Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra (bhAga-dvitIya) prakAzaka zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha samatA bhavana, rAmapuriyA mArga, bIkAnera ( rAja )
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apazcima tIrthaMkara mahAvIra (bhAga - dvitIya) preraNA srota- AcAryazrI rAmeza * prathama saMskaraNa : sitambara, 2008 3100 pratiyA~ * artha sahayogI zrI sujAnamalajI karnAvaTa, baiMgalora * mUlya : 40/- (cAlIsa ru. mAtra) prakAzaka : zrI akhila bhAratavarSIya sAdhumArgI jaina saMgha samatA bhavana, rAmapuriyA mArga, bIkAnera (rAja) dUrabhASa 0151-2544867. 3292177, 2203150 (pheksa) * AvaraNa sajjA : viSNu vyAsa, bIkAnera * mudraka tiloka priTiMga presa mohatA cauka bIkAnera (rAja) phona 9314962474/75
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya bhAratIya saskRti apane bhItara aneka dharmoM ko samAhita karane vAlI hai| aneka dharma, aneka sampradAya, aneka jAtiyo ke madhya jaina dharma kA viziSTa eva prabhAvazAlI sthAna hai| jaina dharma anAdikAla se karuNA, dayA, vAtsalya, sneha kA pratinidhitva karate hue apanI dhArA ko nirmala eva pavitra banAkara pravAhita kara rahA hai| jaina dharma me aneka sampradAyo ke madhya zrI sAdhumArgI jaina sagha kA viziSTa sthAna hai| zrI sAdhumArgI jaina sagha ko itihAsa ke stara para Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva se lekara carama tIrthakara bhagavAna mahAvIra se jor3A jA sakatA hai| ina sabhI tIrthakaro ne apane samaya me vizuddha dharma arthAt samatA dharma, zuddha Atmadharma, ahisA, sayama, tapa, vItarAga dharma kA pravartana kiyA aura tatkAlIna yuga meM vyApta vikRtiyo aura viSamatA ke khilApha vicAra aura AcAra dono staro para krAnti kara saccI sAdhutA, sajjanatA, sAtvikatA kA mArga prazasta kiyaa| usI paramparA kI vicAra UrjA aura AcAraniSThA ko apane meM samAhita kiye hue zrI sAdhumArgI jaina sagha Aja bhI jIvanta hai| vartamAna me zAstrajJa, taruNa tapasvI, prazAntamanA zramaNa vibhUti sayama sarovara ke rAjahasa kohinUra dIpti maNI AcArya-pravara 1008 zrI rAmalAlajI ma sA apanI adbhuta pratibhA aura prakhara meghA ke sAtha sagha kA kuzala netRtva kara rahe haiN| jinake pravacano me javAharAcArya kI jhalaka, anuzAsana me gaNezAcArya kI jhalaka eva jinake jIvana me nAnezAcArya kI jhalaka spaSTa rUpa se dRSTigocara hotI hai| zAstrIya dharAtala aura Agamika grantho ke talasparzI adhyayana ke sAtha hI AcArya zrI rAmeza sayamI kriyA ke prati bhI atyanta sajaga hai| tinnANa aura tArayANa pada ko sArthaka karate hue AcArya zrI rAmeza apane sAtha-sAtha apanI ziSya maDalI ke zuddhAcAra hetu sadaiva sajaga rahate hai| apane ujjvala eva pavitra jIvana tathA zAstra ke dizA-nirdeza ko apane jIvana me DhAlakara pUjya AcAryadeva ne janamAnasa ke samakSa eka anupama udAharaNa prastuta kiyA hai| jJAna ora kriyA ke bejoDa sagama AcAryadeva apane zrAvaka samudAya ko bhI jJAnavAna cAritravAna eva kriyAvAna banA dekhanA cAhate haiN| zuddha sAdhvAcAra ke pratibimba AcAryadeva sampUrNa janamAnasa ke kalyANa eva utthAna kI bhAvanA ko lekara grAma-grAma, nagara-nagara me padavihAra karate hue dharma kI jyota ko prajvalita kara rahe haiN| hukmasagha ke itihAsa me prathama bAra uDIsA vihAra, jhArakhaNDa kI dharA ko pAvana karate hue pUjya AcAryadeva ke caraNa bhArata kI mahAnagarI kolakAtA kI ora baDhe / jahA~ para jana-jana ko dharma kA bodha dete
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue vartamAna me hAvaDA me cAturmAsa hetu virAja rahe hai| kucha varSoM pUrva bhagavAna mahAvIra ke siddhAnta eva jIvanazailI para kucha lekhanI kI AvazyakatA mahasUsa huii| hamAre sagha ke variSTa suzrAvaka zrImAn pIradAnajI pArakha tathA zrImAn harIsihajI rAkA ne isa viSayaka apanI jijJAsAe~ bhI prastuta kI / isakA zodha karate hue viduSI mahAsatI zrI vipulAzrI jI masA ne cUrNi Adi prAcIna grantho kA adhyayana karate hue bhagavAna ke tapapUta jIvana ko apanI lekhanI se ukerA tathA apazcima tIrthakara mahAvIra bhAga-1 kA prakAzana hamAre hI sagha ke rASTrIya upAdhyakSa sagharatna zAsana gaurava zrImAn sujAnamalajI karNAvaTa parivAra, baMgalora ke sojanya se huaa| isake do saskaraNa prakAzita ho cuke haiN| isa pustaka kI atyadhika mAga rahI tathA viduSI mahAsatI zrI vipulAzrI jI ma sAne gurukRpA eva athaka parizrama se apazcima tIrthakara mahAvIra bhAga-2 kA bhI kArya sampUrNa kiyaa| usI kA pariNAma hai ki yaha dvitIya bhAga Apake samakSa prastuta hai| isake prakAzana ke liye bhI zrImAna sujAnamalajI karNAvaTa ne apanI udAratA kA paricaya diyA he etadartha sagha ApakA AbhArI hai| zrI karNAvaTa parivAra nizcita rUpa se sagha eva samAja kI advitIya sevA kara rahA hai| zrI sAdhamArgI jaina sagha kA parama saubhAgya hai ki AcAryadeva apane sUkSma zAstrIya vivecanoM se sAdhu-sAdhvI samAja me jJAna kI alakha jagA rahe haiN| unhIM me se eka viduSI mahAsatI zrI vipulAzrI jI masA kA vaiduSya eva kauzala isa grantha ke sahaja sugamya hai| viduSI mahAsatI zrI vipulAzrI jI masA ne apanI sAsArika avasthA me saMskRta meM emae prathama zreNI se uttIrNa kI thii| dIkSA pazcAt sva AcArya zrI nAneza ke caraNo me Agamo kA talasparzI jJAna kiyaa| isa hetu hama viduSI mahAsatI zrI vipulAzrI jI masA ke prati apanI kRtajJatA jJApita karate haiN| hAlAki bhagavAna mahAvIra kA jIvana sAgara ke samAna gaharA, AkAza ke samAna vizAla eva kohinUra hIre ke samAna ujjvala hai phira bhI unake jIvana eva unakI vihAra yAtrA tathA sayamI caryA ke kucha mahattvapUrNa bhAgo ko isa pustaka me atyanta kuzalatApUrvaka ubhArA gayA hai| prastuta grantha ko prakAzita karane meM pUrNa sAvadhAnI baratI gaI hai, phira bhI koI truTi ho to hama kSamAprArthI hai| madanalAla kaTAriyA sayojaka - sAhitya prakAzana samiti zrI amA sAdhumArgI jana sagha, bIkAnera 1
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa zramaNa saMskRti kI pratinidhi dhArA sAdhumArga me jyotirdhara, krAMtadarzI aura zAtakrAnti ke sUtradhAra AcAryo kI jyotiratna mAlikA me vartamAna zAsananAyaka, jinazAsana pradyotaka, sirIvAla pratibodhaka, mere parama ArAdhya, avicala AsthA ke kendra "AcAryapravara 1008 zrI rAmalAlajI mahArAja sA ko sAdara samarpita "" sAdhvI vipulA zrI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha sahayogI paricaya nae zabdo ke sAtha nUtana vAkyo me zAstrokta nihita preraka prasago ke prastutikaraNa kI eka advitIya kRti hai- "apazcima tIrthaMkara mahAvIra " bhAga-2 isa anupama kRti ke artha sahayogI ananya niSThAvAna, parama gurubhakta, sevArata, sAdhanAzIla zrI sujAnamalajI karnAvaTa eva unakI dharmapatnI akhaNDa saubhAgyavatI zrImatI guNamAlAjI karnAvaTa hai| pUrva me bhI " apazcima tIrthaMkara mahAvIra" bhAga - prathama ke prathama va dvitIya saskaraNo kA mudraNa bhI Apake artha saujanya se hI huA hai / madhyapradeza kI audyogika nagarI indaura me janme zrI sujAnamalajI karnAvaTa Atmaja zrI pyAracadajI karnAvaTa ne vyAvasAyika, dhArmika, sAmAjika, zaikSaNika Adi kSetro me mahanIya karmaTha kAryoM se na kevala kula paramparA ko yazasvI banAyA hai, varan apane ujjvala kRtitva se jinazAsana ko bhI gauravAnvita kiyA hai| hukmagaccha ke parama pratApI jainAcArya zrI javAharalAlajI masA se lekara vartamAna AcAryapravara zrI rAmalAlajI masA ke zAsana ke prati sarvatobhAvena samarpita karnAvaTa parivAra dharmasaMgha kI sabhI pravRttiyo me sakriya yogadAna dene ke lie sadA hI agrasara rahA hai / unhIM zrAvakaratna zrI sujAnamalajI karnAvaTa ke Adarzapada cinho kA padAnusaraNa karane vAle yuvA hRdaya zrI kizorakumAjI- zrImatI nandAjI tathA dIpakakumArajI - zrImatI rekhAjI putra eva putravadhue bhI usI taraha se sagha, samAja, jinazAsana tathA guru bhagavanto ke prati sarvatobhAvena samarpita haiN| karnAvaTa parivAra bhAgyazAlI hai ki unhe zAstrajJa taruNa tapasvI, cAritra cUDAmaNi, akhaNDa bAla brahmacArI parama pUjya AcAryazrI rAmalAlajI masA kI AjJAnuvartinI parama viduSI, paDitaratnA, mahAsatI zrI vipulAzrIjI masA dvArA viracita anuThI kRti "apazcima tIrthakara mahAvIra" bhAga -2 ke mudraNa kA saubhAgya milA hai| zrI karnAvaTI ko isa hetu apanI praNati samarpita karate hae zAsanadeva se prArthanA karatA hU ki ve isI taraha se AcArya bhagavan ke zAsana ke cahumukhI vikAsa meM apanA samarpaNa eva yogadAna dete hue sadaiva kAlajayI bane rhe| devIlAla sukhalecA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA anuttarajJAnacaryA kA prathama varSa . samarpaNa kI saurabha 1 anuttarajJAnacaryA kA dvitIya varSa udghATita huA rahasya 153 anuttarajJAnacaryA kA tRtIya varSa sAhila milA bhavyo ko 170 anuttarajJAnacaryA kA caturtha varSa anurAgI mana banA vairAgI 226 anuttarajJAnacaryA kA pacama varSa rAjya kA kahara 246 sadarbha 267
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo jiNANaM anuttarajJAnacaryA kA prathama varSa samarpaNa kI saurabha padayAtrA kI eka jhalaka : bhagavAn kA kaivalya jJAna mahotsava RjubAlikA nadI ke taTa para devo ne harSollAsa ke sAtha sampanna kiyA / ' baDI dhUmadhAma se utsava manAne ke anantara zakrendra svaya saudharma devaloka me jAne ko samudyata huaa| bhAratavarSa kI bhUmi se koTAkoTi yojana dUra ghanodadhi' para AdhArita saudharma devaloka" apane divya Aloka se cahu~ ora Aloka vikIrNa karatA huA ardhacandrAkAra rUpa se avasthita aneka deva deviyo ke AkarSaNa kA kendra thA / teraha majilA' yaha saudharma kalpa sabhI vaimAnika deva - deviyo me sarvAdhika vimAno ko samAhita karane vAlA hai / ' isame rahe hue battIsa lAkha vimAna trikoNa, catuSkoNa" eva gola', jo ki eka-dUsare se asakhye yojana dUra, paktibaddha rUpa se apanI zobhA se netro ko stambhita kara rahe haiN| inhIM paktibaddha vimAno ke madhya vividha AkAra dhAraNa kiye hue "puSpAvakINa" vimAna puSpa kI taraha yatra-tatra sarvatra bikhare hue-se pratIta hote haiN| pratyeka majila ke madhya me rahe hue vimAna, indraka vimAna' ke nAma se vikhyAta hai, jiname zakrendra eva unake sAmAnika' deva nivAsa karate haiM / pratyeka indrakavimAna' eva AvalikA praviSTa " vimAno ke bIca cAra dizAo me cAra "avatasaka bane hue haiN| pUrva me azoka avatasakavii, dakSiNa me saptaparNa avatasaka, pazcima me campaka avatasaka aura uttara me Amra avatasaka apanI bhavya AbhA se devo ko bhI maMtra-mugdha karane vAle haiN| inake madhya me saudharma avatasaka hai| ina sabhI me usa-usa vimAna ke adhipati deva kA nivAsa sthAna hai| anuttara jJAna- kevala jJAna (ka) zakrendra-pra - prathama devaloka kA indra (ga) ghanodadhi - ghanA jamA huA pAnI (Ga) vaimAnika - vimAna meM rahane vAle deva (12 anuttara vimAnavAsI devo ke lie rUda) (ca) puSpAvakINa- phUla kI taraha bikhare (cha) sAmAnika deva - indra ke samAna Rddhi vAle kintu indra padavI se rahita deva (ja) AvalikA praviSTa - paMkti rUpa me rahe hue (jha) avataMsaka zreSTha mahala (na) azoka avataMsaka- azoka nAmaka mahala (vimAna) (kha) saudharma - prathama devaloka kA nAma (gha) Aloka vikIrNa-prakAza phailAnA devaloka 9 lokAntika 9 graiveyaka aura 5 -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya indraka vimAna ke cAro ora cAra avatasaka aura madhya me saudharma avatasaka hai| isI saudharma avatasaka ke madhyAtimadhya bhAga me zakrendra kA saudharma vimAna hai| RjuvAlikA se Agata zakrendra ne isI saudharma vimAna meM praveza kiyaa| saudharma vimAna kI cAro dizAo me zvetavarNI eka-eka hajAra dvAra AkarSaka, vicitra citro se citrita haiN| maNiyo kI jagamagAhaTa se udyotita' dvAro ke ubhaya pArdoSa me bane vizAla maca apanI divya AbhA se devo kI maharddhi ko pradarzita kara rahe haiN| macoM para rakhe sugaThita candana kalaza apanI bhInI-bhInI mahaka se vAyumaNDala me malayaja prasarita kara rahe haiN| maco ke UparI bhAga para nAgadata (khUTiyA~) haiM, jina para laTakatI vana mAlAe~ jagatI tala ke vivAha maNDapa kI zobhA ko nirasta kara rahI haiN| unake Upara banI khUTiyo para laTakate hue chIke, jinameM dhUpa dAna rakhe hue haiN| ve agaru, turuSka, lobAna Adi kI gadha se mAno devaloka ko gadhavaTikA ke samAna banA rahe haiN| maco para maNimaya cabUtare bane hue haiM aura una cabUtaro para bhavya prAsAda nirmita h| una prAsAdo me sihAsana, bhadrAsana rakhe hue hai, jina para indra ke sAmAnika deva apane parivAra sahita Rddhi kA upabhoga karate haiN| sodharma vimAna ke ThIka madhyAtimadhya bhAga me zakrendra kA upakArikAlayana rAjabhavana hai| yaha rAjabhavana apane se 500-500 yojana dUra cAro ora se cAra vanakhaNDoM (azokavana, saptaparNa vana, campaka vana aura Amra vana) se ghirA hai| isI vanakhaNDa me zakrendra ne praveza kiyaa| vizAlakAya saghana vRkSo se ghirA yaha vanakhaNDa kRSNa meghamAlA kI dyuti ko dhAraNa kiye hue hai| samazreNi" me sthita taruvRnda puSpa-phalo se lade, atyanta jhuke hue the| vahA~ rahe hue phala svAdiSTa, niroga eva niSkaTaka the| navIna majariyo se zRgArita hokara pAdapa-vRnda zakrenda ke svAgata me Atura thaa| taruvRndoM ke madhya bane hue latAgRha, kadalIgRha krIDAsthalI kI vizeSa zobhA (ka) madhyAtimadhya-ThIka bIco bIca (kha) zvetavarNI-zveta raga vAle (ga) udyotita-prakAzita (va) ubhayapArzva-dono ora (Ta) malayaja-candana se utpana mugadha (ca) prAsAda-mahala (cha) bhadrAsana-eka prakAra kA siMhAsana (Asana) (ja) ThapakArikA layana-pragAsanika kAryoM kI vyavasthA ke lie nirdhArita bhavana (sa) vanakhaNDa-jisa udyAna meM bhinna jAti ke uttama va hAte hai use vanakhaNDa kahate hai - jIvAjIvAbhigama cUrNI (bhA samaNi-katAbaddha Ti) pAdapavRnda-vRSa samUha Ta, taruvRnda-vRkSa-mamUha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 3 me cAra cA~da lagA rahe the / sthAna-sthAna para banI svaccha nirmala jala kI vApikAeNka cacala laharo para jIvana kI kSaNikatA kA itihAsa utTakita kara rahI thI / bhramaro kI gujAra aura pakSiyo kI cahacahATa vAtAvaraNa ko kalanAda se vyApta kara rahI thI / pratyeka vanakhaNDa me banA zreSTha prAsAda apanI zreSTha zilpa racanA se animeSa" netro se dekhane yogya thA / inhI prAsAdo me vanakhaNDa ke adhipatideva (azoka deva, saptaparNa deva, campaka deva aura Amra deva) nivAsa karate haiN| ina prAsAdo kI zobhA kI eka jhalaka dRSTigata karake zakrendra ke caraNa apane rAjabhavana kI ora, jahA~ vaha prazAsanika vyavasthA karatA hai, gatimAna bana rahe haiN| vaha rAjabhavana kI padmavara vedikA me praviSTa huA jahA~ vividha jAti ke kamala chatrAkAra rUpa chatriyo ke rUpa me khaDe mAno musalAdhAra varSA se rakSA karane me tatpara haiN| padmavara vedikA ke pAsa prAsAda ke cahu~ ora ghirA vanakhaNDa apanI parimala' se vAtAvaraNa me sugandha prasarita kara rahA hai| isI vanakhaNDa ke madhya me banA prAsAda, jisakI cAro dizAo me cAra dvAra aura tIna-tIna sIDhiyA~ hai, para khacita maNiyo se candana se bhI adhika sugandhita mahaka prasarita ho rahI hai| isa rAjabhavana ( upakArikAlayana) ke madhyAtimadhya bhAga me nirmita eka prAsAda-avatasakacha pA~ca sau yojana cauDA va 250 yojana lambA apanI manohara AbhA se viha~satA huA-sA pratIta ho rahA hai| isake IzAna koNa me sau yojana lambI eva 50 yojana cauDI tathA 72 yojana U~cI atIva manohara rUpa - lAvaNya kI utkRSTa pratikRti apsarAo se vyApta sudharmA sabhA hai| isa sudharmA sabhA kI tIna dizAo (pUrva, dakSiNa aura uttara) me tIna dvAra zreSTha svarNazikharo eva vanamAlAo se alakRta hai| isame nirmita aDatAlIsa hajAra cabUtare aura 48 hajAra zayyAeN atIva zobhA se suzobhita hai|" isI sudharmA sabhA ke madhya zreSTha sihAsana para zakrendra Akara virAjamAna huA / deha se zakrendra sudharmA sabhA me sihAsanastha haiM, lekina mana vaha to (ka) vApikAe~ - bAvar3iyA~ (kha) ukita - ullikhita (ga) animeSa - lagAtAra (gha) padmavara vedikA zreSTha kamalo kI banI vedikA - parakoTA-sA (Ga) parimala - sugadha (ca) khacita-jaTita (cha) pAsAda apana
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya karuNA nilaya bhagavAn mahAvIra se sapRkta hai| cintana kI caoNdanI me loTatI laharo kI baoNsurIvat bhagavAn mahAvIra ke sasmaraNa citrapaTa kI taraha mAnasa paTala para pratibimbita ho rahe haiN| usI me AkaNTha DUbA zraddhAbhinata" hokara soca rahA hai| oha | kaisA advitIya jIvana bhagavAn mahAvIra ne jIyA hai| svaya prajvalita hokara dUsaro ko jilAyA hai| svaya kaSTasahiSNu banakara dUsaro ko bacAyA hai| samatA kA upadeza dene se pahile svaya parama samatva kI bhUmikA para ArohaNa kara vItarAgatA kA mArga prazasta kiyA hai aura apane bhISaNatama karma-jajAla ko mAtra 12/2 varSa me mAtra 12/2 varSa ke atyalpakAla me toDa ddaalaa| ve kisI bhI sthiti-paristhiti me, kisI bhI kSetra me, kisI bhI avasthA me asaphala, aparAjita nahIM hue, kyoki unhoMne sadaiva svaya ko jItane kA apratima puruSArtha kiyaa| dUsaro ke kisI bhI kRtya se svaya ko jor3ane kA prayAsa nahIM kiyA, na svaya kI prazasA se kahI prasannatA kI jhalaka dikhalAI, na nindA se vidveSa kI, pratizodha kI bhaavnaa| vaibhAvika pariNAmo se sarvathA dUra, ve svaya me jIkara svaya ko jItane kA puruSArtha karate rhe| sahasro kI bhIDa me bhI ekAkI rahakara Atmazaktiyo ko ujAgara karane kA prayAsa karate rhe| pravrajyA ke prathama dina jaba una para ghora upasarga AyA aura eka sAmAnya gvAlA bhI apane baila bA~dhane kI rassI se unhe mArane ko udyata huA tabhI mai svaya vahA~ pahu~cA aura gvAle ko samajhAkara use mArane se rokA aura bhagavAn se nivedana bhI kiyA, bhate / sAdhanA ke mArga me abhI bhISaNatama upasarga Ane vAle he ora unase rakSA karane hetu maiM svaya ApakI sevA me upasthita rahanA cAhatA hU~, lekina ve Thahare mahAvIra / unhone kahA-kaSTo me samAdhi hI vItarAgatA prApti kA mArga hai| mai usa mArga me svaya apane-Apa ko gatimAna karanA cAhatA hU~ isalie isa kArya ke lie tumhArI upasthiti nahI, merA svaya kA puruSArtha uttama hai| kahA~ sAmAnya manuSya, jo svalpa-sA bhI kaSTa Ane para nirantara deva-smaraNa kara deva-sahAyatA ke lie avirala tatpara rahatA hai ora kaSTo se nijAta pAne (ka) nilaya-sadana (ga) zraddhAbhinata-AsthA meM yukta (E) apratima-advitIya (cha) pravrajyA-dIkSA (a) avirala- lagAtAra (sa) saMpRkta-lagA huA (va) atyalpa kAla-bahuta thor3A samaya (ca) vaibhAvika-mamAra meM bhaTakAne vAle (ja) svalpa- thor3A (ja) nijAta-mukti
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 5 ke lie kucha siddhiyA~ prApta kara devAkarSaNa kA prayAsa karatA hai aura kahA~ mahAvIra ! bhagavAn mahAvIra | jinake lie mai svaya sevA me samupasthita thaa| sAtha rahane kA AkAkSI, kaSTa se mukti dilAne ko samutsuka lekina bhagavAn ve vaya se alpa, dehotsedha se alpa lekina puruSArtha me sahanazIlatA Age me bahuta toDane me tvarita gatimAna apane karmoM ko naSTa karane me mAtra svaya kA hI avalambana ekamAtra dhyeya thA svaya kI zakti ko jagAne kA aura usako pAne hetu nirantara calate rhe| koI kaSTa detA to bhI samabhAva krodha kare to samabhAva gAlI de to samabhAva phaoNsI laTakAye taba bhI samabhAva samabhAva kI parAkASThA ko kahanA sarala hai, socanA sarala hai, para jIvana me apanAnA atyanta kaThina hai / bhagavAn mahAvIra ne apane roma-roma me niSkaSAya bhAva ko samA liyA thA / mana, vacana, kAyA ko kaSAya ke bhISaNatama roga se bacAte rahe / sadaiva rAga-dveSa kI A~dhI se apane-Apa ko dUra rakhate rahe / mAyA kI cinagAriyo ko saralatA ke jala se bujhAte rhe| lobha ke bhISaNa pArAvAra" ko zruta zIla kI naukA se tairate rahe aura tairate tairate pAra pahu~ca gye| dhanya hai aise mahAn parAkramazAlI, dhairya kI parAkASThA para calane vAle apazcima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ko, jinakA vaha divya tejasvI AbhAmaNDala, jise dekhakara nayana haTate nahI, mana thakatA nahI, caraNa vahIM thama jAte hai aura mana me uttAla tara taragAyita hotI hai mAno jIvana kA sarvasva samarpaNa kara DAlU~ / smaraNa ho rahA hai, usa RjubAlikA kA, jahA~ bhagavAn ke padhArane se kaNa-kaNa pavitra ho gyaa| eka naI tAjagI, naI sphUrti, naI cetanA aura naye vAtAvaraNa kA nirmANa ho gayA / are ! usa RjubAlikA kI chaTA ko eka bAra aura nihAra luuN| yaha cintana kara apanI avadhijJAna kI dhArA se zakrendra ne pUrvadraSTa RjubAlikA' para dhyAnAkarSita kiyA aura nayanAbhirAma dRzyoM se mana me Ananda kA anubhava karate hue "oha ! RjubAlikA kA somya chaTA vAlA kUla (ka) samutsuka - samyak prakAra se utsuka (kha) dehotsedha-zarIra kI UcAI (ga) pArAvAra-samudra (gha) apazcima tIrthakara antima tIrthakara (Ga) uttAla-uchalatI, cacala (ca) avadhijJAna rUpI padArthoM ko dekhane vAlA jJAna (ka) kAla kinArA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya prabhu ke virAjane se kitanA nayanAbhirAma laga rahA hai| kala-kala kI madhura dhvani karane vAlA nadI kA svaccha nIra apanI cacala laharo se aThakheliyA~ karatA huA satata puruSArtha kI preraNA pradAna kara rahA hai| nadI ke samIpa pazu-pakSiyo kA jhuNDa apanI tRSA zamita karane ke lie nirantara svaccha jala kA pAna kara vizrAnti kA anubhava kara rahe haiN| samIpavartI bhUmi me sthita peDa-paudhe navIna pallavoM ko dhAraNa kara mAno kisI ke Agamana kI pratIkSA me harSAnvita ho rahe haiN| AmravRkSo para Ane vAlI majariyo kA rasAsvAdana kara kokila pacama svara se mIThI-mIThI vANI vola rahI hai| samIpastha kheto kI halo se karSita bhUmi para nava-navIna akura prasphuTita ho gaye haiN| harItimA kI cAdara oDhakara dharatI rUpI abhisArikA' mAno sarvasva pAne hetu samAgama ko udyata hai| sarvatra harSa kA vAtAvaraNa parilakSita ho rahA hai| aisI bAsantika chaTAo se abhinava zRgArita bhUmi para adbhuta najArA dikhalAI de rahA hai| basata kA yauvana caramotkarSa para hai| bhInI-bhInI mahaka se dizAo-anudizAo ko sugandhita karatI huI vAsantika-bayAre navajIvana me sphUrti pradAna kara rahI haiN| harItimA kI cAdara oDhakara usame majariyo ke jhilamilAte sitAro ko jaTita kara prakRti navoDhA kA rUpa dhAraNa kara rahI hai| aise RturAja me zAlavRkSa kI zItala chAyA tale goduha Asana se dhyAna-sAdhanA me lIna, Atmazaktiyo ko jAgRta karane me salagna, bhagavAna mahAvIra apanI bhItarI UrjA kA UrdhvArohaNa karane me salagna haiN| idhara bhItarI prakAza se bhagavAn mahAvIra apanI AtmA ko otaprota karane me lage haiN| udhara bhuvana bhAskara apanI camacamAtI mayUkhA se vasundharA ko pUrNa prakAzamAna banAkara nirantara apanI ujjvala prabhA vikIrNa kara rahA hai| __ lekina dono me viziSTa antara dikhalAI de rahA hai| dinakara to prakhara tIkSNatA dhAraNa kara zanai -zanai zItala prakAza phailAtA huA manda jyotipuJja vana rahA hai, lekina bhagavAna mahAvIra to Atmajyoti kA ujjvala, ujjvalatama prakAza pAne me saphalatA ke sopAno para ArohaNa kara rahe haiN| (ka) pallava- pattA (kha) karpita-jutI huI (ga) amimArikA-rAtri-nAyikA (ca) bayAra-havAe~ (Da) navor3hA-nava-vadhU (ca) goduha Asana-gAya dUrana vAlA jaise beTatA hai, vaha gAduha Amana (cha) mayUkha-kiraNa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 7 zanai -zanai dina ke antima yAmaka kA Agamana ho gyaa| astagataSa hone ko udyata ravi pazcima dizA se vidAI lene ko udyata hai| aise samaya meM carama AtmotkarSa kI ora gatimAna zubha mana, vacana, kAyA ke yogo se, zukla lezyA me nirata jJAna kI avirala dhArA ko zubhratama banAte hue, cAra ghanaghAtI' karmogha (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura mohanIya) ko kSaya karate hue kaivalyajJAna upalabdha kara liyaa| aba zakrendra citana karatA hai-"aho! vaha kaisA adbhuta samaya thA kaisA manorama vAtAvaraNa thA / maiM (zakendra) bhI svaya asakhya deva-deviyo se parivRtadha hokara bhUmaNDala para divya mahotsava manAne gayA thaa| are maiM hI kyA? svaya 64 indra | apane-apane deva-devI parivAra sahita vasudhA para mahotsava manAne gaye the cahu~ ora deva-devI dikhalAI de rahe the, mAno koI devamelA lagA ho yA jagatI-tala para devo kI barAta utara AI ho| kyA dhUma macI thI jabhiyagrAma ke bAhara, RjubAlikA nadI ke taTa para / kitanA nayanAbhirAma dRzya / manoharI samavasaraNa aura usame bhagavAn kI bhavya dezanA aba to smRti mAtra raha gayI / eka mUhUrta ke pazcAt bhagavAn ne vihAra kara diyA aura maiM maiM bhI yahA~ calA aayaa|" (puna zakrendra avadhijJAna se vartamAna me bhagavAn ko dekhakara) "oha ! bhagavAn abhI bhI vihAracaryA me nirata hai| madhyama pAvA kI ora padhAra rahe hai| sarvasva prApta kara liyA phira bhI kitanA puruSArtha / bhavya jIvo ko pratibodha dene ke lie, aneka mumukSuo ko sayama-patha para agrasara karane ke lie, aneka bhavyAtmAo ko kaSTo se ubArane ke lie, bhoga se tyAga kI pAvana yAtrA karavAne ke lie, hisA ke mahAtANDava kA mahAvinAza karane ke lie cala rahe hai, paidala vihAra pada vihAra kara rahe haiN| apanI choTI agulI para loka ko uThAne kA sAmarthya // rakhane vAle, atula balazAlI, mahAna labdhiyo ke dhAraka | ve cAhate to apanI zakti ke prayoga se eka kSaNa me madhyama pAvA padhAra jAte, lekina nahI mahAn puruSa zakti kA Azraya nahI lete puruSArtha ko pradhAnatA dete haiM labdhi kA prayoga nahI karate (ka) yAma-prahara (kha) astagata-asta hone vAlA (ga) ghanaghAtI karma-prabalatA se ghAta karane vAlA karma (gha) karma-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya (Ga) kevalyajJAna- sampUrNa jJAna (ca) parivRta-ghire hue lonAlI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya ve apavAda mArga kA jaldI se sevana nahIM karate ve to AkAzadIpa kI bhA~ti sabako dizAbodha karAte hue apane kadamo se nage pA~va calakara satata pathadarzaka bane rahe haiM / unakA apanA bhavya cintana hai "maiM hI labdhi kA prayoga karU~gA to bhaviSya me hone vAle sAdhu-sAdhvI, ve to thoDI-sI musIbata Ane para.... labdhi kA prayoga kareMge, phira turanta nage paoNva " pada yAtrA karane vAle kvacit - kadAcit hI raha jAyege " sAdhu-sAdhviyo ko iMgita karane ke lie prabhu caraNo ko nirantara gatimAna kara rahe haiM aura mahAn RddhizAlI deva, jo svalpa samaya me vaikriya zakti se asaMkhyAta yojana pAra cale jAte haiM, ve bhI bhaktivaza zraddhAvaza bhagavAn ke sAtha nirantara padayAtrA kara rahe hai / kitanA abhirAma dRzya hai ! Age-Age bhagavAn aura unake pIche-pIche aneka deva, jinake mukuTa-kuNDala - vastra aura AbhUSaNo kI divya AbhA se rAtri me bhI divA-sama prakAza phaila rahA hai| nizcala nIrava nizIthinI " me prabhu kI padayAtrA kA yaha dRzya ananta kAla bAda dekhane ko mila rahA hai / 14 zAnta - prazAnta praharI ke samAna khaDe vRkSo kI paktiyA~ phala-phUlo se ladakara prabhu kA abhivAdana kara rahI haiN| bhagavAn ke caraNa paDane se bhUmi kA kaNa-kaNa sugandhita ho rahA hai| vRkSo ke jhuramuTo para Azraya grahaNa kiye hue khagavRnda mauna rahakara bhagavAn kA svAgata kara rahe haiN| kala-kala ninAda karane vAle prapAta zItala jaladhArA kA utsa pravAhita kara prabhu ke Agamana para kala-kala kI harSa dhvani mukharita kara rahe haiM / bhagavAn ke caraNa-kamala jahA~ girate, usase pahale usa sthAna para deva svarNa-kamala kI racanA kara apanI bhItarI dRDha AsthA kA prakaTIkaraNa kara rahe hai aura bhagavAn kI atizaya puNyavAnI kA sUcana kara rahe hai / aDatAlIsa kosa kI yaha sudIrgha yAtrA mAtra eka hI yAminIja me binA ruke, nirantara gamana karate hue bhagavAn taya kara rahe haiM / " dhanya hai aise mahAn parAkramI prabhu ko / " (yahA~ yaha jJAtavya hai ki bhagavAn ne apane kevalajJAna me jesA dekhA vaisA kiyA, kintu anya sabhI sAdhu-sAdhviyo ko rAtri-vihAra kA pUrNatayA niSedha kiyA he / vRhatkalpa - sUtra 1/44 ) (ka) apavAda mArga Apatti meM calane yogya mArga (7) nizIthinI - arddharAtri (Ga) khagavRnda- pakSI - samUha (ca) ninAda-AvAja (cha) prapAta - jharane (ja) yAminI - rAtri (kha) divA-sama-dina ke samAna (gha) praharI - paharedAra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 9 zakrendra apane jJAna se bhagavAn kI vihAra yAtrA sudharmA sabhA me baiThA citrapaTa kI maoNti dekha rahA hai| bhagavAn vihAra karate hue madhyama pAvA ke mahAsena udyAna me jAne ko samudyata hai| zanai -zanai kadamo se unhone pAvA ke mahAsena udyAna me asakhya deviyo aura devo sahita praveza kiyaa| __ mahAsena kA yaha udyAna Aja prabhu ke padArpaNa se puNya-puJja-sA AbhAsita ho rahA hai| apanI harItimA se atIva zobhAyamAna hotA huA yaha aneka prANiyo kA Azraya-sthala banA huA hai| vizAlakAya pAdapo kA samUha saghana patto se parivRta, phala-phUlo se ladI DAliyo se pRthvI-tala ko cUmane-sA lagA hai| nava-Agantuka majariyo ne prabhu ke padhArane se apane yauvana ke utkarSa ko prApta-sA kara liyaa| pakSiyo ke vRnda apane-apane ghosalo me prabhu-sammilana se matra-mugdha bane hue bhagavAn kA svAgata karate hue cahacahATa karane lge| madhukarokha kI madhura guJjAra kI manorama dhvani prabhu ke Agamana para palaka-pAvaDe bichAne lgii| sthAna-sthAna para phaharAne vAlI dhvajAe~ mAno kaivalyajJAna rUpI vijaya kA pradarzana karane lgii| bAvaDiyo para bane suramya jharokho se chanakara Ane vAlI manda-manda samIra zItalatA pradAna karatI huI prabhu ke caraNa cUmane lgii| aise suramya vAtAvaraNa me bhagavAn ne mahAsena udyAna me Azraya grahaNa kiyA aura tapa-sayama se AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lge| prakRti ke acala me palane vAlI madhyama pAvA nagarI kA kaNa-kaNa pAvanatama bana rahA hai| prAcI" dizA sindUrI raga se ragI huI sUrya ko prakaTa karane kI taiyArI me saMlagna hai| sumeru kI prabhA se aruNAbha banA dinakara dhIre-dhIre nikalatA huA apanI aruNa kiraNo se vasundharA ko aruNAbha banA rahA hai| khago me nabha me uDane kI hoDa-sI laga rahI hai| tabhI zakrendra kA Asana yakAyaka kampAyamAna hotA hai| (zakrendra cintana dhArA meM) are yakAyaka yaha kyA Asana prakampita ho rahA hai? kyo? (turanta apane avadhijJAna kA upayoga lagAkara) hA~ hA~ Aja to madhyama pAvA (ka) AbhAsita-prakAzita, dRSTigata (kha) madhukara-bhramara (ga) prAcI-pUrva (gha) aruNAma-lAla AbhA vAlA (Ga) aruNa-lAla
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya me samavasaraNa kI racanA karanI hai| abhI Abhiyogika devo ko bulAtA huuN| turanta Abhiyogika devo ko bulaayaa| - Abhiyogika deva Akara-zakrendra kI jaya ho| ApakA Adeza pAkara hama zrIcaraNo me Aye haiN| Apa hamAre yogya sevAkArya phrmaaiye| ___zakrendra-tuma madhyama pAvA jAo aura samavasaraNa kI racanA ke lie bhUmi parimArjita' Adi kro| Abhiyogika deva-"jaisI prabhu kI aajnyaa|" yo kahakara, IzAna koNa kI ora cale gye| vahA~ jAkara vaikriya zarIra banAne ke lie pavaikriya samudaghAta kiyaa| usase unhone sakhyAta yojana kA ratnamaya daNDa bnaayaa| usa ratnamaya daNDa banAne ke lie Abhiyogika devo ne 1 karketana ratna, 2 baja ratna, 3 vaiDUrya ratna, 4 lohitAkSa ratna, 5 masAragalla ratna, 6 hasagarbha ratna, 7 pulaka ratna, 8 saugandhika ratna, 9 jyoti ratna, 10 ajana ratna, 11 ajana pulaka ratna, 12 rajata ratna, 13 jAtarUpa ratna, 14 aMka ratna, 15 sphaTika ratna aura 16 riSTa ratna-ina solaha ratno ke bAdara (asAra-ayogya) pudgalo ko dUra kiyaa| yathAsUkSma (sArabhUta) pudagalo ko grahaNa kiyaa| isake pazcAt puna vaikriya samudghAta kiyA aura vaikriya samudghAta karake uttara vaikriya zarIra banAyA" aura tatpazcAt atyanta tvarita gati se ve madhyama pAvA ke mahAsena vana udyAna me aaye| dvitIya samavasaraNa madhyama-pAvA vahA~ Akara zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra AdakSiNA-pradakSiNA" kI, AdakSiNA-pradakSiNA karake vadana-namaskAra kiyaa| vadana-namaskAra karake bhagavAn se kahA-hama zakrendra ke Abhiyogika deva Apa devAnupriya ko vadana karate haiM, namaskAra karate haiN| ApakA satkAra-sammAna karate haiN| Apa kalyANa rUpa haiM, magala rUpa haiM, deva rUpa haiM, caitya rUpa haiM, Apa devAnupriya kI hama paryupAsanA karate haiN| 'Abhiyogika devo dvArA yo kahe jAne para bhagavAn mahAvIra unheM sambodhita karate hue pharamAte haiM-he devo | yaha prAcInakAla se, deva-paramparA se calA A (ka) samavasaraNa-bhagavAn kA pravacana sthala, jo deva nirmita hotA hai| (kha) Abhiyogika-nokara devoM kI eka jAti nimna zreNI ke deva jo vidyAdharo kI zreNI se ___10 yojana U~cA Abhiyogika devo ke rahane kA sthAna hai|| (ga) parimArjita-svaccha (gha) vaikriya samudghAta-vaikriya zarIra nirmANa yogya pudgalo kA pravalatA me ghAta krnaa| isa prakriyA ke bAda uttara vaikriya zarIra banatA hai, jisako vanAkara hI deva bhUmaNDala para Ate hai| (Da) tvarita-zIghra
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 11 rahA jIta-kalpa hai| yaha devo dvArA karaNIya hai| yaha devoM dvArA AcIrNa hai| yaha saba devendro ne sagata mAnA hai ki sabhI bhavanapati', vANavyantarapa, jyotiSka aura vaimAnika deva arihata bhagavanto ko namaskAra karate haiM eva namaskAra karate hue apane nAma-gotra ko batalAte haiN| bhagavAna kI isa madhurima vANI ko zravaNa kara Abhiyogika deva atyanta harSita-praphullita hue| unhoMne prabhu ko vadana-namaskAra kiyA aura IzAnakoNaya me cale gye| vahA~ jAkara pUrvavat vaikriya samudghAta karake ratnamaya daNDa bnaayaa| puna vaikriya samudghAta karake uttara vaikriya rUpa banAyA, savartaka vAyu kI vikurvaNA kI aura tatpazcAt rAjaprAgaNa kI sIko kI buhArI se saphAI karane vAle mahAna balazAlI puruSo kI taraha Abhiyogika devo ne bhagavAn mahAvIra ke Asa-pAsa kI eka yojanA bhUmi ko sApha karanA prArambha kiyaa| vahA~ para rahe hue ghAsa, patte, kakara, patthara Adi ko cuna-cuna kara ekAnta me pheka diyA, phekakara bhUmi ko svaccha banA diyaa| tatpazcAt puna vaikriya samudghAtavi se uttara vaikriya zarIra banAkara jaise koI bhRtya manoyoga se phulavArI ko sIcatA hai, vaise hI unhone megho kI vikurvaNA (racanA) kI aura racanA karake cAra kosa kI bhUmi para rimajhima-rimajhima phuhAre brsaayii| una phuhAro se bhUmi rajakaNa se Ardra bana gayI aura miTTI me sauMdhI-saudhI mahaMka Ane lgii| tadanantara Abhiyogika devo ne puSpavarSakA payodharoM' kI vikurvaNA kI aura cAra kosa kI bhUmi me acitta pacarage manamohaka sugandhita puSpo kI varSA kii| una manamohaka sumano kI sugadha se vAtAvaraNa mahakane lgaa| tadanantara vyantara deva vahA~ para upasthita hue| unhone cAro dizAo me vicitra maNi-ratno vAle AkarSaka toraNa dvAro kA nirmANa karanA prArambha kiyaa| maNiyo kI jhilamilAhaTa se jagamagAte toraNa dvAra nipuNa zilpakalA dvArA nirmita karane ke pazcAt una toraNo para chatra, puttaliyA~, makara, dhvajA aura svastika ke ati (ka) jItakalpa-AcAra paramparA (kha) ArcINa-pahale AcaraNa kiyA gyaa| (ga) bhavanapati-bhavano me rahane vAle asurakumAra Adi (gha) vANavyantara-bhUta, pizAca Adi (Ga) vaimAnika-vimAna meM rahane vAle 12 devaloka, 9 lokAntika, 9 greveyaka, 5 anuttara vimAna) (ca) IzAnakoNa-pUrva-uttara kA koNa jahA~ pUrva-uttara kA samAgama hotA hai| (cha) sarvataka-vAyu vizeSa (ja) eka yojana- cAra kosa (jha) puSpavarSaka-phUla barasAne vaale| (ba) payodhara-vAdala
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya sundara jIvanta-se lagane vAle citro ko citrita kiyaa| toraNa dvAro kA nirmANa hone ke pazcAt tIna parakoTo ko banAne ke lie vaimAnika, jyotiSka eva bhavanapati deva avatarita hue| vaimAnika devo ne Abhyantaraka parakoTe kA nirmANa karanA prArambha kiyaa| vividha prakAra ke ratno se unhone parakoTA banAkara, pacaragI maNiyo se bar3e hI AkarSaka kagaro ko nirmita kiyA aura kagUro ko barabasa netro ko AkRSTa karane vAle dhvajA, patAkA aura toraNo se citrita kara ddaalaa| madhya kA parakoTA jyotiSka devo ne atIva sundara pIlI AbhA vAle svarNa se banAyA aura usa para ratnamaya kagUre ratnajaDita svarNahAro kI zobhA ko vijita karane vAle bnaaye| rajatamaya bAhya parakoTe kA nirmANa karake usa para svarNamaya kagUre apanI viziSTa labdhi, zakti va kauzala se bhavanapati devo ne bnaaye| sabhI kagUro para viziSTa zilpakalA ko pradarzita karane vAle citra, tIna loka kI zobhA kA digdarzana karA rahe the| aba vyantara devo ne caturdika me agaru, turuSka aura lobAna kI surabhi prasarita kara Antarika ullAsa kA anubhava kiyaa| tIna parakoTo kA nirmANa hone ke pazcAt Abhyantara parakoTe ke bahu-madhya bhAga me eka bhavya AbhA vAle, saghana patto vAle, bhagavAn mahAvIra kI avagAhanA se dvAdaza guNa" U~cAI vAle azoka vRkSa kI sthApanA svaya zakrendra ne kii| usake nIce parNakoM kI ghanI chA~va me eka AkarSaka pITha (cabUtare) kA nirmANa kiyaa| usake Upara eka devacchandakapa aura usa para eka sphaTika sihAsana ko nirmita kiyaa| tatpazcAt IzAna devaloka ke deva sihAsana ke Upara tIna chatro kA nirmANa karate hai| usa sihAsana ke dono ora do yakSa do zreSTha caeNvaro ko bIMjate rahate haiN| ina caeNvaro kA nirmANa camarendra aura balindraza karate haiN| tatpazcAt eka padma pratiSThita dharma-cakra ko deva sthApita karate haiM 119 AkarSaka raga se susajjita, isa prakAra, eka bhavya samavasaraNa kA nirmANa hotA hai| samavasaraNa ke ye tIno parakoTe darzako ko matra-mugdha banAne vAle the| (ka) Abhyantara-bhItarI (kha) rajatamaya-caoNdI kA (ga) dvAdaza guNa-vAraha guNa (gha) parNaka-patto (Ga) pITha-cabUtarA (ca) devacchandaka-U~cI caukI jaisA (cha) IzAna devaloka-dRsarA devaloka (ja) camarendra-asurakumAra bhavanapati kA dakSiNa dizA kA indra (jha) valindra-asurakumAra bhavanapati kA uttara dizA kA indra
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 13 eka parakoTe se dUsare parakoTe kI dUrI 1300 dhanuSa pramANa thii| prathama Abhyantara parakoTe me 10,000 paktiyA~ aura madhya eva bAhya parakoTe me 5000-5000 paktiyA~ banAyI gayI thii| ye bIsa hajAra paktiyA~ eka-eka hAtha U~cAI para banI thii| cUMki cAra hAtha kA eka dhanuSa tathA do hajAra dhanuSa kA eka kosa hone se samavasaraNa DhAI kosa U~cA thA, parantu bhagavAn ke atizaya prabhAva se vahA~ caDhane me kisI ko kicitmAtra bhI thakAna kA anubhava nahI hotA thaa| aise divya samavasaraNa kI racanA karane ke pazcAt aneka deva bhagavAn ke samIpa mahAsena vanaSa me gaye aura bhagavAn ke caraNo me stuti karane lge| bhate ! samavasaraNa paripUrNatA ko saprApta hai, Apa vahA~ padhAre aura bhavyajano ko viziSTa bodha pradAna kre| ___taba bhagavAn mahAvIra mahAsena vana-udyAna se samavasaraNa kI ora padhArate haiM eva deva nirmita samavasaraNa ke pUrva dvAra se devo dvArA stuti kiye jAte hue praveza karate haiN| tatpazcAt samavasaraNa ke madhyAtimadhya" bhAga me, jahA~ sphaTika sihAsana nirmita thA, vahA~ padhArate haiM aura 'tIrthAya nama' kahakara usa para virAjamAna hote haiN| tadanantara deva dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM prabhu kA pratirUpa nirmita karate hai, jisase kisI bhI dizA se praveza karane vAle ko yaha AbhAsa hotA hai ki bhagavAn hamArI ora mukha karake dezanA pradAna kara rahe haiN| __bhagavAn kA anugamana karate hue prAcI dvAra se praviSTa vaimAnika deva bhI 'tIrthAya nama' kA uccAraNa karake gaNadharo eva zramaNa varga ke lie sthAna choDakara vahIM sthAna grahaNa kara lete haiN| bhavanavAsI, vyantara eva jyotiSka deva dakSiNa dvAra se praveza karake prabhu kI tIna bAra pradakSiNA karake naiRtyakoNa me khaDe rahate haiN| inameM bhI sarvaprathama bhavanapati, unake pIche jyotiSka eva unake pRSThabhAga me vyantara deva khaDe rahate haiN| jyotiSka deviyaoN, bhavanapati deviyA~ eva vyantara deviyA~ dakSiNa apara dizA me baiTha gyii| manuSya eva manuSya striyA~ uttara dvAra se praveza karake uttara dizA me baiTha gyiiN| dvitIya parakoTe me tiryaca pazu-pakSI, tiryaMca striyA~ baiTha gyii| tRtIya bAhya (ka) dhanuSa-4 hAtha yA 96 agula (kha) vana-jisa udyAna me eka jAti ke vRkSa ho, use vana kahate hai| (ga) madhyAtimadhya-ThIka bIco-bIca (gha) prAcI-pUrva dizA (Ga) naiRtyakoNa-dakSiNa-pazcima koNa (ca) pRSThabhAga-pIche
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya parakoTe me Agantuka zraddhAluo ne yAna Adi rakha diye| isa prakAra samavasaraNa me bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika-ye cAra jAti ke deva, cAro jAti kI deviyaoN, manuSya, manuSya striyA~, tiryaMca, tiryaca striyA~ ina bAraha jAti kI pariSada se suzobhita prabhu kI divya chaTA darzanIya thii| udbodhana : bhavyo ko pariSada ke suzobhita hone para magalAcaraNa karane ke lie sarvaprathama prathama devaloka kA indra-zakrendra svaya bhakti se romAcita hokara, ajali joDakara stuti karate hue isa prakAra madhurima manamohaka zabdAvalI prastuta karatA hai-bhagavan ! ApakI Urjasvila AbhA-maNDala kI bhavya prabhA samasta darzako ko vismayAnvita banA rahI hai| Apake isa divya mukhamaNDala ko dekhane ke lie, ApakI bhavya dezanA ko karNagocara karane ke lie anuttara vimAnavAsI deva bhI tarasate rahate haiM, lekina phira bhI ve ApakI isa amRta dezanA kA pAna karane ke lie bhUmaNDala para avatarita nahIM ho skte| hamArA to Aja mahAn puNyodaya hai ki hame ApakA pAvana sAnnidhya saprApta huA hai| yaha svarNima avasara hamAre samakSa hai, isakA hame paripUrNa lAbha lenA hai| ApakI sukhada zaraNa kA hI samAzraya grahaNa karanA hai| ApakI hI paryupAsanA" kara jIvana ko dhanya banAnA hai| nirantara ApakI stuti karate hue siddhi-saudha ko prApta karanA hai| Apa hI isa bhISaNa sasAra-sAgara se pAra karAne vAle kuzala, parama nAvika haiN| rAga-dveSa ke saghana badhano se mukta kara vItarAgatA ke darzana karAne vAle haiN| bhrAtimaya jagat me Asakta banAne vAle moha karma kA samUla uccheda karane me sAmarthyavAna haiN| bhavya AtmAo ko virati ke mArga para ArUDha karane vAle hai| sabhI ko kalyANa mArga kI ora agrasara karane vAle haiN| he bhate / aba maiM ApazrIjI ko vinati karatA hU~ ki Apa apanI amRtamaya vANI se bhavya AtmAo ko udbodhana pradAna kraave| isa prakAra apanI zraddhA se paripUrNa bhagavana caraNo me nivedana prastuta kara zakrendra prabhu ko vadana-namaskAra karake apanA Asana grahaNa karate haiN| tatpazcAt svayameva bhagavAn mahAvIra apanI divya dezanA pradAna karate haiM | aho ! yaha sasAra samudra ke samAna kaThinAI se pAra karane yogya hai| isa sasAra me bhaTakane kA mUla kAraNa karma hI hai| jaise kuA~ khodane vAlA vyakti svayameva nIce hI nIce calA jAtA hai, vaise hI svaya dvArA upArjita azubha karma ke udaya se jIva nirantara adhogati me jAtA rahatA hai| tad viparIta jaise mahala (ka) yAna-rathAdi savArI yogya sAdhana, gAr3I (kha) anuttara vimAnavAsI deva-sabase Upara rahane vAle vaimAnika deva, unake Upara siddhazilA hai| (ga) paryupAsanA-sevA, bhakti (gha) siddhi sodha-mokSa-mahala
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 15 banAne vAlA vyakti kramaza Upara-Upara caDhatA hai, vaise hI zubha karmoM vAlA vyakti svaya upArjita zubha karmo ke udaya se Urdhvagati prApta karatA hai / azubha karmabaMdhana kI AdhArazilA hai-hiMsA / hisA durgati kA dvAra hai, hiMsA dukha kA pArAvAra hai, hiMsA ghora dukhamaya phala pradAna karane vAlA Azrava hai| hiMsA aviveka kI jananI hai / hiMsA ghora bhaya utpanna karane vAlI hai | 22 isa saMsAra me aneka pAtakI, sayamavihIna, anupazAta krodhAdi pariNAma vAle, dUsaro ko pIDA pahueNcAne me harSa kA anubhava karane vAle, prANiyo ke prati dveSa bhAva rakhane vAle bhayakara prANavadha-hiMsA kiyA karate haiM / pApa me Asakta anya prANiyo ko pIDA pahueNcAne me Ananda kA anubhava karate haiM / isa hiMsA kA pramukha kAraNa hai-Asakti / kaI mAnava aneka prakAra ke vAdyo, camaDe ke baiga, mulAyama parsa, mulAyama jUto ke lie camaDA prApta karane ke lie jIvita garbhavatI gAya-bhaiMsAdi kA vadha karate hai aura unake jIvita garbhastha zizu kA camaDA utAra kara mulAyama camaDe ko prApta karate haiM / kevala svaya kI prasannatA ke lie aisI ghora hiMsA karake bhI Ananda kA anubhava hA ! hA / yaha bhISaNa karmabadha kA kAraNa hai / kaI loga rezamI vastra ko prApta karane ke lie hajAro-lAkho kIDo ko khaulate garma pAnI me DAlakara unakI nirmama hatyA karake Ananda kA anubhava karate haiM, yaha ghora dukha kA dvAra hai / apanI vilAsitA ke lie dIna-hIna, mUka, asamartha, asahAya jantuo kI hatyA - yaha naraka kA dvAra hai | 24 ye becAre mUka prANI azaraNabhUta hai| inakA koI nAtha nhiiN| ye sahAyaka vihIna apane azubha karmo kI beDiyo se jakaDe haiN| inakA kitanI nirmamatA se ghAta manuSya karatA rahatA hai| inake mAsa kA lolupa banakara kaise-kaise ina dIna-hIna pazuo kI gardana para churiyA~ calAkara apanA udara-poSaNa karatA hai| kevala apanI jihvAlolupatA se itanA jabaradasta prANaghAta hiMsA ghora kRtya / hitAhita ke viveka se zUnya ajJAnI hisaka buddhi se, kaSAya se, prerita hokara apane manorajana ke lie, rati ke lie, mauja-zoka ke lie kruddha hokara prANiyo kA hanana karatA hai, lubdha hokara prANiyo kA hanana karatA hai, mugdha hokara (ka) Azrava - jisake dvArA AtmA me karma-paramANu praviSTa hote hai, use Azrava kahate hai / (kha) anupazAMta-hisaka / (ga) rati- viSayasukha /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya prANiyo kA hanana karatA hai| artha ke lie prANiyo kA ghAta karatA hai, kAma ke lie prANiyo kA ghAta karatA hai, bali Adi caDhAne me dharma mAnakara prANiyo kA ghAta karatA hai| vaha isa ghoratama pApa karma kA phala bhogane ke lie Ayu samApta hone para naraka me paidA hotA hai|25 naraka gati, jisakA nAma zravaNa karate hI rogaTe khaDe ho jAte hai, usakI vaja kI banI dIvAro me jarA-sA bhI chidra nahIM hai| vahA~ se bAhara nikalane kA koI dvAra nhiiN| vahA~ kI bhUmi atyanta kaThora hai| bhayakara durgandha nirantara pravAhita hotI rahatI hai| sadaiva bhISaNa adhakAramaya bane ve narakAvAsa baDe hI bobhatsa lagate haiN| pIva aura rudhira ke nirantara bahane se vahA~ para sadaiva kIcaDa banA rahatA hai| talavAra se bhI adhika tIkSNa vahA~ kI bhUmi kA sparza hai| vahaoN kisI ko koI zaraNa dene vAlA nhiiN| anAtha bane ve nairayika jIva nirantara asahya vedanA se satrasta rahate haiN| pandraha paramAdhAmI deva bhISaNa vedanAe~ una nArakI jIvo ko dekara Ananda prApta karate haiN| ve paramAdhAmI deva isa prakAra vedanA dete haiN| 1 amba (paramAdhAmI)- ye nArako ko Upara uchAlakara nIce paTakate haiN| 2. ambarISa-churI Adi zastro se nArako ke zarIra ke Tukar3e-TukaDe kara bhADa me pakAte haiN| 3 zyAma-nArako ko lAto. ghUso se mArakara jahA~ unhe vedanA milatI hai, una sthAno me paTaka dete haiN| zabala-nAraka jIvo kI oNte, nase, kaleje ko bAhara nikAlakara pheka dete haiN| 5 rudra-bhAle Adi nukIle zastro me nArako ko piro dete hai| 6 uparudra-ye bhayakara asura nArako ke agopAgo ko phADa dete haiN| 7 kAla-ye nArako ko kaDAhI me pakAte haiN| mahAkAla-ye nArako ke mAsa ke khaNDa-khaNDa karake unhe jabaradastI khilAte haiN| 9 asipatra-ye talavAra jaise tIkSNa patte nArako ke zarIra para girAte haiM aura unake TukaDe kara DAlate haiN| 10 dhanuSa-tIkSNa dhanuSa-bANa pheMkakara nArako ke zarIra kA chedana karate haiN| 11 kumbha-ye nArako ko kumbhiyo me pakAte haiN| aura (ka) naraka-jisameM se sukha nikala gayA hai aisA dukha bhogane kA sthAna (kha) paramAdhAmI-nArakI ke devo ko dukha dene vAle deva
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 17 12. bAlu-ye nArako ko garma reta me cUne kI taraha bhunate haiN| 13 vaitaraNI-ye mAsa, rudhira, pIva vAlI, pighale taoNbe aura zIze Adi uSNa padArtho se ubalatI-uphanatI vaitaraNI nadI me nArako ko pheka dete haiM aura unhe usa nadI me tairane ke lie vivaza karate hai| 14 kharasvara-ye tIkSNa kaoNTo vAle zAlmalI vRkSa para nArako ko caDhAkara unhe idhara-udhara khIMcate haiN| 15 mahAghoSa-ghora yAtanA se bacane ke lie idhara-udhara bhAgate nArako ko bADe me bada kara dete haiN| kitanA duHsaha dukha nAraka jIvo ko milatA hai| paramAdhAmI deva kabhI unhe tela ke kaDAha me talate, haiM to kabhI roTI jaise sekate haiM to kabhI pazu kI taraha ghasITate haiM, lekina vahA~ koI unako bacAne me samartha nahIM hotaa| jina pArivArikajano ke lie manuSya hiMsA karatA hai, ve pArivArikajana vahA~ eka kSaNa bhI unhe zAti nahIM pahuMcA skte| naraka kI ghora vedanA se hatAhata huA vaha nairayika bhayaMkara rudana karatA huA cillAtA hai| he svAmina ! he bhrAtA ! he bApa! he tAta! mai mara rahA huuN| maiM durbala huuN| maiM vyAdhi se pIDita huuN| mujhe aisA dAruNa du kha mata do| mujhe choDa do| thoDA-sA vizrAma lene do| maiM pyAsa se mara rahA huuN| mujhe thoDA-sA pAnI de do| lekina, hA hA koI rakhavAlA nhiiN| unhe pAnI kI jagaha ubalatA garma zIzA pilAte haiN| ve krandana karate haiM, rote haiM to narakapAla kupita hokara unako dhamakAte haiM aura cillAte haiM-ise pakaDo, mAro, chedo, bhedo, camar3I udheDo, nAka-kAna kATo kitanI dusaha vedanA palyopamA aura sAgaropamA taka bhogate haiM aura kaI jIva marakara tiryaMca yoniyo me paidA hote haiN| vahA~ bhI unhe dAruNa kaSTo kA sAmanA karanA par3atA hai| ve parAdhIna bane dukha sahate haiN| gAyAdi ke dUdha nahIM dene para ghara se bAhara nikAla dete haiN| katlakhAno me beca dete haiM, jahaoN para unakI nirmamatApUrvaka hatyA kI jAtI hai| kaI puNyahIna prANI naraka se nikalakara manuSya janma prApta karate hai, lekina (ka) narakapAla-naraka kI rakSA karane vAlA, paramAdhAmI (kha) palyopama-cAra kosa ke kue~ ko yugaliko ke bAla se ThasAThasa bharane para, 100 varSa se eka bAla nikAlane para jitane samaya me vaha kuA~ khAlI ho, vaha eka palyApama hotA hai| (ga) sAgaropama-dasa koTAkoTi palyopama ko itane se ho guNA karane para eka sAgaropama hotA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya unhe sarvatra nindA, apamAna aura tiraskAra hI milatA hai| ve aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika rogo se sadaiva pIDita bane rahate haiN| apanA udara-poSaNa karane meM bhI sAmarthyavAna nahIM bnte|| astu ! he bhavyAtmAo yaha hiMsA kA bhISaNa phala-vipAka hai, jo bhava-bhavAntaro taka jIva ko bhoganA paDatA hai| yaha alpa sukha aura bhISaNa du khavAlA hai| yaha mahAbhayAnaka, dAruNa, kaThora, bhayakara asAtA paidA karane vAlA hai| bahuta lambe kAla taka bhogane para isase chuTakArA milatA hai| yaha ghRNArahita, nRzaMsa, bhayAnaka, trAsajanaka eva anyAya rUpa karuNAhIna manuSyo kA kArya hai| yaha maraNa aura dInatA kA janaka hai| ataeva isa hisA kA tyAga kara parama ahiMsA dharma kA sevana karanA caahie| ahisA samasta prANiyo ke lie zaraNabhUta hai| yaha sukha kA dvAra hai| yahI uttama puruSo dvArA AcaraNIya hai| isI kA anupAlana kara uttama mokSa mArga kI prApti hotI hai| ataeva dhairya eva viveka sampanna hokara ahiMsA kI ArAdhanA karane vAlA atyanta Ananda ko upalabdha kara letA hai / 28 bhagavAn mahAvIra kI dhArApravAha divya dezanA cala rahI hai| vizAla jana-samUha, deva-samUha, tiryaMca, pazu-pakSI ekAgracitta se dezanA ko zravaNa karane me nirata hai| apUrva zAti kA nirjhara pravAhita ho rahA hai| melA . yajJa kA madhyama pAvA kI vaha dharma-dharA, jahA~ eka ora sarvajJa mahAprabhu mahAvIra ke padArpaNa se dharmamaya bana gayI vahIM dUsarI ora dhanADhya somila brAhmaNa dvArA yajJa kA Ayojana karavAne se saikaDo vidvAno kI sammilana nagarI bana gaI hai| madhyama pAvA kA nivAsI somila brAhmaNa usa samaya kA khyAtiprApta dhanADhya gRhastha thaa| usane eka dina apane mana me citana kiyA ki mujhe yahA~ para virAT yajJa kA Ayojana karavAnA hai| usameM sudUra prAntoM se uccakoTi ke vidvAna paNDito ko bulAkara eka yajJa melA-sA lagAnA hai| yahI citana kArya rUpa me pariNata karane ke lie somila kaTibaddha ho gyaa| isake lie khUba chAnabIna karane lgaa| aneka vyaktiyo se samparka sAdhakara dUra-dUra rahane vAle vidvAna paDitoM kA eka sUcIpatra taiyAra kiyA aura mana meM nizcaya kiyA ki RturAja basata me hI yaha yajJa melA lagavAnA hai| vicAra-vimarza ke pazcAt usane vaizAkha zuklA ekAdazI kA dina nirdhArita kiyA ki isI dina virAT yajJa kA Ayojana krvaauuNgaa|" tithi nirdhAraNa karane ke pazcAt usane vidvAn paNDito ko nimatraNa bhejanA prArambha kiyaa| (ka) tiryaca-pazu-pakSI Adi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 19 usane vidvat sUcIpatra me sarvaprathama yajJAnuSThAna ke AcArya pada para niyojita karane ke lie indrabhUti gautama kA nAma cayana kiyA aura sarvaprathama unhe hI nimatraNa bhejaa| indrabhUti gautama kA janma rAjagRha nagara ke samIpastha gobaraxx gaoNva me I pU 607 me gautama gotrIya brAhmaNa parivAra me huA thaa| jyeSThA nakSatra me janme indrabhUti gautama ke pitA kA nAma vasubhUti eva mAtA kA nAma pRthvI thaa| inake do sahodara choTe bhrAtA kramaza agnibhUti aura vAyubhUti the| ina tIno bhAiyo ne gurukula me rahakara veda-vedAgaNa aura upAga' kA samyak adhyayana kiyA aura svalpa vaya me hI apanI vinayazIlatA eva vilakSaNa meghAvI pratibhA se viziSTa vidvattA ko prApta kara liyaa| vidvattA prApta karane ke pazcAta aneka bAra vidvada goSThiyo me jAkara aneka vidvAno ko vAda me parAjita kara yazokIrti arjita kii| cahu~ ora inakI yazogAthA prasarita hone se aneka chAtra adhyayana karane ke lie Ane lge| tIno bhAI alaga-alaga chAtro ko adhyApana karavAte the| tIno bhAiyo ke pAsa vartamAna me 500-500 chAtra adhyayanarata the|" isI samaya somila brAhmaNa kA nimatraNa milA ki madhyama pAvA me vaizAkha zuklA ekAdazI ko virAT yajJa melA karavAnA cAhatA huuN| Apa apane ziSya parivAra sahita pdhaare| Apake tattvAvadhAna me hI yajJa karavAnA cAhatA huuN| Apa padhAra kara isa yajJa me AcArya pada ko grahaNa kre| indrabhUti ne isa nimatraNa ko vidvattA kI kasauTI mAnakara svIkAra kara liyA / indrabhUti ke sAtha somila Arya ne agnibhUti eva vAyubhUti ko bhI nimatraNa bhejaa| unhone bhI isa nimatraNa para apanI svIkRti jAhira kara dii| isake pazcAt somila Arya ne kollAka sanniveza meM vyaktabhUti eva sudharmA nAmaka do udbhaTa vidvAno, jo 500-500 ziSyo ke AcArya the, nimatraNa bhejaa| __vyakta ke pitA kA nAma dhanadeva eva mAtA kA nAma vAruNI thaa| ye bhAradvAja gotrIya the| veda-vedAga ke prakhara jJAtA, vartamAna me 500 ziSyo ko adhyApana karavA rahe the| inhone somila Arya ke nimatraNa ko prApta kara apanI sahaja svIkRti pradAna kii| sudharmA bhI dhammila eva bhaddilA ke putra agnivaizyAyana gotrIya the| vinaya kI pratimUrti sudharmA kA jJAna atIva nirmala thA aura inhone bhI apane gurukula me chAtro ko adhyayana karavAnA prArambha kiyaa| vartamAna me 500 chAtro ko sundara zailI se adhyayana (ka) veda-Rgaveda, sAmaveda, yajurveda, athrvved| (kha) vedAMga-zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chaMda aura jyotiSA (ga) upAMga-mImAsA, nyAya, dharma-zAstra eva puraann| (gha) svalpa vaya-choTI umr| (Da) udbhtt-vishisstt|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya karavAne kA kArya karate the| somila Arya kA nimatraNa pAkara inhone bhI sahaja svIkRti pradAna kii| ___ somila ne tadanantara apanA nimatraNa maurya sanniveza me maNDita va maurya putra ko preSita kiyaa| maNDita dhanadeva eva vijayAdevI ke Atmaja tathA mauryaputra maurya eva vijayAdevI ke agajAta the| dono veda, vedAga, upAga ke jJAtA the| dono 350-350 chAtro ko adhyayana karavAte the| somila Arya ke nimatraNa para dono ne harSAnvita hokara svIkRti pradAna kii| tadanantara somila Arya ne mithilA nagarI me gautama gotrIya deva eva jayanti ke putra, 300 chAtro ke AcArya akampita ko nimatraNa bhejakara unakI svIkRti prApta kii| isake pazcAt kosalA nivAsI hArita gotrIya acalabhrAtA vasu eva nandA ke nanda jo 300 chAtro ko adhyayana karavAne me nipuNa the, unhone bhI somila ke nimatraNa ko svIkAra kiyaa| tadanantara vatsabhUmi ke tugiya sanniveza me kauNDinya gotrIya datta eva varuNAdevI ke Atmaja, 300 ziSyo ke adhyApaka maitArya ko eva rAjagaha me kauNDinya gotrIya 300 chAtro ke adhyApaka bala eva atibhadrA ke putra prabhAsa" ko somila ne yajJa ke lie nimatrita kara svIkRti prApta kii| anya aneka udbhaTa vidvAno ko nimatraNa bhejakara somilAcArya ne svIkRti prApta kara lii| usa yajJa kI kaI dino se baDI jora-zora se taiyArI cala rahI thii| saba nimatrita vidvAna yathAsamaya apane ziSya samudAya sahita usa virATa yajJa mele me bhAga lene hetu A gaye the| sabhI utsukatA se vaizAkha zuklA ekAdazI kA besabrI se itajAra kara rahe the| gaNadhara samAgama : aneka aramAno ko mana me sajoye indrabhUti vividha prakAra se yajJa ko saphala banAne ke lie citanazIla the| unake isa citana ko kAryarUpa me pariNata karane hetu yaha vaizAkha zuklA ekAdazI kA dina apanI divya AbhA ko lekara madhyama pAvA me avatarita huaa| indrabhUtijI yajJa maNDapa me aneka vidvAno ke sAtha Aye aura veda matro kA uccAraNa karate hue AhutiyA~ dene lge| vizAla jana-samUha atyanta nimagnatA se isa yajJa ke kArya ko utsukatA se dekha rahA (ka) aMgajAta-putra (kha) nanda-putra
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 21 thaa| idhara yajJa kA kArya bahuta joro se cala rahA thA, udhara AkAza maNDala me yatra-tatra-sarvatra deva vimAna dikhAI dene lge| tabhI indrabhUti ne sagarva somilArya se kahA-"dekho Arya / yajJa kI mahimA dekhakara ye deva-vimAna hamAre yahA~ avatarita ho rahe hai| 33 sabhI maNDapa kI jaya-jayakAra karane lge| khacAkhaca bharA yajJa maNDapa jaya-jayakAro se gujita ho utthaa| saba TakaTakI lagAkara AkAza kI ora nihArane lage, lekina dekhakara hataprabha raha gaye / yaha kyA ? vimAna idhara Ate-Ate ruka gaye |tb indrabhUti ne pUchA-kyA pAvA me aura koI aidrajAlika AyA haA hai? somila ne kahA-janazruti hai ki mahAvIra nAmaka koI sarvajJa Aye haiM aura Aja unakA samavasaraNa ho rahA hai| indrabhUti-mahAvIra sarvajJa kyA mujhase bar3A isa duniyA me koI vidvAna hai? vaha to mAyAvI hai, mAyAvI ! usane devo ko bhI apane vaza me karake bhramajAla me DAla diyA hai| deva Aye the yajJa maNDapa me, lekina usa mAyAvI ne bhramita kara diyaa| abhI jAtA hU~, usa mAyAvI ke mAyAjAla kI dhajjiyA~ uDAkara AtA huuN| yo kahakara indrabhUti gautama apane 500 ziSyo sahita cala pdde| indrabhUti ke kadama tIvratA se samavasaraNa kI ora gatimAna ho rahe haiN| mana usase bhI tIvra cala rahA hai ki kaba usa mAyAvI ko dekhU aura kaba parAsta karU~!, lekina ahakArI kabhI kisI ko parAsta nahIM kara sktaa| vaha yA to svaya hI parAjita hokara caraNo me giratA hai yA apane sampUrNa jIvana ke sadaguNa ahakAra kI Aga me jhoka detA hai| indrabhUti ke ahakAra ko bhI cunautI hai| patha me gamana karate hue svaya kI vijaya kA dambha mana me kulAceM bhara rahA thaa| dabha me apane jJAna ko prazasanIya mAnate hue na jAne kaba patha samApta ho gayA, patA hI nahIM claa| vaha calate-calate bhagavAn ke samavasaraNa ke samIpa pahuMcatA hai| samavasaraNa kI dUra se hI AbhA dekha kara daoNto tale agulI dabAne lagatA haiN| are! yaha to bAhara se hI atyanta AkarSaka laga rahA hai to phira bhItara kA to kahanA hI kyA .. ..? kadama bar3ha rahe haiN| Avega zAta bana rahe haiN| zanai -zane samavasaraNa meM praveza (ka) vimAna-puNya karane vAle jinakA vizeSa bhoga karate hai, vimAna hai| (kha) kulAce-uchAle
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 1 dekhate hI rhe| ve mAno saba kucha vismRta ho ge| taba bhagavAn ne unhe sambodhita karake kahA- vyakta bhAradvAja / tumhAre mana me bahuta samaya se sazaya cala rahA hai| usakA kAraNa hai veda me paraspara virodhI vAkyo kA tumane zravaNa kiyA, lekina unakA samyak artha nahIM jAnA / tumane veda kA eka vAkya zravaNa kiyA, "svapanopama vai sakalamityeSa brahmavidhirajasA vijJeya / " arthAt yaha sampUrNa jagat svapna sadRza hai / yaha brahmavidhi (spaSTa) rUpa se jAnane yogya hai| isa vAkya ko paDhakara tumane yaha citana kara liyA ki sArA sasAra svapna ke samAna hai| kintu dUsarI jagaha tumane veda vAkya ko zravaNa kiyA - " dyAvA pRthivI Apo devatA" arthAt pRthvI deva hai, jala deva hai, isase padArthoM kA astitva siddha hotA hai / isase tumhAre mana me sazaya ho gayA ki yaha dikhane vAlA sasAra kAlpanika hai yA isame kisI padArtha kI sattA hai? he vyakta ! maiM tumhe samyak artha batalA dU~gA jisase tumhArA sazaya dUra hogaa| jo padArtha tumhe A~kho se pratyakSa dikhalAI de rahe haiM, unhe tuma svapnavat kaise mAna loge? jaise isa loka me tuma apanA svaya kA astitva mAnate ho vaise hI pRthvI, ap, vanaspati, jo sAkSAt dikhalAI dete haiM, unakA astitva svIkAra karanA caahie| vAyu kA bhI hame sparza se jJAna hotA hai| sabhI padArthoM kA koI AdhAra honA cAhie aura vaha AdhAra hai AkAza (khAlI jagaha ) / isa prakAra pratyakSa dikhane vAle jIva aura ajIvo kA svarUpa tumhe svIkAra karanA caahie| veda me sasAra ko svapnavat batalAyA isakA artha yaha nahIM ki sasAra me padArthoM kA abhAva hai, lekina isakA yaha artha hai ki koI bhI vyakti sAsArika padArthoM ke AkarSaNa me Asakta na bana jaae| isI uddezya se sasAra ko asAra jAnakara mAnava nirmohI banakara sasAra se virakta bane aura zAzvata sukha-dhAma mokSa ko prApta kare / bhagavAn ke aisA pharamAne para vyaktabhUti ne kahA - bhate / merA sazaya sarvathA chinna ho gayA hai| maiM Apake pAvana sAnnidhya me cAritra agIkAra karanA cAhatA huuN| bhagavAn ne vyaktabhUti ke viraktiparaka bhAvo ko jAnakara 500 ziSyo sahita unhe jina-dharma me dIkSita kara diyA / vyaktabhUti ke samAcAro kA betAbI se itajAra kara rahe the-sudharmA / ve jAnanA cAhate the ki vyaktabhUti lauTegA yA samarpita banegA / tabhI unhe yajJa maNDapa me samAcAra mile ki vyaktabhUti ne 500 ziSyo sahita bhagavAn mahAvIra kI dharma prajJapti ko svIkAra kara liyA hai 116 yaha zravaNa kara unhone socA ki aba mujhe bhI prabhu ko vadana- namaskAra karake unakI paryupAsanA karanI caahie| ve bhI isI uddezya ko lekara samavasaraNa kI ora bhaktiyukta kadamo se calane lage / (ka) AkAza- sabhI dravyoM kA AdhArabhUta dravya ( khAlI jagaha )
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 29 prabhu darzano kI lalaka ko mana me sajoe na jAne kaba patha kI itizrI ho gaI, patA hI nahIM cala paayaa| ve bhavya AbhA vAle samavasaraNa me praviSTa hue aura prabhu ke atizayasampanna AbhAmaNDala ko dekhakara stabdha raha ge| tabhI bhagavAn ne unhe sambodhita karate hue kahA - sudharman agnivezyAyana ! tumhAre mana me eka sazaya vyApta hai| tumane eka veda vAkya zravaNa kiyA - "puruSomRta san puruSatvamevAznute pazava pazutvam' arthAt puruSa marakara puruSa hotA hai va pazu marakara pazu hotA hai, lekina dUsarI jagaha veda meM kahA hai ki " zRgAlo vai eSa jAyate ya sa purISo dahyate" arthAt jisako mala sahita jalAyA jAtA hai, vaha zRgAla banatA hai| isa prakAra veda vAkyo se tumhe sadeha ho rahA hai ki jo isa loka me manuSya hai vaha marakara kyA manuSya hI banatA hai yA tiryaMca Adi bana sakatA hai? sudharman / jo tuma yaha socate ho ki manuSya marakara sadaiva manuSya hI banatA hai, tumhArA yaha socanA ThIka nahI hai, kyoki kaI loga manuSya gati me dAna, zIla, tapa Adi kI zreSTha ArAdhanA karate haiM aura vizeSa puNya kA anubaMdha karane se ve manuSya nahIM, deva yoni ko prApta karate haiM anyathA dAna Adi niSphala ho jaaege| cU~ki karmAnusAra yoni prApta hotI hai, isalie jo jaisA karatA hai usako vaisI hI gati prApta ho jAtI hai| veda me jo kahA hai ki puruSa marakara puruSa hotA hai usakA tAtparya yaha hai ki jo manuSya isa bhava me sajjana, vinayI, dayAlu aura amatsara prakRti kA hotA hai, vaha manuSya nAma gotra karma kA badhana karatA hai| aisA mAnava mRtyu Ane para kAladharma ko prApta kara manuSya gati me jAtA hai, lekina sabhI manuSya, manuSya gati me nahIM jaate| isI prakAra jo tiryaca mAyA ke kAraNa tiryaMcanAmagotra kA upArjana karatA hai, vaha puna pazu yoni ko prApta karatA hai, sabhI nhiiN| isa prakAra jIva kI karmAnusAra gati hotI hai| veda me bhI yahI kahA gayA hai ki puruSa bhI zRgAla rUpa me paidA hotA hai / bhagavAn ke isa prakAra pharamAne para sudharmA svAmI kA sazaya dUra huaa| ve prabhu caraNo me nivedana karate haiM-bhate ! mujhe ApazrI ke caraNo me pravrajita karane kI kRpA karAve / taba bhagavAn ne sudharmA eva unake 500 ziSyo kI bhAvanA ko jAnakara unheM pravrajita kiyA / 17 maMDita putra ne sudharmA eva unake 500 ziSyo ke dvArA pravrajyA agIkAra kara lI gaI hai, aisA zravaNa kiyA taba unake mana ke mahAsAgara me prabhu ko vadana - namaskAra karane eva paryupAsanA - upAsanA karane ke bhAva jAgRta hue aura unhIM bhAvo me avagAhana karate hue ve yajJa maNDapa se nikala kara samavasaraNa kI ora baDhane lage / samavasaraNa me praviSTa hokara prabhu ke caraNo me namaskAra kiyA / (ka) amatsara- IrSyA-rahita (kha) tiryacanAmagotra tiryaMcagati meM jAne yogya nAma gotra karma
