bAta / - sUrApaNa huvai caugano, sUrAM sadA suhAta // prati ke anta meM senA kI saMkhyA hai| 'antevarI', nidhAna, ratana, mukuTabandha rAjA, sonA rUpA kA Agara, paTTaNa, dhUla ke gar3ha, ratna Adi kI bhI saMkhyAe~ haiM jo atizayokti pUrNa haiN| .. - isa graMtha kI samIkSA hama yathAsakya anyatra kreNge| 6.1 dekheM zrI vizvanAthaprasAda mizra-vAla kavi', dhIrendra varmA vizeSAMka hindI anuzIlana, pR0 233, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 87 ) rAjasthAna purAtattva mandira saM0 4902 para eka grantha kA Aramma 'zrIgane sAya namaH' hamIrAina lISatai zabdoM se hotA hai| kintu isakA AraMbha gaNezavandana hai| usake bAda sarasvatI kI ArAdhanA kavitta hai, jisameM kRti kA nAma 'hamIrarAso' hai| antima kavitta meM, jisakI saMkhyA 285 hai, phira pustaka 'hamIrAina' graMtha ke nAma se nirdiSTa hai| samasta grantha dekhane para kucha nizcita rUpa se likhanA sambhava hai| Aramma dUsarI hamIrAyaNa se kucha bhinna hai| Agare ke zrI udayazaGkara zAstrI ke pAsa eka kRti hai jisakA nAma "pAtasAha alAvadIna cahuvAna hamIra kI vacanakA bhaTTa mohila kRta hai|" kintu kRti ke andara kavi kA nAma malla hai jo hammIra ke kavittoM ke kartA malla se bhinna tathA paryApta arvAcIna hai| ___ isa graMtha kA Arambha gaNapati kI stuti se hai| raNathambhora ke durga kA bhI acchA varNana hai ( 7-14 ) / isake bAda vanikA meM hammIra-viSayaka eka vicitra kathA hai / hammIra bAdazAha kA 'rAjapUta' hai, kintu use pUre hAtha se salAma na kara eka aMgulI dikhAtA hai| isalie use loga bAMkA hamIra kahate the| isa caira kA kAraNa batAne ke lie kavi ne sultAna ke pUrvajanma kI vArtA dI hai| somanAtha paTTaNa meM do anAtha brAhmaNa bAlakoM ne jinake nAma alaiyA aura kanaiyA the, bAraha varSa taka binA kisI vRtti ke gaueM craaii| phira bAraha varSa unhoMne tIrthayAtrA kI aura bhaneka tIrtho se somanAtha para car3hAne ke lie jala grahaNa kiyaa| kintu ziva ne paNDA bhejakara kahalAyA ki yadi ve usa para cala car3hAyeMge to mandira gira par3egA aura zivaliMga magna hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 88 ) isase duHkhI hokara donoM kAzI gae aura kAzI- karota lekara unhoMne prANa chor3eM / antima samaya meM alaiyA ne bAdazAha banakara govadha aura rudramUrti ke bhaGga kI prArthanA kI aura kanaiyA ne unakI rakSA ke lie zyAmasiMha soniMgarA ke ghara meM avatAra kI I Age kI kathA mujhe prApta nahIM hai / kintu itane se hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki isa graMtha meM vizeSa aitihAsikatA nahIM hai / yaha kevala jana manoraJjana ke lie ghar3I huI bAta hai jisake tattva aneka sthaloM se saMgRhIta hai / saMskRta kAvyoM meM 'hammIra mahAkAvya' ke atirikta surjana carita maiM hammIra kI kathA hai| vaha jaitrasiMha kA putra ( 11-7 ) aura trividha vIra thA ( 11-8 ) / AsamudrAnta bhUmi ko vijita kara usane turuSkoM para AkramaNa kiyA aura AsAnI se dillI jIta lI ( 11-15-16 ) / cambala meM snAna kara aura mRtyuJjaya bhagavAn ziva kA arcana kara usane tulAdAna diyA ( 11-42-46 ) / zubha mUhUrta meM usane 'koTimakha' yajJa kA Arambha kiyA ( 11-58 ) / isa avasara ko upayukta samajhakara alAuddIna raNathambhora ke lie ravAnA huA ( 11-64 ) / usakA bhAI ullUkhAna bhI 50,000 savAroM sahita calA ( 11-65 ), aura jagarapura meM usane Dere ddaale| hammIra ke senApati raNa ( raMga ) malla ne ullUkhAna ko harAyA ( 11-69 ) isase kruddha hokara alAuddIna ne raNathambhora ko jA gherA ( 11-71 ) / hammIra kRtya kI samApti para raNathambhora vApasa bhAyA ( 11-74 ) / alAuddIna kA dUna sandeza lekara usake pAsa pahu~cA ( 12 - 3 ) / usane kahA, bAdazAha ko rAjya karate sAta varSa bIta cuke haiM / tumane na kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) dvArA aura na sevA dvArA use prasanna kiyA hai| tumane bAdazAha kA bigAr3a karane vAle mahimAsAhi Adi ko apanA senApati niyukta kiyA hai| aura kahane se kyA lAma ? tumane jagarA taka ko lUTA jahA~ usake bhAI ke -sAmantoM kA niveza thaa| mahimAsAhi Adi ko piMjare meM DAlakara naz2ara kro| sAta sAla kA kara do| apane hAthI bAdazAha ko do| sau nartakI bhI arpaNa kro| itanA karane se tumhAre prANoM kI rakSA hogI aura tumhArA rAjya samRddha hogA ( 12-8-20) hammIra ne isakA samucita uttara diyA (12-23-38) / kintu dhIre-dhIre durga kI Antarika sthiti ko hammIra ne bigar3ate dekhaa| usakI -bahuta sI senA zatru se jA milii| kisI ne dhana ke loma se aura kisI ne bhaya se alAuddIna kI naukarI svIkAra kii| kaI cira-nirodha kI yaMtraNA se bAhara nikala ge| aisI sthiti meM hammIra ne yuddha kA hI nizcaya kiyA ( 12-45.47 ) rANiyoM ne jauhara kiyA ( 12-55 ) aura hammIra ne apUrva yuddha ( 12-58-76 ) yuddha meM dharAzAyI hokara usane anupama kIti rUpI zarIra kI prApti kI ( 12-77 ) isa kAvya kA racayitA candrazekhara kavi akabara kA samakAlIna thA aura usane surjana hADA ke bAra bAra kahane para surjana carita kI racanA kI thii| kAvya meM ekAdha bAta atirajjita hai / udAharaNa ke lie hammIra ne kabhI dillI para adhikAra nahIM kiyaa| kintu adhikatara isake kathana itihAsa sammata haiN| __ musalamAnI sAhitya hammIra viSayaka itihAsa kA dUsarA pakSa musalamAnI itihAsakAroM ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kiyA hai| samasAmayika lekhaka hone ke kAraNa unake kathana meM paryApta satya kI mAtrA hai| mAnA ki pUrvAgraha vaza unhoMne aneka bAteM chipAI haiN| kintu aisI bAteM bhI hameM unase prApya haiM jinake samyak jJAna ke binA hammIra ke jIvana ko samajhanA kaThina hai| . amIra khusaro-hama sabase pahale amIra khusaro kI racanAoM ko lete hai jisake itihAsa granthoM kI racanA san 1291 se 1320 ke bIca meM huI hai| dibalarAnI meM ( jisakI racanA san 1316 kI hai) amIra khusaro ne likhA hai :____ "dehalI kI vijaya ke uparAnta jaba sindha aura pahAr3oM tathA dariyAoM ke pradeza sultAna ke adhIna ho gae to usane nizcaya kiyA ki gujarAta kA rAya bhI usake adhIna ho jaay| usane ulugakhA~ ko Adeza diyA ki vaha usa pradeza para AkramaNa kre| ulugakhAne muajjama jhAyana kI ora ravAnA huaa| raNathambora para usane bar3I tejI se raktapAta prArambha kara diyA | vahA~ kA rAgha hamayArAya ( hammIradeva ) rAya pithaurA ke vaMza se thaa| dasa hajAra savAra dehalI se 2 saptAha meM dhAvA mArakara vahA~ pahu~ce the| vahAM kI cahAradIvArI 3 pharasaMga ke ghere meM thI aura patthara kI banI huI thii| (64.65) sultAna bhI yuddha ke lie vahAM pahu~ca gayA; kintu ulugakhA~ ko kile para AkramaNa karane kA Adeza dekara svayaM cittaur3a para apanA adhikAra jamA liyaa"| 1. khalajI kAlIna bhArata, pR0 171 / 2. pharasaMga tIna mIla ke barAbara hotA thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) alAuddIna aura hammIra ke saMgharSa kA. isase adhika vistRta vivaraNa khusaro ke grantha 'khajAinulaphUtUha' meM hai jisakI racanA usane san 1311-12 meM kii| bhASA atyanta AlaGkArika hai / khusaro ne likhA hai, "jaba bhagavAn ke chAye kA AsamAnI citra raNathambora pahAr3I para pahu~cA taba atyadhika U~cA kilA, jisakI aTTAlikAe~ nakSatroM se bAta karatI thIM ghera liyA gyaa| hinduoM ne kile kI dasoM aTTAriyoM para Aga lagA dI, kintu abhI taka musalamAnoM ke pAsa isa agni ko bujhAne ke lie koI sAmagrI ekatrita na huI thii| thailoM meM miTTI bhara bhara kara pAzeba' taiyAra kiyA gyaa| kucha abhAge nava musalamAna jo ki isase pUrva mugala the hinduoM se mila gaye the| rajaba se jIkAda ( mArca se julAI ) taka vijayI senA kile ko ghere rhii| kile se bANoM kI varSA ke kAraNa pakSI mI na ur3a sakate the| isa kAraNa zAhIbAz2a bhI vahA~ taka na pahu~ca sakate the| kile meM akAla par3a gyaa| eka dAnA cAvala do dAnA sonA dekara bhI prApta nahIM ho sakatA thaa| mava roja ke pazcAt sUrya raNathambora kI pahAr3iyoM para tejI se camakane lgaa| rAya ko saMsAra meM rakSA kA koI bhI sthAna na dikhAI par3atA thaa| usane kile meM Aga jalavA kara apanI striyoM ko Aga meM jalavA diyaa| tatpazcAt apane do eka sAthiyoM ke sAtha pAzeba taka pahuMcA kintu use bhagA diyA gyaa| isa prakAra maMgalavAra 3 jIkAda 700 hijarI ( 10 julAI, 1301 I0) ko kile para vijaya prApta ho gii| jhAyana jo isase pUrva bahuta AbAda thA aura kAphiroM kA nivAsa sthAna thA, musalamAnoM 1 "miTTI kA macAna jo kile kI dIvAroM kI U~cAI ke barAbara banAyA jAtA thaa| isa para Age aura patthara pheMkanevAlI mazIne rakhI jAtI thiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12 ) kA nayA nagara bana gyaa| sarva prathama bAhira deva ke mandira kA vinAza kara diyA gyaa| isake uparAnta kuma ke gharoM kA vinAza kara diyA gyaa| bahuta se majabUta mandira jinheM kayAmata kA bigula bhI na hilA sakatA thA, islAma ke pavana ke calane se bhUmi para so ge|"1 jalAuddIna se saMgharSa 1301 meM huaa| usase lagabhaga 10 varSa pUrva jalAluddIna se hammIra kA saMgharSa huA thaa| isakA acchA vivaraNa khusaro ne san 1291 meM hI racita mipha tAhula phutUha nAma ke graMtha meM diyA hai| hammIra kI pUrI jIvanI ke lie yaha aMza bhI upayogI hai isalie hama use mI yahA~ uddhRta kara rahe haiN| _ "( vyavahA~ se ) do saptAha yAtrA karake sultAna raNathaMbora kI pahAr3iyoM ke nikaTa pahu~ca gyaa| turkI ne dehAtoM kA vinAza prArambha kara diyaa| agrima dala ke savAra bheje jAne lage aura hinduoM kI hatyA hone lgii| sultAna svayaM jhAyana se cAra pharasaMga kI dUrI para rhaa| kucha savAra zatruoM ke viSaya meM jAnakArI prApta karane ke liye bheje gye| (26) ne pahAr3iyoM meM zikAriyoM kI bhAMti zatruoM kI khoja karane lge| isI bIca meM unheM pAMca sau hindU savAra dRSTigocara hue, donoM senAoM meM yuddha ho gyaa| hindU "mAra-mAra" kA nArA lagAte the| eka hI dhAve meM 70 hinduoM kI hatyA kara dI gii| ve loga parAjita hokara bhAga yaye / zAhI senA vijaya prApta karake apane zivira kI ora vApasa ho gaI aura sultAna taka samasta samAcAra pahu~cA diyA gyaa| usa prArambhika vijaya se sultAna kA bala aura bar3ha gyaa| dUsare dina eka hajAra vIra sainika bheje gae.. senA se jhAyana 1 khalajI kAlIna bhArata pR0 159-60 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do pharasaMga kI dUrI para thA, kintu bIca meM bar3I kaThina pahAr3iyA~ thIM / zAhI senA eka hI dhAve meM pahAr3iyoM meM praviSTa ho gii| usake vahA~ pahu~ca jAne se jhAyana meM bhI halacala maca gii| rAya ko jaba sUcanA milI to usake hAtha-paira phUla ge| usane sAhinI ko bulAyA jo hindU nahIM, apitu lohe kA pahAr3a thA aura usake adhIna cAlIsa hajAra sainika the jo mAlavA tathA gujarAta taka dhAve mAra cuke the| ( 27-28) usase yuddha karane ke liye kahA / usane dasa hajAra sainika ekatrita kiye| ve loga jhAyana se zIghrA. tizIghra cala khar3e hue / turka dhanurdhAriyoM ne bANoM kI varSA prArambha kara dii| (79) ghamasAna yuddha hone lgaa| sAhinI mAga gyaa| eka hI dhAve meM hajAroM rAvata mAre ge| turkI kI senA kA kevala eka khAsAdAra mArA gyaa| jhAyana meM kolAhala maca gyaa| rAtoM rAta rAya aura usake pIche bahuta se hindU jhAyana se raNathambora kI pahAr3iyoM kI ora bhAga ge| ( 30 ) zAhI sainika vijaya prApta karake raNabhUmi se sultAna kI sevA meM upasthita ho ge| bandI rAvatoM ko peza kiyA gyaa| jaba lUTa kI dhana sampatti peza kI gaI to sultAna bar3A prasanna huaa|... tIsare dina dopahara meM sultAna mAyana pahu~cA aura rAya ke mahala meM utraa| mahala kI sajAvaTa aura kArIgarI dekhakara vaha cakita raha gyaa| vaha mahala hinduoM kA svarga jJAta hotA thaa| cUne kI dIvAreM Aine ke samAna thiiN| usameM candana kI lakar3iyA~ lagI thiiN| bAdazAha kucha samaya taka usa mahala meM rahakara bar3A prasanna huaa|. vahA~ se nikala kara usane mandiroM aura udyAnoM kI saira kii| mUrtiyoM ko dekhakara vaha Azcarya meM par3a gyaa| usa dina to vaha mUrtiyoM ko dekhakara vApasa ho gyaa| dUsare dina Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14 ) usane sone kI mUrtiyA~ patthara se tur3avA ddaalii| mahalaM, kilA tathA mandira tur3avA DAle gye| lakar3I ke khammoM ko jalavA diyA gyaa| (32) jhAyana kI nIMva isa taraha khoda DAlI gaI ki sainika dhana sampatti dvArA mAlAmAla ho gye| mandiroM se AvAja Ane lagI ki zAyada koI anya mahamUda jIvita ho gyaa| do pItala kI mUrtiyAM jinameM se pratyeka eka hajAra mana ke lagabhaga thI tur3avA DAlI gaI aura unake Tukar3oM ko logoM ko de diyA gayA ki ve (dehalI) lauTakara unheM masjida ke dvAra para pheMka deN| tatpazcAt do senAe~ do saradAroM kI adhInatA meM bhejI gii| eka senA kA saradAra malika khurrama thA aura dUsarI senA kA saradAra mahamUda sara jAnadAra thA / ( 33 ) jhAyana se bhAgakara kucha kAphira pahAr3I ke dAmana meM chipa gaye the| malika khurrama sUcanA pAte hI vahA~ pahu~ca gayA aura atyadhika logoM ko bandI banA liyaa| asaMkhya pazu bhI prApta hue| malika dAsoM ko lekara sultAna kI sevA meM upasthita huaa| sara jAnadAra ne caMbala tathA kuMvArI nadI pAra karake mAlavA kI sImA para dhAvA mArA aura vahA~ bahuta lUTa mAra kii| sultAna ne jhAyana se prasthAna kiyaa|' jalAluddIna ke samaya ke saMgharSa kA kucha varNana amIra khusaro ke tugalaka nAme meM bhI hai| jisakA racanA kAla san 1320 hai| khusarokhAna para vijaya ke bAda tugalakazAha ke bhASaNa ko sunakara logoM ne kahA, "he amIra, tU apane guNoM ko dUsaroM ke nAma se kyoM batAtA hai| hama logoM ko tere viSaya meM pUrNa jAnakArI hai, jisa samaya bAdazAha ( jalAluddIna khaljI ) ne raNathambora ko ghera liyA aura apanI senA ke cAroM ora eka gherA taiyAra kara liyA to usa samaya rAya 1 khalajI kAlIna bhArata, pRSTha 153-54 . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) raNathambora kI eka cunI huI senA ne usa dhere para dhAvA bola diyaa| isase bAdazAha kI senA meM kolAhala maca gyaa| usa samaya bAdazAha ne tujhe bhI Adeza diyA aura tU ne hI apanI vIratA tathA parizrama se AkramaNakAriyoM ko parAjita kiyaa| isa vijaya ke phalasvarUpa bAdazAha ne tujhe vizeSa rUpa se sammAnita kiyaa|"1 __ amIra khusaroM kI racanAoM meM se uddhRta Upara ke avataraNoM meM hammIra viSayaka aneka tathya hai| kintu ye pustakeM tatkAlIna sultAnoM ko prasanna karate aura unase dhana baTorane ke lie likhI gaI thiiN| isalie inameM eka bhI kaTu satya na Ane pAyA hai| vivaraNa ekAMgI hai aura ise paryApta sAvadhAnI se prayukta na karane para kucha asatya ke pracAra kI sambhAvanA hai| ___ esAmI :-esAmI ne 'phutU hUssalAtIna' kI racanA san 1350 meM kii| usake itihAsa meM kaI aise tathya haiM jo amIra khusaro aura nayacandra kI racanAoM kI anupUrti karate haiN| ___ sultAna jalAluddIna ke bAre meM usane likhA hai ki "sultAna ne zikAra ke niyama se jhAyana kI ora prasthAna kiyaa| mAyana pahu~cakara sultAna ke AdezAnusAra senA ne kile ko Tukar3e-Tukar3e kara diyaa| mandiroM kA vidhvaMsa tathA hinduoM kA vinAza kara diyaa|"2 alAuddIna ke bhAI ulurAkhAM ne gujarAta kI vijaya ke bAda vApasa lauTatI samaya ulunakhA~ ne balAt saradAroM lUTa meM se sultAna kA hissA vasUla kara liyaa| "kamIz2I muhammadazAha, kAmarU, yalacaka tathA barka jo 1 khalajI kAlIna bhArata, pR0 192 2 " " , pR0 195-96 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale mug2ala the, dhana sampatti mAMgane para ulugakhoM kI hatyA karane para kaTibaddha ho ge| ulunakhA~ usa sthAna para na thA jahA~ vaha soyA karatA thA / una logoM eka zastA kA jo ki zivira ke sAmane thA sira kATa liyA aura use bhAle kI noMka para car3hAkara senA meM dhumaayaa| ulugakhA~ cupake se nusaratakhA~ ke pAsa phuNcaa| nusaratakhA~ ne vidrohiyoM para AkramaNa kara diyaa| yalacaka tathA barka karaNarAya ke pAsa bhAga ge| kamIz2I muhammada zAha tathA kAbharU raNathambora ke kile kI ora cala diye / ... "ulugakhA~ ne jhAyana para AkramaNa kiyaa| jaba ulurAkhA~ ko jJAta huA ki mugaloM ( musalamAnoM) se do vyakti rAya hamIra kI zaraNa meM pahu~ca gae haiM to usane eka dUta rAya ke pAsa bhejA aura use likhA ki kamIz2I muhammadazAha tathA kAmarU do vidrohI terI zaraNa meM A gae haiN| ( 270-271 ) tU hamAre duzmanoM kI hatyA kara de anyathA yuddha ke liye taiyAra ho jaa| hammIra ne apane mantriyoM se parAmarza kiyaa| unhoMne use rAya dI ki hameM yuddha na karanA cAhie aura una donoM ko unake sipurda kara denA caahie| hammIra ne uttara diyA ki jo merI zaraNa meM A cukA hai| maiM use kisI prakAra hAni nahIM pahu~cA sakatA cAhe pratyeka dizA se isa kile para adhikAra jamAne ke lie turka ekatrita kyoM na ho jaayN| rAya hammIra ne ulunakhA~ ko uttara likha bhejA ki "jo loga merI zaraNa meM A gae haiM unheM maiM kisI prakAra tujhako nahIM de sktaa| yadi tU yuddha karanA cAhatA hai to maiM taiyAra huuN|" ulunakhA~ ne yaha uttara pAkara raNathambora para AkramaNa karake kile ke nikaTa pahAr3I ke dAmana meM zivira lagA die / kintu usane dekhA ki kile taka pakSI mI na pahuMca sakate the| yaha dekha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) kara ulug2akhA~ ne sultAna se sahAyatA karane kI prArthanA kii| ( 272-273 ) sultAna ne turaMta hammIra para AkramaNa karane ke lie zahara ke bAhara zibira lagA die| dUsare dina vaha tilapaTa mAyana kI ora ravAnA ho gyaa| zAhI senA ne hammIra ke kile ke nikaTa pahu~cakara kile ke cAroM ora zivira lagA die| rAta-dina yuddha hone lgaa| pratyeka dizA meM U~ce-U~ce garagaca' taiyAra kie ge| zAhI senA jo mI yukti karatI, rAya usakI kATa kara detaa| yadi turka khAiyoM ko lakar3I se pATa dete the to rAtri meM hindU lakar3I ko jalA dete the| eka varSa taka kile ko koI hAni na pahu~ca skii| isake uparAnta bAdazAha ne eka aisI yukti kI jisakI kATa rAya na kara sakA / usane Adeza diyA ki samasta sainika camar3e tathA kapar3oM ke thele banA kara miTTI se bhara deM aura una theloM dvArA khAI ko pATa deN| isa prakAra kile para AkramaNa karane lie mArga taiyAra ho gyaa| do tIna saptAha taka ghora yuddha hotA rhaa| rAya hammIra ne jauhara kA Ayojana kiyaa| apanI samasta bahumUlya vastue~ jalA ddaalii| isake uparAnta sabase vidA hokara yuddha ke lie niklaa| phIroz2I muhammada zAha aura kAbharU bhI yuddha ke lie usake sAtha nikle| rAya hammIra yuddha karatA huA mArA gyaa|" 1 "eka prakAra kA calatA phiratA macAna jise U~cA karake kile kI dIvAra ke barAbara kara diyA jAtA thA aura kile para AkramaNa karane meM suvidhA hotI thii| kabhI-kabhI isa para chata bhI hotI thI, jisase kile ke bhItara se AkramaNa karane vAle inheM koI hAni na pahuMcA skeN|" ( khalaz2I kAlIna bhArata pR0 3) 2 khalajI kAlIna bhArata, pR0 195-6, 198, 20...... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) jiAuddIna baranI-jiyAuddIna baranI kA janma san 1285 meM huaa| usane tArIkhe phorojazAhI kI samApti san 1357 meM kI jaba basakI Ayu 72 varSa kI thii| usake itihAsa meM bhI hammIra sambandhI aneka upayogI sUcanAeM haiN| unameM se mukhya ye haiM : (1) 'san 689 hijarI ( 1290 I0 ) meM sultAna jalAluddIna ne raNathambora car3hAI kii|...jhaayn pahu~ca kara use apane adhikAra meM kara liyaa| vahA~ ke mandiroM ko kaluSita kara DAlA / . raNathambora kA rAya, rAjakumAroM, mukaddamoM tathA pratiSThita vyaktiyoM evaM unake parivAra sahita apane kile meM banda ho gyaa| sultAna kI icchA thI ki raNathambora para adhikAra jamA liyA jaay| kile ko ghera lene kA Adeza de diyA gyaa| magarabI' taiyAra kI gii| sAbAta evaM garagaca lagAe gaye / kile para adhikAra jamAne kA prayatna Arambha ho gyaa| abhI yaha taiyAriyAM ho rahI thI ki sultAna jhAyana se savAra ho kara raNathambora pahu~cA / kile kA nirIkSaNa karake cintA meM par3a gyaa| sAyaMkAla phira jhAyana lauTa gyaa| dUsare dina rAjya ke padAdhikAriyoM tathA saradAroM ko bulavA bhejaa| unase kahA ki merI icchA hai ki kile para adhikAra jamA lU / kala jaba maiMne kile ke nirIkSaNa karane ke uparAnta soca-vicAra kiyA to merI samajha meM yaha AyA ki yaha kilA usa samaya taka vijaya nahIM ho sakatA jaba taka musalmAnoM kI bahuta bar3I saMkhyA isa kile ko prApta . 1-isakA artha topa bhI batAyA gayA hai, kintu sambhava hai ki isake dvArA Aga tathA zIghra jalane vAle padArtha pheMke jAte hoM (khajalI kAlIna bhArata, u) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ee ) : karane ke liye apane prANa na tyAga de aura kile para vijaya prApta karane ke liye nyauchAvara na ho jAya / sAbAtoM ke nIce, pAzeba banAne tathA garagaca lagAne meM apanI jAna kI bali na de deN|.... yaha kahakara kile ko vijaya karane ke vicAra tyAga diye aura dUsare dina kUca karatA huA surakSita tathA binA kisI hAni ke apanI rAjadhAnI meM pahu~ca gayA / " ( 2 ) alAulamulka kI rAya se sahamata hokara alAuddIna ne vizvavijaya ke sthAna para sarva prathama bhArata ke hindU rAjyoM ko jItane kA nizcaya kiyA / ' sarvaprathama alAuddIna ne raNathambhora para vijaya prApta karanA Avazyaka samajhA, kAraNa ki vaha dehalI ke nikaTa thA aura dehalI ke pithaurArAya kA nAtI hamIradeva usa kile kA svAmI thA / bayAnA kI aktA ke svAmI ulugakhAM ko use vijaya karane ke lie bhejA / nusaratakhA~ ko jo usa varSa kar3e kA muktA thA, Adeza bhejA ki kar3e kI samasta senA tathA hindustAna kI saba aktAoM kI senAoM ko lekara raNathambhora kI ora prasthAna kare aura raNathambhora kI vijaya meM ulagakhA~ ko sahAyatA pradAna kre| ulugakhA~ aura nusaratakhA~ ne kAyana para adhikAra jamA liyA / raNathambhora kA kilA ghera liyA aura kilA jItane meM laga gae / eka dina nusaratakhA~ kile ke nikaTa pAzeba baMdhavAne tathA garagaca lagavAne meM tallIna thA, kile ke bhItara se magarabI patthara pheMke jA rahe the / acAnaka eka patthara nusaratakhA~ ko lagA aura tIna dina uparAnta usakI mRtyu ho gaI / vaha ghAyala ho gayA / do yaha samAcAra alAuddIna ko milA to vaha rAjasI ThATha se zahara se bAhara nikala kara raNathambhora kI tarapha ravAnA huA / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) tilapata meM alAuddIna ke bhatIje akata khA~ ne usakI hatyA karane kA prayatna kiyaa| 'akatakhA~ ke upadrava ko zAnta karane ke pazcAt alAuddIna lagAtAra kUca karatA huA raNathambhora kI ora ravAnA huA aura vahA~ pahu~cakara Dere DAla diye / ... ___ "isase pUrva kile ko ghera rakhA gayA thaa| sultAna ke pahu~cane ke uparAnta isameM aura tejI ho gii| rAjya ke cAroM ora se beriyA~ lAI gii| unake thaile banA banA kara senA meM bA~Ta diye gye| thailoM meM bAla bharI gayI aura ve khandakoM (khAI ) meM DAla diye gye| pAzeba bAMdhe gye| garagaca lagAye gye| kilevAloM ne magarabI pattharoM dvArA pAzeboM ko hAni pahu~cAnI prArambha kara dii| ve kile ke Upara se Aga pheMkate the aura loga donoM ora se mAre jAte the|" ___isI bIcameM alAuddIna ko badAyUM aura avadha meM usake bhAnajoM ke vidroha kI sUcanA milii| apane amIroM ko unake viruddha bhejakara sultAna ne unheM giraphtAra kara liyaa| dillI meM maulA hAjI ne vidroha kiyaa| kintu vaha bhI kaI rAjabhakta saradAroM ne samApta kara diyaa| dillI ke saba samAcAra alAuddIna ko mile| "kintu usane raNathambhora kA kilA jItane kA dRr3ha saMkalpa kara liyA thaa| ataH vaha apane sthAna se na hilA aura na dehalI kI ora prasthAna kiyaa| jitanI senA bhI kile. kI vijaya meM lagI huI thI, vaha saba kI saba parezAna ho cukI thI kintu sultAna alAuddIna ke bhaya aura Dara se koI savAra athavA pyAdA na to dehalI kI ora prasthAna kara sakatA aura na kisI anya or|" .. "sultAna alAuddIna ne hAjI maulA ke vidroha ke uparAnta bar3e Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 101 ) parizrama tathA raktapAta ke pazcAt raNathambhora ke kile para apanA adhikAra jamA liyaa| rAya hammIradeva tathA una nava musalamAnoM ko jo ki gujarAta ke vidroha ke uparAnta bhAga kara usakI zaraNa meM pahuMca gae the, hatyA karA dii| raNathambhora tathA usa sthAna ke Asa pAsa ke vilAyata ( pradeza) evaM vahA~ kA saba kucha ulugakhAM ke . supurda kara diyA gayA / ahamada bina abdullAha sarahindI-isa lekhaka kI tArIkhe / mubArakazAhI meM bhI hammIra para AkramaNa kA varNana hai| isake anusAra hammIra ke pAsa 12,000 savAra, agaNita pyAde tathA prasiddha hAthI the| phariztA :-phariztA ne apanI tavArIkha 'tArIkhe phariztA' kI racanA san 1606-1607 meM kii| usakA nimnalikhita varNana mI kucha navIna tathyoM se yukta hai : "nusaratakhoM kI mRtyu ke bAda hammIradeva ne do lAkha savAroM aura paidaloM ke sAtha gar3ha se nikala kara yuddha kiyaa| ulugakhA~ gherA uThAkara jhAIna vApasa gayA aura vahA~ se saba hAla bAdazAha ko likhaa| jaba gaDharodha eka sAla taka yA dUsare kathana ke anusAra tIna sAla taka cala cukA thA, bAdazAha ne cAroM ora se senA ekatrita kI aura unheM thaile baaNtte| hara eka ne apanA thelA bharA aura use khAI meM pheMkA, 1-khalajIkAlIna bhArata, pR0 22-23, 59.65, 2- " , pR0 223-224 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) jisakA nAma 'rana' thaa| isa taraha ( gar3ha kI ) divAra taka U~cAI banane para ghire hue. AdamiyoM ko harAkara unhoMne kilA le liyaa| hammIradeva apane jAti bhAiyoM ke sAtha mArA gyaa| muhammada zAha ke netRtva meM kaI logoM ne vidroha kiyA thA aura jAlora se raNathambhora mAna Ae the| ye adhikAMza meM mAre gae / mIra muhammada zAha svayaM ghAyala hokara par3A huA thaa| jaba sultAna kI najara usa para par3I to usane dayAbhAva se usase pUchA, maiM tumhArI marahamapaTTI karavAU~ aura tumheM isa khataranAka hAlata se bacA lU to bhaviSya meM tuma mere se kaisA vyavahAra karoge ?" usane uttara diyA, "maiM svastha huA to tumheM mAra kara maiM hammIradeva ke putra ko gaddInazIna kruuNgaa|" krodhAviSTa hokara sultAna ne use hAthI ke pairoM ke nIce kucalavA diyA, kintu phaurana hI muhammadazAha kI himmata aura svAmidharmitA kA smaraNa kara usake mRta zarIra ko acchI taraha daphanavA diyaa| isake atirikta usane una AdamiyoM ko bhI maravA diyA...jinhoMne rAjA ko chor3a diyA thA, jaise rAjA ke vajIra raNamala aadi| usane kahA, "apane svAmI ke prati inakA aisA vyavahAra rahA hai| ye mere prati sacce kaise ho sakate haiM ?" __ baranI ke varNana se amIra khusaroM kI kucha jAna bUjha kara kI huI galtiyAM dUra kI jA sakatI haiN| jalAluddIna ne na khuzI se raNathaMmora choDA aura na maaiin| vaha isake lie vivaza huA thaa| hammIra ne 1-khajAinulaphUtUha, jarnala Apha iNDiyana hisTrI, 1626, pR. 365 para tArIkhe phariztA se aMgrejI meM anUdita avataraNa kA hindI anuvAda / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 103 ) / alAuddIna ko bhI AsAnI se durga nahIM diyA, usane anta taka alAuddIna kA sAmanA kiyA aura aneka bAra usake prayatnoM ko viphala kiyaa| aura isAmI kA varNana to aura bhI adhika upayogI hai| usane cAroM mugala bandhuoM ke nAma die haiN| nayacandra ne mahimAsAhi ko kAmboja kulAnvaya batAyA hai, kyoMki usakA nAma kamIjI muhammadazAha thaa| nayacandra kA gAbharUka vAstava meM kAmarU hai, aura vicara aura ticara vAstava meM yalacaka tathA barka haiN| inameM se isAmI ke kathanAnusAra yalacaka aura varka karNa ke pAsa cale gae the| kintu yaha sambhava hai ki vahA~ apane ko surakSita na samajha kara ve raNathaMbhora cale Ae hoN| usane ulagakhoM aura hammIra ko dUta dvArA uttara aura pratyuttara bhI diyA hai| isameM hammIra ke vAstavika carita kI acchI jhalaka hai| ulugakhA~ aura alAuddIna ke durga ko hastagata karane ke prayatnAM kA bhI isameM vizada varNana hai| jauhara kA aura hammIra kI vIra mRtyu kA bhI isAmI ne samucita rUpa meM ullekha kiyA hai| phariztA ke varNana meM bhI kucha aisI bAteM haiM jo anya musalmAnI tavArIkhoM meM nahIM haiN| zilAlakha hammIra ke do tithiyukta zilAlekha mile haiM, eka samvat 1345 kA aura dUsarA saMvat 1349 kaa| pahale meM raNathambhora zAkhA ke tIna rAjAoM ke nAma haiM, vAgbhaTa, jaitrasiMha aura hmmiir| jaitrasiMha ne maNDapa ke rAjA jayasiMha ko tapta kiyA, kUrmarAja aura karkarAlagiri ke rAjA ko maaraa| jhamphAithAghATe meM usane mAlave ke rAjA ke saikar3oM vIra yoddhAoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ( 104 ) parAjita kiyaa| aura raNathambhora meM kaida meM ddaalaa| usakA putra hammIra thaa| hammIra ne arjuna ko harAkara mAlave se usalI yazaH zrI chIna lii| usakA mantrimukhya kaTAriyA jAtIya kAyastha narapati thaa| prazasti lekhaka hammIra kA paurANika bIjAditya thaa| dUsare kI tithi mAgha zuklA SaSThI hai| balavana kA zilAlekha san 1288 (saM* 1345) kI rAjanItika aura dhAmika sthiti ko samajhane ke lie vizeSarUpa se upayogI hai| usake mUla pATha kA aitihAsika mAga nimnalikhita hai : OM "zaMvo lambodaro deyAdekakAlaM kalatrayoH / buddhiH siddhayoH stana-sparza-hetIriva caturbhujaH // 1 // dadru-zlIpada-kuSTha duSTavapuSAmAdhiM vinighnannRNAM kAruNyena samIhitaM vitanutAM devaH kapAlIzvaraH / vAme yasya cakAsti cakrataTinI pRSThe ca mandAkinI niryat-ketumukhApagAM-jalavahaM kuMDaM prasiddhaM puraH // 2 // yadaMtike zrAddhakRtA kulakoTi vimuktidaH / anAdipAdapodyApi dRzyate kila zAlmaliH // 3 // cAhamAna-narendrANAM vaMzo vijayatAmayaM / upAyujyata yahaDaH kalau govRSa rakSaNe // 4 // kalikAla kesri-kul-trsyd-gockr-rkssnnedkssaaH| .. abhavan-vijita-vipakSAH pRthivIrAjAdayo bhUpAH // 5 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa Tracinnar.ETINorwWINIREDITIOTSTAR PER hAtagaMdAdimakAlaMkAla jaTovalimiTA sanasazahitArivacana zATa mApada kupavazva REGRAHA HimaniraryIrAsameTAdhArakAdivAnIzvamadAkibAyakavagaravApamAUlavaha kaIpAsAyanikavAsa MPEDmadAdigohAvitakilazAlAlAbATa mAnanADApAvazAvakaTAnAmadhAupAyujyatayAdavalI gevara EMAaramraram Raralalsinian LarAkAdayAvayAgapata samajhAnAlAmavAvadhavAvanI RATANI HandsArmamanakAmadAvAdaEnatAphadadAmAmAmidA nabanamANamAtmATAmahamalAtapatizakamaThI hinosakaravA ThojikameraaThAparAyaka kerAlamirapAnakAlagAnivalakarAlakaravAsanavirajAtivanamAyA mAlavezanaTAzatovatAraAIYAmAnItAcadAsataliubhivAdananAvAnadAnamathapAdarapatilakAnAmAnAmAmAmA tAdhinayavAdohagauravapatirvivata tamAyAkoTidosahitadakkArakhAgImakAnApunaninAdAnAtyayenAnimAmilA bhImolavayoDATahanAmA prasTyAvamazakasahakAniTAnAmAsasya kAyakSamAkaratAparamaparAviniyatakA basakaTAriTAyavATAvI kAtA yunatamevIdharamaMkAH kameSamaNamApAmAralakAyamadanalANAdhikAlAlakA vicakAgAnAyazcatatA. komalekANetavatsalatavanakAlapepAlasavAlApAcAtanadAnavATApANyagajapAlamavAlavAratAlayAlA mivariSToviSTAyapida usomAgamA varADAdahinApatitAyavaMzIvanivijAmalidevagatasya satIsAlA laksamasamAyojanitakImiyAmAhamidAkSimatatamAtinAmIzAnamAnasalAmavadazyaka momabApatijInimAjamanAyA vAmodaratA nAyAdomavAmadhamiyAmRtAMzuH yI marinAmAgojAnAnadIpamAnaTAnAsatAvakhAnAlAryAlayAterasatA mAninepA(pAna mAnAvAmukSayAtAyakAdhAdiSapanAMderI madazakAtalAvAcaspAtI nimatamAtamI sAnadAyamAravAmagA jovinImAdhinata zatAzivanAkAralAzvAune vAcativipitAkatanAvamaramaravopamApariztapacana padAmina doTopanAha miyAkA vidayA pavArthamIkchaNAvAjipAtaDAmAkaritAnAbamukta yAdatilalitapazI mArakAstaprayAgamara mitadhAmakA kAyApAzamaladakAtaramavIhata zavastipitA savAlasakalagAdAvAhI natAnipatacA 24 rikA mova marakAmArodanaveditATAvI padAramAdiaumAjamiviyAtalI makSatpAtahamAtra gAmavacanApalAlabatAyAta gopAdAmAjAdhiratigharAdAnIbar3avAtodAtara yAsaMgihamadhilASacaMdasaMghamAvatArahastotanAthamutAbavivaTacArakara viSavAparAvIca samahatimalajIvara niyamAjamavirAyagapadavavadyAdi sahitakAdImA mAtA dataka samanimamiva tararAjavAcanabAI vasAvAla tasata mAyAvadAna TREmAmahamapaMcamAlAdAdaprAma sAratadevImAadlife samalamalamAlakAlAvayAhavyamamAtinAmasakatavAvAunahAniyatanamAnadAra "sadApiyatimAta miTAkArSadoghamAyaravAvaTAmA 31dhIjanAmomimAnadAvitIdI kavitAtaka ke zavAnamA dayA mAmA yAdevA gamAvAlabAlAlAmamA DATA siMha sumoma sAyanAtApadAnAvazkAIgAlacAlAnavApAdanAmamA nAyavasApAna narabatidhArAsyavana dhIhamIpascAmAnazAsanilItIyAlamatimAzApamutavakSara sAmiyA matAzca kuladevatA sakAlanAdipunaSAdAtyAyAdhikaraNamatapuradayAdavAlAvalyAkArayAna pAnAmappilavArA siMhakikata godAvaya kamAvasabhAvAsahamakikaviSaya pIpATAmA cha rathayArApikavalAsopAmArAvArimAnAdimAvAvApAstAmatAnaviyata hammIra kAlIna zilAlekha (saM01345) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) tadvaMze rAjAno mAnava iva vaidhavA babhUvAMsaH / vAgbhaTa deva-pramukhAH jana-kumudollAsanaika-sadmAvAH // 6 // tatobhyudayamAsAdya jaitrasiMha-ravi-navaH / api maMDapa-madhyasthaM jayasiMhamatItapat // 7 // kUrma-kSitIza-kamaThI kaThinorukaMThapIThI-vilaMThana-kaThora-kuThAradhAraH // yaH karkarAlagiri pAlaka pAla pAlikhelata-karAla-karavAla-karI vireje // 8 // yena jhapAithA-ghaTTa mAlaveza-maTA shtN| baddhvA raNastaMmapure kSiptA nItAzca dAsatAm // 9 // tasmin suvarNa-dhana-dAna-nidAna-puNyapazyaiH puraMdara-purI-tilakAyamAne / sAmrAjyamAjya-paritoSitahavyavAho hamIra-bhUpatiravindata bhUtadhAtryAH // yaH koTihoma-dvitayaM cakAra zreNI gajAnAM punraaninaay| nijitya yenArjunamAji mUrdhni zrImAlavasyojjagRhe haThena // 11 // raNastaMbhapure duggai vezma puSpaka saMjJakaM / tibhirbhUmimiyukta yaH kAMcanamacIkarat // 12 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) isake bAda meM mathurA-purI-vinirgata kaTAriyA kAyasthoM ke eka vaMza kA varNana hai / usakI vaMzAvalI nimnalikhita hai : ananta seDha zrIdhara lakSaNa pUrNapAla (bhUpAla priya ) -somaNa = somala . - narapati = nayazrI zrIpati padmasiMha thIrU lola lakSmIdhara soma mokSasiMha / gAMgadeva jayasiMha kezava soDha narapati jaitrasiMha aura hammIra kA maMtri-mukhya thaa| usakA kula dhIra svAminI aura saptAzva ( sUrya ) kA pUjaka thaa| usane raNathaMbhora meM cAra mandira aura pippalavATa meM vApI bnaaii| siMhapurI, kurukSetra aura godAvarI para eka-eka sahasra gAya brAhmaNoM ko dii| narapati kI patnI ne eka hI dina Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) snAna karake tAmra, kAMsya Adi vastuoM kI daza tulA diiN| guru ke siMharAzistha hone para usane suvarNazRGga vAlI sau gau brAhmaNoM ko dIM / unakA putra sUryamantra ke sAra kA jJAtA thA / lola tripurA kA pUjaka thA / lakSmIdhara vividhadezIya lipiyoM aura aneka vidyAoM ko jAnatA thA aura rAjA ke yahA~ usakA mAna thA / soma dhanI thA aura vidvAn bhI / zrIhammIra ke paurANika nRpAmAtya vaijAditya ne isa prazasti kI racanA kI / agrima paMktiyoM meM inhIM saba itihAsa ke sAdhanoM ke AdhAra para hama hammIra ke jIvana kI itihAsAnumata jIvanI prastuta kara rahe haiM / 'satya hI Ananda hai", - aisA pUrNa vizvAsa rakhate hue hama hammIra - viSayaka sAhitya ke premI isa itivRtta se prApti kreNge| AzA rakhate haiM ki bhI kucha Ananda kI hammIra bhAratIya saMskRti aura svatantratA ke lie yuddha karanA sadA se cauhAna jAti kA kartavya rahA hai| pRthvIrAja aura hammIra ke vaMzajoM meM aba bhI Adarza vizeSa kI pratiSThA ke lie apane prANoM ko utsarga karane vAle pUrvajoM ke prati sammAna hai; aba bhI aneka cauhAna hRdayoM meM yaha prabala utkaNThA hai ki apane mahAn pUrvajoM kI taraha ve bhI apanI mAtRbhUmi kI sevA kreN| kahA jAtA hai ki mlecchoM se deza kI rakSA karane ke lie Adi cAhamAna kA janma huA thA / yaha purAnI kathA hai| kintu aitihAsika kAla meM unakI mleccha virodhI sevAoM ke aneka pramANa hai / AThavIM zatAbdI meM jaba araba loga sindha ko jItakara cAroM ora agrasara hone lage to aneka rAjapUta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) jAtiyoM ne jinameM pratihAra, cauhAna aura rASTrakUTa pramukha haiM bhArata kI svatantratA aura saMskRti kI rakSA ke lie saphala saMgrAma kiyA cauhAnoM ko isa bAta kA garva thA ki ve kAryAnurUpa 'AdivarAha' virUda ko dhAraNa karanevAle mahArAjAdhirAja bhoja ke dAhine hAtha the / aura jaba pratihAra sAmrAjya kA sUrya asta ho gayA aura musalamAnI senAe~ bhAratIya saMskRti aura svAtantrya ko padadalita karatI huI cAroM ora dhAve mArane lagI, cauhAnoM ne ina vidharmiyoM se morcA lene kA bIr3A uThAyA / durlabharAja tRtIya ne yavanarAja ibrAhIma ko rokane meM prANa die, ' ajayarAja ko prasiddha : muslima senApati balima kA sAmanA karanA par3A, aura ajayarAja ke putra arNorAja ne usa maidAna meM, jahA~ vartamAna AnAsAgara hai, burI taraha se musalmAnoM ko parAsta kara ajayameru ko vAstava meM ajaya siddha kara diyA ' / bIsaladeva caturtha ko to garva hI isa bAta kA thA ki mlecchoM kA vicchedana kara AryAvarta ko sacce artha meM AryAvarta banA diyA thA / pRthvIrAja tRtIya ke vIrakRtyoM se sabhI paricita haiM / bhArata kI phUTa aura rAjapUtoM kI rAjanaitika bAlizatA kA eka jvalaMta udAharaNa tarAIna kA dUsarA saMgrAma hai" / 2 1. dekheM 'ala cauhAna DinesTIja' ( prAcIna cauhAna rAjavaMza ) pR035 , 2. dekheM vahI pR0 38-42 3. dekheM vahI pR0 43-45 jisa maidAna meM musalamAna hAre the, use pavitra karane ke lie hI AnAsAgara jhIla kA nirmANa huA thA ( pRthvIrAja vijaya, 6, 1-27 ) 4. dekheM 'arlI cauhAna DinesTIz2a, pR0 60-2 5. vizeSa vivaraNa ke lie dekheM vahI, pR0 88- 90 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) ajamera aura dillI chor3akara cauhAnoM ne raNathaMbhora meM eka nayA rAjya kI sthApanA kii| kintu san 1226 meM iltutmiza ne raNathambhora para adhikAra kara liyaa| lagabhaga dasa sAla bAda pRthvIrAja tRtIya ke prapautra vAgmaTa ne raNathambhora para gherA ddaalaa| thor3e hI dinoM meM durgastha muslima sipAhI bhUkha aura pyAsa se tar3apane lge| yaha ajJAna hai ki unameM se kitane bace ; kintu yaha nizcita hai ki cauhAnoM ne raNathambhora para vApasa adhikAra jamA liyaa| musalmAnoM ne san 1248 aura 1253 meM durga ko phira jItane kI koziza kI' / kintu donoM bAra kAphI hAni uThAkara unheM vApasa honA par3A aura vAgbhaTa kI zakti lagAtAra bar3hatI hI gii| san 1254 ke lagabhaga vAgbhaTa kA putra jaitrasiMha siMhAnArUr3ha huaa| hammIra ke zilAlekha ke anusAra, "jaitrasiMha eka navIna prakAra kA sUrya thA, kyoMki usane maNDapa meM bhI sthita jayasiMha ko tapta kiyaa| usake kaThora kuThAra kI dhArA ne kUrmarAja ( kachavAhe rAjA ) ke kaMTha kA chedana kiyA thaa| usakI talavAra kakarAlagiri ke pAlaka ke sira para khela cukI thI, usane jhapAithA-ghaTTa meM mAlave ke rAjA ke sau sainikoM ko pakar3a liyA aura unheM apanA dAsa banAyA2" isa ullekha se spaSTa hai ki jaitrasiMha bhI pravardhamAna rAjya kA svAmI thaa| zAyada Amera ke kachavAhe rAjA ko mArakara usane Amera kA kucha bhU-bhAga apane rAjya meM milA liyA ho| karkarAlagiri zAyada yAdava rAjapUtoM ke hAtha meM rahA ho / vizeSa saMgharSa mAlave se thaa| jhaphAithA ghaTTa jhavAita-ghATa) ke sthAna para (jo caMbala 1. dekheM vahI pR0 103-105 2. zilAlekha Upara dekheM / yaha zlokoM kA bhAvArtha mAtra hai / For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (. 110 ) nadI para lAkherI ke sTezana se ThIka dasa mIla dakSiNa kI ora hai) jaitrasiMha ne mAlave ke aneka sainikoM ko pkdd'aa| sambhava hai ki mAlavA vAloM ne jaitrasiMha ke aneka choTe-moTe AkramaNoM ke uttara meM kucha senA bhejI ho, yA usa ghATI dvArA raNathambhora ke rAjya para AkramaNa karane kA prayatna kiyA ho| usa samaya jayasiMha tRtIya dhArA kA zAsaka thA ; kintu sambhava hai ki maNDapa ko ho isane apanA mukhya AvAsa sthAna banAyA ho| DA0DI0sI0 sarakAra ke matAnusAra isakA dUsarA nAma jayavarmA bhI thA' / isakA eka dAna patra vi0 saM0 1317, jye0 sudI 11 kA maMDapadurga ( mAMDU ) se diyA huA milA hai (epigrAphiyA iNDikA, 9, 120-3) , ___ san 1259 meM dillI ke sultAna nAsiruddIna ne raNathambhora ko hastagata karane kA prayatna kiyaa| kintu usake sira para bhI asaphalatA kA hI seharA baMdhAra / jaitrasiMha ke tIna putra the, suratAna, vIrama aura hmmiir| suratAna inameM jyeSTha thA, kintu hammIra sabase yogya / ataH jaitrasiMha ne apane jIvanakAla meM hI vi0 saM0 1339 ( san 1283 ) mAgha zu0 pUrNimA, ravivAra ke dina hammIra kA rAjyAbhiSeka kiyaa| isake bAda bhI jaitrasiMha sambhavataH tIna varSa aura jIvita rhaa| hammIra ke rAjya ke Arambhika kAla meM rAjanaitika sthiti bahuta kucha usake anukUla thii| san 1286 meM balbana kI mRtyu ke bAda lagabhaga cAra 1. paramAravaMza darpaNa, pR. 9 TippaNa 14 2. arlI cauhAna DinesTIja, pR0 105-106 3. hammIra mahAkAvya 7, 53-56 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 111 ) sAla taka dillI meM koI aisA zAsaka na thA jo hammIra kI bar3hatI zakti ko roktaa| mAlave kA par3osI rAjya bhI avanati kI ora agrasara ho rahA thaa| zAyada vaha do bhAgoM meM bhI vibhakta ho cukA ho, jisameM eka kI rAjadhAnI zAyada maMDapa meM aura dUsare kI anyatra ho / . vAstava meM devapAla kI mRtyu ke bAda hI sthiti kharAba ho calI thii| mAlave kA amAtya gogadeva Adhe mAlave kA svAmI bana baiThA thA; avaziSTa bhAga meM bhI kucha zAnti na thii| gujarAta meM sAraGgadeva kA rAjya thaa| kintu gujarAta ke bhI samRddhi ke dina bIta cuke the| cittaur3a meM mahArAjakula samarasiMha rAjya kara rahA thA jo zaktihIna to nahIM, kintu jigISu rAjA na thaa| ____ amIrakhusaro apane grantha mitAhulaphutUha meM, jisakI racanA san 1291 meM huI thI, hammIra ke eka sAhanI kA jikra kiyA hai jisane mAlavA aura gujarAta taka dhAve kie the| isase spaSTa hai ki hammIra kI digvijaya san 1291 se pUrva ho cukI thI, aura aisA ho anumAna hama hammIra ke vi0 saM0 1345 ( san 1288) se zilAlekha se bhI kara sakate haiN| hammIra vijaya mahAkAvya meM isa digvijaya kA varNana nimnalikhita hai : "koI kahate the ki isakI senA meM hAthI adhika haiM, koI ghor3e, koI isake paidaloM ke aura koI usake rathoM ke prAcurya kI bAteM karatA thaa| krama se pRthvI ko pAra karatA huA vaha bhImarasapura phuNcaa| vahA~ zatrutva dhAraNa karane vAle arjunarAjA ko apanI talavAra se kUTakara usane apanA AjJAkArI 1, Upara udvaraNa dekheN| 2. hammIra mahAkAvya, 9, 14-48, prazaMsAtmaka vizeSaNa aura itihAsa kI dRSTi se asArthaka varNanoM kA anuvAda hamane nahIM kiyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112 ) bnaayaa| phira maNDalakRta durga se kara lekara vaha zIghra hI dhArA pahu~cA / vahA~ paramAra vaMza meM praur3ha rAjA bhoja ko, jo dUsare moja kI taraha thA, usane mlAna kiyA / tadanantara usane avaMti ( ujjayinI ) para AkramaNa kiyA aura ziprA meM snAna kara mahAkAla kA arcana kiyaa| vahAM se lauTakara usane citrakUTa ko kUTA aura AbU pahu~cakara vahA~ apane tambU lgaae| pahAr3a para car3hakara vimalavasahI meM usane zrIRSabhadeva ko praNAma kiyaa| vastupAla ke mandira ko dekhakara vaha vismita huaa| arbudA ko usane bhakti sameta praNAma kiyA aura vaziSThAzrama meM ArAma kara aura mandAkinI meM snAnakara usane bhagavAn acalezvara kA pUjana kiyaa| yahA~ arbudezvara ne use sarvasva arpaNa kiyaa| vahA~ se utara kara vardhanapura ko nirdhana aura caGgA ko raGgarahita kara vaha ajamera hotA huA puSkara pahuMcA aura snAna kiyaa| usake bAda zAkambharI, mahArASTra aura khaMDilla ko usane niSprabha kiyaa| kakarAlA meM tribhuvanAdri ke svAmI ne use mAna diyaa| isa prakAra sarvatra vijaya karatA huA vaha raNathaMbhora lauTA' / " - ina saba vijita sthAnoM kI pahacAna kucha kaThina hai| pahalA sthAna bhImarasa hai jisakA svAmI arjuna thaa| yaha arjuna sambhavataH mAlave kA rAjA arjuna hogA, jise harAkara hammIra ne balAt usake hAthI chIna lie the / isa