Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa zrIbhikSumahAkAvyam ( 1 se 10 sarga ) kAvyakAra zAsanastambha muni natthamala anuvAdaka muni nagarAja sampAdaka muni dulaharAja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa zrIbhikSu mahAkAvyam (1 se 10 sarga) kAvyakAra zAsanastambha muni natthamala anuvAdaka muni nagarAja ( saradArazahara) sampAdaka muni dulaharAja
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : jaina vizva bhAratI, lADanUM (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM Arthika saujanya : zrI phatahacaina bhaMsAlI zrImatI jhamakUdevI memoriyala TrasTa, sujAnagar3ha-kalakattA sI. Ara. bI. kaipiTala mArkeTsa li0, 31 marjabAna roDa, bambaI ke saujanya se / prathama saMskaraNa : 1997 mUlya : 60/- (sATha rupaye) mudraka : mitra pariSad kalakattA ke Arthika saujanya se sthApita jaina vizva bhAratI presa lADanUM (rAja.)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana 'zrIbhikSumahAkAvya' kAvya kI sArI vidhAoM se sampanna mahAkAvya hai / vastutaH mahAkAvya hai / bIsavIM zatAbdI, saMskRta bhASA aura itanA gaMbhIra kAvya ! eka sukhada Azcarya hai / madhyayuga meM saMskRta ke utkRSTa kAvyoM kI racanA huii| unheM Azcarya ke sAtha nahIM dekhA jA sktaa| usa samaya saMskRta bhASA kA mahattva thA, vAtAvaraNa thA aura sammAna ke svara mukhara the| Aja bIsavIM zatAbdI meM saMskRta upekSita hai / usakA vAtAvaraNa bhI nahIM hai / gaMbhIra adhyetAoM kI bhArI kamI hai| isa sthiti meM isa prakAra ke praur3ha kAvya kI racanA sacamuca AzcayapUrNa ghaTanA hai / isa Azcarya kI pRSThabhUmi meM eka mahAn preraNAsrota haiM-pUjya kAlagaNI, jinhoMne mRta kahI jAne vAlI bhASA kI punaH prANa-pratiSThA kI / terApaMtha dharmasaMgha meM use navajIvana pradAna kiyA / preraNA kA dUsarA srota haiM-gurudeva zrI tulasI kA kartRtva / Apane pUjya kAlUgaNI kI paraMparA ko Age bar3hAyA, terApaMtha dharmasaMgha meM prAkRta aura saMskRta kI nIhArikA kI nakSatra-mAlA ko sadA gatizIla banAe rakhA / una nakSatroM kI vizAla paMkti meM zAsanastaMbha muni natthamalajI svAmI (bAgora) eka ujjvala nakSatra ke rUpa meM gatizIla rahe haiM / unhoMne saMskRta bhASA meM aneka racanAeM kI haiN| una saba racanAoM meM 'zrIbhikSumahAkAvya' eka vAza08 racanA hai| zabda-vicAra, artha-gAMbhIrya, upamA, alaMkAra Adi sabhI lAkSaNika vidhAoM se sampanna hai yaha mahAkAvya / prastuta mahAkAvya kI racanA meM muni DUMgaramalajI svAmI, muni sohanalAlajI, muni caMpAlAlajI, muni nagarAjajI Adi saMtoM kI bhAvanA kA viziSTa yoga rahA hai / yaha mahAkAvya bahuta samaya se anuvAda kI pratIkSA meM jhUla rahA thaa| muni dulaharAjajI ne sAhasa kiyA aura isa gurutara kArya ko apane hAtha meM liyaa| kAvya kI gaMbhIratA ko dekhate hue kArya jaTila thA phira bhI niSThA ke sAtha unhoMne ise sampanna kiyA hai| aba yaha kArya vidvad jagat ke sAmane A rahA hai / vizvAsa hai, pUjya gurudeva zrI tulasI ke zAsanakAla meM aneka saMskRta granthoM kI racanA huI hai, unameM yaha mahAkAvya viziSTa sthAna bnaaegaa| isase AcArya bhikSu ke jIvana-darzana ko kAvya kI bhASA meM samajhane kA avasara milegaa| 13 apraila, 97 AcArya mahAprajJa kAlU
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ purovAk vikrama saMvat 2014 / AcArya tulasI ne munizrI natthamalajI (bAgora) se kahA-'vi. saM. 2017 meM 'terApaMtha dvizatAbdI' kA prasaMga sAmane hai / Apa usa avasara para AcArya bhikSu ke jIvana-darzana para saMskRta bhASA meM eka mahAkAvya kI racanA kreN| yaha ApakI unake prati apUrva zraddhAMjali hogii|' unhIM dinoM DUMgara kAleja (bIkAnera) ke saMskRta vibhAgAdhyakSa DA. vidyAdhara zAstrI ne munizrI ke darzana kie| unheM munizrI dvArA racita 'anyApadeza' grantha ke kucha zloka dikhaaye| zikhariNI chaMda meM nibaddha graMtha kI pensila se likhI gaI prAraMbhika prati meM kahIM kATa-chAMTa na dekhakara vismita hote hue unhoMne munizrI se kahA-'mahArAja ! Apa sarasvatI putra haiM / Apa para sarasvatI kA varadahasta hai / anyathA itane baDe chaMda kI racanA meM kahIM kATachAMTa na honA asaMbhava hai / Apa kisI mahAkAvya kI racanA kreN|' hama sahagAmI saMtoM ne bhI Apase mahAkAvya ke nirmANa kI prArthanA kii| AcArya pravara kI preraNA, vidyAdhara zAstrI kA anurodha aura saMtoM kI vinamra prArthanA-ye tInoM isa mahAkAvya kI nirmiti ke nimitta bane / vi. saM. 2015 ke mRgazira meM kAvyaracanA prArambha huI aura vaizAkha mAsa meM kArya saMpanna ho gyaa| usa samaya Apa bIkAnera ke nikaTavartI 'udAsara' gAMva meM the| pratidina prAtaH 8 baje se 12 baje taka Apa kAvyaracanA karate aura zeSa samaya svAdhyAya meM bitaate| chaha mahInoM ke antarAla meM kAvya kI parisampannatA para AcAryazrI ne pUchA-'Apa pratidina kitane zloka banA lete the ?' munizrI ne kahA-'kabhI 50-60 aura kabhI 5-6 / ' mahAkAvya pUrA huaa| saMzodhana, parivardhana, parivartana calatA rhaa| anta meM AcAryapravara ke nirdeza para dRSTAntoM ke eka sarga kI racanA kara vikramAbda 2017 terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke maryAdA mahotsava ke avasara para AmeTa nagara meM munizrI ne ise gurudeva ke zrIcaraNoM meM samarpita kara diyaa| zrIbhikSumahAkAvya ke nirmANa kI yaha laghu kahAnI hai| mahAkAvya kI mahAnadI kA viSama yAtrApatha bahuta dIrgha hai, paraMtu isakA kAlapatha atyanta hrasva hai / yaha munizrI ke kartRtva kA anupama udAharaNa hai| isa mahAkAvya meM aThAraha sarga haiM / sabhI sarga vibhinna chaMdoM meM nibaddha haiN| AcArya bhikSu kI atha-iti kA vivaraNa dene vAle isa kAvyagraMtha meM lagabhaga 2600 zloka haiN| unameM prakRti-varNana, arAvalI parvatamAlA kA vistRta
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaha vivecana, mevAr3a ke rANAoM kA paricaya, usa samaya kI sAmAjika, rAjanaitika tathA dhArmika paristhitiyoM kA Akalana bahuta hI sajIva rUpa se huA hai / AcArya bhikSu isa kAvya ke mukhya pAtra haiN| unakA bAlyakAla, bAlaka ke zarIra ke aMga-upAMgoM ke AdhAra para unake bhaviSya ke jIvana kA rekhAcitra, yauvana, pariNaya, patnI-viyoga, AcArya raghunAthajI ke pAsa bhAgavatI dIkSAgrahaNa Adi-Adi kA vivaraNa prApta hai| terApaMtha dharmasaMgha kA sUtrapAta, terApaMtha kI saiddhAMtika aura pAramparika mAnyatAeM Adi se saMbaMdhita zloka bahuta hI saTIka haiM aura ve sajIva citra prastuta karate haiN| vibhinna alaMkAroM, sUktiyoM tathA upamAoM se saMkula yaha mahAkAvya vidyArthI ke bhASAI dRSTikoNa ko pariSkRta aura susaMskRta banAtA hai tathA isameM prayukta navIna zabda-prayoga aura vyAkaraNa vimarza bhI jJAnavRddhi meM sahAyaka banate haiN| eka bAra mahAkAvya ko dekhakara Azukavi AyurvedAcArya paMDita raghunandanajI ne AcArya tulasI se kahA-'mahArAja ! isa kAvya kA praNayana atyanta prazasta, zrutimadhura tathA AnandadAyI hai| mujhe prasannatA isa bAta kI hai ki mere pAsa adhyayanarata eka. medhAvI muni ne isakA nirmANa kiyA hai| yadi Apa mujhe aise mahAkAvya ke nirmANa kI AjJA dete to maiM bhI aisA lalita zabdAvali meM guMphita mahAkAvya banA pAtA yA nahIM, yaha sandehAspada mevAr3a pradeza kI suramya sthalI meM bAgora gAMva hai| purAtattvavidoM ne isa gAMva ke paripArzvavartI thaDoM kI khudAI meM mile avazeSoM ke AdhAra para ise pAMca hajAra varSa se bhI adhika prAcIna mAnA hai| gAMva ke saMlagna hI kiloleM bharatI 'koThArI' nadI, cAroM ora lahalahAte kheta, Ama aura imalI ke khar3e saikar3oM-saikar3oM purAtana vRkSa, do-tIna kilomITara para sthita choTI-baDI pahADiyAM, yatra-tatra abhraka kI khadAneM aura pradUSaNa mukta vAyumaNDala Adi bAgora kI prAkRtika suSamA ko zataguNita banA dete haiN| usa bAgora kA apanA itihAsa hai / bAgora ke zAsaka tathA udayapura ke mahArANA-donoM eka hI vaMza ke vaMzaja haiN| jaba kabhI udayapura ke mahArANA ko goda lene kI AvazyakatA hotI taba bAgora ke rAjakumAra ko rAjagaddI para abhiSikta kiyA jAtA thaa| isI gAMva meM kAvyakAra muni natthamalajI kA janma vi. saM. 1959 vaizAkha zuklA trayodazI ke dina huaa| Apake pitAzrI kA nAma hamIramalajI aura mAtuzrI kA nAma 'cAhI' devI thaa| ye gotra se osavaMzIya capalota the / jaba ApakI Ayu gyAraha varSa kI thI, taba kucheka pArivArika loga akAlamRtyu se divaMgata ho ge| isa hRdayadrAvaka ghaTanA ne bAlaka natthamala ke diladimAga ko jhakajhora ddaalaa| use saMsAra kI yathArthatA kA avabodha huA aura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAta bAlaka ke komala hRdaya meM vairAgya kA bIja-vapana ho gyaa| usa samaya terApaMtha dharmasaMgha ke munizrI chabIlajI svAmI kA saMparka huA, vairAgya ke bIjoM ko siMcana mila gyaa| jaba terApaMtha ke aSTamAcArya kAlagaNI vahAM samavasRta hue taba ve bIja aMkurita ho gae aura bAlaka natthamala ne teraha varSa kI laghu avasthA meM pAlI nagara meM pravrajyA grahaNa kara lii| bAlaka kI buddhi tIvra thI, samajhane kI kSamatA thii| bAlamuni ne kucha hI varSoM meM vyAkaraNa, nyAya, sAhitya Adi kA gaMbhIra adhyayana kara liyaa| avasthA ke sAtha-sAtha adhyayana kA krama bhI baDhatA gyaa| Apane jainAgamoM kI TIkAoM kA pArAyaNa kiyA aura saiddhAMtika niSNAtatA prApta kara lii| prArambha se hI Apa kavihRdaya the / rAjasthAnI athavA saMskRta meM kAvya-racanA karane meM ApakI aniruddha gati thii| saMskRta bhASA ke prati atyadhika rati hone ke kAraNa ApakA saMskRta jJAna vRddhiMgata hotA gayA aura zanaiH zanaiH Apa usameM niSNAta ho ge| ApakI aneka saMskRta racanAeM haiM, jinake adhyayana se Apake bhAvagAMbhIrya, zabdalAlitya tathA varNana kauzala kA sahaja AbhAsa ho jAtA hai| munizrI kI pramukha saMskRta racanAeM ye haiMkRti-vivaraNa racanAsthala . racanAkAla vikrama saMvat 1. zrIkAlUkalyANamandiram ADasara 1990 dIpAvalI 2. zrIkAlUkalyANamandiram tAlachApara 1990 donoM meM AcArya siddhasena kRta kalyANa mRgazira mandiram stotra kI pAdapUrti ke rUpa meM zrImad kAlUgaNI kA guNotkIrtana / 3. zAntasudhArasa vRtti gogundA 1994 upAdhyAya zrIvinayavijayajI dvArA racita zAntasudhArasa graMtha kI subodhinI TIkA / graMthAgra- . 1400 zloka pramANa / 4. yuktivAda . balUndA 1998 ahiMsA kA sUkSma evaM yuktipUrNa vivecana / granthapramANa 500 zloka / 5. anyApadeza balUndA .. 2010 chAyAvAdI paddhati se candramA, phUla, navanIta Adi ko saMbodhita kara mAnava mAtra ko dI gaI zikSAeM / zikhariNI chanda meM 108 shlok| 1998
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha rrdA 1998 kRti vivaraNa racanAsthala racanAkAla vikrama saMvat 6. vyAkhyAna paJcakam saradAragaDha 2020 prAcIna jaina AkhyAnaka / zloka 1154 / 7. arhat stutistabakam ___ balUndA 1998 0 caturvizatistavanam * jinendrastotram 0 jinastutiH [zikhariNI chanda meM 77 zloka] 8. vivekamahodadhiH khIMvADA 2022 jIvanopayogI shikssaaeN| [druyavilaMbita chanda meM 41 zloka] 9. guruguNotkIrtanam 10. vividham .. satsaMgamAhAtmyam 0 sarasvatIsAhityasaMvAda 0 samayavaicityam 0 dhyAnASTakam 0 yogASTakam 0 sAdhakanavakam 0 dIkSAmahotsavASTakam 0 terApanthastotram 0 maryAdAsvarUpanidarzanam * tulasIvyAkhyAnAmRtam 0 paTTotsavasaptakam 0 pAdapUrtizlokAH kAvyakAra muni natthamalajI ne bhArata ke aneka pradezoM kI pada-yAtrAeM kii| sAmAnya jana-jIvana ko unnata karane kA upakrama kiyA aura sarvatra yazaH prApta kiyaa| Apa vAda-kalA meM bhI nipuNa the| ApakA jaina tattvajJAna prauDha aura talasparzI thaa| Apa jaina AgamoM kA bAra-bAra pArAyaNa karate rahate the| Apane apanA aMtima jIvana sujAnagaDha meM bitaayaa| Apake sAtha chAyA kI bhAMti rahane vAle hama do muni the-muni sohanalAla (khATU) aura maiM muni nagarAja (srdaarshhr)| Apane hama donoM ko susaMskRta kiyA, zikSA-dIkSA dI aura hameM saMskRta bhASA likhane-bolane meM sakSama bnaayaa| isa mahAkAvya kI pratilipi muni sohanalAlajI ne sughaDa lipi meM kI aura maiMne unake sahayoga se saMpUrNa mahAkAvya kA hindI bhASA meM anuvAda kara diyaa| maiMne saMpUrNa anuvAda kAvyakAra munizrI ko sunAyA, yatra-tatra saMzodhana kiyA aura usakI pratilipi taiyAra kara lii| maiM Aja apane sahayAtrI, sahayogI svargIya munizrI sohanalAlajI kI smRti karatA huuN| yaha aupacArika smRti hai| unheM bhulAyA nahIM jA sktaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ no bacapana se hI maiM zAsanastaMbha munizrI natthamalajI ke sAtha rhaa| unhIM ke sAtha muni sohanalAlajI / donoM kA mujhe saMrakSaNa, saMvardhana aura saMpoSaNa milA / ve kAvya ke atha - iti se jur3e rahe / kAvya kI lipi tathA kucha sargoM kA anuvAda kara unhoMne mujhe upakRta kiyA / Aja maiM unake prati hRdaya kI samasta bhAvanAoM se zraddhAnata hUM / kAza ! Aja ve hote ! ! muni dulaharAjajI prArambha se hI munizrI natthamalajI ke prati zraddhAsikta rahe haiM / munizrI ke mana meM inake prati samAdara bhAva thA, vAtsalya thA aura jaba kabhI ye milate taba munizrI inake vinIta vyavahAra se bahuta prasanna hote / muni dulaharAjajI ne mahAkAvya ke saMpAdana kA kArya hAtha meM liyA aura mujhe prasannatA hai ki usa mahAkAvya ke dasa sarga pAThakoM ke sammukha prastuta ho rahe haiM / yaha prathama khaMDa hai| mujhe jJAta hai ki unheM isa saMpAdana aura anuvAda meM yatra-tatra parivartana, parivarddhana karane meM kitanA kyA AyAsa karanA par3A / aneka bAdhAoM ke bAvajUda bhI inhoMne apane vyasta kAryakrama ko eka bAra virAma dekara isa kArya ko prAthamikatA dI, maiM isa upakrama ke lie inako zata-zata sAdhuvAda detA hUM, AbhAra pradarzita karatA hUM / mUla kAvyakAra ke prati kRtajJatA jJApita kara inhoMne munizrI ke prati apanI zraddhA ko abhivyakta kiyA hai / kAvya ke anuvAda ko saMvArane sajAne tathA use janabhogya banAne kA sArA zreya inhIM ko hai / maiM gaNAdhipati tulasI tathA AcArya mahAprajJa ke prati apanI zata-zata vaMdanA preSita karatA hUM aura yaha kAmanA karatA hUM ki unakI chatrachAyA meM maiM apanI saMyama - yAtrA kA nirbAdharUpa se vahana karatA rahUM, jJAna- darzana - cAritra kI abhivRddhi karatA rahUM / svargIya munizrI DUMgaramalajI tathA sAthI munizrI caMpAlAlajI ke prati maiM atyanta kRtajJatA jJApita karatA hUM, jinhoMne paga-paga para protsAhita kara mujhe Age bar3hAyA hai / aMta meM dharmasaMgha ke sabhI sadasyoM ke prati maMgalabhAvanA ke sAtha maiM isa 'purovAk' ko virAma detA hUM / sevAkendra chApara, 1-4-97 muni nagarAja ( saradArazahara )
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya . AcArya bhikSu terApaMtha ke adhiSThAtA the| ve vi. saM. 1808 meM sthAnakavAsI saMpradAya ke AcArya raghunAthajI ke pAsa dIkSita hue| saiddhAMtika matabheda ke kAraNa ve unase pRthak hokara vi. saM. 1818 meM kelavA (mevADa) meM naI dIkSA grahaNa kii| ve zuddha cAritra-pAlana kI icchA se prerita the / unakA ekamAtra lakSya thA arhat vANI ke AdhAra para sAdhanA krnaa| ve sAdhanA karane lge| unhoMne AtApanA aura tapasyA se apane Apako bhAvita kiyaa| unake cAroM ora anuyAyiyoM kA gherA jamane lgaa| unake dvArA anusRta mArga kA nAmakaraNa 'terApaMtha' ho gyaa| unakA uddezya nae paMtha kI sthApanA karanA nahIM thaa| parantu jaba nAmakaraNa ho hI gayA taba unhoMne use sahajatA se svIkAra kara liyaa| __ ve terApaMtha ke prathama AcArya the| unhoMne jaina Agama graMthoM kA maMthana kiyaa| sArabhUta tathyoM ke AdhAra para terApaMtha darzana ko vikasita kiyA, aneka gaMbhIra graMthoM kA praNayana kara jaina darzana ke vizuddha rUpa ko abhivyakti dii| unhoMne lagabhaga 36 hajAra graMthAgra parimANa ke rAjasthAnI bhASA meM gadyapadya likhe| saMgharSamaya jIvana ke 72 varSa pUre kara ve siriyArI meM divaMgata hue| Aja unakA dharma-parivAra zatazAkhI kI bhAMti vistRta hokara gatizIla hai| kAvyakAra unhIM kI paramparA ke eka muni haiN| unhoMne unake jIvana-darzana ko saMskRta kAvya meM nibaddha kara apane ziSyatva ko kRtArtha kiyA hai| isa mahAkAvya ke nirmANa kI preraNA AcArya tulasI ne dii| ise zirodhArya kara saMskRta bhASA meM niSNAta muni natthamalajI ne vibhinna chandoM meM kAvya-racanA kara isa mahAkAvya ko terApaMtha saMgha ko samarpita kara diyaa| AcArya bhikSu ke jIvana aura terApaMtha darzana para likhA gayA yaha pahalA mahAkAvya hai| vi. saM. 2046 yogakSema varSa kA virAT Ayojana / saikar3oM sAdhusAdhviyoM kA jaina vizva bhAratI, lADanUM meM ekatra avasthAna / gaNAdhipati tulasI tathA AcArya mahAprajJa dvArA varSabhara nirantara prazikSaNa kA upakrama / usa samaya 'zrIbhikSumahAkAvyam' ke saMpAdana kI yojanA banI aura mujhe nirdeza prApta huA ki maiM isa kArya meM saMlagna ho jaauuN| pUre mahAkAvyaM kA anuvAda svargastha munizrI sohanalAlajI (khATU) tathA muni nagarAjajI (saradArazahara) ne kara liyA thaa| pAlI cAturmAsa meM maiMne use punaH dekhanA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha prArambha kiyA aura cAra sargoM taka usakA punarAvalokana kara diyaa| phira anyAnya kAryoM meM vyasta rahane ke kAraNa maiM isa kArya ko kara na skaa| isa varSa jaba anyAnya kArya sampanna hue taba lADanUM cAturmAsa meM yaha kArya cAlU huA / anuvAda meM yatra-tatra parivartana-parivardhana kiyaa| isa mahAkAvya ke 18 sarga haiM aura lagabhaga 2600 zloka haiN| hamane isako do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prathama bhAga meM prathama dasa sarga tathA dvitIya bhAga meM zeSa ATha sarga samAhita hoNge| prathama bhAga meM koI pariziSTa nahIM rhegaa| jo pariziSTa dene haiM ve sAre dvitIya bhAga meM dene kA nirNaya kiyA hai| mahAkAvya ke 18 sargoM kA zloka-parimANa tathA chaMda-vivaraNa isa prakAra haisarga-saMkhyA zloka-parimANa chanda 125 vasantatilakA 146 upajAti 126 upendravajrA 126 indravajrA vasantatilakA toTaka pajjhaTikA vaMzastha 198 mandAkrAntA zArdUlavikrIDita upajAti 52 bhujaMgaprayAta 108 drutavilaMbita zikhariNI 215 zArdUlavikrIDita 459 anuSTubh 209 upajAti dodhaka 163 mr. 14. 16. 18.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ teraha mahAkAvya ke lekhaka zAsanastaMbha munizrI natthamalajI bAgora (mevADa) gAMva ke nivAsI the| unakA saMskRta bhASA kA jJAna anupama thaa| Aja ve vidyamAna nahIM haiN| mujhe unakI kRti kA saMpAdana kara parama harSa kA anubhava hotA hai aura yahI mere dvArA unako dI gaI bhAvAJjali hai| ___ isa saMpAdana kArya meM mujhe muni rAjendrakumArajI tathA paMDita vizvanAthajI kA sahayoga milA, isake lie maiM unako hArdika dhanyavAda detA huuN| 1 apraila, 1997 muni dulaharAja
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya "zrI bhikSu mahAkAvyam" eka aise kAlajayI prajJApuruSa kA jIvana darzana hai jo satya ke lie jIyA aura satya kI sAdhanA karate-karate marakara amara bana gayA / terApaMtha dharmasaMgha ke Adya praNetA AcArya bhikSu isa mahAkAvya mukhya nAyaka haiM / isameM unakA sampUrNa jIvanavRtta, siddhAMta, maryAdA, anuzAsanA, AcAra saMhitA, ekataMtra meM lokataMtra kI pratiSThApanA tathA vItarAgatA kI ora prasthita mumukSu AtmAoM kA preraNA pAtheya hindI anuvAda sahita saMskRta bhASA meM guMphita hai / yaha mahAkAvya unake karttavya patha kI kIrtigAthA hai / zAsana stambha muni natthamalajI ( bAgora ) dvArA racita isa mahAkAvya ko prakAzita karane kA suavasara pAkara jaina vizva bhAratI prasannatA kA anubhava kara rahI hai / isa mahAkAvya ke aThAraha sarga haiM / prathama dasa sargoM se samanvita yaha prathama khaMDa pAThakoM ke samakSa prastuta hai / zIghra hI dUsarA bhAga prakAzita hokara Apa taka pahuMcegA / AzA hai zraddhA aura niSThA ke kendra AcArya bhikSu kA yaha jIvanavRtta tathA dArzanika aura AdhyAtmika dRSTikoNa sudhI pAThakoM lie svAdhyAya ke sAtha AtmavikAsa kA preraka banegA | mahAvIra jayantI, 1997 hanumAnamala ciNDAliyA maMtrI jaina vizva bhAratI, lADanUM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA sarga 1-10 11-25 26-27 28 viSayasUcI maMgalAcaraNa / kAvyakAra kA Atma-nivedana | marudhara deza aura jodhapura kA varNana / jodhapuranareza / kaMTAliyA grAma / 29-30 31-32 bhikSu ke mAtA-pitA / 33-36 37 38-39 40-41 dizAoM aura zAsanazrI kI harSotphullatA / 42-49 rAtrI- varNana | 50-55 prabhAta - varNana | mAtA dIpAM dvArA svapna-darzana, garbhadhAraNa aura garbha - surakSA / 123-124 125-127 dUsarA sarga 1-11 putra - janma aura grahoM kI sthiti / mAM dIpa kA harSa aura ciMtana / 56-57 sUryodaya- varNana | 58-60 janmotsava aura suhRdjanoM kA AhlAda / bAlaka kI AkRti aura rUpa / 61. 62 darzanArthiyoM kA sammAna / 63 bAlaka kA 'bhikSu' nAmakaraNa | 64 bAlaka ke janma-mAsa aura tithi kI sArthakatA / 65-74 bAlaka kI zaizavakAlIna pravRttiyoM kA hArda / vidyA - adhyayana aura saMskAra - vapana | 75-76 77-122 zarIra ke vibhinna avayavoM kI avasthiti aura unakI phalazruti / pratyakSa lakSaNoM kI parokSa phalazruti se saMgati / bAlakrIDAeM / ares bhikSu kA yauvana meM praveza / yovana aura zaizava meM noka-jhoMka / 12 dIpAnandana kA manamohaka rUpa /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ solaha 13-15 pitA kA dehAMta ho jAne para parivAra ke bharaNa-poSaNa kA bhAra vahana aura apanI vilakSaNatA se sAmAjika pratiSThA / 19-23 audArya Adi sadguNoM se bahu vyaktiyoM dvArA mAnyatAprApta / 24-26 gaNamAnya vyaktiyoM dvArA prerita hone para bhI atyanta virakti ke kAraNa pariNaya kI asvIkRti / 27-36 37-44 kulIna putravadhU ko pAkara mAtA kA harSa / 45-54 bhikSu kA dAmpatya jIvana / 55- 65 82-90 mAtA dIpAM kA atyanta Agraha aura bhikSu dvArA vivAha kI svIkRti | 66-67 lUMkA mehatA kI avasthiti / 68-81 bhasmagraha ke prabhAva se dharma kA hrAsa / hiMsA aura ADaMbarapUrNa pravRttiyoM kA pracalana Adi / pArzvastha munijanoM kA yAtrA ke lie prasthAna / varSARtu kA varNana | 98-102 virakti kI utkaTatA aura sadguru kI khoja kA upakrama / 99 pArzvastha muniyoM kA ahamadAbAda meM par3Ava / 92-93 yatiyoM dvArA hastalikhita pratiyoM ke punaruddhAra kA ciMtana aura lUMkA mehatA kA usakI kriyAnviti ke lie cunAva / 94-97 lUMkA mehatA dvArA do-do pratilipiyAM - eka rAta kI aura eka dina kI / 103 - 108 isa upakrama se lUMkA mehatA ke zAstrIya jJAna kA vikAsa aura janatA ko pratibodha | janatA kA AkarSaNa, yatijanoM kA Akroza, pArzvastha muniyoM kA prasthAna / janatA dvArA yatijanoM kA parihAra / 109 jaina zAsana ke abhyudaya kA kAraNa / 110-112 cavAMlIsa vyaktiyoM dvArA gRhastha lUMkA mehatA se dIkSA grahaNa aura 'bAIsa Tole' nAma kI sArthakatA / 113-114 lUMkA mehatA viSayaka aneka kiMvadantiyAM / loMkAgaccha kA pravartana | 115-116 dhUmaketu ke yuvA hone para prabhAva / 117-120 AcArya raghunAthajI dvArA jaina zAsana kI bAgaDora saMbhAlanA / unakI vizAla saMpadA / 121-122 bhikSu kA raghunAthajI se saMparka aura gurUrUpa meM svIkaraNa / 123-136 saMyama grahaNa ke lie patnI ko pratibodha |
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sataraha 137-140 pati-patnI dvArA brahmacaryavrata svIkAra / . 141-146 patnI kI dIkSA grahaNa ke lie svIkRti / tIsarA sarga 1-2 pati-patnI dvArA kaThora pratijJA 3.7 patnI kA rogagrasta honA, upacAra aura viyoga / 8-15 kAla-mRtyu kI karAlatA / 16 saMyama-grahaNa ke lie tatpara / 17-20 nagara-janoM dvArA puna: vivAha kI preraNA / bhikSu kI asvIkRti / 21 tyAgI kA svarUpa / 22-26 svadIkSA kI yogyatA kA parIkSaNa / 27-30 mAM dIpAM se dIkSA kI AjJA mAMganA / 31-38 mAM kA hRdaya-drAvaka kathana / 39-44 mAtRmoha ke nivAraNa ke lie prayatna / 45-47. mAM se cAra bAMtoM kI yAcanA / 48 mAM dvArA cAra asaMbhAvita bAtoM para AzcaryAbhivyakti / * 49-51 bhikSu dvArA mAM ko punaH samajhAne kA prayatna / 52-53 AcArya raghunAthajI dvArA mAM dIpAM ko samajhAne kA prayatna / 54-61 mAM dIpAM dvArA siMha svapna kA kathana aura usakI phalazruti svarUpa sva abhilASA / / 62-79 AcArya raghunAthajI dvArA mAtA dIpAM ko siMha svapna ke AdhAra para smjhaanaa| 80-89 mAM dIpAM dvArA putra bhikSu kI parIkSA ke lie saMyama kI duzcaratA btaanaa| 90-106 bhikSu kA pratyuttara / , 107-114 sajala netroM se jananI dvArA cAroM RtuoM meM hone vAle muni jIvana ke kaSToM kA varNana / 115-12 jananI dvArA pravrajyA kI svIkRti aura mokSa-saMdeza / 124-126 dIkSA kI svIkRti se Anandita bhikSu kA kaMTAliyA se bagar3I kI ora prasthAna / cauthA sarga 1-47 dIkSArthI bhikSu kA abhiniSkramaNa, zobhAyAtrA aura pauravAsI : nara-nAriyoM kI AnandAbhivyakti / . .
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aThAraha 49-53 bagaDI nagara ke bAhyabhAga meM nadI ke taTa para vizAla vaTavRkSa kI chAyA meM AcArya raghunAthajI dvArA vikrama saMvat 1808 mRgazira kRSNA 12 ko bhikSu ko dIkSA pradAna / 54-66 zaikSa ziSya bhikSu ko pAkara AcArya kI manaHsthiti, sAtha meM viharaNa aura zikSaNa / 67-75 muni bhikSu kI jijJAsAeM, guru-ziSya saMbaMdha Adi / 76-83 siMghADapati ke rUpa meM anyatra viharaNa aura apAra yazaHprApti / 84-85 prathama cAra cAturmAsa / 86-100, mevADa deza kA varNana / 101-106 bAgora nagara kA varNana / 107-124 kRSNojI aura bhAramalajI-pitA-putra ke dIkSA-sthala 'vaTa vRkSa' kA varNana aura dIkSA kI saMpannatA / 125-126 - pAMcavAM aura chaThA cAturmAsa / pAMcavAM sarga 1-19 rAjanagara kA prAkRtika saundarya / 20-24 rAjanagara ke vAstavya pauravaMzIya zraddhAluoM kI sthiti aura dhArmika shrddhaa| 25-47 zraddhAluoM dvArA zAstrAbhyAsa, usake pratibodha-prApti aura tAtkAlika zramaNasaMgha ke AcAra ke prati vipratipatti / __48 zrAvakoM dvArA saMgha se saMbaMdha-viccheda aura vandana-parihAra / 49-93 rAjanagara ke zrAvakoM kI sthiti se AcArya raghunAthajI kI : manovyathA, sthiti ke nirAkaraNa ke upAyoM kI vyarthatA / zrAvakoM meM vighaTana aura samasyA kI bhayaMkaratA / / .. 94-97 muni bhikSu ko sthiti ke nirAkaraNa ke lie rAjanagara bhejA jaanaa| 98-106 muni bhikSu kA prasthAna aura janatA kI vitrknnaa| 107-11.1 arAvalI parvatamAlA kA varNana / 112-143 bhikSu kA rAjanagara meM Agamana, zrAvakoM se vicAra-vimarza aura vandana-parihAra kI azeSa kathA kA zravaNa / 144-153 zrAvaka saMbodha ko sunakara muni bhikSu kA manazcintana aura vAgkauzala se samAdhAna nidrshn| 153-163 guru-moha se pratibaddha muni bhikSu kI viparIta prarUpaNA aura zrAvakoM dvArA punazcintana kI prernnaa| chaThA sarga 1-2 jinezvaradeva kI stuti aura prastuta sarga kA pratipAdya /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-4 5 - 16 17-19 20 21-22 23-36 37-91 mithyA prarUpaNA se bhikSu kI manaHsthiti / sUryAsta kA varNana / andhakAra kA phailanA / hrAsa aura vikAsa kA krama / rAtrI kA varNana / 66-76 77-90 unnIsa 92-110 prabuddha mana se mana ko pratibodha / 111-117 muni bhikSu kI kalyANamArga ke udbhAvanA kI pratijJA aura usakI phalazruti / 118-122 rogoM kI bhayaMkaratA aura manuSyoM kI manaHsthiti / 123-126 asAtavedanIya ko samabhAva se sahane kA nirdeza | 127- 132 Arya puruSa kauna ? 133 - 134 sAtavAM sarga zubha bhAvanA se zItajvara kA apanayana / 91 92 - 100 101-106 zItajvara se AkrAMta bhikSu, usakI pracaMDatA aura bhikSu kI sahanazIlatA / 1-16 sUryodaya kA varNana / 17- 21 sUryakiraNoM dvArA muni bhikSu kA caraNasparza aura sUrya kA AtmaciMtana | 107 108-109 zItajvara ke prakopa kI vAstavikatA, muni bhikSu kA usa samaya AtmaviloDana, nArakIya kaSToM kI bhayaMkaratA aura satyAbhivyakti kI pratijJA / 22- 25 mahApuruSoM kI kAryapaddhati-- pahale soceM, phira kareM / 26-65 : jvaramukta avasthA meM muni bhikSu kA cintana, zAstrAdhyayana ke lie parama puruSArtha aura antar Aloka kI upalabdhi / rAjanagaravAsI zaMkAzIla zrAvakoM ke samakSa satya kA udghATana / zrAvakoM dvArA bhikSu kI muktakaMTha se prazaMsA aura unameM pUrNa vizvAsa kA prakaTIkaraNa | AgrahI zrAvakoM kI manaHsthiti / muni bhikSu dvArA apane sahagAmI muniyoM ko satyopalabdhi kI avagati / sahagAmI muniyoM dvArA satya mArga kI udbhAvanA meM vilamba na karane kI bhikSu se prArthanA / avasara kI pratIkSA | rAjanagara kA AThavAM saphala cAturmAsa /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsa AThavAM sarga 1-6 rAjanagara kA cAturmAsa saMpanna kara muni bhikSu kA prasthAna aura zrAvakoM kI abhyrthnaa| 7-11 rAjanagara se sojata jAte mArgagata kaThinAiyoM ke kAraNa pAMca muniyoM ke do dala aura eka dalanetA vIrabhANa ko zikSA / 12-33 muni vIrabhANa kA sojata meM muni bhikSu se pUrva Agamana aura guru raghunAthajI ko rAjanagara kI ghaTanA kI pUrI avagati / 34 ghaTanAkrama ke zravaNa se AcArya kI apUrva manaHsthiti / 35-42 muni bhikSu kA Agamana aura prAraMbhika vArtAlApa / 43-47 avasara kI pratIkSA meM muni bhikSu / 48 , jijJAsAoM ke samAdhAna ke lie AcAryazrI se nivedana / 49-51 avasara kI pratIkSA kyoM ? 52 . guru ko vinamra vyavahAra se pratIti utpanna kara sAtha meM rahanA / 53-58 muni bhikSu dvArA aisA karane kA aucitya / 59-81 muni bhikSu kA raghugaNa meM asaMbhAvita punaH praveza se rAjanagara vAsI zrAvakoM kI manaHsthiti aura vicAroM kA udvelana / nauvAM sarga 1-4. AcArya raghunAthajI ke sAtha muni bhikSu kA vArtAlApa prasaMga / 5 zivapatha ke anusaraNa kA nivedana / 6 vidvAn aura dhIdhana kauna ? / 7-8 zraddhA kA svarUpa aura usakI prApti kI durlabhatA / 9 zraddhA ke tIna prakAra / 10-12 mizradharmazraddhA kA khaMDana / 13-16 AjJA hI dharma hai| usakI akhaMDa ArAdhanA karanA hI adhyAtma 17-19 eka sAtha eka hI yog| 20 eka hI kArya se puNya-pApa donoM nhiiN| 21 eka samaya (kAla kA nyUnatama bhAga) meM koI bhI kRtrima kArya nahIM hotaa| 22-23 adhyavasAya, pariNAma, yoga Adi eka kArya meM viSama nahIM hote / taba eka hI kArya meM puNya-pApa kaise ?
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ikkIsa 24-42 mizradharma kI mAnyatA kI atAtvikatA aura usase hone vAle 'anyAnya doSa / 43 prazasta yoga aura aprazasta yoga / 44 Agamavacana para pratIti rakhane kA nirdeza / 45 AjJA dharma, anAjJA adharma / / 46 Agrahamukta hone kI prArthanA / / / 47 kyA hama ratnatrayI se bhI vaMcita nahIM haiM ? 48 zrAmaNya kA svIkAra kyoM ? . 49 tinnANaM tArayANaM banane kI praarthnaa| . 50 AtmakalyANa kI bhAvanA se hI nivedana / 51 hiMsA meM nimitta na bananA hI dhyeya / 52 manuSyajanma aura caritra-prApti durlabha / ' 53 Agraha-tyAga kI prArthanA / 54 Atma-nivedana para dhyAna dene kI prArthanA / 55 bhikSu ke kathana se AcArya raghunAthajI kA kopAruNa honaa| 56 raghu kA kathana-'mere vacanoM para zraddhA rakho' / muni bhikSu kA pratyuttara / 57 vizvAsa kI utpatti kaise ? 58 dravyAcArya kI viparIta avasthA ke kAraMNa munizrI dvArA kAlakSepa kA ciMtana / 59-60 sAtha meM cAturmAsa kara Agamika carcA dvArA satya-asatya ke nirNaya kA nivedana / 61 AcArya raghunAthajI ko saMghabheda kI aashNkaa| ....... 62 guru kI anumati se meDatA cAturmAsa ke lie prasthAna / 63.66 cAturmAsa saMpanna kara puna: gurucaraNoM meM Agamana, punaH vicAra karane kA namra nivedana, tattvacarcA Adi / 67-71 guru ke vicAra-parivartana kI asaMbhAvyatA para muni bhikSu kA vicAra-maMthana / 72-82 vicAra-maMthana meM sahayogI banane vAle vasaMta Rtu kA varNana, usakA preraka sNbodh| .. .. : .. 83-86 vikrama saMvat 1817 caitra zuklA navamI bagaDI nagara meM saMgha viccheda kara muni bhikSu kA sthAnaka se bahirgamana / 87-91 AcArya dvArA utpAdita kaSTa tathA. unase aspRSTa muni bhikSu / 92-93 muni bhikSu kA apane sahayogI saMtoM ke sAtha gAMva bAhara AnA, AMdhI kA prakopa, zmazAna kI chatarI meM tthhrnaa|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bAIsa 94-106 . AcArya raghunAthajI kA apane bhaktoM ke dalabala ke sAtha. vahAM AnA aura bhikSu ko smjhaanaa| guru-ziSya ke prshnottr| 107-108 AcArya raghu ke Ardra nayanoM ko dekha muni udayabhAnajI kA prazna aura guru kA samAdhAna / 109-114 AcArya raghunAthajI ke hRdaya-drAvaka upakrama se bhI avicalita muni bhikSu ke vicaar| 115 AcArya dvArA bhAvI ApadAoM kI avagati denA, bhaya dikhaanaa| 116-117 abhIta muni bhikSu kI dRr3hatA / / AMdhI ke virata hone para bhikSu kA anyatra vihAra / 119 baralU nagara meM carcA kA upakrama / 120-127 zrAmaNya-pAlana kI duranucaratA ke prasaMga meM muni bhikSu kA kathana aura AcArya ko udbodhana dene kA asaphala prayAsa / 128-189 AcArya jayamalajI se milana, unake sAtha AcAra-vicAra viSayaka vistRta vArtAlApa / hiMsA-ahiMsA, dayA-dAna, sAvadyaniravadya, puNya-pApa, Adi tAttvika viSayoM kI carcA / saiddhAMtika pramANoM kI unheM jAnakArI denA / AcArya jayamalajI kI sahayoga dene kI manaHsthiti aura bhikSu ke sAtha saMghamukta hone kI prabala mAnasikatA batAnA / 190-193 AcArya raghunAthajI ko AcArya jayamalajI kI manaHsthiti kI jAnakArI / upAyoM se jayamalajI ko apanI ora AkRSTa krnaa| 194-196 AcArya jayamalajI dvArA muni bhikSu ke upakrama kI sarAhanA karanA, satya-krAMti kA anumodana karanA, para sahayogI banane ... . kI apanI asamarthatA pragaTa karanA / 197 muni bhikSu kI kaSTa-sahiSNutA / 198 kAvyakAra kA Atma-nivedana / dasavAM sarga * 1-2 "muni 'bhArImala kI yogyatA kA varNana / 13-13 muni bhArImala ke pitA muni * kRSNojI kI samasyA aura smaadhaan| 14 bAla muni bhaariiml| 15-17 muni bhikSu ke sAtha anya bAraha muniyoM ke abhidhAna aura . unake gacchoM kA nirdeza /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ teIsa 18-21 tattvacarcA, bhinna-bhinna sthAnoM meM cAturmAsika pravAsa bitAne kA Adeza aura kartavya-nirdeza / / 22-30 muni bhikSu kA mevAr3a kI ora prasthAna / arAvali pavaMta mAlA kA vrnnn| mahArANA pratApa kI tejasvitA kA nirUpaNa aura mAnasiMha kA caritra / 31-41 bAdazAha akabara dvArA mevAr3a para AkramaNa / mahArANA vIra pratApasiMha dvArA sAmanA karanA, kaThinAiyoM ko sahanA tathA be-ghara-bAra hokara rAnI aura putra ke sAtha arAvalI ke jaMgala meM bhaTakanA, dharma kI rakSA ke lie prANoM ko nyochAvara kara denA / 42-44 mahArANA kI pRSThabhUmi meM muni kA sAhasika ciMtana, nUtana dIkSA-grahaNa kA saMkalpa / 45-47 kelavA nagara kA varNana / ___48 aMdherI orI meM cAturmAsa ke lie avasthita honaa| 49-53 bhasmagraha aura dhUmaketu grahoM kI avasthiti, kAla-gaNanA, prabhAva aura terApaMtha ke udaya kI praasNgiktaa| 54 bhasma graha aura dhUmaketu ke prabhAva kI kaal-gnnnaa| 55 muni bhikSu dvArA navIna dIkSA grahaNa / 56-59 muni bhikSu ke sAtha vAle pAMca saMtoM kA guNa-varNana, naI dIkSA kI dIpti tathA hrssollaas| 60 muni bhikSu ke puruSArtha kI phalazruti /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA sarga pratipAdya : zrIbhikSu kA janma, dehalakSaNa aura unakI phalazruti / zloka : 125 chanda : vasantatilakA (prathama sAta zloka bhinna-bhinna chaMdoM meM nibaddha haiM / )
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayam prastuta sarga meM marudhara deza kI prAkRtika saMpadA, sauMdarya tathA rAjanayika sthiti kA yathArtha varNana hai / bhikSu isa kAvya ke nAyaka haiM / unake gAMva 'kaMTAliyA', janma se pUrva mAtA dvArA dekhA gayA siMha kA svapna tathA usakI phalazruti ke sAtha-sAtha bAlaka bhikSu ke zArIrika lakSaNoM kA 42 zlokoM (77 - 118) meM sundara varNana prApta hai / zaizava tathA vidyAdhyayana kA citraNa bhI huA hai / kAvyakAra ne AcArya bhikSu ko sAkSAt nahIM dekhA, parantu guNoM ke AdhAra para AkRti kA Akalana karate hue 'yatrAkRtirlasati tatra guNAH vasanta' kI yukti ko sArthaka kiyA hai / ve kahate haiM-- rUpaM svarUpamabhibodhayituM prakAmaM, kastAfectspi gamayet tadRte padArthAn / ukta kRtistata iyaM zubhalakSaNAbhiyaMtrAkRtirlasati tatra guNA vasanti // 121 // kAryAt parokSamayakAnyapi lakSaNAni, jJAyanta eva munipasya matasya tasya / nadyambupuramanuvIkSya samIkSya sAkSAd, vRSTigireH zirasi kena na lakSyate kim // 122 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 1. zreya:zrIkamalaM sadaiva vimalaM pratyaha dAvAnalaM, jJAnAnantyasamujjvalaM bahubalaM siddhAntasiddhAcalam / pUjyaiH pUjitapattalaM pratipalaM saMkalpakalpasthalaM, zrIzrIvIrajinezvaraM praNidadhe procchRGkhalaM maMgalam // kalyANa rUpI lakSmI ke kamala, sadA vimala, vighna-bAdhAoM ke lie dAvAnala, ananta catuSTayI se samujjvala, vIryavAn, siddhAnta ke sumeru, devoM se sadA pUjita caraNavAle, saMkalpa siddhi ke lie kalpataru, nirbAdha maMgalasvarUpa zrI vIra jinezvara prabhu ko maiM namaskAra karatA huuN| 2. siddhAH siddhikarAH sadA sukhakarAH kSiptAtmakarmotkarA', buddhA bodhikarA vivekanagarAH saccinmayAH sarvadA / muktA muktikarA vimuktizikharAH zAntAH prazAntA varA-, stIstIrthakarairnatA: sumahitAH stutyA mayA bhaktitaH // siddhi aura zAzvata sukha ke pradAtA, apane samasta karmoM ko kSINa karane vAle, svayaM sambuddha, dUsaroM ko bodhi dene vAle, viveka se paripUrNa, sadA cinmaya avasthA meM avasthita, svayaM mukta, dUsaroM ko mukta karane vAle, vimukti ke zikhara para sthita, zAMta, prazAnta, zreSTha, tIrtha svarUpa tathA tIrthaMkaroM se praNata aura stuta aise siddha bhagavAn kI maiM bhaktipUrvaka stavanA karatA huuN| 3. yA nityaM praNihanti vizvatimiraM yajjyotirujjambhate, yA mUkaM vitanoti bhASaNacaNaM yApekSikaM bhASate / yA mohAdiviyuktazuddhakaruNA siddhA svayaM siddhidA, sA jainI jagadIzvarI bhagavatI stAt sAradA zAradA // 1. pratyUhaH-vighna, bAdhA (vighnentarAyapratyUha abhi0 6 / 145) / 2. siddhAcalam -sumerum / 3. utkaraH-samUha / 4. bhASaNacaNa:-vAcAla / 5. zArada:---zAlIna (zAlInazAradau --- abhi0 3 / 99) /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImikSumahAkAvyam jo vizvavyApI ajJAna timira kA sadA nAza karatI hai, satya kA prakAza phailAtI hai, mUka ko vAcAla karatI hai, sApekSa artha kA pratipAdana karatI hai, jo moha Adi se viyukta zuddha karuNAmaya hai, jo svayaM siddha hai aura dUsaroM ko siddhi pradAna karatI hai, vaha jagadIzvarI jainI vANI merI vANI ko sArabhUta - zaktizAlI banAe / 4. tIrthaMkaranirupamairvaravItarAga rbhAvopakArakuzalaiH sakalAgamAbdheH / sAraM sudhArasamivoddhatametamAdau, mantrAdhipaM smRtimaye parameSThimantram // nirupama, vItarAga aura yathArtha upakAra karane meM kuzala tIrthaMkaroM ne samasta Agama-samudra kA maMthana kara sArarUpa sudhArasa kI bhAMti jisa paMcaparameSThI mahAmaMtra kA uddhAra kiyA thA usakA grantha-nirmANa ke prArambha meM maiM smaraNa karatA huuN| . 5. arhastadijyamunivaryajinoktadharma- lokottamAgrazaraNAdbhutamaGgalAni / catvAri vistRtacaturgatiduHkhadAhe, prArabhyamANaviSaye hRdayaM nayAmi // arhat, siddha, muni aura kevalI prarUpita dharma--ye cAroM hI adbhuta maMgala haiM, lokottama haiM aura zreSTha zaraNabhUta haiN| maiM isa vistRta cAturgatika saMsAra ke duHkha-dAha kA anta karane ke lie prastuta grantha ke praNayana kI punIta velA meM ina cAroM zaraNabhUta maMgaloM ko hRdaya meM sthApita karatA hUM, unakI smRti karatA huuN| 6. anantAnantaryajjvaladamalabhAnuprabhRtibhi na bhAsyaM no zAsyaM gahanagahanaM prANihRdayam / sahA''lokaM lokyaM vidadhati mudA ye pramuditAH, praNaMNamye'tastAn sugurucaraNAMzcArucaraNAn // ananta ananta sUrya Adi prakAzapuJjoM se bhI prakAzita nahIM hone vAlA tathA kisI se bhI anuzAsita nahIM hone vAlA jo mAnava mana hai, usako Alokita aura anuzAsita karane meM sadguru samartha hote haiN| maiM zuddha cAritra kA pAlana karane vAle una guruoM ke pAvana caraNoM meM vandana karatA huuN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 7. santa: zAntikarA mahAvratadharA mokSAthino niHspRhA stattvajJA jinazAsanonnatikarA vairjhikaastaarkaaH| mAnAmAnasamAH kSamAmRtabhRtA lokapravAhe'vahAH, santu kvApi tathAvidhA munivarAH sarve'pi vandyA mayA // ___ jo zAnti karane vAle, mahAvratadhArI, mokSArthI, nispRha, tattvajJa, jinazAsana kI prabhAvanA karane vAle, virakta saMsAra-samudra se pAra lagAne vAle, mAna aura apamAna meM sama rahane vAle, kSamArUpI amRta se paripUrNa, lokapravAha meM na bahane vAle saMta haiM, phira cAhe ve kahIM bhI kyoM na hoM, ve mere lie vandya haiM, maiM una sabako vandanA karatA huuN| 8. zlAghyAstu te satatasajjanarAjahasAH, sargAt mudhaiva guNamauktikamAlino ye / kintu pramAdapadadarzanatatparAste, bhUyAsuratra pizunA bahumAnanIyAH // jaise rAjahaMsa motiyoM ko cugate haiM, vaise hI sajjana puruSa apane svabhAva se dUsaroM ke guNa-muktAoM ko cugate haiN| ve sadA zlAghanIya hote haiN| kintu doSa-darzana ke lie sadA tatpara rahane vAle pizuna bhI bahuta mAnanIya haiM kyoMki ve vyakti ko pramAda ke prati jAgarUka karate rahate haiM / 9. sadvarNanairavitathairmadupakramo'yaM, sarvAn sadA samanukUlayituM na zaktaH / candro vikAsayati rAtrivikAzi padma, sUryo'pi vAsaravikAzi kajaM na cAnyat // merA yaha prastuta upakrama yathArtha aura vAstavika hai, phira bhI sabako samAna rUpa se prasanna karane meM samartha nahIM hai| jaise candra kevala candra vikAsI kamaloM ko hI vikasita kara pAtA hai aura sUrya kevala sUryavikAsI padmoM ko hI vikasita kara pAtA hai, dUsare kamaloM ko nahIM / 10. iSTA''zrayaM samadhigamya suramyameta dantaHsthitaM caritamAzu vibhAvayAmi / vyomAvalambanamRte kimu caNDaroci:vizvaM prakAzayati yatnasahasrato'pi / 1. sarga:- svabhAva (dharmaH sargo nisargavat-abhi0 6.12) / 2. caNDarociH--sUrya /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam iSTadeva kA Azraya lekara hI maiM apane antaHkaraNa meM sthita AcArya bhikSu ke jIvanavRtta ko abhivyakta karane kA prayAsa kara rahA hUM / sUrya atyanta tejasvI hai / kyA vaha AkAza kA Azraya lie binA hajAroM prayatnoM se bhI vizva ko prakAzita kara sakatA hai ? 11. harSaprakarSavazato rasato rasAnAM, bhikSormuneviracayAmi viziSTavRttam / manye janeSu mudamAryaguNAnviteSu, nirmAtRparyavasitaM zrutamAtmasiddhayaM // maiM Ananda se otaprota hokara muni bhikSu ke viziSTa jIvanavRtta kA sarasa kAvya meM racanA kara rahA huuN| maiM mAnatA hUM ki Atmasiddhi ke lie prayatnazIla AryapuruSoM ko yaha kAvya apUrva AhlAda dene meM saphala hogaa| 12. kvA''ryasya tasya caritaM vitataM vizuddhaM, ' kvAhaM parANuparakapratibhAprabhAvI / dhairyAt tathApi tadupakramituM pravRttaH, ki kUdate na pavanoddhatareNurabhre // __kahAM to una Arya bhikSu kA suvistRta jIvana caritra aura kahAM maiM aNu jaisI atyalpa pratibhA kA dhAraka ! kintu phira bhI maiM apane dhairya ko saMjokara usa jIvanavRtta ko likhane kA upakrama kara rahA huuN| kyA havA se prerita hokara dhUli kaNa AkAza meM uchala-kUda nahIM karate ? 13. yad vyAkaromi tadidaM na hi me prabhutvaM, tasyaiva dhIrapuruSasya mhaanubhaavH| yo dRzyate nayanayAntrikakarmakANDaH, sarvo'pi taccaturacetanasatprapaJcaH / / isa viSaya meM maiM jo kucha abhivyakta kara rahA hUM, usameM merA apanA kucha bhI nahIM hai / saba kucha usa dhIra puruSa kA hI mahAn prabhAva hai| jo kucha AMkhoM se dikhAI de rahA hai yA yantroM ke dvArA utpAdana ho rahA hai, una sabakI pRSThabhUmi meM nipuNa cetanAzakti kA hI prapaMca hai, AMkha aura yantra kA nhiiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 14. dUre prayAntu cakitAGgivadantarAyA, nazyantvazaktaya ivetaya' iSTadevAt / mA mA spRzantu jaDatA iva mandatA mAM, yasmAt karomi kila kevala puNyakAryam / / maiM eka puNya kArya meM pravRtta ho rahA hUM isalie yaha kAmanA karatA hUM ki samasta vighna aura bAdhAeM bhayabhIta vyakti kI bhAti mere se dUra ho jAeM, sArI durbalatAeM vaise hI naSTa ho jAeM jaise iSTadeva mahAvIra ke zubhAgamana se sAre upadrava naSTa ho jAte haiN| mujhe maMdatA vaise hI chU na pAe jaise cetana ko jdd'taa| 15. ki saMkaTA: pratibhaTAH kimasAdhyasAdhyaM, kiM vA klama: samabhibhUya samAn tadartham / prastaumi samprati dRDhAsanasanniviSTaH, . protsAhina: saphalatA ca puraH pratiSThA // aba ve kaunase saMkaTa haiM jo zatruoM kI bhAMti mere sAmane khar3e raha sakate haiM ? aba vaha kaunasA sAdhya hai jo mere lie asAdhya ho sakatA hai ? aba vaha kaunasA zrama hai jo mujhe vicalita kara sakatA hai ? aba maiM ina sabako parAbhUta kara, kaTibaddha hokara kAvya-racanA karane ke lie prastuta ho rahA hU~ / yaha suvidita hai ki utsAhI vyakti ke samakSa saphalatA hAtha jor3e khar3I rahatI hai| 16. syAd vA zramo gurucaritrasudhAzino me, cintA na tatra sakalaH sahanIya eva / keturjanArdanakarAmRtapAnamicchurAtmIyamastakamapi pravade tataH kim // maiM AcArya bhikSu ke jIvana caritra ko likhakara amRtapAna karanA cAhatA hUM / yadi isa upakrama meM mujhe kucha zrama bhI uThAnA par3e to koI ciMtA nahIM hai| maiM usa zrama ko sahana kara lUMgA / ketu graha janArdana ke hAthoM amRtapAna karanA cAhatA thA / usane isake lie apanA mastaka bhI de DAlA, kaTavA diyA, to phira mujhe ina kaSToM kI ciMtA hI kyA hai ? 1. cakitaH-bhayabhIta (daritazcakito bhIto-abhi0 3 / 29) / 2. ItiH - upadrava (ajanyamItirutpAto--abhi0 2 / 40) /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 17. yogIzvaraM nikaSitaM vidakATyatattva mAtmAthinaM guruguNAnvitamugrabuddhim / bhAgyodayodya mama bhikSumuni jinendra, staumyeva no paramapuNyapathaM prayAmi // maiM parama yogIzvara, sAdhanA kI kasauTI para kase hue mahAn tAkikoM ke dvArA bhI akATya tattva ke pratipAdaka, AtmArthI, uccatama guNoM ke dhAraka, mahAn meghAvI AcArya bhikSu kA guNagAna kara apane Apako parama saubhAgyazAlI mAnatA huuN| sAtha hI sAtha maiM unake dvArA pravartita 'terApaMtha' kA anugamana bhI kara rahA hUM, yaha bhI mere puNya kA hI pratiphalana hai / 18. lAlATikA'nanasamAnavizeSakRtyazcAthimAnajanaraJavidUSakatvaH / kiM varNitAH katipayA na mayA tvidAnI, siddhayarthameva tamRrSi sucaritrayAmi // muMha dekhakara tilaka karanA, cApalUsI karanA, janaraJjana karanA, vidUSaka vRtti ko apanAnA-isa prakAra maiMne atIta meM na jAne kina-kina ke guNagAna nahIM kie, kiMtu aba maiM Atmasiddhi ke eka mAtra prayojana se mahAmuni bhikSu kA sucaritra likha rahA huuN| 19. yogotthazuddhamatimaNDitapaNDitAnA muttejitAdbhutavivekapaTuprahAraiH / protkIrNayadguNamahAya'sumauktikeSu, sraSTuM srajaM pratibhayA guNavad vizAmi / __ AcArya bhikSu kI bahumUlya guNa muktAeM yoga sAdhanA se jAgRta zuddhamati vAle paNDitoM ke vilakSaNa viveka-prahAroM se bIMdhI huI haiN| unakI mAlA gUMthane ke lie maiM unameM dhAge kI taraha apanI pratibhA se praveza kara rahA huuN| 20. dAkSiNyamasti na tathA pragatiprayogA:, pannyAsatA'pi na tathA paramasti caikaa| zraddhA hi me balavatI prayate yato'tra, mArgasthito yadavasIdati no kadApi / / 1. lalATaM-prabhorbhAlaM pazyatIti lAlATikaH /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH yadyapi mere pAsa na paryApta kuzalatA hI hai, na nae-nae prayogoM kA sAmarthya hI hai aura na padya racanA kA vaisA lAlitya hI hai, kintu mere pAsa balavatI zraddhA hai / maiM usa eka zraddhA ke bala para isa ora prayatnazIla huA hUM / yaha suvidita tathya hai ki sahI mArga para caraNa bar3hAne vAlA vyakti kabhI bhI khinna nahIM hotA kyoki vaha eka na eka dina maMjila taka pahuMca hI jAtA hai| 21. nAhaM yate tadanuyAyitayaiva kintu, zANAvalIDhatadagUDhaguNAnuviddhaH / ko vA parIkSaNamRte vibudhaH prayukta, kAce karaM kalitakevalacAkacikye // maiM AcArya bhikSa kA anugAmI hUM, isalie yaha upakrama nahIM kara rahA hUM kintu apanI buddhi kI kasauTI para kase gae AcArya bhikSu ke guNoM se prabhAvita hokara hI aisA kara rahA huuN| kauna aisA catura vyakti hogA jo parIkSA kie binA hI kevala cAkacikyayukta kAMca ko (maNirUpa meM) grahaNa karegA? 22. dvIpo'tra jamburayamAkramaNaM vinaiva, dvIpAn svato gurugurUnitarAn suvRttAt / jitvA''tmarakSakatayA parito'bhisUtya, tAn zAsituM kimavasat dhRtamerudaNDaH / / yaha jambUdvIpa hai / isane apane sadvyavahAra yA golAkAra paridhi se anyAnya bar3e-bar3e dvIpoM ko binA AkramaNa ke hI jIta liyA hai / unheM jItakara apanI sevA karavAne ke misa se isane apane aMgarakSaka kI bhAMti cAroM ora unakA sUtrapAta kara rakhA hai| aisA pratIta hotA hai ki una saba para zAsana karane ke lie hI isane sumeru parvata ke vyAja se daNDa ko dhAraNa kiyA hai / 23. tAdRk suvRttaparisevanayA hi sindhuH, kSAro'pi ratnanidhireSa tataH pramodAt / velAbhirucchalati tiSThati nA'pi ruddhaH, satsaGgatiH phalavatI jagatIha kiM na // ___ jambUdvIpa jaise sadzIla vAle kI sevA kara vaha kSAramaya lavaNa samudra bhI ratnAkara bana gyaa| isa harSa se vaha velA ke miSa se uchAleM bharatA hai aura rokane para bhI nahIM rukatA / kyA isa saMsAra meM satsaMgati phalavAna nahIM hotI ?
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrIbhikSumahAkAvyam 24. nAnAsaricchikharivarSa virAjamAno, lakSAdiyojanamitaH prasRtaH samantAt / candrArddhakalpamiha bhAratavarSametAn nityaM babhau smymllmhaakssvaattH|| nAnA nadiyoM tathA varSadhara parvatoM se suzobhita isa lAkha yojana laMbecaur3e jambUdvIpa meM kAlacakra ke mahAna akhAr3e kI bhAMti yaha arddha candrAkAra bhAratavarSa sadA suzobhita hotA rahA hai| 25. pUrvAparAdhigamamadhyavivartakena, vaitADhayanAmagiriNA vihitaM dvayaM tat / sImantakena' lalanAlalitAlakAnAM', vAraM yathA yadiha dakSiNamuttaraJca / / lavaNaM samudra ke isa chora se usa chora taka pUrva se pazcima kI ora phailI huI vaitADhyagiri kI parvatamAlAoM ne bhArata ko uttarI bhArata aura dakSiNI bhArata ke rUpa meM usI prakAra vibhakta kara DAlA hai, jaise mAMga meM bharA jAne vAlA sindUra kisI sundarI ke sira para suzobhita hone vAlI zyAmala kezarAzi ko do bhAgoM meM vibhakta kara detA hai| 26. taddakSiNe vilasadAryapavitrabhUmI, dezo varo marudharo navakoTiyuktaH / anyAnyadezikavarA api yatra tatra, tannAmataH paricitA upalakSitA vA / / pavitra AryabhUmi se suzobhita isa bharatakSetra ke dakSiNa meM eka suramya navakoTi marudhara deza hai / yahAM ke nivAsI jisa kisI deza meM jAkara base haiM, ve vahAM mAravAr3I ke nAma se prasiddha haiM aura isI nAma se pukAre jAte haiM / 27. tatraiva jodhapuranAmapuraM prasiddhaM, tadrASTrakUTavaravaMzajarAjadhAnI / dRSTava yAmatithayo'paranAgarA ye, mRtyuJjayA animiSA manujA api syuH // 1. sImantakaH--- mAMga (kezeSu vartma sImantaH- abhi0 3 / 235) , 2. alakaH-dhUMgharAle keza (alakastu karkarAlaH-- abhi0 3 / 233)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 11 ____ isa navakoTI marudhara deza meM jodhapura nAma kA eka prasiddha nagara hai / yaha rAThaur3avaMzI rAjAoM kI rAjadhAnI rahA hai / yaha nagara itanA sundara hai ki loga usako animeSadRSTi se dekhate hue, mAnava hote hue bhI animeSa-deva bana jAte haiN| bAhara ke Ae hue atithi usako dekhakara itane Atmavibhora ho uThate haiM ki mAno unhoMne mRtyu para vijaya prApta kara lI ho, ve mRtyuMjaya bana gae hoN| 28. AsInmahIndramukuTa: prakaTa: pracaNDo, . bIjyo jayI vijayasiMhadharAdhinAthaH / yasmAt samastaviSayAd vyasaneti'rogA, naSTA mRgA mRgapateriva bhItabhItAH // vahAM vijayasiMha nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| vaha tAtkAlika zAsakoM meM mukuTa ke samAna, mahAn tejasvI aura kSatriyavaMza ke uccakula meM janmA huA thaa| usake nikharate hue teja se usa prAMta ke sabhI vyasana, upadrava aura roga vaise hI palAyana kara gae jaise siMha ke bhaya se bhayabhIta mRgoM kA yUtha / 29. kaNTAliyAkhyanagaraM marubhUSaNaM yad, vyApArakendramupakaNThapurAntareSu / yatrorvaraiva vasudhA nahi kintu martyamANikyakhAnirapi vA sudhiyAM savitrI / usa marudhara meM 'kaMTAliyA' nAma kA eka nagara hai| vaha AsapAsa ke gAMvoM kA vyApArika kendra hai| vaha bhUmi sasya kI utpatti ke kAraNa hI urvarA nahIM hai, kiMtu vaha vidvAnoM aura nararatnoM kI bhI khAna hai / 30. tasmin vasanti bahavo bRhadozavaMzyA, mArgAnusAriguNina: sukhinaH samastAH / sallokanItinipuNAjitavaibhavADhyA, jainA dRDhA nijanijAbhimatakriyAsu // usa nagara meM sAjana osavAla vaMza ke aneka loga rahate haiN| ve muktipatha ke vAMchita guNoM ke dhAraka, sukhI, lokanIti meM nipuNa aura prAmANika rUpa se ajita dhana se dhanADhya, jaina dharmAvalambI tathA apane-apane sampradAya ke abhimata kriyA-kalApoM meM dRr3ha AsthA vAle haiN| 1. ItiH -upadrava /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrIbhikSumahAkAvyam 31. teSveka Ahitadhano varaballuzAho, jAtivibhAti bata yasya suzaukalecA / zrIvItarAgapadapadmaniviSTabhakti- . ryasyAzaya: kuhanatAdibhiriGgito na // una osavaMzIya jainoM meM balluzAha nAmaka eka zreSThI thaa| usakA gotra thA sukalecA / vaha vItarAga prabhu ke caraNoM kA bhakta thA / usake vicAra IrSyA Adi doSoM se mukta the / 32. dIpAbhidhA lavaNimAJcitasundarAGgI, tasya priyA praNayinI kulajA suzIlA / jAtA vilokya kimu sArthavasundharAM tAM, dhUlyazmakarkaramayI batA ratnagarbhA / usakI priya patnI kA nAma dIpAM thaa| vaha lAvaNya aura saundarya se upapeta, zreSThakula meM utpanna aura suzIla thI / mana meM vikalpa uThatA hai ki kyA aisI sundara vasundharA (dIpAM) ko dekhakara yaha ratnagarbhA vasundharA (pRthvI) kevala dhUla, patthara aura kaMkaramayI to nahIM bana gaI ? 33. dAmpatyajIvanavilAsavilAsinI sA, nidrAM gatA patiratA zayane zayAnA / svapne mRgendramavalokya dadhAti garbha, . pRthvI yathA navayuge nipuNaM nidhAnam // dAmpatya jIvana kA sukhopabhoga karatI huI dIpAM, apane zayanakakSa meM pati ke sAtha so rahI thii| usa samaya siMha kA svapna dekhakara usane vaise hI garbha dhAraNa kiyA jaise nae yuga meM pRthvI nidhAna ko nipuNatA se dhAraNa karatI 34. dhAmakadhAma ravibimbamivA''pagAyAM, dIpA pradIptavadanA garabhaM ddhaanaa| tasya prabhAvavazato rucirAzayA sA, kukSau suputracaraNA hya palakSaNIyAH // 1. kuhanatA- IrSyA kA bhAva (IrSyAluH kuhanaH- abhi0 3 / 55) 2. garamA-garbha (garbhastu garabho bhrUNo'-abhi0 3 / 304)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 13 usa garbha ko dhAraNa karatI huI dIpAM kA ceharA vaise hI camakane lagA jaise saritA meM kiraNoM ke kendra sUrya kA pratibimba camakatA hai / usa garbha ke prabhAva se dIpAM ke vicAra bahuta unnata rahane lge| yaha ThIka kahA hai'honahAra saMtAna kI pahacAna garbha meM hI ho jAtI hai|' 35. zrIvItarAgacaraNApitacittavRtti rjAtA sadA sukRtisantatisannibaddhA / / satinI ca vimalA kamaleva kAntA, gamyAguNarjagati vallabhavallabhA'bhUt / / aba dIpAM ne apanA mana zrI vItarAga ke caraNoM meM lagA diyaa| vaha nirantara kalyANakArI paramparA meM ramaNa karane lgii| usakA vyavahAra mRdu aura sad thA / vaha apane sadguNoM ke dvArA lakSmI kI taraha priya ho gii| pati ke lie to vaha atyanta priya thI hii| 36. saMkrAntazItaruci'dugdhasaritsamAnA, bhASAmitA niyamitAzanapAnamAtrA / kalpAkuraM yaduditaM saphalArthakAri, garbha surakSitavatI dharaNIva dhIrA / / candramA se saMkrAMta kSIra saritA jaisI dIpAM parimita bolatI aura bhojana tathA pAnI kA pUrNa saMyama rakhatI thii| pRthvI kI bhAMti dhIra vaha dIpAM samasta prayojana ko siddha karane vAle prasphuTita kalpavRkSa ke aMkura ke samAna apane garbha kI rakSA karane lgii| 37. lagne tamaH suragurU ca kavistRtIye, yat paJcame budharavI mahijazca sssstthe| ketuzca saptamagato dazame zazAGkaH, ekAdaze zanirajAyata mInalagne // garbha kI sthiti pUrNa hone para dIpAM ne putraratna kA prasava kiyaa| usa bAlaka ke grahoM kI sthiti iha prakAra thI-mIna lagna, lagna meM rAhu aura guru, tIsare ghara meM zukra, pAMcaveM ghara meM budha aura sUrya, chaThe ghara meM maMgala, sAtaveM ghara meM ketu, dasaveM ghara meM candramA, gyArahaveM ghara meM zani / 1. zItaruciH-candramA / 2. tamaH-rAhu (tamo rAhuH saihikeyo...-abhi0 2 / 35)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhijhamahAkAvyam 38. tasmAccamatkRtikarAdapi jAtamAtrAt, protphullitAH parikarA nikarA narANAm / mAtA tu cintayati taM nayananibhAlya, zlAghyA'hameva bhuvanAntarabhAgyabhAjAm // isa prakAra usa camatkArI zizu ke janma mAtra se hI pArivArika jana tathA anyAnya grAmavAsI bahuta prasanna hue| mAM usa zizu ko dekhakara socane lagI, vizva ke samasta puNyavAn vyaktiyoM meM maiM hI zlAghya hUM, prazaMsanIya 39. pazcAdapi pratibhayA navayA nRloke, sthAtuM na dAsyati kadApi kuto'pyayaM mAm / andhAndhakAranikaraH prakharo'ntarIyaH, prAgeva hanta ! nisRtaH prplaaymaanH|| yaha navajAta zizu apanI naI pratibhA aura medhA se mujhe isa manuSyaloka meM kahIM bhI aura kabhI bhI rahane to degA hI nahIM, yaha socakara prasUtigRha kA vaha saghana aMdhakAra pahale hI palAyana kara gayA, naSTa ho gayA / 40. vyutpannabuddhirayamAhatazAstrabuddhayA, mithyAdRzAM mukulitAni mukhAmbujAni / asmAdRzAM vikasitAni vidhAsyati ca, nAryo hi na pramuditA muditA dizo'pi // vyutpannamati vAlA yaha bAlaka arhat zAstroM ke mAdhyama se mithyAdRSTiyoM ke mukhakamala ko saMkucita karegA aura hamAre mukha kamala ko vikasita karegA, yaha socakara nArI samUha hI pramudita nahIM huA kintu sArI dizAeM bhI praphullita ho giiN| 41. bhasmagrahAdiha kalau hatadhUmaketo nirnAyakA'hamadhunA'dhikRtA kulinggH| bhAvinya'nena suciraM vizadezvarIti, jainendrazAsanaramA narinRtyamAnA / 'isa kali kAla meM bhasmagraha tathA dhUmaketu se saMtrasta mujha anAtha para Aja kuvezadhAriyoM ne adhikAra kara liyA hai, para aba maiM isa bAlaka se pavitratA ko saMjokara sanAtha banUMgI'-aisA socakara jaina zAsana kI lakSmI nAcane lagI, atyanta praphullita ho gii|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 15 42. doSAkara' jagati darzayatIti doSA', durnAma me tadapanetumiyaM suvelaa| . tasmAd guNAkaramamuM pratidarzya sAkSAja, jyotsnAvatI bhavati yA saguNA vinodAt / / jagat ko doSAkara-candramA dikhAne vAlI rAtri ne apane 'doSA'isa durnAma ko miTAne ke lie yaha suvelA hai, yaha socakara vaha yuNoM ke Akara isa zizu ko dekha-dekhakara jyotsnA tathA anyAnya guNoM se yukta ho gii| 43. candrAtapena vasudhAM parilimpayantI, sthAlI namoGgaNamayIM tuhinAMzu dIpAm / jyotiH sumAM zuci ruhAM kuja kuGkumAJca, dhRtvA nizA kimiha gAyati maGgalAni / usa samaya aisI tarkaNA huI--'kyA rAtri jyotsnA se saMpUrNa bhUmi kA liMpana karatI huI, AkAzarUpI thAlI meM candramA kA dIpaka lekara, tArAmaya phUla, kiraNamayI dUba tathA maMgalagraha rUpa kuMkuma ko sajAe, yahAM maMgalagIta gAne ke lie prastuta huI hai ?' 44. AnandametamanubhUya mano'bhivedyaM, no tasthuSI vihaganAdamiSAnnadantI / projjAgarAM vidadhatI nagare samagre, doSAkaraM kRtavatI ca sudhAkiraM tam / / usa samaya rAtrI mana se saMvedya Ananda kA anubhava kara, pakSiyoM ke kalarava ke vyAja se mukharita hotI huI samUce nagara ke nAgarikoM ko jAgRta kara rahI thii| vaha doSAkara - candramA ko sudhAkara banAtI huI vahAM se prasthAna kara gaI, rAtri bIta gii| 1. doSAkara -candramA / 2 doSA--rAtrI (uSA doSendukAntA-abhi0 2 / 57) 3. candrAtapaH-cAMdanI (candrAtapaH kaumudI ca jyotsnA-abhi0 2 / 21) 4. tuhinAMzuH-candramA / 5. jyotiH-tArA (tArAjyotiSI bhamuDugrahaH-abhi0 2 / 21) 6. zuciH-kiraNa (zucimarIcidIptayo -abhi02|13) 7. ruhA-dUrvA (durvA'... "haritAlI ruhA-abhi0 4 / 258) 8. kujaH-maMgalagraha (maMgaloMgArakaH kujaH-abhi0 2 / 30)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrIbhikSumahAkAvyam 45. yasyA'GgabhAskarapura: kimu no vyavasthA, dIpAH svadIptimatulAM tulitAgrabhAvAH / saMvRtya najakiraNAH zaraNAzritAste, snehaiH sthitA mukulitA: kSaNadA''tyaye'taH // isa zizu ke sUrya jaise tejasvI zarIra ke samakSa hameM kauna pUchegA, isa prakAra Age kI bAta ko pahale hI soca lene vAle dIpaka rAtrI kI parisamApti kI velA meM apanI atula dIpti ke zaraNAzrita vistRta kiraNoM ko sameTa kara zAMta ho gae, bujha ge| 46. mAryAdikeSvAdhipati: puruSottamo'yaM, sImAmRte sthitikarAn na sahiSyate'taH / evaM vibhAvya sahasA'marabhojyakAnti pAntare svavasatestvaritaM pratasthe / __ yaha zizu maryAdAzIla vyaktiyoM kA agraNI tathA puruSottama hogA, yaha avyavasthita sthiti paidA karane vAloM ko kabhI sahana nahIM karegA, aisA socakara hI mAno candramA ne apane nivAsa sthAna rAtrI ko chor3akara zIghra hI dvIpAMtara kI ora prasthAna kara gyaa| 47. nAthaM vinA svarucigA zithilAndhavRttA, dhvastA bhavanti iti cetasi cintayitvA / no rakSayiSyakti tathA vidhino'yamatra, tasmAd grahA nabhasi zIghracalAcalAste // jo anAtha haiM, svecchAcArI aura zithilAcArI haiM, ajJAnI haiM, ve svata naSTa ho jAte haiN| aise vyaktiyoM kI yaha navajAta zizu rakSA nahIM karegA-yaha mana meM socakara AkAza meM tAre apane svAmI candramA ke abhAva meM zIghra hI caMcala ho utthe| 48. svAtmaprabhozcaraNacinhavimocakA ye 'vazyaM vinazvarapadA balinA baliSThAH / evaM vibodhakamamuM pratibodhya tArA, luptaprabhAH patipathaM pratidhAvamAnA: // 1. kSaNadA -rAtrI (zarvarI kSaNadA kSapA-abhi0 2 / 55) 2. amarabhojyakAntiH-candramA /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH .17 atyanta balazAlI vyakti bhI yadi apane svAmI kA anugamana chor3a dete haiM to ve nizcita hI naSTa ho jAte haiM / isa zizu ko aisA hI prabodha dene vAlA samajhakara hI ve kSINa kAMti vAle tAre bhI apane svAmI candramA kI ora daur3ane lage-AkAza se vilupta ho ge| 49. dIkSAM gate praNayini pramadA gRhasthA, no AdaraM na ca sukhaM labhate kadApi / itthaM vimRzya rajanI racitapraNAmA, prANezavat sapadi saMyamitA babhUva / / pati ke dIkSita ho jAne ke bAda bhI jo patnI gArhasthya jIvana vyatIta karatI hai vaha kabhI bhI sammAna evaM sukha ko prApta nahIM kara sktii| aisA socakara rajanI bhI usa zizu ko praNAma karatI huI, apane priyatama candramA kI bhAMti hI saMyamita ho gaI, calI gii| .. . 50. saujanyazubhranayamArgamamuM svakIyaM, te tatprabhuM sapadi bodhayituM sametAH / sampreSayanti nikhilaM pratibodhya mitraM', dIpAGgajasya zubhajanmamahotsavAya // apanI sajjanatA aura naitikatA kA paricaya dete hue una tAroM evaM candramA Adi ne dina ke adhikArI sUrya ko rAtrikAlIna usa ghaTanA kI pUrI avagati dete hue dIpAM mAM ke putra ke zubha janmotsava para jAne kI preraNA dii| 51. sindurimAruNimasaMbhRtacAruveSA, prAcI' prasAritadigantavinodamAlA / AvirgatA pulakitA svakakAntikAMtaM, draSTuM drutaM sutasutaM svapitAmahIva // __ apanI kAMti se hI kamanIya lagane vAle usa zizu ko dekhane ke lie mAno lAla aura sindUra varNa vAle veSa ko dhAraNa kara, kSitija ke usa pAra taka apanI Ananda kI lahara daur3AtI huI, atyanta ullAsa ke sAtha prAcI dizA bhI zIghrAtizIghra vahAM para vaise hI AI, jaise ki apane lADale pautra ko dekhane ke lie dAdI mAM AtI hai| (prAcI kA putra prabhAta aura prabhAta kA putra sUrya / ) 1. mitraH -- sUrya (mitro dhvAntArAti...--- abhi0 2 / 10) 2. prAcI-pUrva dizA (pUrvA prAcI-abhi0 2 / 81).
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 52. nidrAM harat tanubhRtAM khaganAdavAdyaretaM punarmadhuramAGgalikaM prabhAtam / ko vaJcito bhavati zaktiyuto yadasmin, sAMsArikI sthitiriyaM yatinAmanahI || itane meM hI vaha madhura maMgala prabhAta bhI pakSiyoM ke kalarava rUpa vAdya yantroM se sabakI nIMda ur3AtA huA vahAM A pahuMcA, kyoMki kauna aisA vyakti hogA jo samartha hote hue bhI isa prakAra ke utsava meM Ane se vaMcita rahanA cAhe ? yaha eka sAMsArika sthiti - paramparA hai / yaha tyAgiyoM kI dRSTi se zlAghya nahIM hai / 53. no no sarovarajalaMrna na meghavarSe:, kintvasya puNyavibhavAd vanarAjarAjI / phullA vihaGgamaravAlivipaJcikAbhi:, ' premNA pariplavadalanitarAM nanartta // zrIbhikSumahAkAvyam na to sarovara ke jala se hI aura na meghavRSTi se hI, kintu isa bAlaka kI puNya prabhA se vRkSoM kI zreNI praphullita ho uThI aura ve praphullita vRkSa pakSiyoM ke kalarava rUpa vINA ko bajAte hue tathA caJcala parNarUpa hAthoM premapUrvaka hilAte hue niraMtara nRtya karane lage / 54. phullAravindamakarandasugandhagandhaH, pIyUSa sindhukRta nirmaladeha divyaH sarvAmayaklamaharaH vRtto'nukUlitajanaH 1 kusumAbhivarSI, pavanapracAraH // khilate hue kamaloM ke sumadhura rasa evaM surabhi se surabhita, pIyUSasindhu meM DubakI lagAne se nirmala evaM zItala tathA saba prakAra kI bImAriyoM evaM thakAna ko dUra karane vAlA, sabako priya lagane vAlA, aisA puSpavarSI pavana usa samaya bahane lagA / 55. Arhantyasadbhirapi hA parighAtyamAna, udghATitAnanamukhairnahi ko'pi rakSI / pAsyatyayaM dhruvamitIya samIradhIro, dIpAGgajasya zaraNaM caraNaM cucumba || 1. vipaJcikA - vINA (vipaJcI kaNThakUNikA - abhi0 2 / 201 )
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 19 'SaTkAyika jIvoM kI rakSA karane vAle jaina upAsaka dvArA bhI khule muMha Adi kAraNoM se maiM mArA jA rahA hUM, para yaha bAlaka bhaviSya meM merA nizcaya rUpa se rakSaka hogA', aisA socakara vaha mantharagatipavana usa dIpAGgaja ke zaraNabhUta caraNoM ko cUmane lagA / 56. bhAsvAnathAtmika sahasrakaraprasRtyA, ' vyAnaJja' viSNucaraNaiH saha martyalokam / samyag yadudbhavamaho bhavituM nijAnyaiH, zakyo na kiM bhavati puNyavatAM prabhAvAt // usa samaya sUrya ne bhI mAno apane sahasrarazmirUpa pasara se AkAza evaM bhUtala kA parimArjana kiyA tAki usa mahApuruSa kA janma mahotsava svayaM tathA dUsaroM dvArA bhI acchI taraha se manAyA jA sake / puNyavAn vyaktiyoM ke prabhAva se kyA saMbhava nahIM hotA ? 57. snAtAnuliptaharicandanacacitAGgo, raGgAt prasaGgabahusambhramaM vibhramAdyaiH " / svA lokazoka parihAridhanaM dadAnaH kva kva prasAritakaro na vibhAkaro'smin // udIyamAna sUrya ne snAna karane ke pazcAt apane zarIra ko haricaMdana ( pIle candana ) se anulipta karate hue, prastuta prasaMga para bahuta utsAha aura Ananda se itastataH paribhramaNa karate hue apane zokahArI AlokarUpI dhana kA vitaraNa karane ke lie kahAM-kahAM apanI kiraNoM ko prasArita nahIM kiyA arthAt sUrya kI kiraNeM sarvatra prasRta ho gaIM / eva / 58. arhan na ced bhavati duHSamapaJcamAre, jAto'yameSa jina rAjasamAna itthaM hi vijJapayituM militAni sArddhaM, tUryANi maGgalamayAni tadA praNeduH // 1 prasRtiH - pasara, arddhAMjali (prasRtaH prasRtiH - abhi0 3 / 262 ) 2. aJjur 'vyaktyAdI' iti dhAtoH NabAdirUpam / 3. viSNucaraNa:- - AkAza (viSNupadaM viyannabhaH - abhi0 2 77 ) 4. sambhramaH --utsAha | 5. vibhramaH - itastataH bhramaNam /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam yaha duHSama paJcama ArA hai / isa samaya jinarAja tIrthaMkara to ho nahIM sakate, para yaha bAlaka unakA pratirUpa hI hogA, aisA socakara hI mAno sabako isakI sUcanA dene ke lie sAre ke sAre mAMgalika vAdya taba eka sAtha bajane lge| 59. kausumbhakaukumamayAdbhutavarNaveSAH, sAlaGkRtA jinajanA viva devadevyaH / sanmAnayanti mahilA anilAGganRtyAH, saubhAginI tvamasi bhAgyavatIha dIpe ! // usa samaya kusumbha evaM kuMkuma varNa vAle veSa ko dhAkara karane vAlI mahilAeM alaMkRta hokara vahAM para vaise hI AyIM jaise tIrthaMkara ke janmotsava para deviyAM AtI haiM / ve pavana kI taraha apane aMga ko nacAne vAlI mahilAeM dIpAM ko sammAnita karatI huI yoM bola par3I-dIpAM ! 'tU hI isa duniyA meM bhAgyavatI hai, saubhAginI hai|' , 60. sUnomanoramamanojanamodakasya, saMzrutya janma janitAntarahRSTapuSTaH / pauraistamIkSitumatIvasamutsukastaihaveM bhRtaM-stutimito dhaniballuzAhaH // ___ suhRd janoM ko AhlAdita karane vAle suputra kA janma sunakara AMtarika ullAsa se ullasita puravAsI bAlaka ko dekhane ke lie atyanta lAlAyita ho utthe| una prekSakoM se vaha ghara ThasAThasa bhara gyaa| logoM ne aise putraratna kI prApti para dhanI seTha balluzAha kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| 61. AkaSikA''kRtidharaM sumanomanojJaM zrIneminAthamiva mecakaratnavarNam / mAH kadApi tatRparna tamIkSamANA, manye sthitA animiSA vivazAH prayAtum / / isa AkarSaka AkRti bAle, sahRdaya vyaktiyoM ke lie manojJa, bhagavAn neminAtha kI taraha mecaka maNi ke samAna zyAma varNa vAle bAlaka ko dekhate hue bhI loga tRpta nahIM hue / ataH ve use animiSa nayanoM se nihArate hue mAno animiSa (devarUpa) hI bana gaye aura vahAM se cale jAne meM vivaza-se ho ge| 1. janiH-janma (jananaM janirudbhavaH -- abhi0 63) .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 21 62. AgantukAn nizamakAnatithIn sa ballu- . ... ... zAhaH prasAhitamanAH sumnotirekaiH|| sanmAnadAnavidhinA visasarja tA~stad,. vAcAmagocaramuditvarabuddhibhAjAm // darzanArtha Agantuka atithiyoM kA balluzAha ne bhI khule dila se kalpanAtIta sammAna Adi vidhiyoM se svAgata kara unheM visarjita kiyaa| ina "saba vidhiyoM para pUrA-pUrA prakAza DAlanA vizAla buddhi vAle dhIdhanoM kI vANI kA viSaya bhI nahIM bana paataa| 63. janmakriyA vidhuvilokanajAgarAdyA, syAt saMskRtA'tha dazame sudine smete| bhAvI yadeSa varabhikSariti prakRtyA, vijJAya bhikSurabhidhAM suvidhAM cakAra / janmakriyA-candra-darzana, jAgaraNa Adi Adi kA bhI usa samaya kiyA jAnA sambhava sA pratIta hotA hai aura janma ke dazaveM dina 'yaha bhaviSya meM zreSTha bhikSu hogA' aisA zizu kI prakRti se anumAna lagAkara hI isakA nAma bhikSu rakhA gayA / 64. mAhAtmyamadbhutamamuSya kimucyate tad, yasyodbhavAttithirapi kssitisrvsiddhaa| mAso'pi mAMsalatamo nikhileSu mAssu, jAto mahAn zuci rasau na ca nAmamAtrAt / / isa bAlaka ke adbhuta mAhAtmya ke viSaya meM kyA kyA kaheM ? isakA janma-dina hone ke kAraNa hI yaha trayodazI bhI sarvasiddhA trayodazI ke nAma se bhUtala meM prasiddha huI aura isake janma kA mAsa hone ke kAraNa yaha ASAr3ha mAsa bhI bar3e se bar3e dinoM vAlA ho gyaa| saMskRta meM isa mAsa kA nAma 'zuci' hai to sirpha yaha nAmamAtra kA hI zuci na rahakara aise mahApuruSa kA janma-mAsa hone ke kAraNa vAstava meM zuci-pavitra ho gyaa| . 65. sthAsyAmi viSTapasamakSavizAlavakSA, notpiJjalaH kathamapi pratipakSalakSaH / bhAvIti sUcanakRte kimu pAlane''pi, uttAnameva zayanaM satataM tatAna // 1. zuciH-ASADha mAsa (-abhi0 2 / 68). 2. utpiJjala:-atyadhika vyAkula (utpiJjalaH""bhRzamAkule-abhi0 3 / 30) 3. pAlanA - hiNddolaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam lAkhoM pratipakSiyoM ke hote hae bhI maiM nirbhIkatA pUrvaka samasta saMsAra ke sAmane khulI chAtI khar3A rahUMgA, kyA aisI bhAvI sUcanA dene ke lie hI vaha zizu pAlane meM bhI satata uttAna-Upara paira kara soyA rahatA thaa| 66 sAkSAt stanandhayazizuH zizuzekharo'pi, svAGguSThapAnamahimAnavidhAnato'yam / bhAvArhato'nusaraNaM saraNaM kariSye, evaM nidarzayati darzanadarzakANAm / / zizuoM meM zreSTha vaha dUdhamuMhA bAlaka bhI apane aMgUThe ko cUsane kI kriyA se sAkSAt usakI mahimA ko dyotita kara rahA thA, kyoMki sabhI tIrthaka ra bAlyAvasthA meM aMgUThe ko hI cUsate haiM, stanapAna nahIM karate / dekhane vAle darzakoM ko vaha yaha batA rahA thA ki bhaviSya meM maiM bhAva-tIrthaMkaroM kA anusaraNa kruuNgaa| 67. raMramyamANa iha ki luThanAnuloThaH, svIyaM vadan samayasindhunimanthanatvam / aGkAntaragrahapuraH sphuradUrvabAhuruccairgamo'hamiti kiM gamayan babhau saH // aisI tarkaNA ho rahI thI ki kyA yaha bAlaka bhUmi para bAra-bAra luThatA huA, khelatA huA yaha saMketa de rahA hai ki bhaviSya meM vaha jaina Agamasindhu kA isI prakAra maMthana karegA ? eka goda se dUsarI goda meM jAtA huA yaha bAlaka apanI bhujAoM ko UMcI phailAkara 'maiM UMcA hI jAne vAlA hUM' kyA aisA dyotita to nahIM kara rahA hai ? 68. yo baddhamuSTirapi san kRpaNatvahArI, yo baddhamuSTirapi san prnnyprcaarii| yo baddhamuSTirapi san hRdayApahArI, yo baddhamuSTirapi san bhuvnopkaarii|| ___ saMskRta bhASA meM baddhamuSTi zabda kA prayoga kRpaNa, niSprema, amanamohaka evaM apakAraka Adi arthoM meM hotA hai| para yaha zizu (zaizavakAla meM) baddhamuSTi hote hue bhI kRpaNatA kA nAza karane vAlA, prema kA prasAra karane vAlA hRdaya ko khIMcane vAlA evaM vizva kA upakAra karane vAlA hai| isalie 'baddhamuSTi' zabda ke sAre artha isane badala DAle /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama: sargaH 69. ullolitAmRtasarogasudhAMzumUtti nUtyatsurezvarazacItaralIyamUrteH / tejaHpratApavijayidhvajadhUtamUttiyo darzanArthikanRNAJca vinodamUttiH // ___ amRta sindhu meM kallola karate hue candramA kI taraha zItala, nRtya karatI huI indrANI ke hAra ke madhyasthita muktAphala ke samAna capala, teja aura pratApa se phaharAte hue vijaya-dhvaja ke samAna vijayI, yaha zizu darzanArthI logoM ko Anandita karane ke lie vinoda kA mUrta rUpa dhAraNa kara rahA thaa| 70. jyotsnA yathA sitavalA sukalAbhirindu, kalpadrumaM suragirervasudhA sudhAbhiH / mAtA tathA'rbhakamamuM stanadivyadugdhadhArAbhiribhyavanitA sutarAM pupoSa // zukla pakSa kI candrikA jaise apanI kalAoM se candramA ko tathA sumeru kI dharA kalpataru ko amRta se poSita karatI hai ThIka vaise hI seTha balluzAha kI dharmapatnI mAtA dIpAM ne bhI apane stanoM kI divya dugdha-dhArA se sadA putra kA poSaNa kiyA / 71. prAg nandanA jagati caJcalacaJcalA ye, pazcAtta eva kimu kArya karA bhveyuH| no zItamRNmayanibhA iti kiMvadantI sArthI cikIrSuriva eSa tathAvidhaH kim // eka kiMvadantI hai ki jo bacapana meM caJcala hotA hai, vahI Age jAkara kucha kara gujarane vAlA hotA hai, kintu prArambha meM hI jo ThaNDI miTTI (niSkriya) hotA hai vaha kucha bhI nahIM kara sktaa| kyA isI kahAvata ko caritArtha karane ke lie hI yaha zizu apane zaizavakAla meM itanA caMcala thA ? 72. gacchan sa rivaNagatairvalitA''nanena, pazcAt punaH svajananI daridRzyamAnaH / harSa kiyantamakarocca tadIyamAnaM, jAnAti saiva vidhivat paramezvaro vA // ghuTanoM ke bala reMgatA huA aura bAra-bAra mur3akara mAtA kI ora dekhatA huA yaha zizu apanI mAtA ko kitanA harSita karatA hogA, yaha to usakI mAM hI jAna saMkatI hai yA bhagavAn hI jAna sakate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrIbhikSumahAkAvyam 73. yanmunmunAlapanamAgya pibana sudhAbha, vaptA svakarNapuTakaH kathameSa tRpyet / . pazyaMstathA dalitacandrakaNAbhadantajyotsnA kirantamabhitaH satataM hasantam / / candrakaNa kI AbhA ko tiraskRta karane vAle dAMtoM kI kiraNoM ko cAroM ora phailAte hue tathA satata haMsamukha rahane vAle isa bAlaka kI ora dekhate hue, usakI amRtatulya tutalAhaTa ko kAnoM se sunate hue pitA ballUzAha kaise tRpta ho sakate haiM ? 74. sarvoccasundaratamasta masAM nihantA, nIlAravindavadano madanapramAthI / vRddhi gataH pRthuka eSa samaiH pratIkairabhre yathA hi mudiro marutottareNa / / atyaMta sundara, andhakAra kA nAza karane vAle, nIlakamala kI AkRti vAle tathA kAmavijetA isa bAlaka ke sabhI avayava vaise hI vRddhiMgata hone lage jaise gagana meM sthita megha uttara dizA kI havA se vRddhiMgata hotA hai / 75. pitrAjJayA zubhadine vinayAnizulkAdAryAd guroradhigataihikasarvavidyA / autpattikapratibhayA svakazazave'pi, ke ke na vismitimitA amunA jagatyAm // kisI zubha dina meM pitA kA Adeza pAkara vaha bAlaka avaitanika Arya guru ke pAsa vinayapUrvaka vidyA pAne ke lie gayA aura aihika sabhI vidyAoM meM kuzalatA bhI prApta kii| isa zizu ne bAlyakAla meM hI apanI autpattikI buddhi se kina-kina ko vismaya meM nahIM DAlA ? 76. prAka zikSitA'cchayatanAvidhirItinIti, dharmakiyAM svatanayaM prati zikSayitrI / no kaivalaMhikavidhAM varamAtRdIpA, ki prema tacca jinadharmaparAGmukhaM yat // __ mAtA dIpAM ne apane isa lADale lAla ko kevala aihika vidhiyAM hI nahIM batalAyIM para usane use prAraMbha meM hI dharma kI uttama yatanAvidhi, rIti, nIti Adi dharmakriyAeM bhI sikhalAdI thiiN| vaha prema hI kyA z2o. jinadharma ke viparIta ho !