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya taba bhagavAn ne pharamAyA-maDika vasiSTha | tumhAre mana me sadeha hai ki jIva ke badha aura mokSa hotA hai, ki nhiiN| vibhinna prakAra ke veda vAkyo ko zravaNa kara tumhArA mana sadehagrasta ho gyaa| veda me eka vAkya AyA "saeSa viguNo vibhurna badhyate sasarati vA, na mucyate mocayativA, na vA eSa bAhyamabhyantara vA veda" arthAt yaha AtmA sattvAdi guNa-rahita vibhu hai| use puNya pApa kA badha nahIM hotaa| vaha karma se mukta nahIM hotA, dUsaro ko karma se mukta nahIM krtaa| vaha bAhya athavA Abhyantara, kucha bhI nahIM hai| isase tuma samajhate ho ki jIva ko karmabadha nahIM hotaa| veda me dUsarI jagaha vAkya hai-nahavai sazarIsya priyA priyayora pahatirasti, azarIra vA vasata priyApriye naspRzata" arthAt sazarIrI jIva ke priya-apriya hotA hai aura azarIrI kA priya-apriya nahIM hotaa| isase tuma samajhate ho ki sasArI jIva ke karmabadha hotA hai aura mokSa hone para karmabaMdha nahIM hotA hai| ata dono prakAra ke vAkyo kA samyak artha nahIM jAnane ke kAraNa tumhAre mana me sadeha vyApta hai ki vastuta jIva ke badha yA mokSa hotA hai yA nahIM? lekina maDika ! sasArI jIvo ko rAga-dveSa ke kAraNa karmo kA badha avazyameva hotA hai| karma badhana kA kAraNa rAga-dveSa haiN| jaba taka karmabadha kA kAraNa vidyamAna rahegA, karmabadha hotA hI rahegA aura rAga-dveSa naSTa hone para jIva karma-vimukha bana jaayegaa| karma-vimukha jIva ke karma kA badhana nahIM hotaa| jaise bIja jalane para vRkSa nahIM ugatA vaise hI karma naSTa hone para siddha jIva ke karmo kA badhana nahIM hotA hai| maDika, tuma isa bAta ko samajho ki sasArI AtmA ke karmabadha hotA hai, siddha AtmA ke nhii| jaba yaha AtmA mithyAtvAdi ke samparka me rahatA hai, taba vaha bhISaNa karmo kA badha kara letA hai aura unhIM karmo ke kAraNa caturgati rUpa sasAra me dAruNa dukha kA anubhava karatA rahatA hai| tatpazcAt kadAcit use kisI divya (cAritra) AtmA ke sasarga se samyak jJAna, darzana aura cAritra kI prApti ho jAe to vaha samyaka puruSArtha kara bhISaNa badhe hue karmo ko naSTa kara siddha, buddha, mukta bana jAtA hai| yadyapi jIva aura karma kA sambandha anAdi hai, tathApi jaise anAdi kAla se sonA miTTI ke sAtha khadAna me hai, usako agni Adi me tapAne para miTTI pRthaka ho jAtI hai, sonA pRthak / vaise hI anAdikAlIna jIva aura karma kA sambandha bhI anAdi hone para samyaka puruSArtha se pRthak kiyA jA sakatA hai| veda me "sa eSa viguNo " kahA gayA hai| isame jIva kA svarUpa batalAyA gayA hai ki mukta jIva ke badhana-mokSa nahIM hotA hai aura "nahIM vai " isa -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 31 vedavAkya dvArA pratipAdita kiyA hai ki sasArI jIva jo rAga-dveSa yukta haiM, unake hI karmabadha hotA hai| isa prakAra bhagavAn ke mukha se tarkasaMgata veda-vAkyo kA artha zravaNa kara maDika kA sazaya vinaSTa huaa| unhone prabhu caraNo me apanI nivedanA prastuta kI-bhate ! Apa jaise mahAna jJAnI bhagavata kI zaraNa pAkara maiM dhanya ho gayA huuN| aba maiM Apake caraNo me pravrajita hokara sarvatobhAvena samarpita bananA cAhatA huuN| bhagavAn ne maDita eva unake ziSyo kA samarpaNa jAnakara maDika ko 350 ziSyo sahita jaina bhAgavatI dIkSA pradAna kii| ___ maDika putra aba muni avasthA ko prApta kara cuke hai aura unake muni jIvana svIkAra karane ke samAcAra pUre nagara me turanta logo ke mukha se prasArita hone lge| usa samAcAra ko yajJa-maNDapa me sthita mauryaputra ne bhI zravaNa kiyaa| taba unake mana me prabhu ko namaskAra eva paryupAsanA kI bhAvanA jAgRta huii| isI zubha bhAvanA se apane atevAsiyo sahita prabhu ke samavasaraNa kI ora baDhane lge| samavasaraNa me praviSTa hokara bhagavAn ke bhavya dIdAra ko dekhakara hataprabha raha ge| itanI viziSTa AbhA vAlA mAnava maiMne pahalI bAra dRSTigata kiyA hai| ve prabhu ke apratima saundarya ko nihArane lge| tabhI bhagavAn ne nAma gotra se sambodhita karate hue pharamAyA-mauryaputra kAzyapa ! tumhAre mana me sadeha hai ki deva hai yA nahIM hai| tumane eka veda vAkya zravaNa kiyA-"e eSa yajJAyudho yajamAno'jasA svargaloka gacchati" yajJa karane vAlA yajamAna nizcita rUpa se svarga me jAtA hai| isase tumane citana kiyA ki devo kA astitva hai| lekina tumane dUsarA veda vAkya zravaNa kiyA-"ko jAnAti mAyopamAn gIrvANAnindrayama-varuNa-kuberAdIna' arthAt mAyA sadRza indra, varuNa, yama, kubera Adi devo ko kauna jAnatA hai? isase tumane citana kiyA ki deva nahIM hai| ata tuma sazayagrasta ho ki deva hai athavA nahIM? parantu he mauryaputra ! devo kA astitva to pratyakSa siddha hai| isI samavasaraNa me vaimAnika, jyotiSka, bhavanapati eva vANavyatara, cAro jAti ke deva haiN| sAtha hI manuSya yahA~ viziSTa puNya kA upArjana karatA hai, vaha usa puNya ko kahA~ bhogegA? usake puNya bhogane kA sthAna hI devagati hai| veda me bhI yajJa karane se deva bhava kI prApti batalAI hai| sAtha hI veda me yaha bhI kahA hai ki "indra, varuNa, yama, kubera Adi mAyA sadRza haiN|" isa vAkya kA tAtparya yaha hai ki jaise mAyA anitya hai, vaise hI deva bhava bhI anitya he| ve bhI devAyu ko bhogakara puna manuSya athavA tiryaca banate haiN| isa prakAra devo kI sattA tumhe mAnanI caahie|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya mugdha banA diyA hai| bhagavAn mahAvIra kI divya vANI kA prabhAva bhavyajano ke AkarSaNa kA kendra banA huA hai| zramaNa samudAya, zramaNI samudAya, zrAvaka aura zrAvikAeN madhyama pAvA me sarvatra parilakSita ho rahe haiN| koI sAdhaka samiti-gupti' kA pAlana karatA huA gocarIga jA rahA hai to koI bhikSAcaryA karake puna lauTa rahA hai| koI ghaacitta-prAsaka yA dhovana pAnI kI gaveSaNA kara rahA hai to koI eSaNIya pAnI lekara lauTa rahA hai| pAvA kA kaNa-kaNa dharmamaya bana gayA aura apazcima tIrthakara mahAvIra apanI utkRSTa puNya prakRti tIrthakara nAma karma kA vedana (anubhava) kara rahe haiN| tIrthaMkara zabda jaina vADmaya kA pAribhASika zabda hai| jaina dharma meM sasthApaka ko tIrthakara kI sajJA se abhihita kiyA jAtA hai| sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha sagha tIrtha kahalAtA hai| isI caturvidha sagha rUpI tIrtha kI racanA karane vAle ko tIrthaMkara kahate haiN| yaha tIrthaMkara pada anAdi kAla se calA A rahA hai| bhUtakAla me anata tIrthaMkara ho gye| bhaviSya me bhI anata tIrthaMkara hoMge aura mahAvideha kSetra kI apekSA isa bhUmaNDala para sadaiva tIrthaMkara vidyamAna rahate haiN| tIrthakara bhagavAn pandraha karmabhUmija kSetro me hI hote haiN| pA~ca bharataxvill pA~ca airAvata eva paoNca mahAvideha, ina pandraha kSetro me tIrthaMkara hote haiN| pA~ca bharata eva paoNca airAvata me to tIsare-cauthe Are me hI tIrthaMkara hote haiM, lekina mahAvideha kSetra me sadaiva caturtha Araka ke samAna kAla rahane se pratyeka kAla meM tIrthaMkara pAye jAte haiN| loka me tIrthaMkara kama se kama bIsa hote haiM aura adhika se adhika 170 hote haiN| isa jagatI para paoNca mahAvideha haiM, uname battIsa vijayo (kSetroM) me tIrthaMkara ho sakate haiN| kama se kama eka mahAvideha me cAra aura adhika se adhika battIsa ho sakate haiN| jaba eka mahAvideha me cAra tIrthaMkara hote haiM to (5x4-20) paoNca mahAvideha me 20 tIrthakara ho jAte haiN| jaba adhika se adhika pratyeka mahAvideha me battIsa tIrthaMkara hoge to paoNca mahAvideha me (32x5) 160 tIrthakara ho jaayege| usa samaya eka-eka bharata tathA eka-eka airAvata me eka-eka tIrthaMkara avazya hoge| ataeva paoNca bharata me 5, paoNca airAvata me 5 tathA mahAvideha me 160. isa prakAra adhika se adhika kula 170 tIrthaMkara hote haiN| jaba-jaba bhUmaNDala para manuSyo kI sakhyA utkRSTa hotI hai taba-taba 170 tIrthaMkara hote haiN| (ka) samiti- jisake dvArA sAdhaka samyaka pravRtti meM hai vaha IyAdi ke bheda se pAMca prakAra kI hai| (kha) gupti- mana, vacana aura kAyA ko azubha pravRtti ko rokanA / (ga) gocarI- AdhAkarmAdi doSa rahita bhikSA (gha) acitta- jIva rahita (Ga) prAsuka- prANa rahita, (ajIva). (ca) epaNIya- doSa rahita (cha) tIrthaMkara- jo tIrtha/gaNadharoM ko taiyAra karate hai ve tIrthakara hai (A.cU 1, pR.85)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 41 abhI vartamAna me bhagavAn ajitanAthajI ke samaya 170 tIrthaMkara hue kyoki usa samaya manuSyo kI utkRSTa sakhyA thii| eka tIrthakara dUsare tIrthakara se kabhI bhI mila nahIM sakatA kyoki aisA hI zAzvata niyama hai| pratyeka tIrthaMkara artha rUpa se vahI vANI pharamAte haiM lekina sUtra rUpa me alaga-alaga gumphana hotA hai| sUtro kI racanA gaNadhara karate haiN| tIrthakara bhagavAn ke mahAn puNyavAnI kA udaya hotA hai| ve pUrvabhava me bIsa bolo kI ArAdhanA karane se tIrthaMkara banate haiN| ve bIsa bol| isa prakAra hai1 arihanta bhagavAn kI bhakti, unake guNo kA citana, unakI AjJA kA pAlana karane se utkRSTa rasAyana (bhAva) Aye to tIrthakara nAma karma kA badhana hotA hai| siddha bhagavAn kI bhakti aura unake guNo kA citana karane se| 3 nirgrantha pravacana rUpa zruta jJAna me ananya upayoga rakhane se| 4 guru mahArAja kI bhakti, AhArAdi dvArA sevA aura unake guNagAna karane eva AzAtanA TAlane se| jAti sthavira (60 varSa kI umra vAle), zruta sthavira (sthAnAga, samavAyAga ke dhAraka). pravajyA sthavira (20 varSa kI dIkSA paryAya vAle) kI bhakti karane se| bahuzruta (zAstra-jJAtA) munirAja kI bhakti karane se| 7 tapasvI munirAja kI bhakti karane se| 8 jJAna kI nirantara ArAdhanA karane se| 9 samakita kA niraticAra pAlana karane se| 10 guNajJa ratnAdhiko kA tathA jJAnAdi kA vinaya karane se| 11 bhAvapUrvaka ubhayakAla pratikramaNa karane se| 12. mUla guNa-uttara guNo kA nirdoSa rIti se zuddhatApUrvaka pAlana karane se| 13 sadA savega bhAva rakhane se arthAta zubha dhyAna karate rahane se| 14 tapasyA karate rahane se| 15 bhaktipUrvaka supAtra dAna dene se| 16 AcAryAdika dasa kI vaiyAvRtya karane se| 17 sevA tathA miSTa bhASaNAdi ke dvArA guru Adi ko prasanna rakhane se tathA svaya samAdhibhAva me rahane se| (ka) arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya sthavira, kula, gaNa, catuvidha saMgha, svadharmI aura kriyAvAnA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya 18 navIna jJAna kA abhyAsa karate rahane se| 19 zrata jJAna kI bhakti tathA bahamAna karane se| 20 pravacana kI prabhAvanA karane se| ina bIsa bola kI utkRSTa ArAdhanA karane se tIrthaMkara, madhyama ArAdhanA se gaNadhara tathA jaghanya ArAdhanA se AcAryAdi padavI prApta karatA hai| prabhu mahAvIra ne bhI ina sabakI ArAdhanA kara tIrthaMkara pada ko prApta kiyaa| tIrthaMkara bhagavAn kA atizaya prabhAva rahatA hai| Atizayika prabhAva ke dyotaka unake cauMtIsa atizaya isa prakAra haiM - 1 avasthita keza-zmazru roma, nakha, keza Adi azobhanIya rUpa se nahIM bddhnaa| 2. niroga-nirmala zarIra honaa| 3 gAya ke dugdha ke samAna rakta-mAsa honaa| 4 zvAsocchvAsa padma-kamala kI sugadha ke samAna sugandhita honaa|| 5 AhAra-nihAra carma-cakSuo se adRSTa honA, lekina vizeSatA yaha hai ki avadhijJAnI tIrthaMkara bhagavAn ke AhAra-nihAra ko apane jJAna se dekha sakatA hai| 6 AkAza me dharma-cakra kA clnaa| 7 AkAza me gamana karate hue tIna chatro kA rhnaa| 8 AkAza me atyanta svaccha sphaTika maNi ke samAna prakAzamAna zveta cAmaro kA ddholnaa| AkAza ke samAna atyanta svaccha pAda-pIThayukta sphaTika sihAsana kA honaa| 10 AkAzagata ucca aneka laghupatAkAo se parimaNDita abhiramaNIya indradhvajA (zeSa dhvajAo kI apekSA ati mahAn hone se ise indradhvajA kahA hai) bhagavAn ke Age clnaa| 11 jahA~ tIrthaMkara bhagavAn virAjate haiM vahA~ tatkSaNa patra, puSpa, pallava se yukta chatra, dhvajA, ghaTA aura patAkA se yukta devanirmita zreSTha azoka vRkSa honaa| 12. mastaka ke pIche divya tejomaNDala honaa| 13 tIrthakara bhagavAn jahA~ vicaraNa karate ho vahA~ bahu samaramaNIya bhUmi bhAga honaa|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 43 14 tIrthakara bhagavAn ke jahA~ caraNa paDate haiM, vahA~ kaoNTo kA adhomukha ho jAnA / 15 Rtuo kA sukha -sparza vAlI honA arthAt RtueN zArIrika kSamatA ke anukUla honA / 16 sarvataka vAyu ke calane se eka yojana taka kI bhUmi sApha sutharI) svaccha honA / 17 sugandhita jala kI varSA hone se bhUmi rajarahita honA / 18 jala eva bhUmi para khilane vAle pA~ca varNa vAle acitta puSpo kI ghuTano pramANa varSA honA / 19 amanojJa zabda, varNa, gadha, rasa aura sparza kA abhAva honA / 20 manojJa zabda, varNa, gadha, rasa aura sparza kA sadbhAva honA / 21 dharmopadeza dete samaya eka-eka yojana taka phailane vAlA, hRdaya ko priya lagane vAlA svara honA / 22. ati sukomala ardhamAgadhI bhASA me dharmopadeza denA / 23 bhagavAn dvArA upadeza dene para yaha bhASA Arya, anArya dezotpanna manuSya, pazu, pakSI Adi sabhI samajha jAte haiM, kyoki aisA atizaya hone se yaha bhASA saba jIvo kI apanI-apanI bhASA rUpa pariNata ho jAtI hai / 24 anAdikAlIna, bhavAntara eva janma-jAta nikAcita vaira vAle vaimAnika, jyotiSI, bhavanapati, vyantara, manuSya Adi bhagavAn ke samavasaraNa me prabhu kI sannidhi me prazAta citta hokara dharma zravaNa karate hai / 25 anyatIrthika bhI Akara bhagavAn ko vadanA karate haiN| 26 anyatIrthika bhI bhagavAn ke samIpa Akara niruttara ho jAte hai / 27 jisa-jisa deza me bhagavAn vicaraNa karate hai, usa-usa deza me 25 yojana taka Iti arthAt dhAnya ke lie upadravakArI pracura mUSakAdi prANiyo kA abhAva hotA hai| vizeSa 19 kAlA guru pravaruka turuSka Adi sugadhita dravyo kI dhUpa se sugadhita tIrthakara bhagavAn ke baiThane kA sthAna honA / 20 tIrthakara bhagavAn ke donoM tarapha do yakSa kA atizaya alakAroM ko dhAraNa kara caeNvara bIjate rahanA / yahA~ yaha jJAtavya hai ki jo 19vA~ tathA 20voM atizaya batalAyA hai vaha vRdhda vAcanA meM nahIM hai| ata dUsare prakAra se 19vA~ tathA 20yoM atizaya batalAte haiN|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya 28 mahAmArI, haijA, plegAdi kA upadrava nahIM hotA / 29 svadeza ke rAjA aura senA kA bhaya nahIM hotA / 30 paracakra, zatru, rAjA aura senA kA bhaya nahIM hotA / 31 ativRSTi kA abhAva hotA hai / 32. anAvRSTi kA abhAva hotA hai / 33 duSkAla kA abhAva hotA hai| 34 bhagavAn kA jahA~ padArpaNa hone vAlA ho, vahA~ unake padArpaNa se pahale hI Iti, bhIti, mahAmArI, svacakra tathA paracakra kA bhaya samApta ho jAtA hai| ina cautIsa atizayo meM dUsare se pacama paryanta cAra atizaya bhagavAn ke janma se hote hai tathA ikkIsa se cauMtIsa paryanta eva AbhAmaNDala - ye pandraha atizaya cAra karmoM ke kSaya se kevalajJAna hone para hote haiM / tIrthakara bhava kI apekSA hone vAle atizayo ke atirikta zeSa 6 se 20 taka 12ve atizaya ko choDakara 14 atizaya devakRta hote haiM / 80 bhagavAn mahAvIra ke 34 hI atizaya prakaTa ho gye| isa utkRSTa puNya prakRti kA upabhoga prabhu kara rahe haiN| unake satya vacana ke petIsa atizaya kahe gaye haiM - 2 1 saskAratva -tIrthaMkara bhagavAn saskArayut vacano kA prayoga karate haiN| udAttatva- bhagavAn aise ucca svara se bolate haiM ki eka yojana baiThI pariSada unakA upadeza bhalI-bhA~ti zravaNa kara letI hai / upacAropetatva-bhagavAn ke vacana tucchatA rahita hote hai / 3 4 5 gambhIra zabdatva - prabhu kI vANI megha garjanA ke samAna gambhIra hotI hai| anunAditva - jaise guphA me bolane se pratidhvani uThatI hai, vaisI bhagavAn kI vANI kI pratidhvani uThatI hai / 6 dakSiNatva - bhagavAn ke vacana saralatA se yukta hote haiN| 7 upanIta rAgatva-mAlakozAdi rAga se yukta vacana hote haiN| ye sAta atizaya zabda kI apekSA se jAnane cAhie / anya sAre vANI ke atizaya artha kI apekSA se jAnane cAhie / mahArthatva-vacana mahAn artha vAle hote haiM / avyAhatapaurvAparyatva- bhagavAn ke vacana paraspara avirodhI hote haiM / 8 9 10 ziSTatva- bhagavAn ke vacana ziSTatA yukta hote haiM / 11 asadigdhatva - asazaya yukta vacana hote haiM /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 45 12 apahatAnyottaratva-bhagavAn ke vacano me koI doSa nahIM nikAla sakatA / 13 hRdayagAhitA - bhagavAn ke vacana zrotAo ko manohara lagate haiM / 14 dezakAlAvyatItva - bhagavAn ke vacana tatkAlIna paristhiti ke anusAra hote haiM / 15 tattvAnurUpatva - sArthaka aura sambaddha pUrvApara sambandha yukta vacana bolanA / 16 aprakIrNa prasRtatva - sArayukta vacana bolanA / 17 anyonya pragRhIta- paraspara apekSA rakhane vAle pado aura vAkyoM se yukta honA / 18 abhijAtatva - vaktA kI zAlInatA honA / 19 atisnigdha madhuratva - atisnigdha madhura vacana honA / 20 aparakarmabodhitva - marmabhedI vacana na honA / 21 arthadharmAbhyAsAnapetatva - artha aura dharma ke anukUla vacana honA / 22 udAratva- tucchatA rahita eva udAratA yukta honA / 23 paranindAtmotkarSa viprayuktatva - sva-prazasA aura para- nindA se rahita honA / 24 upagatizlAghatva- jinhe zravaNa kara zrotA pramudita hove / 25 anapanItva - kAraka Adi vyAkaraNa ke doSarahita vacana honA / 26 utpAditAcchinna kautuhalatva- jinhe zravaNa kara zrotAo ko kautuhala banA rahatA hai| 27 adbhutatva - adbhuta vacana honA / 28 anativilambitatva - dhArA pravAha bolanA / 29 vibhrama-vikSepa- roSa - bhayAdi se rahita vacana bolanA / 30 aneka jAti sazrayAdvicitratva - vastu ke svarUpa kA varNana karane vAle vacana honA / 31 AhitavizeSatva - sAmAnya vyakti kI apekSA vizeSatAyukta vacana honA / 32 sAkAratva-pRthak-pRthak varNa, pada, vAkya ke AkArayukta vacana honA / 33 sattvaparigRhItatva - sAhasa se paripUrNa vacana honA / 34 aparikheditva - khinnatA rahita vacana honA / - 35 atyuccheditva- icchita artha kI samyak siddhi karane vAle vacana honA / " tIrthakara bhagavAn kA jIvana nirdoSa hotA he| ve aThAraha doSarahita hote hai - mithyAtva - vastu ke ayathArtha svarUpa para zraddhA honA mithyAtva hai / bhagavAn kSAyika samakitI hone se mithyAtva doSarahita hote haiM / ajJAna - bhagavAn kevalajJAna se yukta hote haiN| jJAnAvaraNIya karma sarvathA 1 2
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kSaya hone se ve ajJAnarahita hote haiN| 3 mada-sarvaguNasampanna bhagavAn madarahita hote haiN| 4 krodha-bhagavAn krodharahita hote hai| 5 mAyA-atyanta sarala svabhAvI tIrthaMkara bhagavAn mAyArahita hote haiN| 6 lobha-tRSNArahita satoSa-sAgara me ramaNa karane vAle tIrthaMkara bhagavAn hote haiN| 7 rati-iSTa vastu kI prApti se hone vAlI khuzI rati kahalAtI hai| vItarAga bhagavAn rAga-dveSa se rahita hone se ve rati-rahita hote haiN| 8 arati-aniSTa vastu ke sayoga se hone vAlI aprIti arati hai| arihata rAga-dveSa rahita hone se dukharahita hote hai| nidrA-arihato ko darzanAvaraNIya karma nahIM hotA, ata unhe nIda nahIM aatii| 10 zoka-moha vijetA bhagavAn zokarahita hote hai| 11 alIka-tIrthaMkara bhagavAn mithyAbhASaNa se rahita hote haiN| 12. caurya-mAlika kI AjJA binA kisI bhI vastu ko grahaNa nahIM krte| 13 matsaratA-tIrthaMkara bhagavAn IrSyA bhAvarahita hote haiN| 14 bhaya-tIrthaMkara bhagavAn atyanta balazAlI hote hai| 15 hisA-dayA ke sAgara tIrthaMkara prabhu hisA se rahita hote haiN| 16 prema-tIrthaMkara bhagavAn tana, dhana, svajanAdi ke prema se rahita hote haiN| 17 krIDA-moha karmarahita tIrthaMkara bhagavAna gAnA, bajAnA, rozanI, maNDapa Adi krIDAo se rahita hote haiN| 18 hAsya--sarvajJa prabhu apane kevalajJAna meM sabhI vastuoM ko hathelI para rakhe oNvale kI taraha spaSTa jAnate, dekhate haiN| isalie ve hAsyarahita hote haiN| bhagavAn mahAvIra cAra ghAti karmo kA kSaya karane se bAraha guNadhArI bana gye| ve bAraha guNa isa prakAra haiM - 1 aNAsave-Azrava karma-dvAra ko kahate haiN| tIrthaMkara bhagavAn isa Azrava se rahita hote haiN| 2. amame-mamatva bhAvarahita hote hai| 3 akicaNe-akicana paripUrNa sAdhutA shit| 4 chinnsoe-shokrhit| 5 nirUvaleve-Travya dRSTi se nirmala dehadhArI tathA bhAva dRSTi se karmavadha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 47 ke heturUpa upalepa se rhit| 6 vavagaya pema rAga dosa mohe-prema, rAga, dveSa eva mohrhit| 7 niggathassa pavayaNa desae-nirgrantha pravacana ke upadeSTA / 8 satyanAyako-dharma-zAstra ke naayk| 9 aNaMtanANI-anaMta jJAna shit| 10 aNatadasI-anata darzana sahita / 11 aNata caritte-anata cAritra sahita / 12 aNata vIriya sajutte-anata balavIrya sayukta / bhagavAn mahAvIra sadaiva aneka guNo se samanvita ardhamAgadhI bhASA me hI upadeza pharamAte the, kyoki prANI apane-apane rUpa me yaha bhASA samajha lete the| vibhaga addha kathA pRSTha 387 para kahA hai ki bAlako ko bacapana me koI bhASA na sikhAI jAye to ve svaya mAgadhI bhASA bolane lagate haiN| aisA vidvAnoM kA abhimata hai| bauddha vidvAna vAgabhaTTa ne bhI aisA ullekha kiyA hai ki hama usI vANI ko namaskAra karate haiM jo sabakI ardhamAgadhI hai, jo sabhI bhASAo ko apanA pariNAma dikhAtI hai aura jisake dvArA sabhI-kucha jAnA aura samajhA jA sakatA hai| isase bauddha dharma me bhI ardhamAgadhI ko saba bhASAo kA mUla mAnA hai, yaha siddha hotA hai| jarmana vidvAna ricArDa pizala ne ardhamAgadhI ke aneka rUpo kA vizleSaNa kiyA hai| jinadAsa mahattara ne ardhamAgadhI kA lakSaNa batalAte hue kahA hai ki magadha ke Adhe bhAga me bolI jAne vAlI athavA aThAraha dezI bhASAo me niyata bhASA ko ardhamAgadhI kahA hai 186 udyotanasUri ne kuvalayamAlA me golla, madhyapradeza, kanArTaka, antaravedI magadha, antakhedI, kIra, Dhavaka, sidhu, maru, gurjara, lATa, mAlavA, tAiya, kauzala, marahaTTha aura Andhra pradezo kI bhASAo ko dezI bhASAuiv kahA hai| ____ vRhatkalpa bhASya me magadha, mAlava, mahArASTra, lATa, karNATaka, draviDa gauDa, vidarbha ina ATha dezo kI bhASAo ko dezI bhASA kahA hai| navAgI TIkAkAra abhayadeva sUri ne vyAkhyA prajJapti sUtra kI TIkA meM ardhamAgadhI kA lakSaNa nirupita karate hue kahA hai ki isame kucha lakSaNa mAgadhI ke tathA kucha lakSaNa prAkRta ke pAye jAte haiM, isa kAraNa ise ardha mAgadhI kahate hai| isa prakAra ardha mAgadhI viziSTa bhASA hone se pramu mahAvIra ne artha- mAgadhI bhASA me hI apanI dharmadezanA pravAhita kii|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya sabhI tIrthakara kevalajJAna hone ke pazcAt prathama dezanA me hI ardha-mAgadhI bhASA meM atyanta AhlAdakArI, marmasparzI pravacana dekara aneka bhavyAtmAo ko sayama patha para ArUDha karake, aneka bhavyAtmAo ko zrAvaka vrata grahaNa karavAkara caturvidha sagha kI sasthApanA karate haiN| lekina bhagavAn mahAvIra ke lie yaha siddhAta lAgU nahIM huaa| zvetAmbara paramparA me sthAnAga Adi Agamo me tathA Avazyaka niyukti, vizeSAvazyaka bhASya, trizaSTizalAkApuruSacAritra Adi Agametara sAhitya me aisA ullekha milatA hai ki bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA me mAtra deva upasthita the| vahA~ koI bhI manuSya nahIM thA, isalie prathama dezanA ko abhAvitA pariSada ke rUpa me mAnA hai| abhAvitA kA tAtparya isame kisI ne koI vrata agIkAra nahIM kiyaa| AcArya guNacandra ne apane graMtha mahAvIra cariya me bhagavAn mahAvIra ke prathama samavasaraNa ko abhAvitA pariSada ke rUpa me mAnA hai, phira bhI isa prathama pariSada me manuSya upasthita the, aisA svIkAra kiyA hai| ___AcArAga TIkAkAra zIlAka ne cauvannamahApuruSacariya me abhAvitA pariSada kA koI ullekha taka nahIM kiyaa| unhone RjubAlikA ke taTa para hI prathama dezanA me indrabhUti Adi kI dIkSA kA ullekha kiyA hai| AcArAga me bhagavAn kI prathama dezanA devo ke samakSa huI-yahI ullekha milatA hai aura sthAnAga me prathama dezanA khAlI jAne se ise Azcarya rUpa mAnA hai| ataeva bhagavAn mahAvIra ne caturvidha sagha kI sthApanA vaizAkha zuklA ekAdazI ko kI, yahI Agamika mAnyatA svIkAra karane yogya hai| isa prakAra vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina bhagavAn mahAvIra tIrtha ke sasthApaka hone se tIrthakara kI sajJA se abhihita kiye jAte the| tIrthakara zabda kA prayoga jaino kI taraha bauddho ne bhI kiyA hai| unake lakAvatAra sUtra me tIrthaMkara zabda milatA hai| unake dIghanikAya tathA sAmaJjaphala sUtra meM 16 tIrthakaro kA ullekha milatA hai| vaidiko me bhI tIrthaMkara kI jagaha avatAra mAne hai| yadyapi bauddho aura vaidiko ne tIrthaMkara yA avatAra kI kalpanA kI hai, lekina tIrthaMkara zabda kI prAcInatA jaina itihAsa me milatI hai| jaina dharma me caubIsa tIrthakaro kA sabase prAcIna ullekha daSTivAda ke mUla prathamAnuyoga me thA lekina vartamAna me vaha lupta ho gayA hai| 100 adya sabase prAcIna ullekha samavAyAga, kalpasUtra Avazyaka cUrNi0, Avazyaka niyukti AvazyakavRtti cauppannamahApuriSacariyAla triSaSTizalAkApuruSacAritra'" Adi grA me milatA hai| aMgasUtra gaNadhara sudharmA svAmI praNIta haiN| bhagavAn mahAvIra ko I pU 557 me kevalajJAna tathA 527 me nirvANa huaa| ata samavAyAga kA racanAkAla bhI I pU 557 se 527 taka hI hai|69
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 49 ata spaSTa hai ki bauddho ke caubIsa buddha eva vaidiko ke caubIsa avatAro se jaino ke caubIsa tIrthaMkaro kA ullekha prAcIna hai / yahI kAraNa hai ki caubIsa tIrthaMkaro kI jitanI suvyavasthita sAmagrI jainiyo me milatI hai, vaisI bauddho yA vaidika vAGmaya ke avatAro kI nahIM milatI / 110 sAtha hI apazcima tIrthakara bhagavAn mahAvIra ne sthAna-sthAna para aisA ullekha bhI kiyA hai ki jaisA bhagavAn pArzvanAtha ne kahA hai, vaisA mai bhI kahatA hU~ / "" parantu buddha ne yaha nahIM kahA ki pUrvabuddha 112 ne aisA kahA aura mai bhI aisA kahatA heNuu| apitu gautama buddha ne sarvatra yahI kahA ki maiM aisA kahatA huuN| isase bhI spaSTa hai ki buddha ke pUrva bauddha dharma kI koI paramparA nahIM thI jabaki bhagavAn mahAvIra ke pUrva teIsa tIrthakaro kI paramparA thii| ina tIrthakara bhagavato kI mahimA Agama sAhitya se lekara Aja bhI nirantara parilakSita hotI hai / caturvizati stava ( logassa) me prAgaitihAsakAro ne tathA gaNadharo "" ne tathA zakrastava (NamotthuNaM) me svaya prathama devaloka ke indra ne tIrthakara bhagavAn ke divya guNo kA varNana karate hue unakI mahimA kA bakhAna kiyA hai / 114 isake pazcAt aneka stroto me tIrthaMkara bhagavaMto kI mahimA kA suSThu digdarzana upalabdha hotA hai, jinakA Aja bhI jana-jana me pracalana hai| tIrthaMkara bhagavAn ke nAma ke sAtha nAtha zabda kaba se juDA, yaha bhI ullekhanIya hai / vaise nAtha, svAmI yA mAlika prabhu ko kahate haiN| uttarAdhyayana kI vRhadvRtti me zAntyAcArya ne yoga, kSema ke vidhAtA ko nAtha kahA hai / 115 aprApta kI prApti yoga aura prApta vastu kA rakSaNa kSema he / uttarAdhyayana ke anAtha adhyayana meM svaya evaM dUsaro kA sarakSaNa karane vAle ko nAtha kahA hai| 16 nAtha kI aisI hI paribhASA boddha sAhitya me bhI upalabdha hotI hai / dIghanikAya me kSamA, dayA, saralatA Adi sadguNo ko dhAraNa karane vAle ko nAtha kahA hai| 17 ina saba vizleSaNo se nAtha zabda svAmI, mAlika yA prabhutva kA sUcanakartA he| suprasiddha digambarAcArya yativRSabha ne tiloyapaNattigrantha me tIrthakaro ke nAma ke sAtha nAtha zabda kA prayoga kiyA he yathA 'bharaNI rikkhammi se tiNAho ya' / 18 tIrthakaro ke nAma ke sAtha nAtha zabda kA prayoga pacama gaNadhara sudharmA svAmI ne kiyA / vyAkhyAprajJapti me loganAheNa arthAt 'loka ke nAtha kahakara bhagavAn ko sambodhita kiyA hai| zakrastava me bhI loganAheNa zabda milatA he isI kA anusaraNa karate hue tIrthakara bhagavato ke nAma ke sAtha nAtha yA svAmI zabda juDa gayA aura bhagavAn mahAvIra ko bhI bhagavAn mahAvIra svAmI kahakara sambodhita kiyA jAne lagA /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya bhagavAn mahAvIra apane tIrthaMkara nAma karma kA vedana (bhoga) karane ke lie, sampUrNa jagat ke jIvo kI rakSA ke lie, dayA-rUpa, ahiMsA-rUpa pravacana pharamAne lge|19 ve apane bhavya pravacana se bhavyAtmAo ko jIva hiMsA se nivRtta banAne kA mArga prazasta kara rahe haiN| unhe jahA~ bhI lagA ki koI bhavya AtmA sasAra sAgara taira kara pAra karane vAlI hai, vahA~ ve pAda-vihAra karate hue padhAra jAte aura apane pAvanatama upadeza se unheM sasAra ke moha-kIca se nikAlakara sarvavirati cAritra (dIkSA) yA dezavirati zrAvaka dharma agIkAra krvaate| ve aneka bhavyAtmAo ko sayama ke patha para ArUDha karavAne hetu, aneka bhavyAtmAoM kA uddhAra karane hetu grAmAnugrAma vicaraNa karate hue rAjagRha nagara padhAra gaye 10 magadheza zreNika kI pUrva jhalaka : usa samaya rAjagRha nagara atyanta samRddhizAlI nagara thaa| vahA~ ke loga baDe dhanADhya the| dhanADhya hone ke sAtha-sAtha vahA~ ke loga dayAlu prakRti ke bhI the| vahA~ ke saralamanA, bhadrapariNAmI loga sAdhuo ko atyanta udAratApUrvaka bhikSA baharAte the| rAjA zreNika vahA~ kA paramapratApI nareza thaa| zreNika rAjA ke pitA prasenajita atyanta kuzAgra buddhi ke dhanI the| ve to svaya bharata kSetra ke kuzAgrapura nagara me rAjya karate the| puNya-bhogI prasenajita apane madhura vyavahAra se dUra-dUra taka khyAtiprApta thaa| sudUra prAnto taka usakA koI zatru najara hI nahIM AtA thaa| usakA sainya-samUha rAjya kI zobhA me cAra cA~da lagAne hetu thaa| dRDhadharmIka, priyadharmISa rAjA prasenajita bhagavAn pArzvanAtha kA bAraha vratadhArI zrAvaka thaa| ___ usane aneka rAjakanyAo ke sAtha pariNaya sUtra me badhakara aneka putro kA pitA banane kA saubhAgya prApta kiyaa| usakI dhAriNI rAnI kI kukSi se hI rAjagRha ke parama pratApI rAjA zreNika kA janma huA, jo ki pUrvabhava me bhI rAjA hI thaa| unakA pUrvabhava kA vRttAnta isa prakAra milatA hai| bharata kSetra me basantapura nAmaka nagara thaa| usa basantapura nagara me rAjA jitazatru rAjya karatA thaa| usakI amarasundarI nAmaka paTarAnI thI, jisane samaya Ane para eka putra ko janma diyA, jisakA nAma sumaMgala rakhA gyaa| vaha sumagala atyanta rUpavAna eva parAkramazAlI rAjakumAra thaa| usake aga-pratyaga se saundarya phUTa-phUTakara vaha rahA thaa| rAjasI parivAra me atyanta pyAra aura dulAra se vaha (ka) dRr3hadharmI-dharma meM dRr3ha, agIkRta vrato kA yathAvata pAlana karane vAlA (kha) priyadharmI-dharma meM zraddhA rakhane vAlA, dharma premI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 51 zanai -zanai nirantara vRddhi ko prApta ho rahA thaa| apanI madhura kilakAriyo se rAjabhavana ke bhavya prAgaNo ko anugujita kara rahA thaa| apanI bAlasulabha ceSTAo se sabhI ke AkarSaNa kA kendra-bindu banA huA thaa| jisa samaya jitazatru ke yahA~ sumagala kA janma huA usI samaya vahA~ ke matrI ke yahA~ para bhI eka putraratna kA janma huA, jisakA nAma senaka rakhA gyaa| vaha senaka bhI zanai -zanai vRddhi prApta karane lagA aura eka dina usane rAjakumAra sumagala se apanI mitratA sthApita krlii| rAjakumAra sumagala ne apane pUrvabhava me zubha nAma karma kA badhana kiyA jisake phalasvarUpa use suDaula eva sundara AkRtivAlA, AkarSaka agopAga vAlA gAtra milA, lekina senaka ne pUrvabhava me azubha nAma karma kA upArjana kiyA jisake pariNAmasvarUpa use azubha AkAra-prakAra vAlA zarIra milaa| usakI isa zarIrAkRti ko dekhakara hamaumra ke loga prAya ha~sI uDAyA karate the| usake mitra to upahAsa karate hI the, parantu usakA ananya mitra sumagala to jaba dekho taba usakA upahAsa karatA hI rahatA thaa| nirantara upahAsa pAtra banane se senaka ke mana me sasAra se virakti ke bhAva paidA ho gaye aura citana kiyA ki isa prakAra hara samaya ha~sI uDane se merA mana khinna banA rahatA hai, phira isa sasAra me rahane se lAbha kyA? acchA hai, maiM tapasvI banakara apane azubha karmo ko toDane kA prayAsa kruuN| isa prakAra citana kara eka dina vaha vahA~ se nikala claa| zahara se vana kI ora prayANa kara diyaa| jaba vaha jagala se gujara rahA thA, to usane vana me eka kulapati tApasa ko dekhA aura usake pAsa jAkara nivedana kiyA-maiM sasAra se udvigna banakara Apake caraNo me AyA huuN| Apa mujhe tApasa dIkSA dekara anugRhIta kre| taba kulapati tApasa ne usake bhAvo ko jAnakara tApasa dIkSA dii| senaka ne tApasa dIkSA grahaNa karane ke pazcAt uSTrikA vrata grahaNa kiyA aura utkRSTa tapazcaryA karatA huA vicaraNa karane lgaa| vicaraNa karate-karate eka bAra vaha basantapura nagara me AyA, jahA~ usakA mitra sumagala rAjagaddI para AsIna ho cukA thaa| vaha tapasvI vahA~ basantapura ke vAhara Azrama me tapazcaryA karate hae rahane lgaa| pUre nagara me usa tapasvI kI utkRSTa tapazcaryA kI khyAti phaila gaI aura aneka loga nitya-prati usake darzana hetu Ane lge| eka bAra logo ne usa tapasvI se pUchA ki Apa kahA~ ke nivAsI ho? Apako vairAgya kaise AyA? taba usa tapasvI ne kahA ki meM Apake nagara me matrI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kA putra thaa| merA ananya mitra rAjakumAra sumagala merA rUpa dekhakara bahuta upahAsa karatA thaa| usake upahAsa ko ghora apamAna samajhakara merA mana baDA khinna huA aura sasAra se udAsIna rahane lgaa| tabhI mere bhItara me vairAgya ke akura prasphuTita hue aura mai virakta banakara tApasa dharma me dIkSita bana gyaa| logo ne isa bAta ko zravaNa kiyA aura bAta eka kAna se dUsare kAna taka havA kI taraha phailane lgii| zanai -zanai bAta rAjA sumagala ke kAno taka bhI pahuMca gii| taba rAjA sumagala ne vicAra kiyA ki merA mitra tApasa jIvana svIkAra kara utkRSTa tapazcaryA kara rahA hai| mAsa-mAsa kSapaNa kI tapasyA kara rahA hai| mujhe bhI usake darzana karanA cAhie aura pAraNe kA nimatraNa denA caahie| aisA vicAra kara vaha sumagala, senaka tapasvI ke pAsa jAtA hai| unhe vidhivat praNAma karatA hai aura nivedana karatA hai ki isa bAra mAsakSapaNa kA pAraNA mere yahA~ karanA hai| rAjA sumagala ke snehAbhiSikta Agrahabhare nimatraNa ko tapasvI ne svIkAra kara liyA / rAjA sumagala atyanta harSita hotA huA rAjabhavana ko lauTa gyaa| senaka apanI tapazcaryA me lIna thA / vaha mAsa-mAsa kSapaNa kI tapasyA karatA aura eka dina usI ke yahA~ pAraNA karatA jisakA nimatraNa vaha pahale hI svIkAra kara letaa| yadi sayoga se vahA~ pAraNA nahIM hotA to puna binA pAraNA kiye mAsakSapaNa dhAraNa kara letA, lekina dUsare ghara pAraNe ke lie nahIM jAtA thaa| abhI bhI vaha tapazcaryA me lIna thA / pAraNe ke lie usako isa bAra rAjabhavana me jAnA thaa| rAjA sumagala bhI pratidina gina-gina kara usake pAraNe kI bATa jo rahA thaa| samaya apanI gati se bar3ha rahA thaa| tapasvI ke mAsakSapaNa pUrNa huA aura vaha pAraNe ke lie rAjabhavana kI ora prasthita huaa| idhara tapasvI pAraNe ke lie rAjabhavana kI ora jA rahA hai aura udhara rAjA sumagala kA svAsthya asvastha ho gyaa| rAjA kA svAsthya asvastha hone se dvArapAla ne rAjabhavana ke dvAra bada karavA diye| use patA nahIM thA ki Aja koI tapasvI pAraNA karane ke lie aayege| jaise hI senaka tapasvI rAjabhavana ke samIpa pahu~cA, dekhA rAjabhavana ke dvAra bada hai aura koI bhI vahA~ maujUda nahIM thA jo tapasvI ko pAraNe ke lie use bhItara le jA ske| senaka tapasvI usa sthiti ko dekhakara puna lauTa gayA aura pAraNA kiye binA puna mAsakSapaNa dhAraNa kara liyA aura jarA bhI sumagala para krodha nahIM karatA huA niSkaSAya bhAva se tapazcaryA me lIna ho gyaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 53 idhara rAjA sumagala dUsare dina svasthatA ko prApta huA aura usake smRti paTala para AyA ki maiMne tapasvI ko mAsakSapaNa ke pAraNe kA nimatraNa diyA thA, parantu kaisA sayoga kala unake pAraNA thA aura kala hI merA svAsthya asvastha ho gayA thA, phalasvarUpa tapasvI Aye hoge jarUra Aye hoge . kisI ne dhyAna nahI diyA. jarUra ve bhUkhe hI vApisa lauTa gaye hoge ___ unakA to pAraNA bhI nahIM huA hogaa| rAjA sumagala ne dvArapAla ko bulAyA aura pUchA-kyA koI tapasvI AyA thA? dvArapAla-haoN, hujuur| rAjA-mahala me nahIM AyA? dvArapAla-rAjan ! ApakA svAsthya kharAba hone se rAjabhavana ke dvAra bada the, unhe dekhakara vaha vApisa lauTa gyaa| ___rAjA-bahuta burA huaa| unake mAsakSapaNa kA pAraNA thaa| maiMne nimatraNa diyA thA, pAraNA karane kaa| vaha tapasvI bhUkhA hI raha gayA hAya mai kitanA hatabhAgI kahakara rAjA zokamagna ho gyaa| kucha samaya pazcAt rAjA ne citana kiyA-mujhe aba una tapasvI ke caraNo me jAkara kSamAyAcanA karanI caahie| aisA vicAra kara rAjA samagala tapasvI ke pAsa gyaa| atyanta glAni kA anubhava karate hue dabe zabdo se use praNAma kiyA aura sakaruNa vANI se nivedana kiyA-tapasvin ! maiMne atyanta zuddha bhAvo se Apako nimatraNa diyA thA, lekina lekina mere ghora azubha karmo kA udaya AyA ki jisa dina Apake pAraNA thA usI dina merA svAsthya asvastha ho gyaa| dvArapAla ne dvAra bada kara diye aura maiM Apako pAraNA nahIM / mere kAraNa Apake AhAra-pAnI me jabaradasta antarAya lagI hai| mai Apase hArdika kSamAyAcanA karatA hU~ aura nivedana kara rahA hU~ prArthanA kara rahA hU~ ki isa bAra pAraNA mere rAjabhavana ke prAgaNa me karane kI kRpA kraave| __ rAjA ke bhAvabhare AmatraNa ko tapasvI TukarA nahIM skaa| usane rAjA se kahA-ApakI bhAvanA ke maddenajara mujhe ApakA hArdika nimatraNa svIkArya hai| tapasvI kI vANI ko zravaNa kara rAjA baDA harSita-pramudita hotA hai aura atyanta prasannatA ke sAtha tapasvI kA yathAyogya sammAna aura abhivAdana kara rAjamahalo me lauTa jAtA hai| rAjA sumagala betAbI se tapasvI kA itajAra kara rahA hai| eka-eka dina
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya aguliyo para gina rahA hai aura mana me aramAna sajA rahA hai, tapasvI AyegA, maiM bahuta dUra taka paoNva-paoNva cala kara usakI agavAnI hetu jaauuNgaa| bhaktibhAva se rAjaprAgaNa me lAU~gA aura svaya baiThakara usakA pAraNA karavAU~gA usake lie viziSTa bhojana bnvaauuNgaa| isa prakAra kalpanAloka me rAjA sumagala viharaNa kara rahA thaa| nirantara tapasvI ke Agamana me palaka-paoNvaDe bichAye thA, lekina karma kI gati baDI vicitra hai| nirantara itajAra karate-karate jisa dina tapasvI ke pAraNe kA dina AyA, nRpa ke khvAbo kA tAjamahala caramarA kara Dhaha gayA aura nRpati asvastha bana gyaa| dvArapAla ne dvAra bada karavA diye| tapasvI pAraNe ke lie nikalA, paoNva-paoNva claa| do mAsa se nirantara tapazcaryA meM lIna thaa| zarIra klAnta, mana zAta aura zanai -zanai majila kI ora calane lgaa| lekina jaise hI rAjabhavana taka pahuMcA to dekhA, dvAra bada hai| kucha samaya idhara-udhara dekhA lekina devayoga se koI dikhAI na diyA jo tapasvI ko pAraNe ke lie rAjabhavana ke prAgaNa taka le jA ske| zAta-prazAta anudvignaya mana se puna tapasvI apane Azrama me lauTa AyA aura mAsakSapaNa kA pratyAkhyAna kara liyaa| tapasvI apanI tapazcaryA me tallIna hai| bhUkha-pyAsa ko prazAta bhAva se sahana karate hue akAma nirjarA karate hue apanI sAdhanA me salagna hai| dUsare dina bhUpati svastha hotA hai| jaise hI svastha banatA hai, usI samaya use tapasvI ke pAraNe kI smRti AtI hai| turanta dvArapAla ko bulAtA hai| mahArAja dvArA Amatrita kiye jAne para dvArapAla AtA hai aura kahatA hai-mahArAja kI jaya ho / ApakA kyA Adeza hai? rAjA-kala tapasvI AyA thA? dvArapAla-mahArAja ! ApakA svAsthya asvastha thA, isaliye maiMne dvAra bada karavA diye| Aye bhI hoge, lekina puna lauTa gaye hoge| rAjA-oha ! bahuta burA huaa| maiM svaya tapasvI ke pAsa jAtA huuN| rAjA atyanta lajjita hokara svaya tapasvI ke pAsa pahuMcatA hai| bhArI kadamo se calakara pazcAttApa kI bhayakara Aga me jalatA huA atyanta vinamratA se tapasvI ko praNAma karatA he aura dabe zabdo se bolatA hai- mahAtman / Apa jaise dhairyazIla tapasvI AtmA kI maiMne atyadhika avinaya-AzAtanA kI hai| mere kAraNa do mAha se Apa nirAhAra haiM ora tIsarA mAha bhI AhAra rahita nikAlanA pddegaa| (ka) klAnta-thakA huA (kha) anudvigna-saMtApa rahita -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 55 dhikkAra hai mujhe dhikkAra hai . yadyapi merI utkRSTa bhAvanA thI ki Apa mere yahA~ pAraNA kare, lekina antarAya ghora antraay| mai Apako eka pAraNA bhI na karA skaa| kaisA hatabhAgI ki mere kAraNa tIna mAha nirAhAra rahanA pddegaa| oha aba kyA karU~ kyA karU~ / rAjA sumagala kA hArdika pazcAttApa dekhakara senaka tapasvI kA hRdaya moma kI taraha pighalane lgaa| usake mana me karuNA kA sAgara laharAne lgaa| rAjA kI bhAvanA ne use socane ko majabUra banA diyA aura sarala hRdaya se usane dharaNIdhara se kahA-rAjana ! aba bhI samaya hai| isa bAra pAraNA Apake yahaoN kara sakatA huuN| rAjA baDA ehasAna mAnatA hai aura kahatA hai- ApakA anugraha jIvanaparyanta nahIM bhUla paauuNgaa| tapasvI kI saralatA ko dila me sthAna dekara nRpati vahA~ se cala dete hai| rAjabhavana me Akara pratidina iMtajAra karatA hai ki vaha dina dhanya hogA jisa dina maiM tapasvI ko apane mahalo me pAraNA krvaauuNgaa| apane hAtho se parosa~gA, unakA khUba svAgata-satkAra kruuNgaa| aisA citana karate-karate use smRti me AtA hai ki pUrva me jaba bhI tapasvI AyA, dvAra bada milaa| isa bAra dvArapAla ko saceta karatA huuN| rAjA dvArapAla ko saceta karatA hai ki amuka dina tapasvI ke pAraNA hai| usa dina tuma kisI bhI paristhiti me dvAra bada nahIM kroge| dvArapAla ne kahA-mahArAja kI jaisI aajnyaa| aba rAjA sumaMgala atyanta utsukatA se tapasvI ke pAraNe kA itajAra kara rahe haiM, parantu vidhi kA vidhAna akathanIya hai| jaise hI pAraNe kA dina AtA hai, mahArAja asvastha bana jAte haiN| pUre rAjabhavana me mahArAja ke asvastha hone se khalabalI maca jAtI hai| dvArapAla socatA hai ki jaba bhI tapasvI ke pAraNe kA dina AtA hai taba rAjA asvastha bana jAtA hai| vaha yaha bAta rAjakarmacAriyo taka pahuMcAtA hai| rAjakarmacArI akAraNa tapasvI para Avezita bana jAte haiN| jaise hI tapasvI AtA hai, sava Avezajanita to the hI, krodhAndha bana kara tapasvI ko sarpa kI taraha ghasITate hae nagara se bAhara pheka dete haiN| taba akAraNa tapasvI ke sAtha isa prakAra vyavahAra hone se vaha bar3A kSubdha ho jAtA hai aura krodha me Akara nidAna karatA hai ki yadi merI tapasyA kA phala ho to AgAmI bhava me mai isa rAjA ko mArane vAlA baneM / maiMne to rAjA kA itanA sammAna kiyA aura rAjakarmacAriyo ne itanA apamAna (ka) dharaNIdhara-rAjA (kha) nidAna-tapa ke pala ko pahale se yAcanA karanA, eka zalya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya basa, AgAmI bhava me isa rAjA ko mAra ddaaluuNgaa| aisA nidAna kara vaha tapasvI mRtyu ko prApta kara alpaRddhi vAlA vyantara deva banatA hai| idhara rAjA bhI svastha hone para khUba pazcAttApa karatA hai| kucha samaya pazcAt rAjya kA parityAga kara vaha tApasa banatA hai aura vaha bhI marakara vyantara deva banatA hai| rAjA sumagala devAyuSka pUrNa kara rAjA prasenajita kI mahArAnI dhAriNI kI kukSi me janma dhAraNa karatA hai| samaya Ane para mahArAnI dhAriNI eka putra ratna ko janma detI hai, jisakA nAma zreNika rakhA jAtA hai| rAjakumAra zreNika paoNca dhAyo dvArA pAlana kiyA huA kramaza taruNa avasthA ko prApta hotA hai 12 gUMja uThI kilakAriyA~ isI samaya, usI nagara me nAga nAmaka rathika rahatA thaa| vaha prasenajita ke caraNo me sadaiva zraddhAvanata thaa| svabhAva se udAra eva para-nArI ke lie sahodara ke samAna usa nAga rathika kI vRtti thii| usake sulasA nAmaka bhAryA thii| usako vivAha kiye sudIrgha kAla vyatIta ho gayA, lekina eka bhI satAna paidA nahIM huii| zanai -zanai pati-patnI citAgrasta rahane lge| nAga rathikaka kaI bAra vicAra karatA ki jisa oNgana me bacco kI kilakAriyoM sunAI na paDe, vaha sUnA ghara-oNgana kisa kAma kA? maiMne vyartha hI vivAha kiyaa| isase to avivAhita rahatA to bhI acchA thaa| aisA ciMtana kara vaha moha me jhUlane lgaa| nayano se azru chalakane lage aura motiyo kI mAlA kI taraha kapoloM para dulakane lge| tabhI sulasA vahA~ para AI aura usane dekhA ki patideva ArtadhyAnaga kara rahe haiN| unhe isa prakAra rudana karate hae dekhakara pUchA-priya ! kyA bAta hai? mujhase kyA aparAdha ho gayA? yA kisa bAta kI kamI Apako mahasUsa ho rahI hai? kisa duzcintA se ApakA mana vyAkula bana rahA hai? (taba sulasA ke madhura vacano ko zravaNa kara) nAga ne kahA-priye ! mujhe ora kisI bAta kA dukha nahIM hai| ekamAtra satAna ke abhAva me mujhe jIvana bhArabhUta laga rahA hai| salasA (atyanta udAratA se)-priyatama ! itanI-sI bAta se Apa kyo dukhI bana rahe hai? isake lie to Apa dUsarA vivAha kara sakate haiN| nAga-priye ! maiMne jaba tumase vivAha kiyA thA. taba maiMne pratijJA kI thI ki meM tumhAre atirikta sabhI striyo ko maoN eva bahina tulya maanuuNgaa| Aja maiM kevala (ka) rathika-ratha para savArI karane vAlA, ratha kA svAmI (kha) kapola-gAla (ga) ArtadhyAna-ciMtA, ipTa viyoga, aniSTa ke saMyoga se hone vAlA dhyaan|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ . apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 57 - apanI choTI-sI kAmanApUrti ke lie zIla kI maryAdA kA khaNDana nahIM kruuNgaa| zIladharma kI atyadhika mahattA hai| zIladharma ko khone para jIvana ke samasta sadguNa ke cale jAte haiM isalie aisA karanA to dUra rahA para maiM sunanA bhI nahIM caahtaa| maiM hai to ekamAtra yahI kAmanA karatA hU~ ki tuma koI aisA prayatna karo ki jisase * tuma putravatI bana jAo aura tumhAre se utpanna putra kA pAlana-poSaNa kara mai apane + aramAno ko pUrNa kara skeN| sulasA-svAmin ! maiM anya kisI deva kI ArAdhanA karane vAlI nahIM huuN| mai to mAtra arihatopAsikA huuN| kevala jina-zAsana ke do deva-arihata aura siddha kI bhakti karane vAlI hU~ kyoki unhIM kI ArAdhanA hI manovAchita phaladAyI hotI hai| nAga gAthApati -cAhe kisI kI bhI ArAdhanA karo, mujhe to satAna cAhie, kevala staan| sulasA-ThIka hai| aisA hI upAya kruuNgii| yo kaha kara sulasA Ayambila Adi tapazcaryA karatI huI apanI AtmA ko bhAvita karatI haI ArAdhanA karane lgii| __ idhara sulasA kI tapazcaryA kA prabhAva prathama devaloka ke indra zakrendra taka bhI par3A aura unhone eka bAra devo ke samakSa sulasA kI prazasA karate hue kahA ki bharatakSetra me sulasA zrAvikA atyanta dRDhadharmI, priyadharmI hai| usako kevalI-prarUpita dharma se koI deva, dAnava yA mAnava bhI DigA nahIM skte| indra ke mukhAravinda se sulasA kI prazasA zravaNa kara eka deva atyanta vismita huA aura sulasA kI parIkSA lene ke lie vaha bhUmaNDala para avatarita huaa| sulasA usa samaya bhagavatsmaraNa kara rahI thii| usa deva ne muni kA rUpa banAyA aura nissahI-nissahI uccAraNa kiyaa| sulasA ne jaise hI nissahI zravaNa kiyA, vaha jhaTa se uThI aura dekhA, eka sAdhu sAmane khar3e haiN| munirAja ko dekhakara vaha atyanta harSita hii| usane muni ko bhAva-sahita vadana kiyA aura pUchA-ApakA Agamana kisa hetu huA he? tava usa muni rUpadhArI deva ne kahA-zrAvike ! mujhe lakSapAka tela kI AvazyakatA he aura kisI vaidya ne kahA, vaha tumhAre ghara mila sakatA hai| maiM eka rogI sAdhu ke lie vaha tela lene AyA huuN| sulasA ne kahA-oha ! Aja merA parama saubhAgya hai ki muni ke upayoga meM ma (pha) gAthApati-sadastha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya Ane se merA tela banAnA saphala ho jAyegA / aisA kahatI huI vaha atyanta harSa bhAva se tela kA ghaDA lene gii| usane ghaDA uThAyA aura muni ko baharAne ke lie lA rahI thI / taba muni rUpadhArI deva ne apanI zakti se vaha ghaDA usake hAtha se chuDavA diyA | ghaDA chUTate hI gira paDA aura phUTakara sArA tela jamIna para bikhara gyaa| taba vaha dUsarA ghaDA lAI / vaha bhI deva ne chuDavA diyA, vaha bhI phUTA aura pUrA tela jamIna para bikhara gayA, parantu sulasA ko kiJcita mAtra bhI kheda nahIM huaa| aba vaha tIsarA ghaDA lene gaI taba devatA ne use bhI chuDavA diyA aura tela jamIna para bikhara gyaa| taba sulasA ne socA- oha / mai kitanI alpapuNyA heNuu| mere dvAra para muni padhAre aura maiM tela na baharA sakI tela na baharA sakI vaha atyanta glAna" bhAva kA anubhava karane lagI / sulasA kI isa bhAvanA ko jAnakara devatA ne apanA rUpa prakaTa kara diyA aura kahA- are / mai to tumhArI parIkSA lene AyA thA, kyoki devatAo me zakrendra ne tumhArI dRDha dhArmikatA kI prazasA kI thI / usa samaya mujhe vizvAsa nahIM huA thA, lekina Aja maiMne parIkSA karake dekha liyA ki tuma vAstava me dRDhadharmI va priyadharmI zrAvikA ho| maiM tumase atIva prasanna hU~ / tuma mujhase koI varadAna mA~go | taba sulasA ne kahA- mujhe aura koI varadAna nahIM cAhie, lekina mere pati ko satAna prApti kI icchA hai| taba deva ne use divya battIsa guTikAeN dI aura kahA- ye jitanI guTikAeN hai, utane hI tumhAre putra hoge aura tuma inako khA lenA jisase tuma putravatI bana jAogI / tujhe jaba bhI koI AvazyakatA ho, taba tuma smaraNa kara lenA, maiM upasthita ho jaauuNgaa| tumhArI kAmanA pUrNa kruuNgaa| aisA kahakara deva atardhAna ho gayA / deva ke jAne ke pazcAt sulasA ne vicAra kiyA ki battIsa guTikA yadi bAra-bAra khAU~gI to battIsa bAlako kA pAlana-poSaNa karanA mere lie durUha he, ataeva aisA karatI haeNU ki battIsa guTikAe~" eka sAtha khA letI hU~ tAki battIsa lakSaNa vAlA eka hI kumAra utpanna ho jaayegaa| apanI mati se aisA vicAra karake usane battIsa guTikAeN eka sAtha grahaNa kara liiN| bhavitavyatA ati balavAna hotI hai| eka sAtha battIsa guTikAeN khAne se usake udara me battIsa putro kA eka sAtha janma huaa| itane vAlaka eka sAtha garbha me palane se use atipIDA kA anubhava hone lgaa| pIDA asahanIya vana gaI taba usane deva kA smaraNa kiyaa| deva upasthita huaa| sulasA ne deva se kahA- mujhe battIsa guTikAeN khAne (ka) baharAnA-denA (kha) glAna- - kheda (ga) guTikA- golI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra . - apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 59 nA se asahya pIDA ho rahI hai| deva ne pUchA-tumane battIsa guTikAe~ eka sAtha kyo nA khAI? khaira | bhavitavyatA balavAna hai, aba to eka sAtha battIsa putro kA janma hara hogA / asahanIya prasava pIDA hogii| eka kArya karatA hU~ ki mai tumhArI garbhajanya na pIDA ko haraNa kie letA hU~, lekina tumhe eka sAtha battIsa putro ko to janma hara denA hI hogaa| aisA kahakara deva ne pIDA kA saharaNa kara liyA aura deva atardhAna na ho gyaa| sulasA sukhapUrvaka garbha kA vahana karane lagI aura samaya Ane para - usane battIsa putro ko eka sAtha janma diyaa| battIsa kumAra ghara me dhAya maoN ke dvArA pAlana-poSaNa kie jAte hue eka sAtha bar3e hone lage 123 unakI umra rAjA na zreNika ke barAbara thI aura samaya Ane para ve sabhI apanI yogyatA se zreNika ke agarakSaka bana ge| prajJA parIkSaNa : nandA pariNaya : idhara rAjakumAra zreNika bhI apane guNo kI zobhA se nirantara sabhI kA mana mohane lge| eka samaya rAjA prasenajita ne zreNika kI yogyatA ke maddenajara vicAra kiyA ki aba mujhe parIkSA karanI cAhie ki mere kisa putra me rAjya sa~bhAlane kI kitanI yogyatA hai| taba eka dina usane saba putro ko eka sAtha biThAkara khIra kA thAla parosa kara unake sAmane rkhaa| jaise hI kumAra bhojana karane lage, rAjA prasenajita ne zikArI kutte choDa die / unako dekhakara anya sabhI rAjakumAra uThakara cala die, parantu buddhinidhAna zreNikakumAra ekAkI hI baiThA rhaa| usane apanI painI prajJA se hala nikAla liyaa| dUsarI thAlI me thoDI-thoDI khIra vaha una kutto ko DAlatA rhaa| jaba ve kutte usa khIra ko cATate to zreNika apanI thAlI me khIra khAne lagatA / use dekhakara rAjA atyanta prasanna haA aura usane citana kiyA ki yaha zreNikakamAra hI rAjya kA bhAra vahana karane ke yogya hai| samaya apanI gati se calatA rhaa| eka dina rAjA prasenajita ke mana meM puna rAjakumAro kI parIkSA lene kA vicAra prAdurbhUta huaa| taba rAjA ne sava kumAro ko ekatrita karake modaka ke bhare hue bada karaDaka ora pAnI ke bhare hue ghaDe die aura rAjakumAro se kahA-ina karaDaka va ghaDo ko khole vinA tumhe pAnI pInA he va laDDU khAnA he| usa samaya zreNika ke atirikta koI bhI rAjakumAra unako khole vinA laDDU khAne yA pAnI pIne meM samartha nahIM banA / tava . (ka) prAdurbhUta-pekSA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya zreNika ne karaDaka ko itanA hilAyA ki laDDU cUra-cUra ho ge| tatpazcAt saliyo se usa ghaDe me chidra kara die| laDDU kA cUrA nikalane lgaa| use zreNika ne khAyA aura pAnI ke ghaDe me cheda karake buda-bUda karake nikalane vAle jala ko ekatrita karake piiyaa| zreNika kI kuzAgra buddhi ko dekhakara usa samaya rAjA prasenajita ne use hI rAjya sattA sambhalAne kA nizcaya kiyaa| isI bIca eka bAra kuzAgra nagara me lagAtAra agni kA upadrava hone lgaa| ghara-ghara me Aga lagane lgii| taba rAjA prasenajita ne avasara ko pahicAnakara ghoSaNA karavAI ki isa nagara me aba jisake bhI ghara me agni lagegI, usa gRhasvAmI Adi ko rogI U~Ta kI taraha ghara se bAhara nikalanA pddegaa| sabhI loga atisatarkatA se rahane lage, lekina eka dina rasoiye ke pramAda se nRpati ke ghara me agni laga gii| vaha agni nirantara baDhane lgii| taba rAjA ne apane rAjakumAro ko AjJA dI ki mere isa rAjabhavana se jo vastu tuma le jAnA cAho le jAo, kyoki yaha rAjabhavana to merI ghoSaNAnusAra mujhe choDanA hI pddegaa| taba saba kumAro ne apanI ruci anusAra hAthI, ghoDe, ratnAdi grahaNa kara lie| lekina zreNikakumAra ne mAtra eka bhabhAvAdya ko grahaNa kiyaa| rAjA prasenajita ne zreNika se pUchA-zreNika, tumane kevala bhabhAvAdya ko kyo grahaNa kiyA? zreNika ne kahA-pitAzrI / bhabhAvAdya rAjAo kA jaya cihna hai| yaha bhUpatiyo kI digvijaya ke lie zreSTha magala hai| ataeva isa vAdya kI rakSA karanI caahie| zreNika kI buddhimattA ko zravaNa kara rAjA ne prasanna hokara usakA nAma bhamAsAra rakha diyaa| aba rAjA prasenajita ne apanI pratijJA para dRDha rahate hue rAjabhavana meM Aga lagane para kuzAgrapUra nagara kA parityAga kara diyA aura vahA~ se eka kosa dUra chAvanI banAkara rahane lge| jaba nRpati rAjabhavana tyAga kara jAne lage taba logoM ne pUchA-rAjan | Apa kahA~ jA rahe ho? rAjA ne bar3I vicakSaNa prajJA se uttara diyA ki maiM rAjagRha arthAt rAjA ke ghara jA rahA huuN| taba usI chAvanI ke sthAna para samaya Ane para rAjA ne rAjagRha nagara basAyA aura vahA~ para ramaNIya mahala, kilA Adi bnvaaye| vahIM para sukhapUrvaka rahane lgaa| rAjA prasenajita ne eka dina vicAra kiyA ki aba rAjya kA bhAra kisI suyogya rAjakumAra ke kardhA para DAlanA caahie| taba usane sabhI kumAro kI yogyatA para dRSTipAta kiyA, lekina zreNika ke atirikta unhe rAjya sattA saMbhAlane meM koI yogya nahIM lgaa| isI bAta ko dRSTi meM rakhate hue rAjA ne zreNika kI yogyatA ko gupta rakhanA ThIka smjhaa| kyoki anya
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 61 rAjakumAra zreNika kI yogyatA ko nahIM jAnate the| isI gutthI ko sulajhAne ke lie rAjA ne zreNika ke atirikta sabhI ko pRthak-pRthak rAjya de diyA aura mana me vicAra kiyA ki zreNika ko rAjagRha nagarIurvi de duuNgaa| saba kumAra apane-apane rAjya kA rAja karane lage, lekina zreNika ko kucha nahI milane para usane apane pauruSa kA ghora apamAna smjhaa| isa apamAna kI garaja se vaha rAjagRha se nikalakara ghUmatA-ghUmatA veNAtaTa nagarI me AyA 124 socA, idhara-udhara ghUmane se to kahI kAma kI talAza karanI caahie| isI hetu vaha bAjAra me gyaa| vahA~ bhadra nAmaka seTha kI dukAna para pahuMca gyaa| usa dina veNAtaTa nagara me eka vizAla mahotsava kA Ayojana thA aura bahuta-se grAhaka dukAna para aneka vastue~ lene ke lie katArabaddha khaDe the| grAhako kI atyadhika bhIDa se parezAna seTha ko khinnatA paidA ho gii| zreNika ne zreSThi kI khinnatA ko dekhA aura avasara kA lAbha uThAne ke lie vaha seTha kA hAtha baeNTAne lgaa| seTha ne kucha rAhata mahasUsa kI aura usa dina zreNika kI puNyavAnI se dina-bhara pracura dravya upArjana kiyaa| jaba dukAna bada karane kA samaya AyA to bhadra seTha ne zreNika se pUchA ki tuma kisa puNyavAna gRhastha ke atithi banakara Aye ho? zreNika kumAra ne kahA-maiM ApakA atithi banakara AyA huuN| taba bhadra seTha ne citana kiyA ki Aja yAmA meM eka svapna dekhA thA ki merI ikalautI putrI nadA ko yogya vara mila gayA hai| lagatA hai, vaha Aja sAkSAta A gayA hai| aisA citana kara zreSThi ne kahA-mai tumhAre jaise puNya puruSa kA sAnnidhya prApta karake dhanya ho gayA hU~| calo ghara kI ora calate haiN| yo kahakara zreSTi zreNika ko sAtha lekara ghara kI dizA me prayANa karatA hai| ___ zreSThi ke ghara pahuMcane para zreNika kA khUba satkAra huaa| use Adara sahita snAnAdi karavAyA, uttama vastra pahanAe ora pUrNa sammAna ke sAtha use bhojana karavAyA gyaa| uttama zayana kakSa kI vyavasthA karavAI gaI aura Adara sahita vaha zreNika zreSTi ke ghara para rahane lgaa| samaya vyatIta hone para eka dina zreSTi ne zreNika se kahA-tuma sulakSaNa, puNyavAna puruSa ho| merI hArdika tamannA hai ki meM apanI putrI kA hAtha tumhe saupa duuN| zreNika ne kahA-Apane abhI taka mere kula ko jAnA nhii| anajAna kula vAle ko putrI kaise de rahe ho? zreSTi ne kahA-bhadra puruSa / tumhAre vyavahAra se hI tumhAre kula kA paricaya mila gayA hai| tumhAre vyavahAra se meM atyanta prabhAvita huuN| maMne dRDha nizcaya kara liyA hai ki ma apanI putrI tumhe hI duuNgaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya zreNika mauna rhe| mauna ko svIkRti mAnakara zreSThi ne vivAha kA muhUrta nikalavAyA aura bahuta dhUmadhAma se apanI putrI kA vivAha zreNika ke sAtha sampanna kiyaa| zreNika kA abhiSeka : ___ zreNika apanI navoDhA patnI nadA ke sAtha bhogo me anurakta rahane lgaa| zreNika veNAtaTa me, sasurAla me Ananda se samayayApana kara rahA hai aura idhara rAjA prasenajita ko roga ne ghera liyaa| use aba lagA ki rAjya to mujhe zreNika ko hI denA hai, taba usane zreNika ko khojane ke lie aneka sevako ko cahu~ dizAo me bhejA / sevaka ghUmate-ghUmate veNAtaTa nagarI pahuMca gae aura AkhirakAra unhone zreNika ko khoja liyaa| zreNika ne sevako ko dekhate hI pUchA-tuma yahA~ kaise Aye ho? taba sevaka bole-Apake pitA prasenajita vyAdhi se grasta haiN| unhone Apako bahuta yAda kiyA hai| ve aba Apake binA eka dina bhI rahane me samartha nahIM hai| taba zreNika ne apanI sagarbhA patnI nadA ko sArI bAta samajhAI ora samajhAkara vahA~ se niklaa| nikalate samaya dIvAla para likha diyA, maiM rAjagRha nagara kA gopAla huuN| yaha likhakara zreNika ratha para savAra hokara zIghrAtizIghra rAjagRha pahu~ca gyaa| zreNika ko dekhakara rAjA prasenajita atyanta harSita huaa| harSa ke oNsuo se oNkhe chalachalA AI aura atyanta AhlAda sahita rAjA ne suvarNa kalazo se zreNika kA rAjyAbhiSeka kiyaa| tatpazcAt rAjA ne apanA atima samaya samIpa jAnakara namaskAra matra kA smaraNa kiyA aura cAra zaraNa agIkAra karate hue mRtyu ko prApta kara devaloka kI ora prasthAna kiyaa| rAjA zreNika ne apane pitA kA vidhivat atima saskAra kara diyA aura nyAya-nItipUrvaka prajA kA pAlana karane lgaa| idhara zreNika rAjyazrI kA upabhoga kara rahA hai, udhara nadA apane pitA ke yahA~ sukhapUrvaka garbha kA nirvahana kara rahI hai| yadyapi pati apane rAjya me cale gae, tathApi vaha kartavyapAlana karatI huI satAna ko susaskArita karane meM lagI huI hai| sAdagIsampanna bhojana, vastra eva dhArmika zreSTha pustako kA svAdhyAya karate hue apanI bhAvI satAna ko buddhimAna banAne hetu nirata hai| samaya niratara gatimAna hai| eka dina nadA ko dohada utpanna hotA hai ki meM hastI para savAra hokara pracura sampatti luTA kara, aneka prANiyoM kA upakAra karake unheM abhayadAna, jIvanadAna duuN| isa dohada ko apane mAtA-pitA (ka) navoDhA- navavivAhitA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 63 se nivedana karane me vaha salajja bana gaI aura dina prati-dina sUkha-sUkha kaoNTA banane lgii| Akhira eka dina maoN ne pUchA-kyA bAta hai? Ajakala baDI udAsa dikhAI detI ho? zarIra bhI sUkha rahA hai| kyA koI dohada utpanna huA hai? nadA ne khaa-hoN| maoN ne pUchA-kyA dohada utpanna huA hai? taba usane apanA dohada maoN ko btaayaa| maoN ne bhadra seTha se khaa| jaba bhadra seTha ko patA lagA ki usakI putrI nadA ko dohada utpanna huA hai, taba usane putrI ke dohada ko pUrNa karane ke lie rAjA se nivedana kiyA / rAjA ne baDI udAratA se nadA ke dohada ko pUrNa karane ke lie use hastI para ArUDha karavAyA aura usake hAtho mukta hasta dAna krvaayaa| dohada pUrNa hone para nadA garbha kA sundara rIti se nirvahana karane lgii| 9 mAsa 7/2 rAtri pUrNa hone para nadA ne eka sundara sukumAra putra ko janma diyA aura usakA nAma abhayakumAra rkhaa| prajJApuNja abhayakumAra : abhayakumAra manohara kilakAriyA~ bharatA huA, eka goda se dUsarI goda me jAtA huA vRddhiMgata hone lgaa| abhayakumAra bAlavaya me hI atyata buddhizAlI thaa| isIlie mAtra 8 varSa kI Ayu me hI vaha 72 kalAo me niSNAta bana gyaa| eka bAra vaha samavayaska bAlako ke sAtha vArtAlApa kara rahA thaa| sayoga se eka bAlaka ne usakA tiraskAra karate hue kahA ki tU kyA bola rahA hai? abhI taka tere pitA ke nAma kA bhI tujhe patA nahIM hai| taba abhayakumAra ke dila ko bahuta baDI Thesa lgii| vaha apane ghara AyA ora apanI mA~ se pUchA-mAtuzrI, mere pitA kA kyA nAma hai? nadA ne khaa-bhdrsetth| abhayakumAra bolA-mAtAjI, bhadraseTha to Apake pitA haiN| mere pitA kA nAma pUcha rahA huuN| mAtA ne kahA-kisI paradezI ne Akara mujhase vivAha kiyA thaa| maiMne usakA nAma nahIM puuchaa| parantu hA~, eka bAra jaba tU garbha me thA to eka U~Ta vAlA AyA ora vaha unhe le gyaa| abhayakumAra ne kahA-acchA, ye batAo jaba U~Ta vAlA unhe le gayA tava unhone tumhe kyA kahA? nadA ne kahA-mujhe yaha kucha likhakara de ge| abhayakunAra ne usa likhita patra ko maaNgaa| taya nadA ne vaha pa de diyaa| abhayakumAra ne use padA Ara
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya atyanta khuza huaa| apanI mA~ se kahA- mAtAjI, mere pitA rAjagRha nagara ke rAjA hai / apana bhI vahA~ calate haiN| mA~ ne kahA- nAnAjI se pUcho, phira calege / abhayakumAra apane nAnA ke pAsa gayA aura bolA- nAnAjI, maiM apanI mA~ ko pitA ke pAsa le jAnA cAhatA hU~ / nAnA ne pUchA-vatsa, tumhAre pitA kahA~ hai? abhayakumAra ne kahA- nAnAjI, maine mA~ ke pAsa pitA dvArA likhita jo patra thA usase jAna liyA ki mere pitA rAjagRha ke rAjA haiN| nAnAjI ne abhayakumAra kI pratibhA jAnakara use jAne kI AjJA pradAna kara dii| taba abhayakumAra apanI maoN eva sAmagrI lekara rAjagRha kI ora ravAnA ho gayA / vaha zanai - zanai calate hue rAjagRha nagara pahu~cA aura vahA~ jAkara udyAna me apanA DerA DAla diyaa| udhara rAjA zreNika rAjagRha nagara me zreSTha maMtrI kI khoja me lagA hai| vaha citana kara rahA hai ki koI viziSTa prajJAsampanna, pratibhApuJja puruSa hI isa viziSTa pada ko samhAla sakatA hai| merA rAjya suvistRta hai| ata rAjya kI suvyavasthA ke lie 499 maMtrI va 1 mahAmatrI banA detA huuN| usane apanI yojanAnusAra maMtrI pada ke lie 499 vyakti cayanita kara lie| aba utkRSTa buddhinidhAna eka aura vyakti kI khoja cala rahI thI jo mahAmaMtrI pada ko samhAla ske| rAjA zreNika ne eka prayoga kiyA aura khAlI kueN me apanI mudrikA DAla dii| upasthita vyaktiyo se kahA - isa kue~ me bAhara khaDA rahakara jo puruSa isa mudrikA ko nikAla degA use mahAmaMtrI pada se suzobhita kiyA jaaegaa| 1 rAjA kI yaha ghoSaNA sunakara upasthita janatA kahane lagI- rAjan / yaha kArya asabhava hai| usI samaya abhayakumAra vahA~ para muskarAtA huA AyA ora kahane lagA ki khAlI kue~ me se agUThI nikAlanA kyA muzkila kAma hai? yaha zravaNa kara upasthita janatA Azcaryacakita ho abhayakumAra kI ora nihArane lgii| janatA ne samajha liyA ki yaha vyakti atizaya buddhimAna hai| taba logo ne kahA- Apa apane buddhibala se yadi yaha agUThI nikAla de to mahArAjA Apako pradhAnamaMtrI kA pada de dege / yaha sunakara abhayakumAra muskraayaa| usane gIlA govara kue~ me ddaalaa| vaha govara agUThI para girA, taba eka jalatA huA tRNa kA pUlA DAlA, jisase vaha govara zIghra hI sUkha gayA / tava abhayakumAra ne usa kue~ ko pAnI se bhara diyaa|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 65 vaha gobara kA kaDA tairakara Upara A gyaa| abhayakumAra ne use hAtha me le liyA aura usame se mudrikA nikAla lii| jaise hI abhayakumAra ne mudrikA nikAlI, vaise hI rAjya karmacAriyo ne yaha sUcanA mahArAjA zreNika ko dii| rAjA sUcanA prApta karake turanta abhayakumAra ke pAsa Ae aura usakA atyanta sneha se putravat AliMgana kiyA / samAligana karane para usake prati rAjA ke hRdaya meM apAra harSa umaDa paDA / taba rAjA nirnimeSa usakA divya dIdAra nihArane lage aura pUchA- tuma kahA~ se Ae ho? abhayakumAra ne kahA--mai veNAtaTa se AyA hU~ / rAjA ne pUchA- usa nagara me subhadra nAmaka vikhyAta seTha aura usakI putrI nadA rahatI hai / kyA tuma use jAnate ho? abhayakumAra ne kahA- hA~ / rAjA ne pUchA- vaha nadA kucha varSo pUrva sagarbhA thI kyA? tumhe patA hai usake kyA huA? abhayakumAra ne kahA- usa nadA ke abhayakumAra nAmaka laDakA huA thA / rAjA ne pUchA- vaha lar3akA kaisA hai? abhayakumAra ne kahA- rAjan / vaha to Apake sAmane khaDA hai| rAjA ne baDe prema se use apanI goda me biThAyA ora pUchA ki tumhArI mA~ nadA kahA~ hai? abhayakumAra ne kahA ki merI maoN nadA isa nagara ke bAhara udyAna me hai / yaha sunakara Anandanimagna hokara rAjA zreNika abhayakumAra ko pahale udyAna me bheja detA hai aura bAda me svaya nadA mahArAnI ko rAjamahala me lAne ke lie udyAna me jAtA hai / rAjA nadA ko dekhatA hai aura citana karatA hai ki viraha me nadA kA zarIra sUkhakara kRzakAya ho gayA hai| malina vastra me lipaTI candravadanA mahArAnI zithila gAtra vAlI, dIna mukha vAlI dRSTigocara ho rahI hai| rAjA svaya usake pAsa pahu~catA hai aura sasammAna use rAjamahala me lAtA hai / atIva satkAra-sammAna sahita vastrAbhUSaNo se susajjita kara nadA ko paTarAnI kI padavI dete ha aura zubhamuhUrta meM dhUmadhAna se abhayakumAra kA apanI vahina kI putrI susenA ke sAtha vivAha kara dete hai / tatpazcAt abhayakumAra ko pradhAnamaMtrI kA pada dete haiN| abhayakumAra apanI vilakSaNa prajJA se aneka dusAdhya rAjAoM ko jItatA huA, rAjyazrI kA upabhoga karatA huA dusAdhya samasyAoM kA cuTakI meM hala nikAla detA hai / isa prakAra abhaya kI prajJA se rAjagRha nagara kI rAjya-vyavasthA sucAru rUpa se cala rahI hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya praNaya sujyeSThA kA haraNa celanA kA : ___aneka paradezI deza-videza kI sUcanAe~ lekara samaya-samaya para rAjagRha nagara pahuMcate rahate hai| eka bAra eka tApasI vaizAlI nagara se kSubdha hokara rAjagRha pahuMcatI hai| tApasI ke kSubdha hone kA kAraNa yaha banA ki tApasI zaucamUlaka dharma kA pratipAlana karane vAlI thI aura isI dharma kA pratipAdana karane ke lie vaha vaizAlI gaI thii| vaizAlI usa samaya kI atyanta samRddhizAlI prasiddha nagarI thI, jahA~ kA rAjA ceTaka zatru rAjAo ko bhI sevaka banAne vAlA thaa| usakI pRthA nAmaka mahArAnI thii| rAjA ceTaka va pRthA, dono jinadharma ke prati dRDha niSThAvAna the| rAjA ceTaka svaya bAraha vratadhArI zrAvaka thaa| mahArAnI pRthA ne avasara Ane para kramaza sAta putriyo ko janma diyA aura unhe jinadharma ke prati atyanta gahare saskAra dekara unakI asthi-majjAo me dharmAnurAga bhara diyaa| yauvana kI dahalIja para kadama rakhate hI paoNca putriyo ko yogya varo ke suparda kara diyaa| vItibhaya ke rAjA udayana ko prabhAvatI, campA ke rAjA dadhivAhana ko padmAvatI, kauzAmbI ke rAjA zatAnIka ko mRgAvatI, ujjayinI ke rAjA pradyotana ko zivA aura kuDagrAma ke adhipati nadIvardhana, jo prabhu mahAvIra ke jyeSTha bhrAtA the, unako jyeSThA ko suparda kara diyaa| rAjA ceTaka kI sAta putriyo me se do putriyA~ ku~vArI raha gaIM-sujyeSThA va celnaa| ina dono bhaginiyo me ApasI prema agAdha thaa| dono bahane punarvasu ke do tAro kI taraha nirantara sAtha-sAtha rahatI thiiN| dono kI dhArmika ruci atyanta sarAhanIya thii| dono bahane kanyA anta pura me nirantara svAdhyAya Adi me lIna rahatI thii| vaha tApasI vaizAlI me Akara eka bAra kanyA anta pura me gaI Ara usane socA ki ina kanyAo ko kucha bhI jJAna nahIM hai, isalie inako zocamUlaka dharma tattva ke bAre me jJAna denA caahie| yahI socakara usane vahA~ pravacana denA zurU kiyA ki zArIrika zuddhi hI mAtra dharma rUpa hai| bAkI saba adharma hai| tava sujyeSThA ne kahA ki yaha to Azrava kA dvAra hai, karmavadha kA kAraNa hai| vaha dharma kaise ho sakatA hai? sujyeSThA ne aneka pramANa dekara tApasI ke usa zaucamUlaka dharma kA khaNDana kara diyA aura kahA ki zarIrazuddhi me hI dharma hotA to phira meDhaka va machalI to dina-bhara pAnI meM rahate hai, ve sabase jyAdA dharmAtmA hote / isa taraha java tApasI niruttara ho gaI to usakI dAsiyaoN tApasI ko dekha-dekhakara ha~sane lagI aura unhone usa tApasI ko kanyA anta pura se bAhara nikAla diyaa| (ka) zocamUlaka dharma-gahya zuddhimUlaka dharma
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya . 67 isase tApasI kSubdha ho gaI aura use krodha AyA ki isa sujyeSThA ko bahuta ahakAra hai, isalie isakA vivAha vahA~ karavAnA cAhie jahA~ eka rAjA ke aneka patniyA~ ho, to vaha svayameva vahA~ dukhI bana jaaegii| krodhAveza me vyakti dUsaro ko dukha dene kI bAta soca letA hai, lekina Aja taka kauna kisako sukha-dukha de pAyA hai? sukha-dukha to karmAdhIna haiN| lekina tApasI kA sujyeSThA se vaira jAgRta ho gayA aura usane piNDastha dhyAna ke mAdhyama se sujyeSThA kA rUpa mana me utAra liyA aura samaya Ane para usako eka citra kA rUpa de diyaa| citra atyanta sajIva bana gyaa| usI citra ko lekara tApasI rAjagRha nagara gaI aura vahA~ jAkara rAjA zreNika ko kahA-rAjan Apake lie mai bahuta sundara kanyA kA citra lAI hU~ jo Apake anta pura me zobhita ho sakatI hai| rAjA ne khaa-btaao| taba tApasI ne vaha citra btaayaa| citra dekhate hI rAjA matramugdha ho gyaa| vaha bhAna bhUla gayA aura bolane lagA-ahA! isa bAlA kA kitanA manohara rUpa hai| mayUra kA AkarSaka rUpa bhI isake Age phIkA najara A rahA hai| ahA | isa manohara mukha ko dekhakara mai madhukara bana gayA huuN| itanA priyakArI, kamanIya va matramugdha karane vAlA isakA sukomala gAtra mujhe barabasa AkRSTa kara rahA hai| aga-pratyago se phUTane vAlA yauvana uSA kI bhaoNti mana me AhAda paidA kara rahA hai| isa maganayanI ke kamanIya kaTAkSa advaita zaurya ke pratIka haiN| para yaha batAo ki yaha paramasundarI hai kauna? yaha citra kAlpanika he yA kisI vAstavika kanyA kA hai? isa para tApasI ne kahA-jaisI advitIya sundarI vaha kanyA hai, usakA sovA aza bhI yaha citra bana nahIM pAyA hai| oha | itanI sundarI ! itanA kahate-kahate rAjA kA mana kAma-vihala ho gyaa| kAmArta vyakti bhAna bhUla jAtA hai|xir vaha jaDa ko bhI cetana samajhane lagatA hai| rAjA ne bhI sujyeSThA ke citra ko sujyeSThA samajha liyA ora pUchatA he ki sundarI | tuma kauna ho? jaba javAba nahIM milatA hai to hoza AtA hai| are! yaha to citra hai| tatpazcAt samhalakara tApasI se pUchatA hai ki yaha kamalinI sasparza sahita hai yA rahita? yaha kauna deza ko alakRta kara rahI hai? ____tApasI volI-rAjan ! yaha vaizAlI ke adhipati haihayavaza me utpanna rAjA ceTaka kI putrI sujyepTA hai|* yaha saba kanyAo meM nipuNa hai va Apa dvArA varaNa karane yogya hai| rAjA zreNika ne yaha saba sunakara usa tApasI ko bahuta dhanyavAda diyA va