vijaya ke phalasvarUpa cambala se lagatA huA mAlava rAjya kA kucha bhAga bhI hammIra ke hAtha lagA hogaa| dUsarA vijita sthAna maNDalakRt hai| yaha sambhavataH mANDU hai / hammIra ke pitA ne usake rAjA jayasiMha ko tapta kiyA thaa| hammIra ne usa nagara se kara vasUla kiyaa| hammIra mahAkAvya meM isase 1. sarga 9 zloka 13-51 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) Age bar3hakara hammIra dvArA dhArAdhIza bhoja dvitIya kI parAjaya kA varNana hai| kintu saM0 1345 ke hammIra ke zilAlekha meM isa vijaya kA ullekha nahIM hai| isaliye yA to yaha vijaya vi0 saM0 1345 ke bAda huI hogii| yA nayacandra ke varNana meM kucha atyukti hai| dhArA ke bAda hammIra kA prayANa uttara kI ora hai / usane ujayinI para AkramaNa kiyA / vahA~ se mur3akara usane citrakUTa para chApA maaraa| nayacandra kA yaha kathana satya mAnA jAya to mahArAvala samarasiMha ko bhI hammIra ke hAtha parAjita honA par3A thaa| cittor3a se hammIra AbU phuNcaa| usa samaya arbudezvara sambhavataH pratApasiMha paramAra rahA ho / vardhanapura badanaura hai aura caGgA isI nAma kA meroM kA durg| usake bAda puSkara meM snAna kara sAMbhara pahu~canA kaThina na thaa| mahArASTra sambhavataH maroTha hai, jo sAMbhara se kucha adhika dUrI para nahIM hai aura khaMDilla khaMDelA hai| nayacandra ne isa saba vijayoM ko eka sAtha rakha diyA hai / kintu adhika sambhava yaha pratIta hotA hai ki saMvat 1345 (san 1288) se pUrva do digvijaya ho cukI thii| isa saMvat ke Upara uddhRta zilAlekha ke gyArahave zloka meM hamIra ke do koTi homoM kA aura bArahaveM zloka meM kAzcana vinirmita tIna bhUmi se samAyukta puSpaka saMjJaka nAma ke prAsAda kA varNana hai / inameM seeka eka koTi homa eka eka digjaya ke bAda huA hogaa| zilAlekha se yaha bhI nizcita hai ki usa samaya taka yaha prayANa mukhyataH mAlave ke viruddha hI hue the| maroTha, khaNDilla Adi para prayANa sambhavataH san 1288 I0 ke bAda kI ghaTanAe~ haiN| kintu ina digjayoM ke hone kI sambhAvanA avazya hai kyoMki san 1291 meM nirmita apane graMtha 'miphatAhulaphutUha' maiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) amIra khusaro ne hammIra ke gujarAta taka ke AkramaNoM kA ullekha kiyA hai / I ina prayANoM se hammIra ko pracura dhana kI prApti huI / usakI kIrti bhI. digdiganta meM phailI / brAhmaNoM aura garIboM ko bhI dhana kI prApti huI / kintu antataH use isa nIti se vizeSa lAbha huA yA nahIM - yaha saMdigdha hai / ye prayANa yadi kisI musalmAnI prAnta yA rAjya para hote to deza ko adhika lAbha hotA / vizeSa yuddha priya kintu hammIra musalamAnoM para AkramaNa karatA yA na karatA unase unakA saMgharSa avazyambhAvI thaa| san 1290 I0 meM gulAma vaMza kA anta huA aura jalAluddIna khaljI dillI kA sultAna banA na hone para bhI usane raNathambhora para AkramaNa karanA Avazyaka samajhA / pRthvIrAja ke kisI vaMzaja kI bar3hatI huI zakti dillI ke musalmAnI sAmrAjya ke lie asahya thI / hama Upara isa AkramaNa ke tatsAmayika varNana ko uddhRta kara cuke haiM / usa AkramaNa kI mukhya ghaTanAe~ ye thIM :--- (1) raNathambhora kI pahAr3iyoM ke nikaTa pahu~ca kara turkI ne gAMvoM ko naSTa karanA zurU kara diyA / hinduoM ke 500 savAroM se unakI muThabher3a ho gii| isameM inakI vijaya huI | ( miphatAhula phutUha ) (2) dUsare dina musalmAnI senA jhAyana kI kaThina ghATI meM praviSTa ho gii| hammIra ke sAinI ne, jisane mAlave aura gujarAta taka dhAve mAre the, ina para AkramaNa kiyA kintu vaha parAjita huA / phAyana musalamAna ke hAtha AyA ( vahI ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) / (3) tIsare dina jalAluddIna jhAyana ke rAjamahala meM utarA aura cauthe dina usane jhAyana ke mandiroM ko naSTa bhraSTa kiyaa| mandira, mahala, kilA saba usane tur3avA DAle (vahI) .(4) yahAM se bar3ha kara raNathambhora ko ghera liyA gayA aura aneka yaMtra lagAe gae / andara se nikala kara hammIra ne senA para aisA AkramaNa kiyA ki logoM ke hAtha paira phUla gae / kevala tug2alaka khAna ne kucha sthiti sNbhaalii| kintu jalAluddIna ne raNathambhora lene kA vicAra sarvathA chor3a diyA aura jhAyana se "dUsare dina kUca karatA huA tathA binA kisI hAni ke apanI rAjadhAnI pahu~ca gayA" ( tugalakanAmA aura tArIkhe phirojazAhI ) hammIra mahAkAvya meM jalAluddIna ke samaya ke isa saMgharSa kA varNana nahIM hai| usake anusAra digvijaya ke bAda purohita vizvarUpa ke kahane para hammIra ne kAzIvAsI evaM anya vidvAn brAhmaNoM kI sahAyatA se koTiyajJa Aramma kiyaa| usane mAri kA nivAraNa aura sAtoM vyasanoM kA varjana kiyA / kArAgAroM se usane kaidI chor3e aura aneka prakAra ke dAna die / phira purohita ke kahane para usane eka mahIne kA vrata grahaNa kiyaa| isI bIca meM alAuddIna ne ise acchA avasara samajha kara ullUkhAna ( ulugakhAM ) ko raNathambhora ke viruddha bhejaa| (ghATI ke ) andara praveza karane meM asamartha hokara vaha varNAzA ( banAsa ) nadI ke kinAre tthhraa| usane gAMva jalAe, phasala naSTa kii| hammIra usa samaya maunavrata meM thA, isalie dharmasiMha ke kahane se senAnI bhImasiMha ne muslima phauja para AkramaNa kiyA, aura use harAkara vApasa lauTane lgaa| usake bAkI sAthI vijaya kI khuzI meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) Age bar3ha gaye / bhImasiMha ne jaba chIne hue vAdya usane bajA ddaale| cAroM ora se musalmAnI sainika A ghATI meM praveza kiyA to musalmAnoM se ise apanI jaya kA saMketa samajha kara juTe, aura apane parimita sAthiyoM ke sAtha musalamAnoM ke viruddha yuddha karatA huA bhImasiMha mArA gayA / usake bAda '"zakendra" bhI zIghratA se apane zivira meM pahu~cA aura kSatriyoM se DaratA huA apane nagara ko lauTa gayA / dharmasiMha ko aMdhepana aura kAyaratA ke lie nindita karate hue, hammIra ne maunavrata ke anta meM dharmasiMha ko vAstava meM zarIra se andhA aura puMstvahIna kara diyA aura usake sthAna para khaDgagrAhI ( khAMDAdhara ) bhoja ko niyukta kiyA / " hammIra mahAkAvya kI isa kathA kA musalmAnI tavArIkhoM meM jalAluddIna ke raNathambhora para AkramaNoM ke varNana se tulanA karane para pratIta hotA hai ki siMha kI mRtyu vAstava meM alAuddIna ke viruddha nahIM, apitu jalAluddIna ke viruddha lar3akara huI thI / yahI 'senAnI bhImasiMha' miphatAhula phutUha kA 'sAiNI' thA, jo 'hindU nahIM apitu lohe kA pahAr3a thA aura jisake adhIna 40,000 sainikoM ne mAlave aura gujarAta taka dhAve mAre the kAyana kI kaThina ghATI meM isI kA musalmAnoM se yuddha huA thA / tugalakanAme aura phirojazAhI ke varNanoM se yaha bhI siddha hai ki antataH isa AkramaNa meM jalAluddIna ko kucha saphalatA hI na milI ; use vahAM se surakSita bacakara nikalane meM bhI AzaGkA hone lagI / aura jisa prayANa ke bAre meM baranI kaha sakA ki kAyana se dUsare dina kUca karatA huA tathA binA kisI eft ke sultAna apanI rAjadhAnI pahu~ca gayA, usIke bAre meM nayacandra ne 1 sarga 9, zloka 76-188. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) yaha kahane meM kucha atyukti na kI hai ki 'zakendra zIghratA se apane zivira meM pahu~cA aura kSatriyoM se DaratA huA apanI purI ko lauTa gayA / " alAuddIna ke bAdazAha hone para sthiti phira badalI / dakSiNa kI lUTa kA apAra dhana usake pAsa thA; usake pAsa na senAkI kamI thI aura na senApatiyoM kI / usakI icchA bhI yahI thI ki samasta bhArata ko jIta liyA jAya / isI uddezya kI pUrti ke lie usane san 1298 meM gujarAta para AkramaNa kara somanAtha ke mandira ko naSTa kara diyA / samasta hindU saMsAra kSubdha huA, kintu koI isakA pratIkAra na kara sakA / senA apanI lUTa lekara dillI lauTatI samaya sirANA gAMva ke nikaTa pahu~cI, to usameM kucha halacala mcii| musalmAnI niyama ke anusAra lUTa kA kucha bhAga lUTanevAle ko milatA hai aura kucha rAjya ko ; kintu isa abhiyAna meM bahuta sA lUTa kA sAmAna, vizeSa kara motI javAharAta Adi vastueM sainikoM ne chipA lI thiiN| sultAnI senA ke senApati ulugukhAM ne saba ko lUTa kA mAla vApasa karane karane ke lie jaba vivaza kiyA to kamIz2I muhammada zAha, kAmarU, yalacaka tathA barka, jo pahale mugula the, ulugrakhAM ko mArane ke lie taiyAra ho ge| rAta ko ve ulugakhoM ke tambU meM jA ghuse, kintu bhAgyavazAt lugakhAM apane sone ke sthAna para na thA / vaha cupake se nusaratakhAM ke pAsa pahu~cA / nusaratakhAM se parAjita hoke vidrohI vahAM se bhAge / esAmI ke kathanAnusAra yalacaka aura barka gujarAta ke rAya karNa baghelA ke pAsa bhAge aura muhammadazAha tathA kAmarU ne raNathambhora meM zaraNa grahaNa kI / 9 dekheM | 1. Upara die phutU hussalAtIna aura tArIkhe phirojazAhI ke avataraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) kintu nayacandra ke kathanAnusAra ye cAroM hI raNathambhora meM the, aura usane inake nAma mahimAsAhi, garbharUka, ticara aura vaicara ke rUpa meM die| bahuta sambhava hai ki rAya karNa kI zaraNa meM apane ko surakSita na pAkara ye kucha samaya bAda raNathambhora A gae hoN| muhammadazAha kI raNathambhora pahu~ca kara zaraNadAna kI prArthanA sabhI hammIra viSayaka kAvyoM meM vartamAna hai| hammIra ne use zaraNa hI nahIM dI, use apane bhAI kI taraha rkhaa| cAhe kArya nIti-sammata rahA ho yA asammata hindU saMsAra ne hammIra ke isa Adarza tyAga ko nahIM bhulAyA hai| vaha usI ke kAraNa amara haiN| rAjanaitika dRSTi se bhI kArya kucha burA na thaa| alAuddIna se yuddha to avazyambhAvI thaa| Aja eka rAjya kI to kala dUsare kI bArI thii| aisI avasthA meM zatru ke zatruoM se maitrI nItipUrNa thiiN| anItipUrNa to zAyada isase pUrva ke hammIra ke kArya the jinakI vajaha se sabhI AsapAsa ke rAjA usase sazaGkita ho uThe hoNge| apane lagabhaga aThAraha varSa ke rAjya meM usane rAjya kI sImA bar3hAI, aneka koTi yajJa kie| aura brAhmaNoM ko bahuta dAna diyaa| kintu usakI sAmAnya prajA ko usakI nIti se zAyada hI kucha vizeSa lAma huA ho| usakI sainya-saMkhyA bahuta bar3I thI, aura rAjya ke nijI sAdhana bahuta km| jabataka dhana dUsare rAjyoM kI lUTa se AtA rahA, sainyamAra kucha vizeSa duHkhadAyI na thaa| kintu jaba luTeroM kI saMkhyA bar3ha gaI, musalmAnI AkramaNoM kI zaGkA se hammIra ke lie apane hI rAjya meM rahanA Avazyaka ho gayA aura koTi makhAdi ke vyaya se koza bahuta kucha rikta ho gayA, isake sivAya upAya hI kyA thA ki vaha prajA para nitya navIna kara lgaae| dillI meM alAuddIna ko bhI Arthika Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) Arthika samasyAoM kA sAmanA karanA par3A thA, kintu usameM svayaM vaha bauddhika zakti thI jo sainika hI nahIM, Arthika samasyAoM ko sulajhA sake / immIra ko Arthika samasyAeM sulajhAne ke lie maMtriyoM kA sahArA lenA pdd'aa| ___ usake mantriyoM meM dharmasiMha artha cintana meM kuzala thaa| kintu use haTAkara hammIra ne yaha kArya khA~DAdhara bhoja ko diyA thA, aura bhoja to korA khAMDAdhara hI niklaa| na vaha paryApta dhana hI ekatrita kara sakA, aura na vaha kucha vyayAdi hI kA hisAba kitAba rakha skaa| ataH vivaza hokara hammIra ne arthacintana kA kArya dharmasiMha ko sauNpaa| khAMDAdhara mojadeva se bhI usane itanA durvyavahAra kiyA ki vaha apane bhAI pRthvIsiMha sameta alAuddIna kI sevA meM pahu~ca gayA / ' hammIra ne usake sthAna para ratipAla ko daNDanAyaka kA pada diyaa| nayacandra ke kathanAnusAra dharmasiMha ne pratizodha kI icchA se prajA ko pIDita kiyA thA, nae nae upAya nikAle the jinase koza meM dhana A ske| kintu isa nItike lie svayaM hammIra bhI uttaradAyI thA hI ; use dhanakI atyadhika AvazyakatA na hotI to dharmasiMha ko prajA ko karotpIDita karane kA avasara hI kahA~ se milatA ? / bhojadeva ko bhI raNathambhora se nikAlanA bhUla thii| bhImasiMha kI mRtyu ke bAda raNathaM bhora ke viziSTa senApatiyoM meM se bhoja bhI eka thA; aura jisa vyakti . 1-khAMDAdhara bhojadeva ke lie maru mAratI, 8, 1, pR0 113 para hamArA lekha pddh'eN| kavimalla ke kavitta 9 aura 10 ('hammIrAyaNa, pRSTha 47 ), aura khema kA kavitta 15 bhI bhoja aura pRthvIrAja ke lie dRSTavya haiN| hammIrahAkAvya meM saba prasaGga dekheM, sarga 8, zloka 157-188 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) ko hammIra ne yaha pada diyA, vaha to antataH kRtaghna siddha huaa| hama ise hammIra kI bhUla kaheM ; yA daiva hI usake pratikUla thA ? san 1298 meM hammIra ne muhammadazAha ko zaraNa dI thii| usake bAda lagabhaga do varSa taka alAuddIna ne kucha na khaa| uttara-pazcima se mugaloM ke bhayaMkara AkramaNoM ke kAraNa usIkI jAnako A banI thii| jaba ina se kucha chuTTI milI to usane apanI bhAratIya nIti ke sUtroM ko phira smbhaalaa| jina rAjyoM ke rahate dillI kA sArvabhaumatva sthApita nahIM ho sakatA thA unameM se raNathaMbhora eka thaa| muhammadazAha Adi ko zaraNa dekara hammIra ne aba eka aura akSamya aparAdha kiyA thaa| usakA rAjya dillI ke bahuta nikaTa bhI thaa| ___ sultAna kI pahalI car3hAI mAnoM hammIra ke sattva ko jA~cane ke lie huI / eka bar3I senA hindUvATa jA phuNcii| kintu isase pUrva ki vaha Age bar3he hammIra ke senApatiyoM ne use A gheraa| pUrva se vIrama, pazcima se muhammadazAha, Agneya se ratipAla, vAyavya se ticara ( yalacaka ), IzAna se raNamalla, naiRta se vaicara ( barka), jAjadeva ne dakSiNa aura uttara se garbharUka ( kAmarU) ne musalamAnI phauja para AkramaNa kiyaa| musalmAna burI taraha se hAre / aneka musalmAna striyA~ ratipAla ke hAtha bhAI / ratipAla ne rAjA kI khyAti ke lie unase gAMva-gAMva meM chAcha bikavAI hammIra ratipAla se itanA prasanna huA ki usane 'yaha merA masta hAthI hai kahakara usake pairoM meM sonA kI saMkalI DAlI aura dUsaroM ko bhI vastrAdi dekara sammAnita kiyaa| usa samaya kise dhyAna thA. ki raNamalla, ratipAla Adi svAmIdrohI siddha hoMge? 1-hammIramahAkAvya, 10, 31-63 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121 ) isI vijaya ke bAda muhammadazAha Adi ne jagarApara AkramaNa kiyA jo usa samaya bhoja kI jAgIra meM thI / bhoja vahA~ na thA / kintu unhone jagarA ko lUTA, aura bhoja ke bhAI pIthasiMha ko sakuTumba pakar3a gaye / bhoja rotA-dhotA dillI ke darabAra meM kara raNathaMbhora le "pahuMcA / 1 aba alAuddIna ke lie sthiti asahya ho calI thii| usane bayAnA ke aktA ke svAmI ulugakhA~ ko raNathambhora jItane kI AjJA dI aura kar3e ke muktA nusaratakhA~ ko bhI AjJA huI ki vaha kar3e kI samasta senA tathA hindustAna kI saba faujoM ko lekara ulugakhA~ kI sahAyatA kre| jitanI bar3I senA kA prayoga alAuddIna kara rahA thA usase hammIra kI zakti kA kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai / koI anya rAjA hotA to adhInatA svIkAra kara letA kintu hammIra to mAnoM kisa bhinna sAmagrI se hI banA thA / isa bAra chala se yA bala se musalmAnI senA ne phAina kI ghATI pAra kara lI aura phAina para bhI adhikAra jamA liyaa| nayacandra ke kathanAnusAra sandhi kI bAtacIta ke bahAne ulUgakhA~ aura nusarata aisA ho ki musalmAnI senA kI saMkhyA 2 kara sake ; kintu tathya zAyada yaha - isa bAra itanI adhika thI ki rAjapUtoM ne usakA sAmanA karanA ucita na samajhA / aisI sthiti meM apane saba sAdhanoM ko samUhita kara gaDharodha sahanA sambhavataH adhika hitakara thaa| sAtha hI yaha bhI tathya hai ki ulaga 1 - vahI, pR0 10, 64-88 2 - vahI, 11, 19-24, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) khA~ aura nasaratakhA~ ne binA yuddha ke bhI hammIra se apanI bAteM manavAne kA prayatna kiyA thA / esAmI ke kathanAnusAra ulugakhA~ ne eka dUta rAya ke pAsa bhejA ora use likhA ki kamIjI muhammadazAha tathA kAmarU do tU hamAre duzmanoM kI hatyA kara de, / hammIra mahAkAvya meM ulugaMkhA~ vidrohI terI zaraNa meM A gae haiN| anyathA yuddha ke lie taiyAra ho jA / " aura nusaratakhA~ ke dUta kA nAma molhaNa hai / " isane (300 ghor3oM kI, svarNalakSa, cAra hAthI, rAjasutA aura vizeSa rUpa se cAra mugala vidrohiyoM kI mA~ga kI / " isase milatI-julatI mAMgakA anya hammIra sambandhI kAvyoM meM bhI varNana hai / kintu mA~ga cAhe mugala bhAiyoM ke samarpaNa kI rahI ho yA usase adhika ; hammIra ne use ThukarA dii| esAmI ke zabdoM meM 'hammIra ne utara diyA ki jo merI zaraNa meM A cukA hai maiM use kisI prakAra hAni nahIM pahu~cA sakatA, cAhe pratyeka dizA se isa kile para adhikAra jamAne ke lie turka ekatrita kyoM na ho jAya" aura likha bhejA ki 'yadi tU yuddha karanA cAhatA hai to maiM taiyAra 193 anya kAvyoM meM kathita mA~goM ke anurUpa uttara hai / C khaljI senApatiyoM ne uttara milate hI gar3ha ko jA gherA / kintu durga jItanA koI khela to na thA / hammIra rAjanItijJa rahA ho yA na rahA ho, usameM zaurya aura yuddhakauzala kI kamI na thI / usane durga kI rakSA kA kArya samucita rUpa se bAMTa diyaa| paharA laga gyaa| DheM kuliyAM dikhAI 1 - vahI, 11, 22 | 2 Upara dekheM / 3 - phutU hussalAtIna kA avataraNa dekheN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) dene lgiiN|' kar3AhoM meM rAlase milA tapta taila pratimaToM ke jalAne ke liye taiyAra thaa| donoM orase bANa chUTane lage / AgneyabANoM kI bhI varSA huii| donoM ora bhairava-yantroM se gole chUTane lge| DhiMkuliyA~ bhI mAnoM apane hAthaAge bar3hAkara gole pheMkatI huI Ananda lene lgii| rAla se yukta telameM bhiMgokara : jalate hue kunta yavanoM ne durga meM pheNke| kaI ne durga para car3hane kA aura kaI ne suraMga lagAne kA prayatna kiyaa| unake nAliyoM se chUTe bANoM ne bhI paryApta hAni kii| kintu hammIra ke sainikoM ne ina saba kA tIna mahInoM taka pratikAra kiyaa|2 baranIne likhA hai ki eka dina nusaratakhA~ kile ke nikaTa pAzeba baMdhavAne meM tathA garagaca lagavAne meM tallIna thaa| kile ke andarase magarabI patthara pheke jA rahe the| acAnaka eka patthara nusaratakhA~ke lagA jisase vaha ghAyala ho gyaa| do tIna dina uparAnta usakI mRtyu ho gii|3 anya hammIra viSayaka granthoM meM bhI isa ghaTanAkA ullekha hai| hammIra mahAkAvya ke anusAra durga kA eka golA musalmAnoM ke eka golA se bhir3a gayA aura usase ucaTa kara uchalate hue eka Tukar3e se nisuratakhAna mara gayA (11-100) / hammIrAyaNa ke anusAra 'nisarakhAna' navalakhi daravAjA ke pAsa mArA gayA / 4 inameM hammIra mahAkAvya aura baranI ke kathanoM meM kucha vizeSa virodha nahIM hai| 1-rAjasthAnI kAvyoM meM yaha zabda DhekulI aura hammIra mahAkAvya meM TiMkulI ke rUpa meM vartamAna haiN| isakA rUpa vartamAna DhekI kA sA thA ( 11-71,89 ) / 2-11, 75, 99 3-Upara tArIkhe phirojazAhI kA avataraNa dekheN| . 4-'navalakhi mAryA nisarakhAna' (172) / isakA yaha artha karanA ki nisarakhAna ne naulAkha rAjapUtoM ko mArA sarvathA azuddha hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) nusaratakhAna kI mRtyu se alAuddIna ko nizcaya ho gayA ki usakA svayaM raNathambhora pahu~canA atyanta Avazyaka thaa| esAmI ne nusaratakhA~ kI mRtyu kA binA varNana kie hI likhA hai ki ulugakhA~ ne sultAna se sahAyatA kI prArthanA kii|' baranIke kathanAnusAra jyoMhI alAuddIna ko nusaratakhA~ kI mRtyu kA samAcAra milA, vaha dillI se raNathambhora ke lie ravAnA ho gyaa| yahI bAta hameM hammIra mahAkAvya se bhI jJAta hai| __alAuddIna kI yAtrA nirApada siddha na huii| tilapata ke nikaTa usake bhatIje akatakhA~ ne use katla kara rAjya prApta' karane kA prayatna kiyA, kintu alAuddIna ke saubhAgya aura akatakhA~ kI mUrkhatA se yaha prayatna saphala na huaa| jaba sultAna gherA DAle par3A thA avadha aura badAyUM meM usake mAnajoM ne viMdroha kiye aura dillI meM maulA hAjI ne| kintu alAuddIna raNathambhora ke sAmane se na httaa| yaha do haThIloM kA yuddha thaa| antara kevala itanA hI thA ki eka sIdhA vIravratI rAjapUta thA, aura dUsarA bhArata kA saba se kuTila zAsaka jisane apane cacA taka ko rAjya ke lie mAra DAlA, aura jo rAjyavRddhi ke lie kuTila se kuTila upAyoM kA avalambana karane ke lie udyata thaa| ___hammIra mahAkAvya meM likhA hai ki jaba alAuddIna raNathambhora pahu~cA to hammIra ne usakA acchA svAgata kiyA ? durga ke Upara pratipada para zUrpa baMdhavA kara usane yaha ghotita kiyA ki sultAna ke Ane se 1-dekheM phutU hussalAtona kA avataraNa / 2-tArIkhe phirojazAhI kA avataraNa dekheM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 ) usake kAryabhAra meM utanI hI vRddhi huI thI jitanI aneka vastuoM se bhare zakaTa meM kucha zUrpa rakhane se| kintu aura kucha huA yA na huA yuddha meM eka navIna tIvratA A gii| rAta dina yuddha hone lgaa| pratyeka dizA meM calate phirate U~ce-U~ce macAna ( garagaca ) taiyAra kie ge| zAhI senA jo koI yukti karatI rAya usakI kATa kara detA / ' pahADa ke nikaTa suraMga lagAI, aura khAI ko pUliyAM aura lakar3I ke Tukar3oM se bhara diyaa| jaba ye donoM sAdhana taiyAra ho gae to alAuddIna ne hamale kI AjJA dii| kintu cauhAnoM ne khAI kI lakar3iyAM agni goloM - jalA DAlI aura lAkSAyukta tela suraMga meM pheMkA jisase suraMga meM ghuse sainika bhuna gae aura vaha suraMga unhIM ke zarIroM se mara gaI / ' isa prakAra eka varSa bIta gayA aura durga ko koI hAni na pahu~cI / 4 amIra khusaro ne yahI bAta apanI kAvyamayI zailI meM kahI hai, 'hinduoM ne kile kI daso aTTAriyoM meM Aga lagA dI, kintu abhI taka musalmAnoM 1-sarga 12, 1-4 / 2- dekheM phutUhassalAtIna kA avataraNa aura hammIramahAkAvyaH sarga 13. zloka 48 3-hammIramahAkAvya, 13, 47 / 4-dekheM phutU hussalAtIna kA avataraNa / - isI ke Asa pAsa hammIra kAvyoM meM nartikA dhArAdevI ke maraNa kI kathA hai| isake lie pAThaka varga hammIra kAvya aura hammIrAyaNa kA tulanAtmaka vivecana dekheM / itihAsa kI dRSTi se isa ghaTanA kA-cAhe yaha satya ho yA asatya-vizeSa mahatva nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) ' pAsa isa agni ko bujhAne ke lie koI sAmagrI ekatrita na huI thI ( khajAinulaphUtuha ) " / a alAuddIna ko eka naI yukti suujhii| usane samasta sainikoM ko Adeza diyA ki ve camar3e aura kapar3e ke thele banAkara unameM miTTI bhara deM aura una theloM dvArA khAI ko pATa deN| hara eka ne apanA thelA bharA aura khAI meM pheMkA jisakA nAma riNa thA / isa taraha khAI ko pATa kara alAuddIna ne usa para pAzeba aura garagaca taiyAra karavAe / kile para AkramaNa ke sAdhana antataH taiyAra ho ge| isI bAta ko hammIrAyaNa ne manoraJjaka rUpa meM kahA hai: - "pahilau riNa pUrau lAkar3e, deI Aga bAlyau tiya maDe / kaTaka sahUna huyau phuramANa, belU nakhAu tiNi ThANi // 198 // suNa taNI bAMdha poTalI, mIra malika velU ANai bharI / na kara koI jhUma gar3havAla, velU ANai sahi poTalI // 199 // chaTha mAsi saMpUraNa bhasyau, te dekhi loka mani DarAu / kosIsai jAi pahutA hAtha, turakA taNI samIchai vAccha // 200 // rAya hammIra ciMtAtura hUu, riNa pUra cau durga hiva gayau // 201 // pahale riNa ko unhoMne lakar3iyoM se bharA, kintu bhaToM ne unheM Aga se jalA DAlA / taba saba senA ko AjJA huI ki ve usa sthAna para bAlU ddaaleN| apanI sUthanoM kI poTaliyAM banAkara mIra aura malika unheM bharabhara kara lAne lage / gar3havAloM se sabane yuddha karanA chor3a diyA / saba sirpha 1. phutU hussalAtIna kA avataraNa dekheM / 2. tArIkhephariztA kA avataraNa dekheN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 127 ) poTaliyoM meM bAlU lAye / chaThe mahIne vaha saba bhara gayA / taba yaha dekhakara saba loga mana meM Dare / kaMgUroM taka aba tuoM ke hAtha pahu~cane lage / turkI kI icchA aba pUrI hogii| rAya hammIra ko aba yaha cintA huI / riNabhara gaI hai / aba durga hAtha se gyaa| ___hammIrAyaNa ne isa vipad se bacane kA eka adhidaivika kAraNa diyA hai / "gar3hake devatA ne paramArtha jAnakara cAbI lAkara hammIra ko dI jaba rAya ne choTA phATaka kholA to deva-mAyA se usI samaya pAnI bahA / pAnI se bAlU baha gayA, aura vaha jhola phira khAlI ho gayA (202) / kintu vAstavika pratikAra to durgastha vIroM kA sAhasa thA / baranI ne likhA hai ki jaba khAI ko bharakara pAzeba aura garagaca lagAe gae to kile vAloM ne magarabI pattharoM se pAzeboM ko hAni pahu~cAnI prArambha kara dii| ve kile ke Upara se Aga pheMkate the aura loga donoM ora se mAre jAte the|' khajAinula phutUha ne bhI likhA hai ki rajaba se jIkAda ( mArca se julAI ) taka musalamAnI senA kile ko ghere rahI / "kile se bANoM kI varSA hone ke kAraNa pakSI bhI na ur3a sakate the / isa kAraNa zAhI bAja bhI vahA~ taka na pahu~ca sakate the|" isake bAda durga ke jAne kI kathA hameM vibhinna rUpoM meM prApta hai / esAmI ke kathanAnusAra kile para AkramaNa kA mArga taiyAra hone para bhI do tIna saptAha taka ghora yuddha hotA rahA / usake bAda hammIra ne jauhara kiyA aura kile se muhammadazAha evaM kAmarU ke sAtha nikala kara yuddha karatA huA 1. tArIkhephirojasAhI kA avataraNa dekheN| 2. khajAinulaphutUha kA avataraNa dekheN| .