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 77.. pazcAnna satkRtirato lalitAni tAni, sAmudrikainigaditAni sulakSaNAni / * spardotsukAni guNapAtrapavitragAtre, prollesurasya gagane iva tArakANi // usa samaya sAmudrikazAstriyoM dvArA kathita jo acche acche lalita lakSaNa the unameM spardhA paidA ho gii| unhoMne socA, inake bAda hameM satkAra nahIM milegA, ataH ve eka dUsare se spardhA karate hue, eka se eka Age bar3hakara inake guNapAtra rUpI pavitra gAtra meM vaise hI zobhita ho gae jaise AkAza meM taare| 78. kezAlirasya surakeligirIzazRGge, navyodayaccalaruhAGkararAjarAjI / vakratvamatra hRdayAd bahiretya vAsA'bhAvAdihaiva varamaNDanatAM gataM tat / / sumeru zikhara para nayI udita hotI huI caJcala durvAMkuroM kI zreNiyoM kI taraha hI inake mastaka para kezoM kI zreNiyAM suzobhita ho rahI thiiN| aura mAno vakratA ne inake hRdaya meM nivAsa sthAna na pAkara kezoM meM ghaMgharAlepana ke rUpa meM nivAsa pA liyA aura kezoM kI vaha vakratA bhI unake lie alakAra bana gii| 79. uttuGgavartulamamuSya ziraHpradeza, mAGgalyakAmakalazopamatAM dadhAnam / uSNISa nAmakamidaM mahimAnidhAnaM', kAle kalau yugapradhAnapadatvasUci // ___ inake ziraHpradeza meM UMcA, golAkAra, maMgala-kAmakuMbha kI upamA ko dhAraNa karane vAlA, jo uSNISa nAmaka mahimA-nidhAna thA, vaha inake isa kalikAla meM yugapradhAna pada kI sUcanA dene vAlA thaa| 80. AryopakAri yavanAryavikArahAri, . sArAMzatattvamaNiratnavikAzakAri / yanmastakaM prathamacakradharArSabhervA, chatraM samucchritamavAvadanaM cakAze // 1. uSNISa - mastaka para mAMgalika cinha jo bhaviSya kI pavitratA kA dyotaka hai / (ApTe) 2. A samantAt nidhAnaM-AnidhAnaM / mahimna: AnidhAnaM iti mahimAni dhAnam / 3. vA-ivArthe / -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam ___AryoM kA upakAra karane vAlA, anAryoM ke vikAra ko haraNa karane vAlA, sAra-sAra aMzoM vAle tattvarUpa maNi-ratna dvArA prakAza karane vAlA, prathama cakravartI bharata ke khale hue chatraratna kI taraha isakA mastaka dedIpyamAna ho rahA thA / 81. lekhA triviSTapatale bhavitA'sya tasmAd, rekhaatryaangkitvishaalllaattpttttH| saumyAtizAyiguNato vijitASTamIndudattArddhabhAga iva vA vilalAsa bhAbhiH // tIna loka meM isakI paraMparA calegI, mAnoM isako sUcita karane ke lie hI inakA vizAla lalATa paTTa tIna rekhAoM se aMkita thA, athavA saumya guNa se jIte hue aSTamI ke cAnda ne to mAnoM parAjita hokara apanA AdhA bhAga hI inako de diyA ho, aisA inakA ardhacandrAkAra lalATa kiraNoM se .camaka rahA thaa| 82. yasya bhravau bhramarabhaGgurabhAsamAne, kAmaM vijetumanizaM dRddhcaapyssttii| AjanmabhinnavanitAvatalocanAbhyAmutthApite iva nitAntamadIpiSAtAm // jisake bhramara kI taraha zyAmala aura TeDhe bhrU dedIpyamAna hote hue aise lagate the mAnoM Ajanma paradAravrata vAle locanoM ne kAmadeva ko jItane ke lie hI nirantara dRDha cApayaSTI uThA rakhI ho / 53. zaGkho'pasaMkhyavidhudarpaNadIdhitInAM, prAmANikapratibhaTapratisAkSiNAJca / AtmAntarendriyavikAramahAripUNAM, praudyajjaye'sya nRpateH kimu vAdanAhaH // kyA sakhyAtIta candra evaM darpaNoM kI kiraNoM para tathA gaNamAnya pratipakSiyoM kI mithyA sAkSiyoM para yA apanI indriyoM ke vikAra rUpI mahAzatruoM para vijaya pAne ke lie hI isa (bhikSu) nRpa ke bajAne ke lie yaha kanapaTIrUpa vijayI zaMkha hai| . 1. lekhA-zRMkhalA, paraMparA (rAjilekhA tatirvIthI-abhi0 6 / 59) 2. bhAH-kiraNa (bhAH prabhAvasu "abhi0 2114) 3. zaMkhaH- kanapaTI (zaMkho bhAlazravontare-abhi0 3 / 238)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 84. madhyAlizAlipaTupATala'puSparamye, yasyA''yate dvinayane vimale vizAle / sarvAndhakAramapahartumiva prasAritejasvipuJjakalite sthirakRSNapakSme // sthira aura kAlI bhauMhoM vAle, samasta aMdhakAra ko dUra karane meM samartha aise tejapuMja vAle, nirmala, vizAla aura Ayata netra vaise hI suzobhita ho rahe the jaise ki madhyasthita bhramara se zveta-rakta puSpa / 85. pUrvAdrikalpamidamAnanamuccamasya, saMlakSya kiM nayanayugmamiSAd ravIndU / abhyudgatau yugapadeva yugaprakAzAvuSNetarAvanizamAdadhatau hitAya / isake UMce muMha ko dekha niSadhAcala ke bhrama se kyA sUrya aura candramA donoM hI do AMkhoM ke miSa se yahAM para udita hue haiM, jo loka-hitArtha zIta aura uSNa-donoM hI prakAra ke prakAza ko eka sAtha sadA karate rahate 86. dIrghAyurAmayavijitamugrajaitraM, vyaGktuM lasallulitalaulitadivyakarNI / karNI tathA bhavitumakSiyugaM yadante, saMsevyamAnamanizaM pratibhAtameva // zizu ke laTakate hue camakadAra tathA laMbI lolakI vAle donoM hI divya kAna usake dIrghAyu, nIroga aura mahAn vijetA hone kI sUcanA dene vAle the| AMkhoM ne bhI kAnoM kI taraha mahAn banane ke lie hI mAnoM unake nikaTa pahuMca unakI anavarata sevA prArambha kara dii| (isase AMkhoM kI lambAI va sundaratA siddha hotI hai|) 87. phullau kapolaphalako nikhiloccabhAbA vantaHspharannikhilavizvavinodasArau / yadvA zrutAzritasurI' zramitA dvirUpA, vastuM bahiyaMracayan mukurAsane dve // 1. pATala-zveta-mizrita lAla (zveta raktastu pATala:-abhi0 6 / 31) 2. zrutAzritasurI-sarasvatI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrIbhikSumahAkAvyam samasta ucca koTI ke bhAvoM vAle, antara meM sphurita tathA akhila vizva ko Anandita karane vAle, aise donoM kapola-phalaka phUle hue the, athavA zrAnta banI huI (thakI-mAMdI) sarasvatI ne apane do rUpa banA bAhara vizrAma pAne ke lie hI ina kapola-phalakoM ke miSa se ye do mukurAsana banAye haiN| 88. dIpaprabhaM manujamAnasadIpanAya, vaktraM yadIyamavalokya vilokanIyam / zrAntA''hatA calacalA pavanaprahAraH, ki saMsthitA'tra zubhadIpazIkheva nAsA / / inakA mukha manuja ke antaHkaraNa ko Alokita karane ke lie dIpaka ke samAna hai, darzanIya hai| yaha dekhakara pavana ke jhakoroM se zrAnta, Ahata evaM calAcala banI huI zubhra dIpa-zikhA nAsikA ke miSa se yahAM sthira ho gii| 89. ArohaNAvataraNAya ca yogadRSTi niHzreNikA dhRtavatI kimu yasya naasaaH| kRSNAzayAt samabalAt nahi yoddhaNI vA, dvacakSaNostatontaragata: kimu sImadaNDaH // kyA inake nAka ke miSa se yahAM para yogadRSTi ne apane caDhane aura utarane ke lie hI yaha niHsaraNI rakhI hai yA kAlI kIkI arthAt malina Azaya vAlI evaM samAna zakti vAlI ye donoM AMkhe Apasa meM jhagar3a na par3e, isalie yahAM para ina donoM AMkhoM ke bIca meM yaha nAka nahIM, apitu prAkRtika sImAdaNDa hai.? 90. yasyAzayAhatavacovaramandirasya, nAnA suvarNamaNisaMvananai tasya / / zabhrau kapATaparighArpaNatAvadAnyo, bimbo'pamau yadadharau sumudA prajAtau // unakA hRdaya bhagavad bhAratI kA bhavya bhavana thaa| vaha nAnA prakAra kI suvarNa-maNiyoM aura mohaka maMtroM se bharA huA thaa| unake maMDalAkAra donoM hI adhara usa bhavya maMdira ke kapATa kI argalA ke samAna arpaNatA aura vadAnyatA ke dyotaka the| 1. saMvananam -vazIkriyA (saMvananaM vazIkriyA-abhi0 6 / 134) 2. vadAnyaH-dAnazIla (dAnazIlaH sa vadAnyaH-abhi0 3 / 15) 3. bimbam-maMDala (bimbaM tu maNDalam-abhi0 2 / 21)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH. 91. dvAtriMzatA puruSapuGgavalakSaNaryan, nityaM vibhAsyati jagacchizuzekharo'yam / tatpratyayAya lapane dRDhapaMktibaddhA, dvAtriMzadujjvalatamA dazanA hi dRzyAH // puruSa puMgavoM ke battIsa lakSaNoM se yukta yaha zizuzekhara isa vizva ko sadA prakAzita karatA rahegA, aisA vizvAsa dilAne ke lie hI mAnoM isake muMha meM ye paMktibaddha battIsa ujjvalatama dRDha dAnta camaka rahe haiN| 92. zrIvItarAgavadanodgatavAgrasajJA, padmadrahodbhavasurAmbuvahArasajJA / sarvaM pavitrayitumeva rasA'rasajJA, lIlAravindaviditA'ruNitA rasajJA // zizu kI rasajJA-jihvA lakSmI ke lAla kamala kI bhAMti lAla thii| vaha zrI vItarAgadeva ke mukha se nikalI huI vANI kI rasajJA -- rasa ko jAnane vAlI tathA padma draha se udbhUta surasaritA kI rasajJA-usake jala ko jAnane vAlI thii| vaha sabako pavitra banAne ke lie rasA-pRthvI thI tathA arasajJA--- indriyo ke viSaya-rasa se aparicita thii| 93. manpe yadIyarasanAGgaNasArasAra maannikyrtnrcnaanycitrnggmnycH| AjanmavairamapahAya ramA ca vidyA, hallIsakaM sahasanaM tanutaH sma vAgbhiH // mAnoM apane janmajAta vaira ko bhUlakara lakSmI aura sarasvatI kA vANI ke sAtha milakara hAsyapUrvaka nATaka karane ke lie zizu kA rasanAGgaNa eka prakAra ke sAra-sAra mANikya ratnoM se banAyA huA raGgamaJca thaa| 94. yasyAdharaH parisare pizanatvacATu- . kAryAdidoSahananeSva'sika' babhAra / bhAvI yadeSa pRthuko'pi suvRttazAlI, tasmAd babhUva cibukaM kimu cAruvRttam // 1. hallIsakaM ---maMDalAkAra nRtya (maNDalena tu yannRtyaM strINAM hallIsakaM hi tat-abhi0 2 / 195) 2. asikam -- oSTha ke nIce vAlA bhAga, ThuDDI (abhi0 3 / 245) athavA ___ khaDga / 3. cibukam-ThuDDI (asikAdhastu cibukaM syAd-abhi0 3 / 246)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam usake adharoM ne mAnoM apane parisara meM phaile hue pizunatA aura cATukAritA Adi doSoM ko samApta karane ke lie yaha ThuDDI arthAt khaDga dhAraNa kara rakhI hai| yaha kumAra eka ucca koTI kA caritra sampanna vyakti hogA kyA aisA sUcita karane ke lie hI isakI ThuDDI suMdara golAkAra banI 95. zrIpadmarAgamaNividrumabaddhapAli stIredvija sphaTikaratnavibaddhatIrthaH / pUrNAmRtalaharito'dbhutabhAratInAM, krIDAtaDAga iva yasya mukhAravindam // padmarAga evaM vidruma maNiyoM se bandhI huI pAla vAle, taTa para dvija (dAMta, pakSI) rUpa sphaTika ratnoM se bane hue ghATa vAle aura pUrNAmRta (pAnI, thUka) se laharAte hue adbhuta bhAratI ke krIDA taDAga kI taraha isakA mukhAravinda suzobhita ho rahA thaa| 96. yenA''haMtI tribhuvanAntarasatyasatyA mudghoSaNAM ghanaravAM yadudAraghoSAm / kartA yato'sya bhayavajitavIravRtterekhAtrayaM samabhavat kimu kambukaNThe ? // yaha nirbhIka aura vIravRtti vAlA zizu jisa kaNTha se tIna bhuvana meM ghanAghana ghoSa ke samAna udAra ghoSavAlI vItarAga vANI kI ghoSaNA karane vAlA hogA, kyA aisA saMketa karane ke lie hI isakI grIvA para ye tIna rekhAeM khacita huI haiM ? 97. pInau dRDhau masRNamAMsalasandhibandhau, skandhau mahAkakudamatkakudopameyau / yasyA'klamo jinapadharmadhurandharatvasaMsUcako kimiti mAnavamedinISu ? / / mahAn vRSabha ke kakuda ke samAna puSTa, dRDha, snigdha evaM mAMsala sandhi vAle isake ye skandha kyA isa mAnava medinI para azrAnta rUpa se jaina dharma kI dhurA ko vahana karane kI sUcanA de rahe haiM ? 1. dvijA:--dAMta (dvijA radA:-abhi0 3 / 247) _ dvijaH-pakSI (dvijapakSiviSkira abhi0 4 / 382) 2. kambukaNThaH -- tIna rekhAyukta gardana (abhi0 3 / 250) /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 prathamaH sargaH 98. devAdhidevagarudharmakRte vadhAndha zraddhAlunetanarakA''patayAlumukhyAn / ADambarAmbaraghanAghanaghUNitAnnanuddhartumasya kimu jAnuvilambibAhU / / deva, guru aura dharma ke lie hiMsA karane vAle andha zraddhAluoM meM agrasara, naraka meM patanazIla, ADambara ke ambara meM ghanAghana ghaTA kI taraha pUNita manuSyoM kA uddhAra karane ke lie kyA isa zizu ke bAhu ghuTanoM taka laMbe hue haiM ? 99. netrAnalena nihato madano maheza- - matsyastadasya bhayata: parihAya ketum / sindhau gilAgilamavekSya zaraNyakAmI, savyAnyapANikamalaM samalacakAra // mAno mahAdeva ke netra-anala se kAmadeva ke bhasmIbhUta hone para, usakI dhvajA meM sthita matsya bhaya se dhvajA ko chor3a sindhu meM AyA, para vahAM bhI 'maccha-gilAgila' dekha zaraNa kI bhAvanA se bhikSu ke isa dakSiNa hAtha meM A baiThA, use alaMkRta kiyA / (zizu ke dakSiNa hAtha meM matsya kA cinha thaa|) 100. yatkAntinIraparipUrabhRtAccharAjI rAjannadInadanipAtavivRddhavIciH / matsyAmbujAdizubhasUcakalakSaNeryo, hastaH samudra iva saMzuzubhe sasImaH / / jisakI kAnti rUpa pAnI ke pUra se bharI huI spaSTa choTI-bar3I rekhAoM rUpa nadI-nadoM ke nipAtoM se baDhate hue kalloloM vAlA, matsya aura kamala Adi zubha lakSaNoM vAlA usakA hAtha sasIma-maryAdita sindhu ke samAna suzobhita ho rahA thaa| 101. tApatrikastribhuvanaM satataM jvalantaM, niSkAzituM drutataraM jinapatriratnaH / lekhAH kRtAH smarayituM kimu tA hi tisraH, prollesurasya sutarAM maNibandharekhAH // 1. lekhA-rekhA (rAjirlekhA tatirvIthI-abhi0 6 / 59) 2. sUnRtaM-zubha, satya (priyasatyaM tu sUnRtam -- abhi0 2 / 178) "
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrIbhikSumahAkAvyam tApatraya se satata saMtapta isa vizva kA zIghrAtizIghra uddhAra karane ke lie jinezvara deva dvArA praNIta ratnatrayI- samyagjJAna, samyagdarzana aura samyagacAritra hI samartha hai / isakI smRti karAne ke lie ye tIna rekhAeM maNibandharekhA ke rUpa meM anavarata dIptimAna ho rahI thiiN| 102. aMguSTha unnata ivAGgalayo'sya zoNA zchidrAtigAH susaralA avdaatprvaaH| sAguSThapuSTalasitAlimastakeSu, cakrANi sUnRta vadaddazasaGkhyakAni // unnata aMguSTha kI taraha usakI aMguliyAM puSTa thiiN| ve rakta varNavAlI, nizchidra, sarala evaM spaSTa parvo vAlI thii| aMguSTha sahita puSTa evaM sundara aMguliyoM ke UparI bhAga meM bhAvI zubha ke sUcaka daza cakra the| 103. aMguSThaparvasu yavA bahuzobhamAnA, yasya pratApaturagasya vizeSapuSTyai / hastAmarIyatarupallavakAntikAntAH, kAmAkuzAH zuzubhire nijnaamstyaaH|| zizu ke pratAparupI ghor3e ko vizeSa rUpa se puSTa banAne ke lie hI mAnoM isake aMguSTha paryoM meM rekhAMkita yava atyanta zobhA pA rahe the| zizu ke hAtha rUpI kalpavRkSa ke pallavoM kI kAnti kI taraha hI kamanIya kAmAGakuza (nakha) apane nAma ko sArthaka karate hue mAno dedIpyamAna ho rahe the| 104. vakSo'sya paNDakavanIyazilAvizAlaM, raudrarupadravazatairapi niSprakampi / satyaprakAzanabaliSThamaniSTakaNThaM, sAkSAd bhavet suragururvadhakastathA'pi // isakA vakSasthala paMDaka vana kI zilA kI bhAMti vizAla aura saikar3oM bhayaMkara upadravoM se bhI niSprakaMpa thaa| vaha satya prakAzana meM baliSTha tathA aniSTa - anaucitya ke lie krUra cAhe phira use karane vAle sAkSAt bRhaspati yA yamarAja hI kyoM na hoM ? 105. prAmANikeSu paramAM hRdayapratiSThA, . yasyA'pramANika muro'pi mudA pradAtR / zrIvatsa eSa kimu tat parivIkSaNAya, madhyasthavat tadupakaNThagato hi citram // 1. apramANika-aparimita, vizAla /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 33 jisakA vizAla hRdaya prAmANika puruSoM meM parama hArdika pratiSThA ko khuzI-khuzI prApta karAne vAlA ho, aise usa hRdaya kA nirIkSaNa karane ke lie hI yadi yaha zrIvatsa [kA cinha] madhyastha kI taraha yahAM hRdaya ke bIca A baiThA ho, isameM kyA Azcarya ! 106. rekhAtrayI yadudare pratibodhayitrI, ratnatrayeNa bharito jaTharo'sya bhAvI / gambhIranAbhisavidhe pratibhAsamAno, yaH svastikaH sakalamaMgalatAnuzaMsI / / isa zizu kA udara ratnatraya se bharA huA ratnoM kA bhaNDAra hogA, mAno aisA pragaTa karane ke lie hI isake udara para tIna rekhAeM khacita haiM tathA sabhI prakAra ke maMgala kI sUcanA dene vAlA svastika kA cihna bhI isake gaMbhIra nAbhi kamala ke pAsa bhAsamAna ho rahA thaa| 107. cihna dhvajAkhyamapi ghoSayadevameva, dharmadhvajo'sya nikhile paridhUyamAnaH / prakhyAtimeSyati zubhAmabhidhAnamasya, varSANi vizatizatAni vasundharAyAm / / isa vizva meM isakI dharma-dhvajA phaharAyegI, isakA nAma isa dharA para do hajAra varSa taka amara rahegA aura yaha zizu zubha prakhyAti ko prApta karane vAlA hogA, aisI udghoSaNA karane vAlA dhvaja-cinha bhI vahAM para cihnita thA / 108. gambhIranAbhirakhilAGgavarA suvRttA ''vartA bhRtahUda ivA'sya babhau nitAntam / ' sphArAyatA'tikaThinA kaTirasya puSTA, vakSaHsthalena tulituM kimu ceSTamAnA // samasta aMgoM kI AdhArabhUta, dakSiNAvarta vAlI sundara aura golAkAra gaMbhIra nAbhi jala se paripUrNa sundara sarovara kI taraha pratIta ho rahI thI aura lambI-caur3I tathA ati kaThina puSTa kaTi se aisA bhAna hotA thA ki mAnoM vaha vakSaHsthala kI barAbarI karane ke lie hI saceSTa-sI ho rahI ho / 109. pInI krameNa mRdulau masRNau yadasya, cakrezvarasya gajaratnakaropamorU / saMrakSituM jinamataprapatatprasAda, stambhopamA kimabhavat paripuSTajaGghA /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam zizu kI paripuSTa jaMghAeM cakravartI ke gajaratna kI sUMDa kI bhAMti kramazaH puSTa, komala aura snigdha thIM / vitarkaNA hotI thI ki kyA ye jinazAsana ke Dhahate hue prAsAda ko sthira rakhane ke lie staMbha haiM ? 34 110. dvandvaM mithastata itaH paribRMhaNAya, na syAt kadApyubhayataH prasRtorumadhye | jAnudvayaM dRDhasamunnatamasya sImAstambhopamaM samabhavat kimato'ntarAle || Upara yA nIce baDhane ke lie jaghA evaM uruoM meM paraspara jhagaDA na ho jAe, mAno isIlie ye donoM majabUta va samunnata jAnu sImA stambha kI taraha bIca meM Akara khar3e hue haiM / 111. AvAM pavitrayitumeva vibhAvino svaH, gAGgeya saindhavavahAviva tasya harSAt / pAdau yadasya bhavataH sma supuSTapuSTau, kUrmonnatI mRdumRd masUNau manojJau // inake puSTa, komala, cikane, manojJa aura kUrmonnata donoM paira mAnoM harSa ke sAtha aisA batalA rahe haiM ki hama gaMgA aura sindhu nadI kI bhAMti hI sAre bhUtala ko pavitra karate raheMge / 112. asmatsu vAg nivasati svayametya lakSmIrasmAnupetya tanute tanu ke lilIlAm / asnye parantu yadito jitavArijAni, padbhyAM samarpitaramANi sarogatAni // padmoM ne socA, hamAre Upara sarasvatI svayaM Akara nivAsa karatI hai tathA lakSmI svayaM hameM prApta kara nAnA prakAra kI krIr3AoM se lIlA karatI hai / auroM kI to bAta hI kyA, paraMtu isa zizu ke pAdapadmoM kI sundaratA ke sAmane una kamaloM kA vaibhava phIkA par3a gayA, ataH ve parAjita hokara hI mAnoM isake caraNa kamaloM meM apanI sundaratA ko upahRta kara sarovara meM jA base / 113. pAdAravindayugalAGgulibhi: pravAlA, lajjAkulAstanutanutvamitA yadasya / UrdhvaM taronijagalaM paribadhya khinnA, dehaM mumukSutaralAH kimu te tadartham //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 35 isake donoM pairoM kI aMguliyoM kI sundaratA se lajjita hote hue mAno kisalaya saMkoca se ati tanutA ko prApta hue aura itane khinna ho gae ki ve apane zarIra kA tyAga karane ke lie Atura hokara apane gale ko vRkSa ke Upara bAMdha kara laTakane lge| 114. adyApi yasya caraNeSu vilagnato hi, prAptA 'mahA'sahitarAjapadaM vayaM tat / pazcAttu kiM padanakhA: sphuradaMzu hastairevaM lapanta iva te kimu tasthivAMsaH // jinake caraNa kamaloM meM lage rahane mAtra se hI Aja hamane 'mahArAja' pada pA liyA to phira bAda meM to na mAlUma hama kyA bana jAyeMge, mAnoM aisA kahate hue prasphuTita kiraNa-samUha yukta ve caraNa-nakha vahAM para sthita the| 115. yAmye krame sphuTatarA vitatordhvarekhA, saMvAdinI grimgaurvcaarutaayaaH| yasyolvaNAruNacaritramahAmahimnaH, eSyajjinendrapadacihnapathAnugasya // usake dakSiNa paira meM spaSTa aura laMbI UrdhvarekhA usake garimAmaya zreSTha gaurava kI saMvAdinI thii| vaha yaha batA rahI thI ki yaha vyakti spaSTa aura kaThora cAritra kI mahAmahimA se maMDita tathA bhaviSya meM jinendra ke pacinhoM se cinhita mArga kA anusaraNa karane vAlA hogaa| 116. AkarSaNAya kuzalA kuzalottamAnAM, saMbodhanAya vidurA chidurAzayAnAm / saMsthApanAya taralA taralAthikANAM, yasyAkRtirvasumatI sumatIndirAyAH // usakI AkRti kuzala evaM uttama vyaktiyoM ko AkarSita karane meM nipuNa, saMzayazIla puruSoM ke saMzaya ko dUra karane meM dakSa, AgamArtha ke jijJAsu vyaktiyoM ko saMtuSTa karane meM capala tathA sumatirUpa lakSmI kI AdhAra bhUmI thii| 117. kAdambinIhRdayasArarasaM vinIya, nIlANunIlamaNitattvamupetya sarvam / ki bAllavasya mamRNA racitA tanutvaka, tasmAd didRkSunayanAnjavinodanIyA //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam aisA laga rahA thA mAno meghamAlA ke hRdaya kA sAra rasa lekara tathA nIla aNuoM evaM nIlamaNiyoM se samasta sArabhUta tattva ko lekara hI balluzAha ke lAla ke zarIra kI snigdha tvacA banI ho aura isIlie to vaha darzakajanoM ke netra-kamaloM ko Anandita karane meM samartha ho rahI thii| 118. romANi tasya visatantutanutvazobhAM, saMhRtya yasya vapuSi pratimAzritAni / tasmAt trapAbhirudake kimu padmadaNDA, magnAH kathaM zriyamRte mukhadarzakAH smaH // ye roma nizcita hI kagala nAla kI sukumAra aura tanu zobhA ko haraNa kara isake zarIra kI AkRti para Azrita ho gaye haiN| isIlie mAno zrI-zobhA ke binA lajjita hote hue ye padmadaNDa apanA muMha na dikhAne ke lie pAnI meM DUba gaye haiN| 119. bhaktaruparyupari bhinnavilakSaNaistaH, sallakSaNairvinihitaM svapadaM yadaGge / ambhobhirambudayite vasubhiH sahaiva, loke'rkacandrakiraNaruDubhiryathaiva // bhinna bhinna vizeSatA vAle ina sallakSaNa rUpa bhaktoM ne ahamahamikayA Age baDhakara isake zarIra meM apanA sthAna vaise hI jamA liyA jaise ki ratnoM ke sAtha pAnI samudra meM aura nakSatroM ke sAtha sUrya-candra kI razmiyAM isa loka meM / 120. dRSTo na doSanikarairapi yaH kaTAkSa >SAtanairiva tamobhiraharpatizca / spRSTo'pi no zizarayaM vyasanaraniSTadharmo yathA jinamato na vadhAdipApaiH / / doSa to isakI ora TeDhI najara kara vaise hI nahIM dekha sake jaise ki rAtrikAlIna andhakAra sUrya ko tathA vyasana use vaise hI nahIM chU sakeM jaise ki hiMsA Adi doSa jinadharma ko| 121. snAnaM vinA'pi vimalaH kamalAnukArI, bhUSAmRte'pi nikhilAgi mnophaarii| snehaiH pRthak pRthulakAntikalApakAntaH, AlekhayAmi kimato'sya zizutvacitram // 1. ambudayitA-samudra /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH yaha bAlaka snAna ke binA hI nirlepa kamala kI taraha vimala, alaMkAra ke binA hI samasta prANiyoM kA mana harane vAlA, sneha ke binA hI vipula kAnti se kamanIya thaa| aise isa bAlaka ke viSaya meM aura adhika kyA ullekha karUM? 122. rUpaM svarUpamabhibodhayituM prakAmaM, kastAkiko'pi gamayet tadRte padArthAn / uktA'kRtistata iyaM zubhalakSaNAbhiryatrAkRtirlasati tatra guNA vasanti / / usa bAlaka kI AkRti arthAt rUpa hI usake svarUpa ko batalAne meM paryApta thA, kyoMki aisA koI bhI tArkika nahIM ho sakatA jo ki svarUpajJAna ke binA bhI padArtha kA paricaya de sakatA ho| isIlie zubha lakSaNoM se zizu kI AkRti kA varNana kiyA gayA hai aura yaha prasiddha kahAvata bhI hai ki jahAM rUpa hotA hai vahAM guNoM kA nivAsa bhI hotA hai| 123. kAryAt parokSamayakAnyapi lakSaNAni, jJAyanta eva munipasya matasya tasya / nadyambupUramanuvIkSya samIkSya sAkSAd, vRSTigireH zirasi kena na lakSyate kim / / isa mAnya munipa ke kAryakalApoM ko dekhane se parokSa meM rahe hue usake zubha lakSaNoM kA pUrA pUrA paricaya mila sakatA hai, jaise ki sAkSAt nadIpravAha ko dekhane para giri zikharoM para hone vAlI vRSTi kA jJAna kisase chipA raha sakatA hai ? 124. itthaM tadA'vitathakAraNamevajAta masmatkRte tu suvivecitakAryamadya / syAdvAdasiddhikaraNAya viruddhadharmA, bhUtodbhavatsamayata: kimasau kumAraH / / isa prakAra jo bhUtakAla meM yathArtha kAraNa thA, vahI hamAre lie Aja suvivecita kArya hai / syAdvAda kI siddhi karane ke lie hI mAnoM yaha bAlaka ina do-bhUta aura vartamAna samaya ke bheda se viruddha dharmoM kI AdhArazilA bana gyaa| 1. prakAmamiti astyarthe /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 125. bhUSendracApatanurukcapalAsphuradvAk dhArAbhisAramabhitaH kalayan kumaarH| meghopamopyanudinaM sudinaM vitanvan, keSAM priyo na sumudAM kamalodayena / / bhUSaNoM se indra dhanuSya kI taraha, zArIrika kAnti se vidyut kI taraha evaM cAroM ora sphurita hotI huI vANI se nIra-dhArA kI taraha yaha meghopama kumAra sadA sarvadA sudina karatA huA, AnandarUpI kamalodaya se kina-kina ke priya nahIM banA arthAt sarvapriya bana gyaa| 126. bAlye'pi yena nijakotisurApagAyAM, ke plAvitA na muditA na pavitritAzca / vyutpannabuddhivibhavanahi citritA vA, ke ke daridritajanA na kRtAH kRtArthAH / / aise kauna the jo isakI zaizavakAlIna kIti kI surasaritA meM AplAvita, Anandita aura pavitrita nahIM hue ? aise kauna the jo isakI vyutpanna buddhi ke vaibhava se vismita nahIM hue athavA aise kauna daridrajana the jo isase kRtArtha nahIM hue ? 127. kIDan sadA samavayobalavaibhavAdyaH, pauraiH pradhAnapRthukaiH saha sdvinodaiH| pitrormanaH pramadayan jayavat sukhena, dIpAGgajo nijakumAravayo lalace / avasthA, bala evaM vaibhava Adi guNoM kI samAnatA vAle nAgarika baccoM ke sAtha krIDA karatA huA yaha bAlaka bhikSu indraputra 'jaya' kI taraha hI mAtA-pitA ko pulakita karatA huA bAla-avasthA ko pAra kara gayA / zrInAbheyajinendrakAramakaroddharmapratiSThAM punarya: satyAgrahaNAgrahI sahanayarAcAryabhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInatthamallaSiNA, zrImadbhiAmunIzvarasya carite sargo'yamAdyo'bhavat / / zrInathamallarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSujanmadehalakSaNanAmA prathamaH sargaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA sarga pratipAdya : bhikSu kA pANigrahaNa, AcArya raghunAthajI ke sAtha saMparka, daMpatI kI dIkSA grahaNa kI AkAMkSA / zloka chanda : 146 : upajAti
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyama prastuta sarga meM bhikSu kA vivAha, patnI kA varNana, vyavasAya meM saMlagna honA, guru kI khoja, yatiyoM dvArA saMghayAtrA, ahamadAbAda meM laMkA mahetA kA nivAsa, AgamoM kA lipIkaraNa, rAta kI prati aura dina kI prati, jaina AcAra kA vAstavika bodha aura yatiyoM kI zithilatA kA avabodha, 44 vyaktiyoM ke sAtha laMkA mahetA kA vi. saM. 1531 meM pravajita honA, sabako 22 ToloM meM vibhakta karanA, AcArya rughanAthajI ke sAtha bhikSu kA paricaya aura unako gururUpa meM svIkAra karanA, virakti aura patnI ko pratibodha, daMpatI dvArA brahmacaryavrata kA grahaNa, donoM kI sAtha-sAtha pravrajyA-grahaNa kI AkAMkSA Adi-Adi viSayoM kA sundara pratipAdana hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 1. atha prabhAtaM paramaprabhAtamabhyudagataM tasya sayauvanasya / tadA tamAliGgayituM samAgAt, kumArikA kApi vikasvarAgI / aba usa bAlaka ke nava yauvana kA parama prakAzamAna prabhAta udita huaa| usa samaya koI vikasita aMgopAMgoM vAlI sukumArI usakA AliGgana karane-usako svIkAra karane aayii| 2. samudraputrIM mRdusaukumArI, tAM zaizavIM sA kaTubhISayantI / jajalpa bADhaM zRNutAt palikni!, samAgatA'haM navayauvanazrIH // usa (nava yauvana lakSmI) ne usa zaizavI avasthA vAlI mRdu sukumAra lakSmI ko tIkhA bhaya dikhAte hue bADha svara meM kahA-'ayi vRddhe ! aba maiM A gaI huuN|' 3. na te'vakAzaH kSaNamAtramatra, haThAt prabhutvaM pracikIrSurasmi / sA'pi samArUDhanigUDhakopA, nA'haM jihAsuH sphuTamAcacakSe // 'aba terA kSaNa mAtra bhI yahAM sthAyitva nahIM ho sakatA, ataH zIghra hI yahAM se terA prasthAna ucita hai, anyathA bala-prayoga ke dvArA tere para zAsana karanA caahuuNgii|' yauvanazrI kI aisI ugravANI ko sunakara bAla ramA ne bhI kupita hote hue, use spaSTa zabdoM meM kahA-'nahIM, maiM yahAM se nahIM jaauuNgii|' 4. AbAlyakAlAt paripAlito'yaM, kluptA aneke'tra mano'bhilASAH / phalAbhiyoge'dya viyogakartI, kutaH kutastyA samupAgateha // 'bAlyakAla se Aja taka jisakA maiMne pAlana-poSaNa kiyA tathA jisake lie maiMne aneka kalpanAeM kIM, kyA isa phala-prApti kI punIta velA meM tU mujhe usase viyukta karanA cAhatI hai ? aisA cAhane vAlI tU kahAM se aura kyoM yahAM calI AyI hai ?' 1. smudrputrii-lkssmii| 2. paliknI-vRddha strI (vRddhA paliknyatha' abhi0 31198)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhijhumahAkAvyam 5. kaSTAni soDhAni mayA tadAnI, dRSTA na mugdhe ! na kadApi yAtA / anargalA dhautamukhA varAkI, nirvAsituM mAM kathamIhamAnA // 'ayi mugdhe ! maiMne isake poSaNa meM bahuta kaSTa sahe haiN| usa velA meM na to maiMne tujhe kabhI dekhA aura na tU kabhI aaii| Aja tU anargala bola rahI hai| ayi pagalI ! aba tU mujhe yahAM se nikAlane ke lie muMha dhokara kyoM AI hai ?' 6. saMvaddhikA'haM vinipAtukA tvaM, vikRtparA'haM savikArikA tvam / kvAhaJca rAkA rajanI sacandrA, kva tvaM kuhUrantarakRSNavarNA // _ 'dekha, kahAM to maiM sarvAGgINa vRddhi karane vAlI aura kahAM tU patana kI ora le jAne vAlI ! kahAM to maiM vikAra se vimukha aura kahAM tU vikAra paidA karane vAlI ! kahAM maiM pUrNimA kI cAMdanI rAta aura kahAM tU amAvasyA kI aMdherI rAta / ' 7. balAdhipatyAya vivarddhamAnAM, datvA capeTAM saralAM vidhitsuH / ojasvinI ki sahate mRgendrIM, mRgI svapotaM yadapAharantIm // 'aura yadi tu balAtkAra se aisA karanA cAhegI to maiM cAMTA mArakara tujhe sIdhI banA duuNgii| kyA ojasvinI mRgI apane zizu kA apaharaNa karane vAlI siMhanI ko sahana kara sakatI hai ?' 8. nirbhartsanAbhinaM vivarNavaktrA, pratyuttarantI taruNatvatA sA / bAlyendire ! muJca ruSaM zRNusva, vikatthanenA'pi na kApi siddhiH|| ___ usa bAla ramA kI aisI phaTakAra sunakara bhI usa yauvanazrI ne apanA muMha nahIM bigaadd'aa| vaha madhura vANI meM bolI- 'ayi bAlarame ! roSa ko chor3a aura dhyAna se suna / kevala mithyA vAg-jAla se kucha bhI siddha hone vAlA nahIM hai|' 9. uktaM na yuktaM ca kRtaM tvayA yat, ki sauSThavaM kevalamohapuSTiH / ahaM tu vizvoddharaNAya yasmAdAgantumicchAmi tataH prasIda // 1. rAkA-pUrNa cAMda vAlI pUrNimA (sA rAkA pUrNe nizAkare--abhi0 2 / 63) 2. kuhUH-vaha amAvasyA jisameM cAMda ke bilakula darzana na ho (abhi0 2065) 3. taruNatvena sahitA taruNatvatA /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH ___ 'ayi bAlarame ! terA yaha kathana mujhe yuktisaMgata nahIM lagatA / tUne Akhira acchA kiyA hI kyA ? tUne to kevala moha kA poSaNa hI to kiyA hai| para maiM to yahAM isake dvArA samasta vizva kA uddhAra karAne ke lie hI AnA cAhatI huuN| ataH tU kRpA kr|' 10. tataH prabuddhA pRthukatvapadmA', provAca tAruNyaramAM yiyAsam / AyAhi te svAgatamastu hRdyaM, yAmIti yAtA bhavataH pramuktA / / usa nava yauvanazrI kI hArdika bhAvanA ko sanakara bAla ramA ko pratibodha milA aura vaha AgaMtuka yauvanazrI se bolI-'Apa Ao, maiM ApakA hArdika svAgata karatI hUM aura Apase mukta hokara yahAM se prasthAna karatI huuN|' bAla ramA vahA se calI gii| 11. tataH samantAnavayauvanazrIH, samAliliGge ca tamibhyasUnam / yathA vasantAdbhutakaJjavAsA', samastavizvAntarakAnanAGgam // taba usa ibhya putra kA nava yauvanazrI ne cAroM ora se vaise hI AliMgana kiyA jaise vasanta Rtu kI adbhuta saurabhayukta kamaloM kI zobhA samasta vizva-kAnanoM kA AliMgana karatI hai| 12. chaTAmapUrvAM sphuTalakSyamANAM, vilokya dIpAGgabhavasya tasya / ke ke na tRSNAkulitA vitRSNA, apyambutRptA hi yathA'mRtAbdhim / / usa dIpAnandana kI divya evaM manamohaka mUrti ko dekhakara aisA kauna hogA jo tRSNA rahita hote hue bhI satRSNa na banA ho| kyA sAdhAraNa pAnI se tRpta banA huA mAnava kSIra samudra ke pAnI ko dekhakara pIne ke lie nahIM lalacA jAtA ? 13. divaMgataH syAjjanakastadIyaH, kumArakAle'pi tadAttacittaH / gativicitrA samavattinazca, yasyAH purastAna balaprayogaH // pitA ballUzAha kA bhikSu ke prati apAra sneha thaa| bhikSu ke kumArakAla meM hI pitAzrI kA duHkhada dehAMta ho gayA / kAla kI gati vicitra hotI hai| usake Age balaprayoga nahIM cala sakatA / 14. tataH kuTumbasya samo'pi bhAro, yasyAMsayoryAta udAravRttaH / atucchaduHkhe'pi na khinnacetAH, dhairyaaddhHkssiptmitdruraajH|| 1. pRthakkatvapadmA-bAla ramA / 2. vasante adbhutakaJjavAsaH yasyAM zobhAyAm /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrIbhikSumahAkAvyam apanI gaMbhIratA ke guNa se samudra ko nIcA dikhAne vAle udAravRtti kumAra ke unnata kaMdhoM para kuTuMba-nirvAha kA sArA bhAra A par3A, paraMtu isa mahAn vipatti se vaha tanika bhI khinna nahIM huA, adhIra nahIM huaa| 15. kuzAgrabuddhayA parivismitAnyo, lebhe pratiSThAM paramAM samAje / aspRSTaduvRttivivekazIlaH, keSAmamAnyo mahatAM mahobhiH / / apanI kuzAgra buddhi se dUsaroM ko vismita karane vAle isa bAlaka kI samAja meM gaharI pratiSThA huii| durguNa to isakA sparza bhI na kara pAe / aisA vivekazIla aura vizeSatAoM kA dhanI vyakti kinake dvArA amAnya ho sakatA hai ? 16. vayo laghIyastasametadIyaM, ki pAravazyaM bhajanIyamasya / vicintya nistantravicakSaNatvaM, mano mano'nupraviveza puMsAm // ApakI svataMtra vilakSaNatA ne mAno yaha socA ki abhI isakI abasthA bahuta choTI hai, maiM isakI vazavartinI banakara kyoM rahUM? aisA socakara hI vaha vilakSaNatA jana jana ke mAnasa meM vyApta ho gaI arthAt janamAnasa meM ApakI vilakSaNatA kI gaharI chApa jama gayI / 17. kimastyasAdhyaM kimu kaSTasAdhyaM, kiM durlabhaM vA kimazakyamasti / yasyAntike karmaThakAryakartuH, kSaNodbhavannirmaladhIdhanasya / aise pratyutpanna nirmala mati ke dhanI aura karmazIla vyakti ke lie kyA asAdhya thA ? kyA kaSTasAdhya thA ? kyA durlabha thA aura kyA azakya thA ? 18. praSTavya eSo'sti manasvimukhyadraSTavya audAryaguNAdidRzyaH / sUcyotisArasvatasUrisUryairmucyo na paurAdhipatiprakRSTaH // baha hamezA hI manasvI mukhyoM ke dvArA praSTavya, audArya Adi guNoM ke dRzyoM se draSTavya, vidyAvizAradoM se pUjita tathA purAdhipati Adi viziSTa vyaktiyoM ke dvArA nirantara ghirA rahane vAlA thaa| 19. haripriyAputra vijitvarAGga, sampannagehe vayasA navIne / svatantravattve'pi na durguNairyo, nirIkSito'bhUttadatIva citram // kAmadeva para bhI vijaya pAne vAlA rUpa-raMga, sampanna ghara meM janma, yauvana kA prArambha evaM svatantra jIvana-ina saba sAmagriyoM kA saMyoga hote hue bhI durvyasana usakA sparza nahIM kara pAye, yaha eka mahAn Azcarya hai / 1. haripriyAputra-lakSmI kA putra kaamdev| .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 20. vacaH svataH saMvananA' nukAri, manaH sadAdarza madApahAri / vapuH svapuNyaprabhutAprasAri, yasyA'sti kiM no bhuvi so'dhikArI // svataH vazIkaraNa karane vAlI vANI, darpaNa ke mada ko haraNa karane vAlA svaccha mana, apane puNya kI prabhutA kA sUcaka tejasvI zarIra - ye saba jise upalabdha haiM vaha yadi saMsAra meM adhikArI bane to isameM Azcarya hI kyA hai ! 21. yasyAdaro dAritadambhakasya, kaumArake liSva'pi sadguNe hi / tiraskRti svAJca samIkSya tasmAt, gatAni ki durvyasanAni dUre // usa sarala cetA kumAra ke kumAravaya meM bhI sadguNoM kA hI satkAra thA / ina guNoM ke sammAna se ciDhakara tathA apanA tiraskAra dekhakara kyA ve durvyasana isa sadguNI ko chor3a kahIM dUra cale gaye ? 22. uddhRtya sarvAn kharakaNTakAn ki, paryullasatpATalapuSpasAraiH / klRptaM mukhaM yasya yato yadagre, rolambavat sabhyagaNA bhramanti // 45 yaha vitarkaNA hotI thI ki kyA samasta kaThora kaMTakoM ko ukhAr3akara, vikAsonmukha pATala puSpoM ke sAra se isake mukha kI racanA huI hai jisase ki ziSTa jana isake Age bhramara kI taraha ghUmate rahate haiM ? 23. svamudrayA yena vayolaghimnA, visudritA ye'pi kRtAH samudrAH / punaH kalAbhiH sakalAbhirasya, dhautAH zaraccandramaseva martyAH / usane laghuva meM hI apanI maryAdAzIlatA se amaryAdita vyaktiyoM ko bhI maryAdita banA DAlA thA / usane zaradacandra kI bhAMti apanI samasta ujjvala kalAoM se logoM ko ujjvala banA diyA / 24. athAgragaNyAH paramezvarA ye, lAlAyitA te zrutadRSTarUpAH / ekatA yamabhibhramanti bhRGgA yathAbjaM makarandanandyam // usa kumAra kI suSamA kA zravaNa evaM anubhava karane vAle usa nagara ke pramukha vaibhavazAlI nAgarika gupta rUpa se usake pIche-pIche vaise hI ghUmane lage jaise makaraMda se Anandita karane vAle kamala ke pIche-pIche bhramara / 25. rucyAnyataH kSiptadivaH kumArasvargAvatIrNA''tmakumArikAbhiH / udvAhanArthaM kuzalaM kumAraM samprArthayanti prathitapratiSThAH / 1. saMvananaM vaza meM karane kI kriyA (saMvananaM vazakriyA - abhi0 6 / 134 ) 2. Adarza :- darpaNa (mukurAtmadarzA''darzAstu darpaNa - abhi0 3 | 348 )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrIbhikSumahAkAvyam apane rUpa, lAvaNya Adi guNoM se divya apsarAoM para bhI vijaya pAne bAlI kumAriyAM mAno devaloka se utarakara isa mRtyuloka meM A gaI hoM, aisI apanI kulIna kanyAoM ke sAtha vivAha karane ke lie pratiSThita loga kuzala kumAra bhikSu se prArthanA karane lge| 26. paraM vimuktina vimuJcate taM, yathA dinazrIgaMganAdhinAtham / na sevate taM viSayAbhisaktiryathA tama:zrIH savituH pradezam // aisI sthiti meM bhI vairAgya bhAvanA unase vaise hI dUra nahIM huI jaise dina kI suSamA sUrya se aura viSayAsakti unako vaise hI sparza na kara sakI jaise nibir3a andhakAra kI chAyA sUrya ke pradeza ko| 27. vilakSaNatvaM svatanUdbhavasya, nirvarNya dIpA'tha pariplutAkSI / proce kathaM me sumanobhilASAn, pupUrSituM tvaM viparItaceSTaH / / AMsuoM se chalAchala bharI AMkhoM se mAtA dIpAM ne apane lAla kI aisI vilakSaNa dazA dekhakara gadgada vANI meM kahA---'are vatsa ! merI manokAmanA kI pUrti ke viparIta terI ceSTAeM kyoM ho rahI haiM ?' 28. dhanyA hi rAmA jagatAM suputrA, tato'pi dhanyA snuSayAbhirAmA / vinA janI ki gRhamedhigeho, yatsantatIcchuH sugato'pi tntre|| 'are vatsa ! isa vizva meM putravatI striyAM hI dhanya haiM aura ve aura adhika dhanya haiM jo putravadhUyukta haiN| vaha gRhastha kA ghara hI kyA jo santAna rahita ho ? dekha, kSaNikavAda ko mAnane vAlA bauddha darzana bhI to saMtati ko svIkAra karatA hai|' 29. zrutaM na ki zAntiprabhozcaritraM, naizcintyakAmopi sa SoDazo'rhan / mAtuH prasattyai' kRtadArakarmA, tathA mude me parivartayadhvam / 'are vatsa ! kyA tune zAntinAtha bhagavAna kA jIvanavRtta nahIM sunA, jinhoMne kevala mAtA ko prasanna karane ke lie vivAha karanA svIkAra kiyA thA ? ataH vaise hI tU bhI merI prasannatA ke lie vicAra ko badala kara vivAha karanA svIkAra kara / ' 30. prasUpramohAt sutarAM vilese, gArhasthyavAsazcaramAhatA'pi / svamauliparyaGkavilAsayogyAmato mamAjJAM tanutAd vinIta ! // 1. prasattiH - prsnntaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 'are vinayin ! mAtA kI preraNA se prerita hokara hI to bhagavAn mahAvIra ne gRhadharma svIkAra kiyA thA, ata: tU bhI merI AjJA zirodhArya kr|' 31. indrajinendrAzritabuddhatattvaiH, sImajJavijJAtajagatsvarUpaH / ___ zAlInabaddhAJjaliprAJjalazca, svjiitvRttaacrnnaanusaaraiH|| 32. parAGganAdurvyabhicArahRtya, janapratItya vyasanApakRtyai / kulInasantAnaparamparAptya, yayugmadharmasya prathA'pasRtya / / 33. mAtroH prasatya kRtakarmabhuktyai, lokAdhvanItivyavahAravRttyai / caturthavargAya parAyaNo'pi, samprerito nAbhisuto yadartham / / (tribhivizeSakam) 'Apta puruSoM kI upAsanA se prApta tattvajJAna vAle, maryAdAoM ke marmajJa, jagat svarUpa ko samajhane vAle zakendra ne apane jItAcAra ke anusAra ziSTatAyukta karabaddha ho, ati sarala bhAva se mokSArthI AdinAtha bhagavAn ko, parAGganA ke vyabhicAra se bacane ke lie, janapratIti ke lie, vyasanoM se dUra rahane ke lie, kulIna santati-paramparA ke lie, yugala dharma kI nivRtti ke lie, mAtA ko prasanna karane ke lie, apane kRtakarmoM ko bhogane ke lie tathA loka-vyavahAra ko calAne ke lie, vivAha kI preraNA dI thii|' 34. tata: svakamahika nirjarAtha, yugAdinAtho'pi vivAhito'bhUt / tato'tirikto na hi nandana ! tvamalaM vikalpaiH kuru matpriyaM tat / / 'indra ke dvArA prerita hokara aihika karmoM kA niraNa karane ke lie AdinAtha bhagavAna ne bhI jaba vivAha kara liyA to tU nandana ! unase bar3hakara to nahIM hai| ataH saba vikalpoM ko chor3a kara jo mujhaM priya ho, tU vaisA hI kr|' 35 etAdarzaH sadvinayAJcitAnayarlaGadhyametannijamAtavAkyam / mohAnurAgo na duranta eva, durlakSya eSo'pi vivecakoccaiH // apanI mAtA ke aise mohAbhiSikta vacanoM ko ThukarA denA usa jaise vinayI putra ke lie kaise sambhava ho sakatA thA ? kyoMki isa moharAga kA anta pAnA duHkhaprada hI nahIM hai, kintu bar3e-bar3e jJAniyoM ke lie isako pahacAna pAnA bhI kaThina hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 36. bhogAvalIkarmavazaMvadena, na kintu bhogAmiSalolupena / sAkSAt savitrIkathanAnugena, tenA'bhyupetaM kila dArakarma' // ___ taba usane bhogalipsA se nahIM kintu bhogAvalI karmoM ko bhogane ke lie tathA sAtha hI sAtha mAtA ke kathana kA anugamana karane ke lie hI vivAha karane kI svIkRti de dii| 37. tIrthaGkarAdyAptasamAdatAt satparamparAto bahudIrghakAlAt / pratiSThitAt samprati nirvivAdAt, sAkalparUpaizca taduccagotrAt / / 38. amAnuSIrUpadhareva jAtA, yazovilAsA subhagA sushiilaa| zrIhrIyutA tena mahebhyakanyA, mahotsavaiH sadvidhi paryaNAyi // (yugmam) ___ jo uccagotra tIrthakaroM Adi AptapuruSoM dvArA samAdRta, cirakAla kI paraMparA se pratiSThita tathA vartamAna meM nirvivAda aura dhArmika anuSThAnoM se yukta the, aise kulIna kula meM utpanna hone vAlI eka dhanI seTha kI kanyA, jo rUpa aura lAvaNya meM apsarA tulya, yazasvinI, saubhAgyazAlinI, suzIla, sundara aura lajjAlu thI, ke sAtha ThATa-bATa se vivAha kI vidhi sampanna huii| 39. hayaM tayA kAntivilAsayuktaM, jAtaM yathAnaM prabhayA prsRtyaa| praSTavya ibhyAGgabhavo dhavo'pi, klaptaH zriyevA'tha caturbhujo'pi // taba usa navoDhA se unakA vaha gRhamandira vaise hI kAnti aura vilAsayukta ho gayA jaise prasaraNazIla kiraNoM se AkAza aura usa guNavatI vadhU se ve dhanIputra bhikSu bhI vaise hI praSTavya (logoM dvArA mAnya) ho gae jaise lakSmI ke dvArA zrIkRSNa / 40. snuSA sadAcAravicAravRttyA, zvazrUH prasannA sukhinI shubhNyuH| lebhe na vA bhaktisukhaM svajanyAH', rAmaprasUH kintu na vaJciteyam // usa putravadhU ke sad AcAra evaM sad vicArayukta pravRtti se sAsU atyanta prasanna, sukhI aura zubhayukta ho gii| rAmacandra kI mAtA kauzalyA ne to zAyada apanI putravadhU sItA kI bhakti kA itanA Ananda prApta kiyA ho yA nahIM, parantu mAtA dIpAM to usa vadhU ke sukha se vaMcita nahIM rhii| 1. dArakarma-vivAha (dArakarma pariNayaH-abhi0 3 / 182) 2. zubhaMyu:-zubhayukta (zubhaMyuH zubhasaMyukta:-abhi0 3 / 97) 3. janI-putravadhU (sUnoH snuSA janIvadhUH-abhi0 3 / 178)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 41. svargaM zivaM haimagiri vizodhya kiM vA svayaM pAvayituM pavitrA / avAtarannodyapuraM samagraM gaGgA saraGgA tviti martyaghoSaH // svarga, mahAdeva aura himAlaya ko pavitra kara kyA yaha pavitra taraMgavatI gaMgA svayaM apane pura ko pavitra karane ke lie hI yahAM avatarita huI hai ? yaha bAta navavadhU ke lie loga kahane lage / 42. saujanyasArairabhivandyamAnA, nArIsahasrairabhinandyamAnA / pade pade sA paripRcchyamAnA, prItyA nitAntaM parivRttyamAnA // vaha dIpAM kI putravadhU apane mahAn saujanya se abhivandita tathA sahasroM striyoM se abhinandita ho rahI thI / sthAna-sthAna para isakI zubha carcAeM calatI rahatI aura paurastriyAM niraMtara prema se ise ghere rahatI thIM / 43. kiM vidyutA sA kSaNikaprasaMgI, lakSmyApi ki sA ca purANapatnI / ki jyotsnA sA sakalaGka lagnA, kayopameyottamabhikSukAntA ? // 49 kyA maiM bhikSukAMtA ko vidyut se upamita karUM ? nahIM, vidyut to kSaNika hai / kyA use lakSmI se upamita karUM ? nahIM, lakSmI to purANapuruSa (viSNu) kI patnI hai / kyA use candrikA se upamita karUM ? nahIM, candrikA to kalaMkI candra kI anugAminI hai| to phira kisa upamA se upamita karUM use ? 44. yazasvinI lokapathe yathaiva, tathaiva lokottaranaigame'pi / sA cAturI bhAgyadazA ca saMva, sA''lokalokadvayasAdhanI yA // jaise vaha isa lokamArga meM yazasvinI thI, vaise hI lokottara mArga meM bhI yazasvinI thI / vAstava meM vahI cAturI evaM bhAgyadazA hai jo Alokayukta hokara laukika aura lokAMttara donoM hI lokoM kI ArAdhanA meM saMlagna rahatI hai / 45. dAmpatyajanmA'pi sukhopagUDhaM na kintu mUDhaM na ca digvimUDham / nirvarNya yat kiM trapayA harIzA' vAdAya to kvApi mukhaM nilInau || ve dAmpatya jIvana kA sukhapUrvaka nirvAha kara rahe the / mUDha hI the aura na dig-vimUDha hI / aisA dekhakara viSNu aura mAno lajjAvaza apanA muMha lekara kahIM chupa gae / 1. harIzI - viSNu aura ziva / para ve na isameM ziva --donoM
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 46. puMsAM girAM bhikkhaNasaMjJayA sa, jajJe prasiddhaH kRtihastasiddhaH / vANijyavAsA kamalA tataH sadvyApArasindhuM sutarAM mamantha // vaha lokavANI meM 'bhikkhaNa' nAma se jAnA jAne lagA aura manISI maMDala meM bhI usakI apUrva khyAti huii| lakSmI kA nivAsa vyApAra meM hai isa lokokti ke anusAra usane dhanopArjana ke lie sad vyApAra-sindhu kA bhI manthana kiyaa| 47. viloDayAmAsa mahAprayAsaryadarthamabdhi yuyudhe chalAdyaiH / .. hari haraM projjhaya mudhaiva lakSmIvitRSNametaM satataM siSeve // jisa lakSmI ke lie samudra kA manthana kiyA gayA, jisake lie chalakapaTayukta bhISaNa saMgrAmoM kA AvirbhAva huA, usa lakSmI ne hariharAdika devoM ko chor3a isa dhana-nirapekSa bhikSu ko hI apanA Azraya banA DAlA / 48. laJcAmRSAsteyavivaJcanAdyevinA na vANijyamiti pravaktuH / tebhyaH pRthaga bhUya nidarzitaM nA'satyaM yatastatra ramAnivAsaH // aisI prAyaH lokabhASA bana cukI hai ki binA rizvata, jhUTha, corI aura vaJcanA ke vyApAra cala nahIM sktaa| parantu bhIkhaNa ne ina saba se pare rahakara dhanopArjana kiyA aura logoM ko yaha sahI paricaya diyA ki asatya Adi kA jahAM bolabAlA hotA hai vahAM lakSmI kA sthAyI nivAsa nahIM ho sktaa| 49. dhanArjanaM no paravaJcanAbhimithyAvacobhinaM ca kuutttolH| nyAsApahArairna paraprahArairanItibhirmAsya vivRddhlobhaiH|| usane vaJcanA se, mithyAbhASaNa se, kUTatolamApa se, amAnata ke mAla ko hajama karane se, dUsaroM ko pIr3ita karane vAle kArya se, anIti evaM atilobha se arthopArjana nahIM kiyA / 50. vinazvaro rA na paratrayAyo, calAcalaM jIvanajIvanIyam / tataH kimarthaM vasusaMgrahAttiriyaM vicintyeti sa shaantcetaaH| yaha dhana vinAzazIla hai, paraloka meM sAtha jAne vAlA nahIM hai aura yaha vartamAna kA jIvana bhI asthira hai to vyartha hI isa dhana-saMgraha ke dukha se kyA prayojana ? aisA vicAra kara vaha zAnti se jIvanayApana karane lgaa| 1. kRtihastasiddhaH- manISImaMDala meM khyAta / 2. rA:-dhana (rAH sAraM vibhavo vasu-abhi0 2 / 105)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 51. labdhapratiSThaH purapAJcajanye', mAnyo sudA pakSa vipakSato'pi / rAjye prajAyAM vipaNAvalaGghyo, yajjIvanaM prAgupamAnabhUtam // nagaravAsiyoM ke mana me ve pratiSThA prApsa the aura pakSa, vipakSa - donoM meM, rAjakIya kAryakalApoM meM, prajA meM tathA vyApArika kAryoM meM ve sarvatra mAnya ho gae / vAstava meM unakA gArhasthya jIvana bhI eka Adarza jIvana thA / 52. prAk sarvato dharmavidhAnakArI, pazcAt samastai hikasatprapaJcaH / rakSanti pRSThe sukRtaM manuSyA agresarAste ca kathaM bhaveyuH // ApakA sabase pahalA kAma thA dharma kI ArAdhanA / dharmArAdhanA ke pazcAt hI Apa kisI anya laukika satkArya meM saMlagna hote / ve mAnava kabhI bhI unnati nahIM kara sakate jo dharma ko gauNa kara Age kadama bar3hAnA cAhate haiM / 53. na kevalaM bhAvukatAbhibhUto na kevalaM saMsphuraNAviraktaH / na nUtnatAdviD na purANapakSI, yadgehavAso'pi na rUDhirUDhaH // ve na kevala bhAvuka the aura na kevala buddhi kI sphuraNA se vihIna / vena navInatA ke dveSI the aura na purANapaMthI / isIlie unakA gRhasthajIvana bhI rUDhigrasta nahIM thA / 54. nAndhAnukRnnAndhavahAnuvAhI, nAzikSitonmArgamukhAvagAhI / prAmANikotkIrNapathAnna dUre, gRhasthajanmo'pi vilakSaNo'sya // 51 ve na to andhAnukaraNa karane vAle hI the aura na andhapravAha meM pravAhita hone vAle hI / ve ajJAnI vyaktiyoM kI bhAMti unmArgagAmI bhI nahIM the / ve prAmANika puruSoM se anusevita patha se kiJcit mAtra bhI dUra nahIM the / unakA gRhastha jIvana bhI vilakSaNa thA / 55. anyedyurAtmAntaravIraNAbhirasau svayaMbuddha vicArayAmAsa valakSacetAH, atyeti kAlaH kisI zubha samaya meM apane antaHkaraNa kI kI taraha hI nirmalabhAvoM se ve aisA vicAra samaya binA sukRta ke hI bItatA jA rahA hai / ivA'tizuddhaH / sukRtaM vinaiva // 1. paJcajanasya bhAvaH karma vA pAJcajanyam, purapAJcajanyaM tasmin / 2. vIraNA - preraNA / antar preraNA se svayaM buddha karane lage -- oha ! merA yaha purasya pAJcajanyamiti
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIbhikSumahAkAvyam 56. mAtA'nukUlA vanitA vinItA, dhanaM ghanaM gauravamucchritaM sat / svatantratA zaM suvidhA samastA, tathApi kastrANakaraH paratra' // yadyapi mAtA anukUla hai, patnI vinIta hai tathA pracura dhana, unnata gaurava, svatantra jIvana evaM anya sabhI prakAra kI sukha-suvidhAeM bhI milI haiM, para ina sabake hote hue bhI paraloka meM merA trANa kauna hogA ? 57. etAnyanAtmIyasukhAni zazvadApAtaramyANi vinazvarANi / bhuktAnyapi sphItabhayapradAni, ceSTe sthirAnandakRte kathaM na // . ye sAre anAtmIya sukha-paudgalika sukha ApAtaramaNIya aura vinAzazIla haiN| inake upabhoga kA pariNAma atyaMta bhayaprada hotA hai / to phira aba maiM kyoM nahIM inheM chor3a zAzvata Ananda ke lie prayatnazIla banUM ? 58. nRtyannaTIkuNDalalolalolAn, lIlAvatInAM sahajAn bilAsAn / vilokya kiM tatra sumUcchito'haM, nA''locayAmyakSayamAtmatattvam / / _maiM striyoM ke sahaja vilAsa ko, nRtya karatI huI nartakI ke karNakuNDaloM kI caJcalatA ke samAna, caJcala jAnatA huA bhI kyoM usameM mUcchita ho rahA hUM aura AtmA ke akSaya sukhoM kI prApti ke lie maiM kyoM nahIM soca rahA hUM? 59. kuTumbamoho'pi vimohanIyaH, sandhyAbhravarNopama eSa sarvaH / evaM mRzan svasthatamo'pi sAkSAdadhomukhasthobjavadeva sAyam // ___ yaha kauTumvika moha sAyaMkAlIna AkAza ke varNa ke samAna asthira aura vimUDha banAne vAlA hI hai| isa prakAra vimarza karate hue atyaMta nIroga bhikSu bhI vaise hI sikur3a gae jaise sAyaMkAla meM sUryavikAsI kamala sikur3a jAtA hai| 60. sthiraM svatantraM sahagAmi tathyaM, nirAmagandhaM sukhameva sAdhyam / gurvAgrahAttacca guruH svabuddhayA, nirIkSaNIyaH supriikssnniiyH|| vahI sukha vAstava meM merA sAdhya hai jo cirasthAyI, svApekSI, anavarata sAtha meM rahane vAlA, tathyapUrNa tathA viSayoM kI durgandha se vihIna ho| parantu aisA sukha vAstava meM sadguruoM kI apekSA rakhatA hai, ataH sarvaprathama apanI buddhi ke dvArA mujhe sadguru kI khoja aura parIkSA kara lenI caahie| 1. zaM-sukha (zaM sukhe--abhi0 6 / 171) 2. paratra-paraloka /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 dvitIyaH sargaH 61. dhruvaM vinA no jaladheH svapotaM, niryAmakastArayituM smrthH| __tathA hiruka'cchuddhagurorna neyaM, satyaM zivaM sundaramAtmasaukhyam // dhruva nakSatra ko dekhe binA niryAmaka apanI jahAja (naukA) ko samudra ke pAra nahIM le jA sakatA, vaise hI sadguru ke binA satyaM, zivaM, sundaraM kI upamA se upamita hone vAle AtmasukhoM ko koI bhI nahIM pA sktaa| 62. paramparAbhiH parisevyamAnA gacchAdhivAsA yatayaH prayatnAt / anvIkSitAstena tato na tRptaH, kSatavratAMstAMstvaritaM mumoca // aisA socakara Apane apanI kula paramparA se cale A rahe yati guruoM kI ora dekhA, para unakI AcArakriyA se Apako AtmatoSa nahIM huA aura unheM zithilAcArI mAna kara chor3a diyaa| 63. zrutAstadAtve paritaH svanAmnA, ye potiyAbandha iti prsiddhaaH| gharepi vastreNa nijaM ca mauli, saMveSTaya vRttyai ca paribhramanti // 64. zraddhA hi teSAM na hi vartate'dya, sAmAyiko vA na ca saMyamo'pi / tatra prayAto na tutoSa kiJcidAcArazaithilyaparAna jahAra // (yugmam) usa samaya unhoMne sunA--- 'potiyAbandha' nAmaka eka sampradAya vizeSa bhI hai jisake anuyAyI dina meM bhI vastra ko mastaka para lapeTakara gocarI Adi ke lie ghUmate haiN| unakI aisI mAnyatA thI ki isa samaya na to sAmAyika hI ho sakatA hai aura na saMyama kI ArAdhanA hii| aise potiyAbandha sAdhuoM ke sAtha bhI Apane samparka jor3A, parantu yatiyoM kI taraha hI unheM AcAra-zithila jAnakara unase bhI apanA samparka tor3a diyaa| 65. matAni yAvanti vasundharAyAM, jainAnyajanAni ca yAni kAni / vigA hitAni zrita zuddhabuddhayA, parantu zUnyAni jahA~ vivekH|| sacce sadguru kI khoja karane ke lie Apane aneka jaina, jainetara sampradAyoM se samparka jor3A, para Apako prAya: una sabameM AcAra-zithilatA kA hI darzana huA, ataH Apane unameM se kisI ko bhI ucita evaM grAhya nahIM maanaa| 1. hiruk ---vinA (hiruk nAnA pRthak vinA-abhi0 6 / 163) 2. tadAtvam -usa samaya (tatkAlastu tadAtvaM syAt-abhi0 2 / 76)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam 54 66. ita: sphuradgurjara dezabhUSA, pUSA purANAmahamandavAdaH / lUMkAmuhattA iti nAma tatra zreSThI variSTho jinamArganiSTha: / gurjara deza meM usakA alaMkaraNabhUta ahamadAbAda nAmaka eka sundara aura pramukha nagara hai, jahAM jaina dharma ke prati zraddhA rakhane vAlA lUMkA mehatA' nAmaka khyAtanAmA seTha thA / 67. mithyAtvapASaNDavilopa katvAllumpAkasaMjJAprathanaM pRthivyAm / virodhibhirgaDha vimUDhavattairduSTArthataH pUtkriyate sa eSaH // mithyAtva aura pAkhaNDa kA lopa karane vAlA hone ke kAraNa vaha loka bhASA meM 'lumpAka' nAma se prasiddha huA, para vipakSiyoM ne use dharma kA lopa karane vAlA mAnakara anucita artha karate hue use 'lumpAka' (luTere ) ke nAma se pukArA / 68. bhasmoDuzApAjjinasAdhupAzairjenaM mataM jarjaritaM pratIpam / stheyai nikRSTairyadi vA niyuktaH, sanyAyarAjyaM ca yathA hi durgam // usa samaya bhasmagraha ke abhizApa se vItarAga deva ke vizuddha mArga ko zithilAcAriyoM ne vaise hI jIrNa-zIrNa evaM viparIta banA diyA thA, jaise nikRSTa madhyasthoM aura rAjya karmacAriyoM dvArA nyAya sahita rAjya aura durga jIrNa-zIrNa banA diyA jAtA hai / 69. zraddhA''haMtI tatra sudurlabhA'bhUt sudurlabhAH zuddhayamAzca santaH / steerarita vipattibhallI, maro marAlA' iva mutpravAlAH // usa samaya ArhatI - vItarAga bhagavAna kI zuddha zraddhA vaise hI duSprApya ho rahI thI jaise ki samasta vipadAoM kA vinAza karane vAlI kalpalatA kA marusthala meM prApta honA / tathA usa samaya marubhUmi meM AnandotpAdaka rAjahaMsa kI bhAMti mahAvratadhArI zuddha sAdhuoM ke darzana bhI sudurlabha ho rahe the / 70. mahAvratAnAM pralaye tadAnImaNuvratAnAM ca kathaiva kA syAt / sImAcyute'ndhau kva jagadvyavasthA, kva tArako vA parivArako vA // 1. stheya: - sAkSI ( sAkSI stheya: .. ..abhi0 3 / 546 ) 2. niyuktaH - rAjya karmacArI / 3. marAla : - haMsa (haMseSu tu marAlAH syuH - abhi0 4 / 391 zeSa )
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 55 jaba mahAvrata hI prAyaH samApta ho cuke hoM to phira usa samaya aNuvratoM kA to kahanA hI kyA ! jaba samudra hI apanI maryAdA kA atikramaNa kara detA hai to phira vizva vyavasthA kaise raha sakatI hai ? taba kauna tArane vAlA aura kauna pAra lagAne vAlA ho sakatA hai ? 71. akRtrimatvaM kSubhitaM viluptaM, vRttaM ca yat kRtrimatAdhirAjyam / AcAra Acarya gati videhe, prAptaH prabhUNAM zaraNaM zubhAya // aisI viSama paristhiti meM vAstavikatA to kahIM dUra calI gaI aura kRtrimatA kA hI cAroM ora bolabAlA hone lgaa| aisI sthiti meM mAno vaha becArA nirAzrita 'AcAra' apanA sA muMha lekara mahAvideha kSetra meM zrI sImaMdhara prabhu kI zaraNa meM calA gyaa| 72. syAd vA yadA ko'pi yathArthavAdI, ka: zrAvakaH syAd yadi ko'numantA / kolAhale kAkakulodbhave'ne, ka: kokilopajJakalaM kaleta / / yadi koI yathArthavAdI thA bhI to kauna usako sunane vAlA aura kauna usako mAnane vAlA thA ? kauoM ke kolAhala ke samakSa kauna koyala kI bhAMti madhura AlApa karegA ? 73. badhyo'navadyo'pi ca satyavaktA, prottAryamANo nanu mRtyughaTTe / viDambanIyo bahubhiH prakArairyaH ko'pi tasmAcchitamaunabhAvaH / / usa samaya yadi koI satyavaktA apanI saccI bAta prakaTa karatA to vaha daNDita hotA yA mRtyu ke ghATa bhI utAra diyA jAtA thaa| usakI aneka prakAra se viDaMbanA kI jAtI thii| aisI sthiti meM satyavaktA ke lie mauna rahane ke atirikta aura koI dUsarA mArga nahIM thaa| 74. zaithilyazIlA yatayaH samastAH, zrAddhAstathotsAhayituM prasaktAH / 'cauraramA zvAna' itastataste, saMstArakaH ke'pi mRtAH susntH|| tAtkAlika sAdhu-saMsthA prAyaH zithilAcAra se vyApta ho rahI thI tathA 'cora kutte ke mila jAne' kI bhAMti hI andha zraddhAlu zrAvaka loga una zithilAcArI sAdhuoM ke zaithilya ko protsAhana de rahe the| aisI sthiti meM zuddha sAdhanA vAle saMyamI sAdhuoM ne to anazana Adi tapasyA ke dvArA svarloka meM prasthAna kara diyA thaa| 1. amA - sAtha (sAkaM satrA samaM sArddhamamA saha-abhi0 6 / 163)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zrIbhikSumahAkAvyam 75. mukti gatAnahata AyamAyaM', nirmApayanmandiramandireSu / __- saMsthApayanto bahuvaJcanAbhinijeSTa siddhayaM nijamAnavaddhayaM // - aura avaziSTa yatiyoM ne apanI iSTa kI siddhi tathA mAna-pratiSThA kI vRddhi ke lie mukti prApta arhatoM ko mukti se bulA-bulAkara, sthAnasthAna para nirmApita mandiroM meM aneka pravaMcanAoM ke sAtha arhatoM kI mUrtiyAM saMsthApita krvaaii| 76. pUjApratiSThAmaha'tIrthayAtrA snAtrA samArohavibhAvanAdyaiH / hiMsAkSavATAH khalu yatra tatra, jinendranAmnA bahuracyamAnAH // pUjA. pratiSThA, mahotsava, tIrthayAtrA, snAtrotsava evaM prabhAvanA Adi : ke dvArA bhagavAna ke nAma se sthAna-sthAna para hiMsA ke akhAr3e khole jAne lage / 77. udagrayadrodhamiSAt prakopairADambaro DambaratAM prayAtaH / dopavaladbhirbhagavanmukhAgre'saMkhyAtasattvogracitAzcitA yaH // taba yati logoM ne ina ADambarAtmaka paddhatiyoM ko ghaTAne ke lie upadeza denA zurU kiyA, parantu bar3hate hue avarodha ke bahAne ADambara atyanta kupita hokara aura adhika bar3ha gayA aura taba asaMkhya jIvoM ko bhasma karane ke lie bhagavad pratimA ke sAmane pracaMDa citA ke samAna akhaMDa dIpa jalAe jAne lage / 78. mucyanta evAGgigaNAstamobhiryasmin kSaNa vA satataM bhayairvA / tatraiva taistanihatA abolipyanta aarmbhprigrhaadyH|| ___ jisa dharmasthAna meM prANI pApa se nivartana tathA vadha evaM bhaya se vimukta hote the, vahI dharmasthAna una ajJAniyoM ke dvArA hiMsA kA sthAna banA diyA gayA aura ajJAnI loga vahAM Arambha evaM parigraha ke pApa se bhArI hone lge| 79. ajanamAnAmapi yatra rakSA, bhayaM na tatraiva nihanyamAnAH / ___ ityA''zayA ki zalabhAdayo'pi, patanti kiM dIpazikhAsu dInAH // 1. Aya AyaM-- iNak gatau iti dhAtoH NaM pratyayasya rUpam - bulA bulAkara / 2. 'maha' iti akArAnto'pi / 3. yAtrA---pitRpUjAdhuddezena jinagRhe yAtrAkaraNam / 4. snAtraM tu zrAddhapakSAdiSu pitrAde: zreyase jinabimbasya snAnakaraNam / 5 akSavATa. --akhADA (niyuddhabhUrakSavATo-abhi0 3 / 465) 6. kSaNa:-vadha, hiMsA /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 57 jahAM trasakAya ke jIvoM kI to bAta hI kyA, sthAvara kAya ke jIvoM ko bhI abhayadAna prApta thA, vahAM una ajJAniyoM ke dvArA ve trasa kAya ke jIva bhI deva-dharma ke nAma se mauta ke ghATa utAre jAne lge| kyA isa Azaya se hI ye zalabha apanI mRtyu ko nikaTa samajha kara isa dIpazikhA meM jhapApAta le rahe haiM ?' 80. zlathavratAste jinadarzanasya, prabhAvanArakSaNadambhaDimbaH / AjJAviruddharbahumantrayantrairjajambhire bhAvinipAtakRbhiH / / yati varga vratoM meM zithila ho gyaa| usane bhagavAna ke darzana, prabhAvanA aura dayA ke dambha se bhagavAn kI AjJA ke viruddha bhAvI patana ke kAraNabhUta maMtra-yaMtroM ke dvArA apane Apako camakAnA zurU kara diyaa| 81. devAya hiMsA gurave'pi hiMsA, dharmAya hiMsA prathitA samantAt / tatazca gArhasthyavadhAvarodhe, ko vA paritrANakarastadAnIm // usa samaya deva, guru aura dharma ke nAma para cAroM ora hiMsA hI hiMsA phaila rahI thii| to phira gArhasthya jIvana meM hone vAlI hiMsA ke avarodha kI to bAta hI kyA ! usa samaya jIvoM ko trANa dene vAlA hI kauna thA? 82. saGgha samAdAya ca tIrthayAtrAkRte pracelurmaninAmabhAjaH / varSarturAgAnigamAntarAle, jetuM nidAgha' paripanthi bhUpam // 1. zloka 74 se 79 : 1. gAyangaMdharva-nRtyatpaNaramaNi-raNadaveNu-guMjanamRdaMga khatpuSpasra gudyanmRgamadalasadulloca-caJcajjanaudhe / devadravyopabhogadhruvamaThapatitAzAtanAbhyastrasantaH, santaH sadbhaktiyogye na khalu jinagRhe'hanmatajJA vasaMti / / 2. jinagRharjanabimbajinapUjanajinayAtrAdividhikRtaM, dAnatapovratAdigurubhaktizrutapaThanAdi cAdRtam / syAdiha kumatakugurukugrAhakubodhakudezanAMzataH, sphuTamanabhimatakAri varabhojanamiva viSalavanivezakaH / / 3. AkraSTuM mugdhamInAn baDizapizitavat bimbamAdarzya jaina, tannAmnA ramyarUpAnapavarakamaThAn sveSTa siddhaya vidhApya / yAtrAsnAtrAdyupAyaiH namasitaka-nizAjAgarAdicchalaizca, zraddhAlu ma jainaH chalita iva zaThaH vaMcyate hA ! jano'yam // (zrI jinavallabhasUrIkRtasaMghapaTTaka, zloka 7, 20, 21) 2. nidAghaH -grISma Rtu (nidAghastapa USmakaH- abhi0 2 / 71) 3. paripanthI--zatru (duha t pareH panthakapanthinI dviT --abhi0 3 / 393)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 83. yAM rodasI bhedabhayaGkarI yad, vipkssvkssaaNsinipaatyntiiN| prayANabhambhAM sphuTaghoSagoMDurAM samantAt parivAdamAna: // 84. kAdambinI sainyaghaTAM ghaniSThAmutthApayana saGghahRdAlibhiryaH / mahAbalaM sarvabalAdhinAthaM, kurvan prasArI gaganAGgaNe ca // 85. surendrakodaNDadhanurdadhAno, dodhUyamAno viTapidhvajaM yaH / bhrAmyaMstaDittIvrapracaNDadaNDaM, jhaJjhAbhighAtairabhito'bhinighnan / 86. mayUra kekAraNatUrapUrairAkramya tatkSoNidharendramaulim / dhArAzarAsAra mahAprahAraistapartu rAjyasya babhaJja durgam // 87. sattAdhirUDhaH salilaiH samastamuccaM ca nIcaM prasamIkRtaM kau| __ zakti gatanAmudaye jaDAnAM, kIdRg viveko bhavatIti zocyam // 88. dharAtalaM vyAptajalaM salIlaM, tanvan sthalaM netraparaM narANAm / nadInadAnAM payasA prapUraiH, kUlAni bhaJjannakulInavacca // 89. jitA prajA sA paripAlanIyA, mahI madhonA tviti sampravIkSya / prakSAlya sambhASya carAcarAMzca, pravAlaratnaiH kRtazADvalA sA // 90. adabhramabhraM viracayya najaM, srotaHsaridrutasudUtikAbhiH / __ AsindhusImaM pravitatya sattAM, samrADivA'sthAcca tapAtyaye'yam // (navabhiH kulakam) ___ usa samaya pArzvastha muniyoM kA eka samUha apane saMgha ke sadasyoM ko ekatrita kara yAtrA ke lie prasthita huA, parantu bIca meM hI nidAgha-grISma Rtu rUpI zatru rAjA ko parAjita karane ke lie, varSA rUpI bhUpAla kA zubhAgamana ho gyaa| 1. rodasI-AkAza aura pRthvI (divaspRthivyau rodasyau rodasI-(abhi0 2. kAdambinI-meghamAlA (kAdambinI meghamAlA-abhi0 2179) 3. mahAbala:--pavana (pRSadazvo mahAbala:-abhi0 4 / 173) 4. AsAraH-tIvra varSA (AsAro vegavAn varSo--abhi0 2 / 79) 5. kau iti bhuumau| 6. maghonA-indreNa / 7. zADvalaH yA zAdvala:-harIbharI (zAdvala: zAdaharite- abhi0 4 / 21) 8. adabhraM-pracura (bhUryadabhraM puru sphiram-abhi0 6 / 62) 9. tapAtyaye-Atapa ke miTa jAne para /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH usa varSA Rtu rUpI rAjA ne apanI ghora garjanA se prayANa kI bhaMbhA ko cAroM ora bajAte hue, AkAza aura pAtAla kA bhedana karate hue, zatruhRdaya ko kampAte hue, saMgha ke hRdaya ke sAtha-sAtha apanI kAdambanI sainya ghaTA ko UMcI uThAte hue aura vAyu ko apanA senApati banA, AkAza rUpI raNabhUmi meM isa pAra se usa pAra taka apanA Adhipatya sthApita kara liyaa| __usane (varSA rUpI rAjA ne) indradhanuSa ke miSa se cApa ko dhAraNa karate hue, vRkSarUpa dhvajA ko phaharAte hue, vidyut rUpa pracaNDa daNDa ko ghumAte hue, tUphAnoM se cAroM ora ke vairiyoM ko abhibhUta karate hue, mayUra ke kekArava rUpa raNatUroM se dig maNDala ko gujAte hue apane vairI nidAgha rAjA para AkramaNa kara diyA aura apanI dhArA rUpa bANoM kI bauchAra ke mahAprahAroM se usa tapatu (grISma Rtu) rAjA ke durgama durga ko tor3a ddaalaa| sattArUr3ha hone para pAnI ne bhUmi ke UMce-nIce sabhI sthaloM ko ekAkAra banA DAlA / yaha ciMtanIya hai ki jaba jar3a padArtha zaktisaMpanna hotA hai taba vahAM kaisA viveka ho sakatA hai ? usa jar3a jala ne dharatI ko AplAvita karate hue bhUtala ko manuSyoM ke netroM se ojhala kara diyA aura pAnI ke pravAha se nadiyoM aura nAloM ke taToM ko vaise hI tor3a DAlA, jaise eka akulIna vyakti maryAdAoM ko tor3a DAlatA hai| vijita bhUmi aura prajA kI pratipAlanA karanA yaha rAjA kA prathama kArya hotA hai, aisA socakara usa megharAjA indra ne samasta dharAtala ke maila ko dhokara dUra karate hue mIThe-mIThe zabdoM se trasa tathA sthAvara jIvoM ko sAntvanA dI tathA pRthvI ko pravAla Adi ratnoM se bhara kara harIbharI banA ddaalaa| ___ Atapa ke miTa jAne para vaha megharAjA sampUrNa kSitija para apanA Adhipatya sthApita kara srota evaM srotasvinI ke rUpa meM dUta evaM dUtiyoM ko samudra ke usa chora taka bhejakara cAroM ora apanI sattA vistRta karate hue eka samrAT kI bhAMti suzobhita hone lgaa| 91. prAdurbhavatsthAvarajaGgamApAM, nIlI haritkAyanavAkurANAm / vijJAya hiMsAmahamandavAde', saMghastatastatra nivAsakArI // 1. nIlI-zaivAla (nIlyAM zaivAlazevale-abhi0 4 / 233) 2. ahamandavAde-ahamadAbAda nagara meM /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam jaba vRSTi ke kAraNa cAroM aura trasa tathA sthAvara jIvoM kI tathA pAnI, zaivAla, haritakAya aura naye aMkuroM kI vizeSa rUpa se vRddhi ho gaI, taba hiMsA kI adhika saMbhAvanA hone ke kAraNa yAtrA ke lie prasthita usa saMgha ne ahamadAbAda nagara meM apanA par3Ava DAla diyA / 60 92. AsvAdyamAnAnyupadehikAbhi' gopAyitAnyAtmanidhIkRtAni / jIrNo bhavacchrIjinavAGmayAni, zIrNAni patrANyapi yatra tatra // 93. itaH sa lUMkA udAravRttI, rAjyeSu mukhyo varalekhakazca / asmai pradattAni sulekhanAtha, sUtrANi gacchAdhikRtairyatIndraH // ( yugmam ) ahamadAbAda nagara meM yatiyoM ke upAzraya meM jaina vAGmaya kA akhUTa bhaMDAra thA, jo gupta nidhi kI bhAMti hI gupta rakhA jAtA thA / usa para tatrastha tiyoM kA pUrNa adhikAra thA / pratilekhana aura sAra-saMbhAla ke abhAva meM kitanI hI hastapratiyAM dImakoM ke dvArA khA lI gaIM thIM aura kitanI hI pratiyAM jIrNa-zIrNa ho cukI thIM / yaha dekhakara gacchapati yati ne una hastapratiyoM ke punaruddhAra kI bAta socI / ahamadAbAda meM udAravRtti vAlA lUMkA mehatA rahatA thA / vaha rAjakAja meM pradhAna aura sundara lipikAra thA / yatiyoM ke gacchapati ne sUtroM kI pratilipi ke lie use hI yogya samajhakara pratilipi kA bhAra sauMpA / 94. ekAM gRhItvA'tra punadvatIyAM, lipi dadAnaH kramato'khilAnAm / punapi kArayituM pravRttaH, kartuM svayaM so'pi samudyato'bhUt / / lUMkA mehatA ne isa kArya ko saharSa svIkAra kara liyaa| taba use kramazaH eka-eka prati pratilipi ke lie dI jAne lagI / eka prati kI pratilipi hone ke bAda hI dUsarI prati pratilipi ke lie dI jAtI thI / 95. svabhU' laghIyomanakarSaye zrIzayyambhavopajJa' mahAgabhIram / pUrvoddhRtaM sarvazarIrapUrNa, purA vitIrNaM dazakAlikaM tat // sabase pahale use zrI zayyaM bhavagaNI dvArA apane laghu putra manaka muni ke lie svaracita, pUrvoM se uddhRta, mahAn gambhIra evaM sarvAGga sampanna dazave - kAlika sUtra kI hastaprati pratilipi karane ke lie dI / 96. adhItya taccArucamatkRto'bhUt kva ceyamAcAravicAra vIthI / etatpramANena na sAdhavo'mI, viDambayanti svaparAn varAkAH //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 61 usakA sarvAgINa adhyayana kara mehatA cauMka utthe| unhoMne socA - kahAM to Agama meM pratipAdita jaina sAdhuoM kA AcAra-vicAra aura kahAM ina yatiyoM kA AcAra ! AgamadRSTi se to ye saMta haiM hI nahI / ye svayaM kI aura dUsaroM kI viDaMbanA hI karate haiM, chalate haiM / 97. parantvidAnoM samayAn samagrAn, svAyattatAM netumalaM prasAraiH / tataH pracakre pravilekhituM sa dve dve lipI rAtridinaprabhedAt // 1 parantu jaba taka sAre sUtra mere hastagata na ho jAeM, mujhe isa viSaya kA prasAra nahIM karanA hai, aisA vicAra kara lUMkA lipi karane ke lie diye gaye sUtroM kI yathArtha rUpa se eka dina meM aura eka rAta meM aise do-do pratiyAM likhane lage / 98. prAyoddhRtA yena jinAgamAzca paredyuranyatra gate yadasmin / tadIyapuMsaH pratimAyamANAn patnI sutA vA'vadadevamatra || d 99. denoM prayacchAmyathavA ca naizImitthaM nizamyaiva vilakSacittAH / kAJcit pradattAM livimAdadhAnAH, hatA ivopAzrayamAzrayaMste // ( yugmam) isa prakAra laMkA mehatA ne prAyaH jainAgamoM kI pratilipi kara lI thI / eka dina ve kahIM dUsare gAMva gae hue | gacchAdhipati ne pratilipikRta pratiyoM ko lAne ke lie yatiyoM ko bhejA / unake pUchane para lUMkA mehatA kI patnI athavA lar3akI ne unase pUchA- Apako kaunasI prati dUM, dina meM likhI jAne vAlI yA rAta meM likhI jAne vAlI ? do-do pratiyoM kI bAta sunakara ve Ane vAle yati cauMka par3e aura pradatta pratilipikRta pratiyoM ko lekara upAzraya cale Aye tathA sArI ghaTanA jyoM kI tyoM saMghapati ko kaha sunAyI / 100. gAmAttato lekhacaNaH samAgAt vijJAtavRtto'pi samAdhivAn saH / pratyarpaNaM taiH sthagitaM nitAntaM, svAcArazaithilyavikAsa bhItyA // idhara mehatA bhI grAmAntara se lauTa Ae aura sArA vyatikara sunakara bhI zAMta rahe / apane AcAra - zaithilya ke pragaTa ho jAne ke bhaya se yatiyoM ne unheM pratilipi karane ke lie pratiyAM denA sadA ke lie sthagita kara diyA / 101. adhItya sUtrANi jinendradharma marmajJa auddhatyamapAsya zIghram / zraddhAlulokAnabhilakSya dakSaH, pracakrame bodhayituM hitAya //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam ____lUMkA mehatA jaina sUtroM kA adhyayana kara jaina dharma ke marmajJa ho ge| unhoMne apane ahaM ko chor3a, zIghra hI zraddhAlu logoM ko abhilakSita kara, unake hita ke lie pratibodha denA prArambha kara diyA / 102. tatsaMghasabhyA api bhavyabhavyAH, zrotuM samAyAnti vicAradhArAm / AcAramAgAramucAM yathArthamAkarNya jainaM sukRtaM prasannAH // usa saMgha ke kucha bhavya loga mehatA kI vicAradhArA ko sunane ke lie Ane lge| mehatA se jaina muniyoM ke yathArtha AcAra ko sunakara ve bahuta prasanna hue| 103. papracchurAtmIyayatIn prayatnAt, roSAruNAkSA: prababhASire te / ___um sAmprataM saMyaminAM dhuraM tAM, voDhaM prakANDoddha ra kandharaH kaH // mehatAjI ke pAsa sAdhvAcAra sambandhI bAteM sunakara zraddhAluoM ne apane yati guruoM se prayatnapUrvaka pUchA-'kyA mehatAjI dvArA batalAyA gayA sAdhvAcAra vAstava meM sahI hai ?' aisA pUchate hI yatijana krodha se lAla-pIle hote hue bole--hUM, isa kalikAla meM municaryA kI usa kaThora dhurA ko vahana karane meM kauna prazasta aura unnata kaMdharA vAlA hai ? 104. parassahasrAkramaNa: sa tatrAkAnto'pi no stypthaapsaarii| upAdizan zuddhajinendradharma, kSubdho na rukho valito na kiJcit // yatiyoM ne laMkA mehatA para hajAroM AkramaNa kie / laMkA ne nAnA prakAra se AkrAMta hone para bhI apane satya mArga ko nahIM chodd'aa| ve vizuddha jaina dharma kA prakAzana karate hue na kSubdha hue, na ruke aura na apane patha se kiMcit bhI muDe / 105. pArzvasthazIlA hi vicintayanti, zreyastamA no sthitiratra tasmAt / utkAH prayAtuM pravilokya lokairuktAH prabhUtA'yatanA'dhunA'sau // pArzvastha muniyoM ne socA ki yahAM kI sthiti zreyaskara nahIM hai| ve vahAM se prasthAna karane ke lie utkaMThita ho ge| prasthAna ko dekhakara logoM ne kahA--- bhagavan ! abhI prANiyoM kI ayatanA kA bahuta prasaMga hai, ataH yahAM rukanA hI ucita hai / 1. um-krodhapUrvaka kahanA (roSoktAvaM....abhi0 6 / 178) 2. uddharam -unnata (tuMgamucca munnatamuddharam ---abhi0 6 / 64) 3. kandharA-grIvA (kandharA dhamanI grIvA-abhi0 3 / 250) /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 106. taiH procire bho manujA! na hiMsA, dharmAya doSAya tatasta eva / zocantyamI sAdhvadhamA na santaH, dayA'pi yeSAM hRdaye na kApi // taba saMghastha muniyoM ne kahA-zrAvako ! dharma ke lie kI jAne vAlI hiMsA meM doSa nahIM hai / yaha sunakara zrAvakoM ne socA, ye saMta nahIM, adhama sAdhu haiM / inake mana meM koI dayA hai hI nhiiN| 107. pAkhaNDina: paJcamaduHSamAre, ye bhAvinaste kathitaprakAraiH / vakSyanti lukAsavidhe' zrutaM yadamyaiva tallakSaNalakSitAzca // aura mehatA ne bhI to yahI batalAyA thA ki isa paMcama kalikAla meM jo pAkhaMDI hoMge ve hI aisI prarUpaNA karane vAle hoMge ki deva, guru aura dharma ke nimitta hone vAlI hiMsA hiMsA nahIM hotI / tathA mehatA ke dvArA batalAye gae pAkhaMDiyoM ke sAre lakSaNa ina yatiyoM meM spaSTa rUpa se pratibhAsita ho 108. ayAt prabuddhAH puruSAH kiyanto, nepathyasArAn parimucya dhairyAt / jighRkSavaH saMyamamantaraGga, luMkAsamIpe samupAgatAste / / taba kucheka prabuddha vyakti vezadhArI yatiyoM ko chor3akara dhairyapUrvaka vizuddha saMyama kI dIkSA lene ke icchuka hokara lUMkA mehatA ke pAsa Ae / 109. abhyudgamaH zAmbhavazAsanasya, bhavyo hi tasmAcchubhasaGgamo'yam / bhUtigraho'yaM dazamIdazApto, lagno'pi bAlo'dya ca dhUmaketuH / / vAstava meM vaha samaya jaina zAsana ke abhyudaya kA samaya thA, tabhI to lUkA jaise bhavya prANI kA zubha saMyoga milA aura usa samaya bhagavAna kI rAzi para lage hue bhasmagraha ke vRddha ho jAne tathA dhUmaketu kI abhI bAlya avasthA hone ke kAraNa hI yaha saba kucha bana pAyA thaa| 110. bhUrAmabANAvanivaikramAbde, lukAbhirevaM paramoccabhAvaH / catuHpurAsaGkhyakacArucatvAriMzajjanAH saMyamitA babhUvuH / / taba vikrama saMvat 1531 meM 44 vyaktiyoM ne pratibaddha hokara laMkA mehatA ke sAtha bhAgavatI jaina dIkSA grahaNa kii| 111. mahaujasA sArvavizuddhamArgapracArakArye prabhavo'vadhAdyaiH / dvayordvayostanmunipuGgavAnAmekaikayUtho'jani tAraNAya // 1. savidhaM--pAsa meM (pAvaM samIpaM savidhaM....abhi0 6 / 86) 2. yadamyaiva -- yat +amI+eva /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrIbhikSumahAkAvyam dIkSA grahaNa karane ke bAda mahAn zaktizAlI lUMkA ne jaina dharma kA ahiMsaka sAdhanoM se pracAra karane ke lie tathA bhavya prANiyoM kA saMsAra samudra se uddhAra karane ke lie hI do-do sAdhuoM kA eka eka TolA bnaayaa| 112. bAvIsaTolA iti lokavANyAM, khyAtAH kSitau svAnyazivArthasiddhaya / parograkaSTairna kadApi khinno, luMkAbhidhAnaH zramaNezvaraH saH // do-do sAdhuoM kA eka eka TolA ho jAne se bAvIsa Tole bana gaye / ataH lokabhASA meM 'bAvIsa TolA' isa nAma se ye prasiddha hue| sva-para kalyANa ke lie tatpara AcArya lUkA sAdhanAgata atyadhika ugra kaSToM se bhI kabhI khinna nahIM hue| 113. mAnapratiSThAnijapollavIthIprodghATanaM vIkSya nijArthahAnim / viSaprayogAt tridivaM kudAgbhiH, sampreSitaH saH zrutirIdRzIyam // aisI bhI kiMvadantI sunane meM AtI hai ki una duSTa zithilAcAriyoM ne apane zithilAcAra ke prakaTa ho jAne aura apanI mAna, pratiSThA tathA svArtha kI hAni ho jAne ke bhaya se usa lUkA mehatA ko viSa-prayoga se mAra diyA yA maravA diyaa| 114. keSAM mate sAMzayikI va dIkSA, luMkAmahAmAtyavarasya tasya / tadAkhyayA te zramaNA babhUvurgaccho'pi jajJe vaTavadvivRddhaH // kucha mAnate haiM ki laMkA ne dIkSA grahaNa nahIM kI aura kucha mAnate haiM ki unhoMne dIkSA grahaNa kii| kucha bhI kyoM na ho, Akhira mata kA pravartana to unhIM ke nAma se huA aura ve sAdhu bhI loMkAgacchIya sAdhu kahalAye / yaha gaccha vaTa vRkSa kI taraha vistRta hone lgaa| 115. paTTadvayaM tasya pavitranItyA, cacAla tAvannanu dhUmaketuH / tAruNyamApta: sa punaH prahAraiH, sampAtayAmAsa vizuddhimArgAt // anumAna se aisA lagatA hai ki yaha sampradAya do AcAryoM taka to zuddha hI calA, para itane meM dhUmaketu yuvA bana gyaa| usane apane prahAroM se una sAdhuoM ko vizuddha mArga se cyuta kara diyaa| 116. atrAntare zuddhaparamparAoM, vyastaM kadApyadudayaM kadApi / ya: kopyudasthAna munibhAvitAtmA, ketoH kaTAkSaH kSamito na hanta! // 1. tridivaM -svrg|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH isake bAda bhagavAn ke zuddha mArgarUpI sUrya kA kabhI udaya aura kabhI anudaya hotA rahA hai| yadi kabhI koI bhAvitAtmA anagAra prakaTa hotA to bhI dhUmaketu ke tIkSNa kaTAkSa use sahana nahIM kara sakate the| 117. tadIyanirgranthaparamparAyAM, yUthAdhinAtho raghanAthanAmA / vizAlakIttiH suvizAlasampadAcAryamaulImukuTopamAnaH / / unakI nirgrantha paramparA meM hone vAle AcAryoM meM mukuTopama, vizAla kIrti aura vizAla sampadA ko dhAraNa karane vAle raghunAthajI nAmaka AcArya hue| 118. tatsampradAyeSu vivartamAnAH, paraHzatA: syurmunayo'pi sAdhvyaH / zrAddhA: kiyanto gaNituM hyazakyAstataH parAryo' raghunAthasUriH / / saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM evaM agaNita zrAvaka-zrAvikAoM se sampradAya usa sayaya bahuta hI bar3hA-car3hA huA thA aura raghunAthajI usa samaya usa sampradAya ke sarvesarvA the / 119. nizamya taM karNaparamparAbhirdIpAGgajo'nveSaka eSa samyak / tadIyasamparkaparAyaNo'bhUt, ki no pravAsaM bhajate dhanArthI ? // taba caritra-nAyaka bhikSu ne logoM se isa sampradAya kI prazaMsA sunI aura anveSaNa karane para use samyak pAyA / aba ve usa sampradAya ke sAtha samparka karane meM tatpara hue| kyA dhanArthI vyakti pravAsa meM prasthita nahIM hotA? 120. sudhAkiraM sAdhugiraM nizamya, vairAgyavRddhidviguNA vivRddhA / kiM no zaraccandrasurAza'vRSTyA, kSIrAbdhivelA vipulocchitA syAt // muniyoM kI sudhArasa ke samAna sumadhura dezanA kA zravaNa karane se ApakI vairAgya bhAvanA vaise hI dugunI bar3ha gaI jaise zaraccaMdra kI amRtamayavRSTi se kSIra samudra kI velA atyadhika UMcI ho jAtI hai| 121. adRSTabhinnottama eSa etaM, mene vareNyaM vyavahAradRSTyA / sasambhramo'labdhaviziSTabodho, vaiDUryabuddhirna kimaMzukAce // 1. parAyaH - pradhAna (praSThaparAya'parANi""abhi0 675) 2. surAzaH-azanaM azaH, surANAM azanaM surAza:-amRtam /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam ... bhikSu ne raghunAthajI se bhinna uttama AcArya ko pahale nahIM dekhA thA, isalie vyavahAradRSTi se raghunAthajI ko zreSTha maanaa| ratnaparIkSA meM anipuNa vyakti kyA camakate hue kAMca meM jaldabAjI se vaiDUryamaNi kI kalpanA nahIM kara letA ? 122. AbaddhamUlo'tra gurutvabhAvo, vairaGgiko bodhayati svapatnIm / asArasaMsAravihAra eSa, saritpravAhapratimo'sti kAnte ! // dIpAGgaja bhikSu ne bhI raghunAthajI ko guru ke rUpa meM svIkAra kara liyA tathA sAtha hI dIkSA kI tIvra utkaMThA se prerita ho apanI patnI ko pratibodha dete hue kahA--'kAMte ! yaha saMsAra kA AvAsa asAra evaM saritpravAha ke samAna asthira hai|'' 123. sambandha eSa pratibandha eva, ko vA pati: kA dayitA dayArdA / pacelimA'rAlakarAla karmodaye sahAyo nahi ko'pi kasya / 'yaha bhautika sambandha bhI eka pratibaMdha hI hai / kauna kisakA pati aura kauna kisakI dayAlu patnI ? jaba paripakva, kuTila aura bhathaMkara karmoM kA udaya hogA, taba koI kisI kA sahayogI nahIM bana skegaa|' 124. bhujaGgabhogAyita kAmabhogAn, rogAnimAn viddhi vibaddhazokAn / etatpipAsA hi samastaduHkhametadaviraktiH paripUrNasaukhyam // 'kAMte ! biSadhara ke bhayaMkara phana ke samAna bhaya utpanna karane vAle ye bhautika kAmabhoga mahAroga evaM zoka ko hI panapAne vAle haiN| inakI lAlasA hI samasta duHkhoM kA mUla hai aura inakI virakti hI paripUrNa sukha hai|' 125. lIlAvati ! tvallalitAbhilIlA, mAM rakSayitrI kimu mRtyukAle / yAmya pravAtoddhatavArivAhaM, trAtuM kSamA no jalavAlikA 'pi // 'ayi lIlAvati ! dakSiNa dizA kI uddhata vAyu se bikharate hue bAdaloM kI rakSA jaise camakatI huI bijalI nahIM kara sakatI vaise hI kyA mRtyukAla meM terI yaha lalita lIlA merI rakSA kara sakegI ?' 1. pratimaH-sadRza (pratimo nibhaH-abhi0 6198) 2. pacelimaM-paripakva / arAlaM-kuTila (vRjinaM bhaMguraM bhugnamarAlaM__ abhi0 6 / 93) / karAlaM-bhayaMkara / 3 bhogaH-sAMpa kA phana (darvI bhogaH phaTaH sphaTa:-abhi0 4 / 381) 4. yAmya:-dakSiNa dizA 5. jalavAlikA-vidyut (saudAmanI kSaNikA ca hrAdinI jalavAlikA abhi0 4 / 171)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 126. prANezvari ! premasahasrapAzaistathaiva no tvAmavituM kSamo'ham / svayaM vinazyan mudiro'nugAM tAM gopAyituM ki capalA' samarthaH ? // 'he priye ! kyA svayaM vinaSTa hone vAlA megha apane pIche calane vAlI vidyuta kI rakSA kara sakatA hai ? ThIka vaise hI tere prema ke sahasra baMdhanoM se baMdhA huA maiM bhI mRtyu se terI rakSA karane meM samartha nahIM ho sakatA / ' 127. vArddhakyajanmapramayAmayAdhibAdhAsapatrAkRti pUrNa vizve' / nimeSamAtraM kva sukhaM sukhAzA, mArIcikAmbhaH parato na kAcit // 'he bhadre ! yaha saMpUrNa vizva vArdhakya, janma-maraNa, roga, Adhi aura vyAdhi tathA anya tIvra pIr3AoM se pIr3ita hai| isameM nimeSamAtra bhI sukha kahAM ? phira bhI yahAM sukha kI kalpanA karanA maru-marIcikA ke jala se pyAsa gora se adhika nahIM hai / ' 128. saudAminI sannibhadRSTanaSTA, yA yauvanazrIH zrayadAtArA / AyurdhvajaccUla 'calaM calA zrIvipadviSaktehikasampadAlI // 'jisa yauvanazrI ke tAre AkAza meM lage hue haiM vaha bhI vidyut ke samAna kSaNabhaMgura hI hai / yaha Ayu bhI ur3atI huI dhvajA ke UparIbhAga ke samAna asthira hai | lakSmI caJcala hai aura ye samasta aihika vibhUtiyAM vipadAoM ke bhaNDAra haiM / ' 129. bahupacAraiH rucirairatIvasatkAritopyeSa na satkriyeta / 67 vikAramAyAti yadA tadA'yaM, kAyo'smadIyaH khalavat sadaiva // 'ayi praNayinI ! jaise duSTa manuSya kiye gae upakAra kA badalA apakAroM se hI cukAtA hai, vaise hI atyadhika satkRta hone vAlA apanA yaha zarIra satkAra kA badalA sadA vikAroM se hI cukAtA hai, jaba-taba rogagrasta yA vikRta hokara hI cukAtA hai / ' 1. capalA - vidyut ( caJcalA capalA'zani :- abhi0 4 / 171 ) 2. pramaya:- vadha ( vyApAdanaM vizaraNaM pramaya : - abhi0 3 / 34) AmayaH - roga (Ama Amaya AkalyaM - abhi0 3 / 127) Adhi: - mAnasika vyathA ( syAdAdhiH mAnasIvyathA - abhi0 6/7 ) sapatrAkRtiH - atyadhika pIr3A ( sapatrAkRtiniSpatrAkRtI tvatyantapIDane - abhi0 68 ) 3. marIcikA -- mRgatRSNA ( marIcikA mRgatRSNA - abhi0 215 ) 4. saudAminI - vidyut ( saudAminI kSaNikA ca - abhi0 4 / 171) 5. uccUlaH - dhvajA kA UparI bhAga (abhi0 3 | 414 ) 6. AliH - zreNI (mAlAlyAvalipaMktayaH - abhi0 6 / 59 )