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya sasammAna vidA kiyA va khuda isI citana me DUba gayA ki mujhe sujyeSThA se vivAha karanA hai| dUsare dina rAjagRha ke adhipati zreNika ne eka dUta vaizAlI ke lie bhejaa| vaha dUta vezAlI gayA va rAjA ceTaka se kahA-rAjan | maiM magadha se AyA huuN| ApakI suyogya kanyA sujyeSThA se rAjA zreNika vivAha karanA cAhate haiN| rAjA ceTaka ne kahA-kyA tumhArA svAmI anajAna hai? vaha svaya vAhI kula me utpanna hai aura haihayavaza me utpanna kanyA kI icchA rakhatA hai | samAna kula kI kanyA ke sAtha vivAha karanA caahie| isalie maiM zreNika ko apanI putrI nahIM de sakatA huuN| yaha sunakara dUta vahA~ se calA gyaa| rAjagRha jAkara usane sArI vArtA rAjA se yathAvat kaha ddaalii| vArtA sunakara rAjA ko atyanta vihvalatA kI anubhUti huii| viraha me usakA vadana mlAna hone lgaa| sayoga se usI samaya abhayakumAra vahA~ para pahuMcA aura usane pitAzrI ko pUchA ki Apa zokAkula kyo haiM? zreNika ne kahA-vatsa | maiMne vaizAlI kI rAjakumArI sujyeSThA kA citrapaTa dekhA jise dekha merA mana use pAne hetu lAlAyita bana gyaa| maiMne ceTaka rAjA se maganI kI, lekina usane apanI kanyA dene se inakAra kara diyaa| ata maiM kAmavihvala huuN| abhayakumAra ne kahA-mai ApakI icchA pUrNa karane kA prayAsa kruuNgaa| taba rAjA Azvasta ho gyaa| tatpazcAt abhayakumAra pitAzrI kI kAmanApUrti ke lie magadha samrAT zreNika kA citrapaTa banAtA hai ora isa citrapaTa ko lekara vaizAlI jAtA hai| vahA~ jAkara kanyA anta pura ke pAsa eka dukAna kirAe para le letA hai aura usame pitA kA citra lagAtA hai| dukAna me anta pura kI dAsiyo kI jarUrata kA sAmAna rakha letA hai| navIna vastuo ke prati nAriyo kA sahaja AkarSaNa hotA hai| jaba dAsiyA~ sAmAna kharIdane AtI hai to abhaya unhe kama mUlya me sAmAna de detA hai| dhIre-dhIre bhIDa baDhatI jAtI hai| eka dina abhayakumAra dAsiyo ko Ate hue dekhakara apane pitA ke citra ko praNAma karatA hai| taba dAsiyo ne pUcha hI liyA ki jinako tama praNAma karate ho vo Akhira haiM kauna? taba abhaya ne kahA-ye rAjA zreNika haiM jo mere lie devatulya haiN| abhayakumAra ke aisA kahane para dAsiyo ne usa citra ko gaura se dekhA ora anta pura me jAkara sujyeSThA ko batalAyA ki eka naI dukAna meM eka rAjA kA bahuta sundara citra lagA hai| vaha to tumhAre pati vanane yogya haiN| yaha sunakara sujyeSThA kAmavihvala ho gii| A~khoM meM khvAbo kI taraha usa citra ko dekhane kI tamannA tairane lagI aura vaha ataraga dAsI se bolI-sakhI ! tumhe vaha citra yahA~ lAkara mujhe dikhalAnA hI hogaa| dAsI ne kahA-svAminI ! abhI jAtI huuN| yo kahakara vaha abhayakumAra kI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ TF ne 12 apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 69 dukAna para gaI aura nivedana kiyA-kumAra ! Aja maiM tumase kucha yAcanA karane AI huuN| abhayakumAra bolA-kaho, kyA kahanA cAhatI ho? dAsI (atyanta madhura svara meM)-vaha citrapaTa. jo mana ko matramugdha banA rahA hai| kumAra ne pUchA-kisako dikhAnA cAhatI ho? dAsI-rAjakumArI sujyeSThA ko| kumAra bolA-acchA le jAo, lekina vApasa surakSita le aanaa| dAsI-haoN, kumAra aisA hI hogaa| yo kahakara dAsI ne atyanta gopanIyatA se citrapaTa lAkara sujyeSThA ko de diyaa| sujyeSThA usa citra ko dekhate hI usame nimajjita ho DubakiyA~ lagAne lgii| hoza samhAla kara apanI sakhI se bolI ki yaha puruSa mere hRdaya kA samrAT bana gayA hai| isako maiM apanA sarvasva arpaNa karanA cAhatI huuN| ata tuma aisA upAya karo jisase ki maiM isa yuvaka ko apanA svAmI banA skuuN| sakhI | tujhe vaNik ko prasanna karake merA yaha kArya karanA hI hogaa| dAsI ne kahA-dhairya dharo svAminI / abhI jAtI huuN| yo kahakara dAsI citra lekara puna dukAna para gaI aura kumAra se bolii-kumaar| merI sakhI sujyeSThA apane dila me samrAT zreNika ko sarvasva mAna cukI hai| vaha zreNika ke binA pala-pala virahAgni me jala rahI hai| use apanA jIvanasAthI zreNika kaise mile, usakA yaha manoratha Apako pUrNa karanA hogaa| abhayakumAra bolA-maiM thoDe samaya bAda tumhArI sakhI kA manoratha pUrNa karane kA prayAsa kruuNgaa| dAsI bolI-thoDe samaya bAda itane me to ha virahiNI sUkhakara kaoNTA ho jaaegii| are tuma jaldI kro| abhayakumAra ne kahA-maiM yahA~ se zreNika ke mahala taka kI suraga khudavAtA hU~ aura yaha kArya zIghra pUrNa karane kA prayAsa karatA huuN| dAsI ne kahA-ThIka hai| yo kahakara dAsI calI jAtI hai aura sArI bAta sujyeSThA se jAkara kahatI hai| sajyeSThA dAsI se kahatI hai-tuma usa yuvaka se kaho, bahuta jaldI krnaa| meM paripUrNa taiyAra huuN| dAsI abhayakumAra ke pAsa jAtI he ora kahatI hai ki kamAra ! jaldI karanA, kyoki viraha kA eka pala bhI bar3A asahya hotA hai| kumAra batalA detA hai ki amuka dina zreNika suraga me ratha lekara aaege| tava tumhArI svAminI se kahanA, teyAra rhnaa|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga- dvitIya dAsI ne kahA- ThIka hai / sArI bAta pakkI ho jAtI hai| idhara abhayakumAra suraga khudavAne kA kArya zurU kara dete haiN| sujyeSThA nirantara itajAra karatI hai / pala-pala nikalanA bhArI hai| dina to jaise-taise nikala jAtA hai, para rAtri vaha karavaTe badala-badala kara thaka jAtI hai, lekina viraha vaha to viraha hI hai| Akhira itajAra karate-karate vaha dina bhI A jAtA hai jaba magadha`L samrATa zreNika ratha lekara suraMga mArga se sulasA ke battIsa putro ke sAtha upasthita ho jAtA hai| jaba suraga ke dUsare dvAra para zreNika AyA to usane sujyeSThA ko suraga dvAra para khaDe khaDe hI dekha liyA va harSita huA ki aho | jise maiMne pahale citra me dekhA thA Aja sAkSAt apsarA mere sAmane khaDI hai| idhara sujyeSThA ne bhI dekhA zreNika A gae haiM, vaha sammilana ko udyata huI / mana mRga kI bhA~ti kulAce bhara rahA hai| kadamo me navasphUrti kA sacAra ho rahA hai| nayanoM me abhinava mUrata samAhita ho rahI hai| lekina jAne se pahale citana AtA hai| hAya / itane dina maiMne celanA se kucha nahIM khaa| vaha merI kaniSTha bhaginI dhUpa- -chA~va kI taraha sadaiva mere sAtha rahane vAlI hai| usako to batAU~.. jaldI se celanA ke pAsa jAtI hai aura kahatI hai- bahina / maiM jA rahI huuN| celanA - (Azcaryacakita -sI) kahA~ ? sujyeSThA - rAjA zreNika ke sAtha / celanA-zreNika ? sujyeSThA - haoN, rAjagRha ke samrAT zreNika ko mai hRdaya samrAT ke rUpa me varaNa kara cukI huuN| celanA-zreNika kahA~ hai? .. sujyeSThA - suraga dvAra para khaDe merA itajAra kara rahe haiN| celanA-suraga dvAra para? kyA tumane jAne kI pUrNa tayArI kara lI ? sujyeSThA - haoN, aba tumhe kyA karanA hai, jaldI bolo| celanA - meM tumhAre binA kaise raha pAU~gI meM bhI calatI hU~ sAtha me / sujyeSThA - jaldI kara, tU ratha me baiTha, meM ratno kA piTArA lekara AtI huuN| cetanA ratha me veTha gayI / sujyeSThA gahano kA DibbA lene gayI / tabhI sulasA ke battIsa putra, jo zreNika ke agarakSaka the ve Aye ora bole- mahArAja jaldI karo, zatru senA hamalA bola sakatI hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 71 cora ke paoNva kacce hote hai, isalie zreNika celanA ko lie ratha ravAnA kara detA hai | 128 sujyeSThA ratno kA DibbA lekara suraga-dvAra taka pahu~catI hai, lekina ratha jA manoratha miTTI me mila gayA bahina calI gayI vaha cukA thA ekAkI raha gayI jora-jora se rone lagI / anta pura me halacala maca gyii| rAjA ceTaka ko patA calA ki usakI putrI rudana macA rahI hai| vaha vahA~ AyA aura pUchA- kyA bAta hai, beTI? sujyeSThA ne batalAyA ki rAjagRha ke samrAT zreNika ne celanA kA haraNa kara liyA / ceTaka - haraNa? kaise kiyA ? jyeSThA - sura-dvAra se / ceTaka -abhI jAtA haeNU yuddha karane / ceTaka suraga-dvAra se jAne lagA jitane usako vIrAgaka nAmaka vIra sainika milaa| usane ceTaka se pUchA- Apa kahA~ jA rahe hai ? ceTaka - yuddha krne| vIrAgaka- yuddha karane? kisase yuddha karane? ceTaka - zreNika se, jo suraga-dvAra se celanA kA haraNa kara le jA rahA hai| vIrAgaka- isake lie mai svaya jAtA heNuu| Apa nizcita rahie / vIrAgaka turanta suraga dvAra se yuddha karane jA rahA he / tIvra gati se ratha cala rahA hai / ghoDo kI TApo se vAtAvaraNa meM dhUli vyApta ho rahI hai| pavana vega se ghoDe nirantara dauDa rahe haiM / dauDate-dauDate ratha, sulasA ke battIsa putra jo agarakSaka the, vahA~ phuNcaa| zatru agarakSako ko dekhate hI vIrAgaka kA khUna khaulane lgaa| eka tIra nikAlA kamAna se aura aisI vIratA se use chor3A ki eka hI tIra se battIsa agarakSako ko dharAzAhI kara diyA / dharatI lAzo se paTa gayI / ratha nikalane kA sthAna taka nahIM rhaa| vIrAgaka ne una zavo ko eka tarapha kiyA ora ratha nikAlane kI jagaha bnaaii| itane me zreNika vahA~ se bhAga gayA, suraga pAra kara lii| vIrAgaka ne ratha lauTA liyA aura pUrA vRttAnta rAjA ceTaka ko sunAyA / ceTaka ko galatI kA pratikAra hone se toSa aura putrI haraNa para roSa thA / lekina
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya citana kiyA ki honahAra balavAna hai| aba to celanA ne zreNika kA varaNa kara hI liyA to roSa karane se kyA lAbha? ceTaka satoSa dhara letA hai| lekina sujyeSThA! vaha saba vRttAnta zravaNa kara rahI thii| zravaNa karate-karate vikArI mana vairAgI bana gyaa| socane lagI-oha ! maiMne kitanA kapaTa jAla rcaa| svaya maine zreNika ko AmatraNa bhijavAyA aura usako eka pala nihArane ke lie kitane-kitane aramAna sa~joe / suraga-dvAra se mere hI lie zreNika AyA ____ mAtra mere lie parantu maiMne celanA ko bheja diyA aura mai ralo me, AbhUSaNo me ulajhI rahI zreNika ne AtmarakSA ke lie celanA ke baiThane para stha moDa liyaa| maiM zreNika ko prApta nahIM kara sakI to maiMne ulaTI cAla clii| hAya ! zreNika ko badanAma karane kA prayAsa kiyA mere kAraNa battIsa vIra agarakSaka mAre gaye are| merI vAsanA kI Aga ne kitane jIvo kI hatyA kara ddaalii| vAsanA . adhI hotI hai| vAsanA viveka-vikala hotI hai| vAsanA cetanA ko Avarita kara detI hai| vAsanA apane jAla me phaMsAkara jIvana ke samasta sadguNo ko dho DAlatI hai| isI vAsanA-kAmanA ke pAza me jakaDakara maiMne kitanA jaghanya aparAdha kara liyaa| zreNika bhI nahIM milA aura yuddha kA kAraNa maiM bnii| maoN kI goda se lAlo kA haraNa kara liyaa| striyo kI maoNga kA sindUra pocha diyaa| ghara me dukha kI jvAlA prajvalita kara dii| aba merA kyA hogA itane pApo kA piTArA maine bA~dha liyA hai| dhikkAra hai majhe! merI vAsanA ko bArambAra dhikkAra hai| aba sasAra nahIM, sayama caahie| rAga nahIM, virAga me jInA hai| sujyeSThA kA kAmAsakta mana vairAgya meM parivartita ho gayA aura vaha apane pitA ceTaka se bolI-pitAzrI / merA mana sasAra se virakta bana gayA hai| maiM bhagavAn mahAvIra kI sannidhi me sayama lekara apanA jIvana saphala karanA cAhatI huuN| pitA ne sujyeSThA ke vairAgya ko dRSTigata kara use sayama lene kI AjJA pradAna kara dii| sujyeSThA bhagavAna mahAvIra ke caraNo me pahuMcI aura usane bhagavAn kI dharmadezanA zravaNa kara prabhu ke mukhAravinda se sayama agIkAra kara liyaa| sayama grahaNa karake AryA candanabAlAjI kI sannidhi me sayama-tapa se apanI AtmA ko bhAvita karatI huI vicaraNa karane lgii| sujyeSThA to sAdhvI bana gii| idhara celanA ratha me zreNika ke sAtha ekAkI vaiThI lajjA kA anubhava kara rahI thii| itane dina taka kanyA anta pura me usane kisI anajAna puruSa se bAtacIta bhI nahIM kI aura Aja bhaginI ke prema se ratha __... meM baiTha gyii| kyA vidhi kI viDambanA hai? jisa bahana ne zreNika ko hRdaya-samrATa
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 73 banAyA vaha to kanyA anta pura me hI raha gayI aura maiM jisa bhaginI ke binA eka pala bhI nahIM raha sakatI, Aja use chor3akara yahA~ A gyii| aba kyA hogA maiM isa puruSa ko kyA boluuNgii| usakA to hRdaya tIvragati se dhak dhak karane lgaa| yaha rAjA to merI bahana kA premI hai mujhe yaha nahIM apanAyegA to hAya merA kyA hogA? yaha soca celanA ke mukha maNDala para havAiyA~ uDane : lagatI hai / rAjA zreNika ko abhI taka patA nahI thA ki yaha celanA hai| usane 1 celanA ko sujyeSThA hI mAna rakhA thaa| jaise hI usane celanA kI tarapha dekhA, usakA mlAna mukhamaNDala dekhakara bolA- sujyeSThA ! sujyeSThA ! kyA bAta hai ? celanA- rAjan ! maiM sujyeSThA nahIM huuN| rAjA - sujyeSThA nahIM ho? calanA-haoN rAjan / sujyeSThA to ratna kA DibbA lene gayI thI, usane mujhe kahA ki tU cala, mai AtI hU~ to mai to yahA~ calI AI lekina usake Ane se pahale Apane ratha phera liyaa| vaha vahA~ raha gayI aura maiM 1 ! zreNika-dhairya rakho devI / honahAra balavAna hai| tuma rUpa aura saundarya kA apratima khajAnA ho| tuma sujyeSThA se bhI adhika lAvaNyavAlI ho| maiM tumhArA varaNa kara kRtArtha ho jAU~gA / zreNika ke vacana zravaNa kara, celanA ko kucha satoSa milA, lekina bahina ke viraha kA dukha hRdaya ko sAlane lagA kintu aba koI upAya nahIM thA / idhara rAjA zreNika celanA ko lekara rAjagRha meM praviSTa huaa| rAjamahalo me pahu~cA, jahA~ abhayakumAra AyA / zreNika aura celanA kA gAndharva vidhi se vivAha sampanna huA / 1 sArI vaivAhika rasma pUrNa hone para rAjA svaya abhayakumAra sahita nAga rathika eva sulasA ke pAsa pahu~cA aura unhe batalAyA ki battIsa putra eka sAtha mRtyu ko prApta ho gaye haiM / 130 jaise hI mAtA-pitA ne zravaNa kiyA, ve karuNa krandana karane lge| are kAla / tU baDA bhISaNa hai| tUne yaha kyA kiyA? battIso ko eka sAtha grAsa banA liyaa| pakSiyo ke bahuta bacce hote haiM, ve bhI eka sAtha nahIM mrte| yaha kyA huA? hAya / mRtyu ne hamako Thaga liyaa| aisA kahakara jora-jora se vilApa karane lge| taba rAjA zreNika ora abhayakumAra unakI AtmazAti ke lie tattvavettA AcArya ke pAsa le gye| AcAryazrI ne unako janma maraNa kI prakriyA smjhaaii| mRtyu ko zAzvata batalAyA, jisase unheM AtmazAMti milI / tava rAjA unhe Azvasta karake abhayakumAra sahita rAjabhavana lautte| "
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kUNika kA avataraNa : magadha samrAT zreNika indrANI ke sAtha indra kI taraha celanA ke sAtha bhogo kA bhoga karane lgaa| celanA kI sudIrgha bhauMhe, unnata nAsikA, komala kapola. aruNAbha adhara, zveta datapakti, kamanIya kaTAkSa aura madhuravANI rAjA zreNika ko varabasa AkRSTa kara letI thii| usakA nirmala mana sadaiva apane bhartA ke caraNo me samAdRSTa rahatA thaa| isa bejoDa samarpaNa se zreNika kA mana celanA para atyadhika thaa| aba udAra bhogo ko bhogate hue nirantara rAtri-divasa vyatIta ho rahe the| idhara vaha auSTrika tapa karane vAlA senaka tApasa marakara jo vyantara deva banA thA, vaha apanI devAyu ko pUrNa kara celanA kI kukSi me putra rUpa me avatarita huaa| ___ usa rAtri me apane zayana kakSa me zayana karate hue mahArAnI celanA ne ardharAtri ke samaya siha ko AkAza maNDala se utarakara mu~ha me praveza karate hue dekhaa| taba vaha jAgRta banakara manda-manda gati se rAjA zreNika ke pAsa jAtI hai| zreNika ko madhura-madhura zabdo se sambodhita kara jAgRta karatI hai eva svapnaphala pUchatI hai| _rAjA zreNika celanA se kahate hai-priye / tumane kalyANakArI svapna dekhA hai| tuma 9 mAsa 77 rAtri pUrNa hone para eka zUravIra bAlaka kA prasava krogii| rAjA zreNika se svapnaphala zravaNa kara mahArAnI harSita hotI hai eva sukhapUrvaka garbha kA nirvahana karatI hai| garbha ko tIna mAsa vyatIta hone para celanA mahArAnI ko garbhastha zizu ke zreNika ke sAtha vairAnabadha ke prabhAva se aisA dohada paidA huA ki ve mAtAeN dhanya haiM, puNyazAlI haiM, unakA janma jIvana saphala hai jo zreNika rAjA kI udarAvalI ke zUla para seke hue, tale hue, bhUne hue mAsa kA tathA surA yAvata meraka, madya, sIdhu aura prasannA nAmaka madirAo kA AsvAdana karata hue. visvAdana karate hae, apanI saheliyoM ko vitarita karate hae apane mana kA abhilASA ko tRpta karatI hai| isa aniSTa, ayogya dohada ke pUrNa na hone se celanA kA zarIra nisteja vana gayA aura vaha bhagna manoratha vAlI hokara ArtadhyAna karane lgii| dAsiyoM ne celanA ko ArtadhyAna karate hue dekhA to turanta rAjA zreNika se jAkara kahA-rAjan! celanA mahArAnI ArtadhyAna kara rahI haiN| rAjA zreNika turanta mahArAnI ke samIpa AyA aura pUchA-devAnupriye / tuma ArtadhyAna kyo kara rahI ho? (ka) samAdRSTa-malagna (kha) vimvAdana-vizapa rUpa me AsvAdana ramme
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 { 3 apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 75 taba mahArAnI mauna rahatI hai / rAjA kahatA hai- kyA maiM tumhArI bAta sunane ke ayogya haeNU jo tuma mujhase apanI bAta chipA rahI ho? isa prakAra do-tIna bAra kahane para celanA ne apanA dohada zreNika ko batalAyA, jise zravaNa kara rAjA zreNika ne bahuta madhura vacano se mahArAnI ko AzvAsana diyaa| tatpazcAt mahArAnI ke pAsa se nikalakara bAhya upasthAnazAlA me sihAsana para baiThakara dohada pUrti kA vicAra karane lagA lekina use koI upAya dhyAna meM nahIM AyA to vaha cintAgrasta bana gayA / idhara abhayakumAra snAnAdi karake jahA~ sabhA bhavana thA vahA~ AyA aura dekhA ki samrAT atyanta nirutsAhita hokara baiThA hai| taba unhone rAjA se kahA-tAta 1 Apa Aja cintAgrasta laga rahe haiM, isakA kyA kAraNa hai? rAjA zreNika ne celanA kA dohada abhayakumAra ko batalAyA / abhayakumAra bolA- tAta ! cintA choDiye / mai dohada pUrNa karane kA upAya karatA heNuu| tatpazcAt abhayakumAra, jahA~ apanA bhavana thA, vahA~ AyA aura usane Antarika vizvasta puruSo ko bulAyA aura kahA- tuma vadhazAlA se gIlA mAsa, rudhira aura peTa kA bhItarI bhAga laao| ve vizvasta puruSa abhayakumAra ke kahane se mAsAdi lekara aaye| taba abhayakumAra thoDA-sA mAsa lekara, jahA~ rAjA zreNika thA vahA~ AyA aura rAjA zreNika ko eka zayyA para Upara kI ora mukha karake littaayaa| usake udara para gIlA rakta, mAsa bichAyA aura A~teM Adi lapeTa diiN| aisA pratIta ho rahA thA jaise rakta dhArA baha rahI ho / taba Upara me mAle se calanA ko dekhane ke lie bitthaayaa| use spaSTa dikhAI de rahA thA, jahA~ rAjA zreNika soyA thA / taba abhayakumAra ne kataranI se mAsa khaNDa kATe, baratana me rakhe, zreNika ne jhUTha-mUTha mUrcchita hone kA bahAnA kara liyaa| kucha samaya pazcAt hoza bhI A gyaa| idhara abhayakumAra ne celanAdevI ko rAjA zreNika ke udarAvalI mAsa ke ve lothaDe diye jo vadhikazAlA se lAye gaye the, jinhe khAkara celanA ne apanA dohada pUrNa kiyA aura garbha kA sukhapUrvaka vahana karane lagI / kucha samaya vyatIta hone para eka dina madhya rAtri me celanA mahArAnI ne socA ki isa bAlaka ne pitA kA mAsa garbha me rahate hue hI khA liyA to ise girA denA cAhie, naSTa karanA caahie| isa hetu usane vividha upAya aura aneka (ka) upasthAnazAlA-sabhA sthAna
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya auSadhiyA~ grahaNa kara lI lekina vaha garbha na naSTa huA aura na girA / taba celanA mahArAnI udAsa rahakara tIvra ArtadhyAna se grasta hokara garbha kA vahana karane lgii| 9 mAsa pUrNa hone para celanA mahArAnI ne eka sukumAra yAvat rUpavAna bAlaka ko janma diyaa| bAlaka kA prasava hone para celanAdevI ne vicAra kiyA ki garbha me rahate hue hI isa bAlaka ne pitA kI udarAvalI kA mAsa khAyA hai to yuvA hone para yaha bAlaka kula vinAzaka bhI ho sakatA hai| ata isa bAlaka ko tatkAla ukaraDI (kacare ke Dhera) para pheka denA caahie| aisA vicAra kara celanAdevI ne dAsI ko bulAyA aura bulAkara use azoka vATikA me ekAnta me phikavA diyaa| idhara rAjA zreNika ko Akara kisI ne batalA diyA ki mahArAnI celanA ne navajAta zizu ko ukaraDI para phikavA diyA hai, taba rAjA svaya azoka vATika me gayA, bAlaka ko uThAkara lAyA aura celanA para atyanta kupita huA ki isa prakAra navajAta zizu ko tumane ukaraDI para kyo phikavAyA? are celanA adharmiNI strI bhI golaka aura kuNDa putra ko bhI nahIM tyAgatI, taba tUne isako kyoM tyAgA? celanA ne kahA-yaha ApakA vairI hai, islie| taba zreNika ne kahA ki tU yadi jyeSTha putra ko isa taraha choDa degI to terA dUsarA putra bhI jala ke parapoTe kI taraha sthira nahIM raha paayegaa| ataeva tumhe kasama hai ki tuma aba isa bAlaka ke sAtha burA vyavahAra na karatI huI isakA pAlana krogii| samrAT dvArA aisA kahane para celanA lajjita huI aura aparAdhina kI bhA~ti dono hAtha joDakara rAjA ke Adeza ko svIkRta kiyaa| aba celanA bAlaka kA lAlana-pAlana karane lgii| ukaraDe para jaba usa bAlaka ko phekA thA to eka murge ne vAlaka kI agali kA Age kA bhAga coca se chIla diyA jisase usama vAra-vAra pIva va khUna bahane lagA, jisa kAraNa vaha bAlaka bAra-bAra rudana krtaa| usakA rudana zravaNakara zreNika use goda me letA, usakI agulI ko mukha ma cUsatA aura rakta pIva ko mukha me cUsakara thUka detA thaa| aisA karane se vaha zizu zAta ho jAtA / jaba-jaba bhI vedanA se vaha krandana karatA zreNika rAjA isI prakAra cUsa kara usakI vedanA zAta kara detaa| isa prakAra java vaha gyAraha dina kA ho gayA taba usakA guNa nippanna nAma rakhA ki isa putra ko azoka vATika me bhUmi para (ka) golaka- pati ko vidyamAnatA ma jAra se paidA lar3akA (ya) kuNDa-pati kI mRtyu ke bAda jAra sa paidA lar3akA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 77 DAla diyA gayA phira bhI yaha candra kI bhaoNti suzobhita ho rahA thA, isalie isakA nAma azokacandra eva ekAnta ukaraDe me pheke jAne para agulI kA UparI bhAga murge kI coca se chIla gayA thA, ataeva isakA nAma kUNika ho| taba sabhI use kUNika ke nAma se pukArane lge| vaha kUNika kramaza rAjagharAne me nirantara baDA hone lgaa| tatpazcAt kucha dinoM pazcAt celanA mahArAnI ne kramaza hala-vihala nAmaka do zUravIra putro ko janma diyaa| ve bhI kramaza bar3e hone lge| celanA mahArAnI ke mana meM kUNika ke prati aba bhI dveSa samApta nahI huaa| vaha kUNika ko pitA kA dveSI samajhakara use guDa ke laDDU tathA hala-vihvala ko zakkara ke laDDU khilAtI thii| isase kUNika yaha samajhatA thA ki pitA mere sAtha pakSapAta kara rahe haiM, parantu pitA zreNika kabhI bhI kUNika ke sAtha pakSapAta nahIM karate the| isa prakAra kUNika yuvA ho gayA taba mAtA-pitA ne padmAvatI Adi ATha rAjakanyAo ke sAtha usakA vivAha sampanna kiyA / 132 vaha apanI mahArAniyo ke sAtha manuSya sambandhI vipula bhoga bhogane lagA aura samaya-samaya para bhagavAn mahAvIra ke darzana kara svaya ko kRtArtha banAne lgaa| payodhara pipAsA : magadha samrAT zreNika usa samaya kA mahAna parAkramI rAjA thaa| usake anta purame aneka mahArAniyA~ thI, jinhone zUravIra, tyAgI, vairAgI aneka putro ko janma diyA aura unhe jina-zAsana me samarpita kiyaa| unhIM mahArAniyo kI zRkhalA me eka mahArAnI thii-dhaarinnii| dhAriNI atyanta sukomala mAnonmAna pramANA gAtra vAlI thii| usakA manohArI vadana candrakalA ko bhI abhibhUta karane vAlA thaa| sacikkaNa keza rAzi kapolo para madhupoM" ke samAna krIDA karatI thii| tisa para sajjita kuNDala barabasa mana kI gati kA haraNa karate the| tanukaTi kamanIyatA ko dhAraNa kiye trivalI se yukta thii| aga-pratyaga ke kaTAkSa manamohaka the| gAtra ke samAna hI madhura svabhAva vAlI vaha atyanta saralamanA eva apane samarpita vacano se samrAT zreNika ko matra mugdha banAne vAlI thii| rAjA zreNika pratyeka Rtu me usake zarIra kI vizeSa rUpa se samhAla karatA rahatA thaa| yauvana apane Ananda kI samarasatA se vyatIta ho rahA thaa| isI yovanAvasthA se sapRkta dhAriNI mahArAnI eka bAra apane zayanakakSa me zayana kara (ka) anta.pura- rAniyo kA nivAsa gRha (la) madhupa-bhramara (kha) sacikkaNa-cikane (gha) trivalI- nAbhi para banI tIna rekhAe~
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya rahI thI / usakA vaha zayanakakSa manamohaka citrazAlA kI zobhA ko vijita kara rahA thA / zayana ghara kI bhittiyoM para bane aneka pazu-pakSiyoM ke AkarSaka citra barabasa mana ko moha lete the / sthAna-sthAna para jaDita maNiyo kA ujjvala prakAza rAtrijanya adhakAra kA parAbhava kara rahA thaa| sugadhita dravyo kI sugadha se sugadhita zayanAgAra gadhavaTTikA kI taraha suzobhita ho rahA thA / usa uttama kakSa me mahArAnI ke zarIra pramANa zayyA bichI thI / usa para atyanta sukomala bistara, jisake dono tarapha takiye lage the, usa para kazIdA kaDhA huA AkarSaka caddara bichA thaa| aisI sundara zayyA para zayana karatI huI mahArAnI dhAriNI ardharAtri ke samaya ardhajAgRta avasthA me thI / isI samaya mahArAnI ne dekhA ki sapta hAtha U~cA cA~dI ke parvata ke samAna eka zveta varNa vAlA gajarAja AkAza se utara kara usake (dhAriNI ke ) mukha me praviSTa ho rahA hai| isa uttama, udAra svapna ko dekhakara mahArAnI dhAriNI atyanta pramudita huii| jAgRta hokara zayyA para baiThI aura citana kiyA - yaha zubha svapna kalyANadAyaka, pApa vinAzaka, uttama phala pradAyaka hai / atyanta magalakArI yaha svapna zubha phalasUcaka hai| mujhe mahArAjA ko isI samaya yaha svapna batA denA cAhie tAki svapna kA paripUrNa phala saprApta ho jAyegA ! aisA citana kara mahArAnI apanI zayyA se uThI / dhIre-dhIre AhaTa rahita kadamo se apane zayana kakSa se bAhara nikalI aura jahA~ mahArAjA zreNika kA zayana kakSa thA, vahA~ para aaii| Akara jahA~ mahArAjA zreNika zayana kara rahe the vahA~ para pahu~ca gayI aura pahu~ca kara madhura madhura zabdoM se rAjA ko sambodhita kiyA- rAjan uThiye nRpati uThiye rAjA ne A~khe kholI to dekhA mahArAnI dhAriNI khaDI he / rAjA ne pUchA- mahArAnI | tuma abhI? mahArAnI- rAjan | meM vizeSa prayojana se AI huuN| - bolo| rAjA --- mahArAnI- rAjan / Aja maine magalakArI svapna dekhA hai| rAjA - acchA, batAo kyA dekhA? ma mahArAnI - eka sapta hasta U~cAI vAlA zvetavarNI yuvA hastI mere mukha maNDala me praviSTa huA / rAjA - sundara svapna hai| samaya Ane para tuma eka zUravIra zizu kA prasava karogI / mahArAnI - mane bhI yahI citana kiyA thaa| aba meM apane zayana kakSa meM jA rahI hU~ / yo kahakara mahArAnI apane zayanakakSa me calI jAtI he aura dhArmika kahAniyo Adi kA smaraNa karate hue jAgRta rahakara avazeSa rAtri vyatIta karatI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 i apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 79 prAta kAla hone para rAjA svapnaphala jAnane ke lie svapna pAThako ko bulAtA hai / svapnapAThaka bhI svapna kA vahI artha batalAte hai, jo mahArAjA batalAte hai / rAjA paripUrNa dhanAdi dekara svapnapAThako ko vidA karatA hai| mahArAnI sukhapUrvaka apane garbha kA nirvahana karane lagatI hai| do mAsa atyanta zubha bhAvo ke sAtha vyatIta hue| tIsarA mAsa prArambha huaa| isI tRtIya mAsa me mahArAnI dhAriNI ko eka vicitra dohada paidA huA ki AkAza me zveta, pIta, rakta, nIla aura kRSNa- ina pacavarNI bAdalo ke ghirane se bhUmaNDala kA dRzya ramaNIka bana gayA hai| manda manda bauchAro se dhUli jama gayI hai| pRthvI rUpI ramaNI ne harI ghAsa kA kacuka (vastra) dhAraNa kara liyA hai| vRkSo para nava-navIna pallavo kA Agamana ho gayA hai| nirjhara kA zveta jala kala-kala kA ninAda karatA huA tIvra gati se baha rahA hai| puSpo para Agata parAga apanI parimala se vAtAvaraNa ko sugaMdhita banA rahA hai| una para bhramara gujAra kara rahe haiN| vRkSo kI Tahaniyo para baiThe mayUra megho kI ghaTAo ko dekhakara kekAravara kara rahe hai to kahIM taruNa mayUriyo ko dekhakara mayUra pakha phailAkara adbhuta nartana kara rahe haiN| AkAza me uDate hue cakravAka aura rAjahasa mAnasarovara kI ora jA rahe haiN| aise sundaratama pAvasa kAla ke samaya jo striyA~ apane patiyo ke sAtha vaibhAragiri parvata para vihAra kara rahI haiM, Ananda le rahI haiM, ve dhanya haiN| ve mAtAe~ dhanya haiM jinake pairo me nUpura, kaTi para karadhanI aura vakSasthala para divya hAra suzobhita ho rahe ho / kalAiyoM para sundara kaDe aguliyo me agUThiyA~ tathA bhujAo para bhujabanda ba~dhe ho| jinake gAtra para aisA vezakImatI bArIka vastra suzobhita ho jo mAtra nAka ke nizvAsa se uDane lge| jinake mastaka para puSpamAlAe~ zrRMgArita ho| isa prakAra sAja-sajjA samanvita secanaka hastI para ArUDha hokara, koraTa kI mAlA kA chatra dhAraNa kiye, zveta cAmaro sahita hastI ratna ke skandha para rAjA zreNika ke sAtha baiThI ho / caturagiNI senA se parivRta, aneka vAdyo kI dhvaniyo tathA aneka sugandhita padArthoM kI sugandha se sugandhita rAjya ke mukhya mArgoM se viharaNa karatI huI, aneka nAgariko dvArA abhinandana kI jAtI huI vaibhAragiri parvata para pahu~ca jaaye| vahA~ vaibhAragiri ke nicale hisso me saghana taruvRndo ke jhuramuTo me, latAkujo me paribhramaNa karatI huI apane dohada ko pUrNa karatI hai| isa prakAra megha ghaTAe~ ghirane para maiM bhI apane dohada ko pUrNa karanA cAhatI huuN| (ka) parimala-mugandha (ga) kaTi-kamara (kha) kekArava - mayUra ko AvAja (gha) karadhanI - kadaurA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya lekina usa samaya pAvasa Rtu kA samaya na hone se dhAriNI kA dohada pUrNa na ho skaa| taba dhAriNI mlAnacitta vAlI, mlAnavadanA, bhUkha sahane se klAnta zarIra vAlI sabhI manorajanAdi kA parityAga karake bhUmi kI tarapha dRSTi gaDAkara azrupAta karane lgii| dAsiyo ne isa prakAra mahArAnI ko dekhA taba unhoMne pUchA-rAnI sAhibA, kyA bAta hai? rAnI sAhibA kyA aparAdha huA? lekina mahArAnI to maunapUrvaka azrumucana karatI rhii| taba dAsiyA~ rAjA zreNika ke pAsa pahuMcI aura nivedana kiyA-mahArAja | mahArAnI dhAriNI mahalo me ArtadhyAna kara rahI haiN| hamane unase bAra-bAra pUchA, lekina ve rudana kA kAraNa hame batA nahIM rahI haiN| yaha zravaNa kara svaya zreNika mahArAnI dhAriNI ke samIpa Aye aura rudana karatI dhAriNI ko dekhakara pUchA-devI ! kyA aparAdha huA hai? devI ! tuma rudana kyo kara rahI ho? (phira bhI rAnI mauna rahatI hai|) devI ! kyA mai tumhAre hRdaya kA du kha zravaNa karane yogya nahIM hU~ jo tuma apane hRdaya kI vArtA mujhase chipA rahI ho| ___ dhAriNI-svAmin ! aisI bAta nhiiN| mujhe dohada utpanna huA hai ki megha-ghaTAe~ ghirane para maiM vaibhAragiri kI talahaTI me jAkara varSA Rtu kA Ananda lU~, lekina abhI merA dohada pUrNa nahIM hone se maiM jIrNa-zIrNa zarIra vAlI ho gaI huuN| zreNika-mahArAnI Azvasta rho| mai tumhArA dohada pUrNa karane kA prayAsa karatA huuN| rAnI (oNkho se dekhakara izAre meM) svIkRti pradAna karatI hai| mahArAja vahA~ se calakara upasthAna zAlA (sabhA sthala) me sihAsana para ArUDha hote haiM aura dohadapUrti kA upAya citana karate haiM, parantu koI upAya unheM najara nahIM aataa| ve cintAgrasta ho jAte haiN| tabhI abhayakumAra pitAzrI ke caraNa vadana ke lie upasthita hote haiN| pitA ko cintAgrasta dekha, abhayakumAra pUchata he-pitAzrI, lagatA hai Apa citAgrasta haiM? ApakI citA kA kyA kAraNa hai? pitA-abhaya / tumhArI maoN dhAraNI ko megha-ghaTAe~ AcchAdita hone para vaimAragiri kI talahaTI meM ghUmane kA dohada pedA huA hai| vaha pUrNa karane kA upAya nahIM dikha rahA hai| abhayakumAra-pitAzrI ! yaha kArya Apake anugraha se mai sampanna kara duuNgaa| abhayakumAra ke vacanoM ko zravaNa kara zreNika Azvasta ho gyaa| idhara abhayakumAra ne citana kiyA ki sAdharma kalpa ne rahane vAlA deva mere pUrvabhava kA mitra hai| aSTamabhakta
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 81 karake usakI ArAdhanA karatA haeNU, to vaha merA icchita pUrNa kara degaa| aisA citana kara abhayakumAra pauSadhazAlA me gayA aura vahA~ aSTama bhakta (telA) pacakkha kara pauSadha" karake deva kI ArAdhanA karane lagA / taba usa saudharma kalpavAsI deva kA Asana calita huA / usane avadhijJAna lagAkara dekhA ki merA mitra tele tapa kI ArAdhanA karake mujhe yAda kara rahA hai, ata mujhe usake pAsa jAnA cAhie / vaha deva uttama vastra dhAraNa kara abhayakumAra ke pAsa AtA hai aura abhayakumAra se kahatA hai - devAnupriya / maiM atyanta anurAga se tumhArI prIti se AkarSita hokara AyA huuN| aba batalAo ki maiM tumhArI kaunasI manokAmanA pUrNa karU~ / taba abhayakumAra ne pauSadha ko pArA aura pAra kara kahA- devAnupriya ! merI choTI mAtA dhAriNI ko akAla megha kA dohada utpanna huA hai, usako pUrNa karo / deva-tuma nizcita raho, maiM usa dohada ko pUrNa kiye detA huuN| usI samaya vaha deva vaibhAragiri para gayA / usane vaikriya samudghAta kiyA aura vahA~ jaisA dohada dhAriNI ne dekhA vaise pacavarNI bAdala aura vidyutayukta varSA kA dRzya upasthita kara diyA aura pauSadhazAlA me Akara abhayakumAra se nivedana kiyA ki maiMne vaibhAragiri para varSA Rtu kA dRzya upasthita kara diyA / tuma apanI mA~ dhAriNI kA dohada pUrNa karo / abhayakumAra ne pauSadhazAlA se nikalakara rAjabhavana me praveza kiyA aura rAjA zreNika se kahA- mere mitra deva ne vaibhAragiri para varSA Rtu kA dRzya upasthita kara diyA hai, ata Apa merI laghu mAtA kA dohada pUrNa kare / zreNika rAjA atyanta harSita hotA huA caturagiNI senA sajAtA hai aura secanaka hasti para savAra hokara apane pIche dhAriNI ko biThalAtA hai, uttama caeNvara bijAtI huI, koraTa ke sumano kA chatra dhAraNa kiye, aneka nAgarikoM dvArA abhinandana kI jAtI huI vaha vaibhAragiri kI talahaTI me phuNcii| vahA~ ArAma, udyAna, latA maNDapa' Adi me khaDI hotI huI, jalAzayo me snAna karatI huI apane dohada ko pUrNa karatI hai| tatpazcAt puna rAjabhavana me lauTa AtI hai aura vipula bhoga bhogatI huI vicaraNa karatI hai / (ka) aSTamabhakta - telA (kha) poSadhazAlA - poSadha kriyA karane kA sthAna (ga) pauSadha - zrAvaka kA gyArahavA~ vRtta (eka dina-rAta ke lie sAvadya kriyAo kA tyAga karanA) (gha) caturaMgiNI - hAthI-ghor3e, ratha aura paidala (Ga) ArAma-strI, puruSo ke vizrAma karane kA maNDapa (ca) udyAna- phUla, phala vAle jhAr3o se vyApta bagicA (cha) latA maNDapa -latA kA banA huA ghara
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya abhayakumAra mAtAzrI kA dohada pUrNa hone para puna pauSadhazAlA me AtA hai aura pUrvabhava ke devamitra ko satkAra-sammAna sahita vidA karatA hai| dhAriNI mahArAnI hitakArI, pathyakArI AhAra se garbha kA sarakSaNa karatI huI 9 mAsa 7/ rAtri vyatIta hone para sundara putra ratna kA prasava karatI hai| rAjA zreNika putra kA janmotsava jAta karmAdi saskAra karatA huA 133 baDe ThATha-bATa se manAtA hai aura usakA guNaniSpanna nAma "megha" rakhatA hai|134 megha rAjagharAne me pAca dhAyoXLIV dvArA paripAlita135 nirantara vRddhi prApta kara rahA hai| aSTa varSa me kalAcArya ke pAsa gayA aura usane 72 kalAoXLY kA jJAna sIkhA / 136 tatpazcAt vaha bahattara kalAo me niSNAta ho gyaa| usakI cetanA jJAna ke saumya prakAza me jAgRta bana gyii| aThAraha dezI bhASAo me niSNAta bana gyaa| gIta aura nRtya ke sAtha-sAtha yuddha me bhI vaha kuzala bana gayA aura vaha bhoga bhogane meM samartha bana gayA taba taruNAI kI dehalIja para Ane para mAtA-pitA ne usake ATha prAsAdaXLVI banavAye aura aSTa kanyAo ke sAtha pANigrahaNa kiyA jo ki cauMsaTha kalAoXLVII me niSNAta thii| nUpuro kI jhakAra aura madago kI vAdya dhvaniyo kA Ananda letA huA meghakumAra navataruNiyo ke sAtha bhautika Rddhi kA upabhoga karane lgaa| saumya samAgama : ___ maNDikukSI me meghakumAra mahalo kA Ananda le rahA hai aura rAjA zreNika apanI sundara rAjya vyavasthA se rAjyadhurA kA sacAlana kara rahA hai| rAjakIya kAryo me vyasta rahA huA vaha yadA-kadA mana bahalAne ke lie udyAna kI saira kara liyA karatA thaa| eka dina usake mana me rAjagRha ke bAhara parvata kI talahaTI me bane hue maNDikukSi udyAna kI saira karane kA citana calA aura vaha usI ora cala pddaa| parvata kI talahaTI me banA maNDikukSika udyAna apanI ramaNIya chaTA ke kAraNa vikhyAta thaa| manamohaka AkarSaka chaTA vikIrNa karane vAle vividha prakAra ke puSpo kI bhInI-bhInI mahaka se sArA vAtAvaraNa sugadhita bana rahA thaa| vRkSo kI DAliyo para laTakate phalo se vaha darzako kA mana mohane vAlA thaa| pAdapo kI DAliyo se salagna latAo kI kamanIyatA dekhate hI banatI thii| aneka prakAra ke pakSiyo ke kalarava se anugujita vaha udyAna viha~satA-sA pratIta hotA thaa| ekAta zAta vAtAvaraNa me vaha nandana vana samAna ramaNIya laga rahA thaa| rAjA (ka) maNDikukSi-rAjagRha nagara kA eka udyAna
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 83 zreNika isI maNDikukSi udyAna me pahuMce aura vahA~ ghUma-ghAma kara usakI abhinava chaTA kA digdarzana karane lge| ghUmate-ghUmate acAnaka unakI dRSTi eka vRkSa para pdd'ii| usa ora dekhakara-oha ! vRkSa ke nIce yaha kauna yaha kauna khaDA hai| aho ! rUpa-sampadA kI sAkSAt pratimUrti, taruNAI kI sundara AbhA dhAraNa kiye eka muni, jo sukumAra hai, samAdhi bhAvo me lIna sayata avasthA me dhyAnastha khaDA hai| rAjA zreNika use apalaka nihArane lgaa| nihArate-nihArate atyanta bhAvuka hokara socatA hai-aho ! kitanA sundara varNa hai, kitanA netrAkarSaka rUpa hai, are! isa Arya kA kaisA saumya svarUpa hai| isake vadana para kitanI kSamA jhalaka rahI hai| kaisI nirlobhI bhavya mUrata hai| kaisI bhogo se virakti hai| kyA maiM bhI jAU~ isake pAsa? isakI bhavyAkRti, navAgata parimala banakara, madhupa bane mujhe samAkRSTa kara rahI hai| isa yauvana kI dehalI para ye yogI kyo banA kyo itanI kaThina sAdhanA kara rahA hai . jAU~ jAU~ isase pUchU ? aisA vicAra kara magadheza muni ke pAsa pahuMca kara unhe apalaka nihArate rahate haiN| jaba muni dhyAna kholate hai, taba rAjA AdakSiNa pradakSiNA karake unhe vadana karate haiM aura muni ke na atinikaTa, na atidUra rahakara ajalibaddha hokara pUchate haiM-he Arya ! Apake aga-pratyago se taruNAI kI AbhA prasphuTita ho rahI hai| isa taruNAI me bhoga bhogane ke isa samaya Apa pravrajita ho gaye, Apane zramaNa dharma svIkAra kara liyA, yaha dekhakara mujhe atyanta vismaya ho rahA hai| ata Apa batAiye ki Apane bhogAvasthA me yoga kyo liyA? anAthI muni-rAjan ! maiM anAtha huuN| merA koI nAtha nahIM hai| mere para dayA, karuNA karane vAlA koI nahI thA, isalie nRpati ! maiMne yoga dhAraNa kiyaa| rAjA zreNika (aTTahAsa karate hue)-are ! anAtha itane vaibhavazAlI dikhalAI de rahe ho, taba kaise tuma anAtha the? calo, tumhArI bAta svIkAra bhI kara letA hU~ ki tuma anAtha the, lekina aba mai tumhArA nAtha banatA hU~, tuma mere sAtha calo aura mitra eva jJAtijanoM se parivRta hokara viSaya-sukha kA upabhoga karo, kyoki manuSya bhava durlabha hai| ___anAthI muni-he magadhAdhipa zreNika ! tuma svaya anAtha ho| svaya anAtha hote hue mere nAtha kaise bana pAAge? (ka) zAtijana-sajAtIya mAtA-pitA sambandhI parivAra (ka) parivRta-yukta
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya anAtha muni dvArA aisA kahane para zreNika kA citta atyanta vyAkula bana gayA / mana me socatA hai, eka tarapha yaha mujhe magadha nareza kahatA hai aura dUsarI ora mujhe aisA kyo isa prakAra vismayAnvita vyAkula citta se vaha muni se bolA-muni / mere pAsa azva, hastI, aneka parikara aura vizAla anta pura hai| maiM apane anta puraALVIII me uttama mAnavIya Rddhi kA bhoga kartA huuN| merA Adeza sabhI ke lie sarvopari hai aura merA prabhutva bhI / bhogo kI zreSTha sampadA mere caraNo me samarpita rahatI hai| itanA hone para bhI maiM anAtha kaise hU~? bhagavan Apa kama-se-kama mithyA to mata bolo| muni - he pRthvIpAla ! tuma anAthatA ko nahIM jAnate ki sanAtha rAjA bhI anAtha ho sakatA hai| rAjan ! tuma ekAgra citta hokara suno ki vAstava me manuSya anAtha kaise ho sakatA hai ? aura maiMne Apako anAtha kyo kahA? rAjan / prAcInakAlIna nagariyo me asAdhAraNa advitIya kauzAmbI XLIX nAmaka nagarI thI / usame pracura dhana vAle mere pitA nivAsa karate the / unake ghara me lakSmI sadaiva krIDA karatI rahatI thI / maiM bhI zanai - zanai vahaoN vRddhi ko prApta hone lagA / yuvAvasthA me maiMne praveza hI kiyA thA ki eka dina mere netro me asAdhAraNa pIDA hone lgii| itanI jabaradasta pIDA ki jisane mere pUre gAtra me asAdhAraNa jalana paidA kara dii| rAjan ! kyA batAU~, vaha kaisI pIDA thI, mAno koI zatru kruddha hokara nAka-kAnAdi chidro me parama tIkSNa zastra dhopa de, usase jo bhayakara vedanA hotI hai, vaisI vedanA merI A~kho me ho rahI thI / A~kho kI vedanA ke sAtha-sAtha vajra ke prahAra ke samAna ghora aura parama dAruNa vedanA merI kamara, hRdaya aura mastiSka me ho rahI thI / maiM vedanA se chaTapaTA rahA thaa| taDapha rahA thaa| eka-eka pala nikAlanA bhArI paDa rahA thA / taba mere pitA ne merI vedanA ko upazAta karane ke lie vidyA aura matra se cikitsA karane vAle mAtriko eva jaDI-bUTI se cikitsA karane me vizArada, zAstra kuzala, AyurvedAcAryo ko jagaha-jagaha se bulA liyA / unhone jisa prakAra se merI vedanA upazAta hotI ho, vaisI merI catuSpAda (vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka rUpa ) cikitsA kI, lekina rAjan / ve merI pIDA nahIM miTA sake, yahI merI anAthatA hai / LX .... taba mere pitA ne mere kAraNa una cikitsako ko samasta sAra-bhUta vastue~ de dI ki tuma ye saba le lo, lekina mere lAla ko ThIka kara do..... ThIka kara do..... kintu taba bhI ve cikitsaka mujhe roga mukta na kara sake, yaha merI anAthatA hai| (ka) parikara parijana, naukara-cAkara ..
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 85 rAjan ! merI mAtA ! vaha putra-zoka ke dukha se sadaiva pIDita rahatI thI, lekina vaha mujhe dukha se mukta nahIM kara sakatI, yaha merI anAthatA hai| mere sahodara choTe-baDe bhAI mere dukha dUra karane kA bharasaka prayatna karate rahe, lekina ve mujhe dukha se vimukti nahIM dilA sake, yahI merI anAthatA hai| rAjan / merI anujA, agrajA bahine mere dukha se vyathita hokara vividha prayatna karatI rahI, lekina unhe saphalatA nahIM milI, yaha merI anAthatA hai| ___mahArAja ! kyA batAU~, merI vivAhitA patnI, jo sadaiva mujha me anurakta rahatI thI, sadaiva mere anukUla hI AcaraNa karane vAlI thI, vaha apanI azru-laDiyo se apane ura sthala ko gIlA karatI rhii| usa nava-yauvanA bhAryA ne mere lie anna, pAnI, snAna, gadhA, mAlA aura vilepana", sabhI kA parityAga kara diyA aura usake anurAga kA to kahanA hI kyA, eka kSaNa ke lie bhI vaha usa samaya mere se dUra nahIM gayI, lekina phira bhI vaha kicit mAtra bhI merA dukha dUra nahIM kara sakI, yaha merI anAthatA hai| yaha saba dekhakara mere mana kI bAhara se bhItara kI yAtrA prArambha ho gayI aura maiMne citana kiyA-oha | jIva isa anata sasAra me avazya hI dukha-vedanA kA bArambAra anubhava karatA hai, aba yadi mujhe isa asahya zArIrika dukha se vimukti mila jAye to maiM kSamAvAna, indriyajayI, gaArambha-rahita aNagAra bana jaauuNgaa| he rAjan / aisA citana kara maiM nidrA lene ke lie prayAsarata huA aura mujhe nIMda A gyii| jaise-jaise rajanI vyatIta hone lagI, vaise-vaise merI vedanA bhI zanai-zanai naSTa hone lagI aura prAta kAla ke samaya me, maiM niruja-nirAmaya bana gyaa| jaba maiM prAta kAla jAgata haA to maine apanA vicAra apane pUjya mAtAjI, pitAjI Adi ke samakSa rakhA / unhone pravrajyA grahaNa karane kI anumati pradAna karadI, taba maiMne sayama agIkAra kara liyaa| rAjan ! sayama lene ke pazcAta maiM svaya kA eva trasa, sthAvara prANiyo kA nAtha (rakSaka) bana gayA, kyoki kumArga para pravRtta AtmA hI vaitaraNI nadI aura kUTazAlmali vRkSa hai aura sumArga para pravRtta AtmA hI kAmadhenu gAya eva nandana vana hai| AtmA hI apane sukha-dukha kA kartA aura vikartA-vinAzaka hai| sadapravRtti karane para AtmA hI mitra bana jAtI hai aura duSpravRtti karane para AtmA hI zatru bana jAtI hai| lekina rAjan / kevala sayama lene mAtra se vyakti nAtha nahI bana jaataa| (ka) gadha-gadha pradAna vastu ke sAta bheda hote hai-mUla, tvacA, kASTha, niryAsa (kapUra) patra, puSpa aura phl| (kha) vilepana-candanAdi kA lepa (ga) Aramma-himA rahita --
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya kaI bAra sayamI aNagAra bhI anAtha banA rahatA hai| isakA yaha kAraNa hai ki atyanta kAyara vyakti sayama lene ke pazcAt bhI dukha kA anubhava karatA hai| pramAda kA Azraya lekara mahAvrato kA samyak paripAlana nahIM kara paataa| svaya kI AtmA kA nigraha nahIM karane se raso me Asakta rahakara rAga-dveSa kA samUla uccheda nahIM kara sktaa| aisA kAyara vyakti sayama lekara bhI sAdhu dvArA Acarita pA~ca samiti aura tIna gupti kA sAvadhAnI se pAlana nahIM karatA, ataeva vaha vIro dvArA Acarita sayama mArga para sahI rIti se anugamana nahIM kara sktaa| vaha kAyara vyakti ahisAdi mahAvrato me asthira, tapa aura niyama se paribhraSTa, cirakAla taka lucanAdi parISaho se AtmA ko paritApita karake bhI bhava-pAragAmI nahIM hotA |137 vaha kAyara vyakti khAlI maTThI kI taraha nissAra, khoTe sikke ke taraha apramANita eva vaiDUryamaNi kI taraha camakane vAlI kaoNcamaNi kI taraha mUlya rahita hotA hai| jo sAdhvAcAra vihIna kuzIloM kA veza eva muniyo kA cihna rajoharaNa Adi dhAraNa karake apanI jIvikA calAtA hai, asayamI hone para bhI svaya ko sayamI kahatA hai, vaha cirakAla taka vinAza ko prApta hotA hai| rAjan ! jaise pIyA huA kAlakUTa viSa, viparIta pakaDA huA zastra aura aniyatrita vetAla svaya kA vinAzaka hotA hai, vaise hI viSaya-vikAro se yukta muni bhI dharma kA vinAzaka hotA hai| yaha usakI anAthatA hai|133 jo muni lakSaNa-zAstrapa, svapna-zAstra' aura nimitta-zAstra kA prayogakartA, kautuka kAryo me samAsakta, bAjIgara Adi tamAzo se karmabadha rUpa jIvikA karatA hai, vaha isa karmaphala bhoga ke samaya kisI kI zaraNa ko prApta nahIM karatA, yaha usakI anAthatA hai / 139 _zIlavihIna dravya aNagAra apane ghorAtighora ajJAna ke kAraNa dukhI banakara viparIta dRSTivAlA banatA hai| phalata vaha manidharma kI virAdhanA karake naraka-tiryaMca yoni me satata AvAgamana karatA hai, yaha usakI anAthatA hai| usa pApAtmA sAdhu kI AtmA itanA ghora anartha karatI hai, jitanA ghora anartha galA kATane vAlA zatru bhI nahIM karatA, kyoki galA kATane vAlA vadhaka eka jIvana kA ghAta karatA hai jabaki duSpravRttizIla sAdhu kI AtmA janma-janmAntara (ka) kuzIla-kutsita AcAra vAlA (kha) lakSaNa-zAstra-zubhAzubhalakSaNa jAnane kA zAstra, aSTAMga nimitta meM se eka (ga) svapna zAstra-svapna ke zubhAzubha pariNAma batalAne vAle eka zAstra, 29 pApa sUtroM meM se eka (gha) nimitta zAstra-bhAvI mukha-dukha Adi kA kathana karane vAlA zAstra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 87 kA ghAta karatI hai| yaha tathya vaha kAyara muni mRtyu ke mukha me pahu~cane para pazcAttApapUrvaka jAna pAyegA / vaha sAdhaka ArAdhanA me viparIta dRSTi rakhatA hai, ataeva usakI zramaNatva me ruci nirarthaka hai / vaha ihaloka, paraloka me sukha se rahita citA se kSINa ho jAtA hai / isa prakAra svacchandaLXI aura kuzIla sAdhaka jinezvara bhagavAn ke mArga kI virAdhanA karake niratara paritApa ko prApta hotA hai| 140 jaise mAsalolupa gIdha pakSiNI mAsa kA TukaDA mu~ha me lekara calatI hai, taba dUsare pakSI usa para jhapaTa paDate hai, usa samaya vaha pakSiNI sAmarthyarahita hokara unakA pratikAra nahI karane se pazcAttApa karatI hai, vaise hI bhogo me gRddha sAdhu ihalaukika- pAralaukika anartha prApta hone para na svaya kI rakSA kara sakatA hai aura na dUsaro kI / ataeva aisA anAtha muni zoka-sAgara meM nimajjita ho jAtA hai / isalie buddhimAna sAdhaka ko kuzIlo ke mArga kA parityAga kara mahAnirgrantho ke patha kA anusaraNa karanA caahie| aisA karane se sAdhu jJAna aura zIla me raeNgakara, anuttara saMyama kA pAlaka banakara mokSa ko prApta kara letA hai / anAtha muni ne apanI divya dezanA pravAhita kI jise rAjA zreNika stabdha banA zravaNa kara rahA thaa| zreNika ne dekhA, vastuta ye muni karmazatruo kA hanana karane me ugra, indriyajayI, mahAtapasvI, mahApratijJa, mahAyazasvI hai| inhone mujhe Aja pahalI bAra anAtha - sanAtha kA sundara svarUpa batalAyA hai| ataeva aba inakA madhura-girA se abhivAdana karanA caahie| aisA citana kara rAjA zreNika ne hAtha joDakara kahA-bhagavan ! Aja anAthatA kA yathArtha svarUpa ApazrI ne mujhe batalA diyA hai / he maharSi ! ApakA janma aura jIvana saphala hai| jinezvaro ke mArga me sthita Apa sacce sanAtha eva bAdhava haiN| Apa sabhI anAtho ke nAtha haiN| maiM Apase kSamAyAcanA karatA haeNU aura Apase zikSita hone kI abhilASA rakhatA huuN| maiMne Apase prazna pUchakara ApakI dhyAna sAdhanA me jo vighna samupasthita kiyA, Apako bhogo ke lie AmaMtrita kiyA, etadartha kSamAprArthI hU~ / isa prakAra aNagAra siha usa muni kI stuti karake vimala manavAlA, rAjA zreNika dharma me anurakta ho gayA / jinezvaro ke mArga para usakI zraddhA kA navajAgaraNa huA / bhakti se usake romakUpa ullasita ho gaye aura vaha muni bhagavata ko zraddhAbhiSikta hokara vaMdana karake lauTa gayA / 141 jinAnurAgI : zreNika nRpati zreNika anAthI muni se samparka karake ata pura me lauTa gaye, tathApi aba unakA mana dharmAnurAga se rajita ho gyaa| ve apane ata pura me apanI mahArAniyo ' ! 1 4 1 1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya ke sAtha bhI dharma carcA karane lge| celanA mahArAjA kI isa prakAra kI abhiruci dekhakara gadgada hone lagI, kyoki isase pahale mahArAjA kI dharma ke prati ko ruci nahIM thii| yadyapi celanA jinadharmAnurAgiNI thI tathApi mahArAjA kA isa pahale dharma ke prati koI zeSa anurAga nahIM thaa| rAjA zreNika ke bAre me anuzruti milatI hai ki vaha bauddha dharmAnuyAyI thalekina itihAsajJo kI dRSTi se yaha anuzruti aprAmANika ThaharatI hai| triSaSTi zalAkA puruSa cAritra me AcArya hemacandra ne zreNika ke pitA prasenajita ke bhagavAn pArzvanAtha kA vratadhArI zrAvaka batalAyA hai|142 DA kAzIprasAda jAyasavAla ke matAnusAra zreNika ke pUrvaja kAzI se magadha Aye the aura isI rAjavaza meM bhagavAn pArzvanAtha paidA hue the| ataeva zreNika kA kuladharma bhI jaina hI pramANita hotA hai|143 DA jyotiprasAda jaina ke anusAra zreNika kA bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke sAtha nikaTastha sambandha rahA hai| vaha bhagavAn mahAvIra ke upAsaka rAjAo me pramukha thA, digambara paramparAnusAra vaha upAsaka sagha kA pramukha thaa|" ___itihAsa me zreNika ke bAre me aisA ullekha milatA hai ki usako 'vAhIka kula kA samrAT batAyA hai| vAhIka kA tAtparya hai-bahiSkRta / jaba haihayavazI kSatriya ne sagaThita hokara vaizAlI gaNarAjya kI sasthApanA kI taba magadha ke kSatriya, ja sabhavata haihayavazI the, unhone isa gaNarAjya meM sammilita hone se manA kara diyA taba 9 mallI narezo aura 9 licchavI narezo ne magadha ke rAjakula ko kSobha ke kAraNa bahiSkRta kara diyaa| isI kAraNa zreNika vAhIka kula kA kahalAne lgaa|45 prAcIna anuzruti ke anusAra isa prakAra zreNika ke kula kA nirvAsana karane ke kAraNa vaha jainadharma se vimukha bana gyaa| kaI lekhako ne ullekha kiyA hai ki nandIgrAma ke brAhmaNo ne use anna-pAnI nahIM diyA to vaha bar3A khinna huA, taba usane bauddha maTha kA Azraya liyA, vahA~ usakA svAgata-satkAra huaa| isa prakAra ApattikAla me Azraya diyA jAne para vaha bauddha zramaNo ke prati anurAga rakhane lgaa| kucha logo kA kahanA hai ki vaha bauddha bana gayA aura rAjyArohaNa ke pazcAt usane bauddha zramaNo ko Azraya diyA / 148 zreNika rAsa eva zreNika bimbasAra me aisA ullekha hai ki ceTaka ne apanI kanyA zreNika ko dene se inakAra kara diyA thA, kyoki vaha bauddha mArgAnuyAyI thA aura vivAha ke pazcAt bhI zreNika aura celanA kA dhArmika vivAda calatA rhaa| lekina ina sabakA koI prAmANika AdhAra nahIM hai| triSaSTi zalAkAkAra ne batalAyA hai ki ceTaka ne apanI kanyA zreNika ko isalie nahIM dI ki vaha vAhIka kula kA thaa| yahA~ zreNika ke paradharmI hone kI koI carcA hI nahIM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 89 = miltii| isase yaha anumAna lagAyA jAtA hai ki zreNika ke bauddha hone kI - anuzruti hemacandrAcArya ke bAda kI arthAt bArahavI zatAbdI ke bAda kI hai| ke itihAsa lekhako kA yaha abhimata hai ki zreNika vastuta janmajAta jaina __ thA, kintu bIca ke kAla me usakA jaina muniyo se samparka raha nahIM pAyA 147 / kAlAntara me maNDikukSi udyAna me usakA anAthI muni se samparka huaa| isI samparka se vaha zramaNa-dharma ke prati anurakta ho gyaa| zramaNa-dharma me zreNika kI anurakti hone para vaha celanA Adi mahArAniyo se isa sambandha me carcA karatA rahatA thaa| usake mana me lalaka bhI paidA hotI thI ki rAjagRha me koI zramaNa bhagavAn Aye to maiM unakI upAsanA kruuN| jaba use rAjagRha ke Asa-pAsa bhagavAn mahAvIra ke vicaraNa kA patA calA taba se usake mana me bhagavAn mahAvIra ke darzano kI lalaka paidA ho gyii| apanI isI abhilASA ko dila me sajoye eka dina snAnAdi karake, vastrAlakAro se vibhUSita hokara koraNTa puSpo kI mAlA yukta chatra dhAraNa karake sabhA sthAna me pUrvAbhimukha hokara sihAsana para baiThA aura apane pramukha adhikAriyo ko bulAkara Adeza diyA-devAnupriyo ! rAjagRha ke bAhara jahA~ latAgRha, udyAna, zilpazAlAe~ aura darbha ke kArakhAne haiM, vahaoN jo adhikArI varga hai unhe kaho-he devAnupriyo / zreNika rAjA bhabhasAra ne yaha AjJA dI hai ki pacayAma dharma ke pravartaka, carama tIrthakara bhagavAn mahAvIra grAmAnugrAma vicaraNa karate hue yahA~ padhAre taba tuma unhe upayukta sthAna para Thaharane kI AjJA denA aura yaha priya savAda mujha taka phuNcaanaa| isa savAda se anumAna lagatA hai ki isase pahale rAjA zreNika kA anAthI muni se samparka ho gayA thA isalie usakI zraddhA majabUta bana gyii| _ rAjyAdhikArI puruSa zreNika rAjA kA kathana zravaNa kara harSita hue satuSTita hote hai| ve atyanta saumya bhAva va harSAtireka se praphullita hRdaya se hAtha joDakara vinayapUrvaka rAjAjJA ko svIkAra karate haiN| tatpazcAt ve rAjaprAsAda se nikalakara bagIce Adi me pahuMcakara vahA~ ke adhikAriyo ko rAjA zreNika kA Adeza sunAte haiM aura puna apane-apane sthAna para lauTa kara rAjA se saba bAta nivedana karate hai| rAjA zreNika bhagavAn ke Agamana kA itajAra kara rahA hai| vaha palaka-paoNvaDe bichAkara prabhu kI bATa dekha rahA hai, taba kucha samaya pazcAt pacayAma dharma ke pravartaka bhagavAn mahAvIra grAmAnugrAma vihAra karate hue guNazIla udyAna me padhArate haiN| tava rAjagRha nagara ke tirAho, (ka) pacayAma-pA~ca mahAvrata-ahimA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya caurAho aura rAjamArgo me kolAhala hone lagA ki bhagavAn mahAvIra guNazIla caityaLXII (udyAna) me padhAra gaye haiM aura logo ke samUha ke samUha bhagavAn kI paryupAsanA karane ke lie jAne lge| usa kolAhala se rAjA zreNika ke adhikAriyoM ko isa vArtA kA patA lagA, taba ve zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahuMce, unhone zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra vadana-namaskAra kiyA aura unakA nAma, gotra pUchA, smRti me dhAraNa kiyaa| tatpazcAt sabhI ekatrita hokara ekAta sthAna me gaye aura vahA~ Apasa me bAtacIta karane lage ki___"he devAnupriyo / zreNika rAjA bhabhasAra jinake darzana ke lie palaka-paoNvaDe bichAye haiM, jinakA nAma-gotra zravaNa karane mAtra se zreNika rAjA harSita hRdaya vAlA ho jAtA hai, ve bhagavAn mahAvIra guNazIla udyAna meM virAja rahe haiN| ata rAjA ko jAkara ye samAcAra kahane caahie| sabhI isa bAta para sahamata ho gye| ___ taba ve rAjA zreNika ke rAjamahala me Aye aura hAtha joDakara, vinayapUrvaka kahane lage-mahArAja kI jaya ho / he devAnupriya ! Apa jinake darzano ke liye lAlAyita rahate hai ve bhagavAn mahAvIra guNazIla udyAna me virAja rahe haiN| jaise hI rAjA zreNika ne yaha savAda sanA, vaha atyanta harSita hokara, apane sihAsana se uThA aura vahIM se bhagavAn mahAvIra ko vadana-namaskAra kiyaa| taba una adhikArI puruSo kA satkAra-sammAna kara unhe jIvikA yogya vipula dAna dekara vidA kiyaa| tatpazcAt nagara rakSaka ko bulAkara kahA-devAnupriya / rAjagRha nagara ko andara aura bAhara se svaccha aura parimArjita kro| usake bAda senApati ko bulAkara kahA ki hAthI, ghoDe, ratha aura padAtika yoddhAgaNa-ina cAra prakAra kI senA ko susajjita kro| tatpazcAt yAnazAlA ke adhikArI ko bulAkara kahA ki devAnupriya / zreSTha dhArmika ratha ko taiyAra karake use yahA~ upasthita kro| rAjAjJA ko prApta kara saba apane-apane kArya me laga gye| yAnazAlA kA prabadhaka yAnazAlA meM aayaa| usane ratha ko nIce utArA, usa para Dhake vastra ko dUra kiyA, jhADa-pocha kara ratha ko svaccha banAyA aura susajjita kiyaa| phira vAhanazAlA me Akara uttama bailo kA pramArjana kara unakI pITha para bAra-bAra hAtha pherakara unake skandha para Dhake hue vastro ko dUra kara alakRta kiyA aura AbhUSaNo se unake zarIra ko sjaayaa| phira una bailo ko ratha meM joDakara cAbuka hAtha me lie sArathi ke sAtha ratha me baiThakara zreNika rAjA ke pAsa ratha ko upasthita kiyA aura nivedana kiyA-svAmin | Apake lie dhArmika ratha taiyAra hai, Apa isa para baitthe| (ka) padAti-paidala
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 91 karNapriya manabhAvana zabda zravaNa kara zreNika rAjA harSita eva satuSTita hotA huA snAna kara, bahumUlya vastrAbhUSaNo se alakRta eva suzobhita hokara calanA mahArAnI ke samIpa Akara use kahatA hai- devAnupriye ! pacayAma dharma ke pravartaka zramaNa bhagavAn mahAvIra tapa, sayama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue guNazIla LXIII caitya me virAja rahe haiN| aise mahAn puruSo kA nAma - gotra zravaNa karane se mahAn phala kI samupalabdhi hotI hai, taba unake darzana, vadana, paryupAsanA, dharma-zravaNa aura vipula artha grahaNa karane se to nizcaya hI mahAn phala hotA hI hai| ataeva apana bhI guNazIla caitya me calakara prabhu ko vadana, namana, satkAra-sammAna karate hue paryupAsanA kare, jo isa bhava aura parabhava me hitakara, sukhakara kSemakara, mokSaprada aura bhava-bhavAntara meM patha - darzaka hogI / mahArAnI celanA atyanta harSita, pramudita aura vinaya bhAva se nareza ke vacano ko svIkAra kara vastrAlakAra se suzobhita hokara bAhya sabhA sthAna me mahArAjA zreNika ke samIpa atizIghra pahu~ca gayI / taba celanA eva zreNika zreSTha, dhArmika eka hI ratha me baiThakara guNazIla udyAna me pahu~ce aura samavasaraNa me virAjamAna prabhu kI paryupAsanA karane lge| vairAgya se vikAra kI ora : calanA eva zreNika kI saundarya chaTA kA digdarzana kara zramaNa nirgrantho eva nirgranthino kA vairAgI mana bhI vikArI bana gyaa| ve bhagavAn mahAvIra ke dharmamArga ko vismRta-sA karate hue zreNika aura celanA ke zArIrika saundarya se samAkRSTa hue bhogAbhilASI bana gye| usa samaya nirgrantho ke mana me isa prakAra ke bhAva paidA hone lage - ba aho | zreNika rAjarSi vizAla Rddhi ke svAmI hai / sampUrNa rAjagRha nagara unakI eka AvAja para sarvasva samarpaNa karane ko taiyAra hai| unakA rAjasI sukha varNanAtIta hai / ata pura me eka se eka rUpa aura saundarya kI sAkSAt deviyA~, unakI mahArAniyA~, apsarAo jaisI pratIta hotI haiM / yaha mahArAnI celanA ke sAtha me sarvAlakAro se vibhUSita aise lagate hai mAno sAkSAt RddhizAlI deva aura devI hI bhUmi para avatarita hue haiN| ataeva hamAre cAritra, tapa, niyama, brahmacaryapAlana aura trigupti kI samyak ArAdhanA kA viziSTa phala ho to hama bhI bhaviSya me zreNika kI taraha abhilaSita bhoga bhoge / nirgranthine bhI citana karane lagI- aho celanA mahArAnI / mahAn RddhivAlI,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya mahApuNyavAna nArI ratna hai, jisako mahArAjA zreNika kA sahavAsa milA, vastrAlakAro se susajjita sAkSAt devI ke samAna yaha rAjA zreNika ke sAtha uttama mAnuSika bhogo ko bhoga rahI hai| yadi hamAre cAritra, tapa, niyama aura brahmacarya pAlanA kA kucha viziSTa phala ho to hama bhI bhaviSya me celanA kI taraha mAnuSika bhoga bhoge to zreSTha hogA / isa prakAra bhagavAn kI sannidhi me samavasaraNa me baiThe hue hI kucha nirgrantha aura nirgranthine mana me sakalpa (nidAna) kara rahe haiN| mahArAjA zreNika aura mahArAnI celanA apanA sthAna grahaNa kara lete haiM / 148 abhayakumAra bhI vahA~ dharma - zravaNa ko upasthita ho jAtA hai aura meghakumAra mahala ke jharokhe meM baiThA dekha rahA hai ki loga jhuNDa ke jhuNDa banAkara eka hI dizA me gamana kara rahe haiN| usane citana kiyA ki Aja kyo itane vyakti eka hI dizA me jA rahe haiM? use svaya samAdhAna nahIM milA taba usane kacukI puruSa ko bulAyA aura usase pUchA- devAnupriya / kyA Aja rAjagRha nagara me indra-mahotsava LXIV, skanda mahotsava LXV, rudra, ziva, vaizramaNa (kubera), nAga, yakSa, bhUta, nadI, taDAga, vRkSa, caitya, parvata, udyAna yA giri kI yAtrA hai 149, jisase bahuta-se ugra yA bhoga kula ke loga eka hI dizA me gamana kara rahe haiM? 1 kacukI puruSa - devAnupriya / Aja rAjagRha nagara me indra mahotsava yAvat giriyAtrA nahIM hai, lekina dharmatIrtha ke sasthApaka bhagavAn mahAvIra samavasRta hue haiN| ve guNazIla caitya me virAja rahe haiM, isalie ugravazIya, bhogavazI" bahuta-se loga udhara jA rahe haiN| meghakumAra yaha savAda zravaNakara atyanta harSita eva pramudita hotA hai| vaha kauTumbika puruSo ko bulAkara cAra ghaTA vAle azva ratha ko taiyAra karavAtA hai| tatpazcAt snAnAdi karake sarvAlakAro se vibhUSita koraTa kI mAlA yukta chatra dhAraNa kara, vipula subhaTa samudAya sahita guNazIla caitya ke pAsa AtA hai / vahA~ bhagavAn ke chatrAdi atizaya dekhakara tathA 150 jabhRkaLAVI evaM 151 vidyAdharoMLXVII ko nIce utarate, Upara caDhate dekhakara ratha se nIce utaratA hai / samavasaraNa pA~ca abhigama sahita praveza karake prabhu kI paryupAsanA karane lagatA hai| (ka) kaMcukI-ata pura kA rakSaka, darabAna (kha) ugravaMzI - jisa kula ko RSabhadeva svAmI ne rakSaka rUpa me sthApita kiyA vaha ugrakula aura usame utpanna ugravaMzI / (ga) bhogavaMzI - jisa kula kI sthApanA bhagavAn RSabhadeva ne pUjya ke sthAna para kI vaha bhogakula aura unake varAja bhogavazI / (gha) vidyAdhara-vidyA ke bala se AkAza meM ur3ane vAlA tathA aneka camatkAra karane vAlA, vaitADhya parvata kI vidyAdhara zreNI me rahane vAlA manuSya