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) mArA gayA / ' khajAinula phutUha ne kile meM durbhikSa ko isakA kAraNa batAyA hai / "kile meM akAla par3a gayA / eka dAnA cAvala do dAnA sonA dekara bhI nahIM prApta ho sakatA thA," aura cApalUsI kI taraMga meM likha mArA hai ki jaba jauhara kara hammIra apane do eka sAthiyoM ke sAtha pAzeba taka pahu~cA to use bhagA diyA gayA" / 2 durga kA patana 3 jIkAda 700 hijI ( 10 julAI, 1301 ) ke dina huA / baranI ke anusAra 'sultAna alAuddIna ne hAjI maulA ke vidroha ke uparAnta bar3e parizrama tathA raktapAta ke pazcAta raNathaMbhora ke kile para apanA adhikAra jamA liyaa| rAya hamIradeva tathA una musalmAnoM ko jo ki gujara ta ke vidroha ke uparAnta bhAga kara usakI zaraNa meM pahuMca gae the hatyA karA dI / "3 phariztA ke kathanAnusAra jaba riNa meM pheMkI huI boriyoM kI UMcAI jaba gar3ha ko u~cAI taka pahu~ca gaI to ghire hue AdamiyoM ko harAkara musalamAnoM ne durga le liyaa| hammIradeva apane jAtibhAiyoM ke sAtha mArA gayA / 4 __hindU aitihya sAdhanoM meM se hammIramahAkAvya ke anusAra vAstava meM durga meM durbhikSa na thA, kintu koThArI jAhaDa ne isa icchA se ki sandhi ho jAya, jhUTha mUTha yaha sUcanA dI ki anna nahIM hai| udhara ratipAla alAuddIna se jA milA / zatru-zivira se lauTane para hammIra ko aura bhar3akAne ke lie usane kahA "sultAna ApakI putrI ko mAMgatA hai aura kahatA hai ki yadi 1. phutUhassalAtIna kA avataraNa dekheM / 2. khajAinula phutUha kA avataraNa dekheN| 3. tArIkhephirojasAhI kA avataraNa dekheM / 4. tArIkhephariztA kA avataraNa dekheN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) usa mUrkha ne putrI na dI to maiM usakI patniyoM taka ko chIna lU~gA / " rAniyoM ke kahane se devaladevI AtmasamarpaNa ke lie taiyAra bhI huI, kintu hammIra ke lie yaha apamAna asahya aura asvIkaraNIya thA / durga kA zAsaka banane kA icchuka ratipAla to cAhatA hI yaha thA / usane raNamalla ko bhI rAjA ke viruddha kara diyaa| donoM gar3ha se utarakara zatru se jA mile| isa sArvatrika kRtaghnatA ko dekhakara hammIra ne muhammadazAha ko kahIM surakSita sthAna para jAne ke lie khaa| muhammadazAha ne kisa prakAra apane kuTumba kA anta kara yaha vIbhatsa dRzya hammIra ko dikhAyA isakA ullekha hama Upara kara cuke haiM (dekheM hammIra mahAkAvya kA sAra ) / hammIra ne aba jauhara kiyaa| usakI putrI aura rAniyAM jahara kI citA meM jala marIM / usane tamAma dhana padmasara meM phiMkavA diyaa| jAjA ne hAthI mAra ddaale| usake bAda jAjA ko abhiSikta kara hammIra apane sAthiyoM sahita bAhara nikalA / mayaMkara yuddha karane ke bAda usane svayaM apanA ' galA kATa DAlA / surjana carita meM jauhara aura hammIra ke antima yuddha kA varNana hai ! sAtha hI usameM yaha spaSTa saMketa hai ki janatA dIrghakAlIna gar3harodha se Uba calI thI aura bahuta se loga zatru se jA mile the / " puruSa parIkSA meM mI rAyamalla aura rAmapAla (ratipAla aura raNamala ) kA vidroha varNita hai / sAtha hI yaha bhI usane likhA hai ki ve adInarAja ( alAuddIna ) se mile aura usase kahA "dInarAja, Apako kahIM na jAnA cAhiye / durga meM akAla par3a gayA hai| hama donoM durga ke marmajJa haiN| kala yA parasoM Apako 1. dekheM hammIra mahAkAvya, sarga 13, 99-225 2. Upara diyA surjana carita kA sAra dekheM / Jain Educationa International + For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 130 ) durga dilavA deNge|" isa para immIra ne. jAjA aura muhammadazAha Adi ko anyatra kisI surakSita sthAna meM pahu~cAne kA vacana diyA / kintu ve isake lie rAjI na hue| "maTairaMgIkRtaM yuddhaM, strIbhiriSTo hutAzanaH / / rAjJo hammIradevasya parArtha jIvamujjhataH // . "jaba rAjA hammIradeva dUsaroM ke lie prANa dene ke lie udyata huA to- yoddhAoM ne yuddha aGgIkRta kiyA, striyoM ne agni / " rAjA yuddha meM lar3atA huA mArA gyaa| : hammIrAyaNa meM raNamalla aura ratipAla ke alAuddIna se milane, jhUThamUTha annAbhAva kI kathA phailAne, jauhara aura hammIra ke antima yuddha Adi kA varNana hai / 2 . malla ke caudahaveM padya meM sambhavataH alAuddIna ke suraMga lagA kara durga kA eka bhAga tor3ane kA ullekha hai| sAtha hI ina kavittoM meM raNamalla ke droha, jAjA ke advitIya yuddha aura jauhara kA bhI nirdeza hai / 3 ina saba avataraNoM ke tulana se kucha bAteM spaSTa haiN| . ... .. 1.. ghere se durga kI sthiti viSama ho calI thI, to bhI hammIra ne lagAtAra yuddha kiyA aura musalmAnoM ko garagacoM tathA pAzeboM ke prayoga se mar3ha na lene diyaa| .. . .. 2, durga meM dumikSa kI sthiti vAstava meM utpanna ho gaI thii| udhara baranI Adi ke kathanAnusAra muslima phauja ghere se taMga ho cukI thii| alA... 1. dekhe hammIrAyaNa, pariziSTa 3 / / .. 2. hammIrAyaNa kI kathA kA sAra dekheN|... ...... 3. padyoM kA sAra yA hampIrAyaNa ke pariziSTa 2 meM ye kavitta dekheN| - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) uddIna ko Antarika sthiti kA patA na calatA to durgastha logoM ko AzA thI ki sultAna gherA uThA legaa| . . 3, isa sthiti meM sultAna ne kUTanIti kA prayoga kiyaa| usane ratipAla, raNamalla Adi ko phor3a liyaa| isake phalasvarUpa use durga kA Antarika hAla hI jJAta na huA, bahuta se durgastha sainika mI usase A mile / ... 4. hammIra ne jauhara kI agni meM apane kuTumba ko bhasmasAt kara durga ke dvAra khola die aura yuddha ke bAda apane hAthoM hI apane prANa die| __5. durga kA patana 10 julAI, 1301 ke dina huaa| .. hammIra ke antima yuddha kA pUrA varNana hindU kAvyoM meM hI hai| hammIra mahAkAvya ke anusAra usake sAtha meM nau vIra the| vIrama, siMha, TAka gaGgAdhara, rAjada, cAroM mugala bhAI, aura kSetrasiMha prmaar| vIrama ke divaMgata aura muhammadazAha ke mUrcchita hone para hammIra Age bddh'aa| antataH bahuta ghAyala ho jAne para usane, isa icchA se ki vaha bandI na ho, svayaM apanA kaNThaccheda kiyaa|' hammIrAyaNa kI kathA hama Upara de cuke haiM / usake anusAra mI hammIra ne svayaM apanA galA kATA thaa| hammIra mahAkAvya ke anusAra hammIra kI mRtyu ke bAda bhI jAjA ne do dina taka durga ke lie yuddha kiyaa|2 muhammadazAha ke vyavahAra kI nayacanda aura phariztA donoM ne prazaMsA kI hai| sultAna ke yaha pUchane para ki yadi vaha 1. sarga 13, 199-205 ___2. sarga 14. 16. jAjA ke lie isI prastAvanA meM tadviSayaka vimarza aura iNDiyana hisTArikala kvArTaralI' 1949, pRSTha 292.295 para hamArA jAjA para lekha pddh'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) usakI marahama paTTI karavAe to bhaviSya meM vaha usase kisa taraha kA vyavahAra karegA, isa nirbhIka yoddhA ne uttara diyA thA ki 'vaisA hI jaisA sultAna ne immIra ke prati kiyA hai / ' alAuddIna ne use hAthI ke pairoM se kucalavA DAlA, kintu use acchI taraha daphanAne kI AjJA dI / ratipAla aura raNamalla ko bar3I bar3I AzAeM thIM / bAdazAha ne unakI khAla nikalavA kara svAmidroha kA phala ckhaayaa| svAmidroha ko panapane denA usakI nIti ke viruddha thA / usameM kucha hammIra ko hama sarvaguNasampanna to nahIM mAna sakate / jaldabAjI thii| amAtyoM ke cunAva meM bhI usane samaya samaya para galtiyAM kIM usake zAsana prabandha meM bhI hama kucha doSa dekha sakate haiM / kintu jisa lagana se hindU samAja ne usake nAma ko amara rakhA hai usI se siddha hai ki vaha aneka bhAratIya AdarzoM kA pratIka rahA hai / vidyApatine use dayAvIra ke rUpa meM dekhA | 'SaD bhASA-kavicakra-zaka' aura 'prAmANikAgresara' rAghavadeva jaise vidvAnoM ke usakI sabhA meM upasthita hone se yaha bhI siddha hai ki vaha vaiduSya- priya thaa| kAvalajI prazastikA racayitA vidyAditya hammIra purohita thaa| usake koTimakhoM meM huA hogA / hammIra usa cAhamAna 3 kA paurANika aura vizvarUpa usakA sahasroM vidvAn brAhmaNoM kA pUjana bhI kula kA suyogya pratinidhi bhI thA jisakA daNDa go aura vRSa ( dharma ) kI 1. hammIra mahAkAvya, 14. 20. 2. bahI, 14. 21. 3. vahI, 14, 23. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 133 ) rakSA meM prayukta thaa|' aura usakA yaha dharma saMkINArthaka na thaa| bharbuda para usane RSabhadeva kA pUjana kiyaa| chaH darzanoM kI vaha pratipada pUjA karatA ( hammIra mahAkAvya, 14, 2) / "karNa ne kavaca, zivi ne mAMsa, bali ne pRthvI, jImUtavAhana ne AdhA zarIra diyaa| kintu usa hammIradeva kI, jisane eka kSaNa meM zaraNAgata mahimAsAhi ( muhammada zAha ) ke nimitta apanA zarIra, putra, kalatrAdi ko kathAzeSa kara diyA, kauna tulanA kara sakatA hai ?2 haTha ke lie hammIra prasiddha ho cukA hai : siMha savana satpuruSa vacana kadalI phalata ikavAra / triyA tela hamIra haTha, car3he na dUjI vAra // kintu isase bhI adhika prasiddhi kisI mamaya usake zaraNadAna kI rahI hogii| itihAsakAra esAmI ne hammIra kI isI bAta para vizeSa dhyAna diyA hai nayacandra aura vidyApati ne usake zaurya ke sAtha usakI dayAvIratA kI prazaMsA kI hai| hammIrAyaNa meM usakI zaraNAgata rakSA aura svAbhimAna ko lakSita kara 'mANDau' vyAsa nAlha mATa se kahalAtA hai : iya cahuvANa hamIra de, saraNAI rakhapAla / alAvadIna tujha Agalau, moTau mUu bhUpAla // 30 // mAna na melyau ApaNau, namI na dIdhyau kema nAma huvau avicala mahI, caMda sUra duya jA (je) m||308 // 1. dekheM 1345 ke zilAlekhakA zloka 4, hammIra mahAkAvya 14.2 raNathambhora hAtha Ate ho musalmAnoM ne vahAM ke bAhaDezvarAdi mandiroM ko naSTa kara diyaa| 2. hammIra mahAkAvya, 14, 17 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ) 'bhANDau' vyAsa kA kathana ThIka hI hai ki inhIM AdazI kA pratIka hone ke kAraNa hammIra kA nAma sUrya, aura candra kI taraha avicala hai / aba taka bhAratIya janatA ke hRdaya meM ina AdarzoM kA mAna hai vaha hammIra ke carita kA gAna karatI rhegii| aura hammIra kA yazaH zarIra amara rahegA / par3hiye nayacanda kI yaha ukti : loko mUDhatayA prajalpatutamAM yaccAhamAnaH prabhuH .. " zrI hammIra-narezvaraH svaramagAd vizvaika sAdhAraNaH / tattvajJatvamupetya kiJcana vayaM brU mastamAM sa kssitau| jIvanneva vilokyate pratipadaM taistairnijaivikramai : // 14-15 // hammIrAyaNa kI bhUmikA vistRta ho gaI hai, isameM itihAsa sambandhI uddharaNAdi vaha sAmagrI dene kA prayatna kiyA hai jisase pAThaka svayaM hammIra ke caritra ko grathita kara usake satyAsatya pakSa kI jAMca kara ske| isameM kaI arthoM ke vivecana aura spaSTIkaraNa meM zrI bhaMvaralAlajI ke sujhAvoM ke liye maiM atyanta anugRhIta huuN| navIna vasanta... ii.4|1 kRSNanagara dillI-31 2 dazaratha zarmA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAsa bhAMDA kRta hammIrAyaNa Jain Educationa International -:: // caupaI // pahilau paNamauM sArada pAI, kara jor3I huM vinavauM mAI; ' kathA karatAM mo mati dehi, aliya akkhara adhika TAlehi; 1 sidhi budhinAyaka gaNapati namau, karisu carita mahiyali abhinavaDa; tetIsa kor3i taNau par3ihAra, paya praNamI huM karaDaM juhAra; 2 bAvana vIra taNA lIjai nAma, tAsa prasAdi sIjhai savi kAma; samarauM causaThi caMDI sadA, tiNI tUThI tUi vighana nahI ekadA 3 kAsiparAya taNau putra bhANa, zrI sUrija praNamauM suvihANa; hammIrAyaNa ati surasAla, 'bhADa' gAyo cariya suvisAla; 4 rAya hamIra taNI caupaI, sAMbhalijyo eka manaha thaI; raNathaMbhavari je vigraha huvA, rAya cahuyANa tahAM bhUjhIyA; 5 raNathaMbhavara gaDha mera samANa, rAja karai hamIrade cihuyANa; puhavI iMdra kahIjai soi, iMdra sabhA hammIrAM hoi; 6 tiNi nayarI nA visamA ghATa, vAvi sarovara naya vali hATa; giri garuya brikSya ArAma, rUar3A tiNi nayarI abhirAma; 7 1 deu, akhyara, 2 namu 4 hamIrAyaNa, gayo dhariva suvAsAla 5 caupahI 6 hamIrAM For Personal and Private Use Only + Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa kAmaNA, aMba jaMbIraja ketaki taNA; vAr3I vRkhya nahIM jAI veula caMpaka mahamahai, dekhI nagara loka gahagahai; 8 koTi jiso huvai iMdra vimANa, cyAri poli tiNi koTi pradhAna; poli caMDi navalakhIja hoi, caurAsI cahuTA nitu joI; vANyA baMbhaNa nivasai ghaNA, lAkha eka chai hATA taNA; varNAvarNa loka tihaM bahU, jAti prajA nivasai chai sahU; 10 sikharabaddha dasa sahasa prasAda, UMcA suragiri syuM lai vAda; sovana kalasa daMDa jhalahalai, Upari thakI dhajA lahalaha ; 11 dAnasAla tiNi nagarI ghaNI, koTIdhvaja vivahArayA taNI; baMbhaNa veda bhaNai suvicAra, baMdIjaNa nitu kareM kaI vAra 12 tiNi nayarI Uchaba apAra, maMgala cyAri dIyai vara nAri; jatI vratI tiha nivasai ghaNA, tapI tapodhana nahi kAmaNA; 13 gaDha maDha maMdira poli pagAra, vAsa nayara nava joyaNa vAra; caMpaka varaNa sarasA gAtra, dhArU vArU be chai pAtra ; 14 ghaNa vakhANa kisu hiva karau, alakAvatI nI Upama dharau; tiNi nayarI vilAsa apAra, vesa vasai sahasa dasa vA 16 trailokyamaMdira rAya AvAsa, sIlA UnhA dhavalahara pAsi; bhUkhI poli achai tiNi koTe, riNa naithaMbha vicai chai troTi; 17 cahuyANa jayatigade putra, rAja kareM sahu ANI sUtra; bAlau rAjA baiThau rAju, baMdhava vIramade juvarAjuH 18 18 rAji 34 vana, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa savA lAkha sAhaNa daladhaNI, Ulaga karai moDodhA dhaNI; gayavara ghari guDai sai paMca, ghor3A sahasa eka sai paMca; 16 savA lAkha sAhaNa dala milai, triNi lAkha pAyala dala bhilai; sAta chatra dharAvai sIsa, savAlAkha saMbhari nau Isa; 20 je kulavaMta bhalA chai sUra, tihanai dyai grAsa taNA savi pUra: velA AI sArai kAma, tihanai kade nahIM apamAna; 21 te navi kINahI karai juhAra, ghari baiThA khAI bhaMDAra; jhUjha mAhi te na giNaI 'ADha, karatArA syu mAMDai vADha; 22 riNa khAkhara pAkhara ghari ghaNI, savi sAmahaNI suhar3A taNI; aMgA Topa rigAvali taNA, pAra na lAbhai ghari chai ghaNA; 23 saMgrahaNI kIdhA koThAra, dhAna taNA moTA aMbAra; ghIva tela rI vAvaDi jisI, jImatAM nahIM kade khUTisI; 24 moTA rAya taNI kUyarI, paraNI pAMcasai aMteurI; rUpi karI nai ati abhirAma, paTarANI hAMsalade nAma; 25 varAMgaNA sahasa ika jANi, kaMdarpa taNI jisI hui khANi; dAsI sahasa paMcasai gharaI, savi chArUpa tihAM saMcarai; 26 dravya taNI nahIM kAmaNA, sahasa paMca maNa sonA taNA; bahattara kor3i garatha ghari hoi, pAkhara pAra na jANA koi; 27 sUrya vaMsi mAhi caMdra samAna, raNamala rAyapAla beU pradhAna; aradhI budI tyAMnai grAsa, ghaNau parivAra achai tihi pAsi; 28 21 dya, Ai 28 tyanai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hammIrAyaNa ati dAtA saraNAI soI, riNi abhaMga so rAjA hoI; na karai koI anyAI rIti, rAja karai pUrabalI rItiH 26 sUra vIra bahuta guNa dhIra, vahaya vIramade rAya hamIra; khatrIvaTa khar3aga taNai paramANi, rAja karai raNathaMbhi cahuvANa; 30 moTau rAi rAji vidhi bahu, tiNi thAnaki nivasai chai sahu; karai lIla lokAtihA sadA, tiNi nagarI dukha nahIM ekadA; 31 caturaMga likhimI nivasai tihAM, dukha nahI tihi nayarI kihAM; DaMDa Dora navi lIjai mAla, tiNi nayarI dukha nahIM eka rasAla; 32 tiNi avasari ulagANA beu, riNathaMbhori tiha pahutA beu; . mahimAsAhi gAbharU mIri, te AvyA saMbhalyA hamIri; 33 tihi mIrA nau vaDo pramANa, cUkai nahI te melhai bANa; tiharA prAkrama pAra ko lahai, khaDaga chatrIsI nI upama vahai ; 34 savA lAkharI siMgaNi dharai, joDa mola kuNahI navi karai; tIra lahai sahasa dInAra, melhaMi tIra jAi ghara bAri ; 35 sari lAgAi marai jai koI, sara nA mola parojana hoI; ghAila hui lahai sara soI, pachi pIDA tiNi pATau hoI; 36 beU sUra nai beU raNadhIra, ati dAtA mahimAsAha mIra; vADI mAMhi utArA kIyA, khANa khAya te sasutA huA; 37 gaDha Upari mokalI aradAsi, beU mIra AvyA tumha pAsi; .. moTo rAva suNI raNathaMbhi, mhe AvyA thArai uThabhiH 38 30 khotrIvaTa 32 kadA ( kihAM ) 33 beu mIra gAbharU 36 ghoIla 37 hamIra, UtArA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa manamAMhi camakyau rAu cahuvANa, bhalA sUra beU paThANa te levA mokalyA pradhAna, rAya hamIra dIyai bahu mAna; 36 caraNe lAgi rahyA siranAmi, dei bAha UThADyA tAma; tumha prAkrama amhe saMbhalyA, bhalu huvau te darasaNa milyA 40 // dUhA // rAya kahai kAraNi kavaNi, AvyA eNai ThAmi; kai suratANi ji mokalyA, kai tumhi ghara kai kAmi; na suratANi ji mokalyA, na mhe ghara kai kAmi; kaTakaviNAsa ghaNau karI, saraNai AvyA sAmi; ghaNA desa amhe phiryA, rAkhaNa koi na samattha; savAlAkha saMbhari dhaNI, bhaMji amhArI avastha alukhAna ji maMgIyau, amha tIrai paMcAdha; Jain Educationa International 41 For Personal and Private Use Only 42 ghaNA divasa mhe UlagyA, jeU na dIghau Adha ; 44 // caupaI // amhanai mAna hutau etalau, ghari baiThA lahatA kaNahalau; pAtisAha nai karatA salAma, kaTaki ulagatA alukhAna ; 45 iNi vacana dUhaviyA svAmi, kAlu malika mAsyau tiNi ThAmi; kaTaka mAMhi kulAMhala kIyA, jaga dekhaMta ihAM AvIyA; 46 amha aparAdha sahu ima kahIyA, rAkhi rAkhi ima bolai mIyA; saraNAI tu kahiyai loka, rAkhi amhAM ki virada kari phoka 47 amhe UlagisyAM thArA pAya, kisI vimAsaNi ma karisi rAya; mana mAMhi kUr3a kapaTa ma ma jANi, amha tumha sAkhi diu rahamANa; 48 45 kaNahata u 47 kAA 43 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa e vRtAMta rAya saMbhalI, mani harakhyau saMbharinau dhaNI; 'tyAMha nai bAha dIyai hammIra, mahimAsAha tu mhArau vIra; 46 aMtara kisI vAta mata karau, kuNahI thakI rakhe tumha Darau; tihanai rAya diyai ghara ThAma, grAsa ghaNau vali adhikau mAna; 500 // vastu // rAya pabhaNai rAya pabhaNai suNau tumhi mIra mahimAsAha gAbharU tumhe saraNai AvyA amhArai, bAMha bola tihanai diyai grAsa ghaNu nita ko divAi kavi 'bhAMDau' kahai isiuM harakha dharI mana mAMhi, riNathaMbhura basiyA ji te mIra nai mahimAsAhi; 51 // caupaI // bihu lAkha sadA te lahai, bIjA grAsa pAra ko lahai; sUrA nai chai sagalai ThAma, viNa sAhasa navi sIjhai kAma; 52 jeha vAta loke saMbhalI, gayau mahAjana rAula guni milI; pAtala pAlhaNa jAlha(Na) milyA, kolha vIlhaNa delhaNabhilyA; 53 tolhaNa molhaNa liyAhasI, Asar3a pAsar3a nai padamasI; dhAMdhau dhUdhau nai dharamasI, vIsala vIrama nai tejasI;, 54 vastu vIrama bhaNai ima joDi, prathamau pUnau pIthala ter3i; vIrU dhIrU khetala khIma, bhAMDau sAdau DAhau bhIma ; 55 46 hamIra 50 kIsI, 51 vasyA 52 je 55 punau Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hammIrAyaNa kelau melau velau sAha, nayaNau narabada narasI sAha, saraNAI anaratha nau mUla, rAkhyAM hosI mAthA sUla ; 56 mahAjana samajhAI rAI, kai ji milivA karau upAI; AsaNa bayasaNa dIdhA mAna, tihAM divAr3ai phUla phala pAna; 57 nagara loka mahAjana sahU, kiNi kAraNi mili Ayau bahU; iNi nagarI dukha nahIM kuNai, lIla karai cahuANA taNai ; 58 taI kIdhau aparIcha yau kAma, mIrAM nai vali dIdhA gAma; DhIlI thakA je AvyA mIra, rAkhaNa jugatau nahIM hamIraH 56 / dUhA // alAvadIna taNai gharai, kIdhau eU viNAsa; tiNi rAkhaNa jugatau nahIM, ima bolai 'bhAMDau' vyAsaH . 