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhikSu mahAkAvyam 130. adhaH kRtAtmIyavivekavANi !, budhyasva budhyasva tato hyamuSmAt / nirAmayApAyanikAyakAyAjjinendradhamaM pratidadhva'dya // 68 'Atmaviveka se sarasvatI ko bhI jItane vAlI bhadre ! tuma jAgo jAgo, jaba taka yaha bhautika zarIra vyAdhiyoM se abhibhUta na ho, usase J pahale hI hameM jinezvaradeva ke dharma - cAritra ko svIkAra kara lenA cahie / ' 131. niryAtyanAyAsavikAzitAyAM yatkevalAyAM suvilAsitAyAm / nimIlitAkSaM sakalaM samUcrcha, dAmpatyamitthaM kimu tat prazastam || 'binA kisI parizrama ke sahaja rUpa se mile hue isa divya dAmpatya jIvana ko AMkheM mUMdakara kevala aihika vilAsitA meM hI mUcchita hokara khapA denA kahAM taka prazasta ho sakatA hai ? ' 132. surAsurAnantasamRddhabhogA, bhuktA na tRptAstata aihikaiH kim / jAtA vitRSNA na sudhAbdhipUraiH, kathaM tadA darbhaziraH pRSadbhiH || 'priye ! isa jIva ne devoM ke ananta divya bhogoM kA upabhoga kiyA, phira bhI AtmatoSa nahIM huaa| aba aihika tuccha bhogoM se to honA hI kyA hai ? jo samudra ke ananta pAnI se bhI tRpta nahIM huA, vaha darbha ke agrabhAga para Tike hue pAnI kI bUMdoM se kaise tRpta ho sakatA hai ?" vijayAjayAbhyAmekatrazayyAmadhizAyakAbhyAm / Ajanma brahmAcaraNaM sucIrNamadyA'pi tad vizvamukhaM punAti // 133 . yaddampatibhyAM 'eka hI zayyA meM zayana karate hue bhI vijaya seTha aura vijayA seThAnI AjIvana brahmacarya vrata kA saphalatA pUrvaka pAlana kiyA / Aja bhI unake dAmpatyajIvana kI pavitratA jana-jana ke mukha para mukharita hai / ' 134. tajjampatitvaM prabhavet kadA nau, maMsyAvahe sAdhudinaM tadAtvam / na brahmacaryAt paramo'sti dharmo, na brahmacaryAdaparaJca zarma // 'vahI dina apane lie sarvazreSTha dina hogA jaba hamArA dAmpatya jIvana bhI vaisA hI banegA / isa vizva meM brahmacarya se bar3hakara koI dharma nahIM hai aura brahmacarya se anya koI sukha nahIM hai / ' 1. jampatI - dampatI, pati-patnI ( jampatI dampatI - abhi0 3 / 183) *
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 135. ekAntakalyANakRte dhRtaM sat, vrataM vrataM tanna tato'tiriktam / anAtmadRSTyA''caritaM tathA''ptadharmAya nA'saMyamapoSakatvAt / / _ 'ekAMta Atma-kalyANa kI dRSTi se svIkRta vrata hI vrata kahalAtA hai, dUsarA nahIM / anAtmadRSTi se Acarita brata Atma-kalyANa ke lie nahIM hotaa| vaha asaMyama kA poSaka hotA hai / ' 136. ato nijAtmoddhataye sadaiva, vaheva visphUjitamUjitaM tat / virajya bhogAdanurajya tattve, maduktavAkyaM saphalaM kuruSva // 'yaha brahmacarya vrata saritA kI bhAMti nirmala, satata pravahamAna aura zaktizAlI hai| ise kevala AtmA ke uddhAra ke lie hI svIkAra karanA hai| priye ! bhogoM se virakta aura tattvoM meM anurakta hokara tuma merI bhAvanA ko saphala kro|' 137. tadA caritrAdhipatermugAkSI', sarvaM taduktaM pratipadyate sma / svAtigrahe zAradameghabindumanAvilaM' sAgarazuktikeva // taba caritranAyaka bhikSu kI patnI ne unake dvArA kahI huI sArI bAteM vaise hI svIkAra kara lI jaise svAti nakSatra meM zAradIyamegha kI pavitra bUMda ko samudra kI sIpa svIkAra karatI hai| 138. kvottAlaphAlastaruNatvabAlaH, kva brahmacaryaM paramaM prazAntam / kva yauvanArambha udagradambhaH, kvedaM ca sAralyasudhAMzubimbam / / aho ! kahAM to uchalakUda karane vAlA navayauvana aura kahAM yaha parama upazAMta brahmavata ? kahAM to pracaMDa dAMbhika yauvana kA Arambha aura kahAM nirmala candramA kA biMba brahmacarya ! 139. tathApi tasminnavilomalomasamagrasAmagrayayute yuvatve / AjanmazIlaM vimalaM salIlaM, jAyApatibhyAM samupAvade tat / phira bhI usa dampatI ne samasta bhogAnukUla sAmagrI ke hote hue bhI yuvAvasthA meM hI AjIvana vimala brahmacarya vrata svIkAra kara liyaa| 1. vahA-nadI (sindhuH saivalinI vahA ca...... abhi0 4 / 146) 2. mRgaakssii-strii| 3. anAvilaM-nirmala (vimalaM. "mavadAtamanAvilaM-abhi0 672) 4, jaayaaptiH-pti-ptnii|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrIbhikSumahAkAvyam 140. zIlaM hi no svIkRtameva kintu, zivazriyAH paTTakamAttamAbhyAm / udyadhuvatvAbdhitarattaraGgabhaGgeSu raGgAnnihitA svamudrA / . usa dampatI ne brahmavata hI svIkRta nahIM kiyA, para mAno una donoM ne mukti kA pramANapatra hI prApta kara liyA aura uttAla yauvana ke samudra kI caMcala taraGgoM para apanA Adhipatya bhI jamA liyaa| 141. saMvignateyaM navadutikeva, samprerayantI prati maunamijyam / tayostadarthaM sukRtasya goSThI, sampAdayitrI pravinaSTapApA // __ vaha nirmala savignatA (virAgatA) navadUti kA rUpa dhAraNa kara unheM saMyama ke lie prerita karatI huI una donoM ke bIca dhArmika goSThI kA bArabAra samAyojana karAne lgii| 142. arthAya kAmAya vinazvarAya, vicAradhArA satatapravAhA / na cAnyapaumarthyakRte kadApi, tadA ca sA pannagalokaka: // artha aura kAma-ina do vinazvara puruSArthoM ke lie satata carcAeM calatI rahatI haiM, kintu dharma aura mokSa-ina do puruSArthoM ke lie kabhI carcAeM nahIM hotiiN| artha aura kAma kI carcAeM narakaloka meM le jAne vAlI hotI haiN| 143. arthArjanAdhIH sukRtArjanAdhIvivAdasaktA iva varddhamAnA / jetrI dvitIyA zubhasaMyamAya, babhUva sajjo'rjunavad raNe yaH / / . (saMbhava hai patnI ne arthopArjana para aura bhikSu ne dharmopArjana para bala diyA ho) taba arthArjana aura dharmArjana kI donoM buddhiyAM vivAdagrasta huiiN| vivAda baDhA / anta meM dharmopAjikA mati kI hI vijaya huii| taba bhikSu saMyama ke lie vaise hI sajja ho gae jaise arjuna yuddha ke lie| 144. jJaprajJayAkrAntaviraktibuddhinirastasaMsAranivAsabhAvaH / / - provAca patnI sphuTabodhavANyA, vAJchAmi dIkSAM susamIkSitAGgAm / / bhikSa jJaprajJA aura pratyAkhyAna prajJA se sannihita virakti yukta the| ve gArhasthya jIvana se dUra ho cuke the| unhoMne patnI ko pratibodha dene ke lie spaSTa vANI meM kahA-'priye ! aba maiM susamIkSita dIkSA svIkAra karanA cAhatA huuN|' 1. maunamijyam -saMyamarUpI yajJa /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 71 145. pitroH pradattAmupalakSya kiJcit, sArthI madIyAM vitanomi saMjJAm / yatsthApanAvaddhi na nAmamAtrAt, siddhirna nikSepaviviktatatvAt / ___ 'priye ! pitAzrI ne soca-samajhakara hI merA nAma 'bhikSu' rakhA hogA / ataH maiM usa nAma ko sArthaka karanA cAhatA hUM, para usakI sArthakatA kevala sthApanAnikSepa kI bhAMti nAma mAtra se nahIM ho sktii| usakI sArthakatA tabhI hai jaba maiM bhAvabhikSu banUM / ' 146. samiNitvaM punarAtmavattvaM, tad dvayarthasiddhi yugapad vilokya / avAGmukhI sA kuzalA kathaM syAt, drutaM tadAkUtavazaMvadA'bhUt // taba bhikSu kI kuzala patnI sahadharmiNIpana tathA Atmavatva-- ina donoM kI yugapat siddhi dekhakara unase vimukha kaise hotI ? vaha tatkAla hI bhikSu kI abhilASA ke vazavartI ho gaI, dIkSA ke lie taiyAra ho gii| zrInAbheyajinendrakAramakArod dharmapratiSThA punaryaH satyAgrahaNAgrahI sahanayairAcAryabhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInatthamallaSiNA, zrImadbhikSumunIzvarasya carite sargo dvitIyo'bhavat // zrInatthamallarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSuvivAha-gurvanveSaNa-brahmacaryAdAnanAmA dvitIyaH srgH|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA sarga pratipAdya-patnI kA viyoga, bhikSu kA dIkSA ke lie tatpara honA, mAtA dvArA pratibodha aura anta meM svIkRti / zloka- 126 chanda- upendravajrA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam bhikSu kI patnI akasmAt rugNa hokara cala bsii| punaH vivAha ke lie mAtA dIpAM ne tathA nagara ke anyAnya gaNamAnya vyaktiyoM ne anurodha kiyA, parantu bhikSu ne spaSTa zabdoM meM niSedha kara pravrajita hone kI bAta khii| unhoMne pravrajyA kI kasauTI para svayaM ko kasA aura apane ko pUrNa yogya pAkara dIkSita hone kA dRr3ha saMkalpa kara liyaa| mAM dIpAM ne vividha prakAra se samajhAyA, paraMtu bhikSu apane saMkalpa se vicalita nahIM hue| mAM dIpAM bhI 'dIkSA na dene ke apane kathana para aDiga thii| AcArya rughanAthajI ne use samajhAyA / usane siMha ke svapna kI bAta khii| AcArya ne svapna ko yathArtha banAne kA sahetuka upAya btaayaa| mAM ne dIkSA kI svIkRti de dii| bhikSu dIkSA grahaNa karane kaMTAliyA se bagaDI aae|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 1. atha sthitaprajJaziromaNiH sa, svacintitArthAmRtasiMdhumagnaH / vicArayAmAsa vicAradakSaH, kathaM vilambaH zubhasAdhyasiddhau / / sthitaprajJa ziromaNI, apane cintitArtha arthAt sAdhya ke amRta sindhu meM nimagna, vicAradakSa bhikSu ne socA-aba zubha sAdhya kI siddhi meM mujhe vilamba kyoM karanA cAhie ? 2. kRtA pratijJA yugapad yugAbhyAM, munitvalakSmIlalitau na yAvat / tapaH sadaikAntaritaM ca tAvat, samAzrayantau bhavitAsva eva / / 'jaba taka hameM dIkSA nahIM AegI, taba taka hama anavarata ekAntara tapa karate rheNge|' una donoM ne (pati-patnI ne) eka sAtha aisI kaThora pratijJA kii| 3. gadairacintyairvyathitaM zarIraM, nijAGganAyAH sahasA samIkSya / anityabhAvAbhitaraGgito'pi, babhUva dhIro'pi tadA''zvadhIraH / unhIM dinoM akasmAt bhikSu kI patnI ko roga ne cAroM ora se ghera liyA / apanI patnI kI sahasA vyAdhigrasta avasthA ko dekha, anitya bhAvanA se bhAvita hote hue bhI dhIra bhikSu tatkAla adhIra ho utthe| 4. atIvacitraM kimidaM zarIraM, navanavaiH saMskaraNaiH prayuSyat / kSaNena pazyatkSayamevameti, niraGkuzaM hA ! kimu tatra rAgaH // ___ yaha zarIra atIva vicitra hai| nitya naye-naye saMskAroM se poSita hotA huA bhI yaha dekhate-dekhate hI naSTa ho jAtA hai| aise isa niraMkuza deha para kaisA moha ? 5. bhiSagvarANAM pratikArabhAra, rirakSiSAbhirbahurakSyamANAm / _ ninAya tAM saMyamanI purIM ca, sa dharmarAjopyaha ! citrametat // 1. tadA+Azu+adhIraH / 2. saMyamanI-yamapurI (purI punaH saMyamanI-abhi 2 / 100)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam vaidyoM dvArA aneka rakSAtmaka upacAra kiye jAne para bhI patnI kI bImArI dUra nahIM ho pAI aura Akhira dharmarAja usako uThAkara apanI saMyamanI purI meM le hI gyaa| (vaha divaMgata ho gii|) 6. saNAt svakAntAkSaNanaM nirIkSya, virAgavelAyitahRdhunIzaH / vikalpayAmAsa sa bhikSurevaM, yamasya lIlA kuTilA'sti kIdRk / / apanI kAntA kI mRtyu ko dekhakara bhikSu kA hRdaya-samudra virAga se AplAvita ho gayA / unhoMne socA-kaisI kuTila lIlA hai kAla kI ! 7. kRtA kimAzA kimiha prajAtaM, sthitA hRdAzA hRdaye hi liinaa| drutaM bhaviSyAmi pavitrasAdhvI, mRtA ca seyaM mukulAzayA hA ! // kyA AzA kI thI aura kyA ho gayA ? hRdaya kI sArI AzAeM hRdaya meM hI lIna ho gii| isane socA thA ki maiM pavitra sAdhvI banUMgI aura vaha isI bhAvanA meM cala basI / 8. aho ! kRtAntasya kaThorakoSTho, vivekani:svatvamasIma yasmAt / zubhAzayaM vA svazubhAzayaM vA, na vIkSate sarvasamAnavRttaH // aho ! yamarAja kA hRdaya kitanA kaThora hai ! usameM viveka kI asIma daridratA hai| isIlie vaha na zubha Azaya vAle ko hI dekhatA hai aura na azubha Azaya vAle ko hI / vaha sabame samAna rUpa se baratatA hai| 9. tanotyapAtha samayAtivAha, jano'dya vA zvaH pralapan vimugdhaH / apekSate ki kSaNamAtrameSa, pramRSTarAgaH samayo'pi taM hA ! // saMsAra meM vimUDha manuSya 'Aja yA kala, Aja yA kala' kahatA huA apane samaya ko vyartha gaMvA DAlatA hai| parantu kyA yaha nirmohI kAla kSaNabhara ke lie bhI usakI apekSA karatA hai ? 10. apUrvamandhatvamihAGgabhRd yad, vivartamAnaM rvinndnsy| kutUhalaM vizvavinAzi sAkSAn, na vIkSate vA viparItadazIM // isa vizva meM yaha eka apUrva andhatva hai ki mAnava vizva-vinAzI kAla kI krIDA ko sAkSAt dekhatA huA bhI nahIM dekha rahA hai aura yadi dekhatA bhI hai to viparIta dRSTi se| 1. kSaNanaM-maraNa (nistahaNaM vizasanaM kSaNanaM-abhi 3 / 34) 2. dhunIzaH-dhunI nadI, tasyA Iza:-samudraH / 3. ravinandana:--dharmarAja /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 11. yataH pareSAM kimu rakSaNAzA, jahAti yo no pitarau kathaJcit / sadaiva pRSThe patanAt prabhAbhI, ravibhiyA bhrAmyati khe nitAntam // isa kAla se auroM ke rakSaNa kI AzA hI kyA kI jA sakatI hai jabaki yaha apane mAtA-pitA ko bhI nahIM chor3atA prabhA isakI mAtA hai aura sUrya isakA pitA / yaha kAla sadA unake pIche lagA rahatA hai, isIlie yaha becArA sUrya bhayabhIta hokara apanI patnI prabhA ko sAtha lie AkAza meM nirantara bhramaNa karatA rahatA hai / 13. samastasantApakaraM svaputraM, nibhAlaya roSAruNavaktrapUSA / tapazca zIrNAhi mamaM cakAra, jahAra kAryaM na nijaM tathA'pi // sabhI prakAra se saMtApa dene vAle apane putra kAla ko dekhakara usake pitA sUrya ne krodha ke Aveza meM usake paira tor3a DAle, use laMgar3A banA diyA / phira bhI kAla ne apanA kArya nahIM chor3A | 13. mataM tu dUre'stu ruSA prahArAt, svavIjinaM hastasahasrapAtaH / carIkarItyastamayaM kRtAntaH, kRtaghnavattvaM kimataH paraM hI // 77 pitA kI AjJA kA pAlana karanA to dUra rahA parantu apane pitA ke sahasrarazmirUpa karoM se roke jAne para bhI vaha nahIM rukatA aura kruddha hokara apane pitA ko bAra-bAra asta hI karatA rahatA hai| isase bar3hakara usa kAla kI kyA kRtaghnatA ho sakatI hai ? 14. akhaNDadordaNDaparAkramairyannirastasannyastasamastazatrum / halAyudha cakradharaM hari ca, jahau na kAlastaditare ke || jinhoMne apane akSuNNa bhuja-bala se saMsAra ke samasta zatruoM para vijaya pA lI, aise baladeva, cakravartI aura indra ko bhI isa karAla kAla ne nahIM chor3A to auroM kI to bAta hI kyA ? 15. tadatra kA me gaNanA spRhA vA, grasenna mAM yaH samayAnabhijJaH / idaM vaduccairmRzatIti bhikSuralaMvilambaistvaratA vidheyA // Atman ! isa karAla kAla ke samakSa merI kyA gaNanA aura kaisI spRhA ? yaha anavasarajJa kAla patnI kI bhAMti kahIM mujhe bhI grasita na kara le ? isa prakAra gaharA cintana karate hue bhikSu ne socA, aba dIkSA meM kisI prakAra kA vilamba karanA ucita nahIM lagatA, mujhe tvarA karanI cAhie / 1. zIrNAhi : - yamarAja, kAla ( zIrNAM hiryantakadharmarAjA : - - abhi0 2 / 98) 2. halAyudhaH - baladeva /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrIbhikSu mahAkAvyam 16. karambita: ' sneharasena kiJcid, durantamohaM parihRtya tAvat / samApya paJcatva' kriyAH priyAyA:, sa bhikSuruttAlataro vratitve // bhikSu kA apanI patnI ke prati sneharasa se mizrita saghana moha thA / use dUra kara ve apanI patnI kI antyeSTI Adi kriyAoM se nivRtta hokara saMyama grahaNa ke lie utAvale ho gae / 17. samutsukAH zreSThivarAstadAnIM praditsavaH svasvakakAntakanyAH / upeyivAMso na kiyanta Azu, caTUtvalApAnna parAGmukhAste || taba zahara ke dhanI-mAnI vyaktiyoM ne apanI-apanI kAnta kumAriyoM ke sAtha punaH vivAha kI preraNA dete hue bhikSu ke pAsa Ae aura atyaMta namratA se prArthanA karane lage / para bhikSu apane patha se parAGmukha nahIM hue / 18. na rAginImicchurudAharattAn, vihAya yaivaM sahasA prayAti / virAginIM mokSaramAmabhIpsuH, kadA'pi mAM naiva mumukSurutkA // bhikSu ne kahA- maiM aba rAga utpanna kara haThAt calI jAne vAlI rAginI - kAminI kA icchuka nahIM huuN| maiM to aba usa muktirUpa virAginI ramA kA hI icchuka hUM jo kabhI mujhe chor3akara jAne vAlI nahIM hai / 19. alaM sukhairvaiSayikaeNranahai:, pravaJca kairUjita duHkhamUlaiH / mitabhASI bhikSu ne spaSTa rUpa se kAraNa, ayogya tathA pravaMcaka ina vaiSayika hai / ata: aba Apa pdhaareN| ApakA mArga prazasta ho / ' ato bhavadbhyaH zivamastu panthA, jajalpa jalpAlpavikalpazIlaH // unase kahA - 'samasta duHkhoM ke mUla sukhoM se bhI mujhe kyA lenA-denA 20. same taduktyA smayamAnayanta, aho aho sAdhugirA girantaH | yadarthamAvarttakarI trilokI, tadarthamIdRg nanu vispRho'yam // taba Agantuka vyakti unakI aisI yuktisaMgata bAta para garva karate hue, dhanyavAda dete hue, paraspara isa prakAra kahane lage - 'aho ! jisa kAminI ke lie tIna loka lAlAyita rahatA hai usake lie ye kitane nispRha haiM !" 21. vastrAdyalaGkArasagandhamAlyAn, svatantrato labdhalalAmabhogAn / jahAti yo'dhyAtma vizuddhabhAvAt, tyAgI sa evA'tra jinA: pramANam / / 1. karambitaH - mizrita ( karambaH kabaro mizra : - abhi0 6 / 105 ) 2. paJcatvaM - mRtyu (paJcatvaM nidhanaM nAzo - abhi0 2 / 238 )
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 79 vastra, alaMkAra, sugaMdhita padArtha, mAlA, strI aura sukomala zayyA Adi prApta hone para bhI jo svatantratA se ina saba zreSTha bhogoM ko adhyAtma kI vizuddha bhAvanA se ThukarA detA hai, vahI vAstava meM tyAgI hai, yaha bhagavad bhASita siddhAMta hI pramANa hai / 22. vratitvayogyatvamapekSituM svaM sa bhikSuruttolayituM pravRttaH / parIkSitaM kAryamanindyamIpsyaM, vipazcitAM tApakaraM na kahi // 'saMyama patha atyanta durgama hai / maiM isake yogya hUM yA nahIM', aisA socakara hI ve apanI Atmazakti ko tolane lage, kyoMki parIkSApUrvaka kiyA gayA kArya na to nindanIya hI hotA hai aura na manISiyoM ke lie pazcAttApa kA kAraNa hI / 23. suduSkaraM pakvajalaM hi peyaM, parIkSaNIyaM prathamaM tadeva / karIraniHstrAvamato'nyadA sa svayaM gRhItvA'bhRta tAmrapAtre // , 24. nidhAya bhUtiM vidhivat tadantavigopya kAlAt kRtavastrapUtam / nipIya niHsvAdaparaM pramANIcakAra kaSTa sahane bubhUSuH // ( jaina muni sajIva jala kA upayoga nahIM karate / ve 'pakA' arthAt nirjIva (acitta) jala kA hI upayoga karate haiM / AgamoM meM acitta jala ke 21 prakAra nirdiSTa haiM / unameM se eka hai - kaira kA ubalA huA jala / isakI pInA atyanta kaSTaprada hotA hai / ) apanI kSamatA ke parIkSaNa ke lie svayaM bhikSu ne, kairoM ke ubale hue pAnI ko, jo osAmaNa ke nAma se prasiddha hai, tAmrapatra meM bhara, usameM rAkha milAkara kahIM ekAnta meM rakha diyA aura kucha samaya pazcAt use kapar3e se chAnakara samabhAva se pI bhI liyA / vaha atyaMta kar3avA evaM kaSailA thA / Apane vaise pAnI kA pAna hI nahIM kiyA, para sAtha hI sAtha yaha nizcaya bhI kara liyA ki aise kaSToM ko maiM sahane meM samartha hUM / 25. gRhItadIkSAvadhito yadarthaM jagAda bhikSurna tathAstra kaSTaM ( yugmam ) 3 4 guNAzramAbde munihemarAjam / mayA'nubhUtaM na tathA prasUtam // dIkSA ke 43 varSa bAda kisI prasaMga para Apane apane ananya ziSya muni hemarAjajI se kahA- are hema ! gArhasthya jIvana meM usa osAmaNa ke jala ko pIne se jo mujhe kaSTAnubhUti huI vaisI saMyama jIvana meM nahIM huI aura na phira vaisA pAnI pIne kA hI avasara AyA /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImikSumahAkAvyam 26. niraMtaraM vai vividhaiH prakAraizcayaMzcayaMzcArusahiSNubhAvAn / babhUva pakvaH zramaNatvayogyaH, prayatnatIvra nipuNo'nyadA saH // 27. smitAnanaH snigdhavirAgadigdhaH, svamAtaraM prAha mamatvamuktaH / pravazmi' dIkSAM sphuradAtmazikSA, prayaccha harSAdanuzAsanaM me // (yugmam) aise anavarata vividha prakAra se sahiSNutA kI puSTi karate hue, aneka kaSToM ko jhelate hue Apa isa nirNaya taka pahuMce ki, aba maiM isa saMyama patha meM upasthita hone vAle sabhI kaSToM ko sahana karane yogya bana cukA huuN| aisA socakara kisI prasaMga para usa antaraMga vairAgya ke dhAraka bhikSu ne mAtRmoha ko dUrakara muskarAkara apanI mAtA se kahA-'he mAta ! jahAM kevala AtmakalyANa kI hI zikSA milatI hai aisI jainI dIkSA ko maiM svIkAra karanA cAhatA huuN| ataH isa kArya meM Apa mujhe saharSa AjJA pradAna kreN|' 28. mahAvrataM rakSayituM tRtIyaM, jinendradeva niyamaH sadaiva / adhiSThitAjJAgrahaNasyarUDhIkRtastato'bhyarthayituM samutkaH // __ 'tIrthaMkaroM ne tIsare mahAvrata (acaurya) kI rakSA ke lie yaha zAzvata niyama banA diyA ki abhibhAvakoM kI AjJA ke binA jainI dIkSA saMbhava nahIM ho sakatI / isIlie maiM Apase yaha prArthanA kara rahA huuN|' 29. araM bhavAmbhonidhisetubandhamivA'vavAda diza me vratAya / na vighnayedAtmajanaM hitArthI, mahodayazrIpratisammukhInam // 'mAM ! dIkSA viSayaka ApakI AjJA saMsAra-sindhu ko pAra karane ke lie setubaMdha ke samAna hai| Apa zIghra hI AjJA dekaraM kRtArtha kreN| mahAn udaya kI ora prasthita AtmIya jana ke prazasta patha meM hitecchu vyakti ko bAdhA upasthita nahIM karanI caahie|' 30. asAtasampAtagRhasthavAsAt, sanAtanaM mandiramArurukSuH / vimucya mohaM nikurumbamambA'dya mA vilambasva madiSTayoge // 'duHkhoM se bhare isa gRhasthAzrama ke vAsa se chUTakara aba maiM zAzvata sukha pradAna karane vAle mokSa maMdira ke AvAsa meM jAnA cAhatA huuN| ata: Apa moha ke jAla ko chinna-bhinna kara deN| mAM ! mere isa punIta yoga meM vilamba na kreN|' 1. vazak kAntau ityasya dhAtoH rUpam / 2. araM-zIghra (drAk srAgaraM jhaTityAzu-abhi0 6 / 166) 3. avavAda:-AjJA (AjJA ziSTi:...""avavAda:-abhi0 2 / 191)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 tRtIyaH sargaH 31. camatkRtA sambhramitA tataH sA, jajalpa ki vakSi ? kimaGga ! vakSi / uvatha tat karNakaTuM prakRSTaM, punastathA mA vada mA vada tvam // bhikSu kI isa bAta ko sunakara mAM dIpAM cauMkI aura sasaMbhrama bolI'vatsa ! tU kyA kaha rahA hai ? kyA kaha rahA hai ? tUne jo kahA vaha atyaMta karNakaTu hai / punaH aisI bAta mata bola, mata bola / 32. navAzrunIrAvatalocanAbhyAM, vilokayantI surabhIva vatsam / muhurmuhurgadgadaruddhagobhirjagAda dIpA kuladIpakaM tam // jaise gAya apane bachar3e kI ora dekhatI rahatI hai, vaise hI AMsubhare / netroM se putra kI ora dekhatI huI dIpAM mAM ne gadgada vANI se apane kuladIpaka lAla ko kahA33. kSamA na soDhuM vacanAvalI tAM, vibhedakI hRdayAntarasya / kimabjinI padmasarovarasthA, saheta pauSyAM sabalAM himAnIm / 'vatsa ! hRdaya ko vidIrNa karane vAlI terI isa vANI ko maiM vaise hI sahana nahIM kara sakatI jaise pauSa mahIne ke prabala tuSArApAta ko padma sarovara meM rahane vAlI kamalinI / ' 34. na cArutAmaJcati bhAratI te, varApyavelA suvilAsakAle / dinodaye dIpazikhA na divyA, na candralekhArucirA'pi rucyA / 'sUryodaya ho jAne para jaise dIpazikhA zobhita nahIM hotI aura sundara candrakiraNa bhI rucikara nahIM lagatI, vaise hI suvilAsa kI isa velA meM terI yaha acchI bAta bhI prAsaMgika nahIM lgtii| 35. tvadAsyapIyUSanipAnamAtrAt, tvadAptRduHkhAntaritA pravRttA / paraM snuSAmRtyunavAttimUDhAM, kathaM vimoktuM tvarase suputra ! 'he kulAdhAra ! tere mukhAraviMda ke amRtapAna se maiM tere pitA ke viyoga ko bhUla cukI thI, para abhI terI vadhU kI isa mauta kI pIr3A se maiM mUDha-sI bana rahI hUM, ataH aisI duHkhita avasthA meM tU mujhe chor3ane kI kyoM jaldI kara 36. divaMgato mAM pravihAya kAntaH, snuSA'pi tAmeva gati prapannA / vimucya jIvannapi yAsi mAM tad, dayA dayAlostava kIdRzIyam // . 1. uvaktha ---- vacaMka bhASaNe ityasya dhAto: rUpam / 2. himAnI-himapAta (himAnI tu mahaddhimam-abhi0 41138)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zrIbhikSumahAkAvyam 'vatsa ! pati mujhe chor3akara cala base aura putravadhU bhI divaMgata ho gaI / aba tU akelA jIvita hai aura tU bhI mujhe chor3akara calA jA rahA hai / tU dayAlu hai / terI yaha kaisI dayA ?' 37. tvameva janmArNavayAnapAtraM, tvameva janmAndhagRhapradIpaH / tvameva janmaikasahAyabhUtaH, kathaM tadA niSkramituM badAmi // he kuladIpa ! tU hI isa janmarUpI samudra kA yAnapAtra hai, tU hI isa janmarUpI andhagRha kA dIpaka hai aura tU hI mere isa janma kA eka mAtra sahAyaka hai| aisI sthiti meM maiM tujhe dIkSA kI AjJA kaise de sakatI hUM?' 38- dayasva mAM vIra ivA'tra vIra !, gRhANa mA tan mayi jIvitAyAma / gaveSaya tvaM janimajalAsyaM, manuSva mAM mA vada kiJcidatra / 'he vatsa ! zrIvIra prabhu kI bhAMti tU bhI mere para dayA karake merI jIvita avasthA meM to dIkSA mata lenaa| tU naI sundara vadhU ke lie prayatna kara / tU merI bAta mAna aura isa viSaya meM mujhe kucha mata kaha / ' 39. tadA prasUmohamapohituM sa, prazAntacetAH prativakti valgu / jJapUrvavairAgyarato mRgAbhUryathA tathA namragirA girAya'H / / jJAnagabhita vairAgya ke dhAraka prazAntacetA bhikSu ne mAtA ke moha ko nirasta karane ke lie apanI namra aura stutya vANI ke dvArA mRgAputra kI bhAMti mAtA ko uttara dete hue kahA40. anantakRtvo bhavaraGgamaJce, tanUjamAtRprabhRtiprasaGgAH / kRtA vimuktA naTavatpraveSairanena jIvena mithaH svakRtyaiH / / 'he amba ! isa saMsAra rUpI raMgamaMca para mAtA, putra Adi ke saMbaMdha ananta bAra ho cuke haiM aura naTaveSa kI taraha na jAne isa jIva ne kina-kina ke sAtha kitanI bAra saMbaMdha jor3A hai aura kitanI bAra tor3A hai|' 41. vratAnniroddhaM prabhavA savitri!, tathaiva ki durgatito bhavitrI / na cet kathaM nirjarasaM ca mRtyuJjayaM bhavantaM pratiSedhayitrI // 'he mAta ! jaise tuma dIkSA lene se mujhe rokane meM samartha ho to kyA vaise hI durgati meM girate hue mujhako rokane meM bhI samartha ho sakogI ? yadi nahIM to phira ajara-amara gati kI ora jAte hue mujhako kyoM roka rahI ho ?' 1. nirjarasaM-vRddhAvasthA se zUnya /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 42. nijArthamAtreNa same svakIyAstadatyaye ko'pi na kasya rakSI / supakvadhAnyeSu samAgatAmbhodharaM naraH sAdhu tiraskaroti // 'he amba ! svArthamAtra se sabhI apane haiM / svArtha kI pUrti ho jAne para koI kisI kA nahIM hai / kRSi ke prAraMbha meM megha satkRta hotA hai para phasala ke paka jAne para yadi megha umaDatA hai to vaha kRSakoM dvArA atyaMta tiraskRta hotA hai / ' 43. vadhUH sametA'pi gatA tadAnoM, parA'marIbhUya sameSyate kim / bhavanta evAtra niranvayAyan, nirarthakaH zokamamatvabandhaH || 'he mAM ! Apane navavadhU lAne kI bAta kahI, paraMtu jo vadhU AI thI, vaha bhI calI gaI to kyA Ane vAlI dUsarI vadhU amara banakara AegI ? isa saMsAra meM koI kisI ke pIche calane vAlA nahIM hai to phira zoka aura mamatva-baMdha nirarthaka hai / ' 44. purA gamI ko'nugamI paratra, pratIyate kena vicakSaNena / tadA kathaM vizvasimi mriye cedapAntarAle lalaneva tat kim // 83 'kauna vicakSaNa vyakti yaha jAna sakatA hai ki pahale marane vAlA kauna hai aura bAda meM marane vAlA kauna hai ? to phira maiM kaise vizvAsa karUM ki maiM pahale nahIM marUMgA ? yadi merI patnI kI taraha hI maiM bhI Apake jIvana kAla meM hI mara gayA to phira kyA hogA ? , 45. nivarttayestvaM maraNaM madIyaM, gadAn samastAn parivarjayezcet / jarAM zarIrAdasukhAt sukhaJca tato nidezaM nahi mArgayAmi // 'mAM ! yadi tuma mujhe mRtyu se bacA sakatI ho, sAre rogoM ko dUra rakha sakatI ho, zarIra meM vArdhakya na Ae, aisA kara sakatI ho aura duHkha ko miTA sukha ko lA sakatI ho to phira maiM dIkSA ke lie AjJA nahIM mAMgUgA / ' 46. na jIvitaM me maraNAzritaM syAd, gadairna gAtraM parirmAditaM syAt / na yauvanaM me jarasAbhibhUtaM, harenna sampattimimAM vipattiH // 47. imAn madIyAMzcaturo'pi bhAvAn prapUrayestvaM na tato bravImi / na dIkSituM niSkramituM na vacmi, tato'nyathA no nivasAmi gehe // ( yugmam )
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zrIbhikSumahAkAvyam 'merA jIvana maraNAzrita na ho, zarIra rogoM se parimadita na ho, yauvana jarA-jarjarita na ho aura vipatti saMpatti kA haraNa na kare- mAM ! yadi tuma merI ye cAroM bAteM pUrI kara sako to maiM dIkSA ke lie, abhiniSkramaNa ke lie kabhI nahIM kahUMgA aura yadi aisA na ho sake to phira maiM gRhavAsa meM nahIM rhuuNgaa|' 48. asAdhyametajjananI nizamya, jagAda samvAdamimaM vimuJca / asaMbhavAtyarthamanomanISA, janopahAsAya bhavedavazyam // putra kI ina cAroM asAdhya mAMgoM ko sunakara mAM ne kahA--'vatsa ! ina bAtoM ko chor3a / asaMbhAvita ke lie atyaMta utsukatA loka meM avazya hI upahAsAspada hotI hai|' 49. praNIya karNAtithitAM taduktiM, gabhIravAcA punaruttatAra / tato jvalajjvAlitavizvavahUrvajanna vAryaH kRpayA bhavatyA // mAtA kI vANI ko sunakara bhikSu ne gaMbhIratA se uttara dete hue kahA, 'mAM ! sulagatI huI isa vizva-vanhi se nikalane ke lie udyata apane putra ko Apa kRpA kara na rokeM / ' 50. atRptamete viSayAH pratArya, viyujya gacchanti bhave bhave mAm / __ yato'dhunA tAn nanu pUrvameva, vimoktukAmaH sukRtAya sadyaH // _ 'ye viSaya-bhoga pratyeka janma meM dhokhA dekara atRpta avasthA meM hI mere se viyukta hokara jAte rahe haiM / aba maiM unake viyukta hone se pUrva hI apane kalyANa ke lie unako choDa denA cAhatA huuN|' 51. yadISyate sUnusukhaM tadAnI, samIryatAM saMyamituM tvayA'hama / vidhIyate kiM samayAtivAho, vivAhyatAM mokSakanI' vrisstthaa|| 'yadi tuma putra ko sukhI dekhanA cAhatI ho to mujhe saMyama grahaNa karane kI preraNA do| mAM ! tuma merA pANigrahaNa mokSarUpI zreSTha kanyA ke sAtha karA do / samaya kA atikramaNa kyoM kara rahI ho ?' 52. vibodhyamAnApi na ditsurAjJAM, bhaviSyadAzApratibaddha rAgA / tadA svayaM zrIraghunAthasUriravAtarat tatpratibodhanArtham // ___ itanA samajhAne para bhI bhAvI AzAoM se pratibaddha dIpA mAM kA anurAga dIkSA kI AjJA dene ke lie tatpara nahIM huaa| taba svayaM AcArya raghunAthajI mAM dIpAM ko pratibodha dene ke lie vahAM Ae / 1. kanI--kanyA (kanyA kanI kumArI ca-abhi0 3 / 174)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 53. bhavArNavAt tartumudagrabhAvAdayaM samutkaH kimu vIkSase tvam ? prayaccha ziSTi bhava puNyakArye, vibhAginI bhAgini ! bhadrabhadre ! raghunAthajI ne dIpAM se kahA - 'he mahAbhAginI ! he bhadre ! tumhArA yaha sapUta saMsAra-samudra ko tairane ke lie udyata ho rahA hai / tuma kyA dekha rahI ho ? dIkSA kI AjJA dekara isa puNya kArya meM tuma bhI sahabhAgI bano / ' 54. tayocyate zrIgururAja ! putro, madIya eSa kSitipAlacandraH / bhaviSyati zreSThatamaH prabhAvI, tadAzayA tatra mamAvarodhaH // dIpA ne kahA - 'gurudeva ! merA yaha putra saMsAra meM zreSTha aura prabhAvI rAjA banegA / isI AzA se maiM isakI dIkSA kA niSedha kara rahI hUM / ' 55. guro ! vaco me nahi ninimittaM nijAnubhUtaM kathayAmi tAvat / nirastavikSiptamanAH zrutArha zrutAtitheyaM vidadhAtu samyak // 'Aryavarya ! merA yaha kathana nirhetuka nahIM hai / maiM apanI anubhUti Apako sunA rahI hUM | Apa svasthacitta hokara, sunane yogya mere kathana ko samyakrUpa se suneM / ' 56. vikIrNasaGkIrNasaTo' baliSTha, udastatATaGka' vaduccapucchaH / ninAdanirnAditadiggajendraH, pizaGga 'netrAMzu vihastazampaH // 85 57. eko'pi nirbhIkamayUkhavIGkhaH ", prakRSTa nirmantuka 'jantuzaGkaH / advaitagaurAGgavibhAvisArI, vitarkaNAtIta vibhutvadhArI // 58. nRsiMhasUcI nabhasA'vatArI, madAsyagauhAntarasadvihArI / amuM ca garbhe sudhiyA dadhatyA, mahAmRgArirmayakA vyaloki || .... (tribhivizeSakam ) 1. saTA - jaTA (jaTA saTA -- abhi0 3 / 480 ) 2. tATaGkaH -- kuMDala (tATaGkastu tADapatraM kuNDalaM abhi0 3 / 320 ) 3. pizaMga : - pItamizrita lAla (pizaMgaH kapizo hariH - abhi0 6 / 32 ) 4. zampA - vidyut (vidyut calA zampA'ciraprabhA - abhi0 4 / 170 ) 5. vIGkhA - gamana ( gatau vIGkhA vihAreya abhi0 6 / 136) 6. mantuH - aparAdha ( aparAdhastu mantuH -- abhi0 3 / 408 )
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 'Arya ! jisa punIta rAtrI meM yaha bAlaka mere garbha meM AyA, usI rAta maiMne atyaMta puSTa aura baliSTha, apanI saghana jaTA ko phailAne vAle, gola kuMDala kI bhAMti apanI pUMcha ko zira para UMcI rakhane vAle, apanI dahAr3a se diggaja hAthiyoM ko bhI staMbhita karane vAle, apanI pIlI-pIlI AMkhoM kI camaka-damaka se vidyut kA bhI tiraskAra karane vAle, sUrya-kiraNoM ke samAna nirbhIkatA se gati karane vAle, niraparAdhI jIvoM ko nahIM satAne vAle, apanI advitIya zArIrika prabhA ko cAroM ora prasArita karane vAle, anupama prabhutA ko dhAraNa karate hue nRsiMha kI sUcanA dene vAle vizAlakAya kesarIsiMha ko AkAza se utarakara mere mukha-vivara meM praviSTa hote dekhA / ' 59. amIbhiruccastamalakSaNaryastathAvidho'yaM niraNAyi bhaavii| __ svayaM bubhukSurbhavitA yadagne, digantadubhikSa udAttabhikSuH // 'ina zreSThatama lakSaNoM se maiM isa nirNaya taka pahuMca pAyI hUM ki bhaviSya meM merA yaha putra rAjA banegA aura diganta taka phailane vAlA durbhikSa bhI isake samakSa svayaM bhikhamaMgA bana jAyegA arthAt isake saubhAgya ke sAmane duSkAla to Tika bhI nahIM paaegaa|' 60. yadAsyapIyUSavivarSaNena, sudhAmayI yA vasudhA bhvitrii| paramparAyAtadaridratAbhirdavIyasI' zIghramanAdhamarNI // 61. amuSya paJcAsyaparAkramasyAbhidhAnamAtrAdapazAtravIyam / punaH prabhAvAt tridivopamAnA, tataH kathaM bhikSumamuM karomi // (yugmama) _ 'isake mukhacandra se hone vAlI amRta varSA se sArI pRthvI sudhAsikta ho jAyegI / vaha paramparA se cale A rahe dAridrya se dUra ho jAegI tathA zIghra hI uRNa bana jaayegii| AcAryavara ! siMha ke samAna isa parAkramI putra ke nAma mAtra se hI yaha pRthvI zatruoM se vimukta aura svargopama bana jaayegii| isalie maiM isako bhikSu kaise banane dUM / ' 62. tataH sa tatsvapnamavetya hRSTo, ghanAlighoSAdiva nIlakaNThaH / punaH pratidhvAna vitAnatulyaM, svareNa tAreNa samullalApa // 1. davIyas-atyaMta dUra (atidUre daviSThaM davIyas-abhi0 689) 2. adhamarNa:-RNI (adhamarNo grAhakaH syAd-abhi0 3 / 546) 3. apazAtravIyaM-zatruoM se vimukta / 4. pratidhvAna:-pratidhvani /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 tRtIyaH sargaH siMha-svapna kI carcA sunate hI meghaghoSa se Ananda vibhora ho uThane vAle mayUra kI taraha hI AcArya pramudita ho uThe aura pratidhvanita hone vAle ucca svara meM bole 63. na budhyase snigdhavidagdhamugdhe !, kimasti sAmrAjyavirAjirAjye / narendralIlA' narakAttikIlA', narezvaratvaM narakezvaratvam // 'he bholI bahina ! tuma nahIM jaantii| sAmrAjya se zobhita rAjya meM hai kyA ? rAjyalIlA nArakIya duHkhoM kI jvAlA hai aura rAjezvaratva narakezvaratva hai|' 64. subhUmayadvAdazacakravarticaritramazrAvi na ki kadA'pi / yatazcikIrSustanayaM tathAtvamanantaraGga kimu te priyatvam // . 'kyA tumane kabhI subhUma evaM brahmadatta cakravartI kA jIvana caritra nahIM sunA ? ve vizAla sAmrAjya kA upabhoga kara sAtavIM naraka meM ge| yadi tuma bhI apane putra ko vaisA hI banAnA cAhatI ho to kahAM hai usake prati tumhArI aMtaraMga priyatA ?' 65. bhaveccayairyairaguNairapIva, sudharmarAjyaM yamarAjarAjyam / sadaiva taistai raNabhIchalAdyairbhUtaM prabhutvaM hi kimAmIpsuH // 'aihika prabhutva saMgrAma, bhaya, chala Adi doSoM se bharA par3A hai| aise prabhutva kI tuma kyoM kAmanA kara rahI ho? aise avaguNoM ke caya se to dharmarAja kA rAjya bhI yamarAja kA rAjya bana jAtA hai|' 66. kSamAspRzadbhirmahitaH kSamendraH, kSamendranAtha rathavA kSamAyAm / trilokacUDAmaNicitAMhirmanobhibhaktyA zramaNastu nityam / 'bahina ! rAjA to kevala apanI prajA se hI pUjA jAtA hai aura cakravartI apane adhInastha rAjAoM se, paraMtu zramaNa tIna loka ke puruSapuMgavoM dvArA sadA hArdika bhakti se pUjA jAtA hai|' 67. mahoccasatsvapnaphalaM kimetat, kSaNaM ca jAlIya jagatprabhutvam / pradarzya lakSmImiva zAmbarIyAM', cirAdadhodhaH pratipAtayed yat / / 1. lIlA-vilAsa / 2. kIlA-jvAlA (hetiH kIlA zikhA jvAlA-abhi0 4 / 168) . 3. jaaliiy""-indrjaaliiy| 4. zAmbarI-mAyA (mAyA tu zAmbarI-abhi0 3 / 589) .
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrIbhikSumahAkAvyam ___ 'he dIpe ! kyA tuma indrajAla ke samAna kSaNika bhautika prabhutA ko pAkara hI isa mahAn uccatama svapna kI pUrti karanA cAhatI ho ? parantu yaha prabhutA jAdUI lakSmI ke samAna camatkAra dikhAkara cirakAla taka nIce se nIce girAne vAlI hai|' 68. tatastadAyallakatA samujjhya, bhramAt parAcIna mukhIprabhUya / zravAdhvanInAM kuru me'dya vAcaM, pramANapuSTAM vitathA'pakRSTAm // 'ata: utsukatA ko chor3akara tathA rAjyalakSmI ke bhrama se parAGmukha hokara aba tuma merI pramANayukta tathA satya bAta ko dhyAnapUrvaka suno|' 69. nakhAyudhasvapnaphalaM sadarthaM, samIhase ced vratavaitamAzu / kudRkkuraGgAn racituM kuraGgAnasau nRsiMho bhavitA''rhateSu // 'yadi tuma siMha svapna ko sArthaka banAnA cAhatI ho to avilaMba isa bAlaka ko muni banane do| dIkSita hokara yaha bAlaka pASaMDarUpa kuraMgoM ko ku-raMga karane vAlA hogA aura yaha arhat zAsana meM narasiMha kI bhAMti prabhAvI bnegaa|' 70. anAdyanantodbhavatoyanimnAd, vikalpakallolitamohacakrAt // bhavArNavAd bhAvukatAraNArthamasI mahApota ivA'tra bhAvI // ___ 'yaha saMsAra-samudra anAdi-ananta kAla se janma-maraNa rUpa pAnI se gaharA hai| yaha vikalpoM se kallolita aura moha ke AvattoM se yukta hai| isa samudra se bhavya vyaktiyoM ko pAra pahuMcAne ke lie tumhArA yaha putra mahApota bnegaa|' 71. gambhIramithyAtimiromiluptajagajjanAlokasazokaloke / anUrusUta pratimo'sya bodhaH, prakAzakArI bhavitA bhayodbhid / / 'mithyAtva rUpa mahAna andhakAra se janatA kA Atmika Aloka luptaprAyaH ho cukA hai aura yahI kAraNa hai ki Aja samUcA mAnava samAja zokAkula hai / he bahina ! tumhArA yaha putra bhaya kA unmUlana kara ajJAnAndhakAra se vyApta isa loka ko apane divyajJAna rUpa sUrya se punaH Alokita kregaa|' 1. Ayallakam-utsukatA (autsukyaM "AyallakAratI-abhi0 2 / 228) 2. parAcInaM-parAGmukha (parAcInaM parAGmukham-abhi0 6173) 3. zravAdhvanInaH-kAnoM kA pathika / 4. anUrusUtaH-sUrya /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 72. vrataprasaGgA karuNAntaraGgA, pavitratAGgA prshmottrnggaa| samAnasaGgovanayAvahAGgA, pravattitAtaH paramezagaGgA / / 'vaha isa saMsAra meM paramAtma-vANI rUpa gaMgA ko pravAhita karane vAlA hogaa| vaha vANI kevala saMyama se hI prasaMga rakhane vAlI, karuNA se otaprota, pavitra aMgo vAlI, prazAnta rasa se taraGgita, sArvajanIna tathA svabhAva se hI UMcI bahane vAlI tathA auroM ko bhI UMcA uThAne vAlI hogii|' 73. jinendramArgacyutakAMdizIka'jaganmahAraNyapathasthitAnAm / nRNAmayaM darzayitA sumArga, marIcimAlIva kRpAdRSTyA // 'jainendra mArga se cyuta, bhayAkula mAnava saMsAra rUpI aTavI meM bhaTaka rahe haiN| unako yaha apanI kRpA dRSTi se sUrya ke samAna hI sahI mArgadarzana dene vAlA hogaa|' 74. viyogasaMyogasamIraNena, kSipatsamantAdviSayendhanena / pradIptarAgAdidavAnalena, jvalajjagad yAsyati zAMtimasmAt // ___he dIpe ! rAgadveSa rUpa mahAn dAvAnala se yaha saMsAra sulaga rahA hai| isameM saMyoga-viyoga rUpa havAeM cala rahI haiM aura viSayarUpa indhana cAroM ora se isameM par3a rahA hai| aise jalate hue saMsAra ko tumhArA putra hI zAMti pradAna karane vAlA, bujhAne vAlA hogaa|' 75. kuvAsanAdhyAsitamohajAle, jagajjanAnAM nayane nitAntam / svabuddhiniSNAtanizAta zastrAdasau pramAjiSyati punnypunyjH|| 'isa saMsAra meM manuSyoM kI AMkhoM para kuvAsanA Adi doSoM se utpanna saghana moha kI jhillI chA gaI hai| yaha puNyapuJja tumhArA putra apanI nipuNa buddhirUpa tIkSNa zastra se usakA parimArjana kara degA, AMkha kI putalI para caDhI jhillI ko sApha kara degaa|' 76. abodhadurbodhavipAzabaddhAn, kadAgrahaH saMgrasitAn manuSyAn / nirAsitA yo bhujagendrapAzAt, sukaNThamukhyAniva raamcndrH|| ajJAna aura durjJAna ke pAza se baMdhe hue tathA kadAgrahoM se grasita mAnava ko yaha vaise hI mukta kara degA, jaise nAgapAza se bandhe hue sugrIva Adi ko zrIrAmacandra ne| 1. kAndizIkaH-bhaya se palAyita (kAndizIko bhayadrutaH-abhi0 3 / 30) 2. nizAtaM-tIkSNa (syAnnizAtaM zitaM zAtaM-abhi0 6 / 120)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSamahAkAvyam 77. kuyuktibhiH svasvavibaddhavapre, paraiH parikSiptavimugdhalokAn / vibhidya tadvAramayaM vimoktA, vipATayiSyan paridhi tadIyam // 'anyAnya tIthikoM ne apanI kuyuktiyoM se bhole-bhAle logoM ko bahakAkara apane-apane dalabaMdI ke ghere meM bAMdha rakhA hai| tumhArA putra usa dalabaMdI ke dvAra kA bhedana kara, usakI paridhi ko samUla ukhAr3akara una logoM ko mukta kara degaa|' 78. prAvAdukAnanyatarAnajasraM, vijitya tattvena parAya yuktyA / sumeruzailendra ivAntarAle, sthiratvametonnatamastako'yam / / 'tumhArA putra anyAnya prAvAdukoM ko zuddha tAtvika yuktiyoM se jIta legA aura unake bIca apanA zira UMcA kie sumeru parvata kI bhAMti aDola rhegaa|' 79. atastvamAjJAmavilambamevoccalena vizrANaya zANasaMvita'! vidhehi vaiyuSTa vibhAginaM mAM, tvarasva sandhehi videhamArgam // 'he vivekinI ! apane antar mana se ise saMyama ke liye AjJA pradAna kara, ise zIghra hI mokSa ke prazasta mArga kI ora lagA aura jAgaraNa ke isa uSAkAla meM mujhe bhI isakA vibhAgI bnaa|' 80. mataM tatastadvacanaM tayA'tha, vratitvaparyAyasuduSkaratvam / nidarzayantI vadati pratItya, svanandanaM nanditavaktrapadmam // mAtA dIpAM ne rughanAthajI kI bAta svIkAra kara lii| para apane AtmavizvAsa ke liye usane AnaMdita mukha kamala vAle apane putra ko saMyamasAdhanA kI duSkaratA batalAte hue kahA81. dRDhaH pathazcetanasAdhanAyAH, kRpANadhArAparidhAvanIyam / bhujaujasAbdhestaraNaM sudadbhirayomayazrIdharamantha'caya'm / / 'vatsa ! Atma-sAdhanA kA patha tIkSNa khaDga dhArA para calane, bhujabala se samudra ko tairane tathA komala dAMtoM se lohe ke canoM ko cabAne jaisA kaThora 1. parAya'm-pradhAna, mukhya / 2. uccalaM-antaHkaraNa (svAntaM gUDhapathoccale-abhi0 6 / 5) 2. zANasaMvit-kasauTI para kasA huA jJAna-viveka / 4. vaiyuSTaM-prabhAta, uSAkAla / 5. sudabhiH --acche-komala dAMtoM se| 6. zrIdharamanthaH-canA / (yathA-harimanthaka:-abhi0 41237)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 82. prkRssttnisspissttsmstshtrumhogrrossaarunnckrbhRdbhiH| calaccharAsArapatadbhaTAlibhayaGkarovyAM samaraM vidheyam / / 'he vatsa ! saMyama-sAdhanA ke patha para bahanA vaisA hI hai jaise bANoM kI bauchAra se niSprANa hokara girate hue subhaToM se bhayaMkara raNabhUmi meM samasta zatruoM kA nAza karane vAle mahAn ugra aura kopAruNa cakravartI ke sAtha yuddha krnaa|' 83. idaM tvadIyaM sukumAragAtraM, mahAvatAnyadya kathaM sahiSNa / ayuk'sumerUrubharaM dadhat kiM, suketakIkomalapuSpapakSma // ___'vatsa ! tumhArA yaha zarIra sukumAra hai / yaha pAMca mahAvratoM ke bhAra ko kaise sahana kara sakegA ? kyA ketakI puSpa kI komala paMkhuDI pAMca sumeruoM kA gurutara bhAra vahana kara sakatI hai ?' 84. parISahANAM paritaptimetAM, sahiSyate ki mRdimAGgalakSmIH / mRNAlinI nIrabahiHsthitA kiM, sahiSNuruddAmadavAgnidAham // _ 'kyA tumhArI komala-kAyA kI lakSmI una parISahoM kI una tapti ko sahana kara sakegI ? kyA pAnI ke bAhara sthita kamalinI ugra dAvAnala ke dAha ko sahana kara sakatI hai ?' 85. upAnahAdyaiH parivajitAbhyAM, padAmbujAbhyAM jitavArijAbhyAm / kaThoranimnonnatazarkarAbhRddharAvihAro'pi vicaarnniiyH|| 'are vatsa ! ina naMge aura kamala se bhI atyaMta sukomala pairoM se kaMkarIlI-patharIlI aura UMcI-nIcI bhUmi para vihAra karanA bhI vicAraNIya 86. vadAnyatAvRtti tirohitIkRtasuparvazAkhI tvamapatrapiSNuH / nijAbhimAnI varitA kathaM tad, gRhe gRhe bhakSamatIvacitram // 1. ayuk-viSama saMkhyA - 3,5,7 Adi kA vAcaka (ayuviSamazabdau tripaJcasaptAdivAcakau abhi0 1115) 2. mRNAlinI-kamalinI (mRNAlinI puTakinI""-abhi0 4 / 226) ... 3. vadAnyatAvRttiH-udAravRtti / 4. suparvazAkhI-kalpavRkSa / 5. apatrapiSNuH-saMkocazIla (lajjAzIlo'patrapiSNuH-abhi0 3 / 54)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 'are vatsa ! apanI udAra vRtti se kalpavRkSa ko jItane vAle, saMkocazIla tathA svAbhimAnI tuma ghara-ghara meM bhikSA kaise mAMga sakoge ? yaha atyanta AzcaryakArI pratIta hotA hai|' 87. visaprasUnA syamavekSya lubdhA''gatAlimAlamAlAcikurAvalInAm / sudAruNaM luJcanamAtmavedyaM, kariSyasi tvaM kathameva vatsa ! 'vatsa ! kamala ke samAna tumhAre mukha ko dekhakara, bhramaroM kI taraha mugdha bana kara Aye hue ina komala kezoM kA svasaMvedya dAruNa luJcana tuma kaise kara pAoge ?' 58. gRhAdibAhyaM draviNaM suheyaM, bhujaGganirmokavadatra kintu / yazaHprazaMsAdikamantarIyaM, viSAktazalyaM nanu duSpraheyam / / _ 'vatsa ! sarpa kI keMculI kI taraha gRha Adi bAhya dhana ko choDanA sarala hai kintu yaza-prazaMsA Adi Antarika viSAkta zalyoM ko choDanA bahuta kaThina hai|' 89. aNuvratAnyeva tato gRhasthaH, prapAlaya tvaM shivtaatirev'| manuSva vANI hitabhitAM me, rasAyanaM sajjanazikSaNaM yat / / 'vatsa ! gRhavAsa meM rahate hue tuma aNuvratoM kA pAlana karo, isI se kalyANa ho jaaegaa| dekho, sajjanoM kI zikSA rasAyana tulya hotI hai / ataH tuma merI hitakArI bAta ko maano|' 90. dizAM mukhAmbhojati svadantamarIcimAlAkulitAM vitanvan / taduttaraM spaSTataraM dadAti, svalakSyamAruhya tato'ticArum / / mAtA ke mukha se saMyama kI kaThinAiyoM ko suna, apanI danta-kiraNoM ke samUha se dig-mukha-maMDala ko Alokita karate hue, apane lakSya meM sthita dIpAM-putra (bhIkhana) apanI mAM ko usake praznoM kA spaSTatA se uttara dene lge| 91. kilaikakukSyA''yasimaNDalAgne, naTA naTanti svajanaH prnnunnaaH| sanAtanaizvaryamamIpsurevaM, naTannahaM tatra tvayA na vaaryH|| 1. visaprasUna-kamala (abhi0 4 / 227) 2. zivatAti:-maMgalakArI (zivatAtiH zivaMkara:-abhi0 3 / 153) 3. maNDalAna:-talavAra (taravArikauzeyakamaNDalAgrA:-abhi0 3 / 446)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 93 'amba ! isa saMsAra meM apane sage-saMbaMdhiyoM se prerita hokara naTa kevala udarapUrti ke lie lohanirmita talavAra kI tIkSNa dhAra para nAcate haiM / maiM to zAzvata aizvarya ko prApta karanA cAhatA hUM, isalie sAdhanA ke patha para calane ke icchuka mujhako Apa na rokeM / ' 92. yazaH prazaMsAzrutinAmalipsAM, zubhAtmalakSyAd vinipAtayitrIm / suduvimocAmapi tattvadarzI, mumukSurAtmIyamahodayAya // 'mAM' ! yaza, prazaMzA, jJAna aura nAma kI lipsA zubha AtmalakSya nIce girAne vAlI hotI hai / use choDanA sarala nahIM hai / kintu apane AtmotthAna ke lie tattvajJa vyakti usa lipsA ko chor3a detA hai / ' 93. mriyanta eva prapatanti sindhau taranti tatra kSaNikArthakAmAH / vratAdhimagnA amarIbhavanti, tarannahaM kiM tvayakA niSidhye || 1 'mAtuzrI ! dhana kI kSaNika kAmanA se gotAkhora samudra meM gotA lagAte haiM aura kabhI-kabhI tairate tairate mara bhI jAte haiM, para isa sAdhanA - sindhu meM gotA lagAne vAlA to nizcita hI amaratva pada ko pAtA hai / ata: aise sAdhanA samudra meM tairane vAle mujhako Apa kyoM roka rahI haiM ?" 94. suzikthaka klRptamRdudvijanmAzcaNAn vicarvanti na ki sumantraiH / virAgamantrAbhiniyantrito'haM. suvRttamAsvAdayituM sayatnaH // 'maMtrAdhiSThita moma ke dAMtoM se lohe ke cane bhI cabAye jA sakate haiM to vairAgya ke maMtra se abhiniyaMtrita maiM sucaritra kA pAlana karane ke lie prayatnazIla banUM to isameM bAdhA hI kyA hai ? ' 95. purokta pUrvIyajinAdisUnujito na ki bAhubalIyasA saH / tathopasagaM caturantacakrezvaraM vijetA bhavitA kSamAbhiH // 'bhagavAn AdinAtha ke putra bAhubalI ne apane bala se bharata cakravartI ko bhI jIta liyA thA, to maiM bhI apane kSamAbala se upasarga rUpI cAturaMta cakravartI para vijaya prApta kara lUMgA / ' 96. saMsArakArAntaracAribhi: ki, na sahyate'saMkhyavipattipaMkti: / - tadA cidAnandadadadvratAya, pragADhaduHkhairapi ko'nutApaH // 1. janmazabda: akArAntopyasti /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 'saMsAra ke kArAgRha meM rahane vAle baMdI kyA asaMkhya kaSToM ko sahana nahIM karate ? taba cidAnanda ke pradAtA cAritra ke lie yadi pragADha duHkhoM ko sahanA bhI par3e to isameM kaisA anutApa ?' 97. vipazcimaistIrthakaraghradiSTherudIrya soDhA na parISahAH kim ? kiyat titikSurgajasaukumArastadA kva cA'haM kva ca mArdavaM me ? 'sukumAra zarIra ko dhAraNa karane vAle aMtima tIrthaMkara mahAvIra ne kyA ugra parISahoM kI udIraNA kara unako nahIM sahA thA ? muni gajasukumAra kitane sahanazIla the ? mAM ! ina sabake samakSa kahAM maiM aura kahAM merI komalatA?' 98. yazothakAmo viSamAdrizRGga, vigAhamAno'pi na zaGkamAnaH / taderyayA''rya kSiticakramAhaH, kathaM na varte svaparopakRtyaM // 'amba ! yaza, artha aura kAma kI prApti ke liye aneka parvatArohI parvatoM ke uttuMga zikharoM para niHzaMka hokara caDhate haiM to kyA IryAsamitipUrvaka maiM isa AryabhUmi meM sva-para hita ke liye vihAra nahIM kara sakatA ?' 99. bhujaGganirmokavimuktamAnaH, susiMhavRttyA bhramaropamityA / ano'janavAtikayAtrikI tAM, na gocarI kartumahaM zramAmi // ___ 'mAtAjI ! jaise sarpa keMculI ko chor3a detA hai vaise hI maiM bhI mAna ko chor3a duuNgaa| gAr3I ke abhyaMgana kI taraha saMyama-yAtrA ke nirvAha ke liye siMhavRttipUrvaka mAdhukarI vRtti se bhikSA karate hue zrama aura lajjA kI anubhUti nahIM kruuNgaa|' 100. amitrasaMdoha ivAnizaM ye, dharanti kRSNatvamanArjavaM ca / bhaTAgraNI tAn kimivocchinatti, mahodayArthI zramaNo na kezAn // 'anavarata kuTilatA aura kaluSatA ko dhAraNa karane vAle zatru-samUha kA jaise vIra ziromaNI uccheda kara DAlatA hai vaise hI kyA mokSArthI mahAbhaTa zramaNa antar meM kuTilatA evaM kRSNatA ko dhAraNa karane vAle kezoM kA luJcana nahIM kara degA ?' 101. na vigrahe ye zaminaH sayatnA, yathA hi deve nanu jaimanIyAH / prayacchati kSetramidaM vikRSTaM, taponasIreNa vimuktisasyam // 1. ana:-zakaTa (anastu zakaTo...--.abhi0 3 / 417) 2. sIra:-hala (sIrastu lAGgalam-abhi0 33554)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 'jaise jaiminIya saMpradAya ke anuyAyI deva saMbaMdhI mAnyatAoM meM prayatnazIla nahIM hote vaise hI muni zarIra ke prati prayatnazIla nahIM hote / ve zarIrarUpa isa kSetra kA ugra taparUpa hala se vilekhana karate haiM aura taba vaha kSetra vimuktirUpa dhAnya detA hai|' 102. bhaTA raNe tucchayazorthakAmA:, priyAnasUnapyacalAstyajanti / tato mahAnandamahodayArthI, kathaM jihAsurna bhavAmi tAMzca // 'he amba ! tuccha yaza aura dhana ke kAmI subhaTa raNAMgaNa meM aDiga rahakara apane prANoM kI Ahuti de dete haiN| maiM mahAn Ananda aura mahodayamokSa kA kAmI huuN| maiM saMyama-nirvAha ke lie prANatyAga kaise nahIM karUMgA ?' 103. aNuvratAdhvA viSamaH kRzAnAM, kRte tvahaM prAdhvaramArgamicchuH / azAzvataH saugatatattvavan me, bhavo bhaviSyan sutarAM yato hi // 'mAM ! aNuvratoM kA mArga viSama hai, vakra hai aura vaha durbala vyaktiyoM ke lie hai| maiM prAdhvaramArga-aviSama mArga mokSamArga kA icchuka huuN| jaba maiM isa mArga kA pathika bana jAUMgA taba merA janma-maraNa rUpa bhava saugata (bauddha) tattvoM kI bhAMti sadA ke lie azAzvata ho jaayegaa|' 104. vapuHpraticchAyikayA hi kAlazchalopadarzIva nraanuyaayii| ato hitaM tat karaNIyameva, jinakramAbjaM zaraNIyameva / / 'yaha kAla chadmadarzI kI taraha zarIra kI praticchAyA ke rUpa meM manuSya ke pIche-pIche cala rahA hai| ataH jo hita hai use sAdha lenA cAhie aura jinarAja ke caraNa-kamaloM kI zaraNa le lenI caahie|' 105. vibhUtimuddhaya zivaH zivArthI, subodhabuddho'kSaNiko'tra buddhaH / nijAtmadhAtA bhavituM vidhAtA, sadA hRSIkeza' iva vrajAmi / / 'maiM vibhUti ko choDa kalyANArthI ziva, samyaga jJAna ke dvArA zAzvata buddha, apanI AtmA kA nirmANa kara vidhAtA aura sadA hRSIkeza -- jitendriya hokara vyApaka bananA cAhatA huuN|' 106. punarbhavo'sAvapunarbhavAnAmahaM mahAnandavizAlasaudhe / vitIrya sattvAnabhayaM bhavaughAttapasyayA drAga'tithirbhavAmi // 1. hRSIkeza:--jitendriya-hRSIkANAmindriyANAmIzo vazitA hRSIkezaH / 2. tapasyA-vratagrahaNa (tapasyA niyamasthiti:--abhi0 1181)
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrIbhikSumahAkAvyam 'he mAtA ! punaH punaH bhava-bhramaNa karane vAlA yaha maiM saMyama ko grahaNa kara prANImAtra ko abhayadAna detA huA saMyama ke dvArA bhavasamudra kA zoSaNa kara apunarbhavI siddhoM ke mahAnanda vAle mahAn sodha kA atithi bananA cAhatA 107. mano manohatya pRthuprayAse, kRte kaNIyastamacaJcalatvam / itaM na ca prAha tadAmbakA'mburasodbhavastraviracayyamAnA // mAtA dvArA vipula prayAsa kiye jAne para bhI unakA mana vairAgya se rekhAmAtra bhI itastata: nahIM huA, taba apanI AMkhoM se AMsU bahAtI huI mAM dIpAM apane lAla kI ora dekha punaH bolI 108. atUlanIzAra varAzi maJcahasantikA dIpavikAzavAsaH / kathaM himartuM vyayitA'himelu rasainyasenApativat sapatnAn // _ 'vatsa ! binA senA kA senApati jaise zatru-zAsaka para vijaya nahIM pA sakatA, ThIka vaise hI zIta ko sahana na kara sakane vAle tuma tUla kI rajAI, palyaMka, sirakha, aMgIThI Adi ke binA tathA dIpa-prakAza rahita ghara ke binA hima Rtu ko kaise bitA paaoge|' 109. vinA''plavaM' cIvaradhAvanaM ca, sugandhamAlyaM vyajanAnilaM tvam / titIrSuruSNaM kharalUsamIraM, kathaM payodhi taraNImivotkaH // 'naukA ke binA nahIM taire jA sakane vAle samudra kI taraha hI tuma snAna, vastraprakSAlana, sugandhitamAlA aura paMkhe Adi kI havA ke binA teja lU ke uSNa pavana vAle isa grISma Rtu ko kaise pAra kara sakoge ?' 110. rate: pateH krIDitumAlayA vA, ghana ghanA: suvilaasyogyaaH| pavitrasaMgItamahattvagoSThIte tvayA te kathameva vAhyAH / / 'are putra ! kAmadeva kI krIDAsthalI ke samAna ye varSAvAsa ke dina vilAsopayogI mAne jAte haiN| aise varSA Rtu ke dinoM ko tuma punIta saMgIta tathA mahotsava Adi kI goSThiyoM ke binA kaise bitAoge ?' 1. nIzAra:--rajAI (nIzAro himavAtApahAMzuke-abhi0 3 / 339) 2. varAzi:--- sirakha (varAziH sthUlazATa: syAt-abhi0 3 / 336) 3. hasantikA--aMgIThI (abhi0 4 / 86) 4. ahimelu:-zIta ko sahana na karane vAlA-himaM sahamAnaH himeluH, na . sahamAnaH ahimeluH / 5. Aplava:-snAna (snAnaM savanamAplavaH---abhi0 31302)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 111. taduttaraM svAM jananImuvAca, priyaMvadaH sa svayameva yuktyaa| ___ na kApi cintA ca nirAzitAnAmiteSu zItoSNajalAgameSa // taba priyabhASI putra ne mAtA ko svayaM hI yukti purassara uttara dete hue kahA-'mAM ! nispRha vyaktiyoM ko zIta, grISma aura varSA Rtu ke Ane para bhI koI cintA nahIM hotii|' 112. vizuddhadRSTijJacaritravastro. vivekadIpo nigmo'gnipaatriH| ahaM prabhAvIti bhaviSyato me, himartukopo'pi kathAvazeSaH / 'mAM ! jisa dina maiM sAdhanA patha kA pathika bana jAUMgA taba vizuddha jJAna-darzana aura cAritrarUpa hI mere vastra hoMge, vivekarUpa dIpa hogA aura AgamarUpa sigaDI hogii| ina sabase maiM sazakta ho jaauuNgaa| taba hima Rtu ke sAre upadrava svataH naSTa ho jaayeNge|' 113. suzIlatAsnAnapavitritasya, sadojjvalakSAntinicolakasya / viraktidAmazrutabIjanasya, nidAghakAle'pi muneH samAdhiH // 'vizuddha zIla snAna se pavitra, sadA kSamArUpa ujjvala vastroM se AveSTita, viraktirUpa mAlA se zobhita aura zrutajJAnarUpa paMkhe se vIjita muni ke lie grISma Rtu meM bhI samAdhi hI rahatI hai|' 114. jinAgamAghoSaNacintanAdiramyANi yatprekSaNakAni nityam / bhavanti tattvAdhigamotsavAni, dinAni meghartumayAni sAdhoH / 'mAM ! muni ke lie varSA Rtu ke dina AgamoM ke adhyayana, cintana tathA vimarzayukta hote haiM / ye hI muniyoM ke prekSaNaka manoraMjaka hote haiN| una dinoM tattvajJAna rUpa nae-nae utsava pratidina hote rahate haiM / ve dina muni ke lie AnandadAyI hI hote haiN|' 115. tato'ticintAM parihAya mAtaH ! pradehi dIkSAgrahaNe niyogam / jalA''vilAkSI tanayaM tataH sA, yathAsukhaM syAditi saMjagAda // 'ataH he mAtA ! aba isa aticintA ko chor3a Apa mujhe dIkSAgrahaNa kI svIkRti pradAna kreN|' taba dIpAM mAM AMkhoM se AMsU bahAtI huI bolI-'vatsa ! jaise tumheM sukha ho vaisA kro|' 116. punaH samAneDitamabhyadhAt sA, tvameva dhanyaH kRtlbdhjnmaa| tvameva mukteva vimuktadoSo'didIpa uddIptaguNaM svavazam / / ------- 1. nigamaH-Agama /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zrIbhikSumahAkAvyam mAM dIpAM punaH bAra-bAra kahane lagI-'vatsa ! tuma hI dhanya ho| tumhArA janma hI sArthaka hai / tuma hI nirmala muktA kI bhAMti nirdoSa ho / tuma hI apane dIpta kula ko aura adhika uddIpta karane vAle ho / ' 117. na mAdazairjanmamitad'magnaranirgamAharjalajantuvat kAt / durAkalaM saMyamanaM dhriyetA'balaradhIzairiva durgarAjyam // 'he putra ! mujha jaisI kAyara striyAM to jalajantu kI taraha hI isa janma-maraNa rUpa samudra se bAhara nikalane meM asamartha haiM aura saMyama svIkAra karanA to mere liye vaise hI duSkara hai jaise kisI nirbala rAjA ke dvArA durgarAjya ko grahaNa krnaa|' 118. khagocarAcchanna bhavAndhakUpaM, vilokayanneva vilokate naa| ato hyadhodhaH patati prasanno, nivAryamANo'pi madAndhavad vaa| 'yaha saMsArarUpI aMdhakUpa indriya-viSayoM se Acchanna hai| manuSya ise dekhatA huA bhI nahIM dekhtaa| isalie vaha roke jAne para bhI madAndha kI bhAMti prasannacitta se usa kUpa meM nIce se nIce giratA calA jA rahA hai|' 119. anAdidhAjanmaparamparAbhiH, svabaddhakarmANubhireva vshyH| jano yathA mUlyagRhItabhRtyaH, kathito'pi RyikaH praNeyaH // 'nAnA prakAra kI kadarthanAoM se karthita hote hue bhI jaise krIta dAsoM ko apane kharIdadAra ke vaza meM rahanA par3atA hai, vaise hI anAdikAla kI janma paraMparA se bandhe hue jIva ko ina jar3a karmoM ke vaza meM rahanA par3atA hai|' 120. svakarmasaMchannanisargabhAvastataH svatantrI bata ! bambhramIti / samo'pi loko'tra parakriyAsu, pizAcakI vA kimu vAtakI vA // 'he vatsa ! prANiyoM kA naisargika bhAva apane-apane karmoM se Acchanna rahatA hai| ataH vaha parakriyA-parabhAva meM svataMtra vyakti kI bhAMti cakkara lagA rahA hai, mAnoM ki vaha pizAca Adi se grasta ho athavA vAyuroga se pIDita ho|' 121. sukhaM sadA vaiSayikaM vimugdhAH, sudhAmivAsvAdayituM pravRttAH / nikRSTasaMsargamivA'vasAne, na jAnate jantugaNA aniSTam // 1. mitadruH-samudra (sindhUdanvanto mitadruH samudraH-abhi0 4 / 139) 2. khaM-indriyaM, tasya gocaraH-viSayaH, iti khagocaraH /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 'mUDha manuSya sadA vaiSayika sukha ko amRta kI taraha mAnakara usakA AsvAdana karane ke lie pravRtta hote haiM, kintu anta meM usakA pariNAma vaise hI aniSTakArI hotA hai jaise ki nIca vyakti kA saMsarga antataH burA hI hotA hai|' 122. vilobhyamAno'pi gRhAlavAlAd', viraktito niSkramaNAbhilASI / sarombupaGkAdiva puNDarIko, bhava vratI tvAmanuzAsmi samyak / / 'he vatsa ! kIcar3a se paidA hone vAlA paGkaja pAnI aura kIcar3a se sadA nilipta rahatA hai, vaise hI itane pralobhana diye jAne para bhI tuma isa gRhavAsa rUpI AlavAla- 'thAle' se virakta hI rahe aura dIkSA ke liye lAlAyita bhii| ataH aba maiM tumheM hRdaya se AjJA detI hUM ki vatsa ! tuma sAdhanA-patha ke pathika bano, saMyama grahaNa kro|' 123. zivasya saMdezamivA'tibhavyaM, tadA tadAlApasudhArasaM sH| nipIya puSTAccha tipatrapAtrAdamApyamodaM samavApa hRdyam // ___ mokSa-saMdeza ke samAna apanI mAtA kA sAdhanA patha ke liye atibhavya saMdeza pAkara aura usake AlApa-saMlApa rUpa amRta ko puSTa karNapuToM se pIkara bhikSu paramAnaMda ko prApta hue / 124. anujJayA'Gge pulakacchalAt kiM, pramedurodvelitaharSa sindhau| zizutvazAlAH zapharAH samantAt, sphurantyamI loltraastrntH|| dIkSA ke liye mAtA kI AjJA pAkara unakA sArA zarIra romAJcita ho uThA aura unake ve romAGakura khar3e hI nahIM hue apitu aisA laga rahA thA ki mAno unake usa uchalate hue harSasamudra meM ye cAro ora choTI choTI capala machaliyAM hI taira rahI haiM ! 125. sarasvatI tAM jananIprayuktAM, samAdadhe sArasamAdhiyuktaH / gurorguNAcAravizuddhabuddhehitAJcitAM zakSakavat sa zikSAm // zreSTha samAdhiyukta bhikSu ne apanI mAtA kI zikSA ko AdarabhAva se vaise hI svIkAra kiyA jaise eka vinIta zaikSa muni AcAra-saMpanna jJAnI guru kI hitakAriNI zikSA ko svIkAra karatA hai| 1. AlavAlaH-thAlA, vRkSa ke cAroM ora pAnI Thaharane ke lie banI pAla (syAdAlavAlamAvAlamAvApa:--abhi0 4 / 161)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrIbhikSumahAkAvyam 126. nidezaM samprApya pramuditamanAH dIkSitamati:, samArohaiH prauDha: parijanakRtaiH satkRtimitaH / svakaNTAlIyAkhyapravaranagarAt tantrasahito, bagaDyAM satpuryA samavasRtavAn yatra sa guruH|| dIkSA kI AjJA pAkara dIkSArthI bhikSu mudita mana se apane parikaroM se parivRta hokara, pUrNa samAroha ke sAtha paura janoM se satkRta hote hue apane kaNTAliyA nagara se prasthita hokara bagar3I meM A pahuMce, jahAM AcArya rughanAthajI virAjamAna the| zrInAbheyajinendrakAramakarod dharmapratiSThA punaryaH satyagrahaNAgrahI sahanayairAcAryabhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInathamallarSiNA, zrImadbhikSumunIzvarasyacarite sargastRtIyo'bhavat // zrInathamallaSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye mikSapatnIviyoga-dIkSAgrahaNotkaTatAnAmA tRtIyaH srgH|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA sarga pratipAdya : bagaDI meM bhikSu kA dIkSA mahotsava, guru kI AjJA se AgamoM kA adhyayana, siMghADapati ke rUpa meM guru se pRthak vihAra, pAMcavAM caturmAsa bAgora meM tathA vahAM pitA-putra kI dIkSA / zloka : 126 chanda : indravajrA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam : 'bhikSu dIkSA grahaNa karane kaMTAliyA gAMva se bagaDI aae| dIkSA mahotsava ThATa-bATa se vaTa vRkSa ke nIce saMpanna huaa| tAttvika thokar3oM ke sAtha-sAtha AgamoM kA adhyayana prAraMbha huaa| kalpaakalpa kA avabodha vikasita huA / guru se jijJAsAeM kara samAhita hone kA prayatna kiyA / AcArya raghunAthajI ne ziSya bhikSa kI anubhava vRddhi ke lie unako siMghADapati banAkara anyAnya nagaroM meM pAvasa bitAne bhejA / Apane pahalA pAvasa meDatA, dUsarA sojata, tosarA jetAraNa aura cauthA bardA nagara meM bitaayaa| pAMcavAM caturmAsa karane bAgora pdhaare| vahAM pitA-putra kRSNojI aura bhArImalajI kI dIkSA huii| chaThA caturmAsa sAdaDI meM sAnanda saMpanna kiyaa|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 1. zreyAnatha nyuJchita sUripArve, jyotividA dattavalakSalagne / dIkSAM samAdAtumayaM pravRtta, AnandavRndaM paritastadAnIm / / jaba vaha kalyANa-kAmI bhikSu apane parakhe hue dharmAcArya ke pAsa kisI jyotirvid dvArA diye gaye zubha lagna meM dIkSA ke lie prastuta huA, taba cAroM ora Ananda hI Ananda chA gyaa| 2. AcakSate kecana muktakaNThA, bhAgyodayaH ko'pi mahAn janAnAm / yasmAdamUdRga bhuvane'sti sajja, eko hi vizvoddharaNakSamo'yam // usa samaya kaI nAgarika mukta kaMTha se prazaMsA karate hue kahane lage'yaha mAnavamAtra kA mahAn bhAgyodaya hai ki aisA vyakti dIkSA lene ke lie tatpara huA hai / yaha akelA hI vizva kA uddhAra karane meM samartha hai| 3. abhyudyataM lokahitaM yamaikSya, ye mAnuSAste mukharIbabhUvaH / tRSNAditA grISmaviditAH kiM, kAlApikA' naiva nadanti meghAt / / lokahita ke paryAya bhikSu ko dIkSA ke lie udyata dekhakara ve nAgarika vAcAla ho utthe| kyA grISma Rtu ke nidAgha se pIDita aura tRSA se vyAkula mayUra megha ko dekhakara vAcAla nahIM ho jAte ? 4. AhlAditA hAdikahRdyarAgairA''gAmamA''gAma'manAhvayasthAH / sabhyA ivA'nye kramataH kramajJAH, prakrAmyamANAzcaraNakSaNArtham / / vidhi-vidhAnoM se paricita vahAM ke nAgarika binA nimaMtraNa hI hArdika anurAga ke sAtha AhlAdita hokara, A-Akara ziSTatA pUrvaka dIkSA mahotsava kI vidhiyoM ko kramazaH saMpanna karane lge| 5. kecit suganadhAmbubhRtAryakumbhairdIkSotsavAhapravarAbhiSekam / uccottamasnAnikaviSTarasya', cakruH surAstIrthapaterivA'sya / / 1. kAlApikaH-mayUra / 2. AgAmaM Ag2Ama-AbhIkSNye'rthe Napratyayasya rUpamidam / 3. kSaNa:- utsava (mahaH kSaNoddhavoddharSA-abhi0 6144) 4. viSTara:-pIDhA, caukI (viSTaraH pIThamAsanam-abhi0 3 / 348)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrIbhikSumahAkAvyam __kucha nAgarikoM ne unheM ucca aura pavitra snAna karAne kI caukI para biThAkara surabhita jala se bhare hue uttama kalazoM se unakA vaise hI dIkSAbhiSeka kiyA jaise ki sura-samudAya tIrthaMkara deva kA abhiSeka karatA hai| 6. asyAlayatyAgasamaM hi naH kiM, muktiH prabandhAditi maulikezAH / snAnodabinduvyapadezataste, harSAzrupAtaM yugapad vitenuH // inake gaha-tyAga ke sAtha sAtha hameM bhI mukti mila jAyegI aisA socakara hI mAno inake mastaka ke keza snAnodaka ke binduoM ke miSa se harSa ke AMsU bahAne lge| 7. uccaiH praNunna pratiyAtya'dho'dhastAdRga jaDenA'lamamuSya saGgAt / prArukSayan ke'pi tadaGgabhAgAta, saugandhisaumAlavizAlavastraiH // yaha jaDa jala UMcA uThAyA jAne para bhI nIce hI giratA hai| aise jaDa kA saMsarga isa puruSottama ke lie upayukta nahIM, yaha socakara hI mAno una logoM ne sugandhita evaM sukomala bar3e vastra se unake zarIra ko pauMcha diyaa| 8. etasya vairAgyavatobhiSaGgAt, ki tAdRzaH snAnajalapravAhaH / yasmAddhi sattvAn parivarjayan sa, gatvaiva zIghraM zrayate bhavAntam // aise vairAgI kA samparka karane mAtra se mAno vaha jala-pravAha svayaM hI virAgI bana gayA aura vaha apane pravAha ke bIca meM Ane vAle prANiyoM ko jalaplAvita na karatA huA, bahate-bahate vahIM para bhavAnta ko prApta ho gayA, sUkha gyaa| 9. nAnAsuvarNAMzukaveSabhUSAprAzvaddharidratnayadaGgabhAgAn / mokSakSaNe vA pitRsU'virAgaH, pradyotayan pauSkarikapratIkAn // nAnA prakAra ke svarNa-AbharaNoM aura vastroM kI veSabhUSA se unakA nIlamaNi ke samAna aGga vaise hI uddIpta hone lagA jaise sUryAsta ke samaya saMdhyA-rAga se kamaloM kI paMkhuDiyAM / 10. garvAdrizRGgasthitakalpavRkSAn, sampAtukaiH kaizcana divyadivyaH / svarNAktamuktAmaNimaNDanAdyaH, zRGgArito'bhISTaphalaprado yH|| 1. pitRsUH-saMdhyA (sandhyA tu pitRsUH-abhi0 2 / 54) 2. pratIkaH-aMga (ekadeze pratIko'GgAvayavApaghanA api-abhi0 3 / 230)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturyaH sarga: 105 abhimAna ke parvata-zikhara para sthita kalpavRkSoM kA mAnabhaMga karane ke lie vyaktiyoM ne bhikSa ko yatheSTa phala dene vAlA jAnakara divya svarNajaTita muktA-maNiyoM ke AbhUSaNoM se alaMkRta kiyaa| 11. yasyA'yaM maulau kaladhauta sUtravyAjAdasAtvamapohya hRSTa: / kRSTAtmarazmivajapadmabandhuH, kausumbhaveSI zuzubhe svayaM hi // ___ apane asahya tApa ko dUra kara, apanI samasta razmiyoM kA saMharaNa kara sUrya svayaM svarNasUtra ke bahAne kusumbhaveza dhAraNa kara unake mUlyavAn mastaka para suzobhita hone lgaa| 12. yadgodhi'puNDro padhitaH svatArAH, sampreSya diikssaakssnnsmbhrmotkH| evaM hi ghare'pi zazI svarucyA, zuklAmbaro'yaM svayamambarasthaH // unake bhAla paTala para tAroM kA kiyA huA tilaka aisA laga rahA thA mAno ki dIkSA mahotsava ko dekhane ke lie lAlAyita candramA ne tilaka ke miSa se apane tArAgaNa ko hI vahAM bheja diyA ho aura apanI ruci se zveta kapar3oM ko dhAraNa kara svayaM dina meM AkAza meM Thahara gayA ho| 13. bhAlAmbare candanacandrabinduH, posphUryamANaH pratibhAti bhavyaH / pASaNDakhaNDArthamimaM hi manye, bhrAjiSNujiSNo ripujiSNucakram // pAkhaMDa kA nAza karane ke lie, dedIpyamAna vAsudeva ke sudarzana cakra kI taraha, unake bhAlasthala para kiyA huA candana kA gola candropama bindu atyanta ramaNIya pratIta ho rahA thaa| 14. bhrUsannidhau vRttatamAlapatraM', manyAmahe svAntabhuvaM bhaTo'yam / hantuM svanAsAnalikAprayogAt, saMsthApiteyaM gulikeva yena // unake bhrUmadhya bhAga para aMkita tilakarUpa bindu aisA pratIta ho rahA thA ki mAno kAmadeva rUpa mahAn yoddhA kA nAza karane ke lie apanI nAsikA-rUpa bandUka kI nalikA para golI hI dhara dI ho| 15. karNAzritAbhyAM prabhayA lasadbhyAM, gaNDadvaye bimbitakuNDalAbhyAm / bhettuM kaSAyAMzcaturo'pi yena, catvAri cakrANi kimAzritAni // 1. kaladhautaH-svarNa / 2. padmabandhuH-sUrya / 3. godhiH--lalATa (bhAle godhyalikAlIkalalATAni-abhi0 2 / 237) 4. puNDram-tilaka (tilake tamAlapatracitrapuNDravizeSakA:-abhi0 3 / 317) 5. tamAlapatraM-tilaka /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrIbhikSumahAkAvyam unake kAnoM meM pahane hue donoM kuMDaloM kA pratibimba kapoloM para gira rahA thA, isalie cAra kuMDaloM kI sI pratIti ke kAraNa aisI tarkaNA ho rahI thI ki kyA inhoMne kaSAya-catuSTaya kA nAza karane ke lie kuMDaloM ke miSa se cAra cakroM ko to dhAraNa nahIM kiyA hai ? 16. vistIrNavakSaHsthalalambamAnahArAvalIprotaviziSTamuktAH / dIkSAvizuddhAdhyavasAyameghA''muktodabinduvrajavad vibhAnti / / jinake vizAla vakSaHsthala para laTakate hue pralambamAna muktAvaliyoM meM piroye gaye viziSTa motI aise pratibhASita ho rahe the ki mAno dIkSA ke vizuddha adhyavasAya rUpa megha se mukta pAnI ke bindu camaka rahe hoN| 17. zeSAtizAyI vratasArabhAre, haste'sya tasmAd valayaM vibhAti / kiM vA jaganmohabhaTa praNAzya, yenodbhaTA'vApamadhAri zauryAt // ___ mahAvratoM ke bhAra ko vahana karane ke lie bhikSu pRthvI ke bhAra ko vahana karane vAle zeSanAga se bhI baDhakara haiN| isIlie to inake hAthoM meM ye valaya zobhA pA rahe haiM athavA apane zaurya se saMsAra ke mohabhaTa kA nAza kara inhoMne zauNDIrya ke pratIka tathA udbhaTa vIroM dvArA prApta kie jAne vAle ina valayoM ko dhAraNa kiyA hai / 18. yogIva mudrAM kalayan kalAbhirUmi sarasvAniva samprabibhrat / protphullitAmbhojadalopamAna, etasya pANiH zuzubhe zubhAGkaH / / __ jaise yogI mudrA se, samudra UrmiyoM se zobhA pAtA hai, vaise hI inakA vikasita kamalapatra se upamita hAtha kalAoM se suzobhita ho rahA thaa| 19. mANikyamuktAkananibaddharyo'laGkRto'laGkaraNavicitraiH / . AmodasammoditamaJjarIbhI, reje dharAyAmiva kalpasAlaH // ___mANikya-muktAoM se jaTita svarNa nirmita vicitra AbhUSaNoM se alaMkRta unakA zarIra vaise hI dedIpyamAna ho rahA thA jaise dharA para Amoda yukta maMjariyoM se kalpavRkSa zobhita hotA hai / 20. gandheramandairiva gandhasAro', mAkanda vRndairiva pusspkaalH| __nistandracandrariva candrakAnto, bhrAjiSNubhUSAbhirayaM bamAse // 1. gandhasAra:-candana (gandhasAro malayajazcandane abhi0 3 / 305) 2. mAkandaH-Amra (abhi0 4 / 199) 3. puSpakAlaH-vasanta (puSpakAlo balAGgakaH-abhi0 2070)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 107 jaise bhInI-bhInI gandha se candana, AmravRkSoM se vasanta tathA nirmala candra se candrakAMta maNi suzobhita hotA hai vaise hI bhikSu una dedIpyamAna AbhUSaNoM se zobhita ho rahe the| 21. etasya vA naH suSamA'dhikaM kimityAzayA maNDanamaNDalAni / Alokayanti svamaNIkSaNebhyaH, prItyA yadA''secanaka'pratIkAn // ___hama adhika sundara haiM yA bhikSu kA zarIra adhika suMdara hai'--yaha socakara AbhUSaNa apane maNirUpa netroM se una avayavoM ko TakaTakI lagAe dekha rahe the jinako dekhane se dRSTi tRpta hotI hI nhiiN| 22. vaicitryanaipathyamarIcicabhitti vinA vyomvishaaldeshe| citrANi citrANi vicitrayanti, nAnA ghanaM cAru mahendracApam / / bhitti ke binA hI unake vicitra vezabhUSA se phUTatI huI kiraNoM se usa anantAkAza meM raMga-biraMge vicitra citra citrita ho rahe the| aisA pratIta ho rahA thA mAno binA megha hI AkAza meM sundara indradhanuSa citrita ho rahA 23. tadvizrutApUrvamahAmaheSu, svasvAlayAnnAgarikairvRto'yam / prAbhAtike'nehasi rohitAzvAda, vidyotamAnaH kirnnrivaarkH|| usa vizruta aura anUThe samAroha meM bhAga lene ke lie apane-apane gharoM se nikala kara logoM ne dIkSArthI ko cAroM ora se vaise hI ghera liyA jaise agni kI upekSA karane vAlI pratyUSa kAla kI lAla kiraNeM sUrya ko ghera letI haiN| 24. svarbhUrbhuvaH praSThaparezapatra vismApakaM bandhuratoddharINam / utkocitaM yAnamamuSya taistaiH, zakAdikaistIrthapaterivAya'm // lokatraya ke pramukhatama yAnoM ko bhI vismita kara sakane vAle aise sundaratama yAna (vAhana) Apake sAmane vahAM kI janatA ne prastuta kiye jaise ki zakrendra Adi tIrthAdhinAyaka tIrthaMkara ke lie prastuta karate haiN| 1. Asecanakam-jisako dekhane se netra tRpta na hoM (tadAsecanakaM yasya ___ darzanAd dRg na tRpyati-abhi0 6 / 79) 2. pratIka:-avayava, aMga (ekadeze pratIko'GgAvayavA-abhi0 3 / 230) 3. nAnA-binA (hirug nAnA pRthag vinA-abhi0 6 / 163) 4. rohitAzvAd-rohitAzvaM-agnimupekSya ityarthaH / 5. patraM-vAhana (yAnaM yugyaM patraM vAhyam-abhi0 3 / 423)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrIbhikSumahAkAvyam 25. saudharmakalpAdhipatirgajendramazAnajendro vRSabhAdhirAjam / ___ ahaMn yathA daivikayApyayAnaM, yAnaM tathA tat samalaGkarod yH|| taba Apane usa vAhana ko vaise hI alaMkRta kiyA jaise saudharmendra airAvaNa hAthI ko, IzAnendra vRSabha ko tathA tIrthaMkara deva-nirmita zibikA ko alaMkRta karate haiN| 26. kalyANatUryANi janaiH pramodAt, santADitAnyekavidhAbhiratra / ApUrayan sarvakAgnikuJjAn, yatpuSkarAvartakagarjanAvat // taba harSa vibhora hokara janatA ne aneka maMgalamaya vAdya bajAe / unake sumadhura nAda se sAre dinikuMja samAnarUpa se vaise hI pUrita ho gae jaise puSkarAvarta megha ke gaMbhIra ghoSa se pUrita hote haiN| 27. AnandabherI purataH praNAdaH, zabdAdvitIye bhuvane tdaapte| mAGgalyamAlAbhirabhIkSyamANo, hAt samArohasamaM pratasthe / bhikSu apane sthAna se dIkSAsthAna kI ora samArohapUrvaka prasthita hue / usa samaya aneka mAMgalika vidhiyAM saMpanna huii| Age-Age hone vAle zabdoM se pratIta ho rahA thA ki mAno Ananda kI bherI baja rahI hai aura usase sArA loka zabdAdvaitamaya bana gayA hai / 28. yAnAdhirUDho'tizana zanaiH sa, zreNyA yadA sNsrnne''vtiirnnH| bhUmispRzastaM parilokya lokyamAzcaryasindhau sutarAM nimagnAH / ve yAna para ArUDha hokara dhIre-dhIre galiyoM ko pAra karate hue rAjamArga para aae| logoM ne una darzanIya bhikSu ko dekhA aura dekhakara Azcarya sindhu meM DUba ge| 29. hallekhataH kecana cAruraGgAcAryanti ghaNTApartha ctvraadii| citrIyamANA api ke'pi ke'pi, devAyamAnA iva ninimeSAH // 1. yApyayAnam-zibikA (zibikA yApyayAne...-abhi0 31422) 2. shrennii-viithii| 3. saMsaraNaM-rAjamArga (ghaNTApathaH saMsaraNaM-abhi0 4 / 53) 4. hallekhaH-utsukatA (autsukyaM ""hallekhotkalike-abhi0 2 / 228). 5. ghaNTApathaH-rAjamArga (abhi0 4 / 53) 6. catvaram-bahuta mArgoM ke milane kA sthAna (bahumArgI tu catvaram abhi0 4154)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 109 kucha vyakti utsukatA se rAjamArga tathA bahumArgI sthAnoM para naTa-vidyA kA sundara pradarzana kara rahe the| kucha unako dekhane ke lie citrita manuSyoM kI bhAMti sthira khar3e the aura kucha devoM kI bhAMti ninimeSa bana rahe the| 30. zobhAmananyAmupalakSya tatra, nAnAprakAdi gunnaaymaanaaH| ___ vAdyasvarA vyomatale prasanuDimbhA yathA vai pituraGkapAlyAm / / aise ananya samAroha kI divya chaTA ko dekhakara protsAhita hue vAdyasvaroM ne apanI gati (dhvani) ko dviguNita karate hue ananta AkAza meM vaise hI phaila gae jaise apane pitA kI goda meM bAlaka / 31. etat kSaNAta kepi na vaJcitAH syurevaM vivAdAd gahanAlaye'pi / vAditranAdA: zubhadUtadezyA, Amantrayanta: paritaH sphuranti / _ 'isa mahotsava se koI vaMcita na raha jAye', isa vizeSa prayojana se ghara ke bhItara baiThe manuSyoM ko bhI Amantrita karane ke lie zubha dUtoM kI bhAMti vAdya-svara ahamahamikayA cAroM ora phaila ge| 32. tadvattavinAH parizeSamA, utkaNThitA ke militA na tatra / Anandato vismRtabhinnakAryA, nAnAvidhAlApajuSastadAnIm / / ina vAdya-svaroM se samAroha kI jAnakArI prApta kara avaziSTa loga bhI usa samAroha meM sammilita hone ke lie utkaMThita ho ge| aise kauna the jo usa samAroha meM sammilita na hue hoM ? loga Anandavibhora hokara anyAnya kAryoM ko bhI bhUla gae tathA usa samaya nAnAvidha AlApa-saMlApa karane lge| 33. sammardanaM sammadatInmadiSNu, saMkIrNatA sampravikIrNaharSA / vAcAlatA'smin rasanAlikA'bhUt, zRGgArabhUtaM vigatatrapatvam / / usa julUsa kI apAra bhIDa meM jo sammardana ho rahA thA, vaha bhI sammada (harSa) ko hI uddIpta karane vAlA thaa| jo saMkIrNatA thI vaha cAroM ora harSa ko hI vikIrNa kara rahI thii| jo vAcAlatA thI vaha rasa kI nahara bahAne vAlI thI aura jo nirlajjatA (ucita ni:saMkoca vRtti) thI vaha bhI vahAM zRMgAra bana gaI thii| 34. mAlinyamutsRjya virodhino'pi, vAdyapraghoSA militA yadasmin / mitrIyamANA nahi ki bhveyuloke'pi parvAdiSu sabhyalokAH // 1. vinnaM-vicArita (vinnaM vittaM vicArite-abhi0 6 / 111) ..