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 93 mahArAjA zreNika, mahArAnI celanA, abhayakumAra, meghakumAra Adi rAjakumAro ko eva samasta upasthita pariSada ko bhagavAn dharmopadeza pharamAne lagate hai| sabhI bahuta hI harSita hokara, ekAgracitta hokara prabhu kI pIyUSavANI kA pAna karane lage haiN| rAjA zreNika to Aja prabhu ke prathama bAra darzana kara dhanya-dhanya ho gayA hai| vaha mana me citana kara rahA hai ki Aja kA dina mere lie atyanta magalamaya hai ki mujhe bhagavAn ke sundara sAnnidhya kA suavasara milA aura isa vizAla janabhedinI ke madhya dharma-zravaNa kA yaha acintya lAbha bhii| vaha to atyanta savega bhAvo se zraddhAbhibhUta hokara prabhu ko nirnimeSa nihAra rahA hai aura unakI amRta dezanA kA madhupAna bhii| isa tallInatA me na jAne kitanA samaya vyatIta ho gayA, patA hI nahIM cala pAyA / bhagavAn kI dezanA pUrNa huI aura rAjA zreNika bhagavAn se bolate haiM-bhate! ApakI dezanA yathArtha hai, rucikara hai, abhilASaNIya hai, satya aura paripUrNa hai| yahI mujhe iSTa hai, abhISTa hai| ityAdi vacano se zreNika apanI jina-pravacana para dRDha AsthA prakaTa karatA hai| usake ina zubha bhAvo se, zubha lezyA se mohanIya karma kI sAta prakRtiyA~, darzanatrika eva anantAnubadhI catuSka kA kSaya ho jAtA hai ora vaha kSAyika samakita prApta kara letA hai 1152 abhayakumAra prabhu kI dezanA se prabhAvita hokara zrAvaka vrato ko grahaNa kara letA hai aura meghakumAra dIkSita hone kA sakalpa grahaNa kara prabhu se nivedana karatA hai-bhagavan ApazrIjI kI divya dezanA zravaNa kara, maiM mAtA-pitA se anumati lekara zrIcaraNo me pravrajita honA cAhatA huuN| taba bhagavAn ne pharamAyA-he devAnupriya | tumhe jaisA sukha ho vaisA karo, kintu dharmakArya me vilamba na kro| isa prakAra aneka vyaktiyo ne aneka tyAga-pratyAkhyAna kiye eva tyAga pratyAkhyAna kara zraddhAbhibhUta rAjA, mahArAnI aura pariSada puna lauTa gyii| sambodhana zramaNa varga ko : samavasaraNa me virAjamAna bhagavAna mahAvIra apane kevalAloka se nirgrantha aura nirgranthino ke mana me Ane vAlI vaikArika bhAvanAo ko jAna rahe the, ataeva pariSadAdi sabhI ke lauTa jAne para nirgrantha eva nirgranthino ko Amatrita karake pharamAne lage - AryoM ! zreNika rAjA eva celanAdevI ko dekhakara tumhAre mana meM unakI taraha mAnuSika bhoga bhogane kA sakalpa pedA huaa| kyA yaha kathana satya hai? nirgrantha aura nirgranthine-haoN. bhagavana yathArtha hai| bhagavAn-he AyuSman zramaNo ! maine jisa dharma kA nirupaNa kiyA hai, vahI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya nirgrantha pravacana satya, zreSTha, pratipUrNa, advitIya, zuddha, nyAyasagata, zalyoM kA sahAra karane vAlA, siddhi, mukti, niyANa eva nirvANa kA mArga hai. yathArtha, zAzvata, dukho se mukti kA mArga hai| isa sarvajJa praNIta dharma ke ArAdhaka siddha-buddha-mukta hokara nirvANa ko prApta karate haiM, saba dukho kA ata karate hai| lekina nidAna karane vAle nahIM / ataeva mai tumhe nidAnaLXVII kA duSphala batalAtA huuN| yo kahakara prabhu nidAna ke bAre me pharamAte haiN| 1. zramaNa kA mAnavIya bhoga sambandhI nidAna : isa nirgrantha pravacana kI ArAdhanA ke lie aneka bhavya jIva upasthita hokara nirgrantha zramaNa eva zramaNI jIvana ko agIkAra karate haiN| sayama jIvana agIkAra karake kadAcit koI nirgrantha bhUkha, pyAsa, sardI, garmI Adi parISaho aura upasargo se pIDita hokara kAmavAsanA ke prabala udaya se grasita ho jAye aura usa samaya kadAcit vaha vizuddha mAtR-pakSapa, pitR-pakSa vAle rAjakumAra ko dekhe ki jaba vaha rAjakumAra rAjamahala se nikalatA hai to usa samaya chatra, jhArI, Adi grahaNa kiye hue aneka dAsa, dAsI aura kaI karmakAra puruSa usake Age-Age calate haiN| usake pIche-pIche uttama azva calate haiM aura dono ora zreSTha hAthI aura unake pIche-pIche zreSTha susajjita ratha calate hai| aneka paidala calane vAle loga chatra, jhArI, tADapatra kA pakhA, zveta cAmara DulAte hue unakA anugamana karate haiN| usa rAjakumAra kA gamanAgamana mahAna Rddhi ke sAtha hotA hai| aneka loga usakI atyanta bhakti, satkAra aura sammAna karate haiN| isI satkAra-sammAna se vaha sampUrNa dina vyatIta karatA hai aura rAtri me bhI jaba zayana-kakSa me jAtA hai, taba unnata, gambhIra, sukomala, dono ora takiye lagI zayyA sugadhita padArtho kI sugadha se surabhita rahatI hai| vividha prakAra ke maNi-ratno kI chaTA se vaha zayana-kakSa dina kI prabhA ko bhI nirasta karatA huA jyotipuja banA rahatA hai| usa zayana-kakSa me rAjakumAra rUpa aura zIla kI sAkSAt deviyo ke samakakSa apanI prANa-priyAo ke sAtha ghirA, huA kuzala nartako kA nRtya dekhatA huA, madhura gIto ke karNapriya zabdo ko zravaNa karatA huA, aneka prakAra ke vAdyo kI jhakAra se mana ko jhakajhorita karatA huA eva uttama mAnuSika bhogo ko bhogatA (ka) zalya-kATA (mAyA, nidAna, mithyAdarzana zalya) (kha) niyANa-karma se chUTane kA mArga (ga) nirvANa-mokSa, mukti| (gha) mAtR pakSa-nanihAla pakSa (mAtA kA parivAra) (Ga) pitR pakSa-dadihAla pakSa (pitA kA parivAra)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 95 huA vicaraNa karatA hai| jaba vaha kArya ke lie eka sevaka ko bulAtA hai to usake cAra-pA~ca sevaka usake zabdo ko zravaNa kara binA bulAye hI upasthita ho jAte haiM aura ve usa rAjakumAra se pUchate hai - "he devAnupriya ! kaho hama kyA kare? kyA lAye? kyA arpaNa kare? aura kyA AcaraNa kare? ApakI hArdika abhilASA kyA hai? Apake mukha ko kauna-kauna se padArtha svAdiSTa lagate haiM?" isa prakAra usa rAjakumAra ke nirAle ThATha-bATa rahate haiM, jinhe dRSTigata kara vaha parISaha pIDita nirgrantha nidAna karatA hai, mere tapa, niyama aura brahmacarya pAlana kA viziSTa kalyANakArI phala ho to maiM bhI AgAmI kAla me uttama manuSya sambandhI kAma-bhogo ko bhogate hue vicaraNa karU~, yaha mere lie acchA hogaa| __ he AyuSman zramaNo ! isa prakAra vaha nirgrantha nidAna karake, sakalpo kI AlocanA, pratikramaNa kiye binA atima samaya me deha tyAgakara mahARddhi, mahAdyuti, mahAbala, mahAyaza, mahAsukha, mahAprabhA vAle dIrgha, sthiti vAle kisI devaloka me deva rUpa me utpanna hotA hai| vahA~ devaloka me divya sukha bhogatA huA apanI Ayu ke kSINa hone para zuddha mAtR-pitR pakSa vAle ugrakula yA bhogakula me rAjakumAra rUpa me utpanna hotA hai| vaha zizu sukumAla hAtha-paira vAlA, sundara vyajanaka eva lakSaNoM vAlA candra-sama saumya kAtivAlA, surUpa hotA hai| bAlyAvasthA vyatIta hone para vaha bAlaka yuvAvasthA ko prApta karane para apane sadagaNo se paitaka sampatti ko prApta kara letA hai| usake bAhara gamanAgamana karate samaya Age chatra, jhArI Adi lekara aneka nokara-dAsAdi calate haiM aura vaha apane nidAnAnusAra rAjasI ThATha-bATa se apanA jIvana vyatIta karatA hai| usa samaya usa rAjakumAra ko koI zramaNa mahAna kevalI prarUpita dharma kahate hai, taba bhI vaha use nahI sunatA kyoki pUrvakRta nidAna ke pApakArI pariNAma ke kAraNa vaha dharma-zravaNa ke yogya nahIM rhtaa| ataeva mahAn icchAvAlA vaha rAjakumAra mRtyu Ane para kAla karake dakSiNa dizAvartIga naraka me kRSNapAkSikA nairayika rUpa meM utpanna hotA hai tathA bhaviSya me use samyaktva kI prApti durlabha hotI hai| (ka) vyaMjana-zarIra ke zubhAzubha cihna-masa, tila aadi| (sa) lakSaNa-svastikAdi zarIra ke zubhAzubha lakSaNa / (ga) dakSiNa dizAvartI-bhArI karmA jIva nArakI meM dakSiNa dizA meM utpanna hotA hai| (5) kRSNapAkSika-ananta saMmArI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya ataeva he zramaNo | sAsArika bhogo kI abhilASA pApakArI hai| yaha nirgranya / pravacana hI satya hai aura isI se dukha-paramparA kA ata hotA hai| 2. zramaNI kA rAjasI bhoga hetu nidAna : he bhavyoM ! aneka kanyAe~, aneka striyA~ nirgranthI jIvana ko agIkAra karatI hai aura ve kadAcit bhUkha aura pyAsAdi parISaha se pIDita hokara prabala kAmavAsanA ke udaya se kadAcit aisI strI ko dekhatI haiM jo apane bhartA ko iSTa, kAta lagatI hai| vastrAbhUSaNo se alakRta ratno kI peTI kI taraha svAmI dvArA sarakSita hotI hai| prAsAda me gamanAgamana karane para usake Age-Age chatra, jhArI Adi lekara aneka dAsa, bhRtyAdi gamanAgamana karate hai yAvat eka ko bulAne para cAra-pA~ca naukara upasthita ho jAte haiN| usake usa ThATha-bATa ko dekhakara vaha parISaha pIDita nirgranthina nidAna karatI hai ki mere tapa, niyama aura brahmacarya kA viziSTa phala ho to maiM bhI AgAmI kAla me isI strI kI taraha manuSya sambandhI kAma-bhogoM ko bhogate hue vicaraNa karU~ to yaha zreSTha hogaa| __he AyuSman zramaNo! vaha nirgranthina nidAna karake usa nidAna kI AlocanA, pratikramaNa kiye binA deha tyAga kara devaloka me deva rUpa me utpanna hotI hai| vahaoN divya devaRddhi kA upabhoga karake vaha ugravazIya yA bhogavazIya bAlikA rUpa me utpanna hotI hai| usa atyanta sukumAra deha vAlI bAlikA ko yuvAvaya prApta hone para usake mAtA-pitA anurUpa pati se usakA pANigrahaNa kara dete haiN| apane usa pati ko vaha strI iSTa, kAta, priya, manojJa, atIva manohara, dhairyasampanna, vizvAsapAtra, sammata, bahumata, anumata aura ratna ke piTAre ke samAna sarakSaNa yogya lagatI hai| usa strI ke gamanAgamana karate samaya usake Age chatra, jhArI Adi lekara aneka dAsa-dAsI, naukara Adi calate haiM yAvata eka ko bulAne para binA bulAye hA cAra-pA~ca sevaka sevA me upasthita ho jAte haiM aura atyanta vinaya se pUchata haiM-he devAnupriya / hama kyA kare? Apake lie kyA lAye? isa prakAra vaha strI manuSya sambandhI bhoga bhogatI hai, taba use koI tapa-sayama ke mUrtarUpa zramaNa mahAna kevalI prarUpita dharma kahate haiM to vaha pApakArI nidAnazalya ke kAraNa kevalI prarUpita dharma ko zravaNa nahIM karatI aura vaha utkRSTa abhilASAA ke kAraNa mRtyu prApta hone para dakSiNa dizAvartI naraka me kRSNapAkSika nairayika ke rUpa me utpanna hotI hai| 3. zramaNa kA strI banane hetu nidAna : he AyuSman zramaNo ! yaha nirgrantha pravacana hI satya yAvat samasta dukho kA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya: 97 ata karane vAlA hai| he zramaNo / koI nirgrantha kevalI prarUpita dharma kI ArAdhanA karate hu parISaha se pIDita prabala mohakarma ke udaya se eka uttama bhoga bhogane vAlI pati kI prANapriyA preyasI ko dekhakara nidAna karatA hai puruSa kA jIvana dukhamaya hai kyoki kSatriya puruSa yuddha me jAte hue aneka prakAra ke zastro ke prahAra se pIDita hote haiM, lekina striyo kA jIvana kitanA sukhamaya hotA hai / ataeva yadi mere samyak Acarita tapa, niyama aura sayama kA phala mile to maiM bhI bhaviSya me strI sambandhI uttama bhogo ko bhogatA huA vicaraNa karU~ to yaha zreSTha hogA / 1 1 he AyuSman zramaNo / vaha nirgrantha usa nidAna kI AlocanA kiye binA kAla karake devaloka me paidA hotA hai / tatpazcAt nidAnAnusAra strI banatA hai, phira strI paryAya bhogakara kRSNapAkSika dakSiNa dizAvartI nairayika banatA hai aura AgAmI bhavo me use samyaktva prApta karanA durlabha hotA hai / yaha usa nidAna kA pApakArI phala hai| 4. zramaNI kA puruSa banane ke lie nidAna : AyuSman zramaNo / yaha nirgrantha pravacana hI satya aura sabhI dukho kA ata karane vAlA hai / kevalI prarUpita dharma kI ArAdhanA ke lie koI nirgranthina zramaNI dharma svIkAra kara parISaha se bAdhita hokara vizuddha mAtR-pitR pakSa vAle ugravazI yA bhogavazI puruSa ko dekhatI hai yAvat use dekhakara vaha nidAna karatI hai strI jIvana dukhamaya hai, vaha paratatratA kI beDiyo me jakaDA hai| vaha to ekAkI kisI bhI gaoNvAdi me nahIM jA sktii| jaise Ama, bijaurA, ikSu khaNDa Adi aneka manuSyo ke AsvAdana yogya, icchita aura abhilASaNIya hote haiM, vaise hI strI bhI aneka manuSyo ke AsvAdana yogya, icchita aura abhilASaNIya hotI hai / ata strI kI apekSA puruSa kA jIvana sukhamaya hotA hai| yadi samyak rUpa se Acarita mere tapa, niyama aura brahmacaryAdi kA viziSTa phala ho to meM bhI AgAmI kAla me uttama puruSa sambandhI kAma bhogo ko bhogate hue vicaraNa karU~, yahI zreSTha hogaa| isa prakAra vaha zramaNI nidAna karake AlocanA, pratikramaNa kiye vinA devaloka me paidA hotI hai, puna nidAnAnusAra puruSa bana jAtI hai aura bhogoM ko bhoga kara dakSiNa pathagAmI kRSNapAkSika nairayika ke rUpa meM paidA hotI he, use bhava-bhavAntara me samyaktva kI prApti durlabha hotI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 5. zramaNa - zramaNI dvArA paradevI paricAraNa nidAna : he AyuSman zramaNo / kevalI prarUpita dharma hI satya hai yAvat saba dukho kA ata karane vAlA hai| aise kevalI prarUpita dharma kI ArAdhanA ke lie upasthita hokara koI nirgrantha yA nirgranthina mAnuSika bhogo se virakta ho jAye aura vaha yaha soce "mAnavIya kAmabhoga adhruva, azAzvata aura nazvara hai / mala-mUtra - zleSma-vAta-pitta-kapha-zukra eva zoNitajanya haiM, durgandhita zvAsocchvAsa tathA mala-mUtra se paripUrNa haiM / vAta-pitta-kapha ke Agamana dvAra rUpa haiM, ye avazyameva pahale athavA pIche tyAgane yogya hai, lekina jo UparI devaloko me deva rahate haiM ve anya devo kI deviyo ko adhInastha karake unake sAtha, apanI deviyo ke sAtha eva vikurvita deviyo ke sAtha viSaya sevana karate hai / " ataeva mere samyak Acarita tapa, niyama aura brahmacarya kA viziSTa phala ho to maiM bhI bhaviSya me aise divya bhogo ko bhogatA huA / bhogatI huI vicaraNa karU~, yaha zreyaskara hogA / aisA nidAna karake vaha nirgrantha yA nirgranthina deva rUpa me utpanna hotA / hotI hai| vahA~ vaha anya kI deviyo ke sAtha, apanI deviyo ke sAtha, svavikurvita deviyo ke sAtha bhoga bhogate hue Ayu samApta hone para ugravazI bhogavazI kumAra ke rUpa me paidA hotA / hotI hai, jahA~ aneka naukara, dAsa Adi usakI sevA me salagna rahate hai| usa samaya use koI tapasvI zramaNa-mAhana kevalI prarUpita dharma sunAtA hai to vaha zravaNa karatA/karatI hai, lekina zraddhA nahIM kara sakatA/sakatI, yaha nidAna kA pApakArI pariNAma hai / vaha vahA~ se marakara dakSiNa dizAvartI kRSNapAkSika nairayika ke rUpa me paidA hotA / hotI hai aura bhaviSya me use samakita kI prApti durlabha hotI hai / 6. zramaNa - zramaNI dvArA svadevI paricAraNa kA nidAna : he AyuSmAna zramaNo / yaha kevalI prarUpita dharma hI satya yAvat saba dukho kA ata karane vAlA hai / koI nirgrantha yA nirgranthina kevalI prarUpita dharma kI ArAdhanA ke lie upasthita hokara, parISaha se pIDita hokara mAnavIya kAmabhogo se virakta hokara aisA citana kare - manuSya sambandhI kAmabhoga anitya, azAzvata haiM, ye zukra- zoNita- mala-mUtrAdi se janita eva avazya tyAjya haiM, ataeva jo Upara devaloka me deva rahate hai, ve apanI vikurvita deviyo ke sAtha eva apanI deviyo ke sAtha viSaya sevana karate haiM, ve zreSTha hai| yadi mere tapa, sayama eva brahmacarya kA viziSTa phala ho to maiM bhI aisA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya: 99 mahAn Rddhi vAlA / vAlI deva banakara, divya bhogo ko bhogU to zreSTha hogA / aisA nidAna karake vaha sAdhu/ sAdhvI marakara deva banakara pUrva sakalpAnusAra apanI vikurvita deviyo / devo ke sAtha yA svaya kI deviyo / devo ke sAtha divya bhoga bhogatA hai| vaha Ayu kSaya hone para RddhizAlI puruSa banatA hai / aneka dAsa-dAsI usakI sevA me rahate hai aura samaya Ane para zramaNa mAhana se vaha kevalI prarUpita dharma bhI zravaNa karatA hai, lekina usa para zraddhA nahIM karatA / vaha anya darzana ko svIkAra kara usakA AcaraNa karatA hai aura parNakuTI me rahane vAlA tApasa, gaoNva ke samIpa vATikA me rahane vAlA tApasa, adRSTa hokara rahane vAlA tAtrika banatA hai| vaha prANa, bhUta, jIva aura sattva kI hisA se virata nahIM banatA aura isa prakAra kI mizra bhASA kA prayoga karatA hai - mujhe mata mAro, dUsaro ko mAro | mujhe mata Adeza karo, dUsaro ko Adeza karo / mujhe mata pIDita karo, dUsaro ko pIDita karo / mujhe mata pakaDo, dUsaro ko pakaDo / mujhe mata bhayabhIta karo, dUsaro ko bhayabhIta kro| isa prakAra vaha mAnavI sambandhI kAmabhogo me gRddha hokara atima samaya me deha tyAga kara kilviSika me paidA hotA hai| vahA~ se cyavakara puna bheDa bakare ke rUpa me paidA hotA hai / I he AyuSman zramaNo / yaha nidAna kA pApakArI pariNAma hai ki vaha kevalI prarUpita dharma para ruci nahI rakhatA / 7. zramaNI - zramaNa kA deva sambandhI bhoga hetu nidAna : he zramaNo ! koI sAdhu yA sAdhvI yAvat mAnavIya kAma-bhogo se virakta hokara yaha soce manuSya sambandhI kAmabhoga to adhruva yAvat tyAjya hai, lekina jo UparI devaloka me deva haiM, ve anya devo kI deviyoM ke sAtha eva svaya vikurvita deviyo ke sAtha viSaya-sevana nahIM karate, kintu apanI deviyo ke sAtha ratikrIDA karate hai / yadi mere bhI samyak Acarita tapa, niyama aura brahmacarya kA kalyANakArI viziSTa phala ho to AgAmI kAla me maiM bhI isa prakAra ke divya bhogo ko bhogatA huA vicaraNa karU~, to zreSTha hogA / aisA nidAna karake koI nirgrantha / nirgranthina deva banakara mAtra apanI hI deviyo (ka) kilvipika - antyaja deva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya ke sAtha divya bhoga bhogatA hai, Ayu ke kSaya hone para Rddhi-sampanna puruSa banatA hai| vaha kevalI prarUpita dharma zravaNa kara usa para zraddhA, pratIti eva ruci rakhatA hai, vaha marakara kisI devaloka me paidA hotA hai, lekina vaha kisI bhI prakAra kA pratyAkhyAna svIkAra nahI kara sakatA, yaha usake nidAna kA pApakArI pariNAma hai / 8. zramaNa kA zrAvaka banane ke hetu nidAna : he AyuSman zramaNo / kevalI prarUpita dharma hI satya yAvat sabhI dukho kA ata karane vAlA hai| isa dharma kA AcaraNa karane vAlA koI nirgrantha / nirgranthina yAvat mAnava ko azAzvata jAnakara, unase virakta banakara yaha soce ki mere samyak Acarita isa tapa, niyama aura brahmacarya kA viziSTa phala ho to maiM bhaviSya me vizuddha mAtR-pitR pakSa vAlA ugravazI, bhogavazI puruSa banakara zramaNopAsaka banU~ / jIvAjIva kA jJAtA banakara AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karU~ to yaha zreSTha hogA / aisA vicAra karake vaha mRtyu ko prApta hokara deva banatA hai / vaha divya Rddhi kA upabhoga karake Ayu kSaya hone para RddhizAlI puruSa banatA hai, jisakI sevA me bahuta se naukara, dAsAdi rahate hai| usako koI sAdhu kevalI prarUpita dharma sunAtA hai to vaha sunatA hai, usa para zraddhA, pratIti, ruci karatA hai / zrAvaka ke grahaNa yogya vrato ko grahaNa karatA hai, lekina pUrvakRta nidAna ke kAraNa sAdhu nahIM banatA / yaha nidAna kA pApakArI pariNAma hai| vaha zrAvaka varSo taka zrAvaka paryAya kA pAlana karatA hai / ata me salekhanA sArA karake devaloka me deva banatA hai| 9. nirgrantha kA zramaNa banane hetu nidAna : he AyuSman zramaNo / kevalI prarUpita dharma hI satya rUpa hai, yAvat samasta dukho kA aMta karane vAlA hai| usa dharma me yatna karatA huA koI sAdhu yAvat mAnavIya bhogo se virakta banakara soce ki mAnuSika bhoga adhruva yAvat tyAjya haiN| deva sambandhI bhoga bhI bhava paramparA baDhAne vAle haiM, ataeva avazyameva tyAjya haiN| ataeva mere dvArA samyak Acarita tapa, sayama aura brahmacarya kA phala ho to maiM bhaviSya me antakula, prAntakula, tucchakula, daridrakula, kRpaNakula yA bhikSu kula me puruSa banU~ jisase mai pravrajita hone ke lie suvidhApUrvaka gRhavAsa kA parityAga kara sakU~ to zreSTha hogA / aisA nidAna kara vaha nirgrantha / nirgranthina deva rUpa me utpanna hote haiN| vahA~ para divya deva sambandhI bhogo kA upabhoga kara vaha nidAnAnusAra puruSa rUpa me
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 101 utpanna hotA hai aura aneka naukarAdi sadaiva usakI sevA me tatpara rahate hai| vaha Rddhisampanna puruSa kisI nirgrantha ke dvArA kevalI prarUpita dharma ko zravaNa karatA hai, usa para ruci rakhatA hai, gRhatyAgI sAdhu banatA hai, lekina usa bhava me siddha nahIM bntaa| vaha sayama paryAya kA pAlana kara salekhaNA sathArA karake deva rUpa me paidA hotA hai| usa nidAna ke pApakArI pariNAma ke kAraNa vaha usa bhava me siddha nahIM bntaa| 10. anidAna se mukti : he AyuSman zramaNo ! jo nirgrantha pravacana kI ArAdhanA ke lie upasthita hokara tapa-sayama me parAkrama karatA huA kAma-rAgAdi se sarvathA rahita sampUrNa cAritra kI ArAdhanA karatA hai, vaha usI bhava me arihata, kevalI, sarvajJa sarvadarzI bana jAtA hai| vaha sampUrNa loka me saba jIvo ke sarvakAlIna bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| vaha atima samaya me sampUrNa karma kSaya kara mokSa prApta kara letA hai| yaha nidAna rahita sAdhanA kA kalyANamaya pariNAma hai jisase vaha usI bhava me siddha ho jAtA hai yAvat sabhI dukho kA ata kara detA hai| isa prakAra upasthita zramaNa-zramaNiyo ne bhagavAn ke mukha se nidAna eva anidAna kA varNana zravaNa kara bhagavAn mahAvIra ko vadana-namaskAra kiyA aura vadana-namaskAra karake pUrvakRta nidAnazalyo kI AlocanA, pratikramaNa karake yathAyogya prAyazcitta rUpa tapa svIkAra kiyaa|154 isa prakAra prabhu ne nidAna ke bAre meM vistRta nirUpaNa kiyaa| nidAna ko Avazyaka sUtrakAra ne Abhyantara zalya-AtmA kA kaoNTA kahA hai| jaise kaoNTA jaba taka lagA rahatA hai, vaha tana kI samAdhi bhaga karatA hai| isI prakAra nidAna rUpI kaoNTA bhI jaba taka lagA rahatA hai vaha cAritra aura mukti me bAdhaka banakara khaTakatA rahatA hai isalie AtmAbhimukhI sAdhu ko nidAna nahIM karanA caahie| yahA~ bhagavAn ne nau prakAra ke nidAna batAye hai, lekina nidAna kI koI sakhyA nizcita nahIM hai| samavAyAga satra me kahA hai-vAsudeva, prativAsudeva niyamA nidAnakRta hote hai| cakravartI nidAnakRta bhI hote haiM aura nidAna rahita bhii|155 anya koI bhI koNika Adi kI taraha nidAna kara sakatA hai| tapa, sayama eva brahmacaryAdi kA pAlana karane vAlA hI nidAna karatA hai aura vaha apanI lAlasA ka kAraNa tapa, sayama ko daoNva para lagA detA hai| asta, nidAna karane vAlA dukha-paramparA kA ata nahI kara sktaa| isalie bhagavAna ne anidAna kI preraNA dAha, jo pratyeka zramaNa-zramaNI evaM sadagRhastha ke lie anukaraNIya hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya megha kA nirveda : idhara meghakumAra bhagavAn kI divya dezanA se virakta banA ratha para ArUDha hotA hai| vaha sampUrNa mArga me vairAgyamaya bhAvo se ota-prota banakara sasAra-tyAga kA dRDhIbhUta sakalpa kara letA hai aura mArga kI parisamApti hone para ratha se utarakara apane mAtA-pitA ke pAsa pahuMca jAtA hai| ___ vahaoN para pahuMcate hI mAtA-pitA se bolA-maoN, pitAjI ! mujhe prabhu kA upadeza rucikara lagA hai, ata ApakI AjJA milane para maiM pravrajyA agIkAra karanA cAhatA hU~ | meghakumAra ke vacano ko zravaNa karate hI maoN mUrchita hokara jamIna para gira paDatI hai| taba use pakhe Adi se havA karake sacetana karate hai| hoza me Ane para mAtA kahatI hai-beTA ! tU merA ikalautA putra hai| tere binA eka pala bhI rahanA mere lie atyanta kaThina hai| beTA / maiM terA kSaNa-bhara bhI viyoga sahana nahIM kara sakatI, isalie jaba hama kAlagata ho jAye, taba tuma sayama agIkAra kara lenaa| megha-mAtAzrI kauna jAnatA hai, kauna pahale jAyegA aura kauna bAda me jAyegA? isalie Apa mujhe AjJA pradAna kara diijie| mAtA-pitA-beTA ! abhI to tU yuvAvasthA prApta hai| isa yauvana me pahale manuSya sambandhI kAmabhoga kA bhoga karale, usake pazcAt sayama agIkAra kara lenaa| megha-mAtA-pitA | bhoga to nazvara haiN| ve avazyameva tyAga karane yogya haiN| ve karmabadha ke sthAna hai| ata aba bhoga bhogane me merI abhIpsA nahIM hai| mAtA-pitA-megha ! sayama talavAra kI dhAra para calane ke samAna suduSkara hai| nage paira calanA, keza lucana karanA, ghara-ghara se maoNga kara lAnA, lUkhA-sUkhA AhAra grahaNa karanA aura saradI-garamI sahana karanA atyanta kaThina hai| tU baDA sukumAla zarIra vAlA hai| ataeva tU sayama kA pAlana nahI kara paayegaa| megha-mAtA-pitA | sayama kAyaroM ke lie duSkara hai| zUravIra to sayama me Ane vAle parISaho ko samabhAvapUrvaka sahana karate haiM, unake lie sayama duSkara nahIM hai| bahuta samajhAne ke pazcAt bhI jaba megha kA vairAgya aDiga rahatA hai, taba mAtA-pitA ata me meghakumAra se kahate haiM ki mAtra eka dina kA rAjya grahaNa karake phira sayama lenaa| taba meghakumAra mauna rahate haiM aura unakA rAjyAbhiSeka karate hai| tatpazcAt unhe pUchate haiM ApakI kyA AjJA hai? / meghakumAra kahatA hai-rAjyakoSa me se eka lAkha svarNamudrAe~ nikAlakara nAI ko kezakartana hetu deo, do lAkha svarNa mudrAo se pAtare aura rajoharaNa mgvaaoN| unakI AjJAnusAra eka lAkha svarNamudrAe~ dekara nAI se cAra agula keza
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 103 choDakara keza kartana karavAye aura do lAkha svarNamudrAe~ se pAtare eva rajoharaNa kutrikApaNa se mgvaayaa| nApita dvArA kATe gaye kezo ko maoN dhAriNI ne zveta vastra me rakhA ki jaba-jaba ghara me utsavAdi hoge to meghakumAra ke ina kezo ko dekhakara unakA smaraNa kara skuuNgii| tatpazcAt eka hajAra puruSo dvArA vahana karane yogya zivikA taiyAra karavAI aura meghakumAra ko vastrAlakAro se vibhUSita kara pAlakI me bitthaayaa| eka hajAra puruSa usa zivikA kA vahana karane lge| usa zivikA ke Age ATha magalaLA cale-1 svastika, 2 zrIvatsa, 3 nadAvarta, 4 vardhamAna, 5 bhradAsana, 6 kalaza, 7 matsya aura 8 darpaNa / isa para jaya-ghoSo ke nAro se mahI gujita karate hue meghakumAra kI pAlakI guNazIla caitya taka phuNcii| vahA~ pAlakI se nIce utara kara meghakumAra, jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahA~ aayaa| taba usake mAtA-pitA bhagavAna mahAvIra se kahate hai-bhagavana hamArA yaha ikalautA putra hame atyanta priya hai| hama isake nAma-zravaNa ke lie lAlAyita rahate haiN| yaha hamAre hRdaya ko Ananda dene vAlA hai| yaha janma-maraNa ke bhaya se udvigna hokara ApazrI ke caraNo me pravrajita honA cAhatA hai| hama ise ziSya-bhikSA ke rUpa me zrIcaraNo me samarpita kara rahe haiN| Apa isa ziSya ko agIkAra kiijie| prabhu mahAvIra ne mAtA-pitA kI isa bAta ko samyaktayA svIkAra kiyaa| tatpazcAt meghakumAra IzAna koNa me gayA aura vahA~ jAkara usane AbhUSaNa, mAlA, alakAra Adi utaare| maoN ne dhavala vastra me AbhUSaNAdi grahaNa kiye, tadanantara vilApa karatI huI, karuNa krandana karatI huI, azru TapakAtI huI meghakumAra se kahatI hai-cAritra kA uttama bhAvo se pAlana krnaa| sayama-sAdhanA me Alasya mata karanA, bhaviSya me hamAre lie bhI sayama prApta karane kA suyoga hove, aisA sahayoga denaa| isa prakAra zikSA dekara mAtA-pitA lauTa jAte hai| meghakamAra ne pacamuSTi loca kiyA, tatpazcAt prabhu mahAvIra ke samIpa AyA, unheM vidhivat vadana-namaskAra kiyA aura prabhu se nivedana kiyA-bhate / mujhe sasAra kI Aga se nikAlakara sayama ke upavana kA mArga btaaye| mujhe Apa pravrajita kre| bhagavAna ne meghakamAra ko pravrajita kara sayama mArgaLINI para samArUDha kiyaa| dina sayama-sAdhanA me vinaya pUrvaka'57 vyatIta huaa| vyatIta ho rAtri me zayana kA samaya AyA aura kramaza sabake sastAraka bichane lge| dIkSA paryAya ke kramAnusAra meghakumAra kA sastAraka (vichaunA) dvAra ke pAsa lagAyA gyaa| (ka) kutrikApaNa-aisI devAdhiSThita dukAna jahA~ svarga, mRtyaloka eva pAtAla meM rahane vAlI vastu mila ske|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya cakkhupradAtA bhagavAn mahAvIra : __ megha muni ne apane sastAraka para zayana karanA prArambha kiyA, lekina rAtri ke prathama prahara me aneka sAdhu vAcanA lene ke lie, prazna pUchane ke lie, dharmakathA ke lie usa daravAje se koI AtA hai, koI jAtA hai, isake pazcAt koI paraThanA karane ke lie A rahA hai, koI jA rahA hai| antima prahara me bhI vAcanAdi ke lie koI A rahA hai, koI jA rahA hai| isa prakAra usa dvAra se rAtri-bhara sAdhuo kA nirgamana eva praveza hotA rhaa| taba jAtA-AtA koI sAdhu megha muni kA saghaTTA karatA hai, koI ullaghana karatA hai| koI paira para Takkara lagAtA hai, koI hAtha para, koI mastaka para, usake zarIra para pairo kI dhUli se rajakaNa hI rajakaNa ho gye| rAtri me vaha kSaNa-bhara bhI so na skaa| aba megha muni kA mana glAni se bhara gyaa| citana kiyA oha ! jaba maiM gRhavAsa me thA taba sabhI muni merA Adara-satkAra karate the, lekina Aja rAtri me ahaha | muniyo ne merA ghora apamAna kiyA hai| eka kSaNa bhI mujhe sone nahIM diyaa| maiM isa taraha sAdhu jIvana kA pAlana nahIM kara sktaa| prAta kAla hone para mujhe puna gRhavAsa meM jAnA ucita hai| isa prakAra Arta bhAvo se rAtri vyatIta hone para sUryodaya ke pazcAt megha muni bhagavAn ko vadana-namaskAra karake paryupAsanA karane lge| prabhu bole-megha / tumhAre mana me muniyo ke kAraNa aise vicAra utpanna hue haiM ki maiM prAta kAla hone para ghara calA jaauuNgaa| kyA yaha satya hai? megha-haoN bhte| bhagavAn-megha isase pahale atIta ke tIsare bhava kA tuma smaraNa kro| jaba tuma vaitADhya parvata kI talahaTI para sumeruprabha nAmaka hasti the| suDaula, sugaThita, balazAlI zarIra vAle eka hajAra hAthiyo ke svAmI tathA aneka hasti kalabhoM para Adhipatya karate hue unakA rakSaNa karate hue, svAmitva aura netRtva kara rahe the| tuma aneka hathiniyo aura unake bacco ke sAtha vividha prakAra kI krIDAe~ karate hue vaitADhya parvata kI talahaTI me ghUmate hue Ananda kA anubhava karate th| eka bAra grISma Rtu ke jyeSTha mAsa me bhISaNa garamI me patto kI ragaDa se bhayakara dAvAgni laga gyii| taba aneka pazu-pakSI bhayabhIta hokara idhara-udhara dauDane lge| usa samaya tuma bhI bhayakara garjanA karate hae hathiniyo eva hasti kalabho ke sAtha dauDane lge| dauDate-dauDate tuma sabase bichuDa gye| pyAsa ke mAre tumhAre (ka) sastAraka-DhAI hAtha pramANa zayyA, vichonA, darbha yA kambala kA vichonA (kha) nirgamana-nikalanA (ga) hasti kalabha-hAthI kA baccA (gha) dAvAgni-jagala me lagane vAlI Aga
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 105 kaTha zuSka bana rahe the| taba tuma binA ghATa ke hI kIcaDa kI adhikatA vAle sarovara me pAnI pIne utara gye| vahA~ tumane pAnI pIne ke lie sU~Da phailAI, lekina tumhArI sU~Da pAnI na pI skii| tumane kIcaDa se nikalane kA prayAsa kiyA, parantu bAhara nikalane ke bajAya tuma kIcaDa me dha~sate hI cale gye| usa samaya eka naujavAna hAthI vahaoN para AyA, jisako tumane pahale kabhI mAra kara apane jhuNDa se bAhara nikAla diyA thaa| usa hAthI ne tumhe kIcaDa me phaeNsA dekhA, dekhate hI use pUrvavaira kA smaraNa ho AyA aura usane apane tIkSNa dA~ta se tumhArI pITha bIdha DAlI / vaira kA badalA lekara vaha hAthI pAnI pIkara lauTa gyaa| usa data prahAra se tumhAre zarIra me bhISaNa vedanA paidA huI jisako tumane sAta dina-rAta taka bhogA / taba tuma 120 varSa kI Ayu pUrNa karake kAlamAsa me kAla karake jambUdvIpa ke dakSiNArdha bharata me gaMgA mahAnadI ke kinAre vidhyAcala parvata para eka hathinI ke garbha me paidA hue| nau mAsa pUrNa hone para basanta Rtu tumhArA janma huaa| me tuma bAlyAvasthA se hI cacala svabhAva ke the / yuvAvasthA prApta hone para usa yUtha kA yUthapati" hAthI mara gayA / tuma yUtha ke mAlika bne| hasti samUha kA vahana karane lge| tumhArA nAma meruprabha thaa| tuma yuvA hathiniyo ke peTa me sU~Da DAlate hue eva unake sAtha vividha krIDAeN karate hue vicaraNa karane lge| taba eka bAra grISmakAla me jyeSTha kI garmI se dAvAnala kI jvAlAo se vana- pradeza jalane lge| taba tuma bhayabhIta hokara hathiniyo aura hasti-zizuo sahita idhara-udhara dauDane lge| usa samaya tumane socA ki aisA dAvAnala maine pahale kahIM dekhA hai| nirantara socate-socate tumhe jAtismaraNa" jJAna ho gayA / tuma apanA pUrvabhava, sumeruprabha hAthI kA, jAnane lage aura aba dAvAnala se bacane ke lie tuma socane lage ki vidhyAcala kI talahaTI me eka bar3A maNDapa bnaauuN| taba tumane varSAkAla me khUba varSA hone para gagA mahAnadI ke kinAre 700 hAthiyo ke sAtha milakara eka yojana kA vizAla maNDapa banAyA / vahA~ ghAsa, patte vRkSAdi ko ukhADa kara pheka diyA aura sukhapUrvaka vicaraNa karane lgaa| ekadA grISmakAla Ane para usa jagala me bhayakara dAvAnala lagA / tuma svanirmita maNDapa kI ora gaye / maNDapa zera, cIte Adi jagalI jAnavaro se paripUrNa bharA (ka) yUtha-mamUha (kha) yUthapati-samUha kA svAmI (ga) jAtismaraNa - pUrva janma kA smRti sUcaka jJAna (mati jJAna kA eka bheda )
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya thaa| tuma vahA~ gaye aura vahA~ khaDe ho gye| usa samaya tumhAre zarIra me khujalI clii| tumane khujalI karane ke lie eka paira U~cA uThA liyaa| taba jagaha kI sakIrNatA se eka kharagoza vahA~ para A gyaa| usa kharagoza para dayA karake tumane paira Upara uThAkara rkhaa| 2/2 dina taka paira U~cA rakhane se anukampA ke kAraNa tumhArA sasAraparitta huA aura manuSyAyu kA badha kiyA 158 dAvAnala zAta hone para paira nIcA rakhane kA prayAsa kiyA, lekina paira nIce rakhA nahIM gyaa| tuma dhaDAma se dharatI para gira pdde| tIna rAta-dina vedanA sahana kara tuma meghakumAra ke rUpa me utpanna hue| tuma kramaza yuvA hue aura sayama agIkAra kiyaa| megha ! jarA citana karo, jaba tuma hAthI the, tumhe samyaktva bhI nahIM thA, taba bhI prANiyo kI anukampA se, jIva mAtra kI anukampA se paira adhara rakhA, nIce nahIM ttikaayaa| tuma sahanazIla bane rahe to isa bhava me to tumane apane utthAna, bala', vIrya, puruSAkAra, parAkrama se sayama liyA hai| tumhe rAtri me zramaNo ke hAtha kA sparza huA, paira kA sparza huA yAvat tumhArA zarIra dhUli-dhUsarita ho gyaa| tuma use samyak prakAra sahana na kara ske| binA kSubdha hue sahana na kara ske| adIna bhAva se sahana na kara ske| zarIra ko nizcala rakhakara sahana na kara ske| bhagavAn ke vacano ko zravaNa kara zubha pariNAmo se megha muni ko jAti-smaraNajJAna huaa| ve apane pUrvabhava kA vRttAnta samyakrUpeNa jAnane lge| harSAnvita hokara unhone bhagavAn ko vadana kiyA aura nivedana kiyA-bhate! Apa mujhe dUsarI bAra pravrajita karane kI kRpA kraave| taba prabhu ne unhe puna pravrajita kiyA aura ve samyaktayA tapa sayama me lIna raha gyAraha ago kA adhyayana karane lge|159 pahahastI : secanaka : megha muni kI dIkSA ke pazcAt rAjA zreNika ke putra nandISeNa kI dIkSA prabhu ke mukhAravinda se huI, aisA itihAsa me ullekha milatA hai| nandISeNa kA jIva kisa prakAra rAjagharAne me janmA, usake jIvana kA rocaka vRttAnta upalabdha hotA hai, vaha isa prakAra hai - pUrvakAla me eka yajJakartA brAhmaNa thaa| usane eka dAsa ko naukara rUpa me rakhA aura usa dAsa se pUchA ki tu kyA legA? taba usane kahA-brAhmaNo ko (ka) saMsAraparitta-sasAra kama karanA (arthAt arddhapudgala parAvarta sasAra paribhramaNa zepa rahanA) (kha) utthAna-viziSTa zArIrika ceSThA (ga) bala-zArIrika zakti (gha) vIrya-Atma vala (Ga) purUSAkAra-puruSArtha (ca) parAkrama-paurupazakti
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 107 jimAne ke bAda jo rasoI bace, basa, mujhe to vaha rasoI cAhie aura kucha nahIM brAhmaNa ne dAsa kI isa bAta ko svIkAra kara liyaa| vaha brAhmaNo ke jImane ke bAda jo bhI bacatA use apane pAsa rakhatA aura sAdhu-munirAja kA yoga milane para supAtra dAna detaa| usake pazcAt khuda bhojana krtaa| isa prakAra supAtra dAna kI bhAvanA se usane devAyu kA badha kara liyA aura mRtyu ko prApta hokara devaloka me deva bana gyaa| devaloka kA AyuSya pUrNa kara vaha deva zreNika rAjA ke putra nandISeNa ke rUpa me utpanna huaa| vaha yajJakartA brAhmaNa kA jIva aneka yoniyo me paribhramaNa karane lgaa| idhara eka jagala me hAthiyo ke yUtha me eka yUthapati hAthI diggajakumAra jaisA thaa| vaha socatA thA ki ina hAthiyo kA svAmI anya koI hAthI na bana jAye, isalie jo bhI hastI kalabha paidA hotA to vaha janmate hI usako mAra ddaaltaa| eka bAra yUtha me rahI huI hathinI garbhiNI ho gyii| yajJakartA brAhmaNa kA jIva usa hathinI ke garbha meM aayaa| taba usa sagarbhA hathinI ne vicAra kiyA ki yaha pApI yUthapati, jo bhI zizu janmatA hai, use mAra DAlatA hai| mai bhI jisa zizu kA prasava karU~gI use yaha mAra ddaalegaa| isalie mujhe apane garbhastha zizu ke sarakSaNa ke lie koI upAya karanA caahie| usa hathinI kA mAtR vAtsalya hilore lene lgaa| usa vAtsalya ke rasa se abhibhUta hokara vaha mAyAjAla se paira lagaDAtI calane lgii| bahuta dino se hAthI se milane lgii| hAthI ne socA-isa hathinI kA svAsthya ThIka nahIM, ise vizrAma kI apekSA hai, ata hAthI bhI nizcinta-sA bana gyaa| eka bAra vaha yUthapati hastI dUra calA gayA aura hathinI apane mastaka para tRNa kA pUlA lekara tapasviyo ke Azrama me aayii| use skhalita paira se calate hae dekhakara tapasviyo ke mana me karuNA kA sacAra huA aura ve tapasvI usakI paricaryA karane lge| samaya Ane para usane eka sundara hastI zizu ko janma diyaa| hathinI apane bacce kI rakSA ke lie use Azrama me choDakara apane yUtha me calI gayI aura svasthatA kA anubhava karane lgii| avasara dekhakara gupta rIti se Azrama me apane zizu ko dugdhapAna karAne, usakI paricaryA karane jAtI thii| vaha bAla kalabha zane -zanai tapasvI Azrama me baDA hone lgaa| tapasvI usa bAla kalabha ko pakca, nIvAra tathA zallakIpa ke kavala khilAkara atyanta prema se pAlana kara rahe the| vaha hastI-zizu bhI tapasviyo ke sAtha krIDA karatA thaa| apanI saeNDa me jala se paripUrNa ghaDe latA aura vRkSo kA sicana karatA (ka) nIvAra-tRNa dhAnya (kha) rAllako-eka vRkSa vizeSa jo hArthiyoM ko bahuta priya hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya thA / tapasviyo ne vRkSo kA sicana karane se usakA nAma secanaka rakha diyA | vaha secanaka pramANopeta ago vAlA, saumya, sundara rUpa vAlA, U~ce mastaka vAlA, sukhada skandha vAlA thaa| usakA pichalA bhAga varAha ke samAna nIce jhukA huA thaa| vaha lambe udara vAlA, lambe hoTha vAlA eva lambI sU~Da vAlA thA / usakI pITha khIce hue dhanuSa ke samAna AkRti vAlI thI / sAre zarIra ke avayava gola, puSTa eva pramANopeta the | pUcha cipakI huI thii| paira kachue jaise paripUrNa eva manohara the| bIso nAkhUna zveta, nirmala, cikane eva nirupahata the / usake ujjvala daoNta nikalane lage the / zanai zanai taruNAI ko prApta vaha atyanta sundara dikhane lagA / eka bAra vaha taruNa secanaka hastI nadI ke tIra para pAnI pIne ke lie gayA / sayoga se use vahA~ ApagA ke taTa para vaha yUthapati hastI dikhAI diyaa| taba secanaka ne dekhA, yaha kahA~ se AyA hai? isake sAtha yuddha karanA cAhie aura yUthapati ne socA ki yaha dUsarA hastI kahA~ se AyA? isake sAtha yuddha karanA caahie| dono paraspara yuddha karane lge| secanaka atIva balazAlI thA / usane dA~to ke svalpa prahAra se yUthapati ko mAra DAlA aura svaya yUtha kA mAlika bana gayA / eka dina usane vicAra kiyA ki merI mAtA ne jaise kapaTa karake mujhe Azrama me rakhA, baDA hokara maiMne mere pitA ko mAra DAlA, vaise hI koI sagarbhA hathinI isa Azrama me kapaTa se kisI hAthI ko rakhegI to vaha bhI mujhe mAra DAlegA isalie isa Azrama ko hI naSTa kara denA cAhie / yahI soca vaha tapasviyo ke Azrama ko naSTa-bhraSTa karane lagA / jahA~ janmA, jina tapasviyo ne apane hAtho se kaura dekara jise baDA kiyA, jina tapasviyo ne usakI nirantara paricaryA kI, Aja vaha una tapasviyoM ke Azrama ko apanI mRtyu ko rokane ke lie chinna-bhinna kara rahA hai / mRtyu ! use tIrthaMkara bhagavAn bhI roka nahIM pAye / use kauna roka sakatA hai| vaha to zAzvata satya hai lekina Azcarya hai ki maraNazIla prANI bhI maranA nahIM cAhatA aura amara banane ke lie kisa-kisa prakAra prayAsa kara letA hai / vaha secanaka aba tapasviyoM ke lie kaSTadAyI bana gayA / pratidina Azrama kI zobhA ko chinna-bhinna karane lagA / yahA~ taka ki tapasviyo kA rahanA bhI duSkara ho gyaa| taba anyanta khinna hokara tapasvI rAjA zreNika ke pAsa pahu~ce aura unhone samrAT se nivedana kiyA- rAjan ! eka hastI sarva-lakSaNo se sampanna rAjakAryo me kAma Ane yogya hai / vaha madonmatta banA Azrama ko chinna-bhinna kara rahA hai| yadi Apa use yahAeN le Ate haiM to rAjya kI zobhA me bhI cAra cA~da laga jAyege aura hama tapasvI bhI sukha-zAtipUrvaka araNya meM nivAsa karege / (ka) varAha- sUara (kha) nirUpahata - rogAdi se mukta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 109 tapasviyoM kI vArtA zravaNa kara rAjA bolA - rAjakarmacAriyo sahita mai svaya tumhAre sAtha calatA hU~ / yo kahakara rAjA tapasviyoM ke sAtha cala detA hai / vahA~ jAkara secanaka ko pakar3a lete hai / use rAjya me lAte hai aura usake pairo me saoNkala bA~dha dete haiN| secanaka apanI sU~Da, pU~cha aura kAno ko sthira kara AsAnI se saoNkala ba~dhavA letA hai| taba tapasvI secanaka ko saoNkaloM se Abaddha dekhakara tiraskAra karate haiN| are khala ! tU kitanA adhama hai ! hamane tujhe kitane yatno se pAlA aura tUne hamAre hI Azrama ko chinna-bhinna kiyA / isI kA duSpariNAma tujhe bhoganA paDa rahA hai / araNya ke sukha kA tyAga kara saoNkalo me ba~dhA rahanA paDa rahA hai| secanaka socatA hai, jarUra ina tapasviyo ne rAjA se merI zikAyata kI hai, isIlie rAjA ne mujhe saoNkalo se bA~dhA hai, ata maiM aba ina tapasviyo ko majA cakhAtA heNuu| aisA vicAra kara usane taDAtaDa taDAtaDa badhana toDa diye / badhanamukta banakara usane tapasviyo ko uThA-uThAkara dUra pheka diyA aura svaya jagala kI ora bhAga gyaa| rAjA zreNika usa hAthI ko vaza me karane ke lie azvArUDha hokara apane putro Adi sahita jagala me gayA aura cAro tarapha se use ghera liyA / vaha hAthI mAno vyantara ke prakopa se grasta ho, isa prakAra apane prabala bala kA paricaya detA huA sabhI mahAvato kA tiraskAra karatA huA madonmatta banA huA, kisI ke vazIbhUta nahIM hotA huA bhayakara uchala-kUda macA rahA thA / taba nandISeNa ne use baDe prema se sambodhita kiyA / nandISeNa kI vANI ko zravaNa kara use avadhijJAna huA / kinhIM AcAryo ke matAnusAra use jAti-smaraNa jJAna paidA ho gayA aura vaha bilakula zAta, prazAta bana gayA / taba nandISeNa usake samIpa AyA, daoNta para paira rakhakara ArUDha huA aura secanaka ke kuma-sthala para tIna bAra muSTi se prahAra kiyA jisase mAno vaha hastI pUrNa zikSita ho gyaa| aba use rAjya me lAte hai aura rAjA use apane paTTahastI ke rUpa meM niyukta kara detA hai| idhara zreNika rAjA rAjya kA sacAlana kara rahA hai, udhara rAjagRha me bhagavAn padhAre hue haiN| meghakumAra ne sayama agIkAra kara liyA hai| jAgaraNa : naMdISeNa kA : eka dina nandISeNakumAra bhI bhagavAn mahAvIra kI dharmadezanA zravaNa karane gyaa| bhagavAn kI dezanA zravaNa karake nandISeNa virakta banA aura ghara Akara (kha) adhama- pApI (ka) khala-duzmana (ga) kuMbha sthala - hAthI kA mastaka- lalATa sthala
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga- dvitIya 110 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, usane mAtA-pitA se sayama grahaNa karane kI AjJA maaNgii| mAtA-pitA ne aneka yuktiyo se nadISeNa ko samajhAne kA prayAsa kiyA, lekina jaba vaha nahIM mAnA to mAtA-pitA ne sayama kI anumati de dI / taba AkAzavANI huI- nandISeNa / abhI tumhAre bhogAvalI karma avaziSTa haiM, ata kucha samaya gRhastha me rahane ke pazcAt sayama grahaNa karanA / nadISeNa kA vairAgya bhAva prabala thA / usame lIna banA vaha socane lagA- merA sakalpa dRDha hai, maiM zreSTha cAritra paryAya kA pAlana karU~gA to karma svata hI naSTa ho jAyege / puna devavANI huI- nandISeNa ! tuma merI bAta mAna lo, merI bhaviSyavANI mithyA nahIM hogI / nandISeNa ne isa AkAzavANI kI upekSA kI aura vaha bhagavAn ke pAsa Akara sayama grahaNa kara letA hai / kinhIM - kinhI AcAryo kI yaha dhAraNA hai ki nandISeNa ko sayama lene ke lie bhagavAn ne manA kiyA, parantu prabala yoga hone se usane cAritra agIkAra kara liyA / yaha bAta kama sagata lagatI hai, kyoMki bhagavAn to prabala yoga ko jAna hI rahe the, phira manA karane kA koI aucitya nahIM dikhatA / nandISeNa muni aba sayama me satata jAgarUka rahane lage / tapasyA se unhone apane zarIra ko kRzakAya banA liyA / ve tapa-teja se atyanta tejomaya zarIra vAle bana gye| lekina nikAcita bhogAvalI karmoM kA udaya hone vAlA thA / aba indriyoM ke viSaya nandISeNa ke mana ko vihvala banAne lge| taba socA- asayama me jAne se sayama me maranA acchA hai, taba kabhI ve zastra se ghAta karane kI socate to devatA zastra ko dhAra rahita banA dete / jaba agni me kUdate to devatA use zItala banA dete / parvata se girane kA prayAsa karate to devatA bacA lete aura kahate - nandISeNa / tumhAre nikAcita karmo kA bhoga abhI bAkI hai aura vaha bhoga to tIrthaMkara bhagavato ko bhI bhoganA paDatA hai / nandISeNa muni aba bhI devo kI bAta mAnane ko taiyAra nahIM thA / eka bAra ekAkI vihAra karane vAle nandISeNa muni bele-bele pAraNA karate the / bele ke pAraNe me eka dina muni nandISeNa anAbhoga" doSa se prerita hokara gaNikA ke bhavana me sayogavaza pahu~ca gaye aura gaNikA ko saddharma ke lie sambodhita kiyA / taba gaNikA ne kahA- mujhe dharma nahIM, dhana cAhie aura vaha muni kI kRzakAyA ko dekhakara khilakhilA kara ha~sa paDI / taba muni ne usake upahAsa ko zAta karane ke (kha) nikAcita - jinakA vipAkodaya hotA, aime karma (ka) kRzakAya - dubalA-patalA (ga) anAbhoga -anajAna
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 111 lie eka tinakA liyA aura pUrvopArjita labdhi se ratno kA Dhera kara diyaa| muni nandISeNa ratna Dhera kara lauTane lage to gaNikA ne kahA-prANanAtha ! Apa kahA~ padhAra rahe haiN| Apa cale jAyege to maiM apane prANo kA utsarga kara duuNgii| eka kSaNa bhI Apake binA ekAkI rahane me maiM samartha nahIM huuN| yo vividha prakAra se vilApa karatI huI apane kaTAkSo se muni ko vaza me kara letI hai| muni bhI usake prema-pAza me badhakara pratijJA karate haiM ki maiM pratidina dasa vyaktiyo ko pratibodha dekara pravrajyA ke lie bhagavAn mahAvIra ke pAsa bhejUMgA aura jisa dina dasa vyakti taiyAra nahIM hoge usa dina puna sayama le luuNgaa| isa prakAra pratijJA karake sayama veza kA parityAga kara gaNikA ke sAtha bhoga bhogane lagate haiN| nandISaNa muni dasa vyaktiyo ko pratibodha dene ke pazcAt hI bhojana grahaNa karate haiN| aisA karate-karate unake eka dina bhogAvalI karma kSaya ho gye| taba nau vyakti hI unake pratibodha se taiyAra hue| atyadhika pratibodha dene para bhI dasavaoN vyakti taiyAra nahIM huaa| idhara bhojana taiyAra hone para gaNikA ne bulAvA bhejA, lekina nandISeNa apanA abhigraha pUrNa nahIM hone se nahIM gaye aura ve sonI ko pratibodha dene lge| taba atyadhika dera hone se gaNikA svaya AI aura bolI-svAmina! maiMne pahale rasoI taiyAra kI vo kharAba ho gayI, puna dubArA bhojana banAyA vo nIrasa ho jaayegaa| isalie Apa bhojana grahaNa kara lo| nandISeNa ne kahA-nahIM, merI pratijJA pUrNa na ho pAI, isalie maiM sayama agIkAra kruuNgaa| aisA kaha kara nandISeNa bhagavAna mahAvIra ke zrIcaraNo me cale jAte haiM aura AlocanA karate hue sayama agIkAra kara lete haiN|100 rAjakumAra megha eva nandISaNa apanI sayamI yAtrA kA AnandapUrvaka nirvahana kara rahe hai| bhagavAn ke caraNo me sarvatobhAvena samarpita banakara apanI AtmA para lage karmo kA AvaraNa dUra karane me tatpara haiM aura bhagavAn mahAvIra ne rAjagRha varSAvAsa me aneka bhavyAtmAo ko dharma-patha para agrasara kara jIvana me zAzvata sukha pAne kA mArga prazasta kara diyA / AtmakalyANakArI mArga batAkara bhavyAtmAo kA uddhAra kara bhagavAn mahAvIra samIpavartI kSetra me vicaraNa kara rahe hai| rAjagRha kA samrAT zreNika bhagavAna mahAvIra kA ananya upAsaka bana gayA aura mahArAnI celanA to vivAha pUrva hI jina-dharmAnurAgiNI thI lekina rAjA zreNika ke cAritra mohanIya karma kA pragADha udaya thA, jisake kAraNa vaha zrAvaka vrata bhI agIkAra na kara skaa| usake mohanIya karma kA udaya thA aura bhogAvalI karma avaziSTa the| isalie vaha mahArAnI celanA ke praNaya sUtra meM Avaddha rahatA thaa| vaha (ka) bhogAvalI-bhogane yogya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya aneka prakAra kI krIDAeN karake rati-sukha kA anubhava karatA thA / kabhI jalakrIDA karatA huA kRSNarAja ke samAna usakI vizAla keza rAzi ko kholatA aura kabhI bA~dhatA to kabhI kezara - kastUrI se usake gAtra para Alekhana karatA thA / kabhI madhura-madhura praNayAlApa se celanA ko samAkRSTa banAne me Atura rahatA thA / bhayakara zizira Rtu kA samAgama ho cukA thA / uttaradiggAmI zItala pavana kaleje me ThiThurana paidA karane lagA / zrImata loga agIThI jalAkara, gAtra para kezara Adi kA vilepana kara, zItakAlIna vastro ko dhAraNa kara, garbhagRha me baiThakara zItakAla kA samayayApana karane lage / parantu nirdhana loga, jinake lie zizirakAla abhizApa bana kara upasthita huA, pahanane-oDhane ke vastro ke abhAva me bar3e, bUDhe, bAlaka ThiThura-ThiThura kara baiThe-baiThe jADe kI rAte vyatIta kara rahe the| ghara me rahe hue daravAjo ke abhAva me TATa-paTTiyo se chanakara Ane vAlI havA kaleje me tIra kI taraha cubhana paidA kara rahI thI / jhuggI-jhopaDiyo me rahane vAle loga kAla rAtriyo kI taraha ina zItakAlIna rAtriyo ko ghAsa-phUsa jalAkara jaise-taise vyatIta kara rahe the| aise zItakAla kI pracaNDatA me sAdhaka - jIvana me ghora parISaha paidA hote haiN| mAtra 72 hAtha vastra'' sAdhu ke lie aura 96 hAtha vastra 62 sAdhvI ke lie rakhane kI bhagavAn kI AjJA hai| itane sImita vastra, rajAI - bistara kA parityAga, paira me jUte-cappala pahanane kA tyAga aura kisI bhI prakAra kI agni kA sevana nahIM karanA | 163 kitanI kaThina caryA, tisa para jaisA sthAna mila jAye vahIM para rahanA aura svaya ke lie nirmita AhAra- pAnI grahaNa nahIM karanA / aho ! kitanI kRccha sAdhanA hai, parantu AtmAbhimukhI sAdhaka deha para rahe hue mamatva kA parityAga kara detA hai| isalie vaha zItakAlIna parISaha ko samabhAvapUrvaka sahana karatA huA apanI nirdoSa sayamIcaryA kA pAlana karatA hai / isI zizira Rtu kI ka~paka~pAtI ThaMDa me vicaraNa karate hue bhagavAn mahAvIra pdhaare| prabhu ke padhArane ke samAcAro ko zravaNa kara rAjA zreNika eva celanA bhagavAn ko vadana-namaskAra karane hetu gye| jaba ve prabhu ko vadana- namaskAra karake puna lauTa rahe the to dopahara vyatIta ho cukA thA / rAste me unhone eka pratimAdhArI muni ko uttarIya rahita jalAzaya se kucha dUra zIta kI AtApanA lete hue dekhaa| unhe dekhakara zreNika eva celanA vadana- namaskAra karane ke lie ratha se nIce utarate haiM aura vadana- namaskAra karake puna rathArUDha hote haiN| ( ratha meM) celanA - are dhanya hai| munirAja ko jo isa bhayakara zItakAla me AtApanA le rahe hai / (ka) uttarIya or3hane kA vastra
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 113 zreNika-haoN, muni-jIvana kI sAdhanA sarvottama hai| bhagavAn mahAvIra ke sAdhako kI caryA atyanta kliSTa hai| celanA-deha-mamatva-parityAga kA yaha utkRSTa udAharaNa hai| zreNika-haoN, muni indriya vijetA hote haiM, isI kAraNa ve karmavRnda ko samApta kara anuttara gatika ko prApta karate haiN| celanA-aise zItakAla me apane ko koI bistara kA parityAga karanA paDe zreNika-suduSkara hai, suduSkara hai| (patha samApta ho jAtA hai, dono rAjabhavana me cale jAte haiM) mahaloM meM Aga : ___ kucha hI samaya pazcAt sUrya astAcala kI ora calA jAtA hai| rAtri ke Agamana ke sAtha hI zItala pavana ke jhoke zarIra me kampanna paidA kara rahe haiN| karpUra kI dhUpa se suvAsita vAsagRha me zreNika apanA rAjakIya kArya sampUrNa kara calA jAtA hai aura jahA~ celanA zayana kara rahI thI. vahI jAkara svayameva vizrAma karane lagatA hai| ardharAtri ke samaya nIda me zreNika ke zItala hAtha kA sparza celanA ke lagatA hai to usake muMha se sItkAra kI dhvani nikalatI hai| usI samaya celanA ko pratimAdhArI muni kA smaraNa ho AtA hai aura mu~ha se zabda nikalate haiM-"are | kitanI jabaradasta ThaDa hai| isa ThaDa me unakA kyA hogA?" aisA bolakara puna so jAtI hai| rAjA zreNika celanA ke ina zabdo ko zravaNa kara bhramita ho jAtA hai aura citana karatA hai vastuta celanA durAcAriNI strI hai| mai isase kitanA prema karatA hU~ aura yaha kisI dUsare kA smaraNa kara rahI hai| aba kyA karanA cAhie isako koI kar3I sajA denI cAhie kyA sajA dUM kyA sajA duuN| basa, isI udheDa-buna me sampUrNa rAtri jagate-jagate vyatIta kara detA hai| prAta kAla hone para samrAT zreNika ne abhayakumAra ko bulaayaa| tava abhayakumAra ne turanta upasthita hokara pitR caraNo me praNAma kiyA aura kahA-pitAzrI / Adeza dIjie, Apane kisa kAraNa yAda kiyA hai? zreNika-abhaya / merA pUrA anta pura durAcAra se dUSita hai| isalie tU abhI samasta anta pura ko jalA denaa| isa kArya ko karate hue apanI mAtAo ke prati jarA bhI mamatva mata rkhnaa| (ka) anuttara gati-mokSa (kha) vAsagRha-gAyanakakSa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya abhayakumAra "jo AjJA" kahakara cala detA hai| rAjA zreNika ke mana me uthala-puthala macI hai ki AkhirakAra celanA kA vaha premI hai kauna jise vaha nIda me bhI smaraNa karatI hai| yaha kisase jAnakArI karU~ sahasA rAjA zreNika ko bhagavAn mahAvIra kA smaraNa hotA hai aura citana karatA hai ki ina sabakA yathocita samAdhAna bhagavAn ke zrIcaraNo me mila sakatA hai| aisA socakara zreNika rAjA bhagavAn mahAvIra ke samIpa phuNcaa| idhara abhayakumAra ne socA-yadyapi merI samasta mAtAe~ zIla kI deviyA~ haiM, lekina phira bhI pitA kI AjJA kA pAlana karanA anivArya hai| ata aisA karU~ jisase pita-AjJA kA pAlana bhI ho jAye aura mAtAo ke zIla kI rakSA bhii| yahI soca abhayakumAra ne hAthI bA~dhane kI jIrNa zAlAo me Aga lagA dI, jo anta pura ke pAsa thI aura udghoSaNA kara dI ki anta pura jala rahA hai| rAjA zreNika bhagavAna ke samIpa pahuMca cuke haiN| avasara dekhakara prabhu se prazna karate haiM-bhagavana ! celanA eka pati vAlI hai yA aneka pati vAlI? prabhu ne pharamAyA zreNika ! zIladharma kA pAlana karane vAlI celanA eka pativAlI hai, usa para sadeha karanA vyartha hai| taba zreNika rAjA dauDatA huA apane nagara kI ora jAne lgaa| mArga me hI abhayakumAra mila gyaa| use dekhate hI zreNika ne pUchA-are | kyA anta pura me Aga lagA dI? abhaya-haoN pitAzrI, maine Apake Adeza kA pAlana kiyA hai| zreNika (Aveza meM)-are mAtAo ke mara jAne para tU jindA kaise hai? tU usa Aga me kUdakara kyo nahIM marA? abhaya-pitAzrI maiMne to bhagavAn ke vacano ko jIvana meM utArA hai| maiM akAla mRtyu nahIM mruuNgaa| mujhe to avasara Ane para prabhu kI sannidhi me sayama agIkAra karanA hai| zreNika-are / yaha bahuta burA huA bahuta kharAba huaa| aisA kahate-kahate zreNika mUrchita ho gyaa| abhayakumAra ne havA Adi karake rAjA ko hoza dilAyA aura hoza Ane para kahA-pitAzrI, merI mAtAe~ ata pura me surakSita haiM / yadyapi Apane unhe jalAne kI AjJA dI thI lekina maiMne anta pura me Aga lagAne ke bajAya samIpavartI jIrNa hastIzAlAo me Aga lagA dii| yaha merA aparAdha huA ki maiMne ApakI AjJA kA pUrNarUpeNa pAlana nahIM kiyaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 115 zreNika-abhaya ! tujhe bAra-bAra sAdhuvAda hai| tU vAstava me merA atijAta putra hai| cala, aba anta pura kI ora calate haiN|164 zreNika aura abhayakumAra celanA ke pAsa jAte haiN| taba zreNika pUchatA hai-celanA, rAtri me tU bola rahI thI, unakA kyA ho rahA hogA? usakA tAtparya? celanA-rAjan ! zIta bhayakara thI, taba usa samaya ApakA ThaDe hAtha kA sparza huA to mere mu~ha se sItkAra niklii| maiMne citana kiyA ki makhamalI gadde-rajAiyo me maiM mAtra zIta hasta-sparza se sItkAra karane lagI taba zItakAlIna AtApanA lene vAle una pratimAdhArI muni kA kyA hotA hogA? __ zreNika-oha ! kitanA dharma kA anurAga hai ki nIMda me sAdhuo ke prati tumhArA jabaradasta ahobhAva / tuma vastuta jina-dharmAnurAginI ho, jinezvara upAsikA ho| isa prakAra vArtAlApa se vAtAvaraNa harSamaya bana jAtA hai| eka stambha prAsAda : celanA ke guNo ko dekhakara zreNika kA mana-madhupa nirantara usakI ora samAkRSTa hone lagA aura vaha praNaya ke vAtAyana me jhaoNkakara dekhane lagA ki celanA mujhe sarvAdhika priya hai| ataeva usake lie eka stambha para banane vAle prAsAda kA nirmANa karavAU~ jisase vaha mAno vimAna me rahane vAlI devI kI taraha svecchA se krIDA kara rahI hai| aisA vinizcaya karake zreNika ne abhayakumAra ko bulAyA aura kahA-vatsa! celanAdevI ke lie eka stambha vAle prAsAda kA nirmANa krvaao| abhaya-jaisI AjJA ! yo kahakara abhayakumAra vahA~ se cala diyaa| tatpazcAt abhayakumAra ne sUtradhAra ko bulAyA aura kahA-tuma jagala me jAo aura eka stambha para mahala kA nirmANa ho sake aisA kASTha lekara aao| jaisI AjJA ! yo kahakara sUtradhAra jagala me gayA aura vahA~ jAkara vRkSa kA cayana karane ke lie pratyeka vRkSa kA nirIkSaNa karane lgaa| nirIkSaNa karate-karate vaha eka uttama lakSaNa vAle vRkSa ke pAsa pahuMca gyaa| use dekhakara vicAra kiyA ki dhanI chA~va vAlA, gaganacumbI, phala-phUlo se ladI DAliyo vAlA, moTI zAkhA vAlA. vizAla skandha vAlA yaha vRkSa sAmAnya nahIM hai| isa vRkSa para avazyameva kisI vyantara deva kA nivAsa sthAna hai| ataeva sarvaprathama isa deva kI ArAdhanA karanI cAhie. usake pazcAt vRkSa (ka) atijAta-kula ke gaurava meM vRddhi karane vAlA (kha) sUtradhAra-vaDhaI, dastakAra
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 1 kA chedana, tAki mere aura mere svAmI ke kArya nirvighna samApta ho jaaye| isa prakAra citana karake usa baDhaI ne upavAsa kiyaa| upavAsa karake gadha, dhUpa, mAlyAdi se usa vRkSa ko suvAsita kiyA / tabhI vRkSa Azrita vyantara deva apane Azraya kI rakSA ke lie abhayakumAra ke pAsa AyA aura bolA - kumAra / tuma usa baDhaI ko manA kro| jisa vRkSa kA vaha chedana karane jA rahA hai, vaha vRkSa merA AzrayabhUta hai / svaya tumhArI mahArAnI ke lie eka stambha vAle prAsAda kA nirmANa karavA dU~gA / sAtha hI sarvaRtuo se maMDita, sarva vanaspatiyo se zobhita nandanavana jaisA udyAna bhI banA DAlU~gA / abhayakumAra ne deva se kahA- "ThIka hai / " deva apane sthAna para lauTa gayA aura abhayakumAra ne baDhaI ko jaMgala se bulA liyaa| usane baDhaI se kahA- hamArA sarvakArya siddha ho gayA hai, aba hame prayatna karane kI jarUrata nahIM hai / baDhaI apane sthAna ko lauTa gayA / vyantara deva vacanabaddha thaa| usane apane vacanAnusAra atizIghra eka stambha vAle prAsAda kA eva nandanavana sama udyAna kA nirmANa kara diyA aura abhayakumAra se kahA - kumAra, maiMne apanI pratijJAnusAra prAsAda va udyAna kA nirmANa kara diyA hai| abhayakumAra deva se yaha zravaNa kara samrAT ke pAsa gaye aura vyantara dvArA prAsAda eva udyAna ke nirmANa kI bAta batAI / zreNika yaha zravaNakara atyanta pramudita huA / usane celanA ko vaha prAsAda samarpita kara diyA aura svaya vahA~ celanAdevI ke sAtha vipula bhoga bhogane lagA / AmraharaNa: vidyAgrahaNa : rAjagRha nagara me aneka vyakti aneka kalA-kauzala se sampRkta the / yahA~ eka mAtaga nAmaka vidyA- siddha vyakti rahatA thaa| eka bAra usakI patnI sagarbhA huI / taba use dohada paidA huA-Amraphala khAne kaa| usane apane pati se kahA - svAmin ! mujhe dohada paidA huA hai- Amraphala khAne kA / pati bolA- devI ! akAla me Amraphala kahA~ milegA ? usakI patnI bolI- Apa celanA ke udyAna meM jAo, vahA~ Amraphala mila jaayegaa| usane kahA- ThIka hai| aisA kahakara vaha celanA ke udyAna ke pAsa aayaa| vahA~ usane dekhA AmravRkSa para paripakva Amraphala laTaka rahe the, lekina vaha vRkSa bahuta U~cA thA aura udyAna se bAhara rahakara usame se toDanA sabhava nahIM thA / vaha vahA~ dekhakara calA gyaa| rAtri me AyA, apanI vidyA se DAlI nIce kI aura svecchA se Amraphala toDakara ghara le gayA /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 117 dUsare dina prAta kAla mahArAnI celanA sadA kI bhA~ti udyAna me paribhramaNa karane lgii| aneka taruvRndo kI zobhA nihAratI - nihAratI vaha AmravRkSa ke samIpa pahu~cI / AmravRkSa kI ora dRSTi jAte hI vaha daga raha gayI / socane lagI- are yaha kyA? kisane Amraphala curAye ? itane Amra bagIce me se kahA~ gAyaba ho gaye? vaha soca-socakara becaina ho gayI, lekina use samAdhAna nahIM milA / AkhirakAra vaha rAjA zreNika ke pAsa pahu~ca gayI / zreNika ne celanA ko dekhakara pUchA-isa samaya tuma yahA~ ? celanA - are ! kyA batAU~, vATikA me se koI vyakti Amraphala curA kara le gayA hai / lagatA hai koI zAtira cora hai / zreNika - kaba le gayA? celanA - lagatA hai, rAtri me le gayA kyoki kala subaha taka to saba kucha ThIka thA / zreNika - acchA, cora kA patA lagAtA hU~ / zreNika rAjA ne abhayakumAra se kahA - abhaya / celanA kI vATikA me se koI Amraphala curAkara le gayA hai| vRkSa kI DAliyA~ U~cI thI, lagatA hai kisI vidyA ke bala se usane DAliyA~ nIcI karalI aura Amraphala curA liye| usa cora kA patA lagAnA jarUrI hai| vaha asAmAnya cora anta pura me bhI kabhI corI kara sakatA hai| abhayakumAra-pitAzrI thoDe samaya me hI cora kA patA lagAtA hU~ / yo kahakara abhayakumAra kArya me vyasta ho gayA / cora kA patA lagAne ke lie nityaprati nagara me ghUmane lagA / eka dina ghUmate-ghUmate abhayakumAra eka sthAna para pahu~cA jahA~ nATaka hone vAlA thA / janatA kI bahuta bhIDa ekatra thI lekina naTa-maNDalI kA Agamana nahIM huA thA / saba naTa - maNDalI kA itajAra kara rahe the| taba avasara kA lAbha uThAte hue abhayakumAra ne kahA- jaba taka naTa- maNDalI nahIM AtI, me tumako eka kathA sunAtA hU~ aura yo kahakara kahAnI sunAnA prArambha kiyA aura vahA~ baiThI janatA ekAgra mana se zravaNa karane lagI / prAcIna kAla me basantapura nAmaka eka nagara thA / vahA~ eka jIrNa (nirdhana) seTha rahatA thaa| usake eka kanyA thI / vaha uttama vara pAne ke lie kAmadeva kI pUjA karane lgii| isa hetu vaha pratidina udyAna se corI karake puSpa laatii| puSpoM ke nirantara curAye jAne se udyAna ke mAlI ne eka dina socA ki puSpa-cora ko pakaDanA cAhie
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya dekhakara bhagavAn se pUchA-bhate ! hama ApazrIjI ke darzanArtha A rahe the taba mArga me eka navajAta bAlikA paDI thii| maiM svaya usake pAsa gayA lekina usake zarIra se bhayakara durgandha phUTa rahI thii| vahA~ khaDA rahanA muzkila thaa| bhagavan, hama usa laDakI ko vahIM choDakara A gye| usakA bhaviSya kyA hai? vaha laDakI kahA~ se AI hai? usake zarIra me se durgandha kyo A rahI hai? zreNika rAjarSi ke pUchane para prabhu ne pharamAyA-zreNika | rAjagRha ke pAsa pradeza me dhanamitra nAmaka eka zreSThI rahatA thaa| usa zreSThI kI patnI ne samaya Ane para eka kanyA ko janma diyA, jisakA nAma dhanazrI rkhaa| vaha dhanazrI zanai-zanai baDI hone lagI aura kramaza yauvana avasthA ko usane samprApta kara liyaa| zreSThI ne yogya vara dekhakara kanyA kA vivAha taya kara diyA / grISma Rtu me vivAha kI tithi taya kara dii| jora-zora se vivAha kI taiyAriyAM calane lgii| utsava prArambha ho gayA tabhI sudUra kSetra se vihAra karake eka muni zreSThI ke yahA~ para gocarI hetu pdhaare| seTha ne apanI putrI se kahA-beTI ! munirAja Aye haiM, tuma supAtra dAna kA lAbha le lo| apane pitA kI preraNA se vaha muni ko AhAra baharAne lgii| usa samaya muni ke zarIra va kapaDo se pasIne kI gadha A rahI thii| usane citana kiyA-are prabhu kA zAsana vaise to sarvottama hai, lekina yadi snAna karane kI chUTa rahatI to kitanA acchA hotaa| basa, itanA-sA muni ke prati jugupsA bhAva paidA huA aura usane jIvanaparyanta isa bhAva kI AlocanA nahIM kI, prAyazcitta nahIM liyA to vaha mRtyu Ane para kAla karake rAjagRha nagara kI nagaravadhU ke garbha me paidA huI / gaNikA ne garbha girAne kA bahuta upAya kiyA lekina saba upAya nirarthaka rhe| usa gaNikA ne samaya Ane para eka kanyA ko janma diyaa| usa kanyA ke zarIra se bhayakara durgandha A rahI thii| gaNikA ne usa kanyA ko viSThA kI taraha saDaka para pheka diyA aura vahI kanyA tumhe rAste me dikhAI pdd'ii| bhate / isa kanyA kA bhaviSya kyA hai? zreNika dvArA pUchane para bhagavAn ne pharamAyA-zreNika ! isane dukha bhoga liyA hai, aba isake sukha kA samaya Ane vAlA hai| ATha varSa kI umra hone para yaha tumhArI rAnI banegI 1166 zreNika-bhagavana ! maiM kaise pahacAnUMgA ki yaha vahI durgandhA hai? bhagavAn-eka bAra anta pura me krIDA karate hue yaha tumhArI pITha para caDhakara haeNsegI, taba tuma jAna lenA ki yaha vahI durgandhA hai| __ zreNika-aho ! ghora Azcarya hai ki yaha durgandhA merI patnI banegI . patnI bnegii| inhIM vicAro me DUvA rAjA zreNika prabhu ko vadana- namaskAra karake lauTa gyaa| rAste me usane durgandhA ko dekhane kA prayAsa kiyA, lekina khUba khojane para
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 121 bhI use vaha kanyA nahIM milii| zreNika rAjA apane prAsAda me praviSTa huaa| idhara durgandhA ke zarIra kI durgandhaLAXII vyapagata huii| vaha sar3aka para paDI thI aura eka badhyA AbhIrI yuvatI udhara se gujrii| usane durgandhA ke rUpa aura lAvaNya ko dekhA / use dekhakara usane usa bAlikA ko uThA liyaa| apane ghara le gayI aura vAtsalya-bhAva se ota-prota usakA lAlana-pAlana karane lgii| cora banA acora : rAjagRha nagara me jahA aneka dAtAra loga paidA hue vahIM para bhISaNa utpAta macAne vAle cora-luTere bhI, jinhone janatA me trAhi-trAhi macA dii| aise-aise luTere bhI bhagavAn kI vANI zravaNakara sasAra-sAgara se tira gye| unhIM luTero me eka thA-rohiNeya cor| usake pitA kA nAma thaa-lohkhur| vaha lohakhura rAjagRha nagara ke samIpa vaibhAragiri kI viSama kandarA me rahatA thaa| vaha raudrarasa kI tIvratA ko dhAraNa karane vAlA, paradravya haraNa aura parastrI haraNa me pAragata thaa| nagara ke mahala aura bhaDAra para svaya kA Adhipatya jamAte hue vaha nirantara nirbhaya hokara corI karatA thaa| usakI rohiNI nAmaka patnI AkRti eva ceSTA me mAno usakI pratikRti thii| eka bAra rohiNI ne eka putra kA prasava kiyA, jisakA nAma rohiNeya rakhA / rohiNeya bhI yuvA hokara lohakhura ke patha kA anukaraNa karane lgaa| cauryakarma meM vaha itanA niSNAta bana gayA ki usane apane pitA ko bhI pIche choDa diyaa| lohakhura aba apane jIvana kI antima ghar3iyA~ gina rahA thA, taba usane __ apane putra rohiNeya ko bulAyA aura kahA-beTA ! maiM jIvana kI antima zikSA tumhe denA cAhatA huuN| rohiNeya-kahie pitAzrI ! ApakI AjJA mujhe zirodhArya hai| lohakhura-beTA, tU corI karane saba jagaha jAnA, lekina eka bAta kA khayAla rakhanA ki jahA~ bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa ho, vahA~ upadeza zravaNa karane mata jaanaa| rohiNeya-pitAzrI ! ApakI AjJA mujhe zirodhArya hai| lohakhura putra ke vAkya zravaNa kara atyanta harSita huA aura usane usI samaya apane prANo kA vyutsarga kara diyaa| pitA ko paraloka pahu~cA huA jAnakara rohiNeya ne pitA kI pArthiva deha kA antima saskAra kiyA ora tadanantara vaha cauryakarma me salagna ho gyaa| vaha apane cIryakarma se rAjagRha nagara me bhayakara utpAta macAne lgaa| __ bhagavAn bhI grAmAnugrAma vihAra karate hue caudaha hajAra muniyo sahita rAjagRha (ka) kaMgarA-guphA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya nagara pdhaare| devo ne rAjagRha me samavasaraNa kI racanA kI usa samaya rohiNeya cora rAjagRha nagara meM corI karane gyaa| usake pAsa me gagana gAminI pAdukAeM thI aura vaha rUpa parAvartanI vidyA bhI jAnatA thA isalie dina ke samaya bhI vaha eka ghara meM ghusakara corI karane lgaa| paDausiyo ko patA lagA loga ekatrita ho gaye vaha bhAgA to jaldI-jaldI me gagana-gAminI pAdukAe~ vahI raha gyii| jisa mArga se bhAga rahA thA udhara hI bhagavAn kA samavasaraNa thaa| jaise hI bhagavAn kA samavasaraNa usake dRSTipatha me AyA, usane citana kiyA "are ! yaha bhagavAn kA samavasaraNa hai, yadi maiM idhara se nikalUMgA to pitR AjJA bhaga kA doSa lagegA, lekina rAjagRha me jAne kA isake atirikta anya koI mArga bhI nhiiN| taba kyA karU~ ? vApisa lauTa jAU~ ? nahIM nahIM vApisa to nahIM jaauuNgaa| are haoN! aisA karatA hU~ ki apane dono karNa chidro ko aguliyo se Dhaka letA huuN| taba merA kArya bhI ho jAyegA aura pitA kI AjJA kA pAlana bhii| yahI zreSTha upAya hai|" yahI citana kara usane apane karNa-kuharo me aguliyA~ DAla lI aura samavasaraNa ke samIpa se gujarane lgaa| lekina honahAra balavAna hai, isAna socatA kucha hai aura ghaTita hotA kucha aura hai| tamannAe~, tamannAe~ hI raha jAtI haiN| rohiNeya cora jaise hI samavasaraNa ke samIpa se gujara rahA thA, vaise hI usake paira me kaoNTA laga gayA, kaoNTA bhI aisA, jisako nikAle binA Age kadama rakhanA asambhava thaa| taba usane eka hAtha ko kAna se haTAkara kaoNTA nikAlanA prArambha kiyA aura prabhu kI vANI usake kAno me halacala paidA karane lgii| kyoki niSedha me AkarSaNa hotA hai, pratikAra ke prati utsukatA jAga jAtI hai| usakA hAtha kaoNTA nikAla rahA hai to kAna prabhu kI vANI ko grahaNa kara rahe haiN| prabhu pharamA rahe hai - ___ "jinake caraNa dharatI para sasparzita nahIM hote, jinake netra nirnimeSa rahate haiM, jinake gale meM dhAraNa kI haI puSpa mAlA khilatI haI rahatI hai, jinakA gAtra sveda eva rajakaNo se rahita hotA hai, ve deva hote haiM / 167 prabhu ke ina vacano ko zravaNa kara rohiNeya citana karatA hai "oha | maiMne bahuta suna liyA mujhe dhikkAra hai dhikkAra hai|" ora vaha jaldI se kaoNTA nikAlakara tIvra kadamo se vahA~ se calA jAtA hai| rAjagRha me praviSTa hokara rohiNeya dina-dahADe corI karatA hai| usake pAsa me isa prakAra kA ajana thA, jise vaha oNkho me lagA letA aura adRzya ho (ka) sveda-pasInA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 123 jaataa| isa prakAra nirantara adRzya coriyaoN hone se rAjagRha kI janatA me Ataka phaila gyaa| janatA ke sabra kA bA~dha TUTa gayA aura seTha-sAhUkAro ne milakara rAjA zreNika se eka dina zikAyata kara hI DAlI ki rAjan | Apake rAjya me hame aneka prakAra kI suvidhAe~ haiM, hame kisI prakAra kA koI bhaya nahI hai, lekina eka cora dina-dahADe hamAre gharo ko, hamArI dukAno ko lUTa rahA hai| isase hamAre hRdaya nirantara sazakita ho rahe haiN| rAjA-tumhArI isa samasyA kA samAdhAna kara hI dege, tuma nizcinta rho| rAjA ke AzvAsana se seTha-sAhUkAra Azvasta bana jAte haiN| taba zreNika rAjA kotavAla ko bulAkara kahatA hai-kyA tuma cora ho? yA cora ke bhAgIdAra ho ki tumhAre rahate hue cora nagara ko lUTa rahA hai| taba kotavAla bolA-rAjan ! rohiNeya nAmaka cora isa kadara janatA ko lUTa rahA hai ki vaha dekhane para bhI dikhAI nahIM detA hai| vaha itanA phurtIlA hai ki vidyuta-kiraNo kI bhaoNti uchalatA huA, bandara kI taraha chalaoNga lagAtA huA, eka AvAja lagAye jitane me eka ghara se dUsare ghara jAtA huA nagara kA kilA taka bhI ullaghana kara letA hai| ataeva rAjana maiM use pakaDane me sAmarthyavAna nahIM huuN| __ taba rAjA zreNika ne bhRkuTI tAna lii| usI samaya prajJA ke sAgara abhayakumAra ne kotavAla se kahA-tuma gupta rIti se caturagiNI senA sajAkara nagara ke bAhara paDAva DAla do, jaba cora nagara me praveza kare, taba use pakaDa lenaa| kotavAla ne dUsare dina vaisA hI kiyaa| nagara ke bAhara gupta rIti se paDAva DAla diyaa| prathama dina to rohiNeya AyA hI nahIM aura dUsare dina jaise hI nagara me rohiNeya ne praveza kiyA, senA ne use pakaDakara badI banA liyA aura taba lAkara rAjA ko sauMpa diyaa| rAjA ne use abhayakumAra ko sauMpa diyA ora usa cora se pUchA-tU kahA~ kA rahane vAlA hai? terI AjIvikA kaise calatI he? tU isa nagara me kisalie AtA he aura tumhArA nAma rohiNeya he, kyA yaha bAta satya hai? rAjA ke ina prazno ko zravaNa kara rohiNeya ne vicAra kiyA ki rAjA ko abhI taka mere nAma para sadeha hai? ataeva usakA lAbha uThAnA caahie| yahI socakara rohiNeya bolA-rAjan / meM zAligrAma kA rahane vAlA durgacaNDa nAmaka kuTumbI hai| kisI prayojanavaza maiM rAjagaha me AyA thaa| kisI devAlaya meM rAtri vizrAma ke lie rukA thaa| bahuta rAtri bItane para ghara jAne ke lie nikalA. to ApakA kotavAla pakar3ane lgaa| isake bhaya se trasta huA meM kile kA ullaghana karane lagA to kile ke bAhara rahane vAle sipAhiyo ne mujhe pakaDa liyaa| kyA isa prakAra niraparAdhI vyakti ko pakaDa kara rakhanA nyAyasagata hai?
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya rAjA rohiNeya kI bAta zravaNa kara sazaka bana jAtA hai, vaha gupta rIti se puruSo ko zAligrAma jAnakArI ke lie bhejatA hai| usa rohiNeya ne pahale hI zAligrAma ke logo ko saketa kara rakhA thaa| isalie jaise hI guptacaro ne zAligrAma vAlo se pUchA ki kyA yahA~ para durgacaNDa nAmaka koI kuTumbI rahatA hai? taba gA~va vAlo ne kahA-haoN, lekina isa samaya vaha dUsare gA~va gayA huA hai| guptacaro ne Akara rAjA se vaisA hI nivedana kara diyaa| taba abhayakumAra ne kahA-kapaTa kA jAla atyanta pecIdA hotA hai, usakA anta to brahmA bhI nahIM jAna skte| aba maiM isake cauryakarma kA pardAphAza karatA hU~, yo kahakara abhayakumAra ne sAta majilA, ratnajaTita eka mahala bnvaayaa| vaha prAsAda apanI ramaNIya AbhA se svargopama laga rahA thaa| usa bhavya prAsAda me abhayakumAra ne gadharva sagIta prArambha karavAyA, jisame vaha gadharvanagara-sama abhigujita hone lgaa| tatpazcAt abhayakumAra ne cora ko madyapAna karavAkara use besudha kara diyA aura devadUSya vastra pahinAkara usa mahala kI makhamalI zayyA para use liTA diyA / aneka yuvaka-yuvatiyo ko palaga ke cAro ora vastrAbhUSaNo se parimaNDita" karake aisA khaDA kara diyA mAno usakI sevA me deva aura apsarAe~ khaDI ho| aba jaise hI usa rohiNeya kA nazA utarA, vaise hI devarUpa dhAraNa karane vAle yuvaka-yuvatiyo ne kahA-he nAtha ! ApakI jaya ho| he bhadra ! ApakI jaya ho| isa vizAla vimAna meM Apa hamAre svAmI banakara devarUpa me paidA hue ho| hama ApakA svAgata karate haiM, Apa ina apsarAo ke sAtha vipula deva sambandhI divya bhogo ko bhogo| taba rohiNeya asamajasa kI sthiti me A gayA ki kyA meM vastuta deva bana gayA huuN| usI samaya pratihArI ne kahA-nAtha | Apane pUrvabhava me kaunasA sukRta yA duSkRta kiyA, jisase Apako yaha svarga kA sukha milA hai? taba rohiNeya ne sazayagrasta hokara citana kiyA ki are ! maiM vAstava me devaloka me paidA huA hU~? yA abhayakumAra ne merI parIkSA lene hetu aisA svAga racA hai? aba kaise satya ke nikaTa pahu~cU~ / satya ke nikaTa pahu~cane ke lie mahApuruSo ke vacana hI AzrayaNIya hote haiN| basa, yahI socakara vaha bhagavAn mahAvIra kA smaraNa karane lgaa| taba usake smRtipaTa para bhagavAn mahAvIra ke una vacano kA smaraNa ho AyA ki jaba maiM kaoNTA nikAla rahA thA, taba bhagavAn ne devo kI pahicAna batalAI thii| aba usake anusAra hI parIkSA karake dekhatA hU~ (ka) gaMdharva-gadharva nAmaka vyataroM kA priya saMgIta (kha) gaMdharvanagara-gaMdharva nAmaka vyaMtaroM kA nagara (ga) parimaNDita-susajjita
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 125 ki ye vastuta yaha svarga hai yA abhayakumAra dvArA viracita prapaca hai| aisA hI vinizcaya karake rohiNeya ne una gadharvo aura apsarAo kI ora dekhA aura dekhakara nirNaya karane lagA-"are ! inake to paira dharatI kA sasparza kara rahe haiM, netra TimaTimA rahe haiM, zarIra para motiyo kI laDI kI taraha sveda bidu camaka rahe haiN| ye vastuta deva nahIM, ye abhayakumAra dvArA racita mAyA hai| ataeva rohiNeya ne nizcita hokara usa pratihArI puruSa se kahA-maiMne pUrvabhava me supAtra dAna diyA hai, sadguru kI sevA kI hai| pratihArI-aura koI duSkRtya kiyA ho, vaha bhI btaao| rohiNeya-maiMne koI duSkRtya nahIM kiyaa| pratihArI-sampUrNa jIvana eka jaise svabhAva me vyatIta nahIM hotA, kabhI jIva sukRtya karatA hai to kabhI duSkRtya bhii| isalie corI Adi koI bhI duSkRtya Apane kiyA ho to btaao| rohiNeya-duSkRtya karane vAlA kyA kabhI svarga prApta karatA hai? kyA adhA puruSa parvata para ArohaNa karatA hai? taba vaha pratihArI jAna gayA ki yaha cora aise satya nahIM bolegaa| ataeva usane sArI bAta jAkara rAjA se nivedana krdii| rAjA ne abhayakumAra se kahA ki cora ina upAyo se pakaDA nahIM jA rahA hai, ata hame cora ko choDa denA cAhie kyoki hamane cora ko chala se pakar3A hai| ata nIti kA ullaghana nahI karanA caahie| pitR-vacana ko zirodhArya kara abhayakumAra ne cora ko mukta kara diyaa| mukta hone ke pazcAt rohiNeya ne vicAra kiyA ki mere pitA kI AjJA ko dhikkAra hai ki maiM bhagavAn kA pravacana nahIM suna skaa| yadi kaoNTA nikAlate samaya maiM bhagavAna ke vacano ko nahIM sanatA to Aja meM yamaloka pahuMca jaataa| prabhu ke svalpa upadeza se mere prANa surakSita raha gaye to yadi sArA upadeza suna lU~ to saba-kucha acchA hogA, aisA citana kara vaha prabhu caraNo me pahuMca gyaa| bhagavAn ke samIpa jAkara zuddha mana se AlocanA karane lagA-bhate ! mere pitA ne Apake vacano ko sunane kA niSedha kiyA thA, isalie meM idhara se nikalA to kAno me agulI DAlI, lekina kaoNTA cubhA, meMne agulI nikAlI, Apake vacana sune, usase Aja maiM yamaloka jAtA huA baca gyaa| bhagavan ! aba meM paripUrNa AsthA se Apake upadeza ko zravaNa karane AyA huuN| bhagavAna ne rohiNeya kI bAta ko sunA aura usa samaya usa vizAla pariSada ko eva rohiNeya ko dharmopadeza diyA, jise zravaNa kara rohiNeya ke bhItarI mana meM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya vairAgya bhAvanA kA jAgaraNa huA aura vaha sayama lene hetu udyata huaa| usI sabhA me zreNika rAjA bhI thA / taba rohiNeya ne rAjA zreNika se kahA- rAjan ! maiM rohiNeya cora huuN| mai abhayakumAra kI buddhi kA chala dvArA ullaghana kara gyaa| maine Apake pUre nagara ko lUTA | aba Apa mere sAtha kisI ko bhejo tAki maiM corI kA samagra mAla de detA haeNU aura usake pazcAt maiM dIkSA lU~gA / vismayAnvita ho rAjA zreNika ne abhayakumAra sahita kaI vyaktiyo ko bhejaa| rohiNeya ne jahA~-jahA~ dhana chipA rakhA thA vahA~-vahA~ parvata, saritA, ku, zmazAna Adi se dhana nikAla kara de diyA / abhayakumAra ne bhI jisa-jisa kA dhana thA, usa-usa vyakti ko puna dhana lauTA diyaa| tatpazcAt rohiNeya ne apane pArivArika jano se dIkSA kI anumati mAMgI, zreNika rAjA ne usakA abhiniSkramaNa mahotsava kiyA aura rohiNeya LXXIII bhagavAn ke mukhAravinda se sayama grahaNa kara sAdhucaryA kA pAlana karane lgaa| *168 bhagavAn mahAvIra bhI jaghanya se bhI karoDo devo se ghire hue tIrthaMkara nAma karma kI nirjarA karate hue dharmopadeza kI zruta gagA pravAhita karate hue aneka rAjA, yuvarAjA, maMtrI Adi ko sAdhu eva zrAvaka banAte hue rAjagRha se videhaLXXXIV kI ora vihAra kara grAmAnugrAma vicaraNa karane lage / (ka) kuMja - latAo aura paudho se AcchAdita sthAna (kha) abhiniSkramaNa - saMsAra tyAga kara dIkSA lene vAle kA mahotsava * TippaNI - rohiNeya ne dIkSA lene ke pazcAt vividha prakAra kI tapazcaryA kI, upavAsa saM lekara cha mAsI taka tapa kiyaa| isa prakAra vibhinna tapazcaryA karate hue, vaibhAragiri para anazana karata hue, paMcaparameSThi kA smaraNa karate hue usane deha tyAga kara svarga ko prApta kiyaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 127 anuttarajJAnacaryA kA prathama vaSa TippaNI I dhanodadhi 1 saudharma aura IzAna kalpa kI pRthvI dhanodadhi ke AdhAra para, sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka kI pRthvI dhanavAta ke AdhAra para lAtaka, zukra aura sahasrAra kI pRthvI dhanodadhi aura dhanavAta ke AdhAra para zeSa AnatAdi se lekara anuttara taka samagra devaloka AkAza pratiSThita hai| 2 saudharma va IzAnakalpa kI moTAI 2700 yojana va U~cAI 500 yojana hai| sanatkumAra va mahendra kalpa kI moTAI 2600 yojana va U~cAI 600 yojana hai| brahmaloka va lAtaka kalpa kI moTAI 2500 yojana va U~cAI 700 yojana hai| mahAzuka va sahasrAra kalpa kI moTAI 2400 yojana va U~cAI 800 yojana hai| ANata, prANata va araNa va acyuta kalpa kI moTAI 2300 yojana va U~cAI 900 yojana hai| navagraiveyaka va vimAno kalpa kI moTAI 2200 yojana va U~cAI 1000 yojana hai| pAca anuttara kalpa kI moTAI 2100 yojana va U~cAI 1100 yojana hai| vaimAnika uddezaka (jIvA caturtha pratipatti) II sodharma devaloka devaloka ke nAma vimAna sakhyA saudharma kalpa me 32 lAkha IzAna kalpa me 28 lAkha sanatkumAra kalpa me 12 lAkha mahendra kalpa me 8 lAkha brahmaloka kalpa me 4 lAkha lAntaka kalpa me 50,000 mahAzukra kalpa me sahasrAra kalpa me 6000 ANata-prANata kalpa me araNa-acyuta kalpa me 300 sudarzana greveyaka supabhada graiveyaka L manorama greveyaka 40,000 400 111
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 100 128 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya sarvabhadra graiveyaka | suvizAla graiveyaka sumanasa graiveyaka saumanasa graiveyaka priyakara graiveyaka Aditya anuttara vimAna kula 84,97,0,23 vimAna III catuSkoNa sarvagolAkAra vimAno ke eka dvAra hotA hai, trikoNa vimAno ke tIna dvAra hote hai aura catuSkoNa vimAno ke cAra dvAra hote haiN| gola vimAna kA dvAra pUrva dizA kI ora samajhanA ucita hai| yaha bAta AvalikA praviSTa vRtta vimAna me bhI sabhava hai| zeSa ke lie adhika dvAra bhI honA sabhava hai| vRhatsaMgrahaNI, caturtha vaimAnika nikAya, gAthA-98 IV puSpAvakIrNa dhanodadhi - Thosa pAnI ghI jaisA jamA huA vaha apkAya kA bheda hone se sacitta hai| dhanavAta - ThUsa-ThUsa kara bharI majabUta vAyu (yaha bhI sacitta hai) AkAza ___ - avakAza dene ke svabhAva vAlA arUpI dravya hai| vaimAnika kI paribhASA - viziSTapuNyairjantubhirmAnyante-upabhujyate iti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikA viziSTa puNyazAlI jIvo ke jo bhogane yogya hai ve vimAna kahalAte hai, uname utpanna hue vaimAnika kahalAte haiN| puSpAvakIrNa vimAna-svastika, nandyAvarta, zrIvatsa, khaDga, kamala, cakrAdi vividha AkAra vAle pratyeka pratara me hote haiN| vRhata sagrahaNI, vaimAnika-nikAya, gAthA 96, pR 275 v indrakavimAna pratyeka pratara me indraka vimAna hone se sarvaprataro ke 62 indraka vimAna hote haiN| ye indraka vimAna sarvaprataro ke madhya bhAga meM hote haiN| pratyeka kalpa me cAro dizAo me cAra paktiyA~ hotI haiN| uname prathama pravara me bAsaTha vimAno kI cAra paktiyA~, dvitIya pratara me ikasaTha vimAno kI cAra pktiyaaN| isI taraha anuttr| isI taraha anuttara ke antima pratara taka eka-eka hIna karate-karate anuttara me eka vimAna raha jAtA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 129 paktiyo ke madhya me rahe hue indraka vimAna gola hai, pazcAt pakti me prathama trikoNa phira caukora aura phira gola vimAna aisA krama hai aura puSpAvakIrNa vimAna vividha AkAra vAle haiN| ye puSpAvakIrNa vimAna pUrva dizA kI pakti ko varjita karake zeSa tIna paktiyo ko Atare me samajhanA cAhiye / paktigata vimAno kA jo asakhya-2 yojana kA antara hai, usame puSpAvakIrNa vimAna hote haiN| sAtha hI avatasaka vimAna aura indraka vimAna bhI pakti me prArambha ke bIca me hote haiM, to pUrva dizA ke antara ko varjita karake zeSa tIno paktigata vimAno ke Antare me puSpAvakIrNa vimAna avazya hote haiN| vRhatsaMgrahaNI gAthA 111 pR 291 ___VI AvalikA praviSTa AvalikA gata (paktibaddha) vimAno kA paraspara antara asakhyAta yojana kA hai, jabaki puSpAvakIrNa vimAno kA paraspara antara pramANa sakhyAta, asakhyAta yojana kA bhI hotA hai| vRhatsagrahaNI vaimAnika-nikAya gAthA 99 VII avatasaMka rAjapraznIyasUtra me saudharma devaloka kA varNana-he gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke mandara (sumerU) parvata se dakSiNa dizA me isa ratna prabhA pRthvI ke ramaNIya samatala bhU-bhAga se Upara urdhva dizA me candra, sUrya graha gaNa nakSatra aura tArA maNDala se Age bhI U~cAI me bahuta se saikaDo yojano, hajAro yojano, lAkho yojano, karoDo yojano aura saikaDo karoDa, hajAroM karoDa, lAkho karoDa yojano, karoDo karoDa yojano ko pAra karane ke bAda prApta sthAna para saudharma kalpa nAma kA kalpa hai arthAt saudharma nAmaka svarga loka hai| vaha saudharma kalpa pUrva pazcima lambA, uttara-dakSiNa vistRta cauDA hai| ardhacandra ke samAna usakA AkAra hai| sUrya kiraNo kI taraha apanI dyuti kAti se sadaiva camacamAtA rahatA hai| asakhyAta koDA-koDI yojana pramANa usakI paridhi hai| usa sodharma kalpa me saudharma kalpavAsI devo ke 32 lAkha vimAna batAye haiN| ve sabhI vimAnavAsa sarvAtmanA ratno se bane hue sphaTika maNivat svaccha yAvat atIva manohara haiN| una vimAno ke madhyAtima ya bhAga me ThIka bIco bIca pUrva dakSiNa aura pazcima aura uttara ina cAra dizAo me anukrama se azoka avatasaka, campaka avatasaka, Amra avatasaka tathA madhya meM saudharma avatasaka se pA~ca avatasaka hai| ye paoNco avataMsaka bhI ratno se nirmita yAvat pratirUpa-atIva manohara haiN| rAjapraznIya sUtra, patrAMka 59-63
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya VIII sudharmAsabhA camara Adi indro ke rahane ke sthAna, bhavana, nagara yA vimAna indra - sthAna kahalAte haiM / indra sthAna meM pA~ca sabhAe~ hotI haiM 1 sudharmA sabhA, 2 upapAta sabhA, 3 abhiSeka sabhA, 4 alakAra sabhA, 5 vyavasAya sabhA / 1 sudharmA sabhA jahA~ devatAo kI zayyA hotI hai, vaha sudharmA sabhA hai| 2 3 4 5 upapAta sabhA abhiSeka sabhA alakAra sabhA vyavasAya sabhA 1 - - jahA~ jAkara jIva devatA rUpa se utpanna hotA hai, vaha upapAta sabhA hai| jahA~ indra kA rAjyAbhiSeka hotA hai| jisame devatA alakAra pahinate haiM / jisame pustake paDhakara tattvo kA nizcaya kiyA jAtA hai, vaha vyavasAya sabhA hai| ThANA 5, uddezAka 2, sUtra 472) udghRta jaina siddhAnta bola sagraha, bola 397, bhAga - prathama IX zayyAe~ -- sUryAbhadeva ke varNana me deva zayyA kA varNana isa prakAra milatA hai yaha zayyA pratipAda, pAda, pAda zIrSaka, gAtra aura sadhiyo se yukta tathA tUlI (rajAI) bibboyaNA (upadhAna-takiyA) gaThopadhAna (gAlo kA takiyA aura sAligana vartika (zarIra pramANata kiyA) se sampanna thI / isake dono ora takiye lage hue the| yaha zayyA dono ora se uThI huI eva bIca me nIcI hone ke kAraNa gambhIra tathA kSauma aura dukUla vastro se AcchAdita thI / x RjubAlikA RjubAlikA nadI ke uttara taTa para bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna huA thaa| hajArI bAga jilA me girIDAha ke pAsa bahane vAlI bArAkaDa nadI ko RjupAlikA athavA rijubAlukA kahate haiM / pa zrI sobhAgya vijayajI ne isake sambandha me apanI tIrtha mAlA me likhA hai ki vahA~ dAmodara nadI bahatI hai / para ina ullekho se bhagavAn ke kevalajJAna kalyANaka kI bhUmi kA nizcita patA lagAnA kaThina hai / Ajakala jahA~ sammeta zikhara ke samIpa kevala bhUmi batAI jAtI he usake pAsa na to RjuvAlikA yA isase milate-julate nAma vAlI koI nadI hai aura na jabhiyagrAma yA isake apabhraSTa nAma kA koI gA~va / samaneda
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 131 zikhara se pUrva dakSiNa dizA me dAmodara nadI Aja bhI hai para RjubAlikA nadI kA koI patA nahIM hai| haoN ukta dizA me AjI nAma kI eka bar3I nadI avazya bahatI hai| yadi isa AjI ko hI RjuvAlikA mAna liyA jAye to bAta dUsarI hai| eka bAta avazya vicAraNIya hai ki AjI eka bar3I aura isI nAma se prasiddha prAcIna nadI hai| sthAnAga sUtra me gagA kI pAca sahAyaka baDI nadiyo me isakI "AjI nAma se parigaNanA kI hai| ata AjI ko rijuvAlikA kA apabhraza mAnanA ThIka nahI hai| eka bAta yaha bhI hai ki AjI athavA dAmodara nadI se pAvA-madhyamA, jahA~ bhagavAn kA dUsarA samavasaraNa huA thA, lagabhaga 140 mIla dUra paDatI hai jabaki zAstra me bhagavAn ke kevalajJAna ke sthAna se madhyama pAvA bAraha yojana dUra batalAI hai| Avazyaka cUrNi ke lekhAnusAra bhagavAn kevalI hone ke pUrva campA se jabhiya, miDiya, chammANI hote hue madhyamA gaye the aura madhyamA se jabhiyagrAma gaye jahA Apako kevalajJAna huaa| isa vihAra-varNana se jJAta hotA hai ki jabhiya grAma tathA RjubAlikA nadI madhyamA ke rAste me campA ke nikaTa kahI honI cAhie jahA~ se calakara bhagavAn rAta bhara me madhyamA pahuMce the| bAraha yojana kA hisAba bhI isase ThIka baiTha jAtA hai| x sUrya yA ravi ThIka madhyAhna ke samaya me sUrya kA teja prakhara rahatA he, ata draSTA ko usa samaya kA sUrya, sUryodaya aura sUryAsta kI apekSA samAna dUrI para rahate hue bhI dUra dikhAI detA hai| yaha sUrya kA dUra dikhAI denA lezyAbhitApa ke kAraNa hotA hai| vyAkhyA 8, 8, 331, uddhRta-lezyA koSa, vahI pR 32 XI sAmarthya 2000 siho kA bala eka aSTApada me 10,00,000 aSTapado kA bala eka baladeva me 2 baladevo kA bala eka vAsudeva me 2 vAsadevo kA bala eka cakravartI meM 10,00,000 cakravartiyo kA bala eka deva me 10,00,000 devo kA bala eka indra me aise ananta balazAlI indra bhI bhagavAn kI choTI agulI ko nahIM hilA skte| jaina tattva prakAza XII vaikriya samudghAta vekriya rUpa banAte samaya Atmapradeza kA daNDAdi AkAra ne hone vAlA abhisaraNa vekriya samudraghAta hai| isake pazcAt hI uttara vekriya zarIra banatA hai, jisako dhAraNa kara deva bhUmaNDala para Ate haiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya XIV madhyama pAvA pAvA (1) - pAvA nAma kI tIna nagariyA~ thii| jaina sUtro ke anusAra eka pAvA bhagideza kI rAjadhAnI thii| yaha deza pArasanAtha pahADa ke Asa-pAsa ke bhUmi-bhAga me phailA huA thA, jisame hajArI bAga aura mAnabhUma jilo ke bhAga zAmila hai| bauddha sAhitya ke paryAlocaka kucha vidvAna pAvA ko malaya deza kI rAjadhAnI batAte hai| hamAre mata se malaya deza kI nahI para yaha bhagideza kI rAjadhAnI thii| jaina sUtro me bhagijanapada kI gaNanA sADhe paccIsa Arya dezo me kI gaI hai| malla aura malaya ko eka mAna lene ke pariNAma svarUpa pAvA ko malaya kI rAjadhAnI mAnane kI bhUla huI mAlUma hotI hai| pAvA (2) - dUsarI pAvA kozala se uttara-pUrva me kuzInArA kI tarapha malla rAjya kI rAjadhAnI thii| malla jAti kerAjya kI do rAjadhAniyA~ thI, eka kuzInArA aura dUsarI pAvA / Adhunika paDaraunA ko jo kAsiyA se bAraha mIla aura gorakhapura se lagabhaga 50 mIla hai, pAvA kahate haiN| taba koI-koI gorakhapura jilA me paDaraunA ke pAsa no papaura gA~va hai, usako prAcIna pAvApura mAnate haiN| pAvA (3) - tIsarI pAvA magadha janapada me thii| yaha ukta dono pAvAo ke madhya me thii| pahalI pAvA isake Agneya dizA bhAga me thI aura dUsarI isake vAyavya koNa me lagabhaga sama antara para thI isIlie yaha prAya pAvA-madhyamA ke nAma se hI prasiddha thii| bhagavAn mahAvIra ke antima cAturmAsa kA kSetra aura nirvANabhUmi isI pAvA ko samajhanA caahiye| Aja bhI yaha pAvA, jo bihAra nagara se tIna kosa para dakSiNa me hai, jaino kA tIrthadhAma banA huA hai| xv AdakSiNa-pradakSiNA dakSiNa-dizA se Arambha kara pradakSiNA karatA hai| hastalikhita-aupatAtika, pRSTha 40, saMvat 1211, prApti sthala-agaracanda bhairodAna seThiyA granthAlaya, bIkAnera xvI Abhiyogika deva Abhiyogika deva-vetanabhogI naukara kI taraha kArya karane vAle / rAyapaseNiyam-hemazabdAnuzAsana 6/4/15 pR 52 becara dAsa XVI vaikriya samudghAta zaMkA - yahA~ ratnAdi ke pudgalo ko grahaNa kara vaikriya samudraghAta kahA hai taba zakA hotI hai ki ratnAdi prAyogya pudagala audArika haiM aura uttaravaikriya ke pudgala vaikriya hai taba kaise sagata hogA?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 133 samAdhAna - ratnAdi kA grahaNa sArabhUta pudagalo ko grahaNa karane mAtra kI apekSA pratipAdita kiyA hai kintu ratnAdi kA grahaNa nahI hai athavA audArika bhI grahaNa kiye jAte hue vaikriya rUpa me pariNata hote haiM pudgalo kI usa-usa sAmagrI se vaisA-vaisA parigamana hone kA svabhAva hone se koI doSa nahI hai| rAyapaseNiya TIkA pR 58, vahI, becaradAsa XVII vaimAnika vaimAnika kI paribhASA - viziSTapuNyairjantubhirmAnyante - upamujyate iti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikA sagrahaNI viziSTa puNyazAlI jIvo ke jo bhogane yogya hai ve vimAna kahalAte hai, uname utpanna hue vaimAnika kahalAte hai| puSpAvakIrNa vimAna-svastika, nandyAvarta, zrIvatsa, khaDga, kamala, cakrAdi vividha AkAra vAle pratyeka pratara me hote haiM, vRhata sagrahaNI,vaimAnika-nikAya,gAthA 96, pR275 XIX sevana karanA cAhie muni nathamalajI ne ahisA tatva darzana me kahA hai ki dayA me hisA yA hiMsA me dayA kabhI nahIM ho sktii| yadi hama inako pRthaka karanA cAhe to nivRttyAtmaka ahisA ko ahisA eva sapravRtyAtmaka ahisA ko dayA kaha sakate hai| prazna vyAkaraNa sUtra me ahisA ke 60 paryAyavAcI nAma batalAye hai| uname ___ 11vaoN nAma dayA hai| TIkAkAra - malayagiri ne usakA artha "dayA dehi rakSA dehadhArI jIvo, kI rakSA karanA kiyA hai| yaha ucita bhI hai kyoki ahisA me jIva rakSA apane Apa hotI hai| vizeSa vivaraNa ke liye dekhiye ahisA tattvadarzana, muni nathamala, sampA chaganalAla zAstrI, prakAzaka-sAdarza sAhitya sagha, curU, pra sa san 1960, pR.26-27 ___XX gobara gobbara gA~va .- yaha prathama tIna gaNadharo kI janmabhUmi hai| gobara rAjagRha se pRSTa campA jAte mArga me paDatA thaa| pRSTha campA ke nikaTa hone se yaha agabhUmi me hogA, aisA siddha hotA hai| XII zramaNa zramaNa - jo zrama karate haiM ve zramaNa / jo samatA kA AcaraNa karate haiM ye
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya zramaNa | jinakI kathanI karanI samAna hai ve zramaNa / svajana aura parijana me jinakA mana samAna hai, ve shrmnn| jinakA zreSTha mana hai, ve zramaNa hai / XXII caudaha pUrva tIrtha kA pravartana karate samaya tIrthakara bhagavAn jisa artha kA gaNadharo ko pahale pahala upadeza dete hai athavA gaNadhara pahale pahala jisa artha ko sUtra rUpa meM gUtha hai unhe pUrva kahA jAtA hai pUrva caudaha hai 1 utpAda pUrva :- isa pUrva me sabhI dravya aura sabhI paryAyoM ke utpAda ko lekara prarUpaNA kI gaI hai| utpAda pUrva me eka karoDa pada hai| agrAyaNIya pUrva - isa me sabhI dravya, sabhI paryAya aura sabhI jIvo ke parimANa kA varNana hai / agrAyaNIya pUrva me chayAnave lAkha pada haiN| vIryapravAda pUrva - isa me karma sahita aura binA karma vAle jIva tathA ajIvo ke vIrya (zakti) kA varNana hai / vIrya pravAda pUrva me 70 lAkha pada hai / 2. 3 4 5 6 7 8 9 - astinAsti pravAda * sasAra me dharmAstikAya Adi jo vastue vidyamAna hai tathA AkAza kusuma vagairaha jo avidyamAna hai una saba kA varNana asti nAsti pravAda me hai| isame 60 lAkha pada hai / jJAna pravAda pUrva - isame mati jJAna Adi jJAna ke 5 bhedo kA vistRta varNana hai isame kama se kama eka karoDa pada hai| satya pravAda pUrva - isame satya rUpa sayama yA satya vacana kA vistRta varNana hai| isame cha adhika eka karoDa pada hai| Atma pravAda pUrva - isame aneka naya tathA mato kI apekSA AtmA kA pratipAdana kiyA gayA hai| isame chabbIsa karoDa pada hai karma pravAda pUrva - jisame 8 karmo kA nirUpaNa prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza Adi bhedoM dvArA vistRta rUpa se kiyA gayA hai| isame eka karoDa assI lAkha pada haiN| pratyAkhyAna pravAda pUrva - isame pratyAkhyAno kA bheda prabheda pUrvaka varNana hai| isame caurAsI lAkha pada hai / 10 vidyAnuvAda pUrva - isa pUrva me vividha prakAra kI vidyA tathA siddhiyo kA varNana hai isame eka karoDa 10 lAkha pada he / 11 avandhyapUrva isame jJAna, tapa sayama Adi zubha phala vAle tathA pramAda Adi azubha phala vAle avandhyapUrva arthAta niSphala na jAne vAle kAryo kA varNana hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 135 12 prANAyu pravAda pUrva - isame 10 prANa aura AyuAdi kA bheda prabheda pUrvaka vistRta varNana hai| isame 1 karoDa 56 lAkha pada hai| 13 kriyA vizAla pUrva - isame kAyikI, AdhikaraNikI Adi tathA sayama me upakAraka kriyAo kA varNana hai| isame 9 karoDa pada hai| 14 loka bindusAra pUrva - loka me arthAt sasAra me zrutajJAna me jo zAstra bindu kI taraha sabase zreSTha haiM, vaha loka bindu sAra hai isame sADhe 12 karoDa pada haiN| pUrvo meM vastu - pUrvo ke adhyAya vizeSo ko vastu kahate haiN| vastuo ke AvAntara adhyAyo ko cUlikA vastu kahate hai| utpAda pUrva me 10 vastu aura 4 cUlikA vastu hai| agrAyaNIya pUrva me 14 vastu aura 12 cUlikAvastu haiN| vIrya pravAda me pUrva me 8 vastu aura 18 cUlikA vastu haiN| astinAsti pravAda pUrva me 18 vastu aura 10 cUlikA vastu hai| jJAna pravAda pUrva me 12 vastu haiN| satya pravAda pUrva me 2 vastu hai| Atma pravAda pUrva me 16 vastu haiN| karma pravAda pUrva 30 vastu hai| pratyAkhyAna pUrva me 20, vidyAnupravAda pUrva me 15, avandhya pUrva me 12, prANAyu parva me 13, kriyA vizAla pUrva me 3, loka bindusAra pUrva me 25, cauthe se Age ke pUrvo me cUlikA vastu nahI hai| nandI sUtra 57, samavAyAga 14vaoN tathA 147vA XXII pUrva AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne likhA hai ki dRSTivAda kA adhyayana - paThana striyo ke lie varNya thA kyoki striyA tuccha svabhAva kI hotI haiM, unhe zIghra garva AtA hai| unakI indriyA~ cacala hotI hai| unakI medhA zakti purUSo kI apekSA durbala hotI hai isalie atizaya yA camatkAra yukta adhyayana aura dRSTivAda kA jJAna unake lie nahIM hai| vizeSAvazyakabhASya gAthA-55 kI vyAkhyA pR 48 XXIV saMghatIrtha jisame tirA jAye, vaha tIrtha hai| jo krodha, lobha ora karmamala ko dUra karatA hai, vaha tIrtha haiN| jisake samyaka-jJAna, darzana ora cAritra ye tIna prayojana hai, vaha tIrtha hai| XV gaNadhara tIrthakaro ke rUpa se gaNadharo kA rUpa ananta guNa hIna hotA hai| gaNadharA ke rUpa se AhAraka zarIrI kA rUpa anantaguNahIna, anuttara deyaka
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya 12,11,10,9,8,7,6,5,4,3,2,1 devaloka, bhavanavAsI, jyotiSka, vyantara, cakravartI, vAsudeva, baladeva, mahAmaNDalika anantaguNahIna jAnanA caahiye| usase rAjA aura sAmAnya loga SaTsthAna patita jAnane caahiye| Avazyaka, malayagiri, patrAka-307 xxVI gaNa bhagavAn pArzvanAtha ke ATha gaNa tathA ATha hI gaNadhara the :- 1 zubha, 2 AryaghoSa, 3 vaziSTha, 4 brahmacArI, 5 soma, 6 zrIghRta, 7 vIrya, 8 bhdrysh| ThANAga 8, 3 sUtra 6.7 TIkA, samavAyAga 8 XxVII dhovana pAnI prAsuka jala ko dhovana pAnI kahate haiN| yaha ikkIsa prakAra kA hai - 1 usseima kaThotI Adi kA dhoya paanii| 2. saseima - sabjI kI haoNDI Adi kA dhoya paanii| 3 cAulodaka cAvalo ko dhoyA paanii| 4 tilodaga tilo kA dhoyA paanii| tusodaga tuSo kA paanii| 6 javodaga jau kA pAnI 7 AyAma cAvala Adi kA paanii| 8 sauvIra chAcha kI aach| 9 suddhaviyaDa garma kiyA huA paanii| 10 amba pANaga Ama dhoye hue kA paanii| 11 ambAuga pANaga ambAuka phalo kA dhoyA paanii| 12. kaviTTha pANaga kaviTha kA dhoyA huA paanii| 13 mAuliga pANaga bijaurA ke phalo kA dhoyA huA paanii| 14 muTTiyApANaga dAkho kA dhoyA huA paanii| 15 dAlima pANaga anAro kA dhoyA huA paanii| 16 khajUra pANaga khajUro kA dhoyA huA paanii| 17 nAlikera pANaga - nAriyalo kA dhoyA huA paanii| 18 karIra pANaga kairo kA dhoyA huA paanii| 19 kolapANaga bero kA dhoyA huA paanii| 20 amalapANaga oNvalo kA dhoyA huA paanii|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 137 21 cicApANaga - imalI kA pAnI / jaina siddhAnta bola sagraha, bhAga-7 xxVII jambUdvIpa, bharatakSetra kI bhUtakAlIna caubIsI 1 zrI kevalajJAnIjI 2 zrI nirvANajI 3 zrI sAgarajI 4 zrI mahAyazajI 5 zrI vimalaprabhajI 6 zrI sarvAnubhUtijI 7 zrI zrIdharajI 8 zrI zrIdattajI 9 zrI dAmodarajI 10 zrI sutejajI 11 zrI svAmInAthajI 12 zrI munisuvratajI 13 zrI samitijinajI 14 zrI zivagatijI 15 zrI astAgajI 16 zrI namIzvarajI 17 zrI anilanAthajI 18 zrI astAgajI 19 zrI kRtAdhajI20 zrI jinezvarajI 21 zrI zuddhamatijI 22 zrI zivazakarajI ____ 23 zrI syannanAthajI 24 zrI sampratijI pravacanasArodvAra, patrAka 80 XXIX jambUdvIpa, airAvata kSetra ke 72 tIrthaMkaroM ke nAma bhUtakAla kI caubIsI vartamAnakAla kI cauvIsI bhaviSyakAla kI cauvIsI 1 zrI pacarUpajI 1 zrI candrAnanajI 1 zrI sumagalajI 2 zrI jinadharajI 2 zrI sucandrajI 2 zrI siddhArthajI 3 zrI sampratakajI 3 zrI agnisenajI 3 zrI nirvANajI 4 zrI uramatajI 4 zrI nandasenajI 4 zrI mahAzayajI 5 zrI AdichAyajI 5 zrI RSidattajI zrI dharmadhvajajI 6 zrI abhinadajI 6 zrI vratadhArIjI 6 zrIcandrajI 7 zrI ratsasenajI 7 zrI somacandrajI 7 zrI puSpaketujI 8 zrI rAmezvarajI 8 zrI yuktisenajI 8 zrI puSpaketujI 9 zrI ragojItajI 9 zrI ajitasenajI 9 zrI zrutasAgarajI 10 zrI vinapAsajI ___10 zrI zivasenajI 10 zrI siddhArthajI 11 zrI ArovasajI ___ 11 zrI devasenajI 11 zrI puppAghopajI 12 zrI zubhadhyAnajI 12 zrI nikSiptazastrajI 12. zrI mahAghopajI 13 zrI vipradattajI 13 zrI asajjalajI 13 zrI satyasenajI 14 zrI kugarajI 14 zrI anantakajI 14 zrI zUrasenajI paO.0
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya 15 zrI sarvasahelajI 15 zrI upazAtajI 15 zrI mahAsenajI 16 zrI parabhajanajI 16 zrI guptisenajI 16 zrI sarvAnadajI 17 zrI saubhAgyajI 17 zrI atipArzvajI 17 zrI devaputrajI 18 zrI divAkarajI 18 zrI supArzvajI ___18 zrI supArzvajI 19 zrI vratabindujI 19 zrI marUdevajI 19 zrI suvratajI 20 zrI siddhakAntajI 20 zrI zrIdharajI 20 zrI sukauzalajI 21 zrI jJAnazrIjI 21 zrI zyAmakoSThajI 21 zrI anatavijaya 22 zrI kalpadrumajI 22 zrI agrisenajI 22 zrI vimalajI / 23 zrI tIrthaphalajI 23 zrI agniputrajI 23 zrI mahAbalajI 24 zrI brahmaprabhujI 24 zrI vArisenajI 24 zrI devAnadajI digambara paramparA ke grantho me AgAmI caubIsI ke nAma isa prakAra hai - 1 zrI mahAprabha 2 zrI suradeva 3 zrI supArzva 4 zrI svayaprabhu 5 zrI sarvAtmabhu 6 zrI zrIdeva 7 zrI kulaputra deva 8 zrI udakadeva 9 zrI proSTiladeva 10 zrI jayakIrti 11 zrI munisuvrata 12 zrI araha 13 zrI niSpApa 14 zrI niSkaSAya 15 zrI vipula 16 zrI nirmala 17 zrI citragupta ___18 zrI samAdhimukta 19 zrI svayamU 20 zrI anivRtta 21 zrI jayanAtha 22 zrI zrI vimala 23 zrI devapAla 24 zrI anantavIrya samayAyAgasUtra, bhUmikA-madhukaramunirja xxx tIrthakara tIrthakara nAmakarma kA nikAcita bandha tIrthakara bhava se pUrva, tIsare bhava meM hotA hai| bandha aura tIrthakara nAmakarma kI jaghanya sthiti, utkRSTa sthiti meM anta koTA koTi sAgaropama pramANa hai, vaha anikAcita bandha kI apekSA jAnana caahiye| nikAcita bandha tIsare bhava se lekara tIrthakara bhava ke apUrvakaraNa ke sakhyAta bhAga taka bandhatA rahatA hai, tatpazcAt vyavachinna hotA hai| pravacanasAroddhAra, pUrvabhAga, nemicandajI, patrAka-84 XXXI bIsa bola ina bIsa bolo kI ArAdhanA prathama aura antima tIrthakaro ne kI thii| madhyama
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 139 bAIsa tIrthakaro ne eka, do, tIna athavA saba bolo kI ArAdhanA kI aisA haribhadrIya Avazyaka vRtti me kahA haiM - "purimeNa pacchimeNa ya ee savve'vi phAsiyA tthaannaa| majjhimaehi jiNehi, ekka do tiNNisavve vA' Avazyaka sUtra, bhAga I, pa 119 XXXII tIrthaMkara jo jIva nikAcita tIrthakara nAma karma baoNdhatA hai, vaha niyama se manuSya gati kA hotA hai tathA usake samyak dRSTi sahita zubha lezyA hotI hai| lezyA koza (dvitIya khaNDa) pR 42 sampA sva mohanalAla baoNThiyA, zrIcanda coraDiyA, prakAzaka jaina darzana samiti, kalakattA, san 2001 XXXII atizaya AcArya amayadevasUri va AcArya hemacandra ke atizaya varNana me kucha antara parilakSita hotA hai| bhASA dono ne bhagavAn kI ardhamAgadhI mAnI hai| AcArya hemacandra ke anusAra 19 atizaya devakRta haiM jabaki abhayadeva kI dRSTi se 15 atizaya devakRta hai| AcArya hemacandra ne likhA hai ki bhagavAn kA mukha cAro ora dikhAI detA he vaha devakata atizaya hai jabaki digambara dRSTi se kevalajJAna kRta hai| tIna kI racanA ko bhI devakRta atizaya mAnA hai para samavAyAga ke cautIsa atizayo me usakA ullekha taka nahIM hai| AcAryoM ne atizayo kA jo vibhAjana kiyA, usa sambandha me sabala tarka kA abhAva hai| samavAyAga mUla me kisI prakAra kA vibhAjana nahIM kiyA gayA hai| samavAyAMga kI bhA~ti aMguttaranikAya (5/121) meM tathAgata buddha ke pA~ca atizaya batalAye haiM :1 ve arthajJa hote haiN| 2 ve dharmajJa hote haiN| 3 ve maryAdA ke jJAtA hote haiN| 4 ve kAlajJa hote haiN| 5 ve pariSad ko jAnane vAle hote hai| xxxiv dezI bhASA yahA~ dezI bhASA ke solaha nAma hI milate haiN| isa sambandha meM DaoN e mAsTara ne (A Master-B Soas XIII-2, 1950 PP 41315) kahA hai ki solaha bhASAoM meM aur3a aura drAviDI bhASAe~ milane para aThAraha dezI bhASAe~ ho jAtI hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya xxxv ATha dezo kI bhASA nizItha cUrNikAra ne bhI inhI ATha dezo kI bhASAo ko dezI bhASA mAnA hai| bharata ke nATyazAstra me sAta bhASAo kA ullekha milatA hai- mAgadhI, AvantI, prAcyA, zaurasenI, bahidhkA, dakSiNAtya aura ardhmaagdhii| xxxVI caubIsa tIrthaMkaroM kA prAcIna ullekha bauddhagrantho me buddha ke samakAlIna 6 tIrthakaro kA ullekha milatA hai| yathA1 pUrNakAzyapa ___2 makhali gozAlaka 3 ajitakezakambala 4 prabuddha kAtyAyana 5 nigaThanAtha putra 6 sajayavelaTThi putra dIghanikAya (hindI anuvAda) sAmaJaphalasutta, pR 16-22 xxxVII bauddha dharma kI pUrvAparatA saMbaMdhI jAnakArI paDita sukhalAlajI ne apanI pustaka cAra tIrthakara me buddha ko bhI pArzvanAtha paramparA kA sAdhaka mAnate hue likhA hai "khuda buddha apane buddhatva ke pahale kI tapazcaryA aura caryA kA jo varNana karate hai usake sAtha tatkAlIna nirgantha AcAra kA jaba hama milAna karate haiM (tulanA-dazavaikAlika 5/1 tathA adhya 3 aura maNjhimanikAya mahAsihanAda sutta) kapila vastu ke nirgrantha zrAvaka vappazAkya kA nirdeza sAmane rakhate haiM tathA bauddha piTako meM pAye jAne vAle khAsa AcAra aura tatvajJAna sambandhI kucha pAribhASika zabda jo kevala nirgrantha pravacana me hI pAye jAte haiM, ina saba para vicAra karate hai to aisA mAnane me koI khAsa sandeha nahIM rahatA hai ki buddha ne, bhale hI thoDe samaya ke lie ho, pArzvanAtha kI parapamrA ko svIkAra kiyA thaa| adhyApaka dharmAnanda kauzAmbI ne apanI antima pustaka pArzvanAtha cAturyAma dharma meM apanI aisI hI mAnyatA sUcita kI hai| cAra tIrthakara, pRSTha 141-42 xxxVIII zreNika ko rAjagRha nagarI dUMgA rAjA prasenajita eka bAra ghuDasavArI karake ghUmane gayA aura binA pAnI mUrcchita ho gayA taba eka yamadaNDa nAmaka bhIla ne pAnI pilaayaa| rAtri me apane ghara le gayA, khAnA khilAyA taba rAjA usakI patrI tilakavatI para mugdha bana gayA aura vivAha kI maMganI kI taba yamadaNDa ne kahA ki yadi merI laDakI se utpanna putra ko rAjya doge taba maiM vivAha karU~gA taba prasenajita ne haoN bhara lI tathA yahI kAraNa thA ki Age calakara zreNika ko rAjya kI bajAya deza nikAlA denA pdd'aa|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 141 jaina kathAe~, bhAga 37 XXXIX kAmArta kA bhAna bhUlanA dhUmajyoti salila marUtA-sannipAta kva megha sadezArthA kva paTukaraNau prANibhida prApaNIyA ityautsukyAdaparigaNayan guhNakasta yayAce kAmArtA hi prakRti zcetanAcetaneSu, meghadUta, mahAkavi kAlidAsa XL magadha magadha - yaha deza mahAvIra ke samaya kA eka prasiddha deza thaa| magadha kI rAjadhAnI rAjagRha mahAvIra ke pracAra kSetro me prathama aura varSAvAsa kA mukhya kendra thaa| paTanA aura gayA jile pUre aura hajArIbAga kA kucha bhAga prAcIna magadha ke antargata the| isa pradeza ko Aja kala dakSiNI-pazcimI bihAra kaha sakate haiN| isa deza ke lAkho manuSya mahAvIra ke upadeza ko zirodhArya karate the| mAgadhI bhASA kI utpatti isI magadha se samajhanI caahiye| xu dhUli draSTavya - mukteSu razmiSu nirAyatapUrvakAyA, niSkampa cAmarazikhA nibhRtordhvakarNA Atmoddhatairapi rajobhiraladhanIyA, dhAvantyamI mRgajavAkSayamevarathyA abhijJAna-zAkuntalam prathama aka, mahAkavi-kAlidAsa XLI auSTrika auSTrika tapa kyA hotA hai? isakA ullekha to khoja kA viSaya hai lekina ardhamAgadhI koza me auSTrika zramaNa zabda jarUra milatA hai jisakA vizleSaNa karate hue batalAyA hai ki miTTI ke baDe caratana me baiThakara tapazcaryA karane vaalaa| XLIL mAnonmAna pramANa jala se bharI droNI (nAva) me baiThane para usase bAhara nikalA jala droNa (vizeSa mApa) pramANa ho to vaha purUSa mAna-prApta kahalAtA hai| tulA para baiThe purUpa kA vajana yadi ardha bhAra pramANa ho to vaha unmAna prApta kahalAtA hai| zarIra kI U~cAI usake agula se 108 agula ho to vaha pramANa prApta kahalAtA hai| samavAyAga, patrAka 157
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sagrAma 144 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya 48 vyUha ___ - cakravyUha Adi rcnaa| 49 prativyUha - vyUha ko bhaga karane kI kalA / 50 cakravyUha - cakrAkAra vyUha bnaanaa| 51 garUDavyUha - garUDAkAra vyUha bnaanaa| 52 zakaTa vyUha ~ zakaTAkAra vyUha bnaanaa| 53 yuddha 54 niyuddha ~ mallayuddha 55 yuddhAtiyuddha - ghamAsAna yuddha kA jnyaan| 56 dRSTiyuddha - dRSTiyuddha kA jnyaan| 57 muSTiyuddha - muSTiyuddha kA jnyaan| 58 bAhuyuddha -- bAhuyuddha kA jnyaan| 59 latA yuddha - jaise latA vRkSa para caDhatI hai, vaise eka yoddhA kA dUsare yoddhA para caDha jaanaa| 60 iSuzAstra - nAga bANa Adi kA jJAna 61 tsarU pravAda - khaDaga zikSA 62 dhanurveda - dhanurvidhA 63 hiraNyapAka - rajata siddhi 64 svarNa - svarNasiddhi 65 sUtra khela - sUtra krIDA 66 vastra khela - vastra krIDA 67 mAlikA khela - dyUta vizeSa 68 patra-chedya - patra chedn| 69 kaTa-chedya - parvatabhUmi chedana kI klaa| 70 sajIva karaNa - mRta dhAtu ko svAbhAvika rUpa me phuNcaanaa| 71 nirjIvakaraNa - svarNa Adi dhAtuo ko maarnaa| 72. zakunirUta - pakSiyo kI AvAja jaannaa| yahaoN kalAo kA nirUpaNa jambUdvIpa prajJapti ke anusAra kiyA hai jJAtAsUtra me kalAe~ samAna-sI hai lekina sakhyA krama me antara hai| samavAyAga kI kalAoM me bahuta antara hai| aupapAtika me pAMcavI kalA gIta, paccIsavIM kalA gIti aura chappanavI kalA dRSTi yuddha nahIM hai| inake sthAna para aupapAtika me cakkalakkhaNa, cammalakkhaNa, vatthunivesana kA ullekha hai| ye saba sakalana bhinnatA se avagatavya
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 145 hai| (tatvatukevaligamyam) XLVIATha prasAda megha kumAra ke mAtA-pitA ne kanyA anta pura me ATha laDakiyA~ megha kumAra ke samAna umra vAlI rakhI thI isalie ATha prAsAda bnvaaye| XLVII striyoM kI causaTha kalA 1 nRtya 2 aucitya 3 citra 4 vAditra 5 matra 6 taMtra 7 jJAna 8 vijJAna 9 dambha 10 jala stambha 11 gIta mAna 12 tAla mAna 13 meghavRSTi 14 jalavRSTi 15 ArAma-ropaNa 16 AkAra-gopana 17 dharma-vicAra 18 zakuna-vicAra 19 kriyA kalpa 20 saskRta-jalpa 21 prAsAda-nIti 22 dharmarIti 23 varNikA vRddhi 24 svarNa siddhi 25 surabhi tailakaraNa 26 lIlA-sacaraNa 27 haya-gaja parIkSaNa 28 purUSa-strI lakSaNa 29 hemaratna 30 aSTAdaza lipi pariccheda 31 tatkAla buddhi ___32 vAstu siddhi 34 vaidyaka kriyA 33 kAma vikriyA 35 kumbha-bhrama 36 sArizrama 37 ajana yoga 38 cUrNa yoga 39 hasta-lAdhava 40 vacana pATava 41 bhojya vidhi 42 vANijya-vidhi 43 mukha-maNDana 44 zAli-khaNDana 45 kathA kathana 46 puSpa grathana 47 vakrokti 48 kAvyazakti 49. sphAra vidhiveza 50 sarvabhASA vizeSa 51 abhidhAna jJAna 52 bhUSaNa paridhAna 53 bhRtyopacAra 54 gRhopacAra 55 vyAkaraNa 56 para-nirAkaraNa 57 radhana 58 keza-baMdhana 59 vINA-nAda 60 vitaNDAvAda 61 aMka vicAra 62 loka-vyavahAra 63 antyAkSarikA 64 prazna prahelikA XLVIm anta.pura yahA~ anta pura kA tAtparya ranivAsa se hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya XLIX kauzAmbI apane asAdhAraNa, guNo se purAtana nagaro se bhinnatA sthApita karane vAlI pramukha yA zreSTha nagarI kauzAmbI thI / LX cikitsA cAra prakAra kI cikitsA kA ullekha milatA hai : 1 yathA bhiSak (vaidya), bheSaja (auSadhi), rUgNa aura paricAraka rUpa cAra caraNo vAlI / 2 3 4 athavA vamana, virecana, mardana eva svedana rUpa caturbhAgAtmikA / athavA ajana, bandhana, lepana aura mardana rUpa cikitsA sthAnAga sUtra (caturtha sthAna ) me vaidyAdi cAro cikitsA ke aga kahe gaye hai / - LXI svacchanda jinamata me pA~ca sAdhu avandanIya (svacchanda ) haiM - jo jJAna, darzana, cAritra me puruSArtha nahIM karatA / isake do bheda haiM yathA 1. pAsattha (a) sarvapAsattha uttarAdhyayanasUtra, 20 - vRhada vRtti patrAka 475 uttarAdhyayana, nemIcandajI, divyadarzana TrasTa, pRSTha- 180 kI ArAdhanA nahIM karatA / - - - 2. avasanna (ba) dezapAsattha jo binA kAraNa zayyAtara piNDa, rAjapiNDa, nityapiNDa, agrapiNDa aura sAmane lAyA huA bhojana letA hai| sAdhu samAcArI me pramAda karane vAlA avasanna hai / 3. kuzIla - jJAna, darzana, cAritra me doSa lagAne vAlA kuzIla hai / saMsakta mUla, uttara guNo me doSa lagAne vAlA sasakta hai / 5. yathAchanda sUtra virUddha prarUpaNA karane vAlA yathAchanda he | zrI jaina siddhAnta bola sagraha, bhAga 1 sUtra 347 4. jo mAtra veza se sAdhu hai, jJAna, darzana, cAritra IXII caitya caitya zabda kA artha bhAgavata meM AtmA, amarakoza me yajJazAlA, bharata ke nATyazAstra meM yajJagRha, devagRha, devakula, buddha, vimba, vRkSAdi, medina kozakAra ne
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 147 vRkSa, sundarakANDa kI tilaka TIkA me caurAhe kA vRkSa, kalpasUtra me jIrNa-udyAna, praznavyAkaraNa me jJAna uvavAI, anuttaropa-pAtika, upAsakadazAga Adi zAstro me vRkSa aura udyAna kiyA hai| caitya zabda kI mImAsA zrI ghAsIlAlajI mahArAja, prasa savat-1987 LXIII guNazIla yaha rAjagRha kA prasiddha udyAna hai| bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara ziSyo ne isI guNazIla caitya me anazanapUrvaka nirvANa prApta kiyA thaa| Ajakala kA guNAvA, jo navAdA sTezana se lagabhaga tIna mIla para hai, prAcIna kAla kA guNazIla mAnA jAtA hai| LXIV indra mahotsava indramahotsava kA ullekha uttarAdhyayana sUtra kI TIkA me milatA hai| eka bAra indramahotsava Ane para dvimukha rAjA ne nagarajano ko indradhvaja sthApita karane ko khaa| taba nAgariko ne eka saumya stambha para manohArI vastra lpettaa| usake Upara sundara vastra kA dhvaja bA~dhA usako cAro ora se choTI-choTI dhvajAo aura ghaTiyo se zrRgArita kiyA aura usako aise phUlo se sajAyA jina para bhramara daur3e cale Ate ho una phalo para ratno aura motiyo ko susajjita kiyaa| una dhvajA ko gAje-bAje ke sAtha nagara ke madhya me sthApita kiyaa| tatpazcAt logo ne phala-phUla Adi se pUjA kii| kitane hI loga vahA~ gAne lage, nRtya karane lage, bAje bajAne lage, yAcako ko dAna dene lge| karpUra-kesara mizrita raga chiTakane lage, sugandhita cUrNa uDAne lge| isa prakAra sAta dina taka utsava calatA rhaa| sAtave dina pUrNimA AI to dvimukha rAjA ne bhI usa dhvaja kI pUjA kii| uttarAdhyayana, bhAvavijayajI, patrAka - 210 LXV skanda mahotsava 1 bhUtoM kI gaNanA - vANavyantara meM kI gaI hai| vRhatkalpa sUtra bhAga 5 me hemapura nAmaka nagara me indrapUjA kA ullekha milatA hai ki 500 ucca kula kI mahilAo ne phUla, dhUpadAna Adi se yukta hokara saubhAgya ke lie indra kI pUjA kii| skandamaha - skanda ziva ke laDake the| usake sambandha me yaha parva bhagavAna mahAvIra ke kAla meM manAyA jAtA thA, jaba ve zrAvastI pahu~ce taya skanda kA julUsa nikAlA jA rahA thaa| 3 rUdramaha .- rUdradhara kI carcA jena grantho me milatI hai| rUdra ko mahAdevatA kahA hai| mukundamaha - jaina granthoM meM mukunda pUjA kA bhI ullekha hai| bhagavAn
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya mahAvIra ke samaya me zrAvastI aura AlabhiyA ke nikaTa mukunda aura vAsudeva kI pUjA kA ullekha milatA hai| zivamaha - ziva kI pUjA bhI bhagavAn mahAvIra ke samaya pracalita thii| 6 vaizramaNa :- vaizramaNa kubera ko kahA hai| 7 nAgamaha - isakA varNana jJAtA 8, pR 95 para milatA hai| 8 yakSamaha - tIrthaMkaro ke yakSa-yakSiNI hote haiN| LXVI z2ubhaka svacchandAcArI kI taraha ceSTA karane vAle ko jRmbhaka kahate haiN| jRmbhaka deva sadA pramodI, atIva krIDAzIla, kandarpa me rata aura mohana (maithuna sevana) zIla hote haiN| jo vyakti una devo ko kruddha hue dekhatA hai vaha mahAn apayaza prApta karatA hai aura jo una devo ko tuSTa hue dekhatA hai, vaha mahAn yaza ko prApta karatA hai satat krIDA Adi me rata rahate haiM aise tirjAlokavAsI vyantara jRmbhaka deva haiN| ye atIvakrAmakIDA rata rahate haiN| ye vairasvAmI kI taraha vaikriya labdhi Adi prApta karake zApa aura anugraha karane meM samartha hote haiN| isa kAraNa jisa para prasanna ho jAte haiM use dhanAdi se nihAla kara dete haiM aura jina para kupita hote haiM unhe aneka prakAra se hAni bhI pahuMcAte haiN| muMbhaka deva 10 prakAra ke kahe gaye haiM - anna jaMbhaka - bhojana ko sarasa-nirasa kara dene yA mAtrA ghaTA-baDhA dene vAle dev| pAna muMbhaka - vastra ko ghaTAne-baDhAne Adi kI zakti vAle dev| layana juMbhaka - ghara, makAna Adi kI surakSA karane vAle dev| zayana jaeNmaka - zayyA Adi ke rakSaka dev| puSpa phala muMbhaka - phaloM phUlo va puSpa phaloM kI rakSA Adi karane vAle deva / vidyA jRmaka - devI ke matro-vidyAoM kI rakSA Adi karane vAle dev| avyakta muMbhaka - sAmAnyatayA sabhI padArthoM kI rakSA Adi karane vAle deva / kahIM-kahIM isake sthAna me "adhipati jRbhaka pATha bhI milatA hai, jisakA artha hotA hai, rAjAdi nAyaka ke viSaya me jRbhaka dev| jUMmaka deva ke nivAsa - 5 bharata, 5 airAvata, 5 mahAvideha ina 15 kSetro me 170 dIrgha vaitADhya parvata hai| pratyeka kSetra me eka-eka parvata hai tathA mahAvideha kSetra ke pratyeka vijaya me eka-eka parvata hai, jRbhaka deva sabhI dIrgha vaitADhya me
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-vicitra yamaka parvA meM tathA kAcana parvata meM nivAsa karate hai| sthiti - eka palyopama kI devakurU me zItodA nadI ke dono taTo para citrakUTa parvata hai| uttarakurU me zItAnadI ke dono taTo para yamaka-samaka parvata hai| uttarakurU me zItAnadI se sambandhita nIlavAn Adi 5 draha haiN| unake pUrva-pazcima dono taTo para 10-10 kAcana parvata hai| isa prakAra uttarakurU me 100 kAcana parvata hai| devakurU me zItodA nadI se sambandhita niSadha Adi 5 draho ke dono taTo para 10-10 kAcana parvata hai| isa taraha ye bhI 100 kAcana parvata hae dono milAkara 200 kAcana parvata haiN| ina parvato para z2ambhaka deva rahate hai (bhaga sUtra 14 zataka 8 uddezka) ina jRmbhaka devo kA palyopama kA AyuSya hotA hai| ye nitya pramudita rahate haiM, krIDA karate haiM, sUrata samAgama me lIna rahate haiN| inakA svacchandAcAra nitya (vi) jRmbha prApta karatA (baDhatA-baDhatA) hone se ye jRmbhaka kahalAte haiN| (gAthA 53-54, dravyaloka) loka prakAza, prathama vibhAga-dravyaloka, pR 477 LXVII vidyAdhara vidyA ke bala se AkAza me ur3ane vAlA manuSya, vaitADhaya parvata kI vidyAdhara zreNI meM rahane vAlA manuSya vidyAdhara kahalAtA hai| jamIna se dasa yojana U~ce dakSiNa aura uttara dizA me vaitADhaya parvata ke dono tarapha kI zreNiyA~ jiname vidyAdhara rahate haiN| jambU prathamavakSaskAra LXVIII nidAna nidAna kI ghaTanA prathama varSa kI hai aisA ullekha jaina kathA mAlA bhAga 7 eva 8 me milatA hai| madhukaramunijI ma sA , pR.72 LXIX nidAna nidAna ko AyatisthAna bhI kahA hai| Ayati-lAma, kisakA-janma maraNa kaa| jisase janma - maraNa kI prakriyA vRddhigata ho use nidAna kahate haiN| Lxx ATha maMgala kA TippaNa (meghakumAra) svastika - sAthiyA zrIvatsa - tIrthakara ke vakSasthala meM uThe hue avayava ke AkAra kA cinha vizeSa zrIvatsa kahalAtA hai| - . ram A
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya naMdikAvarta vardhamAnaka bhadrAsana kalaza matsya darpaNa [ 1 pratyeka dizA me nava koNa vAlA sAthiyA vizeSa / zarAba (sakore ) ko varddhamAnaka kahate hai / sihAsana vizeSa | ye loka prasiddha haiN| aupapAtika sUtra 4 TIkA, rAjapraznIya sUtra 14 LXXI saMyamamArga sAdhu ke aThAraha kalpa batalAye haiM, cha vrata, cha kAyA ke Arambha kA tyAga, akalpanIya vastu, gRhastha ke pAtra, paryaka niSadyA, snAna aura zarIra kI zuzrUSA inakA tyAga karanA / dIkSA ayogya aThAraha prakAra ke puruSa :- 1 bAla, 2 vRddha, 3 napusaka, 4 klIba, 5 jaDa (bhASa jaDa, zarIra jaDa, karaNa jaDa), 6 vyAdhita, 7 stena, 8 rAjApakArI, 9 unmatta, 10 adarzana, 11 dAsa, 12 duSTa, 13 mUDha, 14 RNArta, 15 jugika, 16 avabaddha, 17 mRtaka, 18 zaikSa- nisphaiTika / LXXII durgandha ATha varSa pazcAt rAjagRha me kaumudI mahotsava aayaa| usame aneka yuvaka-yuvatiyA~ vastrAlakAra Adi dhAraNa kara Aye the| rAjA zreNika bhI isa mahotsava me abhaya kumAra ke sAtha vara yogya paridhAna pahina kara gayA / atyanta bhIDa hone se rAjA kA hAtha usa yuvatI para paDa gyaa| jaise hI hAtha kA sasparza huA zreNika kA anurAga bhAva jAgRta bana gayA / taba zreNika ne apanI mudrikA usa bAlA ke palle ke chora se bA~dha dI aura zreNika rAjA ne abhaya kumAra se kahA ki merA citta atyanta vyAkula thA aura usa samaya merI mudrikA koI haraNa karake le gayA hai ataeva tU cora kA patA lagA kara A / taba abhaya kumAra ne sAre dvAra banda karavA diye aura eka-eka manuSya ko mukha, vastra, kezAdi buddhimAnI se dekha-dekha kara use daravAje se bAhara nikAlane lgaa| aise karate-karate vaha AbhIrI kumArI durgandhA AI usake vastra dekhate hue palle para badhI vaha aMgUThI najara aaii| taba abhaya kumAra ne pUchA - bAlA ye a~gUThI tumane kyo lI? AbhIrI bAlA ghabarA kara bolI- maiM kucha bhI nahIM jAnatI taba usakA saumya rUpa dekhakara abhaya kumAra ne apanI vilakSaNa prajJA se cintana kiyA ki isa bAlA para mere pitA mugdha bana gae hai isalie mere pitA ne yaha mudrikA svaya isake palle para
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 151 bA~dha dI hai, taba abhaya kumAra usa bAlA ko lekara zreNika ke pAsa pahuMcA / rAjA zreNika ne pUchA ki kyA mudrikA curAne vAlA cora milA? taba abhaya kumAra ne kahA ki mudrikA curAne vAlI yaha bAlA hai parantu rAjan / usane mudrikA ke sAtha tumhArA citta bhI curA liyA hai, mujhe aisA lagatA hai| rAjA ne kahA- duSkula me se bhI strI ratna grahaNa karanA caahiye| isa prakAra kahakara rAjA ne durgandhA ke sAtha vivAha kiyA aura usa para anurAga hone se usako paTarAnI bhI bnaayaa| eka bAra rAjA apanI rAniyo ke sAtha khela khela rahA thA aura usame zarta rakhI ki jo hAregA, usakI pITha para jItane vAlA baitthegaa| isa prakAra zarta rakhane ke pazcAt khela calane lgaa| taba yadi kulavAn nAriyaoN jItatI to ve rAjA kI pITha para vastra DAla detI lekina jaise hI yaha gaNikA-putrI durgandhA jItI, vaha ni zaka hokara usa para caDha gii| usa samaya zreNika rAjA ko haMsI aaii| durgandhA ne hasI kA kAraNa puuchaa| rAjA ne usake pUrva bhava se lekara adyatana paryanta samasta vRttAnta jaisA bhagavAn se sunA, vaisA batA diyaa| use zravaNa kara durgandhA ko vairAgya aayaa| usane dIkSA grahaNa kii| __"jaina kathAeN me bhI durgandhA kI zAdI 15-16 ke pazcAt batalAI haiM lekina bhagavAn ke kevalajJAna ke pazcAt 15 varSa taka zreNika jIvita nahIM rahA ataeva ATha varSa me vivAha kI dhAraNA ThIka lagatI hai| triSaSTizalAkA purUSacAritra pR 151-52 LXXII rohiNeya rohiNeya bhagavAn ke kevalajJAna ke pazcAt rAjagRha ke prathama cAturmAsa me hI dIkSita huaa| aisA lagatA hai kyoki triSaSTi zalAkA purUSAkAra ne sarga 11 me rohiNeya kI dIkSA ke pazcAt abhaya kumAra kA haraNa batalAyA hai| abhaya kumAra haraNa se pahale zrAvakavrato ko prathama cAturmAsa me hI grahaNa kara cukA thaa| usakA haraNa pahale cAturmAsa ke pazcAt huA kyAki prathama cAturmAsa meM usake haraNa kA koI ullekha nhiiN| gobhadra seTha kI dIkSA ke samaya abhayakumAra nahIM thaa| usakA haraNa ho gayA thA, aisA ullekha milatA hai| gobhadra seTha kI dIkSA kI ghaTanA prathama cAturmAsa ke pazcAt kI lagatI hai kyoki jisa samaya abhaya kumAra kA haraNa huA usa samaya kozAmbI ke yuvarAja udayana kA bhI caNDa pradyotana dvAra haraNa kara rakhA thA, aisA triSaSTizalAkA purUpa meM ullekha hai| yuvarAja udayana, zatAnIka ke rAjA rahate hI caNDapradyotana dvArA haraNa kara liyA gayA thaa| zatAnIka kI mRtyu bhagavAn ke tRtIya cAturmAsa ke pahale kI hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya ataeva abhaya kumAra kA haraNa prathama cAturmAsa ke pazcAt hI samAvita hai caturtha cAturmAsa me to vaha rAjagRha me hI thaa| tattva tu kevaligamyama LXXIV videha gaMDaka nadI kA nikaTavartI pradeza, vizeSa kara pUrvI bhAga jo tirahuta nAma se prasiddha hai, pahale videha deza kahalAtA thaa| isakI prAcIna rAjadhAnI mithilA aura mahAvIra ke samaya kI vaizAlI thii| bhagavAn mahAvIra isI deza me avatIrNa hue the|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 153 anuttarajJAnacaryA kA dvitIya varSa / udghATita huA rahasya eka adbhutamilana : gaDakI nadI ke kUla para basA brAhmaNakuNDa nagara mahItala para apanI AbhA vikIrNa kara rahA thaa| aneka bahumajilI gaganacumbI haveliyaoN vahA~ ke kalAkauzala ko pradarzita kara rahI thiiN| sthAna-sthAna para bane udyAna apanI saumya chaTA se pathiko ke AkarSaNa kA kendra bane the| usake IzAnakoNa me nirmita bahuzAla udyAna vividha taruvRndo eva taru-latAo se alakRta Agantuko kA mana mugdha banA rahA thaa| pAdapo ke avalambana para palane vAlA khaga samUha apane kalarava nAda se vAtAvaraNa kI kaluSatA kA apaharaNa kara rahA thaa| vahA~ ke bhadrika pariNAmI loga svabhAva se sarala prakRti ke the| ve vizAla jJAna kA bhaNDAra apane me samarjita kiye nirantara jJAna saritA me avagAhana kara rahe the| vahA~ rahane vAlA RSabhadatta brAhmaNa' atyanta medhA sampanna thaa| vaha Rddhi-samRddhi kI paripUrNatA ke sAtha jJAna-samRddhi me bhI vebhava kI misAla thaa| ___ vaidika sAhitya kI dRSTi se usane cAra vedo kA jJAna upArjita kiyA, tatpazcAt bhagavAn pArzvanAtha ke sAmIpya se usane zrAvaka yogya vAraha vrato ko grahaNa kiyA thaa| vaha jIva-ajIvAdi nava tattvo kA jJAtA thA aura unakA pArAyaNa karatA huA apanI jIvanacaryA ko gatimAna kara rahA thaa| usakI ardhAginI devAnandA brAhmaNI apane bhartA kA anugamana karane vAlI thaa| saralamanA devAnandA kA bAhya saundarya netrAkarSaka thaa| kamanIya hAtha-para vAlI, madhura bhASiNI devAnandA kA sAnnidhya RSabhadatta ke hRdaya ko Anandita karane vAlA thaa| dharma-mArga me bhI udyama karane vAlI devAnandA ne bAraha vrato ko dhAraNa kara, jIvAjIva Adi kI jJAtA banakara jJAna prApti ke prati gahana abhiruci jAgRta karalI thI aura samaya-samaya para jJAna prApti kA upakrama karatI rahatI thaa| unakI dhArmika jijJAsA ko dhyAna me rakhakara bhagavAna mahAvIra anekA bhavyAtmAo kA uddhAra karane ke lie isI brAhmaNakaNDa me padhAre ora vahAgAla vana udyAna me Thahara kara tapa-sayama se apanI AtmA ko bhAvita karane lge| brAhmaNakuNDa me galI-galI, caurAhe-caurAhe para bhagavAna mahAvIra ke Agamana kI carcA hone lgii| adamya utsAha se logo ke samUha ke samUha bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha jAne lge| RSabhadatta ko bhI yaha sUcanA karNagocara haI ki bhagavAna padhAra gaye hai| vaha bhI atyanta harpita hokara ghara AyA aura usane devAnandA se
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kahA-Aja hamArA mahAna puNyodaya hai ki Aja tIrthapati bhagavAn mahAvIra hamAre yahA~ padhAre haiN| aise mahAna puruSo kA to nAma-gotra zravaNa karanA bhI durlabha hai, phira unake darzana, vadana eva vANI-zravaNa se hone vAle lAbha ke viSaya me kahanA hI kyA ! devAnandA ne bhagavAn ke Agamana ke samAcAro ko jaise hI RSabhadatta se sunA, usakA roma-roma pulakita ho gyaa| usane kahA-apana bhI prabhu ke darzana hetu calate haiN| dono ne dhArmika sthAna me jAne yogya vastrAbhUSaNo ko dhAraNa kiyA eva ratha me baiThakara prabhu ke samavasaraNa kI ora prasthAna kara diyaa|" ghoDo kI TApa ke sAtha mana me utsAha bharane lgaa| unake nayana samavasaraNa kA besabrI se itajAra kara rahe the| zanai -zanai ve samavasaraNa ke pAsa phuNce| samavasaraNa ke pAsa pahuMcakara unhone dhArmika ratha ko rokaa| ratha se nIce utarakara RSabhadatta brAhmaNa ne paoNca abhigama dhAraNa kiye, yathA1 sacitta dravyo kA tyAga kiyA (puSpamAlAdi utAra kara ratha me rkhe)| 2. acitta dravyo kA viveka kiyA (jUte-cappala Adi utaare)| 3 mu~ha para eka zATika-dupaTTA lgaayaa|fit 4 samavasaraNa me pahuMca kara prabhu ko dRSTi-vadana kiyaa| 5 apane sthAna para pahuMca prabhu ko vidhiyukta vadana kiyA aura baiTha gyaa| tatpazcAt devAnandA brAhmaNI bhI dhArmika ratha se nIce utarI, utarakara usane paoNca abhigama dhAraNa kiye - 1 sacitta kA tyAga kiyA (pusspmaalaadi)| 2 acitta vastrAdi kA viveka kiyA (jUte-cappala Adi utaare)| 3 zarIra ko vinaya se jhukaayaa| 4 samavasaraNa me prabhu ke dIdAra ko dekhakara dRSTi-vadana kiyaa| 5 samavasaraNa me apane sthAna para pahuMcakara vidhiyukta vadana kiyA aura apane sthAna ko grahaNa kara liyaa| devAnandA ne zArIrika dRSTi se sthAna grahaNa kara liyA, lekina usakA mana to prabhu ke mukhacandra ko dekhane me samAkRSTa thaa| vaha bhagavAn ko dekhate hI citralikhita-sI raha gyii| prabhu ke dIdAra ko dekhakara usake hRdaya me vAtsalya kI dhArA pravAhita hone lgii| unnata payodharo ke vistIrNa hone se kacukI ne vistIrNatA dhAraNa kI aura usake urojo se dUdha kI dhArA bahane lagI, lekina aba bhI vaha nirantara prabhu ko nirnimeSa dRSTi se nihAre jA rahI thii|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 155 gaNadhara gautama isa dRzya kA antarAvalokana kara rahe the| ve pratyakSa draSTA bane hue vismayAnvita ho rahe the, citana kara rahe the ki yaha kyA? yaha devAnandA bhagavAna ko nirnimeSa nihAre jA rahI hai aura bhagavAn ko nihArane se isake zarIra me advitIya parivartana dikhAI de rahA hai| isake payodharo se payasa baha rahA hai| yaha dRzya to maiM prathama bAra hI dekha rahA huuN| lagatA hai, prabhu kA devAnandA se koI sAsArika sambandha rahA hogaa| mai bhagavAn se pUchatA huuN| isa prakAra vicAra kara indrabhUti gautama bole-bhagavan ! devAnandA brAhmaNI ke payodharo se dugdha kyo baha rahA hai? yAvat isakA zarIra romAcita kyo ho rahA hai? yaha Apako apalaka dRSTi se kyo nihAra rahI hai? bhagavAn ne pharamAyA-gautama ! devAnandA merI mAtA hai| prathama garbhAdhAna kAla me maiM usake garbha me rhaa| maiM unakA putra huuN| putra ke anurAgavaza hI usake payodharo se yaha dugdha kI dhArA baha rahI hai aura vAtsalya ke kAraNa usakA zarIra romAcita ho rahA hai| yahI kAraNa hai ki vaha TakaTakI lagAkara nirantara mujhe dekha rahI hai|" gautama gaNadhara samAdhAna prApta kara atyanta harSita, satuSTita hue| ve vadana kara prabhu ke samIpa baiTha gye| taba bhagavAn ne dharmopadeza pharamAyA, jise zravaNa kara RSabhadatta eva devAnandA ke mana me vairAgya kA jAgaraNa huA aura unhone prabhu se kahA-ApakI amRta vANI zravaNa kara hama ApazrIjI ke caraNo me pravrajyA agIkAra karanA cAhate haiN| bhagavAn ne pharamAyA-jesA sukha ho vaisA karo, kintu dharmakArya me vilamba na kro| taba dono ne IzAna koNa me jAkara vastrAlakAra utAre ora pacamuSTi loca karake prabhu ke caraNo meM sayama agIkAra kiyaa| devAnandA ne AryA candanAjI kI zaraNa ko svIkAra kiyaa| tatpazcAt dono sayamI yAtrA kA nirvahana karate hue gyAraha agazAstro kA adhyayana karane lge| RSabhadatta eva devAnandA sayama jIvana kA Ananda le rahe the aura prabhu brAhmaNakuNDa kI janatA ko apanI bhavya dezanA se sarAbora kara rahe the| brAhANakuNDa ke samIpa base hae kSatriyakaNDa' ne bhI bhagavAna ke brAhmaNakaNDa virAjane ke samAcAra nirantara pahu~ca rahe the| kSatriyakuNDa se bhI aneka darzanArthI prabhu ke caraNoM kI upAsanA kA nirantara lAma le rahe the| jamAli ne lI prabhu kI zaraNa : eka dina darzanArthiyoM kA samUha kSatriyakuNDa se bhagavAna mahAvIra kI dezanA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156: apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya zravaNa karane hetu nikalA | usa samaya vahA~ sthita kSatriyakumAra jamAli jo bhagavAn mahAvIra kI bar3I bahina sudarzanA kA laDakA hone se bhAnajA thA, aura bhagavAn kI putrI priyadarzanA kA pati hone se jAmAtA thaa| apane bhavya prAsAda me battIsa prakAra ke nATako ko dekhatA huA, mRdaga, vAdya" Adi kI dhvaniyo ko zravaNa karatA huA bhogAnanda me nimajjita thaa| bAhara se Ane vAle kolAhala ne jamAli ke mana me halacala paidA kara dii| usane mahala ke jharokhe se jhA~kakara dekhA to logo kA samUha eka hI dizA kI tarapha muMha karake jA rahA thaa| jamAli ne socA ki Aja nagara me kaunasA mahotsava hai? ye loga kahA~ jA rahe haiM? use mahotsava kA smaraNa nahIM aayaa| taba usane kacukI puruSa ko bulAyA aura usase pUchA-Aja nagara me kaunasA mahotsava hai? ye loga ekatrita hokara kahA~ jA rahe haiM? kacukI-kumAra / Aja koI utsava nhiiN| brAhmaNakuNDa me bhagavAn mahAvIra padhAre hue haiM, unakI dharmadezanA zravaNa karane hetu ye sabhI jA rahe hai| kacukI se jamAli yaha zravaNa kara atyanta harSita eva satuSTa huaa| vaha kauTumbika puruSo ko bulAkara kahatA hai-tuma cAra ghaTA vAlA azva-ratha laao| kauTumbika puruSa caturghaNTA vAlA azva-ratha lAte haiM, jisa para samArUDha hokara vaha brAhmaNakuNDa nagara kI ora ravAnA hotA hai| brAhmaNakuNDa ke bahuzAla vana udyAna ke samIpa pahu~cakara usane udyAna ke bAhara apane ratha ko rokaa| vahIM para puSpa, tAmbUla, Ayudha (zastra) eva jUte utaare| Acamana kiyA tathA eka zATika uttarAsana lagAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samIpa phuNcaa| prabhu ko dRSTi vadana kara vaha Age baDhA, tatpazcAt tIna bAra AdakSiNa pradakSiNa karake paryupAsanA karane lgaa| prabhu ne usa pariSada ko sudhAsabhRta vANI kA pAna kraayaa| jinavANI zravaNa kara pariSada puna lauTa gyii| jamAli nirgrantha pravacana zravaNa kara prabhu se nivedana karane lagA-he bhate / ApakA pravacana mujhe atyanta sArabhUta lgaa| maiM mAtA-pitA kI AjJA lekara zrIcaraNo me muNDita hokara pravrajita honA cAhatA huuN| prabhu ne pharamAyA-he devAnupriya | tumhe jaisA sukha ho vaisA karo, lekina dharmakArya me vilamba na kro| prabhu ke aisA kahe jAne para vaha jamAli rathArUDha hokara apane prAsAda kI ora kSatriyakuNDa ke lie ravAnA haA aura mahalo me jAkara apane mAtA-pitA se nivedana kiyA-he mAtA-pitA | maiMne bhagavAna mahAvIra se Aja dharma zravaNa kiyA, vaha mujhe atyanta iSTa eva rucikara pratIta huA hai| mAtA-pitA ne kahA-he putra / tU dhanya hai, kRtArtha hai, bhAgyazAlI hai ki tUne
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 157 bhagavAn ke mukha se dharma zravaNa kiyA aura vaha tujhe iSTa, abhISTa aura rucikara lagA hai| jamAli bolA-mAtA-pitA ! prabhu dvArA upadiSTa pravacana mujhe iSTa lagA hai, isalie maiM sasAra ke bhaya se udvigna banA, jarA-maraNa se bhayabhIta hokara sayama grahaNa karanA cAhatA hU~, Apa mujhe sayama grahaNa karane kI anujJA pradAna kIjie / mAli kI yaha bAta zravaNa kara mAtA ke zarIra se pasInA chUTane lagA / vaha zoka satapta ho kaoNpane lgii| usakA mukha kamala murajhA gyaa| vaha lAvaNyazUnya eva kAntivihIna ho gyii| usake AbhUSaNa nIce girane lge| usakA uttarIya vastra (oDhanA ) Upara se haTa gyaa| zarIra bhArI-bhArI ho gayA / cetanA naSTa ho gayI ora dhaDAma se vaha dharatItala para gira paDI / taba dAsiyo ne svarNa kalazo kI jaladhArA se sicana kara usake gAtra ko svastha kiyaa| baoNsa ke pakho se havA kI / taba usakI mUrcchA apagata huI / mUrcchA dUra hote hI vaha karuNa vilApa karane lagI- beTA ! tU hamArA ikalautA putra hai| tU hame iSTa, kAnta, priya aura manojJa hai| hama tumhAre binA eka kSaNa bhI nahIM raha skte| isalie jaba hama paralokavAsI ho jAye, terI umra paripakva ho jAye aura tere vaMza kI vRddhi ho jAye taba tU muNDita hokara pravrajita ho jAnA / mAli - mAtA-pitA ! yaha manuSya jIvana janma, jarA, mRtyu, roga tathA zArIrika, mAnasika vedanAo se saikaDo vyasano eva upadravo se grasta hai / yaha kuza ke agrabhAga para rahI osa bindu ke samAna kSaNika eva cacala he / yaha avazyameva choDane yogya hai / he mAtA-pitA / yaha kona jAnatA hai ki hamameM se kauna pahale jAyegA? kauna pIche jAyegA? isalie Apa mujhe sayama grahaNa karane kI anujJA pradAna kIjie / mAtA-pitA-beTA / abhI terA zarIra yauvana ke caramotkarSa ko prApta sabala, sAmarthyavAna eva niroga hai, isalie abhI to tU bhotika Rddhi kA upabhoga karale / phira jaba hama kAladharma ko prApta ho jAyege tava tU umra ke paripakva hone para kula kI vRddhi hone para sayama grahaNa karanA / jamAli- mAtA-pitA ! yaha zarIra dukho kA AgAra ha, sakaDo vyAdhiyA kA khajAnA hai| asthi rUpa kASTha para khar3A nADiyo ora snAyuoM ke jAla se pariveSTita hai| miTTI ke vartana kI taraha nAjuka ora gadagI se dUSita hai| isakA TikAye rakhane ke lie isakI nirantara samhAla rakhanI paDatI hai| yaha saDana, galana Ara vidhvasana guNavAlA he isalie Apa mujhe sayama grahaNa karane kI anuzA dIjie /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya mai sasAra ke bhogo se virakta banakara bhagavAn mahAvIra kI sannidhi me sayama grahaNa karane jA rahA huuN| mAtA-pitA kI anujJA mila gayI hai aura aba tuma bhI priyadarzanA-svAmina / ApakA zarIra atyanta sukumAla aura tyAga kA mArga vaha duSkara hai suduSkara hai, atIva duSkara hai| taba kaise usa mArga para. Apa cala pAyege? jamAli-zUravIro ke lie sayama sukara hai| maiMne apanA dRDha nizcaya kara liyA hai| aba maiM bhogo ke kIcaDa me nahIM rhuuNgaa| priyadarzanA-jaba Apa cale jAyege, taba hamArA kyA hogA ? jamAli-tuma to svaya bhagavAn kI putrI ho| tuma kyo nahIM bhagavAn ke batAye mArga kA anusaraNa kara letI ho? priyadarzanA-ThIka hai, maiM bhI isa para cala sakatI hU~, phira kyo na ApakA hI anugamana kara luuN| aisA vicAra kara priyadarzanA bhI sayama ke lie taiyAra ho gayI aura usane bhI jamAli ke sAtha sayama lene kA dRDha nizcaya kara liyaa| jamAli dIkSA ke lie palaka-paoNvaDe bichA rahA thA ki maiM atizIghra ina moha kI beDiyo ko toDa ddaaluuN| usakA mana sayama grahaNa karane ke lie pUrNa tatpara thaa| usake pitA ne bhI usakI tatpara bhAvanA kA samAdara karate hue dIkSA kI taiyAriyA~ prArambha karane kA vicAra kiyaa| jamAli rAjakumAra ke pitA ne kauTumbika puruSo ko bulAyA aura kahA-devAnupriyo ! tuma zIghra hI pUre kSatriyakuNDa grAma meM pAnI kA chiDakAva karo aura nagara kI bhUmi ko sApha-svaccha banA ddaalo| taba una kaumbika puruSoM ne jamAli ke pitA kI AjJA se nagara ko svaccha, sutharA, parimaDita kiyaa| jamAli ke pitA ne puna kauTumbika puruSo ko bulAyA aura kahA-he devAnupriyo zIghra hI jamAli rAjakumAra ke lie mahAmUlya, mahAna puruSo ke yogya aura vipula niSkramaNAbhiSeka kI taiyArI kro| pitA kI AjJA hone para koTumbika puruSoM ne niSkramaNAbhiSeka kI sAmagrI upasthita kii| tatpazcAt mAtA-pitA ne jamAli rAjakumAra ko pUrvAbhimukha karake sihAsana para viThalAyA ora eka so ATha svarNa kalazo se, eka sau ATha rajata kalazo se. eka sau ATha svarNa-maNimaya kalazo se, eka sau ATha rajata-maNimaya kalazA se, eka sau ATha svarNa-rajata-maNimaya kalazo se, eka sau ATha miTTI ke kalazA se zakha, praNava, bherI, jhallarI, kharamuhI, muraja, mRdaga aura dudubhi ke ghoSa sahita
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 161 vaDe ThATha-bATa se snAna krvaayaa| alpabhAra, bahu-Rddhi vAle AbhUSaNa-vastro se zarIra ko alakRta kiyaa| puSpa, gadha, mAlA, alakAra se gAtra ko vibhUSita kiyA aura usakA niSkramaNAbhiSeka kiyaa| tatpazcAt usako jaya-vijaya zabdo se badhAyA aura mAtA-pitA ne pUchA-putra tuma batAo, hama tumhAre lie kyA kare? jamAli-mAtA-pitA ! kutrikApaNa se rajoharaNa eva pAtra maeNgavAo tathA nApita ko bulaao| taba pitA ne bhaNDAra se tIna lAkha svarNa mudrAe~ nikAlI, uname se eka-eka lAkha svarNa mudrAe~ dekara kutrikApaNa se rajoharaNa eva pAtra maeNgavAye tathA eka lAkha svarNa mudrAe~ dekara nApita ko bulaayaa| jamAli ke dvArA bulAye jAne para nAI upasthita huA aura usane pitA se pUchA-devAnupriya | Apa pharamAiye, mujhe kyA karanA hai? taba pitA ne kahA-devAnupriya tuma jamAli ke niSkramaNa yogya cAra agula vAlo ko choDakara atyanta yatnapUrvaka bAlo kA kartana kro| pitA kA Adeza prApta kara nAI atyanta harSita huaa| usane sugandhita gadhodaka se hAtha-paira dhoye| ATha pATavAle zuddha vastra se muMha ko bA~dhA aura atyanta yatnapUrvaka cAra agula kezo ko choDakara zeSa kA kartana kiyaa| tava jamAli kI mA~ ne hasa ciha vAlI caddara me una agra kezo ko grahaNa kiyaa| phira unhe sugadhita jala se dhoyaa| zreSTha gadha eva mAlA dvArA arcana kiyA aura zuddha vastra me bA~dhakara ratno ke piTAre me rkhaa| tatpazcAt jamAli kI mAtA sudarzanA hAra, jaladhArA nirguNDI ke zveta phUla eva TUTI huI motiyo kI mAlA ke samAna putra ke viyoga se oNsU bahAtI huI isa prakAra kahane lagI-jamAli ke keza bahuta-sI tithiyo, parvo, utsavo, indrAdi mahotsavo ke avasara para antima darzana ke rUpa me hoge| phira ve keza takiye ke nIce rakha diye| tatpazcAt jamAli ke mAtA-pitA ne dUsarI bAra uttarAbhimukha sihAsana rakhavAyA aura jamAli ko kanaka-rajata kalazo se snAna krvaayaa| roe~dAra sukomala, gadha kApAyita sugadhita vastra se usake gAtra ko pochA / sarasa gozIrSa candana kA lepa usake aga-pratyago para kiyaa| nAnikA kI nizvAsa gayu se uDa jAve aise bArIka, netrI ko AmAdaka lagane vAlA atyanta sundara sukomala, ghoDe ke mukha kI lAra se bhI adhika konala zveta eva svarNa tAra jaDita mahAmUlyadAna
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya hasa ke cihna se yukta rezamI vastra pahinAyA / aThAraha laDI vAlA hAra, navalaDI vAlA hAra, ekAvalI, muktAhAra aura ratnAvalI gale me phnaaii| bhujAo me agada keyUraNa, kaDA, truTita", karadhanI" daso aguliyo me dasa agUThiyoM, vakSa sUtra, muravi (mAdaliyA), kaTha muravi (kaThI), prAlaba (jhUmake ), kAno me kuNDala tathA mastaka para cUDAmaNi ( kalagI) aura vicitra ratna jaDita mukuTa pahinAyA / granthima (gU~thI huI), veSTima ( lapeTI huI), pUrima (pUrI huI) aura saghAtima (sAdhakara banAI huI) cAro prakAra kI puSpa mAlAo se kalpavRkSa ke samAna jamAlikumAra ko alakRta kiyaa| tatpazcAt jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSo ko bulAyA aura unase kahA- devAnupriyo ! zIghra hI saikaDo khambho se yukta eka zivikA taiyAra karo jisame sthAna-sthAna para hAva-bhAva, vilAsayukta aneka putaliyA~ nayanAbhirAma ho / usa zivikA me IhAmRga (bheDiyA), vRSabha (baila), turaga (ghoDA), nara, magaramaccha, vihaga (pakSI), sarpa, kinnara, ruru (kastUrI mRga), sarabha (aSTApada pakSI), camarI gAya, hAthI, vana latA, padmalatA Adi ke nayanAbhirAma citra citrita ho / usake stambho para vajra ratno kI ramaNIya vedikA banAo, jahA~ samazreNi me sthita vidyAdhara yugala yatra cAlita jaise dikhalAI de / vaha zivikA hajAro kiraNo se vyApta eva hajAro citro se yukta dedIpyamAna, atIva dedIpyamAna pratIta ho| jise dekhate hI darzako ke netra vahIM cipaka jaaye| jisakA sasparza sukhada eva zrIsampanna ho, jisake hilane-Dulane se usame lagI huI ghaTiyA~ madhura eva manohara dhvani prasarita kare / jo vAstukalA kA utkRSTa namUnA hone se kamanIya, darzanIya ho / nipuNa zilpiyo se nirmita, dedIpyamAna maNi-ratno se, ghuMgharuo se vyApta eka hajAra puruSo dvArA uThAI jAne yogya zivikA (pAlakI) upasthita karo / kauTumbika puruSo ne jamAli ke pitA kI AjJA kA pAlana kara zivikA taiyAra kara dI / tatpazcAt jamAlikumAra kezAlakAra, vastrAlakAra, mAlyAlakAra aura AbharaNAlakAra, ina cAra prakAra ke alakAro se alakRta hokara, pratipUrNa alakAro se susajjita hokara sihAsana se uThA aura dakSiNa kI ora se zivikA para caDhA aura zreSTha sihAsana para pUrva kI ora mu~ha karake baiTha gayA / taba jamAli kI mAtA snAnAdi karake yAvat zarIra ko alakRta karake hasa cihna vAlA paTa zATaka lekara dakSiNa kI ora se zivikA para caDhakara jamAlikumAra kI dAhinI ora zreSTha bhadrAsana para baiTha gayI / (ka) aMgada - bhujA kA gahanA, bhUjavada (ga) truTita bajjUvada (kha) keyUra - vAjUvada (gha) karadhanI - kadaurA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 163 tatpazcAt jamAlikumAra kI dhAyamAtA zarIra ko alakRta kara rajoharaNa aura pAtra lekara dAhinI ora se zivikA para caDhakara jamAli rAjakumAra ke bAyIM ora zreSTa bhadrAsana para baiTha gyii| taba jamAli ke pRSTha bhAga me (pIche) zRgAra kI pratimUrti, sundara vastro se susajjita, cAruka gati vAlI, rUpa aura lAvaNya kI devI, kamanIya aga- pratyago vAlI eka uttama taruNI hima, rajata, kumuda, kunda, puSpa eva candramA ke samAna zveta koraNTa puSpamAlA se yukta zveta chatra hAtha me lekara dhAraNa karatI huI khaDI huii| jamAlikumAra ke dAhinI aura bAyIM ora aisI sundara do taruNiyA~ hAtha me camara lie hue lIlA sahita DulAtI huI khaDI ho gyiiN| ve camara aneka maNiyo, kanaka, ratno tathA vizuddha eva mahAmUlyavAna tapanIya (lAla svarNa) se nirmita ujjvala, vicitra daNDavAle eva dedIpyamAna the aura zakha, akaratna, kundapuSpa (mogarA), candra jala bindu eva mathe hue amRta ke phena ke puja ke samAna zveta the| taba kSatriyakumAra jamAli ke IzAna koNa me zRgAradhara ke samAna, rUpa-yauvana kI lAvaNyamayI pratimA eka taruNI zuddha jala se paripUrNa, unmatta hastI ke mahAmukha ke AkAra samAna zveta rajata kalaza hAtha me lekara khaDI ho gyii| jamAlikumAra ke Agneya koNa me zRgAra kI AgAra rUpa eka taruNa yuvatI vicitra svarNamaya daDa vAle tAr3apatra ke pakhe ko lekara khaDI ho gyii| taba jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSo ko bulAyA aura kahA- devAnupriyo zIghra hI samavarNa vAle, samavaya vAle, samalAvaNya vAle, rUpa aura yovana guNo se sabhRta samaAbhUSaNo se vibhUSita gAtra vAle, samavastra dhAraNa karane vAle eka hajAra zreSTha kauTumvika puruSo ko bulaao| taba unhoMne pitA kI AjJA se eka hajAra zreSTha kauTumbika puruSo ko bulaayaa| una kauTumvika puruSo ne eka-sarIkhe AbhUSaNa eva vastroM ko dhAraNa kiyA, jamAli ke pitA ke pAsa upasthita hue aura kahA-hamAre yogya kArya kA Adeza diijie| jamAlikumAra ke pitA ne kahA-tuma saba jamAlikumAra kI zivikA utthaao| taba una kauTumvika puruSo ne zivikA utthaaii| usa zivikA ke Age-Age sarvaprathama ATha maMgala-1 svastika, 2. zrIvatsa, 3 nandAvarta 4 vardhamAnaka, 5 bhadrAsana, 6 kalaza, 7 matsya aura 8 darpaNa cle| inake pazcAt pUrNa kalaza, jhAniyaoN. divya chatra. patAkA. ceMvara eva darzanIya gaganacumbI vijaya dhvajA lie rAjapuruSa cle| tatpazcAt nIlama kI pramA se dedIpyamAna ujjvala, daDayukta laTakatI huI (ka) cAra-mundara
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya he devAnupriya / yaha janma-jarA-maraNa se bhayabhIta huA hai| ataeva yaha gRhastha se sanyAsa jIvana ko agIkAra karanA cAhatA hai| hama Apa devAnupriya ko ziSya-bhikSA dete hai| Apa ise svIkAra kiijie| ___bhagavAn ne pharamAyA-devAnupriya ! tumhe jaisA sukha ho vaisA karo, kintu dharmakArya me vilamba na kro| bhagavAna dvArA aisA kahane para jamAlikumAra harSita, satuSTita hokara, bhagavAn ko vadana-namaskAra karake IzAna koNa me gayA jahA~ usane AbhUSaNa, mAlA aura alakAra utAra diye| jinhe jamAli kSatriyakumAra kI maoN ne hasa cihna vAle rezamI vastra me grahaNa kara liyA aura netro se oNsU kI laDI girAtI huI bolI-putra! sayama me ceSTA karanA, sayama me yatna karanA, sayama me parAkrama karanA, sayamI kriyAo me jarA bhI pramAda mata krnaa| aisA kahakara jamAli ke mAtA-pitA jisa dizA se Aye the, usI dizA me lauTa gye| tatpazcAt jamAlikumAra ne svayameva pacamuSTika loca kiyA aura usane 500 puruSo ke sAtha RSabhadatta brAhmaNa kI taraha hI bhagavAna se pravrajyA agIkAra kii| sayama lekara jamAli ne sAmAyika Adi gyAraha ago kA adhyayana kiyA aura bahuta-se upavAsa, belA, telA, arddhamAsa, mAsakhamaNa Adi vicitra tapa karma se AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karane lgaa| ___ jamAli ke sAtha priyadarzanA ne bhI eka hajAra striyo ke sAtha sayama agIkAra kiyA aura priyadarzanA bhI sAdhvI candanabAlAjI AryA ke pAsa zAstro kA adhyayana kara vividha prakAra kI tapasyA se apanI AtmA ko bhAvita karatI huI vicaraNa karane lgii| isa prakAra bhagavatI sUtra me brAhmaNakuNDa me hI jamAli kI dIkSA kA ullekha hai" jabaki triSaSTizalAkApuruSacAritra eva mahAvIracariya me aisA ullekha hai ki brAhmaNakuNDa me RSabhadatta eva devAnandA kI dIkSA ke pazcAt bhagavAn kSatriyakuNDa pdhaare| vahA~ bhagavAn kA samavasaraNa huA aura svaya rAjA nandivardhana vizAla rAja-parivAra sahita bhagavAn kI dharmadezanA zravaNa karane ke lie phuNcaa| usa samaya bhagavAna kA jamAtA jamAli eva putrI priyadarzanA'il bhI dharmadezanA zravaNa karane hetu vahA~ upasthita huii| dharma zravaNa kara jamAli pratibuddha huA aura usane 500 puruSo ke sAtha sayama agIkAra kiyaa| prabhu kI putrI priyadarzanA ne bhI eka hajAra striyo ke sAtha sayama grahaNa kiyaa|"
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 167 jamAli kI dIkSA bahuzAla vana udyAna me huI jo brAhmaNakuNDa aura kSatriyakuNDa ke madhya me thaa| isalie cAhe brAhmaNakuNDa me dIkSA kahe yA kSatriyakuNDa me, isame koI virodha nahIM hai| isa prakAra jamAli kI dIkSA ke pazcAt videha janapada ke grAma-nagaro me vicaraNa karate hue, bhagavAna aneka bhavyAtmAo ko pratibaddha kara rahe haiM aura aneka bhavyAtmAo kA uddhAra karate hue videha janapada me vicaraNa karate hue dvitIya varSAvAsa heta vaizAlI padhAra gaye aura vahIM aneka bhavyAtmAo ko sasAra sAgara se tirAte hue tapa-sayama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lge|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttarajJAnacaryA kA dvitIya varSa TippaNI 1 gaNDakI nadI yaha nadI himAlaya ke saptagaDakI aura dhavalagirizreNi se nikalatI hai| yaha gaDaka, nArAyaNI Adi aneka nAmo se prasiddha hai| II devAnaMdA devAnandA ke sandarbha me dAsiyo kA vivaraNa aupapAtika sUtra me milatA hai, yathA kubaDI-kirAta deza kI, baunI-jhukI kamara vAlI, barbara deza kI, bakuza deza kI, yUnAna deza kI, pahalava deza kI, isina deza kI, cArUkinika deza kI, lAsaka deza kI, lakuza deza kI, sihala deza kI, draviDa deza kI, bahala deza kI, araba deza kI, pulinda deza kI, pakaNa deza kI, murUDa deza kI. zabara deza kI, pArasa deza kI, isa prakAra vibhinna dezo kI dAsiyo kA varNana hai| aupapAtika, abhayadeva, pRSTha 33-34 m dupaTTA eka zATika vastra jo uttara dizA se DAlA jatA hai, vaha uttarAsana hai| yaha uttara se dakSiNa me DAlA jAtA hai| aupapAtika, hastalikhita, savat 1211, seThiyA granthAlaya, bIkAnera, pR40 IV garbha saMharaNa kI ghaTanA AcArya guNacandra ne mahAvIracariya me aisA ullekha kiyA hai ki bhagavAn ke garbha saharaNa kI bAta itane samaya taka jana sAdhAraNa ko jJAta nahI thii| vaha isI samaya jJAta huI ise zravaNa kara devAnandA, RSabhadatta ke sAtha-sAtha sArI pariSad Azcaryacakita ho gyii|| ___ mahAvIracariya, guNacandra, vahI, aSTama prastAva, pR380 v kSatriyakuNDa mujaphpharapura jilA me besADapaTTI ke pAsa jo basukuNDa gaoNva hai, vahI mahAvIra kI janmabhUmi prAcIna kSatriyakuNDapura hai| vi tAtkAlIna vAdya _ zakha, zrRga, zrukhikA, kharamuhI (kAhalA) peyA (mahatI kAhalA) piripirikA (kolikamukhAvamaddhamukha vAdya) paNava (laghupahaTa) paTaha bhabhA (DhakkA) horambha (mahADhakkA) bherI (DhakkAkRti vAdya) jhallarI (yaha bAye hAtha me pakaDakara dAye hAtha se bajAI jAtI haiM) dundubhI (magala aura vijaya sUcaka hotI hai tathA devAlayo
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 169 me bajAI jAtI hai) muraja (mahApramANamardala) mRdaga (laghumardala) nadI mRdaga (eka ora se sakIrNa anyatra vistRta muraja vizeSa ) Aliga (gopucchAkAra mRdaga jo eka sire se cauDA aura dUsare sire se sakarA hotA thA) kustuva, gomukhI mardala (dono ora se sama) vINA, vipacI (tritatrI vINA ) vallavI (sAmAnya vINA ) mahatI, kacchabhI (bhAratI vINA) citravINA, sabaddhI, sughoSA, nadighoSA, AmarI, SaDbharI, varavAdinI (saptatatrI vINA) tUNA, tumbavINA, Amoda, jhaJjhA, nakula, mukunda (muraja vAdya vizeSa) huDukkA, vicikkI, karaTA, DiDima, kiNita, kaDaba, dardara, dardarikA, kalazikA, ! mahuyA, tala, tAla, kAsyatAla riMgisikA, lantiyA, magarikA, zizubhArikA, vaza, veNu vAlI (tUNa vizeSa, jo mukha se bajAyA jAtA thA) parilI aura baddhaka / { VII catuSka zrRMgATaka trika- 1 catuSka 2 catvara 3 caturmukha hAribhadrIya Avazyaka vRtti, pUrva bhAga, patrAka - 136 san 1917 VIII priyadarzanA sudarzanA bhagavAn kI baDI bahina thI, usake putra kA nAma thA jamAli / bhagavAn kI putrI anavadyA ( priyadarzanA) usakI patnI thI / anya aisA kahate hai ki jyeSThA, sudarzanA, anavadyA ye jamAli kI patnI ke nAma haiM / Avazyaka sUtra, dvitIya bhAga, malayagiri vRtti, patrAka 405
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttara jJAnacaryA kA tRtIya varSa sAhila milA bhavyoM ko mana bhAI mRgAvatI : vaizAlI cAturmAsa me aneka bhavyAtmAo ko mokSa mArga para samArUDha kara bhagavAn mahAvIra vatsa deza me vicaraNa karane lge| vatsa" deza kI rAjadhAnI kauzAmbI usa samaya kI aitihAsika nagarI thI, jahA~ rAjA zatAnIka dharmAnurAgI rAjA ceTaka kA jaeNvAI thaa| _rAjA zatAnIka kSatriyocita guNo se zobhita, uttama kulotpanna, karuNA kI pratimUrti thaa| usakA rAjya-koSa atyanta samRddha thaa| vaha durbhikSa eva mahAmArI ke bhaya se rahita, nirvighna rAjya kA pAlana karatA thaa| eka dina rAjA zatAnIka ne rAjyasabhA me upasthita janasamudAya se pUchA-mere isa rAjya me Apa logo ko kisa bAta kI kamI mahasUsa ho rahI hai? janatA ne kahA-yahA~ Apake rAjya me aura kisI bAta kI kamI nahIM hai, lekina eka citrazAlA nahIM hai| zatAnIka ne kahA-zIghra hI yaha kamI pUrNa ho jaayegii| tatkAla rAjA zatAnIka ne aneka citrakAra bulAye aura unhe sajIva citro ko banAne kI AjJA dii| aneka citrakAra apane kalAkauzala se vicitra citra banAne lge| vahA~ upasthita citrakAro me eka citrakAra ko yakSa se varadAna milA huA thaa| huA yo ki usa samaya sAketapura nagara me surapriya yakSa kA yakSAyatana thaa| usa yakSa kI pratimA ko jo bhI citrakAra citrita karatA, vaha usako mAra DAlatA thA aura yadi usa yakSa kI pratimA ko koI citrita nahIM karatA to vaha usa nagara me mahAmArI phailA detaa| isa prakAra prativarSa eka citrakAra kI hatyA hone lgii| usa vikaTa paristhiti kA avalokana kara aneka citrakAra zanai -zanai nagarI se palAyana karane kI taiyArI karane lge| aisI sthiti me sAketapura nareza ne mahAmArI phailane ke bhaya se jAte hue una citrakAro para roka lagAI tathA eka vyavasthA kara dI ki sabhI citrakAro ke nAma ciTThiyo para likhakara ghaDe me DAla diye jaae| prativarSa usa ghaDe me se eka ciTThI nikaalte| jisake nAma kI ciTThI nikalatI, vaha usa yakSa kI pratimA ko citrita karatA thaa| eka bAra kozAmbI se eka citrakAra citrakalA sIkhane ke lie sAketapura pahu~cA aura eka vRddhA strI ke ghara utraa| usa vRddhA ke eka putra thA, usake sAtha usa citrakAra kI maitrI ho gaI kyoMki vRddhA kA putra bhI citrakAra thaa| dono
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya viziSTa nAgarika), mADabika (jAgIradAra), kauTumbika (bar3e parivAro ke mukhiyA), ibhya (vebhavazAlI), zreSThin-seTha, senApati, sArthavAha (aneka choTe vyApAriyo ko lekara dezAntara yAtrA karane vAle samartha vyApArI) ko vaha aneka kAryo me, kAraNo me, matraNAo me, pArivArika samasyAo me, gopanIya bAto me, ekAta vicAraNIya viSayo me tathA paraspara pUchane yogya viSayo me salAha detA rahatA thaa| vaha apane sampUrNa parivAra kA meDhIbhUta" mukhiyA thaa| usakI kAryakSamatA viziSTa thI, isalie vaha sabhI kA AdhArabhUta aura mArgadarzaka thaa| prAmANika vyaktitva vAlA vaha saba kAryoM ko Age bar3hAne vAlA thaa| usakI zivAnandA nAmaka patnI pratipUrNa indriyo vAlI uttama Vi"lakSaNa-vyajana-guNasampanna sarvAga sundarI thii| vaha saumya, kamanIya aura rUpa-lAvaNya kI pratimUrti thii| Ananda gAthApati ko iSTa lagane vAlI vaha apane pati ke prati atyanta anurAgazIla thii| vaha Ananda gAthApati ke pratikUla hone para bhI sadaiva unake anukUla rahatI thii| bhartA kI icchAnusAra zabda, sparza, rasa, rUpa aura gadhamUlaka-pA~ca prakAra ke sAsArika bhogo ko bhogatI huI rahatI thii| vANijyagrAma ke IzAnakoNa me kollAka nAmaka sanniveza thaa| vahA~ Amoda-pramoda ke sAdhano kI pracuratA hone se vahaoN ke nAgarika eva anya Agantuka vyakti prasanna rahate the| ghanI AbAdI vAle usa kollAka sanniveza meM aneka kheta the, jiname Ikha, jau Adi dhAna kI phasale lahalahAtI thii| gAya-bhaisAdi kI pracuratA ke sAtha zilpakalA ke utkRSTa namUne, vahA~ ke caitya, darzako kA mana mugdha karane vAle the| cuMgI Adi ke kara-rahita vahaoN rizvatakhoro, jebakataro aura coro kA abhAva hone se sadaiva zAti kA mAhaula rahatA thaa| vahA~ sAdhuo ko bhikSA sukhapUrvaka milatI thI, isalie loga vahaoN nivAsa karane me svaya ko sukhI mAnate the| aneka prakAra ke nRtya, nATaka, bAjIgara Adi khela-tamAze dikhAne vAle vahA~ AjIvikA kamAte the| jagaha-jagaha bane hue udyAna, bAvaDiyA~ Adi se suzobhita vaha nandana vana samAna ramaNIya lagatA thaa| cahuMora kagUremaya toraNo aura dvAro se parimaNDita parakoTe se ghire hue usake kapATa atyanta sudRDha the, jinake bada hone para zatru kA praveza asambhava thaa| vahA~ ke bAjAra me aneka prakAra kI dukAne thI jiname vividha prakAra kI sAmagriyA~ upalabdha hotI thiiN| rAjA kI savArI akasara nikalane ke kAraNa rAjamArgo para bhIDa banI rahatI thii| vahA~ hAthI, ghoDe, yAna aura vAhano kA jamaghaTa-sA rahatA thaa| kamalo se suzobhita jalAzayo kA sugadhita pAnI manamohaka thaa| (ka) caitya- yakSAyatana .