60 viSa velI UgaMtar3I, nahe na khUTI je (hoi); iNivelI je phala lAgisyai, dekhailau sahUvai koi ; 61 // caupaI // iNi velI je phala lAgisaI, thor3A dina mAMhi te dIsisaI; tiharA kisA husyai paripAka, svAdi jisyA husyai te rAkha 62 tiya kathanai rAI kAni navidIyau, sIkha deI mahAjana gharigayau; teya pUThai je bAhara hutI, alUkhAMna karai vInati; 63 riNathaMbhori hamIrade rAu, saraNe rAkhyA mahimAsAha; teha na mAnai kuNahI ANa, tehanA gaDha nau ghaNau parANa; 64 62 lAgisI 63 taya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa alukhAni kopa mani dhasyau, mIra malika sahu sAthai kasyau; bhalA apAra nai tejI turI, trihu lAkhai paDIvAdharI ; 65 caDau caDau bhalA je mIra, UThau ghor3e bAhu jINa; pahisyA jarada Topa jiNa sAla, ghor3e caDyA lei karavAla; 66 alukhAna caDiu jiNavAra, desa mAhi ko na lahai sAra, ' kaTaka taNI nahIM kA bAta, karamadI bITI AdhI rAti; 67 her3AU jAjau devar3au, ghoDA le Ayu vIkaNau; sobati tiyarI utarI jihAM, tisai karamadI bITI tihAM; 68 jAjau bAhara caDyau jiNavAra, paMca sahasa lIdhA toSAra; kaTaka viNAsa kIyau ati ghaNau, jou prAkrama prAhuNA taNau; 66 sobati lei jAjau gaDhi gayau, rAya hammIra taNai bheTiyau, rAti taNau kahIyau virataMta, jAjai lIdhau bahu vai vita; 70 alukhAna pAsaraNau kasyau, hIrApura ghATau utasyauH / sudhi na lAdhI kuNahI gAmi, chAiNi sUtI bITI khAni; 71 alukhAni baMdi ati kIyA, sahasa caurAsI mANasa lIyA, bAlI nagara DhAhI ahiThANa, tiNi nayarI khAna diyA milANa; 72 desa mAMhi bhagANau paDyau, raNathaMbhavari saha koI ddsyu| hATe baiThA hasai vANiyA, veli taNA phala yovau sayA [NiyA] 73 dekhI dala camakyau cauhANa, hammIrade ima bolai rANa; tau hUMu jayatigade pUta, mArI asura dala ANuM sUta; 74 65 alukhAnI, dharai 70 hamIra, bheTiyai 71 kIyau 73 taNa 74 hamIrade, putra, ANI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa suhar3a bhalA je tejI sUra, te teDAvyA rAya hamIra, lahatA grAsa amhArai ghaNA, hiva aMtara dAkhau ApaNA; 75 sahu milyau pAlau parivAra, savA lAkha miliyA jhUjhAra; vAjina taNI nahIM kAmaNA, vAjai Dhola sIrahalI taNA; 76 subhaTe lIyA sabala sannAha, tyAM subhaTAM mani ati ucchAha; ghaNA dIha lagu rAmati ramyA, turaka desa helAM nigamyA; 77 guDyA gayavara hayavara pAkhasyA, ghaNA dIha lagu bAMdhyA casyA; jAtIvaMta hutA toSAra, tyAMrI puMThi huvA asavAra; 78 mahimAsAha gAbharU mIra, sAthai le Utasyau hamIra; rAtIvAha kaTaka mAhi dIyau, alukhAna taba bhAjI gayau 76 kaTaka ghaNau kIyo kharAba, mAsvA mIra malika mUlAjAda; desa ke ghaNA mAsyAri paThANa, sahasa batrIsa lIyA kekANa; 80 alukhAna jai bhAgo jAya, koTI sUyAra ti lUTI rAya raNathaMbhavari badhAvau karai, te mUrikha mani harakha ji dharai; 81 alukhAna desa mAhi gayau, kaTaka sahU ekaTThau kiyau; pAtasAha nai gai pukAra, ghaNau kaTaka mAsvau khudakAra; 82 bIjA sahu mAnai thArI ANa, eka na mAnai hamIrade cahuANaH / jauri na mAnai thArI ANa, pAtasAhI thArI apramANa; 83 eu pukAra suNI suratANi, AlamasAha japaya rahamANa; khudAi khudAi karI mana mAhi, dADhI hAtha ghAlai patisAha; 84 75 teji sura 82 gayo, kIyau Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa purahamANa tu khUda kAra, Api alaha Api karatAra AlamasAha taNai avatAri, kalijugi avatarIyo morAri 85 // dahA // khuna ghaNau suratANa nau, kIdhau mahimAsAhi tai saraNAI hamIrade, rAkhyA mahimAsAha; 86 raNathaMbhavara taNau dhaNI, jeU na mAnai ANa; sAMbhari iyarai vayasaNai, thArau kisau pramANa; 87 // vastu // tAma asapati tAma asapati dharai bahu kopa; alAvadIna kahai isyu sahU mIra vegA hakArau; pAtasAha phuramANa dai vegi vegi koThI bharAU; khAna khojA malikaja achai tei ma lAu vAra, AlamasAha raNathaMbha nai vegi huvau asavAra; 88 // dahA // moDi mUcha bolaiM isau, likhau likhau phuramANa; sahU kaTaka mili Aviyo, je mAnai mhArI ANa; 89 tiNi avasari alAvadIna, kIdha prataganyA Isa; raNathaMbhavara lei karI, tau hUM ghari AvIsuH 10 60 kodha na pratanyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // caupaI // karatA; AlamasAha huvau asavAra, jANe gaDha leMsI tiyarA dala navi lAbhai pAra, chAyo sUra huva ghoraMdhAra ; 61 nIsANe ghAva ghaNa valyA, vAjai Dhola ti pitali galyA; caka DAka buka ati ghaNA, riNa kAhala lAgai vAjaNA; 62 DhIlI thakau cAlyu suratANa, seSanAga TalaTalIyA tAma DuMgara gur3ai samudra jhalahalai, tribhuvana kolAhala uchalai 64: iMdrAsaNi jAi lAgI kheha, iMdra jovai tihAM nyAna dharevi alAdIna Apar3a suratANa, raNathaMbhavari jAI dIyau pavANa; 65 loka kahai kuNa karasI kAma, indra taNau sahu lesI ThAma; asI gaDha alakhAna ja lIyA, DIlai sAhiba kaNi koTana bigayA;. 66 iya Agali navi mAMDai koI, mANasa kisuM deva jai hoI; raNathaMbhavara taNI kuNa bAta, Agali mera na hui kAMisAtaH 67 caudaha sahasa mAtA ummattA, te gur3iyA gayavara saMjuttA, pANIpaMthA bhalA toSAra, bAra lAkha miliyA asavAra 68 muhimada mIra moTA paThANa, be UmaTI mugala kAphara te atighaNA, malika mIra mIyA naha maNA; 66 satara khAna miliyA tiNIvAra, bahattari aMbarA bhalA bhUbhA pAtasAha rA DIlaja jisA, tIyarA nAma kahuM hiva kisA; 100 kAphara mAphara jApharakhAna, khojI mojI rojI nAma; nisaratakhAna nikuMja niroja, tAjakhAna rI jamalI phoja; 101 AvyA khurasANa, 18 UmatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 11 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa jihara malika bIjulIkhAna, sekha sarIsA moTA nAma: alla malla callU eU, ghaNA kaTaka syauM AvyA teU; 102 mAMjI gAlima mahilA khAna, khUnI munI jJAnI nAma: sihadala malika hasabA haseba, mAlada nagadala alakha asevaH 103 hAjI kAlU UMbarA bar3A, pAhar3a prema tihArA dhar3A; sravalika rukabadIna beU, tatArakhAna phoja mAMhi teU 104 ahamada mahamada mahavI kIyA, AlaphakhAna pachavANa ja hUvA; kauraupari kIdhau mugIsa, dAphara phirai phera nisadIsa; 105 rANo rANi hiMdu milyA ghaNA, dala AvyA desa desaha taNA; * 'bhADau' kahai varNavau kisau, pAtisAha dala cakravarti jisau; 106 kAlI pAkhara kAlA Topa, loha taNA te dIsai Topa; ghoDe caDyA te Aidha leu, jANe jama nA sevaka teu; 107 kaTaka taNI gADhI saMjatI, pAMca lAkha cAlai pAlakhI; rAjavAhaNa vahila cakaDola, dhUjI dharA paDiu halola; 108 bhothI bhoI bhIla ati ghaNA, sUI sUnAra taNI nahiM maNA; / taMbolIya mAlIya kalAla, nAcaNi mocI nai lohAra; 106 mocI ghAMcI nai teramA, dhoI DheDha sAbaNagara ghaNA; sai selAra sekha khATahI, kAdI purANa paDhai le vahI; 110 bANyA bAMbhaNa bahulA milyA, baNakara sUtradhAra dali bhilyA; kanar3A kurkaTa habasI kisA, khUTI deI jhUjhai tisA; 111 202 alu malu calu 207 jima 208 leI 110 khATakI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 hammIrAyaNa koThI anai ghaNA bAjAri, triNi lAkha gADA kaTaka majhAri ; poThI UMTa gAdaha vesarA, tiharI pUThi bharayA ati bhasyA 112 pAkhara jarada anai jINa sAla, jala jaMtra nAli DhIkulI jhamAla, varNA varNa kaTaka mAMhi sahu, jaM joIya taM lAbhai bahu; 113. 'bhAMDau' kahai kaTaka anamAni, savAkor3i miliu mANasa tAma; khura ravi kheha chAyau Abha, bhUlA na lahai beTau bApa; 114 joyaNa cyAra par3ai milANa, rUkha vRkha na rahai tiNi ThANi; samudra taNI velU hui jisI, pAtisAha phoja hui tisI; 115. mani citavai isu suratANa, jAta samau bhAMjisu gaDha ThAma; saMbharivAla jIvatau grahauM, sahara baMdi le DhIlI karauM; 116 savAlAkha mAhi dIdhIvAha, lUbhai baMdhai mANasa Aha; DhAhai poli nagara prAkAra, deza mAhi vali phiryA apAra; 117. // dUhA // pAtisAha Adeza dyai; saMbhali alakhAna; desa viNAsa kisau karau, gaDhi jAi dyau ri milANa; 118 dvAhI chai ri khudAi kI, jairi viNAsau desa; sIcANA jyaMu jhar3apha lyau, raNathaMbhavara naresa; 116 ||caupii|| Alama sAha nai alukhAna, vegi kari gaDhi AvyA tAma; pAtisAha gaDha dIThau jisai, joI driSTa vikAsI tisai, 1200 sAvaMdali Avyau suratANa, phoja kIyA mIra malika ne khAna; hAla hAla karai apAra, gaDha pAkhali phirIyA asavAra; 121 112 uTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "14 hammIrAyaNa nadI taNA jisA hui pUri, kaTaka taNA dIsai jhalUri rUdra ghaNA vAjai nIsANa, gaDharA loka paDai parANa; 122 DhalakI DhAla pharaharI cAMdha, gaDha pAkhali phirIyA veDha; dhUjI dharA gaDha kAMpIyau, zeSanAga tihi sAhI rAkhIyo; 123 gaDha cAMpI Api suratANa, milANIrA huvA phuramANa; ghaNA kaTaka ara moTA khAna, cahu poli huA milANa; paMca varNa tihi derA dIyA, jhalakai kalasa sonA rA tihAM; sahu kaTaka UtArA lIyA, pAkhali sAtapuDA gaDha kIyA; pAtisAha dala dIThau jisai, gaDhanA loka ciMtavai tisai gaDha UpAr3I pADisI, kosIsA utArasI; gaDha mAMhe hUyau bAkAra, sUraja taNI na lAdhIsAra kAlA koTa hAthiyA taNA, gaDha UpaharA dIsai ghaNA; loka sahU tihi karai vilApa, ghaNA devalA mAMDai jApa; rAya hamIra ciMta navi dharai, loka sahu nai susatA karai 128 kaTaka sahu melhANe. duvau, khehADaMbara bhAjI gayau; disa nirmalA bhAgau andhAra, Ugyau sUra na lAgI vAra, 126 lokA nau bhau bhAjI gayau, kaTaka nahIM e acarija bhayau; lokAnai upanau ucchAha, punihi upari huvau bhAva; 130 ghaNai harakhi Ugyau zrI sUra, tau gaDha mAMhi vAjyA riNatUra, rAya hamIra vadhAvau karai, pAtasAha dekhI goirai; 131 Aja amhArau jivyau pramANa, hu bhalai Upanau cahuyANa; riNathaMbhavari hau hovau rAya, mujha ghari DhIlI Avyau patisAha; 132 131 harakha karau 132 jIvyau Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // vastu // tAma rAjA tAma rAjA dhariyau uchAha; gaDha gADhau siNagArIu bhalA subhaTa nai grAsa appai; harakha dharI hammIrade ghaNau mAna mIrAM samappai mujha gaDha bhalaija prAhuNau Avyau alAvadIna; saphala divasa huu mujha taNau janma Aja dhana dhanna; 133 ||cupii // raNathaMbhori guDI uchalI kosIsai kosIsai bhalI; toraNa UbhavIyA ghara-bAri, maMgalA (diyai) cAri diyai vara-nAri,134 cyAri poli siNagArI tihAM, ArIsArA toraNa jihAM; UbhyA dhaivar3a cauMdha patAka, guhirA bAjai traMbaka DhAka, 135 burija burija dharai nIsANa, Dhola ( taNai ) ghAi par3ai ari prANa; vAjaI varagU nai kAhalI, deva sahu jovA AvyA milI; 136 sAta chatra dharAvai sIsa, camara Dhalai (ucai) raNathaMbhorA Isa, paTahastI bayaThau cahuANa, nagara mAMhi phiri kIyo maMDANa; 137 ||dohaa / / Alama sAha AvyA bhaNI, kIdhA bahuta uchAha; gaDha gADhau siNagArIyau, riNathaMbhorai nAha; 138 hamIrade mani harakhIyA, dala dekhI suratANa; ApaNapau dhana mAnatau, baMdiNa dyai ati dAna, 136 133 hamArade 35 UsAdha paMdha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 hammIrAyaNa baMdIjaNa AsIsa ghaI, jaiti huvau cahuANa; nhAMtAM vAla rakhe khisai, taM hammIrade rANaH 140 nagara loka sahu milyA vadhvAvara cahuANa; gaDha vadhAvai ati ghaNa, bhari bhari aMkhiyANa; 141 // eka vAra mokalau pradhAna; kahai aMbarA moTA khAna, sAcI vAta mAnI suratANi, pradhAnAM rau jugatau jANi; 142 molhau bhATa teDAvyau suratANi, tehanai sAhiba de phuramANa, sambharivAla tIrai tumha jAu, pUchai kisau kahai te rAu; 143 rAya hamIra taNai bheTiyau; bhATa nai kIyau prAhuNau; 144 molhau bhATa gaDha mAhi gayau, rAya hamIra ti mAnyau ghaNau, bhATai AsIsa ja dIdha : caupaI // tu brahmA jayau sadA, jayati dIyau zrI sUri itu Isara rikSA karaDa, rAma dIyau ridhi pUri 146 // dohA // bhATa kahai rAjA nisuNi, iku kIrati aru lAchi; te rivA AvI nisuNi, kisI varisi, kahi sAca; 146 tUM vari beU vara taraNi, sayaMvara mAMDyau suritAMNi; bhATa kahai hammIrade, bhalI giNai te mANi; 147 141 vadhAvai 140 hamIrade Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // caupaI / / rAja kahai bArahaTA balI, kIrati-lAchi mAMhi kuNa bhalI ; lAchai garatha ghaNau Avisai, kIrati desi videsai husyai ; 148 'molhau' kahai mokalyau suratANi, kahai su suNai hamIrade rANa; 'devalade' kuMvarI paraNAvi, dhArU' 'vArU' sAthi alAvi ; 146 hAthI ghaNa be mAgai mIra, tumhanai nihAla karai hamIra ; adhikA de 'mAMDava' 'UjeNi', savAlAkha saMbhari tau ker3i ; 150 ||dohaa|| cyAri bola ApI karI, bhogavi lAchi aNaMta ; 'molha' kahai rAjA nisuNi, kIrati duhelI huMti ; 151 'molhau' kahaibisahara karisi, jai ina nAmisi nAka ; saraNAI Apisi nahIM, kIrati hosI nAka ; 152 kIrati molhA ! variji maI, lAchI tuM le jAha ; DAbha ani je Upar3ai, te na Apa patisAha ; 153 jai hArau tau hari saraNi, jai jIpauM tau DAu; rAu kahai bArahaTa ! nisuNi, bihuM pari monaI lAha ; 154 // cupii| ghaNai mahati bhATa vaulAviyau, gharanau bhATa sAthiI mokalyau ; molhi jai tihi dIdhI dvAhi, ghaNau mAna dIdhau patisAhi ; 155 243. tai 146 bojI, - aru, varasi, 147 maMDyau suratANa, hamIrade, tImAni sa, jayarina / jaiina nAki 155 vaulAvivau, sAthi, nAlhi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa (gAthA) racitA sapta samudrA nirmitA jena ravi zazi tArA / avigata alakha anaMto rahamANau harau duriyaaii|| ||ath chapada // re devagiri ma ma jANi, jure jAdava kiM naravai re gujarAta ma ma jANi, karNa cAluka na huyau re maMDovara ma ma jANi, jutaI gADhama kari pahiyau re jalAladIna ma ma jANi, jure vesAsi ji grahIyau re alAvadIna ! hammIra yahu, diDha kimADa ADau kharau ; riNathaMbhi durga lagaMtar3A, hiva jANIyai paTantarau ; 156 ||dohaa / / bhATa kahai bholau kisau, tUM bhUlau suritANa ; gaDha raNathaMbha hamIrade, jIpisi kiNihi vinANi ; 157 navi paraNAva DIkarI, navi Apau beU mIra ; hAthI gaDha Apau nahIM, isau kahai hammIra ; 158 tuM sarikhA suratANasu, karai vigraha nisadIsa ; hamIrade kahIyau isau, taui na nAmau sIsa ; 156 sau varasAM nu saMcIyau, dhAna copar3a gaDha mAMhi ; cahuyANa kahai isau, rAmati kari patisAha ; 160 256 hamIrayau , 158 namavi, na > navi aDavi, nuhai - huya u gAdima, kari > ji Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa - // caupii|| bhATa nai tUThau suritANa, ghor3A aratha divAr3ai tAma ; bhATa kahai Agai ghari ghaNA, ucita bhaMDAra achai tumha taNA ; 161 devAM nai naravara taNA, ucita na hoi bhaMDAra ; nAlha' na lai kAraNi kavaNi, huM tUThau karatAra ; 162 ||caupii|| nAlha kahai kAraNa suratANa, tau vigrahi marasI cahuyANa ; bhATa marai Agali tiNivAra, iNi kAraNi na lIyau bhaMDAra; 163 // dRhA / / nAlha kahai sAhiba suNau, ja dI marai cahuANa ; bhATa ucita mAMgai tadi, kahi gayau nija ThANa ; 164 rAjakulI chattIsa nai, cIrI dai cahuANa ; yA velA chai tumha taNI, Avau ghaNai parANi ; 165 // atha paddhar3I chanda // saMdA vaMdA dAhimA jANi; kachavAhA merA mukiANaM ; bArahaDa boDANA atijhUjhAra, vAghelA miliyA tiha apAra ; 166 bhATiya gavaDa tuvara asaMkha, subhaTa sela cAlyA hasaMta ; DAbhiya DADIya ati ghaNA hUNa, DoDIyaANa payANarUNa ; 167 164 ThAma, nhAla, jadi, 166 barahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 hammIrAyaNa guhilatra gahila gohila rAva, paramAra padhAryA ati uchAha ; solaMkI siMdhala ghaNai maMDANi, caMdela khAir3A nai cahuANa ; 168 jADA jAdava mahuuDA eva, sUramA raNamala jAI teu; . rAThavar3a mevAr3A nikuMda, chatrIsa kulI mIlI Arambha ; 166 hammIra rAya harakhIya apAra, dIThA milyA ati jhUjhAra; maMDalIka mauDaudhArANo rANi, sahuvamili AvyA teNi ThAmi ; 1700 rajapUtAM nai dIdhA (ati) bhalA sanAha, aMgA raMgAuli taNA ThAha; chatrIsa DaMDAUdha lIya jAma, 'mahimAsAha' utar2yA tAma ; 171 mAsyA mIra malika jAma, sagalA dala mAMhi paDyau bhaMgANa ; navalakhi mAsyA nisarakhAna, baMbArava paDyau teNi ThANi ; 172 'mahimAsAhi' mAryA ghaNA mIra, gaDha jAya juhAsyA hamIra ; jasa jayati huu cahuANa rAya, kavi kahai 'vyAsa bhaMDau' uchAha ; 173 ||dohaa|| kaTaka mAMhi hala hala huI, huu damAme ghAu ; subhaTa sanAha leI bhalA, caDiu Alama sAha ; 154 ||caupii|| AlamasAha caDyau suratANa, kaTaka sahu nai huvA phuramANa ; moTA khAna bhArI UMbarA, tiNi gaDhi lAgA pAlAphIrA ; 1755 270 hamIra, moDodhA, ThANi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa kanar3A kurkaTa havasI jeu, kosIsai jai vAjyA teu ; mIra malika paThANa ji hutA, tiNi gaDhi caDyA ghaNA sujutA ; 176 cauda sahasa gayavara tiha guDyA, madi mAtA bhAkhari jAi aDyA ; ghaMTA taNA huvai ninAda, gaDhanA deva dharai viSavAda ; 177 savAlAkha vAjA vAjIyA, kAyara taNA tiNi phATai hIyA ; labe labe karai iAra, jANe gaDha lesI tiNivAra 178 // dohA // tithi avasara hammIrade, teDyA sagalA rAi ; Aja bhalau kIla karau, dekhai jiu pAtisAha ; 176 rAjakulI chatrIsa nai moTA rANo rANi ; te gar3ha hUtA UtaryA, jajha karai maMDANi ; 180 21 sUrA mani uchAhar3au, kAyara par3ai parANa ; bAMkA bolaji bolatA, bhAji gayA tisi ThANa; 185 pachevar3I ghuTI samI, hATo mAhi ghasaMti ; loha kyA dekhi kari, gayA ti kAyara nhAsi ; 182 // caupAI // sAta chatra dharAvaya rAi, gayavara guDyA ANyA tiNi ThAi ; Alama Ubho dekhai pAtisAha, beU subhaTa bhir3ai tiNai ThAI ; 183 bihu dala bAjai jAMgI Dhola, nIsANe par3ai hilola ; bihu dali vAjairiNi kAhalI, kaTaka daur3i jhAlari rasi bharI; 184 276 havasi jeva, sujutu 176 hamIrade, rAva Aja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 hammIrAyaNa ati mIThI bAjai mUharI, tiyarai nAdi vIra rasi caDI; bihu dalabhATa karai jayakAra, subhaTa bhir3ai na lAbhai pAra ; 185 ses ( tiha ) karavAla, vAhai sela ghaNA aNiyAla ; sIMgaNi taNA vichai tIra, ima melhai bhir3ai tima vIra; 186 yaMtra nAli vaha DhIMkulI, subhaTa rAya mani pUjaI ralI; marai mayaMgala AvaTai apAra, Ahuti lai jogiNa tiNi vAra; 187 gavara par3ai virahiNahiNai, subhaTa ghaNA riNAMgaNi par3ai ; lahatA grAsa ghaNA je jihAM, teU usakala mAMgai tihAM ; 188 . // dUhA // ulagANA khAyai sadA, UraNa hui ikavAra ; cArDa ghaNI ThAkura taNI, sArai dohilI vAra ; 186 DIla bar3ai lahatA sadA, nyAmati ghor3A grAsa; gaDhi go grahi uraNa karai; tyAM suragApuri vAsa; 160 // caupaI // pAtisAhi dala bhAgau nAma, mAryA mIra malika bahu khAna; gaDha (naI) pUjA kIdhI ati ghaNI, jayati hui riNathaMbhoraha dhaNI; 161 sahu kaTaka rI kIdhI sAra, savAlAkha khUTau ekavAra; sahu malika khAna karai salAma, kaTaka marAvai sAhiba kuNa kAma; 162 185 liyarAi, 186 khAi, 160 tihAM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa prANai gaDha lIjai navi kimai, koI upAya citavau timai; jara riNi purAvai khudakAra, helAM gaDha lIjai ika sAra; 163 raNathaMbha Upari caDyai suratANa, dekhai gaDhanau sahu maMDANa ; siMghAsaNi sau beThau rAu, riNa huMtau jovai patisAha; 164 mahimAsAha kahai suNi rAu, mo ghAtai Ayau patisAha, kahaiti DIla mArau suratANa, kahaiti pAr3au chatra maMDANi; 165 rAu kahai thArau sAcau mIra, chatra pAr3i isa kahai hamIra; kahai paThANa suNi gomarA, iNi jIvati kiu bhUjisi dharA; 166 khAMci bANa tiNa melhyau mIri, sAta chatra tiNi pADyA tIri; citi camakiu Apu suratANa, mahimAsAha taNau e parANa; 167 pahilau riNa pUrau lAkar3e, deI Aga bAlyau tiya bhar3e; kaTaka sahU nai huyau phuramANa, velU nakhAu tiNi ThANi; 168 suthaNa taNI bAMdhai poTalI, mIra malika velU ANai bharI; na karai koi bhUjha gaDha vAla, velU ANai sahi poTalI; 166 chaTha mAsi saMpUraNa bhasyau, te dekhI loka mani Dasya u kosIsai jAi pahutA hAtha, turakA taNI samI chai bAcchA 200 rAya hamIra ciMtAtura hUyau, riNa pUrayau durga hiva gayau; gaDha devati lahI paramAtha, ANI kuMcI dIdhI hAthi; 201 rAya bArI ughAr3I tAma, deva mAyA pANI vahiyA tAma; vahi vela pANI suM gayau, teha kola vali ThAu thayau, 202 163 ANai helI 264 dekhI, sighasaraNa, hutA, 165 mila 196 pAThaNa, 167 melau 166 bhalI 201 ciMtAtuu, 202 hamIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 23 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 -- - - hammIrAyaNa rAu Agali nitu pAlau par3ai, dekhI pAtasaha dhar3ahar3ai; dhArU vArU nAcai beU, puThi dikhAlai pAtisAha nai teu; 203 koI kaTaka mAMhi bhalau mIra, nAcaNi mArai melhai tIra; jai huvai mahimAsAha nau koi, iya viMdAM taNi mArai soI, 204 sArI dunI mAMhi ko isau, iya vidAM taNi mArai jisau; mahimAsAha nau kAkau hoI, ea vidAM taNi mArai soI; 205 iyaNA gharanI vidyA eU, bhalA mIra navi jANai teU; DhIlI mAMhi vaMdi tumhi dhasyau, tau khiNi ANi Ubhau kasyau; 206 tumhanai nihAla karau bar3A mIra, iya vidAM taNi mArai tIri; sAhiba siMgaNi vANyA hATi, savAlAkha aDANI mATi; 207 siMgaNI ghaNI bhalI dyai hAthi, sIMgaNi khAMcI kuTakA sAta; ANAvI siMgaNI suratANi, mIrAM naI ati caDyau parANa; 208 rAva Agali tava mA~Dyau nAca, dhArU vArU nAcai pAtra toDI tAla puThi pherI jAma, malika mIra mArI te tAma; 206 ekaI tIri pAtri mArI beu, gaDha bAhari mArI pAr3I teU, ghaNau uciti dIdhau sulatANi, eu pavAr3au kIghau tiNi ThAmi 210 gaDha gADhau viMTyau suratANi, ko salakI na sakai tiNi ThAmiH mAMho mAMhi marai lakhakor3i, pAtisAha navi jAe chor3iA 211 bAra varisa nau vigraha kIyau, mIra malika ghaNA tiha muvA; DhIlI thI AI aradAsi, kisai lobhi sAhiba raghau vAsi; 212 204 jaya, 207 kasaha, 206 vamabha ro marI-mArI tAma, 250 bahari morI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa saMibhariAla na mAnai ANa, daMDa navi ghaI tujha nai suratANa; gaDha navi lIjai prANai kisai, kaTaka marAvIi kAraNa kisai; 213 thArai gaDha chaI Agai ghaNA, ghara saMbhAli sAhiba ApaNA; putra kalatra sahuai parivAra, tIyArai melau dai khudakAra; 214 sAhiba kahai suNau sahu mIra, nAka namaNi je dei hamIra; . ghari jAtAM sobhA hui ghaNI, pati pANI rahai ApaNI; 215 pAtisAha kahAvai Ima, bAra barasa vigraha nI sIma; taM moTau agaMjita rAva, saraNAI taNau patisAha; 216 bAra varasa