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrIbhikSumahAkAvyam aise samAroha meM ve virodhI vAdya-svara bhI apanI apanI malinatA ko chor3a mitratA pUrvaka eka dUsare kI tAna (laya) meM mila gye| to kyA parva Adi utsavoM meM ziSTa evaM bhadra loga virodhI bhAvanAoM ko bhUla paraspara mitratA kA vyavahAra karate hue eka dUsare se nahIM mila jAte ? 35. mAhAtmyamasyAdbhutameva kiJcin, mA virAgA: kimu tad vicitram / rAganijAGkAna'parAn sRjanto, jAtA apUrvA makaradhvajAzca // inake adbhuta mAhAtmya se koI manuSya virakta bana jAye isameM to Azcarya hI kyA parantu jo dUsaroM ko kAmarAga se apane samAna rAgI banAte the ve kAmadeva tulya vyakti bhI apUrva virAgI bana ge| 36. AtApadambhAd hRda'mAttaharSa, kSipyan kSapAkSINakaraH samantAt / piSTAta pujaM yadi vA prabhUtaM, proDDAyayan sammilito nbhsthH|| isa samAroha kI aisI divya chaTA dekha svayaM sUrya bhI itanA adhika harSAkula ho uThA ki vaha usa apAra harSa ko apane ApameM samAhita nahIM kara sakA, isIliye usane isa Atapa ke miSa se apane harSa ko cAroM ora bikhera kara athavA sugaMdhita cUrNa ko pracuramAtrA meM pheMkatA huA svayaM samAroha meM bhAga lene ke lie AkAza meM A khaDA huaa| 37. prastAvavijJo divase'vitatya, gucchIkRtAnAzAtmakarAna sudhAMzuH / samprAhiNoccaJcalaromaguccha-vyAjAttatastadviyuto gataH kham // taba avasaravAdI candra ne dina meM saMkucita hokara apanI samasta kiraNoM kA gucchA banA unako caMcala cAmara ke miSa se usa virAgI kA svAgata karane ke liye pahale hI vahAM samAroha meM bheja diyA aura svayaM kiraNoM se rahita hokara AkAza meM A khaDA huaa| 38. nAryopyaratyA nijanaijasaudhAducchRGkhalA etya gavAkSamAlAm / vibhrAjayanti pramadA: savegAH, pArasparotpIDanamAdadhAnAH / / julUsa ko dekhane ke lie lAlAyita lalanAeM utsukatA se ucchRkhalasI hotI huI, zIghratA ke kAraNa pArasparika utpIDana ko sahana karatI huI apane-apane makAnoM ke gavAkSoM ko suzobhita kara rahI thiiN| 1. ca iti api / 2. kSapAkSINakara:-sUrya / 3. piSTAtaH-sugaMdhita cUrNa (piSTAtaH paTavAsaka:-abhi0 3 / 301) 4. aratiH-utsukatA (autsukyaM""AyallakAratI- abhi0 2 / 228)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 111 39. taM draSTumutkaNThitazubhravAmA, vAtAyanAd baahyvinirgtaasyaiH| padmAkareSUttamapadmapaGktisaGkalpazIlAn manujAna sRjantyaH // usa mahAbhAga ko dekhane ke lie utkaNThita zubhra lalanAeM vAtAyanoM se apanA muMha bAhara nikAlakara dekha rahI thIM, usa samaya manuSyoM meM yaha kalpanA ho rahI thI ki striyoM kI paMktiyAM mAnoM padmasarovara meM padmoM kI khilatI huI paMktiyAM hI hoN| 40. kAzcit samutpannakutUhalena, kiM ki kimetallapanAbhirAmAH / anyonyavegapratirodhakAmA, nidhyAtumutkAH paridhAvamAnAH // kucha striyAM 'yaha kyA ?' 'yaha kyA ?' kahatI huI tathA eka dUsare ke gativega ko rokane kI icchuka hotI huI usa virAgI ko gaharAI se dekhane ke lie Age se Age daur3a rahI thiiN| 41. dhAvatkvaNannapurakAJcinAdastattannadadvAdyasamAnarUpAH / jAtatvarAH kAzcana bAlikAvat, taM vIkSituM har2yAtalaM smiiyuH|| unheM dekhane ke lie kucha striyAM bAlikAoM kI bhAMti utAvalI hotI huI dauDa kara apane-apane vizAla gharoM kI chatoM para ekatrita hone lgiiN| usa samaya unake nUpuroM aura karadhaniyoM kI dhvani usa samAroha meM bajane vAle vAdyoM kI dhvani ke samAna thii| 42. ko'yaM kimarthaM kva yiyAsurutka, evaM vidhAlApakalA mitho'tra / pratyuttarANya'rthaparANi tatra, kApi pragalbhA'rpayati prabuddhA // yaha kauna hai ? yaha kisa prayojana se kahAM jAne ke lie utsuka hai ? isa prakAra striyoM meM pArasparika AlApa-saMlApa ho rahA thaa| taba kisI prabuddha aura nipuNa strI ne yathArtha uttara dete hue kahA 43. vairaGgiko'sau viSayAda viraktaH, saMsArasindhuM pratitIrSareSaH / dhanyaH sakhi ! pravajituM prasattyA, niryAti nidhUtasamastamohaH // yaha virAgI hai, viSayoM se virakta hai aura yaha saMsAra-samudra ko tairane kA icchuka hai| yaha samasta moha ko prakaMpita kara dIkSA svIkAra karane ke liye jA rahA hai| ataH he sakhi ! yaha dhanya hai| 44. asmAdazInAM kSaNarAgiNInAM, sadhrIci! bhogAt pravirajyamAnaH / zazvaccidAnandavilAsarAgAM, mukti samAdAtumayaM prayAti // 1. sadhrIcI-sakhI (vayasyAliH sakhI sadhrIcI-abhi0 3 / 193)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhIbhikSumahAkAvyam . he sakhi ! yaha hama jaisI kSaNika rAgavAlI striyoM ke bhoga se virakta hokara zAzvata cidAnandavilAsotpAdinI mukti ko prApta karane ke lie jA rahA hai| 45. tAstAstadA zAntahRdo'nukalA, vAmAH prazaMsanti tamIkSamANAH / dhanyo'sti dhanyostyayamaGgabhAjAM, yo yauvane'smin zramaNatvamIpsuH / / taba ve striyAM zAMta aura anukUla hotI huI usa virAgI ko dekhakara prazaMsA ke svaroM meM kahane lagIM-oha ! yahI manuSyoM meM dhanya hai, dhanya hai jo isa yauvana ke prabhAta meM zrAmaNya ko prApta karanA cAhatA hai| 46. evaM hi sarvatra yazobhivAdAna, jAjAyamAnAn praNayaMzzrutAbhyAm / yatrA'pi tatrApi janAnurodhainirudhyamAno'nyamanonudarzI / / isa prakAra sarvatra yazogAna ko apane kAnoM se sunatA huA tathA dUsaroM ke manogata bhAvoM ko dekhatA huA vaha viraktacetA virAgI logoM ke anurodha se sthAna sthAna para rukatA huA jA rahA thaa| 47. aurvAGganAdarzanadAmadivyaH, uurviijnaalocnmaalbhaarii| AzIrvacaHpUritakarNayugma, AnandamRdvanniragAnagaryAH / / chatoM para khaDI striyAM unako ekaTaka nihAra rahI thIM aura pRthvItala para khaDe loga AMkheM phADa-phADa kara unako dekha rahe the| cAroM ora se gUMjane vAle AzIrvAda ke vacanoM se kAna bahare ho rahe the| isa prakAra Ananda se otaprota bhikSu nagara se bAhara aae| 48. dRGgAd bahirvIpavatIpratIre, kAntAranetAramiveti ramyam / zrIbhiH parAbhUtasamastavRkSaM, nyagrodhavRkSaM sa zubhaM dadarza // unhoMne nagara ke bAhara nadI ke taTa para eka vizAla zubha vaTa vRkSa ko dekhaa| vaha apanI zobhA se samasta vRkSoM ko parAbhUta karane vAlA tathA vanarAjA ke sadRza ramaNIya thaa| 49. so'pi svayaM navyapravAlanetrarAlokayan sanmukhamAzrayantam / nAnAnabhaHsaGgamasanninAdarAhvAyayana saMstamivA'bhimAti // vaha vaTa vRkSa apane navya pravAla rUpa netroM ke sanmukha Ate hue isa mahAbhAga ko dekha mAno nAnA prakAra ke pakSiyoM ke madhura nAda se usa vairAgI ko AhvAna karatA huA-sA pratIta ho rahA thaa|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 113 50. prAgeva taM baizravaNAlayA''gaM', saMbhUSayAmAsa RSIzvaraH sH| tasmAcca tatraiva mahAnubhAvAdabhyAgataH parvaparicchadena' / / isa nava yuvA virAgI ke Ane ke pahale hI AcArya zrI raghunAthajI saparivAra usa vaTa vRkSa ko alaMkRta kara cuke the| ata eva vaha virAgI ThATabATa se pArivArika tathA paurajanoM ke sAtha vahAM A phuNcaa| 51. saMsArabhArAniva bhUSaNAni, santyajya dhIro dhRtasAdhuveSaH / kSipraM tadAcAryasamIpamasthAn, manye vapuSmAn prazamo raso'yam // vaha dhairya dhurandhara bhikSu saMsAra-bhAra ke samAna hI AbhUSaNoM ke bhAra ko apane zarIra se utArakara sAdhu veSa meM zIghra hI guru ke sanmukha Akara baiTha gayA / taba aisA laga rahA thA ki mAno svayaM prazAntarasa hI mUrtimAn hokara vahAM A baiThA ho| 52. akSuNNavairAgyasudhAprasAraiH, santarpayan darzakadarzanAni / namro'bhyadhAn namrataraM bhavanto, yacchantu dIkSAM yaminAmadhIza ! // akSuNNa vairAgya sudhA ke prasAra se darzaka vyaktiyoM kI AMkhoM ko tRpta karatA huA vaha vinIta dIkSArthI vinamra bhAvoM se AcArya ko prArthanA karane lagA-'gurudeva ! aba mujhe dIkSA pradAna karane kI kRpA kreN|' 53. ratnAbhrazailAmRtakAntimArgazIrSA'sitadvAdazavAsare taiH| paJcAdhikaviMzativArSiko'sau, sandhAvRtarucchvasitairadIkSi // vikrama sambat 1808 mArgazIrSa kRSNA dvAdazI ke punIta dina paccIsa varSa ke taruNa bhikSu ko saMghapati ne samasta saMgha ke samakSa dIkSA pradAna kii| 54. saumyena somaH kamanena kRSNo, revantake nAmbujapaJcazAkhaH / prAcInabahizca yathA jayena, dIpto'munA'yaM raghunAthasUriH // 1. vaizravaNAlayaH-vaTa (syAd vaTo vaizravaNAlayaH-abhi0 4 / 198) 2. agaH-vRkSa (vRkSo'gaH zikharI abhi0 4 180) 3. parvaparicchadaH-dIkSA samAroha meM sammilita hone vAle log| 4. saumyaH-budha nakSatra (budhaH saumyaH praharSula:- abhi0 2 / 31) 5. kamanaH-kAmadeva (kamanaH kalAkelirananyajo'GgajaH-abhi0 2 / 141) 6. revantakaH- sUryaputra (abhi0 2017) 7. ambujapaJcazAkhaH-sUrya / 8. prAcInabahiH-indra (prAcInabarhiH puruhUtavAsavI-abhi0 2 / 85)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhikSu mahAkAvyam aise ziSya ko pAkara AcArya raghunAthajI vaise hI suzobhita hone lage jaise buddha nakSatra se candramA, makaradhvaja se kRSNa, sUryaputra revaMtaka se sUrya aura indraputra jaya se indra / 114 55. tejasvinaM zaikSamamuM navInaM, nirvarNya nirvarNya lalAmabhUtam / mene svayaM sAdhupatiH svakIyaM, lokottamaM bhAgyavijRmbhaNatvam // aise lalAmabhUta tejasvI naye ziSya ko dekha-dekhakara svayaM AcArya ne apane bhAgyodaya' ko lokottama mAnA / 56. naMnamyamAnA janatA jajalpa, jAtAH kRtArthA amunA bhavantaH / ardhar'sGgabhuvAspacintA:, kSoNIbhRto bhAgyavatA yathA'tra // guru ke caraNoM meM bAra-bAra vaMdanA karate hue loga kahane lage'guruvara ! Apa isa ziSya ko pAkara vaise hI kRtArtha ho gae jaise kisI dIrghAyu aura bhAgyazAlI rAjakumAra ko pAkara rAjA nizcinta ho jAtA hai / 57. itthaM samullApakalApakena pIyUSapAnaM racayan sa tena / cikroDa bhUmau vipine yathaiva, yUthAdhinAthaH kalabhena kamraH // isa prakAra janatA ke AlApa - saMlApa kA amRtapAna karate hue AcArya raghunAthajI usa zaikSa ziSya ke sAtha vaise hI vicaraNa karane lage jaise vanapradeza meM suMdara gajendra apane kalabha ke sAtha vicaraNa karatA hai / 58. eSa praNeyo' vinayI nayena, guviGgitAkAravizAradazca / gurvAdaropyadbhutatadvineyasaMvAdisaMvAdapathaprasArI // zaikSa muni bhikSu anuzAsita, vyavahAra aura AcaraNa se vinIta tathA guru ke iMgita aura AkAra ko jAnane-mAnane meM nipuNa thA / guru kA usake prati Adara - vAtsalyabhAva bhI adbhuta thA aura vaha bhikSu ke vinaya kA saMvAdI arthAt vinaya ke anurUpa tathA usakI vinayazIlatA ke saMvAda ko phailAne vAlA thA / 59. zikSA zubhA'smin pratibimbitAtmadarze prasRSTe kiraNAvalIva / vairAgyabhUSA zuzubhe yadaGge, dIkSArthasaJjAtavarAn na dasrA // 1. jaivAtRkaH - dIrghAyu (jaivAtRkastu dIrghAyuH - abhi0 3 / 143 ) 2. praNeyaH - anuzAsita ( vazyaH praNeyo - abhi0 3 / 96 )
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 115 guru kI zikSAeM unake svaccha hRdaya meM vaise hI pratibimbita ho rahI thIM jaise nirmala darpaNa meM razmiyAM aura unake zarIra para nikharatA huA vairAgya unakI zrAmaNIya vezabhUSA se nyUna nahIM thA / 60. * tacchikSitAcAravicakSaNasya kA nAma sUkSmA'navadhAnatA'pi / mantrAbhimantrAyitamAnavasya kiM rAkSasI yAtumadhIzvarI syAt / guru se AcAra - vidhi kI zikSA pAne vAle usa vilakSaNa ziSya ko sUkSma anavadhAnatA - pramattatA bhI vaise hI nahIM chU pAyI jaise maMtra se abhimaMtrita puruSa ko eka rAkSasI / 61. enAMsi bhUyAMsyapi bhUrizaktyA, spraSTuM na zaktAni bhaveyuretam / eNavrajo'tIva pariplavaH kimeNAdhinAthaM savidhaM samIyAt // pracura pApa apanI pUrI zakti kA prayoga karake bhI muni bhikSu kA sparza karane meM samartha nahIM hue / kyA atyaMta capala mRgoM kA yUtha bhI siMha ke samIpa upasthita ho sakatA hai ? 62. kintvatra siddhAntayathArthatAyuk- svAcA rakalpapratikalpakAnAm / adhyApanaM saMsthagitaM puraMva, pollaprathodghATanasAdhvasena // usa sampradAya meM pola khula jAne ke bhaya se saiddhAntika yathArthatA yukta sAdhuoM kA AcAra-vicAra aura kalpAkalpa kA adhyayana-adhyApana to pahale hI sthagita thA / 63. abhyAsayed vA svaruciprakArAt, zaithilyasaG kliSTaparamparAvat / jijJAsitAbhiH sa mattathaiva, sahyAthi puMvat satatA'bhiyogaH // yadi adhyayana karavAte to bhI apanA manamAnA tathA apanI zithila paraMparA ke anurUpa hI, taba ve bhikSu bhI jaise adhyayana karavAte vaise hI jijJAsu vRtti se satata utsAha ke sAtha adhyayana karate jAte, jaise ki ArogyArthI puruSa vaidya ke kathanAnusAra hI apanI pravRtti karatA hai / 64. stokAdanAbAdhagatirbabhUva stokeSu bhaGgeSu samIravat saH / AditsureSo'sti punaH pavitrajainAgamAmbhonidhi ratnarAzim // 1 alpa samaya meM hI thokar3oM tathA bhaGgoM ke adhyayana meM unakI gati vAyu kI taraha anAbAdha ho gaI, phira bhI pavitra Agama- sindhu kI apAra rAzi ko prApta karane ke lie unakA mana satata prayatnazIla banA rahA / 1. sahyaH - Arogya (sahyArogye abhi0 3 / 128) 2. abhiyoga : - utsAha (abhiyogodyamI prauDhiH - abhi0 2 / 214)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrIbhikSumahAkAvyam 65. jainAgamAnAM paThanaM gRhibhyojinaniSiddhaM nanu pAThanaM ca / sImA nibaddhA zaminAM kRte'pi, kintvatra tatkalpaviparyayo hi // jinezvara deva ne gRhasthoM ke lie jainAgamoM ke paThana-pAThana kA mUlataH hI niSedha kiyA hai aura saMtoM ke lie bhI AgamoM ke paThana-pAThana kI sImA nirdhArita kI hai| parantu isa sampradAya meM isa kalpa kA viparyaya hI thAarthAt AgamoM ke adhyayana-adhyApana ke lie koI bhI maryAdA nahIM thii| 66. tasmAdyavetaM prathame hi varSe, drAgA''mananta' varapaJcamAGgam / samyanibhAlyA'tizayAt kRtaM kairAzcaryadolAntaradolanaM na // isIlie AcArya raghunAthajI ne inheM prathama varSa meM hI pAMcaveM aMga Agama bhagavatI sUtra kA adhyApana karavAnA prArambha kara diyaa| bhikSu ko prathama varSa meM hI bhagavatI kA samyag adhyayana karate dekha, aisA kauna thA jo Azcarya ke jhUle meM nahIM jhUlA ho ! . 67. sUkSmAtisUkSmANyanuyojanAni, saiddhAntikAni praNayena boddham / saMrakSayan svaM bahudhA guruM sa, sandehasindhau na nipAtukaH kim // sUkSmAtisUkSma saiddhAntika vyAkhyAoM kA vinayapUrvaka avabodha karane ke lie ve tarka-vitarka karate aura apanI bAta ko siddha kara guru ko bhI aneka bAra saMdeha-siMdhu meM nimagna kara dete| 68. kalpApakalpAzrayapRcchanAbhirAndolito yena vicAramagnaH / kintva'nyathA no sthitiretayozca, jAtA kadA'pi prabubhutsubhAvAt // kabhI kabhI kalpa-akalpa saMbaMdhI praznoM ke viSaya meM jaba Apa apane guru se kucha pUchate taba guru svayaM hI vicAramagna ho jAte / cAhe kucha bhI kyoM na ho, para ApakI jijJAsA vRtti hone ke kAraNa ApameM tathA guru meM kabhI bhI kisI prakAra kI anyathA sthiti nahIM bnii| 69. atyalpakAlena kalindikA''smai, pAtrAya rucyA guruNA prdttaa| saGgrAhaphenA''paTunA'munA'pi, piitaandhi'piitsvguruuktisindhuH|| 1. mnAM abhyAse iti dhAtoH rUpam / 2. kalindikA-AnvIkSikI Adi vidyAeM (kalindikA sarvavidyA abhi0 2 / 172) 3. pItAbdhiH--agastyamuni (agostyo'gastiH pItAndhiH-abhi0 2 / 36)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 117 bahuta thor3e samaya meM AcArya raghunAthajI ne supAtra bhikSu ko apanI icchA se sArI vidyAeM sikhA diiN| Apa grahaNa karane meM ati dakSa the, ataH Apane guru dvArA pradatta jJAna-sindhu ko vaise hI pI liyA jaise agastyamuni ne samudra ko pI liyA thaa| 70. kalyANabhaktiH pravibhaktisakti pnakti bhAvitvamamuSya sAkSAt / vijJApikA'vaiyabhicArikI vit', ki no parokSAntaritArtharAzeH // ___ApakI kAlyANika bhakti aura sevAbhAvanA Apake ujjvala bhaviSya kI hI ora saMketa kara rahI thii| kyA parokSa evaM dUravartI padArthoM ko nirdoSa jJAna siddha nahIM karatA ? 71. etasya gAmbhIryavizAlatAyuga, medhAvimaurdhanyamavetya mAH / asmin sadA pATalaphullapuSpe, rolambamAlA iva sambhramanti // ApakI gaMbhIratA aura vizAlatA se yukta medhAvitA aura mUrdhanyatA ko jAnakara loga Apake pIche-pIche vaise hI ghUmane lage jaise pATala ke vikasita puSpa para bhramara maMDarAte haiN| 72. vyAkhyAnavizrANana zaktirasyA'pUrvA tataH paJcajanAH prakRSTAH / nAmnava nistandravinidrasabhyA, yaddezanAyAM bharitA bbhvH|| ApameM vyAkhyAna dene kI kalA apUrva thii| loga ApakA nAma sunate hI Alasya aura nIMda ko choDa vyAkhyAna-sabhA-sthala meM khacAkhaca bhara jAte the| 73. agrAgratastasya gurozca zazvat, saMvarddhamAnaM vinayaM prasAdam / / Alokya sanghasya vinivivAdAdasau hi netA bhaviteti dRSTiH // ___ isa prakAra bhikSu kA guru ke prati vinayabhAva aura guru kA ziSya bhikSu ke prati kRpAbhAva ko niraMtara pravardhamAna dekhakara samUce saMgha kI yaha nirvivAda dhAraNA bana cukI thI ki bhaviSya meM yahI bhikSu isa saMgha kA netA bnegaa| 74. prAkpuNyabhArAd guruziSyayoH saMjAtaH suyogo budhacandrayorvA / tIrNA vayaM pAragatA bhavAbdherevaM hi sArvatrikalokavAdaH // 1. pravibhaktisaktiH-sevAbhAvanA / 2. avyabhicArikI vit-avyabhicArI jJAna, nirdoSa jJAna / 3. vizrANanaM-dAna (abhi0 3 / 51)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118. zrIbhikSumahAkAvyam . .. yaha lokavANI sarvatra phaila gaI ki pUrva sukRta ke saMyoga se budha aura candra nakSatra ke yoga ke samAna yaha guru-ziSya kA kaisA sundaratama yoga milA hai! isa suyoga se hama to isa saMsAra-samudra ko taira gae, usake pAra pahuMca ge| 75. gambhIrimodArimabhaktibhAvAt, prajJAparADhayA'navarAya 'darzAt / ejyallasallakSaNayA ca nAthaH, saGkalpitaH syAdayameva bhAvI // AcArya raghunAthajI ne bhI bhaviSya kI lakSaNA zakti se isa ziSya kI mahAn udAratA, gambhIratA aura bhakti bhAva Adi se tathA prajJAvAn vyaktiyoM meM utkRSTa prajJAvAn dekhakara sambhavataH yaha kalpanA kI ho ki yahI merA bhAvI uttarAdhikArI hogaa| 76. yogyatvabhAdhyAya viziSTametaM, saGghATabandhena babandha buddhaH / mUrdhAbhiSiktena kumAramukhyo, no mudrayate mukhyavimudrayA kim // ____ guruvara ne ApakI yogyatA dekha Apako siMghADapati ke rUpa meM niyukta kara diyaa| kyA mUrdhAbhiSikta rAjA apane pramukha rAjakumAra ko mukhya mudrA se mudrita nahIM karatA? 77. taM svAryanIvat paridarzanAya, sampreSayAmAsa vikAzakAmam / bhUSNuM yathA bhUpatimAtmasUna, bhUpa: samAyojitayojitAGgam // ' AcArya raghunAthajI ne apane vikAsecchuka ziSya bhikSu ko Aryadeza darzana ke lie bhejA / unhoMne pRthak vihAra karane kA vaise hI Adeza diyA jaise rAjA bhaviSya meM rAjA banane vAle apane rAjakumAra ko nAnA prakAra kI yojanAoM meM niyojita karatA rahatA hai| 78. bhAsvatprabhAcakravadeSa tena, sambandhito'pi pratibandhamuktaH / raMramyamANo ramaNIyaramyo, lebhe pratiSThAM janatAsu tAsu // sUrya se saMbaMdhita hotA huA bhI sUrya kA prabhA-cakra sarvatra svatantra rahatA hai, vaise hI guru se sambandhita hote hue bhI atyaMta manabhAvaka muni bhikSu pratibandha-mukta hokara viharaNa karate hue logoM meM pratiSThA prApta karate rhe| 79 saMzrutya saMzrutya kakaba nikuJjakukSimbharizlokamamuSya dUrAt / dhArAhatotphullakadambapuSpasmerAnana: saGghapati: sasaGghaH // 1 anavarAya'm - mukhya, pradhAna (abhi0 6 / 75) 2. su+Arya+nIvRt-Aryadeza (dezo janapado nIvRt-abhi0 4 / 13) 3. kakup - dizA (dig harit kakup-'abhi0 2 / 80)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 119 samasta saMgha aura svayaM saMghapati bhI diga-nikuJja ko paripUrNa kara dene vAle Apake yazogAna ko dUra se suna-suna kara vaise hI praphullita hone lage jaise ki megha-dhArA se praphullita kadamba kA puSpa / 80. pArve kadAcicca pRthak kadAcita, saMrakSayan taM parivarttamAnaH / zreSThI yathA lAbhakaraM vinItaM, vyApAradakSaM svasutaM pravAse // ___ AcAryazrI muni bhikSu kA saMrakSaNa karate hue kabhI unako pAsa meM rakhate aura kabhI pRthak pravAsa meM vaise hI bheja dete jaise zreSThI apane kamAU, vinIta aura vyApAra-nipuNa putra ko pravAsa meM bhejatA hai / 81. tatsadyazo'nargala'DiNDimena, sAkaM nijAyaM nirapAyametya / Aloci nAthena vasundharAyAmukSUsitaM nAma mamaiva tena // unake nirbAdha yazogAna ke sAtha-sAtha apanI bhI prazasta khyAti ko bar3hate dekhakara saMghapati ne socA ki muni bhikSu ne vAstava meM merA hI nAma camakAyA hai| 82. itthaM dvayordaiSTikatA'tivAho, gacchan mithI maadhurimoddhriinnH| diGmUDhayoriGgitayoryathaiva, nyakSakriyAkANDavatoH satohi // ___ isa prakAra donoM-guru-ziSya kA bhAgyazAlI samaya nirbAdha madhurimA ke sAtha bIta rahA thaa| donoM eka-dUsare ke anurUpa vaisI hI kriyA karane lage jaise ki do digmUDha vyakti eka-dUsare ke iMgita aura AkAra ko samajhakara karate haiN| 83. zeSAvazeSAsthitayo'pi bhinnA, nirmIyamANena tathAvidhena / etaccaritrAdhivinAyakena, vidyotito chotitsmprdaayH|| aise cAturmAsika tathA zeSakAlika sthiti ko anyatra bitAte hue caritranAyaka bhikSu ne isa dIpta sampradAya ko aura bhI adhika dIptimAn banA diyaa| 54. asyAdimoyaM khalu meghakAlaH, prAvarttatA''nanditameDatAyAm / zrIsojate'jAyata kAntakIA , prItyA janAnAM rabhasAda dvitiiyH|| ApakA pahalA pAvasa-pravAsa (cAturmAsa) meDatA meM AnandapUrvaka saMpanna huaa| ApakI kAnta kIrti se prabhAvita hokara janatA ne ApakA dUsarA caturmAsa atyaMta bhaktipUrvaka sojata meM krvaayaa| 1. anargalam -abAdha (aniyaMtritamanargalam-abhi0 6 / 102) 2. daissttiktaa--bhaagyshaalitaa|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrIbhikSumahAkAvyam 85. jetAraNe'bhUta sRkhatastRtIyasturyo balaMdAnagare blisstthH| . evaM kramAdAkramato dharitrI, krAnti: samAgAdiha paJcamasya / tIsarA caturmAsa atyanta Ananda ke sAtha jetAraNa meM huA aura cauthA caumAsA balundA nagara meM sampanna huaa| isa prakAra kramazaH vihAra karate hue Apake pAMcave caturmAsa meM krAnti kA udbhava huaa| 86. AsIt tadA'khaNDitagarvagarvI, dezeSu dezo baramedapATaH / .. vIratvalakSmIdRDhadugaMkalpaH, zauNDIrima'zrInyavasad yadatra // __ usa yuga meM apane akSuNNa gaurava ko banAye rakhane vAlA tathA samasta dezoM meM pramukhatama sthAna rakhane vAlA mevADa nAma kA deza thaa| vaha vIratva lakSmI kA dRDha durga thA, jahAM vIratA sAkSAt nivAsa karatI thii| 87. taddezajA eva na gauravAhI, yannAmato hindupadena vaacyaaH| ___ adyA'pi sarve'skhalitAbhimAna rojo'bhipUrNAstvaritaM bhavanti // kevala usa deza ke vAsI hI usa deza se gauravAnvita nahIM the, kintu hindu janamAtra usase gauravAnvita ho rahe the aura Aja bhI usa deza ke nAmamAtra se sabhI svAbhimAna ke oja se AplAvita ho jAte haiN| 88. ki yatra ratnAni dhanAni santi, kiM vA vilAsAJcitamandirANi / yogIzvarasyeva nijAvalepe, prANAnapi projjhati yo'tivIraH / / kyA vahAM ratna aura dhana kA saMcaya hai ? kyA vahAM vaibhava aura vilAsa se paripUrNa vizAla bhavana haiM jinase ki vaha deza mahAn hai ? nahIM, kintu vaha eka mahAn parAkramI deza hai jo apane svAbhimAna kI rakSA ke lie eka yogIzvara kI bhAMti apane prANoM kA utsarga karane ke lie sadA taiyAra rahatA 89. mleccharanArabhibhUyamAnAstIthaiH surAste'pi plaaymaanaaH| yasmiccharaNye zaraNAyagUDhA, naNAM zaraNyaH kimu tasya citram // jaba mlecchoM tathA anAryoM dvArA saMtrasta kiye jAne para devagaNa bhI apane tIrthasthAnoM ko chor3a bhAga gae aura anyatra kahIM Azraya na milane ke kAraNa yahI zaraNabhUta mevAr3a deza unheM zaraNa dene vAlA banA, to phira manuSyoM ke liye yaha deza zaraNabhUta ho to Azcarya hI kyA ? 90. vaidhaya'sammadarajasvalAnaM, dodhUyamAno vijydhvjairyH| raajnmhaadurgnreshkiittistmbhrdmbhNgiricitrkuuttH|| 1. shaunnddiirimaa--viirtaa|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 121 ___ yaha deza mlecchoM ke AkramaNa se malina bane hue isa AkAza ko apanI phaharAtI huI vijaya dhvajA se pariSkRta karatA rahA hai tathA mahAdurga aura nirdambha narezvaroM ke kIrtistambhoM se parivRta uttuMga parvata para sthita cittoDa durga atyanta suzobhita hotA rahA hai| 91. saMrakSituM zIlamanantazaktyA, prANAhutiH kluptcitaanlaantaa| datteha kIttyai susatIsahasraH, sAkaM mahArANakapadminIbhiH / yaha vahI cittoDa hai, jahAM mahArAnI padminI ke sAtha hajAroM nAriyoM ne apane satItva kI rakSA tathA nArItva kI kItti ke lie apanI ananta zakti ko saMjokara jAjvalyamAna cittA meM haMsate-haMsate apane prANoM kI Ahuti de dI thii| 92. dezo vizeSo viSayAntareSu, sphUrjajjayazrI:puruSottamo yH| svAtantryamantrAptayazobhireSa, kSoNIzvarANAmiva cakravartI // mevAr3a deza anyAnya dezoM se viziSTa thaa| yahAM ke puruSottama mahArANA ne aneka bAra jaya prApta kI thii| apane svataMtratA ke maMtra se prApta yazakIrti se yaha deza rAjAoM meM cakravartI kI bhAMti agrasara thA / 93. ye kAtarAste'pi mahogravIrAH, syuryasya vRttapratibimbamAtrAt / khyAto mahArANakasatpratApasiMho nRsiMhopyajaniSTa ytr|| jisake jIvana caritra kA paThana va zravaNa karane mAtra se aura jisake tejasvI pratibimba ko dekhane mAtra se hI kAyara bhI mahAn vIra bana jAtA hai, aise labdhakhyAti narasiMha mahArANA pratApa bhI yahIM hue the| 94. AryatvahindutvavazAsuvRttasaMskArasaMrakSaka eka eva / vIrAgraNInAM nikaSAyamANo, dIpAyamAno'ripataGgakAnAm / / yaha deza Aryatva, hindutva, kulIna striyoM ke satItva tathA uttama saMskAroM kI rakSA ke lie bejoDa thA, akelA hI thaa| yaha vIrAgraNI vyaktiyoM ke lie nikaSapaTTa tathA zatrurUpa pataMgoM ke lie dIpakatulya thaa| 95. kailAzasaGkAzagirIzagaGgAsrotasvinInandanakAnanAdyaiH / niHzeSadezeSu vibhAti jambUdvIpo yathA dvIpagaNeSu gamyaH // ___ yaha deza kailAza giri ke samAna uttaGga zikharoM se, gaMgA kI taraha vizAla nadiyoM se, nandana vana ke anurUpa sundara udyAnoM se samasta dezoM se nirAlA hI pratIta ho rahA thA jaise ki samasta dvIpoM meM jambU dvIpa /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrIbhikSumahAkAvyam 96. UrvI prazasyA madhurAH sarasyAH, yasmin suvRkSA iva paarijaataaH| . hastyazvagodhAnyadhanaprapUttiH, nIvRnnarendro nayanAyako yH|| isa deza kI dharatI prazasya thii| yahAM mIThe pAnI ke sarovara, kalpavRkSa ke samAna acche vRkSa, hAthI, ghor3e, gAya, dhana-dhAnya Adi kI pracuratA thii| aisA pratIta ho rahA thA ki mAno yaha deza samasta dezoM kA rAjA aura nyAyamArga kA nAyaka hI ho| 97. raktenduhIrAbhramaNenidhAnaM, prAdurbhavatsatkaladhauta'khAniH / mA anaGgAnukarA hi yatra, rAmA ramAdhaHkRtakAmarAmAH / / vahAM mANikyamaNi, hIramaNi, candramaNi Adi ke nidhAna tathA svarNa aura cAMdI kI khAne pragaTa hotI rahatI haiN| vahAM ke manuSya kAmadeva ke samAna suMdara aura striyAM apane rUpa-raMga se kAmadeva kI patnI rati ko bhI nIcA dikhAne vAlI arthAt atizaya rUpa-saMpanna thiiN| 98. yatra pradhAnAmitapattanAni, vidyotamAnAni parispharanti / svargAnirAdhAratayaiva kiM vA, lastAni yAnAni kimetakAni // vahAM UMcI-UMcI aTTAlikAoM se AveSTita bahuta hI sundara bhavya nagara the| aisA lagatA thA ki svargIya vimAna bhI svarga meM sthAnAbhAva dekha yahAM para utara Aye hoN| 99. mANikyalakSmIpuruSottamAptA, prAsAdaramyA jnjiivniiyaa| yasmin sudhAsindhurivodayAdinAmA purAntA nvraajdhaanii|| vahAM 'udayapura' nAma kI navIna rAjadhAnI thii| vaha ratna, lakSmI, puruSapuMgava tathA prAsAdoM se ramaNIya, janatA ke lie jala kI bhAMti jIvanadAtrI tathA kSIrasamudra kI bhAMti amRtamayI thii| 100. zaktitrayeNAjitasatpratApo, nyAyakaniSTho jgdekviirH| tatrA'sti rAjA jitarAjacakraH, zrImAn mhaaraannkbhiimsiNhH|| vahAM zaktitraya ke dhAraka, satpratApI, nyAyaniSTha, mahAparAkramI aura rAjacakra ko jItane vAle zrImAn bhImasiMha nAma ke mahArANA rAjya karate the| 1. kaladhautam -cAMdI (syAd rUpyaM kaladhauta"..- abhi0 4 / 109)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 123 101. maakndmaalaamkrndvRndsvcchndgndhoddhrmnyjriimiH| niSkuNThakaNThaH kalakaNThakUja:, prollAsyamAnaH paritaH sadA yH|| 102. nAnAdrumairgulmalatAvitAne nA suvrnnaadRtpussppujaiH| ramyaM vanaM yatra yatastrapAbhirgopAyitaM svargavanaM nirIkSya // 103. krIDAtaDAgaH pratibaddhaghaTTo, yatrottamArAmamanomanojJaH / tatsaMnidhau bAlugiribakAho, maryAdito vedijayA sthiro'tH|| 104. khajUravRkSAstaTinItaTAnta, UdhrvadamAH kIrNajaTA jaTAlAH / maunAzritAH prAJjalino hi yatra, yogIyamAnA iva te tapanti // 105. eSA purI prAga viditakacakrA, yatrAAgatAH pANDusutA acakrAH / bhImena zAntyai nihato bako'tra, pratnI yadartha bhavi kiMvadantI / / 106. tasmistadA zrImati medapATe, maadynmhaaraajpdaadhikaare| bAgoranAmni prathite puresminnekaM caturmAsamazizriyat sH|| (SabhiH kulakam) usa mevADa deza meM 'bAgora' nAma kA nagara thaa| vaha AmravRkSoM ke makaranda tathA anyAnya svacchanda gandha se garbhita maMjariyoM ke AsvAdana se niSkuMThita kaMThavAlI kokilAoM ke sumadhura kUjana se atyanta kamanIya lagatA thaa| vaha nagara sundara upavana se zobhita thaa| usa upavana meM nAnA prakAra ke vRkSa tathA raMga-biraMgeM puSpoM se paripUrNa aneka gulma aura latAeM thiiN| usa upavana kI zobhA ko dekhakara svarga kA upavana bhI lajjA se kahIM chupa gayA ho, aisA pratIta ho rahA thaa| vahAM uttama aura manamohaka ArAma se parivRta aura sundara ghATa se pratibaddha eka krIDA sarovara bhI thA, jisake pAsa meM hI 'baka' nAmaka bAlu kA eka pahAr3a thaa| kiMvadantI hai ki vaha draupadI dvArA maryAdita kiyA gayA thA, ataeva sthira raha rahA thA (sarovara meM nahIM dhaMsatA thaa)| ___ usa nagara ke bAhara nadI ke taTa para UMce-UMce khajUra ke vRkSa apanI jaTAoM ko phailAe hue khar3e the / aisA pratIta ho rahA thA ki mAno sIdhe khar3ekhar3e maunAzrita jaTAdhArI yogI tapasyA kara rahe hoN| 1. vedijA-draupadI (vedijA yAjJasenI ca-abhi0 3 / 375) 2. UrdhvandamaH-khaDe hue (UdhvaM UrvandamaH sthitaH-abhi0 3 / 156) 3. prAJjala:-Rju (Rjustu prAJjalo'JjasaH-abhi 3 / 39) 4. pratnI-prAcIna (purANaM pratanaM pratna-abhi0 6 / 85)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam isa nagara ke lie yaha prAcIna kiMvadantI bhI hai ki pahale yahAM 'ekacakrA' nAma kI prasiddha nagarI thI, jahAM pAMca pANDava eka bAra binA senA-bala ke sAtha Aye the aura isI bAlu ke TIle para baka rAkSasa kA vadha kara bhIma ne sadA ke lie zAnti sthApita kara dI thI / 124 usa samaya vahAM mevADa meM 'mahArAjA pada" ke adhikAra se suzobhita bAgora nagara meM Apane eka caturmAsa arthAt pAMcavAM caturmAsa bitAyA / 107. tatraiva mahAbhidhadRGgavAsI, kRSNAjidAbhAdupakezavaMzyaH / vaMzAvataMsI tanayastadIyo, bhavyo'tibhavyo varamArimAlaH // 108. samprAptavairAgyadhiyau tadA tau, zrIbhikSupAdAnabhivandya sadyaH / AvedayAJcakraturullasantau yacchantu zIghraM niyamasthiti nau // " ( yugmam ) vahAM muMhA gAMva ke vAsI osavaMzIya kRSNojI rahate the / vaMza kA mukuTa rUpa unakA atibhavya putra bhArImAla thA / usa samaya kRSNojI aura bhAramalajI - donoM vairAgyabhAva se AcArya bhikSu ke pAsa Ae, unheM vaMdanA kara ullAsapUrNa vANI se bole - 'bhaMte ! Apa hama donoM ko dIkSA pradAna kareM / ' 109. bAlo laghIyAn dazavarSadezyaH, pRSTaH prakRSTaH sa sadAzayena / fka rAjahaMsaH sahajaM viveka, devAt tyajet patvalasaGgato'pi // pravrajyA kA icchuka bAlaka bhArImAla choTA thA / usakI avasthA dasa varSa kI thI / logoM ne vairAgya kI parIkSA karane ke sad abhiprAya se use bahuvidha prazna pUche / bAlaka viveka se uttara detA rhaa| mAnasarovaravAsI rAjahaMsa bhAgyavaza kisI choTe tAlAba ke pAsa A jAe, phira bhI kyA vaha apanA sahaja viveka (kSIranIraviveka) chor3a detA hai ? 110. dhUryAtizAyI vratabhAravAhe, mandatvadarzI kathameva sa syAt / lAlAyitaH saMyamalAlasA bhirAlokayat svaM draDhimAnameva // vaha bAlaka bhI vratoM ke bhAra ko vahana karane meM dhorI vRSabha ke samAna thA, to phira vaha apanI mandatA kaise pragaTa kara sakatA thA ? ata: usane apanI saMyama sAdhanA kI tIvra utkaNThA ko pragaTa karate hue Atma - dRr3hatA kA hI paricaya diyA / 1. 'mahArAjA pada' kA tAtparya hai ki udayapura mahArANA ke koI santAna na hone para bAgora nagara ke rAjakumAra ko hI udayapura ke mahArANA pada para pratiSThita kiyA jAtA thA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 125 111. prakrAmyate dIkSayituM tatastaM, tAtena dRGgopavane vtiinduH| tasmistapasyA mupadAtumutkaH, sphUrjatsamArohatayA pratasthe / usa laghu bAlaka kI saMyama ke prati aisI dRr3hatA dekha muni bhikSu ne pitA-putra-donoM ko dIkSita karane kI svIkRti pradAna kara dI aura nagara ke jisa upavana meM unheM dIkSita karane ke lie socA gayA thA usI upavana meM bhavya samAroha ke sAtha donoM pitA-putra upasthita hue| 112. kautUhalAd bhUmitalaM sametyA'daHpUzchalAt svargapurI vasantIm / vijJAya pazcAt kimihAgataM tadetad vanaM nandanamaikSi tena // vahAM para usa dRzya ko dekhakara aisA pratIta ho rahA thA ki kutUhalavaza isa pura ke miSa se mAno amarapurI hI yahAM Akara basa gaI ho aura usake pIche-pIche nandanavana bhI yahAM A gayA ho| 113. krIDakapotAlimayUrahaMsaskokilAlApakalAvilAsi / Adarzasame'va vanaM tadetaccAritramicchuH praviveza zAntyA // vaha upavana krIDA karate hue kapotoM, mayUroM, haMsoM aura puMskokilAoM ke madhura AlApoM se vilAsa yukta thaa| aise usa Adarza gRharUpa upavana meM cAritra ke icchuka pitA-putra ne zAnti ke sAtha praveza kiyaa| 114. zAkhAgrahasteSviha sandadhAnAH, puSpapravAlArghyaphalAni vRkssaaH| pakSisvanaiH svAgatamAtitheyamasyAtithezcakrurudIyaM hRSTAH / / usa upavana ke vRkSoM ne prasannacitta se apanI zAkhAoM ke agrabhAgarUpa hAthoM meM puSpa, pravAla tathA arghyaphaloM ko dhAraNa kara, pakSiyoM ke ninAda rUpa gItadhvani se atithi kA svAgata-satkAra kiyaa| 115. vanyairnagaH zasyabharAdarotkarmanye vihaGgAravakottikAvyaH / vAtonnamannajazirobhireSa, eSyavratIzatvadhiyAbhyavandi // 'yaha bhaviSya meM muniyoM kA svAmI hogA, aisA socakara hI upavana ke vRkSa phaloM ke bhAra se usakA satkAra karane ke liye utsuka hote hue tathA pakSiyoM ke kalarava rUpa kIrtana kAvya kI racanA karate hue evaM vAyu se jhukate hue apane mastaka ko jhukA-jhukA kara namaskAra karate hue se dikhAI de rahe the| 116. anveSayan vaTyupalakSyamekaM, devAlayaM tatra dadarza divyam / ArAmamUrnIva jitAnyavRkSaH, kluptAtapatraM ca vaTaM vaTADhyam // 1. tapasyA-vratagrahaNa (tapasyA niyamasthitiH----abhi0 1151)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhakSu mahAkAvyam vairAgI kI dIkSA zobhAyAtrA usa upavana meM phuNcii| khojate hue vahAM 'vaDalI kA deharA' arthAt vaTI yA vaTa se pahacAne jAne vAle eka divya devAlaya ko dekhA / usa upavana ke agrima bhAga meM vaTa vRkSoM se samRddha eka vizAla vaTa vRkSa thA jo apanI virATatA se anya samasta vRkSoM ko jItakara chatra kI bhAMti vahAM chAyA huA thA / 126 117. yo nyakSarUkSeSu mahatvazAlI, bhUmAn yathA mAnavamaNDaleSu / tad gauravAt kintu garutprakIrNakai vajyate smAzragamaiH sphuradbhiH // manuSyoM meM rAjA kI bhAMti vaha vaTa vRkSa sabhI vRkSoM meM mahatvazAlI thA / usa mahatva ke kAraNa hI kyA uDate hue pakSigaNa apane-apane paMkha rUpa cAmaroM ko usa vRkSa para DulA rahe haiM ? 118. AgAmikAle'tra subhAvitAtmA, saMvattitA'sau ca zamIzvaro'pi / tatpallavaM rAgamudIrayan ki, zAlo vizAlo'yamazAlatA'tra // yaha bAlaka AgAmI samaya meM bhAvitAtmA hogA aura muniyoM kA netA bhI banegA, isIliye mAno vaha vizAla vaTa vRkSa apane navya pravAloM se usake prati apanA prema darzAtA huA camaka rahA thA / 119. tvagbhistanutrANakaro yadartha, biAjjaTAloM jaTilAM pizaGgAm / tanvaMstapastApasavad vanAnte, jAtaH kRtArtho'dya kimetamakSya // yaha vRkSa chAla se apane zarIra kI rakSA karatA huA, pIlI jaTila jaTA ko dhAraNa karatA huA aura eka tapasvI kI bhAMti vana ke ekAnta meM tapa tapatA huA eka yogI kI bhAMti jisa prayojana se samaya bitA rahA thA, Aja usake darzana se kRtArtha ho gayA / 120. antarniviSTa sphira viSkirANAM visphAratArasvarato vaTaduH / vAtasphuratpallavapANibhiH kimetaM nijopAntamivAAhvayan yaH // vaha vaTa vRkSa apane para niviSTa pakSi-samUhoM ke tAra svara se tathA vAyu se prakaMpita pallava rUpa hAthoM se usa bAlaka dIkSArthI ko mAno apane nikaTa bulAne ke lie AhvAna karatA huA-sA dikhAI de rahA thA / 121. vistIrNa sacchAyatadaMhipeSu vibhrAjamAnaM svaguruM janoghaM: / netrAJjanIkRtya sametya tatra, vAvandyate smaiSa sa bIjiyuktaH // suvistRta ghanI chAyAvAle usa vRkSa ke nIce vizAla mAnavamedinI ke bIca apane guru ko suzobhita dekha dIkSArthI bAlaka bhArImAla vahAM Ae aura pitA ke sAtha guru caraNoM meM vaMdanA kI / 1. nyakSa:- samasta (nyakSANi nikhilAkhile - abhi0 6 / 69 )
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH 127 122. svAmin ! bhavAmbhonidhipAragastvamasmAdRzAnIza ! tathA vidhehi / uttArayottAraya pArayaivaM vyAnaJja vANa racitAJjaliH saH // . vaha bAlaka bhArimAla hAtha jor3akara bolA- 'svAmin ! Apa hI isa saMsAra samudra ke pAragAmI haiM / bhagavan ! hameM bhI Apa vaisA hI banA deM / Apa hameM pAra le jAeM, pAra le jAeM aura hamArA uddhAra kareM / 123. dIkSAvadharvalgu vidheH zarIre, ki bhUSayA kRtrimayA'nayA me / itthaM vicintyaiva tanonijasya, sarvAGgabhUSA vijahe'munA kim // sundara vidhi-vidhAna vAlI dIkSA kI avadhi Ane para, yaha socate hue ki aba zarIra para isa kRtrima veSabhUSA kI kyA AvazyakatA hai, bAlaka bhArImAla ne dhAraNa kara rakhe samasta alaMkAroM ko eka sAtha uttara diyA / 124. bhAlasthalAropitahastayugmoM, vairAgyarAgAcitagAtrabhAgaH / pitrA samaM sa prathamAM pravrajyAM, bhikSoH samIpe samupAdade'tra // vairAgya ke anurAga se arcita gAtravAlA vaha bAlaka apane donoM hAthoM ko bhAlasthala para saMyojita kara apane pitA kizanojI ke sAtha bhikSu svAmI ke pAsa dIkSita ho gayA / ve donoM bhikSu svAmI ke prathama ziSya bane / 125. bAgoradRGgasya ghanAgamatuM, sampUrya lAbhAnmanaso'tirekAt / grAmAnugrAmaM vijahAra bhikSuH kIrttyAvadAtIkRtavizvavizvaH // apanI kalpanAoM se bhI adhika lAbha se lAbhAnvita hokara Apane bAgora nagara ke isa cAturmAsa ko pUrNa kiyA / apanI nirmala kIrti ke dvArA saMpUrNa saMsAra ko samujjvala karate hue ve grAmAnugrAma vihAra karane lage / 126. SaSThaM caturmAsamuvAsa cAru, sAnandataH sAdaDipattaneSu / vairAgyapIyUSasarasvatIbhiH prAptA pratiSThA mahimaNDaleSu // Apane apanA chaThA cAturmAsa sAdaDI zahara meM Ananda pUrvaka sampanna kiyA aura apanI vairAgyapUrNa amRtavANI ke kAraNa Apa isa mahimaNDala meM pratiSThA ko prApta hue / zrInAbheya jinendrakAramakarod dharmapratiSThAM punaryaH satyAgrahaNAgrahI sahanaye rAcArya bhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInatthamalaSaNA, zrImadbhikSu munIzvarasya carite sargazcaturtho'bhavat // zrImatthamarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSudIkSAmahotsavaviharaNa- bAgoranagara varNananAmA caturthaH sargaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavAM sarga pratipAdya : rAjanagara vAstavya zrAvakoM ke mana meM sAdhu-saMgha ke AcAra-vicAra ke prati vicikitsA zrAvakoM dvArA vaMdana-vidhi kA parihAra""unako pratibodha dene ke lie muni bhikSu kA rAjanagara meM Agamana aura zrAvakoM se vicAra vimarza / zloka : 163 chanda : vasantatilakA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam mUni bhikSa ne chaThA cAturmAsa sAdaDI meM bitaayaa| vahAM se ve rAjanagara mevADa meM ge| isameM hai-rAjasamanda kA prAkRtika vaibhava, arAvalI parvatamAlA tathA mevADa ke pratApI aura parAkramI zAzakoM kA varNana / AgamoM ke paThana-pAThana se rAjanagara ke zrAvakoM meM sAdhusaMgha ke AcAra-vicAra saMbaMdhI vicikitsA aura vaMdanA-vyavahAra kA parihAra / AcArya raghunAthajI dvArA zrAvakoM ko samajhAne ke lie aneka sAdhuoM ko bhejanA anta meM muni bhikSu ko vahAM jAne kA nirdeza''muni bhikSu dvArA zrAvakoM se vicAra-vimarza tathA yaha antara anubhUti ki zrAvakoM kA pakSa sarvathA asat nahIM hai / zrAvakoM ko muni bhikSu para pUrNa vizvAsa / muni bhikSu kA Atma-maMthana aadi|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaH sargaH 1.zreyaskarANyatha jinendrapadAmbujAni, sampUjya bhaktibharito bhavanAzanAya / vyAvarNayAmi vinayena nayena bhikSudravyarSijAgaraNakAraNatAmidAnIm // aba maiM bhava-bhramaNa kI parisamApti ke lie bhaktipUrNa bhAvoM se paripUrNa hokara kalyANakArI prabhu-paMkajoM meM praNAma karatA hUM aura vinayapUrvaka muni bhikSu ke bhAvI-pratibodha ke kAraNoM kA nyAyayukta vivaraNa prastuta karatA huuN| 2. AcAravedipariveditamedapATe, rAjAdinAma nagaraM nagaraM griiyH| pAre girAM garimagauravametadIyaM, bodhisthalaM yada'bhavad gaNibhikSubhikSoH // Arya bhUmi ke nAma se prasiddha mevAr3a deza meM rAjanagara nAma kA bar3A nagara hai| usa nagara kA garimAmaya gaurava varNanAtIta hai| vahI nagara Arya bhikSu kA bodhi-sthala bnaa| 3. etad bhaviSyada'dasIyamunIzvarasya, niilaarvRndsudRshaamrvindbndhuH| bhAvIti sevitumanA: sumanAH samAgAt, so'yaM samudra iha rAjasamudradambhAt // vahI nagara bhaviSya meM muni bhikSu ke Antarika nayana kamaloM ko vikasita karane ke liye sUrya ke samAna siddha hogA, aisA vicAra karake hI mAno samudra-rAjasamudra (rAjasamanda) ke miSa se pahale se hI isa nagara kI sevA karane ke liye yahAM A baiThA ho / 1. arvindbndhuH-suury| .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrIbhikSumahAkAvyam 4. pAlyAM parAparaga'parvatapUruSAbhyAM, tyoticaaruclcaamrcnycuraabhyaam| yad bIjayan pRSatamauktikapUgapaGktyA , vardhApayan smitarada: sthithNsvNshaiH|| 5. AdAya dakSiNadale calacitrabhAnu, kllolkeliklkiirtnkaantikaantH| nIrAjatAM tadidamIyapurezituryo, nirmAti pUjaka ivA'ya'jalAbhiSekAt // (yugmam) vaha rAjasamaMda usa nagara (rAjanagara) rUpa rAjA kI pUjA-arcanA karane ke lie eka pujArI kI bhAMti vahAM A baiThA ho, aisA laga rahA thA / vaha apane kinAroM para pUrva-pazcimagAmI do parvatarUpI puruSoM kI camakarUpa sundara aura caMcala cAmaroM ko rAjA para nipuNatApUrvaka DulAtA huA, uchalate hue pAnI ke bindurUpa muktAoM aura pUgaphaloM se vardhApita karatA huA, vahAM baiThe hue haMsa Adi pakSiyoM ke miSa se madhura muskAna bikheratA huA, dAhinI ora se calAcala sUrya ke pratibimba se AratI utAratA huA, kalloloM kI uchalakUda se utpanna madhura saMgIta se kIrtana karatA huA, arghyajala se abhiSekapUrvaka arcanA karatA huA-sA pratIta ho rahA thaa| 6. kSAraM nijaM punarapeyakalaGkapata, zliSTaM cirAdanupayogipuTaM pramASTum / eto yato'bhimatavAn na jahAti saGga, satsaGgatirmatimatA parihIyate kim // ___ samudra cirakAla se cale A rahe apane kalaMka- yaha kSAra hai, apeya hai-ko dhone ke liye hI mAno yahAM AyA aura isa nagara kI sevA meM saMlagna ho gyaa| aba vaha kabhI bhI isa nagara kA saMsarga chor3anA nahIM caahtaa| kyA matimAn puruSa kabhI satsaMgati ko chor3anA cAhatA hai ? 7. AdarzakAryakaraNe kazalaH kalAbhistasmAt pureNa kimasau sakalopakRtyai / saMsthApito nijanijapratibimbamAna saundaryamIkSitumudArasudhAradRSTayA // 1. parAparaga-pUrva-pazcima / 2. caJcuraM--nipuNa / 3. niiraajnm-shstraastrpuujaa| .. 4. A-samantAt, itH-praapt:-etH|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 133 dvArA Adarza samudra eka Adarza (zIzA) hai / vaha apanI kalAoM ke kA kAma karane meM nipuNa hai / isalie yaha tarkaNA hotI hai ki kyA nagara ne samasta janatA ke upakAra tathA ucita sudhAra kI dRSTi se isako yahAM avasthita kiyA hai, jisase ki puruSa isameM girane vAle apane-apane pratibiMboM ke saundarya (acchAI yA burAI ) ko dekha sakeM / 8. zilpiprakANDaparikalpitayatsadAlyAmudyAnamadbhutatamaM nikhilartu ramyam / paulastya pUrvamavazAnmahipIThikAyAmuttIrNavallasati caitrarathaM kimetat // prakAMDa zilpa - zAstriyoM dvArA nirmita usa sarovara kI pAla para atyaMta adbhuta upavana thA / vaha sabhI RtuoM meM manohArI thA / aisA pratIta hotA hai, mAno usa upavana kI chaTA ko dekhakara caitraratha ( kubera - vana ) bhramavaza rAjanagara ko hI paulastyapura (devanagara ) mAnakara bhUmaMDala para avatIrNa huA ho / 9. yaM gomatI hRdayavatsalakAriNIva, kallolinI kalakaladhvanirucchvasantI / mAteva mohitamatirmadhuraM rasoghaMnanAdaiH saha sadA paripoSayantI // vahAM 'gomatI' nAmaka nadI aneka choTe-bar3e nAloM ke madhura pAnI se paripUrNa hokara isa rAjasamudra meM A milatI hai / vaha nadI apanI kalloloM ke mAdhyama se kala-kala dhvani karatI huI, mAtA kI bhAMti hArdika vAtsalya aura mamatA dikhAtI huI sadA usako puSTa karatI hai / 10. sA pArvatIha saritA'mumRSi prabuddhaM, saMvIkSituM kutukinI svayameva kiM vA / tatpoSaNopadhidhiyA militA puraiva, nIrAJcalAntarakRtA'mitamInanetrA // yaha vitarkaNA hotI hai ki kyA yaha pArvatIya nadI prabuddhAtmA bhikSu ko dekhane ke lie utkaMThita hokara samudra - poSaNa ke bahAne pahale hI yahAM A gaI aura apane jala ke aMcala meM rahane vAlI asaMkhya mInarUpI netra vAlI bana gaI ? (usane socA, do netroM se dekhane meM tRpti nahIM milegI / ataH usane machaliyoM ke miSa se apane asaMkhya netra banA lie / )
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 11. seto parAnyadizi rANakarAja siMhasambaddha saudha suSamAsahitoccazailaH / bhAge pare zrutamahADhayadayAlusAdhunirmArpitaM jinagRhaM navakhaNDamAnam // samudra ke pUrva kI ora mahArANA rAjasiMha ke dvArA nirmita sundara saudha kI zobhA se suzobhita uttuMga zaila khar3A hai aura pazcima meM prasiddha dhana kubera dayAla - zAha ke dvArA nirmita nau khaNDa vAle jinAlaya se zobhita zaila-zikhara hai / isa prakAra donoM ora khar3e hue do zikharoM se samudra suzobhita ho rahA thA / 1 12. sopAnatIrtha navacArucatuSkikoccasodhaprazastipato raNakIrNakAH / rikto bhRto'pi nijasajjanavat sadaiva, yatnopakRdyadiha rAjasamudra eSaH // samudra kI pAla para bane sopAna prAsAda, prazasti aura toraNoM se samudra kI para sabase adhika vizeSatA to isa samudra ho yA bharA, yaha pratyeka avasthA meM nijI hI rahA / 14. zreNIbhavallalita lakSmaNa' lakSalIlAkUlAnukUlaparikUjadudArahaMsaiH / zrIbhikSu mahAkAvyam sundara ghATa, nava caukiyAM, rAjazobhA atyanta nikhara rahI thI / kI yaha thI ki cAhe yaha khAlI sajjana puruSa kI bhAMti upakAraka 13. anye'pi mAnasasarovarasannikAzAH, padmAkarAH pulakitAH parito'prameyAH / nAnAvihaGgamaravena riraMsukAnnu nAkArayanta iva taMtra taraGgaraGgAH // isa nagara ke cAroM ora mAnasarovara ke sadRza jala se bhare-pUre dUsare aneka sarovara bhI the / ve krIDA ke abhilASI vyaktiyoM ko nAnAvidha vihaMgamoM ke zabdoM ke miSa se bulA rahe the aura unake lie taraMgoM kA raMgamaMca bhI taiyAra kara rahe the / saumyAH subhikSazubhadRtigaNA ivAntra, nadyo bhramanti janajIvana jIvanIyAH // 1. lakSmaNaH 2. jIvanIyaH -- jIvana ke lie hitakara / sArasa (sArasastu lakSmaNaH syAt - abhi0 4 / 394)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 155 yahAM prANImAtra ke jIvana ke lie hitakara tathA subhikSa ke saMdeza ko sthAna-sthAna para pahuMcAne ke lie ye nadiyAM saMdezavAhikAeM banakara cAroM dizAoM meM ghUma rahI haiN| unake taToM para sahasroM sArasa aura rAjahaMsa zreNiyAM banA-banAkara krIDA karate hue kalarava kara rahe haiN| 15. yatronnamanmudirameduravamitAGgA- .. stejstdditttigRhiitnishaatshstraaH| AkhaNDalena ripuNeva bhidottharoSAd, yoddhaM sthitAH samuditA girayaH sayatnAH // indra ke dvArA apane paMkha kATa diye jAne ke kAraNa kupita hote hue mAno ye parvata jhukate hue kAle-kAle cikane bAdaloM kA kavaca pahana, vidyutrUpa tIkSNa dhAra vAle zastroM ko dhAraNa kara, apane vairI indra ke sAtha yuddha karane ke liye hI morcA lagA kara khar3e haiM / 16. AnantyagAmyapi viyat kimiyattayaiva, kautuhalAcchamakarA' iva tatpramAtum / zailA nabhastalabhido'bhidurA bhidAmI, rudhvA sthitA: surapateH padavIM pragADhAH // __.. jaise eka karmakara (paTavArI) jamIna ko mApatA hai vaise hI yahAM ke nabhastala ko bhedane vAle abhedya parvata pRthak-pRthaka rUpa se AkAza ko mApane ke lie use roka baiThe aura Azcarya vyakta kiyA ki kyA ananta AkAza itanA hI hai ! (dUsare pakSa meM, parvatoM ne AkAza ko apane zatru-indra ke gamanAgamana kA mArga samajha usako roka kara usa para apanA adhikAra jamA liyaa|) 17. sadvAhinIparivRtA amitasmitAga cchatrA: jharatsalilanirjhararomagucchAH / svasya sphuTaM kSitipatitvamaniha nuvAnA, yatronatA iva nagA nagaropakaNThe // 1. shrmkrH-krmkr(pttvaarii)| 2. bhidA-darAra (vidaraH sphuTanaM bhidA-abhi0 6 / 124) 3. romaguccha:-cAmara (cAmaraM bAlavya janaM romagucchaH prakIrNakam- abhi. 3 / 381)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrIbhikSumahAkAvyam nagara ke nikaTa acche pravAha vAlI nadiyoM se ghire hue, agaNita puSpita evaM phalita vRkSa rUpa chatra ko dhAraNa karane vAle, jharate hue nirmala jharane rUpa cAmaroM se yukta ve unnata parvata apane rAjatva ko spaSTa rUpa se pragaTa karate haiN| 18. kutrApi nandananikaJjavanAni yatra, kutrApi zADvala vizAlarasAlamAlAH / kvApIkSadaNDaparimaNDanamaNDitAni, kSetrANi sarvasamayAnuphalocitAni // ____ kahIM-kahIM nandana vana ke samAna AhlAda utpanna karane vAle nikuJja vana, kahIM hare bhare AmravRkSoM kI paMktiyAM, kahIM laharAte hue ganne kI ghanI upaja vAle kheta- aise sabhI RtuoM ke anukUla phala-phUla dene vAle bagIce tathA dhAnya Adi pradAna karane vAle kheta haiN| 19. tatsAgarabahuvidharmuvanavanazca, mANikya ctvrctussk'sbhaaprpaudhH| nepuNya puNyapaNimApaNapaMktipUge.' ghaNTApathaiH prasRmaraM puTabhedanaM tat // vaha nagara nikaTavartI padmAkaroM, nAnA prakAra kI aTTAlikAoM, bagIcoM, lAla cokoM, cabUtaroM, sabhAoM, pyAuoM tathA nipuNatA se nyAya pUrvaka vyApAra karane vAlI dUkAnoM kI paMkti-samUhoM evaM rAjamArgoM se vyApta thA / 20. utkezavaMzajanarA naranAkinanyAH , tasmin vasanti vilasanti rasanti rasyAH / sphItipratItinayanItipavitrarItyA, vyApAriNo'paribhavA vibhavAtirekAH // 1. zADvala:- hraabhraa| 2. mANikyaM-lAla / 3. catuSka-caurAhA / 4. puugH-smuuh| 5. ghaNTApathaH -rAjamArga (ghaNTApathaH saMsaraNaM zrIpatho rAjavartma ca-abhi0 4 / 53) 6 puTabhedanam -nagara (pattanaM puTabhedanam-abhi0 4137) 7. utkezavaMzaH-osavaMzIya /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 137 usa nagara meM manuSyoM aura devoM se abhinandanIya osavaMzIya rasIle loga nivAsa karate the / ve bahuta hI sampanna the / ve vRddhi (lena-dena), vizvAsa, nyAya, nIti evaM pavitra rIti se vyApAra karate hue sukha evaM samRddhi se jIvana vyatIta karate the| 21. prAg vATavaMzipuruSA api tatra mAnyA:, zrIdAH sadAdhitadhanA dhanadAyamAnAH / no kintu te triziraso na pizAcavanto, no rudrasauhRdakarA na tathA kuberA: // pUrvakAla meM vahAM poravaMzIya loga bhI mAnya the| ve dhanADhaya, dhana kA vitaraNa karane vAle tathA dhanada-kubera ke sadRza the| paraMtu ve kubera kI bhAMti trizirA-tIna zira vAle, pizAcavAn aura rudroM se mitratA karane vAle nahIM the| 22. jainA nijapratipadA suhRdA svakArye, prAyo rghushrmnnshekhrsmprdaayaaH| kecit tvaNuvrataratA viratAH svarItyA, kecid vikArarahitAH sahitA: kriyAbhiH / / ve apanI pratipatti (mAnyatA) ke anusAra jaina the aura apanA-apanA kArya karate hue pArasparika sauhArda se rahate the| ve prAyaH AcArya raghunAthajI ke saMpradAya ke anuyAyI the| unameM se kucha aNuvratI, kucha apane-apane sAmarthya ke anusAra vairAgyavAn, kucha anyAnya vikAroM-doSoM se viyukta aura dhArmika kriyAoM se yukta the| 23. tattannarendranigamAntaravAsinaste, prAgavATavaMzavizadAmbaratAratArAH / no kevalaihikavasupracaye hi vijJA, adhyAtmaratnanicaye'pi tataH prakRSTAH // 24. zraddhAlavo vikacabuddhivivekapamAH, zrAddhAH svayaM hi suhRdaH paThituM prvRttaaH| chAtrAH parIkSaNadineSu yathA samutkA, yavaikalavyavadAraparAkrameNa // (yugmam)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIbhikSumahAkAvyam rAjanagara vAstavya pauravaMzIya gagana ke kaI camakate sitAre zrAvaka kevala aihika dhana-saMgraha ke kArya meM hI nipuNa nahIM the, kintu AdhyAtmika ratnasaMgrahaNa meM bhI buddhimAn the / ve parIkSA ke dinoM meM par3hane vAle vidyArthI kI bhAMti vikAsazIla, buddhi aura viveka ko dhAraNa karane vAle zrAvaka svayaM sUtroM kA adhyayana karane lage aura ekalavya ke samAna azrAnta hote hue apane kArya meM anavarata juTe rhe| 25. agrAmasUtrapaThanAdrasato rasajJA, vAcaM ca vAcamabhitaH parivAcayanti / mitrANi mitralikhitottamalekhasambhRt, patrANi saGgatimitAnya'sakRd yathA hi // jyoM-jyoM ve sUtra par3hate jAte, tyoM-tyoM ve una sUtroM ke sarasa rasa ke rasika hote hue unhIM sUtroM ko bAra-bAra par3hate rahate, jaise ki kisI atyanta snehI mitra ke likhe hue sundara (cira pratIkSita) Alekha patra ko pAkara eka mitra use bAra-bAra par3hatA hai| 26. AkasmikAgamavilokanato nitAnta mabhyantarAvaraNamokSaNamAzu jAtam / SaTkhaNDamaNDalamahIpatidaNDaratnAd, vaitADhayagahvarakapATavighATanaM vA // aise zAstroM kA nirantara cintana-manana karate rahane ke kAraNa unakI antarAtmA para AyA huA ajJAna kA AvaraNa vaise hI dUra ho gayA jaise ki sArvabhauma cakravartI ke daNDaratna se vaitADhya giri kI guphAoM para lagA huA kapATa kA AvaraNa dUra hotA hai, kapATa khula jAtA hai / 27. teSAM tadaiva varamAnasamandireSu, tattvAvalokalatikA prasarIsarIti / yatkAkinImaNivinirmitamaNDalA, vaitADhayaparvatadarISu vishissttvrcH|| isa prakAra niraMtara zAstrAbhyAsa karate rahane se unheM tattva kI prakAzakiraNa prApta huI, jisane unake mAnasa-maMdira ko usI prakAra Alokita kara diyA jaise cakravartI ke kAkinI maNIratna se nirmita prakAza-maMDaloM se vaitADhaya giri kI tamisra guphAeM Alokita hotI haiN|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH / 28 Alocayanti caturAzcalitAzayAste, taiH svIkRtAtmagurubhiH skhlitaavdaatH| laGkApaterlaghutamAnujasajjanAdyAH, vinA vibhISaNabRhatsahajairyathaiva // ve medhAvI zrAvaka prApta tattva ke Aloka se apane svIkRta guruoM ke doSapUrNa kAryoM ko dekhakara vaise hI vicalita evaM cintAmagna ho gae jaise rAjA rAvaNa kI truTiyoM ko dekhakara unakA choTA bhAI vibhISaNa aura bar3e bhAI tathA anya sajjana puruSa vicAramagna ho gae the| 29. kvA''cAragocaravidhidvatinAM jinendraH, sandarzitaH kvacana te guravo'smadIyAH / kvA'harpatidyutitatirjagatAM hitAya, khadyotapotakiraNAH kva ca karmakuNThAH / / ve socane lage--kahAM to tIrthaMkaroM ke dvArA pratipAdita jaina muniyoM kI AcAra vidhi aura kahAM hamAre guruoM kI pAlana vidhi ! kahAM to samasta vizva ke hitakArI sUrya kA Aloka aura kahAM jugunuoM kI upayogazUnya camaka-damaka ! 30. zAstraiH prazAstRpaTubhiH sahajarivAnI, cakSuzcatuSTayamakAri vikAriNAM nH| satyaM kimasti kimasatyamatho vicintyamevaMvidho janagaNe madhurAnulApaH // ___ ina satya-darzana zAstroM ne to hamAre jaise ajJAniyoM ko bhI jJAna dekara sahaja rUpa meM cAra AMkhoM vAle banA diyA hai, aba hameM satya kyA hai, asatya kyA hai, isakA nirNaya kara lenA cAhie, aisI sumadhura bhAvanA kA saMcAra una zrAvakoM meM hone lgaa| 31. sUkSmArthazodhanavidhau na vayaM samarthAH, sthUlArthasaGgrahavidhau tu kathaM na shktaaH| sAkSAdanekajinazAsanavaparItyA''cI vizIrNacaritAH zlathitA ime ca // , hama sUkSma artha kA anveSaNa karane meM samartha nahIM haiM, kintu sthUla artha ko jAnane ke lie hama samartha kyoM nahIM haiM ? hameM yaha sAkSAt pratIta ho rahA hai ki ye muni jinendra deva dvArA niSiddha acAra meM pravRtta hokara apane cAritra ko jIrNa-zIrNa kara zlatha ho gae haiN|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrIbhikSumahAkAvyam 32. mastiSkazaktisahitAH pravivecayanto, vyAcakSate samuditAH zramaNA ime no| kva procyate'ntarakathA hRdayAntarasthA, saMzrAvaNAya smyo'nusmiikssnniiyH|| gaharAI se socakara, vicAra-vimarza kara sabhI ne yaha kahA-ye sAdhu sAdhvAcAra se yukta nahIM haiN| hama apane mana kI antarvyathA ko kahAM pragaTa kareM ? use abhivyakta karane ke lie hameM anukUla samaya kI pratIkSA karanI caahie| 33. AstAM yadAcaraNacintanatAvicintA, samyaktvasatkamapi nAstikatodarastham / nAptoktatattvatulitA'pi vicAradhArA, sArambhaDambaraparigrahagocaratvAt // ina sAdhuoM meM sAdhutva kI kalpanA to dUra kI bAta hai, para samyaktva kI bhI koI bhitti nahIM hai| inakI vicAradhArA bhI Arambha, parigraha evaM ADambara se sanI huI hone ke kAraNa vItarAga tattvAnugAminI nahIM hai| 34. te zrIjinAgamarahasyavidaH prabuddhAH, khinnAstadAcaraNacintanatA'sthiratvAt / AcArazUnyaguravaH parivarjanIyAH, pArecchukaH pravahaNaM sphuTitaM yathA hi / / isa taraha tAtkAlika zramaNa saMgha kI AcAra evaM zraddhA viSayaka skhalanAoM se khinna hokara ve jainAgamoM ke rahasyavettA zrAvaka yaha socane lage ki bhavasAgara se pAra jAne ke icchuka vyaktiyoM ko cAhie ki ve AcAravihIna sAdhuoM ko vaise hI chor3a deM jaise samudra kA pAra pAne ke icchuka vyakti TUTe-phUTe jahAja ko chor3a dete haiN| 35. rAjIM nirIkSya racayAma ihAtmahasta nyAsaM tadA milati vAruNadIrghagartA / zreyAnna saGgama udAradhiyAmamISAM, preyAnapi prathimadurgatidurgadarzI / ___ jahAM hama thor3I-sI darAra samajha kara hAtha rakhate haiM to vahAM para hameM bar3e-bar3e garta milate haiM, ataH ina sAdhuoM kA Upara se mIThA lagane vAlA yaha saMsarga bhI vizAla durgati ke durga ko dikhAne vAlA aura azreyaskara hI hogaa|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 paMcamaH sargaH 36. neme sapiNDapuruSA na ca bAndhavA naH, sambandhinaH sagaramA: sahajA: sakhAyaH / naiSAM tathA vayamapi zrutita: parantu, svAcAratastadanugAstamRte kimete // inakA aura hamAra jo kucha bhI sambanca hai, vaha to kevala zuddha AcAra kA hI hai / agara vaha nahIM hai, to ye hamAre kucha nhiiN| aura aise na ye hamAre haiM aura na hama inake haiN| ye na hamAre piMDapuruSa-piMDadAna karane vAle nikaTatama saMbaMdhI haiM, na bandhu haiM, na saMbaMdhI haiM, na sage bhAI haiM aura na mitra haiN| 37. etAMcchitAstaraNatAraNatAguNena, janmodadhestaraNatAraNakAmanAbhiH / kintu svayaM bhavajale patayAlavo'mI, saMniHsRtAH kathamitastaraNAbhilASA // ye muni taraNa-tAraNa ke guNa se yukta haiM--yaha socakara hamane saMsArasamudra se pAra hone aura pAra utArane ke lie hI inakA Azraya liyA thA, paraMtu ye svayaM saMsAra-samudra meM DUbane vAle haiM, ataH inase pAra hone kI abhilASA kaise kI jA sakatI hai ? 38. etAn yadi praviditAn kugurUnmamatvAda, hAsyAma eva na tadA na nijAtmalAbhaH / etAvataiva na tadIyajaghanyavRttaH, protsAhinastvaparapAzanipAtino'pi / yadi ina AcAra-zithila kuguruoM ko jAnate hue bhI hama mamatva ke kAraNa nahIM chor3a pAye to hameM Atma-lAbha kucha nahIM hogaa| itanA hI nahIM, hama inake zithilAcAra ke poSaka bhI hoMge aura anya bhole-bhAle logoM ko isa jAla meM phaMsAne meM sahAyaka baneMge / 39. samparkasaGgamanavandanasevanArcA, satkAramAnasahasaMvasanAdikAni / pASaNDibhiH kugurubhiH patitaH kRtAni, pASaNDatAviparibRMhaNakAraNAni // zithilAcArI sAdhuoM kA samparka, saMgati, vandanA, sevA, arcanA, satkAra evaM sammAna tathA sahavAsa-ye sAre kArya zithilAcAra ko protsAhana dene vAle haiN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrIbhikSumahAkAvyam 40. zrAddhastathAvidhakRti parilokya keci danye'pi tattvavikalAzca tathA pteyuH| tatpAtanazlathitavRttavivarddhane vA, puSTAvalambanamayAH khalu te bhveyuH|| tattvajJAnI zrAvakoM dvArA zithilAcArI sAdhuoM kI kI jAne vAlI sevA-zuzrUSA ko dekhakara tattvajJAnavikala loga usI jAla meM phaMsane lgeNge| unako usa jAla meM phaMsAne, zithilatA ko vRddhiMgata karane meM ve tattvajJAnI zrAvaka hI puSTa AlaMbana banate haiN| 41. tasmAd dRDhAnyamukhadoSasamarthikAbhi stadvandanAdibhiralaM tviti zaMsitaM tH| zraddhAlavo'pi niviDA niviDAnubhAvAH, kIdRvicAraramaNA: paramArthalakSyAH // tathA zithilAcArI muniyoM ko kI jAne vAlI vaMdanA Adi se anya mukhya doSoM kA bhI samarthana hotA hai, ve doSa bar3hate haiN| isIlie bhagavAn mahAvIra ke Ananda Adi zrAvakoM ne zithilAcArI muniyoM ko vaMdanA Adi na karane kA nizcaya kiyA thaa| jo zrAvaka dRDha aura paripakva anubhava vAle hote haiM ve hI suvicAra saMpanna evaM paramArthadRSTi vAle hote haiN| 42. nindantu vA jagati na: parikIrtayantu, lakSmIH sthirA bhavatu vA'sthiratAmupetu / prANAH prayAntu yadi vA vilasantu samyak, satyAt kadApi calitA na bhavAma eva / ataH saMsAra meM cAhe hamArI nindA ho yA stuti, lakSmI sthira rahe yA asthira, prANa jAyeM yA raheM, para jo satya milA hai, usase pare hameM kabhI bhI nahIM honA hai| 43. yatsaMnidhau hi sukRtaM bhavatIti naivaM, ruSTA api svakaraNI nahi netumIzAH / tasmAdasaGkhyaviratAviratA ivA'tra, gehe sthitA hi sukRtaM racituM smrthaaH|| sAdhuoM kI sannidhi meM hI dharmadhyAna hotA hai, aisI bAta nahIM hai / ye muni ruSTa ho jAyeMge to bhale hoN| ye hamArI kRtakaraNI ko viphala nahIM banA sakeMge / sAdhuoM kI anupasthiti meM bhI dvIpAntaroM meM asaMkhya tiryaMca zrAvaka haiM / hama bhI ghara meM baiThakara dharmadhyAna karane meM samartha haiN|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH. 143 44. zraddhAdhanavijanajinarAjarAjyA,, samyaktvadUSaNaharaH smshiilvRttH| heyA kusaGgatiriyaM bhRtadoSapoSA, saMsargajA jagati doSaguNA bhavanti / 'saMsarga se hI doSa aura guNa hote haiM' nItikAra kI isa ukti ko dhyAna meM rakhate hue una samyaktva ke dUSaNoM kA parihAra karane vAle bhavyajana zraddhAlu zrAvakoM ne rAga-dveSa se pare hokara ziSTatApUrvaka pArzvastha-zithilAcArI sAdhuoM ke samparka ko doSa bar3hAne vAlA jAnakara chor3ane kA nirNaya kiyaa| 45. utsUtriNaH svayamime kupathaM praviSTA, asmAdRzAn kimuta tArayitAra ete / ghore vane prapatitA januSAndhapAnthAH, phi te hi vismRtapathAna supathaM nayeyuH // ye muni svayaM hI utsUtra kI prarUpaNA karane vAle aura unmArgagAmI haiN| ye hama jaisoM kA kyA uddhAra kareMge ? kyA saghana vana-pradeza meM praviSTa janmAndha vyakti bhUle bhaTake pathikoM ko sahI mArga dikhA sakate haiM ? 46. ye'smAbhirabhyupagatA guravo na heyA, bhraSTavratA api kadA'pi yathA tathA vaa| nedRkkadAgrahaparairbhavitabyameva, satyAgrahaiH sahRdayaiH parivartanIyam // hamane jinako gururUpa meM svIkAra kara liyA, ve kaise bhI hoM, cAhe ve vratoM kA pAlana na bhI karate hoM, phira bhI unheM choDanA nahIM caahie| satyAnveSaka evaM vivekI puruSa ko aisA durAgraha nahIM rakhanA cAhie / guru ko badalane meM nahIM hicakanA cAhie / 47. lokApavAdahRtaye hRdayena hRdyAn, sAMsargikAnupagatAn paripRcchayamAnAH / no ke'pi satsamavadhAnakarA abhUvaandhAnukAryakalayA kimu hRnivezaH / / lokApavAda se bacane ke lie samparka meM Ane vAle vidvAn vyaktiyoM se ve manoyogapUrvaka vicAroM kA AdAna-pradAna karate rahate, paraMtu andhAnukaraNa kI pravRtti meM rata rahane ke kAraNa ve Agantuka vidvAn na to zaMkAoM kA samAdhAna hI kara pAte aura na apanI bAta ko hRdaya meM hI biThA paate|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrIbhikSumahAkAvyam 48. dAvAnale jvalanato viSapAnato'pi, svAcArahInagurusevanamugramevam / Alocya taistadanagAraguNacyutebhyastyakto'pi vandanavidhiH sphuTamAtmazaktyA // viSa kI pUMTa pIne aura dAvAnala kI Aga meM jalane se bhI adhika khataranAka hai-AcArahIna sAdhuoM kI upaasnaa| aisA vicAra kara zrAvakoM ne una sAdhanAhIna sAdhuoM ko vandanA karanI chor3a dii| yaha upakrama unakI Atmazakti kA paricAyaka thaa| 49. duHzrAvyavAcikamidaM marumaNDalasthaH, saMzratya te raghavarayaMthitaiya'cinti / ki saMpravRttamavitaryamatIvacitraM, sajjIvite'pi mayi marmaNi vedhakAri // jaba rAjanagara ke zrAvakoM dvArA saMbaMdha-viccheda kI marmavedhI, asaMbhAvita aura akita ghaTanA kA duHkhada samacAra marudhara meM vicarate hue AcArya raghunAthajI ke kAnoM taka pahuMcA to ve atyanta khinna hue| unhoMne socA, Azcarya hai ki aisI marmavedhI ghaTanA mere jIvita rahate hue bhI ghaTita ho gaI ! 50. ekaikabodhanamapi sphiraduSkaraM tat, tadyUtharUpagamanena kathaM na khedaH / zrAddhA navAH kvacana kintu cirantanA ye, te'pItthameva nanu yAnti parikSipantaH // ___ eka-eka zrAvaka ko pratibodha dekara samajhAnA bhI atyanta kaThina hai to isa prakAra zrAvakoM kA samUha rUpa meM vandana-vidhi kA parityAga karanA kheda kA viSaya kaise nahIM ho sakatA ? jaba ye pIDhiyoM ke purAne zrAvaka bhI AkSepapUrvaka hameM choDate jA rahe haiM to naye zrAvakoM ke banane kI to AzA hI kyA ! 51. kaulIna'mIdagiha saMsphuTanaM jaghanya mIdRg janapravadanaM kadanaM satAM ca / IdRg visRtvaragatA khalu bhAvanApi, ki viSTape na garagauravanAzanAya / 1. kaulIna-janapravAda (janapravAdaH kaulIna""-abhi0 2 / 184) 2. kadanaM-pratighAta (pramathanaM kadanaM nibarhaNam-abhi0 3 // 34)
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 145 mahApuruSoM ke lie aisA jana-pravAda, saMgha kA TUTanA, niMdA aura pratighAta jaghanyatama hotA hai| isa prakAra zithilAcAra kI bhAvanA kA phailanA bhI kyA guru ke gaurava kA nAza karane vAlI nahIM hotI? 52. tasminnuparyuparicintanacitracittaH, pratyAyitA nijamate prathamAH prasiddhAH / santaH prakANDakRtino bahuvAramaikSya, sampreSitAstadavabodhanabaddhakakSAH // rAjanagarIya zrAvakoM kI isa ulajhana meM ulajhe hue AcArya ne aneka bAra apane gaNa ke gaNamAnya, khyAtiprApta, vizvasta evaM vidvAn sAdhuoM ko vahAM bhejA jo una zrAvakoM ko samajhAne ke lie kaTibaddha the / 53. te satyasundarazizorgalaghoTakAH sva pkssaandhkRtykrnnaacrnnaanycicittaaH| tarkonnatAH sumadhurA api tatsvapAze, prakSepaNAya saphalA nanu ke'pi nAsan // rAjanagara bheje gaye sAdhu tarka-nipuNa evaM sumadhura bhASI hote hue bhI pakSapAta kI tamisra vRtti vAle evaM satya kI bhrUNa hatyA karane vAle hone ke kAraNa vAstavikatA se pare rahe / ataH ve una jJAna-prApta zrAvakoM ko apane jAla meM phaMsAne meM saphala nahIM hue| 54. dvau dvau mithaH praguNito prabhavanti nityaM, catvAra eva guNiteSu janeSu tAMstAn / trIn paJca vA kathamapIha kathApayecced, brUyuH zaThAn prati vihAya manISiNaH ke // do ko do se guNana karane para cAra hI hote haiM / para yadi koI tIna yA pAMca kahalAnA cAhe to mUrkha yA pakSapAta ke durAgraha meM phaMse hue vyakti ke atirikta kauna samajhadAra vyakti aisA kaha sakatA hai ? 55. mithyottararataralaM taralAyamAnaM, jAjAyate na sumanaH sumanaH kadA'pi / tasmAt sthitAna'vitathAnupalakSya kecit, tatpakSagA jitajitA iti ghoSayanti //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrIbhikSu mahAkAvyam Agantuka muniyoM ke mithyA uttaroM se una satyagrAhI zrAvakoM kA mana DAvAMDola nahIM huA / isalie unako apane vicAroM meM sthira dekhakara guru- pakSadhara zrAvakoM ne yaha ghoSaNA kara dI ki hamAre muni jIta gae, jIta gae / 56. niyaktikaM kimapi te pratijalpayeyustattathya tathyamiti sampravadanti kecit / brUyuH sayauktikamitazca tathApi mithyAmithyeti saMkulavacobhirudIrayanti // kucha aMdhabhakta zrAvaka una anya zrAvakoM kI yuktisaMgata bAta ko bhI 'mithyA hai, mithyA hai' - aisA kahakara tathA apane muniyoM kI asaMgata bAta ko bhI 'tathyapUrNa hai, tathyapUrNa hai' - aisA kahakara kolAhala karane lage / 57. ete'dhikAH kuta itA guruto'pi yasmAt, pRcchanti dezaviratA api tarkayanti / zraddhAdhanena nidhanA vidhinA vidhUtA, nirbhayanti bahu kecana tarjayanti // bhI Age bar3he hue haiM jo kucha kahate - ye to zraddhA kucha loga kahane lage - kyA ye guruoM se zrAvaka hote hue bhI aise tarka-vitarka karate haiM ? dhana se daridra ho cuke haiM, ye bhAgya se Ahata ho gae haiN| isa prakAra bahuta sAre loga una zrAvakoM kI bhartsanA karane lage aura kucha loga unakI tarjanA karane lage / 58. ete samAja zikharAH prakharAH purANAH, stambhaprabhAH kuzalakarmaTha kAryakArAH / eteSu saMghavivadha vivadhopayogA, ete dRDhAH parivRDhAH paripakvapakvAH // isa prakAra karane vAle ve zrAvaka AcArya prazaMsA pAne lage -- ye samAja ke agraNI, prakhara aura ye AdhAra staMbha sadRza tathA karmaTha kAryakarttA haiM / hai / ye anyAnya bhAra ke lie upayogI tathA pake- pakAe dRDha netA hai / ke dvArA ina zabdoM meM pIDhiyoM ke zrAvaka haiM / saMgha kA bhAra inhIM para 1. vivadha: - bhAra ( bhAre vivadhavIvadha - abhi0 3 / 28 ) 2. parivRDhaH--netA (netA parivRDho'dhibhUH - abhi0 3 / 22 )
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 147 59. agresarAn pramukhakAryapadAbhiSiktAn, sAkSAtprabhAvavivazAn parataH svato vaa| kAMzcitkathaM kathamapi svamatAnukUlacArAn pracArakapadAn praNayanti tntraiH|| kucha zrAvakoM ko pramukha kAryakartA evaM agresara banAkara, kucha zrAvakoM ko apane vyaktigata prabhAva se, kucheka ko mAtA, pitA, sage-sambandhiyoM ke dabAva se tathA kucheka vyaktiyoM ko jyoM-tyoM apane anukUla AcaraNa vAle banAkara apanI rIti-nIti kA pracAra karane vAle pracAraka banA diyaa| 60. evaM kSatavratagaNA api tAn gRhasthAn, vardhApya valgu nijahastayituM yatante / phullAstato'matatadiGgitatAnusArikolAhalaM kalayituM praNavAzca te'pi // isa prakAra una zithila sAdhuoM ne una bhole-bhAle zrAvakoM ko bar3hAvA de-dekara apanA banAne kA prayatna kiyaa| ve zrAvaka una sAdhuoM ko cAhate hoM yA nahIM, para unakI bAtoM se phUlakara unake iMgita ke anusAra yatra-tatra kolAhala karane meM nipuNa ho gae / 61. satyAstato'tha parilocya vicintayanti, kIdRk samAnayugalI militA'nayozca / ye yAdRzA zlathatarA gurava: sagarvAH, zrAddhA ime pi ca tathA zithilatvapoSAH // una satyapremI zrAvakoM ne paryAlocana kara cintana kiyA ki kaisI samAna joDI milI hai, ina donoM kii| jaise zlatha guru haiM, vaise hI zithilatA ke poSaka ye zrAvaka haiM, jo apane Apa meM garva kA anubhava karate haiN| 62. kecid gatAnugatikA: saralasvabhAvAH, dRSTyAticArucaturA api no vadanti / dveSo na rAga iti ke'pi samAnabhAvAH, kalpApakalpakaraNAkaraNe samAnAH / / kucha sarala svabhAvI evaM gatAnugatika the| kucha bahuta anubhavI hote hue bhI maunAvalambI evaM rAga-dveSa se pare hokara upekSA dRSTi vAle the, aura kucha kalpa yA akalpa kucha bhI sevana kare, hameM isase kucha bhI lenA-denA nahIM, aisI bhAvanA vAle bhI the|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrIbhikSumahAkAvyam 63. jAnanta eva nanu ke'pi tathApi tastaiH, saMvaddhitA nijamahatvayazorthakAmAH / andhAndhilAnukaraNe karaNaH prasaktAH, vyaktitvavarddhanaparAzcaTutApracArAH // jAnate hue bhI kaI vyaktiyoM ko bar3appana kI bhUkha, sAdhu-pradatta sammAna, vyaktitva kI chApa, janapriya banane kI lAlasA Adi-Adi pralobhanoM meM par3ane ke kAraNa mithyA vicAroM kA samarthana karanA par3A aura usameM apane mana, vacana va kAyA ko lagAnA pdd'aa| 64. etAdRzo hi sacivAH sudRzAM vicArAn, zrotuM vidhAtumapi no dadate kadA'pi / beDA praboDya viratA bhavitAra ete, dhig dhig tathAvidhajanAn caTucATukArAn // ___ jahAM aise cApalUsa evaM svArthaparAyaNa vyaktiyoM kA bolabolA ho, vahAM sajjana puruSoM ke sadvicAroM kA zravaNa aura AcaraNa meM Ane kI bAta hI kyA ! Akhira aise vyakti nAva ko Dubokara eka ora khisaka jAte haiM / aise cApalUsa vyaktiyoM ko dhikkAra hai / 65. sacchAddhayoH samadhigamya mithastadA tat, praznottarANi puramekamapi dvidhAsIt / kiJcit prazaMsati janAn svasato'pi kiJcit, stokA RtA jagati zAzvatikI prvRttiH|| sAdha aura zrAvakoM ke bIca hone vAle ina praznottaroM ne rAjaganagara kI janatA ko do bhAgoM meM vibhakta kara diyaa| kucha satyAnveSaka zrAvakoM ke samarthaka aura kucha sAdhuoM ke samarthaka bana gae / jagat meM satyagrAhI loga thoDe hI hote haiM, yaha zAzvatikI sthiti hai / 66. kecid yathArthavidurA api kintu bhItAH, saamaajikkrshimdurvyvhaarriityaa| kecid bhaviSyadavalocanalocanAzca, kecitprapaJcamavagamya tttsthbhuutaaH|| kucha yathArthavettA hote hue bhI samAja ke kutsita vyavahAra se bhayabhIta hote hue, kucha bhaviSya meM isakA pariNAma kyA hogA aisA socate hue aura kucha isa prapaMca se dUra rahate hue taTastha rahane meM hI. lAbha samajhate the /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 149 67. kurvanti yat kimapi no guravo'bhyupetA stat sarvameva suSamAJcitamabhyupeyam / tathyeSu tathyamurarIkaraNIyamasmAdRkSaraNuvatijanaina ca zaGkanIyam // ___ kucha socate, hamAre dvArA abhimata guru jo kucha karate haiM, use ucita mAnakara svIkAra kara lenA caahie| hama jaise aNuvratI zrAvaka use tathyapUrNa mAnakara usameM nanunaca aura zaMkA nahIM karanI caahie| 68. samyaktvabhUSaNaguNeSu jinairajalpi, niHzaGkatA hi paramoccaguNa: praguNyaH / tatteSu saMzayaparAH prakRte: parastAn, mastiSkazaktizaTitAH prazaThA naTA vA // bhagavAn ne bhI niHzaMka rahane ko samyaktva kA eka parama ucca guNa mAnA hai, ataH jo saMzayazIla hotA hai vaha apane pAgalapana, mastiSka kI kharAvI, mUDhatA evaM abhinaya ko hI pragaTa karatA hai / 69. anye'pi ke'pi ca kuto'pi ca yatra tatra, svAcAryadUSaNanirIkSaNalakSaNA ye| te'pi prakuNThitadhiyo hi tathAvidhAzca, saMsArasAgaranimajjanameSamANAH // kucha vyakti kahate-'jo koI kahIM, jahAM-tahAM apane AcArya ke dUSaNoM ko dekhate rahate haiM, unakI to buddhi hI bhraSTa ho gaI hai| vaise manuSya saMsAra sAgara meM DUbane ke mArga kI gaveSaNA karate haiM / 70. eSAM vidanti vidurAH svayameta eva, naitatprapaJcapatanaM gRhiNAM zubhAya / asmAdRzairbhagavatAmabhivandanIyo, veSo hi ki tditraashrvdRssttipaataiH|| . ina sAdhuoM kI ye sAdhu svayaM jaaneN| hama gRhasthoM ko to inake prapaJca meM par3anA acchA nahIM hai / hamAre lie to sAdhuveza vandanIya hai / dUsare doSoM ko dekhane se hameM kyA prayojana ? 71. pratyacire tadanutAMstarasA tadAnI mAlocalocanavicakSaNalakSaNAste / naivaM kadApi bhavituM bhuvaneSu zakyo, yat svIkRto'pi kuguruna vivecanIyaH //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrIbhikSumahAkAvyam una logoM kI bAtoM ko sunakara ve cintanazIla aura vivekI zrAvaka bole---'saMsAra meM yaha kabhI mAnya nahIM hai ki svIkRta guru yadi kuguru haiM to unheM nahIM choDanA caahie|' 72. jAtiprathA na kulavaMzaparampareSA, no gAtrapAtrakRtazakumukhAkRtizca / yaddhIyate na kathameva kRte'pi yatne, kintveSa mokSanigamaH kuguruna sevyaH // yaha na jAtiprathA hI hai aura na kula aura vaMza kI paraMparA hI hai, tathA yaha na pazuoM ke zarIra ko dAga kara banAyA gayA cihna hI hai ki prayatna karane para bhI na mitte| mokSamArga kA kathana hai ki kuguru sevya nahIM hote| 73. spaSTeSu doSanikareSu nirIkSiteSu, prekSAvatAM prakRtito bhavati prmshH| sandehanaM na tadidaM tadapohanaM ca, no dUSaNaM bhavati kintu vibhUSaNaM tat // vicArazIla vyaktiyoM kI yaha svAbhAvika prakRti hai ki ve spaSTa rUpa se dIkhane vAle doSoM kA vicAra-vimarza kreN| yaha saMdeha nahIM, kintu saMdeha kA apanayana hai / unakI aisI prakRti dUSaNa nahIM, bhUSaNa hai| 74. akSaNonimIlanamatho viditeSu teSu, tattatvasattvahatamAnavamukhyamauryam / yat tattadAtmapatanaM mathanaM guNAnAM, krtvytaacyvnmudgmnaapnaashH|| doSoM ko dekhate hue bhI unase AMkheM mUMda lenA to tattvajJAna se vikala evaM sattvahIna vyakti kI vajramUrkhatA hai / yaha usake AtmA kA adhaHpatana, guNoM kA hanana, kartavya-vimukhatA aura unnati ke prazasta patha kA avarodhaka hai| 75. kasyApi bhUricalanaM hi na tanmahatvaM, syAccettadA vyasanamatra mahattvazAli / dvitrA hi taivirahitAH kila sArvabhomai stattvaistake kimu bhveyurho'titucchaaH|| 1. atho iti avyayam-saMzaye, Anantarye, vikalpe-ityAdyartheSu /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 151 kisI vastu kA adhika pracalana hI usa vastu ke mahattva kA sUcaka nahIM hai / yadi usI ko mahattva kA sUcaka mAnA jAe to vyasanI mahattvazAlI mAne jAyeMge kyoMki ve adhika saMkhyaka haiM tathA vyasanamukta jo do-cAra haiM, atyalpa saMkhyA meM haiM, unakA mahattva nahIM hogaa| 76. zuSka sarastadapi me viti saMvibhAvya, kastanmRdaM mRdutarAmapi saMsvadeta / ko vAtmasaMbhavigadaM vigadaM na kuryAt, ko vA nipItagaralaM niralaM' na jahyAt // pAnI na hone para bhI 'tAlAba merA hai'- aisA mAnakara kauna catura vyakti usakI mRdu gIlI miTTI khAyegA ? kauna apane zarIra meM paidA hone vAle roga ko apanA mAnakara dUra nahIM karegA aura kauna ajJAta dazA meM pIye hue garala kA jJAna hone para usase chuTakArA nahIM pAegA ? (vaise hI sadguru ke bhrama se svIkRta kuguru ko kauna catura AdamI nahIM chor3egA ?) 77. zaGkAvatAM samavadhAnavidhAM vinaiva, yeSAM zirovikRtamityapi bhASaNaM tat / mithyAGkaropaNamato'tra paratra te hi, tadvat kalaGkakalitA bhavituM yatante / __ zaMkAoM kA samAdhAna kie binA hI jo vyakti zaMkAzIla vyaktiyoM para 'inakA mastiSka asta-vyasta hai,' aisA mithyA kalaMka lagAte haiM, ve bhaviSya meM svayaM vaise kalaMka se kalaMkita hone kA prayatna karate haiN| 78. paryAptametadanagAraprapaJcapAta revaM pralApi manujAH pratipatparAstAH / na kSemayogakaraNe prabhaviSNavaste, lokadvaye'pi parihAsapadaM prvissttaaH|| 'sAdhuoM ke prapaMca meM na par3anA hI zreyaskara hai, aisA kahane vAle loga buddhizUnya, yogakSema karane meM asamartha aura ubhayaloka meM parihAsa ke pAtra banate haiN| 1. niralam- ajJAta dazA meM / 2. pratipat-buddhi /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrIbhikSumahAkAvyam 79. teSAM ta eva vivistviti vAvadUkaiH, sNvedniiymidmaatmikshuddhbodhH| AtmIkRtAH kathamime kathamijyamAnA, nirmIyate kimuta bAlizatAvilAsaH / / 'sAdhuoM kI sAdhu jAne'-- aisA kahane vAle apane zuddha Atma-saMvedanAoM ke AdhAra para soceM ki unhoMne ina guruoM ko kaise svIkAra kiyA aura kyoM ye unake dvArA pUje jAte haiM ? aisA na socanA mUrkhatA hai / 80. veSo'bhivandya viSayo'viSayAthinAM ce dAkalpakalpitavidUSakasannapIjyaH / nIrAgayAgaparabhAgavibhAgabhagnaM, nepathyamijyamahimAnamupaiti naiva // mokSArthiyoM ke lie sirpha veSa hI abhivandya ho taba to veSa banAkara AyA huA bahurUpiyA (vidUSaka) bhI vandanIya honA cAhie, para tIrthaMkaroM ke tIrtha catuSTaya meM guNazUnya veSa pUjArha nahIM hotaa| 81. etAn prasAdayitumAtmahitaM nihatya, mithyAtvasevanamidaM matimAn ka etaa| ko bhasmasAt svabhavanaM prakaroti lokakI vinA jagati mUrkhazirovataMsam // mUrkha ziromaNI ke atirikta kauna vyakti aisA hogA jo apane ghara ko jalAkara, rAkha kara, saMsAra meM kIrti prApta karanA cAhegA ? vaise hI apane sAdhuoM ko prasanna rakhane ke lie kauna buddhimAn vyakti apane Atmahita kA hanana kara mithyAtva kA sevana karegA? 52. itthaM dRDhAntarahRdA suhRdAM varestai makIkRtA RtnyottrtaartmyaiH| antavivikSava ivA'niviDAdhvapoSA, kSoNI khananta udarambharayo'bhavaMste / una satyaniSTha zrAvakoM ke satya evaM nyAyapUrNa uttaroM se niruttara ho, ve zithilAcAra ke poSaka udaraMbharI zrAvaka paroM se jamIna kuredane lage, mAno ki ve lajjA se bhUmigata ho jAnA cAhate hoN|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 83. tadveSabhAgbhirabhibhUti vibhUtibhUtenaijAnugA: kulaparamparanAmajaimAH / vyugrAhitAta iha tAn prasituM praNunnAH, protsAhitA nanu surocanavanniyuktAH // aba sAdhuoM ne ina zrAvakoM kI isa parAbhUti se khinna ho kulaparamparA ke apane anuyAyI zrAvakoM ko una satyaniSTha zrAvakoM ke viruddha bhar3akAyA aura unheM duHkha dene kI preraNA dI, jaise ki pANDavoM ke vipakSa meM duryodhana ne surocana ko / 84. te'pi prabhAvirahitA rahitA vivekaiH, kliSyanti tAnupahasanti tudantyatanti / nindanti saMpizunayanti vinAzayanti, vyarthaM dviSanti vivazA bahu bhISayanti // prerita hokara una unako kaSTa dene vivekazUnya aura niSprabha zrAvaka bhI isa prakAra zrAvakoM ko kleza pahuMcAne lage, unakA upahAsa karane lage, lage, unako idhara-udhara karane lage, unakI nindA aura cugalI karane lage / ve vyartha hI dveSa karate hue unake vinAza ke lie prayatna karate the aura unheM vivaza jAnakara nAnA prakAra se DarAte-dhamakAte the / 85. sambandhasandhiparibhedabhidelimAH sva jAstiraskRtikRte'pi na pRSThagAH syuH / durvAravArasamaye RNamArgaNAdyaiH, saMklezituM nikaSituM na hi te'vazeSAH || 153 ve pakSAndha zrAvaka itane Age bar3ha gaye ki Arthika saMkaTa utpanna hone para diye hue RRNa ko mAMganA, kiye hue vaivAhika saMbaMdhoM ko tor3anA Adi se unako saMkleza pahuMcAne, unakI kasauTI karane tathA jAti- bahiSkAra karane para bhI utArU ho gae / 86. taiH patrale 'navanavAbhirudIraNAbhi grAhya tatparavazA vivazA vidhAya / tAmiH prakAritamahAkala hotplavAdyerasparzitA na nihitA puruSAthino'pi / / 1. patralaM - zithila, DhIlA (drapsa patralamityapi - abhi0 3 / 70 )
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrIbhikSumahAkAvyam una zithila sAdhuoM ne ina zrAvakoM ko vivaza karane ke lie nAnA prakAra ke mArga apanAye para saphala nahIM hue, taba unakI striyoM ko bahakA kara, apane pakSa meM kara, ghara meM kleza paidA kara diyA aura isa prakAra pArivArika kleza se bhI una puruSArthI zrAvakoM ko achUtA nahIM chodd'aa| 87. yadyanmitho vinimayasthaganaprakAraiH, kAM kAM na durvyavahati pratidhitsavaste / tAM tAM ta eva suvidanti parantu labdhadharmAdhvani sthiratarAH sutarAmavAtsuH // __ jIvana vyavahAra kI Avazyaka vastuoM ke AdAna-pradAna meM bhI rukAvaTeM DAlakara jyoM-tyoM kara unheM unake mArga se vicalita karane kI ceSTAeM kI gii| apanI sAdhyasiddhi ke lie aura kyA kyA durvyavahAra kiye gaye yaha to ve hI jAna sakate haiM, para satpatha ko upalabdha ve zrAvaka apane mArga para aura adhika aTala ho ge| 88. pAvasthavandanamuco'tha vicintayanti, ye tvAgatAH zlathatamAH zlathatAM pracetum / ceSTanta eva yatayastadupAsakAstAn, sAhAyyayanti taditaH kimu naH zubhAzA // pArzvastha muniyoM kI vandanA chor3ane vAle una satyAnuyAyI zrAvakoM ne socA, jo muni yahAM Ae haiM, ve zithilatama haiM aura apanI zithilatA ko DhAMkane kA prayatna kara hI rahe haiN| unake upAsaka unakI isa pravRtti meM sahayoga de rahe haiN| aisI sthiti meM hamAre kalyANa kI kyA AzA kI jA sakatI 89. ye zikSakA api ca zikSakatAM vihAya, prAntotpathe prathayituM prayatanta ittham / ki saMskriyeta sakalAn sadRzIprakRtya, luNTAkatAM yadi saranti sadA zaraNyAH / / yadi zikSaka apane zikSakapana ko char3akara unmArga meM le jAne vAle ho jAeM aura sabako apane jaisA banA kara saMskArita kara deM to unase kyA lAbha ho sakatA hai ? yadi DAkuoM kA nigraha karane ke lie jAne vAle svayaM, DAkU bana jAeM to phira zaraNa dene vAlA kauna hogA ?