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 183 uttama zvetavarNI bhavana nirnimeSa netro dvArA prekSaNIya, cittAkarSaNa, darzanIya, abhirUpa (mana me apane ko ramAne vAle) tathA pratirUpa (mana me samAhita hone vAle) the| isa kollAka sanniveza me Ananda gAthApati ke aneka mitra, jJAtijana (samAna AcAra-vicAra vAle apanI jAti ke loga), nijaka (mAtA, pitA, putra, putrI Adi), svajana (badhu-bAdhavAdi), sambandhI (zvasura, mAmA Adi), parijana (dAsa-dAsI Adi) nivAsa karate the| ve bhI baDe samRddhizAlI aura logo dvArA pratiSThA prApta the| isa prakAra vANijyagrAma aura kollAka sanniveza me dhanADhyo kI bastiyA~ thiiN| jaba bhagavAna mahAvIra isa vANijyagrAma me padhAre to rAjA jitazatru svaya unake darzana, vadana eva pravacana zravaNa hetu ghara se nikalA, dUtipalAza caitya me pahuMcakara prabhu kI paryupAsanA karane lgaa| jaba Ananda gAthApita ko bhagavAn ke Agamana kI jAnakArI milI taba vaha bhI bhagavAn ke darzana, vadana eva paryupAsanA hetu jAne kI taiyArI karane lgaa| usane snAnAdi kara magala paridhAna dhAraNa kiyA / vastrAbhUSaNo se parimaNDita, koraTa ke puSpo kI mAlA yukta chatra dhAraNa kara, aneka puruSo se ghirA huA paidala hI dUtipalAza caitya me pahu~cA / bhagavAn ko vadana-namaskAra kara unakI paryupAsanA karane lgaa| bhagavAna mahAvIra ne usa samaya Ananda gAthApati eva vizAla pariSada ko ardhamAgadhI bhASA" me dharmopadeza diyA-- loka kA astitva hai aura aloka kA bhI astitva hai| jIva, ajIva, badha, mokSa, puNya, pApa, Azrava, savara, vedanA, nirjarA, arhata, cakravartI, baladeva, vAsudeva, naraka, nairayika, tiryaca, mAtA, pitA, RSi, deva, devaloka, siddha bhagavAn, siddhi Adi ye saba kAlpanika nahIM haiM, inakA astitva hai| prANAtipAtAdi aThAraha pApa-sthAna kA yathArtha jJAna karake inakA tyAga karanA caahie| prazasta dAna, zIla, tapa Adi uttama phala dene vAle haiM, jabaki aprazasta pApa-karma dukhamaya phala dene vAle haiN| jIva puNya aura pApa se zubhAzubha karma kA badha karatA hai, jo ki niSphala nahIM hotaa| vastuta isa loka me nirgrantha pravacana hI satya, sarvottama, advitIya, sarvabhASita, atyanta zuddha, paripUrNa, nyAyasagata, zalya nivAraka, siddhAvasthA prApta karane kA upAya, mukti-mArga, niryANa-mArga, nirvANa-mArga, avitatha-vAstavika, avisadhi-viccheda rahita, saba dukho ko kSINa karane vAlA hai| isame sthita jIva buddha, mukta, parinivRtta hokara mukti ko prApta karate haiN| jina manuSyo ke eka bhava dhAraNa karanA avazeSa rahA hai, ve devaloka me dIrghAyu eva vipula Rddhi ke svAmI hote hai| ve devazayyA me yuvAvasthA rUpa me hI utpanna hokara bahumUlya vastrAbharaNo - AM Mr . 5 . .. "
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya se alakRta rahakara vahA~ kI Rddhi kA upabhoga kara manuSya bhava prApta karake nirvANa ko prApta karate hai| pariNAmo kI viSamatA se jIva bhinna-bhinna Ayu kA badha karate haiN| jIva apane kaluSita pariNAma hone se narakAyu kA badha karatA hai| narakAyu badha ke cAra kAraNa haiM, yathA- 1 mahAArabha-ghora hisA ke bhAva rakhanA yA ghora hisA karanA, 2 mahAparigraha-padArtho ke prati atyadhika mUrchA bhAva rakhanA, 3 pacendriya vadha-manuSya yA tiryaMca pacendriya jIvo kA ghAta karanA aura 4 maas-bhkssnn| cAra kAraNo se jIva tiryaMca yogya Ayu kA badha karatA hai-1 mAyA karanA, 2 alIka vacana-asatya bhASaNa karanA, 3 atkacanatA-apanI dhUrtatA ko chipAnA, 4 vacanatA-pratAraNA yA ThagI krnaa| cAra kAraNo se jIva manuSya yogya Ayu kA badha karatA hai-1 prakRti bhadratA-bhadrika-sarala prakRti kA honA, 2 prakRti vinItatA-svAbhAvika vinaya prakRti honA, 3 sAnukrozatA-dayAzIla, karuNAzIla prakRti honA, 4 amatsaratA-IrSyA kA abhAva honaa| ___ cAra kAraNo se jIva devagati me utpanna hotA hai-1 sarAga sayama-sarAgI sAdhu kA sayama, 2 sayamAsayama-dezavirati zrAvaka dharma pAlana, 3 akAma-nirjarA-binA mokSAbhilASA ke athavA vivazatAvaza kaSTa sahanA, 4 bAla-tapa-ajJAnajanita tapa krnaa| isa prakAra jIvana apane hI pariNAmo se eva AcaraNo se narakAdi gatiyoM me jAtA hai| naraka gati me jAne vAlA bhISaNa nArakIya yAtanA ko prApta karatA hai| tiryaMca yoni me jAne vAlA aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika dukha ko prApta karatA hai| manuSya-jIvana bhI anitya hai| usame vyAdhi, vRddhAvasthA, mRtyu aura aneka prakAra kI vedanAo sambandhI bahuta kaSTa hote haiN| devaloka me divya Rddhi eva divya sukha kA anubhava karate haiM, lekina vahA~ bhI rAga-dveSajanya dukha-paramparA banI rahatI hai| rAga-dveSa Adi kAraNo se jIva badhana ko prApta karate haiM aura kaSAya- vijayI banakara mukti ko prApta karate haiN| anAsakta vyakti dukho kA ata karate haiM aura pIDA, vedanA eva AkulatAyukta citta vAle dukha-sAgara ko prApta karate haiN| vairAgya se karmadalika dhvasta hote haiM, jabaki rAgAdi se karmo kA phala-vipAka pApa-pUrNa hotA hai| karma-rahita jIva hI mokSa me gamana karatA hai| ___ mokSa me gamana dharma karane se hotA hai, vaha dharma do prakAra kA hai-1 AgAra dharma aura 2 aNagAra dhrm| aNagAra dharma meM sAvadha pravRttiyo kA paripUrNa tyAga kara, gRhavAsa tyAga kara,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 185 muNDita hokara sAdhu banatA hai| vaha prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha eva rAtri bhojana kA sarvathA tyAgI hotA hai| isa prakAra pacamahAvrata agIkAra kara unakA pAlana karane vAle sAdhu-sAdhvI nirgrantha dharma ke ArAdhaka hote hai| AgAra dharma bAraha prakAra kA hai-pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra shikssaavrt| pA~ca aNuvrata-1 sthUla (moTe rUpa meM) prANAtipAta kA tyAga, 2 sthUla mRSAvAda viramaNa, 3 sthUla adattAdAna se nivRtti, 4 svadAra satoSa-pariNItA patnI ke atirikta anya striyo ke sAtha ratikrIDA kA parityAga, 5 aparigraha-parigraha kI sImA krnaa| ____ tIna guNavrata-1 anarthadaNDa viramaNa-AtmaguNa ghAtaka nirarthaka pravRttiyo kA tyAga karanA, 2 digvrata-chaho dizAo me jAne kI maryAdA karanA, 3 upabhoga-paribhoga-viramaNa / upabhoga-jinhe eka bAra bhogA jA sake aise padArtha, jaise bhojanAdi, paribhoga-jinhe aneka bAra bhogA jA sake aise padArtha, jaise vastrAdi, inakI sImA krnaa| cAra zikSAvrata-1 sAmAyika-samatva bhAva kI sAdhanA ke lie 48 miniTa taka sAvadya pravRtti kA tyAga karanA, 2 dezAvakAzika- dizAo kI maryAdA karanA 3 pauSadhopavAsavRtta-dharma eva adhyAtma ko puSTa karane vAle vizeSa niyama dhAraNa karake upavAsa sahita pauSadha krnaa| 4 atithisavibhAga-sAdhaka yA sAdhArmika ko 14 prakAra kI vastue~ AdarapUrvaka denaa| antima samaya me salekhaNA sathArApUrvaka deha-tyAga kA lakSya rkhnaa| yaha gRhastha dharma ke bAraha prakAra haiM, jinakI ArAdhanA kara aneka zramaNopAsaka, zramaNopAsikAe~ AjJA ke ArAdhaka hote hai| isa prakAra bhagavAna ne apanI divya dezanA pravAhita kI jise zravaNa kara kaI manuSya atyanta harSita eva vairAgyaparaka bhAvo se ota-prota hue| unhone usI samaya gRhatyAga kara zramaNa dharma agIkAra kara liyaa| kaI manuSyo ne zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kiye|10 zeSa pariSada ne bhI bhagavAna ko vadana-namaskAra karake bhagavAn ke yazogAna karate hue kahA - ApakA hRdayasparzI pravacana antasthala ko chUne vAlA hai, Apane jo dharmopadeza diyA vaha anuttara (zreSTha) hai| Apane kaSAya tyAga kara, viveka dhAraNa kara, AgAra aura aNagAra dharma grahaNa karane hetu jo jJAna-gagA pravAhita kI hai, vaha anya koI zramaNa, brAhmaNa pravAhita nahIM kara sktaa| isa prakAra bhagavAn kI yaza gAthA gAkara pariSad aura rAjA puna lauTa gye| taba Ananda zrAvaka, jisakA hRdaya harSAtireka se prabhu ke prati samarpita bana rahA thA, usane bhagavAna mahAvIra ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA karake (ka) aNagAra- sAdhu
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya vandana-namaskAra kiyA aura kahA-bhate / maiM aneka aizvaryazAlI rAjA, mahArAjA Adi kI taraha gRhatyAgI banakara, muDita hokara aNagAra ke rUpa me pravrajita hone me asamartha hU~, ataeva maiM Apake sAnnidhya me paoNca aNuvrata, sAta zikSAvrata rUpa bAraha prakAra kA gRhastha dharma svIkAra karanA cAhatA huuN| __ bhagavAn-devAnupriya | tumhe jaisA sukha ho, vaisA karo, kintu dharmakArya me tanika bhI vilamba mata kro| bhagavAn ke pharamAye jAne para Ananda prabhu ke mukhAravinda se zrAvakavrata grahaNa karatA hai - 1 sthUla prANAtipAta viramaNa-bhagavan maiM jIvanaparyanta do karaNa-karanA, karAnA tathA tIna yoga-mana, vacana eva kAyA se sthUla hisA kA parityAga karatA hU~| arthAt mai mana, vacana, kAyA se sthUla hisA na karU~gA na kraauuNgaa| 2 sthUla mRSAvAda viramaNa-maiM jIvanaparyanta mana, vacana evaM kAyA se sthUla asatya kA na prayoga karU~gA, na kraauuNgaa| 3 sthUla adattA dAna viramaNa-maiM jIvanaparyanta mana, vacana eva kAyA se sthUla adatta dAna kA tyAga karatA huuN| svadAra satoSa-mai eka apanI zivAnandA bhAryA ke atirikta avazeSa sarvamaithuna-vidhi kA parityAga karatA huuN| 5 icchA parimANa-icchA parimANa vrata me Ananda zrAvaka ne svarNa-rajata kA isa prakAra parimANa kiyA - mere koSa me rakhI cAra karoDa svarNa mudrAo, vyApAra meM prayukta cAra karoDa svarNa mudrAo eva ghara ke upakaraNo me prayukta cAra karoDa svarNa mudrAo ke atirikta maiM samasta svarNa mudrAo kA parityAga karatA huuN| tadanantara Ananda gAthApati ne catuSpada pazu sampatti kA parimANa kiyaa|" dasa-dasa hajAra gAyo ke cAra gokulo ke atirikta maiM sabhI caupAyA pazuo ke parigraha kA tyAga karatA huuN| taba usane kSetra vAstu-vidhi kA parimANa kiyA ki sau nirvatana (bhUmi kA nApa-vizeSa) ke eka hala ke hisAba se pA~ca sau hala ke atirikta maiM samasta kSetra vAstu-vidhi kA parityAga karatA huuN| tatpazcAt zakaTa-vidhi (gADiyoM) ke parigraha kA parimANa kiyaa| pA~ca so gADiyaoN-bAhara yAtrA me, vyApAra Adi meM prayukta tathA pA~ca sau (ka) vAstu-makAna
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 187 gADiyA~ mAla Adi Dhone me prayukta hai, unake atirikta mai samasta gADiyo ke parigraha kA tyAga karatA huuN| tadanantara usane vAhana - vidhi jahAjo kA parimANa kiyA / cAra vAhana digyAtrA ke lie, cAra vAhana (jahAja) mAla Dhone ke lie unake atirikta sabhI vAhano kA tyAga kiyA / upabhoga-paribhoga-parimANa karate hue AnandajI ne kahA ullaNiyA-vidhi-sugadhita lAla, eka prakAra ke tauliye, ke atirikta sabhI tauliyo kA tyAga karatA hU~ / dataNa-vidhi - harI mulahaThI ke atirikta sabhI prakAra ke datauna kA tyAga karatA huuN| phala-vidhi vi- dUdhiyA oNvale ke atirikta avazeSa phala vidhi kA parityAga karatA heNuu| abhbhagana-vidhi - zatapAka eva sahasrapAka telo ke atirikta sabhI abhyagana (mAliza ke teloM) kA parityAga karatA huuN| ubaTana - vidhi - maiM ekamAtra sugadhita gadhATaka (gehUM ke ATe ke sAtha katipaya saugandhika padArthoM ke ubaTanoM) kA parityAga karatA huuN| snAna-vidhi-pAnI ke ATha oSTrika, jinakA mu~ha U~Ta kI taraha saeNkaDA, gardana lambI aura AkAra bar3A ho, aise ghaDe ke atirikta snAnArtha jala kA parityAga karatA huuN| vastra-vidhi-do sUtI vastro ke sivAya sabakA tyAga karatA huuN| vilepana - vidhi- agaru, kumakuma aura candana ke atirikta sabhI vilepana dravyoM kA parityAga karatA huuN| 1 2 3 4 5 6 7 8 9 - puSpa - vidhi - zveta kamala aura mAlatI kusuma kI mAlA ke atirikta sabhI prakAra ke puSpo kA parityAga karatA huuN| 10 AbharaNa - vidhi - sone ke kuNDala aura aMgUThI ke atirikta sabhI prakAra ke AbharaNo kA tyAga karatA hU~ / 11 dhUpa - vidhi - agara, lobAnAdi dhUpa ke atirikta sabhI prakAra ke dhUpa kA parityAga karatA huuN| 12 pejja - vidhi - mUMga ke rasa athavA ghI meM tale hue cAvalo se bane eka vizeSa prakAra ke peya ke atirikta sabhI peya padArthoM kA parityAga karatA huuN| 13 bhakSya - vidhi - ghRtapUrNa ghevara aura khAje ke atirikta sabhI pakavAno kA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya parityAga karatA huuN| 14 odana-vidhi-kalama sAli (vAsamatI) cAvalo ke atirikta sabhI prakAra ke cAvalo kA parityAga karatA huuN| 15 sUpa-vidhi-maTara, mUMga aura ur3ada kI dAla ke atirikta sabhI dAlo kA parityAga karatA huuN| 16 ghRta-vidhi-zarada Rtu ke goghRta ke atirikta samasta goghRta kA parityAga karatA huuN| zAka-vidhi-bathuA, laukI, suApAlaka aura bhiNDI ina cAra ke atirikta samasta sabjiyo kA tyAga karatA huuN| 18 mAdhuraka-vidhi-pAlaga mAdhuraka-zalla kI vRkSa ke goda se banAye hue madhura peya ke atirikta anya sabhI madhura peyo kA parityAga karatA huuN| 19 vyajana-vidhi-kaoNjI barDa, khaTAI yukta mUMga kI dAla ke pakauDe ke atirikta saba prakAra ke caTapaTe padArtho kA parityAga karatA huuN| 20 pANiya-vidhi-AkAza se gire varSA ke pAnI ke atirikta saba prakAra ke pAnI kA parityAga karatA huuN| 21 mukhavAsa-vidhi-paoNca sugadhita vastuo sahita mukha ko sugadhita karane vAle sabhI padArtho kA parityAga karatA huuN| yathA- ilAcayI, loga, karpUra, kakola, jAyaphala (zItala cInI)/XXI anarthadaNDa-viramaNa : tadanantara AnandajI ne cAra prakAra ke anarthadaNDa-apadhyAnAcarita, pramAdAcarita, hisrapradAna aura pApakarmopadeza kA pratyAkhyAna kiyaa| tadanantara bhagavAn mahAvIra ne zramaNopAsaka Ananda se kahA-Ananda | jisane jIvAdi nau padArtho ko jAna liyA, jo svaya puruSArthI hai, jise deva, dAnava, mAnava bhI apane dharma se vicalita nahIM kara sakate, usako samyaktva ke pA~ca pradhAna aticAro ko jAnanA cAhie, lekina unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| 1 zakA-jinezvara vacano me sadeha rakhanA zakA hai| isa zakA se zraddhA DolAyamAna ho jAtI hai| yadyapi jijJAsA buddhi se zakA karanA aticAra nahIM hai, tathApi sadaiva yahI citana rahanA cAhie ki vahI satya aura ni zaka hai, jo bhagavAn ne pharamAyA hai| kAkSA-bAharI ADambara yA dUsare pralobhano se prabhAvita hokara anya mata kI ora jhukanA kAkSA hai| yaha samyaktva ko dUSita karane vAlI prakRti hai| isase sadaiva dUra rahanA caahie| 2
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 189 vicikitsA-dharma ke phala me sadeha karanA vicikitsA hai ki maine itanA dharma kiyA, abhI taka mujhe koI phala nahIM milA, Age bhI milegA yA nahIM? isa prakAra kI pravRtti se anutsAha baDhatA hai, kArya siddha nahI hotaa| ataeva isakA parityAga karanA caahie| 4 para-pApaDa prazasA-pASaDa zabda Aja Dhoga artha me pracalita hai, jabaki pUrvakAla me yaha anyamatiyo ke lie prayukta hotA thaa| anyamata kI prazasA se tAtparya hai ki anyamatiyo ke zaucamUlaka Adi hisAtmaka dharma kA sammAna karanA, isase hamArI AtmA kA patana hone kI sambhAvanA rahatI hai| isalie isako samyaktva kA aticAra mAnA hai| 5 para-pASaDa sastava-hisAtmaka dharma mAnane vAle Adi mithyAdRSTiyo ke sAtha paricaya rahane se mokSamArga se vicalana kI sthiti paidA ho jaayegii| ataeva para-pASaDa sastava bhI aticAra hai| isake pazcAt bhagavAn ne pharamAyA-Ananda / zramaNopAsaka ko sthUla prANatipAta-viramaNa vrata ke pramukha pA~ca aticAro ko jAnanA cAhie, lekina unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| yathA - 1 badha-pazu Adi ko nirdayatApUrvaka baaNdhnaa| zAstra me do taraha ke badha kA nirUpaNa hai| 1 arthabadha, 2 anarthabadha / prayojanavaza rogI Adi ko cikitsA ke lie athavA surakSA ke lie baoNdhanA arthabadha hai aura binA kisI prayojana baoNdhanA anarthabadha hai| vaha AThave vrata anarthadaDa me nihita hai| yahA~ kisI pazu-dAsAdi ko prayojanavaza bA~dhanA badha nahIM, lekina krUratA, kaluSitatA Adi se bA~dhanA badha nAmaka aticAra hai| TIkAkAro ne arthabadha ke do bheda kiye haiM - 1 sApekSa, 2 nirapekSa / jisa badha se chUTA jA sake vaha sApekSa hai, jaise kisI bADe me Aga laga gyii| vahaoN sAdhAraNatayA baeNdhe pazu chaTa jAyege, vaha aticAra nhiiN| lekina pazu ko aise badhana se baoNdhA ki vaha chUTegA hI nahIM, maraNa ko prApta ho jAyegA, vaha aticAra hai| 2. vadha-kaluSita bhAva se aisA nirdayatApUrvaka kisI ko pITanA ki usake aga-upAga khaDita ho jAye, vaha vadha nAmaka aticAra hai|| chaviccheda-chaviccheda kA tAtparya zobhArahita karanA hai| krodhAvezAdi me Akara kisI kI camaDI Adi ago ko kATanA chaviccheda nAmaka aticAra hai| yadyapi karuNA kI bhAvanA se rogI kI cIraphADa karanA chaviccheda aticAra nahIM hai, lekina prayoga ke lie (sIkhane ke lie)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya niraparAdhI prANI ko cIra DAlanA chaviccheda nAmaka aticAra hai| atibhAra-pazu-dAsa-dAsI Adi para unakI zakti se adhika bhAra DAlanA atibhAra hai| isase manuSya eva pazuo ke zarIra aura mana ko kSati pahu~catI hai aura mana kI nirdayatA hI prakaTa hotI hai| kisI akSama vyakti para yogyatA se adhika bhAra DAlanA bhI atibhAra-ropaNa aticAra hai| jaise nAbAliga bAlaka-bAlikAo para vivAha kI jimmedArI DAlanA. vRddha eva anamela vivAha karanA, prajA para adhika kara yA cuMgI kA AropaNa karanA, ayogya vyaktiyo para sagha, samAja yA zAsana sacAlana kI jimmedArI DAlanA Adi-Adi sabhI atibhAra AropaNa ke antargata haiN| 5 bhakta-pAna vyavaccheda-apane Azrita dAsa-pazu Adi ke khAna-pAna me bAdhA DAlanA, unako samaya para bhojana nahIM denA / karmacAriyo Adi ko ucita samaya para ucita vetana nahIM denaa| garbhavatI strI dvArA upavAsa karake garbhastha jIva ko bhUkhA rakhanA Adi isI aticAra meM zAmila haiN| sthUla mRSAvAda ke paoNca aticAro ko jAnanA cAhie lekina unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| yathA - 1 sahasA abhyAkhyAna-yakAyaka, binA soce-samajhe kisI para jhUThA Aropa lagAnA, sahasA abhyAkhyAna hai| tIvra klezayukta jhUTha bolane se to anAcAra bhI bana jAtA hai| rahasyAbhyAkhyAna-kisI kI gupta bAta ko prakaTa karanA yA ekAnta me baiThe vyaktiyo ko bAta karate hue dekhakara una para jhUThA doSAropaNa karanA rahasyAbhyAkhyAna aticAra hai| svadAramatra-bheda-apanI strI kI gupta bAta yA marmakArI ghaTanA prakaTa karanA svadAramatra-bheda nAmaka aticAra hai, kyoki aisA karane se lajjAvaza strI AtmahatyA taka kara letI hai| mRSopadeza-dUsaro ko jhUThA upadeza denA mRSopadeza hai| yathA-jhUTha bolane, cAlAkI karane, tola-mApa me gaDabaDI karane, ThagI-beImAnI karane kI preraNA denA, Treniga denA, protsAhita karanA Adi isI me sammilita haiN| kUTalekhakaraNa-jhUThA lekha likhanA, dUsaro ko Thagane ke lie jhUThe, jAlI kAgajAta taiyAra krnaa| yaha aticAra pramAdavaza yA aviveka se jhUThA lekha likhane se lagatA hai| jAnabUjhakara karane para to yaha anAcAra kI koTi me AtA hai| tadanantara bhagavAn ne pharamAyA-Ananda ! adattAdAna viramaNa vrata ke pA~ca aticAro ko jAnanA cAhie lekina unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| yathA - 2.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 2 3 4 5 2 - tadanantara svadAra satoSa vrata ke pA~ca aticAra jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa karane yogya nahIM haiM 1 3 apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 191 stenAhRta- stena (cora), AhRta (curAI gayI ) arthAt cora dvArA curAI vastu, bahumUlya vastu saste me kharIdanA / taskara prayoga - apane vyavasAyika kAryo me coro ko preraNA denA, unakA upayoga karanA / viruddha rAjyAtikrama- rAjya viruddha kArya karanA / kUTatUla kUTamApa-kUDA tola, kUDA mApa karanA arthAt binA upayoga ke kisI se adhika lenA aura kama denA / sakalpapUrvaka, jAnabUjhakara aisA karane se yaha anAcAra bana jAtA hai| 4 tatpratirUpaka vyavahAra-nakalI vastu ko asalI aura asalI vastu ko nakalI batAnA tatpratirUpaka vyavahAra hai| ghI me carabI milAnA Adi bhI isI aticAra me sammilita haiN| 17 itvarakA parigRhItA gamana-kucha dina yA kucha mAsa ke lie kirAye para rakhI huI strI se maithuna sevana karanA / yaha aticAra niyamo kA Azika rUpa se khaDana karane se lagatA hai| aparigRhItA gamana-gaNikA yA kirAye para rakhI huI dUsare kI strI se maithuna sevana karanA / yaha aticAra vrata ke atikrama se lagatA hai / anagakrIDA- ratikrIDA hetu kisI parakIyA ke kuca-mardana, udarAdi kA vikArI bhAvanA se darzana, mukha - cumbana, hAsyAdi kautuhala karanA / yaha aticAra para strI se maithuna sevana kA tyAga hone se usake sAtha premAliGgana karane se lagatA hai / para- vivAha karanA - apanI satAna ke atirikta dUsaro kA vivAhAdi karavAnA | 18 5 kAma bhoga kI tIvra abhilASA karanA / tadanantara icchA - parimANa vrata ke pA~ca aticAra jAnane cAhie, lekina unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie - 1 kSetra-vastu parimANAtikramaNa-kSetra (khulI bhUmi), vastu ( makAna ) / vrata grahaNa karate samaya jitanI khulI bhUmi eva makAnAdi kI maryAdA kI, usakA parimANa baDhAne ke lie dUsare kSetra ko, bADa Adi toDakara, pahale me milA denA kSetrapramANAtikramaNa aticAra hai / 2. hiraNya - suvarNa pramANAtikramaNa - jitane sone-cA~dI kA parimANa kiyA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya usakI sImA kA atikramaNa kara jaanaa| 3 dhana-dhAnya pramANAtikramaNa-maNi, motI Adi dhana aura cAvala, mUMgAdi dhAnya, inakA jitanA parimANa kiyA usase adhika rkhnaa| dvipada-catuSpada parimANAtikramaNa-naukara, dAsa-dAsI Adi dvipada aura gAya, bhaiMsa, ghoDA Adi catuSpada kA jitanA parimANa kiyA, usase adhika rkhnaa| kupya pramANAtikramaNa-kupya-gRhopayogI vastuo kA pramANa-atikramaNa krnaa| jaise jitanI thAlI, kaTorI rakhI hai, unako binA upayoga ke adhika rakhanA, yA kAraNa-vizeSa se sakhyA pUrI ho jAye to do milAkara eka kara denA, jaise thAlI jyAdA ho gayI to do ko milAkara eka baDA thAla banA denaa| tadanantara chaThe dizivrata ke paoNca aticAra jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa yogya nahIM haiN| yathA - Urdhvadik pramANAtikramaNa-U~cI dizA me jAne kI maryAdA kA atikramaNa krnaa| adhodizi pramANAtikramaNa-nIcI dizA me jAne kI maryAdA kA atikramaNa krnaa| tiryadizi pramANAtikramaNa-tirachI dizA me jAne kI maryAdA kA atikramaNa krnaa| 4 kSetravRddhi karanA-cAra dizAo me sau yojana rakhI, usako eka me baDhAkara 150 karanA, dUsarI me pacAsa kara denaa| 5 smRtyantardhAna-dizA kI maryAdA ko bhUla jAne se Age adhika jaanaa| upabhoga-paribhoga vrata do prakAra kA kahA gayA hai-bhojana kI apekSA aura karma kI apekssaa| 1 sacitta AhAra-jisa sacitta AhAra kA tyAga kiyA hai yA maryAdA kI, usako pramAdavaza yA maryAdApUrNa hue binA khaanaa| 2. sacitta paDivaddha AhAra-jisa sacitta padArtha kA tyAga hai, usako sacitta se salagna khaanaa| jaise sacitta Ama kA tyAgI Amraphala ko guThalI sahita cUse to yaha aticAra lagatA hai| apakva auSadhi bhakSaNatA-agni Adi se asaskArita zAli Adi oSadhiyoM kA dinA upayoga bhakSaNa krnaa|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 5 apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 193 kuSpakva auSadhi bhakSaNa- ardhaapakva auSadhiyoM kA pakva buddhi se bhakSaNa karanA / 2. tucchoSadhi bhakSaNa - sAra vastu kama aura phekane yogya adhika ho, aise sItAphala Adi kA bhakSaNa | jina vyavasAyo se jJAnAvaraNAdi karmo kA prabalatA se AdAna grahaNa hotA hai, ve karmAdAna haiN| karmAdAna me hisA kI pracuratA rahane se bhagavAn mahAvIra ne AnandajI se kahA- Ananda / pandraha karmAdAna zrAvaka ko jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa karane yogya nahIM haiM / yathA 1 - igAla karma-koyalA banAne kA dhadhA / anya bhI ITa, cUnA, baratana Adi pakAne kA dhadhA / agni kA Arambha karake karanA agAra karma aticAra hai / vana karma--baDe-baDe jagalo ko Theke se kaTavAnA eva lakaDiyA~ becane kA dhaMdhA karanA / zakaTa karma - gADI Adi vAhana banAkara becane kA dhaMdhA karanA / 3 4 bhATika karma-U~Ta, ghoDA, bailAdi pazu kirAye para dekara ati bojha lAdakara kamAnA / 5 sphoTaka karma-kudAla, hala Adi se bhUmi khodane kA kArya karanA / khAne khodanA, patthara phoDanA Adi sphoTaka karma hai XVI 6 data vANijya - hAthIdA~ta, zakha, koDI, gAya kI khAla, bAla aura jIvo ke aga becane kA vyApAra kara AjIvikA calAnA / 7 lAkSA vANijya-lAkha Adi kA vyApAra karanA / 8 rasa vANijya-madirAdi mAdaka raso kA vyApAra karanA / 9 viSa vANijya-viSa, zastrAdi prANaghAtaka vastuo kA vyApAra karanA / 10 keza vANijya - keza vAle dAsa-dAsI, anya dvipada, catuSpada pazu- Adi becane kA vyavasAya karanA / I-pakSI 11 yatra pIDana karma-yatro se tila, gannA Adi pIlane kA vyavasAya karanA / 12. nilAchana karma - pazuo ko napuMsaka banAne kA kAma karanA / 13 dAvAgnidApanatA - vana me Aga lagAne kA dhaMdhA karanA /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 14 15 asatIjana poSaNatA - duSTa, vyabhicAriNI strI kA poSaNa karake usake vyApAra se AjIvikA calAnA / tadanantara AThave anarthadaMDa vrata ke pA~ca aticAra zrAvaka ke jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa karane yogya nahIM haiM - 1 4 sarahadataDAga zoSaNatA - jalAzaya, tAlAba Adi ko sukhAne kA dhadhA karanA / 2 kautkucya - vikRta ceSTAe~ karanA / 3 maukhaya-nirlajja hokara vyartha kI bAte banAnA, bakavAsa karanA aura asatya vacana bolanA maukharya hai / sayuktAdhikaraNa - Ukhala, mUsala, zastrAdi hisAmUlaka sAdhano ko ikaTThA karanA / 5 kadarpa-kAma-vikAra paidA karane vAle, rAga- mohoddIpaka hAsyajanaka vacana bolanA kadarpa aticAra hai| 2. 3 4 aba sAmAyika vrata ke pA~ca aticAra jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa karane yogya nahIM haiM / upabhoga - paribhogAtireka- upabhoga, paribhoga sambandhI sAmagrI ko anAvazyaka ekatrita karanA / 1 mana duSpraNidhAna - sAmAyika lene ke pazcAt gRha sambandhI zubhAzubha kArya kA citana karanA / vacana duSpraNidhAna - sAmAyika me sAvadya kaThora vacana bolanA / kAya duSpraNidhAna - binA pramArjana kiye baiThanA Adi / 5 sAmAyika smRta akaraNatA - sAmAyika kA samaya vismRta ho jAnA ki maiMne sAmAyika kaba lI athavA sAmAyika lI yA nahIM lI / sAmAyika anavasthita karaNatA - sAmAyika kA samaya pUrNa hue cinA sAmAyika pAra lenA athavA binA icchA sAmAyika karanA / ina pA~ca aticAro me se pahale ke tIna aticAra binA upayoga ke kAraNa lagate haiM aura antima do pramAda kI bahulatA se lagate haiN| isake anantara dasavA~ dezAvakAzika vrata hai, jisake pA~ca aticAra jAnane yogya hai, na ki AcaraNa yogya haiN| yathA 1 Anayana prayoga - jitanI bhUmi kI maryAdA kI hai, usase adhika bhUmi se sacittAdi dravya kisI se ma~gavAnA yA sadezA bhejakara maeNgavAnA /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 195 2 preSya prayoga-maryAdita kSetra ke bAhara ke kAryoM ko sampAdita karane hetu bhejakara Adeza karanA ki vahA~ jAkara merI gAya le AnA yA amuka kAma kara denaa| zabdAnupAta-maryAdita kSetra kA kArya dhyAna me Ane para pAsa me rahane vAle ko khaoNsI Adi karake sUcita krnaa| rUpAnupAta-maryAdita kSetra ke bAhara kA kArya karane ke lie apanA rUpa banAkara agulI Adi se saketa krnaa| 5 bA.hi pudgala prakSepa-maryAdita kSetra ke bAhara kA kAma karane ke lie kakara Adi phekakara dUsaro ko sUcita krnaa| tadanantara zramaNopAsaka ke pauSadha vrata ke paoNca aticAro ko jAnanA cAhie, lekina unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| 1 apratilekhita-duSpratilekhita zayyA-sastAraka-zayyA (zayana kA sthAna) aura sastAraka (bichaunA) binA dekhe yA acchI taraha se na dekhe gaye sthAna aura sastAraka kA pauSadha meM upayoga krnaa| 2 apramArjita-duSpramArjita zayyA-sastAraka-binA pramArjana kiye yA acchI taraha se pramArjana nahIM kiye gaye zayyA-sastAraka kA pauSadha me upayoga krnaa| 3 apratilekhita-duSpratilekhita uccAra-prasravaNa bhUmi-binA dekhI yA acchI taraha se na dekhI uccAra (mala prasravaNa mUtra visarjana) bhUmi kA upayoga krnaa| apramArjita-duSpramArjita uccAra prasravaNa bhUmi-binA pUje yA acchI taraha se na pUjI gayI uccAra prasravaNa bhUmi kA upayoga krnaa| 5 pauSadhavrata kA samyak ananupAlana-upavAsa yukta pauSadha kA samyaka rUpa se pAlana nahIM karanA XVIm tadanantara atithi-savibhAga vrata ke paoNca aticAra zramaNopAsaka ke jAnane yogya haiM, lekina AcaraNa karane yogya nahIM haiN| yathA - 1 sacitta nikSepaNa-sAdhu ko dAna na dene kI icchA se nirdoSa AhAra ko sacitta AhAra me rkhnaa| 2. sacittApidhAna-sAdhu ko AhAra na dene kI icchA se AhArAdi ko sacitta phalAdi se ddhNknaa| 3 kAlAtikrama-sAdhuo kI bhikSA kA samaya vyatIta hone para bhikSA dene
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 4 batalAnA / matsaritA-dUsaro ne isa prakAra kA dAna diyA to kyA maiM kajUsa hU~, jo isa prakAra kA dAna nahIM de sktaa| isa prakAra IrSyAbhAva se dAna denA / ye pA~ca-pA~ca aticAra pratyeka vrata ke batalAye haiM, ya saba upalakSaNa bhAva mAtra haiN| ataeva aticAra ke aneka bheda sabhava haiN| ye aticAra mAtra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se hote haiM kyoki sarvavirati ke lie ekamAtra sajvalana kaSAya hI dezaghAtI hai| zeSa anantAnubadhI Adi bAraha kaSAya to sarvaghAtI haiM, unake udaya se mUla vrata bhaga ho jAtA hai / 5 tadanantara apazcima mAraNAntika salekhaNA jhUSaNA ke pA~ca aticAro ko jAnanA cAhie lekina unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ko antima samaya me mAraNAntika- maraNaparyanta salekhanA- zarIra aura kaSAyo kRza karake jhUSaNA, usakI sevanA, ArAdhanA karanA salekhanAXXX hai| usake pA~ca aticAra haiM / yathA 1 kI bhAvanA rkhnaa| Upara se dAtAra banane kA abhinaya karanA kintu bhItara dAna dene kI bhAvanA nahIM honA / paravyapadeza-dAna na dene kI bhAvanA se svaya kI vastu dUsaro kI 2 3 4 ihalokAzasA prayoga - manuSyaloka me seTha, rAjA, maMtrI Adi Rddhi vAle manuSya hone kI icchA karanA / paralokAzasA prayoga-paraloka me deva, devendra hone kI abhilASA karanA / jIvitAzasA prayoga - salekhaNA sathArA lene se logo me atyadhika yazakIrti hote dekhakara socanA ki mai adhika samaya taka jIvita rahU~ to acchA hai| maraNAzasA prayoga - apanI yaza kIrti nahIM hone se jaldI marane kI icchA karanA / 5 kAmabhogAzasA prayoga - manuSya sambandhI divya kAmabhogoM kI abhilASA karanA / isa prakAra prabhu ke mukhAravinda se ina aticAro ko zravaNa karake Ananda zrAvaka ne zrAvaka ke AcaraNa karane yogya bAraha vrato ko grahaNa kiyA ora prabhu ko vadana- namaskAra karake vaha bhagavAn se kahane lagA - bhagavan ! Aja se nirgrantha dharmasaMgha ke atirikta anya sagho se sambaddha puruSAM ko, unake devoM ko, unake sAdhuoM ko vandana - namaskAra karanA, unake pahale binA bole unase bAtacIta karanA, unhe azana- roTI Adi, pAna-pAnI, dUdhAdi, khAdima-phala- mevA Adi, svAdima-loga, ilAyacI, mukhavAsAdi vastue~ dharma samajha
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya bhadrA-haoN devAnupriya | maiM Aja eka khuzakhabara batAne hetu AI huuN| gobhadra-ardharAtri me khuzakhabara ? bhadrA-haoN, Aja abhI maine eka zubha svapna dekhA hai| gobhadra-acchA, batAo kyA dekhA? bhadrA-paripakva zAli khet| gobhadrA-tuma vIra prasavA sannArI kA pada prApta krogii| bhadrA salajja sira jhukAye khaDI rahatI hai| gobhadra-jaise zAli kA kheta dhAnya se paripUrNa thA, vaise hI vIra satAna ke Ane se hamArA ghara dhana-dhAnya se paripUrNa bnegaa| tumhArA yaha svapna atizreSTha hai| bhadrA-Apake vacana yathArtha ho svAmin ! yo kahakara svaya ke zayana kakSa kI ora lauTa jAtI hai| avaziSTa rajanI zubha bhAvanAo ke sAtha vyatIta karatI hai| nirantara dAna, zIla, tapa aura sundara bhAvanAo se svaya kA paripoSaNa karatI huI bhadrA seThAnI samaya Ane para sukomala zizu kA prasava karatI hai aura svapnAnusAra usakA nAma zAlibhadra rakhatI hai| zAlibhadra gobhadra zreSThI ke yahA~ paoNca dhAyo se paripAlita hokara zanai -zanai vRddhigata hone lgaa| ATha varSa kI umra me kalAcArya se zikSA prApti hetu gurukula me praviSTa huaa| taruNAI kI dehalI para kadama rakhate bahattara kalAo me niSNAta bana gyaa| yuvAvaya ke samprApta hone para battIsa zreSTha kanyAo ke sAtha mAtA-pitA ne pANigrahaNa kiyaa| battIsa zreSTha prAsAdo meM battIsa ramaNiyo ke sAtha vaha bhoga bhogane lgaa| zAlibhadra kI eka anujA thI-subhadrA / yathAnAma tathAguNa-sampanna subhadrA thii| yuvAvaya me praveza kara rUpa aura lAvaNya se AkarSaka vyaktitva ko dhAraNa kiye hue thii| gobhadra seTha svaya apanI duhitA ke lie yogya vara kI talAza kara rahe the| ve apane hI samAna khAnadAnI parivAra me hI putrI ko dene ke lie kaTibaddha the. lekina abhI taka unake dhyAna me aisA suyogya yuvaka nahIM aayaa| eka dina gobhadra seTha apanI beThaka me baiThA huA thA ki eka ekAkSI Thaga vyApArI paoNca pUrupo ke sAtha vahA~ upasthita haa| usane gobhadra seTha ko abhivAdana kiyA aura bolA-zreSThIvarya / ye eka lAkha svarNa-mudrAe~ lIjiye aura merI A~kha mujhe puna lauTA diijiye| gobhadra-tumhArI A~kha kaisI A~kha .? Thaga-are ! eka mahIne ke andara hI vismRta ho gye|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 207 gobhadra-kyA pahelI bujhA rahe ho? Thaga-pahelI nahIM, hakIkata hai| gobhadra-hakIkata ! Thaga-haoN hakIkata | abhI maiM kucha dina pahale rAjagRha nagara AyA thaa| taba mAla kharIdane me dhana kI kamI paDa gayI thI, to maiMne eka A~kha giravI rakhakara eka lAkha svarNa-mudrAe~ Apase udhAra lI thii| aba mai eka lAkha svarNa-mudrAe~ lAyA hU~ jinhe grahaNa kara Apa merI A~kha mujhe pUna lauTA diijiye| gobhadra-ye tuma kyA anargala pralApa kara rahe ho? maiM oNkha giravI rakhane kI vArtA Aja prathama bAra tumhAre mukha se zravaNa kara rahA huuN| Thaga-zreSThIvarya | cikanI-cupaDI bAte na kro| merI A~kha mujhe lauTA do| gobhadra-are | kyo asatya bhASaNa kara rahe ho| cale jAo yahA~ se| nahIM to zreNika rAjA tumhe daNDita krege| ___Thaga-daNDita / ahA | kyA bAta karate ho? calo maiM svaya calatA hU~ zreNika rAjA ke darabAra me| gobhadra-are ! kyo mauta ke muMha me jAnA cAhate ho? Thaga-zreSThIvarya, mRtyu | usase to kAyara puruSa Darate haiN| mujhe to nyAya caahie| ___gobhadra-nyAya nyAya yaha kaisA nyAya? nyAya ke bahAne tuma mujhe nahIM Thaga skte| Thaga-tuma ThagI kI bAta karate ho? aba to maiM nyAya karavAke hI chodduuNgaa| yo kahakara Thaga una paoNca puruSo ko lekara rAjA zreNika ke darabAra kI ora ravAnA ho jAtA hai| rAjA zreNika ke pAsa pahuMcakara ve kahate haiM-rAjan / Apake nagara me Apake rahate hamAre sAtha anyAya ho rahA hai| zreNika-anyAya kaisA anyAya ? Thaga-rAjana ! Apake yahA~ eka bAra mai mAla kharIdane AyA taba rupayo kI kamI hone se maiMne gobhadra seTha ke yahA~ eka oNkha giravI rakhI aura eka lAkha rupaye liye| aba maiM puna rupaye dekara merI oNkha lene hetu AyA hU~ aura gobhadra seTha dene se inakAra kara rahA hai| rAjan ! Apa nyAya karake merI A~kha mujhe puna dilvaaiye|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya yaha tIna prakAra kI hotI hai 1 jJA pariSad ajJAnI kintu vinayazIla tathA zikSA mAnane me - nipuNa buddhi sampanna, vicArazIla, guNadoSa ko jAnane vAlI dIrghadarzI eva ucita anucita kA viveka karane vAlI jJA pariSad hotI hai| ajJA pariSad tatpara jijJAsuo kI sabhA, ajJA pariSad hotI hai| durvidagdhA pariSad - mithyA ahakAra se yukta, tattvabodha se rahita eva durAgrahI vyaktiyo kI sabhA durvidagdhA pariSad kahI jAtI hai| XIII svarNamudrA (kArSApaNa) 2 - kArSApaNa prAcIna bhArata meM prayukta eka sikkA thA / vaha sonA-cA~dI va tAbA ina alaga-alaga tIna prakAra kA hotA thA / prayukta dhAtu ke anusAra vaha svarNakArSApaNa, rajatakArpASaNa, tAmrakArSApaNa kahA jAtA thaa| svarNa kArSApaNa kA vajana 16 mAse, rajata kArSApaNa kA vajana 16 paNa (tola - vizeSa) aura tAmra, kArSApaNa kA vajana 80 rattI hotA thA / saMskRta igliza DikzanarI - sara moniyara viliyamsa, pR 176 XIV hala hala usa samaya kA pAribhASika zabda hai / 40,000 varga hasta bhUmi kA eka nivartana hotA hai tathA 100 nivartana kA eka hala / nivartana kA artha hai, hala calAte hu bailo kA muDanA / DaoN jagadIzacandra jaina ne 'lAipha ina ezeTa iNDiyA' pustaka me (pRSTha 90 para) eka hala eka ekaDa ke barAbara batalAyA hai| abhayadevasUri ne bhI do sau hAtha lambI aura do sau hAtha cauDI arthAt 200x200=40,000 varga hasta bhUmi ko eka nivartana bIghA kahA haiM tathA 100 nivartana eka hala hotA hai| lIlAvatI gaNita zAstra me batalAyA hai ki dasa hAtha eka vAsa ora bIsa bAsa kA eka nivartana hotA hai / sara moniyara viliyamsa ne saskRta iMgliza DikzanarI pR. 560 para bhI 40,000 varga hasta kA eka nivartana mAnA hai / XV upabhoga paribhoga bAra-bAra sevana kiyA jAye vaha upabhoga bhavana, vastra, vanitA Adi / paribhoga eka bAra sevana kiyA jAye vaha paribhoga - AhAra, kusuma, vilepanAdi / upAsakadazAga, abhayadevasUri, patrAka - 16 XVI ullaNiyA ullaNiyA zabda "drU" yA lU dhAtu se banA hai| 'drU' kA artha he gIlA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 219 krnaa| ut upasarga lagane se artha ho jAtA hai gIlepana ko haTAnA / "lU" ghAtu kA artha haTAnA yA chInanA / isI se lUpaNa, lUSaka Adi zabda banate hai / isa viSaya me vRttikAra kahate haiM - ullaNiyatti snAna jalArdrazarIrasya jalalUSaNavastram arthAt snAna ke pazcAt gIle zarIra ko pochane vAlA tauliyA / upAsakadazAga, abhayadevasUri, patrAka - 16 XVII phalavidhi dUdhiyA oNvalA jisame guThalI nahIM paDI ho / prAcIna samaya me isakA upayoga sira eva A~khe dhone ke lie kiyA jAtA thA - abhayadevavRtti, patrAka 16-17 jisa taila ko sau vastuo ke sAtha sau bAra pakAyA jAye athavA jisakA mUlya 100 kArSApaNa ho, use zatapAka kahate haiN| XVII zatapAka 1 IXX sahasrapAka 1 jisa taila ko hajAra vastuo ke sAtha hajAra bAra pakAyA jAye yA jisakA mUlya hajAra kArSApaNa ho use sahasrapAka kahate haiN| abhayadevavRtti, patrAka 17 XX ghI I Ananda zrAvaka ne mAtra zarada Rtu me goghRta rakhA zeSa sabakA parityAga kara diyaa| usakA mUla kAraNa svAsthya kA dRSTikoNa hai / Ayurveda ke anusAra zarada Rtu kI kiraNo se amRta - jIvana rasa TapakatA hai, jisase vanaspatiyo me, ghAsAdi me vizeSa rasa kA sacAra hotA hai| isa samaya ghAsAdi ko carane vAlI ghAyo kA ghI guNAtmaka hotA hai / tAjA ghI pAcana me bhArI hotA hai jabaki eka varSa purAnA ghI guNAtmaka hotA hai / vaha akhAdya nahIM hotA hai| bhAvaprakAza ghRta varga 15 me ullekha milatA hai ki eka varSa purAnA ghI vAta, pita, kaphanAzaka hotA hai| vaha mUrcchA, kuSTa, viSa - vikAra, unmAda, apasmAra tathA A~kho ke sAmane adherI AnA Adi doSo kA nAzaka hotA hai / caraka sahitA me purAnA ghI auSadhi rUpa me bhI prayukta hotA hai, aisA likhA he / XXXI 26 bola upAsakadazAga sUtra me 21 bola kI maryAdA kA varNana hai| vAhaNavihi, uvAhaNavihi, sayaNavihi, sacittavihi aura davvavihi ye paoNca bola dharmasagraha me zrAvaka ke 14 niyamo me hai| zrAvaka pratikramaNa ke sAtave vrata meM 26 bolo kI maryAdA kI paripATI hai isalie 5 bolo kA vivecana isa prakAra jAnanA cAhiye1 vAhaNavihi jina para caDhakara bhramaNa yA pravAsa kiyA jAtA hai, - 1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya aisI savAriyo kI maryAdA karanA / uvAhaNavihi- paira kI rakSA ke lie pahane jAne vAle jUte, moje Adi kI maryAdA karanA / sayaNavihi - sone aura baiThane ke kAma me Ane vAle zayyA, palaMga Adi padArthoM kI maryAdA karanA / sacittavihi sacitta padArthoM kI maryAdA karanA / davvavihi khAne-pIne Adi ke kAma me Ane vAle sacitta yA acitta padArthoM kI maryAdA karanA / jo vastu svAda kI bhinnatA ke lie alaga-alaga khAI jAtI hai athavA eka hI vastu svAda kI bhinnatA ke lie dUsarI vastu ke sayoga ke sAtha khAI jAtI hai usakI gaNanA bhinna-bhinna dravyo me hotI hai / dharmasagraha adhikAra 2, pra 8 zloka 34 kI TIkA - uddhRta jaina siddhAnta bola sagraha, bhAga 6, pR 227 2 3 4 5 2 XXXII anarthadaNDa anarthadaNDa kI vyAkhyA karate hue abhayadeva sUri ne kahA hai ki dharma, artha aura kAma kisI bhI prayojana ke binA jo daNDa arthAt hisA kI jAtI hai use anartha daNDa kahate haiN| zrAvaka ko aisA anarthadaNDa nahI karanA cAhiye, jisame usakA koI bhI lAbha nahI aura vyartha me hI dUsaro ko hAni pahu~ce / yathA1 apadhyAnAcarita ArttadhyAna aura raudra dhyAna kA citana karanA apadhyAnAcarita hai| pramAdAcarita dUdha, dahI ko Dhakane me pramAda karanA / hiMsrapradAna - hisAkArI zastra cAkU, churI, mUsala Adi zastra dUsaro pramAdavaza pApa rUpa vikathA karanA eva tela, ghI, ko denA / pApakarmopadeza - agni jalAo, mAro ityAdi pApa karma kA upadeza - 3 - 4 - denA / XXXIII aticAra koI zakA karatA hai ki aticAra sarvavirati ke lie he aura dezavirati ke liye to bhaga hI haiN| kahA hai ki 'sarve'pi cAticArA sajvalanAnAmudayato bhavanti / mUlacchedya punarbhavati dvAdazAnA kaSAyANAm arthAt saba aticAra sajvalana kaSAya ke udaya se lagate he ora pratyAkhyAnAdi vAraha prakAra ke kaSAyo ke udaya se to mUlavrata kA bhaga ho jAtA hai| isakA samAdhAna karate haiM ki ukta gAthA sarvavirati ke aticAra aura bhaga batalAne ke liye he parantu dezavirati Adi ke aticAra ora
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 221 bhaga batalAne ke liye nahIM hai aisA isa gAthA kI vRtti meM kahA hai-sajvalana kaSAya ke udaya se sarvavirati ko aticAra lagate hai kintu vratabhaga nahI hotA aura pratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyo ke udaya me pazcAnapUrvI ke krama se sarvavirati Adi ke vrata kA bhaga hotA hai| isa prakAra vyAkhyA hone se dezavirati ke vrata kA bhaga nahIM hotA hai parantu aticAra hote haiN| jaise caturtha sajvalana kaSAya ke udaya me yathAkhyAta cAritra kA bhaga hotA hai parantu dUsare cAritra aura samyaktva kA bhaga nahIM hotA, parantu aticAra hote haiN| jaise-caturtha sajvalana kaSAya ke udaya me yathAkhyAta cAritra kA bhaga hotA hai parantu dUsare cAritra aura samyaktva kA bhaga nahIM hotaa| kintu aticAra hote haiM yA niraticAra bhI ho sakatA hai| tIsarA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se sarvavirati ke sarAgacAritra kA bhaga hotA hai parantu dezavirati ke dezavirati aura samyaktva kA bhaga na hokara ye dono sAticAra yA niraticAra hote haiN| dUsarA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se dezavirati kA bhaga hotA hai parantu samyaktva bhaga na hokara vaha sAticAra yA niraticAra hotA hai| prathama anantAnubadhIkaSAya ke udaya se samyaktva kA bhaga hotA hai isa prakAra pUrvAnakrama se kaSAyo ke udaya se vrata kA bhaga aura pazcAnukrama se sAticAra yA niraticAra hote haiN| yahA~ koI zakA karatA hai ki samyaktvAdi ke eka-eka deza se bhaga hone se aticAro kA japarUpa prAyazcita kahA aura saba kaSAyo ke udaya se mUlavrata kA bhaga kahA yaha kyo? anantAnabadhI Adi bAraha kaSAya sarvaghAtI hai aura saMjvalana kaSAya dezaghAtI hai isaliye sarvaghAtI ke udaya se mUlavrata kA bhaga aura dezaghAtI ke udaya se aticAra khaa| yaha kahanA satya hai parantu anantAnubadhI Adi bAraha kaSAya sarvaghAtI hai yaha sarvavirati kI apekSA se hai aise zataka cUrNikAra ne vyAkhyA kI hai lekina samyaktva Adi kI apekSA se nahI kI hai| kahA hai ki "bhagavatpraNIta pacamahAvratamaya aSTAdazazIlAGgasahastra kAlita cAritra ghAtayantIti sarvaghAtina" sarvaghAti kaSAya zramaNa bhagavAn se kahA huA paJcamahAvratarUpa aura aThAraha hajAra zIlAgayukta cAritra kA nAza karatA hai kintu yahA~ para pahale kahI huI "yAdayo yati bhedo ityAdi gAthA ke sAmarthya se aticAra aura bhaga ye dezavirati aura samyaktva ke lie hai, aisA samajhanA caahie| ___ zakA-vrata me upekSA karatA huA vratI krodhita hokara prANI ko tADanA, tarjanAdi kare to usako aticAra lagatA hai yA nahIM? kyoki usane vrata to jIva ko jAna se nahIM mArane kA liyA hai aura tADana tarjana Adi se prANI maratA nahIM hai, to aticAra kaise laga sakatA hai? usakA samAdhAna karate hai ki jIva prANa se mukta na hone para bhI vratI java krodha yukta hokara dayA se rahita ho jAtA hai taba vrata kA eka deza bhaga hotA hai, isalie aticAra lagatA hai kyoki vrata kA eka deza bhaga honA hI aticAra hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya aise saba vrato me isI prakAra se sujJajana samajha leve / upAsakadazAka, abhayadeva TIkA, pR 27 XXIV "kSetravAstu pramANAtikrama" dhAnyotpatti kI jamIna ko kSetra (kheta) kahate hai| vaha do prakAra kA hotA hai - setu aura ketu araghaTTAdi jala se jo kheta sIcA jAtA hai, vaha setu kSetra hai| varSA kA pAnI girane para jisame dhAnya paidA hotA hai, vaha ketu kSetra kahalAtA hai| ghara Adi ko vAstu kahate hai| bhUmigRha (bhoyarA) prAsAda aura bhUmi ke Upara banA huA ghara yA prAsAda vAstu hai| __ haribhadrIya Avazyaka, patrAka 826, dharmasagraha, adhikAra 2. pR105 se 07 XxV dAsoM ke nAma nizItha cUrNi (11 3676) me garbhadAsa, krItadAsa aRNa (RNa na de sakane ke kAraNa) dAsa, durbhikSadAsa, sAparAdha-dAsa aura rUddhadAsa (kaidI) ke ullekha milate haiN| XXVI digvrata-dizAvrata yadyapi vrata grahaNa ke prasaga se digvrata eva zikSAvrato ke grahaNa kA ullekha nahI hai tathApi Ananda zrAvaka ne pUrva me kahA thA ki maiM bAraha prakAra ke zrAvaka vrata grahaNa karanA cAhatA hU~ aura bAda me bhI varNana milatA hai ki usane bAraha prakAra ke zrAvaka vrato ko grahaNa kiyaa| isalie ullekha na hone para bhI unakA grahaNa samajhanA caahiye| sAmAyika Adi zikSAvrata eva digvrata svalpakAlIna hone se pratiniyata samaya me hI karane ke hai isalie vrata lete samaya svIkata nahI kiye, kintu bAda meM avazya svIkAra kiyA hogaa| upAsakadazAga, abhayadevavRtti, patrAka 38 XxVII sphoTanakarma dhIrajalAla Tokara zI zAha ne bhI khetI ko sarvottama vyavasAya mAnA hai, usane khetI ko vyApAra kA AdhAra bhI mAnA hai| ___ mahAvIra ke dasa zrAvaka, dhIrajalAla Tokara zI zAha kRSi sphoTana karma nahI hai kyoki khetI me bhUmi kuredI jAtI hai, phoDI nhii| kRSa dhAtu kuredane arthaka vikhyAta hai| Ananda Adi zrAvaka svaya khetI krte| vaha pandraha karmAdAna kA sarvathA tyAgI thaa| ataeva zAstrIya pramANa se khetI karmAdAna nahI hai| vizeSa vivaraNa ke lie dekhiye, jiNadhammo, ahisA viveka / AcArya hemacandra ne bhI kRSi ko karmAdAna nahI mAnA hai unhone apane yoga
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 223 _zAstra me sphoTana karma kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki saraH kUpAdi khanana-zilA kuTTana krmbhiH| pRthityArambha saMbhUte jIvanaM sphoTa jiivikaa| arthAt tAlAba, kue~ Adi khodanA, zilA kuTTana Adi se pRthvIkAya kA Arambha samArambha karanA sphoTana karma hai| xxVII pauSadha pauSadha ke nimitta doSa - (1) sarasa AhAra karanA (2) abrahma sevana karanA, (3) keza nakha kATanA, (4) vastra dhulAnA, (5) zarIra maNDana karanA, (6) saralatA se na khulane vAle AbhUSaNa phnnaa| pauSadha grahaNa karane ke pazcAt lagane vAle doSa - 1 pauSadha ke pUrva dina ThUsa-ThUsa khaanaa| 2 pauSadha me praveza karane se pUrva nakha-keza Adi kI sajAI karanA / 3 pauSadha ke pUrva dina maithUna sevana krnaa| 4 pauSadha ke vicAra se vastrAdi dhonaa-dhulvaanaa| 5 pauSadha karane ke lie zarIra kI snAnAdi vibhUSA krnaa| 6 pauSadha kI nimita AbhUSaNa phnnaa| 7 aviratI manuSya se apanI sevA krvaanaa| 8 zarIra kA maila utaarnaa| 9 binA pUje khAja khujlaanaa| 10 dina me aura prahara rAta gaye ke pUrva nIda lenA tathA rAtri ke pichale prahara uThakara dharma-jAgaraNa nahIM krnaa| 11 binA pUje prtthnaa| 12 nidA vikathA karanA, hasI-ThaTThA krnaa-kraanaa| 13 sAsArika viSayo kI carcA karanA / 14 svaya DaranA yA dUsaro ko ddraanaa| 15 kleza krnaa| 16 ayatanA se bolnaa| 17 strI ke ago-pAMga nirakhanA, mohaka dRzya dekhanA, mohaka rAga sunanA, sugandha sUghanA Adi / 18 sAsArika sambandha se kisI ko pukaarnaa| ina 18 doSo se rahita pauSadha karanA caahiye| XXIX saMlekhaNA salekhaNA AtmaghAta nahIM hai, kyoki AtmaghAta krodhAdi kaSAyo ke udaya se hotA hai jabaki salekhaNA svecchApUrvaka kiyA gayA samAdhimaraNa hai| AtmaghAta to puSTa zArIrika sthiti me bhI hotA hai jabaki salekhaNA zarIra ke, java Tikane kI sthiti nahIM lagatI, taba hotI hai| xxx dAnayogya 14 vastue~ 1 azana - khAye jAne vAle padArtha roTI aadi| pAna pIne yogya padArtha jala aadi| 3 khAdima miSTAnna, mevAdi susvAdu padArtha / 4 svAdima - mukha kI svacchatA ke lie lAMga, supArI aadi|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya pahanane yogya vastra / kASTha, miTTI, tumbe ke bane pAtra / UnI vastra / . paira pUjane kA vastra, rajoharaNa / baiThane yogya caukI | vastra pAtra kambala pAdaproJchana 5 6 7 8 9 pITha 10 phalaka sone yogya pATA | 11 zayyA Thaharane ke lie makAna Adi / bichAne ke lie ghAsAdi / 12. sastAraka 13 auSadha eka vastu se banI auSadhi / 14 bheSaja aneka cIjo ke mizraNa se banI auSadhi / iname se prathama ATha padArtha dAna dAtA eka bAra lene ke bAda nahIM lauTAte zeSa cha padArtha sAdhu upayoga me lekara puna lauTA bhI dete haiN| - - - - Avazyaka sUtra XXXI yAna zakaTa, ratha, yAna (gADI), jugga (gola deza me prasiddha do hAtha pramANa caukora vedI se yukta pAlakI jise do AdamI Dhokara le jAte haiM / ) gillI (hAthI ke Upara kI abArI jisame baiThane se AdamI dikhAI nahIM detA, jambUdvIpa prajJapti ke anusAra DolI) thillI (plATa deza me ghoDe kI jIna ko thillI kahate haiM / kahIM do khaccaro kI gADI ko thillI kahate hai) zibikA (zikhara ke AkAra kI DhakI huI pAlakI) syandamAnI (puruSa pramANa lambI pAlakI) Adi tAtkAlIna yAna hai| XXXII abhaya kA haraNa abhaya kumAra kA haraNa kaba huA, bhagavAn ke kevalajJAna ke pazcAt kisa varSa me huA, isakA ullekha nahIM miltaa| yadyapi triSaSTizalAkAkAra ne abhaya kumAra ke haraNa kA ullekha kiyA hai lekina vahA kAla kA koI ullekha nahIM tathApi triSaSTizlAkAkAra ne jo varNana kiyA hai usase itanA spaSTa hai ki jisa samaya udayana kA haraNa huA usa samaya abhaya kumAra kA haraNa ho cukA thA / vatsarAja udayana kA haraNa kaba huA isake lie hama mahAkavi bhAsa ke nATaka pratijJA - yaugandha rAyaNama kA Azraya le sakate hai / mahAkavi bhAsa ke nATaka pratijJA-yogandharAyaNama me udayana ke haraNa kA vahI vRttAnta milatA hai jo triSaSTizlAkAkAra purUSakAra ne likhA hai| isa nATaka me bhI aisA ullekha milatA hai ki nakalI hAthI banA kara caNDapradyota ne vatsarAja udayana kA haraNa karavAyA thA / yahA para udayana ko sahasranIka kA pautra, zatAnIka kA putra aura kauzAmbI kA rAjA, gandharva kalA kA vizArada, vatsarAja batalAyA hai / udayana ke haraNa ke pazcAta rAjamAtA kA vilApa isa bAta ko dyotika
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 225 karatA hai ki usa samaya zatAnIka kI mRtyu ho cukI thI / sampUrNa nATaka me zatAnIka kA koI kArya-kalApa sambandhI ullekha nahI hai tathA udayana ko kauzAmbI kA rAjA bhI batalAyA hai| isase dhvanita hai ki zatAnIka kI mRtyu ke pazcAt hI udayana kA haraNa huA hai| yahA bhI agAravatI kI putrI vAsavadattA batalAI hai tathA yogandharAyaNa kA vatsarAja ke prati prema yahA bhI dRSTigata hotA hai| isa prakAra zatAnIka kI mRtyu ke pazcAt hI udayana ke haraNa kA samaya mAna sakate hai| itihAsajJa isa viSaya me aura khoja kara anugRhIta kara sakate haiM / tatva tu kevaligamyam XXXIII dRSTiviSa jaina kathAe~ bhAga 38 me upAdhyAya puSkaramunijI ne likhA hai ki jaba laDDu ke viSaya me abhaya kumAra se pUchA taba abhaya kumAra ne laDDuo ko sUghA aura sUghakara batalAyA ki laDDu me to viSa milA huA hai inako Apa pAnI me milAkara dekho patA cala jAyegA usI samaya una laDDuoM ko pAnI me DAlA to pAnI nIlA ho gayA / isa prakAra abhaya kumAra ne lohajagha ke prANa bacAye | jaina kathAe~ - 38, pR 96 XXXIV udayana pratijJA yaugandharAyaNa me udayana ke lie likhA hai ki vaha saptatatrI vINA bajAne vAlA thaa| usakI ghoSavatI vINA ko sunakara matta hAthI bhI vaza me ho jAte the, kauzAmbI usakI rAjadhAnI thI / matrI - zreSTha yaugandharAyaNa apanI painI prajJA ke lie prasiddha thA / inake anusAra bhI nakalI hAthI banavAkara pradyotana ne udayana kA haraNa kiyA tathA agAravatI se utpanna vAsavadattA ko zikSA ke lie udayana ke pAsa bhejA, analagiri hAthI ko udayana ne vaza me kiyaa| bhadravatI hathinI para baiThakara vAsavadattA ko le bhAgA / yaugandharAyaNa kI vIratA kA bhI paricaya milatA hai| I pU caturtha zatAbdI mahAkavi -bhAsa, viSNuprabhAkara (sampA) sastA sAhitya maMDala, prakAzana san 1961 isame zatAnIka kA varNana nahIM hai| aisA lagatA hai ki usa samaya zatAnIka kI mRtyu ho cukI thI / XXXV zivAdevI jena kathAmAlA bhAga 38 pR 98-99 para likhA hai ki jaba agni bujhAne ke lie pradhotana ne abhaya kumAra se pUchA tava abhaya kumAra ne batalAyA ki zivA devI yadi bhISaNa agni para jala ke chIMTe mAre to agni turanta bujha jAyegI / zivA devI ne vesA hI kiyA agni vujha gayI /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya anuttarajJAnacaryA kA caturtha varSa anurAgI mana banA vairAgI gautama pRcchA : bhagavAn mahAvIra vANijyagrAma kA varSAvAsa sampanna kara vahA~ ke dUtipalAza caitya se vihAra kara grAmAnugrAma vicaraNa karate hue magadha deza padhAra gaye / vahA~ ke vibhinna kSetro me dharma-dhyAna, tyAga tapa kI ujjvala jyoti prajvalita kara prabhu rAjagRha' ke guNazIla caitya me padhAra gaye / bhagavAn kA Agamana jAnakara pariSad dharmopadeza zravaNa karane hetu AI aura vItarAga prabhu kI amRta dezanA zravaNa kara puna lauTa gayI / taba bhagavAn ke pradhAna antevAsI indrabhUti gautama ke mana me jijJAsA prAdurbhUta huii| ve samAdhAna hetu prabhu caraNo me samupasthita hue, unhone bhagavAn ke caraNo me vandana-namaskAra karake pRcchA kI - bhagavan / zAlI (kamala Adi jAtisampanna cAvala), brIhi (sAmAnya cAvala ). godhUma (gehU~), yava (jau) tathA yavayava ( viziSTa prakAra kA jau) ityAdi anna-dhAnya ke koThe meM, baoNsa ke palle (chabaDe) me, maca (macAna) para, mAla (bartana) me DAlakara rakhe hoM, gobara se unake mukha ullipta (vizeSa prakAra se lIpe hue hoM, lipta ho, Dhake hue hoM, mudrita (chadita) kiye hue ho, lAchita (sIla lagAkara cihnita ) kiye hue ho to una dhAnyo kI yoni (utpatti kI zakti) kitane kAla taka sacitta rahatI hai? bhagavAn he gautama ! unakI yoni kama se kama antarmuhUrta adhika se adhika tIna varSa taka sacitta rahatI hai| usake pazcAt una dhAnyo kI yoni mlAna, vidhvasita, acitta, abIja ho jAtI hai| itane samaya pazcAt usa yoni kA viccheda ho jAtA hai, usame ugane kI zakti nahIM rahatI / gautama-bhagavan / kalAya, masUra, tila, mU~ga, uDada, bAlora, kulatha, Alisandaka (eka prakAra kA cavalA) 2 tuara, palimathama (gola canA) ityAdi dhAnyo kI yoni koThe ityAdi me rakhI ho to kitane kAla taka sacitta rahatI hai? bhagavAn gautama / kama se kama antarmuhUrta aura utkRSTa pA~ca varSa taka sacitta rahatI hai, usake pazcAt acitta, abIja ho jAtI hai / 1 gautama-bhagavan ! alasI, kusumbha, kodrava, kaoNgaNI, baraTa, rAla, saNa, saraso, mUlaka bIja (eka jAti ke zAka ke bIja) Adi dhAnyo kI yoni koThe ityAdi me rakhI huI kitane kAla taka sacitta rahatI hai? bhagavAn-gautama ! jaghanya antarmuhUrta utkRSTa sAta varSa taka sacitta rahatI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 227 hai, usake pazcAt acitta, abIja ho jAtI hai| dhAnya kI yoni kI sacittatA aura acittatA viSayaka jijJAsA kA samAdhAna prApta kara gautama gaNadhara ke mana me kAla sambandhI jijJAsA prAdurbhUta huI taba unhone bhagavAn se kAla sambandhI prazna karate hue pRcchA ki - bhagavan ! eka muhUrta ke kitane ucchvAsa kahe gaye hai? bhagavAn-asakhyAta samayo kI eka AvalikA hotI hai| sakhyAta AvalikA kA eka ucchavAsa aura sakhyAta ucchavAsa kA eka ni zvAsa hotA hai| vRddhAvasthA rahita hRSTa-puSTa prANI kA eka ucchavAsa aura eka nizvAsa, ina dono ko milAkara eka prANa hotA hai| sAta prANo kA eka stoka, sAta stoka kA eka lava, 77 lavo kA eka muhUrta hotA hai arthAt 3773 zvAsocchavAsa kA eka muhUrta hotA hai| tIsa muhUrta kA eka ahorAtra hotA hai| pandraha ahorAtra kA eka pakSa hotA hai| do pakSa kA eka mAsa hotA hai| do mAsa kI eka Rtu hotI hai| tIna Rtu kA eka ayana hotA hai| do ayana kA eka savatsara hotA hai| paoNca savatsara kA eka yuga hotA hai| bIsa yuga kA eka sau varSa hotA hai| dasa sau varSa kA eka hajAra varSa hotA hai| sau hajAra varSa kA eka lAkha varSa hotA hai| caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAMga hotA hai| caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka pUrva hotA hai| caurAsI lAkha pUrva kA eka truTitAga hotA hai| caurAsI lAkha truTitAga kA eka truTita hotA hai| caurAsI lAkha truTita kA eka auDAga hotA hai| caurAsI lAkha auDAga kA eka auDa hotA hai| caurAsI lAkha auDa kA eka avavAga hotA hai| caurAsI lAkha avavAga kA eka avava hotA hai| caurAsI lAkha avava kA eka kAga hotA hai| caurAsI lAkha hUhUkAga kA eka hUhUka hotA hai| caurAsI lAkha hUhUka kA eka utpalAga hotA hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya caurAsI lAkha utpalAga kA eka utpala hotA hai / caurAsI lAkha utpala kA eka nalinAga hotA hai / caurAsI lAkha nalimAga kA eka nalina hotA hai / caurAsI lAkha nalima kA eka achanikurAga hotA hai / caurAsI lAkha achanikurAga kA eka achanikura hotA hai| caurAsI lAkha acchanikura kA eka ayutAga hotA hai / caurAsI lAkha ayutAga kA eka ayuta hotA hai / caurAsI lAkha ayuta kA eka prayutAga hotA hai| caurAsI lAkha prayutAga kA eka prayuta hotA hai| caurAsI lAkha prayuta kA eka nayutAga hotA hai / caurAsI lAkha nayutAga kA eka nayuta hotA hai| caurAsI lAkha nayuta kA eka cUlikAga hotA hai / caurAsI lAkha cUlikAga kA eka cUlika hotA hai / caurAsI lAkha cUlikA kA eka zIrSaprahelikAga hotA hai / caurAsI lAkha zIrSaprahelikAga kI eka zIrSaprahelika hotA hai| gautama / itanA gaNita kA viSaya hai| isake Age kA aupamikakAla hai| gautama-bhagavan ! aupamikakAla kise kahate haiM? bhagavAn-aupamika kAla do taraha kA hotA hai, yathA- palyopama aura saagropm| gautama-bhate / palyopama aura sAgaropama kA kyA svarUpa hai? 1 bhagavAn gautama / sutIkSNa zastra se bhI jisakA chedana-bhedana na kiyA jA sake, aise paramANu ko kevalI bhagavAn samasta pramANoM kA AdibhUta pramANa kahate haiN| ananta paramANuo kA samudAya eka utzlakSNazlakSNikA hotA hai| ATha utzlakSNazlakSNikA kI eka zlakSNazlakSNikA hotI hai / ATha zlakSNazlakSNikA kI eka UrdhvareNu hotI hai / ATha UrdhvareNu kI eka trasareNu hotI hai| ATha trasareNu kI eka rathareNu hotI hai| ATha rathareNu kA eka bAlAgra hotI hai / ATha bAlAgra kI eka likSA hotA hai / ATha likSA kI eka yUkA hotI hai| ATha yUkA kA eka yavamadhya hotA hai /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 229 ATha yavamadhya kI eka agula hotI hai| chaha agula kA eka pAda hotA hai| bAraha agula kI eka bitasti (beta) hotI hai| caubIsa agula kI eka ratni (hAtha) hotI hai| aDatAlIsa agula kI eka kukSi hotI hai| chiyAnave agula kA eka daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, yakSa athavA mUsala hotA hai| do hajAra dhanuSa kA eka gAU (koza) hotA hai| cAra gAU kA eka yojana hotA hai| isa prakAra eka yojana lambA, eka yojana cauDA aura eka yojana gaharA eka palya (kuoN) ho, usame eka dina, do dina, yAvat sAta rAtri ke uge hue yugaliko ke bAlAgra UparI kinAre taka lUMsa-ThUsakara bhare ho| itane ThUsa kara bhare ho ki agni, jala aura vAyu taka bhI uname praviSTa na ho ske| ve bAlAna saDate nahIM, naSTa nahIM hote, zIghra durgandhita nahIM hote haiN| aise bAlAgra bhare usa palya me se sau-sau varSa me eka-eka bAlAgra nikAlA jAye, jitane samaya meM vaha palya khAlI ho jAye vaha palyopama hai| dasa karor3a palyopama ko dasa karoDa palyopama se guNA karane para eka palyopama hotA hai| arthAt dasa koTAkoTi palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| cAra koTAkoTi sAgaropama kA suSamA-suSamA nAmaka pahalA Araka hotA hai| tIna koTAkoTi sAgaropama kA eka suSamA nAmaka dUsarA ArA hotA hai| do koTAkoTi sAgaropama kA suSamA-duSamA nAmaka tIsarA ArA hotA hai| bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama kA duSamA-suSamA nAmaka cauthA ArA hotA hai| ikkIsa hajAra varSa kA duSamA nAmaka paoNcavaoN ArA hotA hai| ikkIsa hajAra varSa kA duSamA-duSamA nAmaka chaThA ArA hotA hai| ina cha Aro ke samudAya ko avasarpiNI kAla kahate haiN| utsarpiNI kAla-cakra me Aro kI vyavasthA isa prakAra hotI hai - ikkIsa hajAra varSa kA duSamA-duSama nAmaka prathama Araka hotA hai| ikkIsa hajAra varSa kA duSama nAmaka dvitIya Araka hotA hai| vayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropama kA duSama suSama nAmaka / tRtIya Araka hotA hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya do koTAkoTi sAgaropama kA suSama-duSama nAmaka caturtha Araka hotA hai| tIna koTAkoTi sAgaropama kA eka suSama nAmaka pacama Araka hotA hai| cAra koTAkoTi sAgaropama kA suSamA-suSamA nAmaka chaThA Araka hotA hai| isa prakAra dasa koTA-koTi pramANa avasarpiNI tathA dasa koTAkoTi pramANa utsarpiNI milakara bIsa koTAkoTi sAgaropama kA eka kAlacakra" hotA hai| bhagavAn se samAdhAna prApta kara gaNadhara gautama kA anta karaNa bAga-bAga ho gyaa| ve zraddhAbhiSikta hokara prabhu ko vandana kara tapa-saMyama me lIna bana gye| rAjagRha nivAsiyo kA yaha parama saubhAgya thA ki do pravAso ke pazcAt puna prabhu kA rAjagRha me zubhAgamana ho gyaa| aneka bhavya prANI unake sAnnidhya kA lAbha uThAkara apane jIvana ko dharmamArga para sannihita kara rahe the| isI nagara me rahane vAle mahAna Rddhisampanna seTha gobhadra ne apane jIvana ko pUrva me prabhu caraNo me samarpita kara diyA thaa| __vaha gobhadra seTha saudharma devaloka kA RddhizAlI deva bana gyaa| deva-zayyA para janma lete hI deviyo ne pUchA-aho svAmin ! Apane pUrvabhava me kyA aisA kArya kiyA jisake kAraNa Apako yaha divya devarddhi samprApta huI? taba gobhadra deva ne apane pUrvabhava ko avadhijJAna se jAnA aura kahA-maiMne bhagavAn mahAvIra kI sannidhi me tapa-sayama kA ArAdhana kiyA, isa kAraNa mujhe yaha mahAna Rddhi samupalabdha huI hai| usI samaya gobhadra deva ne avadhijJAna se apane pUrvabhava ke parivAra ko bhI dekhA aura socA-merA putra zAlibhadra ! vAstava me kitanA bhadrika pariNAmI usako mujhe Rddhi-samRddhi se paripUrNa karanA caahie| taba gobhadra deva ke pratApa se kheto me bahuta vRddhi huii| zAlibhadra eva usakI patniyA~ jaise hI snAna karake nivRtta hotI usI samaya deva ne gahano aura kapaDo se bharI tetIsa peTiyA~ pratidina zAlibhadra ke yahA~ preSita karanA prArambha kiyaa| eka peTI para zAlibhadra eva bhadrA kA eva battIsa peTI para battIsa putravadhuo kA nAma akita rahatA thaa| pratyeka peTI me nau-nau AbhUSaNa nikalate the| uname zAlibhadra ke lie anamola seharA AtA thA jisame camacamAtI maNiyA~ sUrya ke prakAza ko vijita karatI thiiN| ye sAre vastrAbhUSaNa eka bAra pahanane ke pazcAt utAra diye jAte the| yadi koI lene ke lie AtA to usako de dete, anyathA seharA bhaNDAra me DAla diyA jAtA thA aura AbhUSaNAdi gRha vApikA me DAla dete the| ye saba supAtra dAna kA suprabhAva thaa| zAlibhadra apane mahalo me rAjasI ThATha bhoga rahA thaa| usako sAsArika Rddhi me kisI prakAra kI koI nyUnatA nahIM thii| isI samaya rAjagRha nagara me
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 231 ratna-kambala lekara paradeza se vyApArI Aye aura rAjagRha ke bAjAra me apanI ratna-kambala becane kI koziza karane lge| bharasaka koziza karane para bhI bezakImatI ve kambale vyApArI bAjAra me vikraya nahIM kara sake / ata me eka dalAla unako rAjA zreNika ke samIpa le gyaa| rAjA zreNika eva unakI nandA, celanA Adi mahArAniyo ne una ratna-kambalo ko dekhA / dekhate hI ve unhe kharIdane ko tatpara hue| rAjA ne solaha hI kambala kharIdane ke bhAva se vyApAriyo ko kambala kA mola pUchA, lekina unakI kImata bahuta adhika hone se rAjA ne unako nahIM khriidaa| vyApArI rAjA dvArA kambala nahIM kharIde jAne para audAsInya bhAva dhAraNa kara panaghaTa me eka vRkSa ke nIce baiTha gye| idhara zAlibhadra kI dAsiyA~ pAnI bharane ke lie panaghaTa para AI aura unhone vyApAriyo ko udAsa dekhA to pUchA-Apa loga kisa kAraNa udAsa hokara baiThe haiM? vyApAriyo ne kahA-Aja hama baDI AzA se rAjagRha nagara Aye the, lekina hamArI AzA nirAzA me pariNata ho gyii| dAsiyo ne pUchA-kyA huA? vyApArI-hama loga dhanADhyo kI nagarI rAjagRha me solaha ratna-kambala becane ke lie Aye haiN| ina ratna-kambalo me atyadhika vizeSatA hai ki inhe zIta Rtu me oDhane para sardI nahIM lgtii| grISma Rtu me dhAraNa karane para garmI nahIM lgtii| ye kambala yadi mailI ho jAye to inhe agni me DAlA jA sakatA hai| agni me DAlane para ye jalegI nahIM, apitu pariSkRta bana jaayegii| ina kambalo ko hamane jIvana-bhara parizrama karake banAyA hai, lekina rAjA zreNika dvArA bhI nahIM kharIde jAne para hama atyanta kSubdha bane hue hai| dAsiyo ne kahA-calo, hamAre sAtha bhadrA seThAnI tumhArI kambalo ko kharIda legii| vyApArI-jaba rAjA zreNika nahIM kharIda sakA to bhadrA bhadrA kyA kharIda legI? dAsiyaoN-Apa calo to sahI, svaya hI jAna jAoge | vyApArI dAsiyo ke sAtha bhadrA ke ghara kI ora ravAnA hue| ve bhadrA ke mahala kI chaTA ko dekhakara stabdha raha gye| aisA divya mahala unhone bhUmaNDala para kahI dekhA nahIM thaa| dAsiyo ke sAtha vyApAriyo ne prathama majila me praveza kiyaa| vahA~ kI sAja-sajjA dekhakara vyApArI atyanta vismita hue| taba dAsiyo ne batalAyA ki yaha majila hama logo ke rahane kI hai| yaha sunakara vyApArI citralikhita-se raha gye| jaba dUsarI maMjila me praveza kiyA to usakI ramaNIyatA prathama maMjila se
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya viziSTa thii| dAsiyo ne batalAyA ki yahA~ munIma-gumAzte rahate haiN| aba tRtIya majila para pahuMce, jahA~ bhadrA seThAnI thii| dAsiyo ne bhadrA seThAnI se kahA ye vyApArI ratna-kambala lekara Aye haiM, inakI ratna-kambale bahumUlya hone se magadheza zreNika nahI kharIda sake ataeva ye bahuta nirAza ho gaye hai| inhe hama yahA~ ApakI sevA me lAye haiM tAki inakI nirAzA Apa dvArA apagata ho ske| bhadrA ne una vyApAriyo se pUchA-tumhAre eka kambala kA mUlya kyA hai? vyApArI-savA lAkha svarNa muhre| bhadrA-tumhAre pAsa kambala kitanI haiM? vyaapaarii-solh| bhadrA-taba battIsa bahuo ko kaise dUMgI? acchA, aisA karo inake do-do TukaDe kara do| ____ vyApAriyo ne eka-eka kambala ke do-do TukaDe kara diye aura bhadrA ne bIsa lAkha svarNa muhare dekara kambala kharIda liye| vyApArI daoNto tale agulI dabAte hue cale gye| bhadrA ne eka-eka kambala kA TukaDA eka-eka bahU ko oDhane ke lie de diyaa| unhone vaha kambala oDhA aura devadUSya pahanane vAlI una bahuo ke zarIra me vaha cubhana paidA karane lgaa| unhone snAna kiyA aura snAna karake una kambalo ko eka tarapha DAla diyA, naye devadUSya vastra dhAraNa kara liye / prAta kAla bhagina ko kambala de diye| idhara dUsare dina vaha bhagina usa ratna-kambala ko oDhakara rAjA ke yahA~ phuNcii| celanA mahArAnI ne prAsAda ke gavAkSa me se mehatarAnI ko ratna- kambala oDhe dekhA to vaha cintana karane lagI-are | yaha vahI ratna-kambala haiM jo rAjA kala nahIM kharIda pAye the, lekina isake pAsa kahA~ se AI? rAnI celanA ne bhagina ko bulAkara pUchA ki ye kambala kahA~ se lAI? bhagina ne kahA-zAlibhadra ke yahA~ se mujhe battIsa kambala mile haiN| jaise hI mahArAnI ne yaha zravaNa kiyA, usake cehare kI havAiyA~ uDane lgii| vaha socane lagI ki mujhe eka kambala nahIM milA aura yaha battIsa kambala kI mAlakina bana gii| yahI socakara usakA antarhRdaya vyathita ho gayA aura vaha kopabhavana me calI gyii| rAjA zreNika ko mahArAnI ke kupita hone kA vRtAnta jJAta huA to vaha mahArAnI ke ante pura me pahu~cakara usake kupita hone kA kAraNa pUchate haiN| taba
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| aba tR nI se kahAdone se mara inheM hama yaha ho sake / nya kyA hai? inake do-da mudrA ne bara nagulI daba ke lie de o ke gha tarapha ha di TWEETS na ethiiyw Tian De yA~ rahane kacara gayA aura to da 15 apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 233 mahArAnI kahatI hai- rAjan Apa eka kambala nahI kharIda sake aura ApakI mehatarAnI ke pAsa battIsa kambala haiM, kyA yaha ucita hai?" taba rAjA ne mahArAnI se sampUrNa vRttAnta jAnakara una vyApAriyo ko puna bulAyA / ratna - kambala kharIdane ke lie| lekina vyApAriyo ne kahA ki hamane to solaha kambala bhadrA seThAnI ko beca dii| aba eka bhI hamAre pAsa avaziSTa nahI hai| taba rAjA ne eka sevaka bhadrA seThAnI ke pAsa eka kambala lene ke lie bhejA / vaha bhadrA ke pAsa pahu~cakara jaba kambala maoNgane lagA to bhadrA ne kahA- merI bahuo ne kambala oDha liye to unake oDhe hue kambala rAjA ko kaise dU~? ve oDhakara nirmAlya (kAma me AI huI apavitra vastu) kambala nirmAlya bhaNDAra me DAla diye haiM kyoki merI bahueN pratidina navIna devadUSya oDhatI hai aura dUsare dina unhe utAra detI hai, pahanatI nhiiN| taba unako rAjA ko kaise de sakatI hU~? yahAeN para yaha jJAtavya hai ki bhadrA ko kambala bhagina ko dene kI jAnakArI na hone se usane nirmAlya bhaDAra me DAlane kI bAta kahI hai / 10 hemacandrAcArya ne triSaSTizlAkApuruSa me aisA ullekha kiyA hai ki jaba rAjA zreNika kA sevaka bhadrA seThAnI ke pAsa ratna kambala lene hetu pahu~cA to bhadrA ne kahA ki ratna - kambalo ke to zAlibhadra kI striyo ne pAdaprocchana banA diye hai / isalie yadi kAma me lI huI ratna kambalo kI AvazyakatA ho to rAjA zreNika se pUchakara A jAo / vaha sevaka rAjA ke pAsa pahu~cA aura usane bhadrA dvArA kahI gayI sArI bAta rAjA se kaha DAlI / taba nRpatizreNika ke mana me zAlibhadra ko dekhane kI samIhA samutpanna huI aura zAlibhadra ko rAjamahalo me AmaMtrita karane hetu usI sevaka ko bhejA / sevaka bhadrA seThAnI ke samIpa pahu~cA aura kahA ki Apake putra ko mahArAjA yAda kara rahe haiN| taba bhadrA seThAnI rAjA zreNika ke pAsa pahu~cI aura usane bhUpati se nivedana kiyA - mahArAja / merA putra kabhI bhI ghara se bAhara nahIM nikalatA, isalie kRpA karake Apa use dekhane hetu merA ghara-A~gana pavitra karo !" javAhara kiraNAvalI ke anusAra zAlibhadra ko bulAne svaya abhayakumAra gaye, lekina zAlibhadra ke sthAna para bhadrA svayaM unake sAtha mahArAjA se milane AI 1 12 rAjA ko bhadrA kA ghara dekhane kI jijJAsA thI hI, bhadrA kA nimantraNa prApta kara usane svIkRti pradAna kara dI / mahArAjA ke ghara Ane kI svIkRti prApta kara bhadrA atIva pramudita huI / vaha unhIM harSa - bhAvo se ghara gayI aura rAjamahala se lekara ghara taka kA mArga vicitra maNi- ratno Adi se parimaNDita karavAyA /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya rAjA zreNika abhayakumAra ke sAtha mArga kI zobhA nirakhatA - nirakhatA bhadrA ke mahala ke bAhara pahu~ca gyaa| svarNa stambhoM para banA vaha mahala dedIpyamAna deva- vimAna hI laga rahA thaa| indra nIlamaNi ke toraNa dvAro para khacita svastika bane motiyo kI zreNiyA~, sthAna-sthAna para divya vastro ke cadove aura sugandhita padArthoM kI mahaka se vaha sugaMdha - gadha- vaTTikAvat pratIta ho rahA thA / bhadrA seThAnI ne mahala ke bAhara Akara mahArAjA kA svAgata satkAra kiyA aura Adara sahita mahala me praveza kraayaa| pahalI maMjila me praveza kiyA taba bhadrA ne batalAyA ki yaha majila to dAsiyo ke nivAsa yogya hai, sunakara rAjA kA Azcarya sImA pAra kara gayA / dUsarI maMjila para praveza karate hI prakAza ke cakAcauMdha me rAjA kI A~khe A~khamicaunI khelane lgii| taba bhadrA ne batalAyA yaha majila munIma gumAzto ke lie hai / tIsarI maMjila me pahueNce to bhadrA seThAnI ne batalAyA- yahA~ merA nivAsa sthAna hai| caturtha majila para jAkara rAjA ko thakAna-sI hone lagI taba bhadrA seThAnI ne vahIM sihAsana para nRpati zreNika eva abhayakumAra ko biThalAyA aura nivedana kiyA ki zAlibhadra sAtavIM maMjila para hai, use maiM ApakI sevA me upasthita karatI heNuu| aisA kahakara svaya bhadrA seThAnI zAlibhadra ke pAsa pahu~catI hai aura zAlibhadra se kahatI hai-beTA / Aja ghara para mahArAjA padhAre haiM, tuma jaldI nIce clo| zAlibhadra - mAtAjI, Apa saba jAnate hI hai, jo mUlya denA hai vaha Apa hI de do / bhadrA - are / vaha koI kharIdane kI vastu nahIM hai / ve to isa rAjagRha nagara ke svAmI aura hamAre nAtha hai| unake darzana hetu tumhe nIce calanA hogaa| zAlibhadra (kheda karatA huA ) - oha / mere isa nazvara sAsArika vaibhava ko dhikkAra hai / mere sira para bhI koI nAtha hai nAtha hai to maiM kyA anAtha haeNU ? bhadrA - beTA ! jaldI karo, rAjA tumhArA itajAra kara rahe hai / mAtA ke kahane se zAlibhadra striyo sahita nIce utarA aura usane rAjA zreNika ko praNAma kiyA / zAlibhadra kA apAra saundarya dekhakara rAjA zreNika ke naitra stambhita raha gaye / use apanI bhujAo me atIva vAtsalya se pakaDa liyA aura goda meM biThAkara sira para hAtha phirAne lagA /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 235 taba zAlibhadra cintana karatA hai ki yaha anAtha samajhakara mere sira para hAtha phirA rahA hai mujhe anAtha nahIM, svaya kA nAtha bananA hai| yaha socakara usakA komala vadana kumhalAne lgaa| navIna puSpa ke samAna zAlibhadra ke vadana ko kumhalAyA huA dRSTigata kara bhadrA ne kahA-rAjan | Apa ise mahala me jAne kI anumati dIjiye kyoki yaha manuSya hote hue bhI manuSya kI gadha se ghabarAtA hai| isake pitA deva hai, ve isake lie vastrAlakAra bhejate haiN| isalie yaha isa mAnava-gadha ko sahana karane me samartha nahIM hai|* taba rAjA ne anumati pradAna kI eva zAlibhadra svaya ke mahala me lauTa gyaa| zAlibhadra ke lauTane para bhadrA ne rAjA zreNika eva abhayakumAra ko bhojana karane kA vinamra nivedana kiyaa| usake bhAvabhare nimatraNa ko svIkAra karake rAjA aura abhayakumAra taiyAra ho gye|| bhadrA ne apane sevako se rAjA aura mahAmAtya ke zarIra para sahasrapAka eva zatapAka tela kI mAliza karavAI aura sugadhita gaMdhodaka se snAna karane ke lie nimatraNa diyaa| snAna karate hue eka mudrikA gRha vApikA me gira gyii| java bhadrA ko __ mAlUma calA ki rAjA kI mudrikA gira gayI taba bhadrA ne dAsiyo ko AjJA pradAna kI ki tuma vApikA kA jala dUsarI ora nikAla do| tava una divya AbharaNo ke madhya rAjA ne apanI mudrikA dekhI aura rAjA ne sAzcarya dAsiyo se pUchA-vApikA me itane AbharaNa kisane DAle? ceTikAo ne batalAyA ki yahA~ zAlibhadra aura usakI patniyA~ eka dina pahale pahane hue AbhUSaNa pheka dete haiN| rAjA zravaNa kara socatA hai ki vastuta zAlibhadra dhanya hai aura merA bhI mahAna puNyodaya hai ki rAjagRha nagara me aise dhanADhya loga rahate haiN| tatpazcAt rAjA aura mahAmAtya abhayakumAra ne bhojana kiyA aura vicitra vastrAlakAro se susajjita hokara apane rAjamahala me lauTa gye| rAjA zreNika abhayakumAra ke sAtha rAjabhavana me lauTa gayA aura zAlibhadra apane mahalo me virakta banakara citana kara rahA hai ki mujhe svaya kA hI nAtha bananA hai, ye bhoga to azAzvata hai, inakA bhoga bhogate hue mujhe parAdhIna hI rahanA par3egA. mujhe to Atmazaktiyo ko jAgRta kara apane bhItarI Aloka me ramaNa karanA hai| zAlibhadra gambhIra mudrA me beThA he, itane me use samAcAra jJAta hote haiM 'javAhara kiraNAvalI anusAra abhayakumAra ne kahA-ise mahala meM jAne kI anumati diijie|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe ghara jAkara vicAro me avagAhana kara bhagavana ke zrImukha 236 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya ki nagara ke bAhara cAra jJAna ke dhAraka dharmaghoSa AcArya padhAre hai| vaha unake darzana ke lie jAtA hai| AcArya bhagavan kI dharmadezanA zravaNa karane ke pazcAt zAlibhadra ne AcAryazrI se prazna kiyA ki kisa kAraNa se mai svAmI bana sakatA hU ? taba AcAryazrI ne kahA ki tuma sayama grahaNa kara lo to sampUrNa jagat ke svAmI bana jaaoge| zAlibhadra ne AcAryazrI kI bAta sunakara nizcaya kiyA ki mujhe ghara jAkara mAtA se dIkSA kI anumati grahaNa karanI hai|15 virakti ke vicAro me avagAhana karatA huA vaha ghara AyA aura mAtA se nivedana kiyA-mAtezvarI ! maiM Aja AcArya bhagavan ke zrImukha se vItarAga vANI zravaNakara AyA huuN| vaha mujhe atyanta rucikara huI hai| mAtA bhadrA-beTA | terA saubhAgya hai| zAlibhadra-mAtA ! mai aba dIkSA lekara svaya kA nAtha bananA cAhatA huuN| mAtA-are | yaha kyA? are yaha kyA sunate hI dhaDAma se dharatItala para gira pdd'ii| pakhe Adi se havA karake bhadrA kI mUrchA dUra kii| mUrchA dUra hone para vaha rudana karane lagI aura zAlibhadra kI battIsa hI patniyA~, ve bhI rudana karane lgiiN| kahane lagI-nAtha | tumane hamAre sAtha pANigrahaNa karake hame apanA banAyA hai| hama tumhAre bharose yahA~ AI haiN| Apa hame choDakara kyo jA rahe hai? hama yahA~ kisake sAye me rahegI? Apake binA hamArA jInA dubhara ho jAyegA / hama kyA karegI / ___ bhadrA vilApa karatI huI kahatI hai-beTA | tU merA ikalautA putra hai, tU calA jAyegA to merA kyA hogA ? merA sahArA to tU hI hai| zAlibhadra-mAtezvarI | Aja taka dharma ke atirikta koI bhI sAtha nahIM nibhA pAyA hai| ye sAre sAsArika rizte-nAte to nazvara haiM, ye to avazyameva tyAgane yogya haiM, mujhe to apanA nAtha bananA hai isalie mAtezvarI maiM sayama grahaNa kruuNgaa| patniyaoN-svAmin / hamArA kyA hogA? __ zAlibhadra-tuma bhI hamAre patha kA anusaraNa karanA aura tyAga mArga para clnaa| maine dRDha nizcaya kara liyA hai| maiM isa patha se vicalita hone vAlA nahIM hU~| mAtA bhadrA ne dekhA ki aba merA lAla yahA~ rahane vAlA nahIM to kahA-beTA acchA, aisA kara ki tU thoDA-thoDA tyAga kara, jisase tujhe abhyAsa ho jAyegA, phira sayama grahaNa kara lenaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya . 237 taba zAlibhadra apanI mA~ ke vacano ko svIkAra kara pratidina eka-eka strI aura eka-eka zayyA kA tyAga karane lgaa| idhara zAlibhadra eka-eka patnI kA tyAga kara rahA hai aura udhara usakA bahanoI dhannA, vaha ATha patniyo ke sAtha bhoga bhoga rahA hai| vaha tIsarA vivAha zAlibhadra kI bahana subhadrA se kara cukA thaa|16 caturtha vivAha kauzAmbI nareza zatAnIka kI putrI ceTaka kI dohitrI saubhAgyamajarI se kiyA kyoki jaba dhannA rAjagRha kA matrI pada samhAla rahA thA tabhI usake bhAI aura mAtA-pitA ghUmate-ghUmate vahA~ pahu~ca gye| vahA~ bhI bhAiyo kI IrSyA ke kAraNa vaha gRha tyAga kara kauzAmbI pahuMca gyaa| citAmaNi ke prabhAva se vahA~ bhI usane apanA mahala banA liyA aura vahA~ rahane lgaa| usa samaya kauzAmbI nareza zatAnIka ke pAsa 'sahasrakiraNa' nAmaka amUlya ratna thaa| pIDhiyo se nareza usakI pUjA karatA thA lekina usakA mUlya, guNadharma patA nahIM thaa| usakI jAnakArI ke lie rAjA ne aneka pArakhI jauhariyo ko bulAyA, lekina ve usa ratna kA mUlyAkana nahIM kara ske| taba zatAnIka ne ghoSaNA kI ki jo koI ratna-pArakhI isa ratna kI parIkSA me uttIrNa hogA use maiM pA~ca sau gaoNva, pA~ca-pA~ca so hAthI, ghoDe aura ratha duuNgaa| sAtha hI apanI putrI saubhAgyamajarI bhii| dhannA ne jaba yaha ghoSaNA sunI to vaha rAjadarabAra me pahu~cA aura bolA-mai ratna-parIkSA kruuNgaa| zatAnIka bhaucakke hokara dhannA ko dekhane lage aura kahA-tuma ratna-parIkSA dhannA-haoN rAjan / zatAnIka- kyA tuma ratno ke bAre me jAnate ho? dhannA-haoN rAjan ! hIraka, nIlama, motI, mANaka aura marakata-ye paoNca mukhya ratna hai| pukharAja, vaiDUrya, viTThama ora gomeda-ye cAra uparatna hai| ina no ratno ke Azrita nau graha rahate hai| padmarAga-ravi, motI-soma, vidruma-magala marakata-budha pukharAja-guru, hIrA-bhRgu, indranIla-zani tathA gomeda va veDUrya-rAhu ketu se sambaddha h| sphaTika ratna ke cAra bheda ha-sUryakAnta, zazikAnta, kAntajala aura hasagarbha / isa prakAra ratnazAstra meM ratno ke sATha bhedopabhedo kA varNana hai| zatAnIka-kyA cintAmaNi ke viSaya meM jAnate ho? dhannA-cintAmaNi ratna tIna rekhAo vAlA savA chaTaoNka vajana yA divya sana manavAchita vastu dene vAlA hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya zatAnIka-tuma vAstava me ratna-parIkSA kara sakate ho, taba tumhe vaha ratna dikhAtA huuN| yo kahakara zatAnIka ne vaha ratna nikAlakara dhannA ko dikhAyA jise dekhakara dhannA bolA-rAjan ! yaha sahasrakiraNa ratna hai| jisake pAsa yaha ratna hotA hai vaha rAjA yuddha me kabhI parAjita nahIM hotaa| isa ratna ke rahane para vyantarAdi kRta upasarga zIghra samApta ho jAte haiN| isake dvArA prakSAlita jala pIne para sarva roga vinaSTa ho jAte hai| yaha ratna sukha, zAti, samRddhidAyaka hai| rAjA-kaise jAne ki yaha sahasrakiraNa ratna hai? dhannA-rAjan ! Apa cAvala ke dAno se bharA huA eka thAla magavAo aura usame yaha ratna DAla do aura ise chata para rakha do| cAvala ke lolupa pakSI dAnA cugane Ayege lekina ve isame se eka dAnA bhI nahIM cuga paayege| zatAnIka ne turanta vaisA hI kiyaa| eka baDe thAla me cAvala ke dAne bikhera diye| usame vaha ratna rakha diyaa| pakSI dAnA cugane Aye, lekina ratna ke prabhAva se eka dAnA bhI cuga nahIM paaye| ratna haTAte hI dAnA cugane lge| taba rAjA ne dhannA ko pA~ca sau gaoNva, hAthI, ghoDe diye aura saubhAgyamajarI ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| dhannA ne kauzAmbI ke pAsa dhanapura nAmaka eka nagara basAyA aura vahA~ sarovara khudavAnA prArambha kiyaa| idhara rAjagRha me dhannA ke jAne ke pazcAt usake parivAra kI durdazA hone lgii| taba dhannA ke mAtA, pitA, bhAI, bhAbhI eva subhadrA dhannA ko khojate-khojate dhanapura Aye aura vahA~ miTTI khodane kA kAma karane lge| dhannA ne unheM pahicAna liyA, unhe ghara le gayA aura dhanapura me ve dhannA ke pAsa Ananda se rahane lge| tabhI rAjagRha se rAjA zreNika kA bulAvA AyA dhannA ke lie ki unhe rAjA atizIghra bulavA rahe hai| taba dhannA apane mAtA-pitA, bhAI-bhAbhI ko dhanapura choDakara apanI patniyo ke sAtha rAjagRha kI tarapha ravAnA huaa| tabhI rAste meM lakSmIpura nagara thA, vahaoN ke rAjA jitAri kI putrI gItakalA ne eka bAra kuzala vINA-vAdana karate hue jagala ke pazu-pakSiyo ko ekatrita kara liyaa| vINA-vAdana bada hone para bhI eka hariNI mUrtivat khar3I rhii| usa samaya gItakalA ne eka motiyo kA hAra utAra kara usake gale me DAla diyA jisakI AhaTa prApta kara vaha jagala me bhAga gii| taba gItakalA ne pratijJA kara lI ki jo koI isa hariNI ke gale se hAra nikAlegA, vahI merA pati hogaa| rAjA jitAri hara sabhava aisA vara khoja rahA thaa| dhannA bhI sayoga se vahA~ pahuMca gyaa| rAjA ke darabAra me jaba gayA taba rAjA ne svAgata-satkAra dekara unhe biThAyA aura vArtAlApa calane lgaa| bAta-bAta me apanI putrI kI pratijJA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 239 mI rAjA ne btlaaii| taba dhannA rAjA sahita jagala me gyaa| vahA~ vINA bjaaii| vaha hiraNI bhI AI, usake gale se hAra nikaalaa| gItakalA kI pratijJA pUrNa huii| rAjA jitAri ne dhUma-dhAma se usakA vivAha dhannA ke sAtha sampanna kiyaa| rAjA jitAri kA matrI thA, subuddhi / usake eka kanyA thI srsvtii| usane bhI catijJA kara rakhI thI ki jo merI paheliyo kA uttara degA usI ko maiM varaNa kruuNgii| dhannA kI pratibhA ko dekhakara subuddhi ne sarasvatI ko dhannA ke samakSa prastuta keyA aura kahA tU inase apanI paheliyA~ pUcha / taba usane pahelI rakhI dAna diyA jAtA gagA me, lene vAlA mara jaataa| dene vAlA ghora naraka me, paDA-paDA phira pchtaataa|| arthAt-gagA me dAna dete haiM to lene vAlA mara jAtA hai aura dAna dene vAlA ghora naraka me jAtA hai, isakA kyA tAtparya? taba dhannA uttara dete haiM - lene vAlI dAna machaliyA, dAtA dhIvara pala (mAsa) kA daan| isakA jo phala hotA, jAna rahe sAre vidvAn / / arthAt-machuArA machaliyA~ pakaDane ke lie gagA me ATA Adi DAlatA hai jisame kaoNTA rahane se khAkara machaliyA~ mara jAtI hai| isa kAraNa vaha dhIvara marakara naraka me jAtA hai| sarasvatI ko pahelI kA uttara mila gyaa| aba dhannA ne pUchA-aisI kaunasI vastu hai jo nAka, kAna aura nAragI me dUra rahatI hai jabaki nimba, tumba aura mAmA me mila jAtI hai? sarasvatI uttara nahIM batA pAI, taba dhannA kahate haiM-adhara eva osstth| sarasvatI ke sAtha dhannA kA chaThA vivAha sampanna huaa| isI lakSmIpura nagara me eka seTha rahatA thA 'patrAmalaka' | usake cAra putra the| vaha mRtyuzayyA para leTA thA taba usane cAro putra ko kahA tuma Apasa me prema se rahanA, maiMne cAra kalazo me tumhArA nAma likhakara barAbara dhana diyA hai, tuma baoNTa lenaa| yo kahakara seTha ne prANa tyAga diyaa| taba cAro putro ne pitA kA dAha saskAra karake kalaze khole| eka kalaza meM mAtra kAgaja aura kalama nikale, dUsare me miTTI-kakara, tIsare me haDDiyA~ aura cauthe kalaza me ATha karoDa svarNa mudrAeM, jinhe dekhakara putra daga raha gye| ve rAjA jitAri ke pAsa nyAya maoNgane gye| rAjA bhI Azcaryacakita raha gyaa| taba dhannA ne kahA-dekho, maiM isakA rahasya batalAtA huuN| jisa putra ko kAgaja-kalama
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya diyA, usakA matalaba tuma dukAna aura bahI khAte samhAlo aura lena-dena se ATha karoDa mila jaayege| dUsarA laDakA khetI dvArA ATha karoDa prApta kara legaa| tIsarA pazudhana se ATha karoDa kI Aya karegA aura cauthA choTA hai ata use ATha karoDa nagada de diye| cAro phaisalA sunakara atyanta harSita hue aura apanI bahina lakSmI kA dhannA ke sAtha vivAha kara diyaa| yaha dhannA kA saptama vivAha thaa| / dhannA kA aSTama vivAha lakSmIpura ke dhanapAla nAmaka kajUsa seTha kI putrI se huaa| huA yo ki dhanapAla ke yahA~ kabhI bhI koI yAcaka AtA to vaha use kucha bhI nahIM detA thaa| eka bAra kisI dhUrta ne bhikhArI kA veza banAkara dhanapAla ko khuza kara diyaa| seTha ne use kucha dene kA vacana diyA, lekina roja-roja TarakAtA rhaa| eka dina vaha dhUrta bhikhArI jidda karake baiTha gayA ki mujhe batAo tuma kisa dina kyA doge? seTha ne kahA-amuka dina AnA aura tuma merI jisa vastu para hAtha rakha doge vaha tumhe duuNgaa| vaha bhikhArI calA gyaa| idhara seTha ne socA kadAcit yaha merI laDakI guNamAlA ko maoNga legA to anartha ho jaayegaa| yaha socakara seTha ne usa bhikhArI ke pAsa jAkara kahA-tumhe cAhie jo hIre, panne le lo lekina vaha nahIM maanaa| taba seTha ne dhannA ko bulaayaa| taba dhannA ne kahA-nizcita rho| idhara bhikhArI AyA to seTha kI laDakI chata para khaDI thii| caDhane ke lie nasainI lagA rakhI thii| bhikhArI ne jyohI nasainI ke hAtha lagAyA dhannA ne kahA-nasainI le jaao| tumhArI zarta pUrI huii| dhUrta dekhatA hI raha gyaa| seTha ne apanI putrI kA vivAha dhannA ke sAtha kara diyaa| yaha dhannAjI kA AThavaoN vivAha thaa| isa prakAra cha patniyo ko lekara dhannA rAjagRha phuNce| vahA~ para kusumazrI va somA ne usakA khUba svAgata-satkAra kiyaa| subhadrA kI sevA se prasanna hokara dhannA ne use paTarAnI kA pada diyA aura dhannA ne rAjagRha kA matrI pada samhAla liyA aura abhayakumAra ujjayinI se kucha dino pazcAt A gyaa| dhannA aura abhaya maitrI bhAva se saba kArya karane lge| idhara dhannA ke bhAiyo ne aisA vyavahAra kiyA ki unakA saba-kucha caupaTa ho gyaa| ve vahA~ se mAtA-pitA aura patniyo ko lekara bhaTakate-bhaTakate rAjagRha phuNce| dhannA se mile| aba tIno bhAiyo kA dveSa samApta ho gyaa| tIno ne dhannA se kSamAyAcanA kI aura sukhapUrvaka rahane lge| tabhI rAjagRha me kevalajJAnI muni Aye taba dhannA ne muni se apanA pUrvabhava puuchaa| taba muni ne pUrvabhava batAte hue kahA - prAcIna kAla me paiTThana nAmaka gA~va thaa| vahA~ para kAtyAna nAmaka vidhavA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 241 buDhiyA rahatI thii| usake datta nAmaka putra thaa| vaha gAya-bachaDe carA kara AjIvikA calAtA thaa| eka dina parva para ghara-ghara khIra banI / datta ne bhI khIra khAne kI jidda kii| mAtA ne paDosino se saba cIja mA~gakara khIra banAI / putra ko khIra parosa kara mAtA bAhara gayI, taba pAraNe me muni Aye, datta ne sArI khIra muni ko baharA dii| mAtA AI taba datta thAlI cATa rahA thaa| maoN ne socA - putra bahuta bhUkhA hai, usane haDiyA me bacI khIra bhI de dii| khIra khAne para putra ke peTa me darda huA aura zubha dhyAna karate hue marA aura marakara vaha jIva dhanyakumAra dhannA banA hai / vaha dhannA tuma hI ho / jina cAra striyo ne tumhArI mA~ ko khIra banAne kI sAmagrI dI eva cAra ne anumodana kiyA, ve ATho marakara tumhArI paniyA~ bana gayI hai / taba tIno bhAiyo kA pUrvabhava pUchA / taba muni kahane lage sugrAma nAmaka nagara me tIna lakaDahAre the| tIno dopahara jagala me lakaDI kATakara bhojana karane baiThe, itane me muni aaye| tIno ne muni ko bhojana baharA diyaa| zAma ko tIno ghara gaye to unhe bhojana nahIM milaa| taba unhone dAna kI nindA kI ki aise dAna se kyA lAbha jisase hame bhojana bhI nahIM milaa| isa prakAra kuvacana kahakara ve mRtyu ko prApta hone para tumhAre bhAI bane, lekina dAna kI nindA karane se unhone mahAna kaSTa pAyA / muni kI dezanA zravaNa kara tIno bhAI, bhAbhI, mAtA, pitA ko virakti A gyii| unhone sayama lekara jIvana saphala kiyA / 17 idhara dhannA aba ATha patniyo ke sAtha bhoga bhoga rahA hai aura udhara subhadrA ko patA calA ki merA bhAI zAlibhadra pratidina eka-eka patnI kA parityAga kara rahA hai to subhadrA kA mana bhrAtR - vAtsalya me nimajjita ho gayA / vaha bhAI kA pyAra smRtipaTala para lAkara A~sUo se apanI A~kho ko nama karane lgii| usa samaya subhadrA apane pati ko nahalA rahI thI aura garama-garama oNsU kI eka bU~da dhannA kI pITha para jA girii| taba dhannA ne subhadrA se ho? pUchA- kyA bAta hai ? Aja tuma kraMdana kyo kara rahI subhadrA - merA bhAI sayama legA, vaha pratidina eka-eka patnI kA parityAga kara rahA hai| jaba vaha sayama le legA to mai binA bhAI kI bahana ho jAU~gI / dhannA- are sajanI / terA bhrAtA kAyara hai / vaha pratidina eka-eka patnI ko tyAgatA hai| yadi zUravIra hotA to eka sAtha battIsa ko tyAgatA / 1 subhadrA - svAmin / kahanA sarala hai, lekina kara dikhalAnA kaThina hai / dhannA - acchA, lo abhI jAtA haeNU sayama lene| tumane mere bhItara kA vIratva 1 [ 1
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242: apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya jagA diyA, aba maiM sayama hI luuNgaa| subhadrA-are svAmin / yaha kyA? yaha to maiMne vinoda me kahA thaa| Apa mujhe mApha krdo| yo kahakara subhadrA caraNo me gira kara rone lgii| dhannA ne kahA-aisI hI anurAga hai to tuma bhI mere sAtha sayama grahaNa kara lo| taba dhannA ke sAtha ATho patniyA~ taiyAra ho jAtI haiN| usI samaya bhagavAn bhI rAjagRha ke vaibhAragiri parvata para Aye / dhannA ko bhI jJAta huA taba vaha aneka dIna-hInajano ko dAna dekara striyo ke sAtha zivikA me baiThakara bhagavAn ke pAsa AyA aura vidhipUrvaka sayama grahaNa kiyaa| zAlibhadra ko jaba dhannA aura subhadrA kI dIkSA kA patA calA taba vaha bhI zIghratA karake dIkSA lene zreNika rAjA ke sAtha bhagavAn ke pAsa AyA aura usane bhI bhagavAn se sayama le liyaa| bhagavAn ne aneka sAdhuo sahita vahA~ se vihAra kara diyaa|* *TippaNa- dhannA aura zAlibhadra bhagavAn ke sAtha vihAra karake cale gaye aura bahuzruta vanakara pakSa, mAsa, do mAsa aura cAra mAsa kI tapasyA karake pAraNA karate the| isa tapazcaryA se unake zarIra kA mAsa aura rudhira sUkha gyaa| zarIra kevala haDDiyoM kA DhaoNcA mAtra raha gayA / bAraha varSa vyatIta ho jAne para bhagavAna mahAvIra ke sAtha ve dono muni rAjagRha aaye| bhagavAna ke rAjagRha padArpaNa se janatA meM harSa kI lahara vyApta ho gayI aura logoM ke jhuNDa ke jhuNDa prabhu ke darzana vandana eva vANI zravaNa ko Ane lge| dhannA aura zAlibhadra ke mAsakSapaNa kA pAraNA thaa| ve bhagavAn ke pAsa bhikSA kI AjJA lene ke lie phuNce| bhagavAn ne zAlimadra muni se kahA-tumhArI mAtA ke hAtha se pAraNA hogaa| zAlibhadra muni ne prabhu ke kathana ko svIkAra kiyA eva dhannA aura zAlibhadra muni bhadrA ke ghara para gocarI hetu gye| dono mani bhadrA ke gRhadvAra ke pAsa khaDe rahe lekina bhadrA to samrAnta citta vAlI bana rahI thii| kyoki vaha to citana kara rahI thI ki bhagavAn mahAvIra ke sAtha dhannA eva zAlibhadra muni puna rAjagaha nagara padhAre haiM aura mujhe darzana karane jAnA hai| isI udheDabuna meM vaha darzana hetu taiyArI kara rahI thii| dhannA aura zAlibhadra muni tapa se atyanta kRzakAya ho gaye ataeva koI unheM pahacAna hI nahIM paayaa| bhadrA kA to udhara dhyAna taka nahI gyaa| kSaNa-bhara khaDe rahakara munidvaya puna bhadrA ke mahala se lauTa gye| jaba ve mArga meM jA rahe the to zAlimadra kI pUrvabhava kI mAtA dhanyA dahI aura ghI becane ke lie A rahI thI, vaha sanmukha milii| zAlibhadra muni ko dekhate hI vaha romAcita ho gyii| usake urojo se payasa kI dhArA pravAhita hone lgii| usane atyanta bhakti-bhAva se zAlibhadra aura dhannA muni ko dadhi bhraayaa| usa dahI ko lekara dono muni bhagavAn ke pAsa pahu~ce aura bhagavAn ko vandana-namaskAra karake pUchA-bhagavan / Apane pharamAyA thA ki mAsakSapaNa kA pAraNA tumhArI mA~ ke hAtha se hogA tA usake hAtha se pAraNA kyo nahIM huA? taba bhagavAna ne pharamAyA-jisa mahilA ne tumhe dahI baharAyA, vaha tumhAre pUrvamava kI mAtA hai| usakA nAma dhanyA hai| vaha dhanyA pahale rAjagRha ke samIpa zAligrAma meM Akara rahatI thii| usakA sArA vaza naSTa ho gayA to vaha apane putra sagama ko lekara isa gAva me rahane lgii| vaha sagama bheDa-bakariyaoN Adi ko carAkara apanI AjIvikA calAtA thaa| eka dina parvotsava ke samaya ghara-ghara khIra banI taba sagama ne bhI apanI mAtA se jidda kiyA ki tuma bhI ghara para mere lie khIra bnaao| lekina dhanyA ke pAsa me sAmagrI nahIM thI ataH usane putra ko bahuta samajhAyA, lekina putra nahIM maanaa| taba vaha apane pUrva vaibhava kA smaraNa kara jora-jora se rudana karane
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 243 taba bhadrA suniyo ko vandana kara khinna mana vAlI hokara apane ghara lauTa gayI aura zreNika apane mahala me / (triSaSTizalAkApuruSacAritra, pRSTha 217-224) idhara dhannA aura zAlibhadra muni dono samAdhibhAva me lIna ho gaye / sathArA pUrNa hone para dhannA muni siddha, buddha, mukta avasthA prApta kara gaye evaM zAlibhadra muni kA AyuSya sAta bhava kama hone se ve savArthasiddha vimAna me gaye / (zAlibhadracAritra, javAhara kiraNAvali, pRSTha-260) anyatra yaha ullekha bhI milatA hai ki dhannA aura zAlibhadra muni kAla karake tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle sarvArthasiddha vimAna me deva hue| vahA~ se manuSya bhava prApta kara mukti ko prApta karege / (triSaSTizalAkApuruSacAritra pRSTha 217-224) lgii| usake rudana kI AvAja ko sunakara paDosI bahine AI aura rudana kA kAraNa pUchA / dhanyA ne kAraNa batalAyA taba sabhI ne milakara dugdhAdi dhanyA ko diye| taba dhanyA ne khIra banAI aura putra ko thAla me khIra parosa kara svaya ghara ke kArya me laga gyii| tabhI eka munirAja mAsakSapaNa ke pAraNe meM Aye aura sagama ne udAtta bhAvo se vaha khIra bhraaii| muni to khIra lekara cale gye| idhara dhanyA AI to putra sagama thAlI cATa rahA thA / taba dhanyA ne khuda ke liye rakhI khIra sagama ko de dii| sagama atRpta hokara sArI khIra khA gayA aura ajIrNa hone se usI rAtri me muni ko smaraNa karatA huA maraNa ko prApta ho gyaa| usI sagama kA jIva zAlibhadra ke rUpa me janmA | he muni tuma pUrvabhava sagama hI the aura dahI baharAne vAlI tumhArI mAtA dhanyA hai / isa prakAra dahI se pAraNA karake dono muni bhagavAn kI AjJA lekara anazana karane ke lie vaibhAragiri para gye| vahA~ jAkara zilAtala kI pratilekhanA kI aura vahA~ pAdapopagamana anazana svIkAra karake zarIra kA vyutsarga kara diyA / idhara zAlibhadra kI mAtA bhadrA eva zreNika rAjA bhagavAn ko vadana karane aaye| unhone vahA~ dhannA eva zAlibhadra ko nahIM dekhA to bhagavAn se pUchA- bhate / dhannA aura zAlibhadra kahA~ haiM? bhagavAn ne pharamAyA ki ve Aja mAsakSapaNa ke pAraNe ke lie tumhAre ghara Aye the lekina tumheM yahA~ Ane kI vyagratA thI tumane muniyo ko dekhA taka nahIM, ata ve muni tumhAre ghara se lauTa gye| rAste me zAlibhadra kI pUrvabhava kI mAtA dhanyA ne unhe dahI bhraayaa| ve dahI se pAraNA karake vaibhAragiri parvata para anazana karane gaye haiM / taba bhadrA zreNika rAjA ke sAtha turanta vaibhAragiri" para pahu~cI / vahA~ muniyoM ko pASANa kI taraha soye dekhA to bhadrA rudana karane lagI- he vatsa / tuma ghara para Aye parantu maiM tumhe pahicAna na sakI parantu tuma mere para isa bAta se nArAja mata honA kyoki tuma to gRhatyAgI aNagAra ho| maiMne socA thA ki sayama lekara kabhI to tuma mere netro ko to Ananda doge, lekina tuma to zarIra kA hI parityAga kara rahe ho taba mai aba tumhAre darzana kaise kruuNgii| tumane itanI ugra tapazcaryA karake zarIra ko kRza kyoM kiyA? taba bhadrA kA mAtR-vAtsalya dekhakara rAjA zreNika ne kahA- are / tuma isa harSa ke sthAna para rudana kyoM kara rahI ho? tumhArA putra kitanA parAkramI hai jisane apAra lakSmI kA parityAga kara prabhu ke caraNo meM sayama agIkAra kiyA aura bhagavAn mahAvIra kA vAstavika ziSya banane hetu kaThora tapa kiyaa| isa prakAra rAjA zreNika ne pratibodha dekara bhadrA kA rudana samApta krvaayaa|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244: apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-- dvitIya anuttarajJAnacArya kA caturtha varSa TippaNI I rAjagRha yaha nagara mahAvIra ke upadeza aura varSAvAsa ke kendro me sabase baDA aura pramukha kendra thaa| isake bAhara aneka udyAna the kintu mahAvIra ke samavasaraNa kA sthAna guNazilaka udyAna thA, jo rAjagRha se IzAna dizA me thaa| rAjagRha rAjA zreNika ke rAjya kAla me magadha kI rAjadhAnI thI / yahA~ ke saikaDo rAjavazI aura anya nAgarika strI -puruSo ko mahAvIra ne apane zramaNasagha me dAkhila kiyA thaa| hajAro manuSyo ne jainadharma ko svIkAra kiyA thaa| jainasUtro me rAjagRha me mahAvIra ke do sau se adhika bAra samavasaraNa hone ke ullekha hai / Ajakala rAjagRha "rAjagira" nAma se pahacAnA jAtA hai, jisake pAsa mohAgiri parvatamAlA ke pA~ca parvata hai, jo jainasUtro me vaibhAragiri vipulAcala Adi nAmo se ullikhita hai / rAjagira bihAra prAnta me paTanA se pUrva-dakSiNa va gayA se pUrvottara me avasthita haiN| 11 aupamikakAla jisa kAla kI sakhyA rUpa me gaNanA kI jA sake, use gaNita yogya kAla kahate haiN| kAla kA sUkSmatama bhAga samaya hotA hai| asakhyAta samaya kI eka AvalikA hotI hai| 256 AvalikA kA eka kSullaka bhava hotA hai / 17 se kucha adhika kSullaka bhava kA eka ucchavAsa nizvAsa hotA hai| isase Age kI sakhyA spaSTa hai| sabase antima gaNanIya kAla zIrSa prahelikA hai jo 194 ako kI sakhyA he / 758263253073010241157973569975696406218966848080183296 ina caupana ako para 140 bindiyA~ lagAne se zIrSa prahelikA kA pramANa AtA hai, isake Age kA kAla aupamika hai| atizaya jJAnI ke atirikta sAdhAraNa vyakti usako ginatI karake upamA ke binA grahaNa nahIM kara sakate isalie use aupamika kAla kahA hai / zrI anuyogadvAra cUrNi, A haribhadrasUri pR 56-57 III bAlAgra ATha rathareNuo ke milane se devakuru, uttarakuru kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| devakuru aura uttarakuru kSetra ke manuSyo ke ATha bAlAgro se harivarSa aura ramyak varSa ke manuSyo ke ATha bAlAgro se hemavata, hiraNyavata manuSyo kA eka bAlAgra, haimavata, hiraNyavata ke manuSyo ke ATha bAlAgro kA pUrvavideha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 245 manuSyo kA eka bAlAgra, pUrvavideha manuSyo ke ATha bAlAgro se eka likssaa| kAla yadyapi bhagavAn mahAvIra ke cAritra grantho me kAla kA varNana pahale hai aura dhAnya kI yoni ke lie bAda me nirdeza hai lekina bhagavatI sUtra mUla pATha me dhAnya kI yoni kA kathana pahale eva kAla kA varNana usake bAda me hone se yahI krama diyA hai| dekhiye bhaga, abhayadeva, vahI, patrAka 499-505 v gobhadra yadyapi kaI AcAryoM ne gobhadra seTha ke bAre me aisA ullekha kiyA hai ki zAlibhadra jaba choTA thA taba usake pitA gobhadra ne dIkSA le lI (bha mahAvIra eka anuzIlana A devendramuni) lekina cAritra grantho me zAlibhadra ke vivAha ke pazcAt hI gobhadra kI dIkSA huI thii| aisA ullekha huA hai| triSaSTizlAkAkAra ne bhI yahI mAnA hai| triSaSTizalAkApuruSa cAritra, vahI, sarga-10, pR 218 // vaibhAragirI yaha parvata rAjagRha ke paoNca parvato me eka hai| mahAvIra ke samaya me isake pAsa pA~ca sau dhanuSa labA eka garma pAnI kA hrada thA, jisakA jaina sUtro me mahAtapopatIra" nAma se ullekha huA hai aura use "prasravaNaarthAta "strota" kahA hai| Aja bhI usake pAsa garma jala ke katipaya kuNDa haiM jo bhItara ke uSNa jalasroto se hara samaya bhare rahate haiN|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttara jJAnacaryA kA paMcama varSa rAjya kA kahara saMyama kI eka jhalaka : rAjagRha kA aitihAsika varSAvAsa parisamApta kara bhagavAn ne campA kI ora vihAra kiyA aura grAmAnugrAma vihAra karate hue bhagavAn campA padhAra gaye aura usake bAhara sthita pUrNacandra yakSa ke yakSAyatana me padhAra gye| usa samaya campA nagarI kA rAjA datta jinadharmAnurAgI thaa| jaise hI usane zravaNa kiyA ki bhagavAn campA me padhAre haiM, vaha atyanta harSita huaa| apanI dharmapriyA mahArAnI raktavatI eva suputra mahAccandra yuvarAja sahita prabhu ke darzana eva dharma-zravaNa hetu gyaa| bhagavAna mahAvIra ne apanI gambhIra girA se zrotAo ko matramugdha banA diyaa| mahAccandra ne bhagavAna kI vANI ko hRdaya me sthAna dete hue zrAvaka yogya vrato ko grahaNa kiyaa| bhagavAn bhI vahA~ se vihAra kara gye| eka dina arddharAtri me pauSadha me dharma-jAgaraNa karate hue mahAccandra ke mana me mohanIya karma kA kSayopazama hone se vairAgya bhAva kA jAgaraNa huA aura cintana kI caoNdanI me AtmA ko ujjvala banAne ke lie bhagavAn mahAvIra ke sAnnidhya kI AkAkSA karane lagA ki yadi bhagavAn mahAvIra grAmAnugrAma vicaraNa karate hue campA nagarI padhAre to mai bhI prabhu ke caraNo me pravrajita bnuuNgaa| idhara mahaccandra dIkSA agIkAra karane kA cintana kara rahA hai aura campA nagarI vaha bhI aneka dhArmika-anurAga rakhane vAlo kI bhavyo kI nivAsa dAtrIbhUmi hai| vahA~ rahane vAle aneka dhanADhya vyakti mana me dhArmika bhAvanAo se otaprota hokara vikAsonmukha jIvana jIne vAle hai| vahA~ rahane vAlA kAmadeva gAthApati aThAraha hiraNayakoTi mudrAo kA svAmI thaa| usake cha hiraNyakoTi nidhAna me the, cha hiraNyakoTi ghara me aura cha hiraNya koTi vyApAra me niyojita the| usake dasa-dasa hajAra gAyo ke cha gokula the| vaha campA kA pratiSThi vyakti thaa| aneka vyakti samaya-samaya para usase matraNa karane hetu AyA karate the| ___ bhagavAn mahAvIra apane jJAnAloka me mahaccandra ke bhAvo ko jAna rahe the aura aneka bhavyAtmAo ke mokSa mArga svIkRta karane ke tathya kI bhI jAna rahe the| ataeva una saba para anukampA karane ke lie bhagavAn puna campA pdhaare| mahaccandra prabhu kA Agamana jAnakara harSollAsa ke sAtha prabhu caraNo me pahucA aura mAtA-pitA se anumati prApta kara pravrajita ho gayA hai|' kAmadeva gAthApati ko bhI jaba yaha jJAta huA taba vaha bhI apane ratha para (ka) campA- jisa samaya bhagavAn dubArA campA padhAre usa samaya vahA~ kA rAjA jitazatru thA kyoMki kAmadeva ke varNana me jitazatru kA ullekha milatA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ samArUDha hokara dharmadezanA zravaNa karane gyaa| bhagavAn kI artha-gAmbhIrya yukta sasAra tirAne vAlI vANI ko zravaNa kara usakA roma-roma pulakane lagA aura usane prabhu se nivedana kiyA ki maiM inatA sAmarthya to nahIM rakhatA ki gRhavAsa choDakara Apake caraNAmbujo me muNDita bana jAU~ lekina mai abhI Apake mukhArabinda se zrAvaka ke grahaNa yogya bAhara vrato ko svIkAra karanA cAhatA huuN| taba bhagavAn ne usake nirmala bhAvo ko jAnakAra zrAvaka yogaya bAraha vrato ko svIkAra karavAyA / vaha bhI gRhastha dharma kI anupAlanA karatA huA apane jIvana ko kalyANa mArga para agrasara karane lgaa| bhagavAn bhI mahaccandra kI dIkSA eva kAmadeva ke vrata agIkAra karane ke pazcAt grAmAnugrAma vicaraNa karane lge| pratibodha prabhAvatI kA : __usa samaya me sidhusauvIra janapada kI rAjadhAnI vItibhaya" nagara thI, vahA~ kA rAjA udAyana usa yuga kA parama pratApI nareza himagiri-sI zobhA kA varaNa kara rahA thaa| rAjA udAyana sidhusauvIra pramukha solaha janapada ke vItibhaya Adi tIna sau tresaTha nagara kA svAmI thaa| vaha mahAsena Adi dasa mukuTabaddha rAjA tathA anya bahuta-se rAjA, Izvara, talavara yAvat sArthavAha Adi para Adhipatya karatA huA rAjya kA sacAlana kuzalatApUrvaka kara rahA thaa| usakI prabhAvatI nAmaka paTarAnI kamanIya aga-pratyago vAlI, mRganayanI, hAsa-parihAsa se mana ko matra-mugdha karane vAlI vaizAlI gaNarAjya ke adhipati ceTaka kI duhitA thI mahArAnI prabhAvatI ne samaya Ane para eka zizu kA prasava kiyA jisakA nAma abhIcikumAra rakhA gyaa| abhIcikumAra yuvarAja pradezI rAjA ke rAjya (zAsana), rASTra (deza), bala (senA), vAhana (ratha, hAthI, azvAdi), koSa, koThAra (anna bhaDAra), pura eva anta pura kI svaya dekhabhAla karatA thaa| rAjA udAyana kI sahodarA bhaginI ke bhI eka putra thA, jisakA nAma kezIkumAra thaa| prabhAvatI devI pitR-gRha ke saskAro se samanvita jinadharma ke prati dRDha AsthAvAna thI, lekina rAjA udAyana tApaso kA bhakta thaa| mahArAnI prabhAvatI udAyana ko jinadharmAnurAgI banAne me sadaiva tatpara rahatI thI, lekina usako apane prayAso me saphalatA nahIM milii| phira bhI usane apane puruSArtha kA parityAga nahIM kiyaa| eka bAra rAjA udAyana vINA bajA rahA thA aura prabhAvatIdevI nRtya *mahAvIra kathA ke anusAra kAmadeva ne mahaccandra ke sAtha hI campA nagarI me gRhastha dharma svIkAra kiyA thaa| - mahAvIra kathA, gopAladAsa jIvAbhAI paTela, pRSTha-307
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kara rahI thI, taba rAjA udAyana ko sirarahita prabhAvatI kA dhaDa dikhAI diyA jise dekhakara vaha kikartavyavimUDha bana gyaa| usake aga-pratyaga zithila paDa gaye aura hAtho se vINA chUTa gyii| taba mahArAnI ne pUchA-rAjan ! Apa vINA bajA rahe the aura yakAyaka yaha kyA huA? taba udAyana mauna dhAraNa kiye baiThA rahA, lekina prabhAvatI ne jaba bAra-bAra pUchA to udAyana ne batA hI diyA ki maine abhI tumhArA sirarahita dhaDa nAcate dekhA hai, ataeva aba tumhArI Ayu bahuta kama avaziSTa hai| apanI mRtyu ko najadIka jAnakara prabhAvatI udAsIna nahI huI, apitu Anandamagna ho gayI, kyoki usane socA ki mujhe jIvana kI canda ghaDiyo kA upayoga sayama grahaNa karane me karanA hai| isa prakAra citana kara vaha anta pura me gayI aura usane rAjA se pravrajyA kI AjJA maoNgI, lekina rAjA ne AjJA nahIM dii| eka samaya rAnI ne dAsI se deva-pUjA ke lie vastra mgvaaye| dAsI vastra lAI, usa para prabhAvatI ko lAla chITe dikhAI diye| taba prabhAvatI mahArAnI ne kahA-aise kyA azubha vastra lAI hai| yo kahakara krodha se Avezita hokara usane apane hAtha me rahA huA darpaNa de mArA, jisase tatkSaNa dAsI kI mRtya ho gyii| taba mahArAnI ghora pazcAttApa karane lagI ki aho / Aja merA ahisA aNuvrata bhI khaNDita huA aura pacendriya ghAta-janya bhayakara pApa bhI lgaa| oha ! jaba anya pacendriya ghAta bhI naraka kA kAraNa hai taba strI kI hatyA are, vaha to ghora naraka kA kAraNa hai| aba to cAritra agIkAra karanA mere lie zreyaskara hai| yaha socakara mahArAnI ne rAjA se dIkSA hetu anumati mAMgI ki merA aba canda ghaDiyo kA jIvana hai aura maiMne eka dAsI kI hatyA kA ghora pApa bhI kara ddaalaa| isase mere mana me bhISaNa pazcAttApa ho rahA hai| svAmin ! mai sasAra se virakta banakara sayama grahaNa karanA cAhatI hU~, Apa anugraha karake anujJA pradAna kiijiye| mahArAnI kI atIva virakti dekhakara rAjA ne kahA-maiM tumhAre mArga kA kaTaka nahIM bananA cAhatA, lekina eka bAta avazya kahaMgA ki tama deva bano to mujhe pratibodhita krnaa| mahArAnI prabhAvatI ne kahA-rAjana / aisA hI kruuNgii| aisA kahakara cAritra grahaNa kara liyaa| kucha samaya sayama paryAya kA pAlana kara ata samaya me anazana kara mRtyu kA varaNa kara prathama devaloka kA maharddhika deva bana gyii|* *TippaNI-triSaSTizlAkApurUSacAritra me prabhAvatI ke deva banane kA ullekha hai jabaki bhagavatI sUtra ke varNanAnusAra prabhAvatI rAjA udAyana kI dIkSA ke samaya maujUda thI kyoki jaba bhagavAn vItabhaya nagara padhAre to prabhAvatI pramukha rAniyo ke bhagavAna ke samIpa jAkara dharma kathA sunane kA ullekha milatA hai| ataeva prabhAvatI ke deva banane kA kathAnaka vAda me joDA gayA hai aisA sabhava hai (tattva tu kevaligamyama) sAtha hI yahA~ para prabhAvatI aura udayana ke kathAnaka me pratimA pUjana kA ullekha triSaSTizlAkApurUSacAritra ne kiyA hai lekina bhagavatIsUtra me udAyana ke varNana me aisA koI ullekha nahIM hai ata pratimA pUjana kA varNana prazipta lagatA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 249 deva banane ke pazcAt prabhAvatI ne rAjA ko bhinna-bhinna prakAra se pratibodhita karane kA prayAsa kiyA, lekina nRpati pratibuddha nahIM huaa| taba deva ne vicAra kiyA ki udAyana nareza aise hI sabodhi prApta karane vAlA nahIM hai| isalie usane nareza ko pratibuddha karane ke lie avadhijJAna se upAya socaa| upAya jAnakara usane tApasa kA rUpa banAyA aura hAtha me divya amRtaphala bhare hue pAtra ko grahaNa kara rAjA udAyana ke samIpa gyaa| tatpazcAt rAjA ko amRta phala se sabhRta pAtra bheTa diyaa| aisI sundara bheTa prApta kara rAjA phUlA nahIM smaayaa| usane tApasa se pUchA-ye apUrva amRta-phala tuma kahA~ se lAye ho? tApasa-isa nagara ke samIpa 'dRSTi-vizrAma' (dRSTi ko Ananda mile aisA) udyAna hai, usame aise divya phala haiN| rAjA-calo, maiM tumhAre sAtha calatA hU~, mujhe vo Azrama batA de / tApasa-caliye! yo kahakara dono sAtha-sAtha calate haiN| thoDI dUra jAkara tApasa rUpI deva ne nandanavana jaisA eka udyAna nirmita kiyaa| usame aneka tApasa eva praphullita manorama amRtaphala netro ko lubdha banA rahe the, jinakI zobhA dRSTigata kara rAjA apane-Apako roka hI nahIM pAyA aura vaha phala lene ke lie lapakA ki tapasvI sAkSAta preta ke samAna nRpa kA sahAra karane ke lie daudde| taba rAjA bhI bhayabhIta hokara cora kI taraha betahAzA bhAgane lgaa| taba bhAgate-bhAgate usane jaina sAdhuo ko sanmukha dekhA / usa samaya sAdhuo ne rAjA se kahA-rAjan bhayabhIta mata bno| taba rAjA una sAdhuo kI zaraNa ko svIkAra kara letA hai| sakaTa se mukta banakara vaha jainadharma kA avalambana grahaNa karatA hai| deva, guru aura dharma ke prati usakI dRDha AsthA jAgRta ho jAtI hai aura samaya Ane para bAraha vrata-dhArI zrAvaka bana jAtA hai|' kubjA kA haraNa : __ udAyana rAjA ke yahA~ para aneka dAsa-dAsI-bhRtyAdi the, uname eka devadattA nAmaka kubjA dAsI bhI thii| eka bAra gAdhAra nAmaka puruSa gAdhAra deza se vaitADhya parvata para AyA aura usa girimUlakha me upavAsa karake sAdhanA karane lgaa| usakI bhakti se prabhAvita hokara zAsanadevI ne usake manoratha pUrNa kiye| usako vaitADhya giri kI talahaTI me choDA aura manoratha pUrNa karane vAlI eka sau ATha goliyA~ diiN| taba usane eka golI mu~ha me rakhI aura socA ki mujhe vItibhaya nagara jAnA hai| taba vaha vItibhaya nagara pahuMca gyaa| vahA~ usakA zarIra vyAdhigrasta ho gyaa| usa samaya usa devadattA nAmaka kubjA dAsI ne atyanta samarpaNa bhAva se usakI (ka) kunjA-kubar3I (kha) girimUla-parvata kI talahaTI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya sevA kii| taba usa puruSa ne apanA avasAnakAla samIpa jAnakara kubjA dAsI ko goliyA~ de dI aura kahA ki tuma jisa manoratha kI kAmanA se golI mu~ha me rakhogI, vaha manoratha tumhArA pUrNa hogaa| dAsI atyanta harSita huI aura usa puruSa ne apanA antima jIvana sudhArane ke lie sayama svIkAra kara liyaa| goliyA~ prApta kara kubjA dAsI ne socA ki inakA prayoga karake dekhanA caahie| usa samaya usane eka golI mu~ha me rakhI aura citana kiyA ki maiM rUpa aura lAvaNya me apsarA ke samakakSa bana jAU~ / taba tatkAla hI vaha divyarUpa-dhAriNI devI ke samAna bana gyii| usake aga-pratyago se suvarNa jaisI kAnti phUTa kara bahane lgii| taba logo ne usakA nAma suvarNagulikA (guTikA) rakha diyaa| ___eka bAra usake mana me vAsanA kI uttAla tarage taragita huI ki rUpa to atyanta AkarSaka bana gayA lekina binA upabhoktA ke vaha vyartha hai| maiM isa samaya kisako apanA jIvana-sAthI banAU~ / yahA~ kA rAjA udAyana to vRddha bhI hai aura janakatulya bhii| taba anya hI yuvaka kA bhartA rUpa me cayana karanA caahie| kisako apanA jIvana-sarvasva sauMpU. kisake caraNo me samarpita bane, yoM socate-socate usakA dhyAna ujjayinI" ke nRpati caNDapradyotana kI ora gayA aura mana me sakalpa kara liyA ki caNDapradyotana ko hI pati banAnA hai| yahI sakalpa karake usane dUsarI golI khA lii| usa guTikA ke prabhAva se usakA adhiSThAyaka deva caNDapradyotana ke pAsa pahuMcA aura usake sAmane svarNagulikA ke asImita rUpa-saundarya kA varNana kiyaa| taba caNDapradyotana ne eka dUta ko kubjA ke pAsa praNaya-prastAva lekara bhejA | kubjA ne bhI usa dUta ke sAtha apanI praNaya-nivedanA prastuta kii| taba caNDapradyotana rAjA anilagiri hastI para ArUDha hokara rAtri me vItibhaya nagara AyA aura svarNagulikA ke praNaya se prabhAvita hokara usakA haraNa karake use ujjayinI le gyaa| dUsare dina prAta kAla rAjA udAyana azvazAlA kA nirIkSaNa karatA huA hastizAlA meM A phuNcaa| hasti nirIkSaNa karatA huA vaha Azcaryacakita ho gayA ki hAthiyo kA mada sUkha kyo gayA hai? vaha isI talAza me Age baDha rahA thA ki usako gajaratna ke mUtra kI gaMdha aaii| taba usane tatkAla hI jAna liyA ki yahA~ nizcaya hI koI gadhahastI AyA hai| vaha gadhahastI caNDapradyotana ke sivAya anya kisI ke pAsa nahIM hai| phira usane adhikAriyo se yaha bhI jAna liyA ki svarNagulikA dAsI gAyaba hai| nizcaya hI vaha strI-lampaTa use bhI curA le gayA hai| (ka) avasAnakAla-mRtyu kA samaya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 251 taba udAyana ne caNDapradyotana para caDhAI karane kA nizcaya kiyA parantu matriyo ne kahA-rAjan! caNDapradyotana koI sAmAnya nRpati nahIM hai| usakA apAra sainya-bala hai| ataeva eka dAsI ke lie usake sAtha yuddha karanA buddhimAnI nahIM hai| rAjA udAyana ne kahA-anyAya eva atyAcAra ko sahana karanA adharma hai| isakA pratikAra karanA hI caahie| isake lie udAyana ne dasa mitra rAjAo ko yuddha ke lie taiyAra kiyA aura unakI vizAla senA sahita ujjayinI para dhAvA bola diyaa| dono pakSo kI senAo me ghamAsAna yuddha hone lgaa| kahI kisI kA sira kaTa kara gira rahA hai, kahIM dhaDa, kahIM hAtha aura kahI paira / tIro kI barasAta se rakta kI nadiyA~ bahane lgii| svaya caNDapradyotana bhI yuddha-sthala para anilagiri hastI para savAra hokara zatruo ko tharrAtA huA calA AyA, caNDapradyotana kA hAthI tIvragati se maNDalAkAra ghUmatA huA virodhI dala ko kucalatA huA uddaNDatA se Age bar3ha rahA thaa| usake mada kI gadha se virodhI senA ke hastiyo me bhagadaDa-sI maca gyii| rAjA udAyana ko usa sthiti kA patA calA taba usane gadhahastI ke paira ko tIkSNa zara se bIMdha ddaalaa| udAyana ke tIkSNa bANa kI asahya pIDA se vaha dharAzAyI bana gayA aura caNDapradyotana jamIna para gira pdd'aa| rAjAo ne usako badI banAkara udAyana ko sauMpa diyaa| udAyana ne usake sira para "mama dAsI-pati" kA paTTA bA~dha diyaa| udAyana badI bane caNDapradyotana ko lekara ujjayinI se vItibhaya kI ora ravAnA huaa| kucha mArga taya kiyA ki rAste me hI savatsarI kA parva A gyaa| taba rAjA udAyana ne eka dina pahale yAtrA ko sthagita kara apanA paDAva dazapura nagara me hI DAla diyaa| savatsarI kI pUrvasadhyA meM hI unhone caNDapradyotana ko kahalavA diyA ki ve kala upavAsa karege ataeva tuma apanI svecchAnusAra bhojana taiyAra karavA lenaa| caNDapradyotana ne socA ki zAyada udAyana nareza bhojana nahIM karane ke bahAne mujhe viSa denA cAhatA hai, ataeva usane bhI kaha diyA ki mai bhI kala upavAsa kruuNgaa| udAyana rAjA aSTaprahara pauSadha kA pratyAkhyAna kara sAvatsarika ArAdhanA karane lgaa| sAyakAlIna pratikramaNa ke pazcAt udAyana rAjA ne 84 lAkha jIva-yoniyo se kSamAyAcanA karate hue caNDapradyotana se bhI kSamAyAcanA kA prasaga upasthita kiyaa| taba caNDapradyotana ne kahA-"mama dAsI-pati" ke kalaka kA paTTA utAro tabhI vAstavika kSamAyAcanA hogii| usa samaya to udAyana ne pauSadha me (ka) saMvatsarI-varSa bhara me eka bAra manAyA jAne vAlA jaina tyohAra yaha cAturmAsa lagane ke 50ve dina manAyA jAtA hai| (kha) aSTaprahara-sampUrNa dina rAta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya usa rAjakIya kArya ko nahIM kiyA, lekina dUsare dina prAta kAla pauSadha pAra kara usako badIpana se rihA kara diyA, use satkAra-sammAna dekara mama dAsI-pati kA paTTA haTAkara rAjya vApisa lauTA diyA eva svarNagulikA ko daheja me de diyA 110 udAyana kA ArohaNa : rAjA udAyana nirantara dhArmika ArAdhanA karate hue zrAvaka ke bAraha vrato kA pAlana kara rahA thaa| eka dina vaha pauSadhazAlA me pauSadha karake baiThA huA thA aura ardharAtri me dharma-jAgaraNa karate hue isa prakAra ke adhyavasAya utpanna hue ki ve grAma, AkaraNa, nagara, kheDa, karbaTa, maDambapa, droNamukha", pattanaja, Azrama, savAha eva sanniveza dhanya hai, jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra vicaraNa karate haiN| ve rAjA, talavara, sArthavAha Adi dhanya hai jo paramapitA paramezvara prabhu mahAvIra ke saumya vadana ke darzana kara unhe zraddhAbhiSikta hokara vandana-namaskAra karate haiM, unakI paryupAsanA karate hai| mere netra bhagavAn ke divya dIdAra ko dekhane ke lie tarasa rahe haiM, unakI gambhIra girA ko zravaNa karane hetu lAlAyita hai, mana unake sAnnidhya kI samIhA me sapRkta hai, prabhu se dUrIkaraNa mere lie asahanIya hai| aba mai isa virahAgni kI tapana se trasta huA saumya samAgama kI AkAkSA sajo rahA huuN| bhagavAn ve to ghaTa-ghaTa ke jJAtA hai, merI bhAvormiyo kA pratyakSIkaraNa kara rahe hai| ve yadi vicaraNa karate hue yahA~ padhAra jAye to maiM unake sAnnidhya me apanA sarvasva samarpaNa kara DAleM, apane jIvana kI ghaDiyo ko samujjvala banA ddaaluuN| isa prakAra milana kI pipAsA sajoye rajanI ne vidAI kaba lI, patA hI nahIM cala pAyA / bhUpati udAyana pauSadha pAla kara ghara cale gye| zarIra se ve miTTI ke gharauMde me aura bhAvo se svaya ke ghara me Ane ko samudyata haiN| (ka) grAma-jahA aThAraha prakAra kA kara liyA jAtA hai| (kha) Akara-lohe Adi dhAtuo kI khAno me kAma karane vAlo ke lie basA huA graam| (ga) nagara-jahAM para aThAraha prakAra kA kara nahIM liyA jAtA hai| (gha) kher3a-jahA~ miTTI kA parakoTA ho, vaha kher3a yA kher3A kahA jAtA hai| (Da) karbaTa-jahA~ aneka prakAra ke kara liye jAte hai, aisA choTA nagara yA ksbaa| (ca) maDamba-jisa gA~va ke cAro ora ar3hAI kosa taka anya koI grAma nahI ho| (cha) droNamukha-jahA~ jala evaM sthala mArga se mAla AtA hai, aisA nagara do muMha vAlA hone se droNamukha kahalAtA hai| - (ja) pattana-jahA~ jala pAra karake mAla AtA ho, vaha jala pattana tathA jahA~ sthala mArga se mAla - AtA ho vaha sthala pattana kahA jAtA hai| (jha) Azrama-jahA~ saMyAsI tapazcaryA karate ho vaha Azrama evaM usake Asa-pAsa basA huA gA~va bhI Azrama kahalAtA hai| (ba) saMvAha-khetI karane vAle kRSaka (Ta) saniveza-yAtrI ke musAphirI me rahane kA sthAna
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 253 bhISaNa yAtrA : bhagavAn mahAvIra ne bhI jJAnAloka me udAyana rAjA ke bhAvo ko hastakamalavat dekhA aura anukampA se anurajita hokara campA nagarI ke pUrNabhadra caitya se vihAra kara sidhusauvIra janapada ke vItibhaya nagara kI ora svaya ke caraNa gatimAna kara diye / campA se vItibhaya nagara sAta sau kosa" thA aura mausama bhI garmI kA prArambha ho gayA thaa| usa grISmakAlIna samaya me marIcimAlI apanI uttapta mayUkho se bhUmaNDala ko uttapta banA rahA thaa| tApa se tapI huI dharatI mAno agAra - sI jalane lagatI thii| mArga me bhISaNa jagala, dUra-dUra taka koI gaoNva parilakSita nahIM hotA / kahI jhuggI-jhopaDI taka bhI dikhAI nahIM detI aura na hI taruo kI koI zItala chA~va hI mila paatii| usa marupradeza kI bhISaNa garmI ko sahana karanA atyanta asahya thaa| aisI bhISaNa garmI me nirantara ugra vihAra prabhu kara rahe the / ve to atula balazAlI aura parama sahiSNu the, lekina unake sAtha gamana karane vAle sAdhaka, ve bhISaNa garmI se sabhrAnta citta vAle bana rahe the / una tapta saDako para nage pA~va calane se paira aise jala rahe the mAno agAro para hI kadama rakha rahe ho / dinakara kI uSNa kiraNo se lucana kiyA huA sira tave kI taraha garama ho rahA thA / kaTha zuSka bana rahe the / pyAsa mana ko satrasta kara rahI thI, lekina dUra-dUra taka prAsuka pAnI milane kA sthAna taka najara nahIM A rahA thaa| eka-eka kSaNa pAnI ke binA raha pAnA atyanta kaThina laga rahA thA / kSudhA ne bhI apanA rUpa dikhAnA prArambha kiyaa| bhUkha ke mAre sArA gAtra zithila ho rahA thA aura eka kadama bhI calane kA sAhasa juTA pAnA muzkila thA / aisA lagatA thA ki adhika samaya taka isa prakAra rahane se prANa TikanA bhI muzkila hai| aise samaya me aNagAro ke mana me aisA citana cala rahA thA ki kahI prAsuka anna-jala mila jAye to apanI kSudhA pipAsA ko zAta kara apane prANo kI rakSA karale / utsarga kA AzrayaNa : usI samaya tila se bharI huI aneka gADiyA~ unhe AtI huI dRSTigata huI / zanai -zanai gAr3iyA~ ekadama sannikaTa A gyii| una gADI vAlo ne aNagAro kI tarapha apanI dRSTi dauDAI aura unhone anukampA kI dRSTi se unake cehare paDha liye / bhUkha se klAnta vadana dekhakara unhone aNagAro se nivedana kiyA- hamArI gADiyo me tila bhare hue haiM, Apa ina tilo ko grahaNa kIjie / aNagAro ne bhagavAn mahAvIra se pUchA- bhate / bhUkha se behAla bane hama prANo ko dhAraNa karane meM samartha nahIM hai / kyA hama ina tilo ko grahaNa kara le ? (ka) hastakamalavat- hAtha me rakhe hue oNvalo kI taraha (kha) prAsuka - acitta, jIva rahita
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya bhagavAn yadyapi jAna rahe the ki gADI me bhare tila acitta haiM, lekina phira bhI bhagavAna ne aNagAro ko tila grahaNa karane kI anujJA nahI dI, kyoki bhagavAn jAnate the ki yadi mai Aja tila grahaNa karane kI anujJA de dUM to merA avalambana lekara mere ziSya-praziSya bhaviSya me sacitt tilo ko bhI grahaNa kara sakate haiN| isa prakAra vyavahAra naya ko balavAna prakhyApita karane hetu bhagavAn ne unhe tila grahaNa karane kI AjJA nahIM dii| samIpa me acitta jala kA hRdakha bhI bharA thaa| pyAsa se taDaphate hue, prANa ke jAne ke bhaya se aNagAro ne usa tAlAba kA pAnI pIne hetu bhI bhagavAn se anujJA maoNgI, lekina bhaviSya me sacitt jala-sevana kI paramparA aNagAro me na ho jAye, isa hetu unhone usa taDAga kA jala sevana karane kI bhI anujJA nahIM dii| phalasvarUpa bhUkha-pyAsAdi parISaho se bAdhita aneka muni usa mArga me kAladharma ko prApta ho gaye, parantu unhone gaapavAda mArga kA Azraya nahI liyaa| sayama ko pradhAnatA dete hue asayama kA poSaNa karane kI bajAya sayama me maraNa zreSTha hai, isa ucca Adarza ko khyApita kiyA jo Aja bhI AkAzadIpa kI bhAti sAdhuo kA patha prazasta kara rahA hai| kRSaka dIkSA : sayama kI anupAlanA kA anuzAsanabaddha tarIke se pAlana karate hue bhagavAn mahAvIra vItibhaya kI ora bar3ha rahe the| ugra vihAra karate hue. bhISaNa parISaho ko sahana karate hue nirantara pravAsa kara rahe the| ___ eka dina bhagavAn kI vihAra-yAtrA cala rahI thii| mArga me unhone dekhA ki eka kRSaka kheta kI jutAI kara rahA thaa| usakI gADI me kSINakAya, jarjarita zarIra vAle vRddha baila jute the| atyanta kSINakAya hone se ve samyak taraha se hala nahIM calA pA rahe the| isa kAraNa vaha kRSaka una bailo ko atIva nirdayatApUrvaka pITa rahA thaa| itanA pITatA jA rahA thA ki una bailo kI camaDI bhI chila gayI aura jabaradasta mAra se ve asahya pIDA kA anubhava kara rahe the| karuNAsAgara bhagavAn mahAvIra kA hRdaya karuNA se AplAvita ho gyaa| unhone apanI karuNA barasAte hue gaNadhara gautama se kahA-gautama ! yaha kRSaka atyanta raudrarUpa dhAraNa karake bailo ko pITa rahA hai, tuma use jAkara pratibodhita kro| bhagavAn kA Adeza prApta kara gaNadhara gautama usa kheta me pahu~ce, jahA~ kisAna nirmamatA se bailo ko pITa rahA thaa| gautama gaNadhara ne atyanta madhura (ka) prakhyApita-batalAnA - ( apavAda vizeSa Apatti se pahaNa yoga
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 255 zabdo se kisAna ko sambodhita karate hue kahA- bhadra / tU kitanI nirdayatA se ina vRddha bailo para prahAra kara rahA hai| inako kitanI jabaradasta pIDA ho rahI hai| kRSaka--are bAbAjI | maiM jAnatA haeNU ki inako atyanta kaSTa ho rahA hai| parantu ye jaba calate hI nahI taba maiM kAma kaise karU~? mere pAsa itanA paisA bhI nahIM ki maiM dUsare baila kharIda skuuN| inako nahIM jotU to mere parivAra kA bharaNa-poSaNa kaise karU~? gautama-apane parivAra ke sadasyoM ke lie mUka pazuo para prahAra kabhI ye bhI tumhAre pArivArika sadasya the ye asahAya, dIna, malina hai, tuma ina para jarA karuNA to rakho / ye karuNa netro se dayA kI guhAra kara rahe hai| inhone ghAsa khAkara bhI tumhe kitanA dhAnya, phala aura phUla diye haiN| tApa sahakara bhI yuvAvasthA me dauDa - dauDakara tumhArA kAma kiyA hai| ye vRddhAvaya me A gaye, inake skandha zithila paDa gaye, camaDI DhIlI ho gayI, zakti alpa ho gayI, taba ina para tuma prahAra kara rahe ho| tuma jarA soco to shii| inakI karuNa dazA dekho to sahI / eka peTa pAlane ke pIche itanA ghora pApa ? kRSaka- to tumhIM batAo maiM kyA karU~? gautama - aba tuma jIva mAtra para dayA karo / kRSaka ne gautama gaNadhara kI A~kho me jhaoNkakara dekhA to vAtsalya kA suSupta sAgara umaDa paDA / vaha karuNA chalakate netroM se dekhatA hI rahA aura socane lagA- -maiM bhI inake sAtha calA jAU~ to acchA rhegaa| haoN, zreSTha rhegaa| yahI soca kisAna bolA-bhagavan / kyA maiM Apa jaisA sata jIvana apanA sakatA hU~? gautama-haoN, jruur| taba tuma samasta jIvo ke rakSaka bana jaaoge| kisAna - taba tuma mujhe dIkSA de do / 1 gautama gaNadhara ne use vahI ArhatI dIkSA pradAna kI aura kahA- calo, aba mere dharmaguru dharmAcArya ke samIpa / kisAna- mere to dharmaguru Apa hI haiM, aba kisake pAsa jAnA hai| gautama-tumhAre aura mere, sabake vAstavika guru bhagavAn mahAvIra hai| ve ananta jJAnI haiN| ve sasAra ke samasta dRSTa- adRSTa padArthoM ke jJAtA haiN| ve atizaya prabhAva vAle, jana-jana ke nayana - sitAre haiN| aba unhIM ke pAsa calate hai / aisA kahakara dono ne vahA~ se prasthAna kiyA / `calate-calate bhagavAn ke samIpa pahu~ca jAte haiM, lekina yaha kyA jaise hI navadIkSita muni ne bhagavAn ko dekhA, cehare para havAiyA~ uDane lagI, mu~ha (ka) guhAra - pukAra (kha) ArhatI - arihato dvArA batalAI gayI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kA teja nirasta hone lagA mAno candra ko rAhu ne grasita kara liyA ho / roma-roma kampita hone lagA, oNkhe bhayagrasta hokara cudhiyA gayIM aura romakUpo se pasInA cUne lgaa| aba kyA karU~ kahA~ jAU~ mai maiM yahA~ nahIM raha sakatA eka kSaNa bhI nahIM taba kaise bolUM, kyA kahU~ lekina binA batAye jAnA kAyaratA hogI taba taba mere dharmaguru ko kahatA hU~, (dhIre se gautama gaNadhara ke pAsa jAkara) maiM maiM inake pAsa nahIM jaauuNgaa| gautama-ye to mere dharmAcArya haiN| kisAna-nahIM, maiM yahA~ nahIM raha sktaa| maiM jAtA hU~ maiM jAtA huuN| yo kahakara vaha bhayakrAnta hokara vahA~ se khisaka gayA 4 gautama gaNadhara ne usako samajhAne ke lie pIche dekhA to ve Azcaryacakita raha gaye ki vaha to apane kheta kI ora betahAzA bhAga rahA thA, jaise nIla gAya mAnava ko dekhakara bhAgatI hai| taba gaNadhara gautama prabhu ke pAsa Aye aura vandana-namaskAra karake prabhu se pRcchA karane lage-bhate Apa jaise atizayasampanna mahApuruSa ko dekhakara hara AtmA khicI calI AtI hai, jo bhI ApazrI ke caraNo me eka bAra AtA hai vaha parama zAti kA anubhava karatA hai| krUra se krUra vyakti bhI Apake darzano se zAta-prazAta bana jAtA hai| janmajAta vaira-badhana bhI vinaSTa ho jAtA hai, lekina mujhe atyanta Azcarya hai ki jisa kisAna ne pratibodhita hokara sayama grahaNa kiyA, vaha kisAna ApakA mukhamaNDala dekhate hI bhayabhIta hokara bhAga gyaa| isakA kyA kAraNa? bhagavan-yaha saba karmo kA hI khela hai| isa kisAna ke jIva kI tumhAre sAtha pUrvabaddha prIti hai isaliye tumhe dekhate hI isake mana me anurAga paidA ho gayA aura isako sulabhabodhitva kI prApti huii| lekina mere prati abhI isake mana me pUrvavaira eva bhaya kI smRtiyA~ avaziSTa haiM, isalie mujhe dekhakara yaha bhayAkrAnta bana gyaa| gautama-bhagavan ! yaha Apake prati vaira aura mere prati anurAga kisa bhava se sambandhita hai| bhagavan-gautama ! jaba maiM tripRSTha vAsudeva ke bhava me rAjakumAra thA usa samaya tuma mere priya sArathi the aura isa kisAna kA jIva zera-rUpa me thaa| usa samaya maiMne siha ko pakaDa kara cIra DAlA | taba vaha taDaphane lagA ki maiM itanA zUravIra hokara bhI dUsaro ke dvArA mArA gyaa| taba tumane apane zItala vacano se usakI taDaphana zAta karate hue kahA-vanarAja ! tuma kyo glAna bhAva kA anubhava (ka) sulabhabodhitva-samyaktva
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 257 karate ho, tuma kisI sAmAnya puruSa dvArA hatAhata nahIM kiye gaye ho, tumhe mArane vAle narasiha hai, ata tuma zoka mata karo / tumhAre ina premAnurAgarajita vacano se siha ko zAti kA anubhava huA aura usane prasannatA se prANo kA tyAga kara diyA / vahI siha kA jIva kAlAntara me kisAna banA hai| tumhAre anurAgamaya vacano kI smRti ke kAraNa isa kisAna ko tumhAre prati prIti aura maine isako mRtyu ke dvAra taka pahu~cAyA isalie mere prati vaira kA jAgaraNa huA hai|" isI kAraNa maiMne tumako kisAna ko pratibodhita karane hetu bhejA thaa| tumhAre se bodha prApta kara usane eka bAra samyaktva kA sparza kara liyA hai aura vaha eka dina nizcaya hI mokSa ko prApta kregaa| | gaNadhara gautama prabhu se vRttAnta zravaNa kara atyanta prasanna hue| unhone bhagavAn ko vandana-namaskAra kiyA aura tapa sayama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lage / saMyama kI ora caraNa : vihAra-yAtrA avirAma gatimAna thI / bhagavAn mahAvIra bhISaNa jagalo kI yAtrA karate hue nirantara vihAracaryA me nirata bane hue, mAtra bhavya jIvo ko tirAne ke lie vikaTa puruSArtha karate hue ugra vihAra kara vItibhaya nagara padhAra gaye aura vahA~ ke mRgavana udyAna me tapa sayama se apanI AtmA ko bhAvita karate hue virAjane lage / vItibhaya nagara me jidhara dekhA, udhara loga jhuNDa ke jhuNDa banAkara bhagavAn ke padhArane kI carcA kara rahe the eva unake darzana, vadana eva pravacana- zravaNa hetu jAne ko lAlAyita bana rahe the / samUha me ekatrita hokara janasamudAya prabhu ke pravacana zravaNa hetu gamanAgamana karane lge| prabhu ne bhI zrotAo kI upasthita pariSad me dharma- gaMgA pravahamAna kI / "udAyana nareza ne bhI prabhu ke Agamana ko zravaNakara pUre nagara ko svaccha banavAyA aura gajArUDha hokara bhagavAn ke sAmIpya ko prApta kara paryupAsanA karane lgaa| usakI prabhAvatI Adi pramukha mahArAniyA~ bhI bhagavAn mahAvIra kI sannidhi me pahu~ca kara paryupAsanA karane lgii| bhagavAn ne usa pariSada ko dharmakathA pharamAyI jise zravaNa kara udAyana nareza isa prakAra kahane lage. - 1 bhagavan / ApakA kathana yathArtha hai, mujhe atyanta abhISTa lagA hai| maiM abhIcikumAra kA rAjyAbhiSeka karake ApazrI kI sannidhi me maDita hokara pravrajita honA cAhatA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya ___ bhagavAn-devAnupriya | tumhe jaisA sukha ho vaisA karo, kintu dharmakArya avilamba kro| bhagavAn ke aisA pharamAne para udAyana rAjA hastI skandha para ArUDha hokara rAjamahala kI ora lauTane lgaa| rAjA udAyana svaya mahala kI ora lauTa rahA hai aura mana aneka prakAra kI kalpanAo ke jAla gUtha rahA hai| vaha adhyAtma-vicAro se anuprANita hokara citana karatA hai ki abhIcikumAra merA atyanta pyArA putra hai| usakA nAma zravaNa karanA bhI durlabha hai aura usakA darzana darzana, vaha to sudurlabha hai| yadi mai apane vAtsalya kI dharohara abhIcikumAra ko rAjya-sihAsana de dU~ taba usakA amUlya jIvana kSaNika, nisAra kAma-vAsanAo me, prapaco me, rAjakIya vyavasthAo me hI samAptaprAya ho jaayegaa| ina sAsArika kAryo ko sampanna karate hue vaha rAga-dveSa se grasita hokara bhISaNatama karmo kA anubadha kara legaa| itane svalpa kSaNika sukha ke pIche bhISaNa dukha-paramparA ko vRddhigata kara legaa| phalata vaha caturgati rUpa sasAra me paribhramaNa karatA rhegaa| usakI AtmA zAzvata zAti kA atizIghra varaNa nahIM kara paayegii| taba maiM apane putra ko rAjyalipsA ke lAlaca me DAlakara kyo usakA mArga avaruddha karU~? yadi maiM use rAjya nahIM dUMgA to vaha rAjya se virakta banakara eka-na-eka dina avazyameva bhagavAn ke sAnnidhya ko prApta kara sasAra-kAtAra ko pAra kara jaayegaa| ___ maiM abhIcikumAra kA rAjyAbhiSeka nahIM karU~gA lekina usake sthAna para kisakA abhiSeka karU~ kisakA abhiSeka karU~ haoN, haoN mere bhAnaje kezIkumAra ko abhiSikta kiye detA huuN| inhIM vicAro ko dRDhIbhUta karate hue unhone kezIkumAra ke rAjyAbhiSeka kA nizcaya kiyA aura isI antarmanthana ko karate hue ve rAjamahalo me lauTa gye| hAthI se utarakara rAjasabhA me pUrvAbhimukha hokara rAjya sihAsana para baiTha gye| sihAsanastha hokara nRpati ne Adeza dekara nagara ko sApha-sutharA krvaayaa| nagara ke sApha-sutharA hone para usane rAjyAbhiSeka kI taiyArI karavAI aura taiyArI karavA kara kezIkumAra ko pUrvAbhimukha zreSTha sihAsana para biThalAyA / vahA~ usako suvarNa Adi kalazo se snAna karavA kara samasta rAjyaciho ke sAtha bAjo ke mahAninAda ke sahita rAjyAbhiSeka kiyaa| tadanantara atyanta gadha-kASAyika vastra se usake zarIra ko pauMchA, gozIrSa malarAja kA anulimpana kiyA eva kalpavRkSa ke samAna vastra eva alakAro se zarIra ko vibhUSita kiyaa| tatpazcAt hAtha joDakara aneka logo ne kezIkumAra ko jaya-vijaya zabdo (ka) mahAninAda-mahAdhvani -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 259 se vardhApita kiyA aura madhura girA se AzIrvacana kahate hue yo kahA - Apa parama dIrghAyu bane aura sadaiva apane iSTa parikara se parivRta hokara sidhusauvIra solaha janapado kA, tIna sau tiresaTha nagara eva Akaro kA, mukuTabaddha mahAsena pramukha dasa rAjAo kA eva anya bahuta-se rAjA, zreSThI, kotavAla Adi para Adhipatya karate hue rAjyadhurA kA parivahana karo / rAjyAbhiSeka kI rasma sampUrNa hone para rAjA udAyana ne navAbhiSikta nRpati kezIkumAra se dIkSA grahaNa karane kI anujJA prApta kI / kezI nRpa ne udAyana rAjA ko dIkSA grahaNa kI anumati dene ke pazcAt sampUrNa nagara ko svaccha karavAyA aura udAyana rAjA ke abhiniSkramaNa kI taiyArI prArambha kii| udAyana ko suvarNamaya kalazo ke gadhodaka se snAnAdi karavAkara unako vastrAlakAra se parimaNDita kiyA aura unakI abhilASAnusAra nApita ko bulAyA jo ki unake agra kezo kA kartana karane lagA / sampUrNa varNana jamAli kI taraha jAnanA cAhie / apane dusaha priya-viyoga ke dukha se vyathita banI mahArAnI padmAvatI ne rAjA udAyana ke agrakezo ko grahaNa kiyA / tadanantara dUsarI bAra uttara dizAbhimukha sihAsana rakhavAkara udAyana kA svarNa Adi kalazo se snAna karavAkara abhiSeka kiyA aura vaha zivikA para samArUDha hokara bhagavAn ke pAsa pahu~cA / prabhu ko vandana-namaskAra karake vaha IzAnakoNa me alakAra - AbhUSaNa parityAga karane hetu gyaa| usake AbhUSaNAdi ko padmAvatI devI ne grahaNa karake udAyana se kahA-"svAmin ! Apa sayama mArga me apramatta bhAva se puruSArthazIla rahe / yo kahakara rAjA kezI aura unakI mAmI, mahArAnI padmAvatI bhagavAn mahAvIra ko vandana- namaskAra karake lauTa gaye / abhIci kA gamana : udAyana ke sayama grahaNa karane ke pazcAt bhagavAn vItibhaya se vihAra karake videha-sthita vANijya grAma nagara padhAre aura vahA varSAvAsa kiyaa| udAyana rAjarSi sayama kA Ananda se anupAlana kara rahe hai" aura abhIcikumAra rAjya nahIM milane ke kAraNo se anabhijJa hone se kSubdha banA huA hai / eka dina yAminI ke antima yAma" me kuTumba jAgaraNA karate hue usake mana me isa prakAra ke adhyavasAya utpanna hue ki mai udAyana kA aurasa putra eva mahArAnI prabhAvatI kA Atmaja huuN| maiM apane pitA ke rahate hue bhI unake samasta rAjakIya kAryo me unakA (ka) nApita-nAI (ga) antima yAma - antima prahara (kha) agra - baDhe hue bAla cAra-cAra agula chor3akara (gha) aurasa - udara se janmA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya sahayoga karatA rahA hU~ phira bhI mere bhujabala eva pauruSa kA apamAna karate hue mere pitA ne apane bhAnaje kezIkumAra ko rAjya dekara janatA ke samAne mujhe ayogya sAbita kara diyA hai| yadyapi maiM sadaiva unake padaciho para calane kA prayAsa karatA rahA, unake pratyeka Adeza kA anta karaNa se anupAlana karatA rahA, unake igita-AkAra ko samajhatA rahA, lekina phira bhI mujha niraparAdhI ke sAtha yaha rUkSa vyavahAra, yaha apamAna, yaha tiraskAra mai svaya sahana karane me azakta hU~, asamartha huuN| taba kyA karU~? isa taraha nindApAtra banakara vItibhaya nagara me rahanA to atyanta lajjA kA viSaya hai| ataeva mujhe vItibhaya nagara kA parityAga kara denA caahie| yo socakara abhIcikumAra apane anta pura, parivAra sahita samasta bhojana, zayyAdi sAmagrI lekara vItibhaya nagara se nikala gayA aura anukrama se gamana karatA huA apane mausere bhAI campAnagarI ke rAjA koNika ke pAsa calA gayA aura rAjA koNika se apanI mAnasika vyathA sunaaii| rAjA koNika ne abhIcikumAra kI vyathA ko sunakara use apane yahA~ Azraya dekara vipula bhoga-sAmagrI kA svAmI banA diyaa| vahA~ abhIcikumAra jIvAjIva kA jJAtA banakara zramaNopAsaka yogya vrato ko grahaNa karake bhI udAyana rAjarSi ke prati vairAnubadha se yukta thaa| abhIcikumAra ne bahuta varSoM taka zramaNopAsaka paryAya kA pAlana kara antima samaya me ardhamAsika salekhaNA sathArA kara vairAnubadha kI AlocanA pratikramaNa kiye binA kAladharma ko prApta karake ratnaprabhA pRthvI ke narakAvAso ke paripArzva me, jahA~ asurakumAro ke causaTha lAkha asurakumArAvAsa nirUpita kiye gaye haiM vahA~ AtApa nAmaka asurakumArAvAso me se kisI eka AtApa nAmaka asurakumArAvAsa me AtApa-rUpa asurakumAra deva ke rUpa me eka palyopama kI sthiti se utpanna huA hai| vaha vahA~ se cyavakara mahAvideha kSetra me janma lekara siddha-buddha-mukta banegA aura parinirvANa ko prApta kregaa|" viSa dApana : udAyana muni ne jisa dina sayama grahaNa kiyA usI dina se unhone belA, telA, colA, pacolA Adi tapa ke dvArA karmajala ko zoSita karate hue apanI deha ko bhI zuSka banA ddaalaa| __ zarIra tapasyA se ekadama klAnta ho gayA / pAcanazakti kamajora paDa gyii| / phira bhI sAhasa juTAkara ve grAmAnugrAma vihAra kara rahe the| eka bAra kSudhA pIDita
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 261 hokara unhone apathya kA sevana kara liyA / taba unake zarIra me mahAvyAdhi utpanna ho gyii| usa asahya vyAdhi ke zamana ke lie unhone vaidya kA avalambana liyaa| vaidya ne batalAyA ki yadyapi Apa videha sAdhaka hai tathApi rogopazAti ke lie dahI kA upayoga kre| rAjarSi udAyana vahA~ se vihAra karake, jahaoN prabhUta godhana thA, vahA~ padhAra gaye aura dahI kA sevana karane lge| vahA~ rahate hue udAyana muni ne citana kiyA ki vItibhaya nagara me merA bhAnajA kezI rAjya karatA hai, vahA~ prabhUta godhana hai, isalie vahA~ cale jAnA ucita hai tAki maiM dIrghakAla taka dadhisevana karU~gA to kisI prakAra kA doSa nahIM lgegaa| aisA vicAra karake ve grAmAnugrAma vihAra karate hue vItibhaya padhAra gye| udAyana rAjarSi ko vItibhaya kI ora AyA huA jAnakara matriyo ne kezI rAjA se nivedana kiyA-rAjan | tumhArA mAmA udAyana tapa se satrasta hokara yahA~ AyA hai| indrapada samAna rAjya kA parityAga karake aba usake mana me pazcAttApa kI agni jala rahI hogI ki hAya rAjya choDakara maiMne yaha kyA kiyA? vaha rAjya puna prApta karane kI lipsA se hI yahA~ AyA hai| isalie tuma udAyana kA vizvAsa mata krnaa| kezIkumAra-are / svaya kA pradatta rAjya vaha puna grahaNa kare, usame citA jaisI koI bAta nahIM hai kyoki dhanavAna vyakti apanA diyA huA dhana le bhI le to usame dene vAle ko kyA citA? __ matrIgaNa he rAjana | tamane prakarSaka puNya ke udaya se yaha rAjya prApta kiyA hai| tumako kisI ne rAjya diyA nahIM aura rAjadharma to hai hI aisA ki ise prApta karane ke lie pitA, bhAI, mAmA Adi se balAtkAra karake bhI prApta kara lete hai| taba phira diye hue rAjya kA parityAga karanA ucita nahIM hai| . isa prakAra kuvicAro ke poSaNa se kezI ke mana me bhI malina bhAvanAo kA praveza ho jAtA hai| sadasaskAra prApta karane ke lie puruSArtha karanA hotA hai, lekina kusaskAra to svata hI, zIghra hI, prAdurbhUta ho jAte hai| inhIM kusaskAro se AplAvita rAjA kezI udAyana ke prati bhakti kA parityAga kara detA hai aura matriyo se pUchatA hai-acchA, tuma batAo ki aba mujhe kyA karanA cAhie? matrIgaNa-rAjan / zahara me unako rukane ke lie koI sthAna nahIM degA to ThIka rhegaa| . kezIkumAra-haoN, aisI hI udghoSaNA karavA detA huuN| yo kahakara kezIkumAra ne nagara me ghoSaNA karavA dI ki jo koI udAyana muni ko sthAna, bhojana degA, (ka) prakarSa-prabala
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya unakA satkAra-sammAna karegA use rAjyadrohI samajhA jAyegA aura kAlAntara me use mRtyudaDa diyA jaayegaa| jaba logo ne yaha ghoSaNA sunI to unakA mana to bahuta thA ki ve udAyana muni kA satkAra-sammAna kare, lekina ve rAjA kI isa ghoSaNA se bhayAkrAnta bana gye| idhara udAyana muni viharaNa karate hue vItibhaya nagara aaye| ve itanA dIrgha vihAra karate atyanta thakAna kA anubhava kara rahe the| lekina jahA~ bhI jAte vahA~ unhe Thaharane ke lie sthAna taka nahIM diyA gyaa| unakI usa dayanIya hAlata ko dekhakara eka kumhAra ke mana me karuNA umaDa par3I aura usane socA ki maranA to eka bAra hai hii| taba yadi marate hue prANI para dayA karane se koI mAra detA hai to vaha maranA bhI AnandadAyI hai| aisA socakara kumhAra muni ko sthAna de detA hai| taba kezI ke matrI rAjarSi udAyana ko viSa dene kI salAha dete haiN| taba kezI rAjA kisI pazupAlaka ko bulAkara use kahate haiM ki tumhAre yahA~ udAyana muni jaba dadhi lene Aye taba tuma unhe viSamizrita dahI denA / pazupAlaka rAjA kI bAta ko svIkAra kara letA hai aura rAjarSi udAyana ko viSamizrita dahI de detA hai| aho saumya samabhAva : usa samaya udAyana ke tyAga-tapa se prabhAvita hokara eka deva udAyana ke prati anurakta thaa| use jaise hI patA calA ki rAjarSi ko dahI me viSa diyA gayA, vaha dahI me se viSa kA haraNa kara letA hai aura rAjarSi se nivedana karatA hai-devAnupriya ! yahA~ Apako viSamizrita dahI milegA isalie Apa dahI kI icchA mata krnaa| udAyana muni ne deva ke kathana ko svIkAra kara liyA, lekina karmodaya se puna roga unake zarIra me vRddhigata hone lagA, jisakA upazamana karane hetu puna udAyana muni dahI grahaNa karate haiM to devatA puna viSa kA haraNa kara detA hai| isa prakAra tIna bAra dahI me se deva viSa nikAla detA hai| lekina cauthI bAra jaba muni ke pAtra me dahI AtA hai, devatA pramAdavaza viSa haraNa nahIM kara pAte aura usI viSamizrita dahI ko khAne se mani ke pare zarIra me jahara vyApta hone lagatA hai| taba muni usI samaya anazana grahaNa kara lete hai| eka mAsa kA anazana karake samAdhipUrvaka mRtyu ko prApta karake udAyana muni kevalajJAna, kevaladarzana ko prApta kara mokSa padhAra jAte haiN| idhara udAyana muni para bhakti rakhane vAle usa deva ko avadhijJAna se patA calatA hai ki vItibhaya nivAsiyo ne muni ko viSamizrita AhAra diyA, taba vaha kAlarAtri kI taraha vahA~ AtA hai aura nirantara dhUli kI vRSTi karatA rahatA hai| udAyana ko Azraya dene vAlA, zayyA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 263 dene vAlA kumbhakAra, jo niraparAdhI hotA hai, usako vahaoN se haraNa karake sinnapallI me le jAtA hai| vahA~ 'kumbhakArakRta' usake nAma kA nagara basA detA hai aura use vahA~ rakhatA hai| zeSa vItibhaya nagara ko dhUla se Dhakakara tahasa-nahasa kara detA hai|18 isa prakAra udAyana rAjA ne antima rAjarSi ke rUpa me bhagavAn ke sAnnidhya me dIkSA grahaNa karake Atma-kalyANa kA mArga prazasta kiyaa| eka pracalita kathAnaka ke anusAra jaba kumhAra ke ghara muni rahate hai to vaha upacAra ke lie vaidya ko bulAtA hai| rAjA kezI ko isa ghaTanA kA patA calatA hai, taba rAjA vaidya ko bulAtA hai aura kahatA hai ki tuma muni ko puDiyA me jahara milA denA, maiM tumhe eka lAkha svarNa mudrAe~ duuNgaa| vaidya kahatA hai-ThIka hai| taba vaidya muni ko puDiyA me jahara milAkara de detA hai| jaise hI rAjarSi puDiyA lete haiM, unake zarIra me viSa vyApta hone lagatA hai| kumhAra ko patA calatA hai ki vaidya ne muni ko jahara de diyaa| vaha samajha jAtA hai ki pApI rAjA ne hI vaidya se jahara dilavAyA hai, taba usake mukha se anAyAsa nikalatA hai "aho kaSTam aho kaSTam / " are pApI samrAT ne muni ko jahara dilavA diyaa| usI samaya muni bole-nahIM, nahI rAjA pApI nahIM hai, pApI to maiM hU~ jisane rAjA ko rAjya rUpI viSa diyA hai| isa prakAra samabhAva se udAyana vedanA sahana kara mokSagAmI bnaa| udAyana kA samabhAva varNanAtIta hai| aisA samabhAva dhAraNa karane vAlA Atma-guNo se samalakRta bana siddhisauMdha me jAtA hai| iti TippaNI-udAyana rAjarSi ko viSa dene kI ghaTanA abhIcikumAra ke campA me jAne ke bAda kI lagatI hai| campA meM jaba abhIcikumAra gayA, usa samaya taka zreNika kI mRtyu ho cukI thI kyoki usa samaya campA kA rAjA kauNika batalAyA hai| ataeva zreNika kI mRtyu ke pazcAt hI udAyana ko viSa diyA gayA hai, aisA sagata lagatA hai| tattva tu kevliigmym|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttarajJAnacaryA kA paMcama varSa TippaNI I campA campA aura pRSTha campA kI nizrA me mahAvIra ne tIna varSa cAturmAsa vyatIta kiye the| campA ke pAsa pUrNabhadra caitya nAmaka prasiddha udyAna thA, jahA~ mahAvIra Thaharate the| campA ke rAjA kA nAma mahAvIra ke samaya datta aura jitazatru milatA hai para pichale jIvana me campA kA rAjA kUNika thaa| ___ jaina sUtro me campA ko agadeza kI rAjadhAnI mAnA hai| koNika ne jaba se apanI rAjadhAnI banAI taba se campA aga-magadha kI rAjadhAnI khlaaii| paTanA se pUrva me (kucha dakSiNa meM) lagabhaga 400 kosa para campA thii| Ajakala ise campAnAlA kahate hai yaha sthAna bhAgalapura se tIna mIla dUra pazcima me hai| I vItimaya yaha nagara mahAvIra ke samaya me sindhu-sauvIra deza kI rAjadhAnI thii| isake bAhara mRgavana udyAna thaa| mahAvIra campA se vihAra kara yahA~ Aye the aura yahA~ ke rAjA udAyana ko pravrajyA dekara vANijyagrAma jAkara varSAkAla bitAyA thaa| pajAba ke bherA gA~va ko prAcIna vItimaya batAte haiN| II ujjayinI mAlava arthAt avanti janapada kI rAjadhAnI ujjayinI eka prAcIna nagarI hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya yahA~ pradyotavazI mahAsena caNDapradyota kA rAjya thaa| vaha vaza paramparA se jaina dharmAnuyAyI thaa| V utsarga aura apavAda mArga utsarga mArga sAmAnyamArga hai, ata usa para hara kisI sAdhaka ko calate rahanA hai| jaba taka zakti rahe, utsAha rahe, ApattikAla me bhI kisI prakAra kI glAni kA bhAva na Aye, dharma eva sagha para kisI prakAra kA upadrava na ho athavA jJAna, darzana, cAritra kI kSati kA koI vizeSa prasaga upasthita na ho taba taka utsarga mArga para hI calanA cAhiye, apavAda mArga para nhiiN| apavAda mArga para kvacita kadAcita hI calA jAtA hai| apavAda kI dhArA talavAra kI dhAra se bhI adhika tIkSNa hai| isa para hara koI sAdhaka, hara samaya nahIM cala sktaa| jo sAdhaka gItArtha hai, AcArAga Adi AcAra sahitA kA pUrNa adhyayana kara cukA hai, nizItha Adi cheda sUtro ke sUkSmatama marma kA bhI jJAtA hai, utsarga aura apavAda pado kA adhyayana hI nahIM apitu spaSTa anubhava rakhatA hai, vahI apavAda ke svIkAra yA parihAra ke sambandha me ThIka-ThIka nirNaya
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga- dvitIya : 265 de sakatA hai| jisa vyakti ko deza kA jJAna nahI ki yaha deza kaisA hai ? yahAeN kI kyA dazA hai? yahA~ kyA ucita ho sakatA hai aura kyA anucita ? vaha gItArtha nahI ho sakatA (vRhatakalpabhASya 951, 952 ) AcArya bhadrabAhu aura saghadAsa ne gItArtha ke guNo kA nirUpaNa karate hue kahA hai - jo Aya-vyaya, kAraNa-akAraNa AgADha (glAna) - anAgADha, vastu-avastu, yukta-ayukta, samartha - asamartha, yatanA - ayatanA kA samyak jJAna rakhatA hai, aura sAtha hI karttavya karma kA phala pariNAma bhI jAnatA hai, vaha vidhivettA gItArtha kahalAtA hai / apavAda ke sambandha me nirNaya karane kA, svaya apavAda sevana karane kA aura dUsaro se yathAparisthiti apavAda sevana karAne kA samasta uttaradAyitva gItArtha para rahatA hai / agItArtha ko svaya apavAda ke nirNaya kA sahaja adhikAra nahI hai| binA kAraNa apavAda sevana aticAra bana jAtA hai| isI ko spaSTa karate hue vyavahAra bhASya vRtti u10 gAthA 38 me kahA hai pratisevanA ke do rUpa haiM - darpikA aura kalpikA / binA puSTa Alambana-rUpa kAraNa ke kI jAne vAlI pratisevanA darpikA hai aura vaha aticAra hai tathA vizeSa kAraNa kI sthiti me kI jAne vAlI pratisevanA kalpikA hai, jo apavAda hai aura vaha bhikSu kA kalpa - AcAra hai / nizIya bhASya (gAthA - 466 ) me bhI kahA hai yadi maiM apavAda kA sevana nahIM karU~gA, to mere jJAnAdi guNo kI abhivRddhi nahI hogI isa vicAra se jJAnAdi ke yogya sandhAna ke lie jo pratisevanA kI jAtI hai, vaha sAlamba sevanA hai| - -- - yahI sAlamba sevanA apavAda kA prANa hai| apavAda ke mUla me jJAnAdi sadguNo ke arjana tathA sarakSaNa kI pavitra bhAvanA hI pramukha hai / nizItha bhASyakAra (gAthA 485) ne jJAnAdi sAdhanA ke sambandha me bahuta hI mahatvapUrNa ullekha kiyA hai vahA~ para kahA gayA hai ki jisa prakAra adhakAra ke garta me paDA huA manuSya latAo kA avalambana kara bAhara taTa para Akara apanI rakSA kara letA hai, usI prakAra sasAra ke garta me paDA huA sAdhaka bhI jJAnAdi kA avalambana kara mokSa taTa para caDha jAtA hai / sadA ke lie janma-maraNa ke kaSTo se apanI AtmA kI rakSA kara letA hai / V udAyana udAyana vItibhaya nagara kA rAjA thaa| 8 rAjAo ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA lI thI uname eka udAyana bhI thaa| mahAvIra ke pAsa ina 8 rAjAo ne 1 1 1 1 ----
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya dIkSA lI thI - 1 vIrAgaka, 2 vIrayaza, 3 sajaya, 4 eNeyaka, 5 rAjarSi, 6 zveta, 7 ziva, 8 udAyana (vItibhayanagara kA rAjA) VI sannipallI ___ yaha gA~va pUrva dizA se sindhu deza kI ora jAte samaya bIca me paDatA thA isake Asa-pAsa kA pradeza vikaTa marUsthala bhUmi thii| jaina sUtro ke ullekha se jJAta hotA hai ki sinapallI ke mArga nirjala aura chAyArahita the| eka sUtrollekha hai ki sinapallI ke dIrgha mArga me kevala eka hI vRkSa AtA hai| devaprabhasUri ke pANDavacaritra mahAkAvya me ullekha hai ki jarAsandha ke sAtha yAdavo ne sinapala ke pAsa sarasvatI nadI ke taTapara yuddha kiyA thA aura yuddha me apanI jIta hone para ve Anandavaza hokara nAce the, jisase sinapallI hI bAda me Anandapura ke nAma se prasiddha huaa| kucha bhI ho para isase yaha to nizcita hai ki sinapala marUbhUmi ma eka prasiddha nagara thA jo bAda me Anandapura ke rUpa meM parivartita hai gayA thaa| jaina sUtro ke aneka ullekho se ukta bAta kA samarthana hotA hai hamAre vicArAnusAra bIkAnera rAjya ke uttarapradeza me avasthita "Adanapura" nAmaka gA~va hI prAcIna Anandapura kA pratIka ho to Azcarya nahI hai| purAtatvavetA, kalyANavijayarja
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 267 anuttara jJAnacaryA kA prathama varSa saMdarbha 1. ka. AcArAMga sUtra, dvitIya zruta skandha, adhyayana 15, A zIlAMka vRtti, prakA harSa puSpAmRta jaina granthamAlA, gujarAta, san 1980, patrAMka 8871 kha. dRSTavya * jiNadhammo, A. zrI nAneza, prakA, zrI a bhA sAdhumArgI jaina sagha, bIkAnera, tR.saM. 2002, pRSTha 29 / nAneza vANI, nirgrantha paramparA meM caitanya-ArAdhanA, A. zrI. nAneza, bhAga 47, prakA. zrI a bhA sA jaina saMgha, bIkAnera, dvi saM 2006, pRSTha 101 gha. tIrthaMkara mahAvIra, yuvA zrI madhukara muni, prakA. sanmati jJAnapITha, AgarA, pra.saM. 1974, pRSTha 1811 Da. zrI mahAvIra cAritra, A. guNacandra, saptama prastAva, prakA jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, vi sa 1994, pRSTha 3651 ca zramaNa bhagavAn mahAvIra, purAtatvavettA pa kalyANa vijaya, prakA zrI ka vi zAstra saMgraha samiti, jAlora, pra.saM. vi.saM. 1998, pRSTha 47 / cha. tIrthakara mahAvIra bhAga 1, zrI vijayendrasUri, prakA kAzInAtha sarAka, bambaI (andherI) pra.saM. 1960, pRSTha 2521 ja. zrI mahAvIra kathA, sampA. gopAladAsa jivAbhAI paTela, prakA. jaina sAhitya prakAzaka samiti, ahamadAbAda, pra.saM san 1941, pR. 2071 jha gaNadharavAda, lekhaka dalasukha bhAI mAlavaNiyA, sampA maho vinaya sAgara, prakA samyajJAna pracAraka maNDala, jayapura, pra.saM. san 1982, pRSTha 201 ba tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, lekhaka DaoN nemicaMda zAstrI, prakA zrI bhAratIya digambara jaina vidvata pariSad, prasa san 1974, pR. 1801 2. jIvAjIvAbhigama, tRtIya pratipatti, AcArya malayagiri vRtti, Agamodaya samiti, bambaI, pra.saM. san 1919, pratrAMka 3941 3. jIvAjIvAbhigama, vahI, patrAMka 398-991 4. prajJApanopAGgam, pUrvArddha, A malayagiri, Agamodaya samiti, bambaI, sana 1918, patrAMka 1011 vRhatsaMgrahaNI, lekhaka candrasUri, anu zrI yazodeva sUri, prakA. zrI mukti kamala mohana jaina jJAna maMdira, pra.sa 1993, vaimAnika adhikAra, gAthA 109-10, pR. 2891 6 jIvAjIvAbhigama, A. malayagiri, tRtIya pratipatti, vahI, vaimAnika uddezaka, patrAMka 386-871 5
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya 7. vahI, patrAka 3951 8. Avaliya vimANANaM tu antaraM niyamaso asNkhijj| saMkhijjamasaMkhijjaM, bhaNiya pupphAvakiNNANa vRhatsaMgrahaNI, vaimAnika nikAya, gAthA 991 9. ka. vRhatsagrahaNI sUtra, vaimAnika nikAya, gAthA 92-126, pR. 273-3011 kha. trilokasAra, zrI nemicandra siddhAnta cakravartI, hindI anuvAda, prakA. zrI zAMtivIra digambara jaina saMsthAna, zrI mahAvIra jI,pra.saM. vIra nirvANa savata 2501, pR. 405-191 ga. zrImat bhagavatI sUtra, dvitIyo vibhAga, abhayadeva sUri, Agamodaya samiti, mumbaI, san 1919, patrAMka 507 / gha. zrI rAjapraznIyasUtra, A malayagiri, Agamodaya samiti, san 1925, patrAMka 59-901 10. ka. zrI bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevasUri, 10,6 vahI, patrAMka 5061 kha. zrImat rAjapraznIya sUtra, A. malayagiri, vahI, patrAMka 59-901 ga vRhatsaMgrahaNI, vaimAnikAdhikAra, gAthA 96, pRSTha 2751 ka. bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevasUri, vahI-10, 6, 506-71 kha rAjapraznIyasUtra, yuvA zrI madhukara muni, Agama prakAzana samiti, byAvara, dvi.saM. san 1991, pRSTha 961 12 ka jaina tattva prakAza, zrI amaloka RSi, prakA zrI amolaka jaina jJAnAlaya, dhUle, unnIsavAM saM. san 2005, pR.6| kha. draSTavya-prazno ke uttara, dvitIya bhAga, zrI jJAnamuni, jaina prakAzana samiti, ludhiyAnA, pra.sa.,vi.saM. 2021, pR. 6501 gaNadharavAda, lekhaka-dalasukha bhAI mAlavaNiyA, samyak jJAna pracAraka maNDala, jayapura, pRSTha 20 / kha. zramaNa bhagavAn mahAvIra, purAtatvavettA pa kalyANa vijayajI, vahI, pRSTha / 481 ga tIrthakara mahAvIra, bhAga-1, vijayendra sUri, pRSTha 2561 uppannami aNate naTummi achAumatthie naanne| rAIe saMpatto mahAseNa vaNammi ujjaanne||538|| AvazyakasUtra, pUrva bhAga, A malayagiri, prakA. Agamodaya samiti, san 1928, patrAMka-3001 14. uvasagga gabmaharaNaM itthItitthaM abhAviyA prisaa| 13
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 269 kaNhassa avarakaMkA, uttaraNaM cNdsuuraannN| harivasakuluppatti camarUppAto ya aTThasaya siddhaa| assajatesu pUA, dasavi aNaMteNa kaalenn| sthAnAMga, hastalikhita, saMvat 1656, seThiyA granthAlaya, biikaaner| 15. ka. Avazyaka sUtra, pUrva bhAga, malayagiri vRtti, patrAka 3001 kha. zramaNa bhagavAn mahAvIra, kalyANa vijayajI, pRSTha 48 / ga. tIrthakara mahAvIra, bhAga-1, zrI vijayendra sUri, pRSTha 2561 gha. zrI mahAvIra caritra, A guNacandra, aSTama prastAva, pR.3661 ka. zrI Avazyaka sUtra, dvitIya bhAga, malayagiri vRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1932, pRSTha 301 kha. mahAvIra caritra, guNacandra, aSTama prastAva, pR.3661 ga abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 71 17. rAyappaseNiyam, paM. becaradAsa jIvarAja dozI, vi sa 1994, prakA zaMbhulAla jagazIzAha, gAdhI rasto, ahamadAbAda, pRsstth-52-58| ka. Avazyaka sUtra, dvitIya bhAga, A. malayagiri, pRSTha 301-302 / kha. mahAvIra caritra, A. guNacandra, pRSTha 366 / 19 ka abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 71 kha Avazyaka sUtra, dvitIya bhAga, malayagiri, pR 301-303 / ga mahAvIra caritra, A. guNacandra, pR 366-67 / ka. jiNadhammo, A. zrI nAneza, prakA zrI a.bhA sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera, tR.saM. san 2002, pR. 151 kha. jaina tatva prakAza, zrI amolaka RSi, prakA amolaka jaina jJAnAlaya, 6 gule, pR 111 dRSTavya :- mahAvIra svAmI aura dIvAlI, zrI gajAdharalAla jaina, prakA jaina dharma pracAriNI sabhA, kAzI, san 1912, pR.11| 21. ka abhiyAna rAjendra koSa, bhaag-7| kha. Avazyaka sUtra, dvitIya bhAga, malayagiri, patrAMka 301-61 ga mahAvIra caritra, A guNacandra, pRSTha 367-681 gha. triSaSTizlAkApurUSa cAritra, A. hemcndr| pustaka 7, parva 10, sarga 5, prakA jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi sa 1960, pR. 105-7 / 22. bhagavAn mahAvIra, lekhaka-virATa, prakA anupama prakAzana, jayapura, pra.sa san
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 1975, pR. 461 23. tIrthakaro kA sarvodaya mArga, lekhaka DaoN. jyoti prasAda jaina, pra. saM. san 1974, prakA. lAlA premacaMda jaina, dariyAgaMja, dillI, pR. 281 24. ka prazna vyAkaraNa, abhayadeva sUri, Agamodaya samiti, bambaI, san 1919, patrAMka 51 kha. bhagavAn mahAvIra kA divya saMdeza (prathama bhAga ) zrI jainodaya pustaka prakAzaka samiti, ratalAma, tR.saM. san 1931, pR. 10-111 25. ka prazna vyAkaraNa, abhayadevavRtti, patrAMka 14-231 kha. sanmati mahAvIra, sureza muni, prakA. sammati jJAna pITha, AgarA, dvi.saM. 1966, pR. 73-751 ga. bhagavAn mahAvIra ke paoNca siddhAnta, zrI jJAna muni, prakA. A. AtmArAma jaina prakAzanAlaya, ludhiyAnA, pra. saM. vi.saM. 2015, pR. 32-331 gha. AcArAMga cUrNi, jinadAsa gaNi, zrI RSabhadeva kezarImala jaina zvetAmbara saMsthA ratalAma, 1941, patrAMka 7-401 AcArAMga sUtra, zrI zIlAMkAcArya vRtti, prathama zruta skandha, prakA. harSa puSpAmRta jaina granthamAlA, gujarAta, san 1978, patrAMka 53-541 26. ka. kha. jIvAjIvAbhigama, malayagiri, vahI, patrAMka 106-91 ga. prajJApanA, malayagiri, pUrvArddha, vahI, patrAMka 79-831 gha. zrI bhagavatIsUtra, dvitIya bhAga, A. abhayadevasUri, 13, 4, 604-51 27. sUtrakRtAMga, A. zIlAMka, Agamodaya samiti, sUrata, san 1917 patrAMka 121-411 28. ka. bhagavAn mahAvIra aura vizva zAMti, zrI jJAna muni, prakA, AtmArAma jaina prakAzanAlaya, ludhiyAnA, catu. saM., vi.saM. 2017, pR. 34-351 kha. mahAvIra nirvANa aura dIvAlI, zrI phakIracaMda jI mahArAja, prakA. zrI mUla jI gADAlAla mehatA, kalakattA, pra. saM. 1984, pR. 4-51 bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA aura mahAtmA gAMdhI, lekhaka - pRthvIrAja jaina, prakA. zrI AtmAnaMda jaina TeksTa sosAyaTI, ambAlA, vi.saM. 2006, pR. 2-31 tIrthaMkara mahAvIra, pro. mahendra kumAra jaina, hindU vizva vidyAlaya, kAzI, pR. 4-51 Da. vardhamAna mahAvIra, zrI kRSNadatta bhaTTa, prakA, sanmati jJAna- pITha, AgarA, pra. saM san 1975, pR. 421 bhagavAn mahAvIra ke hajAra upadeza, zrI gaNeza muni zAstrI, prakA. ga * gha ca amara
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 271 jaina sAhitya saMsthAna, udayapura, pra.sa. 1973, pR. 11 / 29. mahAvIra rI olakhANa, DaoN. zAntA bhAnAvata, prakA anupama prakAzana, jayapura, pra sa. 1975, pR. 56-571 30. mahAvIra ke siddhAnta aura upadeza, upA. amara muni, prakA. sanmati jJAnapITha, AgarA, pra.sa 1960, pR. 32-33 / 31 ka. gaNadharavAda, dalasukha bhAI mAlavaNiyA, pR.66-671 kha. bhagavAn mahAvIra, mUlacaMda, prakA. caitanya priTiMga presa, bijanaura, san 1931 pR.7| ga jaina dharma kA maulika itihAsa, A. zrI hastImalajI ma sA , bhAga-2, prakA. jaina itihAsa samiti, jayapura, pra.sa. 1974, pR.7-8| 32 gaNadharavAda, dalasukha bhAI mAlavaNiyA, vahI, pR. 66-67 / 33 ka. mahAvIra zAsana, zrI lalita-vijaya jI, prakA Atma-tilaka grantha sosAyaTI, pUnA, vi.saM. 1978, pR. 101 kha. tIrthakara cAritra, bAlacaMdajI zrIzrImAla, bhAga 2, 218 / 34 triSaSTizlAkApurUSacAritra, A. hemacandra, sarga 10, vahI, pR. 108-9 / 35 ka. yaha veda vAkya Avazyaka TIkA meM se liyA gayA hai| vRhadAraNyakopaniSad me yaha vAkya isa rUpa meM milatA hai "vijJAna dhana evaitebhyo bhUtebhyo samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretya saMjJA stItvare bravIti hovAca yaajnyvlkyH|" vRhadAraNyakopaniSad 12-938 / kha. zrI Avazyaka sUtra, malayagirivRtti, dvitIya bhAga, patrAMka 3141 36 ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI-pR 1101 kha. gaNadharavAda, dalasukha mANavaNiyA, vahI, pR 1-28 / 37. ka AcArAga cUrNi, vahI, patrAMka 363-641 sthAnAMga, prathamovibhAgaH,abhayadevasUri, Agamodaya samiti, san 1918, tRtIya sthaan| ga. vRhatkalpa sUtra bhASya, niyukti bhadrabAhusvAmI, bhASyakAra saghadAsa gaNi, caturtha vibhAga, tRtIya uddezaka, prakA jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, san 1933, pR. 1067-751 38 ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 110 / kha zramaNa bhagavAn mahAvIra, kalyANa vijayajI, vahI, pR.541 39 ka. zrI Avazyaka sUtra, malayagiri, dvitIya bhAga, patrAMka 321!
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya kha vAjasaneyIsaMhitA (40-5) / ga IzAvAsyopaniSad meM "vadejati tannejati, tadre, tdntike| tadanaMtarasya sarvasya tadu sarvasyAsya baahytH|" yaha vAkya hai| gha. vAjasaneyI saMhitA (32-2) zvetAzvaropaniSad 249 aura purUSa sUkta me purUSa evedaM sarva yadbhUta yacca bhAvyaM utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati, pATha milatA hai| 40 ka. vizeSAvazyaka bhASya, bhAga-2, gaNadharavAda, divyadarzana TrasTa, bmbii| kha. zramaNa bhagavAn mahAvIra, kalyANa vijaya jI, pR.54-581 41. SaDdarzana samuccaya, zrI haribhadrasUri, sampA mahendra jaina, prakA bhAratIya jJAnapITha, AgarA, tR.saM. 1989, pR.451 42. pramANanaya tatvAloka, vAdidevasUri, prakA. kezavalAla lallUbhAI jhaverI, ahamadAbAda, vi.saM. 2026, dvitIya pricched| 43 ka. syAdvAdamaJjarI, racanAkAra hemacandrAcArya, TIkA-malliSeNasUri, prakA. paramazruta prabhAvaka maNDala, AgAsa, san 1979, sArikA 20, pR. 194-951 kha vizva jyoti mahAvIra, upA amara muni, prakA sanmati jJAnapITha, AgarA, dvi saM.saMvat 2028, pR.31 44. zrI naMdIsUtra, mayalagiri vRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1924, patrAMka 3-61 45. zrI gaNadharavAda, vimlgnnikRt| 46. vizeSAvazyaka bhASya, bhAga 2, prakA divyadarzana TrasTa, mumbaI, vi.saM. 20391 47. AvazyakasUtra, mayalagiri, dvitIya bhAga, vahI, patrAMka 327-281 chinnami saMsayaMmI jaaijraamrnnvippmukkenn| so samaNo pavvaio, paMcahiM saha khNddiysehi|| gAthA 6161 48. pramANa mImAMsA, hemacandrAcArya, prakA triloka ratna sthA jaina dhArmika parIkSA borDa, ahamadanagara, pra.saM. vIra saM. 2496, pR. 291 49. tIrthakara mahAvIra, bhAga 1, vijayendra sUri, pR. 298-3061 50. apAma somamamRtA annUbhAgaman jyotiravidAma devaan| kimasmAn kRNavadarAtiH kimu dhUrtiramRtaM mRtye ca-1Rgveda saMhitA 8-4, 8-3, atharvazira upaniSad-31 51. AvazyakasUtra, dvitIya bhAga, malayagiri vRtti, patrAMka 330-31} 52. bhagavatIsUtra, tRtIya vibhAga, abhayadevasUri, Agamodaya samiti, san 1921, patrAka 9091 53. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI pR. 1131 - 54. ka ratnAkaraavatArikA, A ratnaprabha, sampA. dalasukhabhAI mAlavaNiyA, bhAga
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya 273 3, prakA lAlabhAI dalapata bhAI bhAratIya saMskRti vidyA maMdira, pra saM san 1969, 72-841 . 55 ka. kha. Lord Mahavira and his times, Kailash Chandra Jain, Motial Banarsidass Delhi, FE 1974, Page - 102 triSaSTizlAkapurUSacAritra, vahI, pR. 114-15 / kha. AvazyakasUtra, vahI, patrAMka 334-371 56. ka. sanmati mahAvIra, sureza muni, pR. 94-95 / kha. jela meM merA jainAbhyAsa, seTha acalasiMha, acala grantha-mAlA, AgarA, pra. saM. san 1935, pR. 361 57. triSaSTiralAkApurUSacAritra, vahI, pR 1141 58. zrI mahAvIra caritra, A. guNacaMda, aSTama prastAva, pR 3771 59 ka. javAhara kiraNAvalI, satI vasumati, A. zrI javAhara, bhAga 2, pra saM 1993, prakA. jaina javAhara vidyApITha, bhInAsara, 191-921 kha. tIrthaMkara mahAvIra, zrI madhukara muni, pR 140, vi.saM. 20311 60 javAhara kiraNAvalI, satI vasumati, vahI, pR. 1931 61 ka javAhara kiraNAvalI - nArI jIvana, A. zrI javAhara, prakA. zrI javAhara sAhitya samiti, bhInAsara, tR sa. san 1980, pR. 2 / kha. jaina darzana ke maulika tattva, bhAga-2, lekhaka muni nathamala, sampA chaganalAla zAstrI, prakA. motIlAla begANI ceriTebala TrasTa, kalakatA, pra. saM. 1960, pR. 61 62 vaziSTa dharmasUtra, 8, 14 / 63 smRti candrikA vyavahAra, pR. 2541 64 atrismRti 136-1371 65 mahAvagga, pR 411 66 sAdhubhante, labheyya mAtugAmo tathAgatappaveditaM dhamma - vinaye AgArasyA anagAriya pvvjrjjti| alaM gotami, mA te rUcci mAtugAmassa pavvajjA ti| "culla vagga, pR. 2731 prakA. nAlandA- devanAgarI pAlI granthamAlA, bihAra, 19561 67 atha kho mahApajApati gotamI kesa chedAyetvA kAsAyani atthAni vacchAdetvAsambahulAhi sAkiyAnIhi saddhiM yena vesAlI tena pkkaami| vahI, cullavagga, pR. 3731 68. sa ce, bhante, bhavvo mAtugAmo tathAgatappavedite, dhamma-vinaye AgArasmA anagAriya pavvajitvA arahattaphalaM ti sacchikAtuM bahUpakArA, bhante, mahApalApatI gotamI ...
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya sAdhu, bhaMte, labhepya mAtugAmo .. pvjj|| culavagga pR 374 69 ka sa ce Anande nAlabhissa mAtugAmo pavvajja,ciraTThitikaM Ananda, brahmacariya abhavissa... yasmiM dhammavinaye labhati mAtugAmo... pavajjaM, na taM brahmacariyaM ciraTThitikI cullavagga, pR. 376-771 kha jaina dharma aura darzana, muni nathamala, sampA chaganalAla zAstrI, pra.sa 1960, prakA mannAlAla surANA, kalakattA, pR.37-391 70 jambUdvIpaprajJapti, zrI zAMticandravRtti, dvitIya vakSaskAra, devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, san 1920, patrAMka 1461 71. titthaM puNa cAuvannAinne samaNasaMgho taM, samaNa samaNIo, sAvayA sAviyAo, bhagavatI 28, 8, 682 uddhRta :- bhagavAn mahAvIra eka anuzIlana, A. devendra muni, pR. 4171 72 ka tasya tIrthakara nAmakarma vipAkodayaprabhavatvAt, ukta caMta ca kahaM veijjai? agilAe dhamma desaNAe iti, zrI prajJApanA sUtra, malayagiri, patrAMka 11 kha. vaizAlI ke rAjakumAra, tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra, DaoN. nemicaMda jaina, hIrA bhaiyA prakAzana, indaura, ca saM. sana 1996, pR. 18-191 73. ka atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM sAsaNassa hiyaTThAya, tao suttaM pvtteii| A niyukti, gAthA 1921 kha. bhagavatA attho bhaNitA, gaNaharehiM gaMtho kao vAiyo ca iti| A cUrNi, jinadAsa, patrAMka 3341 ga ime duvAlasaMge gaNipiDage pnnnntte| samavAyAMga, abhayadevasUri, Agamodaya samiti, san 1918, sUtra 136, patrAMka 106-71 74 ka se jahANAmae ajjo| mama nava gaNA egArasa gaNadharA, zrI sthAnAMga sUtra, prathama vibhAga, Agamodaya samiti, san 1918, sUtra 91 kha abhidhAna ciMtAmaNi, hemacandrAcArya, devAdhideva kANDa,zloka 31 prakA. devacada lAlabhAI, san 1946, pR.51 75 bhagavatI sUtra, tRtIya vibhAga, abhayadevasUri, vahI, zataka 25,61 76 jaina tatva prakAza, pR 25-351 77 jiNadhammo, vahI, pR. 351 78 ka Avazyaka niyukti, gAthA 192, pR. 791
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 275 kha dRSTavya-zrI gaNadhara sArddhazatakam, zrI jinadattasUri, prakA zrI jinadattasUri jJAna bhaNDAra, sUrata, san 1944, patrAMka 6-7 / 79 ka. zrImat jJAtAdharmakathAMga, abhayadevavRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1919, patrAMka 1231 kha. vizeSaNavatI, jinabhadra kSamAzramaNa, prakA. zrI RSabhadeva jI kezarImala jI saMsthA, ratalAma,san 1927, patrAka 81 80. samavAyAMga sUtra, zrI abhayadeva sUri, Agamodaya samiti, san 1918, patrAka 60-621 81 samavAyAMga, vahI, patrAMka 63-641 82 jiNadhammo, vahI, pR.111 83 ka. samavAyAMga, vahI, patrAMka 61-62) kha zrI aupapAtika sUtra, abhayadevasUri, Agamodaya samiti, san 1916, sUtra 34, pR. 781 ga jaina dharma darzana, DaoN. mohanalAla mehatA, prakA. pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, sana 1973, pR 141 84. alaMkAra tilaka 1/11 85 prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, pRSTha 33 / 86 nizItha cUrNi 11,36181 87 prAkRta sAhitya kA itihAsa, DaoN jagadIza candra jaina, pR. 427-28 / 88 vRhatkalpa bhASya bhAga-1 kI vRtti gAthA 1231 meM magadha, mAlava, mahArASTra, lATa, karNATaka, gaur3a, vidarbha Adi dezoM kI bhASAoM ko dezI bhASA kahA hai| 89 ka. bhagavatI vRtti 5/41 kha. aupapAtika vRtti, vahI sUtra 34, pR. 148 / 90. sthAnAMga, abhayadeva, vahI, sthAna 101 kha. Avazyaka sUtrasyottarArdha (pUrva bhAga ) bhadrabAhu niyukti bhASya, haribhadrasUri vRtti, prakA. Agamodaya samiti, san 1917, pR. 5391 92 vizeSAvazyaka bhASya 19741 93 triSaSTizlAkA, vahI, pR 1051 94 mahAvIra caritra, guNacandra, saptama prastAva, vahI, pR. 3651 95 cauppannamahApurisacariyaM, A zIlAMka, prAkRta grantha pariSad, vArANasI, san 1961, pR 299-3031 96 tao NaM samaNaM bhagavaM mahAvIra uppaNNaNANa saNa dhare appANe ca logaM ca
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya abhisamekkha puvva devANa dhammamAikkhati tao pacchA maNussANaM, AcArAMga 3, 15,411 97 dRSTavya - bauddha sAhitya kA lakAvatAra sUtra / * 98 dIghanikAya, sAmaJJaphalasutta, pR 16-22, hindI anuvAda | 99 bhAgavata purANa 10, 2, 401 100 ka samavAyAMga, abhayadevavRtti, vahI, sUtra 147, pR. 129-321 kha naMdIsUtra, devavAcaka, malayagiri vRtti, Agamodaya samiti, sana 1924, sUtra 57,. 235-541 101 samavAyAMga, abhayadevavRtti, vahI, pR 421 102 kalpasUtra, bhadrabAhu, samayasudaragaNivRtti, prakA zrI jinadattasUri pustakoddhAra phaNDa, sUrata, san 1939, pR 211-141 103 AvazyakacUrNi bhAga 1-2, rtlaam| , 104 Avazyaka niryukti, 3691 105 AvazyakavRtti, malayagiri, bhAga- III, Agamodaya samiti, san 1916, pR 596-6011 106 caupannamahApurisa cariyaM, A. zIlAMka (sampUrNa) / 107 triSaSTiralAkApurUSa cAritra (sampUrNa) / 108 Agama Aura Tripitaka Eka Anuslana, Muni Shri Nagarajajl, Today and Tomarrow's Printers and Publishers, Delhi, 1986, Volume I, Page-79 109 aneka vidvAna ise vIra nirvANa 960 kI racanA mAnate hai parantu vaha zAstra lekhana kA samaya hai, racanA kA nhii| 110 madhyakAlIna bhAratIya saMskRti, zrI gaurIcaMda hIrAcaMda ojhA, san 1951, pR 131 111 bhagavatI sUtra, prathamo vibhAga., abhayadevasUrivRtti, 5, 9, sUtra 227, patrAka 2481 112 majjhimanikAya 56, aMguttara nikAya / 113 sUtrakRtAMga cUrNi, jinadAsagaNi, zrI RSabhadevajI kezarImala jI zvetAmbara sasthA, san 1941, pR117-1861 114 ka aupapAtika, abhayadeva vRtti, Agamodaya samiti, sana 1916, patrAka 9-221 kha vizva itihAsa kI jhalaka, javAharalAla neharU, prakA. sastA sAhitya maNDala prakAzana, dillI, dvi sa. 1952, pR. 351 * 115 uttarAdhyayana, zAntyAcArya, vRhadvRtti, prakA devacanda lAlabhAI, san 1917, patrAka 4731 *
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 277 116 uttarAdhyayana, nemicaMda, divyadarzana TrasTa, bambaI, 20, 34, pR 179-80 / 117 dIghanikAya 3, 11, pR 312-131 118 tiloyapaNNatti, yati vRSabhAcArya viracita, sampA AdinAtha upAdhyAya, hIrAlAla jaina, prathama bhAga, zolApurIyo jaina saskRti sarakSaka saMgha, san 1943, 4, 54, pR 2091 119 praznavyAkaraNavRtti, abhayadevasUri, prakA Agamodaya samiti, san 1919, pR991 120 zramaNa bhagavAn mahAvIra, kalyANa vijaya jI, pR.741 121 zreNika cAritra ke anusAra, zreNika rAjA kI mAtA kA nAma kalAvatI thaa| 122 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 116-181 123 sulasA cAritra, jayatilakasUri viracita, sarga 2-3, zrI jaina vidyAzAlA, ahamadAbAda, san 18991 124 ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI pR 121-231 kha zrI mahAvIra kathA, sampA gopAladAsa jIvAbhAI paTela, pR. 232-36 / _____125 ka yahA varNana triSaSTizlAkApurUSacAritra ke anusAra hai lekina zreNika cAritra evaM jaina kathA mAlA bhAga 37 me naMdIgrAma kA varNana hai, ataeva vahI se dRSTavya hai| kha. mahAvIra kathA, vahI, pR 236-391 126 zreNika rAsa evaM zreNika bimbisAra me bharata citrakAra kA ullekha hai tathA sujyeSThA ke sthAna para cellanA kA citra banAyA, aisA ullekha milatA hai| jaina kathAmAlA, yuvA zrI madhukara muni, bhAga 7, pR 47 / 127 jaina kathAmAlA, yuvA zrI madhukara muni, prakA munizrI hajArImala smRti prakAzana, byAvara, dvi saM. 1986, saptama bhAga, pR. 48 / dRSTavya * jaina dharma kA maulika itihAsa, bhAga-2, pR. 2561 128 ka. mahAvIra kathA, vahI, pR 2391 kha jaina kathA, bhAga 37, upA zrI puSkara muni, tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura, pR.78-931 129 ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI pR. 130-3 / kha jaina kathA, 37, vahI, pR93-951 130 ka sulasAcAritra, vahI, sarga 3, pR 731 kha. bhagavAn mahAvIra, lekhaka-kAmatA prasAda, prakA mUlacaMda kizanalAla kApar3iyA, sUrata, pra sa vIra savat 2450, pR 1421 131 ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 1311
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya kha sulasAcAritra, vahI sarga 51 132 nirayAvalikA, prathama varga, prathama adhyayana, candrasUri viracita vRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1922, patrAka 9-121 133 jJAtAdharmakathAMga, abhayadeva vRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1919, patrAMka 12-381 134 vahI, patrAMka 381 135 meghakumAra, pa. choTelAla yati, prakA jIvana kAryAlaya, ajamera, san 1934, pR. 241 136 jambUdvIpa prajJapti, dvitIya vakSaskAra, zrI zAMticandra vRti, prakA Agamodaya samiti, san 1920, pR. 136-371 137.jaina dharma kA itihAsa, lekhaka muni suzIla kumAra, a. bhA. zve sthAnakavAsI jaina kAnphrensa bhavana, dillI, san 1958, pR. 194-951 138 ka. uttarAdhyayana, bhAvavijayajI, prakA. zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, san 1918, pR. 410-111 kha uttarAdhyayana (kAvyamaya) muni vIrendra, prakA zrI a bhA sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera, adhyayana-201 139 ka dazavaikAlika,TIkA upA zrI AtmArAma jI ma sA ,sampA amaramunijI, prakA zrI jvAlAprasAda mANakacaMda jaina, mahendragar3ha, saM 1989, patrAMka 8081 kha dazavaikAlika sAvacUri, AcArya zrI hastImala jI mahArAja, prakA rAva bahAdura motIlAla bAlamukunda muthA, satArA, pra.saM. pR. 2541 ga. uttarAdhyayana, bhAvavijayajI, vahI, patrAMka 411 / 140 ka. haribhadrIya Avazyaka, vandanAdhyayana, patrAMka 5181 kha. pravacanasAroddhAra, pUrvabhAga, A zrI nemicaMdajI, prakA devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, gAthA-103-1231 ga jaina siddhAnta bola saMgraha, zrI bhairodAna seThiyA, prakA seThiyA jaina pAramArthika saMsthA, pra.saM vi saM 1997, pR. 357-3631 141 ka. uttarAdhyana, zAntyAcArya, vahI, patrAMka 466-81, san 19171 kha uttarAdhyayana, nemicanda jI, prakA divyadarzana TrasTa, mumbaI, pR. 178-821 142 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI 10,6,81 143 bhAratIya itihAsaH eka dRSTi,DaoN kAzIprasAda jAyasavAla, pR 621 144. bhAratIya itihAsaH eka dRSTi, DaoN jyotiprasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, pR. 651
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 279 145 jaina dharma kA maulika itihAsa, A. zrI hastImala jI ma. sA, bhAga-2, pR 2561 146 jaina kathA mAlA, bhAga-7-8, lekhaka yuvA madhukara munijI, pR. 9-101 147 vahI, pR 10 / 148 dazAzrutaskandhasUtra, TIkA zrI ghAsIlAla jI mahArAja, prakA. a. bhA. zve. sthA jaina zAstroddhAra samiti, rAjakoTa, dvi sa san 1960, pR. 332-3651 149 jJAtAdharmakathAMga, abhayadevavRtti, prakA, Agamodaya samiti, san 1919, patrAka 461 indrAdi mahotsavo ke lie draSTavya grantha / indramahotsava - ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, parva 1, sarga 6, zloka 214-151 kha. vAsudevahiNDI, pR. 184 / ga. nizIthacUrNi, patrAMka 1174 / Ga skanda mahotsava ka. vRhatkalpa, bhAga-4, gAthA 3465, pR9671 kha. AvazyakacUrNi, pUrva bhAga, jinadAsa mahattara, prakA. zrI RSabhadevajI, kezarImala jI saMsthA, ratalAma, san 1928, patrAMka 3151 rUdramaha * vRhatkalpa laghubhASya, prakA. zrI jaina AtmAnaMda sabhA, san 1938, bhAga-5, zloka 5153, pR 13711 Avazyaka cUrNi, pUrvArddha, patra 3151 ka. nizIthacUrNi, patrAka 2361 kha. vyavahAra bhASya, bhAga 7, saptama uddezaka, prakA. vakIla kezavalAla, premacaMda, ahamadAbAda, gAthA 3131 mukundamaha : Avazyaka cUrNi, pUrvArddha, patrAMka 293-941 zivamaha : - ka vRhatkalpasUtra (laghubhASya), saTIka, bhAga-1, vahI, pR 253 kI pAda TippaNI / kha vRhatkalpasUtra (laghubhASya), paMcama vibhAga, zloka 5928, pR 15631 vesamaNamaha : jIvAjIvAbhigama, tRtIyapratipatti, malayagirivRtti, patrAMka 281 / nAgamaha. -- vAsudeva hiNDI, pR. 304-51 T
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya triSaSTizlAkApurUSacAritra, parva-2, sarga 5-71 yakSamaha - jakkhapisAya mahoraga gaMghavvA sAma kiMnarA niilaa| rakkhasa kipurUsA vi ya, dhavalA, bhUyA puNo kaalaa|| candrasUri praNIta saMgrahaNI gAthA 39, pR. 109 / bhUtamaha : uttarAdhyayana 36/2051 150 vyAkhyAprajJapti, zataka 14, 8, abhayadevavRtti, prakA Agamodaya samiti, san 1919, patrAMka 654-551 151 jambadvIpaprajJapti, prathama vakSaskAra, pUrva bhAga, prakA devacandalAlabhAI jaina purattakoddhAra samiti, san 1920, pR. 741 152 ka zrutvA tAM dezanA, bhartu samyaktva shrennikongmyt| zrAvakadharma tvabhayakumArAdyA prpedire|| triSaSTizlAkApurUSacAritra 10,6,3761 kha jaina kathAmAlA, bhAga 7-8, vahI pRSTha 1691 vizeSa vivaraNa hetu dRSTavya :- Agama aura tripiTaka eka anuzIlana, pR 310-181 153.ka dazAzrutaskandha mUlaniyukticUrNi, zrImaNivijayajI granthamAlA, bhAvanagara, vi sa 2011, patrAMka 881 kha paJcAzaka, haribhadrasUri, abhayadevavRtti, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvapura, san 1912, patrAka 247-491 154.ka. zrIdazAzrutaskandha, zrI ghAsIlAlajI ma sA , vahI, pR. 366-4481 kha. mAnava adhikAra saMhitA (yA zAMta sudhAnidhi), mudraka-yuniyana priTiMga presa kampanI limiTeDa, ahamadAbAda, sana 1698, pR 201 155. samavAyAga, abhayadevavRtti, Agamodaya samiti, san 1918, patrAMka 158-591 156 ka. jJAtAdharmakathAMga, abhayadevasUri, patrAMka 97-591 kha. jinAgama kathA sagraha, sampA becaradAsa dozI, jaina sAhitya prakAzana, TrasTa, ahamadAbAda, dvi.saM. 1940, pR 35-38 / ga bhagavAn mahAvIra, virATa, pR 561 gha. jaina dharma kA itihAsa, muni suzIla kumAra, prakA. samyakjJAna maMdira, kalakattA, saMvat 2016, pR. 731 157. bhagavAn mahAvIra kA AdhyAtmika hita bodha eva hita zikSAeM Adi kA sakalana, saMkalanakartA-Anandamala coraDiyA, ajamera, prasa. 1974, pR 40-411
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 281 158 saMgIta zrI meghakumAra, candanamuni jI, jaina pustaka prakAzana samiti, gIdar3a bAhamaNDI paMjAba, pra.saM. 2029, pR. 461 159 ka jJAtadharmakathAga, vahI, patrAMka 60-71 / kha saddharmamaNDana, anukampAdhikAra, A zrI javAhara, prakA. zrI a bhA sA jaina saMgha, bIkAnera, dvi saM., san 1966 / anukampA vicAra, DhAla pahalI, prakA dhannomala kapUracaMda jauharI, dillI, vi sa. 1989 / 160 ka. AvazyakacUrNi, pUrvArddha, patra 5591 kha AvazyakacUrNi, uttarArddha, patra 1711 ga triSaSTizlAkApurUSacAritra, 10,6,408-4391 gha. catura mahAvIra, lekhaka-svAmI satyabhakta, prakA satyAzrama vardhA itihAsa, saMvata, 1944, 133-421 Da haribhadrIya AvazyakavRtti, pUrvArddha patrAMka 430-311 161 vRhatkalpasUtra, uddezaka 3, dRSTavya-nizItha sUtra, uddezaka-161 162 vRhatkalpasUtra uddezaka-31 163 dazavekAlika cUrNi, jinadAsa mahattara, zrI RSabhadevajI kezarImala jI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1933, pR 1121 164 ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 142-441 kha jaina kathAmAlA, yuvA zrI madhukaramuni, aSTamabhAga, vahI, pR.1101 ga. jaina kathAe, bhAga-37, pR 188-951 165 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 145-491 166 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 1501 167 ka. vahI, pR 225-261 kha zramaNa mahAvIra, AcArya mahAprajJa, jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanU, san 2003, pR 237-421 168 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 226-31 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 : apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya saMdarbha 1 ka. AcArAMga, dvitIyazruta skandha, A. zIlAMkA, adhyayana 151 kha. kalpasUtra, devendramunijI, sUtra - 7, pR. 431 ga AvazyakacUrNi, pUrvArddha, patrAka 2361 anuttarajJAnacaryA kA dvitIya varSa 2. bhagavatIsUtra, dvitIyo vibhAga, abhayadevasUri, patrAMka 4561 3. ka. vyAkhyAprajJapti, abhayadeva sUri, prakA. hIrAlAla hasarAja jaina bhAskarodaya presa, jAmanagara patrAMka 243, zataka 2 uddezaka 51 kha. zrI bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevavRtti, prakA. Agamodaya samiti, bambaI, san 1919, 9, 33, patrAka 4571 zrIrAma uvAca, A. zrI rAmalAla jI ma.sA., prakA. zrI a. bhA. jaina saMgha, bIkAnera, bhAga-7, pra. saM. 2006, pR. 1171 ga. 4. bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayedavasUri, vahI patrAka 4601 5. ka. bhagavatIsUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevasUri, vahI, patrAMka 460-611 kha. mahAvIra - caritra, A. guNacaMda, aSTama prastAva, vahI, pR. 380-821 ga. triSasTiralAkApurUrAcAritra, vahI, pR 163-641 ka. sthAnAMga, abhayadevasUri, uttarArddha, zrI Agamodaya samiti, san 1918, patrAMka 4101 kha. uttarAdhyayana, zAntyAcArya, vahI, patrAMka 531 ga. uttarAdhyayana, nemicaMdavRtti, pR. 69 1 gha. idaiva bharatakSetre kuNDalapuraM nAma nagaram / tatra bhagavata* zrI mahAvIrasya bhAgineyo jamAlinAma rAjaputra AsIt / vizeSAvazyakabhASya, patra 9351 Da. kuNDapura nagaraM, tattha jamAli sAmissa bhAiNijjo / Avazyaka hAribhadrIya, patrAka 3121 7. ka. tasya bhAryA zrI ma mahAvIrasya duhitA / 8. ka ka kha sAdhumArgI vizeSAvazyakabhASya. saTIka, pR. 9351 kha. tasya bhajyA sAhimaNo dhUo / uttarAdhyayana, nemicaMda 691 bhagavatI sUtra, abhayadevavRtti, vahI, patrAMka 4711 zrI AcArAga sUtrama, zIlAkAcArya, harSa puSpAmRta jaina grantha mAlA, gujarAta,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 283 san 1978, prathama vibhAga, prathama adhyyn| ga dazavaikAlika cUrNi, jinadAsa, sana, 19331 gha. AcArAMga cUrNi, jinadAsa, zrI RSabhadevajI kezarImala jI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma, san 1941, prathama uddezaka pR. 165-2051 zrI piNDaniyukti, bhASyakAra-bhadrabAhu, malayagirivRtti, devacaMdalAla bhAI, san 1918, patrAMka 32-401 ca ogha niyukti, zrIbhadrabAhu svAmI, devacandalAlabhAI, san 1974, patrAMka 262-701 cha. jItakalpa sUtra, jinabhadragaNi, prakA giradharalAla pArakha, ahamadAbAda, vi. saM. 1994, gAthA 351 9. bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevasUri, patrAMka 4751 10. ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 164-651 kha mahAvIracAritra, A. guNacandra, aSTama prastAva, vahI, pR. 3911 11. bhagavatI sUtra, abhayadevavRtti, dvitIya vibhAga, patrAka 461,9,331 12. ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 1641 kha. mahAvIra cAritra, A. guNacandra, vahI, pR. 3841 13. triSaSTizlAkApurUSacAritra, pR. 164) 14. mahAvIracAritra, A. guNacandra, pR. 391 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttara jJAnacaryA kA tRtIya varSa saMdarbha 1. ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR| kha zrI mahAvIra kathA, vahI, pR. 280-821 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, sarga 8, pR 171-731 zrI bhagavatIsUtra, dvitIyo vibhAga, abhayadevavRtti, vahI, patrAMka 5581 udayana ko vipAkasUtra meM himAcala kI taraha mahAna pratApI rAjA batalAyA hai| vipAkasUtra, 1,5 / 5. bhagavatIsUtra, dvitIya vibhAga, abhayadevasUri, vahI, patrAMka 558-61 / 6. mahAvIra kathA, vahI, pR 2851 ka. vahI, pR 2851 kha zramaNabhagavAn mahAvIra, zrI kalyANa vijayajI, pR 851 ga antagar3a anuttarovavAiyadasAo, pR.34 (ena pI vaidya dvArA sampAdita) uddhRta bhagavAn mahAvIra eka anuzIlana, A. devendra muni, vahI, pRSTha 4351 8 tIrthakara mahAvIra, lekhaka-madhukara muni, pR. 169, vhii| 9. zrI upAsaka dazAGasUtra, A zrI AtmArAma jI ma.sA., pra.sa 1964, prakA A zrI AtmArAma jaina prakAzana samiti, ludhiyAnA, pR 91 10. ka. upAsakadazAMga, yuvA zrI mizrImala jI mahArAja, prakA zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, sana 1980, pR. 5-25, prathama adhyyn| kha draSTavya :- vaizAlI ke rAjakumAra tIrthakara vardhamAna mahAvIra, DaoN. nemicaMda jaina, prakA zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura, pra.sa 1972, pR 2161 11. ka upAsakadazAMga, abhayadevavRtti, patrAMka 10-121 kha gRhasthadharma bhAga 1,2,A zrI javAhara,zrI javAhara sAhitya prakAzana samiti, bhiinaasr| 12. upAsakadazAMga, abhayadevavRtti, patrAMka 13 / 13. vahI, patrAMka 131 14. ka jiNadhammo, 681-861 kha upAsakadazAka, abhayadevavRtti, patrAMka 17-221 15 jiNadhammo, vahI pR. 621-241 12_16. upAsakadazAga zrI ghAsIlAla jI, prathama adhyyn|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 285 17 upAsakadazAga, zrI AtmArAmajI ma.sA., vahI, pR. 571 18 ka jiNadhammo, vahI, pR. 650-62 / kha upAsakadazAga, abhayadevavRtti, patrAka 33-34 / 19 ka upAsakadazAga, abhayadevavRtti, patrAka 35-421 kha pravacanasAroddhAra, saMskRta vyAkhyA, zrI nemicaMda jI, prathama bhAga, devacadalAla bhAI jaina pustakoddhAra, patrAMka-76-761 20 upAsakadazAga, A zrI AtmArAma jI ma sA , pR 68-87, dRSTavya-dharma aura dharmanAyaka, A zrI javAhara,tRsa vi saM 2041, 176-781 21 upAsakadazAga, abhayadevavRtti, patrAMka 63-641 22 upAsakadazAMga, A zrI AtmArAmajI, pR. 87-103 / 23. zramaNa bhagavAn mahAvIra, kalyANa vijayajI, pR851 24 ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 231-321 kha jainA kathAe~, bhAga 38, pR. 83-851 25 dhannAzAlibhadra caupAI, ramaNalAla zAha, prakA. ramaNalAla zAha, bambaI, pra.saM. 1983, pR. 152-541 26. ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 234-351 kha. jaina kathAe~, bhAga-38, upA. puSkara muni, vahI, pR. 96 / 27. dhannA zAlibhadra caupAI, vahI, pR 154-551 28. jaina kathAe~ bhAga-1, upAdhyAya puSkara munijI, prakA tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura, dvisa san 1990, pR 1-701 ka zAlibhadracAritra, A zrI javAhara, prakA javAhara samiti, bhInAsara, ca saM 2036, pR. 63-1031 kha triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 218 / 30 ka jaina kathAe~, bhAga-1, vahI, pR. 74 / kha dhanya zAlibhadra mahAkAvyam, pUrNabhadragaNi viracitA prakA zrI jinadatta sUri prAcIna pustakoddhAra, sUrata, vi sa 1991, tRtIya srg| 31 zAlibhrada cAritra, A zrI javAhara, vahI, pR 120-291 32. ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 235-401 kha jaina kathAe~, bhAga 41, pR 142-521 ga. dhammapada, atttthkthaa| 33. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 2401 34. ka triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 2411 kha jaina kathAe~, bhAga-38, pR 99-1221
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . 286 : apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya anuttara jJAnacaryA kA caturtha varSa saMdarbha bhagavAn mahAvIra eka anuzIlana, A. zrI devendra muni jI, prakA. zrI tAraka gurU jaina granthAlaya, udayapura, san 1974, pR. 439-421 zrI bhagavatI avacUri, zrI devacaMdalAla bhAI, pra.saM. 1974, patrAMka 761 ka vahI, zrI bhagavatI avacUri pRSTha 761 kha bhagavatIsUtra, abhayadevavRtti, prathamovibhAga, patrAMka 4991 ka bhagavatI, abhayadevasUri, prathama vibhAga, vahI, patrAMka 4991 kha pravacana sAroddhAra, bhAga-2, le nemicaMdasUri, zrImatI harakoracaturbhuja, pAlItaNA, san 1922, patrAMka-437-38, dvAra 1541 ga jIvasamAsa prakaraNa, malladhArI hemacandrasUri, Agamodaya samiti, san-1927, patrAMka 94-1091 5. ka. vahI, patrAMka 202-051 kha zrI anuyogadvArANi, malladhArI hemacandra sUri, prakA. Agamodaya samiti, bambaI,san 1924,patrAMka 160-631 jaina kathAmAlA, yuvA zrI madhukara muni, bhAga-13, dvi.saM. 1988, pR. 341 7. ka upadeza mAlA, saTIka, gAthA 20, patra 2561 kha bharatezvara bAhubalI vRtti, bhAga-1, patra 1071 ga. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR.3181 8. zAlibhadracAritra, A.zrI javAhara, vahI, pR. 1401 9. dhanyazAlibhadra mahAkAvyam, vahI, sarga 4, patrAMka 55-561 -10. zAlibhadra cAritra, A. zrI javAhara, vahI, pR. 201 11. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, sarga 10, pR. 2191 12. zAlibhadracAritra, vahI, pR. 2101 13. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR 2201 ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 2201 kha zAlibhadracAritra, vahI, pR. 2441 ka. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 2201 kha dhanyazAlibhadra mahAkAvya,sarga-41 16. jaina kathAe~, bhAga-1, pR.741 17. vahI, pR. 1351 ... 18 triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 2221
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthakara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 287 anuttara jJAnacaryA kA paMcama varSa saMdarbha 1. ka. vipAkasUtra, abhayadevasUri, prakA zrI siddha kSetrastha-mohana vijaya, jaina pustakAlaya, pAchiyApurA, vi sa. 1976, patrAMka 115 / kha pravajyA ke vistRta vizleSaNa hetu dRSTavya : paJyavastuka, lekhaka haribhadra sUri, prakA devacandra lAlabhAI, san 1927, patrAMka 1-181 upAsagadazAMga, abhayadevavRtti, patrAMka 92-941 gha. upAsagadazAMga, A zrI AtmArAma jI ma.sA.,pR 1611 Ga tIrthaMkara mahAvIra, yuvA zrI madhukara munijI, pR. 174-751 ka. pannavaNAsUtta stoka maMjUSA, bhAga-1, prakA agaracada bhairodAna seThiyA, bIkAnera, tR saM. 2007, patra 121 kha. bauddha sAhitya jAtaka (jAtaka hindI anuvAda, bhAga-4, pR 139) divyAvadAna, pR 544, mahAvastu (jausa anudita) bhAga-3, pR 204, me sindhu sauvIra rAjadhAnI 'serUvA' (rUkha) batalAI hai| 3. bhagavatI, dvitIya bhAga, abhayedavavRtti, 13, 6, vahI, patrAMka 618 / 4. ka. uttarAdhyayana, bhAvavijayagaNi, patrAMka 3811 kha AvazyakacUrNi, utarArddha, patrAMka 1641 ka prabhAvatI devI samaNovAsiyA, Ava cUrNi patrAMka 3991 kha. uttarAdhyayana, nemicandra vRtti, patrAMka 253 / ga uttarAdhyayana, bhAva vijayajI vRtti, 18,5, patrAka 3801 6. uddAyaNa rAyA tAvasa bhatto, Avazyaka cUrNi, patrAMka 3991 7 uttarAdhyayana, bhAvavijayajI vRtti, 18, 84,383 / 8. triSaSTizlAkApurUSacAritra, vahI, pR. 2511 9. prazna vyAkaraNa, caturtha adharmadvAra, abhayadevavRtti, Agamodaya samiti, bambaI 1819, patrAMka 89-901 ___10 ka preraNA kI divya rekhAe~, AcArya zrI nAneza, prakA. zrI a bhA sAdhumArgI jaina sagha, bIkAnera, san 19791 kha praznavyAkaraNa, yuvA zrI madhukara munijI, Agama prakAzana samiti, byAvara, dvi.sa. 1993, pR 278-79 / ga praznavyAkaraNa, abhayadevavRtti, patrAka 89-901
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazcima tIrthaMkara mahAvIra, bhAga-dvitIya : 288 11. ka bhagavAn mahAvIra eka anuzIlana, vahI, pR. 4501 kha. Agama Aura Tripitaka Eka Anuselana, Muni Shri Nagarajaji, Volume I, Page-311 12. vRhatkalpalaghubhASya, bhadrabAhuvRtti, bhASyakAra saMghadAsagaNi, dvitIya-vibhAga, prathama uddezaka, bhAga - 2, gAthA 997-99, pR. 314-15, prakA, zrI jaina AtmAnada sabhA, bhAvanagara, san 19361 13. Agama Aura Tripitaka. Eka Anuselana, Volume I, Page-311 14, mahAvIra cAritra, A. guNacanda, aSTamaprastAva, pR 4351 15. mahAvIra cAritra, A. guNacanda, aSTamaprastAva, vahI, pR. 4351 16. bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadeva sUri, patrAMka 6201 17. bhagavatI sUtra, dvitIya vibhAga, abhayadeva sUri, vahI, patrAMka 6201 18. triSaSTizlAkApurUSacAritra, pR. 262-63, sarga-121 1 1
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauddasarayaNa-14 ratna. COM kAgaNI / senApati cakra Multillhi FMANANNEMitra %3 AdhAra-arddhamAgadhI zabda koSa GOG
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ . AR . .... %ER Ta.. darpaNa mastyajugala zravatsa J - - Jai - tward madamaste bhadrAsana saMpuTa svastika , - - aTThamaMgala-ATha maMgalika AdhAra-arddhamAgadhIzabda koSa .
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- .. aTTamagala-ATha maMgalika rAdhA-pAgaran ghIrAsaNa hakkuDuya AsaNa godohiyA AsaNa AdhAra-arddhamAgadhIzabda kopa daDAyata AsaNa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sthanAra Adi 50 nagara gaganavallabha Adi 50nagara caur3AI 12 yojana tamistra va khaNDaprapAta guphA randutinene Abhiyogika zreNiyA~ dakSiNArtha bharata Adi nI kUTa / lavAI 50 yojana 88 U~cAI 8 yojana .
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ " pa d't' 5. AvaliyA paviTTha - AvalikAbaMdha vimAna bhadrAsana vA 1-M u OF i 10. 00 a pU AdhAra-vRhatsagrahaNI AdhAra - arddhamAgadhI zabdakoSa
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ daravAjA vedikA ve kAgarAvAlA ko gola vimAna kAgarAvAlA koTa triNa pokhahu vimAna 4daravAjA kAmarAvAlA koTa 1 vimAna se 1daravAjA 3daravAjA daravAjA FIPN412 - ::3 vaidikA vimANa-vimAna u AKTATUETO A.la RUS saXIN.AN. EN AvalikAbadha vi. : .. MER .. 4 SO HOME AdhAra-vRhatsagrahaNI ' vimAna arthAt vaimAnika devatAo ke nivAsa sthAna .- ve nivAsa sthAna do taraha se rahe hue hai / eka puSpAvakIrNa hai (jo vikhare hue phulo ke AkAra meM hai) aura dUsare Avalika arthAt paMktibaddha hai, , paktivaddha vimAnA kI AkRti tIna prakAra kI hotI hai- 1 gola, 2. trikoNa, 3 catupakoNa hai| gola ma eka daravAjA, trikoNa meM tIna daravAje aura catuSakANa meM cAra daravAje hai- gola vimAna ma cArA tarapha kaMgure vAlA kATa hai| trikoNa vimAna ka do tarapha koTa aura eka tarapha vevaDA (padmavata vedikA) hai, catuSakANa vimAna ke cArA tarapha vedikA hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDaka vana ( vRtta vaitADhya la cau U~ 1000 yojana upari tana kADa 36000 yojana OM sarvathA jambUnava maya X . saumanasa re Lates . . madhyama kADa 63000 yojana UcA 4 prakAra kA hai aka ratna maya sphaTika maya svarNa maya rajata maya LT5 nandana vana bhadrasAla vana adhastana kAI 1000 yojana jamIna meM gaharA, 4 prakAra pRthvI (mRttikA rUpa), upala-pASaNa rUpa, vajra-hIra-kamaye, zarkarA-kaDakararUpa
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ trikoNa -O bartula coravUThA vaimAnika nikAya kA pratara 1 (vaimAnika nikAya kA AvalikA-zreNibaddha tathA puSpAvakIrNa vimAna yukta pratara) AdhAra - vRhatsagrahaNI pamyopana kAla mApavAna - - yojana - - palyopama mApane kA dhanavRttapalya AdhAra - vRhatsagrahaNI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
_