Ape rAmati ramI, munai ghari mukalAvinai kimai; hu~ thArai Avyau pAhuNau, muhata dei mo de tAjiNau; 217 dUhA // pAtisAha isauM kahI, gaDhi mokalyA pradhAna rAmacaMdi rUr3au kIyau, loka kahai cahuANa, 218 Alama sAha rai Agalai, tuM Ugasyau abhaMga; khijamati dei baulAvi naI, jema rahai atiraMga; 216 loka kahai cahuyANa nai, Ima vimAsI joI; moTAM suM namatA kade, dUSaNa nAvai koI; 220 ghaNau visAsa jihAM taNau, te teDyA rAya pradhAna; raNamala rAyapAla sUrimA, mokalijai tiNi ThAma; 221 2214 sahuva, 215 suNi 216 agIjita, 218 kahai, 216 calAvi turaMga, 220 ima Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . hammIrAyaNa kavi kahai 'bhAMDau' isau, saMbhalijyo sahu koI; te pradhAna jaM karai, acarija jovau loI; 222 // caupahI // rAya hamIra mokalyA pradhAna, raNamala raupAla gayA tiNi ThAmi, pAtisAha nai kIyA salAma; AlamasAha dIyai bahu mAna; 223 raNamala tIrai pUchai patisAha, tumha nai grAsa kisu de rAu; . aradhI baMdI amanai grAsa, jimaNai goDai baisArai pAsi; 224 sai hathi bIr3au amhanai dai rAu, gaDha pradhAnau karAM patisAha; tau tumhi AvyA bar3A pradhAna, ghara mukalAvau amha nai deimAna; 225 bAra varasa tai vigraha kasvau, gaDha lIyA viNu kAi pAchaubhayau; riNamala rAi (pAla) kahai suratANa, baMdhava gaDha navi lIjai prANi; 226. pUrI bUMdI dya suratANa, amhe gaDha dyau (tumha) viNa prANi suNI bAta harakhyau suritANa, likhi ihAM dIdha tihAM phuramANa; 227 amha tumha vicai alakha rahamANa, kosa krIyA karai suratANa; bIjA grAsa dyau ati ghaNA, bAha bola tu dIu ApaNA; 228 mati bhUlA nahI tIya mAna, tiyAM murikhAnI nAThI sAna, hIyA sUnA jANai nahI Ima, turakA nai vesasijai kema, 226 svAmI-droha kIyau tie tihAM, parighau le AvAM chAM tihAM, mani harakhyA riNamala rAupAla, kUr3a karI gaDhi gyA tatakAla; 230 224 rai, 227 de, 230 rIupAla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa - - - rAya hamIrapUchyau (chai) isau, pAtisAha mAMgaikahi kisa; devalade mAMgai kuMvarI, drohe bAta mani huMtI kahI; 231 devalade ( i ) kahai suNi bApa, mo var3ai UgAri ni Apa; jANe jaNI na huMtI ghare, nAnhI thakI gaI tyA mare; 232 rAya hamIra sudhi navi lahai; sahu parighau phesyau tiNi samai; gaDha nau loka na jANai bheu, raNamala rAyapAla karai chai teu; 233 koThArI nai bolyau virau, dhAna nakhAvi sahu tau parau; amhanai bUMdI pUrI huI , taM paradhAnau desyAM sahI; 234 tiNi nIci nAkhyA sahudhAna, riNamala raupAla paradhAna; vIramaderI ghAlai ghAta, rAya taNai mani na vasI bAta; 235. riNamala raupAla mAMgai pasAu; ekavAra paraghau dyau rAu; kaTaki kIlau karAM ati bhalau, je meM turaka pADAM pAtalau; 236 rAya taNai mani nahI vizeSa , drohe kIdhau kAma alekha savAlAkha parighau ( dyai ) rAvu, drohe milyA jAI patisAhi; 237. sAta vAra pahirAvyA teu; mUrakha harakhyA gADhA beU; kosIse thIyau dekhai rAU, jovau raNamala khelyau DAva; 238 aNaciMtaivI hui kuNa bAta, dasA devi dIdhI ati ghAta; pApI paradhAna pahaDyA beu; parighau sahu lopau teu; 236 gaDha mAMhi nahIM ko jUjhAra, jairai hAthi dIjai hathiyAra vAMkau deva taNau vivahAra, jItI koI na jAI saMsAri, 240 231 pUchai, isu mAna, 232 nahIM tu, 233 bheU', 234 nAkhiu, 236. karA ti, 238 khelaiu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // dUhA // tai gaDha puThi ja dIdha mUhau, tujha pUThi na desi kIrati nArI vari ji mai, Aja pramANa karesi; 241 maur3au vegau maraNa chai, sahukiNa nai saMsAri; 'bhAMDau' kahai rAjA nisuNi, kali mAhi bola UgAri, 242 gaDhi go grahiya maraI jike, tiyAM rai mokha duvAra; avasari marai hamIrade, nAma rahai saMsAra; 243 avasari je navi olakhai, nIbhAgIe nareha; 'bhAMDau' kahai te bhIkhiyA, lahisii nahI valeha; 244 loka sahu ter3I karI, pUchaI rAu cahuyANa; huM ThAkura the prajA thAM, vaulAvu kiNi ThANi; 245 hamIrade thArA amhe, sAta priyAM lagu loka; INi velA je puThi dyA, jaNaNI jAyA phoka; 246 jAjA tu ghari jAha, tu paradesI pAhuNau mheM rahIyA gaDha mAMhi, gaDha gADhau melhAM nahI; 247 jAjau kahai ti jAu, je jAyA tiha jaNa taNA; aratha viDANA khAI, sAI melhai sAMkar3ai; 248 jAjau kahai (ti) rAjA nisuNi, avasara jema lahesi taI maratai gaDha bhAjasai, kali mAMhi nAma karesi; 246 242 maraNau achai, 243 grahi, kalimAhi, 245 prajathI, 246 loka mhe, dyu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa bhAI bhaNI mai bhagatAvIu, tu mahimAsAha hamIra: deva sUtra Isau hUvau, vaulAU kahi mIra; 250 INa vacani jhAMkhA thaI, bolai beU mI; anaratha aNahU tara karI; jau jAhaM kahai hamIra; 251 mhAM dIdhAM jai Ugarai, tau tUM gaDha UgAri; mIra kahai hammIra de, anaratha hutau nibAri; 252 mani macchara adhikau dharI, bolai rAya hamIra DIla var3ai suritANa nai, Apisu ? beDa mIra; 253 mahimAsAhi isiuM kahaI, nisuNi rAya hamIra dhAna jovAr3i koThAra nAM, gaDha rAkhAM tara mIra; 254koThArI rAya pUchiyau; ketA dhAna koThAri; afros vANies dekhAlIyA, ThAlA leI aMbAra 2550 ( vastu ) rAu ciMtai rAu citai manaha mAri gaDha gADha pahar3Iyau, ghaNau droha raNamalai kIdhau samaudhAna tUTau tihAM, ati duHkha koThArI dIdhau vega vega jamahara karau, koI mAlAvara vAra paTarANI rAjA vInavai kulanau nAma ugAri 256 // caupaI // vIramade nai rAjA kahai, tUM nIkali, jima vaMsaja rahai; vIramade kahai suNi vIra, tUM melhI na jAUM hamIra; 257 - 256 vInavau Jain Educationa International 26 For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hammIrAyaNa sAcI vAta mAnI cahuyANa, kumara teDAvyA teNai ThAmiH TIlau kADhi khar3aga dIdhau hAthi, riNathaMbhori var3A hujau hAtha, 258 bAMbhaNa nai tumhi dejyo dAna, rakhe mahesarI kara pradhAna mahesarI nA vADhijyo kAna, turakA ne dejyo bahumAna; 256 rAya sikhAvaNi dIdhI bhalI, tIyAMrI mAi sAthi mokalI; tIha nai ghor3A de rajapUta; diyai bApa valI dui pUtaH 260 rAya hamIra mIra nai kahai, hAthI mAri rakhe koI rahai; melhai mIra prANa ati vANa, nava nava hAthI pAr3ai ThANa; 261 sAlihotra sUdhA tUSAra, te mArIjai teNai vAra; ghari ghari jamahara loke kIyA, rAUla guna balai chai tihA; 262 jamahara rA mAtA dhUkalA, rAya aMteura lAgA balA; karI sanAna pahirIyA cIra, UgaTaNe lUhIyA sarIra, 263 siri siMdUra siMdha teDiyA, savA kor3i kA TIkA kiyA; nayaNe kAjala sArI reha, mukha taMbola samANyA teha; 264 kAne kuMDala jhalakai tiyA, sUrija caMdarI Upama jIyA; "bAMhai bAMdhyA baharakhA bhalA, sovana cUDI khalakai nilA; 265 AMgulIyAM sohai mUdar3I, savA lAkha rI hIre jar3I; kaMThani godara urivara hAra, pAI neuri jhaNa jhaNa kAra; 266 solaha siMgAra saMpUraNa kIyA, nAcai gAvai gADhI tIyA; -ApaNa paNA saMbhAlai priyA, beU pakSa ujAlai triyA; 267 -258 te aAvyA, 260 dai, 261na, 263 ugaTaNe, 264 siMghAM tADIyA, "kIyo, 267 priyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa 31 deva taNI devI huI jisI, rAya taNI aMteuri jisI; te dekhI deva khalabhalai, rAya kuMvarI isI pari balai; 268. (rA) jANe tiNi gaDhi paDiu pulau, loka sahU ko lAgau balau; aratha bhaMDAra saMjati samudAya, rAcha pIcha balai tiNi ThAu; 266 sonA jar3ita balai palANa, jINa sAla hathiyAra lagAma; palaMka Dhola kamakhAnai pATa, caru traMbAlu kacolA trATa; 270 karaNAlI sonA rUpA taNI, garathi bharIya balai ati ghaNI; kumakhA katIphA juna paTakUla, saur3i talAi taNA ati pUraH 271 ekavIsa mUmiyA balai AvAsi, jAi jhAla lAgI AkAsi haNavaMti jema pajAlI laMka, te bItaka vItA riNathaMbhi; 272 jamahara karI pahUMtau rAu, na ko Ugariu tiNi ThAu uttama madhyama [ko na lahai pAra, savA lAkha nau huvaU saMhAra, 273 gaDha sagalau mukalAvai tAma, cihu poli phiri kIyau praNAma; pAtisAha nai pUThi na desi, cahuyANAi gaDha vali ANesi; 274 mukalAvai dehurA rA deva, koThAre gayau tiNi khevi vAvi sarovara nagara vihAra, mukalAvai bhaDAra koThAra; 275 Ubhau rahi jovai koThAra, dhAna bhasyA dIsai aMbAra; jAjau vIramade be mIra, gaDha rAkhisyA ma mari hamIra; 276 rAya kahai baMdhava suNi vAta, yA kIsI bolI tai ghAta; anaratha huvau ghaNau tiNi ThAmi, hiva rahi nai karisyAM kuNa kAma 277 266 lAgai balai, ti ThAI, 270 lagAza, 172 valai avAsi 273 ugarau, ThAmi, 276 Ubhau, 277 tU, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // dahA // vIramade hammIrade, mIra nai mahimAsAhi bhATa nai jAjau pAhuNo, e rahiyA gaDha mAhi; 278H jamahara karI char3au huyau, hamIrade , cahuyANa, savAlAkha saMbhari dhaNI, ghor3ai diyai palANa; 276 chatrIsai rAjAkulI, UlagatA nisi-dIsa tiNi velA eko nahIM, uvADhau levahu Isa; 280. hAthI ghor3A ghari huMtA, ulagANA rA lAkha; sAta chatra dharatA tihAM; koi na sAhai vAga; 281 nagara (loka) moha melhI karI, ghoDai caDhyau hamIra; kadi hI juhAra na Avatau, pAlau pulii ti vIra; 282. bAMdhava pAlau dekhi kari, gahabarIyo hammIra; iNi ghor3ai kuNa kAma chai, tiNi pAlau mujha vIra; 283 saihathi ghor3au mAri kari, pAlau cAlyau rAu; pagi pAhaNa lAgai ghaNA, lohI vahai pravAha; 284 mahimAsAha kAMdhai karai, amhArA sAhiba hamIra; vIramade valatau kahai, baMdhava velAM (ha) mIra ! 285 deva sahu mani kAla muha, sUrija pramukhaja keviH tInai tribhuvana DoliyA; rAya hamIra dekhevi; . 286 (e) khAjyo pijyo vilasajyo; jyAM rai saMpai hoI; moha ma karijyo lakhmI taNau, ajarAmara nahiM koi; 287 276 hamIra 280 ulagatA nasadIsa, isa, 283 hamIra, 184 hamIra 286, kAla muhA huvA, 287 nAhI mAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa (e) khAjyo pIjyo vilasajyo; dhanarau lejyo lAha; kavi 'bhAMDau' asau kahai, devA lAMbI bAha; // caupaI // bhATa nai rAya dIghau kAma, dAdha divAr3ei rUr3ai ThAmi; ghora ghalAve beU mIra, isau Adeza diyai hamIra; || ZIET || saMvata teraha ikahattarai, jeTha AThami sanivAra; rAu mUvau gaDha pAlaTyau, jANai iNi saMsAri; 261 the + yaha paMkti udayapura vAlI prati meM nahIM hai / 3 'jAu' 'vIramade' hasamasyA, pihilI kilara amhe jhAlisyA; hAtha jor3i be bola mIra, avasara hamArau Aja hamIra; mhAMthI dukha sahI ati ghaNa, nAka na nAmyaDa paNi apaNaDa; pahilA je tumha Agali marAM, thArA muraMga usAMkala karAM; U mIra bhir3ai ati bhalA, mArai kaTaka ghaNA ekalA; [+ coTI sAhai bhalA aiyAra, charI syauM khaMDa karai dasavAra ] bhir3ai 'devar3au jAjaDa' bhalau, vIramaMde ati kIdhau kilaDa; bhATa kahai suNa mahArAja, kuNa nai prANa dikhAlau Aja; rAya pavAr3au kIyau bhalaU, ApaNa hI sAsthau je galaU; 262 Jain Educationa International 33 For Personal and Private Use Only 288 286 260 261 263 264 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // caupaI // dharA pITha par3iyau 'hamIra', Ubhau bhATa bolai jaI mIraH 'jAjau' sira sira Upari kIyau, jANe Izvara tiNi pUjIyau; 265 'vIramade' rau mAthau deThi, beu mIra paDyA paga heThi; devaloki jai baiThau rAu, kuDi rakhavAlai bhATaja teU; 266 rAti vihANI huvau parabhAta, pAtisAha tiha melii khATa; hamIrade paDyau chai jihAM, pAlau Upari Avyau tihAM; 267 sIMgaNiguNa tor3ai suratANa, Alama sAha na khAI (na) khANa; 'riNamala' tIrai pUchai patisAha, tumhArA sAhiba kuNa iha mAhi; 268 ghaNau droha Agai tiNi kiyau, khAte pIte Akaja lIyau; madi mAtA hUyA jAcaMdha, pagasyau rAU dikhAlai aMdha; 266 e moTau pRthavIpati rAva, bhalI pari jhUjhyau tiNi ThAI; saMbharivAla sarIsau balI, koI na hIMdU INai kalI; 300 patisAha kumakhyau ati ghaNau, sai hAthi Apa diyai khApaNau; 'birada' nAlha bhATa] bolai tiNiThAi, patisAha nai dIdhI dvAhi; 301 bolai bhATa karai kaivAra, bolai virada atihi apAraH dhana jananI hamIra de, saraNAi vi jai paMjaro sUro; 302 tu Alama allAha tu, tU alakhkha karatAra; vAca saMbhAli na ApaNI, ucita Api khaMdakAra; 303 266 boU, 266 mani, 300 pati, iNai kali, 301 ThAmi 303 alAha,alakha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa siri siri Upari dekhikari, pUchiu Alama sAhi; bhATa kahai ji kuNa AdamI, e huA kali mAMhi; riNathaMbhavara je jalaharI, rAI hamIra baiThau Isa; vaijalade 'jAjau devar3au', pUjyau sAhiba sIsa; . 305 (ya)u vara vIramade valI; baMdhava rAya hamIraH ju 'mahimAsAha' 'gAbharU,' thArA ghara kA mIraH / iya cahuyANa 'hamIrade', saraNAI rakhapAla; 'alAvadIna' tujha Agalai, moTau mUu bhUpAla; 307 mAna na melyau ApaNau, namI na dIdhau kema; nAma huvau avicala mahI, caMda sUra duya jAma; indrAsaNi 'hammIrade', jovai 'nAlha' kI vATa; / ucita deI vulAvi naI, karI samAdhyau bhATa; 306 'nAlha' kahai suratANa naI', thApaNi dai mujha Aja; bhATa nai mukalAvi parahau, hamIrade kai rAji; 310 3 // cupii|| pAtisAha 'nAlha' nai kahai , mAMgi ji kAI thArai mani gamai; gaDha aratha desa bhaMDAra, mAMgi mAMgi ma ma lAisi vAra; 311 aratha garatha desa bhaMDAra na kAma, sAthi kiMpi na Avai sAmi; jai tUMThau Apai khaMdakAra, drohAMti nai parahA mAri; 312 30 5isa, 308 thaI, 306 hamIrade, 311 ma - ma ma, 352 sAthI na, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa svAmIdroha karai mitradroha, vizvAsaghAta karai nara soI; thApaNi rAkhai prakAsai gujha, so nara mArIjai abUjha, 313 je hutA moTA paradhAna, bUMdI sarikhA bhogavatA grAma; saI hathi bIr3au lahatA beu, pagasyauM rAva dikhAlyau teu; 314 bANyA hAthi huMtA koThAra, rAya hamIra na lahatau sAra; . dAsa kirAr3a kUDa kIyau ghaNau, dhAna nAkhiu koThArA taNau; 315 raNamala, rAyapAla, vANyA taNI, khAla kaDhAi aMguThA thakI; bhATa samAdhyau gADhau hoI, kali mAMhe pApa karai navi koI; 316 jai tUThau (tau) Apai tau Api, bhATa nai vali dhai nirabApa; pAtisAha vimAsai Apa, riNamala riupAla mAsyA nahIM ko pApa; 317. jayaira lahatA etA grAsa, tIyA mAMhi kuNa kIdhA kAma; pAtisAha dIdhau phuramANa, khAla kaDhAvau bihu nI tiNi ThAma; 318 pApI nai ApaDIyau pApa, kIdhau samAdhyo gADhau bhATa; pAtisAha usaMkala hUvau, haNI bhATa suragApuri gayau; 316 rajapUtA ne dIdhA dAdha, ghora ghalAvyA (beU) mIra adAdha gaMgAmAMhi pravAhau rAi, ghaNau bhalau kIdhau patisAhi; dhanupItA cahuyANa taNau, mAtra pakhya ujAlyau ghaNau; dhanu dhanu jIvI rAya hamIra, jiNi saraNAI rAkhyA be mIra, 321 moTau mIra mahimmAsAha, jIha pUThi Avyau patisAha; jAjA vIramade rA nAma, jaga Upari huvA tiharA nAma; 322 313 svAmidroha, vizvAsI 314 sa = saI 316 gayo, 322 mahimAsAha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa bhATa ghaNau sanamAnyau tAma, svAmi kAja kIdhau abhirAma ; vayara vAlyo hamIrade taNa, kali mAhi nAma rAkhyau ApaNa; 323 rAmAyaNa mahAbhAratha jisau, hammIrAyaNa tIjau tisau; paDhai guNai saMbhalai purANa, tiyAM puraSAM hui gaMga sanAna; saMvat - 1636, varaSe bhAdavA vadi 10 ravivAre likhitaM vijakIrati maladhAra gacche / // rAya hamIrade caupaI pUrI chai // dUhA gAhA vasta caUpaI, tinisai ikavIsA huI; panaraha sai aThatIsai sahI, kAtI suddi sAtama soma dini kahI; 325 sakala loka rAjA raMjanI, kalijugi kathA navI nIpanI; tAM dukha dAlida sahu Talai, 'bhAMDau' kahai mo aphalAM phalai 326 324 hamIrAyaNa vItau, gaMgA, 325 caupahI / Jain Educationa International 37 For Personal and Private Use Only 324 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (1) prAkRta-paMgalam meM hammIra sambandhI padya [1] gAhiNI:mucahi sundari pAaM appahi hasiUNa sumuhi khaggaM me| kappia mecchazarIraM pacchai vaaNAI tumha dhua hammIro // 71 // raNa yAtrA ke lie udyata hammIra apanI patnI se kaha rahA hai - he sundari, pAMva chor3a do, he sumukhi haMsakara mere lie ( mujhe) khaGga do| mlecchoM ke zarIra ko kATakara hammIra niHsandeha tumhAre mukha ke darzana kregaa| [2] rolA: paabharU daramarU dharaNi taraNiraha dhullia jhapia, kamaTha piTTha Taraparia merU maMdara sira kaMpia / koha' calia hammIra vIra gaajUMha saMjutte, kiau kaThTha hAkaMda mucchi mecchaha ke putte / / 82 // pRthvI ( senA ke ) paira ke bojha se dabA ( dala ) dI gaI; sUrya kA ratha dhUla se DhaMka (jhapa) gayA; kamaTha kI pITha tar3aka gaI, sumerU tathA maMdarAcala kI coTiyAM kAMpa utthii| vIra hammIra hAthiyoM kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - pariziSTa (1) senA se susajjita (saMyukta) hokara krodha se [raNayAtrA ke lie] cala pdd'aa| mlecchoM ke putroM ne bar3e kaSTa ke sAtha hAhAkAra kiyA tathA ve mUrchita ho gye| [3] chappaya : piMdhau diDha saNNAha vAha uppara pakkhara dai / baMdhu samadi raNa dhasau sAmi hammIra vaaNa li|| uDDau Nahapaha bhamau khagga riu sIsahi mallau / pakkhara pakkhara Dhalli palli pavvaa apphAlau / hammIra kajju jajala bhaNaha kohANala maha mai jalau / sulatANa sIsa karavAla dai taji kalevara dia calau // 106 // vAhanoM ke Upara pakkhara dekara ( DAlakara ) maiM dRr3ha sannAha pahanU, svAmI hammIra ke vacanoM ko lekara bAMdhavoM se bheMTakara yuddha meM dhasU; AkAza meM ur3akara ghUmU, zatru ke sira para talavAra jar3a dU hammIra ke liye maiM krodhAgni meM jala rahA huuN| sulatAna ke sirapara talavAra mArakara apane zarIra ko chor3akara maiM svarga jaauuN| . 1 :-yaha padya prAcArya rAmacandra zukla ke matAnusAra zAGgadhara ke 'hammora rAso' kA hai, jo anupalabdha hai| rAhulajI ise kisI jajjala kavi kI kavilA mAnate haiM / para vAstava meM svAmIbhakta jAjA aura jajjala eka hI mAlUma detA hai, jisakI ukti kA kavi ne varNana kiyA hai| dekhiye :-hindI sAhitya kA itihAsa pRSTha ra5, hindI kAvya dhArA pRSTha 452 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 hammIrAyaNa (4) kuMDaliyA : DhAllA mAria Dhilli mahaM mucchia meccha sarIra / pura jajallA maMtivara calia vIra hammIra / / cAlia vIra hammIra pAabhara meiNi kNpi| . diga maga Naha aMdhAra dhUli sUraha raha jhaMpai / diga maga Naha aMdhAra ANa khurasANaka AllA / daramari damasi vipakkha mAru, DhillI mahaM DhAllA // 147 // dillI meM (jAkara) vIra hamIra ne raNadudubhi ( yuddha kA Dhola) bajAyA, jise sunakara mlecchoM ke zarIra mUcchita ho gye| jajjala mantrivara ko Age (kara) vIra hammIra vijaya ke liye calA / usake calane para ( senA ke ) paira ke bojha se pRthvI kA~pane lgii| (kA~patI hai ), dizAoM ke mArga meM, AkAza meM aMdherA ho gayA dhUla ne sUrya ke ratha ko DhaMka diyaa| dizAoM meM, AkAza meM aMdherA ho gayA tathA khurAsAna deza ke ollA loga ( pakar3a kara ) le Aye gye| he hammIra, tuma vipakSa kA dala mala kara damana karate ho; tumhArA Dhola dillI meM bajAyA gyaa| [5] bhAMjia malaa colavai Nipalia gaMjia gujjarA , mAlavarAa malaagiri lukkiA parihari kuMjarA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (1) 41 khurAsANa khuhia raNa mahaM laMghia muhia sAarA; hammIra calia hArava palia riugaNaha kAarA // 151 // malaya kA rAjA bhaga gayA, colapati (yuddhasthala se ) lauTa gayA, gurjaroM kA mAna mardana ho gayA , mAlavarAja hAthiyoM ko chor3akara malayagiri meM jA chipaa| khurAsANa (yavana rAjA) kSubdha hokara yuddha meM mUcchita ho gayA tathA samudra ko lAMgha gayA ( samudra ke pAra bhAga gyaa)| hammIra ke ( yuddha yAtrA ke liye ) calane para kAtara zatruoM meM hAhAkAra hone lgaa| [6] lIlAvatI :-- ghara laggai aggi jalai dhaha dhaha kaha diga maga Naha paha aNala bhare, sava dIsa pasari pAikka lulai dhaNi thaNahara jahaNa diAva kre| bhaa lukkia thakisa vairi taruNi jaNa bhairava bheria sadda pale, mahilATTai paTTai riusira TuTTai jakkhaNa vIra hamIra cale / / 160 // jisa samaya vIra hamIra yuddha yAtrA ke liye ravAnA huA hai (calA hai)usa samaya (zatru rAjAoM ke gharoM meM Aga laga gaI hai, vaha dhU-dhU karake jalatI hai tathA dizAoM kA mArga aura AkAzapatha Aga se bhara gayA hai ; usakI padAti senA saba ora phaila gaI hai tathA usake Dara se bhagatI (loTatI ) dhaniyoM (ripu ramaNiyoM - dhanyAoM) kA stanabhAra jaghana ko Tukar3e-Tukar3e kara rahe haiM; vairiyoM kI taruNiyA~ bhaya se [vana meM ghUmatI] thaka kara chipa gaI haiM; bherI kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 hammIrAyaNa bhairava zabda ( sunAI par3a rahA hai, (zatru rAjA bhI) pRthvI para girate haiM, sira ko pITate haiM tathA unake sira TUTa rahe haiM / [ 7 ] jalaharaNa : khura khura khuda khuda mahi ghaghara rava kalai NaNagidi kari turaa cale, gidi palai Tapu dhasaI dharaNi / dhara cakamaka kara bahu disi camale || calu damaki - damaki dalu cala paikabalu, ghulaki - ghulaki karivara laliA ; meM vada maNusaala karai vipakha hiaa / sala hamira vIra jaba raNa caliA || 204 || jaba vIra hamIra raNa kI ora calA, to khuroM se pRthvI ko khoda-khoda kara Na Na Na isa prakAra zabda karate, gharghararava karake ghor3e cala par3e Ta Ta Ta isa prakAra zabda karatI ghor3oM kI TApeM pRthvI para giratI haiM, usake AghAta se pRthvI dhaMsatI hai, tathA ghor3oM ke ca~vara bahutasI dizAoM meM cakamaka karate haiM / [ jAjvalyamAna ho rahe haiM ]; senA damaka-damaka kara cala rahI hai, paidala [cala rahe haiM], ghulaka- ghulaka karate, (jhUmate ) hAthI hila rahe haiM, ( cala rahe haiM), vIra hamIra jo zreSTha manuSyoM meM haiM, vipakSoM ke hRdaya zalya cubho rahA hai ( pIr3A utpanna kara rahA hai ) | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNavRtam : pariziSTa ( 1 ) [8] jahA bhUta vetAla NaccaMta gAvAMta khAe kabaMdhA," siA phAraphakkArahakA ravaMtA phule kaNNaraMdhA ; kaA TuTTa phUTTaI maMthA kabaMdhA NacaMtA hasaMtA / tahA vIra hamIra saMgAma majjhe tulaMtA jutA // 183 // jahAM bhUta vetAla nAcate haiM, gAte haiM, kabaMdhoM ko khAte haiM, zRgAliyA~ atyadhika zabda karatI cillAtI hai, tathA unake cillAne se kAnoM ke chidra phaTane lagate haiM, kAyA TUTatI hai, mastaka phUTate haiM nAcate haiM aura haMsate haiM, vahAM vIra hammIra saMgrAma meM tejI se yuddha karate haiM / 1 krIr3Acaka (kIDAcaMDa chanda udAharaNa Jain Educationa International 43 For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (2) - kavitta :riNathaMbhora rai rANai hamIra haThAlai rA . [1] kIdhA gunaha apAra, choDa dillI se Ae me chInA navalAkha, sAha mAraNa pharamAe turaka vasaiM tai pola, daMDa tahAM hiMdU dakhai otha na karo samarattha, mUjha saraNAgata rakhai UgavaNa sUra vica AthavaNa, suNo rAva sAMso bhayo mahimA mugala ima uccarai, hUM to saraNe aaviiyo| . [2] jAM laga gaDha riNathaMbha, jAMma jAko vaDa gUjara jAMma baMdhava vIramma, tAMma vali rakhAM asamara momUsAha mugalla, Ava mo saraNa payaTTho dala melai patisAha dugama riNathaMbhari diTTho baha dAma diyAM sira UcarAM, mAMgai sAha sa diyAM mujha hamIra kahai mUgala suNo, tAMma na appAM kADha tujha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (2) [3] mAMgai Alama sAha kuvari vImAha dirIja dhArU vArU pAta su paNa mahimAMna karIjai terai koDi daraba diyo asI tokhAraha ATha hasata appiho, pAMNa rakho aNapAraha sagi kAya kela pakI acha, riNathaMbhari gar3ha rAja kari kavi malla hamIra sariso kahai, tU kAya marai pataMga pari [4] majha deha gaMjaNo sAha husena na AU de baMdhava alIkhAMna karai vasi ghAsa kaTAU bolaNa sahita saneha eha venatI kIjai mAMgai rAMNa hamIra nAra marahaThI dIjai patisAha paMca avarA milau, seva deva manahuM savai suratAMna huvai saiMbhara ghaNI, tau hU~ dillI cakavva [5] . dasa lakha asa pakhareta, tUjha ghara lakha sa sUjhai paMca lAkha pAyaka sAha sU kiNa para jUjha cavadaisai maimaMta tUjha ghara ATha sa gaimara ho hamIra cakavvai kisA au ADA DaMbara 'kavi mAla' payaMpai bAMha bala sAyara...ta ghata DubbahI suratANa sIcANAM tuma ciDA, kahi hamIra kitha uDDahI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '46 hammIrAyaNa [6] araka gayaNa naha ugai, sAha jo sIsa navAUM harihara baba bIsara sukara jo DaMDa sahAU dIyaNa dhIha jaba dakhU, tabaha jAya jIha tar3akke caMda sU ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... sAha momU paNi mU saraNi na milU Aya patisAha nU mo miliyAM DUMba dharaNi . [7] doya rAha daragAha rahai patisAha hukammai sAta dIpa desota DaMDa jhAle sira nammai cUko sarai apAra vAra ahakAre vaggo naravai kuNanarapati jiko tiNa pAya na laggai alAvadIna jaga dammaNo, kisA hamIra DaMbara karai 'kamaNa kATa DUMgara kamaNa uTha jAya ghaTa Ubarai [8] devAgira ma ma jAMNa, nahIM o jAdava naravai catrakoTa ma ma jAMNa, karana cAlaka na hove gujarAta hi ma ma jAMNa, koDi kUDai karigrahiyo maMDovari ma ma jAMNa, heli mAtahi vIgrahiyo alAvadIna hamIra huM khita kimAr3a ADo kharo "riNathaMbhagaDha rohIjatai, pAIsa aba paTataro Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 - pariziSTa (2) [ ] mila riNamala kAgale suto patisAha sarasU vala mile vIramma bheda Apavai gharasU chAhaDade chatipati huvo tosU amelo pIthIrAja paravANa kiyo, patisAhAM bhelo kI raMDha kara kavi 'malla kahai judhdha bharoso jAhasU hamIra bhIca thArA hamai so miliyA patisAha sU [10] milo pIthala thira citto paratApasI paNa milo ... ... ... ... ... ... lopa kulavaTacI lajA caMda sura paNa milo milo ke ThAkura dUjA; karatAra milo bedhyA milo iMda mila vali ko biyo alAvadIna hU~ na milU kadi kadi mara haimara hiyo [11] khar3i tilaMga khaDi baMga khaDai khakho khakharAMNaha khaDai DhorasAmaMda khar3e thaTTo mulatAMNaha khaDa gor3a gajjaNau desa pUrava te Avai cohavANa cakkave mecha disa sIsa na nAMva suratANa khar3e DhillI sahita alAvadIna aMbara ar3e hamIra rAMNa vikasai hasai tikara jANa taMDava par3e Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 hammIrAyaNa [12] raMga pekhai hamIra pAta nAcai rAya aMgaNa jyU jyu pai. raNajhaNai, sAha atarAja huvai suNa kI mApha takasIra dIdha le bIr3o sUkara haivagAM pakhareta tAma kotaka jovai nara bhuja hai bAMNa agarosa bhari ubhaukosA aMbari ar3e ANI uDANa saMgha sU tAla deta khar3ahar3a par3a har3a [13] - jaba dhArU dhara par3Iya rAva pekhaNo sa bhaggo chabhA soha odakI rAva camama ko sa laggo. taba thUko taMbola rAva bhojana na kidhdho momUMsAha mugalla kopa kari bIr3o lidho komaMDa grahe sara pAMNa kari gar3ha o drAyaNa gar3ar3iyo sAMkiyo sAha alAvadIna chatra cheda dharatI par3o [ 14 ] eka are at lai mANasa rai melI ATha lAkha okhadI bhele kari cUraNa bhelI bhaiMsA pAMca hajAra diDha kara Ahuta dighdhI sAMmerI katha nAli kopa kara pUjA kidhI alAdIna ema uccarai jo yaha mIra jina hatthiyo chUTata nAla devaMgame aragha thaMbha chedaha kiyo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pariziSTa (2) [15] jesA kuJjara ravada moDa mAM mAMNakaha maMDai , jeso kula kuMjara ravada eka eko naha chaDai ; jeso sIsa sira namo sIsa te chatra paragge , avara rAva rAIyAM mAMhi tAM moTo digge ; hamIra rAMNa gADho kripaNa diye na dI jima devagiri / pAthara vaDhati ghAsaMti kiri paDai TAla suratANa siri / // atha dUhA // rajaha palaTTa dina vala, dinaha pala jAMhi; vaDDAM minakhAM boliyA~, vacana palaTTa nAhi // 1 // tU paradesI pAhaNo, jAjA suNiri jAha; gaDhi garavAtana Utara,(te)gaDha karasAM gjgaah||2|| jo jAyo taMsa jaNai, jAjo kahai su jAhi, riNathaMbha nU rUr3au kara, mrita desAM gaDhisAMhi // 3 // ||kvitt // [16] UMco gAU eka tAha hamIra jharahariyo, kaNe thaMbha opiyo caMda tArAM paravariyo ; sAMmadhrama nija dhrama dhrama hiMduvo saMbhAre, karaNa nAma mani karai jIha zrIrAma saMbhAraiH hamIra chabhA praNAma kari avara jAyare khaga aDai, alAvadIna dala UparI pataMga jAMNa jAmo pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 hammIrAyaNa [ 17 ] sa sena sUramAM chaNai raja aMbara chAyo, dhorI dhara dhasamasa sesa payAla na mAyo; gorI dala hamaha mila amaMgala mechAM dala, sura ratha saMbAhi rahe acarajja aNaMkala; hamIra cADi riNathaMbha chali suta vaijala asamara jAko jaDAga toDai turaka har3ahar3a tima saMkara hasai // 1 [ 16 ] asa asaM asamara asaMkha saMkha sItala na kyoM jala, ani anaMta bhar3a bhAgavaMta jisA jaisiMgha aNaMkala ; rahesi dhena vana ghiseha vidhiyAM sUrAtaNa, jAMmavaMta juhavaMta maccha kavi ocha mahA ghaNa; ... Jain Educationa International *** *** ....... baha dIha payaMpai lAfa baha sapar3o........ [16] kare koTa juhAra sAra gahIyAM sAUjala, kI mukha halakAra va vapadhAra vIjUjala; mila loha sUramAM huvA bhAMr3a lattho batthAM vAha hatha vAkhANa jisI bhAratha pAratthAM ; je caMga taNo caMda nAMma jar3i sAkA baMdha sadhIra re / paDa kheta mIra lekhai pakhA rahe hAtha hamIrare // [20] atter agaNamai mAsa sAMgaNa titha pAMcama, thAvaraha kAra sura bhar3a caDhe turaMgama; For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (2) chUTa tIra panAga mAri mana kalaha na rakheM, cahavAMNa jhUjha gaha bharai soha sUrAtana dakhai; riNamala milai dalaya ghaTai sukara thaMbha orasa ghttai| cikha cikha loha jAjho caDai paDai rAva gaDha pAlaTai // [21] varisa duvAdasa samara maMDai hiduvAM mUgalAM, vahai rUdhira vAhalA Dhale nara kuMjara DhalA; pUgI Asa palacarAM haMsa le calI apacchara, hAra karaNa kaja hosa sIsa le valiyo saMkara; hamIra saraga disa halliyo kali Upara nAmo karai / igyAra lAkha alAvadIna taime eka lAkha dala Ubarai / / saMvat 1768, mitI AsADha vadi 12 likhataM muMdhar3A rAjarupa desagoka madhye / // iti hamIrA kavitta / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (3) fafa paMDita zrIvidyApati ThAkura racita " puruSa parIkSA " ke antargata 1 zrI dayAvIra kathA -:*; dayAluH puruSaH zreSThaH sarvajantUpakArakaH / tasya kIrttanamAtreNa kalyANamupapadyate // 1 // asti kAlindI tIre yoginIpuraM nAma nagaram / tatra ca nijabhujavijita nikhila bhUmaNDalaH sakalA rAti pralaya dhUmaketuraneka kari turaga padAti sametaH saMkalita janapado nirjita vipakSa narapati sImantinI sahasranayana jala kalpitA pAra pArAvaro rakSita dInosdIno nAma yavana rAjo babhUva / sa caikadA kenApi nimetta ena mahimasAhi nAmne senAnye cukopa / sa ca senAnIstaM prabhu prakupitaM prANa grAhakaJca jJAtvA cintayAmAsa / sAmarSo rAjA vizvasanIyo na bhavati / tadidAnIM yAvadaniruddho'smi tAvat kvApigatvA . nija prANarakSAM karomIti parAmRzya saparivAraH palAyitaH / palAyamAno'pyacintayat / saparivArasya dUragamana mazakyaM parivAraM parityajya palAyana mapi nocitam / yataH : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (3) - jIvanAthaM kulaM tyaktvA, yo'ti dUrataraM vrajet / lokAntara gatasyeva , kiM tasya jIvitena vai // 2 // tadihaiva dayAvIraM hammIradevaM samAzritya tiSThAmIti parAmRzya sa yavano mahimasAhi hammIradeva mupAgamyAha / mahimasAhiruvAca / deva, vinA'parAdhaM hantumudyatasya svAminasvAsenAhaM tvAM zaraNamAgato'smi / yadi mAM rakSitu zaknauSi tarhi vizvAsaM dehi / na cedito'pyanyatra gcchaami| raajovaac| mama zaraNAgataM tvAM yamo'pa mayi jIvati parAbhavitu na zaknoti / tadabhayaM tisstth| tatastasya rAjJo vacanena sa yavanastasmin raNastambhanAmni durge nizzaMka muvAsa / krameNa tamadInarAjastatrAvasthitaM viditvA parama sAmarSaH kari turaga padAtipadAghAtairdharitrI cAlayan kolAhalairdizo mukharayan kiyadbhi rapi vAsarai laMdhita varmAdurgadvAra mAgatya zarAsAraiH pralaya dhanavarSa darzayAmAsa / hammIradevo'pi parikhA gambhIra caturmekhalaM kuntadanturita prAkAra zekharaM patAkA prabodhita dvArazriyaM durga kRtvA jyAghAta karNakaTukai barbANairgagagana mandhIkRtavAn / prathama yuddhAntaraM adInarAjena hammIradevamprati dUtaH prhitH| dUta uvaac| rAjan hanmIradeva, zrImAn adInarAjastvAmAdizati yanmamApathya kAriNaM mahimasAhiM parityajya dehi / yadyenaM na dadAsi tadA zvastane prabhAte tava durga khurAghAtaizcUrNavazeSaM kRtvAmahimasAhinA saha tvAmantaka puraM nessyaami| hammIradeva uvAca / re dUta, tvamabadhyo'si tataH kiM krvaanni| asyottaraM tava svAmine khaGgadhArAbhireva dAsyAmi na vacobhiH / mamazaraNAgataM yamo'pi vIkSitu na zaknoti kimpunaradIna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa raajH| tatonirbhitsate dUte gate sati adInarojo yuddhasambaddharoSo bbhuuv| evamubhayorapi balayoyuddhe pravarttamAne trINi varSANi yAvat pratyahaM sammukhAH parAGmukhA prahAriNaH parAbhUtAH hantAro hatAzca parasparaM yodhA bbhuuvuH| pazcAdarDAvaziSTa subhaTe adIna sainye durge grahItumazakye ca adInarAjaH parAvRtya nijanagara gamanAkAGa kSI babha va / taMca bhagnodyamaM dRSTvA rAyamalla rAmapAla nAmAnau hammIradevasya dvau sacivau duSTAvadIna rAjamAgatya militau| taavuuctuH| adInarAja, bhavatA kvApi na gantavyam / durge durbhikSa mApatitam / AvAM durgasya marmajJau zvaH parazvo vA durga graahiyissyaavH| tatastau duSTa sacivau puraskRtya adInarAjana durgadvArANyavaruddhAni / tathA saMkaTa dRSTvA hammIradevaH svasainikAn prtyuvaac| re re jAjamadeva prabhRtayo yodhAH, parimitabalo'pyahaM zaraNAgata karuNayA pravRddha balenApya dInarAjena samaM yAtsyAmi / etacca nItividAmasammataM krm| tato yUyaM sarve durgAd bahibhUya sthAnAntaraM gacchata / te uucuH| deva, bhavAnniraparAdho rAjA zaraNAgatasya karuNayA saMgrAme maraNa maMgIkurute / vayaM bhavadAjIvyabhujaH kathamidAnI bhavantaM svAminaM parityajya kApuruSatva mnusraamH| kiMca zvastanaprabhAte devasya zatru hatvA prabhomanorathaM saadhyissyaamH| yavanastvayaM varAkaH prahIyatAm / tena rakSaNIya rakSA saMbhavati yatastadrakSAnimittako'yamArambhaH / yavana uvAca / deva kimarthaM mamaikasya videzino rakSArtha saputra kalatrAM svakIya rAjya vinAzayiSyasi / tato mAM tyaja dehi / rAjovAca / yavana, mAmevaM brUhi / kiMca yadi kiMcinmanyase nirbhayasthAnaM tadA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (3) tvAM praapyaami| yavana uvaac| rAjan , mAmaivaMba hi / sarvebhyaH prathamaM mayaiva vipakSazirasi khaGagaprahAraH krtvyH| rAjovAca striyaH paraM bahiH kriyantAm / striyHuucuH| kathaM svAmI zaraNAgatarakSaNArthaM saMgrAma maMgIkRtya svargayAtrA mahotsave pravRtte'smAn bahiH kattamicchati / kathaM prANapatevinA bhUtale sthAsyAmaH / yataH-- mA jIvantu striyo'nAthA, vRkSaNa ca vinA ltaaH| sAdhvInAM jagatiprANAH patiprANAnugAminaH // 3 / / tato vayameva vIrastrI janocitaM hutAzana praveza maacrissyaamH| evam ; bhaTaH raMgIkRtaM yuddha, strIbhiriSTo hutAzanaH / rAjJo hammIradevasya, parAthaM jiivmujjhtH||4|| tataH prabhAte yuddhe vartamAne hammIradeva sturagArUDhaH kRta sannAho neja subhaTa sArtha sahitaH parAkrama kurvANo durgAnissRtya khaGgadhArAhAra vipakSavAjinaH pAtayan kuJjarAna ghAtayan rathAn nipAtayan baMdhAn nartayan rudhiradhArA pravAheNamedinImalaMkurvana zarazakaleta sarvAGgasturagapRSThe tyaktaprANaH sanmukha ; saMgrAmabhUmau nipapAta pUrNamaNDala bhedIca babhUva / tathAhi :-- te prasAdA nirupamaguNAstAH prasannAstaruNyo, rAjyaM tacca draviNa bahulaM te gajAste turaGgAH / tyaktu yanna prabhavati naraH kizcidekaM parArthe, sarva tyaktvA samiti patito hanta hmmiirdevH||5|| // iti puruSaparIkSAyAM dayAvIra kathA // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa // zrI dayAvIra kathA // (hindI) ___ kAlindI [yamunA] ke kinAre yoginIpura nAmaka nagara hai| vaha apane bAhubala se sAre bhUmaNDala ko jItane vAlA, zatruoM ke liye pralaya ke dhUmaketu ke samAna, aneka hAthI, ghor3e tathA paidala senA vAlA, sabhI pratipakSI rAjAoM kI ramaNiyoM ke nayanoM meM azrU samudra laharA denevAlA, dInoM kA rakSaka adIna nAmaka yavanarAja huaa| eka bAra kisI kAraNavaza vaha apane eka senAnI mahimasAha para Rddha ho gayA / senAnI ne bAdazAha ko kruddha tathA prANoM kA grAhaka jAna vicAra kiyA, ki "krodhI rAjA kA vizvAsa na karanA caahiye|" ataH jabataka maiM svataMtra hUM ( giraphatAra na kara liyA jAU) taba taka kahIM jAkara apanI prANarakSA karanI caahiye| yaha vicAra vaha saparivAra bhAga gayo / bhAgate bhAgate usane socA, ki parivAra ke sAtha maiM bahuta dUra to nahIM nikala sakUgA aura parivArako chor3akara bhAgA bhI nahIM jAsakatA kyoMkiapane hI jIvana ke liye kula ko chor3a jo bahuta dUra calA jAtA hai, usake jIvana kA upayoga hI kyA ?" so yahIM dayAvIra zrI hammIradeva kI zaraNa meM jAnA caahiye| yoM vicAra vaha yavana mahimasAhi hammIradeva ke pAsa jAkara bolA-deva, vinA aparAdha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (3) hI merA svAmI mujhe mAra DAlane ko udyata hai| ataH maiM tumhArA zaraNAgata huA huuN| yadi Apa merI rakSA kara sakeM to vizvAsa dAna deN| anyathA kahIM aura jaauuNgaa|" rAjA bolA-mere zaraNAgata ko svayaM yama bhI parAbhUta nahIM kara sakatA, tuma nirbhaya hokara tthhro| rAjA ke abhaya dAna se vizvasta vaha yavana raNathambhora kile meM nizzaMka hokara rahane lgaa| jaba adIna rAja ko isakA patA calA to krodhapUrvaka hAthI, ghor3e aura paidaloM kI eka vizAla senA lekara, jisase dharatI hila uThe aura dizAyeM kAMpa uThe, rAstA taya karatA raNathambhaura A pahuMcA aura bhayaMkara dhAvA bola diyaa| hammIra ne kile kI khAI aura gaharI kara, buoM ko zastra sajjita aura dvAroM ko surakSita kara bANa varSA se dhAve kA uttara diyaa| eka muThabher3a ke bAda adIna rAja ne hammIra ke pAsa dUta bhejaa| dUta ne jAkara kahArAjana , zrImAn adInarAja tunheM Adeza dete haiM ki mere aniSTakArI mahimasAhi ko chor3a mujhe sauMpa do| anyathA kala prAtaH hI tumhAre kile ko miTTI meM milAkara tumheM mahImasAha ke sAtha hI yamapurI pahuMcA dUMgA" hammIra ne uttara diyA-dUta, kyA karU , tuma avadhya ho / isakA uttara to tumhAre svAmI ko vANI se kyA talavAra kI dhArA se diyA jaaygaa| mere zaraNAgata ko svayaM yamarAja bhI dekha nahIM sakatA, becArA adInarAja hai kyA cIja ? dUta ke phaTakAra pAkara Ane kA kAraNa adInarAja krodhapUrvaka yuddha kI taiyArI meM lgaa| isaprakAra donoM ora lagAtAra tIna varSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa taka lar3AI ke calate rahate hajAroM yoddhA hatAhata hue| AdhI bacI senA ko dekha aura kile ko ajeya dekhakara, adInarAja ne lauTAnA caahaa| isake bhagnamana ko dekha hammIra ke do vizvAsaghAtI maMtrI rAyamala aura rAmapAla bAdazAha se Akara mile aura bole-bAdazAha ! kala parasoM taka kilA hAtha meM AjAegA, kyoMki kile meM akAla par3a gayA hai| 'Apa kahIM na jaaeN|' adInarAja ne una vizvAsaghAtakoM ko puraskRta kara kile kI nAkebandI kara ddaalii| isa bhISaNa saMkaTa ko dekha hammIra apane sainikoM ko bolA-re mere jAjamadeva Adi yoddhAoM! merI zakti sImita hai, para zaraNAgata kI rakSA ke lie kAphI sainya zakti vAle adInarAja ke sAtha ldduuNgaa| bhale hI yaha nIti ke viruddha hai| ataH tuma saba loga kile se nikala anya sthAnoM para cale jaao| ve bole-rAjan ! niraparAdha hokara bhI Apa to karuNApUrvaka zaraNAgata kI rakSA ke hetu yuddha svIkAra kareM aura ApakI dI huI AjIvikA khAne vAle hamaloga ApakA sAtha chor3a kAyara kaise baneM ? hama bhI kala Apake zatru ko mArakara ApakI manoratha siddhi meM sahAyaka bneNge| hAM, isa becAre yavana ko chor3a dIjiye, tAki rakSA ke yogya rakSA ho sake, kyoMki usI kI rakSA ke liye yaha saba kucha kiyA jA rahA hai| yavana mahimasAhi volA-'deva, mujha akele aura videzI ke lie Apa apane parivAra aura rAjya ko naSTa kyoM kara rahe haiM ? mujhe jAne deM, rAjA bolA-'aisA na kho| hAM, yadi tuma kisI nirApada sthAna para jAnA cAho to hama ayazya pahuMcA deNge|' yavana bolA-nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -.. pariziSTa (3) deva, yaha nahIM ho sktaa| savase pUrva zatra ke mastaka para merA hI khaGga prahAra hogaa| rAjA ne kahA- kintu striyoM ko to bAhara kara . denA cAhiye to striyoM ne uttara diyA-svAmin . hamAre svargayAtrA mahotsava meM Apa bAdhA kyoM DAlanA cAhate haiM ? apane prANapati ke binA hama yahAM kaise raha sakatI haiN| kyoMki isa saMsAra meM vRkSoM ke binA latAyeM aura nAtha ke binA strIgaNa kaise jiyeM ? pativratAoM ke prANa to pati ke prANa ke anugAmI hote haiN|' isaliye hama bhI jauhara kreNgii| yoM paropakAra hetu prANa visarjana karane vAle rAjA hammIradeva ke subhaTa yuddha meM cale gaye aura striyoM ne jauhara kara ddaalaa| taba prAtaHkAla yuddha zurU hone para azvArohI hammIra apane sainya sahita vIratApUrvaka kile se nikala zatru oM para TUTa pdd'aa| ghor3oM ko girAtA huA, hAthiyoM ko mAratA huA, rathoM ko tor3atA tathA kabaMdhoM ko nacAtA aura dharatI para khUna kI nadI bahAtA huA hammIra yuddha meM ghor3e kI pITha para hI vIragati ko pA sUryaloka gyaa| ____ hA, sarvasva chor3a hammIra yuddha meM kAma aayaa| ve mahala anu-. pama guNavAle haiM, ve ramaNiyAM prasanna haiM, vaha rAjya dhanadhAnyapUrNa hai, hAthI ghoDoM se bharA hai, jise manuSya zatru ke liye nahIM chor3a denA caahtaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parizaSTa (4) bhATa khema racita rAjA hammIrade kavitta [bAta ] rAjA hamIrade jaitasIyota, jaitasI udaisIyota rau| cohavANa gaDhariNathaMbhora sAko kiyo tiNarI sAkha rA kavita bhATa khema kahe :maiM kritA anyAva sAha mAraNa phurmaayaa| mechai kA navalakha, phorA dilI dhara AyA / / turaka kasabai prola, DaMDa hiMduupakaThA / ulukhA asa bhae tAsa baMdai dasa vakhAM / / jahaM laga ugai athamai kaho rAya koI srai| magola kahai hamIra suni hama tuma saraNe ugarai // 1 // jAMma sa gaDha raNathaMbha, sIsa jaba laga dhara Upara / jAMma sa ha bhuja DaMDa, calaNa hai calu bicattara / / jAma jaita vIrama, jAma jAjA vaDa gujara / jAma sa haya gaya turI, saMga nahi karUM acita Dara / / garatha deha gaDha appihuM, aba kima maMthau jAhi mohi / hamIra kahai maMgola sumana, tAma na kaTu Aphi tohi // 2 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (4) [bAta ] patisAha molaNa vANIyA Upara ghanai melhIyo cha / -: kavitta :molaNa kIyau salAma, nimaTa sai sAta tukhArAM // caDhe pai hiMdu turaka caDa, saba saibharavArAM / ima pUcha rAvi hamIra, kahAM te molhaNa AyA / patisAha dilI naresa, tujha pAsa ptthaayaa| ulaTA samada jaga pralai huya, haMki rAya koppA ghaNA / rakhiba rAya rakhiba sakai, maiM riNathaMbhavara buDAti suNyA // 3 // re molaNa basITha, kAya tU aNagala bhakhai / jai dhara mArU to mAhi, ta tau kuNa saraNai rakhe // je dilI patasAhi, ta tau huM saMbhara raajaa| jAhi phera cakaba, sAhi ke luM saba bAjA // asavAra sameta vigaha aruM, ju na * samuhau bhirU / kai hoya ghora suratAna kI, ke hamIra jUjhaiva parU // 4 // dilI Alama sAha, kumara tisa kAraNa diijai| dhArU vAru pAtura, avara mahimA ju bhaNIjai // lakhkha TakA kina dehi, dehi kini lakha tukhArAM / aSTa dhAru kini dehi, jiyau cAhai iMhA vArAM / / jIva vithArai vAra hai, zraga kahA pAkI bora hai / mAlaNa kahai hamIra suni, mati ha marai pataMga hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa mohi dehu gajanau , sAha mo sevA Avau / ulakhAM mo deha , pakara kara ghAsa kaTAvau // nusaratakhAM mo dehu, pakara kara beDI melu| thaTA tilaMga mohi deha, nAra marahaThI khelaM // suni molaNa kahiyo sAhi sU, rAmAyaNa bhAratha bhirU / kai ghora hoya suratAna kI, kai huM hamIra bhUbhava parU // 6 / / usa nava lakha tukhAra, tujha ghara eka na pUjai / usa asI ahasa pAyaka, sAhi sU kahi kima jhUma / / usa cavadahasa madagalita, tujha ghara aThai gaivara / suni hamIra cakavai, karai kyA meghAbara // molana pUcha bAMhi dai, sAyara thAha na buDi hai| suratAna sicAMnA tU cirA, kahi hamIra kima uDa hai // 7 // [ bAta] yUM kahinai molaNa patisAha Agai jAya hakIkati khii| - kavitta :de na DaMDa mAMnai na seva, leni DhilI nita ghAvai / grahai muchA karavara kasai, rAva sAma gaNa nyAvai // mAMgai uluakhAMna , nAra maMga marahaThI / arU maMga' gajanau , rahau cahuvAMNa ju haThI / / asavAra sameta vigraha arai, jhujhuna kusamahau jhasai / gar3ha Upara rAva hamIrade, dulai caMvara hara hara hasai // 8 