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 155 90. adyaiva kiM kaliyugaM kalayet svakelI, nandanti yatra patitAH zlathitA dvijihvAH / AdarzanItivRSazIrSakanAmapRSThe, pApaprajA phalati puSpati phullatIti // Aja yahAM patita, zlatha aura duSTa vyakti Anandita ho rahe haiM / Adarza, nIti aura dhArmika anuSThAnoM kI oTa meM pApI duniyA phalita, puSpita aura vikasvara ho rahI hai / pratIta hotA hai ki kaliyuga abhI se yahAM krIDArata ho gayA hai / 91. ete hi nindakavarA iti lAJchayitvA 'smatto parAn paTutayA vinivArayanti / zrotavyameva na yaduktamayuktamevaM, vyudgrAhayanti nijapollavimuktibhIbhiH / / ve apanI pola khula jAne ke bhaya se hI paTutA ke sAtha logoM ko yaha kaha kara hamAre se dUra rakhane lage haiM ki ye nindaka haiM, inakA kahanA anucita hai, inakI bAta sunanI hI nahIM caahie| isa prakAra ve apane bacAva ke lie logoM ko sacAI se dUra rakhane lage haiN| 92. A eka eva punarastyavazeSazeSo, yasya pravRttiramalA prabalA virktau| daivAt sa bhikSuriha bho ! udayAttadAnIM, vASpaM vimuJcayitumutpravaNA bhvaamH|| una zrAvakoM ne Agantuka muniyoM kI isa eka jaisI pravRtti ko dekha nirAza hokara socA, aba to sirpha eka muni bhikSu hI aise rahe haiM jo virakti ke mArga meM atyanta nirmala aura prabala haiN| agara ve hamAre bhAgyodaya se yahAM para A jAeM to kama se kama mana kI bhApa to unake sAmane nikAla hI leN| 93. tatrAzrutaH zravaNazaSkulikolakalpo, rATpUrudanta udito raghurAjakena / zraddhAlavo na namitAH zamitAH svaziSyaH, sAdhIyasI sthitirihAnyatarA'pi nAsti // jaba raghunAthajI ne rAjanagarIya zrAvakoM kI isa karNakaTu ghaTanA ko sunA to unheM mAlUma huA ki na to vahAM ke zrAvakoM ne vandanA hI zurU kI, na ziSya muniyoM ne unako samAhita kiyA aura na vahAM dUsarI paristhitiyAM bhI anukUla rhiiN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrIbhikSumahAkAvyam 94. pazcAttato'ticaturaM caturantakAraM, vizvAsapAtramatimAtrasupAtramAtram / AtmIyamantyamanagAraguNAgragaNyaM, bhikSaM svaziSyamukuTaM prakaTaM bbhaasse|| taba AcArya raghunAthajI ne ati catura, vItarAgakalpa, apane ziSyoM meM mukuTopama, anagAra ke guNoM meM agraNI, pUrNa supAtra evaM vizvasta muni bhikSu ko bulAkara spaSTa rUpa meM kahA - 95. tvaM yAhi bhUpatipuraM tvaritaM tatastyAM stAMcchAvakAn parihatapraNatIna paTIyaH! sambodhya sAma'caraNAccaraNe'smadIye, saMyojayeH samupayojya punaH prayuktim // 'he nipuNa mune ! tuma zIghra rAjanagara kI ora prasthAna karo aura vaMdana-vyavahAra na karane vAle vahAM ke zrAvakoM ko samajhAkara, madhura bhASA meM sAntvanA dekara, nAnA yuktiyoM se pratibodha dekara, guru-caraNoM meM punaH vandanA karane lage, vaise unako saMyojita kro|' 96. evaM prazAsya prahito munipaJcakena, teSAmimAni viditAnyabhidhAnakAni / dvau bhArimAlavaraTokarajItisaJau, dvau vIrabhANaharanAthasunAmadheyau / / isa prakAra Adeza dekara AcArya raghunAthajI ne muni bhikSu ko ina cAra muniyoM ke sAtha rAjanagara bhejaa| ve muni ye haiM---1. muni bhArimAlajI, 2. muni TokarajI, 3. muni vIrabhANajI, 4. muni haranAthajI / ' 97. so'pi svayaM svagurumohavimohitAtmA, guviGgitAzritagatirmatimAn mahIyAn / tallakSyasiddhikaraNe karaNatrikeNa, sattvaikasiddhisahitaH suhitazcacAla // __ muni bhikSu kA apane guru ke prati atyanta moha thaa| ve iMgitAkAra saMpanna, bauddhika saMpadA se yukta aura mahAn the| ve guru ke abhISTa kArya ko siddha karane ke lie tIna karaNa, tIna yoga se saMkalpita aura susamAhita hokara vahAM se prasthita hue| 1. sAma-madhura bhASA se zAMta karanA, sAntvanA denA (sAma sAntvanA abhi0 3 / 400) / 2. ye cAroM muni bhikSu dvArA dIkSita the|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamaH sagaH 157 98. AtmaprabodhasavirodhanirodhaniSNA', mAGgalyamagnasamavighnanighAtanighnAH / prArambhato lalitalAkSaNikairalakSyA, iSTA babhUvurakhilAH zakunAstadAnIm // Atma-jAgaraNa ke virodhI kAraNoM kA nirodha karane meM dakSa, samasta vighnoM para prahAra karane ke lie AjJAkArI, atyanta mAMgalika, zubha zakuna hue jo ki prArambha meM zakuna-zAstravizAradoM se avidita hote hue bhI mUkarUpa meM bhAvI saphalatA kI ora saMketa kara rahe the / 99. gandhadvipendragamana: kamanakramaka' dezAnavAhanasamAnamanojJadRSTiH / adhyetumAzu sahajAnvitazalyazatru-, gacchannivA'khilajanairavataryate sma // __ ve gaMdhahastI kI gati se gamanazIla, brahmacarya kI zakti se yukta, IzAnendra ke vAhana ke samAna manojJadRSTi vAle muni bhikSu rAjanagara kI ora jA rahe the / taba sabhI logoM ne aisI vitarkaNA kI ki mAno yudhiSThira apane bhAiyoM ke sAtha adhyayana karane jA rahe haiM / 100. udyogitAM prasaritAM mukhamaNDalaM ca, protsAhatAM na sahate subhagaM zarIram / ki kAraNaM kimiti darzakamAnavAnAmanyonyamevamabhito madhuro'nulApaH / __usa samaya unake cehare se TapakatI huI udyogitA, zarIra se TapakatA huA atyanta utsAha dekha logoM ke mana meM nAnA prakAra ke saMkalpa-vikalpa paidA hue| ve paraspara madhura AlApa karane lage- kyA kAraNa hai ? Aja aisA kyoM ho rahA hai ? Adi-Adi / 101. yo'sau vilokitatamo bahudhA parantu, nedRga dazA'sya nayanAtithitAM gatA naH / evaMvidhaH kalakala dhvanirullalAsa, siddhi gamiSyati navAmapi kAma'pUrvAm / / 1. niSNaH-catura / 2. nighnaH-parAdhIna (nAthavAn nighnagRhyako-abhi0 3 / 20) / . 3. kamanakrama:--brahmacarya kI zakti / 4. kalakala:-kolAhala, bhanabhanAhaTa (kolAhalaH kalakala:-abhi0 6 / 40) /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrIbhikSumahAkAvyam logoM meM yaha bhanabhanAhaTa hone lagI-'hamane bhikSu ko aneka bAra dekhA hai, parantu inakA aisA rUpa hamane pahale kabhI nahIM dekhaa| yaha avasthA isa bAta kI dyotaka hai ki inako apUrva naI siddhi upalabdha hogii|' 102. Avedayantu ghaTanA ghaTitAM yathArthI, pRcchaMti tatra manujA bahusaMzayAnAH / eSa kva yAti kimivAtra nibandhanIyaM, karNeSa karNakalitAzca mitho lapanti // kucheka zrAvaka yathArtha ghaTanA se aparicita hone ke kAraNa saMzayazIla the / ve eka dUsare ke kAnoM para kAna (muMha) lagA kara paraspara pUchane lage-- vAstava meM bAta kyA hai ? ye bhikSu kahAM jA rahe haiM ? isameM kyA rahasya chipA hai ? Adi-Adi / 103. pratyuttaranti tarasA prasRtA ca vArtA, yuSmAbhirantaragatairna kathaM vivedyaa| ete caritrazithilA iti kutsayadbhistyaktenapUrbahujanainanu vandanA'pi / / 104. tAn boddhamudyatamatirgurubhiH praNunna, eSa prayAti munibhikSurapArakottiH / AcAryazAsanarato virato'bhiyogairayogayugAntaragatiH pragatiprakarSaH / / (yugmam) isa prakAra pUchane para kucha zrAvaka uttara dete hue bole-'Apa sabhI antaraMga zrAvaka haiM / bAta itanI phaila cukI hai, phira bhI Apa nahIM jAnate ! rAjanagara ke zrAvakoM ne ina sAdhuoM ko AcAra-zithila jAnakara, inakI kutsA karate hue vaMdana-vyavahAra bhI chor3a diyA hai|' 'ataH AcArya ke AjJAkArI, virata, atyanta utsAhI, IryApUrvaka gamanazIla, pragati parAyaNa, apArakIti ke dhanI muni bhikSu AcArya raghanAthajI dvArA prerita hokara una zrAvakoM ko pratibodha dene ke lie jA rahe haiN|' 1. InapU:-rAjanagara / 2. abhiyogaH-utsAha (abhiyogodyamau prauDhirudyoga abhi0 2 / 214) /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 105. vyAcakSate zravaNataH zrutadRSTasArAH, kecittatastavanumodanakRdvacobhiH / nUnaM prayAtu sutarAM bhavatAt kRtArthI, yogyo'yameva kuzalazca tathAvidhAyAm // bhikSu ke sAmarthya se pUrNatayA paricita kucheka zrAvaka unake gamana kI bAta sunakara, usakA anumodana karate hue bole-'ye avazya jaaeN| ye apane lakSya meM saphala hoN| ye hI aise kAryoM ke lie yogya haiM, kuzala haiN|' 106. evaM janoditamitetaratAratIvaM, zlokAmRtaM mRtasamastasapatnayatnam / paiJjUSapatrapuTakaiH paripIyamAno, mevADadezasahadezamupAyayau saH // samasta viparIta prayatnoM kA nAza karane vAle, janatA ke dvArA ucca dhvani se uccArita (AzIrvacanarUpa) yazogAna ko sunate hue bhikSu mevADa ke nikaTavartI pradeza meM phuNce| 107. pAdonayojanavizAlatamA pramAbhi navyUtaSASTikasamaSTisamaprayAmA / abhaMlihA vilikhitAmbaralekhalekhA, preGkholitAkhilakhalArinarendravRndA // __ vahAM samasta duSToM evaM zatru rAjAoM ko tharrAne vAlI, AkAza kA cumbana karatI huI, kSitija ke usa pAra amara patha se bhI Age bar3hane vAlI, prAyaH tIna kosa caur3I aura sATha kosa laMbI arAvalI parvatamAlA hai / 108. dharmadhvajA'skhalitazRGkhalitaiva zazvat, sazvApadA pdpraa''prtipaalyitrii| rASTrAvane'sakRdabhISTasadurgadurgA, . yanmevapATavaravATakapATakalpA // vaha parvatamAlA dharmadhvajA vAlI, askhalita girizRMkhalA aura zvApadoM se yukta, rASTra kI rakSA ke lie aneka abhISTa durgoM se durgama, mevADa ke mArga ke lie kapATa-tulya tathA zaraNAgatoM kA vidhivat pratipAlana karane vAlI hai / 109. smRtvA svabhedanavirodhamamarSavarSA, medasvinI yadavanI pravilokya vIrAm / AkhaNDalasya padavI pratirodhya jetuM, durga dRDhaM vidadhatI paritaH sthiteva //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160. zrIbhikSumahAkAvyam vaha parvatamAlA isa mevADa dharA ko rakSaNa yogya evaM vIrabhUmI jAnakara tathA indra ke dvArA kie gae apane bhedana kA smaraNa kara, krodha karatI huI, indra ke mArga ko roka mAno use jItane ke lie cAroM ora majabUta durga banA kara sthita thii| 110. sadyo rasAla'mRdumaJjulamaJjarIbhi rmAdhuryadhuryamadhukaNThapikAdikajaH / susvAgataM vidadhatIva muneH suvAtAduddhayamAnatarumastakato namantI / / sadyaska Amra kI mRdu-maMjula maMjariyoM ke kAraNa koyala kI atyanta sumadhura kUjana se aisA pratIta ho rahA thA ki mAno vaha parvatamAlA munivRnda kA svAgata-gAna gA rahI hai aura manda-manda pavana se hilatI huI vRkSazAkhAoM se unako vandana kara rahI hai / 111. eNyacchubhaM kimapi nirjharanininAda cAliteva parisUcayituM tvarAbhiH / yatpuNyataH prazamiteva tadA bhavantI, muktA bhayAdaravalIgirimAlikA'gAt // usa parvatamAlA meM yatra-tatra kalakala karate hue nirbhara baha rahe the / isa ninAda ke miSa se vaha parvatamAlA kisI bhAvI zubha kI sUcanA dene ke lie mukharita hokara zIghra hI sAmane A gii| vaha bhikSu ke puNya-prabhAva se pUrNa zAMta aura bhayamukta ho gaI thii| 112. AkramyatAM sukhasukhena samAdhimagno, mArgasthasaMvasathapattanapattanAni / saMsparzayanavavidan paritaH pravRttaM, nirNAthanAthanagaraM kRtavAn sanAtham / / ve samAdhisdha bhikSu apane sAmane Ane vAlI usa arAvalI parvatamAlA ko pAra kara sukhapUrvaka mevAr3a meM praviSTa hue aura apane gantavya sthala ke bIca Ane vAle gAMvoM tathA nagaroM kA sparza karate hue tathA cAroM ora ke naye vAtAvaraNa kI jAnakArI prApta karate hue rAjanagara pahuMce-anAtha rAjanagara ko sanAtha banA ddaalaa| - 1. rasAla:---Amra /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 161 113. AnandasindhulaharIprasRtA tadAnI, taM sevate paricitA janatA'bhyupetya / caJcacacaTutvacalacArucakoracakra, candraM marIciruciraM sucirAdivekSya // usa samaya rAjanagara meM Ananda kI lahara vyApta ho gii| jo unase paricita the, ve zrAvaka Ae aura unakI upAsanA meM aise tallIna ho gae jaise cira pratIkSita candramA kI manohArI kiraNoM ko dekhakara Anandita, priyAlApI, caJcala aura sundara cakoroM kA samUha tallIna ho jAtA hai| 114. te zrAvakA api gabhIrasudhIradhuryA, yatsaMnidhau suvidhinAdhyuSitAH sametya / dUrapradezapariyAtapituH samIpe, svAtmIyabAlakagaNA iva sAnurAgAH // ve gaMbhIra aura dhIrAgraNI zrAvaka anurAgapUrvaka unake pAsa Akara vidhipUrvaka vaise hI baiTha gae, jaise ki dUra deza se samAgata pitA ke pAsa unake bAlakagaNa Akara premapUrvaka baiTha jAte haiN| 115. kecid vayaM hi niviDAH phila'karNadhArAH, proDhA iti svakamahattvanidarzanArtham / saGketya tAn jagadurajJahatAndhabhaktA, ete bhavatsu bhagavan ! parizaGkamAnAH // kucheka aMdhabhakta zrAvaka svayaM ko samAja ke variSTha karNadhAra mAnate hue apanI prauDhatA aura mahattva pradarzita karane ke lie una zrAvakoM kI ora saMketa karate hue bole--'bhagavan ! ye Apake AcAra-vicAra ke prati sazaMka haiN|' 116. zaGkA'dya no nahi manAk parirakSaNIyA, pRcchantu muktamanasA tarasA yatheSTam / niSkAzyatAM ca bhavatApyavatAvadAtaM, paJcAyati vidadhatIti mudhava ke'pi // phira zrAvakoM kI ora unmukha hokara bole--'aba Apa loga jo kucha pUchanA cAheM, vaha muktabhAva se pUche aura tanika bhI zaMkA ko apane hRdaya meM na rakheM / ' phira muni bhikSu se bole -'bhagavan ! Apa bhI inakI rakSA karate hue inakI zaMkAoM kA nirAkaraNa kreN|' isa prakAra kucheka zrAvaka vyartha hI paMcAyata karane lage, bakavAsa karane lge| 1. kila-ivArthe /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrIbhikSumahAkAvyam 117. sAntvayya tAn sahRdayo hRdayena tAvat, papraccha yUyamiha ki parisaMdihAnAH / yasmAt praNAmaparizIlanamadhyapohya, vartadhva etadabhinUtnamatIvacitram // ___ taba sahRdaya muni bhikSu ne hArdika sAntvanA dete hue unheM pUchA- kyA Apa hamAre AcAra-vicAra ke prati saMdehazIla haiM ? isa saMdeha ke kAraNa hI Apane vaMdanA-vyavahAra ko chor3a kara nae vyavahAra ko apanAyA hai, yaha Azcarya hai| 118. procuH prasahya viratA'viratAstadA te, zaGkA bhavedanupalakSitagocareSu / vispaSTadoSaviSayeSu bhavatsu sA kiM, niHzaGkatAsti zithilAH zithilA bhvntH|| taba ve zrAvaka haThAt bole-'bhaMte ! zaMkA vahAM hotI hai| jahAM aspaSTatA ho / parantu spaSTa rUpa se doSoM kA sevana karane vAle Apa sAdhuoM ke prati zaMkA kaise ho sakatI hai ? usameM to niHzaMkatA hai| Apa AcAra meM zithila haiM, zithila haiN|' 119. karNAvataMsakaraNe kalitAzayazce cchotre vibhUSayitumiccharayaM samUhaH / OMmityavAdi muninA taditaH sphuTaMhadudghATaya rakSayati zaikSakavad yadagne / 'yadi Apa hamAre vicAroM ko sunanA cAheM to hama apane vicAroM ko Apake kAnoM taka pahuMcAne kI koziza kreN|' aisA suna bhikSu svAmI ne 'hAM' kaha kara svIkRti pradAna kara dI / taba una zrAvakoM ne bhI muni bhikSu ke samakSa apanA dila kholakara vaise hI rakha diyA jaise eka zaikSa-navadIkSita muni apanA dila kholakara guru ke samakSa rakha detA hai / 120. zrAddhA jinendrasamayAt samayAnnavanta', Avedayanti vinayantitarAM tadettham / . vAkkIlakA nayapateH purataH pramANa. dhArAnidarzanapurassarato yathA'tra / 1. samayAn- saMketAn /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 163 ve zrAvaka jainAgamoM se aneka pramANoM ko nikAla- nikAla kara bhikSu svAmI ke samakSa vinayapUrvaka vaise hI prastuta karane lage jaise nyAyAlayoM meM nyAyAdhIza ke samakSa vakIla kAnUnI dhArAoM ko prastuta karate haiM / 121. sAdhoH pathAdapasRtAH prasRtA duradhve, diGmUDhavattata itaH svayameva tAvat / asmAdRzAn yadi tathA na hi nirmimIran, manyAmahe tadapi vo mahatI kRpA naH // 'ina zAstrIya pramANoM ke AdhAra para hama kaha sakate haiM ki Apa digmUDha bana, idhara-udhara bhaTakate hue sAdhanA patha se dUra hokara unmArga kI ora cale jA rahe haiN| yadi Apa, kama se kama, hameM unmArga meM na le jAeM to hama logoM para ApakI yaha mahatI kRpA hogI / ' 122. no sAdhutA bhavati bhAti vibhAti kApi, veSena kiM dharati yaM ca vidUSako'pi / jIvo na ki jagati jIvanazaktizUnyaH, zRGgArito'pi karavIra' nivezanIyaH // 'yadi AcArazUnya veSamAtra se hI sAdhutA hotI yA zobhita hotI to sAdhuveza to eka vidUSaka bhI dhAraNa karatA hai / parantu vezamAtra se kyA ? kyA vastrAbhUSaNoM se alaMkRta hone para bhI cetanAzUnya jIva ko zmazAna meM nahIM le jAyA jAtA ?" 123. ramyo bhavAn bhavati cAruvirAgatA'pi, tatsaGgatastvamapi kintu na sAdhu sAdhuH / doSAbhiSaGgamarato'marato'pi mahAH, ki no kalaGkakalito lalito'pi candraH // 1 'Apa ramya haiN| ApameM virAgatA bhI acchI hai / kintu isa zithila saMgha ke sahavAsa ke kAraNa Apa bhI yathArtha meM sAdhu nahIM rahe / lalita caMdramA devatAoM dvArA pUjya hotA hai / parantu rAtrI ke sAtha saMgamarata hone ke kAraNa kyA vaha kalaMkita nahI ho jAtA ?' 1. karavIram - - zmazAna ( zmazAnaM karavIraM syAt - abhi0 4 / 55) / 2. doSA - rAtrI ( uSA doSendukAntA - abhi0 2 (57) /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrIbhikSumahAkAvyam 124. kalpApakalpakathanaM vidhivad yathArtha, saMvItameva yadi vocyata utpratIpam / pollaprakAzanabhiyA ca nijasya samyaka, pAliH puraiva salilAd bhavatA nibaddhA // 'sAdhuoM ke lie kyA kalpya aura kyA akalpya hai ? Adi-Adi, to Apa logoM ne (Aja kala ke sAdhuoM ne) batalAnA hI banda kara diyaa| yadi kahIM batalAye jAte haiM to vaha viparIta rUpa se, jisase ki apanI pola khulane kA bhaya na rhe| isa prakAra Apane pAnI Ane se pahale hI pAla bAMdha dI 125. svapnaka'prabodhanaviceSTanamAkriyeta, ki jAgratAM jagati jAgaraNaM garIyaH / cetaM pracetamabhito'bhyupayAtha yUyaM, doSAMstataH kimiva ki pratipAdayAmaH / / 'Apane jAna-jAnakara doSoM ko svIkAra kiyA hai aura apane cAroM ora unakA Dhera lagA diyA hai| hama kina-kina kA pratipAdana kara / soye hue vyakti ko jagAne kA prayatna kiyA jA sakatA hai, parantu jAgate hue ko jagAnA kasA ?' 126. cAritradharmajanakAya bhavadbhiritthaM, datto jalAJjaliralokavalIka'vAsAt / vandAmahe kathamato bhavato bhavArtAH, pUjA guNAnuguNitA jinazAsaneSu // _ 'asatya rUpI valIka (olatI) para nivAsa karate hue Apa logoM ne cAritradharma rUpa pitA ko to jalAJjalI hI de dI hai| ataH bhavabhramaNa ke bhaya se bhayabhIta hone vAle hama Apa logoM ko vandanA kaise kareM ? kyoMki guNAnurUpa pUjA hI jinazAsana meM abhihita hai|' 127. zAstrAvagAhanatayA paricIyate vaH, zraddhApi zAstravihitA mahitA na mAnyaH / saMvartate kva ca tadA zramaNatvasattvaM, bIjaM vinA pi kimu puSpaphalopapattiH // 1. svapnak-sone vAlA (svapnak zayAlunidrAluH-abhi0 3 / 106) / 2. valIkaH-olatI, chappara kA kinaaraa|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 165 'hama zAstroM kA avagAhana kara yaha jAna pAe haiM ki ApameM mAnya vyaktiyoM dvArA anumodita aura zAstrasammata zraddhA (samyaktva) bhI nahIM hai / to phira zrAmaNya kI to bAta hI kyA ? binA bIja ke puSpa aura phala kI utpatti hI kaisI ?' 128. prakSAlitA gurutarA iva gaNDazailA', doSA ime nayanagocaratAM gatA naH / ye rAjasarSapasamA viSamA: kiyanta, asmAdazaiH kathamaho parilakSyamANAH // ___'ye varSA meM dhule hue caTTAnoM ke samAna spaSTa dIkhane vAle bar3e-bar3e doSa haiM jo ki hamArI AMkhoM ke sAmane haiM, para rAI ke samAna atyanta choTe-choTe doSa kitane haiM, yaha hamAre jaise vyakti kaise jAna sakate haiM ?' 129. jAnImahe'numitito gaNanA na teSAM, tat sokSamyasUkSmikakathopakathaiva kA syAt / bUDanti yatra madamattamataGgajAzcedaurabhrakAdigaNanA kimu tatra gaNyA // 'hama anumAna pramANa se yaha jAna pAe haiM ki jahAM bar3e doSoM kI koI gaNanA nahIM hai vahAM sUkSma aura atisUkSma doSoM kI to gaNanA hI kaise ho sakatI hai ? jisa pAnI meM madonmatta bar3e-bar3e hAthI DUba sakate haiM vahAM bher3oM ke DUbane kI to gaNanA hI kyA ?' 130. brUmo vayaM savinayA bhavate'dya kiM ki mAcArasArakRzimAmahimA bhavatsu / vijJeSu kiJca bahunA pravicAraNIyaM, mA vaJcayantu saralAzayazemuSIn nan / ''he medhAvin ! hama savinaya Apase nivedana karate haiM ki Apake sAmane hama AcAra-zaithilya kI kina-kina bAtoM ko kaheM ? Apa vijJa haiN| Apako adhika kyA batAeM ? Apa soceM aura sahaja-sarala vyaktiyoM ke sAtha pravaMcanA na kreN|' 131. dRSTvA gurutvamanumAnabalena pRSThe lagnA vayaM ca bhavatAM tadabhAvasiddhe / tyaktA gRhItakupathA iva vIkSaNAdyaH, sambandhabandha iha kazcaraNacyutarnaH // 1. gaNDazailaH-caTTAna (gaNDazalAH sthUlopalAzcyutAH-abhi0 41102) /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zrIbhikSumahAkAvyam ___'anumAna se Apa logoM ko gurutva guNa yukta samajha kara hI hamane Apako apanAyA thA, para jaba pratyakSa darzana Adi se gurutva kA abhAva siddha huA taba hamane Apako vaise hI chor3a diyA jaise kumArga kA bhAna hone para pathika use chor3a detA hai / jo cAritra se bhaTaka gae haiM unake sAtha hamArA kaisA saMbaMdha ?' 132. eSa praNAmaparihArakathAvazeSa stvatto na gopyamavitaM hRdayAdivA'tra / tasmAt yathArthacaritAt svayamuttarantu, santArayantu laghu vo'pi zaraNyabhUtAn // ''vandana parihAra kI vaha azeSa kathA Apake sAmane vaise hI spaSTa hai jaise ki mana ke samakSa apanA acchA yA burA kRtya / ataH Apase yahI apekSA hai ki Apa zIghrAtizIghra zuddha saMyama kI ArAdhanA karate hue svayaM bhavapAra pahuMce aura ApakI zaraNa meM Ane vAle hama logoM ko bhI zIghra pAra pahuMcAeM / ' 133. netrAvRte'pi kimu ko'pi padArthasArtha mAlokate samavalokayate ca bhinnAn / potAt pRthak pRthupayonidhipAramAptuM, svaM vA parAnapi ca netumadhIzvaraH kaH // 'kyA netra-vihIna koI vyakti svayaM padArtha-sArtha ko dekha sakatA hai yA dUsaroM ko dikhA sakatA hai ? jahAja ke binA koI vyakti athAha samudra ke pAra na svayaM jA sakatA hai aura na dUsaroM ko pAra pahuMcAne meM samartha ho sakatA 134. dhairyAdRte'pi dharaNidharaNispRzaH svAM, dhatte'pi dhApayati ki privrtnaabhiH| auSaNyAdRte'pi ca calAcalacitrabhAnuH, svastapyate kimu parAn paritApayeta / / 'binA dhairya ke kyA yaha dharA DAMvADola hotI huI apane ko tathA apane Azrita prANiyoM ko dhAraNa karane meM saphala ho sakatI hai ? svayaM binA tape kyA yaha ravimaNDala uSNatA ke abhAva meM dUsaroM ko tapA sakatA hai ?' 1. pRthk-binaa|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 167 135. ki svaHkalAvikalito'pi kalAdhinAtha, udyotate dyutidharAnitarAn vidadhyAt / caitanyacihnaca litaH kimu cetanaH syAt, svAnyopakArakaraNaM karaNaM kadApi // 'kyA divya kalAoM se vikala candramA kabhI udyotita ho sakatA hai ? kyA vaha dUsaroM ko udyotita kara sakatA hai ? kyA apanA aura para kA upakAra karane meM sAdhanabhUta karaNa -zarIra caitanya-vikala hokara prANavAn ho sakatA hai ?' 136. evaM gRhItaparihInamahAvatA ye, yUyaM vinA caraNatazcaraNAJcitAnAm / AtmAtmanAmapi ca kaTakalAkalApa:. kutrApi no taraNatAraNatAM tanudhvam / 'isI prakAra svIkRta mahAvratoM kA parihAra karake saMyama sAdhanA ke abhAva meM na to Apa apanA aura na Apako saMyamI mAna pUjane vAloM kA hI mithyA kalA-kalApoM ke dvArA uddhAra kara sakate haiN|' 137. tasmAd dayasva dayanIyadazAM pradRzya, trAyasva vizvamakhilaM nikhilaM' vidhehi / abhyarthayAma ucitocitacaityacintAccakastvameva vibhuraaryvicaaryvryH|| 'isalie dharmazAsana kI isa dayanIya avasthA ko dekhakara Apa dayA kareM aura dhArmika jagat ko khokhalepana se rahita kara usakI rakSA kreN| hamArI isa viveka evaM vicAra pUrvaka kI gaI ucita prArthanA ko svIkAra kareM, kyoMki prazasta vicAroM ke dhanI Apa hI aisA karane meM samartha haiN|' 138. samyaktvadarzanamRte nahi sadviveko, no taM vinA sucaritaM jinasammataM ca / nAnA sumandiramaNirmahimandiraM ki, no taddhiruka' timirasantatisannikAraH // 'he mune ! samyakdarzana ke abhAva meM samyag jJAna nahIM hotA aura samyag jJAna ke abhAva meM jinezvara deva dvArA sammata saMyama nahIM hotaa| jaise dIpaka ke binA bhUtala-sthita mandira meM prakAza nahIM hotA aura prakAza ke binA timira kA bhI nAza nahI hotaa|' 1. nikhilaH-zUnyatA rahita, khokhalepana se zUnya / 2. naanaa-binaa| 3. hiruk -binA (abhi0 6 / 163)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrIbhikSamahAkAvyam 139. tasmAttadarthamavalokaya lokanAtha !, lokasya potapatanaM pravilomavAtAt / nopekSaNIyamadhunA yadapekSaNIyamarhanniyogalakuDAd bhava potavAhaH // 'he lokanAyaka ! janatA kI yaha nayA pratikUla vAyu se prerita hokara isa saMsAra samudra meM DUba na jAe, Apa isa ora dhyAna deN| yahAM para ApakI apekSA hI vAMchanIya hai, na ki upekssaa| ataH he mahAmune ! Apa bhagavadAjJA rUpa DAMDa ko hAtha meM lekara janatA kI isa naiyA ke khavaiyA baneM / ' 140. nyAyaH samaH parihato hata ! paJcamAre, tvAM prekSate vizaraNaH zaraNaM zaraNya ! prANAntato'pi paripAlaya taM vareNya !, nAstikyameSyati na ceccyutacetanAntam // 'Aja isa kalikAla meM nyAya ko Azraya dene vAlA koI bhI nahIM hai| sabhI usako choDate jA rahe haiN| he zaraNya ! vaha aba ApakI ora satRSNa netroM se dekha rahA hai| Apa apane prANoM kA vyutsarga karake bhI nyAya kI rakSA kreN| anyathA nAstikatA kA cAroM ora bolabAlA ho jaayegaa|' 141. prAmANikAdhvarahitaM nihitaM bhaved ya dasmAbhirahikajanastadudIraNIyam / antarvalajjvalanato jvalitaM jvaladbhiH, kSantavyameva bhavatA'nucitaM yaduktam // isa prakAra una logoM ne apane antara mana kI sArI bhAvanAoM ko muni bhikSu ke sAmane spaSTa rUpa se rakhIM aura nivedana kiyA-'he mahAmAnava ! yadi hama logoM dvArA koI bhI pramANazUnya bAta rakhI gaI ho to Apa use batalAne kI pUrNa kRpA kreN| sAdhu saMgha ke doSoM ko dekhakara hamAre hRdaya meM jo duHkha kI jvAlAeM bhabhaka rahI haiM aura unhIM jvalAoM kI bhabhaka se yadi koI kaTu evaM anucita zabda kA prayoga huA ho to Apa kSamA pradAna kreN|' 142. yogyottarAya bhavatA prayatiSyate'tra, zaGkAtrizakazakalapramitApi no naH / ityAzayA vayamime nibhRtAntaraGgAstadvAravIkSaNaparA nipuNe vasAmaH //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 169 'aba Apa samucita uttara pradAna kareMge isameM to koI saMzaya kA leza bhI nahIM hai / hama isI Azaya se mana meM pUrNa saMtoSa kA anubhava karate haiM aura usI avasara kI pratIkSA karate hue sukhapUrvaka raha rahe haiN|' 143. cAturyamAryamavikAryamajayamApya, taiH zrAvavizadatathyasupathyavAgbhiH / IdRk kRtaH zramaNabhikSaritastato vA, draSTuM svadRSTimapavartayituM namo na // isa prakAra una zrAvakoM kI caturatA, ziSTatA, sahajatA evaM svasthatA ke sAtha uccArita satya evaM pavitra vANI ne bhikSu svAmI ke mAnasa ko aisA DAMvADola kara diyA ki ve tatkAla kisI eka nirNaya para nahIM pahuMca ske| 144. tatsanmukheSu kila kevaladattadRSTi stebhyo hi vIkSaNaparo'paralakSyazUnyaH / dvaividhyapAzapatita: pariSatpratiSThaH, kRtyApakRtyapathamAkalituM na zaktaH // muni bhikSu pariSad meM baiThe-baiThe zrAvakoM kI ora dekha rahe the aura ve zrAvaka eka mAtra muni bhikSu kI ora dekha rahe the| muni bhikSu duvidhA meM phaMsa ge| ve usa samaya karttavya aura akartavya patha kA nirNaya karane meM asamartha the| 145. ete'timAtramatimAtrasupAtrasatyAH, kalpyeta caiva kathamatra mayA hystyaaH| bhAge pare'pi guravo guravo madIyA, bhraSTA vratAditi kathaM pratipAdayAmi // muni bhikSa ne socA, eka ora ye zrAvaka haiM jo sahI-sahI bAta kaha rahe haiM, inheM maiM jhUThe kaise kahUM ! dUsarI ora mere gauravAspada guru haiM, unake lie bhI maiM kaise kahUM ki ve vratoM se cyuta ho cuke haiN| 146. AkarSati prakaTamekata eva satya mekatra tatra gurugaurvmaanpuujaa| ekatra satyapurataH praNatottamAGgamekatra mAnyamataduSkaramocanaM ca / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrIbhikSamahAkAvyam eka ora satya mujhe spaSTarUpa se AkRSTa kara rahA hai to dUsarI ora guru ke gaurava, mAna aura pUjA kA vyAmoha hai / eka ora satya ke prati maiM natamastaka hUM to dUsarI ora svIkRta mAnyatA kA parityAga bhI duSkara ho rahA hai| 147. karve'tra kiM kimu na veti vikalpakalpa vRndArakatripathagAzatazo'bhiSekaiH / dUrestu nirmalabhavatvamaho! parantu, jAto'pavitrita ivA'vamacintanena // ve kartavya aura akartavya kA nirNaya karane ke lie nAnA prakAra ke saMkalpa-vikalpoM kI taraMgoM vAlI divya gaMgA meM gote lagAte rahe, para nirmala honA to dUra rahA ve viparIta cintana ke kAraNa apavitra hI bane rhe| 148. cANUravan mama vipothayitA kumArA ccANUramallapratimalla ivAyameva / adyAvadhau mama tarastviti cintayitvA, dolAyatisma kimimaM htmohmllH|| mohamalla ne socA ki jaise pratipakSImalla zrIkRSNa ne cANUramalla ko mArA thA, vaise hI yaha bhikSu mujhe bhaviSya meM mAra ddaalegaa| abhI to maiM zakti-saMpanna huuN| ataH zakti rahate mujhe ise Andolita kara denA cAhie, vaza meM kara denA caahie| 149. evaM na cet kimiha tat taralAyito'sau, vinasvakIyazithilAcaraNepi dhiirH| ki votpathe vahati vAhayate parAMzca, jAnannapi prabalabhAvivazena yad vA // yadi aisA nahIM hotA to apane zaithilya kA jJAna hone para bhI ve dhIra puruSa caJcala nahIM hote / para jAnate hue bhI ve utpathagAmI hue aura anya zrAvakoM ko bhI usI mArga meM le cle| yA hama yoM kaheM ki yaha saba bhavitavyatA ke kAraNa huaa| 150. jihvAnipena' bahiranyavacovilAsa pIyUSamizritavitathyahalAhalaM tAn / vazvastikAn svagurumohamahodayena, prAvartata pracitabhikSurayaM nipAtum // 1. nipaH-kalaza, ghaDA (kalasaH kalazo nipa:-abhi0 4 / 85)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 171 yadi aisA nahIM hotA to Upara amRta aura bhItara se halAhala se bhare hue jihvArUpI kalaza se vANI rasa kA pAna una vizvasta zrAvakoM ko karavAne ke lie ve taiyAra nahIM hote| para guru ke prati mahAn moha kA udaya hone se hI unheM aisA karane ke lie vivaza honA pdd'aa| 151. svAtmapravaJcanavipaJcanamAcaran sa, pratyAyitAna'pi hi vaJcayituM tadAnIm / AtmIyasaGghanijasaGghapatipramANaM, pratyuttaraM priyataraM vitatAra kiJcit // apane Apako tathA apane para vizvAsa rakhane vAloM ko dhokhA dete hue unhoMne vahI priya uttara diyA jo apane saMgha evaM saMghapati ko abhISTa thaa| 152. saMrakSaNIyamanizaM vyavahAramukhyaM, yuSmAdRzaH praNamanaM na kadApi heyam / vizvAsya vizvasitazAntasarasvatIbhiH, samyak punaH samavadhitsuruvAca cAru // isa prakAra vizvasta evaM zAnta vANI ke dvArA unheM vizvAsa dilAkara kahA- 'maiM punaH tumhArI zaMkAoM kA samAdhAna karane kA icchuka hUM, para tuma sabako vandana vyavahAra kI isa uttama paddhati ko banAye rakhanA hai, vaMdanavidhi kA parihAra nahIM karanA hai|' 153. zaGkApazalyaparihArapathaM prahAya, saMtoSya toSyatatibhirbata ! mantritA vA / satyaM nigIrya paridIrya vizIrya sAraM, tenA''hitA sapadi te guruvandanAyAm // zaMkA nirAkaraNa ke prazasta patha ko chor3a apanI maMtravat mugdha banAne vAlI vANI ke dvArA una zrAvakoM ko jhUThA vizvAsa dilAkara muni bhikSu satya ko nigala gae aura usako vidIrNa aura jIrNa-zIrNa kara ddaalaa| isa prakAra ve vandanA chor3ane bAle una zrAvakoM ko apanI kuzalatA se guru-vandana karavAne meM saphala ho ge| 1.ivaarthe|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrIbhikSumahAkAvyam 154. AcAryapakSamabhirakSayituM hyanena, chadmasthatA vyavasitAtmagatAryarUpe / mithyAtvapakSaparipuSTasamarthanAya, mithyAzraye sthitirakAri vikAriNA'tra / vAstavikatA ko jAnate hue bhI guru ke moha meM phaMse hue muni bhikSu ne chadmasthatA ke kAraNa AcArya ke mithyA pakSa ko jIvita rakhane ke lie bhedanIti ko apanAkara asatya kA pUrA-pUrA samarthana kiyA aura mithyAtva meM hI ramaNa karate rhe| 155. mithyApravAhavahanapralaye layena, pUrNaprakAzabalasambalasaGkulena / yadvA paristhitivazAd vivazena tena, svAnyapratAraNaviSaM viSamaM nipItam / / mithyA pravAha meM pravAhita hote rahane ke kAraNa yA pUrNa prakAza, sAmarthya yA sambala kI kamI ke kAraNa yA kisI paristhiti kI pratikUlatA se vivaza hone ke kAraNa apane ko tathA dUsaroM ko pravaJcita karane vAle isa jaharIle chUTa ko bhI ve pI gae / 156. sImAM padasya ca guroranagAratAyA strAtuM bhavannapi muniH pravihAya tattvam / tacchAvakA'vitayazuddhavicArabhAvAH, mithyApramANaviSayIprakRtA hyanena // trAtA hote hue bhI zramaNa bhikSu ne apane pada, guru ke gaurava aura sAdhutA kI sImA kA ullaMghana kara satya aura vizada vicAra vAle una zrAvakoM ko mithyA pramANita kara ddaalaa| 157. uktvaiva tanna virarAma parantu sAkSAt, siddhArthanandanavacoviparItarItim / AcAragocaramagocarakhaNDanAhaM, jAnannapIha parimaNDitavAna'khaNDam // itanA kahakara hI ve virata nahIM hue, parantu apane saMghIya AcAragocara ko mahAvIra ke vacanoM ke viparIta jAnate hue bhI use akSuNNa batAyA aura usakA isa rUpa meM pratipAdana kiyA ki vaha logoM ko akhaMDita pratIta hone lgaa|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH 173 158. tAdRgabhaviSyajinazAsanabhAsvatA'pi, sUtrAd viruddhamidamAcaraNaM ca cIrNam / citraM paraM kimaparaM viduSAM samAje, yamAvine prabhavine ca namo namo'stu / bhaviSya meM hone vAle jinazAsana ke sUrya muni bhikSu ne sUtroM ke viparIta yaha AcaraNa kiyaa| vidvat samAja meM isase baDA aura kyA Azcarya ho sakatA hai ? paraMtu kyA kahA jAe ? bhavitavyatA ko bAra-bAra namaskAra hai| 159. bhAvApabhAvaparivandanabodhazUnyA ste dravyavandanavidhi vyavalokya kecit / hRSyanti tAnupahasanti vidUSayanti, kAkvA vadantyavanatAH praNatA bhavantaH / / dravya vaMdanA aura bhAva vaMdanA ke pratibodha se vikala kucheka vyakti zrAvakoM ke dravya-vaMdanA-vyavahAra ko dekha prasanna hue, kucheka upahAsa karane lage, kucheka una para doSAropaNa karane lage aura kucheka vyakti vyaMgya dhvani meM kahane lage-Apa ina sAdhuoM ke caraNoM meM avanata ho gae ! praNata hI gae ! 160. saMvRttametadiha ki vihitaM mayA kiM, tattattvamAntarataraM hRdayena vinduH| gambhIratAM vizadayan vizadAvadAtaH, sAda'pravAdapRthulo' na babhUva bhikssuH|| yaha kyA ho gayA ? maiMne kyA kara DAlA? isa prakAra Antarika tattva kA hRdaya se vedana karate hue muni bhikSu ne vizadatA aura svasthatA ke sAtha gaMbhIratApUrvaka usa para vicAra kiyaa| ve na atyanta prasanna hI hue aura na atyaMta viSAdagrasta hI hue| 161. tatkAlamUcuriha te'nvabhivandamAnAH, saMdehatA vyapagatA na praasmdiiyaa| kintu tvadIyajinabhaktiviraktikRSTA, vandAmahe punaranAgatavizvasityA / 1. vedanazIlo vinduH / 2. sAdaH-viSaNNatA (viSAdo'vasAdaH sAdo viSaNNatA-abhi0 2 / 246) 3. pRthulaM-vizAla (pRthUru pRthulaM vyUDhaM-abhi0 6 / 66)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrIbhikSumahAkAvyam usa samaya punaH vaMdana-vyavahAra ko prAraMbha karane vAle zrAvakoM ne kahA-'he mahAmune ! yadyapi hamArI zaMkAeM miTI nahIM haiM, kintu ApakI jinezvara deva ke prati AsthA, bhakti aura vairAgya se AkRSTa hokara tathA bhaviSya meM Apa satya-patha kA anusaraNa kareMge, aisA vizvAsa kara Apako vandanA kara rahe haiN|' 162. medhAvimukhya ! parilokaya lokaya tvaM, mA pratyayaM gamaya rakSaya sAdhuvAdam / sAtha vidhehi sutarAM nijabhikSunAma, satyAgrahI sahRdayo bhava sattvazAlI / 'he medhAvin ! Apa cAroM ora dhyAna se dekheM, bAra-bAra dekheN| Apa apane bhikSu nAma ko sArthaka banAeM aura satya ke AgrahI banane meM pUrNa parAkrama kareM tathA sahRdaya bneN| Apa janatA ke vizvAsa ko na khoeN| Apa saMyama kI rakSA kreN| 163. mithyAprarUpaNasamaM vRjinaM na cAnya dAlocyatAM punarananyadRzA bhvdbhiH| evaM nivedya sa gaNaH samalacakAra, svaM svaM zamena sadanaM sadanantakIttim // _ 'bhaMte ! mithyA prarUpaNA karane ke samAna dUsarA koI pApa nahIM hai / Apa vAstavika dRSTi se punaH vicAra kreN|' isa prakAra una anantakIrti bhikSa ko nivedana kara ve zrAvaka gaNa zAMtipUrvaka apane-apane ghara cale ge| zrInAbheyajinendrakAramakarod dharmapratiSThAM punar yaH satyAgrahaNAgrahI sahanayarAcAryabhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAraracite zrInatthamallaSiNA, zrImadbhikSumunIzvarasya carite sargo'gamat paJcamaH // zrInatthamallaSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye rAjanagarazrAddhAnAM praNatiparihAraH, bhikSostatra gamanaM, zrAvakaH saha tattvavimarzaH, yathAtathA zrAvakasamAdhAnamityetatpratipAdakaH paJcamaH sargaH / 1. vujinaM-pApa (kalmaSaM vRjinaM tamaH-abhi0 6.17)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA sarga pratipAdya :zrAvakoM ko die gae mithyA pratyuttaroM se muni bhikSu kA mAnasika saMvedana / tIvra zItajvara kI asahya pIr3A se manomanthana aura satyamArga kI abhivyakti kA saMkalpa / zloka : 134 chanda : toTaka
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam muni bhikSu ne rAjanagara ke saMzayazIla zrAvakoM ko sunA aura unheM avAstavika kintu guru-moha janita uttaroM se tAtkAlika samAdhAna dekara saMtuSTa kara diyaa| usI rAta meM ve tIvra jvara se AkrAnta hue| socA, 'yadi isa samaya merI mRtyu ho jAe to kaisI durgati hogI, kyoMki maiMne asat prarUpaNA kara saca ko jhUTha aura jhUTha ko saca kiyA hai| yaha mahAnatama pAtaka hai|' unhoMne saMkalpa kiyA-'yadi maiM jvaramukta ho jAUM to nirbhIkatApUrvaka yathArthamArga kI prarUpaNA karUMgA, phira cAhe mujhe kitane hI kaSTa kyoM na sahane pdd'eN|' saMkalpa phalavAn banA / muni bhikSu jvaramukta ho ge|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 1. praNipatya jinaM jitarAgagaNaM, gaNarAjaniSevitasevyapadam / padapadmazilImukhajAlajagajjagadIzamanIzamanISimatam // 2. atha bhikSumuneH pratibodhavidhA, suvidhAjanaka jnkjhite| pratipAdya vivakSurapakSatayA, vivRNomyadhumAtmikajAgaraNam // (yugmam) rAga-dveSa ke vijetA, gaNadharoM se pUjita, jagat ke adhinAyaka, manISimAnya tathA parameza pada ko alaMkRta karane vAle jinezvara deva ko namaskAra karatA hUM, jina ke pAdapadmoM meM samasta saMsAra bhramara kI taraha viharaNa karatA hai / aba maiM bhavya prANiyoM ke sahaja uddhAra ke lie mahAmanA bhikSu svAmI ke pratibodha kA kAraNa batalAkara, niSpakSadRSTi se unakI Atma-jAgRti para prakAza DAla rahA huuN| 3. atha teSu gateSu janeSu tadA, munirAjamanojitamAramanaH / prativAkyajagupsitavedanayA, vyathitaM mathitaM kuthitaM zlathitam // una satyaniSTha zrAbakoM ke cale jAne ke bAda, unako die gae mithyA pratyuttaroM kI jugupsita pIr3A se mahAmanA bhikSu kA kAmavijayI mana tilamilA uThA aura vaha atyanta vyathita, vilor3ita, kuthita evaM zithila ho gyaa| 4. avikalpamakalpyamajalpyamaho, sahasA sabalaM nibalatvamabhUt / ... uditA prativaJcanapAtakatA, kimuvArayituM kimu cetayitum // unakA sabala mana kalpanAtIta evaM vacanAtIta nirbalatA se sahasA parAbhUta ho uThA, mAno die gae mithyA pratyuttaroM kI pAtakatA hI unako aisA karane se rokane ke lie cetAvanI detI huI udita huI ho| . 5. tadasaukhyamasoDhumanUrupatiH, samavedanatAlpatapA vimatiH / analAhutaruk tarasA tarasA, nijatIrthatatau tatatIvragatiH //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 dhIbhikSumahAkAvyam _ mithyA pratyuttaroM se khinna cetA bhikSu kI asahya vyathA se vyathita hotA haA tathA unake prati apanI saMvedanA pragaTa karatA huA mAno unakI (bhikSu kI) vedanA ko dekhane meM asamartha hotA huA, svayaM tejohIna bana vaha sahasrarazmi sUrya apanI razmiyoM ko agni ko upahRta kara-lAla hokara zIghrAtIzIghra apane tIrthasthAna-astAcala kI ora tIvragati se jAtA huA dRSTigata ho rahA thaa| 6. jagataH kiraNAnavakRSya nijAn, kamalAni vimudraya sumudraya rayAt / viracayya suzokitakokagaNAn, nayanapragati pratirodhya nRNAm // 7. nijamaNDalakuNDalamaNDanato, haritaM varuNasya vibhUSayitum / bhramaNAtiparizramakhinnamanAH, zayanecchurivAyamapAyamRte // (yugmam) astaMgata hote hue sUrya ne saMsAra se apanI kiraNoM ko sameTa kara, svayaM saMkucita ho, sUryavikAsI kamaloM ko saMkucita kara ddaalaa| usa samaya cakravAka ke samUha zokamagna ho gaye tathA mAnavoM kI dRSTi niruddha ho gii| sUrya apane maMDalarUpa kaMDala se varuNa dizA ko alaMkRta karane tathA apane bhramaNa ke atizrama se khedakhinna mana ko vizrAma dene ke lie nirvighnarUpa se zayana karane kI icchA se astAcala kI ora calA gayA / 8. adasIyakathApakathAkathanaM, kalituM vrajatIva videhvibhau| athavA jinadharmavilopakatAmasahiSNurivaiti girau gahane // athavA aisA lagatA hai ki sUrya videha kSetra meM viharamAna zrI sImandhara svAmI ke pAsa ina mahAmuni kI dina meM ghaTita ghaTanA ko yathAvat kahane ke lie calA gayA ho yA jaina dharma kI isa parAbhUti ko sahana na kara sakane ke kAraNa giri ke gahana gahvara meM jA chipA ho| 9. chalato balato malato dalataH, kathameva bhavanta iha prblaaH| vitathA api citramavetya tapaH, paritaptumivAdriguhAmupayan / / athavA chala, bala, malinatA evaM guTabandI se mithyAbhASI zrAvaka kaise panapate jA rahe haiM, mAno isase paritapta hokara hI yaha sUrya tapa tapane ke lie giri guphA meM prasthita ho gayA ho| 10. kumateH kumatikaravAlalavAdamunA vidhinA jinadharmahatim / avalokya sudurlabhamuddharaNaM, virajannaparAdimivAdhivasan //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 179 athavA pAkhaNDiyoM kI kumati rUpa tIkSNa dhAra vAlI talavAra se jaina dharma kI hatyA hotI dekha aura usakA uddhAra bhI durlabha jAnakara mAno yaha sUrya sudUravartI astAcala parvata para jA basA ho| 11. idmuttrtaapvitpttnurghnghrmmpohitumaartitH| savanepsuragAdhasamudrajale, pravizanniva bhAti karAkulita: // athavA bhikSu muni dvArA die gae mithyA pratyuttaroM ke saMtApa se saMtapta sUrya apanI zArIrika garmI ko dUra karane ke lie snAnecchu ho apanI kiraNoM ko sameTa kara apAra samudra jala meM praveza karatA huA-sA dikhAI de rahA thA / 12. na hi kopyavabodhayituM prabhavo, yadi kopi bhavet zRNuyAdiha kH| tumulaM pracikIrSuratena samamiti zokahataH skhalitAMtiriva / athavA isa saMsAra ko pratibodha dene meM koI samartha nahIM hai, yadi koI hai bhI to usakI sunane vAlA koI nahIM, yaha socakara zokAkula sUrya satya kA pakSadhara bana, vyAkulatA se zabda karatA huA laMgar3e kI bhAMti lar3akhar3AtA-sA jAtA huA najara A rahA thaa| 13. kramazaH svakarAnapahAya kharAn, parivRttya manoramamaNDalakam / parisaMvRtazuklaharidraruci:, zubhazoNasamaH pravibhUya javAt // 14. rucirAcaraNaM ca durAcaraNaizcaritaM critcyutcetnkH| hataghAtakapAtakapiJjaritaM, jinarAjamataM bahumantharitam // 15. atibhAvatamaH patitaM bhuvanaM, pratibhAlya bhayAkulamAryakulam / hRdayAntarasaMbhatasaMtamasaM, nirasan bahu bAhyatamazchalataH / / 16. adhamAdhamazaMkurasaMkulitaM, samayaM samavetya tathA kunayam / glapayan glapitAnanatastaraNiraha bhAratavarSamapAsya gataH // (catubhiH kalApakam) athavA durAcaraNazIla tathA caritrabhraSTa manuSyoM dvArA uttama AcAravidhi kA hanana, hatyAre pApiyoM dvArA jinamata ko jarjarita va mantharita, vizva ko mithyA andhakAra se abhivyApta evaM AryakuloM ko bhaya-vihvala tathA yuga ko adhamAdhama hisakoM evaM anyAyiyoM se abhivyApta dekhakara hRdaya meM jo krodha ubhara rahA thA usako bAhyatama ke miSa se bAhara nikAlatA huA sUrya glAnipUrvaka khinnAnana se apanI tIkSNa kiraNoM ko sameTa kara, apane maNDala ko ghumAtA huA, gola, zukla, haridra evaM lAla hotA huA isa bhArata ko chor3a anyatra calA gyaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ .180 zrIbhikSumahAkAvyam 17. kSayiNaM kSayiNaM dayanIyatama, talinaM malinaM balinaM taraNim / . sphuTamastamitaM zamitaM saminaM, samavekSya tamastimirAripatim // 18. sahasaiva samagramudagramaho, ripurAjyamadastimiraM jagRhe / / upalabhya nijIyazubhAvasaraM, nayate nahi kaH kamanIyaphalam / (yugmam) ucca AkAza meM gamanazIla va baliSTha sUrya ko kSINatara, dayanIya, durbala, malina, zrAnta evaM saMkucita avasthA meM spaSTa rUpa se asta hotA huA dekha, usa aMdhakAra ne sahasA usake vizAla sAmrAjya para apanA adhikAra jamA liyaa| aisA zubha avasara pAkara kauna bhalA apane Ipsita kArya ko siddha nahIM karegA? 19. lasadambarazambarazambarake, timiromimiSAt prasasAra tamaH / amilatpratirodhakaro na kutaH, amitA'zramitAsumatAM sukhadam // aba vaha aMdhakAra camakate hue AkAza-sindhu ke jala meM kAlI-kAlI kalloloM ke miSa se cAroM ora phaila gyaa| vaha zrAnta aura azrAnta sabhI prANiyoM ke lie sukhada thA, isalie kisI ne usakA pratirodha nahIM kiyaa| 20. ka ihaika udastamupaititarAM, ka ihaika iyaryudayaM prakaTam / vikasantaki kepi kaSantaki ke, parivartanazIlamidaM bhuvanam // ___ isa duniyAM meM jahAM eka kA hrAsa hotA hai to eka kA vikAsa bhii| eka kumhalAtA hai to eka khilatA bhI hai| isIlie to yaha saMsAra parivartanazIla hai| 21. ahamasmi mahAzubhabhAgyavatI, munibhikSurayaM dhRtdhiirdhRtiH| mayi neSyati bodhamiti pramudA, rajanI muditA'muditAntakarI // yaha dhairyadhAraka dhIra puruSa muni bhikSu merI avasthiti meM (rAta meM) bodhi prApta karegA, isalie maiM parama saubhAgyavatI hUM, aisA vicAra kara vaha prasanna rAtrI sabakI khinnatA ko naSTa karatI huI pramudita ho utthii| 22. tataH eva zazAGkasudIparuci, viracayya kimUDusamUhasumam / ___ aravindati candati nandataki, viyadIndati bhandati vindati yA / / 23. atha tatra hi satvaratIvrataraH, zizirajvara utsukatAM vidadhat / tanute'tanubhikSutanA'vatanu, pratanutvamuditvaramugrataram / / (yugmam)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 181 isIlie rAtrI caMdramArUpI dIpaka ko prajvalita kara tArakagaNarUpI sumanoM se kamala kI bhAti suzobhita hokara camaka rahI thii| usane AkAza ko prakAzamaya, zubhra tathA svaccha banA DAlA / usI rAta meM zItajvara ne utsukatA ke sAtha bhikSu ke baliSTha zarIra ko tIvratA se AkrAnta kara DAlA aura use atyanta durbala banA diyaa| . 24. zizire tuhinAcalazItalatA, parizIlitamIlitamArutikam / lagati sphirazItamatItamataM, vapurucchalati jvalati jvrtH|| .. usa samaya unheM zizirakAlIna himagiri kI zItalatA ke samAna zItamizrita vAyu kI ThaMDaka se tIvra sardI laga rahI thii| unakA samUcA zarIra uchala rahA thA aura sAtha-sAtha jvara se jala bhI rahA thaa| 25. ghanaghorakaThorakRpAkRpaNakupitArikRpANakupAta iva / mathanonmathanaM vyathanovyathanaM, samagAda'sukhaM vimukhaM pramukham // ati niSThura hRdaya vAle kupita zatru kI tIkSNa talavAra se lagI huI mArmika coTa kI taraha hI usa tIvra zIta jvara se unake apriya evaM asahya vedanA ho rahI thii| unakA zarIra atyanta unmathita aura vyathita ho rahA thaa| 26. nahi sIdati sAdhujano vyathanAn, nijakarmavipAkamavetya mahAn / kRtakarmaphalaM viphalaM racituM, hyanubhUtimRte nahi kopi vibhuH // saMtajana vyathA se khinna nahIM hote| ve jAnate haiM ki yaha svakRta karmoM kA hI vipAka hai| kie hue karmoM ke phala ko bhoge binA koI bhI prANI unako viphala nahIM kara sktaa| 27. dhRtidhAridhuraMdharabhikSumuniH, sahate sahanaH samabhAvatayA / taDitA ghanavegarayanihataH, kalate kimu merurudejanakam / / dhairya dhAraNa karane meM dhuraMdhara sahanazIla mahAmanA bhikSu usa jvarotpanna vedanA ko samabhAva se sahate rhe| kyA megha ke pracaMDa vega ke sAtha vidyut se Ahata hokara meru parvata kabhI prakaMpita hotA hai ? 28. samayajJaphalaM samite samaye, prshmopshmaamRtsholntaa| sthiratAM bhajate samarAbhimukhe, sa hi vIravaro rnndhiirvrH|| samayajJatA aura sahanazIlatA kA paricaya to samaya Ane para hI milatA hai / vahI saccA vIra evaM prazasta yoddhA hai jo yuddha ke morce para DaTA rahatA hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zrIbhikSumahAkAvyam 29. daradainyadazAparidarzanataH, paridevanataH prikrssnntH| paratApanatottirapati nahi, samatAparivedanameva zubham / / pratyeka vyakti ke samakSa apanI dayanIya dazA ko dikhAnA, vilApa karanA, apane Apako kosanA tathA auroM ko duHkha denA--ina pravRttiyoM se kabhI bhI duHkha kA avasAna nahIM hotaa| usake avasAna kA ekamAtra upAya hai, paritApa ko samatApUrvaka sahana karanA / 30. uditeSu purAkRtakarmasu satsahanaM gahanaM paramaprazamAt / mahatAM mahatAM sukRtakakRtAmidameva mahattvamudArataram // parama ucca koTi ke mahAnatama sukRta kA sampAdana karane vAloM ke lie bhI purAkRta karmoM ke udaya se hone vAle duHkhada karma-vipAka ko upazAMta bhAva se sahana karanA hI zreyaskara hotA hai| 31. prazamIzapurandarabhikSumuniH, puruSe purussottmbhikssumuniH| avitandramunIndramRgendramanAH, kSamate paritApakatApamimam // kaSTasahiSNu vyaktiyoM meM agraNI, puruSoM meM puruSottama, jAgrata-muniyoM meM mRgendra ke samAna mahAmanA muni bhikSu usa saMtApakAraka tApa (jvara) ko samabhAva se sahana karate rhe| 32. parivardhayatIva bhayaM racayan, jvara eSa vishesstrstrsaa| tuhinopi tato dviguNo dviguNaH, parikampitagAtramudAtaram / / jyoM-jyoM vaha jvara apane vizeSa phaTATopa se bhaya utpanna karatA huA bar3hatA jA rahA thA tyoM-tyoM zIta bhI dviguNita gati se vRddhi pA rahA thaa| isake phalasvarUpa munizrI kA zarIra aura adhika tharatharAne lgaa| 33. nahi tiSThati sAdhubhirAkalita, upcaarpr'pr'rsko| - sumanobhiranantarayatnakarairadhikAdhikavelitasindhuriva / / devatAoM dvArA pracura prayatna kiye jAne para bhI jaise samudra kI velA apanI uchala-kUda se virata nahIM huI, vaise hI sevA meM saMlagna muniyoM dvArA thAme jAne para bhI muni bhikSu kA kAMpatA huA zarIra vaza meM nahIM A pAyA / 34. tanuSaH pratisandhivisandhiratastruTatIva bhinatti bhanakti bhiyA / munirAjamanobalamekamidaM, truTitaM na ditaM kSubhitaM na manAm / / 1. asakau iti asauN|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 183 zarIra kI samasta saMdhiyAM evaM pratisaMdhiyAM TUTatI huI evaM bhedI jAtI huI-sI pratIta ho rahI thiiN| itanA saba kucha hote hue bhI munizrI kA manobala itanA majabUta thA ki usa vedanA se na to vaha TUTA aura na vidIrNaM tathA kSubdha hI huA / 35. dhamanIdhamanISu mahAkramaNaM vihitaM bahutApagadena madaiH / azakanna tadIyasubhAvukatAmapahastayituM ca vihastayitum // vaha madonmata jvara roga munizrI ke snAyuoM para AkramaNa kara cukA thA / para vaha munizrI kI kalyANakArI bhAvanA ko chIna nahIM sakA aura na unheM vyAkula hI banA pAyA / 36. avamardakaro bahiraGgatayA'bahiraGgatayA'madamodakaraH / nanu bAhyakaTuH svajano yamiva, kimu vardhayituM paTurantarataH // vaha jvara bAhyadRSTi se bhale hI unake zArIrika kaSTa kA kAraNa banA ho, para antardRSTi se to vaha svastha pramoda ko paidA karane vAlA hI thA / jaise Upara se kaTu lagane vAlA svajana antar meM hitadRSTi vAlA hI hotA hai| 37. kimu satyadalasya sahAyakatAmavakalpayituM na vikalpayitum / svayameva RtaM hyamumIrayitumudagAdiha tApamiSeNa rayAt // aisA pratIta hotA hai ki vaha tApa vAstava meM tApa nahIM, para una satyAgrahI zrAvakoM ko sahayoga dene ke lie tathA muni bhikSu ko cetAvanI dene ke lie hI tApa ke miSa se svayaM satya vahAM pragaTa huA hai / 38. nahi dhUnayate dharmAna dharmAna, tudatIha parantvayametamRSim / vada satyamidaM vada satyamidaM, daramAdara sAdaramAtmabalaH // vaha jvara munizrI kI nasa-nasa meM pIr3A paidA nahIM kara rahA thA, paraMtu mAno unheM yaha cunauti dete hue kaha rahA thA - 'he mahAbhAga ! ghabarAo mata, nirbhIka bana apane Atmabala ke sAtha satya kA prakAzana karo / ' 39. asusaMhRtikArakarUpamidaM jvara eSa RSi pratiboddha madhAt // na bhavenmaraNaM na bhavenmaraNaM, bhava satyavazaMvada itya'vadat // " isa muni bhikSu ko pratibodha dene ke lie hI vaha jvara prANa-saMhAraka kA-sA rUpa dhAraNa kara kaha rahA thA - ' he AyuSman ! mRtyu na ho jAe / mRtyu se pUrva hI Apako satya svIkAra kara lenA cAhie / '
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIbhikSumahAkAvyam 40. jvara eSa kimasya vizeSatayA, samagAdiha netrvikaaskRte| . udajIghaTadakSiyugaM yugapada'ta eva tutoSa pupoSa param // ____ kyA vaha jvara munizrI kI antaraGga AMkha ko kholane ke lie ho vizeSa rUpa se AyA thA ? apane isa kArya ko sampanna huA dekha vaha jvara apanI bhAvanA kI puSTi se saMtuSTa ho gayA / 41. na nirAmayatAbhirayaM vaditA, skljnysmaahitstyvcH| tata eva camatkRtimIkSayituM, kimaya balinaM munimAkramate // * roga kI pIr3A ke binA yaha muni sarvajJa pratipAdita siddhAMtoM kA sahI rUpa meM dig-darzana nahIM karA pAyegA, yaha socakara hI isa jvara ne apanA camatkAra dikhAne ke lie inake baliSTha zarIra para AkramaNa kiyA thaa| 42. ravicandramasorgrahaNaM na bhavena, na tadA gnnkaagmvishvsitiH| avirecanato na bhiSakpramitirna ca rogamRte kRtakarmamati: // sUrya-candra ke grahaNa ke binA gaNitazAstra para tathA virecana ke binA Ayurveda para jaise vizvAsa nahIM hotA vaise hI roga Adi vipattiyoM ke binA kRtakarmoM para vizvAsa nahIM hotA / 43. na gadAstikatA'tra bhavettadiha, kRtakarma na ko'pi vicaaryteH|| na ca pazyati kopi kadApi naraH, sukRtaM maraNaM paralokagatim / / ..' isa vizva meM yadi rogoM kA astitva nahIM hotA to apane kiye hue karmoM ko kauna svIkAra karatA aura kauna apane sukRta, mRtyu tathA paraloka kI hI cintA karatA? 44. yadasAtakakarma bhavenna tadottarati zritakhaM jagatAM nayanam / kathamunmiSatAzriyamAzrayate, kamapi prazamena ca pazyati kim / / .. yadi asAta-vedanIya karma nahIM hotA to AkAza meM lagI huI logoM kI AMkheM na to nIce utaratIM, na khulatIM aura na zAMti se auroM ko dekha hI paatiiN| 45. ata eva balAt pratibodhayituM, vitathAbhimukhAta pratikarSayitama / apavargapathaM praNivezayituM, jvara etamRSi parirambhayate // aisA pratIta hotA hai ki mAno bhikSu ko akasmAt pratibodha dene ke lie, satya kI ora AkRSTa karane ke lie tathA mokSa mArga meM sthApita karane ke lie hI yaha jvara RSi bhikSu kA AliMgana kara rahA hai /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 185 46. sudhiyaM haratItyapavAdamimamapakartumadaH pratibodhanataH / ___ sudhiyAM ca sudhIprada eSa iti, suyazo varituM spRzatIha munim // 'yaha tApa mAnava kI subuddhi kA haraNa karane vAlA hai', apane para lage isa apavAda ko dUra karane ke lie tathA 'vidvad janoM ko yaha tApa subuddhi dene vAlA hai'--aisA suyaza kamAne ke lie hI mAno tApa ne inakA sparza kiyA hai| 47. atiruSTapizAcanizAcaravat, prabalena rayena vibhISayati / avalokya tathAvidhatApatapaM, bhayabhIta ivAzu babhUva muniH|| vaha tIvra jvara atyanta ruSTa pizAca evaM nizAcara kI bhAMti hI unheM bhayabhIta kara rahA thaa| usa prakAra ke atyugra tApa ko dekhakara ve zIghra hI bhayAkrAMta ho ge| 48. nahi suSThukRtaM nahi suSThukRtaM, bahuduSThukRtaM vitathena iti / avalocayate yavalocapaTurbhavacitravicitritacitrahRdi // __ vimarza karane meM paTu mahAmuni bhikSu ne socA-'asatya kI prarUpaNA kara maiMne acchA nahIM kiyA, ucita nahIM kiyaa| maiMne bahuta anartha kara ddaalaa|' isa prakAra socate hue unake hRdaya-paTala para bhava-bhramaNa ke aneka citra ubhara aae| unhoMne socA49. atizAyibhayaGkarakaSTakare, kiraNa rahite'dhikasaMtamase / tamasA paTalai: pariruddhapathe, pathakutsitacikkhalake narake / 50. narakAri'nizAtakRpANadhare, dhara'karkazakarkarabhedapare / paramAvadhitApatuSAramaye, maya vaktramukhodbhavajanmapade // ___are bhIkhana! tU nArakIya sthAna aura vahAM ke jIvoM ke kaSToM kA cintana kr| naraka meM atyaMta bhayaMkara kaSTa, prakAza kA abhAva, cAroM ora saghana aMdhakAra, gahana aMdhakAra se avaruddha patha tathA kutsita-pIba, carbI Adi ke kIcar3a se sane hue mArga haiN| vahAM kI pRthvI kA sparza vAsudeva kI tIkSNa talavAra kI dhAra ke samAna atyaMta tIkSNa hai| vaha dharA parvata ke kaThora kaMkaroM kI taraha bhedana karane vAlI hai| vahAM utkRSTa zIta, tApa Adi ke kaSTa haiM / nArakIya jIva uSTra kI gardana kI AkRti vAlI kuMbhiyoM meM utpanna hote haiN| 1. narakAri:-zrIkRSNa / 2. dharaH-parvata / 3. mayaH --ussttr|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrIbhikSumahAkAvyam 51. padato'pazadaiH zitazastrazataiH, zitadhArmikakairasuraiH prkRtH| kRtamAhananaM mathanImathanaM, mathanamathitasya iba pratanu / __ aise narakoM meM tIkSNa zastroM ko dhAraNa karane vAle naraka ke adhikArI nIcI jAti ke ve paramAdhArmika deva una nAraka jIvoM kA hanana karate rahate haiM aura mathanI se mathe jAne vAle dahI kI bhAMti unheM matha DAlate 52. tanuSAM lavanaM gaganoddharaNaM, dharaNIdharata: patanApatanam / patanoparipAdanipAtazataM, zatakoTikaroTiziraHsphaTanam // naraka meM ve paramAdhArmika deva nAraka jIvoM ke zarIra ko chinna-bhinna kara DAlate haiN| ve nArakoM ko AkAza meM uchAlate haiM, UMce parvatoM se unheM nIce girAte haiM, nIce gire huoM ko pairoM se rauMda DAlate haiM, tathA vajra ke prahAra se unake mastiSka kI haDDiyoM ko aura zira ko phor3a DAlate haiM / 53. sphuTasandhivisandhivikuTTanakaM, nakharAyudha hiMsragaNagraMsanam / svanadAruNadantadaladalanaM, dalanaH kvacanApi na gantumalam // ve deva una nArakIya jIvoM kI saMdhiyoM, pratisaMdhiyoM ko cUra-cUra kara DAlate haiN| ve svayaM siMha, vyAghra Adi hiMsra pazuoM kA rUpa dhAraNa kara una nAraka jIvoM ko khA jAte haiN| ve apane bhayaMkara tIkhe dAMtoM se unako cIra DAlate haiM / isa prakAra pratAr3ita hote hue bhI ve jIva bacAva ke lie kahIM bhI nahIM jA skte| 54. malinAzayato'tha mitho'tiraNaM, raNabhISaNabhUribhayaM tumulam / tumulAravagauravadInataraM, tarasA taralAyitavItabalam // ___ malina vicAroM vAle ve nAraka jIva eka dUsare ko pUrvabhava ko zatrutA kA smaraNa karAte hue paraspara bhISaNa saMgrAma karate haiM eSaM jora-jora se cillAte haiM aura usa tumula dhvani se ve dIna evaM durbala bana jAte haiN| 55. balakIlanakarttanasaMkhananaM, nanakArakRtepi na saMzaraNam / zaraNAzritavaitaraNItaraNaM, taraNAkulatADanakAdi bahu // 56. bahunAlamanantamanantamado, madamocakamatra samaM hananam / na nimeSamitaM lavalezasukhaM, sukhato vimukhaM bahudhA sahitam / / (yugmam)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 187 naraka meM paramAdhArmika deva una nArakoM ko tIkhI kIloM se kIlate haiM, karavata se cIrate haiM, kuddAla se khodate haiN| aisI sthiti meM ve nArakIya jIva 'mata mAro, mata mAro' cillAte rahate haiM, parantu ve deva unako pITane se virata nahIM hote / nAraka jIva zaraNa kI khoja meM vaitaraNI nadI kI ora dor3ate haiM / usameM chalAMga lagAte haiM aura nadI ke ubalate pAnI meM ubala jAte haiN| vahAM bhI bahuvidha tAr3anAeM prApta hotI haiN| adhika kyA kahA jAe, vahAM hanana aura mAnabhaMga ke sAtha-sAtha ananta duHkha ananta vAra maiMne sahana kie haiM / vahAM nimiSamAtra kA bhI sukha nahIM hai / vahAM sukha se duHkha ananta gunA hai / 57. tata etadupetagado'sti kiyat, kRtapApamavazyamudetitarAm / paritApayate bahiraGgamidaM, bahubhuktamanantamanantabhidA // are bhIkhana ! una nArakIya kaSToM kI tulanA meM yaha jvara kA kaSTa to hai hI kitanA ? kie hue karmoM kA udaya to sunizcita hai hI / yaha jvara to bAhya aMga ko hI paritapta kara rahA hai / maiMne ananta bAra aneka prakAra ke zArIrika kaSToM ko bhogA hai / 58. apavAdabhayaM na vivAdabhayaM, na niyogabhayaM na viyogabhayaM / nahi kaSTabhayaM nahi pRSThabhayaM, nahi mRtyubhayaM na bhayasya bhayam // mujhe na to apavAda kA bhaya hai, na vivAda kA bhaya hai, na anuzAsana kA bhaya hai, na viyoga kA bhaya hai, na kaSToM kA bhaya hai, na pIche kA bhaya hai, na mRtyu kA bhaya hai aura na bhaya kA hI bhaya hai / 59. paramasti yadantarakhinnamano, nahi suSThu kRtaM zaraNAgata satya vardamaM nujairya da'satyasamAcaritaM kintu merA antarmana atyaMta khinna hai / vaha bAra-bAra kahatA hai'acchA nahIM kiyA, bahuta burA kiyaa|' zaraNa meM Ae hue satyabhASI zrAvakoM ke sAtha maiMne asatya kA vyavahAra kiyA / (unhoMne jo kahA vaha satya thA aura maiMne jo samAdhAna diyA vaha mithyA thA / ) bahuduSThakRtam / racitam // 60. ucitaM rucitaM parivedya tu mAmanusRtya tarkavaratA'virataiH / hRdayaM vikacayya vicintya samaM, lapitaM ca yathArthagataM vigatam // una satyaniSTha zrAvakoM ne mujhe yathArthavAdI samajha kara hI mere sammukha apanA hRdaya kholakara ucita tathA sucintita vigata vicAroM ko prastuta kiyA thA / 61. anayAspramayA gurumohatayA, bahumAnasunAmavilobhanayA / avagopya jinoktaniyuktamataM vinigUDhasadartha kadarthanayA || 1
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrIbhikSumahAkAvyam 62. viditAtmahRdA janatAvacanamatimAtrayathAtathamAryamayam / na tathApi mayA saralAzayata, urarIkRtameva manAgapi hA ! // (yugmam) paraMtu maiM apane guru ke vyAmoha se mUDha aura bhrAMta hokara, bahumAna aura sunAma ke lobha se jinezvaradeva ke yathArtha mata kA gopana tathA satya kI kadarthanA kara maiMne zrAvakoM kA nigraha kiyaa| maiM jAnatA thA ki ina zrAvakoM kA kathana bilakula yathArtha hai, sahI hai, paraMtu maiMne sarala hRdaya se usako svIkAra nahIM kiyA, isakA mujhe kheda hai / 63. urarIkaraNaM tu sudUrataramanabhISTanikevalaziSTazayaH / vicikitsavato'vitathAnapi hA! viparItatayA pariNAmitavAn // satya ko svIkAra karanA to dUra rahA, parantu anucita ziSTAcAra ke moha se maiMne vAstavika saMzaya karane vAle una zrAvakoM ko hI viparIta rUpa meM pariNata kara ddaalaa| 64. pravibhUya samAzrayasAdhurahaM, kRtavAn kila kIdRzakAryamidam / mayi nirmitanizcalacittavatAM, galakartanameva mayA vihitam // samatA vRtti vAlA sAdhu hokara bhI maiMne yaha kaisA kArya kara DAlA ! ye zrAvaka mere para hI citta TikAe nizcita hokara baiThe the| maiMne to inakA galA hI kATa ddaalaa| 65. anubhUya zaraNya nibhaM nanu mAM, zaraNaM zritakaM mama taiH sujnH| ____aha vizvasitikSatipAtakatA, pariliptaviliptatamohamayam // una sujana zrAvakoM ne mujhe zaraNabhUta samajhakara hI merI zaraNa grahaNa kI thii| kintu maiMne apane Apako vizvAsaghAta ke pAtaka se vizeSa rUpa se lipta kara hI liyaa| 66. upadezakaro'nyanareSu sadA, kuru mA kuru vizvasitipramayam / __ ahameva tadA''carabhitthamaho, dhika'to'stutamAM mama bhikSukatAm / maiM nirantara aisA upadeza karatA rahatA hUM ki kisI ke sAtha vizvAsaghAta mata karo, mata karo, para Aja maiM svayaM hI aisA vizvAsaghAta kara baiThA, isalie mujhe tathA mere isa dambhapUrNa bhikSubhAva ko zatazaH dhikkAra hai / 67. upadezapade jisarAgabhavaH, karaNeSu na kiJcivapIha mama / kathameva madIyasamuddharaNaM, kathameva ca mAmakasUddharaNam //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha: sarga: 189 maiM upadeza karate samaya vItarAga-sA bana jAtA hUM, parantu AcaraNa meM tadrUpa kabhI nahIM hotA to merA uddhAra kaise hogA ? merA samuddhAra kaise hogA ? 68. aparAn parizAsitumugrabudho, na nijaM karaNe tu na kiJcidapi / svanasambhRtayAntrikavAdyanibho, yadi vaarthikrnggptiprtimH|| ___ jo dUsaroM ko upadeza dene ke lie utAvalA banA rahatA hai, para svayaM ke AcaraNa meM unakA kiJcit bhI prayoga nahIM karatA to vaha grAmAphona kI rekArDa ke samAna athavA arthArthI abhinetAoM ke sadRza hai / 69. aparAcaraNAya saceSTatamaH, svayamAcarituM bhupRsstthtmH| sa kathaM saphalaH parihAsapadaM, titau: kimu riktanipAn bhrnne|| ___ jo dUsaroM ko satyAcaraNa karAne meM saceSTa rahatA hai, paraMtu usI satya ko svayaM ke AcaraNa meM lAne meM pIche rahatA hai, vaha kaise saphala ho sakatA hai ? pratyuta vaha upahAsa kA pAtra banatA hai| kyA calanI kabhI rikta ghar3oM ko bhara sakatI hai ? 70. avalambya dalaM svaguroH sabalaM, paramArthavivekamapAsya mudhaa| kSaNikArthamanarthamado vyadadhaM, yadRtAna'nRtAna'kRSaM nanu tAn // _ maiMne apane guru kA sabala pakSa grahaNa kara apane paramArtha ke viveka ko vyartha hI gavAM DAlA / maiMne kSaNika svArtha-siddhi ke lie itanA bar3A anartha kara diyA ki kevala vAk-bala se una sacce zraddhAluoM ko bhI jhUThA ThaharA diyaa| 71. uparodha'vazAdavarodhavazAt, kathameva kathaM vadate vitatham / zrayate zaraNaM narakaM sa naro, vasuvacchamaNasya tadAsti kimu // jo manuSya anugraha yA avarodha ke vazIbhUta hokara jaise-taise asatya bolatA hai to vaha 'vasu' rAjA kI bhAMti naraka meM hI jAtA hai to phira zramaNa kI to bAta hI kyA ! 72. na niSedhavizeSaNato hi bhavena, niravadyayathArthavacaH smyH| jinavAkyaviruddhavadhAdikaraM, dRzi satyamapi dviguNaM vitathaiH // saiddhAntika dRSTi se kevala niSedhAtmaka vizeSaNa laga jAne mAtra se hI koI vAkya niravadya nahIM ho jAtA / dekhane meM satya pratIta hone vAle satya vacana yadi jaina vAGmaya se pratikUla evaM hiMsAvardhaka haiM to ve asatya se bhI gurutara haiM (bar3hakara haiN)| 1. uprodh:--anugrh|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zrIbhikSumahAkAvyam 73. atitucchamasatyamapIha vaco, vavatoGgabhUtazcaramA kugtiH| jinavAgaviparItanirUpayituradhamA katamA gatireti vibhuH // atyaMta sAdhAraNa asatya vacana kA prayoga karane vAlA bhI manuSya carama kugati ko prApta hotA hai to phira vItarAga vANI ke viparIta mithyAprarUpaNA karane vAle kI to na jAne kaunasI adhama gati hogI, yaha sarvajJa hI jAna sakate haiN| 74. pratijanma milenna tato rasanA, pramilecca tiraskRtidoSamarA / yadi lokamalIkamapIdRzakaM, tadalaukamayasya kimasti kathA ? // __laukika jhUTha bolane vAlA prANI janma-janmAntara meM bhI jihvendriya nahIM pA sktaa| yadi saMyogavaza pA bhI letA hai to usa prANI kI vANI tiraskAra ke doSa se yukta hotI hai| isa sthiti meM lokottara jhUTha bolane vAle kA to kahanA hI kyA ? 75. sakalAni tamAMsi yadekadale, ita ekadale'nRtamekamidam / na tathApi samunnatimeti tato, na ca tAni nayanti kadApi natim // tulA ke eka palle meM jagat ke samasta pApoM ko rakhA jAe aura dUsare palle meM asatya-pApa ko rakhA jAe to yaha pallA kabhI Upara nahIM uThegA aura samasta pApoM kA pallA nIce nahIM AegA / arthAt asatya kA pallA hI bhArI rhegaa| 76. yadi karmavazAn mithunAdikaraH, zrayate padavIM vissmsthititH| nahi kintu kadApi mRSAlapana:, zramaNaH samayAditi tanna zubham / / yadi koI muni karmodaya ke kAraNa abrahma jaise bar3e doSa kA sevana kara prAyazcitta ke dvArA apanI zuddhi kara letA hai to vaha gaNa ke sAta padoM meM se kisI bhI pada ko prApta ho sakatA hai| parantu mRSAvAdI zramaNa kisI bhI pada ke yogya nahIM ho sktaa| 77. yadanantajinendratadIyavaco, vinirasya kilaika guruM kugurum / parirajayituM zritasatyanarAn, vitathIkRtavAniti zocyapadam // ___ maiMne ananta tIrthaMkaroM kA tathA unakI vANI kA nirasana kara kevala eka kuguru ko prasanna karane ke lie una satya-parAyaNa bhakto ko asatya ThaharA diyaa| yaha mere lie cintanIya hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 78. jinarAjagiro viparItya kiyat, kaluSaM kaluSaM kaSitaM ca mayA / adhunA yadi me maraNaM prabhavedadhamAM kiyatIM gatimemi tadA // maiMne bhagavad vANI ko ulaTa kara -- usake viparIta prarUpaNA kara kitane pApoM ko arjita kiyA hai ? yadi isa samaya merI mRtyu ho jAe to maiM kaunasI adhama gati meM jAUMgA ? 79. kugate : kuhare patato yadayaM, na kugururna kadApi sahAyavaraH / idamaMhasa utsukatAM kalayannavitA pavitA dravitA khalu kaH // kugati ke gahare garta meM girate hue mujhe bacAne ke lie kuguru mere sahAyaka nahIM baneMge aura utsukatA pUrvaka kiye gaye ina pApoM se kauna merI rakSA karegA ? kauna mujhe pavitra karegA ? 80. 191 nijavaJcanakalmaSato'yamRSirbahukampita iva bahukampagataH / pratikUlasamIrasamIraNataH, paripelavavelasamudra iva // ve mahAmuni sva- vaJcanA ke pApa se kaMpana rogI kI bhAMti vaise hI prakaMpita ho gae jaise pratikUla pavana se prerita caMcala laharoM se samudra prakaMpita ho jAtA hai / 81. tadavasthamahAzaya bhikSumuneH, paramAtmavalakSavilakSamateH / puruSa puruSottamatA pragati: parikAzayati sma vikAsaratiH // usa samaya una mahAn vicAraka, parama AtmA kI bhAMti avadAta aura vilakSaNa mati vAle bhikSu svAmI kI AtmA meM pramodajanaka puruSottamatA kI pragati jagamagA uThI / 82. svaparapravitAraNapApabhRtanijacetanapotamahodarataH / pariNAmapavitritabhAvanayA, kSipate samuditya muhustadaram // usa samaya ve mahAmuni sva-para vaJcanA ke pAtaka se bhare hue apanI cetanA kI naukA ke mahAn udara ko rikta karane ke lie usa vaJcanA ke pAtaka ko ekatrita kara pavitra pariNAma rUpa bhAvanA se use zIghra hI bAhira pheMkane meM saMlagna ho gae / 83. amunA vidhinA samaye samaye, sukRtaikavicintana cintanakRt / gururAcitaH pratimArgamitopyaha ! sAdhupathaM punarAgatavAn // isa prakAra samaya-samaya para sukRta kA cintana karate hue ve mahAmuni, jo guru ke moha se unmArgagAmI bane hue the, punaH satpatha meM pratiSThita ho gae /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrIbhikSumahAkAvyam 84. nahi ke'navadhAnapadaM pragatAH, nahi ke calitA nahi ke skhalitAH / itihAsavidAM yadi vedanatA, tadaraM vidaraM pravadantutarAm // isa saMsAra meM aisA kauna hogA jo pramattatA ke patha kA pathika na banA ho, patha se vicalita na huA ho aura calate-calate skhalita na huA ho? yadi itihAsakAra yaha jAnate hoM to zIghra hI pramANita kareM / / 85. na yato'sti vimohasamarthanatA, sthitvstupristhitidrshntaa| tadatItajanAn bahudhanyavadainamayAmi ziraH praNamAmi padAn // ___mere pUrvokta kathana meM pramAda kA samarthana nahIM hai| maiM kevala vastusthiti kA digdarzana karAnA cAhatA huuN| phira bhI yadi koI anavarata pramAda Adi se pare rahane vAlA ho to vaha dhanyavAda kA pAtra hai aura usa mahApuruSa ko maiM zira jhukAkara namana karatA hUM aura usake caraNoM meM praNAma karatA huuN| 86. kathanasya tu hArdamidaM viduSAM, viditaM hi vimucya durAgrahatAm / skhaladaGgabhRtAM punareva pathA''gamanaM sahacitramahattvamidam // ___ mere kathana kA yaha hArda vidvAnoM ko jJAta hI hai ki mArga-cyuta vyakti yadi durAgraha ko chor3a punaH satya mArga meM pratiSThita hote haiM to yaha eka mahAn Azcarya hai| 87. iha kecidabhavyakaThorahado, nijanAmayazaHprabhutAsu sitAH / budhitAM truTimAtmabhavAmapi no, jahati smayataH paralokahatAH // isa saMsAra meM kucha vyakti abhavya jIvoM ke samAna kaThora hRdaya vAle, apane nAma, yaza evaM prabhutA ke bandhana se baMdhe hue hote haiM / ve abhimAna ke vazIbhUta hokara jAnate hue bhI apanI truTiyoM ko ahaMkAravaza chor3ane ke lie taiyAra nahIM hote / unakA paraloka bhI bigar3a jAtA hai / 88. kimutA'parasatyatamAn prasabhAdabhiyojya mRSA kathameva katham / vitathA api satyatamA bhavituM, svayameva sadA pratiyatnaparAH / / apanI truTiyoM ko chor3anA to dUra rahA, parantu jo satyavAdI haiM una para bhI nAnA prakAra ke abhiyoga lagAkara asatyavAdI siddha karane kA prayAsa karate haiM aura svayaM jhUThe hote hue bhI satyavAdI banane ke lie prayatnazIla rahate haiN| 89. tada'yaM tu mahiSThavaro'sya tataH, svata eva mahatvamuditvarakam / . na kuraGgamadasya sugandhavarasphuraNA parahetumatImanitA //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 193 parantu bhikSu kI AtmA mahAn se bhI mahAn thI, ataH sahajarUpa se hI unakA mahattva nikhara utthaa| kyA kastUrI kI saurabha ko prasphurita hone ke lie kisI parahetu kI apekSA hotI hai ? 90. paravaJcanatIgrahalAhalaka, paripItamudIta'matIvabhatam / vizadAdhyavasAyasumantrabalAt, parikuJcya vipaJcya vimuJcati tat // AcArya bhikSu ne socA-'paravaJcanatA- dUsaroM ko Thagane kI vRtti ugratama viSa ke samAna hai| hamane jIvana meM usako pAlA hai. AcaraNa kiyA hai aura hamArA sArA jIvana usase bharA par3A hai| aba apane adhyavasAyoM ko pavitra banAkara, usa pavitratA ke maMtra-bala se atIta kA parikuMcana kara, sAre viSa kA pAcana kara, bAhara nikAla pheMkanA hai|' 91. pratibodhayate pratibuddha manAH, manasaiva mana: sumanAyitakam / takazAntikaraH kiraNa: kiraNaH, kiraNAnna kimu pravikAzayate // taba ve mahAmuni svayaM pratibuddha hokara apane vikasita mana ko mana se hI pratibodha dene lge| kyA taskara Adi ke upadravoM ko zAnta karane vAlA sUrya apanI hI kiraNoM se apane Apako Alokita nahIM karatA ? 92. zayata: svacidA nijacetanakaM, na kiret kuzalo'kuzalaM ca prati / pratibhaH ka iha svayamAtmapade, padato'pi kuThAravighAtakaraH // are mana ! moha ke vaza meM hokara bhI kauna kuzala puruSa apanI AtmA kA apanI AtmA ke dvArA aniSTa karatA hai ? kauna pratibhA sampanna vyakti pada-prApti ke lie apane pairoM para apane Apa kuThArAghAta karatA hai ? 93. karataH kRtakarmana pasya yadi, yadito bhvbhiimnikRssttpthH| . . pathikaH suvivekasudhAJjanato, janitAmalacakSurupati punaH // are mana ! apane kie hue karmarUpI rAjA kA 'kara' cukAne ke bhaya se yadi koI bhava-bhramaNa ke nikRSTa patha para calatA hai to vaha usakA aviveka hai| paraMtu jaba vyakti suvivekarUpa sudhAJjana se apane netroM ko amala kara letA hai taba vaha punaH sanmArga para A jAtA hai| 94. punarAgatasAdhupathApasaraM, sarasopi karoti na saiva naraH / narasiMhapadaM samalaGakarate, kurute sa hi sarvasamuddharaNam // 1. udItam - Ic gtau|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrIbhikSumahAkAvyam are cetana ! jo satyapatha ko prApta kara punaH asatya patha kA Azraya nahIM letA, vahI vAstava meM nipuNa hai aura vahI nara-siMha pada ko vibhUSita karane vAlA tathA vizva kA uddhAra karane vAlA hotA hai / 95. raNamugramudanamudasya' yadA, yadalIkavalIka hatena myaa| mayagAtrasamAnamahAvRjina', vRjina ripusainyamivAdya jaya // re mana ! jaba maiMne asatya vacana-samUha kA sahArA liyA, usa samaya mere sAtha jo pApa saMbaddha huA (jisa pApa kI vijaya huI) vaha UMTa ke vakra zarIra kI bhAMti ati kuTila thaa| Aja mujhe usa para vaise hI vijaya pA lenI hai jaise ati pracaMDa raNa ko svIkAra kara eka vIra puruSa zatrusenA para vijaya pA letA hai| 96. mamatAsamatAsuvivekakara !, jayamAnasarAjamarAla ! mama / vanujodayadolitadoSagaNe, bhavajaitrabhujo'rijitAmanujaH // mamatA-samatA ke viveka ko dhAraNa karane vAle o mere mAnasarovara ke rAjahaMsa mana ! tumhArI jaya ho| tuma pAkhaMDarUpa danuja ke udaya se caJcala hote hue doSa-samUha kA vinAza karane ke lie tIrthaMkara devoM ke jayazIla bhujAvAle anuja bno| 97. ayi cetana ! cetaya cetaya re, bhava mA bhava mandabalo nibalaH / sabalo'si sadA sadanantabalo, balavattvamadaH paridarzaya tat // (aba ve mahAmuni apane Atmabala ko vikasita karane ke lie cintana kara rahe haiM) are cetana ! tU ceta, tU ceta ! maMda evaM nibala mata bana / tU sabala hai| tU sadA hI ananta balI rahA hai aura Aja usa ananta Atmabala ko dikhaa| 98. pratizodhaya zIghramasatyapathaM, parizodhaya zodhaya satyapatham / avarodhaya rodhaya caJcalatA, pratibodhaya bodhaya sattvakalAm // Atman ! tuma isa asatyapatha kA zIghra hI anta karo, satyapatha kA parizodhana karo, apane vicAroM ko dRr3ha kara unakI caJcalatA kA avarodha karo aura apanI zakti ko jAgRta kro| 1. udasya-utthAya / 2. valIka-orI-chappara kA chora / 3. vRjinaM vakra (vRjinaM bhaMguraM bhugnaM-abhi0 6 / 93) 4. vRjinaM-pApa (kalmaSaM vRjinaM tamaH-abhi0 6 / 17) 5. arijitAM-vItarAgANAm /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 99. avadhAraya dhAraya dhairyadhuraM, pratipAlaya pAlaya jainagiram / sara sAdhaya sAdhaya sAdhupadaM, tara tAraya tAraya dInajagat // o mana ! tuma dhairya dhurA ko svIkAra karo, AptavANI kA pAlana karo, sAdhutA ke yathArtha mArga kI sAdhanA karo, usakA prakAzana karo tathA svayaM bhavasAgara ko tairate hue dIna jagat kA bhI uddhAra karo / 100. pratiSedhaya satyavirodhakarAna'nurodhaya kevala ke valinam / avahelaya laya bAhyarasamanuzIlaya zIlaya zAntarasam // tuma satya kA virodha karane vAloM kA pratiSedha kro| tuma kevala sarvajJa kI hI ArAdhanA kro| tuma bAhya rasoM kI avahelanA karo aura zAntarasa kA anuzIlana karo / 101. tyaja lokabhayaM tyaja gacchabhayaM tyaja tIrthabhayaM tyaja saMghabhayam / paralokapathe pathike bhavati, jinadharmamRte na hi ko pi sakhA // 195 tuma loka, gaccha, tIrthacatuSTaya tathA saMgha - ina sabake apavAda bhaya ko choddo| tuma lokottara patha ke pathika ho| jinezvaradeva dvArA prarUpita dharma ke atirikta koI bhI tumhArA sakhA nahIM hai, mitra nahIM hai / 102. bhaja pAragataM raja siddhazivaM vraja satyapathaM sRja sUtramatam / idameva hi tArakamekamataM gatarAgatataM na tato vimatam // 1 Atman ! tuma bhagavAn kI hI upAsanA karo, tuma kalyANa ke ghaTakoM ko raMjita karo, satya patha ke pathika bano, Agama kI dRSTi kI prarUpaNA karo / vItarAga kA abhimata hI uddhAra karane vAlA hai, isalie tuma usase kabhI viparIta mata bano / 103. atilAlakapAlakamAlikakaiH, svajanasvajanAbhijanIyajanaiH / tanubAdhakatAmavagatya tatastvaritaM bhavati pravidhUtamanAH // 104. tata Urdhvatame paramArthakRte, tvamapIha yadekazivoccamatiH / jananIM rudatImapahAya sudA, kRtavAn gurumetamananyamanAH // ( yugmam ) 'Atman ! isa vizva meM lAlana-pAlana karane vAle svAmI ke dvArA tathA svajana aura abhibhAvakoM dvArA sukha-suvidhA meM kI jAne vAlI yadi tanika TET kI bhI avagata ho jAtI hai to zIghra hI unase mana ucaTa jAtA hai / para tumane to vilakhatI huI mAtA ko chor3akara uccastarIya pAramArthika bhAvanA se hI AcArya raghunAthajI ko ananya mAnakara unako gururUpa meM svIkAra kiyA thA / '
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zrIbhikSumahAkAvyam 105. tata etadaziSTagurupraNayaM, praNihAtumanutsahase ca katham / bhava dhIradhurandharavIravaraH, taraNAya bhavodadhimAzutaram / isalie he mana ! tumhArA guru ke prati yaha sneha ucita nahIM hai| tuma usa sneha ko chor3ane meM kyoM hicakicAte ho? tuma bhavasindhu ko zIghra tairane ke lie prazasta dhIratA aura prazasta vIratA ko apnaao| 106. bhagavAn bhavatAd bhavatAcca gurubhavatAdaparo'pi paro'pi mahAn / svayameva bhavet trizalAtanayaH, svayameva bhaved vasubhUtisutaH / / 107. yadi taiH samayAbhimataM caritamanukAryamavantu tadeva zubham / samayAtigamAcaritaM ca na tat, karaNIyatayA'tra kadApi matam // (yugmam) bhagavAn ho yA guru athavA koI mahAn se bhI mahAn kyoM na ho, cAhe svayaM trizalAnandana bhagavAn mahAvIra ho yA vasubhUtiputra svayaM gautama ho, yadi unhoMne vItarAga ke siddhAntAnusAra AcaraNa kiyA hai to vaha anukaraNIya hai aura vahI zubha hai| kintu siddhAnta kA atikramaNa kara jo Acarita hai, vaha kabhI bhI karaNIya nahIM mAnA jA sktaa| 108. na hi rAgamRte na hi roSamRte, na hi mohamRte'navabodhamRte / azubhAdhyavasAyamRte niyataM, na kdaapyshubhprbhvprbhvH| rAga-dveSa-moha-ajJAna evaM azubha adhyavasAyoM ke binA azubha parAkrama kA udaya ho nahIM sktaa| 109. suvidhA'suvidhA prabhutA'prabhutA, stutayo'stutayo'dya bhavantu na vA / nirayantyasavo'nirayantu tadA, na tathApi jihAsurahaM ca Rtam // suvidhA mile yA asuvidhA, prabhutA mile yA aprabhutA, prazaMsA mile yA nindA, prANa raheM yA jAeM -- kucha bhI kyoM na ho maiM satya ko nahIM chodduuNgaa| 110. amunA vidhinA viracayya muhurmahureva tadA sukRtasmaraNam / smaraNena pariSkRtamAvipathaH, patharodhamapohya sa zuddhamanAH // zuddhamanA bhikSu ne uparokta cintana-vidhi se bAra-bAra sukRta kA smaraNa karate hue apane bhAvI patha kA pariSkAra kara mArgagata sAre avarodhoM ko dUra kara diyaa|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 111. zubhasaMvida' mevamanantabalaH, prakaroti tanoti sunoti' zivam / jvara eSa yadA parimuJcati mAM tadavazyamRtAlapanecchuraham / / 112. RtapakSamupaitya yathArthapathapathiko bhavitA khalu bhAvayitA / jinarAja subhASitasatyasudhAmabhigamya mudhAnyavikalpaharaH // 113. aparAparavaktravilokanatAmapahAya vibhUya nirIhatamaH / pracikIrSuranantara nai jazivaM bhavasAgaramAzu titIrSuraham // " (trivizeSakam ) ananta AtmabalI muni bhikSu ne kalyANamArga ko udbhAvita karate hue pratijJA ke svaroM meM kahA - 'yadi maiM isa jvara se mukta ho jAtA hUM to avazya hI satya ko prakAzita karUMgA / ' 'maiM satyapakSa ko prApta kara yathArthapatha kA pathika banUMgA aura anyAnya vyaktiyoM ko bhI yathArthabodha dUMgA / maiM jinezvara deva kI vANI rUpa satyAmRta ko pIkara anyAnya sAre vikalpoM ko chor3a dUMgA / ' 197 'maiM paramukhApekSitA ko choDa, nispRha banakara kevala apane kalyANa kI hI kAmanA ko lekara saMsAra - samudra ko zIghra tairane kA icchuka hUM / ' 114. tata evama'dabhra zubhAzayato, laghukarmavataH khalu tasya muneH / ruci rocanatArucirairacirAt, paTalaM hRdayasya vimuktataram // aisI atyaMta nirmala bhAvanA se usa laghukarmA mahAmuni kA hRdaya paTala atyadhika prasannatA se zIghra hI vikasita ho gayA / 115. sadalaukikalokayadAntarike, nayane ca nirAvaraNe lasite / anubhUtivibhUti vibhUtibharaiH pratidezamasUtavikAzamayam // isa zubhra alaukika Aloka se antar-nayana khula gae tathA anubhUti kI saMpadA se unakI AtmA kA pradeza-pradeza vikasita ho gayA, jagamagA uThA / 116. kimapUrvaraviH kimapUrvazazI, kimapUrva mahodayadIparuciH / jvalitAjvalanastamasAM tamasAm // udagAdayamatra tathA satataM aisA vitarka huA ki kyA Antarika pApAMdhakAra kA vinAza karane ke lie koI apUrva sUrya, apUrva candramA, apUrva mahodaya kI divyatA (dIparuci) kA udaya huA hai athavA jAjvalyamAna apUrva agni kA prAdurbhAva huA hai ? 1. zubhasaMvid - zubhapratijJA / 2. sunoti - utpAdayati / 3. ca iti api /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrIbhikSumahAkAvyam 117. ayameva cidantarabodhamaNiyaMdamuSyakajIvanarAjapatham / avalokayitA pratidarzayitA, bhavitAntimajIvanakaM sutarAm // yahI caitanya ko jAgRta karane vAlA bodha-maNi hai| yahI bodha inake jIvana kA rAjapatha hogaa| yahI jIvana ko Alokita karane vAlA, pathadarzana dene vAlA tathA AjIvana taka sAtha rahane vAlA hogaa| 118. iha kecana jAgatikA manujA, gadamApya kadApyazubhodayataH / nahi toSamayantyapatoSaratA, gamayantyapacintanayA samayam // isa saMsAra meM aise manuSya bhI haiM jo azubha karmodaya se utpanna hone vAle rogoM ko samabhAva se sahana na kara, vilApa karate hue duzcintanapUrvaka usa rogAkrAnta samaya ko pUrA karate haiM / 119. vilapanti rudanti luThanti muhurmahureva tudanti nudanti parAn / vyathayanti patanti raTanti kaTu, dadatAmagavaM dadatAmagadam / / kucha rogAkrAnta vyakti vilApa karate haiM, rote hai, bhUmi para bAra-bAra luThate haiM, vyathita hote haiM, ukasAte haiM, dUsaroM ko vyathita karate haiM, gira par3ate haiM tathA cillAte hue kaTu zabdoM meM kahate haiM-'hameM auSadhi do, hameM auSadhi do' / 120. maraNaM maraNaM maraNaM na bhavedavarakSatu rakSatu rakSatu mAm / iti dInagirA hRdayAdhikirA, paripIDayati prakRtAnugatAn // rogAkrAnta manuSya mauta se ghabarAkara kahatA hai-are ! merI mRtyu na ho jAe ! mauta na A jaae| merI rakSA karo, mujhe bcaao| isa prakAra hRdaya ko vidIrNa karane vAlI dIna vANI se vaha apane paricArakoM ko vyathita kara detA hai| 121. praNatA na kadApyupatApanatA, viSamAttimitA grathilA iva te / nijabhAnamudasya bhavanti zaThAH, zithilAH vikalAH kRpaNA ravaNAH // jo vyakti kabhI anyAnya kaSToM ke sAmane nahIM jhukate, kAyara nahIM hote, ve vyakti bhI rogAkrAnta hone para prathila kI bhAMti viSama-kleza kA anubhava karate hue apanA bhAna bhUlakara zaTha, zithila, zUnya (vikala), kRpaNa aura pralApaka bana jAte haiN| 122. udayAvalikAgataduHkhabhujo, vadhate navaduHkhamidaM ca punaH / azubhena yujAtavicintanayA'samatApatirohitavAsanayA // 1. prakRtAnugatAn-paricArakoM ko|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 199 ___ karma-vipAka se hone vAle duHkhoM ko bhogate hue ve vyakti azubha yoga (mana-vacana-kAyA kI pravRtti), Arttacintana tathA viSama tApa se tirohita vAsanA se nae-nae karmoM kA baMdhana kara lete haiM / 123. udite kRtakarmaNi vedamRte, nahi muktirihAsti kRto'pi tataH / janayanti tathApi janAH prakaTa, bhRzamAkulatAM kSamatApaharIm // yaha jAnate hue bhI ki kRta karmoM kA udaya hone para unheM bhoge binA koI chuTakArA nahIM, phira bhI kaSTa upasthita hone para sahanazIlatA ko dUra karane vAlI AkulatA se mAnava atyaMta vyAkula ho uThatA hai| 124. uditAn yadasAtavipAkacayAna, viSamAzayato'nubhavanta iti / punareva navAMzca tathAnukarAn, pracayanti cyntynbhijnynraaH|| jo udaya meM Ane bAle asAta vedanIya karma ke vipAkoM ko viSama adhyavasAyoM se bhogate haiM, ve anabhijJa manuja punaH usI prakAra ke nae karmoM kA caya-upacaya kara lete haiN| 125. samabhAvatayA nijakarmaRNAdanRNIbhavane samayopagate / RNinaH punareva bhavanti mudhA, gadino viSamAdhyavasAyavazAH // samabhAva se kRtakarmoM kA RNa cukAne kA suavasara prApta hone para bhI rogAkrAnta manuSya viSama adhyavasAyoM ke kAraNa vyartha hI punaH RNI bana jAte 126. aha tatra narendranarendra ivA''dhutapUrvazubhetarasuSTazubhaH / tuhina jvaritopyayameva muniH, samavet kila kiidRshmaatmdhnH|| parantu aise zIta jvara se paripIr3ita avasthA meM bhI ye mahAmuni samabhAvoM se apane pUrvakRta azubha karmoM kA uccheda karate hue zubha karmoM ko vaise hI.sthApita kara rahe haiM jaise ki pahale ke duSTa rAjAoM ko haTAkara cakravartI unake sthAna para navIna uttama rAjAoM kI sthApanA karatA hai| 127. udaye'vadhikAdhikavegavatI, paralokabhayAkulatA vitathaiH / sphuradantarasAravirAgavatAmidameva hi lakSaNamAryanRNAm // antaHkaraNa meM sphurita hone vAle sAra-virAga vAle Arya manuSyoM meM paraloka kI bhIti se utpanna AkulatA adhika se adhika vega vAlI pratIta hotI hai, yahI Arya puruSoM kA lakSaNa hai / 1. smyH-avsr|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zrIbhikSumahAkAvyam 128. anabhijJatayeha kathaJcidapi, jinarAjaviruddhanirUpaNakam / vivite yadi kampagataM hRdayamidameva hi lakSaNamAryanRNAm // yadi anabhijJatA Adi kAraNoM se bhagavad vANI ke viruddha prarUpaNA ho gayI ho aura usakA jJAna hone para jisakA hRdaya kAMpa uThatA ho, yahI AryapuruSa kA lakSaNa hai| 129. tava'pohakate'tijavI yadi yaH, pratiyatnaparo rabhasAdabhitaH / uparAmamRte na virAmakara, idameva hi lakSaNamAryanRNAm // svayaM dvArA kRta viruddha prarUpaNA ko dUra karane ke lie jo utsukatA ke sAtha zIghra hI prayatnazIla rahatA hai aura jaba taka usakA pratikAra nahIM ho jAtA taba taka vaha sukha se vizrAma nahIM letA, yahI AryapuruSa kA lakSaNa hai| 130. tada'bhijJatayA samavedivacaHpratikUlanirUpaNakAdaraNam / na kadApi kathaM kathameva sRjedidameva hi lakSaNamAryanRNAm / / jo jAnabUjhakara jinavANI kA kabhI, kisI prakAra se pratikUla nirUpaNa tathA AcaraNa nahIM karatA, yahI AryapuruSa kA lakSaNa hai| .. 131. mamatA'mamatA saritograraye, vahatentaradRSTirihApi kadA / avilambatayA prataret prasamamidameva hi lakSaNamAryanRNAm // .:. jo antaramukhI hote hue bhI kabhI mamatA-amamatA ke saritpravAha meM baha jAtA hai, paratu jo zIghra hI use tara jAtA hai -usase bAhara nikala jAtA hai, yahI AryapuruSa kA lakSaNa hai| 132. upalalitakasya tathAsya muneH, hRdayAntarikoccavirAgavataH / samabhUt paralokabhayaM ca kiyat, taviyaM ghaTanaiva vikAzakarI // .. antar hRdaya meM uccatama vairAgya ko dhAraNa karane vAle tathA apanI bhUla ko pahacAnane vAle una bhikSu muni kI AtmA meM na jAne paraloka kA kitanA bhaya lagA hogA-yaha to isa ghaTanA se hI spaSTa ho jAtA hai| 133. paripAvanayA zubhabhAvanayA, kRtasaGgaramaikSya kRtArthamatiH / tamanAthamaharSivaduccatamaM, praNipatya gadastvaritaM vigataH // - bhikSa kI parama pavitra aura zubhabhAvanA se kI gaI pratijJA ko dekhakara apane Apako kRtArtha mAnatA huA jvara unako choDakara vaise hI calA gayA jaise anAthI muni ko chor3akara unakI akSi-vedanA / jvara ne unako aMtima praNAma kara vahAM se zIghra hI prasthAna kara diyaa|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH .201 134. aho tatsAmathrya kiyadiyadamoghaM zubhamate, yato yatsavRtte hya dataravakasmAjjvara iyAn / tato'pUrvAzcaryaH savayanayasatyakaniyamo, mahAnandodbhavaM vilasatitarAM bhikSuramalam // aho ! zubha bhAvanA meM kaisI amogha zakti hai jisakA ki smaraNa karane mAtra se hI itanA tIvra zItajvara akasmAt dUra ho gyaa| dayA, nyAya aura satya ke himAyatI ve mahAmuni isa roga-mukti ke prati apUrva Azcarya karate hue mahAn Ananda kA pavitra anubhava karane lge| zrInAbheyajinendrakAramakaroddharmapratiSThAM punar, yaH satyAgrahaNAgrahI sahanayarAcAryabhikSurmahAn / tasiddhAntaratena cAraracite zrInatyamallarSiNA, zrImabhikSumunIzvarasya carite sargo'tra SaSTho'bhavat // bhInatthamallarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye zItajvaraprakopanA''tmasaMbodhanAmA SaSThaH sargaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavAM sarga pratipAdya ! muni bhikSa kA zItajvara kI asahya vedanA se mukta hotA / vi. saM. 1815 kA cAturmAsa rAjanagara meN| zAstrAbhyAsa kA vizeSa upkrm-| satyaniSTha zrAvakoM kA smrthn| satyapatha kI abhivyakti tathA sAthI muniyoM kA utsaah| zloka : 109 chanda : pajjhaTikA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam __ jvaramukta muni bhikSu ne dIrgha AtmamaMthana karate hue socA'mujhe Arogya prApta ho gayA hai / aba mujhe mukti ko lakSya meM rakhakara Atma-kalyANa kara lenA hai| asat prarUpaNA bahuta bar3A pApa hai| mujhe satya ko abhivyakti denI hai|' unhoMne rAjanagaravAsI zrAvakoM kI vijJapti se vi. saM. 1815 kA cAturmAsa rAjanagara meM kiyA aura ve siddhAntoM kA gahana adhyayana karane meM juTa gae / jJAna ke prakAza meM satya kA sAkSAtkAra huA aura unhoMne mana hI mana socA-hama sAdhvAcAra se bhaTaka gae haiM / arhat dvArA nirdiSTa zrAmaNya kucha aura hai aura hama jisakI anupAlanA kara rahe haiM, vaha kucha aura hai| eka dina Atmazakti baTora kara, guru paraMparA kA moha choDakara, muni bhikSu ne zrAvakoM ko kahA-'tuma sahI ho| hama asatya mArga para haiN|' isa kathana se zrAvakoM meM vizvAsa jAgA, ve AzAnvita hue| muni bhikSu ne sAthI muniyoM ko apane vicAra btaae| muni una vicAroM para jhUma uThe aura bole-'Apa krAnti ke saMvAhaka baneM aura jaina dharma ke jIrNa-zIrNa saudha ko avaSTaMbha deN| hama Apake isa punIta kArya meM sahayogI bneNge|' muni bhikSu krAnti ke lie upayukta samaya kI pratIkSA karane lge|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 1. atha vivarISuridAnI zreSTha, saptamamasya ghanAgamamiSTam / / tatra punaH samayapraNidhAnaM, labdhaM tattvaM sattvanidhAnam // . aba maiM una muni kA zreSTha aura iSTa sAtaveM cAturmAsa kA varNana. karanA cAhatA huuN| vahAM munizrI ne AgamoM kA gaharA adhyayana kiyA aura sArabhUta tattva ko prApta kiyaa| 2. saGgINe tasmin kRtakRtyA, rajanI hRSTavatI samavRttyA / mitraM preSayituM prativRttyA, kSetravidehe kimitA bhaktyA // jvaragrasta bhikSu ko pratijJAbaddha dekhakara vaha rajanI kRtakRtya aura hRSTa-tuSTa ho gii| sUrya ko yahAM kA vRttAnta samavRtti se sunAne tathA usako yahAM bhejane ke lie mAno vaha rajanI mahAvideha kSetra kI ora calI gii| / 3. padmabandhunA kAmaM kAma, mahAvidehe bhrAmaM bhrAmam / sImandharamukhasamaparamezA, bahu dRSTAH pRSTAzca gnneshaaH|| 4. vijJaptA iha. bharatakSetre, mhaamRssaaprilopitnetre| . . kriyatAM kriyatAM tatra vikAzaH, prabhavenno cejjinmtnaashH|| (yugmam) . .' . . sUrya ne mahAvideha kSetra meM bhramaNa kara sImandhara Adi tIrthaMkaroM tathA gaNadharoM ko dekha unheM pUchA-'bhaMte ! abhI bharatakSetra ke logoM ke nayana mahAmRSA se aMdhe ho gae haiM / Apa vahAM satya kA prakAza kareM, jisase ki vahAM jinezvara deva ke mata kA vinAza na ho|' .5. kintvAyanti na te santuSTA, nijnijsaadhnpossnnpussttaaH| .. arhanto bhagavantaH santaH, santi sadA te shsdhnvntH|| sUrya ne socA-ve arihaMta, gaNadhara Adi apanI-apanI sAdhanA ke poSaNa se puSTa tathA saMtuSTa haiN| ve sadA upazAnta rahate haiN| ve bharatakSetra meM nahIM aate|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam 206 6. chadmasyA bahulabdhyupajIvAzcAraNamunayaH kutukakSIvAH / kautuhalAdapi yatrAgantuM no vAJchanti kathaJcana rantum // aneka kutUhalapriya aura labdhidhArI chadmastha muni tathA cAraNa muni bhI kutUhalavaza yA kisI prakAra se yahAM AnA aura ramaNa karanA nahIM cAhate 7. icchitagamanA ye nijatantrA, ArAdhitavidyAmaNimantrAH / vaitAdyAdigirIndranivAsAH, protsarpanti na te'pi nirAzAH // jo yatheSTa gamana karane meM svataMtra haiM, jo vidyA, maNi aura maMtroM ke ArAdhaka haiM tathA jo vaitADhyagiri para rahane vAle haiM, ve vidyAdhara bhI yahAM AnA nahIM cAhateM / 8. kautUhalakozAdhyakSo'sau, jinamatabhaktaH pratyakSosai | ambaracArI svairavihArI, tadapi na nArada iha saJcArI // kutUhala ke AvAsasthala, jinamata ke pratyakSa bhakta tathA AkAza meM svataMtra vicaraNa karane vAle nArada bhI yahAM AnA nahIM cAhate / 9. iti saGkalpitakalyAkeli, manye kazcana kathayati helim / tasmin bhArata ! bhAratabhikSuH, sarvoddhArI seva mumukSuH // sUrya isa prakAra bharatakSetra ke kalyANa kI bAta soca hI rahA thA ki itane meM mAno koI kaha rahA hai - sUrya ! usa bharatakSetra meM ve hI mumukSu bhikSu sabakA uddhAra karane vAle haiM / 10. tAvattasmAdAzrutavR ttaH, pratyudgantumanantaracittaH / varddhApinyAM tatsAmrAjyaM, tAM dattvA saMvRttaH prAjyam // sUrya ne rajanI se sArA vRttAnta sunA / usakA antar mana vahAM jAne ke lie utsuka huA, taba vaha rajanI ko apanA sArA sAmrAjya sauMpakara bharata kSetra kI ora cala paDA / 11. zanakaiH zanakaistimirAsaktiH, naSTA sA hRtatattanutaptiH / ita uditaM jagatAmavadAtaM, maGgalamayamidameva vibhAtam // taba andhakAra dhIre-dhIre muni ke zarIra ke tApa ko lekara calA gayA, rAta bIta gaI aura idhara vizva meM zubhra evaM maMgalamaya prabhAta udita huA / 12. zatazatabhujakarabhuvanavisArI, nikhilanikhilakhaladalasaMhArI / kokalIkasamazoka vimokazcaJcalacalacaJcUcitazokaH //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 13. maJjulamaJjumarIcisumAlI, sUcitazucirucisaJcarazAlI / ' khecaracakrasya, samavartI vAvakrasya // cakrAbhRt 14. AkhaNDalakakubhastATaGkaH, antarikSamaNDalamANikyaM, sahajavizvamandiradIpAGkaH / kAlamAtra parivartana zikyam // 15. parimala loluparolambAni, prakiran kamalAkarakamalAni / svAlokAlokIkRtavizvaH, pradyotitasamanisvAnisvaH // 16. viditArthikahRdayAptAhlAdaH, smRtyantarasRtasAyaMsAdaH / tvaritaM tvaritaM dvIpAntarataH, sapadi tatra dinanAtha udItaH // (paJcabhiH kulakam ) itane meM hI saikar3oM kiraNoM se sampUrNa jagat meM vistRta hone vAlA, samasta aparAjeya duSTajanoM kA saMhAraka, cakravAkoM ko zoka se vimukta karane vAlA, unake caMcala caMcUpuTa ko kholane vAlA, maMjula kiraNoM kA dhAraka, pavitra - sahI patha ko dikhAne vAlA, AkAzacaroM kA cakravartI tathA samaviSama ke prati samabhAva se baratAva karane vAlA sUrya udita huA / . pUrva dizA kA kuMDala, vizva kA sahaja dIpa, gaganamaMDala kA mANikya, kAlamAtra ke bItane ke lie ( ghUmane ke lie ) rajju ke samAna vaha sUrya kamalAkaroM ke kamaloM ko vikasvara kara rahA thA / kamaloM ke parimala ke lolupa bhauMre una kamaloM para maMDarAne lage / vaha sUrya apane Aloka se samasta vizva ko Alokita karatA huA, dhanI aura nirdhana ko samAnarUpa se dyotita kara rahA thA / 'bhikSu bodhi ko prApta ho cuke haiM - yaha socakara vaha AhlAda se bhara gayA / sAyaMkAlIna apanI astamaya avasthA ko bhUlakara vaha atyaMta tvarA se dvIpAntara se calakara yahAM bharatakSetra meM A pahuMcA / 17. antarvRttyA cAru prabuddhaM, satyasyAbhimukhe sthitamiddham / zatazatakarataH sparza sparza, praNaMNamyate taM saha harSam // 207 vaha sUrya antarvRtti se samyak prabuddha tathA satya ke abhimukha sthita muni bhikSu ke caraNoM kA apanI zata-zata kiraNoM se sabase pahale sparza karatA huA saharSa praNAma kara rahA ho, aisA pratIta huA / 18. tejaHpuJja kAraM. kAraM, prArthayate kiM vAraM vAram / varttaya varttaya satyavikAsa, saMhara saMhara mithyAbhAsam //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208. 460 vaha sUrya apane tejapuMja ko phailatA huA kara rahA thA - he mahAmAnava ! Apa saMsAra se satya kA vikAsa kareM / * zrIbhikSu mahAkAvyam bAra-bAra bhikSu ko prArthanA asatya kA saMharaNa kareM aura 19. kAryayugaM tat sahasA takyaM bhavatA bhavituM zakyaM zakyam / 1 karaNIyaM cet kuru kuru kRpayA, pazya jagat sphuradantaH prabhayA // ye donoM cintanIya kArya Apase hI sahaja saMpanna hoMge / yadi Apako yaha karanA hai to zIghratA kareM aura antaHsphurita prajJA se jagat ko dekheM | y, 20. satyaM prAyaH kaNThe zvAsaM, punarujjIvaya samprati sA''zam / no cenniviDaM ghoratamitra, bhavitA bhAratavarSe'jasram // . Arya ! jo satya hai usake zvAsa - prAyaH kaMThoM meM A gae haiM / ( vaha maraNAsanna ho rahA hai / ) usa satya ko punaH ujjIvita kreN| yadi aisA nahIM hogA to mithyAtva kA saghana aMdhakAra bhAratavarSa meM zIghra hI chA jAegA / 21. eko'si tvaM rakSaNakarttA, tvattaH kopi na zaktivibharttA / tannistaraNe bhava bhavanaukA, pariharaNIyA madvyatirekA // he mune ! Apa hI eka aise haiM jo satya kI rakSA karane meM samartha haiM / Apase bar3hakara aura kisI dUsare meM yaha zakti nahIM hai / isIlie logoM ko bhava - samudra ke pAra le jAne ke lie Apa naukA baneM aura merI AzaMkA ko dUra kara 22. kintu mahoccatamAH puruSA ye, bhinnairnunnA apyatuSA ye / 'AntaranirmalalocanalalitAH, sAmastyaiH zreyaH saGkalitAH // 23. paravazatAM te naiva bhajante, haTharAbhasyaM naiva nayante / locaM locaM padamekaikaM, praNidadhate te praNayavivekam // ( yugmam) kintu mahAn puruSa auroM se prerita hokara koI kArya nahIM karate / ve apane nirmala antar nayanoM se cAroM ora dekhakara hI zreyaskArI kArya meM pravRtta hote haiM / ve mahApuruSa paravaza nahIM hote / ve Agraha aura jaldabAjI meM koI kArya nahIM karate / ve vivekI puruSa apanA pratyeka caraNa soca-soca kara rakhate haiM /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 24. kArya nahi sahasA rAmasyaM, prAgAlocyaM kAryamavazyam / / ____no cetAvat koTikalApaH, padi padi pazcAt pshcaattaapH|| '' : 'manuSya ko pahale soce-samajhe binA haThAt koI kArya nahIM karanA caahie| yadi aisA nahIM hotA hai to paga-paga para phira atyadhika pachatAnA hI par3atA hai| 25. punaretAdRzatAttvikaviSayaH, kampante'tra mhottmRssyH| sAMzayikaH punareSa idAnIM, ko'yaM tvarate tatra tadAnIm // puna: aise tAttvika viSayoM meM mahAn RSi bhI kAMpa uThate haiM aura abhI taka yaha viSaya saMdehAspada aura cintanIya hI hai| ataH aise viSayoM meM kauna jaldabAjI karegA? 26. tApottIrNe so'yaM bhikSuH, satyazubhAntaracittamumukSuH / ArogyaM dRSTvA nijagAtraM, cintayate parito'tisupAtram // . jvara se mukta hokara satyAnvita aura prazasta citta vAle bhikSu muni apane supAtra gAtra ko svastha dekhakara aisA socane lge| . . 27. sahasA zubhamArogyaM labdhvA, muktAvekA dRSTi badhvA / adhunAdRtyAjavapanthAnaM, karaNIyaM nizcitakalyANam // mujhe sahasA prazasta Arogya prApta ho gayA hai| aba mujhe mukti ko lakSya meM rakhakara, vItarAga mArga ko svIkAra kara apanA nizcita kalyANa karanA hai| 28. vitathaiH sampRktA na bhavAmastAdRnigame valgu vhaamH| tasmai tAvat saphalAyAsaH, karaNIyo'yaM shaastraabhyaasH|| .., . hameM aise mArga meM prazastarUpa se calanA hai jahAM asatya se saMparka na ho| isalie apane prayAsa ko saphala banAne ke lie hameM zAstroM kA abhyAsa, karanA caahie| 29. yadi satyAnapi vitathAn brUmaH, paraloke'tha tato roruumH| durlabhadurlabharasanAprAptirbahulAkArairbahuduHkhAttiH . // ''. jo sacce haiM yadi hama unheM bhI jhUThA kaheM to paraloka meM hameM bahuta ronA par3egA / isake pariNAma svarUpa hameM jihvendriya nahIM milegI aura hameM nAnA prakAra ke duHkha bhogane pdd'eNge|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 30. dravyAcAryaM pakSApAtaiH, satyaM vaditA satyodghAtaiH / tadapi ca paraloke bahukaThinaM prakSyati kopi na mAmatihaThinam // yadi maiM pakSapAta ke dvArA satya kA hanana kara dravyAcArya ko yathArtha batAUM to bhI paraloka meM mere lie atyanta kaThinAI upasthita hogI aura mere jaise durAgrahI ko koI bhI pUchane vAlA nahIM milegA / zrIbhikSumahAkAvyam 31. narakanigode bhramaNA''bhramaNe, paramAdhArmikakaTvA''kramaNe / eSa guru kaSTakarAle, nahi nahi rakSati tasmin kAle // mithyA prarUpaNA ke pariNAma svarUpa jaba maiM naraka - nigoda meM bArabAra janma-maraNa karUMgA aura jaba paramAdhArmika deva mere para kaTu AkramaNa kareMge taba ye dravyaguru una bhayaMkara kaSToM se merI kabhI bhI rakSA nahIM kara pAyeMge | 32. kuguroH kArya grahaNakRpAbhiH, kSaNikotsAhanasumukhAbhAbhiH / narakayAtanA nahi mucyante, ghorazAtanA nahi hIyante // kuguru kI apane prayojana se kI gaI kRpA se tathA kSaNika utsAha bar3hAne ke lie dikhAI gaI mukha kI prasannatA se naraka kI yAtanA chUTa nahIM sakatI tathA naraka ke ghora AghAta kama nahIM ho sakate / 33. ita udito'yaM me gurudevaH, samaya ito'yaM gurugurudevaH / aite zrAddhA ita uta satyA, ita AtmA me satya samityAH // ora guru ke bhI guru ye Agama haiM / eka ora ye dUsarI ora satya - samanvita merI AtmA hai / 7 Atman ! eka ora mujhe pravrajita karane vAle gurudeva haiM aura dUsarI satyaniSTha zrAvaka haiM aura 34. jAtucidapi kasyApi kutopi syAM no vaJcakasatyAlopI | adhunA mesti parIkSaNanikaSaH, kathamapi naiva bhaveyaM vivazaH // satya kA apalApa na karU aura kisI ke prabhAva se lie aba merI yaha parIkSA kI kasauTI hai / aisI sthiti meM maiM kabhI bhI, kisI kI, kahIM bhI vaMcanA na karU N, vivaza na ho jAUM, isa 35. yAvAnnaparAdho gurupakSAd, vitathasyApi tathAtvasamIkSAt / nyUnastanno durvyavaharaNe, sUri prati pratikUlAcaraNe // jitanA aparAdha guru kA pakSa grahaNa karane kA hai utanA hI aparAdha mithyA prarUpaNA kA hai aura AcArya ke pratikUla AcaraNa tathA mithyA vyavahAra karanA to usase bhI adhika aparAdha hai !
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH / 211 36. ato dvidhAraH khaDgo kSudraH, ko'yaM rkssopaayo'rudrH| tenAloci tato nirapAyaH, kAryaH smyaanaamdhyaayH|| isIliye yaha bar3I dudhArA khaDga hai / isa dudhArA khaDga se merI rakSA ho aisA vicAra kara unhoMne yahI nirdoSa upAya nikAlA ki mujhe isase bacane ke lie zAstroM kA adhyayana hI karanA cAhie / 37. asmin duHSamakAlakarAle, smysmyptnaativishaale| ____ kva ca gacchAmaH kva ca pRcchAmaH, kva ca zaraNAya zramitA yaamH||... " yaha bhayaMkara duHSama kAla hai| yaha niraMtara hrAsa kI ora bar3ha rahA hai| aise karAla kAla meM hama kahAM jAeM ? kisase pUche ? aura zrAnta hone para kisakI zaraNa leM ? 38. samprati ye munayo'pi samastAH, prAyaH svArthArAdhe nystaaH| kAmitakArye syAdAbAdhA, tatra sadarthAbAdhe vyAdhAH // vartamAna meM jo muni haiM ve sabhI prAya: apane svArtha ko siddha karane meM lage hue haiM aura yadi apane icchita kArya meM kahIM bAdhA AtI hai to ve yathArtha kI ghAta karane ke lie zikArI bana jAte haiN| 39. kaH pratibhUH ko nyAyAdhIzaH, ko vizvasto jaingiriishH| yat prAmANyaM yasyA''tanve, mAdhyasthyaM khalu yasyA''manve // __ Aja (zAstroM ke atirikta) kauna yahAM sAkSI hai ? kauna nyAyAdhIza hai ? kauna vizvasta hai ? tathA kauna jinavANI kA jJAtA hai jisako hama pramANa mAneM aura madhyastharUpa meM svIkAra kreN| 40. samayAdaparA kApi na siddhiH, samayAdaparA kApi na lbdhiH| kApi na samayAditarA RddhiH, kApi na samayaparA samRddhiH // zAstroM ke atirikta na to koI dUsarI siddhi hai, na koI labdhi hai, na koI Rddhi hai aura na koI samRddhi hai| 41. santu kiyantaH paThitAH santaH, tAkikabhASyacaNA bhagavantaH / samayAkRSTAH sarve zreSThAH, samayAkramaNA atizo bhraSTAH // muni cAhe kitane hI par3he-likhe hoM, tArkika hoM, pravaktA hoM, jJAnI hoM, yadi ve Agama vANI ke anukUla haiM to ve zreSTha haiM aura yadi ve Agama kA, atikramaNa karate haiM to ve ati nikRSTa haiM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrIbhikSumahAkAvyam 42. samayAt pRSThe guravo guravaH, pAre samayaM te hi kugurvH| samayavihInAste vAcAlAH, teSAM saMlApA vikarAlAH // .... jo. siddhAnta ke pIche-pIche calate haiM, ve hI guru guru haiM aura jo siddhAnta kA atikramaNa kara calate haiM, ve kuguru haiN| AgamajJAna se vikala puruSa kA kathana kevala vAcAlatA (bakavAsa mAtra) hai, aura usake AlApasaMlApa dAruNa pariNAma vAle hote haiN| 43. duHSamakAle samayAdhAraH, sautraH samprati sdvyvhaarH| yo vartetAgamatazcovaM, . kaste kurute hastAvUrdhvam // ... isa duHSamakAla meM siddhAntoM kA hI AdhAra hai aura sUtrAnusArI sadvyavahAra para hI jaina jagat TikA huA hai| ataH jo siddhAntoM kA atikramaNa kara AcaraNa karate haiM unako kauna donoM hAtha UMce kara namana karegA? :.. 44.no samayaH parivartanazIlaH, tattvarasaH smyaantrliinH| . ___anusamayaM sadvyAkhyAtAraH, samayamupAkhilaguruzAstAraH // . . . . ... siddhAnta parivartanazIla nahIM haiM aura jitane bhI. tattvarasa haiM ve siddhAnta meM antarlIna haiM / siddhAnta kA anusaraNa karane vAle hI sadvyAkhyAtA haiM, guru haiM tathA zAstA haiN| .. ... ... 45. samayAda'paraM kimapi na zaraNaM, kimapi na samayaparaM nistaraNam / . asmAt taccharaNaM. pratipadye, parazaraNArtha kimahaM khidye // . .:: __ isa saMsAra meM siddhAntoM ke sivAya * aura dUsarA koI zaraNa nahIM hai, tathA siddhAnta ke atirikta dUsarA koI bhava-samudra se pAra utArane vAlA nahIM hai / isaliye: maiM siddhAntoM kI hI zaraNa lU, anyAnya zaraNa lene ke lie kyoM parizrama karU? 46. samayo'yaM cintAmaNiratnaM, yasmAttasmai tanve yatnam / upatiSThe'haM taM prati yatnaM, sAphalyaM ca tatostyaciratvam // siddhAnta hI cintAmaNi ratna hai| isalie mujhe usakI yathArtha prApti kA yatna karanA cAhiye / maiM usake lie prayatna karatA hUM, jisase mujhe zIghra hI saphalatA mila ske| 47. jetuM candraprabhanAmAnaM, tadubhayadhAraM kRSTakRpANam / gRhNAmo jainAgamamAnaM, sUryaprabhamabhitaH sattrANam //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 213 hama candraprabha nAmaka dudhAre khaDga ko jItane ke lie Aja sabakI rakSA karane vAlA jainAgama rUpa sUryaprabha khaDga ko svIkAra karate haiM / .48. iti nirNItamatena subhaktyA, teSAM zrAddhAnAM vijJaptyA / 5 1 8 1 zara-zazi-vasu-mahivarSAvAsaMzcakre tairapi tatrAvAsaH // muni bhikSu ne aisA nirNaya kara rAjanagaravAsI zrAvakoM kI punIta bhakti evaM vijJapti se vikrama samvat 1815 kA cAturmAsa rAjanagara meM hI kiyA / '49. avicalarItyA punarapi zoddha, satyamasatyaM kimiti viboddhum / . samayAdhyayane - sa pratibaddhaH // dRDhasaMGkalpadRDhAsanabaddhaH, usa caturmAsa meM avicala paddhati se satya-asatya ko jAnane ke lie muni bhikSu hokara AgamoM ke adhyayana meM juTa gae / punaH avabodha prApta karanetathA dRr3ha saMkalpa aura dRr3ha Asanabaddha 50. yathA yathAdhyavasAyaM kurute, tathA tathA'tanutejastanute / sA zrutadevI parisaMtuSTA, dadate satyAdarza juSTA // jaise-jaise muni bhikSu AgamoM kA adhyayana karate jAte the, 'vaise-vaise unakI AtmA meM atyadhika prakAza hotA jAtA thA / aisA pratIta ho rahA thA . ki mAno zrutadevI saMtuSTa hokara prasannatA se unako satya kA sAkSAtkAra karA rahI ho / 51. chAtramalabhyaM yaM ca viditvA vizinaSTiIti kimeva suhitvA / AmnAyainaM me'ntaH prItyA, jAyedyA'haM kila kRtakRtyA // vaha zrutadevI prasannacitta se evaM antaHkaraNa 'ko' alabhya chAtra samajha kara vizeSa adhyayana ke lie vaha aisA cintana kara rahI thI ki maiM Aja inako siddhAntoM kA sahI abhyAsa karA kara kRtakRtya ho jAUM / kI prIti se muni bhikSu prerita kara rahI thI / 52. kalpAnte jalamukte vyakte, ratnanidhau ratnaiH saMyukte / ratnadarzavat satyAdarza, bhavate yatra vivekAkarSam / / jaise pralayakAla meM ratnasaMyukta ratnAkara kI vizAla jalarAzi sUkha jAne ke bAda, sAre ratna spaSTa dikhAI dete haiM, vaise hI viveka ke utkarSa se muni bhikSu ko AgamoM meM satyarUpa ratna spaSTa dikhAI dene lage /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam 2,14 53. acirAmandAnandavidhAtyA sAndrAnanditarAjyasavityA / . tasyA'vaitathata SNAdevyA, naiva mucyate kSaNamapi sevA // acira- amanda Ananda ko utpanna karane vAlI evaM mokSa sukhoM kI jananI vaha satya rUpI tRSNA devI usa muni kI kSaNa mAtra ke lie bhI sevA nahIM chor3atI thI / arthAt muni meM satya kI tRSNA adhikAdhika bar3hatI hI jA rahI thI / 154, naithUnyaM nahi tiSThet kiJcit, tato'pramAdI saiSa vipazcit / ekaM caikaM sUtraM sakalaM, dvau dvau vAramadhIte vimalam // kisI bhI viSaya kI jJapti meM kisI prakAra kI kamI na raha jAe aisA vicAra kara usa medhAvI muni bhikSu ne apramattatA se eka-eka sUtra kA do-do bAra adhyayana kara sabhI AgamoM kA parAyaNa kara liyA / Testa -55. vAcaM vAcaM samayavicAraM saMtanute'sau vAraM vAram / 2 kvAyaM zuddhavizuddhAcAraH, kva ca no'zuddhA'zuddhAcAraH // siddhAntoM kA adhyayana kara lene ke pazcAt muni ne socA - kahAM to Agama-sammata yaha zuddha AcAra aura kahAM hamArA yaha azuddha AcAra ! 56. kva ca jinabhASitamuccaM vRttaM kva ca zaithilyamitaH parivRttam / kva ca suravarazikharIzvarazikharaM, kva ca caramAntyarasAtalavivaram // kahAM to jinabhASita ucca cAritra aura kahAM ina santoM kI zithila pravRtti ! kahAM to sumeru parvata kA uccatama zikhara aura kahAM pAtAla kA caramAnta vivara ! 57. ke'yaM nIrAgA gamavANI, kva ca me gururiha rAgavitAnI / kva ca gaGgAjalanirmaladhArA, kva ca malinA purapalvaladhArA // kahAM to yaha vItarAga kI nirmala vANI aura kahAM mere guru kI moha ko vRddhiMgata karane vAlI vANI ! kahAM to gaGgA kI nirmala dhArA aura kahAM gAMva ke talAI kI malina dhArA ! 58. yajjinapairuditaM zrAmaNyaM, duSkaraduSkaramatikAruNyam / asmAbhiH svIkRtamatametannahi nahi tadidaM khalu varttata // tIrthaMkaroM ne duSkara - atiduSkara saMyamapradhAna zrAmaNya kA pratipAdana kiyA thA / hamane usIko svIkAra kiyA hai / kintu Aja hama jisakA pAlana kara rahe haiM, vaha zrAmaNya vaisA nahIM hai /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH .215 59. caJcaccandrAsau saJcaraNaM, yat saMsiddhaM saMyamakalanam / - zaithilyasyAne'gne saraNaM, no no tadidaM sAdhvAcaraNam // . arhat dvArA nirdiSTa zrAmaNya ke patha para calanA to camacamAtI khaDga kI dhArA para calane jaisA hai| paraMtu yahAM saMgha meM to Age-se-Age zithilatA ke mArga para hI bar3hanA hai / yaha to sAdhvAcAra hai hI nhiiN| 60. durlabhadurlabhajanazraddhA, sApi na haste yeSAM zraddhA / ... apilavamAtraM nahi pAvityaM, no samyaktvaM no cArityam // ___AhatI zraddhA atyanta durlabha hai| jinako yaha zraddhA prApta nahIM hai, unake lavamAtra bhI pavitratA nahIM hai / na vahAM samyaktva hai aura na cAritra / 61. kSIranIravat kRtyavivekaH sambaddho'yaM panthAzcaikaH / riktaretaiH kApi na siddhiH, kevlmithyaamaayaavRddhiH|| __muni bhikSu ne kSIranIra viveka ke AdhAra para apanA eka mArga nizcita kiyaa| unhoMne socA, saMyamazUnya ina muniyoM ke sAtha rahane se koI siddhi prApta nahIM hogI, kevala mithyA mAyAcAra kI hI vRddhi hogii| 62. AgamapAThA bahuvistIrNA, mukhyA mukhyA saardhuriinnaaH| pavilekhAvat te saGkIrNA, mAnasapaTale tenotkIrNAH // jaina AgamoM ke pATha ati vistRta haiM, paraMtu jo pATha mukhya aura sAravAn the, muni bhikSu ne una pAThoM ko vajrarekhA kI bhAMti saMkSipta kara apane mAnasa paTala para utkIrNa kara ddaalaa| 63. AgamadohanataH sollAsaH, samabhUd bhikSordRDhavizvAsaH / zrAddhAH satyAH satyaH pakSasteSAmAgamasammatalakSyaH / / AgamoM ke dohana se muni bhikSu ko yaha dRr3ha vizvAsa ho gayA ki ye zrAvaka sacce haiM, inakA pakSa bhI saccA hai aura inakA lakSya bhI Agama-sammata hai| 64. vayamanagArAH sAdhvAcAraH, patitA naSTA mithyaacaarH| bhagavacchAsanato viparItAH, sAkaM bhinnajanAnapi nItAH // bhikSu ne mana hI mana socA-hama anagAra haiM, kintu hama sAdhvAcAra se zUnya haiM, tathA mithyA AcAra se naSTa ho rahe haiN| hama bhagavAn ke zAsana se viparIta calate hue sAmAnya logoM ko bhI sAtha le jA rahe haiN| . 65. svAJcetastA pariharaNArtha, so'yaM yatnaM kurate sArtham / . mithyAvAde yadi gatazaGkAH, satyAsAre kimu sAtaGkAH // 1. acetastA-ajJAna /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam taba muni bhikSu apane ajJAna ko dUra karane ke lie saphala prayatna karane lage aura AtmasaMbodhana kara kahane lage-Atman ! yadi mithyA kahane meM bhI tumako :kisI prakAra kA saMkoca nahIM huA to aba satya kahane meM kaunasA bhaya hai ? "EE.iMti nirbhIkatayA zrAddhAnAM, teSAM proce saha zaGkAnAm / yUyaM satyAH satyapavitrAH, militAH naH kiM sahajasagotrAH / / aisA vicAra kara muni bhikSu ne nirbhIkatA se una zaMkAzIla zrAvakoM ko kahA--'tuma sacce ho, satya se pavitra ho / maiM mAnatA hUM ki tuma mujhe sahajarUpa meM sage bhAI hI mila gae ho|' 67. vayamAnRtye spaSTaM spaSTaM, niHsaGkocaM tenAghuSTam / asmAccheSaM gurusaMparkAd, vyAcikhyAsuH pazcAt sAkSAt // . muni bhikSu ne nissaMkoca hokara ghoSaNA kI-zrAvakoM ! hama munijana spaSTarUpa se asatya mArga para haiN| abhI to maiM itanA hI kahatA huuN| zeSa maiM gurudeva se saMparka karake hI khuuNgaa| 68. vayamabhiSajya sphItasphUrtyA, gurubhiH sAkaM puurnnpriityaa| AditsAmaH zuddhaM mArga, mocaM mocamazuddhaM mArgam // ... zrAvako ! cAturmAsa ke pazcAt . hama atyaMta sphUrti ke sAtha guru ke pAsa jAyeMge aura pUrNa prIti se unheM zuddha mArga kA digdarzana karA kara azuddha 'mArga ko chor3ane ke lie nivedana kreNgeN|.. 69. bhikSorvAcaM zrAvaM zrAvaM, te'pi ca tathyA drAvaM drAvam / ___tasthurmuditA meduramugdhAH, sthitavAnetrA mAnasalubdhAH // . : muni bhikSu kI vANI sunakara ve zrAvaka dravita ho gae, gadagad-ho gae, tathya ko pIne lage evaM harSa ke atireka se mugdha ho ge| unake netra aura vAk staMbhita ho gae aura unakA mAnasa bhikSu meM lubdha ho gyaa| 70. lAlATikatA te bhajamAnA, animiSanayanA vismayamAnAH / . tAntrikadigdhA mantravimugdhAH, saMjAtA iva saandrsnigdhaaH|| ''ve zrAvaka sAvadhAna upAsaka kI bhAMti muni bhikSu ko dekhane lge| vismaya se unake netra animeSa ho ge| jaise koI vyakti taMtra se vimohita aura maMtra se vimugdha ho jAtA hai, vaise hI ve upAsaka vimugdha hokara bhikSu ke prati atyanta snehila ho ge| 1. lAlATika:-sAvadhAna upAsaka /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 71. tAvattebhyo ramyAH zabdAH, samavavahante guNagaNadRbdhAH / aho apUrva: puruSo dRSTaH, kairapi puNyairayamAkRSTaH // taba ve zrAvaka (apanI kRtajJatA prakaTa karate hue ) ramya zabdoM meM muni bhikSu kA guNagAna karate hue bole- 'aho ! Aja eka apUrva puruSa kA sAkSAtkAra huA hai ! hameM pratIta ho rahA hai ki hamAre hI kinhIM puNyoM se AkRSTa hokara ye yahAM Ae haiN| 72. adhunAvadhyapi puNyapavitrA, citravicitrA cArucaritrA / etAdRkSaireva dharitrI, ratnasavitrI ratnadharitrI // sAdharmiko ! aise puruSoM se hI Aja taka harSa se vicitra tathA sundara caritra vAlI rahI hai| pRthvI ratnagarbhA aura ratnadharitrI kahalAtI hai / . 73. kSaNavalakSaNalakSaNalakSyaH,.. kSoNitalairakhilairupalakSyaH / 'amunA vAdayatIyaM dhAtA, vasudhA vasundharA iti nAmnA // isa yuga meM yaha puruSa (muni bhikSu) koI vilakSaNa lakSaNayukta hai / yaha samUce pRthvItala para zaraNabhUta hai / yaha vasudhA inhIM ke pratApa se 'vasundharA' kahalAtI hai / 74. nahi nahiM bhUmitalaM gatavIraM yatsaMyogAt samprati vIram / yAvacchrIbhikSoH saMvRttyaM tAvat sukhato vilasatu satyam // 1 yaha dharA puNya se pavitra, aise narapuMgavoM se hI yaha + 217 yaha bhUmI AtmabalI vIroM se zUnya nahIM huI hai / aise puruSoM ke saMyoga se yaha Aja bhI vIravatI hai / jaba taka zrI bhikSu vidyamAna haiM taba taka 'satya' sukha kI sAMsa letA rahegA / 75. satyasminno kAna bhItiH, phullatu satyaM phalatu sunItiH / yasmAttasya vijayisAmrAjyaM, punarapi bhavitA bharate prAjyam // inake hote hue satya ko koI bhaya nahIM hai / "vaha khUba phUle - phale aura sunIti phalavAn bane / isI bhikSu se bhAratavarSa meM punaH satya kA vijayI sAmrAjya sthApita hogA / 76. AsIdeSAM "hRdaye * sAkSAt sandhoddhAraMmahatvAkAGkSA / sA sAphalyavatIva vizaGkA, lagnA nUnaM vigatAtaGkA // 1. upalakSya : - ArdhAra, zaraNyaH / 2. saMvRttyaM - vidyamAnatA /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrIbhikSumahAkAvyam ina zrAvakoM ke mana meM pragaTa rUpa se saMghoddhAra kI mahatvAkAMkSA thii| usa AkAMkSA ko phalavatI hone meM aba koI zaMkA yA bhaya nahIM rahAM / .. 77. nezA roddhaM hRdayotkaNThAH, sambhASante komalakaNThAH / yAdRg vizvAso bhavadIyaH, samupAdarzita IdRk sviiyH|| apane hRdaya kI utkaMThAoM ko rokane meM asamartha ve zrAvaka taba komalakaMThoM se kahane lage-'he Arya ! Apa para jaisA vizvAsa thA, vaisA hI Apane kara dikhaayaa| 78. ekamadaste mAnasapUtaM, vAkyamaho guNagaNataH syUtam / antaHkaraNaM no vizvastaM, nAnA''lApaiH praNayati zastam // 'guruvarya ! guNa-samUha se otaHprota aura pavitra mana se niHsata Apake eka hI vacana ne hamAre antaHkaraNa meM vizvAsa paidA kara diyA hai|' isa prakAra ve zrAvaka nAnAvidha vacanoM se munizrI kA prazasta guNagAna karane lge| 79. eko hyabjo bhuvanAbhoga, praNayati kiM no lalitAlokam / ki no ekaH kila timirAriH, saMharate. santamasAmAlIH // 80. utkalayantaM , tilatilasAraM, dvaipaJcAzanmanamayavAram / ... eko'yaM haricandanabinduH, zemayati ki no jithimsindhuH|| 81. zoSitamoSitasAraviluptaM, grISmartoH santApaistaptam / kiM no puSkalavoM meghaH zamayati vizvaM glitodvegH|| 82. itthaM yA'bhavadekA vANI, vigatotsAhamukhaimalinAni / kSAlaM kSAlaM baddhAzAni, vyaGkte nontaHkaraNazatAni // (catubhiH kalApakam) ve zrAvaka bole- kyA eka hI candramA apanI dhavala candrikA dvArA saMpUrNa pRthvItala ko Alokita nahIM kara detA? kyA eka akelA sUrya saghana aMdhakAra ko naSTa nahIM kara detA ?' _ 'kyA himasindhu ko jItane vAlA haricaMdana kA eka bindu ubalate hue bAvana mana taila ko ThaMDA nahIM kara detA?'
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 saptamaH sargaH ..... "..---. 'kyA grISma Rtu ke saMtApa se tapta, zoSita, saMkucita tathA sArahIna bane hue saMsAra ko pukkalAvarta megha udvegarahita nahIM kara detA ?' , ... 'isI prakAra Apane jo kahA, usa eka vacana ne anutsAha se malina bane saikar3oM antaHkaraNoM kA prakSAlana kara unako AzAnvita kara diyA hai|' 83. tasmAd bhinna bhinnAkAraM, koTikoTikApaTyavikAram / nahi nahi tanute vacanaM toSaM, pratyuta varddhayate'santoSam // 'he mune ! satya se bhinna tathA bhinnAkAra vAle vacana jo bahuvidha kapaTa aura vikArayukta hote haiM, unase kabhI saMtoSa nahIM hotaa| pratyuta ve asaMtoSa ko hI bar3hAte haiN|' 84. yuSmAbhiH saha tAttvikacarcA, kluptA kintu na sA ca samarcA / tasyA lebhe sasyA''svAdaH, kSINaH kSINataro'dya vissaadH|| 'he mune ! hamane Apake sAtha jo tAttvika carcA kI, vaha kevala carcA hI nahIM thI, kintu sAtha-sAtha usameM ApakI arcA bhI thii| hamane usake phala kA AsvAdana kiyA hai| Aja hamArA viSAda kSINa, kSINatara ho gayA hai|' 85. AkAzebhyo nottaratIyaM, pAtAlebhyo nodbhavatIyam / nAnyaH kRtrimakoTikalApairiyaM pratItivimalAzApaiH // 56. ArjavamArjavamArdavacittAda'vatAro'syA nyAyaucityAt / sAkSAd draSTavyeyaM bhavyaH, satyAd bhikSoH sUtA sbhyH|| : '' (yugmam) yaha vimala pratIti na AkAza se TapakatI hai, na pAtAla se hI udbhUta hotI hai, na vividha prakAra kI kRtrima pravRttiyoM se prApta hotI hai aura na zapathoktiyoM se hI janmatI hai| . isa pratIti kA avataraNa RjutA, pavitratA aura karuNAzIlatA se hotA hai| muni bhikSu ke eka satya vacana ne bhavya logoM meM yaha pratIti utpanna kara dI, yaha sAkSAt draSTavya hai| 87. rakSata rakSata mayi vizvAsaM, mA mA rakSata mada'vizvAsam / evaM kevalajalpAkatvaiH, kimiva tiSThate soyaM sttvaiH|| 1. zApaH-zapathokti, saugandha /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrIbhikSumahAkAvyam ... : . 'mere para vizvAsa rakho, vizvAsa rakho, avizvAsa mata rakho'-aisA kahane vAle vAcAla vyaktiyoM ke kathana se tathA sattAbala se kyA yaha vizvAsa kabhI jama sakatA hai ? 18. zUnyapicaNDa: zUnyairgarjaH, zUnyasphuraNaH 'zUnyasphUrjaH / ___megho'yaM kiM sahajasami, zasyaiH zyAmAM kurute bhUmIm // ___kyA zUnyodara, zUnya gAja-bIja tathA zUnyaghoSa vAlA megha isa bhUmI ko zasya-zyAmala aura jala se sahaja AplAvita kara sakatA hai ? 89. mugdhAnandasamarthitapInaM bAhyADambarasAravihInam / . .:. kSaNikaM janayati harSAlApaM, kArya pazcAd bahusantApam // sAmAnya jana ke Ananda evaM samarthanA se puSTa tathA bAhya ghaTATopa vAlA aura sAravihIna kArya kSaNika harSa ko utpanna bhale hI kara de kintu pazcAt vaha bahuta saMtApakArI hI hotA hai| .90. kintvetAM tAttvikasampannA, zrutvA bhikSugiraM vyutpannAm / ' . : romAJcitavapuSaste zrAddhAH, sajAtA yat kumtvyaadhaaH|| .........kintu muni, bhikSu kI tAttvika . aura ; jJAnayukta vANI ko sunakara ve zrAvaka romAJcita ho uThe aura ayathArthamata ko naSTa karane ke lie ve mAno vyAdha hI bana ge| 91. ye kharapucchAdAne dakSA, ye'ndhAkSepakarAdhaHkakSAH / AbhignahimukhaMmithyApakSA, avasitamAnAste ca vilakSAH / / ___ jo gadhe kI pUMcha pakar3ane meM dakSa, jhUThA AkSepa karane vAle, jaghanya zreNI vAle, Abhigrahika mithyApakSa vAle tathA ahaMkAra se baMdhe hue zrAvaka the ve lajjita se ho gye| 9.2. svArthaprahvo nAsIdaH bhikSuryasmAdekaka AptabubhukSuH / . . .no kArpaNyaM no vaivayaH, tasyaudArya viduSAM varNyam // muni bhikSu svArthI nahIM the / ve akele hI vItarAga banane ke bhUkhe nahIM the| ve kRpaNa tathA manomAlinya se yukta nahIM the| unakI udAratA vidvAnoM dvArA varNanIya thii| 93. tasmAt savidhe sthitasAdhUnAM, labdhaM tattvaM pratilipsUnAm / teSAM tAraNasudhiyA so'yaM, darzayate pratibodhayate'yam // 1. picaNDa:-peTa (picaNDo jaTharodare-abhi0 3 / 268). . 2. vaivayaM-manomAlinya, nissprbhtaa|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH . . 221 - isalie apane sAtha rahane vAle tattva-jijJAsu sAdhuoM kA uddhAra karane ke lie tathA pratibodha dene ke lie muni bhikSu ne svayaM ko upalabdha satya kA unheM digdarzana kraayaa| 94. satyavikAze kaH pratibandhaH, satyollAse ko nirbandhaH / hastakSepI tatra nirodhI, so'yaM mAyAjAlapayodhiH // satya ke vikAsa meM pratibaMdha kaisA ? satya ko ullasita karane meM bAdhA kaisI ? jo isa viSaya meM hastakSepa karatA hai, satya-pravAha ko rokatA hai, vaha mAyAjAla kA samudra hai| 95. jJeya jJeyaM jJAnAnandaM, santo vilasantyevA'mandam / ___bhArimAlajIpramukhAH sarve, jAtA mukhyAH satyasugarve // sAtha vAle sabhI saMta muni bhikSu se tattvajJAna pAkara jJAnAnanda meM atyaMta lIna ho gye| pramukha saMta bhArimalajI Adi usa satya kI upalabdhi se sAtvika garva kA anubhava karane vAloM meM mukhya bana ge| 96. anagArANAM zuddhavicAraM, zuddhAcAraM vAraM vAram / .. zrutvA matvA bhikSumunIndra, zlAghante te taM nistandram // muniyoM ke zuddha AcAra aura zuddha vicAra ko bAra-bAra sunakara ve sabhI muni jAgarUka munIndra bhikSu kI prazaMsA karane lge| . 97. te catvAraH santastAvad, vismitamanaso bruvate yAvat / dhanyo dhanyastvaJca mumukSurdhanyA te dhiistttvdidRkssuH|| (usa samaya muni bhikSu ke sAtha cAra saMta the|) ve cAroM muni vismaya-, vimUDha hokara kahane lage he mahAbhAga ! dhanya-dhanya haiM Apa mumukSu. ko ! dhanya hai tattva kA sAkSAt karane vAlI ApakI buddhi ko ! 98. samyagbodhadivAkaradIptA, * subhgaacaarottejHklitaa| caJcaccintAratnamanojJA, yenodgamitA zraddhA, yogyA // he vijJa ! . Apane vItarAga kI vANI ke yogya vaha zraddhA dikhalAI hai jo samyak jJAna rUpa sUrya se uddIpta evaM vizuddha AcAra ke teja se yuktaM.aura camakate hue cintAmaNi ratna. ke. samAna manojJa hai| . . 99. naSTAtaGkavinaSTA'jJAnaM, nyakSa'kSemakaraM vijJAnam / niSkAzitavAn so'saMvyAnaM, yasmAjjAgatika kalyANam // 1. nyakSa-samagra /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrIbhikSumahAkAvyam ....... Arya ! Apane aisA samagra kalyANakArI vijJAna prastuta kiyA hai jo bhaya aura ajJAna se zUnya hai tathA jisase vyApaka jAgalika kalyANa hone vAlA hai| 100. AviSkartA ratnatrayyA, yA kalyANI loktryyaaH| ...nAnyAtaH kA svacchA vyaktiH, sakalahitArthaM ydbhivyktiH|| . . ___. Arya ! tInoM loka kA kalyANa karane vAlI ratnatrayI ke Apa udbhAvaka haiN| yaha udbhAvana saMpUrNa hita ke lie hai| isase aura acchI abhivyakti dUsarI nahIM ho sktii| 101. antarlocanayoH paryAptaM, yeSAmAviSkaraNaM jAtam / prasRmarA yajjyotirmAlA, satyapathAptau te hya ttaalaaH|| una sahavartI muniyoM kI antardaSTi paryApta vikAsa kara cukI thii| usase vikAsa kI jyotirmAlA prasRta ho rahI thii| muni satya-mArga kI upalabdhi ke lie utAvale ho rahe the| 102. baddhAJjalayo vijJapayante, zrImantaH kiM zithilAyante / zreyaHkArye naiva vilambaH, kAryastUrNaM deyaH stambhaH // una muniyoM ne baddhAMjali ho muni bhikSu se kahA-'zrIman ! Apa zithila hokara kyoM baiThe haiM ? nItivAkya hai ki zubhakArya meM vilaMba nahIM karanA caahie| Apa zIghra hI jaina dharma ke jIrNa-zIrNa saudha ko staMbha kA avaSTaMbha deN|' 103. heyaH zithilAcAravicAraH, zreyaH shreyaanaatmoddhaarH| _' nistaraNIyo bhavajalapAraH, tatra bhava tvaM krnnaadhaarH|| ___ 'Arya ! Apa zithila AcAra aura zithila vicAra ko choDa deM tathA zreSTha, zreSThatara AtmoddhAra ko svIkAra kreN| Apa svayaM bhavasAgara ke pAra' jAeM aura dUsaroM ke pAragamana meM kaNadhAra baneM / ' 104. ke'mI guravaH ko'yaM saGkaH, ke ca satIrthyAH ko'yaM rnggH| ... ke'mI bAhyAraGgataraGgAH, tttvmRte'trtrltrnggaaH|| 'kauna to ye guru ? kaisA yaha saMgha ? kauna ye apane sAthI muni ? kaisI yaha pratiSThA ? aura kaunasI yaha bAhya sukha-suvidhA ? Arya ! satya tattva ke binA ye sAre samudra kI caMcala taraMgoM ke samAna haiN|'
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 223 105. tarituM tAraNacinhopetAn, matvA dhRtavanto vayametAn / viditAstadguNazUnyAH zAstrastasmAdete heyA gaatraiH|| 'mune ! hamane bhAvasAgara ko tairane ke lie hI to ina muniyoM ko saMsAra sAgara se pAra lagAne vAle jAnakara svIkAra kiyA hai| hamane zAstroM ke adhyayana se jAna liyA hai ki ye muni-guNoM se zUnya haiN| ataH aba hameM inako choDa denA caahie|' 106. sahayAtAnAM dRSTvA dADhaya, hArdikavRttyA dhairyaparADhayam / bhikSurmumude'dyAvadhi dharaNau, santi zreSThAH sajjanasaraNau // muni bhikSu apane sahavartI muniyoM kI dRr3hatA, hArdika icchA tathA dhairya kI utkarSatA ko dekhakara bahuta harSita hue| unhoMne socA, Aja bhI dharatI para sajjanoM kI zreNI meM Ane vAle zreSTha puruSa haiN| 107. kintu tadAnIM dIrgha didRkSuH, paramAnandaparArthavivakSuH / bahujanahitamavalambya mumukSuH, samayApekSaka AsId bhikssuH|| kintu usa samaya parama Ananda (mokSa) aura parArtha ko kahane-socane vAle dIrghadRSTi mumukSu bhikSu bahujanahita kI bAta para dhyAna dekara upayukta avasara kI pratIkSA karane lge| 108. AzAtItaiH saphalavicAraH, shresstthshresstthodkrkaasaaraiH| yatrArhantyamatasya samRddhA, punaruddhAre sImAbaddhA // AzAtIta saphala vicAroM se tathA bhaviSya meM acche se acche phala ke AsAroM se muni bhikSu ne arhat mata ke punarutthAna ke lie samRddhizAlI majabUta sImA bAMdha dii| 109. rAjanagaranagareSu gariSThaH, zrImadbhikSobhikSoH praSThaH / antaryotirvalitollAsaH, prottarito'yaM caaturmaasH|| muni bhikSu kA atyanta mahattvapUrNa, pradhAna aura antar jyoti kI jagamagAhaTa se prajvalita rAjanagara kA yaha sAtavAM cAturmAsa sAnanda saMpanna huaa| zrInAbheyajinendrakAramakarod dharmapratiSThAM punar ___ yaH satyAgrahaNAgrahI sahanayairAcArya bhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAraracite zrInatthamallarSiNA zrImabhikSumunIzvarasya carite sargo'bhavat saptamaH // zrInatthamallarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye / satyAbhivyaktipratijJAnAmA saptamaH sargaH //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavAM sarga pratipAdya : rAjanagara ke zrAvakoM ko AzvAsana de muni bhikSu kA AcArya raghunAthajI ke pAsa Akara unako - satyAbhivyakti ke lie prerita karanA / zloka 81 chanda vaMzastha
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam muni bhikSu rAjanagara ke zrAvakoM ko guruvandanA ke lie sahamata kara AcArya raghunAthajI ke pAsa jAne ke lie prasthita hae / mArgagata kaThinAiyoM ke kAraNa ve pAMcoM muni do bhAgoM meM vibhakta hue / muni vIrabhANajI eka muni ke sAtha AcArya raghunAthajI ke pAsa pahale pahuMca ge| AcArya ke dvArA rAjanagara kI sthiti ke viSaya meM pUchane para unhoMne kahA- 'zrAvaka kyA samajhate, hama svayaM samajha gae haiN| pUrI bAta to muni bhikSu AyeMge taba btaayeNge|' yaha sunakara AcAryazrI ke vicAroM meM uthala-puthala maca gii| muni bhikSa ke Ane ke pUrva hI ve Agraha-grasta ho ge| muni bhikSu aae| sArA vAtAvaraNa viparIta dekhakara bhApa gae ki muni vIrabhANajI ke adhairya kI yaha pariNati hai| unhoMne guruvarya ko atyaMta namra zabdoM meM saMpUrNa vRttAnta kI avagati dii| paraMtu AcArya unake prati aura adhika tana ge| taba muni bhikSu kAlakSepa kA cintana kara guru ke caraNoM meM praNata ho ge| jaba satyagrAhI zrAvakoM ne yaha sunA taba unhoMne socA- muni bhikSu ne yaha kyA kiyA ? aMdhakAra ne kyA prakAza ko nigala liyA ? oha ! bhavitavyatA ko bAra-bAra namana !
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 1. athAndhakArAt pathatopasArakaM, prakAzapuJjAbhimukhe prasArakam / prapUrya tatsaptamavRSTya'nehasaM, sukhena cikrIDa sa bhikSurunnataH // atha aMdhakAra ke patha se haTAne vAlA evaM prakAzapuJja ke abhimukha le jAne vAlA rAjanagara kA sAtavAM cAturmAsa pUrNa kara muni bhikSu ne vahAM se sukhapUrvaka vihAra kiyA / 2. natottamAGgApitahastayugmino, janAstadA satyadhanAsta eva ca / yathA hi lokAntasurA jinezvaraM, nivedayantIha tathA hi taM munim // taba vihAra ke samaya ve satya ke dhanI zrAvaka natamastaka hote hue evaM apane donoM hAthoM ko mastaka para caDhAte hue muni ko vaise hI vijJapti karane lage jaise lokAntika deva jinezvara deva ko / 3. yathArthatIthaM jinapaiH prarUpitaM pravarttanIyaM bhavatA vatA'dhunA / prakAzyate no bhuvanaM bhayAvahaM, prakAzakenAMzumatApi tena kim // 'he mune ! jaise tIrthaMkaroM ne yathArtha dharma kI prarUpaNA kI hai vaise hI Apa bhI yathArtha - satya dharma kI prarUpaNA kareM / usa prakAzamAna sUrya se bhI kyA, jo aMdhakAra se bhayAvaha bhuvana ko prakAzita nahIM karatA ? ' 4. gurovimohAd bhavitAsi vikrama !, dhruvAt svalakSyAcchithilaH kadApi mA / prayAhi zIghraM vijayasva karmaNi, vayaM pratIkSAprasitAstavepsite // 'he vikrama ! guru ke moha meM phaMsakara Apa apane lakSya se kabhI bhI zithila mata honA, isIliye hama vijJapti kara rahe haiM ki aba Apa zIghra prayANa kareM aura apane kArya meM viyaja prApta kareM / hama ApakI iSTasiddhi ke lie pratIkSA evaM zubha kAmanAeM karate raheMge / ' 5. tataH svanetronmiSakopakAriNaH, pracAriNastAn supathasya pUrvataH / viziSTasatpratyayavAksudhAcayaiH, prasAdya sadyo vijahAra sa svayam // taba sarvaprathama satya ke pracAraka, apanI AMkheM kholane vAle una upakArI zrAvakoM ko muni bhikSu ne viziSTa sad vizvAsa ko utpanna karane vAle amRtamaya vacanoM se saMtuSTa kara zIghra hI vahAM se vihAra kara diyA /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrIbhikSumahAkAvyam 6. alaGa kRtaM yad gurubhiH svagauravaiH, prsiddhmaadynmrumnnddlaantre| zubhaM puraM sojatasaMjJakaM prati, pratasthire te kila satyamUrtayaH // usa samaya guru raghunAthajI prasiddha marudhara deza ke antargata sojata zahara ko apane gaurava se alaMkRta kara rahe the, vahAM virAja rahe the| muni bhikSu ne jaba usa ora prasthAna kiyA taba aisA pratIta ho rahA thA ki mAno satya kI pAMca mUrtiyAM prasthAna kara rahI hoN| 7. pathe laghUna grAmagaNAn nirIkSya sa, daladvayaM nirmitavAn vicakSaNaH / dvitIyapakSezvaravIrabhANajI, prazAsituM sAdhugiropacakrame // rAjanagara se sojata ke mArga meM aneka choTe-choTe gAMva Ate the| pAMca muniyoM kA una choTe gAMvoM meM eka sAtha rahanA kaThina jAnakara vicakSaNa muni bhikSu ne sAdhuoM ke do dala banA die| dUsare dala ke agragAmI the muni viirbhaannjii| muni bhikSu ne saMyatavANI meM unheM kahA 8. purA zrayecced gurupAdasagnidhi, tadA na cyo viSayo hyasau manAm / gabhIrimaudArimadhIrimAdibhiH, pacelimatvaM praviracyatAM tataH // 9. yato hi pUrva zrutigocarAntaraM, vidhAya pakSagrahilaH kadAcana / __ bhaven manazcet khacitaM ca tasya vA, tadA gururbodhayituM sudurlabhaH // 10. asAvasAne tu gurunijo gururmanobhikRSTo na tataH subodhabhAk / kRtaM vinaSTaM na hi suddhataM bhavet, tato varA prAg vacane niyantraNA // 11. kalAkalApavinayAbhilApakairahaM lapitvA hRdi tasya tAttvikIm / ruci nivezyottamayuktiyogato ninISurArhantyapathaM guruM nijam // (catubhiH kulakam) 'he vIrabhANa ! yadi tuma gurucaraNoM meM pahale pahuMca jAo to guru ke samakSa isa viSaya kI carcA kabhI mata krnaa| isa viSaya ko gaMbhIratA, udAratA aura dhIratA se pacA lenaa| kyoMki isa viSaya ko pahale sunakara kisI pakSa ke kAraNa gurudeva kA mana tana jAe to phira unako samajhAnA duSkara hogaa|' ....antata:to ve apane guru haiN| yadi unakA mana tana jAegA to phira samajhAnA kaThina ho jaaegaa| eka bAra bigar3A huA kArya phira sudhara nahIM sakatA / isalie pahale vANI para niyaMtraNa rakhanA hI acchA rhegaa| maiM vahAM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 229 Akara nipuNatA se viSaya ko prastuta kara, vinayapUrvaka AlApa-saMlApa kara unake hRdaya meM tAttvika zraddhA utpanna karane kA prayAsa kruuNgaa| phira maiM Agama kI yuktiyoM se gurudeva ko arhat mArga para lAne kI ceSTA kruuNgaa|' (isa prakAra muni vIrabhANajI ko samajhAkara muni bhikSu dUsare mArga se sojata kI ora cala paDe / ) 12. sa vIrabhANo hi tathAtvayogato, bubhUSayAmAsa purA puraM takam / . upetya tatrAdhyuSitaM nijaM guruM, vidhervavande svaparamparAgatAt // bhAvI ke yoga se vIrabhANajI muni bhikSu se pUrva hI sojata zahara meM pahuMca gaye jahAM guru raghunAthajI virAja rahe the| unhoMne apanI paramparAgata vidhi se guru ke caraNoM meM vandanA kii| 13. tenA'pi pitreva yathepsitAzayA, ziraH shyotsrjntaadi'krmbhiH| sukhaM samApRcchaya narendrapUrnRNAmapRcchi vRttAntamasau sacetasA // ___ jaise kisI AzA se prerita hokara pitA apane putra ke zira para hAtha rakhatA hai vaise hI guru raghunAthajI ne vIrabhANajI Adi saMtoM ke zira para hAtha rakhA, sukha-pRcchA kI aura rAjanagara ke zrAvakoM kA vRttAnta puuchaa| 14. kimaGga ! niSkAzitavAnagAriNAM, praviSTazaGkAviSazaGa kusnnibhaaH| na kiM nirastA yadi vAtra yad bhavet, samAdiza tvaM mama ziSyasattama! 'he priya vatsa ! kyA rAjanagaravAsI zrAvakoM ke hRdaya meM praviSTa jaharIlI kIloM ke samAna jo. zaMkAeM thIM, una zaMkAoM kA nirAkaraNa kara diyA ? isa viSaya meM jo kucha huA ho vaha spaSTa rUpa se btaao| 15. gurustadevaM paripRcchaca saMsthito, dRzA tdiiyottrsmprtiiksskH| __ navaiH samAcAravarairdhvanigrahau, na ko'tra sampAvayituM smutsukH|| AcArya raghunAthajI muni vIrabhANajI ko.aisA pUcha kara mauna ho gaye aura uttara kI pratIkSA karate hue unakI AMkhoM ke sAmane dekhane lge| naye samAcAroM se apane kAnoM ko pavitra karane ke lie kauna samutsuka nahIM.. hogA? 1. zaya:-hAtha (paJcazAkhaH zayaH zama:--abhiA0 3 / 255)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrIbhikSumahAkAvyam 16. smarannapi zrImunibhikSubhAratI, niroddha mIzo na babhUva bhANakaH / __samudragAmbhIryadharA pravartate, taDAkikA kiM kRtapAlikA'pi saa|| taba vIrabhANajI munizrI bhikSu kI pradatta-zikSA ko yAda karate hue bhI apane Apako roka nahIM sake / kyA cAroM ora pAla se ghirI huI talAI samudra kI gabhIrimA ko dhAraNa kara sakatI hai ? 17. prabhaJjanAGgobhavalambapucchavat, taduttaraM daatumtiivstvrH| avak sa OM brUhi kathaM vayaM mRSA, ta eva satyA iti saMbabhASivAn // taba vIrabhANajI ne guru ke sammukha hanumAnajI ke pUMcha ke samAna lambA-caur3A uttara dete hue kahA-'hAM, zaMkAyeM nikAla dI haiN|' guru ne phira pUchA-'kaho, kaise nikAlI ?' taba ve bole-'hama jhUThe aura ve zrAvaka scce|' 18. punaH pracaSTe yadi saMzayo bhavet, tadA ca niSkAzayituM prytntaa| nitAntazaGkArahitA jinAgamasumarmagAste tu yathArthavAdinaH // .. - 'una rAjanagaravAsI zrAvakoM ke hRdaya meM yadi zaMkAeM hoM to nikAlane ke lie prayatna kiyA jAe / ve to nitAnta zaMkA-rahita haiN| ve jainAgamoM ke marmajJa haiM aura yathArtha kahane vAle haiN|' 19. kva sAdhutA'smAsu jinAgamoktibhirmarusthale kalpalateva pusspitaa| kva no'sti saddarzanadarzanaM nije, prakAzaruddhAcalagahvareSviva // 'jaise marusthala meM kalpalatA puSpita nahIM hotI vaise hI kahAM hai hamAre meM jaina AgamoM meM varNita sAdhvAcAra se maMDita sAdhutva ? jaise pArvatIya guphA meM prakAza kA honA asambhava hai, vaise hI apane meM kahAM hai samyag darzana ?' 20. sadA sadoSAzanapAnamAtrayA, prabhujyate no munitaamtllikaa| yathA bhujaGyA garalograrUpayA, prasaGgatApAtanaropajIvanI // ____ 'Arya ! jaise ugra viSa ko dhAraNa karane vAlI sarpiNI apane nikaTa meM Ae hue manuSya ke prANoM kA haraNa kara letI hai, vaise hI apanI yaha nirantara doSa sahiMta azana-pAna kI mAtrA-rUpI sarpiNI hamAre zrAmaNya kA bhakSaNa karatI jA rahI hai|' 21. munIn hRdAdhAya vinirmitAnapi, prasannitAH sthAnakabhojanopadhIn / prasAdayAmaH prajahAma eva na, samastabhakSyagnivadeva kiJcana //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH . . . 231 'gurudeva ! muniyoM ke uddezya se banAye gaye sthAnaka, bhojana evaM upadhi kA hama prasanna citta se sarvabhakSI agni kI bhAMti upayoga karate haiM, kucha bhI nahIM chodd'te|' 22. sadaikagehAda'zanaM ca pAnakaM, nipAtumattuM pratigRhyate ca yat / __ nigadyate tat khalu nityapiNDakamakAraNaM tad gRhayAma Ayatam // 'hama sadA eka ghara se azana-pAna, khAne-pIne ke lie grahaNa karate haiN| aise AhAra ko zAstroM meM nityapiMDa mAnA hai| hama binA kAraNa hI use saharSa svIkAra karate haiN|' 23. patadgrahAcchAdaparicchadAdikAvadhernu tRSNAturavad vibhnyjkaaH| ... prasadya sadyaSkaviziSTavastuno, grahe pravRttAH suvidhAdhanAH svayam // 'pAtra evaM oDhane-pahanane ke kapar3e tathA parade Adi kI maryAdA ko lobhI vyakti kI bhAMti tor3ate jA rahe haiM aura prasannatApUrvaka naI evaM viziSTa vastu ko grahaNa karane ke lie tatpara rahate haiM / hama kevala suvidhAvAdI bana baiThe haiN|' 24. vinA niyogAdabhibhAvukAthinAM, vineyalobhAt parivAragRdhnuvat / apIha yAn kAMstanumazca dIkSitAn, vivekavaikalyaparAparIkSitAn // ... ___ 'parivAra kI vRddhi karane meM Asakta vyakti kI bhAMti hama' ziSyoM ke lobha se abhibhAvakoM kI AjJA ke binA hI viveka-vikala' vyaktiyoM ko unakI yogyatA kI parIkSA kie binA hI jaise-taise dIkSita kara lete haiN|' 25. vihisayA krUratamaHkaTAkSitAH, divAnizaM dvArakapATapATakAH / / 'bravImi kiM kiM bahudoSakozino, vayaM caritraiH patitAH sunizcitam // 'krUra pApoM ke kaTAkSa se dekhe jAte hue hama hiMsA karate haiM, rAta-dina kapATa kholate-baMda karate haiN| kyA-kyA batAUM ? hama doSoM ke bhaMDAra haiM aura nizcaya hI hama cAritra se gira cuke haiN|' 26. na kevalaM tat parisevanena hI, paryAptabhAvaH kila kintu kuutttH| / ___ tadIyasaMsthApanamaucitI punaH, prakRtya naijodbhaTatAnidarzinaH // .. hama kevala una doSoM kA sevana hI nahIM karate kintu kapaTapUrvaka una doSoM ke aucitya kI sthApanA kara apanI udbhaTatA dikhAte haiM / .....
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam 232 27. vivekinaste muniparyupAsakA, lapanti tathyaM zrubhayogirAjavat / alIkamAlinyakalaGkakAlimA, na tatra vANyAM lavalezamAtrikaH // 'gurudeva ! ve rAjanagaravAsI zrAvaka vivekI haiM evaM viziSTa yogIrAja kI taraha satyavAdI haiM / unakI vANI meM mithyAmAlinya kI kalaMka - kAlimA kA to lavaleza bhI nahIM hai / ' 28. vayaM mRSA pollapathapracArakA, yathArthatAsatkathanApavArakAH / haridvimUDhA hiraNA ivoccakairnayaikapadyA zramitA bhramAkulAH // 'hama jhUThe haiM / hama zithila AcAra kA pracAra karane vAle haiM tathA yathArtha ko DhAMkane vAle haiM / jaise digvimUDha mRga idhara-udhara bhAgate haiM vaise hI hama bhI bhramAkula hote hue nyAya mArga se idhara-udhara bhaTaka rahe haiM / ' 29. vayaM hi mithyeti nizamya karNayostrizUlatulyaM svamano'manoramam / taMdA gururbravya uvAda sAdivat kimitthamAkhyAsi ha vIrabhANaka ! // muni vIrabhANajI ke mukha se, kAnoM meM trizUla tulya aura amanojJa lagane vAle 'hama jhUThe haiM' aise zabdoM ko sunakara raghunAthajI niyaMtA kI bhAMti bole - 'vIrabhANa ! aise kyA kaha rahA hai ? ' 30. avak guro ! 'haM kathayAmi sUnRtaM yathA pravRttaM mama cAkSuSaM tathA / na dRSTamAtreNa hi kintu kevalaM svapaNDayA svAnubhavena sammatam // muni vIrabhANajI bole - 'guruvarya ! jo kucha merI AMkhoM ke sAmane ghaTita huA hai, vahI maiMne kahA hai / kevala dekhane mAtra se hI nahIM, kiMtu apanI buddhi evaM anubhava ke AdhAra para kaha rahA hUM / ' 31. mamopakaNThe tu tadvaMzamAtrakaM tatsaMnidhau brAhmavizAlapustakam / mayA tviyaM kiJcana paJjikA kRtA, mahAn mahAbhASyakarastu saiva hi // "prabho ! mere pAsa to eka aMza mAtra hI hai, brahmAjI kA vizAla pothA to unake pAsa hai / maiM to isa viSaya kI paJjikA mAtra hUM, para mahAn bhASyakAra to muni bhIkhaNajI hI haiM / ' 32. pralambapaullAvaraNApasAraNa vizAlatauryatrika' raGgamaJcake 1 ahaM hya podghAtakaro'yamAdimaH, sa sAGgapUrNAbhinayAbhidarzakaH // 1. tauryatrikaM - - gIta, nRtya aura vAdya -- ina tInoM se yukta nATya (gItanRtyavAdyatrayaM nATaYa tauryatrikaJca tat -- abhi0 2 / 193)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 233 'isa vizAla nATaka ke raMgamaMca para maiMne pralaMba 'pola' ke AvaraNa ko haTAne rUpa prAraMbha kA upodghAta hI prastuta kiyA hai| muni bhikSu hI sAMgopAMga nATaka dikhAyeMge / ' . 33. pravRttireSA nikhilA tvanAkulA, tadAgate jJAsyata eva vistRtam / svamAnase'mAtatayetthamUcivAn, samastavRttaM sa ca vIrabhANakaH // muni vIrabhANajI bAta ko pacA nahIM sake / unhoMne atha se iti taka sArA vRttAnta batAte hue anta meM kahA - ' gurudeva ! muni bhikSu ke Ane para hI Apa isa viSaya kA samUcA vRttAnta sahajarUpa se jAna pAyeMge / ' 34. apezalaistAdRzavAcikaistadA, gaNAdhipaH so'smitavaktrapaGkajaH / mahAhimAnyotpalavanmalImaso, babhUvivAn kiMkaraNIyamUDhakaH // aise amanojJa samAcAroM se zrI raghunAthajI kA mukha-kamala vaise hI murajhA gayA, jaise ati himapAta se kamala murajhA jAtA hai / aba ve kikarttavyavimUDha ho gae / 35. atha kramAttadghaTanAntareNa sa samAgamad bhikSurananyamAnasaH / anInamad baddhakarAbjakuDmalo, guruM garIyastamagauravocchritaH // isa ghaTanA ke bAda grAmAnugrAma vihAra karate-karate svacchamanA munibhikSu sojata pahuMce / unhoMne karabaddha hokara atyanta vinayapUrvaka mahAn guru ko vaMdanA kI / 36. parantu pANirvyataranna mUrdhani, cukopa kopAruNazoNitAnanaH / kuraMgacittena vicitracitralo, vilokate taM sa kuraGgacakSuSA // munibhikSu ko dekhate hI raghunAthajI kA krodha ubhara AyA / unakA muMha lAla ho gayA / unhoMne bhikSu ke zira para hAtha nahIM rkhaa| unakA citta vicAroM ke utAra-caDhAva se caMcala ho gayA aura ve vicitra bhAvabhaMgimA se bhikSu ko dekhane lage / 37. abodhi tatkAlamatandracandramA, anuktatadgocarago purAntaram / manISiNAmiGgitameva puSkalaM tadA sa bhikSurvya cicintayat punaH // guru kI bhrUbhaMgimA ko dekhakara parama puruSArthI aura avasarajJa muni bhikSu ne binA kahe hI unake bhAvoM ko bhAMpa liyA aura vicAramagna ho ge| manISI vyakti ke lie to saMketa hI paryApta hotA hai /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zrIbhikSumahAkAvyam 38. udanta Avedita eva dRzyate, mattaH purastAdanugAminA mama / viparyayA'muSya vigUDhapaddhatistatonuyuje prshmprsnggtH|| unhoMne socA-mere anugAmI muni vIrabhANajI ne mere pahuMcane se pUrva hI sArA vRttAnta kaha diyA, aisA pratIta ho rahA hai| guru kI cittavRtti viparIta ho cukI hai / mujhe aba zAnta citta se pUchanA caahie| 39. kRtAJjaliH prAJjaliko'nvayojayat, prabho ! vilakSaH kathamitthamAdiza / vyudAsacittasya kimasti kAraNamadAt kathaM no mama mastake karam // taba muni bhikSu ne hAtha jor3akara gurudeva se pUchA--'prabho ! Aja Apa kA citta asAdhAraNa kyoM hai ? itanA udAsa kyoM hai ? Apane mere sira para apanA varadahasta nahIM rakhA, isakA kyA kAraNa hai ?' 40. tadA'bhyadhAd gacchadhurandharastakaM, vilomalomA ca vilomlocnH| aho ! tavAntaHkaraNepyupAsate, vizAlazaGkA avikitAH kimu // taba gacchAdhipati AcArya raghunAthajI ne TeDhI nagara se bhikSu ko dekhate hue pratikUla hokara bole-'aho ! tumhAre antaHkaraNa meM bhI aneka zaMkAeM haiM, yaha to maiM kalpanA bhI nahIM karatA thaa|' 41. madarthasiddhayaM prati ziSTavAnahaM, vinAzitaM pratyuta kAryajAtam / tato mano me sphaTitaM tvayA samaM, bhavenna te me milanaM ca cetsoH|| __... "maiMne apane prayojana kI siddhi ke lie tumako vahAM bhejA thA, paraMtu tumane to kArya hI bigAr3a ddaalaa| isIlie merA mana tumhAre se phaTa cukA hai / aba tumhArA aura merA mana mila nahIM sktaa|' 42. punastathA nAvazanAmbumizraNaM, na vidyate tvaM zRNu navyakovida ! vibhISikAmevamaziSTavarmanA, pradarzya so'sthAdabhiyogabhISaNaH / / . 'he nae jJAnI ! aura bhI tuma suno| aba tumhArA hamAre sAtha AhAra-pAnI kA saMbhoga bhI nahIM raha skegaa|' isa prakAra avAMchanIya vibhISikA dikhAte hue, AkSepa karate hue, AcArya raghunAthajI apane ApameM bhISaNa bana ge| 43. tadA svayaM dravyaguroragaurava, nirIkSya cukSobha na bhikssurkssrH| gabhIrimAdhaHkRtazeSanIradhiH sa kiM svymbhuurmnnondhirsthirH|| . taba muni bhikSu apane guru dvArA kiye gaye asammAna ko dekhakara kiMcit bhI kupita evaM kSubdha nahIM hue| kyA kabhI apanI gabhIrimA se anyAnya samudroM ko jItane vAlA svayambhUramaNa samudra kSubdha ho sakatA hai ?
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH . 235 44. saroSaNe roSavizeSakArako, na kAryaniSpattikaraH kadAcana / .. davAnalaM zuSkasurUkSakendhananidhAyakaH kiM zamayet kathaJcana // krodhI ke prati krodha karane vAlA manuSya kabhI bhI apanI kAryasiddhi nahIM kara pAtA / kyA dAvAnala zuSka vRkSa ke iMdhana se kabhI zAnta ho sakatA hai ? 45. samanasAmagrayayute'pi mAnave, kramajJatApyatra mahopayoginI / kramajJatAhInataraH sa eva ca, pade pade niSphalatAmazizrayat // samagra sAmagrI se saMpanna manuSya ke lie bhI kramajJa-krama ko jAnane vAlA honA bahuta upayogI hai / jo krama ko nahIM jAnatA use paga-paga para asaphalatA hI prApta hotI hai| 46. kaThorakarmAtikaThorakarmaNi, kSaNaM vinA mA kurutAt mnaagpi| samAdhinA stheyamatIvasundaraM, kSaNe pravINo hi mhaaprviinnkH|| kaThina se bhI kaThina kArya kyoM na ho, avasara ke binA usakA prAraMbha kabhI nahIM karanA caahiye| usa samaya to samAdhi meM sthira rahanA hI sundara hai / jo avasara ko jAnane meM pravINa hai vahI mahApravINa hai| 47. atyutsukatvaM nahi kAryasAdhakaM, nirutsukatvaM hyapi heyalakSaNam / tataH samovasaro vaze'nizaM, zubhe samete samaye svato'rthavAn / ati utsukatA se bhI kArya kI siddhi nahIM hotI aura nirutsukatA bhI heya hai| isIliye samaya ko hI apane vaza meM karanA caahie| zubha samaya ke Ane para svata: kAryasiddhi ho jAtI hai| 48. ayaM tu kRtsnAsu kalAsu kovidaH, paTuprakAraH prakRtaM nyavIvadat / nirarthakAzcenmama saMzayA ime, tataH pramANaiH praNirUpayantu tAn / / sabhI kalAoM meM nipuNa muni bhikSu mahAn samayajJa the, isIliye unhoMne samaya ko pahacAna kara apane cAturya se punaH guru ko nivedana kiyA-- 'bhaMte ! yadi ApakI dRSTi meM mere ye saMzaya nirarthaka haiM, to zAstrIya-pramANoM se una zaMkAoM kA samAdhAna kreN|' 49. punaH svacitte caturatvacakriNA, vyacinti tAvad bhulaabhlipsyaa|| amISu cAsmAsu na saMyamo'dhunA, na cApi samyaktvasusaurabhaM manAm // 50. ato haThenAlamakAlikena no, mahAphalecchuvyavasAyinAmiva / tato'dya kenApi yathArthavarmanA, pratItimasmai pratipattumAkale //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrIbhikSumahAkAvyam 51. tataH prayAsaH pratibodhya medhayA, ninISuretaM nigame nayojjvale / tadetthamantaHkaraNe kRpAkule, vimRzya tadravyaguruM jajalpivAn // . (tribhivizeSakam) una catura-ziromaNi muni bhikSu ne bahulAbha kI icchA se aisA vicAra kiyA-vartamAna meM ina guru meM aura hama santoM meM na to cAritra hai aura na samyaktva kI saurabha hI hai| isIliye yaha asAmayika haTha bhI upayukta nahIM hai, kyoMki vyavasAyI kI taraha maiM bhI mahAn phala-lAbha kA icchuka hUM, isalie koI yathArtha vidhi se guru ko pratIti utpanna karane kI maiM koziza karUM / maiM apanI medhA se prayAsa kara gurudeva ko samajhAUMgA aura unheM nyAya-mArga para lAne kA prayatna kruuNgaa| apane karuNArdra hRdaya meM aisA vicAra kara muni bhikSu guru raghunAthajI se bole52. mRSA sazaGka yadi mAM vyalokayet, tadA drutaM daNDayituM prazaknuyAt / pratItimevaM samupAyaM tairamA, cakAra cAhAravihArabhojanam // ____ 'yadi Apa mAnate haiM ki maiM nirarthaka hI sazaMka huA hUM to Apa mujhe daMDa de sakate haiN|' ina vacanoM se pratIti utpanna kara muni bhikSu ne unake sAtha punaH AhAra-pAnI kA sambhoga jor3a liyaa| 53. guruM praboddhaM sahasaMcaviSTapaM, punaH samuddhartumanantasaMsRteH / kiyatsamutkaNThitamasya mAnasaM, vidanti vidyaavdhipaargaaminH|| ___apane guru ko evaM sasaMgha saMsAra ko prabuddha karane ke lie tathA usakA ananta saMsAra se punaruddhAra karane ke lie muni bhikSu kA antarmAnasa kitanA utkaMThita thA, yaha to sarvajJa hI jAna sakate haiM ? 54. nijAthasaMsAdhakajantujAtai tA trilokI paritovalokyate / ____ kva cedRzaH kintu parArthasAdhakaH, priyaGkaro'nyo vsudhaasudhaakrH|| - apanI svArthasiddhi karane vAle sAdhakoM se ye tInoM loka bhare hue dikhAI dete haiN| paraMtu kahAM haiM muni bhikSu jaise dUsare parArthasAdhaka sAdhaka jo vasudhA para candramA kI bhAMti priyaMkara hoM ? 55. bhaved yadAsmin pRthakIyabhAvanA, svanAmagacchodbhavakIttikAmanA / mahattvamukhyatvamanastadA'munA, kriyeta kiM sammilitAnnapAnakam // ___ yaha spaSTa hai ki yadi bhikSu ke hRdaya meM guru se alaga hone kI bhAvanA, apane nAma se gaccha ke udbhava kI kIrtikAmanA aura mukhya banane kI lAlasA hotI to ve punaH guru ke sAtha AhAra-pAnI kA saMbhoga kaise jor3ate ?
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 237 56. pratIyate kAruNiko mahAmanAH, propkaaraikpraaynnottrH| gurutvasambandhavizeSitaM takaM, bhavArNavAttArayituM yto'grnnii|| aisA pratIta hotA hai ki mahAmanA bhikSu parama karuNAzIla aura paropakAra-parAyaNa the| ve guru se vizeSa saMbaMdhita hone ke kAraNa unako bhavArNava se pAra lagAne ke lie aguA bane / 57. na ziSyarUpeNa viyuktamAnaso, gurutvakAGkSAkalitopyayaM nahi / . ' yadRcchayA vastumanAH na kevalaM, zivecchurIyeta tathopalakSaNaiH // muni bhikSu na ziSyarUpa meM rahane se ghabarAte the aura na. guru banane kI AkAMkSA rakhate the| ve svataMtra rUpa se rahane ke icchuka bhI nahIM the| ve to kevala kalyANa kI bhAvanA se jIvanayApana karanA cAhate the| yaha unake uparokta lakSaNoM se jJAta hotA hai / 58. ato hi saundarya vicAradhArayA, prakRtya sNbhogmshessmaatmnaa| samAdhimAsthAya nirantarAntaraM, mudA suvArtAsupathaH pratIkSyate // isa sundara vicAradhArA se ve guru ke sAtha AhAra-pAnI kA saMbhoga kara samAdhi meM sthira rahane lage aura nirantara guru ke sAtha vArtAlApa ke suavasara kI pratIkSA karane lge| 59. idaM samAkarNya punaH pravezanaM, raghorgaNe bhikSumuneH suduHsaham / narendrapUHsatyadalAnugAmino, jagurjanAste bahukhinnamAnasAH // idhara muni bhikSu kA raghugaNa meM asaMbhAvita puna: praveza ko sunakara ve satyapakSI rAjanagaravAsI zrAvaka atyaMta khinna ho gae aura kahane lage 60. sa eva tathyoddharadharmadhurdharo, vilokya yaM vizvasimaH sma kiJcit / . prasAritA yena vizAlazAntitA, pradarzitA darzanadIrghadarzitA // 61. vayaM ca yasmai spRhayAlavo bahu, yato'bhilASA jinshaasnoddhtau| akampatA merumahIyasI mahAsamudramudreva mahAgabhIrimA // (yugmam) 'hama sabhI ne muni bhikSu ko hI dhurA ko dhAraNa karane vAle dekhakara, una para vizvAsa kiyA thaa| unhoMne hI (hamAre azAnta mana meM) vizAla zAMti kA prasAra kiyA thA aura unhoMne hI jaina darzana kI dUradarzitA kA bhAna karAyA thaa|'
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrIbhikSumahAkAvyam 'unake prati hamArA bahuta anurAga thA aura jinazAsana ke uddhAra kI abhilASA unase hI jAgRta huI thii| unameM meru parvata kI bhAMti aDolatA aura samudra kI bhAMti mahAn gabhIrimA hai / ' 62. ya ekamAtraM zaraNaM jinezvaramatasya rakSAvidhayevidhAnataH / ___ya eva naH pratyayamAnabhAjanaM, yatazcaturthArakadRzyakAmanA / 63. adarzayat satyarahAMsi sUtrato, mahaujasA mohamamatvamokSakaH / svayaM hRdA sphoTaya yathArthabhASaNe, babhUva viiraagrimviirsttmH|| . . . . (yugmam) ___ 'jo jinezvara mata kI zAstrasammata rakSAvidhi ke ekamAtra zaraNa haiM, jo hamAre vizvAsa aura pramANa ke sthAna haiM aura jinake dvArA hama cauthe Are kI racanA ko dekhane ke icchuka haiM, una muni bhikSu ne Agama ke satya rahasyoM ko hameM batAyA hai| ve mahAzakti se sampanna, moha aura mamatva ko tor3ane vAle haiN| unhoMne apane Apa satya kA udghATana kara vIrAgraNI vyaktiyoM meM ucca sthAna prApta kara liyA hai|' 64. paraHzatAdharmadhurandharA narA, yadAgraheSu grahilA guNArthinaH / yadarthamAsmo vayamunnatAnanA, yadarthamanyaivivadanta uddharAH // 65. kRtAH kiyantaH kaluSAntakAriNo, manoramA yatra manomanorathAH / sa eva hA'smAn pravihAya niSphalAn, kathaM kadaryeSu punaH praviSTavAn // (yugmam) 'saikar3oM dharmadhurandhara vyakti jinake Agrahayukta kathana meM rasika aura guNArthI haiM, jinake lie hama UMcA muMha kara calate haiM, jinake viSaya meM hama dUsaroM se vivAda karane ke lie tatpara rahate haiM, jinhoMne kitane hI kaluSita anta:karaNa vAloM ke manorathoM ko pUrA kiyA hai, ve hameM yoM hI niSphala chor3akara usa zithilAcArI saMgha meM puna: kaise praviSTa ho gae ?' 66. kimatra jAtaM kimajAtavannavamalaukikI kA ghaTanA prvttitaa| na budhyate'tha prabalAya bhAvine, mano manohatya tato namo namaH // . 'yaha kyA huA ? kyA nahIM huA? kaunasI alaukika ghaTanA ghaTita ho gaI ? hama kucha bhI nahIM jAna pA rahe haiN| bhAvI balavAna hai| isalie usa prabala bhAvI ko bAra-bAra namaskAra / ' . 67. sahAyakAneva samunnatAnanAnadhomukhAn , kartumanAH kimesskH| nijottamAGgottamabhUSaNopamaM, vijAnato dhvaMsayituM ca jIvadAn // ...
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 239 'kyA muni bhikSu UMcA muMha kie hue apane sahAyakoM ko hI nIcA dikhAne ke lie tathA mastiSka ke uttama AbhUSaNa kI upamA vAle apane jIvanadAyI tattvoM ko jAnate hue bhI, dhvaMsa karane ke lie pravRtta hue haiM ? ' 68. yadIyamAhAtmyayazovilAsataH, prasAdinaH kiM racituM viSAdinaH / nirantaronmIlitalocanAmbujaiH, didRkSubhaktAkSikajaM nimIlitum // 'jinake mAhAtmya aura yazovilAsa se jo prasanna rahate the, kyA unako viSAdagrasta karane ke lie athavA jo nirantara khulI AMkhoM se jinako nihArate the, una bhaktajanoM kI AMkhoM ko nimIlita karane ke lie unhoMne vaisA kiyA ? ' 69. zubhAziSAM yasya yadA samarpiNaH, sudhAmudhAkAraguNAbhigAyinaH / yadekanAmApamRtopajIvino, vidhAtumaudAsyaparAn parAyaNaH // 'sabhI bhaktajana inake prati samarpita the / ve amRta ko bhI vyartha karane vAle inake guNoM kA abhigAna karane meM rasa lete the / ve inake eka nAma para marane - jIne vAle the / kyA muni bhikSu ina sabako udAsIna karane 'tatpara hue haiM ? ' 70. dharmiSThadharmaM priyadharmadhArakAn narAnnirAnandayituM tato'parAn / mahAzlathAcAravicAracAratA, samucchritAn nandayituM samudyataH // 'dharmiSTha, dharmapriya aura dharmadhAraka vyaktiyoM ko tathA mahAn zithila AcAra aura vicAra se Upara uThakara jo AcAra-vicAra kA pAlana karate the unako muni bhikSu Anandita karane ke lie samudyata the / paraMtu inase viparIta vyaktiyoM ke lie ve AnandadAyI nahIM the / ' 71. alaukika kautukakoTarAntare, pravezya hA ! 'smAnaparAn vinodayan / sudharma vidhvaMsakagacchagahvare, viveza saMvezavazena vA punaH // 'alaukika kutUhala ke koTara meM hameM praviSTa karA kara ve hamArA aura dUsaroM kA vinoda kara rahe haiN| ve aba suSupta hokara sudharma vidhvaMsaka gaccha ke vivara meM puna: kaise praveza kara gae ?' ; 72. tadIyakAGkSA'tha tadIyasannidhau na kintu kAntaM kalitaM kRtAntataH / nivedyate kaH kriyate zrutAnugo mahAn vimarzaH samupasthito'yam //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrIbhikSumahAkAvyam . . 'unakI AkAMkSA unake pAsa thI, kintu siddhAntata: unhoMne ucita nahIM kiyA / aba kauna unako AgamAnusArI calane kA nivedana kare ? Aja yaha mahAn vimarza samupasthita ho gayA hai / ' 73. iyad yadA svAtmasu durbalAbalaM, kathaM tadAnIM kRtavAMstathAvidham / upakramAt satyatamAt sacetanaH, parAGmukhaH syAt kimu kopi jIvitaH // 'yadi apane ApameM itanI durbalatA thI to phira unhoMne aisA kadama kyoM uThAyA ? kyA koI jIvita aura sacetana sAdhaka satya ke upakrama se parAGmukha ho sakatA hai ?' 74. parezvaraH prArthyata eva so'dhunA, prabho ! pradeyA pratibhA punaH shubhaa| tataH sa bhikSuzca dalattalAdaraM, samuddha tau naH prabhavet samAdhinA // 'aba hama paramezvara se prArthanA karate haiM-prabho! Apa bhikSu ko punaH sadbuddhi deM, jisase ve saMghagata vizeSa Adara kI upekSA kara hamArA uddhAra karane meM sahaja samartha hoN|' 75. kRtaM na jainaM sukRtaM ca rakSitaM, kriyAsu kAzyaM tadidaM phalaM ca / analpasaGkalpavikalpatalpagairjanastadetthaM pravitakitaM syAt // usa samaya loga saMkalpa-vikalpa ke jAla meM atyadhika phaMsa ge| unhoMne socA, hamane jaina dharma kI yathArtha ArAdhanA nahIM kI aura satkriyAoM ke karane meM kRpaNatA baratI / usI kA yaha pariNAma hai| 76. na taM vinA kopi vibhuryathArthatAprakAzane jainjgjjnaantre| prabhAkarAt ko jalajAni bhAsitumadhIzvaraH syAd bhuvanatrikepi ca // 'muni bhikSu ke binA. koI bhI dUsarA vyakti jana jagat kI janatA ke bIca yathArthatA ko prakAzita karane meM samartha nahIM hai| kyA tInoM lokoM meM sUrya ke binA aisA koI anya graha hai jo kamaloM ko vikasita karane meM samartha ho ?' 77. vivaJcito vaJcanatAvidagdhakaH, kaTAkSito vA kuvidheH kttaaksskH| kalAkularAkalito yathA tathA, rahasyametanna kaleta kopi vA // logoM ne socA-'kyA bhikSu nipuNa vaMcakoM ke dvArA Thage gae haiM ? athavA kyA kubhAgya kI TeDhI-meDhI najaroM se dekhe gae haiM ? athavA kalA-nipuNa vyaktiyoM dvArA jaise-taise phaMsAe gae haiM ?' yaha rahasya koI nahIM jaantaa|'..
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 241 78. kadAcidasmAsu sudaivayogato, bhavet supuNyA prmeshvriikRpaa| tadA samudvijya tadIyazaithilAt, samuttaret satyaraNAGgaNe punH|| kadAcit hamAre saubhAgya se, paramezvara kI parama kRpA se yaha suyoga mila jAe ki ve apane zaithilya ko dUra kara, satya ke raNAGgaNa meM punaH utara aaeN| 79. praviSTavAn kiJcidacintyakAraNAt, paraM na tiSThAsurasau cirantanaH / bakoTa vAraM gamito'pi kiM vaset, sa rAjahaMso vihagAvataMsitaH // ve kisI acintya kAraNa ke vazIbhUta hokara usa gaNa meM praviSTa hue haiM, para ve vahAM adhika samaya taka nahIM raha paayeNge| kyA pakSirAja rAjahaMsa bhAgyavaza baguloM ke samUha meM cale jAne para bhI vahAM raha sakatA 80. alaM kSatAcAramunIzvarairalaM, guruzcyutaH syAt kuguruH sRtaM ca taiH) ___ akhAdyapeye rasiko bhavecca kiM, nirannapAnaH kSudhitaH pipaasitH|| dUSita AcAra vAle muniyoM se hameM kyA ? mArgacyuta guru se kyA ? unase bhI kyA lenA-denA jo kuguru kA AzrayaNa le rahe haiM ? kyA bhUkhA-pyAsA sabhya vyakti uttama bhojya aura peya padArthoM ke abhAva meM akhAdya aura aya padArthoM kA upabhoga karegA ? 81. tato na yAvat sugurumilediva, nraantriipaantrvrtynnuvtii| gRhe sthitA eva vayaM ca sAmprataM, jinendradharma pravidhitsavaH svayam // isalie jaba taka suguru kA saMyoga nahIM milatA, taba taka aDhAI dvIpa ke bahirvartI tiryaJca aNuvratiyoM kI bhAMti hama apane ghara meM rahate hue svayaM jinadharma kA pAlana karane ke icchuka haiM / zrInAbheyajinendrakAramakarod dharmapratiSThAM punar, ___ yaH satyAgrahaNAgrahIsahanayarAcArya bhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAraracite zrInatthamallarSiNA, zrImabhikSumunIzvarasya carite sargo'janiSTASTamaH // zrInathamallarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSoH rAjanagarazrAvaka-samAdhAnagurusamIpAgamana-vicAravimarzanAmA aSTamaH srgH| 1. bakoTa:-bagulA (bake kaho bakoTavat-abhi0 4 / 398) 2. vAra:-samUha (saMghAte prakaraughavAra'-abhi0 6 / 47)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvAM sarga pratipAdya : muni bhikSu kA AcArya raghunAthaz2I ke Tole se pRthak honA / saMgha dvArA utpAdita vividha kaSToM ko sahanA / AcArya jayamalajI se vicAra-vimarza karanA aadi| zloka : 198 chanda . :mandAkrAntA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ vayam rAjanagara cAturmAsa saMpanna kara muni bhikSu AcArya raghunAthajI ke pAsa A gae / aneka bAra tAttvika carcAeM huiiN| AcAryajI apane abhimata pakSa se tanika bhI nahIM haTe / muni bhikSu ne dayA, dAna Adi viSayaka Agamika mAnyatAoM se sambandhita carcAeM kii| parantu ve unheM mAnane ke lie udyata nahIM hue| pariNAmataH muni bhikSu vi0 saM0 1817 meM caitra zuklA navamI ko bagar3I nagara meM AcArya raghunAthajI ke saMpradAya se vilaga ho ge| prathama pravAsa zmazAna meM sthita ThAkura jetasiMhajI kI chatrI meM huaa| AcAryajI vahAM unheM samajhAne aae| para vyartha / unhoMne virodha kA bavaMDara khar3A kiyaa| muni bhikSu sabhI prakAra ke virodhoM ko sahate hue apane gantavya para agrasara hote rahe / AcArya jayamalajI ne muni bhikSu kI krAnti ko sarAhA / ve unake vicAroM se pUrNataH sahamata ho gae aura unhoMne unake sAtha rahane kA nizcaya kara liyaa| parantu AcArya raghunAthajI unheM bahakAkara apane pakSa meM rakhane meM saphala ho ge| AcArya jayamalajI ne antataH muni bhikSa ko unake sAhasika upakrama para AzIrvAda dete hue usa krAnti kI saphalatA kI kAmanA kii|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 1. satprastAvaM nayanaviSayIkRtya kAmaikavIro, vArtAlApaM lapanakuzalastaiH samaM praariripsuH| aprArabdhaM bhavati hi kathaM kAryamudyogasAdhyaM, prApta kenAbhilaSitaphalaM kevalaM klpnaabhiH|| usa karmavIra vAkkuzala bhikSu ne suavasara dekha saMghapati ke sAtha vArtAlApa prArambha kara diyaa| jo kArya puruSArtha-sAdhya hai, usake lie puruSArtha kie binA vaha siddha kaise hogA ? kyA kisI ne kevala kalpanAoM se apane abhilaSita phala ko prApta kiyA hai ? 2. kaH saGkocaH prakRtakaraNe nyAyapakSAnvitAnAM, kAlakSepairalamalamaho dhImatAM dhIdhanAnAm / adya zvo vA kimiti karaNe labdhavelAbhilAme, kartavyaM syAdatizayabalAttaddhi kartavyameva // __ apanA kArya karane ke lie nyAyAvalaMbI vyakti ko kaisA saMkoca ? buddhimAn vyaktiyoM ke lie kAlakSepa karanA ucita nahIM hotaa| avasara prApta ho jAne para 'Aja yA kala', 'Aja yA kala' kyoM kiyA jAe ? jo karanA hai, usako prabala zakti se kara hI lenA caahie| . 3. dravyAcArya mukulitakaro namramaulipradezo, vyAjaha'sau guruvara ! varA zrUyatAM me'dya vaannii| AnandArthaM na ca na ca manAg jATharAgniprazAntya, santo jAtAH khalu vayamime tyaktagehAdhivAsAH // aisA socakara muni bhikSu AcArya raghunAthajI ke pAsa Ae aura baddhAMjali ho sira jhukAkara bole--- 'pUjya guruvara ! Aja Apa merI bAta suneN| hama sabhI gRhavAsa ko choDakara kevala peTa bharane ke lie athavA Amodapramoda ke lie muni nahIM bane haiN|' 4. yatsvAtmAnaM bhavajalanidhau majjanonmajjanAni, tanvantaM tArayitumacirAn mokSadhAmAdhiroDhum / aihyAnandaM kSaNikasukhadaM duHkhamUlAnukUlaM, . tyaktvA santo yadupazamatAmAsivAMso vayaM ca //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrIbhikSumahAkAvyama _ 'guruvara ! hamArI yaha AtmA ananta kAla se bhavasAgara meM unmajjananimajjana kara rahI hai| usakA uddhAra kara zIghra hI mokSapada pAne ke lie hamane aihika Ananda tathA duHkha ke mUla kSaNika sukha ko chor3akara saMyama kA Azraya liyA thaa|' 5. saMspRSTA no vayamanumiteH kintu satcchddha nAbhimithyAmArgaH skhalitacaraNA naSTanaSTAH sumArgAt / tasmAt tyaktvA'bhyupagatahaThaM sAmprataM sAmprataM yaM, satyaM zubhaM zivapurapathaM saMzrayAmaH zivArtham // "saMyama kA saMsparza to dUra, satzraddhAn ne bhI hamArA sparza nahIM kiyA hai, aisA anumAna hotA hai| mithyAmArga para calane ke kAraNa hamAre caraNa sumArga se skhalita ho gae haiM aura hama saMyama se bhraSTa vyaktiyoM dvArA syayaM bhI naSTa ho gae haiN| isalie aba hameM isa svIkRta durAgraha ko chor3akara, svakalyANa ke lie satya evaM zubhra zivapatha kA hI anusaraNa karanA caahie|' 6. vidvAnsaste caturacaturA dhodhanADhayaSu mukhyAH, svAtmoddhRtyai vigalitamadAH satyamanveSTumutkAH / labdhe tasmistadanusaraNe pakSapAtAtiriktAH, sajjAH prAjyaM tvaritataraNAkAkSiNaH kApathAntAH // ___ 've hI vAstava meM vicakSaNa vidvAn aura prakANDa buddhi saMpanna haiM jo apane AtmoddhAra ke lie ahaMkArazUnya hokara satya kI anveSaNA meM utkaMThita, satya kI upalabdhi ho jAne para usakI anupAlanA meM pakSapAtazUnya tathA kumArga kA anta kara, atyadhika sajjita hokara zIghra hI saMsAra samudra se tairane kI AkAMkSA rakhate haiN|' 7. sUtrANAM zraddadhatu sutarAM satyavAkyAni zazvad, yasmAt sarvA bhavati saphalA satkriyA nisskriyaare| mithyA zraddhA jinavaravacaH zraddhayA'bhipramAya, heyA heyA mukuramaNivad ratnakAmairivAryaH / 'hama AgamoM kI satyavANI para pUrNa zraddhA rakheM, jisase hamArI sArIsakriyA mokSa prApti meM sahayogI bne| Aptopadeza kI zraddhA se nirNIta mithyAzraddhA vaise hI heya hotI hai jaise ratnamaNi ko pAne ke icchuka ke lie kAcamaNi heya hotI hai|'
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 8. pUjAzlAghAmahimamahimA'nantazo'nantakRtvo, ___ jIvairetaiH sulabhasulabhA saGgatA saGgatA / kintvArhantI militumanaghA durlabhA tattvalipsA, nAnA tasyAH sRtamapi manAga nAsya jIvasya kAryam // 'he Arya ! isa AtmA ne ananta bAra, ananta prakAra se pUjA, zlAghAM tathA mahatI mahimA ko atyaMta sulabhatA se prApta kiyA hai| pavitra ArhatI. tattva-zraddhA kI prApti durlabha hai| usakI upalabdhi ke binA AtmA kI kiJcit bhI kAryasiddhi nahIM hotii|' 9. keSAJcit sA sukRtamanasA prANighAtAdikeSu, puNyasyeyaM sphuTasunayinAM pApmanastatra keSAm / / mizrasyaiSA bhavati khalu no nyAyahInA sadaivaM, zraddhA vaidhA jagati vitatA sAmprataM kAladoSAt // _ 'kAladoSa ke prabhAva se vartamAna meM tIna prakAra kI zraddhA pracalita 1. sukRta-dharma ke lie kI jAne vAlI jIvahiMsA meM puNya mAnane vaalii| 2. dharma ke lie kI jAne vAlI jIvahiMsA meM pApa mAnane vAlI / / 3. mizra-hiMsA meM pApa tathA bhAvoM kI zuddhi meM dharma mAnane vaalii|' hai 10. asmAbhirvA yadabhimanitaM mizratAmAnanIyaM, tat siddhAntaimilati na manAga yuktiniyuktibhizca / . ekonehodinarajanivat puNyapApadvayaM yana, na syAnnUnaM kathamapi mithazcaikakArye virodhAt // 'guruvarya ! uparokta tIna prakAra kI mAnyatAoM meM hama tIsarI mAnyatA--mizra ko mAnate haiN| parantu vaha AptavANI meM upalabdha nahIM hotI aura na yuktiyoM aura niyuktiyoM se hI pramANita hotI hai| eka hI samaya meM dina aura rAta donoM nahIM ho sakate / puNya aura pApa-donoM ekadUsare ke virodhI haiN| eka hI kArya meM ye donoM nahIM ho sakate / ' 11. dAturmuktAnanalapanato vAkprayogo hyazuddhaH, . zuddhau tvanyau yadi ca yugapat kiM dayAyAM tathA na / .. evaM cet stAmapi sada'sadau kAyayogA'vizuddhaH, . . zuddhAt svAntAd vratamaghamihA'zuddhakAyAt tadAnIm // 1. no- asmAkam /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrIbhikSumahAkAvyam 'kahA jAtA hai ki muniyoM ko khule muMha bolate hue dAna dene vAle gRhastha kA vacanayoga azuddha hai kintu sAtha hI sAtha manayoga aura kAyayoga zuddha haiN| to phira anukaMpA ke viSaya meM aisA kyoM nahIM mAnA jAtA ? yadi aisA ho to kAyayoga ko azuddha tathA vacanayoga ko zuddha mAnane para zuddha manoyoga se dharma aura azuddha kAyayoga se pApa eka sAtha mAnanA hogA / ' 12. kintvevaM no kathamapi tataH proktahetuH kuhetuH, kAyA'zuddhagrahaNamabhito kalpyamAptainiSiddhAta / dadyAddAtA yadi khalu lapana kazcidudghATitAsyarAjJAgrAhyaM tadapi ca satAM kvApi. zAstre'niSedhAt // 'kintu aisA kabhI saMbhava nahIM hai| isalie jo hetu diyA hai, vaha kuhetu hai| dAna dene vAle gRhastha kA kAyayoga yadi azuddha hai to usake dvArA diyA jAne vAlA dAna akalpya hai / AptapuruSoM ne isakA sarvathA niSedha kiyA hai.| yadi koI dAna-dAtA khule muMha bolate hue bhI detA hai aura usakA kAyayoga zuddha hai to usake dvArA diye jAne vAle dAna ko grahaNa karanA vihita hai, arhat kI AjJA meM hai / zAstroM meM kahIM bhI usakA niSedha nahIM hai|' 13. AjJAmukhyA jinavaramate cintyamasmAddhi tAdRga* hetvAbhAsaH kathamapi guro ! mizritAyAnasiddhiH / no vA nadyuttaraNataravaccaikasArddhakadAcicchAstrAdezAtprakRtasada'sadyogayugmaprasiddhiH // 'gurudeva ! jinazAsana meM AjJA hI mukhya hai| isa para hameM vizeSa dhyAna denA caahie| pUrvokta hetvAbhAsoM se mizradharma kI siddhi nahIM ho sktii| nadI utarane meM zIta aura tApa eka sAtha hote haiM (kintu donoM kI anubhUti yugapad nahIM ho sakatI) vaise hI zubha aura azubha yoga-donoM eka sAtha kabhI bhI nahIM ho sakate, aisA AgamoM kA kathana hai / ' 14. yAvantyasmin bhuvanabhavane kAryajAtAni yAni, traidhA yogaistrividhakaraNaH sAdhyamAnAni tAni / pakSaM sAdhaM niraghamathavA saMzrayante nitAntaM, tAbhyAM bhinnaH kathamapi kuto nAsti bhedstRtiiyH|| _ 'vizva meM jitane bhI kriyA-kalApa haiM ve sAre tIna karaNa aura tIna yoga se hI saMpanna hote haiN| ye karaNa tathA yoga yA to sAMvadya hote haiM yA niravadya / ina do bhedoM ke atirikta tIsarA bheda-sAvadya-niravadya kA mizraNa kahIM hotA hI nhiiN|'
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 15. yogAH sarve karaNapadatAM karmaNAM saMbhajante, sAMho'naMho dvividhamiha vA kArya mevAsti tasmAt / yAdRkkAryAzrayaNa sahitAstAdRzA eva yogAH, kAryAbhedaistadiva samalA nirmalA vA bhaveyuH // 'sabhI yoga (tInoM yoga) kArya kI niSpatti meM kArya do hI prakAra kA hai- - sAvadya athavA niravadya / hI yoga hoMge aura jaise yoga hoMge vaise hI kArya hoMge / sAvadyatA, niravadyatA phalita hotI hai / ' (tAtparyArtha meM tathA yoga se kArya abhinna hote haiM / ) 16. AjJAmukhyaM jinamatamataH kAryamAtraM ca yadyadAjJAbAhyaM bhavati samalaM nirmalaM tat praviSTam / nAnyo bhedaH sphurati samaye kvApi tattvArthadRSTyA, tasmAdAjJA jinabhagavatAM sarvathA''rAdhanIyA // 249 sAdhanarUpa hote haiM / jaise kArya hoMge vaise inhIM ke AdhAra para kArya se yoga abhinna 'jainazAsana meM AjJA kA hI sarvopari mahattva hai / jo-jo kArya AjJA se bAhara haiM ve sAvadya aura jo AjJA meM haiM ve niravadya haiM / tattvArtha kI dRSTi se ina do vikalpoM ke atirikta tIsarA vikalpa AptavANI meM prApta nahIM hai / isalie jinezvara deva kI AjJA kI akhaMDa ArAdhanA karanI cAhie / ' 17. badhnAtyeSo'dhyavasitivazAdekadA puNyamAtmA, pApaM vA tsamayavacanairjJAyate spaSTamasmAt / eko yogo bhavati yugapad yo'zubho vA zubho vA, nAnyastattvaiH kvacidapi bhaven mizrayogo niyogaH // 18. bAhyAbhAsaH kvacidapi laged yaugapadyaM tayoryat, tat kAlasyAtizayatanutAbhirbhramo yo'tra kintu / 'golAkArolmukakRtacamatkAravat sambhramairvA'lakSyaH sArddhaM kajazatadalodbhedavat satkramo'pi // 1. niyogaH - vidhi, AjJA / AtmA apane adhyavasAyoM ke AdhAra para kabhI puNya kA bandha karatI hai aura kabhI pApa kA / bhagavadvANI ke AdhAra para yaha spaSTa jJAta hotA hai ki eka sAtha eka hI yoga hotA hai-- zubha athavA azubha, dUsarA nahIM / kahIM bhI mizrayoga arthAt zubha-azubha donoM sAtha hone kI vidhi ( AjJA ) nahIM hai /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zrIbhikSu mahAkAvyam bAhya AbhAsoM se kahIM zubha-azubha yoga kI yugapat pravRtti kA honA lagatA hai to vaha bhramamAtra hai, kyoMki samaya atyaMta sUkSma hotA hai / jaba alAta ko golAkAra rUpa meM ghumAyA jAtA hai to vaha agni kA cakra - sA banakara camatkAra-sA lagatA hai / gati kI zIghratA ke kAraNa aisA lakSita hotA hai / bhAle kI noka se zatapatra kamala kA bhedana karane para pratIta hotA hai ki kamala ke sau daloM kA bhedana eka sAtha ho gayA hai, para usakA bhedana kramazaH hI hotA hai / 19. yAvad vAraM viSayanayanaM jAyate'ntarmuhUrtta - vat pratyekaM kramikamudayen nityamIhAdikaM ca / AntaryaM tat sapadi niyamAcchakyate naiva vettuM zIghratvena zrutamatimatAbhyAM mahAbhyAsatopi // 'pratyeka bAra indriya-viSaya kA grahaNa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke krama se eka antarmuhUrtta kAla meM hotA hai / ve niyamataH kramazaH hote haiM kintu zIghratA tathA abhyAsa ke kAraNa mati - zratajJAnI unake Antarya - kAlabheda ko nahIM jAna pAte / ' 20. Alocyo'yaM gahana viSayo jJAnanetrairbhavadbhi fe dharmo bhavati na tataH kAraNAbhAvato hi / mizrasyApi kvacana samaye bhedamAtropalabdhiH, puNyApuNyobhayavijananI naikadA sA kadApi // 'guruvarya ! Apa apane jJAnanetroM se isa gahana kareM / mizra dharma ke hone kA koI kAraNa hI nahIM hai mizra zabda kA prayoga hai, vaha mAtra bheda ko batAne ke eka bhI ullekha nahIM hai, jisase puNya-pApa kI utpatti hotI ho / ' viSaya kA vimarza / AgamoM meM jahAM lie hai / aisA eka hI kArya se 21. ekasmin yatsamayasamaye kRtrimaM kArya mAtraM, na syAnnUnaM kathamapi kuto jainasiddhAntasArAt / nyUnairmyUno lagati samayo yatra saMkhyAtigo'ntaHmauhUrttA vA pariNatimukheSvevameva prabodhyam // 'jaina siddhAnta ke anusAra eka samaya ( kAla kA nyUnatama bhAga) meM koI bhI kRtrima kArya nahIM hotA / pratyeka kArya kA nyUnatama kAlamAna haiantarmuhUrta, jo asaMkhya samaya kA hotA hai / usa pravRtti kI pariNati bhI itanesamaya se kama samaya meM kaise hogI ?"
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sarga 251 22. lezyAdhyAnAdhyavasitisayuka pAriNAmAdi paJca, tulyAH sarve nahi viSamatAM te mithaMH saMspRzanti / ' ekasmin yatsahakaluSite te samastAstathA syurekasmin vA vigatakaluSe te ca sarve'navadyAH // - yaha saiddhAntika tathya hai ki adhyavasAya, pariNAma, yoga, lezyA aura dhyAna--ye pAMcoM eka kArya meM, paraspara viSama nahIM ho skte| yadi inameM se eka kaluSita-sAvadha hotA hai to pAMcoM sAvadha hoMge aura yadi eka niravadya hotA hai to pAMcoM niravadya hoMge ! 23. evaM lezyApariNatisayukdhyAnayugmApabhAva stasmAt sArddha tvakRtaviSaye puNyapApaM kathaM syAt / . dharmadhyAnodbhavanasamaye syAtkathaM dhyAnamArtamArte tadvat kva kimiva bhaved dhArmikadhyAnadhArA // isa prakAra jaba adhyavasAya, pariNAma, yoga, lezyA aura dhyAna eka sAtha sAvadya-niravadya-donoM nahIM ho sakate, taba eka hI kArya meM puNya aura pApa--donoM kaise ho sakate haiM ? dharmadhyAna ke samaya ArtadhyAna kaise ho sakatA hai aura ArtadhyAna ke samaya dharmadhyAna kaise ho sakatA hai ? 24. SoDhA jIvAn gataghRNahRdodIrya yo hanti tasya, bhAvAn zuddhAn praNigadati yaH so'sti mando'nabhijJaH / tAdRgjalpAttadanumatikRt prerako hiMsakAnAM, nAmnA jainaH sumativikalaH shuddhbuddhvihiinH|| ' koI krUra vyakti uMdIraNA kara chaha kAya ke jIvoM kI hiMsA karatA hai aura koI usa vyakti ke pariNAmoM ko zuddha batalAtA hai, vaha ajJAnI hai, mUrkha hai| vaisA kahane vAlA hiMsA kA anumodaka aura hiMsaka vyakti kA preraka banatA hai| vaha sumati se vikala aura zuddha buddhi se vihIna nAmamAtra kA jaina hai| 25. hatvai kAkSAnadayahRdayaH poSaNe paJcakhAnAM, mizro dharmaH kathamapi bhaved bhAvazuddhi hyapekSya / tadravyA tridazasaritAsnAnadevAlayAdau, taddharmaH syAnna' iha mananAd bhAvazuddheH samatvAt // 1. tvakRtaviSaye iti ekakAryagocare / 'tva' iti ekaH / 2. na:--asmAkam /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bhikSa mahAkAvyam dayAhIna hRdaya vAle vyakti eka indriya vAle prANiyoM ko mAra kara pAMca indriya vAle jIvoM kA poSaNa karate haiN| ve bhAvazuddhi kI apekSA se dharma aura hiMsA kI apekSA se pApa mAnate haiM, mizra dharma mAnate haiM / mandiroM meM kI jAne vAlI dravya-pUjA, gaMgA-snAna, maMdira-nirmANa Adi pravRttiyoM meM bhAvazuddhi kI samAnatA hai| usa apekSA se dharma aura hiMsA kI apekSA se pApa mAnanA cAhie / paraMtu hama aisA nahIM mAnate / 26. kSveDAsvAdaH kathamiva bhavejjIvanotsarpaNatvaM, vayu tpAtaiH kathamiva bhavet punnddriikprsuutiH| sUryAstatvAt kathamiva bhavedvAsarAbhiprasAro, hisAbaistaH kthmivbhvejjaindhrmprcaarH|| viSa ke AsvAdana se jIvana kA upabRMhaNa kaise ho sakatA hai ? agni ke utpAta se kamala kI utpatti kaise ho sakatI hai ? sUrya ke astaMgata ho jAne para dina kA prasAra kaise ho sakatA hai ? isI prakAra una hiMsAtmaka pravRttiyoM se jinezvara deva kA dharma-pracAra kaise ho sakatA hai ? 27. mizrazraddhAkathanavidhinA pratyutAtIvadIna nirbAthAnAmavanamiSataH kArayettadvinAzam / . maunAdezAdyadiha yadi vA tatra puNyopadezAda, vyApAdyante tva viSayi mukhAste varAkA vipAkAH // mizra dharma kI mAnyatA kA kathana vAstava meM atyanta dIna aura anAtha prANiyoM kI rakSA ke miSa se unakA vinAza hI karatA hai| (mizra dharma kI phalazruti ke viSaya meM pUchane para) muni mauna rahakara usakA samarthana karate haiM athavA puNya batAte haiN| kyA aisA karane para una becAre ekendriya Adi prANiyoM kI hiMsA nahIM kI jAtI ? 28. hiMsAdyutkAn hitamupadizettannirarthe ca maunaM, maune vyarthe vrajati vijane'sau kramaH zAstrasiddhaH / evaM traidhA samucitatayA svAtmasaMrakSakAH syuH, zakye sAdhye khalu prathamataH kiJca maunena sAghe // 1. tvam-eka (tvamekamitaracca tat-abhi0 6 / 104) / 2. viSayin-indriya (viSayIndriyam-abhi0 6 / 19) /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 253 hiMsA Adi meM pravRtta vyakti ko usake hita ke lie upadeza diyA jaae| upadeza nirarthaka hone para mauna rahe aura mauna adhika samaya taka na raha sake, mauna vyartha jAna paDe, to vahAM se uThakara calA jaae| yaha zAstrasiddha krama hai| ye zAstrokta tIna prakAra ke samucita upAya AtmarakSaka haiN| yadi pahale upAya se kArya siddha ho jAtA hai to dUsare sAdhana mauna se kyA prayojana ? (niSedhAtmaka upadeza ko choDa mauna kyoM rahA jAe ?) 29. dharmAhvAdviplavikutukibhiH pratyayaM spardhamAna ragre'gne tannighRNitamahADambarArambhavRddhim / dRSTvApyandhAnukaraNakarAn projhya dharmonnati ca, ke vyAkuryuviditarahaso nyAyapakSopalambhAH // dharma ke nAma para viplava, kautuka evaM spardhA se utpanna dayAhIna ADambara evaM AraMbha kI jo vRddhi ho rahI hai, usakA aMdhAnukaraNa karane vAle vyaktiyoM ke atirikta kauna nyAya pakSAvalambI aura tattvavettA manuSya usako dharmonnati kahegA ? 30. IdRkacchaddhAbhyupagamanato dAnatAyA dayAyA, . mUlocchedo yadamarapuro mukhymaargaatmkaayaaH| dAnadhvaMsaH pramayavirateH sthApitAyAM dayAyAM, naSTA zUkA tadiva vadhaje sthApite dAnadharme // Arya ! isa prakAra kI zraddhA ke abhyupagama se to lokottara dayA aura dAna kA mUloccheda ho jaaegaa| hamAre dvArA sthApita dayA meM hiMsA kA avarodha ho to (mAnA huA) dAnadharma samApta hotA hai aura yadi dAnadharma kI sthApanA kI jAe to. ekendriya Adi prANiyoM kI hiMsA hone ke kAraNa dayA kA avasAna sunizcita hai / (ataH dAna aura dayA-donoM kA nAza ho jaaegaa|) 31. paJcAkSANAM samupacitaye nUnamekendriyAdyA, . . hanyante zrIguruvara ! tathA maanytodghossnnaabhiH| .. tasmAtspaSTaM jagati mahatAmeva sAhAyakAH sma, tattucchAnAM tanutanumatAM ghorazatrusvarUpAH // guruvara ! mizradharma kI mAnyatA aura ghoSaNA se paJcendriya jIvoM ke poSaNa ke lie ekendriya Adi jIvoM kA hanana hotA hai| isase yaha spaSTa hai ki jagat meM hama kevala bar3e jIvoM ke sahAyaka haiM aura choTe jIvoM ke ghora zatru /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrIbhikSumahAkAvyam 32. asmattastat sukRtakathane tatra tUSNIkabhAve, satye vetastata udayataH karmaNAM te varAkAH / - ekAkSAdyA dalanadahanachedanAdiprakAraihanyante hA ! nibalazaraNA dhrmlaabhaarthimuuddhH|| ' vaisI pravRtti meM hamAre dvArA puNya kahane para yA mauna rahane para dharmalAbhArthI sAmAnya logoM ke dvArA pUrvakRta pApoM ke udaya se becAre nirbala zaraNArthI ekendriya jIvoM kA dalana, dahana, chedana Adi vividha prakAra se hanana hotA hai| 33. paJcAkSANAM vitatatarasA trANamuddizya bAhya, . tat tvAkSANAM prazaThamanujaH kaaritodvaasnebhyH| mizrAzraddhA yadabhimanitA lokato'pi pratIpA, yasmAddInA avanaviSayAH kiMvandatIti vizve // ..ekendriya prANiyoM kA bholebhAle logoM se vadha karavA kara paMcendriya prANiyoM ke bAhya trANa ke lie atyanta parAkrama kiyA jAtA haiN| yaha apane dvArA abhimata mizradharma kI zraddhA loka-vyavahAra se bhI viparIta hai, kyoMki yaha loka vizruta lokokti hai--'jo hIna-dIna haiM ve rakSA ke pAtra haiN|' 34. puSNantyeke mahimamahato mArayitvA varAkA neSA vArtA ghRNitaghRNitA kIdRzI raudrruupaa| tatra spaSTaM samabhidadhato mizradharma ca puNyaM, - tad raGkAnAM kimiha ripavo notthitAH smo vayaM kim // . baDe aura zaktizAlI jIvoM kA poSaNa karane ke lie choTe jIvoM kA vadha karanA, yaha atyaMta ghRNita aura raudra pravRtti hai| hama aisI pravRtti meM spaSTa rUpa se mizradharma kI prarUpaNA karate haiM, puNya kA kathana karate haiM to kyA hama una becAre choTe jIvoM ke zatru nahIM bana rahe haiM ? 35. utpannA ye gatabhavakRtaiH pApapujaiH pragADhe ryatraikAkSA dalitadalitAH kssiinnpunnyopbrhaaH| taddusthAnAmazubhanicayodorNato'mA naraudhejihvAzastrairaraya iva kiM smo na maunA'strato vA // pUrvabhava ke pragADha pApa karmoM ke kAraNa tathA puNya kI kSINatA ke kAraNa ve becAre atyaMta dIna-hIna jAti ke ekendriya jIva bne| una nimnazreNI ke jIvoM ke azubhodaya ke sAtha hI sAtha anya manuSyoM kI bhAMti kyA hama bhI mauna evaM vANI ke zastra se unake zatru jaise nahIM bana gae ? 1. tva+akSa-eka indriya (vAle jiiv)|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 255 36. pRSTe brUmo vayamiha sadA mauninaH kintu tAdRk saGketAdyairanizamasumanmAraNArthaM pravRttAH / kRSTvA'dhastAt pRthagiha bhavAmastathorUvatAdyaiH, kiM nocintyaM manasi ca manohatya buddhayA bhavadbhiH // jaba koI pUchatA hai to hama kahate haiM ki hama aisI pravRtti meM mauna rahate haiM / parantu vaise pravRtti-protsAhaka saMketoM ke dvArA hama niraMtara prANiyoM ke hanana meM pravRtta rahate haiM to kyA yaha bartanoM kI baDera se nIce ke bartana ko khIMcakara dUra ho jAne jaisI pravRtti nahIM hai ? kyA yaha mahAvratoM se pRthaka honA nahIM hai ? Apake lie kyA yaha vizeSa buddhi se gaharA cintana karane jaisA viSaya nahIM hai ? .. -37. mizrazreyo lapanalulitA yA ca jihvA'smadIyA, , . nRtyantI kiM bhavati na zitA tiivrnistrishdhaaraa|. zakye tasyAH sthaganamapi hA ! tailiyantropamAnA, tasmAt tyAjyA'naghakaruNayA mAnyataiSA jghnyaa.|| . hamArI jo jihvA yaha kahane ke lie capala hai ki mizradharma zreyaskara hai, kyA vaha ekendriya Adi jIvoM ke nAza ke lie lapalapAtI tIkhI talavAra nahIM hai ? upadeza se hiMsA kA avarodha zakya hote hue bhI mauna rahanA, kyA yaha kolhU ke samAna nahIM hai ? isalie isa jaghanya, mAnyatA, ko choDakara niravadya karuNA ko svIkAra karanA caahie| . . 38. hiMsAbhyaH syAtkathamapi yadA puNyadharmopapatti stattatrASTAdazakaduritebhyopyavazyaM bhavet saa| enovRttyA yadi ca sukRtaM pApapuJjaH kutastyo, dharmebhyo vA kaluSajananaM bhAvi kiM vyatyayo'yam // hiMsA se bhI yadi puNya aura dharma kI utpatti mAnI jAe to aThAraha pApoM se bhI unakI utpatti avazya' mAnanI hogii| pApAcaraNa se yadi puNya yA dharma hogA to phira pApa kisase hogA ? athavA dharmAcaraNa se pApa aura pApAcaraNa se dharma honA mAnanA pddegaa| 39. vastuSvanyeSvapi zabalatA saGgatA yadviruddhA, sadvastUnAM prakRtirasato dhvaMsinI sA vizeSAt / yat kulmASAbhiSuta patitA bindumAtrA yathaiva, kSIraM kSIvaM kSapayatitarAM kSINakAyApyanalpam // 1. kulmASAbhiSutam-kAMjI (kulmASAbhiSutAvantisoma-abhi0 3 / 79) /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrIbhikSumahAkAvyam yaha eka zAzvata vidhAna hai ki koI bhI sad vastu apanI virodhoM asad vastu se mizrita hote hI apane sahaja sadrUpa ko chor3a asadrUpa meM pariNata ho jAtI hai / jaise dUdha se bhare pAtra meM kAMjI kI eka bUMda girate hI sArA dUdha phaTa jAtA hai, naSTa ho jAtA hai| 40. evaM spaSTaM kathamiha mithotyantajAgratirodhi, puNyaM cAM'ho milati yugapat sphUrjadekatrakRtye / ... yasmicchaGkA yadi ca bhavatAM syAttadAnIM tvarAbhiH, siddhAntAnAM samucitatayA kAryamAlokanIyam // isase yaha spaSTa hai ki paraspara atyaMta virodhI puNya aura pApa eka hI kArya meM sAtha-sAtha kaise ho sakate haiM ? guruvara ! yadi Apako isameM zaMkA ho to Apa samyak prakAra se AgamoM kA zIghra avalokana kreN| 41. arhana devo guruniyamabhRtsadguruH saMyamADhayaH, kevalyukto vadhavirahitaH zAzvataH saiva dhrmH| etadratnatrayamanupama sarvalokeSva'nayaM, triSveteSu prakRtiguNato no manAga mizratA syAt // arhat-tIrthaMkara deva haiM, jo mahAvratoM ke pAlaka aura saMyama se paripUrNa haiM ve guru haiM aura kevalajJAnI dvArA prarUpita ahiMsA hI zAzvata dharma hai / yaha ratnatrayI saMpUrNa loka meM anupama aura anarghya hai| ina tInoM ke jojo guNagaNa haiM unameM tanika bhI mizraNa nahIM hotaa| 42. ghAtA'ghAtadvividhaphalakRn no yathAnnaM viSAktaM, tadvanmohAdyupagatavRSo' hyarthakArI na nUnam / na hyevaM syAt kathamapi guro ! moharAgAnukampA, puNyApuNyobhayaphalakarItthaM vibodhyaM ca sarvam // jaise viSAkta bhojana mArane vAlA aura ubArane vAlA (puSTi dene vAlA)-donI nahIM ho sakatA, vaise hI mokSa se anugata dharma bhI do prayojanoM-utthAna aura patana ko siddha karane vAlA nahIM hotaa| guruvara ! isa prakAra moha aura rAga se saMvalita anukaMpA bhI puNya aura pApa--donoM phalavAlI nahIM ho sakatI-yaha jAna lenA cAhie / 1. vRSaH-dharma, puNya (dharmaH puNyaM vRSaH zreyaH- abhi0 6 / 14) /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 257 43. zuddharyogarbhavati sutarAM puNyabandho'prabandho' zuddharyogainiyamitatayA paapbndho'virodhH| kintvetAdRk suvizadanayAt ko'sti yogastRtIyo, yattad dvaitaM nanu ca yugapad yo nayenmucyate ca // prazasta yogoM se nizcita hI puNya-baMdha hotA hai aura .. aprazasta yogoM se pApa-baMdha bhI nizcita hotA hai| nyAyadRSTi se socane para aisA tIsarA koI bhI yoga nahIM hai jo eka sAtha puNya aura pApa kI yojanA kr| ske| 44. zrImantastat svasamupagataM ye haoN projjhya jainI, satyAM zraddhAM samupadadatAM potakalpAM bhvaabdhau| rAddhAntAnAM vimalavacane rakSaNIyA pratIti- . rasmin kAle nahi tadaparaM sAdhanaM sAdhyasiddhaya // isalie Apa zrI apane gRhIta haTha ko choDakara jinezvara deva kI saccI zraddhA ko svIkAra kareM, jo bhavasAgara se pAra lagAne meM jahAja ke samAna hai| siddhAntoM ke vimala vacanoM para pratIti rakhanA hI zreyaskara hai, kyoMki isa kalikAla meM sAdhya kI siddhi ke lie usase atirikta koI dUsarA sAdhana nahIM hai| 45. AjJAbAhye jinabhagavatAM nAsti dharmasya leza; . . . : AjJAyAM no tadiva duritodbhAvanaM vA kathaJcit / tattvAmbhodheramRtamamalaM sArabhUtaM tvidaM hi, yaH sarvatrA'skhalitagatimAn sArvabhaumo niyogH|| jinezvara deva kI AjJA ke bAhara dharma kA leza bhI nahIM hai| isI prakAra AjJA ke anusAra pravRtti karane meM lezamAtra bhI pApa nahIM hai| yahI jaina tattva-sAgara kA sArabhUta amRta hai| yahI sarvatra askhalita gati vAlA hai aura yahI sArvabhauma niyama hai / 46. phullAbjAntanipuNanayanai ratnasaGgrAhivacca, bhUyo bhUyo nijahitapuraskArapUrva samIkSya / sAGgopAGgapravacanacaye dhyAnamAdhAya divyaM, prAjyaH projjhyazciraparicito rogavat pakSapAtaH / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrIbhikSumahAkAvyam 'gurudeva ! Apa vikasita kamala kI bhAMti apane antar nayanoM ko ughADa kara, ratnaparIkSaka kI bhAMti samIkSA kareM aura apane hita ko sAmane rakhakara, aMga-upAMga Adi AgamoM para divyadRSTi se dhyAna deM tathA cira-paricita jo pracura pakSapAta hai usako usI prakAra choDa deM jaise roga ko choDa diyA jAtA hai|" 47. zuddhA zraddhA'pi na nijakare svAgatA sanmatizca, zuddhAcAro'pi na yadi tadA kvA'cchacAritryasampat / ratnatrayyA ativirahitA evameva sma iddhA, tattIrNAzA bhavajalanidheH prAyazo riktariktA // . 'guruvarya ! na to hamAre hAtha meM zuddha zraddhA hI AI, na sadjJAna aura na zuddha AcAra hI hameM milA / jaba ye tInoM nahIM haiM to phira sad cAritra kI sampadA kaise ho sakatI hai ? hama ratnatrayI se sarvathA vaMcita haiM to phira bhavasAgara se pAra jAne kI AzA hI zUnyavat hai|' 48. gehAvahAdvilasitamayAd yat pRthaksampravRttA- stanno nUnaM sdyhRdyrekklyaannkaamaaH| AkAMkSA'nyA manasi na manAk sarvavedA vidanti, . kalyANaM no yadi kimapi no ki tato vyrthkssttH|| dayArdra hRdaya vAle hamane apane saMpanna gRhavAsa ko ekamAtra AtmakalyANa kI bhAvanA se choDA hai| anya koI AkAMkSA hamAre mana meM nahIM thI, yaha sarvajJa bhagavAn jAnate haiN| yadi yahAM kalyANa kI bhAvanA pUrI nahIM hotI hai to phira zrAmaNya ke kaSToM ko vyartha hI kyoM sahA jAe ? 49. AkalpAGgIkaraNakaraNacyate kiM nijo'nyaH, sAdhvAcAraiH suvipulatayA viprakRSTA vayaM hA ! "adyavemaM samayavidhinA saMyama dhArayAmo, hyovemAM vayamabhinavAM potavRtti vahAmaH // sAdhvAcAra se hama atyaMta dUra cale gae haiM / hamane kevala sAdhu kA veza mAtra dhAraNa kara rakhA hai| kyA hama isa prakAra svayaM ko aura dUsaroM ko dhokhA nahIM de rahe haiM ? gurudeva ! Aja hI hama zAstrAnusAra saMyama ko svIkAra kareM aura Aja hI hama navIna potavRtti ko dhAraNa kareM- svayaM tairate hue dUsaroM ke tairane meM sahayogI bneN|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 navamaH sargaH 50. kalyANakAtizayamahatI vartate no'bhilASA, vijJapyante punarapi punaH pUjyapAdAstato hi / manyantAM tat svahRdayahimAdriM ca durbhedyamAnaM, namrIkuryunibhRtamadhunA kApi nAnyA spRhA nH|| ___ Arya ! ekamAtra Atma-kalyANa kI hamArI mahAn abhilASA hai / isalie hama pUjyapAda se bAra-bAra nivedana karate haiM ki Apa himAlaya parvata kI bhAMti durbhedya apane hRdaya ko pUrNa rUpa se namra kreN| hamArI bAta mAna / isake atirikta hamArI anya koI spRhA nahIM hai / 51. nemizreyorucigajabhavanmeghametAryavacca, '. dhAyogaistrividhakaraNaH zAstrasArAvagAhaiH / na syAcchIman mama guruvara ! prANighAte nimittaM; tanno nAtho gururapibhavAMstArakaH pArako vA // tIrthaMkara neminAtha, dharmaruci anagAra, hAthI ke bhava meM muni meghakumAra aura metArya muni tIna karaNa, tIna yoga se hiMsA meM nimitta nahIM bne|, yahI siddhAntoM kA sArabhUta tattva hai| guruvara ! yadi Apa bhI. hiMsA meM nimitta na baneM to Apa hI hamAre nAtha haiM, guru haiM aura Apa hI tArane vAle haiM, pAra le jAne vAle haiN| 52. no no stheyaM capalacapalaM jIvanaM caJcalAbha, ko jAnIyAda gamanasamayaM prANinAM prANato'pi / dyAvyekasmin samatanubhRtAM nizcitaM yatprayANamIdag yogo na khalu sulabho gRhyatAM satyamArgaH // deva ! yaha jIvana atyaMta capala aura vidyut kI bhAMti caMcala hai| yaha sthAyI rahane vAlA nahIM hai / prANiyoM ke mRtyu-samaya ko kauMna jAnatA hai ? eka dina isa jIva kA nizcita hI yahAM se prayANa ho jaaegaa| gurudeva ! aisA yoga (manuSyajanma, cAritra Adi) milanA duSkara hai, isalie satya mArga ko Apa svIkAra kreN| 53. satyazraddhAmilanamadhikaM durlabhaM dehabhAjAM, no kalyANaM kathamapi bhaveda jainadharmAdate hi / asmAd duSThugraha iva mahAn mucyatAM svAgraho'dya, mocyo'yaM sajjinavaramataM sevyatAM sevanIyam //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam prANiyoM ko satya zraddhA kI upalabdhi atyaMta durlabha hai / jinezvara deva ke dharma ke binA kalyANa nahIM ho sakatA / gurudeva ! Agraha duSTagraha kI bhAMti tyAjya hai / Apa ise chor3eM aura jo AcaraNIya hai usa vItarAga mata kA AcaraNa kareM / 260 54. sautroM vAta guruvara ! mudA manyatAM manyatAM naH, ko nirbandho bhavati mahatAM tvAdRzAM satyasandhau / spaSTaM spaSTaM kathanamanaghaM mAnasaM mAnayuktaM, dhyAnaM dhyeyaM sudhRtimatibhiH zrImatA'syAM maduktau // guruvarya ! Apa hamArI isa Agamokta bAta ko mAneM, vimarza kareM / Apa jaise AcAryoM ke lie satya-saMdhAna meM kaisA Agraha ! maiMne apane mana kI pavitra bhAvanA ko spaSTa rUpa se Apake samakSa rakhA hai / Apa merI isa bAta para dhairya aura mananapUrvaka dhyAna deM / 55. kintvetasmastanurapi tadA nA'patat tatprabhAvo, maudge zele kimabhitanute puSkarAvarttameghaH / AstAM dUre tadanusamatA pratyuta krodhavahniH, prAdurbhUto bhRkuTibhayado dunivAryo vikAryaH // kintu muni bhikSu kI bAta kA AcArya para tanika bhI asara nahIM huA / puSkarAvarta megha kA mudgazaila para kyA prabhAva ho sakatA hai ? muni bhikSu kI prArthanA se AcAryazrI meM samatA kA prAdurbhAva honA cAhie thA, parantu unakI krodhAgni bhaDaka uThI aura bhRkuTI bhayaMkara rUpa se tana gaI vikRti kA nivAraNa duHsAdhya hotA hai / 56. kopAkrAnto raghuraghugururbhASate bhikSuziSyaM, dvAkyAnAM dRDhataradhiyA pratyayo rakSaNIyaH / pratyAcaSTe kathamakhilavit satkRtAntAtigAnAM, teSAM zraddhA bhavati bhavinAM rakSaNIyA zubhAya // AcArya raghunAthajI krodhAviSTa hokara apane ziSya bhikSu se bole -. 'mere vacanoM para dRDhatA ke sAtha vizvAsa rakhanA cAhie / ' muni bhikSu bole'Arya ! sarvajJa ke siddhAntoM kA atikramaNa karane vAloM ke vacanoM para zraddhA rakhane se vaha prANiyoM ke AtmakalyANa ke lie kaise sArthaka ho sakatI hai ? '
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 261 .57. no vizvAsaH patati nabhaso nodbhavennAgalokAda, 'vizvastAH syustviti mayi girA vyarthavaktavyamAtrAt / tajjanma syAt samayavacanAsArisatyapravRttyA, .. no cet keSAM kathamiva satAM sambhavet pratyayaH saH // 'Aryavarya ! vizvAsa koI AkAza se nahIM TapakatA. aura na vaha pAtAla se hI udbhUta hotA hai| 'tuma saba mere vacanoM para vizvAsa rakho'isa vyartha ke kathanamAtra se vizvAsa paidA nahIM hotA / vizvAsa kA janma hotA hai-sUtrAnusArI satyapravRtti ke dvaaraa| anyathA vaha vizvAsa kisI bhavya vyakti ko kaise ho sakatA hai ?' 58. AkayevaM punarapi bhRzaM dravyasUrizcukopa, tAdRgdRzyaM nayanaviSayIkRtya bhikSuH zuzoca / syAnnA'dyeyaM hRdabhilaSitA kAryasiddhistvarAbhidUrIkartuM kathamapi haThAt kAlavAho vidheyaH // yaha sunakara dravyAcArya aura adhika kupita ho ge| usa dRzya ko dekhakara muni bhikSu ne socA-isa prakAra zIghratA karane se to merA abhISTa prayojana siddha nahIM hogaa| guru ko Agraha se dUra karane ke lie mujhe samaya kA ativAhana karanA hI hogaa| 59. prastAve taM vinayavidhinA prArthayAmAsivAn sa, etatprAvRTsamayavasati saarddhmaadhaatumicchaa| carcA kRtvA vayamiha mitho nirNayAmo nitAntaM, satyAsatyaM kimiti samayAna sAdhu saMvIkSya vIkSya / / taba muni bhikSu ne AcArya raghunAthajI se vinamra prArthanA kI'gurudeva ! yaha cAturmAsa maiM Apake hI sAtha vyatIta karanA cAhatA huuN| isa cAturmAsa meM hama AgamoM kA sUkSma nirIkSaNa kara paraspara carcA ke dvArA satyamasatya kA nirNaya kara leNge|' 60. yat siddhAntaniyamitatayA sammataM satyasatyaM, tattad dhRtvA taditaramaraM mocayiSyAma eva / satyAcchuddhAd bhavati taraNaM stokamAtrAdavazyaM, mathyAcArazciraparicitarapyadhaHpAtibhiH kim //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrIbhikSumahAkAvyam jo siddhAntoM ke dvArA niyAmaka rUpa se sammata hai, vahI satya hai| usako hama svIkAra kara, usase bhinna asatya ko zIghra hI choDa deNge| malpamAtrA vAlA zuddha satya bhI bhavasAgara se pAra lagAne vAlA hotA hai, ciraparicita bahusaMkhyaka mithyA AcAroM se adhaHpatana hI hotA hai| unase hamArA kyA prayojana ? 61. etatzrutvA pravadatitarAM dravyasUristadAnI masmAn mArgAn mama munivarAn bhedayestvaM tataH kim / pratyUce taM kRSakatulitAn rakSayantu svaziSyAn, pArve carcA kimapi na manAg vettumIzA bhaveyuH // yaha sunakara dravyAcArya bole-'kyA tuma mere sAtha cAturmAsa kara mere munivaroM meM bheda DAlakara mere se phaMTAnA cAhate ho ?' bhikSu bole---'guruvarya! isa sthiti meM Apa aise maMdabuddhi vAle ziSyoM ko hI apane sAtha rakheM jo hamArI carcA ko svalpamAtra bhI samajha na sakeM / ' 62. evaM boddhaM bahuvidhatayA yatnavAn bhikSurAsId, dravyAcAryestadapi na manAk svIkRtaM karmayogAt / tasmAtprAsthAttadanumatito meDatAnAmapUryA, cAturmAsaM viracitumasAvaSTamaM satyavaktA // isa prakAra muni bhikSu aneka vidhiyoM se guru ko samajhAne meM prayatnazIla rhe| kintu AcArya ne bhikSu kI prArthanA ko svIkAra nahIM kiyaa| yaha karmayoga kI hI bAta thii| guru kI anumati prApta kara satyavaktA muni bhikSu AThavAM cAturmAsa meDatA nagara meM bitAne ke lie vahAM se prasthita ho / ge| -- 63. pUrNe tasmin punarapi nijAcAryapArzve krameNa, 'zrImadbhikSurbagaDinagare saMsRtaH zAntisindhuH / dravyAcArya vadati vidito'dyApi vAG manyatAM me'zuddhAcAraM haratu sahaThaM sevyatAM zuddhavRttam // meDatA kA cAturmAsa saMpanna kara zAntisindhu, vizruta muni bhikSu punaH apane AcArya raghunAthajI ke pAsa bagaDI nagara meM A phuNce| unhoMne kahA'gurudeva ! aba bhI Apa merI bAta mAneM aura azuddha AcAra-pAlana ke durAgraha ko choDakara zuddha AcAra kA pAlana kreN|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 263 64. sUriH prAkhyat samayasamaye nimime yacca yacca, niSpratyahaM nikhilamapi tattad yathArtha mnusv.| nirmAhi tvaM tadanukaraNaM tiSTha me zAsaneSu, svasthAmAsthAM mayi kurutarAM zAzvatAnandadAtrIm / / ___ raghunAthajI bole-'ziSya ! samaya-samaya para maiM jo kucha karatA hUM, use tuma nirbAdha rUpa se yathArtha mAno, usI kA anusaraNa karo tathA mere anuzAsana meM raho aura zAzvata Ananda ko dene vAlI svastha zraddhA ko mere prati niyojita kro|' 65. pratyAcaSTe samayasamayollaGghanaH sevyamAnaM, kutsyAcAraM sadayanayaviplAvakaM jalpanaM c| svIkuryAt kaH kathamiva nirIkSAparIkSAsu dakSastAdRkSAndhAsthitibhiradhunAlaM mahAduHkhadAbhiH // muni bhikSu ne uttara dete hue kahA--samaya-samaya para siddhAntoM kA ullaMghana kara Asevita anAcAra ko tathA sad vicAroM ke viplAvaka kathanoM ko nirIkSaNa aura parIkSaNa karane meM dakSa kauna vyakti kisa prakAra svIkAra karegA ? mahAn duHkhadAyI usa andhAnukaraNa kI vRttiyoM se kyA prayojana ? 66. nAnAyatnavividhavidhibhirbodhito buddha vaya noM buddho'sau gururabhidhayA no mataM tena kiJcit / sattonmAdaiH sunayivinayaM pratyutodbhISaNArtha, : saMvRttazca svarucizithilAcArasaMsthApanArtham // buddhimAn muni bhikSu ne vividha prayatnoM tathA aneka vidhiyoM se AcArya ko samajhAnA cAhA, para ve nahIM mAne aura unhoMne kucha bhI svIkAra nahIM kiyaa| pratyuta sattA ke unmAda se usa suvinIta ziSya bhikSu ko DarAne lage aura apanI ruci ke anusAra zithilAcAra kI saMsthApanA karane lge| 67. tAdRgavRttyA manasi viditaM bhikSavayastadAnoM, nAyaM boddhA kathamapi gurulaukikA''saktisaktaH / adyAhaM nistaraNamanaghaM svAtmanastat karomi, mokSAkAMkSI nijahitarataH konyapRSThe bruDecca //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zrIbhikSumahAkAvyam unakI vaisI pravRtti ko dekhakara muni bhikSu ne mana hI mana socA, guru laukika Asakti meM rakta haiM, isalie ve kisI bhI prakAra se samajhAe nahIM jA skeNge| isalie aba mujhe apane AtmoddhAra ke lie supatha svIkAra kara lenA cAhie / mokSAbhilASI puruSa apane hita ko sAdhatA hai| vaha kisI dUsare ke pIche DUbatA nhiiN| 6.8. tAdRragacchai kimiha vilasadvezmavAsAnurUpa nAmAntarya kSitipadhanikaupamya gacchAdhipaH kim / kiM yatsAmAjikanapanayAbhAsataddharmanItyA, mithyAcAraiH kimuta jntaavnycnaajaalklpH|| _ bhikSu ne socA, vaise gacchoM se kyA jo gRhasthAzrama ke anurUpa hoM, vaise gacchapatiyoM (AcAryoM) se kyA jo nAmAntara se rAjA evaM dhanika kI upamA dhAraNa karane vAle hoM, vaisI dharmanIti se kyA jo sAmAjika aura . rAjanIti ke sadRza ho, tathA usa mithyA AcAra se kyA jo janatA ko phaMsAne ke lie jAla sadRza ho? . 69. ki tAdakSAdhikRtaguruNA yaH svayaM vItarAgAM stanmaryAdAH samayasuhitA laGgha yet kAlakUTAt / na svacchando gururapi bhaved gavito gauraveNa, tasyApyAste zirasi samayaH prAggururvA sasImaH // vaise guru se bhI kyA jo vItarAga tathA unake dvArA nirdiSTa Agamika maryAdAoM ko kAlakUTa viSa samajha kara unakA ullaMghana kre| guru bhI apane ahaMkAra se grasta hokara svacchaMda na bana jAeM, manamAnI na karane lageM, kyoMki unake zira para bhI siddhAntoM aura pUrva guruoM kI maryAdAeM haiN| 70. santaH prAyaH zithilazithilAcAravistAravIrA, - agregre svasvasukhasuvidhAsaukhyazIlatvalInAH / / svasvApekSAgamavidhiparAvartane vyagracittAH, . sAhAyyasyAvitathasupathe kA'bhilASAsti tebhyH|| usa samaya AcArya ke sAtha jo santa the ve prAva: zithila aura zithila AcAra ko vistAra dene vAle hI the / ve Age se Age apanIapanI sukha-suvidhA aura sAtA meM lIna the| itanA hI nahIM, ve apanI-apanI apekSA se Agama-vidhiyoM ke parivartana meM vyagracitta the| aise muniyoM se sanmArga meM sahAyatA pAne kI abhilASA hI kyA kI jA sakatI hai ?
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 71. satsAmUhyAjjagati janatAkarSaNotsarpaNAdi, tasyAbhAve tadasadiva tannistarAmo vayaM tu| stokAH santopyahaha tarituM nezvarA niHspRhAH ki, svAtmoddhAraH pramukhaviSayaH sAdhyate'smAbhirAzu // yaha saca hai ki yadi zuddha sAdhuoM kA samUha ho to usase jagat meM logoM kA AkarSaNa ho sakatA hai aura anuyAyiyoM kI saMkhyA bhI bar3ha sakatI hai| usake abhAva meM vaisA nahIM ho sktaa| aisI sthiti meM hama to apanA nistAra kreN| kyA thoDe bhI niHspRha vyakti bhavasAgara ko tairane meM samartha nahIM hote ? AtmA kA uddhAra karanA hamArA pramukha viSaya hai| aba zIghra hI hameM use sAdha lenA caahie| 72. prastAve'smin sahajasubhago'gAd vasanto vasantaM, - taM shaithilyaacrnnclitaacaarcaaritrvtsu| dRSTvA kAmAkulasuhRdasAvityaniSTapravAdaprakSAlAya pravarasamayaM prApta ityujjahAsa // jaba bhikSu svAmI AtmoddhAra kI bhAvanA se otaprota ho rahe the, usa samaya sahaja sukhada vasanta Rtu kA Agamana huA aura usane zithilAcAra ke kAraNa cAritrazUnya sAdhuoM ke sAtha nivAsa karane vAle bhikSu ko dekhakara socA-'saMsAra meM merA yaha apavAda. hai ki vasanta Rtu kAmAtura vyaktiyoM ke lie mitravat hai|' aba usa. kalaMka ko dhone kA suavasara prApta ho gayA hai| maiM bhikSu ko sadpreraNA dekara usa apavAda ko miTA duuN| . 73. kAmAndhA'nAM tadabhilaSitA''modasammodadaiH kiM, puNyAd bhraSTaH svayamapi pareSAmapi bhraMzako'ham / adyataM satpathapathikatAmAzrayantaM vitIrya, protsAhaM syAM sukRtaphalavAnityasau tatsahAyI // . vasaMta ne socA--'kAmAMdha vyaktiyoM ko abhilaSita Amoda-pramoda kI sAmagrI pradAna karane se kyA ? maiM svayaM dharma se bhraSTa hUM tathA dUsaroM ko bhI pathacyuta karatA huuN| to Aja maiM satpatha kA Azraya lene ke lie utsuka muni bhikSu ko protsAhana dekara puNyopArjana kruuN|' aisA socakara vaha vasaMta Rtu unakA sahayogI bana gyaa|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrIbhikSumahAkAvyam 74. yaH pratyarthI zamadamaguNAnAM sadA vizvavizve 'vIkSApanno yamaniyamahRd vyAptavizvopyavizvaH / atyantorjasvalaratipatermukhyasenAdhinAtha, iSyaH so'sya prakRtiSu parAvRcca nAsIra viirH|| vasanta Rtu zama, dama Adi guNoM kA zatru rahA hai tathA pUre saMsAra meM binA kisI hicaka se yama, niyama Adi ko naSTa karatA rahA hai, pUre vizva meM vyApta hokara bhI atRpta hai tathA vaha atyaMta ojasvI kAmadeva kA mukhya senApati hai| vaha vasanta apanI sabhI prakRtiyoM ko rUpAntaraNa kara muni bhikSu kA agragAmI vIra bana gyaa| 75. phullAmrAdau zukapikasaratsArikAhaMsakeki rolmbaadiprkRtisrsodgunyjnairgunyjyntii| vAsantazrIH pramuditamanAH svAmizuddhAzayAnAM, sotkaNThA svAgatiratiratA prerayantIva bhAti // usa samaya vikasita AmravRkSoM Adi para sthita tote, koyala, mainA, haMsa, mayUra, bhramara Adi ke svAbhAvika tathA sarasa guJjAravoM se gujita vAsantazrI atyanta zobhita ho rahI thii| aisA pratIta ho rahA thA mAno .vaha atyadhika pramudita hokara, svAmIjI ke zuddha vicAroM se utsAhita tathA svAgata meM rata hokara unheM pragati ke lie preraNA de rahI ho| . 76. kvAmbhaHsekastadapi mukulaM medinImaNDalAsyaM, phullotphullaM haritabharitaM kalpayAmi prakRtyA / ekopi tvaM vitanu sutarAM zrAyasaM madvadeva, vyAhatu taM surabhirabhitaH sambhramaimbhramacca // pAnI ke siMcana ke abhAva meM bhI maiM saMpUrNa vasundharA ko svAbhAvika rUpa se puSpita, phalita aura harI-bharI kara detA hUM vaise hI tuma akele prANImAtra ke lie kalyANakArI bana jAo-aisA bhikSu svAmI ko kahane ke lie vaha vasaMta Rtu sasaMbhrama cAroM ora ghUmane lgaa| 1. avizva:-atRpta / 2. iSyaH- vasanta Rtu (vasanta iSya: surabhi:--abhi0 2070) 3. nAsIraM-Age calane vAlI senA (nAsIraM tvagrayAnaM syAt-abhi0 __3 / 464) / 4. zrAyasaM-kalyANakara / 5. surabhiH-vasanta Rtu|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 navamaH sargaH 77. yo jayyaH kairapi na tRNavan manyamAnastrilokI, taM gaviSThaM kusumakalikAmAtratazcUrNayAmi / ArhantyArthaM tadivajinavAGmAtrataH kupravAdA, jetavyAste kusumasamayastvevamUce munIndram // jo kisI se bhI jItA nahIM jA sakatA, jo trilokI ko tRNa ke samAna tuccha mAnatA hai, vaise ahaMkArI ko bhI maiM kusuma kalikA mAtra se cUrNa-cUrNa kara detA huuN| vaise hI Apa bhI Arhat dharma ke lie jinavANI mAtra se kupravAdoM ko jIteM-aisA vasanta Rtu ne muni bhikSu se nivedana kiyaa| 78. mAphandAnAM parimalamilanmajaromAlikAnAM', peyaM peyaM surasamanizaM vizvasamprINanArhAH / tannunnAH kiM kalakalaravAn kokilAH kAntakaNThA, etaM protsAhayitumRSipaM vyAharante kimadya // - AmroM ke parimala se abhivyApta maMjariyoM ke madhura mAdaka rasa ko sadA pI-pIkara samasta vizva ko tRpta karane vAle usa vasaMta se hI mAno prerita hokara kAntakaMThavAlI kokilAeM kala-kala zabda ke miSa se isa munivarya ko protsAhita karane ke lie hI kyA Aja bola rahI haiM ? 79. dhIrAdhIrA pavanalaharI saurabhADhayA sumAliH, kaGkalyAdyAH pikakalakalAH puSpitAH pusspvaattyH| . vAsantyAdyAH sthalajalalatAmAlatImallikA ca, dolAkhelA sarasijasaraH kUrdanaM me'sti sampad // vasaMta Rtu ne kahA--dhIre-dhIre bahane vAlA yaha pavana, sugaMdhita puSpAvali, kaMkelI Adi vRkSa, koyala kI kuhU kuhU, puSpita vATikAeM, sthala aura jala meM hone vAlI vAsantI Adi latAeM, mAlatI aura mallikA kI pracuratA, jhUloM kA jhUlanA, padmAkaroM se paripUrNa sarovara meM krIDA-yaha sArI merI saMpadA hai| 80. tadvat sudRGmananacaraNaM nirmaloddezya pUrva, dAnaM zIlaM sasumatatapo bodhanaM bhavyarAzeH / satsvAdhyAyAcaraNakaraNArAdhanaM sAdhanaM svamaSTau yogA jinavaramatodbhAvanaM te vibhUtiH // 1. mAlikA-mAdaka peya (ApTe)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zrIbhikSumahAkAvyam usI prakAra munivarya ! samyagjJAna-darzana aura cAritra, nirmala uddezya se kiyA jAne vAlA dAna, zIla kA anuSThAna, subhAvanA se tapA gayA tapa, bhavya prANiyoM ko pratibodha denA, satsvAdhyAya karanA, caraNa-karaNoM kI ArAdhanA karanA, svayaM ko sAdhanA evaM ATha yogoM se jinamata kI prabhAvanA karanA--ye saba ApakI saMpadAeM haiN|' 81. saMvarddhasvApratihatagatevighnabAdhAM vipothya, . nirbhIkaH san pathi nipatitApanmahAzailadurgAn / zruddhApekSaH svaparataraNottAraNoddezyamAtrAt, satyodghoSaM vidadhadabhito'haM yathA tvaM tathA syaaH|| __ munivara ! Apa apratihata gati se Age se Age bar3hate rheN| Apa sabhI vighna-bAdhAoM ko dUra kara, nirbhIka hokara, mArga meM Ane vAlI mahAn parvata kI bhAMti durgama ApadAoM ko samApta kara calate cleN| Apa svayaM bhavasAgara ko tairane aura dUsaroM ko tairAne ke zuddha uddezya se satya kI udghoSaNA karate hue cAroM aura ghUmeM, jaise maiM ghUmatA huuN| 52. kiM tannunno vadati sanayaH sautravArtA manuSva, no cenno tvaM mamagururahaM naiva shissystvdiiyH| ukte'pyevaM kathamapi na taiH svAgrahAsaktacittaH, santoSAha kimapi gaditaM sUttaraM naiva kiJcit // anumAna hotA hai ki kyA usI basanta Rtu se prerita hokara muni bhikSu ne AcArya raghunAthajI se yukti purassara kahA-Apa Agama kI bAta ko maaneN| yadi Apa nahIM mAnate haiM to na Apa mere guru haiM aura na maiM ApakA ziSya / itanA kahane para bhI apane Agraha se pratibaddha AcArya raghu ne santoSaprada koI uttara nahIM diyaa| 83. tasmAd bhikSurmadhu'sita'dale karmavATayAM navamyAM, navyAbdAdau prazamarasavAn dharmanItipratISThaH / zAntyA kAntyA'taralatarasA troTayitvA hi sarvAn, sambhogAMstaiH saha sapadi sa sthAnakAnniHsasAra // isIlie naye varSa ke prAraMbha meM, caitra zuklA navamI ke dina prazAntarasa meM otaprota, dharmanItiniSTha bhikSu ne zAMti, gaMbhIratA aura dRDha sAhasikatA ke sAtha AcArya raghunAthajI ke sAtha bane hue sabhI saMbhogoM (saMbaMdhoM) ko toDakara usa sthAnaka se bAhara nikala ge| 1. madhu:-caitra mAsa (caitro madhuzcaitrikazca-abhi0 2 / 67) 2. sitaH-zukla (abhi0 6 / 28)
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 269 84. dravyAcAryAnanamapi tadA zyAmatAsvAdalehi, glAnaM mlAnaM kamalamivaM sat puNDarIkaM himaanyaa| hA hA ! jAtaM kimiti manasA'takitaM me samakSa- . mitthaM sobhUccyutapatha ivAlocanAzocanAbhyAm // usa samaya dravyAcArya kA muMha zyAma ho gyaa| vaha murajhAe hue kamala kI bhAMti tathA himapAta se Ahata puMDarIka jaisA dIkhane lgaa| unhoMne mana hI mana socA-'mere sAmane hI yaha kyA ho gayA ?' isa prakAra ve cintana aura vimarza karate hue digmUDha ho ge| 85. itthaM bhikSuH svagurubhiramAhArapAnIyayozca, vaisambhogyAt svazirasi mahAzaGkaTAdrInudasthAt / yat tatkAle gaNiraghurabhUt prauDhasAmarthyazAlI, loke lokA api tadanugAH puSkalAH pakSarUDhAH // isa prakAra muni bhikSu ne * apane guru ke sAtha AhAra-pAnI Adi ke samasta saMbhogoM (saMbaMdhoM) ko toDakara mahAn saMkaTa ke parvata ko apane zira para uThA liyaa| kyoMki usa samaya AcArya raghunAthajI pUrNa sAmarthyayukta zaktizAlI AcArya the aura unake pakSadhara zrAvaka bhI atyadhika saMkhyA meM the| 86. zrImadbhikSI bhagavati pRthak sampravRtte hyanena, prArabdhastai raghuraghuvarairghorarUpo virodhH| pratyAvRttyA kathamapi punarbhItitaH sthAnake'sau, pratyAgacchediti nijamanobhAvanAgUDhalakSyaH // ___ AcArya raghunAthajI ne socA ki kaSToM se bhayabhIta hokara muni bhikSu punaH vicAra kara sthAnaka meM A sakate haiN| apane mana ke isa gUDha lakSya se prerita hokara zrImad bhikSu ke pRthak ho jAne para unhoMne unake sAtha ghora virodha prAraMbha kara diyaa| 87. etaM bhikSu sapadi vivazIkartumetena maJja, gehe gehe vagaDinagare sphoritaH sevakazca / tad dvArA taiH sphuTataramiyaM ghoSaNA ghoSitavaM, sthAnaM kenApyahaha gRhiNA bhikSave'smai na deyam // 88. yo vA kopi zrutavidita nA dAsyate sthAnamasmA yAjJAbhaGgAt sa khalu manujaH sarvasaMghena daNDyaH / manirdezAd bahiravinayI nirgataH sampradAyAdeSo'na) samasukRtibhirmAnanIyo na kiJcit // (yugmam)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam bhikSu ko sahasA vivaza karane ke lie AcArya raghu kI AjJA se zrAvaka saMgha ne eka sevaka ke dvArA bagaDI nagara ke ghara-ghara meM yaha spaSTa ghoSaNA karavAI ki bhikSu ko Thaharane ke lie koI bhI gRhastha sthAna na de / yadi koI gRhastha isa ghoSaNA ko sunane aura jAnane ke bAda bhI bhikSu ko sthAna degA to vaha AjJAbhaMga kA doSI hogA aura vaha saMgha dvArA daMDanIya hogA / yaha muni bhikSu merI AjJA se bAhira hai, avinayI hai aura saMgha se bahirbhUta hai / yaha ayogya hai / yaha dhArmika zrAvakoM dvArA kisI bhI prakAra se mAnanIya nahIM haiM / 270 89. nAbhUdasmAd ghRNitaghRNitAd raudrarUpAd virodhAd, bhItabhIruH paramapathago bhikSurakSuNNatejAH / fi pArIndro mRgazazamukhAraNyajAtaividRbdhaiH, kaSTaH kliSTo bhavati sahajaujasvivaryaikavaryaH // - mokSapatha ke pathika bhikSu abhaya aura akSuNNa tejayukta the / ve isa ghRNita aura raudra virodha se tanika bhI bhayabhIta nahIM hue / kyA svabhAva se hI mahAn parAkramI siMha, mRga, zazaka Adi araNyapazuoM dvArA saMpAdita kaSToM se kabhI ghabarAtA hai ? 90. puMsiho'sAvavicalatayA nizcite svIyamArge, tiSThan dhIro jalanidhihRdA locate locanArhaH / aiApattyA yadi punarahaM sthAnake saGgataH syAM, pazcAttasmAnmadabhilaSito nirgamo durlabho'yam // puruSasiMha muni bhikSu apane svIkRta aura nizcita mArga para avicala the / ve sAgara kI bhAMti dhIra-gaMbhIra the / unhoMne socA - yadi maiM ina ApattiyoM se ghabarAkara punaH sthAnaka meM calA jAtA hUM to phira mere lie usase icchAnusAra nikala pAnA atyaMta duSkara ho jAegA / 91. saMkalpyaivaM manasi matimAn bhAvikaSTApakRSTAM cintAM sUkSmAmapi na vidadhat siMhavRttyA nivRttyai / tasmAd draMgAt prazamarasabhRt saMyamArthIvagehAniSkrAnto'nAgatabhayamucAM mukhyamukhyaH sabhikSuH // isa prakAra matimAn bhikSu saMkalpa kara, bhaviSya kI bhI na karate hue siMhavRtti se nivRtti ke lie usa nagara se paDe jaise prazamarasa se paripUrNa saMyamArthI puruSa ghara se nikala paDatA hai / usa samaya abhaya vyaktiyoM meM agraNI muni bhikSu anAgata bhaya se sarvathA aspRSTa the / sUkSmatama cintA vaise hI nikala
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 271 92. yAvadbhikSurviharaNavidhergopurAbhyarNadezaM, yAtastAvajjavanapavanaiH smprvRttaandhvaatyaa| manye kAJcid guruviracitAM dAtumacchAM pratiSThAmatraivaitaM kamapi samayaM sthaatumutpreryntii|| jaba bhikSu viharaNa karate hue nagara dvAra (gopura) ke pAsa pahuMce taba teja AMdhI cala paDI, mAno ki vaha AMdhI muni bhikSu ko guru dvArA kisI acchI pratiSThA dilAne ke lie unheM kucha samaya taka vahIM rukane kI preraNA de rahI ho| 93. vAtyAyAM no gamanamucitaM satsatAminyavekSya, dvArAt tUNaM prmkrunnaaklinnshuddhaantraatmaa| sa pratyAgAt puravarabahirjetasiMhAbhidhasya, kAsArAlyAM janakanilayacchatrikAsveva tasthau // 'teja AMdhI meM vihAra karanA muniyoM kA kalpa nahIM hai'- yaha socakara parama kAruNika aura pavitrAtmA muni bhikSu zIghra hI lauTa Ae aura : zmazAna bhUmi meM tAlAba kI pAla para grAmAdhipati ThAkura jetasiMhajI kI '. chatriyoM meM Thahara ge| 94. Akaryetad raghuraghuguruH puSkalaiH sandhaloka statrAyAto vadati balato maMkSu bhikSu vilkssH| mA gA mA gA iha mama gaNaM mAM ca muktvA'yibhikSo!, nirmAhi tvaM zlathitahRdayaM vRddhavAkyaM manusva // * AcArya raghunAthajI ne yaha sunA aura ve saMgha ke aneka logoM ko sAtha le chatriyoM para Ae aura Azcarya vyakta karate hue jora se bole-o bhikSu! tuma mata jAo, mata jaao| mere gaNa ko aura mujhako choDakara mata jaao| tuma apane hRdaya ko namra karo, zithila karo aura mujha bUDhe kI bAta ko maano| 95. eSa kliSTo viSamaviSamo duHSamAraprakAraH, saMvetsi tvaM nahi kimadhunA kIdRzo gAtrabandhaH / ko'vyAdasmin samayasamitAM sAdhutAM sauSThavena, pratyAyAhi pramuditamanAH svAgrahaM projjhya dUram // yaha pAMcavAM kAla atyaMta viSama aura kaSTaprada hai| zarIra kA saMhanana bhI kitanA zithila hai-kyA tuma yaha saba nahIM jAnate ? kauna sAdhaka aise kliSTa kAla meM sAdhutA kA zuddha pAlana kara sakatA hai ? tuma apane Agraha ko dUra kara, prasanna mana se apane sthAna para lauTa aao|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 96. pratyAdiSTaM samayasamayAd bhikSuNA bhikSuvRttyA, nUnaM jAne sphuTataramayaM sAmprataM paJcamAraH / kintvArhantyo dhruva iva sanAdekarUpo' hi dharmastasmin kAlAt kathamapi kadA no parAvarttanatvam // uttara dete hue kahA - 'maiM yaha sunakara muni bhikSu ne sAdhuvRtti se AgamoM ke AdhAra para yaha spaSTa rUpa se jAnatA hUM ki yaha pAMcavAM ara hai / kintu Aheta dharma dhruva nakSatra kI bhAMti sadA eka rUpa rahA hai, zAzvata rahA hai / usa kAla se lekara Aja paryanta isameM kisI prakAra kA kabhI bhI parivartana nahIM huA / ' 97. evaM mUlottaraguNagaNaiH zreyasaH zAmbhavasya, no kSantavyA bhavati ca parAvRttireSA vizeSAt / mUlaM zreyo vilasatitarAM paJcako ruvratA''yaM, dvaitIyIkaM vimalitatapo hya uttaraM saprabhedam // zrIbhikSumahAkAvyam__ muni ke mUlaguNa aura uttaraguNa kalyANa ke vidhAtA haiN| pAMca mahAvrata sUla guNa haiM aura bheda-prabheda vAlA tapa uttaraguNa hai / vizeSa rUpa se inameM parivartana karanA yA inase lauTa AnA kisI bhI prakAra se kSamya nahIM hai / 98. hiMsAH kiM bhavati sukRtaM zreyaso vA pracAro, sAdyaiH kiM vRjinajananaM kAlavailomyatazca / AjJAbAhye jina bhagavatAM jainadharmaprasUti rAjJAntaH kiM sphurati duritaM karhicit kutracicca // kyA kAla - vaiSamya ke kAraNa hiMsA Adi pApoM se dharma yA dharma-pracAra tathA ahiMsA Adi dharmo se adharma ho sakatA hai ? kyA arhat AjJA ke bAhara dharma aura AjJA meM adharma yA pApa kabhI kisI prakAra se saMbhava hai ? 99. ye niHsattvA bhavagasuvidhAsvAda sallInadInA, doSAn svIyAn samayamiSato goStukAmA mudhaiva / zuddhAcAraM ryamaniyamasaMpAlanAyAM kadaryA, ehyAnandapramukha pathikAste hi kAlAnugAH syuH // jo sattvahIna haiM, prApta hone vAlI sukha-suvidhAoM ko bhogane meM tallIna haiM, jo samaya ke bahAne apane doSoM ko vyartha hI chupAnA cAhate haiM, jo zuddha AcaraNa se yama, niyama ke pAlana meM kAyara haiM, aihika Ananda ke mArga ke pathika haiM, vaise manuSya hI jamAne ke anusAra calate haiM / 1. sanAt sadA ( abhi0 6 / 167 ) |
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ , navamaH sargaH 100. turyAre prAk savidhizapathasvIkRtiH pAlanA''sIt, tadvadasminnapi sakuzalaM duHSamAre'pi shkyaa| kAlavyAjAd vrata zithilatApoSaNA naiva kAryA, svAnAcIrNAGgasukhasuvidhAdurbalatvAdi heyam // cauthe Are meM jaise vidhipUrvaka niyama liyA jAtA aura usI vidhi se usakA pAlana kiyA jAtA, usI prakAra Aja isa pAMcaveM Are meM bhI niyamoM kA pAlana zakya hai| kAla kA bahAnA lekara vratoM ke pAlana meM zithilatA kA poSaNa nahIM karanA caahie| tathA apane dvArA AcIrNa doSoM, zArIrika sukha-suvidhAoM tathA mAnasika durbalatAoM ko choDa denA caahie| 101. nindhaM heyaM caraNazithilatvaM yathAre caturthe 'nehasyasminnapi tadiva tadvipriyaM varjanIyam / svAsAmarthyAdabhilaSaNataH ki parAvarttate'dya, khaNDaM khaNDaM kathamivabhavetpaJcakoruvatAnAm // ___ jaise cauthe Are meM cAritra kI zithilatA heya aura niMdya mAna jAtI thI, vaise hI Aja vartamAna meM bhI vaha nindanIya aura varjanIya hai| kyA Aja usake pAlana kI apanI asamarthatA tathA icchA se usameM parivartana kiyA jA sakatA hai ? pAMca mahAvratoM kA 'kyA Aja khaMDa-khaMDa meM pAlana kiyA jA sakatA hai ? 102. turyAre'pi tricaturazanatyAgato bhUyamAna- . .. mAsIccArvaSTamamiha tapo'dyApi kiM tattathA na / . jJeyaM jJeyaM caNakakaNikAmAtramAsvAdyako'pi, tat kiM kartuM prabhavati naraH paJcamArAdidAnIm // cauthe Are meM jaise tIna dina taka tIna yA cAra AhAra kA tyAga karane se hI tele kI tapasyA hotI thI aura Aja bhI kyA vaha vaise hI nahIM hotI hai ? kyA Aja isa pAMcaveM Are meM koI vyakti cane kA eka dAnA khAkara tele kI tapasyA kara sakatA hai ? Apa gaharAI se soceN| . 103. no cettattadviditabahudhAdoSasaMsevanAbhiH, , , , , , . zrAmaNyaM syAt kimiva vadatAmAgamoktyAtra satyam / tasmAda, dhRtvA zirasi sutarAmAha tI ziSTimiSTAM,,. prANotsargAdapi sumunitAmArirAtsurmudA'dya // .
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrIbhikSumahAkAvyam yadi telA aise nahIM ho sakatA hai to phira jAnabUjhakara bAra-bAra 'doSoM kA sevana karate rahane se zrAmaNya kaise saMbhava ho sakatA hai ? Arya ! '' Agamokta satya se hameM yaha btaaeN| maiM arhatoM kI anuziSTi ko zirodhArya kara, prasannatApUrvaka prANotsarga karake bhI zuddha munitva kI ArAdhanA karane kA Aja bhI icchuka huuN| 104. nairAzyAmbhodharakharaghaTodghATinoM bhAratI tAM, zrutvA bhikSoH khalu guruvaraH prAha taM tiivbaannyaa| nirvoDhuM tvaM na hi na hi tathA paJcamAre samarthaH, manyasvaitAM hitagiramimAM hyanyathA te'nutaapH|| muni bhikSu kI vANI raghunAthajI ke nirAzApUrNa bAdaloM kI niSThura ghaMTA ko chinna-bhinna karane vAlI thii| ve use sunakara pracaNDa vANI meM bole --- 'bhIkhana ! isa pAMcaveM Are meM vaisA tuma kara nahIM skoge| tuma merI isa hitakArI vANI ko suno, anyathA tumheM anutApa karanA hogaa|' ..105. AkaNyavaM sapadi sutarAM so'pi taM prottatAra, tacchAM vAcaM kimiva bhavatAmabhyupaimyapramANAm / sat siddhAntAn jinaviracitAn vAcayitvA prakAmamantaM kRtvA niravasamahaM nAsti zaGkAdya kiJcit // yaha sunakara muni bhikSu tatkAla uttara dete hue bole-'Arya ! ApakI isa tathyahIna aura aprAmANika bAta ko kaise svIkAra karUM ? maiMne jinezvaradeva dvArA racita sasiddhAntoM kA gaharA adhyayana kara nirNaya kiyA hai, aba maiM nizcita huuN| mere meM aba koI zaMkA nahIM hai / ' .. 106. tIrthaM tasyAntimajinapateH paJcamAGgapramANAda, ...gamyetattad dhruvatarapathA paJcamArAvasAnam / ... tasmAdAjJAM jinabhagavatAmuttamAGga nidhAya, pravajyAyA avikalatayA pAlanArtha smutkH|| 'Arya ! pAMcaveM aMga-Agama bhagavatI ke pramANa se yaha mAnA gayA hai ki aMtima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA zAsana nizcita rUpa se pAMcaveM Are ke anta taka clegaa| isalie bhagavAn kI AjJA ko zirodhArya kara pravrajyA kA avikala pAlana karane ke lie maiM utsuka huuN|'
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 107. etad zrutvA truTitavivaza prAntatantupratAnAs'cAryasyArteracaladadhikA mohatazcAzrudhArA / zyAma prAgudasahito bhAnurAkhyattadaSigacchezaH san kimiva bhavatAllokalakSyaH plutAkSaH // usa samaya yaha sunakara raghunAthajI kI durAzA ke prAnta - tAra TUTa gae aura taba duHkha aura moha ke kAraNa unakI AMkhoM se azrudhArA baha calI / zyAmadAsajI mahArAja ke saMpradAya ke muni udayabhAnajI vahIM upasthita the / unhoMne raghunAthajI se kahA -- ' Apa gacchAdhipati haiM / Apa aisA kyoM kara rahe haiM ? logoM ke dekhate hue Apa kyoM AMkheM gIlI kara rahe haiM ? ' 1-08. so'vak kasyApyayati sumune ! kopi caikopi tatra, cintAtyantA bhavati suhRdo buddhividyAvibhUteH / yantya'smattastvanupamatamAH paJcapaJcaikadA'mI, dhairyAdhAraM sphaTati hRdayaM me'dya tAdRgzviyoH // 275 AcArya raghunAthajI bole- 'mune ! jisa kisI gaccha kA eka sAdhu bhI gaccha se calA jAtA hai to usa gaccha ke suhRd aura buddhi-vidyA se samRddha AcArya ko atyaMta cintA hotI hai / kintu yahAM se pAMca-pAMca anupama muni eka sAtha cale jA rahe haiM / aisI sthiti meM dhairyadhArI merA hRdaya isa viyoga se Aja cUra-cUra na ho, yaha kaise saMbhava hai ? ' 109. AsItpreyAn gaNapatiraghoH sarvaziSyAvataMsaH, zrImadbhikSuH prakhara matimAn kovidAnAM kalADhyaH / sandhe tAdRk bhavanamadhikaM gauravaM gauravaM sat, saubhAgyaM zrIgaNaparivRDhasyApi vizvaprazasyam // muni bhikSu gacchagata muniyoM meM ziromaNI, prakhara buddhi saMpanna tathA vidvAnoM meM labdhapratiSTha the / ve AcArya raghunAthajI ke paramapriya ziSya the / saMgha meM aise vyakti kA honA saMgha kA atyadhika gaurava aura sAtha hI sAtha gaNa ke AcArya kA bhI jana-jana dvArA prazaMsanIya saubhAgya hai / 110. kintvetasya prativacanata zchinnabhinnAbhilASo, nairAnandyAnubhavanaparo'yaM viSaNNo niSaNNaH / mohAdasmAd guruvaragatAtprAkRtAd drAvaNIyAdAtmAntebhyastadapi ca manAg no vyacAlit sa bhikSuH // 1. vivaza: - aniSTa buddhivAlA ( vivazo'niSTaduSTadhIH - abhi0 3 / 102)...
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrIbhikSumahAkAvyam bhikSu ke pratyuttara se AcArya raghunAthajI kI abhilASA chinna-bhinna ho gaI aura ve nirAzA kA anubhava karate hue atyanta khinna hokara baiTha ge| apane guru ke prati muni bhikSu kA jo dravita karane vAlA svAbhAvika moha thA, usase bhI ve muni-patha se vicalita nahIM hue| 111. tenAlocyaskhalitamanasA yaddine'tyAji sadma, tasmin ghana mama ca jananI pUrNavAtsalyapUrNA / atrAsArAn mayi paravazA vAhayAmAsa bADhaM, niSkrAnto'haM tadapi ca tadA niHspRho nisskriyaarthii|| bhikSu ne apane sthira mana se socA, jisa dina maiMne pravrajyA ke lie ghara choDA thA, usa dina merI vAtsalyamayI mAM ne mere prati atyaMta moha ke kAraNa bahuta AMsU bahAe the| para maiM nispRha hokara ekamAtra mokSa-prApti kI abhilASA se ghara se nikala gayA thA / 112. tat kiM mUlyaM guNahatagurorvASpavegApaveNyA, pAtinyA yajjananamaraNAmbhodhicakre'ticakre / etad dRSTvA yadi punarihodrekataH sammilAmi, tanme'mutra prapatati mahArodanaM todanaM ca // 113. evaM dhyAtvA dravitakaraNotpiJjalaM' prAJjalaM tan, nirbandhaM taM niraharadayaM bhikssuruurdhvjnyvijnyH| dveSAtUrNaM calati na pumAn kintu rAgaprasaGgAt, vikrAntopi tvaritamabhitaH kSobhamabhyeti mUrchat // (yugmam) to phira ina guNazUnya guru kI vega se bahane vAlI azrudhArA kA mUlya hI kyA hai ? yaha to janma-maraNa rUpa gahare samudra meM Dubone vAlI hai| isako dekhakara yadi maiM bhAvAveza meM unameM puna: zAmila ho jAUM to na jAne mujhe paraloka meM kitanA ronA paDegA, kitane kaSTa sahane paDeMge ? ___ aisA socakara atyaMta vyAkulatA aura saralatA se kie gae raghunAthajI ke usa hRdaya-drAvaka Agraha se bhI mokSapatha ke jJAtA aura vivekavAn bhikSu vicalita nahIM hue| dveSapUrNa vAtAvaraNa se vyakti zIghra vicalita nahIM hotA kintu rAga ke prasaMga se parAkramI vyakti bhI zIghra hI atyaMta kSubdha ho jAtA hai, mUDha ho jAtA hai / 1. utpiJjala:- atyaMta vyAkula / 2. prAJjala:-Rju / 3. niraharadayaH-hRdayadrAvaka /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH. 277. 114. kintvetasmAd guruvarakRtAnnizcalo bhikSurasthAn, no sAphalyaM samupagatavAna sampradAyAdhinAthaH / tasmAd ruSTo'ruNitanayano bhISaNo bhISaNAsyo, . dravyAcAryo vinihitasamo vyAjahArAzu rUkSam // kintu AcArya raghunAthajI ke hRdayadrAvaka upakrama se muni bhikSu vicalita nahIM hue / ve apane saMkalpa meM nizcala rahe, aDiga rahe / asaphalatA se Ahata hokara AcArya raghunAthajI atyanta ruSTa ho ge| unakI AMkheM lAla ho giiN| unakA ceharA bahuta DarAvanA ho gyaa| ve nirapekSa hokara vole 115. re re bhikSo ! sukRpaNa ! kiyadyAsyasi tvaM ca dUra manAgne tvaM tava punarahaM pRSThapRSThe'smi nUnam / nRNAM pUraM tvadanunitarAM yatra tatra prayokSye, dAsye pAdau tava lagayituM naiva kutrApi kiMcit // 'o bhikSu ! tuma kitane anudAra ho! tuma kitane dUra jaaoge| dekho, Age-Age tuma aura pIche-pIche maiM lagA hI rhuuNgaa| tuma jahAM bha jAoge, maiM tumhAre pIche sadA logoM ko lagAe rakhUgA / tumhAre paira kahIM bhI sthira ho sakeM, vaise nahIM hone duuNgaa|' 116. tAM tadvANIM zravaNaviSayIkRtya dIpAGgajena,' sa vyAkhyAtaH kathamapi tadA sAdhvasAnno bibhemi / zAntyA soDhA samapariSahAn zuddhasAdhutvakAmaH, kAciccintA nahi mama kiyajjIvanIyaM jagatyAm // dIpAMgaja muni bhikSu AcArya kI usa vANI ko sunakara bole'taba to maiM kisI bhI prakAra ke AtaMka se bhayabhIta nahIM houuNgaa| maiM zuddha sAdhutva ke pAlana kA abhilASuka huuN| jo bhI kaSTa AyeMge maiM unheM zAntabhAva se sahana kruuNgaa| mujhe koI cintA nahIM hai| mujhe saMsAra meM aba jInA hI kitanA hai !' 117. yAvantyetat tribhuvanatale kRtsnakAryANyurUNi, tAvantyAtmA'parakRtamahAklezasAdhyAnyavazyam / dIvyoddezyastadahamadhunA sAsahirvAvahistAn, klaptA kenA'sukhasahamRte'laukikAnandanandiH // 1. nandiH harSa, vRddhi /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrIbhikSumahAkAvyam isa vizva meM jitane bhI baDe-baDe kArya hue haiM, ve sAre kArya cAhe svakRta hoM yA parakRta, mahAn kaSTa sahane se saMpanna hue haiN| maiM aba apane divya uddezya kI pUrti ke lie una kaSToM ko sahana karUMgA aura usI patha' kA vahana kruuNgaa| kaSToM ko sahe binA kisane alaukika Ananda ko prApta kiyA hai ? 118. dADhyaM dRSTvA navasucaritAkAMkSiNastasya bhikSoH, saJjAto'tha svayamapitadA dhIradhIraH smiirH|| tasmAd draGgAn nivRtinagaraM gantumutkaNThito vA', tatkAlaM so'pratimamahasA zAntavRttyA vyahArSIt // punaH sadcAritra ko svIkAra karane ke icchuka muni bhikSu kI dRDhatA ko dekhakara vaha AMdhI bhI taba svayaM dhImI ho gii| yaha dekhakara apratima tejasvI muni bhikSu ne tatkAla usa bagaDI nagara se zAMtabhAva se vihAra kara diyA, mAno ki ve mokSa nagara meM jAne ke lie utkaMThita ho rahe hoN| 159. dravyAcAryopyatha nijajanAn bhrAmayaMstasya pRSThe, dveSTuM peSTuM taducitamataM bambhramIti svayaJca / satyaM kartuM svavitathahaThaM yatyamAnena gurvI, carcA''rabdhA varalunagare bhikSubhistena bhuuyH|| __ AcArya raghunAthajI ne apane dveSa ke poSaNa ke lie tathA bhikSu ke satyamata ko pIsa DAlane ke lie apane bhaktoM ko unake pIche lagA diyA aura svayaM bhI unake pIche-pIche ghUmane lge| apane jhUThe Agraha ko satya pramANita karane ke prayatna meM unhoMne varalU nagara meM bhikSu ke sAtha carcA karane kA mahAn upakrama kiyaa| 120. Akhyad bhikSu zRNu zRNutamA madvacaH sAvadhAnaM, pazyedAnI kaThinakaThinaM paJcamAraM yadasmin / no zakyerannavitumanaghAM sAdhutAM ke'pi pUrNA, sAmarthya saMhananamapi tat kvAsti tatpAlanArham // carcA ke prasaMga meM AcArya raghunAthajI ne bhikSu se kahA- 'are !. . . suno, mere vacana ko sAvadhAnIpUrvaka suno| dekho, yaha mahAn kaThina pAMcavAM ArA hai| isa kAla meM koI bhI pUrNarUpa se munitva kA pAlana karane meM samartha nahIM hai| munitva kI pUrNa pAlanA ke lie kahAM hai vaha sAmarthya aura kahAM hai vaha zArIrika saMhanana ? 1. vA ivArthe /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 279 121. vRttAdhIzastadanususamAdhAyi sadbodhagarbha mAcArAMge caramajinapaiH pUrvamevaivamuktam / ye pArzvasthA skhalitazithilAste tathA vakSyamANA, no zakyeraMzcalitumadhunA saMyame zuddharItyA // ___ saccAritrI muni bhikSu AcArya kI bAta kA tAttvika samAdhAna dete. hue bole- 'carama tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne AcArAMga sUtra meM yaha spaSTa kahA hai ki jo pArzvastha, mArgacyuta tathA zithilAcArI hoMge, ve hI aisA kaheMge ki isa kalikAla meM zuddha rIti se saMyama kA pAlana azakya hai| 122. prApatkaSTaM gahanagahanaM nyAyavattadvacobhi dravyAcAryaH pratikathayituM prAbhavannaiva tatra / phAlabhraSTo mRgapatiriva vyagracittastadAnI, bhinnAM zailI punarapi tadAlambya bhikSu bbhaasse||' muni bhikSu ke nyAyocita vacanoM ko sunakara AcArya raghunAthajI atyaMta khinna ho gae aura pratyuttara dene meM samartha nahIM ho sake / jaise dAMva cUkane para siMha vyagra ho jAtA hai vaise hI AcArya vyagra hokara bhinna vArazailI meM punaH bhikSu se bole123. zuddhaM dhyAnaM yugalaghaTikAM saMyama pAlayet tat, tasya prAdurbhavati sutarAM kevalajJAnamatra / proce bhikSuryadi ca ghaTikAbhyAM bhavet kevalajJaM, tad dve nADyau zvasanamapi saMruddhaya tiSThAmi tadvat // . 'isa kalikAla meM yadi koI zuddha dhyAna se do ghar3I vizuddha saMyama kI pAlanA kara letA hai to use kevalajJAna kI prApti ho jAtI hai / ' raghunAthajI kA yaha kathana sunakara bhikSu bole-'yadi do ghaTikAoM ke zuddha saMyama se kevalajJAna kI prApti hotI hai to maiM do ghar3I taka nADItaMtra aura zvasanataMtra kA nirodha kara sthira raha sakatA huuN|' 124. pRcchAmyatra prabhavapramukhaiUrapaTTAdhinAthai stAvantaM kiM samayamapi satsAdhutA pAlitA no| yatte sarve sakalasumatairvaJcitAH santa eva, svargAbhogaM subhagasubhagaM bhUSayanto babhUvuH // 'maiM Apase pUchanA cAhatA hUM ki kyA mahAvIra-zAsana ke adhikArI... prabhava Adi pramukha AcAryoM ne do ghar3I kA bhI zuddha saMyama nahIM pAlA jisase ki ve sabhI kevalajJAna kI upalabdhi se vaMcita rahakara, svarga sukhoM ko hI prApta kara sake ! (viziSTa svargoM ko hI bhUSita kara sake / ) .. .
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 125. vIrasyAsaMzcaturupanavaprAksahasrA hi santaH, sArvAH saptAdizatayatayasteSu jAtAH parantu / zeSAracchadmasthitigatigatAH kiJca te nAr3ike dve, zuddhAM dIkSAM bhavadabhimatAd vAhyAJcakrire no // 1 'bhagavAn mahAvIra ke caudaha hajAra muni ziSya the / unameM se kevala sAta sau muni hI kevalajJAna prApta kara sake, zeSa muni chadmastha kI sthiti meM hI rahe / to kyA Apake matAnusAra una muniyoM ne do ghaDI kA bhI zuddha saMyama nahIM pAlA ?' 126. chadmastho'sthAt paramadalavad dvAdazAbdaM ca vIro, yuSmad yuktyA dvitayaghaTikAM noDhavAn sopi tat kim / evaM sAkSAt pariSadi tayoH sampravRtAticarcA, kintvAcAryopyanucitahaThI bodhito naiva buddhaH // zrIbhikSu mahAkAvyam. bhagavAn mahAvIra svayaM bAraha varSa ( tathA teraha pakSa ) taka chadmastha ' avasthA meM hI rahe / to kyA, ApakI yukti ke anusAra unhoMne do ghaDI taka bhI zuddha saMyama kA pAlana nahIM kiyA ?' isa prakAra baDalU nagara meM AcArya raghunAthajI aura muni bhikSu meM vizAla pariSad ke bIca carcA calI / kintu anucita Agraha ke dhanI AcArya samajhAne para bhI nahIM samajha pAe / 127. zraddhAcArapramukhaviSaye sa praNAyyo 'praNAyya', AtmAcAryairavagamayituM yA kRtA bhUricarcA / yat karttavyaM bhavati suvineyasya sarvaM kRtaM tat, tasyollekha fara vidadhe lekhanIgocaroccam // sabhI ke dvArA abhimata niSkAma muni bhikSu ne zraddhA aura AcAra ke viSaya meM apane AcArya ko udbodha dene ke lie vistRta carcA kI aura eka suvinita ziSya ko jo karanA cAhie vaha saba kiyA parantu maiM usakA ullekha kaise karUM, kyoMki vaha merI lekhanI ke sAmarthya se bAhara hai / 128. AsId bhinno jayamala munistatpitRvyo gururyaH, sopyAcAryaH sahajasaralaH so'milat kvApi sAdhu / taM sambaddhuM vidhivadate vizvavizvopakArI, zrImadbhikSurbhuvanabhavinAM bhavyabhAgyAbjabhAnuH // 1. sArvA :- sarvajJaH / 2. praNAyya: - niSkAma, virakta / * 3. apraNAyyaH - abhimata /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 281 129. kvArhavANI kva vimaladayA kvAsti niSpApadharmaH, kvaikAntIdRGa caraNakaraNe kvaasidhaaraavrtaani| kva kSAntyAdipravaradazanirgranthadharmaH samarmaH, saMvIkSyaM kva pravacanalasanmAtaro'STau vizuddhAH // 130. sAdhvAcAre vayamaniviDA naSTatattvA nitAntaM, pazyantopyAcaraNakaraNe saMvRtAkSA vipakSAH / svacchandatvaM sphurati sutarAM zikSitA ko'numantA, sUtrAdezAduparatimitA bhraSTalakSyA vilokyam // (tribhivizeSakam) usa samaya muni bhikSu ke cAcA guru muni jayamalajI eka bhinna Tole--muni saMgha ke AcArya the / ve sahaja aura sarala the / ve bhikSu se mile| taba samasta vizva ke upakArI, saMsArastha bhavya prANiyoM ke bhAgya rUpI kamala ko vikasita karane vAle sUrya sama zrImad bhikSu jayamala muni ko pratibodha dene ke lie vidhipUrvaka bole munivarya ! Aja dharmasaMgha meM kahAM hai arhad vANI ? kahAM hai niravadya dayA ? kahAM hai niravadya dharma ? kahAM hai caraNa-karaNa kI sAdhanA kI ekatAnatA ? kahAM hai asidhArA ke samAna kaThina mahAvratoM kI paripAlanA ? kahAM hai mArmika kSAnti Adi dasa prakAra kA munidharma ? kahAM hai pravacana meM zobhita ATha pravacanamAtAoM kI vizuddhi ?' . . _ 'sAdhvAcAra meM bhI hama zithila ho gae haiM, tattvacyuta ho gae haiN| hama AcAra-kriyA ko jAnate hue bhI nitAMta AMkheM mUMdakara viparIta AcaraNa kara rahe haiM / svacchaMdatA niraMtara baDha rahI hai| koI kahane vAlA aura mAnane vAlA nahIM hai| muni sUtroM ke AdezoM ke prati udAsIna-se ho rahe haiM / hama apane lakSya se cyuta ho gae / Apa yaha bhI dhyAnapUrvaka soceM / ' 131. SaTkAyAnAM trikaraNayujA''rambhasaMrambhanAdau, hiMsAtattvAjjinavacanato bAhyavRtyA ca sA syAt / tatrAdezopadizanatayA kiM bhavetpuNyadharmo, mizrazreyo'pi ca kimu tathA cintanIyaM bhvdbhiH|| tIna karaNa aura tIna yoga se SaTkAyika jIvoM ke AraMbha-samAraMbha meM hiMsA hotI hai / ise tattvadRSTi se athavA jinezvaradeva ke vacanoM se athavA bAhya vRtti dekheM to bhI vaha hiMsA hI rhegii| kyA usa hiMsAyukta pravRtti kA Adeza yA upadeza dene meM puNya dharma yA mizradharma ho sakatA hai ? Apa isa para vicAra kreN|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zrIbhikSumahAkAvyam 132. kAryasraSTuryadi ca kaluSaM kArakasyAnumantu dkAmnAyeGgitaracayitustacca nUnaM kRtAntaH / stainyaM kartunarapatinayAnnigrahaH pAritoSaM, dadyAlloptragrahaNavidadhat tatsamutsAhinaH kim // __ hiMsAyukta pravRtti karane vAle ko vadi pApa lagatA hai to usa pravRtti ko karAne vAle ko, usakA anumodana karane vAle ko tathA mauna rahakara AjJA yA saMketa karane vAle ko bhI nizcita hI pApa lgegaa| yaha siddhAnta kA kathana hai| rAjya-vyavasthA ke anusAra corI karane vAle cora kA nigraha kiyA jAtA hai| kyA corI ke mAla ko lene vAle tathA corI ko protsAhana dene vAle ko pAritoSika milegA ? (kyA ve donoM daMDa ke bhAgI nahIM hoMge ?) 133. caurasyA'dhaM yadi nanu tadA tacca caurApakasya, tatsatjJAtustadabhilaSitollekhalekhArpakasya / protsAhaiH svopadhivitariturdattavasvAdipApa'kArA'roddhastadapi ca tathA sarvasAvadyakRtsu // ___ yadi corI karane vAle cora ko pApa lagatA hai to corI karAne vAle ko, usakA anumodana karane vAle ko, usake dvArA abhilaSita ullekha-patra ko arpita karane vAle ko, protsAhana ke lie apane upakaraNa sauMpane vAle ko, apanI dI huI vastu se corI kA pApa karate hue kA niSedha na karane vAle ko-ina sabako pApa kA bhAgI honA paDatA hai| isI prakAra sabhI sAvadha pravRttiyoM meM aisA hI hotA hai / 134. zrIpraznavyAkaraNasamaye'STAdazasteyakArA zcaureNA'mA vasanarasanAdAnamAnAdikaizca / tadvad hiMsAprabhRtibahulA'STAdazAhaH prakA, vastAro ye tadiva bhavitaM zAstrataH zaknuvanti / praznavyAkaraNa Agama meM aThAraha prakAra ke coroM kA ullekha hai| usameM kahA hai ki coroM ke sAtha nivAsa karane vAle, khAna-pAna karane vAle, unake sAtha AdAna-pradAna karane vAle tathA unako satkAra-sammAna dene vAle bhI cora haiN| isI prakAra hiMsA Adi aThAraha prakAra ke pApoM kA AcaraNa karane vAle, unake sAtha rahane vAle Adi bhI zAstrIya dRSTi se usI pApAcaraNa ke karane vAle hote haiM, jaise ki cora ke sAtha nivAsa Adi karane vAle bhI cora hote haiN| 1, kRtAnta:-siddhAnta (rAddhasiddhakRtebhyo'ntaH-abhi0 2 / 156) /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH . . . 283 135. saMhartA copaharaNakaraH krAyako vikrayI vA, saMskartA vA khalu vizasitA yonumantA''dakazca / ete cASTau nanu ca manunA ghAtakA kIrtitAstat, . . . kiM citraM zrIjinavaramate tAdRze sadvidhAne // manusmRti // 51 meM ATha prakAra ke ghAtaka batalAe haiM - 1. prANI ko mArane vaalaa| 2. mAMsa lAne vAlA yA parosane vaalaa| 3. mAMsa kharIdane vaalaa| 4. mAMsa becane vaalaa| 5. mAMsa pakAne vaalaa| 6. mare hue prANI ke Tukar3e-Tukar3e karane vaal|| 7. prANIvadha kI anumati dene vaalaa| 8. mAMsa khAne vaalaa| yadi laukika zAstra meM bhI aisA vidhAna hai to phira jinezvara ke mata meM aisA savidhAna ho to kyA Azcarya ! 136. vIkSyAcArI kathamapi vaded hisrakAn mArayeti, jalpAddhisA lagati karaNe prAthame spaSTameva / rAgoddezyAdyadi gadati mA mArayaivaM hi vAkyAddhisaiva syAttadapi karaNe tattvadRSTayA tRtIye // yadi koI muni hiMsaka ko dekhakara kahe ki ise mAro, to isa prakAra kahane se vaha muni prathama karaNa se hiMsA kA bhAgI hotA hai aura yadi rAgapUrNa uddezya se kahe ki ise mata mAro to vaha tIsare karaNa se hiMsA kA hI bhAgI hotA hai / yaha tattvadRSTi kA nirUpaNa hai| 137. saMsAre'saMyatitanumatAM jIvanecchA hi rAgo, __ mArecchA dviT zaraNataraNecchA jinoktazca dhrmH| eSA zraddhA rucirarucirA sarvathA'vadyamuktA, dhairyAddhAryA munipa ! bhavatA nizcitaM tAraNAre // vizva meM asaMyatI jIvoM ke jIvana kI icchA karanA rAgabhAva hai aura unake marane kI icchA karanA dveSabhAva hai| saMsAra-samudra se unake tairane kI icchA karanA jinezvaradeva kA dharma hai| yahI rucikara zraddhA hai, yahI pApa se sarvathA mukta hai aura yahI nizcita rUpa se pAra lagAne vAlI hai / Aryavara / Apa isa zraddhA ko dhairyapUrvaka svIkAra kreN|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284. zrIbhikSumahAkAvyam 138. SaTkAyAnAmazanavasanaihisakaM poSayed yaH, SaT kAyAnAM bhavati sa ripurghAtasAhAyyakatvAt / ArambhAptaM gRhitanumatAM jIvanaM nityameva, yastadvAJchet sa ca tadidamArambhamaicchattadAnIm // koI vyakti SaTkAyika jIvoM kA vadha kara, hiMsaka ko khilA-pilAkara poSaNa karatA hai to vaha una jIvoM kA zatru hotA hai, kyoMki vaha una jIvoM kI hatyA kA nimitta hai, sahAyaka hai| gRhasthoM kA jIvana to sadA AraMbha-hiMsA se abhivyApta hotA hI hai| jo gRhastha ke jIvana kI vAMchA karatA hai vaha vAstava meM AraMbha-hisA kI hI vAMchA karatA hai| 139. vastuM gantuM nanu na bazinAM kalpate yatra tatra, vyAkhyAnA'dyaM racitumapi no kalpate tatra tatra / ' gamyaM nA'nAyatanamRSibhistatra doSaprapoSo, bodhavyaM tad bahu vivaraNaM shodhniyuktikaadaiH|| muniyoM ke lie jo-jo sthAna nivAsa karane tathA jAne yogya nahIM haiM, vahAM vyAkhyAna ke lie jAnA bhI nahIM klptaa| muniyoM ke lie anAyatana meM jAnA hI mahAdoSa kA hetu hai| anAyatana kA vizada varNana oghaniyukti se jAna lenA caahie| 140. yeSAM daNDastadanusaraNaM sa pramAdaH sameSA mAnvikSikyA tadupacaraNaM tatsamucchRGkhalatvam / teSAM lezyA pariNatimukhAH zuddhito'vAGmukhA hi, siddhAntAjJA vyavahRtiparA sarvathA rAdhanIyA // jisa kArya ke lie daMDa kA vidhAna hai, usakA anusaraNa karanA sabake lie pramAda hai| tarka se usakA Asevana karanA pUrNarUpa se ucchaMkhalatA hI hai| una vyaktiyoM kI lezyA, pariNAma, yoga Adi zuddha kaise ho sakate haiM ? bhagavad AjJA vyavahAraparaka hai| usakI sarvathA ArAdhanA karanI caahie| 141. uddezyaM syAcchubhamubhayayoH kartRtatkArayitro statrAyAso bhavati sumanejainadharmopi tatra / tad vaiSamyAn na zapathayituM kalpate laukikatvAta. tatraiteSvanyatamasumanobhizca no tatprasiddhiH /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH / 285 karane vAle aura karAne vAle donoM kA uddezya zubha ho to vahAM muni kA prayatna hotA hai| vahIM jaina dharma kI avasthiti hai| yadi uddezya kI viSamatA ho to usa kArya kI AjJA nahIM dI jA sakatI, kyoMki vaha laukika kArya hotA hai| yadi ina donoM meM se kisI eka kA bhI uddezya zubha hotA hai, to bhI kArya kI siddhi nahIM hotI, vaha prazasya nahIM hotaa| 142. zrImannemiH sthalajalakhagaprANyupAttAdikeSu, dRzyaH kAryaiH kathamapi manAga nAciceSTat tadAnIm / teSAM tatra svagamanamukhai vinIM vIkSya hiMsAM, sa pratyAgAna niraghakaruNaH kAraNaM svaM ca mttvaa| bhagavAn neminAtha ke vivAha ke upalakSya meM sthalacara, jalacara aura khecara prANiyoM ko ekatrita kiyA gayA thaa| paraMtu neminAtha ne dRzya kAryopazuoM ko pakaDane, nigraha karane, mArane Adi ke viSaya meM kiMcit bhI Adeza-upadeza yA samarthana nahIM kiyA thA, kintu vivAha ke abhimukha jAne ke apane prayojana (bArAta ke bhoja) ke lie unakI hone vAlI hiMsA ko dekhakara, karuNAzIla nemi ne svayaM ko usa hiMsA kA kAraNa mAnakara, ve * vahAM se muDa ge| 143. ekasyedaM kSaNikasukhadaM maNDanaM me gRhasyA 'nekeSAM hA'vazatanumatAM mUlato gehnaashH| ' tatrA'haM svAgamanamananAt kAraNaM dAnavIyamevaM dhyAtvA sadayahRdayaH pratyagAt saGgato'pi // unhoMne socA-vivAha karane se mere eka kA kSaNika AnandadAyI ghara to basegA, kintu aneka paravaza aura mUka prANiyoM kA samUla nAza ho jaaegaa| yadi maiM vivAha karane ke lie jAne kI anumati detA hUM to maiM ina prANiyoM kI mRtyu kA dAnavIya kAraNa banatA huuN| aisA socakara ve parama bhagavAn neminAtha vaivAhika jhaMjhaTa se hI vilaga ho ge| 144. yadyevaM tadviharaNavazAd draSTumAgantukAye rArambhAdau na kathamabhavat sa prabhurbIjabhUtaH / naivaM tadvat tadanuparateH saiva mAnaM ca yad vA, tatrA'saGgAt tadanabhimukhAniSkriyAd hetumAtrAt //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSu mahAkAvyam yadi pUrvokta bAta mAnI jAe to hameM yaha bhI socanA hogA ki jaba bhagavAn viharaNa karate hue gAMvoM-nagaroM meM Ate haiM taba unake darzanArtha Ane vAlI janatA ke dvArA hiMsA Adi hotI hai / usa hiMsA Adi ke bIjabhUta kyoM nahIM hoMge bhagavAn ? bhagavAn ko bhI vApisa lauTa jAnA cAhie / nahIM, aisA nahIM hotA / bhagavAn kA AgaMtuka nara-nAriyoM ke sAtha koI lagAva nahIM aura na hI unakI ora unakI abhimukhatA hI hai / ve to isa prakriyA meM kevala dUra nimitta haiM, sIdhe nimitta nahIM haiM / 286 145. rakSAnAmnA tvahaha ! kiyatI rakSyajantoH pareSAM, hiMsA tasyApyaviratibhavainaH prabaMdhatvatazca / tasmAddhisAzayaviramaNaM tattvataH sA hyahiMsA, no cet sarvA'navanavazataH sarvathA'hiMsakaH kva // rakSA (dayA) ke nAma se bacAe jAne vAle prANiyoM ke lie dUsare kitane prANiyoM kI hiMsA kI jAtI hai tathA rakSya prANiyoM kI avirati ke pApa ko bar3hAne meM bhI hama hI sahAyaka banate haiM / isalie hiMsA ke Azaya se virata honA hI vAstavika ahiMsA hai / yadi aisA na mAnA jAe to sabhI jIvoM ke rakSaNa ke sAmarthya ke abhAva meM sarvathA sakatA hai ? ahiMsaka kauna ho 146. samyagjJAnAdikakaraNato mokSasAdhyaprasiddhirambhAdyaiH kathamapi bhavetpuNyadharmaprasUtiH / sAdhyAbhaM syAt khalu phaladRzA sAdhanaM sAdhakAnAM, sAdhyaM tadvad bhavati sutarAM sAdhanAbhaM sadaiva // vAstava meM samyag jJAna, samyag darzana aura samyag cAritra hI mokSaArambha Adi ke dvArA puNyadharma kI se sAdhakoM kA sAdhya ke anurUpa sAdhya kI siddhi meM kAraNabhUta hote haiM / prasUti nahIM ho sakatI / phala kI dRSTi sAdhana aura sAdhana ke anurUpa hI sAdhya honA cAhie / 147. pAramparyaM sadRzamapi tad hyanyathAtiprasaGgaH, sAdhe tAvapi jigamiSA pApinI ki pravRttyA / zAstra ruddhe kathamapi kadA kApyapekSA na kAryA, tatra svayaM patanamabhitazcArha dAzAtanApi //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 267 pAraMparya kI apekSA se bhI sAdhya aura sAdhana eka dUsare ke sadRza hone caahie| viparIta hone para ati-prasaMga upasthita ho jaaegaa| sAvadha hetu kA prayoga cAhanA hI pApa hai to phira sAvadya pravRtti kI to bAta hI kyA ? zAstroM ke viruddha kabhI bhI, kisI tathya kI apekSA nahIM karanI caahie| usase svayaM kA cAroM ora se patana hotA hai tathA arhad kI AzAtanA bhI hotI hai| (dIkSA kA pAraMparya kAraNa hai vivAha aura sNtaanotptti| yaha kisI bhI avasthA meM niravadya nahIM mAnI jA sktii| pAraMparya kAraNoM-nimitta kAraNoM kI laMbI zRMkhalA calatI hai| mUla kAraNa eka hotA hai aura dIkSA meM vaha kAraNa hai-cAritra mohanIya kA kSayopazamabhAva / ) 148. AtmAnandAdhyavasiti'mRte sarvabhAvA hi moha statpUrvA yA kRtirapi sadA''dInavodbhAvinI' saa| yA doSAviSkaraNakaraNI sA nitAntaM kadApi, no svIkAryA kathamapi janaiH kiM punaH saMyatAnAm // sarvajJa kI AjJA ke bAhira pravRtta hone vAle sabhI adhyavasAya mohamaya haiN| una adhyavasAyoM ke AdhAra para kI jAne vAlI pravRtti bhI doSapUrNa hai, sAvadha hai / jo doSapUrNa hai, sAvadya hai, usako (niravadya mAnakara) svIkAra kabhI nahIM karanA cAhie, phira saMyamI vyaktiyoM ke lie to ve sarvathA tyAjya hI haiN| 149. rAgo hyarthAdavirativatAM sAtamAtrAnuyoge 'nAcIrNastatkathamiva tadA rakSaNe punnydhrmH| sAvadyAnAM stavanamavanaM tat trikAlAMhasAM hi, bhAgIkartuM prabhavatitarAM zemuSobhizca zocyam // asaMyata jIvoM ke zArIrika sukha-sAtA ke prazna ko anAcAra evaM rAga mAnA hai to phira unake rakSaNa meM puNyadharma kaise hogA ? sAvadha kAryoM kI prazaMsA aura unakA Asevana unase saMbaMdhita trikAlavartI pApa kA hI bhAgI banAne vAlA hotA hai / Arya ! yaha buddhi se socane-vicArane jaisA ho| 150. eNAn hiMsraM supathi yadi sampRcchamANaM ca jAnan, jAnAmIti prativacanato mArayed vA na vA'pi / ghAtaspRSTastadapi vaditA nUnamAptoktimAnarevaM bodhyA nikhilaviSayA nivizeSAt suvijJaiH // 1. AtmAnandAdhyavasiti:-sarvajJa AjJA / 2. AdInavaH-doSa, pApa (doSe tvAdInavAnavau-abhi0 6 / 11) /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ '288 zrIbhikSumahAkAvyam vyakti ne mArga meM jAte mRgoM ko dekhaa| zikArI ne pUchA-mRga kisa ora gae haiM ? vaha jAnatA huA bhI yaha na kahe-maiM jAnatA huuN| vaha 'zikArI Age calakara una mRgoM ko mAre yA na mAre, kintu 'jAnatA hUM' aisA kahane vAlA unakI ghAta ke pApa kA bhAgI ho jAtA hai| yaha bAta Aptokti se pramANita hai| isI prakAra sabhI viSaya, binA kisI apavAda ke, suvijJoM ko samajha lene caahie| 151. ekasyarya iha vadhako'ntakAnAM sa hantA, pUrva so'bhUt trividhavidhinA srvsttvaabhirkssii| AsIt so'dyA'viratisahitaH kRtsnajIvAbhighAtI, tAdRkSasya praviracayitA sAdhusaMhArako'taH // eka muni kI hatyA karane vAlA ananta jIvoM kI hatyA karane vAlA hotA hai, kyoMki muni tIna karaNa aura tIna yoga se sabhI prANiyoM ke ghAta se virata hotA hai| aura mAre jAne ke pazcAt vaha avirata kA sevana karane vAlA tathA samasta jIvoM kA ghAtaka ho jAtA hai| ataH sAdhu ko mArane vAlA paraMparakAraNa ke AdhAra para ananta jIvoM kA saMhartA ho jAtA hai| 152. sAghastyAgaH kathamapi na tatprottaraM sUtrakRdbhya statrollekho jinabhagavatAM ye prazaMsanti dAnam / te hIcchanti sphuTataravadhaM prANinAM taniSedhAd, vRtticchedaM tvavibudhanarAH kurvate vartamAne // kahate haiM ki dAna sAvadha , hotA hI nahIM to phira sUtrakRtAMga sUtra meM jinezvaradeva kA aisA ullekha kyoM hai ki jo dAna kI prazaMsA karate haiM, ve spaSTa rUpa se prANiyoM ke ghAta kI vAMchA karate haiM aura jo dAna dete samaya vartamAna meM usa dAna kA niSedha karate haiM to ve abudhajana yAcakoM kI vRtti-AjIvikA kA viccheda karate haiN| (kyA isa kathana kI dhvani sAvadha dAna kI nahIM hai ?) 153. tasmAcchAstrAbhyasanakuzalAH sAmprataM pRcchakAnAM, no bhASante dvividhamapi taccAsti nAstioti puNyam / nirvANaM te vidhutarajasaHprApnuvantItimAnAt, sAvadhaM tat tadiva karuNA bodhanIyA vivekaH //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH . 289 isalie jo zAstroM ke kuzala adhyetA haiM ve asaMyatI ko die jAne vAle dAna ke samaya aisA pUchane para ki isameM puNya hai yA nahIM- muni donoM bAteM nahIM kahate / ve hI muni karmakSaya kara nirvANa ko prApta hote haiM--aisA zAstroM kA kathana hai| asaMyatI-dAna sAvadha hai, isI prakAra anukaMpA ke viSaya meM bhI vivekI vyaktiyoM ko jAna lenA caahie| 154. yasmin puNyaM sada'saditi sambhASituM kalpate no, yad vA pApaM prathamakaraNe yatra kutrApi keSAm / tallipsUn ki jJapayitumRSirvA gRhI pauSadhAdau, . zakyaH syaatttpricyprlekhptregitaadyH|| jisa kArya meM puNya yA pApa hotA hai, aisA vartamAna meM prathama karaNa se nahIM kahanA hai to isa prazna ke samAdhAna kI jijJAsA rakhane vAle ko kyA sAdhu yA pauSadha Adi meM sthita zrAvaka muMha se na . bolakara, likhita patra ke dvArA athavA iMgita se vartamAna meM vaisA jJAna karA sakatA 155. ArtadhyAnA''dya'pahRtikRte saMyatA'saMyatAnAM, sAnukrozAdvitaraNaparitrANayozcecca puNyam / tanmadyAdyairapi kimu bhaved bhAvahetvoH samAne, vAcyaM vAcyaM vipulamatibhiH pakSapAtaM vihAya // ___ yadi ArtadhyAna Adi ke apanayana ke lie saMyatAsaMyatI (zrAvaka) ko pUrNa anukapAbhAva se.die jAne vAle dAna tathA paritrANa meM puNya hotA hai to kyA madya Adi ke abhAva meM vyakti ke hone vAle ArtadhyAna ke apanayana meM bhAvanA pUrvaka madya Adi dene meM bhI puNya hogA ? bhAvanA kA hetu donoM sthitiyoM meM samAna hai| Apa buddhi ke dhanI haiN| Apa pakSapAta, se zUnya hokara hameM btaaeN| 156. puNyoktezcettadabhimananaM cintyamitthaM ca taddhi, pAtre nyaste vadhamukhaharaH sAdhurevAsti pAtram / sAdhoryogyAkhilakathanataH svarNapuNyAdyanuktestatrA'bhe doyadi tanunamaskArakAdau kva bhedH|| .
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zrIbhikSumahAkAvyam * yadi Apa kaheMge ki pAtra ko dene se puNya hai, yaha hamArA abhimata haiN| yaha bhI cintanIya hai, kyoMki pAtra to vaha ho jo hiMsA Adi se virata hai aura vaha sAdhu hI pAtra ho sakatA hai, itara gRhastha nahIM / AgamoM meM sAdhu ke lie yogya nau vastuoM ko hI puNya ke rUpa meM ginAyA hai, svarNa Adi ko nhiiN| yadi koI yaha kahe ki yahAM sAdhu aura gahastha kA koI bheda nirUpita nahIM hai to phira pratiprazna hogA ki nau puNyo meM eka hai namaskAra puNya / yahAM bhI bheda nirUpita nahIM hai / to kyA hara kisI ko namaskAra karane se puNya hogA? 157. ghorA'ghaM kiJcidapi manasA'zuddhadAne munibhya statvanyebhyo vitaraNatayA syAt kathaM punnypunyjH| / sadbhAvaizcennahi nahi tathA dAturAdAturitthaM, . . deyAdeye aviratitamovRttivardhApake ca // yadi muni ko jAnabUjhakara azuddha AhAra dene se ghora pApa kA baMdha hotA hai to phira gRhasthoM ko vaha dAna dene se puNya kaise hogA ? yadi kahA jAe ki sadbhAva se dene ke kAraNa puNya hotA hai to yaha bhI saMgata nahIM hai kyoMki usase dene vAle tathA grahaNa karane vAle donoM ke pApa aura avirati kI hI vRddhi hogii| 158. tAdRgdAnagrahaNamapi vA spaSTasAvadyameva, pratyAkhyAnAt khalu samatayA tasya sAmAyikAdau / tatsambandhyAzayaparihatAnnA'pi zuddhAzca bhAvA, no cettatrApyadhikamadhikaM kAraNIyaM ca kAryam // vaisA dAna denA aura grahaNa karanA-donoM hI spaSTa rUpa se sAvadya haiM / -- sAmAyika Adi anuSThAnoM meM usakA sAmAnyatayA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai aura usa saMbaMdhI Azaya kA bhI tyAga hotA hai kyoMki vaisA dAna denA aura lenA zuddha bhAva nahIM haiN| yadi aisA nahIM hai arthAt donoM zuddha hI haiM to phira sAmAyika Adi meM unako adhika se adhika karanA cAhie aura dUsaroM se karavAnA bhI caahie| 159. ArhantyAjJAvirahitajagatkRtsnakAryANi tAnya 'nAsaktyAdyairapi vidadhatAM teSu teSAM na dhrmH| taiH sAvadyAvanadadanavat kintu mandAzayatvAt, tIvA'tIvAdhyavasitivazaH karmabandho hi mandaH //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 291 ___ saMsAra ke jitane bhI kArya arhat kI AjJA se rahita haiM, unako yadi anAsakta Adi bhAvoM se saMpAdita kiyA jAe phira bhI una kAryoM meM vItarAga deva kA dharma nahIM ho sktaa| isI prakAra sAvadya anukaMpA aura sAvadya dAna meM bhI dharma nahIM ho sktaa| hAM, itanA antara avazya ho sakatA hai ki tIvra aura manda adhyavasAyoM ke AdhAra para karmabaMdha tIvra yA maMda ho sakatA hai| 160. yoddhAro ye samararasikA yoddhamutsAhayuktAH, projjhya praannaavniprvshaagehmohaanusktiiH| yudhyante te nihitamanasA dhUtakAryAntarAzca, tattatyAge bhavati sukRtaM ki dhiyA locanIyam // yuddha rasika yoddhA jo yuddha meM pUrNa utsAha se lar3ate haiM, ve prANoM kA, . tathA rAjya, strI evaM ghara kA moha choDakara, dUsare sabhI kAryoM se mana ko moDakara tallInatA se yuddha laDate haiM / to kyA prANoM Adi kI mamatA choDane se dharma hotA hai ?-yaha vimarzaNIya hai| 161. rAgadveSAvatasamamatAmohamAyA' vinA no, yat sAvadyaM bhavati na kadApyahika kAryajAtam / mohA'mohaprabhRtiyugapat syAnnacaikatra kArye, dharmA'dhamauM tata iha kathaM hyekakArya bhavetAm // saMsAra meM jitane kArya haiM ve rAga, dveSa, avrata, mamatA, moha, mAyA Adi ke binA nahIM hote| jo rAga Adi se saMvalita hote haiM, ve sAvadha hI hote haiN| eka hI kArya meM moha aura amoha-donoM nahIM ho sakate / to phira eka hI kArya meM dharma aura adharma--donoM kaise ho sakate haiM ? 162. duSTairbhAvairbhavati na pRthak duSTakArya kadAdi cchuddhairbhAvaistrijagati vinA zuddhakArya bhavenna / AjJAbAhyaM jinabhagavatAM bhAvakAryANya'zuddhamAjJAyuktAnyapi tanumatAM bhAvakAryANi zuddham // kabhI azuddha bhAvoM ke binA azuddha kArya nahIM hotA aura zuddha bhAvoM ke binA zuddha kArya nahIM hotaa| aham kI AjJA ke bAhara jitane bhAva aura kArya haiM, ve azuddha hote haiM aura vItarAga kI AjJA yukta bhAva aura kArya, zuddha hote haiN| 1. dvitIyAbahuvacanam /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSumahAkAvyam 163. varNI varNAd bhavati na pRthak vaNino varNakazca, kArya bhAvAvirahi na tathA kAryato bhAvanaM ca / tad dvaividhyaM phalamiha kathaM vidyate caikakAryAd, bhinna bhinnaM bhavanakRtayorAyuSorbandhanaM kim // rUpI se rUpa aura rUpa se rUpI kabhI pRthak nahIM ho sakate, vaise hI bhAva-pariNAma se kArya aura kArya se pariNAma pRthak nahIM ho skte| to phira eka hI kArya se do prakAra ke phala kaise ho sakate haiM ? eka hI kArya meM pariNAma aura pravRtti se kyA do prakAra ke AyuSya kA baMdha hogA? (zubha pariNAma se deva AyuSya tathA azubha pariNAma se nrkaayussy)| 164. ciccAJcalyAt sukRtiviSayAdeti pApe ca pApAd, dharme kintu pramukhavidhinA procyate duSThu suSThu / no cet sarve'niyatavidhayaH syuna zakyeta vaktuM, kArya sAdhaM niraghamathavA pauSadhApauSadhAdi // citta kI caMcalatA ke kAraNa pariNAma kabhI dharma se pApa kI ora tathA kabhI pApa se dharma kI ora Ate-jAte rahate haiN| kintu pravRtti kI pramukha vidhi ke AdhAra para hI hama usako sAvadya yA niravadya kahate haiN| anyathA sArI vidhiyAM aniyata ho jaaeNgii| phira hama kisI pravRtti ko sAvadha yA niravadya nahIM kaha skeNge| phira pauSadha Adi anuSThAnoM ko ekAntataH niravadya yA apauSadha Adi anuSThAnoM ko sAvadya nahIM kaha skeNge| 165. yAvanti zrIjinavaravacobAhyakAryANi tAni, saMvartante kathamapi na sdbhaavnaapuurvkaanni| tadvachImajjinavaravacomadhyakAryANi tAni / saMvartante kathamapi na cAniSTabhAvAdimAni // vItarAga kI AjJA ke bAhya jitane bhI kArya haiM ve niravadya bhAvanA'pUrvaka ho hI nahIM sakate tathA zrI jinezvaradeva kI AjJA meM jitane kArya haiM ve sAvadha bhAvanApUrvaka nahIM ho sakate / / 166. icchAmAtrAdapi niyamato yasya pApaprasaGga stasmai ceSTA sukRtaphaladA syAt kathaM kvApi kApi / tat kiM zreyastribhuvanavidAM zAsanAd bAhya kAryamAlocyo'yaM gahana viSayo vikramaH sdvivekH||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 293 jisakI icchAmAtra se hI nizcita rUpa se pApa kA baMdha hotA hai to phira usake lie kI jAne vAlI pravRtti se dharma kaba kaise hogA ? kyA jinezvaradeva kI AjJA ke bAhira kI pravRtti meM dharma hotA hai ? Arya ! Apa isa gahana viSaya kA vivekapUrvaka gaharAI se vimarza kreN| 167. yasmAt sAdhoryada'numatitaH sAdhutAbhaGgabhaGga stasmAd dharmAbhyudayajananaM no hi keSAmapi syAt / yasmAccha yaH khalu nilayinAmahatAM sammataM kA, tasmAt sAdhorapi ca sukRtaM nirvikalpaM sakalpam // jisakI anumodanA karane mAtra se.sAdhutA kA bhaMga hotA hai, vaha kArya kisI ke lie bhI dharma kA abhyudaya karane vAlA nahIM ho sktaa| gRhastha ke jisa anuSThAna meM dharma hai, bhagavad AjJA hai, vaha anuSThAna sAdhuoM ke lie bhI nizcita hI dharma rUpa hai tathA kalpya hai| 168. yad yatkArya samamunikRte kalpate naiva kiJcit, tattatkArye sphuTataramaghaM kenacit sRjyamAne / tattatkRtyAnugamanaparAH sundarA naiva bhAvA, no vaiSamyaM prabhavati kadA bhAvanAkAryayozca // jo kArya samasta muniyoM ke lie akalpya haiM, .avihita haiM, ve kArya cAhe koI bhI kare, unase spaSTa rUpa se pApa karma kA baMdha hotA hai| una kAryoM kI anumodanA karane vAle pariNAma bhI acche nahIM ho sakate, niravadya nahIM ho skte| bhAvanA aura kArya kI phalazruti viSama nahIM ho sktii| 169. yo luNTAko'parajanadhanaM luNTayitvA prasA, bhUyo bhUyaH praNayati dayAM sA dayA ki dayA syAt / / no cetteSAM tadananumateH prANinAM prANaghAtAt, kasmAd bhavyA'bhayabhagavatI sambhavet sA sabhadrA // jo luTerA dUsare ke dhana ko jabaradastI se laTakara, bAra-bAra dayA kA pAlana karatA hai (dIna-duHkhiyoM ko dhana bAMTatA hai) to kyA yaha dayA dayA kahalAyegI ? yadi ise dayA nahIM kahA jA sakatA to phira prANiyoM kI anumati ke binA unakI ghAta karanA paMcendriya kI dayA pAlane rUpa niravadya dayA kaise ho sakatI hai ?
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 zrIbhikSumahAkAvyam 170. tAdRk puNye mukharitamukhA maunino vA bhavanto dhyakSAdhyakSe'ritamabhitaH SaNikAyA varAkAH / bhedacchedavyathanamathanaklezatopadravANi, jaMgamyante galitazaraNAH kampate hRt kathaM na // ___ sAvadya puNya karane kA kathana karanA, mauna rahanA, pratyakSa yA parokSa rUpa se becAre azaraNabhUta chahakAya ke jIvoM kA bhedana-chedana karanA hai, unheM vyathita aura mathita karanA hai, unheM kleza pahuMcAnA hai, unako upadruta karanA hai / aisA karate hue hRdaya prakaMpita kyoM nahIM hotA ? 171. syAdvAdo'pi jJapayitumalaM vastuzuddhasvarUpaM, sannirNAyI nahi nahi prntvntraalaavlmbii| sApekSatvaM samucitatayA yatra pATho dvidhA vA, svasvecchAto bhavati yadi tat taddhi siddhaantlopH|| (koI yahAM syAdvAda kA sahArA letA hai to vaha ayukta hai|) syAdvAda kA siddhAnta vastu ke zuddha svarUpa kA avabodhaka hotA hai| vaha sat kA hI nirNAyaka hotA hai| vaha trizaMku kI bhAMti adhara meM nahIM laTakAtA, para nirNaya taka pahuMcAtA hai| jahAM eka hI tathya ke lie AgamapATha do prakAra ke hoM, vahAM sApekSatA yathArtha rUpa meM ghaTita ho sakatI hai, kintu apanI icchA ke anusAra apekSAeM lagAnA siddhAnta kA lopa karanA hI hai| 172. bhItvA lokaH patitasamayacchAtravajjAyamAnA, jainaM tattvaM prakaTayitumutsRSTasattvA nitAntam / sveSAM zrImajjinabhagavatAM raJjanaM bhaJjayitvA'dya prottIrNA jagati janatAraJjane kevalaM hA ! // Aja ke muni hrAsa kI ora agrasara samaya ke chAtra kI bhAMti hote hue itane sattvahIna ho gae haiM ki ve logoM se nitAMta Darate hue jaina tattva vicAraNA ko pragaTa nahIM kara sakate / ve apane iSTadeva kI bhakti ko choDakara kevala janatA ke raMjana meM lage hue haiN| 173. vyaktuM yaM sakucati vadanaM kiM sa siddhAntasAraH, ki martyaH so'tiRtasamayAllajjate lokalipsuH / kA sA lipsA samucitapathaH pAtukA ghAtukA vA, kaH sampAtaH kimanumaraNaM no yadutthAnameva //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama : sargaH ..295 vaha kaisA siddhAntasAra, jisakI abhivyakti karane meM badana saMkucita hotA ho ! vaha kaisA manuSya, jo logoM ko apanA banAe rakhane ke lie satya-siddhAnta ke nirUpaNa meM bhI lajjA kA anubhava karatA hai ! vaha kaisI lipsA, jo pathacyuta karatI hai aura ghAtaka hotI hai| vaha kaisA jhapApAta aura vaha kaisA maraNa jo utthAna kA hetu na bane ! 174. zuddhAM zailImatizayaRtAM zAmbhavIM sannirasya, dRSTvA vaktraM tadiva tilakaM kartukAmA idAnIm / bhItirnRNAM vRjinavRjinAnAM na muktAtmanAM ca, sajAtAH kiM khalu paravazAH svrgsdmdhvjaabhaaH|| hama vItarAga kI atyaMta zuddha aura satya zailI ko choDakara usakA nirasana kara 'muMha dekhakara tilaka karane kI' vidhi ko apanA rahe haiM / kuTila karmoM ke baMdha aura paramAtmA kA hameM bhaya nahIM hai| hameM bhaya hai logoM kA ki ve hamase vilaga na ho jAeM ? kyA hama itane paravaza aura maMdira para phaharAne vAlI dhvajA kI bhAMti asthira ho gae haiM ? 175. zuddhAcArAcaraNakaraNAkIrNasaMkIrNakIrNe varNAvarNAdikabahubahirbhAvasAmyaiH phalaM kim / jAtyekatvAt surabhipayaso bhAvato'rkasya dugdhapAnAd jIvet kimiha manujo duvizAlatvabuddhiH // kevala bAhya vezabhUSA tathA anya vividha samAnatAeM hone para bhI usa sAdhutA kA phala kyA hogA jo zuddha AcAra tathA caraNa-karaNa se saMkIrNa arthAt zUnya hai ? sAdhuveza mAtra se hI sAdhu nahIM bana jaataa| gAya aura Aka ke dUdha meM jAti aura nAma kI samAnatA hai| phira bhI kyA Aka kA dUdha pIkara koI manuSya jIvita raha sakatA hai ? bAhya samAnatA ko mahattva denA durvizAlatA kI buddhi mAtra kahI jA sakatI hai| 176. khaNDelAsUguDakhalasamIkAravad sAmyamicchet yat prabhraSTa : saha khalu satAM syAtkathaM yuktiyuktam / yaizca svIyApaNamaNigaNolluNTanAluNTanatvamaudAryaH kiM bahuhitaharaistAdRzai marUpaiH //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29.6 zrIbhikSumahAkAvyam ::. khAMDa aura dhUla tathA guDa aura khalI ke samanvaya kI bhAMti zuddha AcAra kA pAlana karane vAle sAdhuoM ke sAtha bhraSTAcArI muniyoM kA sAmya kaise yuktiyukta ho sakatA hai ? ise udAratA mAnA jAe to yaha vaisI hI udAratA hai jaise yadi koI javerI apanI dUkAna ke maNiyoM ko luTA kara apanI udAratA dikhAtA hai| isI prakAra anekoM ke hita kA haraNa karane vAlI kevala nAmarUpadhArI sAdhuoM ke samanvaya kI udAratA se kyA ? 177. gatyA''gatyA na ca bahunRNAM syAd varo mAnyatAbhi ratyAsatyA tada'paratayA nA'zubhaH syAcca kopi / ekopi syAt khalu varatarastattvatastathyatAbhi rekazcandraH sakalabhuvanaM dyotayet ki ghanarbhaH // / logoM ke atyadhika gamanAgamana se hI koI saMgha acchA nahIM hotA aura gamanAgamana na hone se koI burA nahIM ho jaataa| tattvadRSTi se satyayuMkta eka bhI zreSTha hotA hai aura satyazUnya aneka bhI acche nahIM hote| AkAzaM meM camakane vAlA akelA cAMda hI samasta bhUmaMDala ko dyortita kara detA hai, asaMkhya tAroM se kyA ! 178. arhacchuddhasvagurusupathe vartate tAvadeva, gaNyo mAnyaH sukRtikRtibhiH sevanIyo guruzca / svacchandatvAtsvayamapi gurorahatAM tyaktamArgaH, so'bhiSTutyaH kRtagururapi svAtmakAlyANikaH kim // (AcArya jayamalajI ne kahA-bhikSo ! guru to guru hI rheNge| unake prati azraddhA ucita nahIM hai|) taba bhikSu bole-dhArmika evaM vivekI puruSoM dvArA guru taba taka hI gaNanIya haiM, mAnanIya aura sevanIya haiM jaba taka ve arhat mArga para tathA sadguruoM ke patha para calate hoN| paraMtu jo guru svacchaMdatA se arhat aura suguru ke patha kA tyAga kara dete haiM, ve pUrva meM guru rUpa meM svIkRta hone para bhI, kyA AtmakalyANa ke lipsu muniyoM dvArA pUjanIya ho sakate hai ? 179. no manyeran subhagasamayAn vItarAgapraNItAn, no manyeran kramaguruvarasvIkRtAn sadvicArAn / no manyeran svakRtaniyamAnapyaho ye hi teSAM, ke vizvAsaM vidadhati punarmanvate ke'bhilApAn / 1. bham-tArA (nakSatraM....."bhamuDu grahaH- abhi0 2 / 21)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama : sarga 297 Arya ! jo guru vItarAga dvArA prarUpita. Agamika niyamoM ko nahIM mAnate, jo AcArya paraMparA meM hone vAle AcAryoM ke sadvicAroM ko nahIM mAnate aura jo na apane svIkRta niyamoM kA hI samyak pAlana karate haiM to kauna aise guruoM para vizvAsa rakhegA aura kauna unakI vANI ko mAnegA? 180. zaithilyAptaM na kimavaharanacchelakArya ca santaH, projhAJcake kimu na viditaiH sdbhiriNgaalmrdii| evaM tAdRga milati vividhodAhRtiryatra tatrA'smAkaM ki tacchithilacaraNAcAryahAre vicaarH|| . Arya ! Apa soceM, zithilatA ko prApta zelaka rAjaRSi ko unake ziSyoM ne choDa kiyaa| isI prakAra iMgAlamardana AcArya ko unake suziSyoM ne choDa diyaa| isa prakAra ke aneka udAharaNa AgamoM meM yatra-tatra milate haiN| to phira hameM zithila AcArya ko chor3ane meM kaisA vicAra aura kaisI Apatti ? 181. doSaH svalpo'pi ca sumuninA lokavRttyA''dRto'yaM, niHsandehaM sudRDhamacirAnnAzayet sarvakAryam / rAjImAtrAt sphuTati na kimambhodhikalpastaDAga ? ekAd vAkyAt sukamalavibhAcAryako nA'bruDat kim ? // lokavRtti se muni dvArA svIkRta choTA-sA doSa bhI nizcita rUpa se sudRr3ha kArya kA bhI zIghra hI sarvanAza kara DAlatA hai| samudratulya vizAla. tAlAba bhI kyA eka choTI-sI darAra se TUTa nahIM jAtA ? arhat vANI se viparIta eka choTI-sI prarUpaNA ne kyA kamalaprabha AcArya ko saMsAra sAgara meM nahIM Dubo DAlA? 182. dRSTopodyAstaditarabahUn yatsamudghATayanto, naraMkuzyAdupakRtimiSAt svIyagehaM dahAnAH / vartante te tadaparapadIyaM nizIthaM savRtti, no manyerastadiha kimu vA chedasUtrAdibhASyam // AgamoM meM batalAe gae apavAdoM ko dekhakara, unase bhinna nAnAprakAra ke apavAda, apanI niraMkuzabuddhi aura upakAra ke bahAne, banA lete haiN| kyA ve apane ghara ko jalA kara holI nahIM manA rahe haiM ? aisA karane vAle savRtti nizIthasUtra tathA chedasUtroM ke bhASya ko kyoM nahIM svIkAra karate ?
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrIbhikSumahAkAvyam 183. ekAkAraH sukRtavilayo duHSamAnte ca bhAvI, sImAbhaMgo bhydklho'khaadypeyopcaarH| mAMsAhAraH svamRtakanRNAM bhAvinI durvyavasthA, tat kiM kArya nikhilamadhunavA''dRtaM zreyase vA // ___ isa duHSamA (kaliyuga) ke anta meM sabhI ekAkAra ho jaayeNge| dharma kA vilaya, maryAdA kA bhaMga, bhayAnaka kalaha, akhAdya-apeya kA pracAra, mAMsAhAra tathA apane svabaMdhuoM ke kalevara ke mAMsa kA bhakSaNa tathA durvyavasthA hogii| yaha anta meM hone vAlA hai, aisA socakara koI una kAryoM ko Aja pahale hI apanA letA hai to kyA yaha zreyas ke lie hogA ? 184. unmUlyante sayamaniyamAzchidyate zAstravArtA, protthApyante zubhasamitayo'nItayaH sthApyamAnAH / sanmAnyante pizunacaTavo dhikriyante sadA, duHsaMsargastaruNataruNo hIyate satprasaMgaH // Arya ! Aja yama aura niyamoM kA unmUlana ho rahA hai| zAstra kI bAtoM kA uccheda kiyA jA rahA hai| zubha samitiyoM kA utthApana aura anItiyoM kA saMsthApana ho rahA hai| pizuna aura cATukAra vyakti sammAnita ho rahe haiM aura sajjana puruSoM kA tiraskAra ho rahA hai| durjanoM kA saMsarga taruNa ho rahA hai-baDha rahA hai aura satprasaMga kSINa ho rahA hai| 185. yatrArhadvAkpaThanamananazrAvaNodvAcanAni, tatra vyarthAnucitavikathApApapAThApapAThaH / dhyAnasvAdhyAyayamasamayaH kvAsti ca svAtmacintA, bhinnabhinnairbahuparicayAsaktisamparkadoSaiH / / Arya ! jahAM pahale arhat vANI kA paThana, manana, zravaNa aura vAcana hotA thA, vahAM Aja vyartha aura anucita vikathA kA pApAtmaka pATha hotA hai| muniyoM ko dhyAna, svAdhyAya, yama-niyama tathA Atmacintana ke lie kahAM samaya hai ! kyoMki ve bhinna-bhinna prakAra ke paricaya, Asakti evaM samparka doSoM meM hI lage rahate haiN| 186. sA kva zraddhA'bhayabhagavatI kvAsti vaktavyatA sA, kvAcAraH so'zithilitaparo nispRhatvaM ca tat kva / saMyogebhyo nijaparanRNAM vipramuktiH kva sA ca, kvaikyaM zuddha sucaritapuraH saMyamArAdhanaM tat //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama : sarga: 299 he Arya ! kahAM hai vaha jJAnapUrvikA nirbhIka zraddhA ! kahAM hai vaha arhat vANI yukta vaktavyatA ! kahAM hai vaha zithilatA se aspRSTa AcAra ! kahAM hai vaha nispRhatA ! kahAM hai sva-para saMyoga se mukti ! kahAM hai AcAramUlaka aikya ! aura kahAM hai saMyama kI ArAdhanA ! 187. pazyantodhapatanamabhito yadvilomopapazyA, uddhartAraH kathamiva vayaM zAsanebhyo bhavAmaH / AvazyakyaM tanutanutamaM tanyatAM procyate'nyaH, kintvasmAkaM vipulavipulaM vyAjato varddhamAnam // he Arya ! jahAM cAroM ora se adha:patana hote hue bhI adhaHpatana ko hI utthAna samajhA jAe to aise viparItadarzI vyaktiyoM ke zAsana se hameM uddhAra kI kyA AzA ! he Arya ! auroM ko bhogopabhoga sAmagrI kI AvazyakatA ghaTAne kA upadeza dete hue bhI hama apanI AvazyakatAoM ko dina-pratidina kisI na kisI bahAne se baDhAte rahate haiM, kyA yaha saMgata haiM ? 188. evaM satyAH sakalaviSayA bodhitAstena tasmai, tasya svAntepyavikalatayA sanniviSTA viziSTam / siddhAntAnAM samucitatayA satyatAmakSya bhikSorantarvRttyA svamanasi mahAsatprabhAvAnvito'bhUt // isa prakAra muni bhikSu ne AcArya jayamalajI ko sabhI viSaya yathArtha rUpa meM btaae| jayamalajI ke hRdaya meM viSayoM kI sacAI avikala rUpa se jama gaI / bhikSu svAmI kI saiddhAntika gaharAI ko dekhakara AcArya jayamalajI antarvRtti se mana hI mana atyadhika prabhAvita hue / 189. tatsAhAyyaM prasRmaradhiyA dAtumutkaNThitaH san, nirgantuM sa prasita iva tatpRSTha evA'janiSTa / tavRttAntAd raghuguruvaro dIrghaduHkhopagastad, vyudgrAhArthaM vitavitathA''nAyataH prAyatiSTa // jayamalajI bhikSu svAmI ko sahayoga dene ke lie udAratApUrNa buddhi se utkaMThita hote hue unake pIche saMgha se mukta hone ke lie taiyAra ho ge| yaha vRttAnta sunakara AcArya raghunAthajI atyaMta duHkhI hue aura ve jayamalajI ko bahakAne ke lie jhUThe jAla bichAne lge|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhikSamahAkAvyam 190. ebhiH sAkaM yadi rabhasitaH sammiliSyan bhavAMstad, dhavizyaM suciraruciraM svaprabhutvairmahatvam / yauSmAkINaH sahamunigaNastasya bhikSozca bhAvI, kRtsnaM kArya sahajasahaja sanniviSTaM hi tasya // raghunAthajI ne jayamalajI se kahA- yadi Apa jaldabAjI se inake sAtha mila jAyeMge to ye apane prabhutva se Apake mahattva ko naSTa kara deNge| Apake sAtha vAle muni bhikSu ke bana jAyeMge aura isa prakAra bhIkhaNa kA sArA kArya sahaja rUpa se saMsiddha ho jaaegaa| 191. vyaktitvaM no kathamapi ca te sthAsyati viSTape'smin, . yAvajjIvaM paravazagataH kAkanAzaM praNaMSTA / . pRSTe lagnAH pramuditamanastyaktagehA vineyA, . rodiSyantyAzrayavirahitA naSTanIDANDajA vA // - jayamalajI ! aisA karane se ApakA astitva saMsAra meM nahIM raha paaegaa| Apako yAvajjIvana bhIrUNa kI parAdhInatA meM rahakara duHkhapUrNa jIvana jInA hogaa| apane ghara-parivAra ko prasanna mana se choDakara Apake pIche Ae hue ye ziSya AzrayavihIna hokara vaise hI azrupAta kareMge, duHkha pAeMge jaise pakSI ke zizu zAvaka ghosale ke naSTa hone para duHkha pAte haiN| 192. neyaM neyaM varavaratarAMste vineyAn parAMzca, heyaM heyaM svayamayamaho bobhaviSyad viziSTaH / zreSThIputrodvahanasamaye'tIvanirbandhabandhAt, prItyA''nItAd yavanayatisadvaitapaTTAd yathaiva // bhIkhanajI Apake acche-acche ziSyoM ko apanA banA leMge aura sAmAnya ziSyoM ko choDakara Apake viziSTa sAdhuoM ke balabUte para svayaM viziSTa bana jAyeMge aura Apa dekhate hI raha jAyeMge, jaise zreSThIputra ke vivAha para atyaMta Agraha pUrvaka tathA premapUrvaka lAe gae phakIra ke zAhI dupaTTe se seTha ke putra kI zobhA to bar3hI para phakIra yoM hI tAkatA raha . gyaa| 193. evaM tattadvacanaracanAcAturIcaJcuratvai zcintAcAnto jayamalamunistatsahAye'nyathA'bhUt / jJAte satyepyahaha vahanaM durlabhaM dehabhAjAM, tasmin kArye raghugaNapatiH kRtyakRtyo babhUva //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 301 AcArya raghunAthajI kI vAkpaTutA ne jayamala muni ko cintAkrAnta banA ddaalaa| aba ve muni bhikSu ko sahayoga dene meM anyamanaska ho ge| ThIka kahA hai ki satya ko jAna lene para bhI manuSya ke lie usakA vahana karanA durlabha ho jAtA hai| AcArya jayamalajI ke vicAroM ko moDane ke apane lakSya meM AcArya raghunAthajI saphala ho ge| 194. svA'sAmarthyaprakaTanaparaH prAha bhikSu jayAdi rAkaNThAgraM kalita iva sambudhyamAno'pi sAkSAt / nIraM tIraM nijanayanato lokamAno'pi nAgaH, ki nirgantaM prabhavati mahApaMkamagno vizeSAt // jayamalajI ne apanI asamarthatA pragaTa karate hue muni bhikSu se kahA-maiM satya ko sAkSAt 'jAnatA huA bhI paristhitiyoM ke paMka meM AkaMTha nimagna huuN| hAthI apanI AMkhoM se pAnI ko bhI dekha rahA hai aura taTa ko bhI dekha rahA hai| paraMtu gahare paMka meM nimagna hone ke kAraNa 'no nIraM no tIraM' kI ukti ko caritArtha karatA huA kyA vaha bAhara nikala sakatA hai ? kyA vaha pAnI ko hI pA sakatA hai, yA tIra ko hI pA sakatA hai ? (merI bhI yahI dazA hai|) 195. dhanyaH zrImAnatizayamanaHzaktisampannazUra, AgantrI yatyajati tRNavat sarvasaMghIyalakSmIm / AtmArthAthipramukhapadabhAg dhIratAdhAridhurya, evaM diSTayA vidalitatamaH saadhutaapaalnotkH|| zrIman ! Apa atizaya manobalI aura zUra haiN| Apa dhanya haiM ki Apa Ane vAlI saMghalakSmI ko tRNa kI bhAMti ThukarA rahe haiM / Apa AtmArthI vyaktiyoM meM agraNI, dhairya dhAraNa karane vAloM meM pramukha haiN| Apa pApoM kA dalana kara sAdhutA ko pAlane meM utkaMThita ho rahe haiN| 196. AzIrvAdArpaNamukharitastadvicArAn prakAmaM, bhUyo bhUya stavanaviSaye sammadAdA''nayAmi / zIghra zIghra nayatu nayanAt saccaritraM pavitraM, pAlaM pAlaM bhavatu bhuvane jainamArgaprakAzI // AzIrvAda dene ke lie mukharita hote hue jayamalajI bole-'Arya bhikSu ! maiM Apake vicAroM kI bhUri-bhUri prazaMsA karatA hUM aura yahI kAmanA karatA hUM ki Apa zIghra hI pAvana saccaritra ko svIkAra kareM aura usakA pAlana karate hue saMsAra meM jaina dharma ko prakAzita kreN|'
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 197. radhvAcAryaH satatamamunA'satprakAraiH prakAmaM, bAdhAH saMsthApayitumabhito yatra tatra prasaktaH / kintveSopyadbhutatarabhaTo mokSasAmrAjyakAmI, tattatkaSTaH suragirisamo no manAk kSobhamApa // AcArya raghunAthajI vividha asat prayatnoM se bhikSu ke mArga meM bAdhAeM upasthita karane meM prayatnazIla rahe / kintu bhikSu eka adbhuta yoddhA the / ve mokSa sAmrAjya ko hastagata karane ke icchuka the / ve prApta kaSToM se tanika bhI kSubdha nahIM hue aura apane svIkRta patha para meru parvata ke samAna aDiga rahe / 198. yathArtho'yaM mahA''lokaH, sargeNa vitato dhruvam / phalaM ca vyaktivaiziSyAd, bhavitR pratibhAnibham // zrIbhikSu mahAkAvyam maiMne isa sarga meM yathArtha kA mahAn Aloka phailAne kA prayatna kiyA hai / isakA phala vyakti vizeSa tathA apanI-apanI pratibhA ke anusAra hI milegA / zrInAbheya jinendrakAra makaroddharmapratiSThAM punar, yaH satyagrahaNAgrahI sahanayai rAcArya bhikSurmahAn / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInatthamallarSiNA, kAvye zrImunibhaikSave'tra navamaH sargo vizAlo'bhavat // zrInatyamarSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSoH raghucAryaiH saha tattvacarcA, jayamalAcAryaiH saha vicAravinimayasteSAM sahayogAzvAsanamityetat pratipAdako navamaH sargaH /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavAM sarga pratipAdya : AcArya raghunAthajI ke saMgha se pRthak hokara muni bhikSu kA 13 santoM ke sAtha kelavA (mevADa ) meM AnA, kucha santoM ke sAtha aMdherI orI meM cAturmAsa karanA tathA naI dIkSA grahaNa karanA Adi / 60 zArdUlavikrIDita zloka : chanda :
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNyam : muni bhikSu bagaDI nagara meM vi0 saM0 1817 caitra zuklA 9 ko sthAnakavAsI saMgha se pRthaka ho ge| unakI krAnti meM sAtha dene vAle vibhinna gacchoM ke 13 muni the| inameM muni thirapAlajI Adi pAMca muni AcArya raghunAthajI ke gaccha ke, chaha muni jayamalajI ke gaccha ke tathA do muni anya gaccha ke the / muni bhikSu Adi pAMca saMta aMdherI orI (kelavA) meM cAturmAsa hetu sthita hue aura zeSa muniyoM ko bhinna-bhinna nagaroM meM cAturmAsa hetu bheja diyaa| sabhI ne vi0 saM0 1817 ASADhI pUrNimA ko naI dIkSA grahaNa kii| yaha krAnti kA prathama dina thaa| kelavA meM unakA prathama cAturmAsa huaa| usa samaya unake sAtha ye cAra muni the-muni TokarajI, muni haranAthajI, mani bhArimalajI, muni viirbhaannjii|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 1. zrImadbhikSumunIzvarasya matimAna'nyAyapakSApahRt, krodhAraNyamahogravahnimudiro momudyamAnaH sadA / antevAsivineyavAravinayI nyAyakaniSThApara, AsInchiSyavaraH prakAzamihiraH zrIbhArimAlo mahAn // una bhikSu mahAmunIzvara ke matimAn, anyAnya pakSa ko dUra karane vAle, krodhAraNya kI mahAn ugravahni ko zAMta karane ke lie meghatulya, sadA prasannacetA, antevAsI ziSya-samUha meM atyadhika vinayavAn, nyAyaniSTha evaM prakAza karane ke lie sUrya sadRza mahAn bhArImAlajI ziSyoM meM pradhAna ziSya the| 2. ziSyo'bhUddazavArSikaH sajanako bhikSostathA sadvidherasthAd varSacatuSTayaM raghugaNe tenaiva sArddha sadA / taM prAhakavicakSaNaH kSaNavidurvItaspRhaH spaSTavAga, bho bho ziSya ! zaraNyasaudhasuSamAsauSamyabhAk tvaM zRNu // bhArImAlajI dasa varSa kI avasthA meM apane pitA ke sAtha svAmIjI ke pAsa dIkSita hue evaM unake sAtha raghugaNa meM cAra varSa taka rhe| vicakSaNa samayajJa evaM nispRha svAmIjI ne unheM spaSTa kahA-'he zaraNyarUpa saudha kI suSamA ke saundarya ziSya ! tuma suno|' .3. dIkSAM pAlayitaM kSamo na janakaH kRSNAbhidhastAvaka stasmAnnava ninISuretamadhunA kaste vicArastaMtaH / / pitrA'mA kimu vastumicchasitarAM kiM vA mayA''modato, bhAvAbhivyajanaM kuruSva sutarAM tubhyaM yathA rocate // __tumhAre pitA kRSNojI dIkSA pAlane ke lie samartha nahIM haiM, ataH merI icchA inako sAtha meM le jAne kI nahIM hai| isameM tumhArA kyA vicAra hai ? kyA tuma pitA ke sAtha rahanA cAhate ho yA mere sAtha ? jaisI tumhArI icchA ho vaha spaSTa rUpa se btaao| 1. mihira:-sUrya (mihiro virocana:-abhi0 2 / 11) 2. sauSamyabhAk-saundaryabhAk /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 4. tenoce vayasA caturdazasamA mAnena kintvAtmikokaccheka vivekasekapulakaprollAsavarSIyasA' / kAryaM kiM janakena tena vilasatsaMsArasambandhinA, sambandhAH khalu tAdRzA ihabhave jAtAH kiyanto nahi // ziSya bhAmAlajI kevala caudaha varSa ke bAlaka hI the, kintu viveka ke utkarSa se ve vRddha the / ve bole - 'bhagavan ! sAMsArika pitA se merA kyA sambandha, kyoMki aise sambandha isa saMsAra meM kitane nahIM ho gae haiM ? ' 5. trAtA samprati varttate mama mahAMstAtastvameva prabho !, sthAtA'haM tava sannidhau zubhadhiyA satsaMyamaM pAlayan / vizvAsasti tathA triyogakaraNaiste satyasadvRttito, yogo durlabha durlabhastribhuvane hyasmAdRzAM tvAdRzAm // zrIbhikSu mahAkAvyam he prabho ! Apa hI mere trAtA evaM pitA haiN| maiM zuddha saMyama kA pAlana cAhatA hUM, kyoMki mujhe ApakI vizvAsa hai aura mere jaise vyakti ko atyanta durlabha hai / karatA huA Apake hI sAtha rahanA satpravRttiyoM para trikaraNayoga se pUrNa Apa jaise yogI kA suyoga milanA bhI 6. taM kRSNaM sphuTamabhyaMdhAt khalu tato dIpAGgajo'vyaGgatastAdRk saccaraNograbhAravahane no zaktimAMstvaM tathA / tasmAttvAM na nayAmi sArddhamahakaM tvatto na kAryaM mama, yogyAyogyavicAraNA hi rucirA no ziSyalipsA varA // taba svAmIjI ne sahajarUpa se kRSNojI se kahA - ' kRSNojI ! tuma saMyama ke ugra bhAra ko vahana karane meM samartha nahIM ho / ataH tumako sAtha le jAne kI merI icchA nahIM hai aura tumhAre se merA koI kArya bhI nahIM hai / saMyamapatha meM yogya aura ayogya kI hI vicAraNA zreyaskara hotI hai, na ki ziSyalipsA / 7. zrutvedaM munibhArimAlasavitA pratyAdizad durmanA, no nIyeta yadA tadA mama suto mahyaM dhruvaM dIyatAm / sArddhaM rakSayitA madIyatanayaM majjIvanAjIvanam, dAsye lAtumamuM na koTikalayA nizcIyatAM cetasA // 1. varSIyas - atyanta vRddha ( abhi0 3 / 4 ) .
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 307 svAmIjI ke ye vacana sunakara vimanaska hote hue kRSNojI bole'yadi Apa mujhe sAtha meM rakhanA nahIM cAhate to mere putra ko mujhe sauMpa dIjie / mere jIvana ke AdhArabhUta mere putra ko kisI bhI prakAra se Apako apane sAtha le jAne nahIM dUMgA, yaha Apa nizcita mAneM / ' 8. proce bhikSurathottaraM prazamavAn yaste sthito nandana, Agacchanna nivArayAmi balato no saMyamaH sadyamaH / saMsRtyAzu tataH svayaM svakasutaM sagRhya hastena taM, kRSNaH kaayeklaaklaapklitH sthAnAntaraM cAzvayat // taba svAmIjI ne zAMtacitta se apanI aMgulI se izArA karate hue kahA- 'yaha baiThA tumhArA putra / yadi vaha tumhAre sAtha AnA cAhatA ho to maiM kyoM manA karUM, kyoMki jabaradastI se saMyama evaM sadyamoM kI ArAdhanA nahIM ho sktii| yaha sunate hI kRSNojI zIghra hI apane putra ko hAtha se pakaDakara sAtha meM le, muMha ko bigADate hue, anyatra kahIM cale gaye / 9. AtmArthI paramArthasArthasahito'sau bhArimAlastatastAtaM bodhayituM vibodharahitaM buddhayA vizAlo'vadat / kRtvA mohamapArthakaM mayi mahAkhedAbhibhUto bhavAn, kalyANodyatanandanAya kimaho saMjAyate bAdhakaH / / taba AtmArthI, paramArtha kI bhAvanA se otaprota aura udAra bAlamuni bhArImAlajI apane bodhazUnya pitA ko pratibodha dete hue bole-'Apa mere para vyartha moha kara kyoM atyanta khinna ho rahe haiM ? Apa kalyANa ke lie udyata putra kI kalyANa bhAvanA meM kyoM bAdhaka bana rahe haiM ?' 10. gRhNAmyetamabhigrahaM guruguruM dIkSArpaNaM paNDitaM, yAvajjIvamahaM tvadIyakarato bhokSyennapAnaM nahi / sajAte divasadvaye'nnasalilaiH zUnye tathApi vratAt, kiJcinmAtramitastato na calito devaadrivddiipnH|| 'maiM dIkSA kI prApti karAne vAle isa sazakta aura mahAna abhigraha ko svIkAra karatA hUM ki maiM yAvajjIvana Apake hAtha se AhAra-pAnI nahIM kruuNgaa| isa abhigraha ke pazcAt anna-pAnI ke binA do dina bIta jAne para bhI bAlamuni apanI pratijJA se kiMcit bhI idhara-udhara nahIM hue, meru parvata kI bhAMti aDola rhe|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 11. vaptAsslokya tapovazAnmukulitaM vaktraM tadIyaM tato, nItvA taM samupAgaman mukulayan vyAnaJja bhAvAnnijAn / tvatto'sAvatiraJjito hi bhavatA saGgRhyatAM sAdaramahA laghu kArya praNayataH saMrakSyatAM dIkSyatAm // taba kRSNojI tapasyA se apane putra kA mukha murajhAyA huA dekha, usako sAtha lekara svAmIjI ke pAsa Akara bole- 'munipravara ! yaha bAlamuni ApameM atiraMjita hai, ataH Apa hI isako grahaNa kareM, zIghra hI isako AhAra karAyeM, prema se isakA saMrakSaNa kareM aura dIkSita kareM / ' zrIbhikSu mahAkAvyam 12. yAvannAdriyate bhavAnnavaguNaM tIvraSaNaM saMyama, * kodaNDottamadaNDavadripucamUmAlakSya lakSyAnvitam / - kAruNyAkura kandavRndavilasat kAdambinI 'kelibhRt, tAvatsetunibandhanaM praNayatAM tUrNaM mamApIpsitam // he bhikSo ! Apa karuNA se paripUrNa haiM / Apa karuNA ke aMkuroM ko vikasita karane ke lie meghamAlA ke samAna haiM / jaise yoddhA zatrusenA para vijaya pAne ke lie dhanuSya ko dhAraNa karatA hai, vaise hI Apa apane lakSya ko prApta karAne vAle, tIvra eSaNA se prApta nae guNavAle saMyama ko dhAraNa kareM / isase pUrva mere jIvana kI surakSA ke lie Apa yatheSTa setubaMdha kI zIghra hI vyavasthA kareM | 13. bhikSustajjaya mallagacchapataye'dAt taM tadA ziSyavat, so'vak kIdRzabuddhimAnayamaho traigehyavarddhApakaH / ziSyAptyA muditohameSa sutarAM kRSNo'pi saMsthAnato, daipeyo' nijakaccarApagamanAt trInevamAnandakaH // taba bhikSu ne kRSNojI ko gacchapati jayamalajI ko ziSya rUpa meM sauMpa diyA / jayamalajI bole- 'aho ! tIna gharoM meM vardhApana karane vAle bhIkhaNajI kitane buddhimAn haiM ! maiM to ziSya kI prApti se, kRSNojI sthAna prApti se aura bhIkhanajI kacare ke samAna kRSNojI ke apanayana se - hama tInoM prasanna ho gae / ' 14. bAloyaM munimaNDalISu lalito lAvaNyalIlAlayaH, . svarNAbhaH kilakaSTa koTinikaSottIrNa pravINaprabhaH / 'tajjAtotizayAccaritrapatihRtsaccumbakAkarSakaH, . sopyeko hi parIkSako bhuvi nRNAM taM ratnavajjagRhe // 1. kAdambinI - meghamAlA ( kAdambinI meghamAlA - abhi0 2 / 79) 2. daipeya: - mAM dIpAM kA putra muni bhikSu
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 3.09 bAlamuni bhArImAlajI munimaNDalI meM lalita, lAvaNya lIlAdhara ke samAna the / ve aneka kaSToM kI kasauTiyoM se uttIrNa svarNa kI AbhA ko prApta the / unhoMne apane atizaya vinaya Adi guNoM se cAritrapati muni bhikSu ke hRdaya ko cumbaka ke samAna AkarSita kiyaa| muni bhikSu bhI saMsAra meM manuSyoM qI parIkSA karane meM pravINa eka uttama parIkSaka the / ataH unhoMne bAlamuni ko ratna kI taraha grahaNa kara liyA / 15. te paJcA'pi puraatnaastdpr| aSTarSayaH saGgatA, " evaM sammilitAstrayodazasame santo navaM dIkSitum / tannAmAni yathAkramaM zrutivazAdetAni vedyAni ca, pUrvyaH zrIsthirapAlajIH khalu phatecandrastadIyAGgajaH // 16. zrIbhikSumuniTokaro harapuronAthastataH zrImahAn, bhAromAlavibhuzca saptama ihA'sau vIrabhANo'bhavat / lakSmIcandraRSistato bakhatayugrAmo gulAbAhvayo, hyanyo bhAramalazca rUpapuratazcandro'ntimaH premajIH // 17. paJcaiteSu raghorjayasya nanuM SaD dvAvanyagacchasya ca, sarvemI militAstrayodazavarAH santo lasanto hRdA / zrIbhikSaM vRSasArvabhaumamiva te matvA sasattvAstadA, kSoNIzA iva bhaktito hyanuratAH saMsevamAnA dhruvam // (tribhivizeSakam ) muni bhikSu ke sAtha pAMca muni to pahale se hI the aura ATha anya muni, unake sAtha sammilita hokara naI dIkSA svIkAra karane ke lie tatpara hue unake kramazaH nAma ye haiM 1. muni thirapAla 2. muni phatehacaMda 3. muni bhikSu : 4. muni Tokara 8. muni lakSmIcaMda 9. muni khatarAma 10. muni gulAba 11. nuni bhArImAla (dvitIya) 12. muni rUpacaMda 13. muni premajI / 5. muni haranAtha 6. muni bhAMrImAla 7. muni vIrabhANa * ina sAdhuoM meM se pAMca sAdhu to raghunAthajI ke gaccha ke chaha sAdhu : jayamalajI ke tathA do sAdhu anya gaccha ke the / ullasita hRdaya vAle ye sabhI teraha sAdhu mAno svAmIjI kI AjJA kA vaise hI ArAdhana karane lage. jaise sArvabhauma - cakravartI kI AjJA kA anya rAjA ArAdhana karate haiM /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zrIbhikSumahAkAvyam 18. pratyagraM vratazevadhi' zivaphalaM netuM pracetuM paraM, tasyoccaivijayadhvaje vilasite mantrAya caiktritaaH| 'te harSeNa parasparaM prathamataH saiddhAntikI tAttvikoM, carcA cArutarAM vicitraviSayAM cakruH punarmenire // mokSaphaladAtrI navIna vratarUpa nidhi ko prApta karane ke lie evaM gRhIta vrata kI puSTI ke lie svAmIjI ke ucca vijayIdhvaja ke nIce mantraNA karane ke lie sabhI santa ekatrita hue aura atyanta ullAsa se sabase pahale saiddhAntika va tAttvika viSayoM kI sundara carcAeM kI aura svAmIjI ne jo nirNaya diyA usako sabhI santoM ne svIkAra kara liyaa| 19. cAH kepi rahomayAH suviSayAH sampacitAzcacitAH, kecit kintvavaziSTatAM parigatA atyalpataH kecana / AyAte nikaTe mahotkaTaghaTe varSAgame zobhane, pratyekaM svabhimannya bhikSumuninA mantropamaM vyAhRtam // kucheka rahasyamaya viSayoM para gaMbhIra carcAeM huIM, kucha carcAeM avaziSTa raha gaIM aura kucheka viSayoM para thoDI carcAeM cliiN| jaba utkaTa ghaTA ko dhAraNa karane vAlA varSAkAla nikaTa A gayA taba santoM ko ekatrita kara svAmIjI ne maMtra kI bhAMti sAra-saMkSepa meM kahA 20. uttIrNe ca ghanAghanAgamaRtAvasmin punaH zAntitaH, zeSAMstAn viSayAn vicitumaho yatnepsavo ye vayam / zraddhA sammilitA bhaviSyati mithaH sambhoginastaiH samaM, no cettaimilanaM kadApi na kuto hyeSo'sti no nirnnyH|| 'zramaNavRnda ! (yaha varSAvAsa A gayA hai, ataH caturmAsa ke lie kucha muniyoM ko anyatra jAnA par3egA) parantu caturmAsa pUrNa hone ke bAda hama punaH mileMge aura avaziSTa viSayoM para zAMti se carcA karane kA prayatna kareMge tathA jina-jina muniyoM ke vicAra eka hoMge, zraddhA eka hogI, unake sAtha hI hamArA saMbhoja hogA aura jinakI zraddhA nahIM milegI inake sAtha hamArA sAMbhojika vyavahAra nahIM rahegA, yaha merA aTala nirNaya hai|' 1. pratyagram-navIna (pratyagraM nUtnanUtane-abhi0 6 / 84) 2. zevadhiH-nidhi (kunAbhiH zevadhinidhiH-abhi0 2 / 106)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 21. ASADhe sitapUrNimAsudivase dIkSA navInA varA, dhAryAtprabhusAkSito nijanijoddhArAya vairAgyataH / itthaM tAnabhidhAya dhIrimadhiyA sambodhya sambodhya ca, varSAvAsakRte pRthak khalu pRthak sampreSayAmAsivAn // 'zramaNo ! ASADha zuklA pUrNimA ko arihaMta prabhu kI sAkSI se tathA pUrNa vairAgya se apane-apane AtmakalyANa ke lie navIna dIkSA svIkAra kara lenA' - yaha kahakara svAmIjI ne una santoM ko dhairyapUrvaka saMbodhita kiyA aura sabako caturmAsa ke lie pRthak-pRthak bheja diyA / 22. so'pi strAk samupAgamat svayamabhigrAmAn purAn saMspRzan, mevADAkhyasumaNDalaM marudharAt sammaNDayAmAsivAn / SaSThAt sadguNamandirAt guNapadAt sAdhuryathA saptamaM, zAntyAlaMkurute kriyAsu kuzalaH sarvapramAdAn jayan // 311 svayaM svAmIjI ne bhI mArga meM Ae hue grAma-nagaroM kA sparza karate hue mAravAr3a se mevAr3a deza ko vaise hI alaMkRta kiyA jaise kriyA meM kuzala evaM sabhI pramAdoM para vijaya pAne vAlA muni chaThe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna ko alaMkRta karatA hai / 23. nAnAnimnasamunnatA'vaTa' vaTAghaTTodbhaTAsaGkaTA, nAnAnIradasannivAsanipuNA nIvRtsamArakSikA / nAnAsundara mandirocca zikharairabhraMlihA sadhvajainAkandarikandarA bahudarA samprAptavIrAdarA / 24. nAnAnirjharajharjharAdbhutaravA nAnAsaritsajjalA, nAnAkuJja nikuJjakUjitakhagAnAnAdrumAsatphalA / mAdyanmaJjimamaJjarImukulayan mAkandamAlAkulA, phullotphullalatAvitAnalalitA puSpottarA puSpitA // 25. krIDatkeki sukIra' kokilakalaiH karNapriyA'kuNThitA, sakaizcitravicitradRzyanikarairAnandadA netrayoH / madyA'mandasugandhabandhu rasumairghANendriyottarpaNA, mAkandAdimarandavRndarasikAM rasnAM sRjantI svayam // 1. avaTa:--gaDhA (gartazva bhrAvaTAgAdhadarAstu vivare bhuvaH - abhi0 5 / 7) kekI - mayUra ( kekI tu sarpabhuk - abhi0 4 / 385) 2. 3. kIra: - totA (kIrastu zuko raktatuNDaH - abhi0 4 / 401 ) 4. rastA - jihvA ( abhi0 3 / 249 )
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 26. mandAmandacalatsamIralaharI sparzendriyAhlAdikA, divyAdarzavimarza sArasudhayA puMsAM manomodinIm / kvApi kvApi bhayAvahA vanacaraiH zArdUlasiMhAdibhidurge durgamanA ghanAghanaghanA bhraSTAmbarA cotpathA // zrIbhikSu mahAkAvyam 27. kvApyAkheTakajAlikAlijaTilA luNTAka labdhAlayA, kvApi zreSThaviziSTayaugikayutA sannyAsivargAzritA / nAnAvarNavirAjitottamavRhacchlAMzazayyAnvitA, dRSTA parvatamAlikA ravalI nAmnA jagadvizrutA // mevADa meM praveza karate hI svAmIjI ne vizvavizruta arAvalI parvatamAlA ko dekhA / vaha nAnA prakAra kI UMcI-nIcI bhUmi vAlI thI / usake DhoM meM bahuta vaTavRkSa the / vaha ghAToM se udbhaTa evaM saMkIrNa tathA vividha jalasrotoM se paripUrNa thii| vaha deza kI rakSA karane vAlI tathA UMce-UMce sundara mandiroM ke sadhvaja zikharoM se AkAza ko chUne vAlI thI / vaha vividha parvata-kandarAoM se yukta tathA atyanta bhaya upajAne vAlI aura vIra puruSoM dvArA sammAnita thI / vaha aneka nirjharoM ke kalakalarava se yukta, vividha saritAoM ke nirmala jala vAlI, vividha kuJja - nikuJjoM meM pakSiyoM ke cahacahATa se guJjita tathA vividha drumoM evaM phaloM vAlI thI / vaha mAdakatA ko prApta sundara maJjariyoM ke mukuloM yukta mAkandamAlAoM se Akula tathA phUle hue latAsamUhoM se lalita evaM pradhAna puSpoM se puSpita thI / vahAM mayUra, zuka, koyala Adi pakSI krIDA karate the / unake madhura zabdoM kI pratidhvani se vaha parvatamAlA karNapriya aura akuMThita thI / vaha aneka citra-vicitra dRzyoM se netroM ko Anandaprada, vikaskara evaM amanda sundara sugandhita phUloM se ghrANendriya ko tarpaNa karane vAlI aura jihvA ko Amra Adi ke rasoM se rasika banAne vAlI thI / vaha vAyu kI maMda-maMda laharoM se sparzanendriya ko AhlAdita karane vAlI, darzaka ke mana meM uttama Adarzayukta vicAroM ke amRta ko utpanna kara pramudita karane vAlI, kahIM-kahIM zArdUla, siMha Adi vanacaroM se bhayAnakaM, kaSTa se gamanayogya durgavAlI, meghoM se Acchanna, atyadhika kaNTakAkIrNa hone ke kAraNa vastroM ko phADane vAlI tathA utpatha mArga vAlI thI / ( vaha ghATI kahIM kahIM zikAra khelane vAloM evaM jAla bichAne vAloM se jaTila tathA luNTAkoM ko Azraya dene vAlI thI / vaha kahIM kahIM zreSTha yogiyoM evaM saMnyAsI vargoM se Azrita thI / vaha nAnA varNa evaM uttama vRhat zaila caTTAnoM kI zayyA se yukta thI /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 33 28. zrIhindUkulasUrya ityupapadaiH prakhyAtiprApto mahA rANAvIraziromaNiH savijayaH siMhaH pratApAdimaH / mevADAdhipatiH pratApatapanaH santApitArivrajo, dRSTvA tAM sahasaitihAsikanaraH smRtyAgame zakyate // usa arAvalI parvatamAlA ko dekhakara sahasA usa aitihAsika puruSa, mahAn khyAtiprApta, vIra ziromaNI, mevADAdhipati, mahArANA pratApasiMha kI smRti ho AtI hai jo 'hindukulasUrya' kI upAdhi se yukta, tejasvitA ke ekamAtra sUrya tathA zatruoM ko saMtApita karane vAlA thaa| 29. yo rakSennijadharmamuttamatamaM taM rakSayedIzvara, . ityuddizya viziSya cetanabalaM sAmantasenAbalam / svAtantryodbhavavaibhavAtirasikaH svAtmAbhimAnonnato, mlecchonmUlanamUlamantramahitazcAjanmavIravatI // 30. dharmAdhaHpatitaH parAnapi tathA kurvadbhirjasvalaiH, . saahishriimdkbbraadimcmuucndrrlscchyaalkaiH| mAnairanyasajAtimAnamathakairAtithyatA'nehasi, no bhuktaM na mataM ca hinduraviNA tena svadharmArthinA // (yugmam) ___jo apane uttama dharma kI rakSA karatA hai, usakI rakSA Izvara karatA hai-isa uddezya se apane sAmaMtabala, sainyabala evaM cetanabala ko dRDha kara, svatantratA se udbhUta saMpadA ke rasika, svAbhimAna se unnata tathA mlecchoM ke unmUlana ke mUlamaMtra se vikhyAta evaM Ajanma vIravrata ke dhAraka usa hindukula ke sUrya pratApasiMha ne usa mAnasiMha ke sAtha Atithya ke samaya meM bhI na to usake sAtha bhojana kiyA aura na usako sanmAna hI diyaa| vaha mAnasiMha svayaM dharma se patita aura dUsaroM ko bhI dharmacyuta karane vAlA thaa| vaha ojasvI rAjA akabarazAha kA mukhya senAnI aura sAlA thA / vahaH sajAtIya kSatriyoM ke mAna ko mathita karane vAlA thaa| 31. tannunnaH pratilabdhacArusamayo vyudgrAhitakSatriya zcAntaHkSveDa'bahirmahAmadhurayA nItyA sa diilliishvrH| taM dAsIpracikIrSurudbhaTabhaTaH kartuM kalaGkAnvitaM, kruddhastena sahAtibhISaNaraNaM prArabdhavAn prauDhimAn // 1. nunna:--prerita (nunnanuttAstakSiptamIritam-abhi0 6 / 118) 2. kSveDa:-viSa (viSaH kSveDa:-abhi0 4 / 261) 3. prauDhimAn-utsAhita (abhiyogodyamau prauDhi:-abhi0 2 / 214)
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrIbhikSumahAkAvyam usa apamAnita mAnasiMha dvArA prerita, sundara avasara ko pAkara antaHkaraNa meM viSa evaM Upara mahAmadhura nIti dvArA usa utsAhI dillIzvara ne kSatriyoM ko bahakA kara udbhaTa bhaTa mahArANA pratApasiMha ko apanA dAsa banAne aura use kalaMkita karane ke lie kupita hokara usake sAtha mahAn bhISaNa yuddha prAraMbha kara diyA / 32. dRSTvA kozabalairbaliSThamatulaM zastrAstrasaMvAhana mleMcchAnAmadhinAyakaM tadapi no kSobhaM gato rANakaH / smRtvA bhAratarAmarAvaNaraNaM nirNItavAnirNayI, cAnte satyasamunnato hi vijayaH satyaM hi sAraM balam // mlecchoM ke adhipati akabarazAha ko kozabala, senAbala, zastrAstrabala evaM vAhanabala se atyanta samRddha dekhakara mahArANA kiJcit bhI kSubdha nahIM hue| unhoMne mahAbhArata evaM rAma-rAvaNa ke yuddha kI smRti kara yaha nirNaya kiyA ki anta meM satya kI hI mahAn vijaya hotI hai aura satya hI sAra hai, bala hai| 33. dharma dhvaMsayituM satIH skhalayituM cAryAnanAryAyituM, ___ jIvaM jIvakareNa saMvyathayituM hindvAkhyayA mAnavAn / sarvAn sarvamatAnugazchalayituM sajAyamAnaH sadA, vaidharyodhurakandharaM na sahate taM candrahAso mama // dharma ko dhvaMsa karane ke lie, satiyoM ko mArgacyuta karane ke lie, AryoM ko anArya karane ke lie, hindu nAmadhArI mAnavoM ko jajiyAkara se vyathita karane ke lie evaM sarva matoM ke anuyAyI banakara sabako chalane ke lie tatpara evaM vaidharmya se UMce kaMdhoM ke dhAraka aise akabara ko yaha merA candrahAsa (talavAra) kabhI sahana nahIM kara sktaa| 34. sopyojasvimanAH svadharmabahalo vIrAgraNIvikrama zcaJcaccaJcalacandrahAsacapalo bhllmhodbhaasurH| kurvan sa prasasAra zauryasamare nirvIramurvItalaM, kiM karttavyavimUDhatAM pratigato yasmAt svayaM zatrurAT // 1. jjiyaakr| 2. bahala:--saghana, dRDha (nIrandhaM bahalaM dRDham -abhi0 6 / 83)
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 315 mahAn ojasvI aura manasvI, apane dharma meM aprakampa, vIroM meM agraNI, parAkramI, camakate hue caMcala candrahAsa se capala evaM bhAloM se suzobhita rANA zaurya-samara meM pRthvI ko vIroM se zUnya karatA huA cAroM ora isa prakAra phaila gayA ki svayaM akabara bhI kiMkartavyavimUDha ho utthaa| 35. niSThAM kSatriyadezasaMskRtilasatsvAtantryamantrAvane, . tasyaikSyAkhilasainikAH khalu punaH protsAhamAtmezituH / tadvat te hi guNAyitAzcakamire yoddhaM ca yuddhAGgaNe, sAmantA vikaTA bhaTAH pratibhaTAn jitvA gatAH kRtyatAm // rANA kI akhila senA kSatriyoM kI, deza kI, saMskRti kI evaM svAtantrya ke mantra kI rakSA ke lie apane svAmI kI niSThA evaM utsAha ko dekhakara rANA kI taraha dviguNita utsAha se jAga uThI aura vaha raNabhUmi meM kUda pddii| rANA ke sAmanta evaM zUravIra bhaTa una zatrubhaToM ko khadeDakara, jItakara kRtakRtya ho ge| 36. daivAttatkalikAlakelikalanAdrAjye hRte zatruNA, hyetasyAM ca tadA narendranikaraiviSvaka smaavessttitH| dordaNDaidalayan dviSo pratihato dodhUyamAno dhvaja, nityaM kesarisiMhavat tata ito bambhramyamANo balI // daivayoga se evaM kalikAla kI krIDA ke prabhAva se jinakA rAjya zatruoM dvArA apahRta ho jAne para tathA vahAM cAroM ora se rAjAoM se ghira jAne para bhI vaha vIra apane bhujadaNDoM se zatruoM ko hata-pratihata karatA huA evaM apane vijayadhvaja ko phaharAtA huA rANA pratApasiMha pratidina kesarI siMha kI bhAMti vahAM niHzaMka ghUmatA rhaa| 37. etatparvatapaGktikAsu paritaH pratyarthibhUpAvRtaH, koTAkoTikaThoraghoraghaTanAsaGghATasaGghaTTitaH / vIrA vIragati gatAzca bahuzaH sAmantasanmaNDalI, dezatyAgamRte na zaktiraparA sainyaM ca dainyaM gatam // idhara to yaha vIra isa parvatamAlA meM zatru rAjAoM se ghirA huA thA tathA anekAneka bhayaGkara kaSToM ko jhela rahA thA to udhara usake vIra subhaTa evaM sAmanta bhI vIragati ko prApta ho cuke the tathA senA bhI sAdhanoM ke abhAva meM dIna bana cukI thii| aisI sthiti meM dezatyAga ke sivAya aura koI dUsarA cArA nahIM thA, dUsarI zakti nahIM thii|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zrIbhikSumahAkAvyam 38. ulloco ghatalaM tadA'nilacalatparNAvalIcAmarAH, zayyA ghAsamayI tvacopasicayaH siMhAsanaM bhUtalam / senAvIrarasocchalatsvatanuSAM romAvaliH protkaTA, sAhAyyAzca vanecarA zubhasabhA copatyakA'dhityakA // aisI avasthA meM rANA ke kevala khulA AkAza hI caMdovA, havA..se hilane vAlI vRkSaparNAvali hI cAmara, ghAsamayI zayyA, tvacArUpa hI kapar3eM, bhUtala hI siMhAsana evaM vIrarasa se uchalatI huI apane zarIra kI romAvalI hI utkaTa senA, vanacara hI, sahAyaka tathA upatyakA aura adhityakA hI zubha sabhA-sthala thaa| 39. dravyaM divyamanasvitA kuzalatA sampat sadA sAmarI, ' zreSThaddhiH paramaizvarI parakRpA velaiva zastrAstrakam / * svAyattyaM hi sukhaM samuccazikharaM sanmandiraM kandaram, sAmagrI tanuzeSatA niviDatA sajjIvanI jIvanI // unake pAsa manobala. hI dhana, raNakuzalatA hI sampat, paramezvara kI kRpA hI zreSTha Rddhi, avasara hI zastrAstra, svatantratA hI sukha tathA UMce-UMce zikharoM vAlI guphAeM hI prAsAda, zarIra kI avazeSatA hI sAmagrI tathA majabUtI hI saMjIvanI bUTI thii| 40. rAjJIbhI racitaM hyapUpamavazAt vyahnopavAsAkula- bAlAto'pajahAra taM ca sahasA vanyautunA durlabham / .. tAdag burghaTanAsthalepi na nato yallokadharmAdapi, : .. prAnte nyAyasakho babhUva vijayI nyAyaH sahAyo mahAn // una parvatamAlAoM meM rAnI dvArA banAI roTI ko tIna dina kI bhUkhI bAlA ke hAtha se vana-bilAva ne chIna liyA aura usakA punaH milanA bhI durlabha ho gyaa| aise durghaTanAsthala meM bhI ve apane laukika .dharma se kiJcit bhI vicalita nahI hue| ve anta meM nyAya-sakhA ke saMhAre vijayI bana ge| kyoMki nyAya hI mahAn sahAyabhUta hotA hai| 1. ullIca:-candovA (ulloco vitAnaM kadako'pi ca abhi0 3 / 345) 2. sicaya:-vastraM (sicayo vasanaM cIrAcchAdo-abhi0 3 / 3.30) 6.3. upatyakA-parvata kI UparI bhUmi adhityakordhvabhUmiH syAdadhobhUmi adhityakA-parvata kI talahaTI rupatyakA (abhi0 4 / 401)
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 41. sopyevaM kila lokadharmamavituM kIdRg dRDho'bhUt tata, eSo'haM tu mahodayAkSaramahAsAmrAjyalakSmIcchukaH / yallokottarasukRtaM bhavabhave jainaM sanatsaukhyadaM, tat trAtuM na bhavAmi kiM pariSahAn soDhuM samagrAgraNIH // bhikSu ne socA- ve rANApratApa apane lokadharma kI rakSA ke lie kitane dRDha rahe, phira maiM to mokSarUpa sAmrAjya lakSmI kA icchuka hUM isalie bhava-bhava meM zAzvata sukha dene vAle lokottara jainadharma kI rakSA ke lie kyA parISahoM -- kaSToM ko sahana karane ke lie maiM agraNI na banM ? 42. etadvizvajanIna 'pInaniraghaM' zrIjainadharmaM mudA, gotuM gopa ivAvadAtasumano vAkAyayogAnvitaH / sajjohaM prabubhUSureSa sutarAmAjanma jainaM jagat, sUryAcandramasAvivottamapadA pradyotituM zreyase // 317 maiM isa vizvahitakArI, puSTa aura pavitra jainadharma kI zubha mana-vacana aura kAyA se rakSA karane ke lie gopa kI bhAMti jIvana paryanta niraMtara sAvadhAna rahUMgA aura kalyANa ke lie isa dharma ko sUryacandra kI taraha pradyotita " karane ke lie tatpara rahUMgA / 43. evaM dhairyamazeSa sAdhanavaraM sandhAya saMvardhya ca, kSoNImaNDalamaulimaNDanamaNi mevADamAcakrame / dharmoddhAradhurandharo dRDhamatiH praullAsayan sanmataM, lAtuM lolupatAM gato'tilalito dIkSAM varAM nUtanAm // isa prakAra muni bhikSu samasta sAdhanoM meM zreSTha sAdhana dhairya kA anusaMdhAna aura saMvardhana kara Age baDhe aura bhAratabhUmi ke maulimaNi tulya mevADa meM aae| ve dharma kA uddhAra karane ke lie kaTibaddha, dRDha vicAroM se yukta aura sanmArga ko prollasita karane vAle the / ve vahAM nUtana dIkSA grahaNa karane ke lie ati lAlAyita ho uThe / 44. tatrAsId bahuparvataiH parivRtaM devAlayonmaNDita - madyanmAnasamAnamardanamadaiH padmAkaraiH vistRtam / ramyArAmaramAmanoramaramaM vApyAdibhirvallabhamudyAnaistaruguccha gulmakusumakrIDAnikuJjaH param // 1. vizvajanIna - lokahitakArI / 2. niraghaH - pavitra, pAparahita /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zrIbhikSumahAkAvyam mevADa deza ke antargata 'kelavA' nAma kA nagara thaa| vaha devAlayoM se maNDita, aneka parvatoM se parivRta, madabhare mAnasarovara ke mAna ko mardana karane vAle sarovaroM se vyApta, ramaNIya bagIcoM kI zobhA se manorama, aneka dIrghikAoM (vApiyoM) se sundara tathA taru, guccha, gulma, kusuma tathA krIDAnikuJjoM vAle udyAnoM se paripUrNa thaa| 45. cAturvarNyasuvarNavarNitasadaH saudhopasaudhoddharaM, guNyAgaNyasapaNyapuNyavipaNeH paGktyA ca paryullasat / lIlAlAlitalokanIyalalanAlokaizca lIlAyitaM, lakSmyA lokalalAmalakSyavilubhallakSmIzvarollolitam // 46. jainejainaparairmudA nijanijAnuSThAnaniSNAtakaiH, satsAhityasudhArasaH prakalitaM kAlindikA'kovidaH / zrImanmokkhamasiMhatatpurapatiprAptapratiSThAparaM, yogyaM tat kapilAbhidha puravaraM so'laGcakAra kramAt // [yugmam] . isa nagara meM cAroM vargoM ke logoM ke ghara the| vahAM rAjagharAne ke baDe prAsAda aura anyAnya dhanikoM ke harmya the| vaha bAjAra kI zreNI se zobhita thA jahAM agaNya zreSTha vastueM prApta hotI thiiN| vaha nagara lIlAkalita darzanIya lalanAoM tathA logoM se zobhita tathA lakSmIvAn vyaktiyoM se lalAma aura apane lakSya meM tallIna rahane vAle zrImantoM se yukta thaa| vahAM jaina aura ajaina loga apane-apane dhArmika anuSThAnoM meM niSNAta the / vaha nagara satsAhitya sudhArasa ke rasika aura kalindikA-paMDitoM se vyApta thaa| vaha nagara ThAkura mokhamasiMhajI dvArA pratiSThA prApta thaa| muni bhikSu grAmAMnugrAma viharaNa karate hue usa kelavA nagara meM padhAre / 47. cAturmAsakRte'tha rAjanagaraM yAturmahAmeghato, mArgA'bhAvavazAdihaiva samagAd bhikSuH punrytntH| prAgevAtravirodhinirmitamahAdveSapracAro yataH, sthAnaM naiva dadAti kopi munaye jAtA samasyA praa| 1. kAlindikA-jisameM AnvIkSikI Adi saba vidyAoM kA varNana ho, __ vaha (kalindikA sarvavidyA'-abhi0 2 / 172) 2. kelavA ngr|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 319 muni bhikSu rAjanagara cAturmAsa karane ke lie prasthita hue| varSA kI adhikatA ke kAraNa sAre mArga avaruddha ho ge| ve vahAM nahIM pahuMca sake / ve kelavA meM hI raha ge| virodhI logoM ne unake viruddha sAre gAMva meM dveSa kA vAtAvaraNa pahale se hI nirmita kara rakhA thaa| unheM cAturmAsa ke lie koI bhI sthAna dene ke lie taiyAra nahIM huaa| baDI samasyA paidA ho gii| 48. bhairojIH zubhazobhajIjanayitA taddattaziSTyA drutaM, bAhye tannagarAddinepi dhavale puMsAM bhyotpaadinii| zrIcandraprabhamandirasya nikaTe cAndherikA hyaurikA', tatra sthAdvimalAzayo jitabhayo mokSakabaddhaspRhaH // zrAvaka zobhajI ke pitA bhairAMjI ne AcArya bhikSu ko eka sthAna kI ora nirdeza diyaa| vaha sthAna nagara ke bAhya bhAga meM sthita zrI candraprabhu svAmI ke mandira ke nikaTa thaa| usameM eka koTharI thI, jisako 'aMdherI orI' kahA jAtA thaa| vaha sthAna dina meM bhI logoM ko bhayAvaha lagatA thaa| mokSAbhimukha aura abhaya kI sAdhanA meM rata bhikSu prasanna mana se vahAM sthita ho ge| 49. zrImadvIrajinezvarasya vilasannirvANarAzau yadA, kalpoktedvisahasravArSikamito bhasmagrahaH sNsthitH| tasmAcchIparamezvarazramaNasannirgranthavAcaMyamapUjA bhAvini bhAvato'tra samaye prodIya vodIya ca // kalpasUtra ke anusAra bhagavAna ke nirvANarAzi para do hajAra varSa kA bhasmagraha lagA, isalie bhaviSya meM isa bharatakSetra meM bhagavAna ke zramaNa nirgranthoM kI udaya-udaya bhAva pUjA hogI, kabhI pUjA hogI aura kabhI nhiiN| 50. nirvANAd dvizatakapUrvanavati prAdirvarArUpaNA / tatpazcAt bhabha rAga bhUmi zarado'zuddhA ca baahulytH| arthAt tadvayamelanAn nabhamabhakSoNI'samAsambhavo / lagnastatra ca dhUmaketuranalA neho guNA bdai mitH|| bhagavAna ke nirvANa se 291 varSa paryanta zuddha prarUpaNA rhii| isake bAda 1699 varSoM taka bahulatA se azuddha prarUpaNA rhii| isa prakAra donoM ke saMkalana se (1699+291) 1990 varSa hue| usa samaya 333 varSoM kA dhUmaketu graha lgaa| 1. aMdherI orii| 2. IGca gatau iti dhAtoH rUpam /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 zrIbhikSumahAkAvyam 51. bhUtApA'zuga candra vikramasamAmAnenaluGkodbhavaH, . sAhasradvayahAyanAntasamaye bhasmagraho'vAtarat / ... tanmelaH prabhuvIramuktigamanAd vyomA zvavarNA bdakaM, .., nAndIvarddhanavatsaraH pracalitastabaGkacUlIyataH // vikrama saMvat 1531 meM laMkA mehatA prakaTa huaa| aba idhara 2000 varSa kA bhasmagraha samApta huaa| isakA mela isa prakAra karanA cAhie-- baGkacUlikA grantha ke anusAra vIra nirvANa ke vAda 470 varSa taka nandIvardhana kA samvat claa| 52. pazcAd vikramahAyanaH prasRtavAn vIrAdinAmAvanAt, -- tasyAkAzakRzAnu'bANa vasudhA saMkhyAmite saMvati / varSANi dvisahasrakANi samagustebhyo dazAbdAhRte, tatra krUrimadhUmaketuralagattacchezavAttasya ca // 53. zaktyalpatvavazAt tadA prakaTito'mAtyazca luGkAhvaya stenA'kAri nirUpaNAtivizadA jainendrmaargaanugaa| no bhIto bhayadaiH pragADhazithila nograkaSTapradaistadvAviMzatisaMpradAya udito prANArpaNAttena ca // (yugmam) usake bAda vikrama samvat pracalita huaa| vikrama saMvat ke 1530 varSa taka 2000 varSa kA bhasmagraha pUrNa huA aura 2000 varSa meM dasa varSa zeSa rahe taba dhUmaketu lgaa| usa samaya dhUmaketu zizu thaa| usakI zakti alpa thI, ataH usa samaya laMkA kA prAdurbhAva huA aura usane jinendramArga ke anusAra zuddha prarUpaNA kI tathA nAnA prakAra ke bhaya dikhAne vAle tathA pragADha kaSTa dene vAle zithilAcAriyoM se vaha kiJcit bhI bhayabhIta nahIM huaa| luMkA se hI bAvIsa sampradAya kA prAdurbhAva huaa| 54. sA zuddhA samupasthitA vyavahRteH paTTadvayaM vizrutA, vRddhe tasya bale balAt punarasajjAtA prvRttirbhH| azvA zaikSaNa bAhu vatsaramite svIyaprabhAvAdiha, prAyaH kSINabalo dazAM ca dazamImaiddhUmaketustataH // - vyavahAradRSTi se do AcAryoM taka vaha zuddha prarUpaNA clii| isa ora usa dhUmaketu kA bala bar3hane se azuddha prarUpaNA aura bhI balavatI ho utthii| vIranirvANa ke 2287 varSoM ke bAda dhUmaketu apane prabhAva se prAyaH kSINabala evaM dazamI dazA ko prApta ho gyaa| . . .
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 321 55. dvIpo'rvI vasu kaumudIpriyatame saMvatsare vaikrame, ASADhe zuci'pUrNimottamadine zuddhAtizuddhAzayaH / AdAyAnumati tadA bhagavatAM sAkSyA ca siddhaprabhoH, pratyAkhyAya samastapApapaTalaM dIkSAM lalau maGgalAm / ataH vikrama samvat 1817 meM ASADha zuklA pUrNimA ko svAmIjI ne atyanta nirmala bhAvoM se, bhagavAna kI AjJA evaM siddha bhagavAna kI sAkSI se, samasta sAvadya yogoM kA tyAga kara maGgalamaya bhAgavatI nUtana dIkSA grahaNa kii| 56. AstAM zrIsthirapAlajIrmuniphatecandrazca vRddhau tata stasmAttau navasaMyamepi ca tathA saMrakSitau svAminA / etattadvizadatvanirmamamukhaudAryAdisaMsUcakaM, no cet sa svayameva tatra bhavituM zakyaH samastAd bRhat // jisa samaya svAmIjI sthAnakavAsI sampradAya meM the usa samaya munizrI sthirapAlajI evaM phatehacandajI--ye do santa dIkSA-paryAya meM baDe the| isalie naI dIkSA ke samaya meM bhI unako hI baDA rkhaa| yaha svAmIjI kI vizada nIti, nirmamatva evaM audAryAdika kA paricAyaka thA / anyathA svAmIjI svayaM hI sabase baDe ho sakate the| 57. TokarjIharanAthajIrmunivarau zrIbhArimAlopi ca, sArddha saMyamamujjvalaM laluramI cA''janmasaMsthAyinaH / duHkhe cAtha sukhe samAnamanasaH pUrNAtmavizvAsino, mANikyatrayasannibhAH sahRdayAzcaite trayopi kSitau // duHkha-sukha meM samAna mana vAle, pUrNa AtmavizvAsa rakhane vAle tathA sahRdaya munizrI TokarajI, haranAthajI evaM zrI bhArImAlajI-ye tInoM muni tIna ratna ke samAna the tathA ye svAmIjI ke sAtha hI dIkSita hue evaM Ajanma sAtha meM hI rhe| 58. sadyaH saMyamasArabhAravahanAd yo'bhUt svayaM bhAsuro, harSo harSitamAnasAmaragurorvAcAM vicArovaMgaH / zrImabhikSumunIzvaraiH zuzubhire sarvepi vAcaMyamA, AkAzena samAzritA bhRtavibhA vA rohinniitaarkaaH|| 1. zuci:-ASADha mAsa (ASADhaH zuciH syAd-abhi0 2 / 68) 2. vA-ivArthe /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zrIbhikSumahAkAvyam zreSTha saMyama ko grahaNa karane se svAmIjI svayaM dedIpyamAna ho ge| usa samaya ke harSa kA varNana karanA harSita mana vAle bRhaspati ke lie bhI vacanAtIta thaa| svAmIjI dvArA santa bhI vaise hI suzobhita hone lage jaise AkAza meM vibhAsvara rohiNI ke tAre / 59. adyAnandamayaM dinaM samuditaM hyadyaiva bhAgyodayo, hyacaivotphalitaH kSayopazamataH klyaannklpdrmH| adyaivAbhyudayo bhavArNavabhayAnnistIrNavanto vayaM, santaste sakalA muhurmuhuraho saMlApavanto mithH| ___ naI dIkSA grahaNa karane ke pazcAt samasta santa bAra-bAra paraspara meM harSollAsa vyakta karate hue kahane lage-aho ! Aja hI Ananda kA sUrya udita huA hai, Aja hI bhAgya kA udaya huA hai, Aja hI kSayopazama kA satkalyANamaya kalpavRkSa phalita huA hai, Aja hI abhyudaya huA hai aura Aja hI isa bhavArNava ke bhaya se hama pAra hue haiN| 60. manasi vacasi kAye yogayogAvatAro, vahati vahati nityaM satyazIlapravAhaH / pratipadapuruSArthazcitracAritravRttiH lasati lasati teSAM sAdhumudrAprasattiH // aba muni bhikSu naye saMgaThana ke pramukha bana gaye / unameM mahAna yogI kI bhAMti mAnasika, vAcika aura kAyika sthiratA thI / ve sadA satya aura zIla kA vahana karate rahe aura paga-paga para puruSArtha se cAritra ko pradIpta karate rahe / unakI sAdhu-mudrA atyanta prasanna aura prazasta thii| zrInAbheyajinendrakAramakarod dharmapratiSThA punar yaH satyAgrahaNAgrahI sahanayairAcArya bhikSurmahAn / / tatsiddhAntaratena cAruracite zrInatthamallaSiNA, ___ kAvye zrImunibhaikSave'tra dazamaH sargo'bhavat sundaraH / zrInatthamallaSiNA viracite zrIbhikSumahAkAvye bhikSoH trayodazamunibhiH sAdha raghusampradAyAt pRthagbhavana, kelavAgrAme navadIkSAgrahaNamityetat pratipAdako dazamaH sargaH samApto'yaM prathamakhaNDaH
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyakAra muni natthamalajI janma-sthala-bAgora (mevAr3a) janma-vi0 saM0 1959 vaizAkha zuklA 13 dIkSA-vi0 saM0 1972 mAgha zuklA 14 pAlI meM terApaMtha ke aSTamAcArya zrI kAlUgaNI ke karakamaloM se| samAdhimaraNa-vi0 saM0 2043 caitra zuklA 14 sujAnagar3ha meN| ___ muni zrI natthamalajI terApaMtha dharmasaMgha ke variSTa saMta, saMskRta-prAkRta Adi prAcya vidyAoM ke jJAtA, bhAratIya darzana evaM nyAyazAstra ke vidvAn, jaina vAGmaya aura terApaMtha darzana ke marmajJa, Agama tathA arhat vANI ke prati samarpita sAdhaka the| ve dubalepatale zarIra evaM sAdhAraNa vezabhUSA meM rahane vAle tathA apane vicAroM ke prati pratibaddha muni the| vyavahAra kuzalatA, vinamratA aura udAratA unake virala guNa the|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya bhikSu the * * * * terApaMtha ke adhiSThAtA * arhat vANI ke prati samarpita * vizuddha cAritra ke anupAlaka * lakSya ke prati avicala * ahaMkAra aura mamakAra se viprakRSTa * satyajijJAsu aura satyasaMdhitsu * * *