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (4) khiDyau goDa gajanau, khiDyau DhilI samAnau / khiDyau uca mulatAMna , khiDyau khokhara khurasAnau / / khiDyau vaMga tilaMga , khiDyau uvaha jaMgala desAM / khiDyau kacha kAbarU, khiDyau IDarau padesAM / / itaro khiDyau alAvadI , raNathaMbhaura machaDa aDyau / hamIra rAu bikasa haMsa , tikara eka taMDI paDyau / / 6 / / devagira ma ma jAna , jAna ma ma jAdu naravai / gujarAta ma ma jAna , karNa cAluka na yaha hai / / mAMDovara ma ma jAna , su tau helA sa grahIyau / cItroDa ma ma jAna , sutau kUDai kara grahIyau / / tU alAvadIna hamIra hUM , driDha kapATa ADau khrau| raNathaMbha druga lAgaMta hI, su aba jAnavau paTatarau // 10 // Thayau hamIra pekhanau, taraNa nacai rAya aMgaNa / sIsa dhunai alAvadIna , AvaTai khiNa khiNa / / paga nepurai ruNa jhuNe , kAna sobana tara kavara / haya gaya pakhyara paDiga , caDyau cAhai naravai nara / kari graha kamAMNa gali graja kara, chatra veha samuhau taraMgi / uDA na sIha pAtura haniga, tAra data kharahara pariga // 11 // chatradhAra nahi bhaIya, sAra vajyau sira Upara / kara graha rahiyaba DaMDa, jAni gorakha dhyAna dhara // rAva rAna bhari hariga, amara suratAna paNaThyo / Ana tIra vaMcayo, likhyau mahimA soya diTyau / mana dharaba rosa dhArU varai, nahI hamIra bhojana kIyau / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa tA karaNa asapati rAya ho, tIra mahama mukIyau / / 12 / / juddha rAma rAMmanaha, juddha bAliha sugrIvahi / juddha karana arvanaha, juddha dusAsana bhImahi // puhimarAya suni juddha, kAla vItI cahuvAMnahi / dhIra ema kaTiyahi, chatra Upara suratAnaha' / para hasai eha citra dhari arIyana jima paMDara rayana / jhagaDau purAnau udhaDau aDi nariMda hamIra suna / / 13 / / ju sira kanaka maNi rayaNa, mora mANaMkaha muDyau / ju sira vAsa kusamaha nivAsa, china ika na chddyau| ju sira sirAMnahi nayaba, tAsa sira chatra bayaThau / ju sira paMca bhoAla, mAhi udavaMtau diThau / / hamIra rAu gADhau kRpana, dena rAma jima deugir| pAhana vahaMta ghaThaba kara, su parIyA caMda suratAna sira // 14 // [bAta ] jAjau vaDa gujara pAhuNau thakau Ayau hutau. tiNa nU rAjA hamIra AparI beTI devalade paraNAI thii| su paraNa moDa bAdhe hija kAma aayo| devalade rANI hoda mAhe buDa muii|| ||dhaa / / jAjA tU cAla jAhi, tU paradesI prAMhuNau / mhe rahasyAM gaDha mAMhi, gaDha jIvatAM na devasyAM // 1 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTha (4) jAjau kahai su jAya , je nara jAyA tihu jAMNAM / mAla parAyau khAya, sAMI melhai sAMkaDe // 2 // - kavitta :milau rAMNau rAyapAla, milau bAhur3a bikasaMtau / bhoja deva piNa milau, milau bhoja rAtU ratau / / vIramade piNa milau, milau vaDa rAuta jaajau| caMda sUra piNa milau hIna nahi bhakhita raajaa|| tetIsa koTa Uvai piNa milau, avara milau mahipata diyo| hamIra kahai e mata milau sa, kara karamarahai marahiyau // 15 // // dUhA / / siMgha visana sApurasa vacana, kela phalati ikavAra / triyA tela hamIra haTha, caDai na dUjI vAra // 1 // :- kavitta :vAyasa vikama rAva, buddhi vina khaddha vayAraha / ajuDaM muja karADa, rulai dachina bhaDAraha / maMDala kacha bhalai, sIha gujara rai aMgaNe / gaMga buDa jaicaMda muo, bhiDIyau na bhayaMgama / hamIra sarasa hamIra kiya, kara kaMdala raNathaMbha chala / / asa karai na kAhu karahai na koI su koI rAva ravicakratala // 16 // teraha se tepane, mAha suda gyAra [sa] maMgala / alAvadIna chatrapatI, lIya raNathaMbha kari kaMdala / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRda hammIrAyaNa suNi madhyAna hamIra, citta hara caraNa lAyai / daravAje sata prola, Isa kU sIsa caDAyau // jaita sutana juga juga amara, kahai 'khema' jasa nimila paDhyau / khaga prAna bhedava kAlakai, supAtisAha gaDhapara caDhyau // 17 // saMvat 1706 rA phAguna sudi 6 zukra gar3ha raNathaMbhora rI talahaTI bhATa sukhAnaMda gyAsA lakhAuta rA beTA kAMnai likhAyau / solaha se pacIsa gina, navamI vadi guravAra / jeTha mAsa riNathaMbha gaDha, liyo akabarasAha jalAla // 1 // Jain Educationa International | / * / / samApta // * // For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa ke :- pa gAthA 128 se udayapura kI prati prAraMbha hotI hai / ( eka gAthA kA aMtara hai ) 126 melhANau diyau, nisi nI bali huu ghoraMdhAra / 130 bhau sahu , avarija , loka taNai uchava apAra, puNya upari tiha kIdha acAra / 131 vadhAvA, dekhai goyarai / 132 (hau) ghari Upanau bhalai cahuAga, riNathaMbhaura Upanau rAu / 133 dharai, Apai, samApai, siNagAriyau, bhallai, pAhuNau, amha taNau janama ti Aja sudhanya / 134 riNathaMbhauri, kosIse kosI te / 135 pauli, triNbk| 136 dhariyaha, ari par3ai parANa, vAjaI varaghU riNa kAhalI, gaDhi Upari cAlai ddhiikulii| udayapura kI prati meM 136 vAM chanda :maMtra samadAyA jhUjhaNa bhalI, deva sahu AvyA jovA bhnnii| gaDhi gADhau kIdhau UchAha, siNagAratha riNathaMbhaura mAMhi // 136 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa udayapura kI prati meM naM0 137, 138, 136 tIna padya nahIM hai| 140 Asisa diyai, jaitra huI, khisau, tU hamIrade cahuvANa / 141 sahuai milI, vadhAvau ApaNau, bharI bharI aMkhiyANa 142 sulitAna, paradhAnA nai jugatI jANa / 143 ter3ai sulitANa, dyau, sAMbhali rAula tIrai jAu, pUchau, 144 gayau gaDha mAhi, bheTiyau uchAhi, 0kIdhau pAhuNA pnnu| 145 jAyau, jetra, itu-tU, rakSyA / 146 nisuNi ihaaN| 147 je beU taraNi, saiMvara, tI / 148 rAva, bArahaTa nai, Avisyai, videsi / 146 molha, kahI suNI na / 150 ghaNA, tonai, adhikau dyai, maMDAvya, sAMbhari tU kenni| 151 molha, huMta / 152 jai ina, hosyi| 153 molaha ! varI, tauM lei, agni jo| 154 ti| 155 volAviyau, bhATa jAi nai / isake bAda kI gAthA udayapura vAlI prati meM nahIM hai : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara 66 156 cAluMka na nu i, gADhima, ji-kari, dRDha, riNathaMbha dugga laggatayaha, hiva labhbhai paTTatarau / 157 riNithaMbhauri hammIrade, keNi / 158 beu, (ima) kahai rAya hammIra | 156 to sarikhA mhArai ghaNA, seva karai nisadIsa | hUM hamIra kahiyai isau, toi namAmaU sIsa // 156 // 160 nai sAMciyau, rAya cahuANa, karAM / 161 Agali, ghaNau, tumha = amha, taNau / 162 taNa, nhAla | 163 caupAI udayapura vAlI prati meM nahIM hai : 164 nhAla, ja dI, taditihAM 165 i. isa doheke uttarArddha ke badale meM udayapura kI prati meM isase Upara vAle dohe kA uttarArddha diyA hai / 166 se 173 taka paddhar3I chanda ke badale udayapura vAlI prati meM 'capaI' likhA hai, tathA pAThAntara bhI adhika haiM evaM 5 ke badale 4 chaMda yahAM diye jAte haiM, udayapura kI prati meM 172 va padyAMka nahIM hai / siMdA, viMdA mahimA jANi, kachavAhA morI maMkuANa / vArar3a boDANA ati bhUjhAra; vAlA vaghelA milyA apAra 162 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa bhADiyA gUDara tuara asaMkha, subhaTa anerA AyA asaMkha / guhilauta guhilANA urAha, paMvAra padhAsyA ati uchAha / / 163 solaMkI sIMdhala ati maMDANi, caMdelA cAur3a cAhuANa / rAThaur3a mevAr3a anai kubha, chatrisa kulI mili tiNi AraMbha 164 hammIra rAu harakhiyau apAra, dIThA bhalerA ati jhUjhAra / maMDalIka maur3adhA rANo rANi, sahu milI AvyA tiNi tthaanni|| 171 diyA, ThAha-uchAha, daMDAyudha dIyA, mahimAsAhi utaasyaa| 173 jatra, rAya cahuANa, uchAha-sujANa / 174 kolAhala hUau, diyau damAmau, liyA, caDiyaU / 175 nai huvA=devai, tiNi, phirnnaa| 176 paThANa=pAlA, gaDhi cir3iyA dhaNI syujutaa| 177 je, bhAkhari-tApari, huvaa| 178 lehu be lehube karai ayAra / 16 jima dekhu| 180 nau, huMtI, rANi, maMDANi / 181-182, padyAMka udayapuravAlI prati meM nahIM hai| 183 Alama Ubho-riNi Upari / 184 paDyA halola, isakA truTaka caturtha caraNa udayapura kI . prati se pUrA kiyA gayA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara 185 mahuarI, tyAi nAdi varI, kaivAra na-tena / 186 aNIsAra, vichUTai, ima bevai te bhir3ai savIra / 187 subhaTAM nai, maigala, ayAra, liyai / 188 dhUNI dharA haivara, ghaNA-bhalA, jaNA, hiva aMtara dAkhau aapnnaa| 186 huyai, sAra duhelI dhAra / 160 grahiyau, vAsa-ThAma / 161 jeitra hui rnnthNbhur-dhnnii| 112 rI nI, khUTa u-truTA, ika, malika khAna-kaTaka mili / 163 prANai, purAvau la~dikAra, tiNi vAra / 164 riNa Upari jovai caDhiM, maMDANa -vinANa, sau =sAmhau 165 kAu, AvyA, pADau =mArau~ / 266 ima, kima bhAMjasi / 167 tiNi pADyA-pADyA ekaNi, camakyau Alama, prANa / 198 pUrathau, tiNi vare, huu, nAMkhau Avau 166 suuthnnii| 200 mana maahi| 201 durga hiva =sahI gaDha / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 hammIrAyaNa 202 jala vAlyA, syau gaI, ThAlI thaI / 203 nita pAula, har3ahar3ai, dhArU vArU nAcai pAtra, pUThi dikhAlai ve vesyA gaatr| 204 bhallA, mArai=beU, nai mIra, soI-tIra / 205 tisau, kAkau= koI, eja= eri / 206 UAMrA bhalau, teU= koi, tumhi =je| 207 to nai, beu, iya = yAra, sIMgaNi / 208 sIMgaNi, dai, khAMcai tima kuTakA hui sAta, sIMgaNi / 206 rAu, tiNi, naavii| 210 0bemArI pAtra, par3iyA be gAtra / 212 vigraha nI sIma huvA, AvI, kAi sAhiba taI mAMDyau vAsa ( caturthapAda ) / 213 sAMbharivAla, na dai to nai suritANa, kimai parANa, 0marAvai kAraNi kvnni| 214 tyA nii| 215 savi, dei khi| 216 tau, rAu, pAtisAha / 217 monai ghari mukalAvai sahI, Ayau pAhuNau, mahata dei monaI tAjaNau / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara - 218 gaDhe, raamcNdr| 216 tau rahiyau ri abhaMga, calAvi- vaulAi / 220 kade = vlii| 221 vimAsI jyAM, teDyA rAya-mokalyA, raupAla deva be mokaliyA, ThAmi / 222 hauNahAra ima joi, mani kUr3A beU taNA, jovaI / 224 chai, amha, besAr3ai tAsu / 225 amha dyau, paradhAna, ghari mokalau dei bahumAna / 226 kiyA, gaDha lIdhA viNu [ kima ] jAisi miyAM / 227 tau gaDha dyA tumha viNa paramANi, hasI hasI dya likhi phuramANa / 228 hamha, vici[ ina do gAthAoM meM 2 pada truTaka ko udayapura kI prati se pUrti kiyA gayA hai ] / 226 mani bhUlA nai cUkA sAna, tyAM mUrikha, vIsasiyai kiim| 230 te, AvyAM cha ihAM, harikhyau / 231 pAtisAhi tumha kahiyau kisau, mAMgI kUyarI, manAM thI 232 jANI, thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa 233 hamIra-Iha, pirayau, raupAla, karai - kaha / 234 bolaha, dhana nakhAvi sahuvai pUrau huu, to nai pradhAnau / 235 savi nIcA, raupAla - nai miliyA, nivasI / 236 parighAu, karatAM, jiu turakAM / 237 kIyau, rAjA droha milyA patisAhi / 238 kosIsAM thI jovai / 236 aNacItavI huvai, dAsi devi kuNa kIdhI ghAta, pradhAne, le gyaa| 240 ko, jiyArai, diyai, vaMkA, jItai jAi na ko| 241 gADhau, diddha mai, desu, jisyai, karesu / 242 maraNa nIr3au vegau achai, kiNahI, ubAri / 243 rini| 244 je navijeha, nIbhAgiyau na revi, ti, vale.vi / 245 rAya cahuANa, vulaavu| 247 pAhuNau / 248 tihuM, parAyA khAMhi / 246 jema= kii| 250 bhagatAvIu =olagyau, mahimA saha' hammIra, huvau isau, ima bolai hammIra [ caturtha pAda ] / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara 251 yaha gAthA udayapura kI prati meM nahIM hai| 252 dIdhai, timakari; huu ti / 253 hamIra = cahuANa, mIra = paThANa / 255 rAjA, viNaThai vANyaI dikhAr3iyA, levi / 256 gADhau=gejhArau; riNamali kiyau samAdhAna, adhika ___ dukha koThAra diyau, jauhara, vAri / 257 tau, jya vaMsa jyu| 258 tINai, TIkau, diyau, riNathaMbhauri tumhi hojyo nAtha / 256 dejyo bahumAna, mahesarIvANiyA, jAti sUramA vAdhau kAna / 260 sikhAmaNi, tyAMkI mAM sAthii, jotAvyA ghor3A, mukalAvyA bApai be puut| 261 mIrA, sahu tiNi samai, mArai ThANi / 262 tokhAra, tINai, loke jauhara kiyA, rAvala gani bala bolai tiyaa| 263 jamahara mAMDyA vArU bhalA, balaNa / 264 kA nA, teu| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hammIrAyaNa 265 tihAM, upamA tihAM, cur3alA jhalakai nilA / 266 sovana, rai, kaMThi, ura, pA, ruNa jhuNakAra / 267 ApaNar3A ujAi priyA, ve pakha ujavAlai te triyA / 268 aMtevari tisI, rAjakumari tIsI / 266 par3iyau palau, sAMjati samudAu / 270 sonaI viMta, Dhola kamakhA=DholiyA khATa, taMbAlU / 271 garathai bharI balai te bhalI, kUkU taNI katIphA jUjA paTTakUla, saur3a tulaaii| 272 ikavIsa bhUmi, haNumaMta, prajAlI, isau vItaga vItau riNathUbhi / 273 koi na ugariyau tiNi ThAi, utyama, lahau, nau huvau sNghaar| 274 saghalau mukalAvau, pauli, karai, 0tu gaDha pUThi ja dei. cAhuANa gaDhi vahilA ANeji / 275 rA nA, deu, koThArii, mokalAvai / [ udayapura kI prati ke pada ulaTa-pulaTa hai ] / 276 rahi jovairahiyau jAi, dIsai - moTA, vIramade jAjau mIra, rAkhasyAM t| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara - - 277 yA kuNa > baMdhava suNi, ThAi, hiva jIvI nai karasyAM kAMi 278 prAhuNo devdd'| 276 huau, cahuANa, diyai - hAthi / 280 UbhaTa lyai pahu iis| 281 hi thA, tihAM > jike / 282 mAMhi, car3ai, johAra / 283 baMdhava, gahagahiyau, tiNi > yu| 285 karI, mIra, bAMdhava / 286 bhavaNija, pekhevi| 287 jihAMkai, likhmii| 288 lejo lakhamI-lAbha, isyau, de vAlA bAMha / 286 rAjA, mAna, ghAlyAve binhai, isau / 260 dhasamasai, mhaaru| 261 sahIyau= huvau, namiyau; puNi, jau, dhArA mUga ura sAMkala karAM / 262 bevai, ghaNA > beuM / 263 suNau > nai, prAkrama dikhAr3auM, ApahaNI jAisyArau gl| 264 yaha dohA udayapura kI prati meM nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 hammIrAyaNa 265 thArA pITha khaDyau hammIra, tihi tIra, siri siri, = paDyau, Isara / kIyau = 266 rA mAthA heThi, jAi, kula rakhavAlau rAkhyau bhAu 267 prabhAta taba melI / 268 suritANa, khAyai, raNamala, pUchayau pAtisAhi, tumhArau, iNi / 266 Agehi, AyA jyAM baMdha, dikhAr3ai / 300 yaDa, mUau, iNi ThAI, sAMbharivAla; kuNa hiMdU hosyai iNi kalI / - 301 taba sAhiba, khAna nai kAu, bAMhi / 302 zloka-bhATa karai kaivAro, bolai virada appAro dhana jaNaNI hammIro, saraNAI vijai paMjaro sUro 260 303 saMbhAri, ucitya dei khudikAra | hUau / 304 siri Upara dekhI karI, pUchai, kahi na, jo 305 jiM, baiThau, jaDa, vaijala de = jiNikuli / 306 isa dohe ke aMtima 3 caraNa aura 307 veM dohe kA eka caraNa milAkara eka dohA udayapura vAlI prati meM kama hai 307 mUDa = huaGa, bhuAla / 308 ma= kAMdha, mahiyali avicala jAM lagai sUrija aru jAma / 306 kI=nI, karau samAdhau bhATa / 310 nAlha = bhATa, dai mujha = Apau, mokalAvi naH kai = rai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThAntara 311 mani gamai chai hiyai / 312 desa bhaMDAra gaDhi ghara gAma, svAmi, tUThai, droha kiyau te / 313 vesAsaghAtakI je nara hoi, mArI jai > nArI jaai| 314 jehanai e huMtA; grAma > Asa, bIr3A letA, rAu dikhaadd'i| 315 rAu, dAsa kirAr3a - vANi, nAkhiu > khavAi / 316 raupAla, thakI > tnnii| 317 bhATa kahai prabhu de nirvApa, riNamala riupAla - yyAM, nahiM ko navi koii| 318 jayaira - jei, grAsa > mAna, tyAha mAMhi kIdhA e kAma, dIyau, khAla, kaDhAvaItINai ThAmi / 316 Avar3iyA Apa, kiyau, sUgApuri / 320 rAjapUta, pravAhyau, rAya, kIyau / 321 dhana pItA; mAtra=pitA pakSa ajuAla u ApaNau, dhana dhn| 322 jiha - jyAMrI; jaga UpaharA huA tiNi ThAmi / 323 dIdhau bhATa nai ghaNau ja mAna, sAmi, vhr| 324 rAmAiNa, sAMbhalai, hoi|| 325 triNa, huai samai, sAtami, dinikahI dinai / 226 raMjinI, yugi, kAyA, suNatAM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hammIrAyaNa sAdala rAjasthAnI risarca insTITyUTa ke prakAzana rAjasthAna bhAratI ( uccakoTi kI zodha-patrikA) bhAga 1 aura 3, 8) pratyeka bhAga 4 se 7, 1) prati bhAga bhAga 2 (kevala eka aMka) 2) rupaye taissitorI vizeSAMka-5) rupaye pRthvIrAja rAThor3a jayantI vizeSAMka 5) rupaye prakAzita grantha 1; kalAyaNa (RtukAvya) 3 // 2 barasagAMTha ( rAjasthAnI kahAniyAM // ) 3 Abhai paTakI (rAjasthAnI upanyAsa) 2 // ) nae prakAzana 1, rAjasyAnI vyAkaraNa 13, sadayavatsavIra prabandha 2, rAjasthAnI gadya kA vikAsa 14, jinarAjasUri kRti kusumAMjali 3, acaladAsa khIcIrI vacanikA 15, vinayacanda kRti kusumAMjali 4, hammIrAyaNa 16, jinaharSa granthAvalI 5, padmiNI caritra caupAI 17, dharmavarddhana granthAvalI 6, dalapata vilAsa 28, rAjasthAnI dUhA 7, DiMgala gIta 16, rAjasthAnI vIra dUhA 8, paramAra vaMza darpaNa 20, rAjasthAnI nIti dUhA ha, hari rasa 21, rAjasthAnI brata kathAe~ 10, pIradAna lAlasa granthAvalI 22, rAjasthAnI prema-kathAe~ 11, mahAdeva pArvatI vela 23, caMdAyaNa 12, sItArAmajI caupAI 24, dampati vinoda 25, samayasundara rAsapaMcaka patA :-saTUla rAjasthAnI risarca insTITyUTa, bIkAnIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa nAma sUcI 05, 29 aMdInarAja 52, 53, 54 koThArI alAvadIna 7, 10, 11, 15, 18, kolha 36, 46, 47, 48, 49, khIma 51, 63, 65 khetala alIkhAna khema mATa alUkhAna, ulukhoM 5, 7, 8, 9, 11, 12, 60, 62 47,62 gajanau, gajjaNo gavar3a allU 12 19 ahamada gAbharU 4, 9, 35 12 gahila AlaphakhAna Asar3a 6 guhilatra 63 gohila IDarau uca gor3a .. UjeNi udaisI kachavAhA karNacAlukya kanar3A karamadI kAla malika 47, 63 gujarAta, gujjarA 18, 40, 46, catrakoTa caMdela callU 12 cahuANA, 1,2, 4, 5,7, 8, 9 cahuyANA 14, 15, 16, cohavANa / 18, 20, 25, 28, cahuvANa 30, 31, 32, 36, 47, 51, 60, 62 : 21 cItroDa 7 cola kAphara kukeTa kelau Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAr3a de jajjala 39, 40 jayatiga de, jaitasI 2, 8, 60, 66 jalAladIna 18 jApharakhAna jAjA, jAjala devar3au jAjamadeva ( bar3agUjara ) ) jAha ( Na ) jihara malika jaisiMgha jaicanda stfe DADiya DAiu sisterANa Dhora sAmaMda tAjakhAna tAtarakhAna ( 82 ) 11 8, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 49, 54, 61, 64, 65 6, 12 50 65 19 19 dillI, DholI 7, 11, 13, 14, 47 19 24, 40, 48, 62, 63, Jain Educationa International 47 11 12 tilaga taMbara tejasI tolhaNa thaTTA dAphara dAhimA dillI devhaNa devar3a devagiri devalade dharamasI dhuMdhaDa nayaNau narabada narasI nAvha nikuMja 62, 63 19 6. 6 dhArU 17, 24, 45, 48, 61, 63 dhAMdhau dhIrU 47, 62 12 For Personal and Private Use Only 19 44, 61 dekho - jAja devar3au 18,46, 49, 63, 64 17, 27 16, 34. 35 11 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 83 ) niroja nisaratakhAna padamasI 11 11. 12 mahimAsAhi) mahimasAhi, 4, 6, 9, 10, 23.. 24, 28, 29, 32 // 35, 36, 44, 52, paramAra mahamada pAtala mAMDava pAhaNa maladhAra pAsar3a malamagiri pIthala puhimarAya mahesarI pUnau mAphara pramathau mAlava prothIrAja mulatAna bar3agujara bAraha boDANA muMkiANa bIjulIkhAna mugala buMdI 3, 26, 27, 36 bhADa, mAMDau vyAsa 1, 6, 7, 12, melau / 13, 20, 26, 28, 33, 37 momUmAhi bhATiya 16 molhaNa, molana, bhIma molhau (mATa) mojadeva 65 muhimada mIra maMDovara 18,46, 63, mallU mallakavi, mAla 45, 47, yoginIpura merA 44, 46, 48 6 . 8 16.. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) ibasI raNathaMmavara, raNathaMmi, raNathaMbhora 1, 4, vIramade 2, 4, 25, 29, 30, 32, riNathaMbhorai, 7, 8, 9, 10, 11, 33, 34, 35, 36, 60 riNathaMbhari, raNastaMma 13, 14, 15, saMbhari, sebhara 5, 6, 10, 17, 32, 18, 22, 30, 31, 35, 44, 45, 46, 49, 50, 53, 60, saMdA 61, 63, 66 sAdau raNamala, riNamala 3, 25, 26, 27, siMdhala 26, 34, 36, 47 / sukhAnanda bhATa raupAla, rAyapAla 3, 25, 26, 27, solaMkI 36, 54 savAlAkha 5, 17 rAyamalla khu valika 12. rAmapAla rukabadIna hmmor,hmmiirde| 1, 4, 5, 6, 7, rAmacaMdi hamIri, hammIrAM 8,9, 10, 14,15, lakhAuta ' 16, 17, 18, 21,. hammIra deva ) 23, 26, 27 28, vastu 29, 30, 31, 32 vAghelA 34, 35, 36, 37, vArU 17, 24, 45, 61 38, 39, 40, 41, vikama 42, 43, 44, 45, vijakIrati 46, 47, 48, 49, vIrama / 6, 44, 47 50, 51, 53, 54, vIsala 55, 60, 61, 62, cIlhaNa 63, 64, 65 vIrU 6 hAjI kAlU hAMsala de 50 hIrApura baMdA velau vaijala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhA-zuddhi patra 6 do zabda :-- pRSTha paMkti 8 11 16 11 20 bhUmikA : azuddha hamara haTha evaM uparyukta zuddha hamIra haTha evaM uparyukta 5 15 7 16 8 11 hammIra para hammIra para AkramaNa kiyaa| kI ki raNajhetra raNakSetra krn| karane rozanI DAlI hai, rozanI DAlI hai kintu leN|taa leM, to aspasTa aspaSTa islIma islAmI rAjya mArga rAjya-mAMga paTAntara paTAntara kA dRSTavya mArA mArA to chaTThA chaThA nizcaSTa nizceSTa ___ 17-18 14 13 draSTavya w 15 10 - ___ec Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) khAI sAmAna khAI kA sAmAna 21-22 usa isa om mm x 8 x w mr an ander om pUchA to pUchA to atmAyoM ne cArAM cAroM ravivAra thA ravivAra thI svAmi svAmI prayoga upayoga usameM use senA vinAza senA kA vinAza hammIrAyaNa to hammIrAyaNa meM se hai, zambhu zambhu, eka saa| eka sA hai| mUhammadazAha muhammada zAha kintu hammIra hammIra bhI bhI hai gaNezavandana gaNezavandana se apUrva yuddha apUrva yuddha ke pazcAt vya vahA~ vaha vahAM avatAra kii| avatAra liyA / buddhiH buddhi hetIriva hetoriva bhaTAH zataM bhaTA zataM mukhApagAM mukhApagA. AryAvarta usane AryAvarta 104 104 104 108 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 117 116 134 hammIrAyaNa 13 28 26 31 32 34 36 55 53 53 55 57 58 56 56 56 80 80 80 10 18 22 11 Jain Educationa International : 14 1 17 6 22 6 18 14 15 16 10 15 17 12 aMtima aMtima ( 3 ) amIra khusaro parAjita hoke dRSTavya uddharaNAdi saMbhali mUMha, mAlAvau mUmiyA 184 melii kavilA hamIrA vargagagana hamIra deva bhaTaiH raMgIkRtaM sauMpa lauTAnA sabase pUrva jiye sarvasva rAjasthAnI saTUla bIkAnIra amIra khusaro ne parAjita ho kara draSTavya uddharaNAdi dvArA hamane saMbhali mUM, ha ma lAvaDa bhUmiyA 284 melhas kavitA hamIra rA gaMgana hammIra deva bhaTairaMgIkRtaM sauMpa lauTanA sabase pUrva jiyeM sarvasva rAjasthAnI sAdUla bIkAnera For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ org