Book Title: Shadavashyaka Banav Bodh Vrutti
Author(s): Prabodh Bechardas Pandit
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003394/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिंघी जैनशास्त्र शिक्षा पीठ सिंघी जैन ग्रन्थमाला- ग्रन्थांक ७१ प्रधान संपादक : आचार्य जिनविजय मुनि श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत षडावश्यकबालावबोधवृत्ति चतुर्दशशतकगुजरातीभाषायाः विशेषाध्ययनम् एवं उपयुक्तशब्दसूचीसमन्वितम् : ग्रन्थसंपादक : प्रबोध बेचरदास पंडित, एम.ए.,पीएच.डी. (लंडन) प्राध्यापक, दिल्ली विश्वविद्यालय भारतीय भारतीय विद्या भवन क. मा. मुन्शी मार्ग, बम्बई ४००००७ वि. सं. २०३२] [ई. सन १९७६ ernational , Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्वर्गवासी साधुचरित श्रीमान् डालचन्दजी सिंघी a BHACINE ssessment REEN 8 । A बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी के पुण्यश्लोक पिता जन्म : वि. सं. १९२१, मार्ग. वदि ६ स्वर्गवास : वि. सं. १९८४, पोष सुदि६) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दानशील - साहित्यरसिक - संस्कृतिप्रिय स्व० बाबू श्री बहादुर सिंहजी सिंघी अजीमगंज-कलकत्ता जन्म : २८-६-१८८५/ [मृत्यु : ७-७-१९४४ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGHĨ JAIN SĀSTRA SIKSĀPĪTHA SINGHI JAIN SERIES-LXXI GEN. ED.-ACHARYA JINA VIJAYA MUNI A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE IN THE 14TH CENTURY WITH SPECIAL REFERENCE TO A CRITICAL EDITION OF SADĀVAŠYAKABĀLĀVABODHAVRTTI OF TARUNAPRABHA BY PRABODH BECHARDAS PANDIT, M.A., Ph.D. (London) Professor of Linguistics, Delhi University, Delhi 1976 BHARATIYA VIDYA BHAVAN KULAPATI K. M. MUNSHI MARG BOMBAY 400007 BHARATIYA. M. Ma s Mano Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ All Rights Reserved First Edition 1976 PRINTED IN INDIA By Nirnaya Sagar Press, Bombay, Arya Bhushan Press, Poona, and Associated Advertisers and Printers, Bombay, and Published by S. Ramakrishnan Executive Secretary, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay-400 007. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ सिंघी जैन ग्रन्थमाला- ग्रन्थांक ७१ प्रधान संपादक : आचार्य जिनविजय मुनि श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत षडावश्यकबालावबोधवृत्ति चतुर्दशशतकगुजरातीभाषायाः विशेषाध्ययनम् एवं उपयुक्तशब्दसूचीसमन्वितम् ग्रन्थसंपादक प्रबोध बेचरदास पंडित, एम.ए.,पीएच.डी. (लंडन) प्राध्यापक, दिल्ली विश्वविद्यालय YA भारतीय विद्या भवन क. मा. मुन्शी मार्ग, बम्बई ४००००७ वि. सं. २०३२] [ई. सन १९७६ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Contents Publishers' Note General Editor's Foreword General Editor's Introduction Editor's Preface Abbreviations A Study of the Gujarati Language in the 14th Century THE TEXT THE INDEX : : vi vii ix 1 2 3-38 1-233 1-62 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ययोः पदाम्भोजनिषेवणेन विद्याऽऽनवद्याऽऽपि मया सुखेन । ताभ्यां पितृभ्यां प्रणतेन मूर्ना कृतिर्मयैषाऽlत आदरेण ॥ -प्रबोध Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PUBLISHERS' NOTE The publication of this book in the Bhavan's Singhi Jain Series had been the most ardent desire of the learned author, Dr. Prabodh Pandit, since the day he handed over the manuscripts thereof to the General Editor of the Series. But as the respected General Editor has observed in his Foreword, the publication of the work has been unusually delayed due to a series of fortuitous circumstances. It is a matter of deep regret to us that Dr. Prabodh Pandit could not live to see the fulfilment of his cherished desire as he passed away on 28th November 1975. He had no illness as such and his sudden demise at the age of 52 has snatched away a great scholar of linguistics from our midst. It is, therefore, with a profound sense of sorrow that we are releasing this comprehensive research publication as a posthumous one. Though Dr. Pandit is bodily not with us today, he will continue to live with us and with posterity through this great work, his akshara-deha. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITOR'S FOREWORD during the ary and histauscripts; I have great pleasure in presenting to the scholars in Indian Linguistics Professor P. B. Pandit's "A Study of the Gujarati Language in the 14th Century-with a critical edition of the Sadāvaśyaka-bālāvabodhavịtti of Taruņaprabha" which is published as 71st volume of the Singhi Jain Series. It is not an insignificant coincidence that my own early research work began with the search for Old Gujarati manuscripts; the vast number of manuscripts in which the literary and historical traditions of Gujarat have been preserved during the last one thousand years have attracted many scholars; I edited a collection of source material for the history of Gujarati Language, Prācīna-Gujarati-Gadya-Sandarbha, in 1930, in the research series of the Gujarāta-Purātattva-Mandira of Gujarāta Vidyāpīth. I had selected a number of prose writings of the 13-16 centuries; besides other samples of early Gujarati texts, I had also selected, for this edition, a number of narratives from a manuscript of Taruņaprabha's Şadāvaśyaka-bālāvabodhavịtti. It is gratifying to see that now Professor P. B. Pandit has brought out the complete text of Taruņaprabha's work, together with a linguistic study and a comprehensive etymological word-index. Professor Pandit has used four manuscripts for the critical edition; Taruņaprabha composed the text in the year 1411 V.S.; one of the dated manuscripts used by Professor Pandit belongs to the year 1412 V.S.; the text thus made available to us is, therefore, fairly reliable. It may, however, be noted that Taruņaprabha's text must have been quite a popular work during his time and a number of manuscripts must have been copied by his pupils, probably at the time of Taruņaprabha's writing; a diligent search of the various manuscript collections will show many more manuscripts of this work; a comprehensive study of this text material will provide useful data not only for textual criticism but also for dialectal variations in early Gujarati. The printing and publication of this work has been unusually delayed. I received the press copy for the work in 1956, and I decided that the printing should be done at the Nirnayasagara Press; the progress of printing at the Nirnayasagara Press was so slow that after a few formes of the text and index were printed we decided to withdraw the work from the Nirnayasagara Press in 1965 and requested the Āryabhūşaņa Press of Poona to undertake the work; it took six more years for the Aryabhūşaņa Press to complete the printing. I may add a personal note to this Foreword. Professor P.B. Pandit's father, Pandit Bechardas Doshi and I were colleagues in the Gujarāta Vidyāpītha; both of us have worked together in the same field of research for many years; Pandit Bechardas's work has also been published earlier in the Singhi Jain Series. Now, with the publication of his son's work, I think we are symbolically handing over the tradition of learning and scholarship to the new generation. My best wishes to those who carry forward this tradition. 7-7-1973 MUNI JINAVIJAYA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आचार्य मुनिश्री जिनविजयजी जन्म : २७-१-१८८८ अवसान : ३-६-१९७६ डॉ० प्रबोध बेचरदास पंडित जन्म: २३-६-१९२३ अवसान : २८-११-१९७५ 65 REE Forfattersohansen om www.alinelibrary.org Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Homage Munishri Jinavijayaji A founder-member of the Bhavan, a member of the first Executive Committee of the Bhavan, the first Honorary Director of the Bhavan and General Editor of the Bhavan's Singhi Jain Series from its inception and an outstanding indologist, Acharya Munishri Jinavijayaji breathed his last on Thursday, June 3, 1976, at the venerable age of 88. In his "Poorvashrama" he was known as Kisansinh Vriddhisinh Parmar. He was born in Vikram Samvat 1944 (1888 A.D.) in a Kshatriya family in the village Rupaheli in Mewar. He remained a bachelor throughout his life. He had accepted Shri Sundaravijayaji Gani as his Guru and came to be known as Muni Jinavijaya. Thereafter he dedicated his life to askesis and study. He founded the Rajasthan Puratattva Shodhasamstha, (Rajasthan Archaeological Research Institute), the Bharat Jain Vidyalaya at Pune and a Sarvodaya Ashrama at Chanderia. Under the influence of Mahatma Gandhi, he worked as the Principal of Gujarat Puratattva Mandir in the Gujarat Vidyapeeth. In pre-war years, he had been to Germany for a critical study of the old manuscripts of Prakrit and Apabhramsha and was made an Honorary Member of the German Indological Society. He contributed 22 works in the series of "Grantha and Granthkar” sponsored by Gujarat Vidyasabha, Ahmedabad. Among his many works, Puratattva Samshodhanano Purva Itihas (Early History of Archaeological Research), Adhidhan Deepika (a lexicon of Pali), Prabhandhakosha, Jain Aitihasik Gurjar Kavya Sanchay and Haribhadracharyasya Samaynirnayah are of permanent value. He edited many books under the Singhi Jain Series and the Rajasthan Puratattva Granthamala. He had participated in the famous Dandi March and suffered incarceration for six months. At the invitation of Gurudev Tagore he had also stayed at Shantiniketan and founded there a Jnanapeeth. The University of Bombay had invited him to deliver a series of lectures under the Thakkar Vasanji Madhavji Lecture Series Scheme. In 1963, the Government of India had conferred on him 'Padmashri.' In his death the world of scholars has become poorer and the Bhavan has lost one of its stalwart founders. nd suffered Gurudev Tagihere a Jnana! Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुणप्रभाचार्य रचित षडावश्यकबालावबोधवृत्ति सिंघी जैन ग्रन्थमाला के प्रधान संपादक तथा संचालक मुनि जिनविजयजी द्वारा आलेखित संपादकीय पर्यालोचन प्रस्तुत पर्यालोचन के मुख्य विषय १. प्रस्तुत ग्रन्थ के प्रकाशन का पूर्व इतिहास २. प्रस्तुत बालावबोध की विशिष्ट उपयोगिता और इसके प्रकाशन निमित्त मेरे प्रयत्न ३. शांतिनिकेतन में सिंघी जैन ज्ञानपीठ की स्थापना और सिंघी जैन ग्रन्थमाला का कार्यारंभ ४. ग्रन्थ का संपादन कार्य डॉ. श्री. प्रबोध पंडित को देने का प्रसंग ५. ग्रन्थगत विषय का किंचित परिचय ६. तरूणप्रभाचार्य का विशेष परिचय ७. इस ग्रन्थ का सर्व प्रथम आलेखन करानेवाले धनिक श्रावक बलिराज के वंश का कुछ परिचय ८. प्रस्तुत ग्रन्थ के प्रकाशन में विलंब के कुछ कारण ९. सिंघी जैन ग्रन्थमाला के जीवन का संक्षिप्त सिंहावलोकन १०. संपादक विद्वान के प्रति कृतज्ञताभाव प्रकटन Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तुत ग्रन्थ के प्रकाशन का पूर्व इतिहास चिरकाल की प्रतीक्षा के बाद सिंधी जैन ग्रन्थ-माला का तरुणप्रभाचार्यकृत 'षडावश्यक बालवबोध वृत्ति' नामक यह एक विशिष्ट-ग्रन्थ विद्वानों के हाथ में उपस्थित हो रहा है। इस ग्रन्थ के प्रकाशन का इतिहास मेरे साहित्यिक-जीवन के प्रारंभ काल के जितना पुराना है। सन् १९१९ में पूना में रहते हुए सबसे प्रथम मुझे इस ग्रन्थ का परिचय हुआ। मैं उन दिनों पूना में नूतन स्थापित भाण्डारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिर में राजकीय ग्रन्थ संग्रह का निरीक्षण कर रहा था; प्रो. उटगीकर उस समय उक्त संग्रह के अधीक्षक थे। वे संग्रहगत पुराने ग्रन्थों की सूचियों का निरीक्षण कर रहे थे, तब उन्होंने जैन ग्रन्थों की सूची में 'षडावश्यक वृत्ति' नामक इस ग्रन्थ की बहुत सुन्दर प्राचीन हस्तलिखित प्रति (पांडुलिपि) मेरे सामने लाकर रखी और पूछा कि इस ग्रन्थ का क्या विषय है ? कि इसके पहले मैंने भी इस ग्रन्थ को देखा नहीं था इसलिये प्रो. उटगीकर की जिज्ञासा को पूरी करने के लिये मैंने ग्रन्थ को हाथ में लेकर उसके आदि अन्त के कुछ पन्नों को उलट पुलट किया, तो मुझे मालूम हुआ कि आवश्यक सूत्र पर प्राचीन गुजराती भाषा में सुलिखित, बालजनों को बोध कराने की दृष्टि से लिखा गया, विवरणात्मक बालावबोध वृत्ति अर्थात् व्याख्या है। उस समय मेरे पास उक्त प्राच्य विद्या संशोधन मंदिर के मुख्य पुरस्कर्ता स्व. प्रो. पांडुरंग दामोदर गुणे बैठे हुए थे। डॉ. गुणे फर्गुसन कॉलेज में संस्कृत भाषा एवं तुलनात्मक भाषा विज्ञान के मुख्याध्यापक थे। उन्होंने जर्मनी जाकर डॉ. हर्मन जेकोबी के पास प्राकृत भाषा का विशेष अध्ययन किया था और पीएच. डी. की डिग्री ली थी। प्राकृत तथा अपभ्रंश भाषा में लिखित साहित्य का उस समय तक विद्वानों को विशेष परिचय प्राप्त नहीं हुआ था। मुझे जैन साहित्य एवं जैन ग्रन्थ भंडारों का अच्छा अध्ययन एवं अवलोकन होने के कारण डॉ. गुणे मुझसे इस विषय में विशिष्ट जानकारी प्राप्त करना चाहते थे। अतः उनका मेरे साथ घनिष्ट-सा सम्बन्ध हो गया था। जैन भंडारों में प्राकृत अपभ्रंश तथा प्राचीन देशी भाषाओं में लिखित बहुत विशाल साहित्य भरा पड़ा है। इसका परिचय मैं उनको देता रहता था। कुछ छोटी अपभ्रंशी रचनाओं का मैंने उनको परिचय दिया तो वे उनको सम्पादित कर किसी संशोधनात्मक अंग्रेजी पत्रिका में प्रगट करना चाहते थे। उसी सिलसिले में डॉ. गुणे को मैंने इस ग्रन्थ का भी कुछ परिचय कराया। बालावबोध शब्द का अर्थ उनको समझाया। मराठी भाषा में बालबोध शब्द प्रचलित है। परन्तु वह तो प्रायः देवनागरी लिपि के अर्थ में प्रयुक्त होता है। बालबोध अर्थात् देवनागरी लिपि में लिखी तथा छपी हुई मराठी पुस्तक । इससे भ्रान्त होकर डॉ. गुणे ने पूछा कि क्या यह ग्रन्थ मराठी भाषा में है ? तब मैंने उनको बताया कि प्राचीन जैन ग्रन्थों का आबाल-जनों को ज्ञान प्राप्त कराने की दृष्टि से उन पर प्रचलित देश भाषा में जो कोई अर्थ, विवरण या विवेचन आदि लिखे जाते हैं वे सामान्य रूप से बालावबोध के नाम से पहचाने जाते हैं। जैन आगमों में आवश्यक सूत्र-नामक नामक प्राकृत भाषा का जो एक मूल सूत्र है, उस पर प्राचीन काल में संस्कृत भाषा में अनेक व्याख्याएँ तथा टीकाएँ आदि लिखी गई हैं; परंतु यह आवश्यक सूत्र संस्कृत तथा प्राकृत भाषा नहीं जानने वाले जैन गृहस्थ-स्त्री, पुरुष या बाल आदि सामान्य जनों को भी अवश्य पठनीय है। इसलिये इसका ज्ञान होना आवश्यक मानकर मध्यकालीन जैन विद्वानों ने अपने समय की प्रचलित देश भाषा में विवरण आदि लिखने का प्रयत्न Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ किया है और इस प्रकार अनेक प्राचीन जैन ग्रन्थों का तत्कालीन देश भाषा में ऐसे बहुत से बालवबोध स्वरूप लिखे गये ग्रंथ मिलते हैं। डॉ. गुणे को जब यह मालूम हुआ कि इस ग्रन्थ की रचना विक्रम की पन्द्रहवीं शताब्दि के प्रारंभ में हुई और इसकी भाषा बहुत ही व्याकरणबद्ध तथा शुद्ध उच्चारण पूर्वक ग्रथित है तो उनको एक जिज्ञासा उत्पन्न हुई और वे कुछ दिन तक मेरे पास बैठकर इस ग्रन्थ के कुछ अंशों को समझने का प्रयत्न करते रहे। डॉ. गुणे का विचार उस समय अपभ्रंश भाषा के साथ सम्बन्ध रखनेवाला छोटा-मोटा व्याकरणात्मक निबन्ध लिखने का था इस दृष्टि से वे प्राचीन मराठी भाषा का सबसे महत्त्व का ग्रन्थ जो 'ज्ञानेश्वरी' हैं-उसका भी अध्ययन कर रहे थे। चूंकि 'ज्ञानेश्वरी' की मूल प्राचीन मराठी भाषा का सम्बन्ध प्राचीनतम गुजराती भाषा के साथ भी कुछ कुछ साम्य रखता है। इसलिये मैं भी ज्ञानेश्वरी की रचना का उस दृष्टि से अध्ययन करता रहता था। डॉ. गुणे का यह विचार हुआ कि तरुणप्रभाचार्य कृत-प्रस्तुत षडावश्यक बालावबोध के कुछ अंशों को प्राचीन मराठी ग्रन्थ के रूप में अवतरित किया जाय तो कैसा रहेगा? यों मैं कई वर्षों से गुजराती भाषा में लिखित प्राचीन गद्य-पद्यात्मक उल्लेखों का संग्रह करता रहा था। पाटण में रहते हुए मैंने ताड़पत्रों पर लिखे गये कितने ही गद्यांशों का भी संग्रह कर रखा था और वैसे ही वैसी अनेक पद्य रचनाओं का भी संग्रह करता रहा। प्रस्तुत बालावबोध की विशिष्ट उपयोगिता और उसके प्रकाशन निमित्त मेरे प्रयत्न पर जब मैने तरुणप्रभाचार्य कृत प्रस्तुत षडावश्यक बालावबोध का विशेष ध्यानपूर्वक अवलोकन किया तो मुझे इसकी विशिष्टता का अच्छा ख्याल हुआ और मैंने सोचा कि इस ग्रन्थ का प्राचीन गुजराती भाषा के अध्ययन की दृष्टि से विशिष्ट महत्त्व है और प्रकाश में लाना चाहिए। यों मैने इसके तो पहले सोम सुन्दरसूरि कृत रचनाओं मे से ऐसे कितने प्राचीन भाषा के गद्यात्मक अवतरणों का संग्रह कर रखा था। तथा माणिक्यसुन्दरकृत-'वाग्विलास' नामक एक सम्पूर्ण गुजराती गद्यग्रन्थ का प्रकाशन भी गायकवाड़ ओरिएण्टल सिरीज के एक ग्रन्थ में प्रकाशित करवाया था। परन्तु उक्त रचनाओं की अपेक्षा मुझे प्रस्तुत 'षडावश्यक बालावबोध' अनेक दृष्टि से अधिक महत्त्व का मालूम दिया। इसके रचयिता तरुणप्रभाचार्यने गुजरात राजस्थान सिन्ध आदि प्रदेशों में विशेष परिभ्रमण किया था। अतः इनको तत्कालीन देश भाषा के विविध स्वरूपों का अच्छा परिचय था। प्रथम तो इस ग्रन्थ की रचना वि.सं. १४११-१२ में हुई, जो तब तक प्राप्त मुझे सबसे प्राचीनतम गद्यरचना मालूम दी और दूसरी विशिष्टता इसकी यह मालूम दी कि जो प्रति पूना में उपलब्ध है वह उसी समय लिखी गई और वह भी स्वयं ग्रन्थकार के निजी तत्त्वावधान में तैयार की गई है। प्रतिलिपि को ग्रन्थकारने स्वयं पदच्छेद आदि के चिन्हों से अंकित की और लिपिकर्ता से कोई शब्द या अक्षर छूट गया मालूम दिया तो उसे स्वयं उन्होंने शुद्ध कर दिया। इस प्रकार प्रस्तुत ग्रन्थ की उक्त प्रतिलिपि सर्वथा प्रमाणभूत प्रतीत हुई । अतः विचार हुआ कि इस ग्रन्थ को उस मूल प्रति के आधार पर तैयार करवाकर प्रकाशित करना चाहिए। - इसके बाद सन् १९२० में महात्मा गांधीजी ने अहमदाबाद में गुजरात विद्यापीठ नामक राष्ट्रीय विश्वविद्यालय की स्थापना की और उसमें सेवा देने के लिए स्वयं महात्माजी ने मुझे आमंत्रित किया। तब मैं पूना स्थित अपने मुख्य कार्यालय को संकुचित कर अहमदाबाद के गुजरात विद्या Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii पीठ में सबसे प्रथम एक राष्ट्रीय सेवक के रूप में सम्मिलित हुआ। मेरी प्रेरणा से गांधीजीने उक्त विद्यापीठ में प्राचीन भारतीय संस्कृति, साहित्य और इतिहास के विशिष्ट अध्ययन, अध्यापन की दृष्टि से पुरातत्त्व-मंदिर नामक एक विशिष्ट संशोधन विभाग की स्थापना की और उसके मुख्य आचार्य के रूप में मेरी नियुक्ति हुई। ___ इस विभाग में अनुस्नातक और स्नातकोत्तर विद्यार्थियों के अध्ययन की विशिष्ट व्यवस्था की गई थी। संस्कृत, पालि, अपभ्रंश, प्राचीन गुजराती, राजस्थानी फारसी और अरबी भाषा के अध्ययन की भी समुचित व्यवस्था की गई थी। साथ में भारत के प्राचीन इतिहास, स्थापत्य कला आदि सांस्कृतिक विषयों का भी विशिष्ट परिचय प्राप्त करने, कराने की भी योग्य व्यवस्था की गई। इन विषयों के विशिष्ट ज्ञाता विद्वानों का भी यथायोग्य प्रबन्ध किया गया। अध्ययन, अध्यापक के सिवाय उन उन विषयों के प्राचीन ग्रन्थों के प्रकाशन कार्य करने की भी व्यवस्था की गई। तद्नुसार सर्वप्रथम संस्कृत, प्राकृत, पालि भाषा की प्राथमिक पाठ्यपुस्तकें प्रकाशित की गई। श्री काका साहेब कालेलकर जो उस समय उक्त पुरातत्त्व मंदिर के एक विशिष्ट परामर्शदाता, मंत्री के रूप में साम्मिलित हुए थे, उन्होंने 'उपनिषद-पाठावली' नामक एक पुस्तक तैयार की। मैंने भी प्राकृत भाषा तथा पालि भाषा के विद्यार्थियों के लिए प्राकृत-पाठमाला तथा पालि पाठावली नामक दो प्राथमिक पुस्तिकाएँ तैयार की। प्राचीन गुजराती, राजस्थानी भाषा का विशेष अध्ययन एवं संशोधन करने, कराने की दृष्टि से 'प्राचीन गुजराती-गद्य संदर्भ' नामक एक विशिष्ट ग्रन्थ का संकलन तैयार किया। इस ग्रन्थ में सर्वप्रथम मैंने इसी 'षडावश्यक बालावबोध' में से कुछ कथाओं का संचयन किया। इसके उपरान्त सोमसुन्दरसूरिकृत कुछ कथाओं का संग्रह भी संकलित किया। माणिक्यसुन्दरकृत पृथ्वीचंद चरित्र अपरनाम 'वागविलास' नामक एक पूर्ण कृति भी उक्त संदर्भ में संकलित की गई तथा कितने ही पुरातन औक्तिक निबंधों का भी संकलन किया गया। इस संदर्भ के संपादन के समय मेरा विचार हुआ कि प्रस्तुत 'षडावश्यक बालावबोध' पूर्ण रूप में 'गुजरात पुरातत्त्व मंदिर' ग्रन्थावली में यथासमय प्रकाशित किया जाय। तद्नुसार मैंने इस ग्रन्थ की सम्पूर्ण सुवाच्य अक्षरों में प्रेस कॉपी तैयार करवाई। इस समय मुझे पता लगा कि इस ग्रन्थ का मेरुसुन्दरकृत-संक्षिप्त रूप भी भंडारों में प्राप्त होता है। पता लगाने पर बम्बई की रोयल एशियाटिक सोसायटी के ग्रंथ संग्रह में भी उसकी एक प्राचीन प्रति विद्यमान है। तब मैंने उसको भी मंगवाई और इन दोनों ग्रन्थों के पाठों का मिलान करना चाहा तो मुझे मालूम हुआ कि मेरुसुन्दर ने बहुत से अंश तो तरुणप्रभाचार्य के ग्रन्थ से वैसे के वैसे ही उद्धृत कर लिये हैं और कहीं कहीं वाक्यान्तर और शब्दान्तर का भी प्रयोग किया है। मैं चाहता था कि ग्रन्थ के मूल भाग में तरुणप्रभकृत पाठ दे दिया जाय और उसके नीचे पाद टिप्पणी के रूप में मेरा सुन्दरकृत पाठ दिया दे जाय। क्योंकि तरुणप्रभ और मेरुसुन्दर के बीच में प्रायः एक शताब्दि के जितना अन्तर है। इसलिए भाषा का तुलनात्मक अध्ययन करनेवाले शोधक-विद्वानों को यह पता लग जाय कि तरुणप्रभ की भाषा में और मेरुसुन्दर की भाषा में कितना अंतर पाया जाता है। इस दृष्टि से मैंने मेरुसुन्दरकृत रचना की पूर्ण प्रतिलिपि करवा ली थी। यह समय सन् १९२६-२७ का था। मैंने इस ग्रन्थ को छपवाने के लिये बम्बई के निर्णय सागर जैसे विख्यात एवं सुन्दर छपाई करनेवाले प्रेस में जाकर इसके टाइप आदि का प्रबन्ध किया। इसके साथ ही उसी गुजरात पुरातत्त्व मंदिर ग्रन्थावली में, गुजरात के प्राचीन इतिहास का एक मुख्य आधारभूत ग्रन्थ, मेरुतुंगाचार्य रचित 'प्रबन्ध चिन्तामणि' नामक ग्रन्थ का मुद्रण कार्य भी मैंने प्रारंभ किया और उसे बम्बई के वैसे ही प्रख्यात कर्नाटक प्रिटिंग प्रेस में छपने को दे दिया। निर्णय सागर प्रेस में 'सम्मति तर्क' नामक महाग्रन्थ, पुरातत्त्व मंदिर ग्रन्थावली के अन्तर्गत छप रहा था इसलिए उस प्रेस ने कुछ समय बाद प्रस्तुत ग्रन्थ का काम हाथ में लेने को कहा। Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii सन १९२८ के प्रारंभ में मेरा विचार जर्मनी जाने का हुआ और उसके लिए मैंने, गुजरात विद्यापीठ से दो साल की अनुपस्थिति की स्वीकृति के लिये, महात्मा गांधीजी से निवेदन किया और उन्होंने मुझे सहर्ष एवं सोत्साह वैसा करने की अनुमति प्रदान की। साथ ही उन्होंने कृपा करके अपने यूरोपियन मित्रों को उद्दिष्ट कर अपने हस्ताक्षरों से अंकित एक संक्षिप्त सिफारसी पत्र भी मुझे प्रदान किया। सन् १९२८ के मई महीने के अन्तिम सप्ताह में पी. एण्ड ओ. कम्पनी की स्टीमर द्वारा मैंने युरोप के लिये प्रस्थान किया। पेरिस और लन्दन की युनिवर्सिटियों और ब्रिटिश म्युज़ियम आदि का अवलोकन करता हुआ हालैंड और बेलजियम की कुछ विशिष्ट संस्थाएँ देखता हुआ, अगस्त महीने में जर्मनी के प्रख्यात बन्दरगाह हाम्बुर्ग में पहुँचा। वहाँ पर मेरे कई सम्मान्य जर्मन विद्वान मित्रजैसे कि डॉ. हर्मन याकोबी, प्रो. फोनग्लाजेनाप, प्रो. ओट्टोश्रायडर, प्रो. शुबिंग, डॉ. आल्सडोर्फ आदि विद्वानों से मुलाकातों करने का सौभाग्य प्राप्त हुआ । दुःख के पास लिखना पड़ता है कि इन विद्वानों में से प्रो. आल्सडोर्फ के सिवाय आज कोई विद्यमान नहीं है। ___ हाम्बुर्ग युनिवर्सिटी में इण्डोलोजी (भारतीय ज्ञानविज्ञान) विषयक शिक्षापीठ के अध्यक्ष प्रो. शुब्रिग थे, जो सन् १९२६ में अहमदाबाद स्थित हमारे गुजरात पुरातत्त्व मंदिर का कार्य निरीक्षण करने के लिए आये थे। उनके साथ वहाँ पर प्रायः चार महीने व्यतीत किया। उनके शिष्यों में डॉ. ओल्सडोर्फ तथा डॉ. तबाड़िया (जो गुजरात के पारसी कौमके एक रिसर्च स्कॉलर थे और खासकर गुजराती भाषा के अध्ययन, अध्यापन एवं संशोधन कार्य का उच्च ज्ञान प्राप्त कर रहे थे), आदि पाँच-सात रिसर्च स्कॉलर जिनमें कुछ जर्मन बहिने भी थी-काम कर रहे थे। डॉ. आल्स डोर्फ अपभ्रंश भाषा साहित्य का विशेष अध्ययन एवं संशोधन सम्पादन आदि कार्य कर रहे थे । डॉ. तवाड़िया भी जो गुजराती भाषा एवं साहित्य का विशिष्ट अध्ययन कर रहे थे के साथ प्राचीन गुजराती भाषा साहित्य विषयक चर्चा होती रहती थी। प्रसंगवश मैंने प्राचीनतम गुजराती गद्य साहित्य का जब परिचय कराया तो उसमें प्रस्तुत तरुणप्रभाचार्यकृत 'षड़ावश्यक बालावबोध' का भी परिचय विशेष रूप से कराया। चूंकि डॉ. तवाड़ियाने मेरी सम्पादित 'प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ' नामक पुस्तक का अच्छी तरह अवलोकन किया था। और उनके पास मेरी वह पुस्तक भी रखी हई थी। प्रसंगवश मैंने उनसे कहा कि जब मैं जर्मनी से वापस लौटकर अपने स्थान गुजरात पुरातत्त्व मंदिर पहुँचूंगा तब इस पूरे ग्रन्थ को छपवाने का प्रबन्ध करूँगा इत्यादि। प्रो. डॉ. शुबिंग अपने समय के जर्मन विज्ञानों में जैन साहित्य के सबसे बड़े अभ्यासी और उच्च कोटि के मर्मज्ञ विद्वान थे। प्राकृत और संस्कृत, अपभ्रंश भाषा के अतिरिक्त प्राचीन गुजराती तथा हिन्दी भाषा के भी ज्ञाता थे। प्राचीन गुजराती गद्य-पद्य वे अच्छी तरह समझ लेते थे और मुझसे उनका आग्रह था कि मैं उन्हें जो पत्र लिखू वह गुजराती में ही लिखा करूं। उनसे भी प्रसगवश प्रस्तुत षड़ावश्यक बालावबोध' ग्रन्थ का परिचय मैंने उनको कराया और वे इन सब बातों को बराबर नोट करते रहे। हाम्बर्ग से दिसम्बर में मैं बलिन गया और वहाँ पर मुझे युनिवर्सिटी में भारतीय विद्या संस्कृति के प्रधानाध्यापक तथा जर्मन ओरिएंटल सोसायटी के अध्यक्ष विश्वविख्यात गोहाइमराट डॉ. हाईन्रीस ल्युडर्स तथा उसकी विदुषी पत्नी डॉ. एल.जे. ल्युडर्स, डॉ. वाइबगेन आदि अनेक विद्वानों से परिचय करने का सौभाग्य प्राप्त हुआ। उसी तरह जर्मनी के विश्व विख्यात, वर्ल्ड पोलिटिक्स के महान् आचार्य, जर्मन साम्राज्य की पोलिटिकल एकेडेमीके अध्यक्ष, प्रो. फोनसुल्स गेवेनित्स जैसे महान् राजनीतिज्ञ आदि अनेक विद्वानों का भी यथेष्ट परिचय प्राप्त करने का सुअवसर मिला। फोनसुल्स गेवेनित्स अपने समय के संसार के एक राजनीतिशास्त्र के महान् शिक्षा गुरु थे। उनको भारत की तत्कालीन राजनीतिक परिस्थिति का भी बहुत कुछ परिज्ञान था। इंग्लैंड के सुप्रसिद्ध राजनीतिज्ञ विद्वान और नेता प्रो. हेरल्ड लास्की जैसे उनके प्रिय शिष्यों में से थे। उनके साथ महात्मा गांधीजी द्वारा चलाई जाने Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv वाली राजकीय प्रवृत्ति के विषय में भी बहुत-सी चर्चायें होती थी। उनकी एक मात्र विदुषी पुत्री थी, जिसको भी भारतीय संस्कृति और जागृति के विषय में बहुत रुचि थी और वह कई बार मेरे द्वारा बलिन में स्थापित हिन्दुस्तान हाउस में मिलने आया करती थी। डॉ. ल्यूडर्स तथा उनकी पत्नी एवं प्रो. गेवेनित्स तथा उनकी पुत्री एक बार हिन्दुस्तान हाउस में चाय पान करने के लिए भी आये थे। बलिन में बैठे बैठे भी गुजरात पुरातत्त्व मंदिर द्वारा छपते हुए और छपायेजाने वाले ग्रन्थों के विषय की चिन्ता बराबर बनी रहती थी। प्रबन्ध चिन्तामणि के कुछ प्रफ भी मैं वहाँ मंगवाता रहा। प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ की प्रस्तावना जो मैं विस्तार के साथ लिखना चाहता था, परन्तु जर्मनी चले जाने के कारण वह लिख नहीं पाया। बाद में पीछे से पुरातत्त्व मंदिर को उसी मूलरूप में छपवाकर उसे प्रसिद्ध कर देना पड़ा। यदि उस प्रस्तावना को मैं उस समय लिख पाता तो उसमें प्रस्तुत 'षडावश्यक बालावबोध' के साथ सम्बन्ध रखनेवाली उपयुक्त माहिती लिख देता। जर्मनी से आने पर ज्ञात हुआ कि गुजरात पुरातत्त्व मंदिर की स्थिति विघटित-सी हो गई है, और मुझे महात्मा गांधीजी द्वारा प्रारंभ नमक सत्यागृह आन्दोलन में से संलग्न होकर सन् १९३० के मई महीने में अंग्रेज सरकार के जेल खाने में छ: महीने की विश्रान्ति का आनन्द लेना पड़ा। नासिक की सेंट्रल जेल में रहते हुए स्व. मित्रवर श्री कन्हैयालाल मुंशी से घनिष्ठ सम्बन्ध हुआ। हम दोनों पास पास भी कोटरियों में रातको सो जाया करते थे; परन्तु सारा दिन; खाना पीना, उठना बैठना, चर्चा वार्ता करना आदि सब एक साथ ही करते रहते थे। मुंशीजी वहीं जेल में रहते हुए अपनी 'गुजरात एंड इट्स लिटरेचर' नामक प्रसिद्ध पुस्तक का आलेखन भी करते रहते थे। उसके विषय में उनके साथ हमेशा विचार-विमर्श होता रहता था। 'कुवलय माला' आदि ग्रन्थों का परिचय मैने उनको कराया उसी तरह और भी अनेक ग्रन्थ तथा ऐतिहासिक प्रमाणों आदि के विषय में भी उनको बहुत से नोट्स कराये। उनके साथ भी प्राचीन गुजराती गद्य विषयक साहित्य के अनेक ग्रन्थों का परिचय देते हुए प्रस्तुत 'षडावश्यक बालावबोध' नामक ग्रन्थ का भी विशिष्ट परिचय कराया। यह सुनकर मुंशीजी की बड़ी तीव्र अभिलाषा हुई कि गुजराती भाषा के ऐसे महत्त्व के ग्रन्थों का उद्धार करने की कोई योजना बनानी चाहिए। चूंकि गजरात पुरातत्त्व मंदिर की विघटना हो चुकी थी, अतः उसके स्थान पर बम्बई के पास अन्धेरी में एक ऐसी नूतन साहित्यिक संस्था स्थापित की जाय, जिसमें श्री मुंशीजी, मैं तथा अन्य इसी प्रकार के दो चार विद्वान आसन लगा कर बैठे और गुजरात की संस्कृति के साधनभूत विविध प्रकार के ग्रन्थों का आलेखन, सम्पादन तथा प्रकाशन आदि का कार्य किया जाय । श्री मुंशीजी की योजना थी कि उनके द्वारा पूर्वस्थापित गुजरात साहित्य सभा का पुननिर्माण किया जाय और अन्धेरी में एक अच्छीसी उपयुक्त जगह लेकर वहाँ पर कार्यारंभ किया जाय। इस विषय में जेल में बैठे बैठे हम अनेक मनोरथ किया करते थे। ___ इसी नासिक जेल में गुजरात बहुश्रुत, वयोवृद्ध, ख्यातनामा कवि श्री बलवन्तराय कल्याणराय ठाकोर मुझसे मिलने आये। वे गुजराती साहित्य के उद्भट विद्वान थे। उस समय वे प्राचीन गुजराती भाषा की साहित्यिक कृतियों का अध्ययन एवं सम्पादन कार्य करना चाहते थे। उन्होंने जब मेरी सम्पादित उपर्युक्त 'प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ' नामक पुस्तक देखी तो उस पर उनकी काम करने की इच्छा हुई। प्रसंगवश वे नासिक के पास देवलाली नामक स्थान में रहनेवाले अपने एक मित्र के पास हवा खाने की दृष्टि से कुछ दिन आकर रहे थे । उनको ज्ञात हुआ कि मैं भी नासिक की जेल में हवा खा रहा हूँ। तब वे जेल सुपरिटेंडेंट की खास इजाजत लेकर मुझसे मिलने आये, सबसे पहले तो मुझे बहुत मीठे शब्दों में उन्होंने उपालम्भ दिया, कि आप साहित्य सेवा के महान् पुण्य कार्य को छोड़कर इस राजनैतिक खटपट के गोरखधन्धे में पड़कर अपना अमूल्य समय क्यों नष्ट कर रहे हैं-इत्यादि। चूंकि प्रो. ठाकोर एक विशिष्ट विचारधारा रखनेवाले बड़े स्वतंत्र मिजाज के धनी थे। महात्मा गांधीजी द्वारा चलाई गई कुछ राजकीय प्रवृत्तियों के वे खास विरोधी Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xv थे। इसलिये मुझे उन्होंने उक्त प्रकार का मीठा उपालम्भ दिया, उनके साथ मेरा बहुत वर्षों से घनिष्ठ सम्बन्ध था मैं जब पूना में भांडारकर रिसर्च इंस्टीट्यूट्स के लिए कार्य कर रहा था, तब वे पूना के देश प्रख्यात डेक्कन कॉलेज में एक वरिष्ट प्रोफेसर के पद पर काम कर रहे थे। तभी से उनके साथ मेरा विशिष्ट स्नेह सम्बन्ध हो गया था। प्रो. ठाकोर के साथ अनेक प्रकार की साहित्यिक चर्चा वार्ता के प्रसंग में उन्होंने अपनी यह इच्छा व्यक्त की, कि 'प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ' गत गद्य रचनाओं पर भाषाकीय विश्लेषण रूप एक निबन्ध और विशिष्ट शब्द कोष तैयार करने का विचार है। इसलिए तरुणप्रभाचार्य कृत-'षडावश्यक बालावबोध' के रचना समय तथा उपलब्ध प्राचीन लिखित प्रति एवं ग्रंथकार के विषय में उपयुक्त जानकारी मांगी। मैंने उनसे एतदर्थक सब जानकारी दी और कहा कि में जेल से मुक्ति पाने के बाद इस पूरे ग्रन्थ को छपवाने का प्रबन्ध करना चाहता हूँ। सुनकर प्रो. ठाकोर बोले कि आप जब यहाँ से मुक्त होकर अहमदाबाद जावें तब मुझे सूचित करना जिससे मैं वहाँ आकर इस विषय में विशेष बातचीत करना चाहूँगा। जेल का समय पूरा होने पर मैं और श्री मुंशीजी दोनों ही एक साथ नासिक के सेंट्रल जेल के द्वार से बाहर निकले और साथ ही रेल द्वारा बम्बई पहुँचे। उस समय मुंशीजी सान्ताक्रुझ में रहते थे, हम दोनों वहाँ पहुँचे। मुंशीजी की पूजनीया माताजी ने हमारा स्वागत किया। मैं उनके साथ दो-तीन दिन वहाँ रहा और उसी समय अन्धेरी में जाकर, जिस संस्था की स्थापना की कल्पना जेल में बैठे कर रहे थे उसके लिये उपयुक्त जगह की भी तलाश की। दो-तीन जगह भी देखी गई। मुंशीजी चाहते थे कि महीने दो महीने में ही यह नूतन संस्था शुरू कर दी जाय। उसके लिये अपेक्षित रकम कैसे प्राप्त की जाय इसकी भी कुछ रूपरेखा उन्होंने आलेखित कर ली और मुझे भी उसमें शीघ्र ही सम्मिलित होकर कार्यारंभ करने का आग्रह किया। मैं वहाँ से फिर अहमदाबाद अपने स्थान पर पहुंचा। शांतिनिकेतन में सिंघी जैन ज्ञानपीठ की स्थापना तथा सिंघी जैन ग्रन्थमालाका कार्यारंभ दो-तीन महीने अहमदाबाद रहना हुआ इस बीच में कलकत्ता से स्व. श्री बहादुर सिंहजी सिंधी का आग्रहपूर्वक आमंत्रण मिला और जेल जाने के पहले शांति निकेतन जाने का और वहाँ पर सिंधी जैन ज्ञानपीठ स्थापित करने का जो बहुत-सा विचार विनिमय होकर एक संकल्प सा हो गया था। तदनुसार १९३१ के दिसम्बर महीने में अहमदाबाद से अपने आश्रम के कुछ छोटे-बड़े साथियों को लेकर मैं शांतिनिकेतन पहुँचा। वहाँ पर सिंधीजी की विशिष्ट साहित्य प्रियता एवं उदारता के कारण सिंघी जैन ज्ञानपीठ और सिंघी जैन ग्रन्थमाला की नूतन स्थापना की। क्रमशः सिंघी जैन ग्रंथमाला में अनेकानेक ग्रन्थों के सम्पादन और प्रकाशन की योजना हाथ में ली, उसके परिणाम स्वरूप जैन साहित्य के अनेक विशिष्ट ग्रन्थ प्रकाश में आने लगे। ग्रन्थमाला में प्रकाशित किये जानेवाले ग्रन्थों की विशाल नामावली में प्रस्तुत ‘षडावश्यक बालावबोध' ग्रन्थ का भी समावेश किया गया। क्योंकि इसकी प्रेस कॉपी जो मैंने अहमदाबाद में पुरातत्त्व मंदिर में रहते हुए करवाई थी वह मेरे संग्रह में सुरक्षित थी। बाद में सन १९३९ में मुंशीजी के विशिष्ट प्रयत्न से उसी पुरानी योजना और कल्पना (जो हमने नासिक की सेंट्रल जेल में बैठकर सोची और जेल में से निकले बाद अन्धेरी में संस्था के लिये जगह आदि की जो देखभाल कर रखी थी) तदनुरूप भारतीय विद्या भवन की नूतन स्थापना का शभारंभ हआ। श्री मुंशीजी ने प्रारंभ ही से मुझे इसमें संलग्न होने के लिए सौहार्द भरा आग्रह किया। मैंने उनके उत्साह, सामर्थ्य, व्यक्तित्व, प्रतिभा आदि अनेक विशिष्ट गुणों के कारण आकृष्ट होकर यथा योग्य इस नूतन भारतीय विद्या भवन के कार्य में अपनी सेवा देने को तत्पर बना। कार्य के उद्देश्य और गौरव को लक्ष्य कर मुंशीजी ने मुझे उसका सम्मान्य नियामक (आनरेरी Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi डायरेक्टर) का कार्य भार संभालने को कहा। यद्यपि पेरे पास सिंघी जैन ग्रन्थमाला के सम्पादन एवं प्रकाशन का बहुत बड़ा काम था और जिसका पूर्ण दायित्व मेरे ही पर निर्भर था तथापि श्री मुंशीजी के सादर आग्रह के कारण मुझे भारतीय विद्या भवन के नियामक का कार्य भार मी कुछ समय के लिये हाथ में लेना पड़ा सिंघी जैन ग्रन्थमाला के संरक्षक स्व. श्री बाबू बहादुर सिंहजी सिंधी के परामर्श से ही मैंने यह काम भी संभाला। बाद में श्री मुंशीजी के आग्रह से तथा ग्रन्थमाला की भावी सुव्यवस्था एवं सुस्थिरता की दृष्टि से ग्रन्थमाला का सारा बाह्य प्रबन्ध भी भारतीय विद्या भवन को सौंप देने का मैने निर्णय किया। तद्नुसार ग्रन्थमाला भारतीय विद्या भवन द्वारा प्रकाशित की जा रही है। प्रस्तुत ग्रन्थ का संपादन कार्य डॉ. श्री प्रबोध पंडित को देने का प्रसंग उपरोक्त उल्लेखानुसार सिंधी जैन ग्रन्थमाला प्रकाश्यमान ग्रन्थों की सूची में प्रस्तुत बालावबोध का भी समावेश कर रखा था और तद्नुसार सन् १९४२-४३ में इस काम को हाथ में लेने का और प्रेस में छपवाने का विचार मैं कर ही रहा था, उन्हीं दिनों डॉ. प्रबोध पंडित भारतीय विद्या भवन में एक स्कॉलर के रूप में कुछ अध्ययन करना चाहते थे। इसलिये मैंने इनको स्कॉलरशिप देने का प्रबन्ध किया। बाद में उनका लंदन जाकर पीएच. डी. करने का विचार हुआ तो मैंने इनको सुझाव दिया कि तरुणप्रभकृत प्रस्तुत बालावबोध के कुछ अंशों का भाषा वैज्ञानिक अध्ययन करने जैसा है। इनको मेरा सुझाव उपयुक्त लगा और इन्होंने लंदन जाकर इसी विषय पर अपना थीसिस तैयार करना निश्चित किया। जो प्रतिलिपि मेरे पास थी, वह मैंने इनको दी साथ में प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ नामक पुस्तक भी इनको दी क्योंकि इस ग्रन्थ की मुख्य जो कथाएँ हैं वे सब उसमें मैंने छपवा दी थी। श्री प्रबोध पंडित लन्दन से डिग्री प्राप्त कर वापस आये तब इन्होंने मुझे अपना यह थीसिस दिखलाया इसकी विशिष्ट उपयोगिता देखकर मैंने इसे सिंधी जैन ग्रन्थमाला में छपवा देने का निर्णय किया, परन्तु इन्होंने जो काम किया वह तो ग्रन्थ गत विशिष्ट शब्दों वाक्यों का भाषावैज्ञानिक विश्लेषण रूप है। ग्रन्थ का मुख्य विषय क्या है और इसमें ग्रन्थकारने किन-किन विषयों का विचारों का विवेचन किया है वह तो मूल ग्रन्थ का पूरा अध्ययन किये बिना ठीक परिज्ञान नहीं हो सकता और मेरा लक्ष्य जो इस ग्रन्थ की तरफ प्रारंभ ही से आकृष्ट हुआ है वह तो भाषाकीय विश्लेषण के उपरान्त ग्रन्थ गत विविध विषय की विशिष्टता के कारण है। अतः मैने अपने पूर्व संकल्पानुसार डॉ. प्रबोध पंडित के प्रस्तुत थीसिस के साथ पूरे ग्रन्थ को मूलरूप में शुद्धता के साथ छपवा देने का निर्णय किया और इस पूरे ग्रन्थ का सम्पादन कार्य करने का भी इनको परामर्श दिया। तदनुसार बम्बई के निर्णय सागर प्रेस में मुद्रण कार्य मैने चालू कराया। निर्णय सागर प्रेस में इसका काम जब चाल किया तब उस प्रेस में सिंधी जैन ग्रन्थमाला के और भी ऐसे अनेक महत्त्व के ग्रन्थ छप रहे थे। इसलिये प्रेस सुविधानुसार धीरे-धीरे इसका मुद्रण कर रहा था। इसी बीच मेरा बम्बई निवास कम होने लगा और अधिक समय राजस्थान में मेरे प्रयत्न द्वारा नूतन प्रस्थापित और राजस्थान सरकार द्वारा संचालित 'राजस्थान प्राच्य विद्या प्रतिष्ठान' का कार्यभार मुझे संभालना प्राप्त हुआ। अतः अधिक समय इस नूतन प्राच्य विद्या मंदिर की व्यवस्था में व्यस्त रहने लगा। उधर बम्बईमें निर्णय सागर प्रेस जिसमें मेरे अनेकानेक ग्रन्थ छपते रहे, इसकी व्यवस्था में भी कुछ विशेष शिथिलता होने लगी और प्रेस अपनी इच्छानुसार काम देने में असमर्थ मालूम दिया। तब अधूरा रहा हुआ काम पूना के आर्य भूषण प्रेस में कराना निश्चित किया। ग्रन्थ सम्पादक डॉ. प्रबोध पंडित भी उस समय पूना के एक इंस्टीट्यूट में काम कर रहे थे, इसलिये इनको प्रूफ आदि देखने में सुविधा रही। इस प्रकार कई वर्षों के परिश्रम के बाद अब यह ग्रन्थ प्रकाशित होने का अवसर प्राप्त कर रहा है। Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii प्रस्तुत सम्पादन में, जैसाकि श्री प्रबोध पंडित ने सूचित किया है तीन-चार प्राचीन हस्तलिखित प्रतियाँ प्राप्त हुई हैं इसमें सबसे पहले जो प्रति मेरे देखने में आई वह ऊपर उल्लेखित पूना के भांडारकर प्राच्य विद्या संशोधन मंदिर के संग्रहगत राजकीय ग्रन्थागार की है। परन्तु बाद में बीकानेर के प्रसिद्ध जैन भंडार में इस ग्रन्थ की एक वैसी ही विशुद्ध प्रति उपलब्ध हुई जो प्रसिद्ध साहित्योपासक और बहुपरिश्रमी लेखक श्री अगरचंदजी नाहटा द्वारा प्राप्त हुई। वैसी ही दो अन्य प्रतियाँ क्रमशः पाटण (गुजरात) और लीमड़ी (सौराष्ट्र) के ज्ञान भंडारों से प्राप्त हुई। ये सब प्रतियाँ ग्रन्थकार के समय की है। ग्रन्थकार के उपदेश ही से उनके भक्त श्रावकोंने इन प्रतियों का आलेखन कराया है। अतः इस दृष्टि से इस ग्रन्थ का यह सम्पादन एक विशिष्ट महत्त्व रखता है। इस ग्रन्थ की एक ऐसी ही विशिष्ट प्रति हमको जेसलमेर के भंडार में देखने को मिली थी। हमारे विचार से यह प्रति सर्वोत्तम थी। इसके प्रथम पृष्ठ में सुवर्णमय जिन भगवान का चित्र था और दूसरे पृष्ठ के प्रथम पार्श्व में तरुणप्रभाचार्य का रेखांकित स्वर्णमय चित्र था। मालूम देता है कि इस प्रति को स्वयं ग्रन्थकारने अपने हाथ से संशोधित की थी। इसकी अन्तिम प्रशस्ति में उल्लेख किया गया है कि इस ‘षडावश्यक बालावबोध' की अट्ठारह प्रतियाँ उस समय तैयार की गई थी। उनको भिन्न-भिन्न भंडारों में स्थापित की थी। इस प्रशस्ति की हमने नकल करली थी। परन्तु वह हमारे संग्रह के इधर उधर हो जाने से अब हमें प्राप्त नहीं है। कुछ ऐसे अन्य बालावबोध भी उपलब्ध हुए हैं अन्यान्य भंडारों के अवलोकन करते समय हमें ऐसे और भी षडावश्यक बालावबोधों की प्रतियाँ देखने में आई, जिससे मालूम होता है कि तरुणप्रभाचार्य प्रस्तुत बालावबोध के अतिरिक्त भी अन्य कुछ विद्वानों ने ऐसे बालावबोधों की रचनाएँ की हैं, जो इसी प्रकारकी भाषा शैली में लिखी गई है। तरुणप्रभाचार्य खरतर गच्छ के एक विशिष्ट अनुयायी थे और उन्होंने अपने गच्छ के उपासक जनों की दृष्टि रखकर अपने गच्छ की परंपरानुसार इस ग्रन्थ में सूत्र पाठ अलेखित किया है। संभव है इसी तरह तपागच्छ आदि अन्य गच्छों के विद्वानों ने भी अपने-अपने गच्छों को परंपराअनुसार मान्य सूत्र पाठ पर बालावबोध लिखे होने चाहिए। इसी प्रकार का एक अन्य ‘षडावश्यक बालावबोध' हमारे अवलोकन में आया है, जिसके स्थान का अब हमें ठीक से स्मरण नहीं है। शायद अहमदाबाद के ही किसी भंडार से उपलब्ध हुआ था। परन्तु उसके अन्तिम दो पन्नों की फोटोकापी हमने अहमदाबाद में रहते हुए करवा ली थी, जो अभी तक हमारे पास है। यह प्रति भी बहुत पुरानी है। यह बालावबोध भी बहुत पुराना लिखा हुआ है। इसकी पत्र संख्या १५५ है। इसका जो अन्तिम पत्र है वह मूल प्रति थी, आकृति और लिपि से कुछ भिन्न है। इससे मालूम होता है कि मूल प्रति का अंतिम पत्र किसी कारण से नष्ट या भ्रष्ट हो जाने के कारण पीछे से नया पत्र लिखकर मूल प्रति के साथ सलग्न कर दिया गया है। यह नया पत्र में १४५५ में लिखा गया है। अतः मूल प्रति इससे अवश्य पुरानी लिखी गई होनी चाहिए तथापि सं. १४५५ का उल्लेख सूचित करता है कि कम से कम तरुणप्रभाचार्य के बालावबोध रचना के समसामयिक ही यह बालावबोध रचा गया होगा। इस बालावबोध की प्रति का अन्तिम उल्लेख नीचे दिया जाता है। भाषा की दष्टि से यह उतनी परिष्कृत नहीं मालूम देती, जितनी तरुणप्रभाचार्य की रचना में दृष्टिगोचर होती है। इस दृष्टि से ही तरुणप्रभाचार्य की रचना को हमने श्रेष्ठ समझा है। तथापि भिन्न-भिन्न लेखक विद्वानों की विभिन्न शैली की दृष्टि से ऐसे सभी ग्रन्थों का संशोधन संपादन कार्य होने से भाषा के विकास विस्तार एवं प्रचार का सम्यक ज्ञान प्राप्त हो सकता है। ऐसे ग्रन्थों के अध्ययन से शब्दोच्चार और शब्दाक्षर संयोजना के विविध रूपों का विश्लेषणात्मक अध्ययन बहुत जरूरी है। ___ "एह्वा पच्चक्रवाणनइ विषइ। विवेकिइं। यत उद्यम खप करवा। जेह भणी सूधा धर्मनउ उद्यम जीव हृई। मोक्ष फलदायी उथाइ।।। छ । Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xviii प्रत्याख्यान बालावबोध ॥ छ । चउथउ-अधिकार संपूर्ण हूउ ॥ छ । श्री आवश्यकषडावश्यक बालावबोधः । एहमाहि च्यारि अधिकार ॥ छ ।। पहिलइ अधिकारि देव वंदन १। बीजइ गुरु वंदन २। नीजइ पडिकमणउ ३। चउथइपच्चवा । ४ । समाप्तं ।। सवंत् १४५५ वर्षे भाद्रवामासे शुक्लपक्षे १२ गुरुवासरे। लिखितं कायस्थ.....।। ग्रन्थगत विषय का किंचित परिचय तरुणप्रभाचार्य ने इस ग्रन्थ के आवश्यक सूत्र में आनेवाले विषयों का बहुत विस्तार से विवेचन किया है। उन्होंने न केवल आवश्यक सूत्र के अन्तर्गत सूत्र पाठों का ही अर्थोद्घाटन करने का प्रयत्न किया है। अपितु प्रसंगान्तर्गत अनेक अन्यान्य शास्त्रीय उल्लेख और प्रमाण उद्धृत करके उनका भी अर्थोद्घाटन किया है। इसलिये इसमें मूलसूत्र पाठ के सिवाय सैकड़ों प्राचीन गाथाएँ तथा प्रकरण आदि से बहुत से श्लोक भी उद्धृत किये गये हैं और उनका भी स्पष्टीकरण सूचक अर्थ लिखा गया है। कहीं-कहीं किसी विषय से सम्बन्ध रखनेवाले लम्बे प्रकरण भी उद्धत कर दिये हैं। उदाहरण के तौर पर खान पान के विषय में जैन धर्मानुयायियों को किस प्रकार संयम रखना चाहिए और किन-किन वस्तुओं का उपयोग नहीं करना चाहिए इस विषय में जो अनेक नियम उपनियम बतलाये गये हैं, उनमें मद्यपान, मांसभक्षण, रात्रिभोजन, आदि का निषेध भी बताया गया है। मद्यपान के कारण मनुष्य को किन-किन दोषों का भागी होना पड़ता है और मनुष्य का जीवन किस तरह दुःखमय और दुर्गुणमय बनता है, इसके लिये प्रमाण स्वरूप हिन्दूशास्त्रों में से अनेक श्लोक उद्धृत किये हैं। इसी तरह मांस भक्षण के लिये भी हिन्दुग्रन्थों में से निषेधात्मक कई श्लोक उद्धृत किये हैं। रात्रि भोजन से होनेवाले शारीरिक और मानसिक दोषों का निरूपण करनेवाले कई ग्रन्थों के श्लोक उद्धृत किये हैं। इस विषय में आयुर्वेद शास्त्र के भी कुछ प्रमाण लिखे हैं (देखें प्रस्तुस्त ग्रन्थ के पृष्ठ १७३ से १७६ तक दिये गये संस्कृत श्लोक)। इसी तरह जैन धर्मानुरागियों को व्यापार आदि में भी किस प्रकार का संयम रखना चाहिए और किस-किस प्रकार के व्यापारिक कर्म भी नहीं करने चाहिए। इसका भी बहुत मार्मिक विचार धार्मिक दृष्टि से किया गया है और उसके लिए जैन ग्रन्थों में से अनेक शास्त्रीय प्रमाण उद्धत किये गये हैं। (देखें पृ. १७८ से १८० तक)। प्रसंगानुसार जैन गृहस्थों को अपने लोक उपभोग की सामग्री के व्यवहार में किस प्रकार का संयमभाव रखना चाहिये और उससे किस प्रकार मनुष्य को लाभ अलाभ आदि फल की प्राप्ति होती है। जिसके लिये उदाहरणस्वरूप एक पुरानी धर्म-कथा भी लिखा गई है। इसी तरह अहिंसा, सत्य,आस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह आदि व्रतों के पालन के विषय में भी गुण-दोष सूचक अनेक ग्रन्थ प्रमाण लिखे गये हैं। तथा विवेचनीय विषयों को स्पष्ट करने के लिये तद् तद् विषयक उदाहरण भूत पुरानी कथाएँ भी लिखी गई है। ये सब कथाएँ हमने अपनी उक्त प्राचीन गुजराती गद्य संदर्भ नामक पुस्तक में भी प्रकाशित कर दी थी। जिनकी संख्या २३ है। कहीं-कहीं ग्रंथकार ने अपनी स्वरचित रचनाएँ भी प्रसंगानुसार कर दी है जैसे कि पृ. २१६ से २१९ पर स्वरचित "त्रैलोक्य शाश्वत जिन प्रतिमा प्रमाण स्तवन' नामक चालीस पद्यों का एक पूरा स्तोत्र ही उद्धृत कर दिया है। इसी तरह पृष्ठ २२६ पर "शाश्वत जीव बिंव स्वरूप निरूपक" नाम से आठ पद्यों का एक और स्वरचित स्तवन उद्धृत किया है। __इस प्रकार प्रस्तुत ग्रन्थ में आबाल जनों को जैन धर्म विषयक ज्ञातव्य विचारों और सिद्धान्तों का परिज्ञान कराने का योग्य प्रयत्न किया गया है और इसलिये यह यथार्थ बालावबोधक ग्रन्थ बन गया है। ग्रन्थ का मूल नाम 'षडावश्यक सूत्रवृत्ति' ऐसा है। परन्तु यह सूत्र वृत्ति प्राचीन प्रथानुसार Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xix संस्कृत भाषा में न होकर बाल जनोपकारिणी सुगम देशभाषा में लिखी गई। इसलिये इसका पूरा नाम 'षडावश्यक बालावबोध' वृत्ति ऐसा रखा गया । तरुणप्रभाचार्य ने यह बालावबोध वृत्ति किस लिये बनाई है। इसका संक्षिप्त निर्देश उन्होंने अपने इस ग्रन्थ की अन्तिम प्रशस्ति में सूचित किया है। गुजरात के सुप्रसिद्ध नगर पाटण में रहनेवाले ठक्कुर पद धारक मंत्री दलवंशीय बलीराज नामक श्रावक की विशिष्ट अभ्यर्थना के कारण प्रस्तुत सुगम स्वरूप और बालावबोध कारिणी षडावश्यक वृत्ति की रचना की गई, ग्रन्थकार ने रचना की समाप्ति का समय विक्रन सं. १४११ के दीवाली का शुभ दिन बताया है। उस समय अणहिलपुर अर्थात् पाटण में बादशाह फिरोजशाह का राज्यशासन था। इस ग्रन्थ की जो सुन्दर एवं सुवाच्य लिपि में लिखी गई प्रति बीकानेर के ग्रन्थ भंडार में विद्यमान है, वह संवत् १४१२ के चैत्र सुद नवमी शुक्रवार के दिन लिखकर पूर्ण की गई है। यह प्रति भी अणहिलपुर अर्थात् पाटण में ही लिखी गई है और इसके लिपिकर्ता पंडित महिमा नामक यति बर थे। अर्थात् रचना समाप्ति के बाद प्रायः पाँच-छ: महीने के अन्दर यह प्रतिलिपि तैयार हुई। इस तरह इसकी अन्यान्य प्रतिलिपियाँ भी यथासमय उन्हीं वर्षों में तैयार हुई होंगी। हमको जेसलमेर में जो प्रति देखने के मिली वह संवत् १४१८ में उक्त भंडार में स्थापित की गई। ऐसी उसके लेख से ज्ञात हुआ और ये सब प्रतिलिपियां ग्रन्थकार के निजी तत्त्वावधान में ही सम्पन्न हुई थी और इनमें कुछ प्रतिलिपियों को स्वयं ग्रन्थकारने संशोधित की थी। अतः इस ग्रन्थ का जो पाठ प्रस्तुत पुस्तक में मुद्रित है। वह प्रायः शुद्ध है। ऐसा कहा जाय तो उस में कोई अतिशयोक्ति नहीं होगी। तरुणप्रभाचार्य का विशेष परिचय ग्रन्थकार तरुणप्रभाचार्य अपने समय में प्रसिद्ध जैन आचार्य और विद्वान धर्म-नायक थे। इनके जीवन के विषय में कुछ बातें पट्टावली आदि में मिलती हैं वे आगे लिखी गई हैं। इन्होंने स्वयं तो अपनी इस ग्रन्थ की अन्तिम प्रशस्ति में जो कुछ थोड़ा परिचय दिया है, उसका सारांश केवल इतना ही है कि सुप्रसिद्ध खरतर गच्छ नामक जैन संघ के वे सुप्रसिद्ध एवं मान्यता प्राप्त आचार्य थे। इनके दीक्षादायक गुरु का नाम जिनचन्द्र सूरि था। ये श्री जिनचन्द्र सूरि अपने समय के जैन-संघ में बहुत प्रभावशाली आचार्य हुए। खरतर गच्छ की परंपरा के अनुसार ये द्वितीय जिनचन्द्र के नाम से प्रसिद्ध हैं। प्रथम जिनचन्द्र सूरि खरतर गच्छ के मूल संस्थापक एवं प्रतिष्ठापक श्री. जिनदत्त सूरि के दीक्षित शिष्य थे। ये गच्छानुयायियों में 'मणिधारी दादा' जिनचन्द्र सूरि के नाम से प्रसिद्ध हैं। इनका जन्म विक्रम सं. ११९७ में हुआ था और छ: वर्ष जैसी बाल्यावस्था में (सं. १२०३) जिनदत्त सुरिने इनको अपना दीक्षित शिष्य बनाया। ये अत्यन्त तेजस्वी और अप्रतिम प्रतिभावान बाल मनि थे। गरुवर्य श्री जिनदत्त सूरिने अपनी योग विद्या का सर्वथा श्रेष्ठ पात्र मान कर इनको उस बाल्यावस्था के दो-तीन वर्ष में ही अपनी योग सिद्धि करनेवाली विद्या प्रदान की और संवत १३२५ में अर्थात् ८, ९ वर्ष जैसी बालवय में ही अपने भावी पट्टघर आचार्य के रूप में इनकी स्थापना कर दी। जैन आचार्यों के प्राचीन इतिहास में यह एक विशिष्ट घटना है। __ संवत् १२११ में महान् आचार्य दादा साहब श्री जिनदत्त सूरि का अजमेर में स्वर्गवास हो गया। उनके स्वर्गवास के बाद लघुवयस्क आचार्य जिनचन्द्र सूरि ने अपने महान् गुरु के संघ समुदाय का संचालन भार संभाला। अप्रतिम प्रतिभा और गुरुवर्य द्वारा प्राप्त विशिष्ट विद्या बल के कारण जहाँ-जहाँ ये जाते थे वहाँ-वहाँ इनका प्रभाव खूब पड़ता रहता था। इन्होंने मरुभूमि तथा सपादलक्ष के अनेक गाँवों, नगरों में परिभ्रमण किया। मथुरा और दिल्ली के प्रदेश में भी Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx इन्होंने विचरण किया। सं. १२२२ में तीर्थयात्रा करते हुए अपने भक्त-धनिक श्रावकों के साथ इनका आगमन दिल्ली नगर में हुआ (दिल्ली का नाम उस समय योगीनीपुर भी प्रसिद्ध था)। दिल्ली में उस समय तोमरबंशीय राजा मदनपाल का राज्यशासन चल रहा था। दिल्ली में उस समय राज्यमान्य और जन सम्मान्य अनेक जैन श्रावकों का खूब प्रभुत्व था। मंत्री दलवंशीय के नाम से प्रसिद्ध प्राप्त श्रावकों के कई धनिक कुटुम्ब वहाँ बसते थे। इन श्रावकों ने विद्या सिद्ध और बुद्धि निधान आचार्य जिनचन्द्र सूरि का बहुत बड़े ठाठ के साथ प्रवेशोत्सव किया। जिसे जान सुन कर महाराज मदनपाल भी बड़ा प्रभावित हुआ और उसने बहुमानपूर्वक जैन आचार्य को अपने चरण कमल से राज प्रासाद को पवित्र करने के लिये आमंत्रित किया। राजा ने बहुत भक्तिपूर्वक इनका सत्कार किया और अन्यन्त विनय भाव से धर्मोपदेश श्रवण किया। दैवगति से इनका उसी वर्ष दिल्ली में ही स्वर्गवास हो गया। इस तरह केवल २५, २६ वर्ष जितनी अल्पायु में ही ये दैवगति को प्राप्त हुए; परन्तु इनकी इस प्रकार की अल्पायु में ही बड़ी प्रसिद्धि और प्रतिष्ठा हई। इनकी योग विद्या सिद्ध अनेक चमत्कारिक घटनाएँ खरतर गच्छ की पट्टावलियों में उल्लिखित मिलती हैं। दिल्ली के पास महरोली नामक स्थान में जहाँ इनके विभूतिपूर्ण शरीर का अग्निसंस्कार हुआ था वहाँ पर सुप्रसिद्ध दादावाड़ी नामक एक पूजनीय स्थान बना हुआ है, जहाँ पर आज भी सैकड़ों भक्तजन उस भूमि के दर्शन वन्दन करने जाते रहते हैं। इन्हीं प्रथम जिनचन्द्र सूरि की पट्ट परंपरा में द्वितीय जिनचन्द्रसूरि हुए जो प्रस्तुत ग्रन्थकर्ता के दीक्षागुरु थे। ये जिनचन्द्र सूरि भी प्रथम जिनचंद्र सूरि के समान ही बहुत प्रभावशाली और सम्मान प्राप्त आचार्य हुए। इनकी आचार्य पदस्थापना संवत १३४१ में इनके गुरु आचार्य जिनप्रबोध सूरि ने स्वयं की और संवत १३७६ में इनका स्वर्गवास हुआ। इस प्रकार प्रायः ३५ वर्ष जितने इनके आचार्य काल में खरतरगच्छ की मुख्य परंपरा के अनुयायी समुदाय में इनके द्वारा अनेक धार्मिक महोत्सव सम्पन्न हुए। इन्होंने अपने आचार्यकाल में सौराष्ट्र, गुजरात, राजस्थान, सपादलक्ष एवं सिंध प्रदेश में कई बार परिभ्रमण किया और वहाँ के निवासी अपने भक्तजनों में धर्मोपदेश द्वारा धार्मिक संस्कारों की खूब वृद्धि की अनेक तीर्थयात्राएँ की गई। इसके लिये बड़े बड़े संघ निकाले गये अनेक स्थानों में नये जिन मंदिर बनाये गये और उनमें सैकड़ों जिन मूर्तियाँ स्थापित की गई। इसी तरह अनेक श्रावक श्राविकाओं ने आत्म कल्याण का व्रत ग्रहण किये तथा तपस्या आदि के उद्यापन, मालारोपण आदि विविध प्रकार के धार्मिक कार्य सम्पन्न हुए। - इन जिनचन्द्र सूरि के समय में गुजरात, सौराष्ट्र, मारवाड़, दिल्ली, हरियाणा और सिन्ध के प्रदेशों में भयंकर राजनैतिक उथल-पुथल हुई। यह समय भारत के राजकीय इतिहास में बहुत ही दुःखदायक एवं प्रलयकारी परिस्थिति का घटक रहा था। इन्हीं वर्षों में गुजरात के स्मृद्धिशाली अणहिलपुर, पाटण का विध्वंस हुआ। उसकी अपार स्मृद्धि का विनाश हुआ। सौराष्ट्र में शत्रुजय, गिरनार, सोमनाथ तथा द्वारका जैसे भारत विख्यात तीर्थस्थान नष्ट भ्रष्ट हुए। जालोर चित्तौड़ और रणथम्मोर जैसे हिन्दूजाति के महान् संरक्षक गिने जानेवाले दुर्ग ध्वस्त हुए। गुजरात का सौली की राजवंश, मालवे का परमार राजवंश, मेवाड़ का गुहिलीत राजवंश तथा जालोर और रणथम्मोर का चौहान जैसा महान् पराक्रमी राजवंश स्थानभ्रष्ट और सत्ताहीन बनें। इसके कारण सारा भारत भयाक्रान्त हो रहा था। सर्वत्र विधर्मी-लुटेरों द्वारा भयंकर लूटमार मची हुई थी। जनता का सर्वस्व खोसा जाता था। हिन्दू देवी-देवताओं के भव्य मंदिर खंडहर बन रहे थे। देवमूर्तियाँ तोड़ी फोड़ी जाकर मस्जिद और मकबरों की दीवालों में चुनी जा रही थी। हजारों स्त्री-पुरुष पकड़ पकड़ कर कैदी बनाये जा रहे थे और हज़ारों ही तलवार की धार से कतल किये जा रहे थे । एक प्रकार से भारत के मध्यकालीन इतिहास का सबसे बड़ा संकट मय और विपत्तिजनक वह समय था। जिनचन्द्र सूरि उस समय के प्रत्यक्षदर्शी एवं अनुभवी आचार्य थे। खरतर गच्छ वृहद गुर्वावली Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi नामक ग्रन्थ में इन आचार्य के कार्यकाल का काफी प्रभाविक वर्णन दिया हुआ है। जिसमें जगह जगह पर उन उन स्थानों में होनेवाले ऐसे दुःखद प्रसंगों का संकेत रूप में उल्लेख मिलता है। इन्हीं आचार्य ने प्रस्तुत ग्रन्थकर्ता तरुणप्रभ सूरि को 'मूलनामतरुणकीति' को १३६८ में भीमपल्ली (भीलड़िया) नामक नगर में दीक्षा दी थी। उस समय इनका नाम तरुणकीति ऐसा रखा गया था। इनके साथ तेजकीर्ति नामक एक अन्य बालक को दीक्षित किया था तथा व्रतधर्मा और दृढ़धर्मा नामक दो साध्वियों को भी नई दीक्षा दी और उसी समय प्रतापकीति और एक अन्य क्षुल्लक मुनि की उप स्थापना विधि सम्पन्न हुई। उसी समय ठक्कुर हांसिल के पुत्र रत्न ठक्कुर दहेड़ के छोटे भाई ठक्कुर धीरदेव की सुपुत्री जिसकी श्री जिनचन्द्रसूरि ने पहले अपने हस्त से दीक्षा दी थी और जिसका नाम रत्नमंजरी गणिनी था, उसको महत्तरा पद प्रदान किया और श्री जर्याद्ध महत्तरा के नाम से घोषित किया और प्रियदर्शना नाम गणिनी को प्रवृत्तिनी पद प्रदान किया। इस अवसर पर भीमपल्ली के श्रावक समुदायने बहुत बड़ा उत्सव किया। (देखें स्व. ग. गुर्वावली पृष्ठ ६३-६४) तरुणकीर्ति के लिये यहाँ 'क्षुल्लक' ऐसे शब्द का प्रयोग किया है। जिससे ज्ञात होता है कि उनकी उम्र उस समय आठ-दस वर्ष जितनी छोटी होगी। पट्टावली में ऐसे बाल वय में दीक्षित होनेवाले बालक-बालिकाओं के लिये क्षुल्लक और क्षुल्लिका विशेषण का प्रयोग किया गया है। प्रायः जैन ग्रन्थों के अवलोकन से ज्ञात होता है कि आठ दस वर्ष से लेकर १२ वर्ष की शिशुवय ये ऐसे अनेक दीक्षित हुए हैं और बाद में वे बड़ें विद्वान चारित्रिक और प्रभावशाली व्यक्ति बने हैं। तरुणकीर्ति भी इन्ही में से एक बालवय में दीक्षित होनेवाले प्रथम क्षुल्लक मुनि बने। गुरुवर्य श्री जिनचन्द्र सुरि ने इनको विद्याध्ययन करने के निमित्त अपने एक अन्यत्तम विद्वान शिष्य यश कीति नामक गणि को सौंप दिया। तरुणप्रभ ने लिखा है कि पिता से भी अधिक वात्सल्यभाव इनका मुझ पर था और मुझे इन्होंने पहले पहले विद्याध्ययन कराया। 'पितृभ्योऽप्यति वात्सल्यं येनाधायितरां मयि । यशः कीर्ति गणिर्मा सपूर्व विद्यामभाणयत् । इन यशःकीर्ति गणिको संवत १३४९ के मार्गशीर्ष वदी २ को पालनपुर नगर में श्री जिनचन्द्रसूरि ने दीक्षा दी थी। इसके बाद तरुणप्रभ ने श्री राजेन्द्रचन्द्र सूरि से भी कुछ कुछ विद्याओं का अध्ययन किया । 'राजेन्द्र चन्द्र सूरिन्द्र विद्या काचन काचन ।' ये राजेन्द्रचन्द्राचार्य भी श्री जिनचन्द्रसूरि के स्वहस्त दीक्षित शिष्य थे। इनकी दीक्षा संवत १३४६ के जेठ विद ७ के दिन उसी भीमपल्ली नगर में हुई थी। इनके साथ नरचन्द, मुनिचन्द, पूण्यचन्द, नामक साधुओं की तथा मुक्तिलक्ष्मी और मुक्तिश्री नामक दो साध्वियों की दीक्षा बडे उत्साहपूर्वक हुई। __इसके बाद संवत १३४७ में मार्गशीर्ष सुद ६ को राजचन्द्रादि नूतन दीक्षित साध साध्वियों का उपस्थापना महोत्सव मनाया गया। इन राजेन्द्रचन्द्र ने महोपाध्याय विवेकसमद्र के पास बहत वर्ष रहकर लक्षण, तर्क, साहित्य, अलंकार, ज्यौतिष आदि अनेक शास्त्रों का गहन अध्ययन किया था। अपने समुदाय में ये स्वसमय पर समय विदित तत्त्वों के बड़े ज्ञाता समझे जाते थे और इसलिये इनके गुरु इनको पंडितराज कहकर संबोधित किया करते थे। संवत् १३७३ में म्लेच्छ विधर्मियों के दुष्ट आक्रमणों के कारण सिन्धु मण्डल निवासी श्रावक वर्ग जब बहुत उद्विग्न और व्याकुल हो रहा था और जब वहाँ के कुछ अग्रगण्य श्रावक जैसे कि भोजदेव, सा. लखण, सा. हरिपाल आदि उच्चापुरी नगर के प्रमुख श्रावक नागपुर (नागोर) में आये ऊपर उनकी प्रार्थनानुसार भयंकर ग्रीष्म ऋतु में भी तथा मुसलमानों द्वारा सारा सिन्ध मंडल Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii आकान्त होकर वहाँ की जनता अत्यन्त त्रस्त और भयभीत हो रही थी, तब वहाँ जाकर जिनचन्द्र सूरि ने अपने विद्याबल, तपोबल और विशिष्ट वाक्चातुरी द्वारा लोगों को शांति प्रदान करने का यथेष्ट प्रयत्न किया। वहीं पर शांतिकारक धर्म कार्य करते हुए शारीरिक अवस्था क्षीण हो जाने के कारण श्री जिनचन्द्र सूरि ने अपने विद्वान शिष्य श्री राजचन्द्र पंडित को अपने पास बुलाने के लिये दो विश्वस्त श्रावकों को गुजरात के पाटण शहर भेजे । जहाँ पंडित राजचन्द्र महोपाध्याय विवेक समुद्रगणि की सेवा में रह रहे थे। इससे ज्ञात होता है कि राजेन्द्रचन्द्र, श्री जिनचन्द्र सूरि के एक बहुत ही विशिष्ट कोटि के शिष्यों में से थे। इसलिये इनको अपने अन्तिम समय में पास में बुलाया और वहीं पर इनको आचार्य पद प्रदान कर राजेन्द्रचन्द्राचार्य नाम से प्रतिष्ठित किया। खरतर गच्छ वृहद गुर्वावली में इनके विषय में बहुत से उल्लेख आये हैं। श्री जिनचन्द्र सूरि का स्वर्गवास हो जाने पर उनके मुख्य पद पर सुप्रसिद्ध आचार्य जिनकुशल सूरि को प्रतिष्ठित करने में इनका बहुत बड़ा हाथ रहा है। ये उक्त प्रकार से बहुत बड़े शास्त्रज्ञ थे। इसलिये तरुणप्रभ ने कुछ कुछ विशेष विद्याएँ इनसे भी प्राप्त की थी। संवत् १३७६ में जिनचन्द्र सूरि का स्वर्गवास हो गया। उनके पट्टपर उन्हीं की इच्छा एवं आज्ञानुसार राजेन्द्रचन्द्राचार्य के विशिष्ट प्रयत्न से पाटण में जिनकुशल सूरि का संवत् १३७७ के ज्येष्ठ कृष्ण ११ के दिन बड़े समारोह के साथ पट्टाभिषेक हुआ। इन जिनकुशल सूरि का जन्म संवत् १३३७ में मारवाड़ के समियाणा नामक गाँव में हुआ था और ९ वर्ष की वय में अर्थात् संवत् १३४६ में इनको दीक्षा दी गई थी। यों ये जिनचन्द्र सूरि के भाई के पुत्र थे और इस प्रकार उनके साथ इनका कौटुम्बिक सम्बन्ध भी था। इनका उस समय कुशलकीति नाम रखा गया। इनके साथ देववल्लभ, चारित्रतिलक नामक साधुओं की दीक्षा हुई थी, तथा रत्नश्री नामक एक साध्वी की भी दीक्षा हुई। उस समय सा. क्षेम सिंह भ्राता बाहड़ द्वारा कई जिन मूर्तियों की प्रतिष्ठा का महोत्सव किया गया, उस समय वहाँ पर चाहमान (चह्वान) वंशीय महाराजा सोमेश्वर का शासन काल चल रहा था और महाराजा ने इन महोत्सवों में बहुत उत्साहपूर्वक योगदान दिया था। संवत् १३७५ में मारवाड़ के नागोर नगर में गच्छ नामक आचार्य श्री जिनचन्द्र सूरिने इनको सर्व विद्या कुशल जानकर तथा अनेक शिष्यों से परिवृत्त बहुत लब्धि संपन्न समझ कर एवं भविष्य में अपनी परंपरा की कीर्ति को बढ़ानेवाले मानकर पंडित राजकुशलकीति गणि को वाचनाचार्य पद प्रदान किया। उसी समय धर्ममाला गणिनी और पुष्पसुन्दर गणिनी को प्रवर्तिनी पद प्रदान किया। इस समय मंत्री दलवंशीय ठक्कुर विजयसिंह ठ. सेलू सा. रुदा प्रमुख नाना ग्रामों के अनेक धनिक श्रावकजन एकत्रित हुए थे और बहुत बड़ा महोत्सव मनाया गया था। फिर ठ. विजयसिंह, ठ.सेढू, ठ. अचल प्रमुख भक्त श्रावकों ने एकत्र होकर गच्छ नायक आचार्य के साथ बड़े ठाठ से फलोद स्थित पार्श्वनाथ भगवान की यात्रा की। सं. १३८४ में श्री जिनकुशल सूरि जब जेसलमेर थे तब सिंध के निवासी अनेक धनिक और प्रभावशाली जनों ने आचार्यजी को सिंध में पधारने की बहुत आग्रहपूर्वक विनंति की। तब उनकी विज्ञप्ति स्वीकार कर आचार्यजी ने सिंध के लोगों को धर्मोपदेश देकर उनकी कल्याण कामना पूर्ण करने की दृष्टि से उस तरफ विहार किया। सिंध में उस समय देवराजपुर (देरावर) नामक नगर एक प्रमुख व्यापारिक केन्द्र था । वहाँ पर अनेक जैन कुटुम्ब बसते थे। जो बहुत कुछ सम्पत्तिशाली और राज्यसत्ता के साथ भी विशिष्ट सम्बन्ध रखते थे। जिनकुशल सूरि ने उस नगर को अपना केन्द्र स्थान बनाकर उसके आसपास के उच्च नगर, राणुककोट, बहीरामपुर, मलिकपूर, खोजवाहन, क्यासपुर आदि स्थानों में यथा समय परिभ्रमण करते थे और वहाँ के जनों को धर्मोपदेश द्वारा धार्मिक कार्यों में प्रेरित करते रहते थे। उनके विद्या तप एवं योगबल के प्रभाव से उस प्रदेश के मुसलमान शासक भी उनके प्रति अपना आदरभाव प्रकट करते थे। जिससे वहाँ की जनता को बहुत कुछ आश्वासन मिलता रहता था। Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii _सूरि की वृद्धावस्था का प्रभाव बढ़ रहा था। उनकी शारीरिक स्थिति क्षीण हो चली थी तब वे अपना अन्तिम समय नजदीक जानकर से सं. १३८८ में देवराजपुर आ गये। वहाँ के श्रावक जनों ने उनका बड़ा प्रवेशोत्सव किया। उस समय उनकी सेवा में जो यति, मुनि आदि विद्यमान थे उनमें मुख्य श्री तरुणप्रभ गणि और लब्धिनिदान गणि थे। उस वर्ष के मार्गशीर्ष शुक्ल दसवीं के दिन एक बड़ा महोत्सव मनाया गया और उस महोत्सव में पं. तरुणकीति गणि को आचार्य पद प्रदान किया गया और तरुणप्रभाचार्य ऐसा नाम उद्घोषित किया। पं. लब्धिनिदान गणिको महोपाध्याय के पद पर अभिषिक्त किया। उसी प्रसंग पर दो क्षुल्लक और दो क्षुल्लिकाओं का भी दीक्षोत्सव हुआ। उन क्षुल्लकों के नाम जयप्रिय मुनि और पुण्यप्रिय मुनि रखे गये। क्षुल्लिकाओं के नाम जयश्री और धर्मश्री थे। उस प्रसंग पर दस श्राविकाओं ने धर्ममालाएँ धारण की तथा अनेक श्रावक, श्राविकाओं ने कई प्रकार के व्रत ग्रहण किये। वृहद् गुर्वावली में इस प्रसंग का उल्लेख करते हुए तरुणकीति गणि के लिये निम्नलिखित गुणवर्णनात्मक पंक्ति लिखी गई है : 'तस्मिन् महोत्सवे गाम्भीर्यौदार्य, धैर्य स्थैर्यार्जव विद्वत्व कवित्व, वाग्मित्व, सत्त्व, सौविहित्य ज्ञान दर्शन चारित्र विशद षट् त्रिसत्सूरि गुण गण मणि विपणि नां. पं. तरुणकीति गणिनाम् ।'इस पंक्तिगत उल्लेख से तरुणप्रभाचार्य को विशिष्ट गुणवत्ता का आभास मिलता है । उसके बाद आनेवाला चातुर्मास जिनकुशल सूरि ने उसी देवराजपुर में व्यतीत किया और श्री तरुणप्रभाचार्य तथा लब्धिनिदान उपाध्याय को सम्मत्ति तर्क और स्यादवाद रत्नाकर जैसे महान् जैन तर्क शास्त्रों का गंभीर अध्ययन कराया फिर माघ शुक्ल में गाढ़ ज्वर और श्वास आदि व्याधि प्रकोप बढ़ जाने पर तरुणप्रभाचार्य और लब्धिनिदान उपाध्याय को आपने आदेश दिया कि मेरी मृत्यु के बाद मेरे पट्ट पर पद्ममूर्ति नामक १५ वर्षीय बाल मुनि की पद स्थापना की जाय । यह पद्ममूर्ति मुनि आचार्य श्री जिनकुशल सूरि के स्वहस्त दीक्षित शिष्य थे। ये पद्ममूर्ति लक्ष्मीधर सेठ के पुत्र साधुराज आम्बा के पुत्ररत्न थे। इनकी माता का नाम कीका था। इनकी दीक्षा सं. १३८४ में इसी देवराजपुर में हुई। इनके पिता साधुराज सा. आम्बा बड़े धनिक व्यक्ति थे। उस साल के माघ सुदी पंचमी के दिन बड़ा भारी प्रतिष्ठा महोत्सव हुआ, जिसमें सिंध के कई स्थानों में मूर्तियाँ बिराजमान करने की दृष्टि से अनेक प्रतिमाएँ वहाँ लाई गई और जिनकुशल सूरि के कर कमलों द्वारा वह सारा प्रतिष्ठा कार्य सुसम्पन्न हुआ। उसी महोत्सव पर साधुराज आम्बा के पुत्र-रत्न को भी दीक्षा दी गई और उसका नाम पद्ममूर्ति रखा गया। उनके साथ आठ अन्य क्षुल्लकों को भी दीक्षित किया गया। इन क्षुल्लकों के नाम इस प्रकार हैं :-भावमूर्ति, मोदमूर्ति, उदयमूर्ति, विजयमूर्ति, हेममूर्ति, भद्रमूर्ति, मेवमूर्ति और हर्षमूर्ति । इनके साथ कुलधर्मा, विनयधर्मा, शीलधर्मा नामक तीन क्षुल्लिकाएँ भी दीक्षित हुई। श्री जिनकुशल सूरि के हाथों से सिंध में यह सब से बड़ा महोत्सव सम्पन्न हुआ। संभव है पद्ममूर्ति बालसाधु जो उस समय श्री जिनकुशल सूरि की सेवा में विद्यमान थे। एक तो वे बहुत धनिक गृहस्थ के पुत्र थे और सौभाग्यादि गुणों से भी भाग्यशाली दिखाई देते थे। इसलिये सूरिजीने उनको अपना गादीधर गच्छ नायक बनाना योग्य समझा और अपनी यह इच्छा उन्होंने तरुणप्रभाचार्य जैसे गच्छ के बहुत बड़े मुनि के सम्मुख प्रकट की। ___ इस के बाद संवत १३९० के फाल्गुन मास की कृष्ण पंचमी की रात्रि को जिनकुशल' सूरि का स्वर्गवास हुआ। दूसरे दिन बहुत विस्तार के साथ उनका अग्निसंकार किया गया। इस प्रसंग का विस्तृत वर्णन वृहद्गुर्वावली में दिया गया है।। इस के बाद संवत् १३९० के जेठ महीने की शुक्ल' छठ सोमवार के दिन श्री तरुणप्रभाचार्य ने जयधर्म महोपाध्याय तथा लब्धिनिधान महोपाध्याय आदि तीस मुनि तथा अनेक साध्वी मंडल के साथ श्री जिनकुशल सूरि की अन्तिम शिक्षा के अनुसार उनके पट्टपर पद्ममूर्ति क्षुल्लक की पदस्थापना कर जिनपद्म सूरि के नाम से उद्घोषित किया। Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv उस समय नूतन गच्छ नायक जिनपद्मसूरि की अवस्था पन्द्रह वर्ष की थी। अतः गच्छानुयायी संघ का साराभार श्री तरुणप्रभाचार्य संभालते थे। दुर्भाग्य से जिनपद्मसूरि का स्वर्गवास (दस, ग्यारह वर्ष बाद) संवत् १४०० में हो गया। फिर उनके पट्ट पर तरुणप्रभसूरिने अपने सहाध्यायी उपाध्याय पद धारक लब्धीनिधानगणि को सूरि मंत्र की विद्या देकर जिनपद्मसूरि के आचार्य पद पर प्रतिष्ठित किया और जिनलब्धि सूरि नाम से उद्घोषित किया। परन्तु १४०६ में जिनलब्धि सूरि का भी नागोर में स्वर्गवास हो गया। फिर उनके पट्ट पर जैसलमेर में जिनचन्द्र सूरि (तृतीय) की पद स्थापना की। परन्तु उनका भी संवत १४१५ में स्वर्गवास हो गया। तब उनके पट्ट पर खम्भात में श्री जिनकुशल सरि के ही अन्यतम शिष्य श्री सोमप्रभ को आचार्य पद पर प्रतिष्ठित किया और जिनोदय सूरि के नाम से उद्घोषित किया। इन सोमप्रभ को संवत १३८२ में भीमपल्ली (भीलडी गाँव में) श्रीकुशल सूरि ने दीक्षा दी थी। इनके साथ विनयप्रभ, मतिप्रभ और हरिप्रभ नामक बालसाधुओं को दीक्षित किया। इसी तरह कमलश्री ललितश्री नामसे दो बालिकाओं को भी दीक्षा दी। इस प्रकार श्री जिनकुशल सूरि के स्वर्गवास के बाद उस गच्छ की परंपरा में जिनोदय सूरि प्रभावशाली आचार्य हुए । बीच में जो उक्त प्रकार के पच्चीस वर्ष के अन्तरमे तीन आचार्य गद्दी पर बैठे; परन्तु थोड़े-थोड़े वर्षों के बाद उनका स्वर्गवास हो जाने से और एक दो आचार्य तो अल्पकालीन जीवन ही पा सके थे। इसलिये उन २५ वर्षों की पाव शताब्दि उक्त परंपरा के लिये प्रभावशून्य से व्यतीत हुई। इन २५ वर्षों में तरुणप्रभाचार्य ही इस परंपरा के एक सर्वाधिक प्रभावशाली और गच्छ के विशिष्ट नायक रूप में विद्यमान रहे । तरुणप्रभाचार्य बहुत अधिक शास्त्र ज्ञाता थे। यह तो उनकी प्रस्तुत 'षड़ावश्यक बालावबोध वत्ति' के अवलोकन से ज्ञात होता है। उन्होंने अनेक जैन ग्रन्थों का गहन अध्ययय किया था। पट्टावली के उल्लेखानुसार स्वयं श्री जिनकुशल सूरि के पास स्यादवाद रत्नाकर आदि महान तर्क ग्रन्थों का अध्ययन किया था। जिनकुशल सूरि ने 'चैत्यवंदन कुलक' नामक एक प्राकृत प्रकरण ग्रन्थ पर बहुत विस्तृत संस्कृत व्याख्या लिखी थी। जिसके संशोधन में तरुणप्रभ सूरि (उस समय इनका मूल दीक्षित नाम तरुणकीति था) ने अपना सहयोग दिया था। इसलिये श्रीकुशल सूरि ने उनकी विद्वता की प्रशंसा करते हुए इनको 'विद्वत्जन चूड़ामणि' के सम्मान वाचक शब्द से उल्लिखित किया है। इनकी ऐसी विशिष्ट विद्वता और प्रभावशीलता के गुण को लक्ष्य कर श्री जिनकुशल सूरि ने अपनी अंतिम अवस्था में इनको उपर्युक्त लेखानुसार आचार्य पद प्रदान किया था और इसी गुण के कारण वे श्रीकुशल सूरि के बाद २५-३० वर्ष तक इनकी गच्छ परंपरा में विशेष रूप से सम्माननीय बन रहे थे। तरुणप्रभाचार्य ने प्रस्तुत 'षडावश्यक बालावबोध वृत्ति' के अतिरिक्त अन्य भी किसी ग्रन्थ की रचना की हो-ऐसा ज्ञात नहीं होता। क्योंकि वैसी कोई ग्रन्थ रचना की होती तो वह बीकानेर, जैसलमेर, पाटण आदि के भंडारों में अवश्य उपलब्ध होती। हाँ, उनकी कुछ छोटी-छोटी स्तुति, स्तोत्र, स्तवन आदि रचनाएँ उपलब्ध होती है-जिनका उल्लेख श्री अगरचंदजी नाहटाने अपने 'आचार्य प्रवर तरुणप्रभ सूरि' नामक संशोधनात्मक लेख में किया है। (देखें शोध पत्रिका भाग ६ अंक में) तरुणप्रभ सुरि का अधिकतर विचरण गुजरात, सौराष्ट्र और राजस्थान तथा सिन्ध प्रदेश में हुआ जान पड़ता है। प्रख्यात ग्रन्थकार जिनप्रभ सूरि की तरह उन्होंने विविध देशों में भ्रमण किया हो ऐसा ज्ञात नहीं होता। इन्होंने छोटी छोटी स्तुति, स्तोत्रादिक जो रचनाएँ की हैं। उनमें "स्तम्भन पार्श्वनाथ स्तोत्र, अर्बुदाचल आदिनाथ स्तोत्र,' देवराजपुरमंडन आदि जिन स्तवन', जेसलमेर पार्श्वनाथ स्तवन', 'जीरापल्ली पार्श्वनाथ विज्ञप्ति', 'विमलाचल आदिदेव स्तवन', Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxv 'षट पत्तनालंकार आदि जिनस्तवन', 'भीमपल्ली वीर जिनस्तवन', 'तारंगलंकार अजित जिनस्तवन', आदि रचनाओं से ज्ञात होता है कि इन्ही तीर्थस्थानवाले प्रदेश में इनका भ्रमण रहा होगा। ___इनका स्वर्गवास किस वर्ष में हुआ, इसका कोई उल्लेख हमारे देखने में नहीं आया। श्री अगरचन्दजी नाहटा का अनुमान है कि सं. १४२० के आपसास इनका स्वर्गवास हुआ होगा। श्री तरुणप्रभ सूरि की शिष्य परंपरा आदि के बारे में भी कोई विशेष उल्लेख हमारे देखने में नहीं आया। श्री जिनोदय सूरि की पट्ट स्थापना इन्हीं के द्वारा हुई थी और इसलिये जिनोदय सूरि के सम्बन्ध मे जो 'विवाहला तथा पट्टाभिषेक रास' नामक तत्कालीन प्राचीन भाषा रचना प्राप्त होती है। उसमें इनके विषय में लिखा है कि “तरुणप्रभ सूरिने श्री जिनचन्द्र सूरि (तृतीय) के पट्ट पर सोमप्रभ नामक विद्वान गणि की स्थापना कर उन्हें जिनोदय सूरि के नाम से उदघोषित किया। जिनोदय सूरि श्री जिनकुशल सूरि के बाद चौथे पट्टधर आचार्य हुए। यों वे उन्हीं के दीक्षित शिष्य थे। ये बहुत प्रभावशाली आचार्य थे। इनका रचा हुआ “विज्ञप्तिमहालेख" हमें मिला है। जिसको हमने, सिंधी जैन ग्रंथमाला के ग्रंथांक ५१ के रूप में, अन्यान्य अनेक विज्ञप्ति लेखों के साथ, प्रकाशित किया है। यह 'विज्ञप्ति महालेख' इस प्रकार के विज्ञप्ति लेखों में एक विशिष्ट एवं उत्कृष्ट रचना है। यह लेख विक्रम संवत १४३१ में रचा गया है। उस समय जिनोदय सूरि गुजरात के प्रसिद्ध पाटण शहर में चातुर्मास रहे हुए थे। वहाँ पर अयोध्या नगर में रहनेवाले लोकहिताचार्य द्वारा भेजा हुआ एक विशिष्ट प्रकार का विज्ञप्ति लेख श्री जिनोदय सूरि को मिला तो उसके प्रत्युत्तर रूप में जिनोदय सूरि ने भी वैसाही एक विशिष्ट लेख तैयार कर श्री लोकहिताचार्य को अयोध्या भेजा। यही उक्त 'विज्ञप्ति महालेख' है। जिनोदय सूरि ने उस समय से पहले तीन चार वर्षों में जो तीर्थ यात्राएँ तथा प्रतिष्ठा महोत्सव आदि जहाँ जहाँ किये उनका विशिष्ट प्रकार की अलंकारिक भाषामें वर्णन किया है। लेख बहुत ही प्रौढ़ शब्दावली से अलंकृत संस्कृत भाषामें लिखा गया है। इस विज्ञप्ति महालेख में उन्होंने उल्लेख किया है कि ; “सौराष्ट्र देश की यात्रा करते हुए हम सुप्रसिद्ध नवलखी बन्दरनामक स्थान पर भी गये और वहाँ के जैन मंदिर में स्थित श्री जिनरत्न सूरि, श्री जिनकुशल सूरि तथा श्री तरूणप्रभ सूरि के पाद-पद्मों को वंदन नमन किया।” इससे ज्ञात होता है कि संवत् १४३१ के पूर्व ही श्री तरुणप्रभ सूरि का स्वर्गवास हो गया था। उस समय श्री तरूणप्रभ सूरि के स्थान पर गच्छ एवं संघकी व्यवस्था का कार्यभार श्री विनयप्रभ उपाध्याय संभाल रहे थे, ऐसा जिनोदय सूरिके विज्ञप्ति महालेख से ज्ञात होता है। उन्होंने लिखा है कि-"हम यात्रा करते हुए जब घोघा नामक बन्दर में पहुचे तो वहाँ पर नवखंड पार्श्वनाथ भगवान के दर्शन किये और वहीं पर गच्छका समग्र कार्यभार वहन करने वाले हमारे सहायक एवं विद्या के समुद्र समान श्री विनयप्रभ महोपाध्याय का अत्यन्त आह्लादजनक संगम हुआ।" इस उल्लेख से ज्ञात होता है कि श्री जिनकुशल सूरि के स्वर्गवास के अनन्तर गच्छ समुदाय का जो कार्यभार श्री तरुणप्रभसूरि वहन करते थे। उनके अभाव में वही कार्यभार उस समय श्री विनयप्रभ महोपाध्याय वहन कर रहे थे। ये विनयप्रभ श्री जिनकुशल सूरि के ही दीक्षित शिष्य थे। जिनोदय सूरि के साथ ही इन्होंने संवत् १३८२ में दीक्षा ली थी। जिनोदय सूरि का दीक्षा नाम सोम-प्रभ था। जिनको तरुणप्रभाचार्य ने संवत् १४१५ में आचार्यपद प्रदान कर गच्छनायक के रूप में प्रतिष्ठित किया था। ये विनयप्रभ उपाध्याय भी तरुणप्रभाचार्य के समान ही अच्छे विद्वान् थे। इनकी 'श्री गोतम स्वामीरास' नामक एक प्राचीन भाषा-रचना सुप्रसिद्ध है। जो प्रायः, दीपावली के दूसरे दिन अनेक यति-मुनि तथा श्रावक आदि के द्वारा एक मांगलिक स्तुति पाठ के रूप में पढ़ी-सुनी जाती है। यह भी एक संयोग की बात है कि जिस दीपावली के दिन तरुणप्रभाचार्य ने अपने प्रस्तुत बालावबोध ग्रन्थकी Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXVI रचना पूर्ण की उसी दीपावली के दूसरे दिन श्री विनयप्रभ उपाध्याय ने उक्त गोतम रास की रचना की अर्थात संवत १४११ के दीपावली के दिन तरुणप्रभाचार्य की रचना पूर्ण हई। और सं.१४१२ के प्रथम दिन अर्थात् कार्तिक सुदी १ के दिन (जो गोतम गणघर का कैवल्य ज्ञान प्राप्ति का दिन मान जाता है) उस दिन उक्त रासकी रचना हुई थी। तरुणप्रभाचार्य उस समय पाटण में थे और विनयप्रभ उपाध्याय खंभात में थे। जिस प्रकार तरुणप्रभाचार्य कृत प्रस्तुत बालावबोध प्राचीन गुजराती की एक उत्तम कृत्ति है, इसी प्रकार विनयप्रभ उपाध्याय रचित 'गौतम रास' भी प्राचीन गुजराती भाषा की एक विशिष्ट पद्य रचना है। ___ बहुत वर्षों पहले गुजराती भाषा के प्राचीन इतिहास की दृष्टि से विद्वानों में वादविवाद चला था और उसमें बहुतसे विद्वान गुजराती पद्य रचना के आदि कवि नृसिंह मेहता को मानते थे। उस वादविवाद के प्रसंग पर स्व. श्री मनसुखलाल किरतचन्द मेहता ने अपने एक निबंध में यह स्थापित करने का प्रयत्न किया था कि गौतम रास गुजराती भाषा की सबसे प्राचीन तथा उत्तम कोटि की पद्य रचना है। इत्यादि . परन्तु इसके बाद तो हमने नैमीनाथ चतुस्पदिका नामक एक सुन्दर प्राचीन गुजराती पद्य रचना प्रकट की थी जो विनयचन्द्र सूरि की बनाई हुई है, और वह गौतमरास के पूर्व साठ सत्तर वर्ष पहले रची गई थी। ___प्रस्तुत बालावबोध एक प्रकार से प्राचीन गुजराती गद्य रचना की एक विशिष्ट कृति मानी जाने योग्य है। परन्तु हमारे अवलोकन में इससे भी पूर्व की कुछ ऐसी बालावबोधात्मक गद्य रचनाएँ देखने में आयी हैं। कल्प सूत्र के बालावबोध के कुछ त्रुटित प्राचीन लिखित पत्र हमारे देखने में आये हैं जो संवत १३६० के आस पास के लिखे हुए थे। इससे पूर्व की एक बालावबोधात्मक रचना हमें जेसलमेर के एक भंडार में मिली थी जो प्रायः संवत १२८० और ९० के बीच में लिखी हुई ज्ञात होती है। यह रचना जिन दत्त सूरि रचित कुछ कुलकात्मक प्रकरणों पर है। इसकी भाषा शैली प्रस्तुत बालावबोध के समान है। और जो थोड़े से पन्ने इस रचनाके हमें मिले हैं उनकी लेखनशैली भी भाषाकीय दृष्टि से प्रायः व्याकरणसंगत है। हमारा विचार था कि राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला में उसको यथावस्थित रूपमें प्रकट कर दी जाय; परन्तु समयाभाव के कारण हम जबतक उस ग्रन्थमाला के संचालक रहे तबतक वैसा न कर सके। हमारे खयाल से यह प्राचीन राजस्थानी और गुजराती भाषा के प्राचीनतम गद्यात्मक कृति के रूप में माने जाने योग्य हैं। इस ग्रंथ का सर्व प्रथम आलेखन करानेवाले धनिक श्रावक बलिराज के वंश का कुछ परिचय . तरुणप्रभ सूरि के प्रस्तुत बालावबोध नामक ग्रंथ का सर्वप्रथम आलेखन कराने वाले धनिक श्रावकमंत्रीदल वंशीय ठक्कुर बलिराज के गुण और यश का वर्णन करने वाली जो प्रशस्ति ग्रन्थकार ने ग्रन्थान्त में लिखी है उससे ज्ञात होता है कि ठक्कुर बलिराज अपने समय में बहुत बड़ा धनवान तथा राजमान्य और जनसम्मान्य गृहस्थ था। इसके कई पूर्वजों के तथा वंश के अनेक गृहस्थों के उल्लेख पट्टावली आदि में मिलते हैं। दिल्ली एवं राजस्थान के कई स्थानों में भी इस वंश के अनेक धनी गृहस्थ रहते थे। जो समय-समय पर तीर्थयात्राएँ, प्रतिष्ठाएँ, आचार्यपद स्थापनाएँ आदि Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvii धार्मिक उत्सवों में बहुत धन व्यय किया करते थे। इस वंश वालोंके नामों के पहले ठक्कुर शब्द का व्यवहार-हुआ है। इससे जाना जाता है कि इनके पूर्वजों में से किसी ने किसी राजसत्ता द्वारा बड़ी जागीर प्राप्त की थी और धार्मिक कार्यों में बहुत कुछ द्रव्य व्यय करने के कारण या व्यापारादि के कारण बहुत सम्पत्तिशाली होना चाहिये। यह वंश खरतर गच्छ का परम अनुरागी था। इसलिए खरतरगच्छ के प्रसिद्ध पूर्वाचार्य जैसे कि जिनकुशल सूरि, जिनचन्द्र सूरि आदि प्रभावशाली आचार्यों के उपदेशों से इस वंश वाले श्रावकों ने अनेक तीर्थस्थान और नगरों में जैन मंदिर बनवाये तथा उन उन आचार्यों द्वारा प्रतिष्ठादि महोत्सव कार्य सम्पन्न करवाये। खरतरगच्छ बृहद गर्वावली नामक महत्त्व के ऐतिहासिक ग्रन्थ में (जो हमने सिंधी जैन ग्रन्थमाला के अन्तर्गत ग्रन्थांक ४२ के रूप में प्रकट किया है।) इस वंश के अनेक कुटुम्बों के परिचायक उल्लेख मिलते हैं। तरुणप्रभ सुरि के प्रस्तुत बालावबोध ग्रन्थ के आलेखन और प्रचार में जिस ठ. बलिराज का वर्णन है वह इसी मंत्रीदलवंशीय एक कुटुम्ब का प्रसिद्ध पुरुष था। वह बहुत धर्मानुरागी और दानशील' था। उसी की विशेष अभ्यर्थना के कारण तरुणप्रभ सूरि ने प्रस्तुत बालावबोध की रचना की और उसीने सर्वप्रथम इस ग्रन्थ की अनेक प्रतिलिपियाँ लिखवाई थी। श्री तरुणप्रभ सूरि ने जैन ग्रंथकारों की प्राचीन परंपरा का अनुसरण करते हुए ग्रन्थ के अन्त में जो प्रशस्ति लिखी है, उसकी पद्यसंख्या ३३ है। इसमें से १२ पद्य तो उन्होंने अपने पूर्वाचार्य तथा निजके परिचयस्वरूप लिखे हैं, शेष २० पद्यों में ग्रन्थ का आलेखन कराने वाले ठ. बलिराज के पूर्वजों आदिके परिचयस्वरूप लिखे हैं। इसके पूर्वजों में मंत्रीदल के वंश में पहले एक ठ. दुर्लभ नामका मुख्य पुरुष हुआ उसका पुत्र ठ. दामर हुआ। उसका पुत्र ठ. भूपाल हुआ। उस भूपाल के ठ. देवपाल, ठ. तेजपाल, ठ. राजपाल, जयपाल, सहणपाल, ठ. नयपाल नामक ६ पुत्र हए। इनमें से देवपाल के हरिराज और हेमराज नामक दो पुत्र हुए। ठ. हरिराज की रासलदे नामक पत्नी थी। जिसके ठ. चाहड़ और ठ. धन्धक नामके दो पुत्र हुए। इनमें से ठ. चाहड बड़ा बुद्धि मान, लक्ष्मीवान, गुणवान और राजा का प्रसादपात्र था। उसने तीर्थों की उन्नति के लिये तथा गरुओं की भक्ति के लिये और सार्मिक भाईयों की सेवा के लिये बहुत सा धन व्यय किया। वह षडावश्यक कर्म करनेवाला श्रद्धावान पुरुष था। इस ठ. चाहड़ की पत्नी सहजलदे थी जो सुकृत कार्य- करने में उसके समान चित्त वाली थी। इनके नयनसिंह विजयसिंह, जवसिंह और कर्णसिंह नामके चार पुत्र हुए। इनमें विजयसिंह बड़ा दानी और धर्मप्रिय पुरुष था। उसने अनेक तीर्थयात्राएँ को और सातों क्षेत्रों में खूब धन व्यय किया। वह श्री जिनकुशल सूरि का अत्यन्त भक्त था। उनकी पदस्थापना का बड़ा महोत्सव जब पाटण में हुआ, तब वह दिल्ली से बड़े समुदाय के साथ वहाँ आया और बड़ी भक्तिपूर्वक आचार्य पद की स्थापना करवाई। इस विजयसिंह की वीरमदे नामक धर्म पत्नी थी जो सुप्रसिद्ध मदनपाल की पुत्री थी, उसकी पूणिनी नाम की द्वितीय पत्नी थी जो वरदेव की पुत्री थी उसी तरह भीरू नामक एक अन्य स्त्री थी। वीरमदे नामक पत्नी से विजयसिंह को बलिराज और गिरिराज नामके दो पुत्ररत्न हुए। ये दोनों बड़े तेजस्वी, ऋद्धिमान और राज्यमान्य थे। इन दोनों भाइयों का परस्पर अत्यन्त गाढ़ स्नेहसम्बन्ध था। विजयसिंह की दूसरी स्त्री पूणिनी के उदयराज, कमलराज, अश्वराज और साधारण नामके चार पुत्र थे। बलिराज की शील, शालिन्य, कौलिन्य आदि गुणों को धारण करनेवाली कोल्हाई नामकी बुद्धिशालिनी पत्नी थी वह जिनधर्म में बड़ी आस्था रखनेवाली गुरूभक्ता थी, उसको क्षेमसिंह नामका पुत्र हुआ जिसकी हीरू नामक स्त्री थी। उनका लक्षराज नामक पुत्र हुआ जो बहुत ही भाग्यशाली होकर बड़ा धर्मानुरागी था। इस प्रकार पुत्र पौत्रादि परिवारयुक्त बलिराज धार्मिक जनों के लिये कलिकाल में कल्पद्रुम के समान शोभायमान हो रहा था। Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii तरुणप्रभाचार्य ने अन्त में लिखा है कि बलिराज ने मेरे पास बैठ कर श्रद्धापूर्वक इस पड़ावश्यक भाषा वृत्ति का श्रवण किया और फिर इसने अपने और अन्य जनों के हितार्थ पुस्तकरूपमें इसको लिखवाया । इस प्रशस्तिगत उल्लेखानुसार बलिराजने जो इस प्रस्तुत ग्रन्थ की पुस्तक के रूपमें प्रतिलिपियाँ करवाई। उन्हीं में की, कुछ प्रतियाँ बीकानेर, पूना, पाटण आदि के ग्रन्थभंडारों में आज तक विद्यमान है। उन्हीं में की ३, ४ प्रामाणिक प्रतियों के आधार पर भाषाशास्त्रविद् डॉ. प्रबोध पंडित ने इस ग्रन्थ का प्रस्तुत सुसंपादन किया है । विद्वान संपादक ने अपने सम्पादन विषयक कार्यपद्धति का जो परिचय दिया है, उसमें उपयोग में ली गई प्राचीन प्रतियों का यथेष्ठ वर्णन दे दिया है । प्रस्तुत ग्रंथ के प्रकांशन में विलंब के कुछ कारण जैसा कि ऊपर सूचित किया है, इस ग्रन्थ का मुद्रणकार्य आज से कोई १६, १७ वर्ष पहले चालू कराया था । परन्तु उपर्युक्त अनेक कारणों से इस ग्रन्थ का मुद्रणकार्य पूर्ण होने में काफी विलंब होता गया, चूंकि सिंधी जैन प्रन्थमाला के संचालन एवं प्रकाशन की व्यवस्था का सम्पूर्ण भार हमारे ही ऊपर निर्भर था। सन १९५० से हमारी साहित्यिक कार्यप्रवृत्ति बम्बई और राजस्थान के जयपुरजोधपुर के बीच विस्तृत होकर कुछ विभक्त सी हो गई । हम बम्बई में जिस तरह स्वस्थापित तथा स्वसंचालित सिंधी जैन ग्रन्थमाला का कार्यभार सम्भालते थे, उसी तरह राजस्थान में हमारे द्वारा संस्थापित तथा सरकार द्वारा संचालित प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान के तत्त्वावधान में हमारे ही द्वारा प्रारंभित एवं संपादित राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला का सम्पूर्ण कार्यभार भी हमारे ही ऊपर निर्भर था। इसलिये इन दोनों ग्रन्थमालाओं के कार्य में समान रूपसे व्यस्त रहने के कारण बम्बई की म्रन्यमाता के कुछ ग्रन्थों के प्रकाशन में अत्यधिक विलंब होता रहा। डॉ. श्री. प्रबोध पंडित द्वारा ग्रन्थ का सम्पादन व मुद्रणकार्य कोई ८-१० वर्ष पूर्व ही पूर्ण हो चुका था परन्तु पिछले कई वर्षों से हमारी शारीरिक अस्वस्थता के कारण हमारा बम्बई जाना न हो सका और इसलिये इस ग्रन्थ को समय पर प्रकाशित करने की योग्य व्यवस्था हम न कर सके । ग्रन्थ छपकर आठ-दस वर्षों से बम्बई के भारतीय विद्या भवन के गोदाम में पड़ा हुआ है और हम अपनी दुर्बलता के कारण सिंधी जैन ग्रन्थमाला का यह एक विशिष्ट ग्रन्थ रत्न आजतक विद्वानों के करकमल में उपस्थित करने में असमर्थ से रहे । डॉ. प्रबोध पंडित कुछ समय से दिल्ली युनिवर्सिटी में हैं । वहाँ से ये कभी कभी पत्र लिखकर मुझे सूचित करते रहे कि प्रस्तुत ग्रन्थका जो मुख्य सम्पादकीय वक्तव्य मुझे लिखना है उसे मैं लिखकर भारतीय विद्या भवन को भेज दूं और उसको सूचित कर दूं कि ग्रन्थ को प्रकाशित कर देने की समुचित व्यवस्था कर दी जाय। परन्तु पिछले कई वर्षों से में यहाँ जिस चंदेरिया नामक ग्राम (चितौड़गढ़ के पास) में निवास कर रहा हूँ। मेरे पास साहित्यिक विषय की कोई विशेष सामग्री उपलब्ध न होने से और मेरी आँखों की ज्योति भी प्रायः क्षीण हो जाने के कारण स्वयं लिखने-पढ़ने में असमर्थ हो जाने से एवं सहायक लेखक आदि का भी कोई प्रबन्ध न होने से में अपना संचालकीय वक्तव्य लिखने में भी असमर्थसा ही रहा । परन्तु पिछले २, ३ महीने पहले डॉ. श्री प्रबोध पंडि अहमदाबाद में मेरे चिरसाथी एवं परमादरणीय मित्रवर पंडित प्रवर डॉ. श्री सुखलालजी संघवी से इस विषय में कुछ निवेदन किया तो श्री पंडितजी ने मुझे सादर आग्रह एवं कुछ मीठे उपालंभ के साथ लिखा कि मुझे किसी तरह प्रस्तुत ग्रन्थ का प्रधान संपादकीय वक्तव्य लिख देना चाहिये और ग्रंथ को प्रकाशित कर देने की व्यवस्था कर देनी चाहिये इत्यादि । श्रीमान पंडितजी का आदेश Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxix पाकर मैंने किसी तरह अब यह संचालकीय वक्तव्य लिखकर ग्रन्थ के प्रकाशन की व्यवस्था का प्रयत्न किया है। प्रस्तुत ग्रन्थ के प्रकाशन में इस प्रकार अत्यधिक विलंब होने के कारण में हम विधि के किसी अज्ञात संकेत ही को निमित्त समझते हैं। ऊपर दिये गये पूर्व इतिहास से ज्ञात होगा कि सन् १९१८-१९ में हमें इस ग्रन्थ का सर्वप्रथम परिचय हुआ और तभी से हमको इसको प्रकाशित कर देने का मनोरथ उत्पन्न हुआ। हमारे जीवन की साहित्योपासना का वह प्रारंभ काल था, उसी समय हमको उद्योतन सूरिकी प्राकृत भाषा की महाकथा 'कुवलयमाला' का प्रकाशन करने की भी अभिलाषा उत्पन्न हुई। इन दोनों अभिलाषाओं को साथ लेकर हम अहमदाबाद के गुजरात विद्यापीठ में आये और वहाँ पर पुरातत्त्व मंदिर के द्वारा इन दोनों ग्रन्थों के प्रकाशन का आयोजन करते रहे तथा प्रेस में छपने के योग्य प्रेस-कॉपियाँ भी तैयार करवाई। इनमें से कुवलयमाला' का तो सिंधी जैन ग्रन्थमाला के ४५-४६ ग्रंथांक के रूप में भारत के सुप्रसिद्ध प्राच्यविद्या विशारद और हमारे एक परम मित्र डा.ए.एन. उपाध्ये द्वारा सुसंपादित करवा कर हमने इतः पूर्व प्रकाशित कर दी। इसके प्रथम भाग के प्रारंभ में हमने किचित् प्रास्ताविक वक्तव्य के रूपमें कुवलयमाला कथा के प्रकाशन का पूर्व इतिहास नाम का जो निबन्ध लिखा है उसमें उक्त कथा के प्रकाशन सम्बन्धी हमारे मनोरथ की सारी बातें लिख दी हैं। उक्त कथा के प्रकाशन की कहानी भी ठीक प्रस्तुत ग्रन्थ के प्रकाशन की कहानी जैसी ही है। 'कुवलयमाला' का मुद्रणकार्य सन् १९५० में प्रारंभ हुआ और उसका प्रथम भाग मूल ग्रन्थरूप सन् १९५६ में तथा दूसरा भाग, सन् १९६९ में मुद्रित होकर प्रकाशित हुआ। गुजरात पुरातत्त्व मंदिर (अहमदाबाद) में ही बैठकर हमने 'प्रबन्ध चिन्तामणि' ग्रन्थका सम्पादन व मुद्रण चालू कर दिया था और तभी उसके साथ प्रस्तुत बालावबोध को भी प्रेस में दे देना चाहा था परन्तु उपर्युक्त कथनानुसार विदेश में चले जाने के कारण यह काम रुक गया। 'प्रबन्ध चिन्तामणि' के कोई ४०-५० पृष्ठ छप चुके थे; पर उसका भी काम उसी कारण से आगे न चल सका। पर फिर जब शांति निकेतन में जाकर सिंधी जैन ग्रन्थ माला का सन् १९३१ में कार्यारंभ किया तो उसके सर्वप्रथम मणि के रूप में हमने उस 'प्रबन्ध चिन्तामणि' को पुनः निर्णयसागर प्रेस में सुन्दर रूप से छपवाने को दे दिया और १९३३ में वह ग्रन्थमाला का प्रथम ग्रन्य स्वरूप प्रकाशित हो गया। उस ग्रन्थ की भूमिका में हमने उसकी भी कुछ प्रकाशनकथा लिखी है। इस प्रकार जिस गुजरात पुरातत्त्व मंदिर के माध्यम से हमने इन ग्रन्थों का प्रकाशनकार्य सोचा था, उसमें से 'प्रबन्ध चिन्तामणि' सिंधी जैन माला में सर्व प्रथम स्थान प्राप्त कर यथाशक्य शीघ्र ही प्रकाश में आ गया और उसके पश्चात ग्रन्थमाला में अन्यान्य कई छोटे-बड़े ग्रन्थ प्रकाशित होते रहे । सन् १९५० तक के २० वर्षों में कोई ४०-४५ जितने ग्रन्थ प्रकाश में आ गये, परन्तु वह कुवलयमाला महाकथा ग्रन्थ जिसको प्रकाश में लाने के लिये हम सन् १९१८ से ही अत्यधिक लालायित थे सन् १९५० में प्रेस में दिया जा सका और कोई बीस वर्ष बाद सन् १९७० में पूर्ण होकर प्रसिद्धि पा सका। उसीका साथी यह षडावश्यक बालावबोध जिसका मुद्रणकार्य हमने सन् १९५६ में चाल कराया था अब कोई १६-१७ वर्षों के बाद प्रकाश में आनेका अवसर प्राप्त कर रहा है। हमें यह अनुभव कर संतोष हो रहा है कि जिस एक मनोरथ को जीवन के कोई ५५ वर्ष जितने दीर्घकाल तक हम अपने मन में लपेटे फिरते रहे और न जाने कहाँ कहाँ हम जिसको अपने अनेक विद्वानों के सम्मुख प्रकट करते रहे, वह अर्द्धमूच्छित मनोरथ आज इस प्रकार सफल होने का दिन देख रहा है। सिंघी जैन ग्रंथमाला के जीवन का संक्षिप्त सिंहावलोकन इस ग्रंथमाला का शुभारंभ हमने सन् १९३१ में गुरुदेव कवीन्द्र श्री रविन्द्रनाथ ठाकुर के विश्वकल्याणकारी सानिध्य में शांति निकेतन स्थित विश्वविख्यात विश्वभारती-विद्यापीठ में बैठ कर Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx किया। गुरुदेव की महती इच्छा को लक्ष्यकर स्व. बाबू श्री बहादुरसिंहजी ने वहाँ पर हमारी प्रेरणा से सिंधी जैन ज्ञानपीठ नाम से जैन शास्त्रों के अध्ययन-अध्यापन हेतु शिक्षापीठ (जैन चेयर) स्थापित किया। उसीके अन्तर्गत जैन ग्रन्थों के प्रकाशन निमित्त प्रस्तुत सिंधी जैन ग्रन्थमाला का प्रकाशनकार्य भी हमने शुरू किया। बम्बई के प्रख्यात निर्णयसागर प्रेस में ग्रन्थों के मुद्रण की व्यवस्था की। एक साथ अनेकानेक ग्रन्थों का संशोधन, सम्पादन एवं मुद्रणकार्य चालू किया गया। अहमदाबाद में गुजरात पुरातत्त्व मंदिर द्वारा प्रकाशित करने के लिये जिन ग्रन्थों को हमने प्राथमिकता दे रखी थी, उन्हीं ग्रन्थों में से कुछ को हमने सर्वप्रथम छपवाना शुरू किया। ग्रन्थमाला का पहला ग्रन्थ 'प्रबन्ध चिन्तामणि' प्रसिद्ध हुआ। बाद के 'प्रबन्ध कोष', 'विविध तीर्थ कल्प' आदि ३-४ ग्रन्थ भी उसी स्थान के नाम से प्रकाशित हुए। इन ग्रन्थों का प्रकाशन देखकर गुरुदेव भी बहुत प्रसन्न हुए और उन्होंने अपना शुभाशीर्वाद भी, स्वहस्ताक्षरों से अंकित, हमें प्रदान किया। कोई ३ वर्ष बाद स्वास्थ्य एवं कार्य की सुविधा की दृष्टि से ग्रन्थमाला का कार्यालय अहमदाबाद लाया गया और वहाँ पर 'अनेकान्त विहार' नामक अपना निजीस्थान बनाकर वहीं से हमने 'भानुचन्द्र चरित्र', 'ज्ञानबिन्दु प्रकरणादि' ग्रन्थों का सम्पादन एवं प्रकाशन कार्य किया। सन् १९४० में स्वर्गीय श्री कन्हैयालाल माणिक्यलाल मुंशी के सप्रयत्न से बम्बई में भारतीय विद्या भवन की स्थापना हुई और उनका स्नेह एवं सौहार्दभरा आमंत्रण पाकर मैंने उनकी प्रवृत्ति में अपना यथायोग्य सहयोग देना स्वीकार किया। बाद में सिंधी जैन ग्रन्थमाला के प्रकाशन सम्बन्धी व्यवस्था का प्रबन्ध भी भारतीय विद्या भवन के अधीन कर देना मैने निश्चित किया। इस निश्चय में ग्रंथमाला के संस्थापक एवं सर्वथा संरक्षक स्व. श्रीमान बाबू बहादुरसिंहजी सिंधी तथा मित्रप्रवर श्रीमान डॉ. पंडित श्री सुखलालजी संघवी की पूर्ण सहमति प्राप्त हुई। पंडित श्री सुखलालजी इस ग्रन्थमाला के जन्मकाल से ही अन्तरंग सहायक और सत्परामर्शदायक बने हुए हैं तथा कई ग्रन्थरत्नों का इन्होंने स्वयं भी सम्पादनकार्य किया है। स्व. बाबू श्री बहादुरसिंहजी का ग्रन्थमाला के विषय में अत्यन्त अनुराग एवं उत्साह था। उनकी इच्छा थी कि इस ग्रन्थमाला के कम से कम १०८ ग्रन्थ प्रकाशित होने चाहिये और इसके लिये जितना धन खर्च किया जाय वह करने को वे उत्सुक थे। उनकी ऐसी उत्कट ज्ञानप्रकाशन की भावना को लक्ष कर मैंने भी यथाशक्य एक साथ अनेकानेक ग्रन्थों के सम्पादन एवं प्रकाशन की व्यवस्था करने का प्रयत्न किया; परन्तु दुर्भाग्य से सन् १९४४ में उनका स्वर्गवास हो गया और उसके कारण मेरा मानसिक उत्साह भी कुछ शिथिल बन गया; परन्तु श्री सिंधीजी के सत् पुत्र स्व. बाबू राजेन्द्रसिंह सिंधी तथा स्व. बाबू श्री नरेन्द्रसिंहजी सिंधी ने अपने पूजनीय पिता की भावना को पूर्ण करने की इच्छा से हमसे ग्रन्थमाला के सम्पादन एवं प्रकाशन कार्य को यथावत् चालू रखने के लिये सद्भावपूर्ण सहयोग देने की अपनी मनोकामना प्रकट की। हमने उनकी इच्छानुसार ग्रन्थमाला का कार्य उसी तरह चालू रखा, जिस तरह स्व. बाबू बहादुरसिंहजी की प्रेरणा से कर रहे थे। सिंधीजी की मृत्यु के बाद भी प्रायः २० वर्ष तक ग्रन्थमाला का कार्य हम उसी तरह करते रहे और उसके कारण अनेकानेक महत्व के ग्रन्थ प्रकाश में आये। दैवकी दुविलासता के कारण पिछले ५, ६ वर्षों में बाबू श्री बहादुरसिंहजी के उक्त दोनों सत्पुत्रों का भी देहावसान हो गया। जैसा कि ऊपर सूचित किया है, इस ग्रन्थ माला का प्रारंभ सन् १९३१ में हुआ। ४२, ४३ वर्ष के इसके जीवनकाल के दर्मियान इसके द्वारा छोटे-बड़े कोई साठ से अधिक ग्रन्थ प्रकाश में आये। इसके लिये स्व. सिंधीजी ने और उनके बाद उनके सत्पुत्र बाबू श्री राजेन्द्रसिंहजी और श्री नरेन्द्रसिंहजी ने हजारों रुपये खर्च कर ग्रन्थमाला का सर्व प्रकार संपोषण किया। हमारे निमित्त भारतीय विद्या भवन को भी हजारों रुपये की आर्थिक सहायता प्रदान की। लाखों की कीमत की बड़ी मूल्यवान Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxi हजारों पुस्तकें भवन को प्रदान कर उसकी लाइब्रेरी को सुसमृद्ध बनाया। ग्रन्थमाला का प्रकाशन सम्बन्धी प्रबन्ध भवन को सौंप कर उसकी साहित्यिक जगत में विशिष्ट प्रतिष्ठा बढ़ाई। सिंधी जैन ग्रन्थमाला में जितने ग्रन्थ प्रकाशित हुए, वे भारतीय साहित्य भंडार के अनमोल रत्न जैसे हैं। देश और विदेश के सभी प्राच्य-विद्या-अभिज्ञ विद्वानों ने मुक्त-कंठसे इनकी प्रशंसा की। भारत सरकार द्वारा नियुक्त संस्कृत भाषा आयोग ने इस ग्रन्थमाला को भारत की एक सर्वश्रेष्ठ ग्रन्थमाला के रूप में प्रमाणित किया। इसी ग्रन्थमाला की गुणवत्ता को लक्ष्य कर जर्मन ओरिएंटल सोसायटी जैसी विश्व के प्राच्यविदों की श्रेष्ठतम संस्थाने हमको अपनी आनरेरी सदस्यता प्रदान कर हम जैसे एक अतिसामान्य विद्याभ्यासी को भी वह गौरव प्रदान किया जो आज तक भारत के किसी भी अन्य विद्वान को (केवल स्व. सर रामकृष्ण भांडारकर को छोड़कर) नहीं किया गया। यह गौरव हम अपना नहीं मानते अपितु सिंधी जैन ग्रन्थमाला का गौरव समझते हैं। हमको केवल इस बात से आत्मसंतोष होता है कि हम अपने क्षुद्र जीवन में इस प्रकार ग्रन्थमालास्वरूप छोटीसी नौका का आधार पाकर दुस्तर भवनदी को पार करने में प्रवृत्त हुए हैं। ग्रन्थमाला के मूल संस्थापक और उनके पितृभक्त पुत्र भी चले गये। इसलिये ग्रन्थमाला अब एक प्रकार से निराधार दशाका अनुभव कर रही है। इसी तरह ग्रन्थमाला के एक हितेषी भारतीय विद्या भवन के कुलपति और हमारे प्रिय मित्र श्री कन्हैयालालजी मुंशी भी अपनी सारी स्थूल समृद्धि और लीला-लक्ष्मी को छोड़कर वैकुंठ में वास करने चले गये। श्री मुंशीजी के विशेष आग्रह से ही हमने ग्रन्थमाला का कार्यप्रबन्ध भारतीय विद्या भवन को सौंपा है। अब हमारा शरीर भी क्षीण हो चुका है और हम भी अब उसी मार्ग की ओर झांक रहे हैं जिस पर से ये अपने अन्यान्य साथी चले गये हैं। ग्रन्थमाला के भविष्य में क्या लिखा है, वह हमें ज्ञात नहीं; पर हमारे द्वारा सम्पादित कुछ ग्रन्थ अभी अधूरे पड़े हैं। हम इनका उद्धार कर सकेंगे या नहीं, यह तो वही विधाता जाने जिसने प्रस्तुत ग्रन्थ को प्रकाश में लाने के लिये हमें यह अवसर दिया है। यदि वैसा थोड़ा सा भी और अवसर हमें मिल गया तो हम उन ग्रन्थों को भी यथातथा प्रकाश में रखने का प्रयत्न करना चाहते हैं। ग्रन्थ के सम्पादक विद्वान के प्रति आभार प्रदर्शन भाषाशास्त्र के अभिज्ञ विद्वान् डा. श्री प्रबोध पंडित ने कई प्राचीन हस्तलिखित प्रतियों के आधार पर बहुत परिश्रमपूर्वक ग्रन्थ का शुद्ध वाचन तैयार करने का जो प्रयत्न किया है और उसके साथ भाषा-विश्लेषणात्मक प्रौढ़ निबन्ध संकलित कर एवं विशिष्ट शब्दों का व्युत्पत्ति-दर्शक शब्दकोष तैयार कर ग्रन्थ की उपयोगिता प्रदर्शित करने का जो श्रम उठाया है, उसके लिये मैं इनका हार्दिक अभिनंदन करता हूँ। डॉ. प्रबोध मेरे एक अनन्य विद्वानमित्र पंडित श्री बेचरदासजी के सुपूत्र हैं। पंडित श्री बेचरदासजी का साहित्यिक सम्बन्ध मेरे साथ बहुत पुराना है। उतना ही पुराना जितना प्रस्तुत प्रकाश्यमान ग्रन्थ के साथ रहा है। सन् १९१९ में जब मैंने पूना में जैन साहित्य संशोधक नामक समिति की स्थापना की और उसके द्वारा 'जैन साहित्य संशोधक' नामक शोध-विषयक त्रैमासिक पत्र का प्रकाशन करना निश्चित किया तब उस कार्य में सहायक के रूप में श्री पंडित बेचरदासजी को मैंने अपने पास बुलाया था। तभी से उनका और हमारा पारस्परिक घनिष्ठ स्नेह सम्बन्ध चला आ रहा है। मैं जब पूना से अहमदाबाद में गुजरात पुरातत्त्व मंदिर का संचालन करने के लिये गया तो बाद में पंडितजी श्री बेचरदासजी को भी उस ज्ञान मंदिर में एक सुयोग्य अध्यापक तथा विद्वान Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii सहायक के रूप में आमंत्रित किया। पंडितजी श्री बेचरदासजी प्राकृत भाषा एवं जैन शास्त्रों के बड़े मर्मज्ञ विद्वान हैं। इन्होंने कई महत्त्व के ग्रन्थों का संशोधन, संपादन एवं आलेखन आदिका कार्य किया है। सिंधी जैन ग्रन्थमाला में भी इनके सम्पादित एक-दो ग्रन्थ प्रकाशित हए हैं। भारत सरकार ने इनकी विद्वत्ता को उपलक्ष कर इनको सम्मानित किया है। इस प्रकार सिंधी जैन ग्रन्थमाला में इन दोनों पिता-पुत्र विद्वानों द्वारा गुंफित ग्रन्थ रूपी पुष्पों का समावेश होने से, ग्रन्थमाला की जो शोभावृद्धि हुई है। इनके इस प्रकार के वांग्मयात्मक सहयोग के लिये मैं इनके प्रति अपनी हार्दिक कृतज्ञता प्रकट करना चाहता हूँ। आशा है ग्रन्थमाला के सहृदय अध्येतावर्ग प्रस्तुत प्रकाशन को प्राप्त कर प्रमुदित होंगे। मुनि जिनविजय श्री हरिभद्र सूरि स्मृति मन्दिर चित्तौड़गढ़-राजस्थान दि. ७ जुलाई १९७३ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE A study of thc Gujarati Language in the 14th century was undertaken by me in 1947 when I began my studies in Indo-Aryan at the University of London. A study of the language based on the narratives and illustrative stories from the text, together with a critical edition of the narrative materials and an etymological index of the text was submitted to the University of London in 1949 as partial fulfilment for the degree of Doctor of Philosophy. Later on, I edited the complete text and prepared a complete etymological index; the section on grammar required additions and alterations in light of the complete text; instead of rewriting that section, I have tried to present an overall picture of phonological and grammatical changes in Gujarati, using mainly the data from the text, in a section on the historical phonology of Gujarati vowels. The etymological index will make up for the items which are missed in the grammar section. The continuity of the grammar section is not maintained, there are also some terminological discrepancies; for this, I crave indulgence of the learned readers. The press copy was submitted to the Singhi Series in 1956; various delays, including the change of the printing press-from Nirnayasagar of Bombay to Aryabhushan of Poona- held up the publication. The findings of the study, presented after a delay of about two decades, may, however, be of some use in reconstructing the history of Gujarati language. After the press copy was ready, a number of manuscripts of Taruna prabha's sadāvaśyaka vstti were noticed in various Bhandāras; apparently this was quite a popular text. Further collations may bring out useful data for a study of dialects of old Gujarati, and provide a fruitful exercise in textual criticism. Here I take the opportunity of expressing my deep gratitude to Professor Sir Ralph Turner and Dr. A. Master, for valuable suggestions and guidance in the preparation of this study. My father, Pandit Bechardas Doshi cleared many points in the interpretation of the Prakrit portion and Muni Punya vijayji explained many theological terms of the text; I am indebted to them for their help. Thanks are due to Muni Jina vijayji, general editor of the Singhi Jain Series and the authorities of the Bharatiya Vidya Bhavan for including this study for publication in their esteemed series. I acknowledge my thanks to the authorities of the Bikaner, Bhandarkar Oriental Research Institute, Limbdi and Patan collections for lending me the mss. University of Delhi Delhi. P. B. Pandit Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ABBREVIATIONS BH BL ΕΑ GL LM MP Āv. Die Āvaśyaka-Erza lungen. ed. Leumann E. Leipzig. 1897. Bhavisatta kaha von Dhanavala. ed. Jacobi H. München. 1918. Separate mention is made when Gune and Dalal's edition is used. Origin and Development of Bengali Language. Chatterji S. K. Calcutta. 1924. CM Les Chants Mystiques de Kanha et de Saraha. ed. Shahidullah M. Paris. 1928. Evolution of Awadhi. Saksena B. 1937. A study of the Gujarati Language of the 16th century (V. S.). ed. Dave T. N. London. 1933. GP Gujarati Phonology. Turner R. L. published in JRAS 1921. HC Prakrit Grammar of Hemacandra. HOS Harvard Oriental Series. HP Harivamsapurāna von Puspa danta ed Alsdorf L. Hamburg 1936. La Formation de le langue Marathe. Bloch J. Paris. 1920. Mahāpurāņa of Puşpadanta. 3 vols. ed. Vaidya P. L. Bombay. 1941. OWR Old Western Rajasthani--in the sense used by Tessitori L. P. in his articles in (Tessitori) Indian Antiquary, Notes on the Grammar of the Old Western Rajasthan with special reference to Apabhramsa and to Gujarati and Marwari', vols. 43, 44, 45. 1914-16. SC Sanatkumāracaritam. ed. Jacobi H. München. 1921. SR Sandeśa-rāsaka. ed. Muni J. V. and Bhayani H. Bombay 1945. Veli Veli Krisan Rukmani ri. ed. Thakur R. and Parik S. Hindustani Academy. Prayag. 1931. BSOS Bulletin of the School of Oriental ( now and African') Studies. JAOS Journal of the American Oriental Society. JASB Journal of the Asiatic Society of Bengal. JRAS Journal of the Royal Asiatic Society. NPS Nagari Pracariņi Sabha Patrikä. vol. x. 1990 V. S. LSI Linguistic Survey of India. ed. Sir George Grierson. ND Nepali Dictionary. Turner R. L. London. 1931. Sk. Sanskrit. Pali. Prakrit. Old Gujarati MG Modern Gujarati. Transliteration is followed according to the convention of the Royal Asiatic Society. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A Study of the Gujarati Language in the 14th Century 1. The text and its significance The wealth of documentary evidence for the history of the Gujarati Language is made well known by Sir George Grierson's remark in the Linguistic Survey of India, We have thus a complete chain of evidence as to the growth of the Gujarati language from the earliest times...... No single step is wanting. The line is complete for nearly four thousand years (Vol. ix. part ii, p. 327 ). But at the same time the paucity of critical editions of early Gujarati is also remarkable. Much material still lies in Gujarati mss. and marginal glosses of Pk. mss. The earliest specimens of the Gujarati language date from 1330 V.S. There are four fragmentary prose pieces (in all, less than 200 lines) from 1330 to 1369 V.S., while this work is a detailed document containing popular narratives, written in 1411 V. S. This work is, not only the earliest detailed document of Gujarati, but one of the earliest in the New Indo-Aryan languages. Şa dāvaśyaka yrtti was composed at Aņa hilla pattana, now Patan, then the seat of Gujarati learning and the capital of the famous Solamki dynasty. It is a Gujarati commentary on Şa dāvaśyaka, composed by Taruna prabha, pupil of Jinacamdrasūri of the kharatara gaccha. The praśasti at the end of the work says that it was composed under the rule of Emperor Pirojasäha (Firoz Tugha lag ). There are four mss. available, of which one from the Bikaner collection is written in 1412 V. S.; the other three are from the Bhandarkar Oriental Research Institute (not dated ), the Limbdi (1419 V.S.) and the Patan (1503 V.S ) collections. Sa dāvaśyaka is an important Jain text, both for monks and for laymen. It includes important feature of the Avaśyaka literature in its stock of stories which are narrated to illustrate the power of various vows to be observed by Jains. The stories were told from generation to generation in Jain temples and houses. Dry descriptions of virtues and vices were made palatable by introducing stories in a popular medium. These thirty-one popular stories, are therefore, the nearest approximation to the spoken Gujarati of the period under examination. It is an important phenomenon that our best ms. is written just one year after the composition of the text. At the same time, the other two, the BORI and the Limbdi mss. are written between 1411-1419 V.S., thus, of the four mss. available, three are written during the first ten years succeeding the composition of the text, evidence which cannot be disregarded in the restoration of the text. So I have edited the text eclectically. By presenting the internal evidence I have been able to show the probable course of texttransmission, which has helped me judge the authenticity of various readings, and to fix the date of the BORI ms. 2. Description of the Mss. The following Mss. have been used in preparing the text : (i) B. A paper ms. from Bikaner, Māhima-Bhakti Bhandar. This is a wellpreserved ms. in good handwriting. It has 308 folios, measuring 9" x 3", margin of half inch on right and left, a little less on top and bottom; ten lines to a page till folios 199, and 9 lines thereafter. The marginal space does not vary, and the whole ms. is by one hand. It has 40 letters to a line, except lines 3, 4, 5, 6, which have an average of 35 letters due to the space left in the middle. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE The colophons (see appendix) clearly say that the work was composed by Tarunaprabha on Saturday, Dipotsava day. 1411 V. S at Anahilla-pattana, and the present ms. was written by Pandita Mahipaka on Friday, 9th day of the bright half of Caitra, 1412 V. S. The elaborate prasasti stanzas at the end give the genealogies of the teachers of the author and the patron. 4 The margins of the text are indicated by thick red lines on both sides, and two big red dots on the two sides, and a third red dot in the middle of the page in a 1" sq. The middle dot is perforated, and the edges of the hole are worn, indicating that the paper mss. were also preserved by binding with string. The red dots and the lines together with the size of the paper indicate a palm-leaf origin (cp. Vaidya MP Vol 1 p. xi, Hertel HOS Vol 12 p. 38. ). The ms. is written on a thin paper and ink is well preserved. The corrections in the ms. are indicated by a kakapada in the line and the same in the margin together with the no. of the line. When some words are to be deleted from the body of the text, a yellow pigment is rubbed over the unrequired words, or marks like """, or a wavy line is placed over those words. Usual punctuation signs i. e. of danda and ardha-danda, are used. Vertical strokes over the words are used as a device for the punctuations. Usually padimätra is used. The ms. begins with:-Arham. shri Gautamasvamine namah. Surāsurādhisamahisanamyam praṇamya samyag jinarājavīram, subodham artham dinakṛtyasatkam likhamy abuddhipratibodhanaya and ends with... ivam astu. Bhadram bhavatu. Samasta sädhu samudayasya. Acamdrärkkam nandatu. The text presented by our ms. is as good as an autograph copy, but at the same time an autopsy and a comparison with other mss. shows that the haplographies and other eye-mistakes cannot be explained without the existence of a lost autograph. Of all available mss. this is the oldest and best. (ii) Bh. A paper ms. from Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona No. 797 of 1895-1902. Though worm-eaten at many places this ms. is preserved in a good condition, and is written in clear bold hand-writing. It has 342 folios, measuring 93" x 4", margin of 1" to right and left, a little less on top and bottom; ten lines to a page, 36 letters to a line, except lines 4, 5, 6. 7, which have an average of 27 due to the space kept in the middle. The colophons give the same date and place of composition. The last page giving the date of copying is lost and instead, a new paragraph is added at the end, in later hand, which gives the name of the person, who, at the suggestion of his master, presented the ms. to the bhāṇḍāgāra. The loss of the last page can be easily explained. As the person who possessed the ms. wanted to preserve his name, and not the name of the scribe, threw away the last page, which did not contain anything by way of text, but which contained the name of the scribe and the date of copying; and then inserted his name and his master's name. The prasasti in this and the remaining two give the genealogy of the patron in B. are not given. not the patron of the scribes of the other mss. mss. is short. Stanzas 14-32, which Evidently, the patron of the B. was The margins are indicated by thick red lines on both sides, and two large red dots on the two sides, and a third red dot in the middle of the page in a 14" sq. (this measurement is not uniformly observed) kept in the centre. The central dot is perforated by a very pointed needle, but it appears that the hole was never used for tying the ms. with a string, as the edges of the hole are not worn. The red dots and the decorative lines indicate a palm-leaf origin (see above) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DESCRIPTION OF THE MSS The ms. is written on a thick, nice glazed paper, and the ink is well preserved. Folios are numbered twice in the margin in different hands till pp. 134, and then till end in one hand only. There are marginal corrections and punctuations by a later hand; the corrections are indicated in the same way as B. There are a few intralinear corrections, here and there, there are a few marginal gloss, which explain and give equivalent old Gujarati words for Sk. or Pk. words. This is the only ms, which gives marginal gloss. Usually pa dimātrā is used. The ms. beings with: Arham. Sri Gauta masvämine namah. Surāsuradhīsa mahisa namyam......etc. and ends in the first hand by : Sri camdragacchâlamkāra Śrī Sri kharataragachhadhipati Sri Jinacandra sūrišişyaleśa śrī Tarunaprabhasüribhit Śrī mamtri-, and the rest is lost. This ms, with its clear hand-writing, careful marks of punctuation, and intralinear dissolution of sandhi, with marginal gloss and careful corrections in the margin, on the whole leaves an impression of a very carefully copied ms., and though the date of copying is lost, it is an important aid in restoring the text. (iii) L. A paper ms. from Limbdi Bhandar. Written in slovenly handwriting, this ms. has 154 folios, measuring 11" X 44", margin of about half inch on both sides, a little less on top and bottom; it has 15 lines to a page, 50 letters to a line, except lines 6, 7, 8, 9, 10, due to the space kept in the middle. The colophons (see appendix ) give the same date and place of composition; the date of copying is given as the 5th day of the bright half of Pausa, 1419 V. S. i. e. eight years after the composition of the text. This ms. is also copied at Patan. The prasasti stanzas 14-32 are dropped. The margins are indicated by ordinary double black lines on both sides, and there is a space of about 1" in the shape of a parabola in the middle. The centre is perforated but it seems that it has never been used for binding the ms. as the edges are not worn. There are no punctuation marks above the lines, and every word is separated in writing. The ms. is full of blunders like dharmma--kşau for karmma-kşau, luddheram for tuţthenam, and frequent ommissions and lacunae show that it is carelessly copied. There are very few marginal corrections, (in spite of innumerable mistakes) and whatever there are, are in very inferior hand. Corrections are mainly done by deleting the wrong words in ordinary ink, or rubbing yellow pigment over the wrong word. The ms. is written on such an inferior paper that the scribe has sometimes to leave some space for fear of spreading ink. Use of pa dimātrā is less frequent. The ms. begins with:-nainah sarvajmaya. Namaḥ śrutadevatayai. Sri Gautamasvāmine namah. Surāsurädhiśamahišana myam ... etc; and ends with :-subham bhavatu. subham astu. This ms., as it will be seen later, has its exemplar in Bh., and hence it is not useful as apparatus criticus, though the orthography of the ms. helps in studying scribal habits. (iv) P. A paper ms. from Patan, śrī sa ngh no jain jõān bhandar, no. 691. Closely written on an ordinary paper, it contains 196 folios, a margin of 1" on the right and left, a little less on top and bottom; twelve lines to a page, 51 words to a line, except lines 5, 6, 7, 8, due to the space left in the middle. The colophons give the same date of composition, and the date of copying as 11th day of the dark half of Jeth, Tuesday, 1508 V.S., at Saraswati Pattana, i. e. Anahilla Pattana. The prasasti stanzas 14-32 are, as in two other mss., omitted. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGI The margins are marked by ordinary black lines on both sides. There is a space of 1.5" sq. left in the middle. The ms. is written on a thick but inferior paper. There are few marginal corrections, probably by a later hand, and no punctuation marks above the line. Use of padimātra is very rare. The ms. begins with :- Arham. Sri Gautamasvamine na mab. Suräsurädhisamahiśanamyam.........etc., and ends with : dubham bhavatu. śubham astu. lekha kavācaka suśrāvakavargasya. anuştubham sahastrāņi sapta tvaksarasain khyayā, jñeyāni vrttāv atra sadhikāni manisibhih. 1. The last line remains unfinished, and a later hand has added other lines (see appendix ), the name of the gaccha to which the scribe belonged is cleverly erased by a later hand, and re-written as . Kharatara gacchiya'. Perhaps the last line contained the name of the scribe. The ms., though inferior as regards its descent is concerned, is carefully copied, and has preserved some good readings, though in many cases we find the text modified by dialectal influence -- in space and time - and therein lies the importance of the ms. 3. Orthography 3.1. These mss. are written in a popular spoken language about a popular topic. Four mss., three of which are written during first eight years of the composition of the text, the fourth, a hundred years later, all at the same place, create a problem of their own. Varying scribal habits, dialectal differences and the influence of a standard language are the principal factors influencing the orthography of our text 3.2. There are two main sources of variants Many of them are, no doubt, the result of orthographic errors-mistakes of the scribes - But when we find certain cases repeated again and again in a consistent way, we cannot impute those errors to the scribes only, they must have their basis in the existing conditions of the language. More so when we are dealing with a text which is written in a popular current language, (for a similar case regarding Pk. mss. see Leumann Av. introduction) Of our mss. P. provides a good example of scribal peculiarities. It is copied in 1509 v. s. and therefore, later than the other three, though copied at the same town. Its peculiarities are: It writes --tau post pos. for-itau', thakau, thakā post pos. for thi-, and generally it has huau, hua, for huyau, huyā Add to this, stray variants like jesi for jisi?, thāhară for tāhara, which would, on the whole, suggest that the scribe of the P hails from a different dialectal area. Dialectal differences already appear in the literature of the Pre-Gujarati period, i. e. in the Ap. works, as reflections of dialectal differences in the desabhāsa, see Jacobi BH p. (8), and in the OWR texts also, dialectal differences are evident (Turner GP p. 333). Bh. once reads thāharau for tāharau, which is again an important indication of early development of this form, though foreign to the language of the text. L. has often a y-glide in forms like isau/isyau, karisii/karisyai, and it also writes cyāri for ciyāri. 3.3. In these cases, dialectal differences can be ascribed to particular scribes, because of the relative frequency of particular readings. But there is another group of variations which is not peculiar to any scribe or ms. but occurs intermittently in all the 1. P is su rigorous in this matter, that at $ 85 it alters a correct reading karai tau to kara-tau; also note the reading at $ 113 2. The text-history ot this reading leaves no doubt that it is not a scribal error. Bomits it, BH has only si and adds ji- in the margin, wbile Phas jesi. What is certain is that a conjunctive particle was needed and the scribe of the P wrote the one which he used. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORTHOGRAPHY mss., and is inherent in the structure of the text. Scribal variation has little to do with it as its occurrence is simultaneous in all the mss. The fact that the same forms sometimes occur in one way, sometimes in other, indicates contemporary variation in the pronunciation, and it also suggests that certain forms had already developed in the spoken language but found difficulty in getting full recognition in the written language: -ai-e in the stereotyped locatives: pakhai pākhe, agai/age; also in mathai/mathe, kai/ke. -au/-o in the past participles: lädhau/lädho; also-au-u, thus indicating later Guj. m. and n. endings: ghanau/ghanu, upanau/üpanu; also in the older and younger forms of pronouns haum/hum, taum/tuṁ. Once L has hraim for rahaim which is frequent in the later texts (Dave GL p. 59). Spellings of some words vary in each ms. : Bh sāmuhau sarisau Upaharā kutumbi $ 73 $ 94 $ 109 § 112 $38 B sammau sarasaum üpahirā kutumbi Each form has its own reason to be confused in spelling, but it indicates relative instability and variability of pronunciation. $73. 3.4. Nasal signs are a vexed problem of the orthography. Nasal signs are not found consistently in one ms. itself, or in comparison with other mss. Here modern conditions offer a clue. In modern Gujarati writing.-not the printed word, which is now standardised-in letters, ledgers etc. each writer has his own scheme for marking nasals, as well as pronouncing nasal sounds. What is more important in our text is that on surveying a number of variations in marking nasal signs a regularity is noted, which leads us to believe that each scribe had his own scheme. It should not be forgotten that there are definite dialectal differences in nasal pronunciation in MG. A few pages containing nasal variations are surveyed below* : Bh B bālakaham māhi tetalaim kahium parahamsiu käim kahaim ghaneraum parahamsiu kidhau thikām humta padikkamatām savahim tanai nau -hasium -kai -ai L sāmuhau sarisu upahara kutambi - kā sāmuhau L --ha kāmim am hi P sāmahau sarasaum upahara kumdambi, sämuhau - aim humtau sammau vāṁdai When a form is not mentioned under its ms. it means that it is the same as B. P -him -ai -iu. -hasiu kai -ai -au -hasiu - aum thakām - tā - hi - aim naum sāmahau - aim Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE Bh cim L cim P -im -aim kuna hain -im au dhyātai $74 -im - naum -sā timha jisā tiham timha tiham timham tiha eham naum -im -sä tiham tiham tiham tiham tiham -ai tīha timha tīmha timham timha -ai B cita vai mahi anerai loc. sg. kini him isaum dhyāyatai loc. sg. hoi ehanau anai jisām timham tiham tihan tiham timham sola saim tiham solasaim ciyārisaim ekavīsām pamca saim chatrisam etalām isaum k a hium na matai huyaum maim lādhaum teha sarium isa um apanapaum jitaum taum jini taim humtai gāgali ai -sa INI. -la -au iu -au -au -iu isyaun mai -au -am -iu -sau -pau -au -tau -im omits tai -im $ 108. gam -um gāmamva tanau gāgali āvatām pāmca him rahai pāchaum bhanai vandau Lim . -im -im Lau -im bhanai -im -im -um -in jetalai saim cāliyām -yā -yā Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $109. § 110. § 111. § 112. 2 B tihām saim pāranai mekhalam saim mekhalam timham tihām rahaim imhām nahim isaum timbam tāpasaham hümtā tiham nai upanau mähi -saum taṇau mahi saim samai māhi tehe magium käim magiyaim isaum māgium tanai apanai humtaum teha tanai apanapaum tiläm etalim rahaim nipajaim nahim taṇau isaum tanai āpanau thalaum thai nahim timham ORTHOGRAPHY Bh ཁྐྲ| ||:|:||༄||ལྦ||| L --- " - "f ---- tihä nahi -āṁ timha | | | | | kāmim | | | | | | | | ETTE nahi TIT nahi timha -lä tiham tiha -ha timha -nu isyau III nahi tiham P sai -im -lā sai 35 -lā tlham -ai ihām nahi -au tiha tāpasa TL. naim -aum -im sau -um -im sai -im -im -em -iu mām -au -iu -im -im -au -am -im -au -lå -li « rai -ai -aum -au -im -aum -au -im tiham 9 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE P trihum -hu timham teham $ 113. karatā -am timham tiham jeha -am tanau -um parim -ri karata am timham tiham pāchaum -au bhanai -aim The instances given above are taken from a few pages only, but they do not contradict the general impression given by the rest of the mss. It is evident from above that B and Bh, our best mss., do not differ much, nor do the scribes write nasal signs capriciously. Apart from slips, they followed a definite scheme of marking nasal signs, rather than copy their ādarśa (exemplar ) A few words are not spelt consistently : nahim, kāmin, saim, -aum (past part.), timham. (These words nahim, kāmim etc. are not spelt consistently in modern Gujarati also ) Loc/inst. sg. termination varies in nasal sign in some cases. L. generally nasa lises the termination. It also writes nahi for nahim. (In modern Gujarati, dialectally nasalisation in pronouncing loc/inst sg. varies.) P. largely varies from the other mss., but it has its own scheme. It does not nasalise isau, and past part. ending -iu; it nasalises māhi, tanau, tanai, and frequently, 3rd sg. -ai. 3-5. The variation of -al-u ending in dir, sg. of unextended a-stems is noted in these mss. The same word in one ms. occurs often in the same page with or without the -u ending, a fact which cannot be explained except as an orthographic variation. Already in later Ap, texts, mss. vary between the bare stem and the -u termination in dir. sg. (Jacobi SC p. xxviii, Shahidulla CM p. 38, Master JRAS 1940 p. 68, Muni and Bhayani SR S 52). In these late vernacular-coloured Ap. the increasing occurrence of the bare stem (esp. in SR) appears to be a reflection of the then current dialects. Thus in dealing with termination of the a-stem in dir. sg. we should consider that the bare stem was already in use, but -u ending was retained in orthography as a scribal habit. Apart from dir. sg. of the a-stems, scribes make a general mistake about writing -u where there is -a, on the other hand, writing - where there is -u; latter may be due to graphic similarity of the two letters -u and -o in mss., and also due to Pk influence; e. g. JASB vol x no x 1914 p 406-7 Pāla Inscription of Kalha nadeva of Naddula written in Sk. in 1241 V. S.. where Gunadhara stands for Gana-; also see Barnett BSOS vol iii p 671 Inscription of Sthiratattva at Kharjuri, where celu and celo vary, examples can be multiplied. Ap influence, in this case, mainly Western Ap influence, on the scribes appears to be chiefly responsible for bringing in many -u endings. The influence of Ap scribal habits prevailed upon our scribes to such an extent that sometimes -u is appended to a Sk word in a Sk couplet ! 3.6. Other general scribal tendencies may be noted here : A consonant following a medial -r- is doubled, e. g. karmma, vargga, dharmma, etc. -V- is written for -b- Usually B and Bh do not confuse the two, while the other two mss. write -v- frequently. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORTHOGRAPHY $ is written for kh. Here also B does not confuse it. It carefully writes kh. In fact, it is so careful that it writes kh even when it is not attested historically, e. g. mukhaka for mūşaka (this word is found in B folios 143 recto). Also note a peculiar confusion of reading at $ 526 mukhya, where P reads manusya. But this does not mean that B writes kh for s, instances are available where it also writes s; e. g. sarişau, meruśişari, şamda. But, generally B does not interchange them to a great extent. Bh follows generally the same practice. L and P write ş for kh to a much greater extent. The following are some instances where B and Bh have kh while L and P have s: pāşai, desai, deşi, lānşai, pasatiyām, pāşāna, dişāli, olasiya, raşe, olaşi, murşu, harşiya. It may be noted here that Dave's statement that "roughly Sk loanwords are written with kh and OG words are written as ş” (GL p. 2), does not hold good in our text. 3.7. Thus far scribal habits But there is another factor in the structure of the text. Jain narrative literature in general, and our text in particular, derive their inspiration from the popular Pk tale. The author has Pk narrative before him, as found in Avassaya literature, and he writes them in bhāsa for the comprehension of the ordinary householders who do not understand Pk. Thus, Pk words and idioms find their way into our OG text. It may not be out of place to mention here that as Sk in the Hindu families, Pk in the Jain families is a live even to-day. An imperative sg. with -ha ending, words like puttu, mittu, for putru, mitru, (sometimes unable to decide orthographically ) are evidently Pk influences. What is more interesting is, that our author has forgotten at some places whether he is writing Pk or bhāsā, and thus in S 142-49 Pk and bhāşā combine in a peculiar mixture. It is difficult to say when Pk ends and OG begins, and this unique piece of prose explains how much popular Pk had influenced early Gujarati prose style. 3.8. Consideration of Orthography in Critical Apparatus. The text as a whole is preserved faithfully in these mss. Our earliest ms. is only one year later than the composition of the text, the other mss. are not much later. They all generally agree except on the point of spelling or in some cases of dialectal variation. It is unlikely that scribes would copy minor differences in spelling from their adarsa, they would rather follow their own habits, as we saw in the nasal signs or the dir. sg. of a-stems, especially in the bhāsā texts where spelling was not considered so seriously as in the classical texts such as Sk or Pk It was, therefore, futile to speculate about the exact spelling of the archetype 'i. e. Codex Taruņaprabha, and I have not attempted it. What I have attempted is to present the text which appears to be nearest to the archetype, with its roughness of spelling. I have not tried to normalise the text with a uniform system of spelling as, I think, this would have given a wrong picture of the orthography of the text. To note each variation of spelling would have burdened the text with unnecessary details, so I have followed the following scheme :• (a) For the paragraphs 38, 73, 85, 86, 94, 108-113, 142-149, 365 and 386, complete collations of all mss. are given in all details in order to give an idea of the orthography. Thereafter :(6) L is completely omitted because it is a direct copy of Bh (3-12). (C) B is followed with respect to nasal signs, deviations from which are not recorded. (d) Occasional spelling mistakes e. g. final i/i, u/ū of the mss. other than B are not recorded. (e) B is followed with respect to s/kh and v/b variations, deviations from which are not recorded. (f) As P consistently writes -tau for -itau and thakā, thakau, for thikā, thikau, its deviations on these readings are not recorded. It will be evident from a glance at the text that this scheme has effectively lightened the text without depriving it of critical material. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 3.9. Relations of the Mss. As seen above, the text largely deals with popular narrative; thus the scribes could have taken more liberty with the text without altering its structure; but this is not done. The text is preserved in one coherent version; all the mss, agree generally, apart from scribal idiosyncracies. These slips of the scribes, minor omissions and agreements provide a clue to the relations of the mss. I have classified below agreements and omissions indicating the relations of the mss. 3.10. Peculiar agreements : B bhanivä paragraph number ⌘⌘ལྷུརྞརྞ⌘⌘⌘8 22 ཝ 85 94 109 113 94 109 110 144 145 146 146 149 omissions:Para No. 38 38 73 73 73 74 74 74 74 74 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE gamanagamaṇaum jiva rahaim sammu -kani humti rājādi rājādika loka kim và imhiku bais li pūrvabaddhu üpahirā sagala amta samai āpaṇai pāti bhanai virayacariyam ca kulam nisameha pajjaliyam tayā B bāhiri kari isai tihäm āpani eka pańca eki dekhi is! pari -guna ityäha Bh bharivā -gamaņu jivaham samuhau jai citta omits isau -tani hümtai räjädika -ke -loke B ihiku baisārī pürvabhava -baddhu (marginal) Upaharā pajjaniyam taiya sagalu āpanai păţi amta samai (marginal) pabhanai virayassa ᏴᏂ (same as :) B B omits B B L (same as :) Bh Bh omits B omits B omits omits Bh ᏴᏂ Bh Bh ᏴᏂ Bh ᏴᏂ yadi vä iha hu Bh Bh omits omits muktinimitta omits Bh Bh Bh ᏴᏂ ᏴᏂ Bh Bh L omits 33 99 31 39 95 39 3.11. And a surer test is from omissions. Following are the instances of the 33 39 33 99 33 95 P 39 Bh omits à à Â1ÃÃÃ.......... —— Bh ᏴᏂ sāmahau B ᏴᏂ ᏴᏂ B B iha loki B B ᏴᏂ -lā B ᏴᏂ virayacariyam kulam ca pajjanniyam B P BBB :::****⠀⠀⠀ В 35 19 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORTHOGRAPHY 13 Para No. в Bh 113 kari omits tāpasa kari omits 147 bhayavam Instances noted above are based on partial collations, but the general impression of the mss. does not go against the conclusions drawn from these collations. 113 142 3.12. The relation between Bh and L is obvious. Agreements are many, and the omissions a surer test of genetic relationship. They have common faulty readings, e. g. pajjaniyam (for pajja liyam ), and common innovations like pabhanai (for bhanai ), pūrvabhavabaddhu (for pūrvabaddhu) etc., what is more important is that L has many more omissions than Bh. These can be explained only if L is inferior to Bh in transmission. Moreover, marginal corrections in Bh (which may have been made by someone who revised the text ) are included in the text in L. All this indicates that L is a copy, most probably a direct copy, of Bh; because L is an early ms. and there is little chance of another exemplar intervening between it and the archetype. Bh, thus, should be placed between 1411 V. S. and 1419 V. S. Bh is a very neatly and carefully written ms, while L is carelessly written, sometimes has blunders which any sensible scribe would avoid, e. g dharmmakşau for karmmaksau, luddhenam for tuţthenam, and has a number of haplographies e. g. 94, 110-111, 113., etc., which are not found in other mss. Evidence from L, therefore, is neglected in giving the critical apparatus. It is difficult to decide the position of P. It agrees sometimes with Bh, sometimes with B, though its affinities are more with B - as the omissions given above indicate-, and its minor agreements with Bh are general rather than peculiar to itself. What is peculiar to P is its tendency to correct a wrong reading (which is a general tendency of late mss.) and sometimes the correction is very suitable, as in the case jinapradhāna-ham (for jima-pradhana ham). But frequently its corrections are unnecessary and unwarranted. P is nearer to B rather than to Bh, though not a direct descendent of either. Its exemplar may be a ms. nearer to B. B, on the other hand, stands by itself; according to the long praśasti at the end, its date of copying, 1412 V. S., is very near to the date of composition, 1411 V. S., and its careful writing make it the most authentic ms. of the text. B is perhaps as nearer to the archetype as Bh, but it is more reliable. 3:13. Existence of a written archetype cannot be doubted. Haplographies and dittographies in B and Bh, and various marginal corrections and additions cannot be explained unless they are copied from some original source. Moreover, some evident eyemistakes in Bh, or a common blunder like jima pradhanaham for jina pradhānahan in B and Bh, together with their general uniformity indicate a common source. 314. The relations of the manuscripts can thus be explained by the following diagram where A is the archetype and *p is the exemplar of P.: A - - *p BH LP I have followed B generally, and preferred it to Bh or Bh and L. When P and Bh were against B the case is dealt with individually. I have not preferred Bh to the joint evidence of Band P. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE 4. Morphology Nominal-stem Formation 4.15. Affixes: Stem--forming suffixes :-paņaum, forms abstract nouns. e. g. balavamtapaņaum. -hāra, forms agentive nouns. e. g. paisana-hāra, dekhana-hāru, dena-hāru. -gunaum, goes with numerals to show multiplicity. e. g. bi-gunaum, tri-gunaum. -lau/-lu, supplies the sense of belonging to', e. g. s mālu, duhelaum, eka-lau; it also forms adverbial adjectives showing place or time. e. g. chehi-lau, āgi-lau, Other stem-forming suffixes are continued from Sk. e. g. -vamta, -mamta, -maya (Pk. -mau ). Stem-enlarging suffixes :-au, this is the enlarged noun-stem in a-stem, svārthe kah' (Hc ii 164 ). e. g melāvau, vāniyau, vācharau. -dau, sometimes indicates diminution. e. g. bhāgadau, dhūkadaum. Feminine substantives end in ā, i or i, and adjectives in I. Prefixes :a-and ana- indicate the negative sense; both are used before nominal as well as verbal forms. e. g. see index. sa indicates the sense of together with '; used only once, probably a lw.e. g. sa nethāhu. 4..16 Gender. Gender distinctions of OIA are continued in OG through Pk. and Ap, but the tendency of normalising the inflections to masc. a-stems in MIA, and which is carried further in Ap, gives rise to differences of grammatical gender in NIA. Even in OIA, neuter merged in masc, except in direct cases (nom. and acc.) and this was carried further in MIA. In Ap, distinction is much more blurred; according to Hc (iv 331 ) nom. sg. of masc. a - stem should end in -o or-u, neuter in -u or in extended stems -au, nom. and acc. masc. pl. in -ai or ai, (iv 344, 353 ), but this distinction is not observed in hitherto available texts. Jacobi notes that in Ap, nom/acc n. termination is shared by masc. and nom/acc masc. pl. by n. (BH 4.22). In OG we arrive at a stage of fairly established normalisation of m. and n. stems to-u in dir. sg. It is furthermore helped by sentence rhythm arising out of the participial construction, where the verb--participle also ends in -au > -taka. As a result, grammatical distinction between m. and n va nishes in a large number of cases. But, on the other hand, it appears that the idea of n. was strong enough to manifest itself in a distinct morphological form, and we find some cases in our text where n. dir. is distinguished from m. dir. e. g. chikauni, ghanaum, (v. 1. ghanum), duhelaum, trepanaum, pāranaum, tāranaum, visāhanaum; this -aum termination goes back to Pk -kam, and Ap -au. There is no necessity, therefore, to suspect a substratum i. e. Dravidian, influence on the formation of neuter (see however, Chatterji BL § 483, Bloch LM $ 180 ). At least, we find, that in Guj. it has a continued existence. Neuter is absent in Dinga! (Ojha NPS p. 140) and Rajasthani (LSI vol ix part 1. p. 5). Ap texts give an interesting history. SR, a later vernacular coloured Ap text, has no -au n. forms (SR $ 47). It is found in BH and SC (SC $ 13, 16). It is quite prominent in HP (HP S 42). This signifies an early dialectal treatment from Ap period. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MORPHOLOGY 15 In stray variae lectiones in our text we get the contraction -u < -aum (ghanum), which in MG develops as a regular termination for n. At the same time, we get a stray v. 1.-0 <-au (ladho), which later develops as a regular termination for m. Thus the process of morphological distinction is already at work in our text. Of the other NIA languages, Bhadarwāhi n. is strikingly similar to Gujarati n. (Varma, Indian Linguistics vol I part ii Neuter gender in Bhadarwāhi'); while Konkani and Marathi n. differ in terminations. Case 4.17. Nominal flexion has disintegrated and given place to periphrastic declension and postpositions. Merging of one case into another from early MIA period has hastened this process. In Ap stage, a confusion in case terminations is already prominent. Thus, nom. and acc. sg. have -a, -u; inst. and loc. sg. have -i, -ihi; the vagaries of marking the nasal in Ap orthography further confuse inst. sg. -i with pl. -im. This condition necessitates the use of postpositions to indicate the kārakas. In OG we find increased use of postpositions, but at the same time, orthographic tradition of Ap is strongly maintained by parallel use of case terminations Often we get both at the same time, which indicates that postpositions, in many cases, were meaningless appendages. a-stems and i-stems as well as a-stems have lost flexion in majority of cases. Following are the instances, mainly of the a-stems where the bare stem is used: - Direct:hātha de karī, S 38. Mahāvīra sāṁmau sāta atha paga jäi, $ 73. atisara alamkāra pahiri, $ 73. bāraha varasa āṁbila cittasamadhipūrvaka, $ 94. kevali aśātanā ma kari, $ 108. ravikirana avalambī kari, $ 110. Gautamaguna anumodatām, & 112. sava i tāpasa kevalisabhā üpari, $ 113. dhanada jima dhanapati vidyāpati, S 480. ravibimba jima tumhārai mukhi, $ 480. samasta lakṣmi ... vecai, & 481. jinabimba karamdikā upādi karī pāmca paramesti samaraņā karatau, $ 483. devagpha karāvai, $ 483. biji vāta jāņai nahim, $ 483. jima nidāgha samai jalāsaya susai tima yadākāli sāmānyajana dānadharmma khisais, tadākäli pravara nā dānadharmma ghaneraum ullasaim, $ 516. meha varasāviyā, $ 517. Inst:sarva samặddhi sahitu, $ 73. jõāna vijñāna hinatā karī, $ 94. māya băpa sa hiti Gāgali Gautama kanhai dikşā lidhi, $ 108. tapolabdhi karī, $ 109. tāpasa sahitu, $ 109. ämtra bhūkha karī dādhi chaim, $112. isaum bhāryā saum aloci, $ 482. sa rājaputrikā rüpasobhā kari, S 488. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGI: Bhima sarasau Simhu calāvai, $ 488. jibha kari papu bamdhai, S522. sāra parivāra sahitu, S528. Loc :jana māhi, S 109. isaum mana mahi citavatau, S 25. māharai padi mahim, $ 526. rāti rāti su coru, S526. bi putra lesāla padhaim, $ 432. Gen:samdhyā samai devagrha bāhiri, $110. mahimā mahātmā tanau chai, $ 112. dhana tanaum adānu, S481. jāgiu humtau bhārya ägai, s482. saudha upari āvatau, $ 483. mū rahaim rājya māhi käryu $ 483. jina dharma nai ekātapatri, $ 483. parigraha parimāņakarana visai, $ 484. Declension 4.18. Direct : sg. a-stems: bare stems e. g. dhana, samjama, putra, amtra, locana, bhukha, hātha, paga. -u ending. e. g. nimittu, viveku, dānu, āju, kālu, bilu, rājyu. -au enlarged stems. e. g. māulau, melāvau, varasälau, vācharau väniyau, päraņaum n., visābanaum n. (i) For -a/-u variation in a-stems see 3.5. (ii) Other vowel stems i. e. ä, i, i, u and ū have no special terminations. (iii) In enlarged -au endings neuter is marked by nasalisation. (iv) Dave (GL) dose not record any case of -u ending in unenlarged a-stems (GL p. 7,34). It is also absent in Dinga! (NPS p. 146 ). pl. unenlarged. Bare stem is used. e. g. āhira, oda, ütara, kapāta, kāpada khanaka, varasa, bhāneja, pahara. enlarged stems. e. g. übhā, kusā, kūdā. (i) Other vowel stems have no special plural terminations. (i) Once we get balākā-in which is an archaism; only enlarged a-stems have a distinct pl. form [ which is the same as the oblique termination.] (uiOf the Ap texts, SR (851) gives -aha for nom. pl., which is not found in other Ap texts. BK ($ 26, Gune and Dalal) gives some instances of -a ending of m. pl. which occur “in passages of mixed language and changed metre". (iv) Dinga! (NPS p. 146 ) has ā for both-enlarged and unenlarged-stems. distin 4.19. Oblique. sg. unenlarged a-stems: The bare stem is used. e. g. 4.17. enlarged a-stems : -ā. e. g. bhādā, lahudā, vadā, kusä, sagalā, hiyā, gādā, galā, asakațā. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MORPHOLOGY pl. unenlarged a-stems : (1) The bare stem is used. e. g. 4.17. (2) -ham. e. g. khanakaham, ja naham, netraham, pāyakaham, supátraham, tāpasaham, āhiraham, varttamānaham. enlarged a-stems: -ām. e. g. kaudām. (i ) In the case of other vowel stems, the bare stem is used in sg. and pl. (ii) In the oblique, the sense is conveyed by the postpositions. (iii) Dinga! ( NPS p. 147) gives -ha for oblique sg. 4.20. Instrumental. sg. a-stems : (1) The bare stem, followed by postposition is used. e. g. 4.17. (2) -i, -im : (a) followed by postposition : e. g. tapi kari, nāmi kari, abhāvi kari. (b) not followed by postpositions. e. g. kärani, mohi, nāmi, abhinavi, jinadatti. other vowel stems : e. g. khadgaghäi, pattimāträi, śreștiim, maulai (enlarged a-stem ). (3) -e. (a) a-stem. e. g. gure, kalase, sūpakāre, ācārye, pulimde. (b) other vowel stems. e, g. mākhie. pl. (1) -e. e. g. paumtāre, bhile, tehe, bāre, varase, upavāse, khanake, śrāvake. (2) -ham. (a) followed by postposition. e. g. dākṣinyadikaham guna ham kari, $ 425. nāmaham kari, S 426. komāsa ham kari, & 85. jamgamanidhāna jina pradhanaham prāsukeşaniyaham panānnaham kari, $ 85. vikārādikaham laksanaham.kari, $ 554. pagahan kari, $ 545. (b) not followed by postposition. e. g. pathakaśişyaham tathā sütrārthavāmchakaham, S 94. milita subhațaham vana māhi, $ 446. teha taņām bāmdhavaham bhillaham māriu, S 448. putraham puchatāim kusā, $ 386. isaum bhanatām bhattaham parivítu ghara hūmtau pratihäru rājamamdira üpari cāliu jetalai, tetalai daivajoga itau kini him ekaham subhațaham nikşiptāsida mdaha in kūti kari padiu 8537. (i ) All stems are treated alike, i. e. normalised to a-stem in sg. and pl. ( i ) -e in sg. and pl. is rarer than -i and -haṁ respectively. (iii) As the illustrations given above indicate, inst. pl. ending -ham is followed or not followed by a postposition irrespective of instrumental or agentival function ( see however, Tessitori $ 60 ). This is true in sg. also, (iv) ham as an oblique termination is followed by a postposition (4.19, ii), while, here I am inclined to consider it as termination of instrumental pl. because of its frequent use with the inst., and it conveys the inst. sense without the help of any postposition. Moreover, we find -ā as inst. pl. in Dingal (NPS p. 146 ) which appears to be a development of -aha. ( v ) Dingal has -i or-ii for inst. sg. (NSP p. 146). Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE 4.21. Locative. sg. (1) The bare stem is used. e. g. 4.17 (2) a : -i, unenlarged a-stem e. g. eki, mukhi, gachhi. b: enlarged a-stem e. g. varasālai, vāhalai, māthai, kedai, pāranai, pahilai (3) -e. e. g. ghare, loke, pākhe. (4) -ihim. e. g. pūrvihin kadäkālihim, tiņihim. pl. (1) The bare stem is used. e. g. 4.17. (2) -e. e. g. pāe. ( i ) As in the inst. termination, here also the tendency is to normalise the paradigm to a-stem. (ii) Though -ihim is included above as a loc. sg. termination, I am inclined to consider it as an emphatic particle, owing to its function (see 4.33 ). (iii) Dinga! (NPS p. 148 ) has -i and -e (-e especially in pl.) for locative terminations.--ihim is absent in Dingal. 4.22. Vocative. The following are the instances from the text:-.. sg. rāmkau, gujjhagā, koliyā. pl. vacchau. (i) The two instances of sg., cited above-gujjhaga and koliya-are lw. from Pk. Pronouns 4.23. Personal Pronouns. First Person: sg. pl. nom. haum, hum, amhe. obl. mum, mu, amha. inst. maim, mai, The genetive is an adjective agreeing with the noun in gender and case, and it is declined as follows: gen. māharaum, amhāraum. obl. māhara, a mhārā. inst./loc. māharai, amhārai. (i) Ap. haum is found in our text together with the younger form hüm, which also occurs with a short -u-, which is due to its frequent use as a prono minal form. (ii) Dinga! (NPS p. 158 ) has only hüm (attested in Western Hindi ). 4.24. Second person : pl. nom. taum, tum, tum, tumhe obl. tumha inst. taim, The paradigm of the genetive, like that of the first person, is as follow :gen. tāharau, tumharau, tamhārau obl. taharā, tumhārā inst/loc. tāharai, tumhārai tü, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MORPHOLOGY (i) In stray v. 1. in inst/loc. we get thaharii, and in obl. thahara (attested in Marwari). (ii) Dingal (NPS p. 158) has tumha su (<*tumhaha saum) for inst. sg. 4.25. Third person: nom. obl. inst/loc. (i) The third person is also used as the remote demonstrative pronoun and as a correlative. (ii) The third person has lost the distinction of gender; sa is used both for f. and m. Dingal (NPS p. 159) has sã for f. nom. obl. sa, su, te, tiha, teha, tini, (iii) ti and te are generally used for pl. but sometimes for sg. also, ti is usually followed by a qualifying adverb savva or saghali. te is rarely used. (iv) tihi is sometimes used as oblique, which is t'ha-I emphatic. 4.26. Demonstrative Pronoun. e. : sg. e, eha, imham, eha, ini, hi, inst/loc. (i) iu is used to indicate proximity; once iya is used. (ii) Once imhi-ku is used, where-ku may be due to midland influence (mss. are reluctant to accept this reading, see index). Inst. Indef. pro. : (iii) ihi is used for loc. sg. (iv) nom pl. (honorific) is a in Dinga! (NPS p. 158). ehe is not found in Dingal. 4-28. Interrogative and Indefinite Pronouns : Inter. pro. : nom. obl. nom. 4.27. Relative pronoun. ju. : nom. obl. inst/loc. (i) ji and je are sometimes used for nom. sg, usually ju is used. (ii) In pl. ji is sometimes followed by a qualifying adverb or pl. of the indef. pro. ke. obl. inst. ti, te, si. timha, timha/-hām. tehe. ju, ji, je, jeha, jini, 19 kauņu, kauna. kuna. kauni. pl. e, eha. imham, eha. ehe. ko, kā f. kahi. kini. ji. jeha. jehe ke. (i) kunahi is used as inter. obl., koi as indef. nom., and kinihim as indef. inst. where -hi, -1, and -him respectively convey an emphatic sense. (ii) Inter. and indef. have no special pl. forms, except ki ke in indef. nom. pl., which is an archaic form. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE (iii) There is no distinction of gender, except kā in indef. nom. sg., which is, again, an archaism. (iv) Dave (GL p. 34) mentions distinct forms for n. (v) obl. pl. of indef. is generally followed by eka. 4.29. Reflexive Pronoun: apanau, apana paum. It is declined as a noun. 4.30. Compound Pronouns. ji ke, koi eka, ketala eka. 4-31. Pronominal forms. The following are the pronominal adjectives formed from the pronouns : showing manner: isau/isaum, kisau/kisaum, jisau, tisau. showing quantity: jetalaum, tetalaum, etalaum, ketalu. These are declined as nouns, and the latter, showing quantity, are followed by eka to indicate indefinite sense. The following are the stereotyped pronominal forms, used adverbially: showing place : jiham, tihām; jahim, kahim; ihām, kihām (sometimes kaham). showing time : jetlvāra, tetivara, showing condition: jam, tām. showing manner ima, kima; jima, tima. rahaim. 4.32. Postpositions. The following postpositions are used in the text: -tau/-itau, vakitau, kanha, kari, vadai, tanau, nau, thikau/thakau, mähi, saum, (i) tanau, nau and thikau are declinables. (ii) itau occurs alone or as vasaitau. 4-33. Emphatic Particles. ii to i aviyām, § 94. te i, § 142. sagala i karau, § 433. pache I bhāvisiim, § 433. coupled with ji parimita i ji, $74 havada i ji avisii, § 142. tiham i ji, § 427, 448. anarthadayaka ji iya rajyaṛddhi, £74 sava him jiva rahaim, dir. pl. § 38. pamca him rahaim, dir. pl. §108. śresti him tanaum, dir. pl. § 386, putra him kanhã, dir. sg. § 446. kini him, inst. sg. § 73, 94, 112. bhāvi him ji, inst. sg. § 430. kini him marai, inst. sg. § 446. läbhi him atṛptu, inst. sg. § 447. tini him ji citraki, inst. sg. § 448 teti him ji vāra, loc. sg. §86. nirvi him lar en 408 ji him Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MORPHOLOGY purvi him tiham i ji rahiya, loc. sg. $109. jisi purvi him päche tisi ya ji, loc. sg. §143. kadākāli him, loc. sg. § 432. tini him ji nagari, loc. sg. § 445. jima purvi him ti bhīla jāyatā humta tima him ji gaya, loc. sg. § 454. As the illustrations given above indicate, -him has ceased to be a particular caseending in our text, but operates as an emphatic particle. This is further supported by the fact that it is frequently coupled with ji, another emphatic particle. For the history. and derivation of this termination see Turner JRAS 1927 § 15, Chatterji BL § 499. Bloch LM 182, Saksena EA $207, IA li 1923 § 22, Tessitori § 60, 64, 65. 4.34. Numerals. The following numerals are used in the text : eka also ega, eku), bijbe, trinhi trinni, ciyari (also cyari), päṁca, sata, atha, nava, dasa, bāraha, tera, sola, vissim, ekavisām, cauvisa, pamcavisa, chavvisa (also chavisa), sattāvisa, atthavisa, batrisa, chatrisam, cautalisa, bāvana, satha, causatthi, athasatthi, ekahuttari, bahuttari (also bahattari ), satahuttari (also satahattari), satyasi, sau (also saya), sahassa, läkha, kodi, kodakodi. 4.35. Ordinals. The following ordinals are used in the text:pahilaum bijau, cauthaum, sätami, dasamai, ekādasami. These are declined as adjectives. 4.36. The Present Indicative. 1st pers. sg. pl. 2nd pers. sg. pl. 3rd pers. sg. pl. -aum. -ām. -aum. -ai. -au. -ai. -aim. Conjugation. (i) Very often present indicative conveys a future sense (see index). Same is the case in Dinga! (Veli. p. 115, footnote). 4.37. The Future. 1st person. sg. pl. e. g. apaum, karaum, dekhaum, mānaum, pariharaum, sakaum. e. g, uparjam, vecām, nipajāvām. e. g. sodhaum. e. g. see 3rd person sg. e. g. jau, karau. (ii) Instead of the second person sg., the third sg. is often used to indicate respect. 21 (iii) 1st person pl. in -am is notable for its early usage. The instances noted above exhaust the present selections. Tessitori (§ 117) considered this ending to be comparatively recent. It is a regular pl. termination in Dingal (NPS p. 168). It is also used as a termination for 3rd pers. pl. in Veli. (p. 115). -isu. e. g. apai, kahai, gunai, ghatai, näcai, marai, läṁkhai. e. g. karaim, khüpaim, tedaim, nipajaim. (iv) Thematic roots take the same endings. Roots ending in -i have -y-glide, in 3rd pers. sg. and pl, e. g. sg. liyai, diyai; pl. liyaim, diyaim, Roots ending in -a e. g. sg. thai; pl. thaim. -isiyam. e. g. karisu, pravarttisu, rahisu, bhanisu, nikṣipāvisu; thematic roots: lesu, desu. e. g. padisiyam, vilisiyām, utarisiyām. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE pl. 2nd person sg. -isi. e. g. pratibujhisi, la hisi. pl. 3rd person sg. -isii. e. g. āpisii, cadisii, dekhisii, rahisii. -isiim. e. g. karisiim, bhāvisiim, devārisiim; thematic roots : thaisiim, lesiim. (i) Thematic roots drop the theme -i-. ( ii ) Instances of the 1st pers. pl. are few (those quoted above exhaust the present selections ), and occur mainly in the passages which are either popular sayings or quotations. 4.38. The Imperative. 2nd person sg. -i. e. g. āpi, āvi, kari, cadi, dhuki, niväri, pahuci, dikhāli; thematic roots : tha, lai, dai. pl. -au. e. g. kahau, joyau. 3rd person sg. -au. e. g. āvau, dekhau, bolau, pahucau, vecau, vāvau; thematic roots : thāu, diyau. (i) The 3rd pers. is used many times for the 2nd pers. to show respect. (ii) Once -hi occurs for 2nd pers. sg. e. g. kahehi, once-a, e. g. bujjha, both are archaisms. 4.39. The Precative. 1st pers. sg. -ijium. e. g. hoijium. 2nd pers. sg. -jau. e. g. dejau. pl. -ijiu. e. g. karijiu, 3rd pers. sg. -ijiu. e. g. karāvijiu, jāijiu, hoijiu. (i) The whole paradigm, thematic as well as athematic, as it is evident from above, has amalgamated to one pattern (see Tessitori S 120). (ii) The following sentences elucidate the usage of this tense : "eha mahātmā taņi bhali pari seva karijiu," S 426; may you serve that mahātmā in a proper way. "viveku eku sarva samihita sampadaku tumha kanha ma jāijiu," $ 481; may not discrimination, bringer of all desired felicity, go away from you. "mithyātvi kuli rājendru ma hoijium," $516; may I not be (even ) a king in a non-beliver's family. Thus, precative is used as a respectful imperative (for derivation and further discussion see Chatterji BL S 644 ). 4.40. The Passive. sg. -iyai. e. g. nigrahiyai, paliyai, bhaniyai, lāmkhiyai, also kijai. pl. -iyaim. e. g. ūpäiyaim, kahiyaim, kādhiyaim, būjhiyaim, sakiyaim, also kijaim. (i ) Compare Dingal forms diijai, kiijai (NPS p. 170 ). 4:41. The Causal. There are three types of causal formation :-- (a) a type. e. g. bālai, mārai, pādai, utāraum. (b) ava type. e. g. karāvai, cadàviu, manāvai pārāviu, nigrahāviu, rahävai. (c) ada, āla, and ara type. e. g. lagādai, nasādiu, pamädiu; baisāliu, dikhāliu; divāriu. C ) Once süjhavi abs, is used as causal. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 4.42. The Present Participle. (a) Unenlarged. This is used in the sense of kriyatipatti, i. e. conditional. It is indicated by unenlarged and uninflected stem of the present participle e. g. upadata, sambhalata, liyata. This is used in Dinga! as a present participle (see Veli. p. 110). (b) Enlarged. The participial suffix is-tau. It is declined as a noun. e. g. karatau, dharatau, nāsatau, bhaņatau, tarjatau, joyatau, padatau, bihatau, üpajavatau. 4.43. The Past Participle. (a) -au type. e. g. sg. dādhau, trāthau, näthau, gayau. pl. ditham, nāthā, baithā, lāgām, bhāgām, khütā. (b)-dhau type. e. g. sg. lidhaum, kīdhaum. pl. lidhā, lidhām, kidha. (c) -iu type. e. g. sg. dhaliu, cadiu, ghātiu, āpiu, parichaviu, länk hiu, lahiu, ügiu, uthiu, ūchaliu, üpasamium, padiu. pl. māriyā, veciyä, cāliyām, tediyā, kahiyā, ūpārjiyām, āpiya, dikhăliyā, vasiyā. 4.44. The Gerundive. This has a potential and an imperative sense. It is mainly used as a predicate. e. g. sg. -ivaum. e. g. m. räk hivau, vipratārivau; n. lopivaum, karivaum; f. vyavasthäpivi. pl. -ivā. e. g. purivā. Oblique of the gerundive. This is used as the infinitive of purpose. e. g. cālivā, kādhivă, ca divā, joiva, dhalivă, dharivā, padhivā, pariniva, prakațivä, phodivā, prārthivā, milivā, rākhivā, vikiva, bharivā, vāmdivā; viharivā; (thematic roots :) deva, levā. (i) To convey the sense of the infinitive of purpose, we find postpositions in Dinga! ( NPS p. 169 ). e. g. raksana kāji, jivana kāji. 4.45. The Absolutive. e. g. avalambi, āpi, ūțhi, ūtari, ūpajavi, kari, küți, cadi, cavi, dasī, dhāmki, tādi, tūsī, tedi, dekhi, dikhālī, nāsī, pārī, pratibodhi, sūjhavi, vesāsi; (thematic roots ) khai, de (v. 1. dei ), le, lei. (i ) The Absolutive is also used with verbs of ability such as sakai, jāņai, where it is not followed by kari. 5. Historical Phonology of Gujarati vowels.* 5.46. Classical Prakrit vowel system has been chosen as a starting point to study the history of the vowel system of Gujarati. The evidence for the intervening stages is supplied by documents, and it is proposed to show how many phonemic systems have to be postulated for the intervening stages. These changes in the phonemic systems have, in • The chronology should be interpreted as relative i, e OG refers to the data of the period 12th-15th century and MG refers to the da'a of the period 15th-18th century; but it is quite probable that the data represent a more earlier, archaic form of the language, thus pushing the OG period by three or four centuries earlier-and thus shifting the span of each period on either side (Proto-Gujarati on the one side and Middle Gujarati on the other). Though diagonals are not used, the transcription (after MIA stage) is phonemic, as far as the vowels are concerned. Abbreviations : OIA = Old Indo-Aryan, MIA = Middle Indo-Aryan, NIA = New Indo-Aryan OG = Old Gujarati, MG Middle Gujarati, NG = New Gujarati. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE turn, been followed by significant changes in the grammatical systems, thus providing ns with more reliable data on the stages in the history of the Gujarati Language. Statements about changes in the consonants have been excluded mainly because they are relatively few, and they do not play a significant role in the changes in the grammatical system. Where the changes in consonant and vowel systems are interdependent, statements about consonant changes have been made. 5.47. Transition from OIA to MIA has been already described by Pischel, Bloch, Chatterji and others. The most significant features of this change are merging of OIA I to MIA a, i or u; reduction of OIA diphthongs ai and ou to MIA e and o and shortening of vowels under certain conditions. These changes (excluding > a, i, u) can be presented as follows: OIA MIA DIA MIA ai -- - -------ai - - au ----au DIA MIA asa Dotted line indicates a later MIA stage. There are some cases where OIA i and u in closed syllables > MIA e and o in closed syllables. They merge with the eando phonemes of MIA. These e and o have been regarded as short, but since vowel quantity is conditioned by syllable structure, no contrast between short and long e and ois visible anywhere. Hence it is not necessary to set up long è and Ō as separate phonemes. 5.48. Apparently, the changes from OIA to MIA are very few. Some long vowels have become short vowels, diphthongs have become monophthongs and some i and u of OIA have merged with e and o of MIA. But, the distribution of vowels in MIA is significantly different from OIA. Vowel length in OIA is distinctive, while in MIA it depends largely on syllable structure. Vowels in closed syllables are always short. Final vowels are mainly short. Thus we get a system where quantity of vowels is mainly conditioned by the syllable structure, while in OIA the quantity of vowels is contrastive irrespective of the nature of the syllable. A simple stop consonant did not occur intervocalically in MIA; it could occur only as a homorganic geminate. Thus, in non-final position the contrast of length is reduced to cases of vowels occuring before m ņ, sl, dr, y and v. 1 . It is possible to interpret length of the stop consonants as allophonic in MIA, i.e. initially they occur as single and intervocalically they oecur geminated. For the suggestion see N. S. Troubet zkoy, Principes des Phonologie ( French Translation 1949), Pp 305. If this suggestion is followed, then the consonant length would be phonemic only in cases of those nasals and spirants which can occur single or geminated intervocalically : m, n, s, 1 and v. r and y do not occur geminated; n and ņ do not contrast, since the former occurs initially and latter intervocalically, but nn and în both occur intervocalically and hence contrast. Length will be signifi. capt in the case of the retroflex voiced stop d, since it oceurs initially as single but intervocalically it can occur single and geminated ( Continued on page 25 ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 25 Loss of intervocalic stops in classical Prakrit creates new vowel sequences, many of which are contracted to unit vowels in the New Indo Aryan languages. This change plays a significant role in the development of the NIA languages. This also makes possible, for the MIA dialects, to borrow words from Sanskrit with the diphthongs ai and au, for which the grammarians have made a separate class (viz. daityādi gana ) of words which retain OIA diphthongs. Skt. diphthongs ai and au which became monophthongs in Pkt., as e and o, are retained in Modern Guj., while those which were borrowed later, and those which were formed in Pkt. by loss of intervening consonants develop to E and 5 in certain positions in modern Gujarati. 5:49. In the later MIA (mainly Apabhramsa ) the dependence of vowel quantity on the syllable and the word becomes more manifest. All word-final long vowels are shortened, and final -e and -o change to -i and -u respectively. In some of the early documents of MIA also, this tendency is manifest though it is worked out fully in later MIA. Shortening of some final vowels is already noticeable in Asokan Inscriptions and Pali (e. g. - a> -a, -ī>-i). In Dutreuil de Rhins documents there are instances of final-e of loc. sg. > -i, and -o of nom. sg. > -u. Moreover, the distinction of active and middle in Sanskrit is mainly dependent on distinction between-e and -i, i.e. act. 3rd sg. -ati, 3rd pl. -anti; mid. 3rd sg. -ate, 3rd pl. -ante; only the active survives in MIA which may suggest an earlier merger of -e with-i. 5.50. Development of final vowels with nasalisation is the same as that of simple vowels, i. e. they lose their nasalisation and are shortened. There is one exception. In the case of final -am m = the anusvāra ) there are two developments: either the nasal is lost or -an develops to -u; the second being more predominent in late MIA. This isogloss divides Midland languages from the Western languages. Gujarati falls within the Western group, (i. e. -am > -u in old Gujarati.) 5.51. In OIA, the quantity of vowel is distinctive in all positions. Moreover, the morphophonemic alternations of guņavrddhi present a significant relationship between i:e: ai, u: o: au and a:ā; these relationships are lost in MIA (just as the change of IIr. *ai and *au to OIA e and o, IIr. *ai and *āu to OIA ai and au considerably blurred the morphophonemic relationships between the vowels in OIA). MIA vowel system consisting of a set of short vowels and a set of long vowels3 ri u, i ն յ a ā , therefore, is a significantly different vowel system, where the quantity of e od the vowel is mainly dependent on the structure of the syllable and the word. 5.52. The oldest Gujarati documents (i.e. dated mss. of 13th-14th century ) presuppose certain developments after the MIA vowel system described above. To explain these changes we have to assume a stage, in which the vowel clusters of MIA (Continued from page 91) If MIA consonant system is reinte preted by the reconstruction of NTA languages, it may be possible to refine the above interpretation. Then, possibly, intervocalic [1]. (d) m y be assigned to different phonemes 11/, /fl, while intervoca lic geminates [11], (ad ) may be considered alloph nes of /l/ and / d l. Initial [n) and intervocalic (nn) and ] ņn) may be assigned to the same plaoneme/nl. Similar reinterpretation may be possible about m and s also, so that intervooalic -m -n-, --, -1- and -s- would be assigned respectively to/vl, in/.//./1/./h/ while initial m, n, d, 1 and s, or intervocalic geminates mm. on or nn, dd, ll and se would be assigned to / ml./n/, /d/, /1/ and / s). This interpretation is only very te:tative and could only be profitably discussed if various stages of the split of Indo-Aryan dialects are specified. 2. Jules Bloch. L'Indo-Aryen du Veda aux temps moderne' pp. 41. (1934). 3. For assigning MIA e ot the set of long vowels see Ghatage A. M. Paonetics and Phonemics in Linguistics' Indian Linguistics, Turner Jubilee Vol, pp. 182. (1958). Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE (result of loss of intervocalic stops ) have (i) contracted and (ii) resulted as diphthongs. These changes are conditioned by the position of vowels in the word. Thus some vowel clusters which contract to a single long vowel in final position do not contract in the nonfinal position. The general direction of change can be summarized as follows: (A) Sequences of the type ai, ai and au, au remain uncontracted in all positions, final as well as non-final. (B) In the final position, the following sequences contract to a long vowel : sa, žu, či >-i ea, eu, ei>ŭa, ūu, >-ū oa, ou, oi>-o áa, - ā Final vowels -i, - ū and - à are shortened in MIA. Though in a few of the OG words MIA -ā is retained, we have assumed that the change has worked out in late MIA, and so all final -ā, - iā are interpreted as final-a, - ia. In these sequences the final vowel behaves as a length allophone and the sequence results in a long vowel. In the non-final position some of the above sequences do not contract to a long vowel but remain as sequences. They are iā, uā, oi, ie. 5.53. A few examples of each type are given below : (A) Uncontracted ai, ai and au, āu in final and non-final positions : (i ) -ai -ai : 3rd pers. sg. of the present indicative such as karai 'acts', jānai 'knows '; loc. sg. of extended nouns such as (Sk. mastake) matthae > māthai on the head'. (ii) -as > -as : 3rd pers pl. of the present indicative such as karai. (they) act', jāņai. (they ) know'. Development of 2nd pers. sg. of the imperative is not regular: karahi kari' (you) act'. (iii] -ai->-ai - : paisai'enters ', *maillaa > mailau.dirty'. (iv) ai>-ai : 3rd pers. sg. of the present indicative of -ā stems such as khai 'eats', jāi 'goes'. 3rd pers. sg. of the passive base : bharāi'is filled 'jaņāi 'is known'. (v) -âi > -ai: 3rd pers. pl. of the -ā stems, khãi, jāi. The treatment of-ãi > in the nom. and acc. pl. of neuter nouns gharani > gharãi > ghară houses' is different, either due to a different sequence -äi, or due to a dialect difference. This pl. is preserved in the dialects of Northern + Gujarat. 4. Final nasalisation develops as a special case in some terminational elements. Thus, -n-and-m-> ~: MIA inst. sg. -eņa > late MIA - OG -i MIA nom. acc. pl n. -āņi > late MIA -ãi > OG ā MIA present indioative 1st person sg. and pl. -āmi, -āmo > late MIA --au > OG-au (dialectally -Amo> -, see 5.75). ( Continued on page 97 ) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY (vi) -ai-> -ai-: Gerundives such as jaivau should go 'khaivau' should eat.' (vii) -au > -au: Nom. sg. of extended m. nouns ghodau horse'; also voc. pl. herakaho> herakau to spies'. Imp. 2nd pers. pl. -ahu > -au karau, 3rd pers, sg. karau > karau. (viii) -au- > -au-: dhaulau 'white', daudai' runs '. (ix) -au > -au vau wind', ghau' wound'. " rau king'. Imp. 2nd pers. pl. and 3rd pers. sg. of a stems thāu, jāu. (x) au- > -au-: (Sk. pada-ext.) pauḍia > *paudi' a wooden footwear'. (B) (i) ia, iu ii > I: 27 -ia Ikaria > kari 'having done all absolutives, thus, end in-I. All (-iä >)-ia ending feminine nouns end in-l: (makkhia)> *makkhia mākhi fly, (past participle f.) (appiä >)" appia > api gave.' la > -I: mottia > moti pearl', ghia > ghi ghee. bia > bi' seed'. -la->-i-: diaha > diha day', sialaa silau 'cool'. when the passive suffixes ia, ia (MIA and late MIA passive suffixes are varied, - ia - and -ia - are among them5) are followed by the ProtoGujarati present participal suffix ta- (MIA-anta, ata, loss of nasalisation in Proto-Gujarati is not regular), the resulting present passive participle is-ita-which is extended by gender suffixes and inflected as a participle: khanītau being dug, jānītau being known'. Similarly, the expected contraction of the passive in present indicative is also -i; but in Old Gujarati texts passive present indicative forms are written as jāņiyai, kahiyai, which retain the MIA - ia - ( as - iya) without contraction. In Later texts, (about 16th century) however, the same forms are transcribed as jāni, kahli. We can, therefore, interpret, the Old Gujarati forms with-iya-as continuation of MIA scribal habits. -ju i dhaniu dhani master', (Sk. bhrat Pa. bhātiko)* bhäiu > bhai' brother (Sk viņijab Pa. vāņijo)* vāņiu > vānī merchant' -iù>I: The Sk. infinitive-itum develops to-iù in Pk.; thus, -iu > -i - gives forms like kariu > kari, pucchiu > puchi. (Continued from page 26) Loss of final nasaliastion of -> -i is early, since inst. sg.i is regular in OG. Loss of nasalisation of -ai (inst, sg. of extended nouns ghoṭakena > ghoḍaena > ghodae > ghoda, and 3rd pers. pl. of present indicative, e. g. karai' they do') is later; it falls in the MG period. In OG inst, sg. -i is sometimes suffixed by another-i, e. g. rupa form, rupi by form' and rupil' by f. rm this second - is an importation of the inst, sg. of the extended nouns to other nouns which are already inflected with an instrumental suffix. Dialectally (in Western and Southern Saurashtra) the nasalisation in inst. sg. is retained. Loss of the final nasalisation of -au > -u is noticed only in New Gujarati, and that is only dialectally attested; there is a considerable dialectal variation in the New Gujarati dialects, and the treatment is therefore, -au-u oru. Moreover, OG-au > MGo, while-au indicates that the nasalisation of -au was significant in MG. 5. Pischel, $535, Chatterji §53, 6. K. H, Dhruva's annotated edition of Bhalana's Kadambari, pp. 203 2nd edition (1935). Also T, N. Dave, A study of the Gujarati Language in the 16th century v. s, with special reference to the Ms. Balavabōdha to Upadēšamālā (1935). > Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE In one case, however, -ia - > -i- These are the occurrences of the past participles in OG. În OG, past participles of the type -iu m. and - iu n. are common; they have developed from the late MIA - iau and - iau. Historically, there is no explanation for -iau, -iau; it can only be explained as Sk. -itaḥ m., - itam n., Pk. - ia m. and - ia n. further extended in late MIA period with u and -u to conform to the ending of m. and n. nouns, with which these participles agree in gender, number and case. Proto-Gujarati participles -iau and - iaŭ are, therefore, analogically formed. - ii > i: (Sk. kānicit, Pa. kānici) käi. some', (Sk. asīti ) asi eighty'. -if-> -1 -: (Sk. vicinoti * viinai > vinai > 'gathers'. (Sk. dvitiyakah) biijau > bijau' second'. (ii) ea, eu, ei > -e - ea > -e: (*du - veda - ) duvea> duve one who belongs to the group of the two vedas, a surname'. (Sk. esā, Pk. esā ) ea > e. 'that-f.' - ea - >-e-: (Sk. vedanā ) veana > vena 'pain', (Sk. devara - ) * dearu > * deru. - eu > -e: Loc. pl. of nouns, such as (Sk. deveșu, Pk. devehu ) deveu > deve. (Sk. bhāreya - ) bhāreu > bhāre 'heavy'. (Sk. dve khalu, Pk. be kkhu, behu) beu > betwo'. (Sk. meghah, Pk. meho ) meu > me 'rain'. - ei > -e: (Sk. * devebhiḥ, Pk. devebi ) * devei > deve; inst. pl. suffix is - e. (iii) -ữa > -ū: (Sk. yükā, Pk. juā) jūa > jū.louse', (Sk. katuka-) kadua > kadü. -ña- > -U-: (Sk. sukah-) suadau > sūdau parrot'. (Sk. rüpam-) rūadau > rūdau' proper '. ău - > -ū-: (Sk. udumbarah ) uumbara- > ūbara- Ficus glomerata' (iv) -oa > -o: (Sk. jalaukā ) jaloa > jalo. leech' -oa->-0-: (Sk. stokam-) thoadaū > thodaù' little '. -ou >-0: (Sk. anudyogah)* anujjou > anojo day of rest'. -oi > -o:(Sk. kocit ) koi > ko. some one'. ) - ha > -a: (Sk. mātā) * māa > mā'mother'. - Ka - > -ā-: (Sk. bhājanam - ) * bhāaņaū > *bhāņaū receptacle'. - aä - > * - : (Sk. bhändāgāra - ) *bhandäāra -- > bhandāra 'store'. Non-final groups of the type - jā - and - uā - are not contracted in OG : hathiāru "weapon', suāri “having caused to sleep'. Similarly - oi - is not contracted :joisi 'astrologer! Groups such as - ie - which are permissible only non-finally, remain uncontracted in OG, naliera coconut'. Of these, - oi - is contracted to -0 - in the later period, while others remain uncontracted till present-day Gujarati. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 29 5.54. Clusters such as - iai > - ii, contracted after the contraction of the final - ii > i, has worked out. So, the chronology of these changes should be : - ii > -i -iai > - ii. 5.55. With a change in the syllable structure of the MIA, vowels which were in closed syllables are now changed to vowels in open syllables; coupled with this, under certain conditions, vowel quantity is altered, i. e. short vowels become long. These changes could be classified in the following major types : (A) (c) vccỹ --> (c) vcř - : (Sk. kāryam ) kajja - > kāju 'use'. (Sk. saptán ) satta > sāta 'seven'. (B) There are two sub-types : (i ) if - a - in the first closed syllable is followed by a long syllable (i.e. a long vowel in the second syllable) then, the-a - is not lengthened, but remains as-a-in an open syllable : (c) vccy - > (c) vcv - : (Sk. karpūram ) kappūra - > kapūra "saffron'. (Sk. prastāraḥ - ) patthārau > pathārau 'spread'. (ii) If - i - or - u-in the first closed syllable are followed by a long vowel in the second syllable, then -i, -u - are lengthened in the resulting open syllable. (c) Ďccv— > (c) vcv-: (Sk. duşkālah ) dukkāla > famine'. (Sk. nişpadayati) nippai > nipāi bring forth'. In Old Gujarati literature length of these i and u is not consistently marked. Some of these are marked as long, some as short. Proto Gujarati short i and u in open syllables > middle Gujarati a; this change helps us to determine the length of some vowels in the above group. Since these vowels retain their quality in Middle Gujarati, we have reason to believe that they were long vowels in Old Gujarati period. (C) Of the vowels in the two successive closed syllables, the first is lengthened, the other remains unaltered and the consonants are simplified. (c)ýccýcc - > (c) vcực — : (Sk. utpannah-) uppannau > ūpanau produced': (Sk. nişpannah-) nippannau > nipanau brought forth'. (D) If the first open syllable has a short vowel and if the second closed syllable has a short vowel then the short vowel in the second syllable is lengthened and the consonants are simplified. (c) vcvcc — > (c) vcvc_ : (Sk. vimarsati ) vimassai > vimāsai thinks over '. pallaţthia > *palāthi (NG palățhi ) .sitting cross-legged'. There are some cases of verbs where the lengthened vowel-ā-is replaced by the short vowel-a-. This replacement is based on the transitiveintrasitive pairs, such as: mar-'to die' (intrans ), mār-' to kill, cause to die (trans. ) car- to move' (intrans.), car-' to cause to move' (trans.) Thus in the following examples : Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE (Sk. vilagyate ) vilaggai > *vilagai ( NG valge ) intrans. 'attaches'. (Sk. vinasyate ) viņassai > *viņasai ( NG vaņse ) intrans. corrupts'. tadapphadai > tadaphadai (NG tadaphủe ) intrans. trembles (in agony)' The expected -ā- in the second syllable has been replaced by -a-, on the model of other intransitives. (E) Vowels in closed syllable with nasals show two types of development : (i) (c) incvc -->(c) vcvc --- (Sk. manjūņā ) manjusa > majusa box !. This treatment is similar to B (i) above; here the nasal behaves like any other consonant. Elsewhere, the nasal remains and the vowel remains, both unaltered : (ii) (C) VNCVC --> (C) VNCVC -- (Sk. saṁstāra-) santhārau > santhārau bed' (Sk. samsāraḥ ) sansāru > sansāru "world'. It should be noted that in all the examples of this type the syllabic in the first syllable is - a - . These alternations may also be due to dialect mixture, since in present Gujarati dialects similar treatment of nasals is noticeable. In one example, which is of high frequency, the nasal is lost without any lengthening of the preceding vowel; all the present participles : (Sk. karanta - ) karantau > karatau. This change belongs to an early stage; the isogloss of - nt -> (nasal + unvoiced stop > nasal + voiced stop ) separates Assamese, Bengali, Hindi, Gujarati, Oriya, Marathi and Singhalese from Kashmiri, Panjabi, Sindhi and Nepali (see Turner, Nepali Dictionary p xiii). Loss of nasalisation is peculiar to this participial form, but it is also shared by other Indo-Aryan languages of the-t-group. 5:56. The vowel system of this Proto-Gujarati period, though similar to MIA vowel system, has significantly different distributional features : i u а e ā Short and long vowels now contrast in all positions; in the final position there are two types of diphthongs ai, ai and au, au. In non-final positions, other vowel sequences are eu, iu; oi, ui; jā, uā. Words do not end in consonants. 5.57. Some significant grammatical changes resulting from the above phonological changes may be noted here. 5.58. In the nominal declension the m. sg. termination is - u, (apart from the few exceptional cases where the MIA termination was not-O) and the pl. termination is -a. The inst, and loc. terminations fall together as sg. -i and pl. - e. A noun like devu (SK, devah ) would thus be declined as : pl. nom/acc. devu deva inst./loc. devi deve sg. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY Extended nouns like ghodau (Sk. ghoțakah ) as : nom.acc. ghodau ghoda inst.loc. ghodai ghode The oblique (evolute of the genitive ) termination is - ā, i.e. ghoda which is identical with nom. acc. pl. The declensions of the extended and unextended nouns have fallen together, and the terminations of this set are analogically extended to other noun stems ending in -i, - ū, anda. 5.59. In the pronouns, number and gender distinctions are lost in the declension of the demonstrative e which is the result of contraction (Sk, eşa h m. > eu; Sk. esa f.> eā, Sk. etad n. > - ea ) of different vowel sequences. In the declension of Sk. yah m. yā f. and yat n., (Pk. jo, ja, ju ) m. and n. fall together, and the sg. and pl. of m. and f. (Sk. ye, Pk. je ) fall together, which then is extended to n. Thus the resulting declension is : pl. m. n. sg. ja Similarly Sk. saḥ m. să f. and pl. të develop to su sa In both the above sets one pl. form is extended for all genders. In the first set, by regular phonological change f. sg. and f. pl. would have become identical (Sk. yah f. pl. > *ja ) and the f. sg.-pl. contrast would have been lost; it is preserved by extending m. pl. ji; however, the gender contrast is lost in plural. In the second set also, m, pl. is extended to f. pl. where the regular f. pl. would have been *ta. Through the intervening stages of Old and Middle Gujarati, New Gujarati gender and number contrasts are lost in these pronouns, the forms being e, je and te. ti, New Gujarat have been *ta. tbcond set also, m.pling 5-60. A significant change in the conjugation of verb is falling together of the pres. ind. 2nd and 3rd pers. sg. both developing to -ai. 2nd pl. develops to -au and 3rd pl. to ai. Thus, this contrast between Ist sg., 1st pl. and 2nd pl. on the one hand, and the contrast between 2nd sg., 3rd sg. and 3rd pl. on the other, is marked by nasalisation only. Thus a stem like kar-would be inflected as sg. pl 1st karau karau 2nd karai karau karai karai Loss of final nasalisation has been discussed above. 3rd The development of 1st sg. and 1st pl. -au is not regular. This is a special development of MIA -m- (MIA 1st sg. -mi, 1st pl. -mo)? It may be noted, however, that in Old Gujarati along with -au, another termination for 1st pl. is noticed : -ā; so, dialectally 1st sg. and 1st pl. terminations may have been different. This - does not occur frequently in Old Gujarati, -au being the more frequent one. In New Gujarati dialects of North West Gujarat, -ā is a common 1st pl. termination. 5.61. Final -iu and -ia have contracted to -1; as a result, the infinitive ending in -iu and the absolutive ending in -ia fall together. OIA potential participle suffix 7. q. v. 2.1, fn. 4. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE - itavya > MIA -iavva, -ivva > OG -iva; e. g. OG karivau (NG karvu ). This is used as infinitive of purpose. The short -i- in the OG potential participle -iva cannot be explained. That it was short in OG is supported by its later development viz. change to -a-in MG and to zero in NG : OG, karivaŭ > MG, karavū > NG karvu. But ivva-, iavva- > -iva- is the expected form, while we get -iva in OG. In the Western Hindi Group, Braj bhasha and Kanauji show -ib-; in the Magadhan group, Eastern Magadhan (Bengali, Assamese, Oriya ) shows -iba- and Western Magadhan (Maithili, Bhojpuri) shows -ab-. (see Chatterji S. 697 ). iva iva alternation, therefore, may belong to an early period. 5-62. Language of the Old Gujarati texts (about 12-15 centuries ) has passed through this stage of Proto Gujarati. Proto Gujarati is invented to show that Old Gujarati texts can be explained properly if it is assumed that certain changes worked out prior to the changes noticed in the Old Gujarati texts. That prior stage is Proto Gujarati. V 563. Some instances of this type have been noticed above (see 5.54): MIA Pro. Guj. OG. - ii > -i > i ti > iai A few other significant changes in Old Gujarati warrant the assumption of an intervening stage. V V 5-64. With the -0 > -u as a general m. noun termination, in OG m. and n. -u and -u are analogically extended to nouns where it is not a historical development of -0> -11. Thus there are OG nouns such as: hāthiu (Sk. hastin MIA hastiko > häthiu, OG häthi ) vāniu (Sk. vānijaḥ MIA vānijo > vāniu, OG vāņi) kadūu (Sk. kațu MIA katuko > kaduu, OG kadū ) pāniu (Sk. paniyam MIA pānia > pāniu, OG pāņi ) Sk. loanwords in OG are also extended with this -u; e. g. prasiddha -u 'famous' Thus : -iu -7 -1 + u -i + ū -úu > -ū + u > üu. -ū + u > นิu Thus, final vowel sequences such as ii, -su, ūu which had contracted to unit vowels -I and -u in Proto Gujarati are readmitted in Old Gujarati by analogical extension. 8. This refers to the instrumental ending -i which is sometimes suffixed to nouns already having an instrumental suffix -i. ' +'indicates analogical extension. 9. Now, these -iu, iu become common noun forming suffixes, and they are suffixed to nouns which do not bave historical-i also. (See Dave-A study of the Gujarati Language p. 6. 1935;) e.g. marania 'ready to die patangiu butterfly, etc. In a later stage, when -au > -o and thus -o becomes a predominant m. sg. termination, this -u is replaced by -o and the m. noun forming suffix is -io (in this subsequent periods, vowel length is not distinctive). In New Gujarati all the neuter nouns ending in -io are results of this analogical change. Sk. lws, such as Sk, sukhin, sukhi, borrowed in OG as sukhių, sukkiu develop in the same pattern, i.e. as MG -io : sukhio. Even if the OG graphic form varies about the vowel length, i. e. -iu. -īu, the vowel should be interpreted as long. OG short -iu would develop as -yu (see. 5-67) in MG, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 33 5.65. In the Middle Gujarati period (15th to 18th century ) short i and u in open syllables merge with a. ai-> E-, au- > -in initial syllables, while elsewhere ai > e, au > 0. A few examples of this change are given below i>a: milai 'meets > male, rāti night' > rāta vidhai quarrels' > vadhe u > a: māņusa 'man' > mänasa āju today'>āja while OG i and ü retain their quality : mākhi "fly'> mākhi, dhani 'master'> dhani, pūrai fills'> pure, chüțai .is released'> chute. ai > E: paisai 'enters' > Pese, baisai. sits'> bese, lai (lii, analogically altered) "takes'> 1€. au > 0: maudau late' > modo, kaudau 'cowrie' > kodo, bhau 'fear' > bhɔ. 5.66.-au- > -)- in initial syllables, but in final position aŭ > -ū. (Sk. samargha-; saughau > so ghu cheap'. In monosyllabic words e- & and o- 9 contrast is distinctive. V 5.67. Final vowel sequences with -i, -i and -u, -ü develop differently. The changes are : -ai > -ai e. g. bhāi. brother'> bhāi khai chasm'> khai -ãi > -Īy e. g. bharāi . is filled ' > bharāy gāi 'cow'> gāy -au e. g. gāū two miles' > gāu -au > -a e. g. rāu 'king' > rā ghau.wound' > gha. -iu >-yu e. g. kariu m. did' > karyu m. aviu m. came' >avyu m. -iu >-yu e. g. kariu n. > karyu n. āviu n. >āvyu n. -jā >-ya e. g. kariä m. pl. > karya āvia m. pl. >āvyā -ia >-yā e. g. kariā n. pl. > karyā äviä n. pl. > ävya In the script of this period (and upto the beginning of the 20th century) there is no distinction in writing e-€, and o-, 5-68. As short i, u in open syllables merge with -a- (and since the length contrast of i and u was localised in open syllables ) length contrast of i-i, u -ü does not remain significant in this period.10 10. After vowel length ceases to be distinctive, there is a considerable confusion in Middle Gujarati documents about marking short and long i and u; this confusion itself is symptomatic of the change. For a more detailed discuss on of this cbange see P. B. Pandit, e and o in Gujarati, Indian Linguistics Vol. 15 Pp. 15-44, 1955; Old Gujarati Pronunciation, Vidya-Journal of the Gujarat University Vol. 2 Pp. 1-9. 1956. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE 5.69. Thus, the vowel system of this period is : а 108 Some significant features of distribution may be mentioned. The non-final sequence -oi- >-0-: OG joisi > josi' fortuneteller'. Some i and u in immediate nasal environment are allophones of long i, u, and are retained, instead of merging with a : dhunai>dhune is in a trance'. Nasalised [?] and [] (khecai, phekai) of the preceding period were lowered allophones of /e/ and /o/ respectively (lowering being conditioned by nasa lisation ), now they become allophones of e and ɔ, these 2 and 3 can occur in the non-initial syllable. We have noted above that the e-€ and 0-) contrast is localised only in the initial syllable and in monosyllabic words. In New Gujarati also, the contrast is localised in the initial syllable, and in monosyllabic words. In final position the contrast is neutralised; phonetically, the range of variation in tongue height covers the regions of e-€ and 0-3 respectively. We have, however, transcribed the finals as -e and -o. 5.70. In the dialects of Western and North-Western Saurashtra, however, ai and au > eand o in all positions, and these dialects have a six vowel system : i au e a 0. 5.71. Consequential changes in the grammatical system are far reaching. With final -i and -u > -a, contrast between nom. acc. sg. and inst. loc. sg. is lost in the case of unextended nouns, while sg. pl. contrast of inst. and loc. of the extended nouns is lost (In the nom. acc. of the unextended nouns there is no sg. pl. contrast, while there is a contrast between nom. acc. sg. and pl. of the extended nouns). All this imbalance results in only two distinctions in the noun declension. dir and obl.; e. g. dir. : deva, ghodo, obl. deva, ghoda, -e as the general inst. sg. pl. suffix; -o as the general pl. suffix; both occur after oblique; -e dialectally occurs after the noun stem ghod -e, which is the reflex of old instrumental form ghodai; -e after oblique i. e. ghoda-e is analogical. All these changes are worked out in the New Gujarati period. (See below). Thus, the declensions are : unextended nouns : sg. pl. nom. acc. deva deva inst. loc. deva deve extended nouns nom. acc. ghodo ghodā inst. loc. ghode ghode Inst. sg. of unextended noun is not marked; but frequently, by analogical extension it has also been marked with -e; probably analogical extension may have been from both the sides : inst. pl. -e and inst. sg. -e of the extended nouns; though it is more likely to be influenced by inst. pl. -e because the contraction of final -ehi > -e is much earlier than the contraction of final -ai > -e. Other nouns ending in -a, -i, or -u also have the same analogically extended -e for inst. sg. pl. In New Gujarati, however, -e of the extended nouns survives only dialectally, in the standard - of the mainland -, -e comes after the oblique of the extended nouns; (like all other postpositions ). 5.72. The change of -i, -u > -a obliterates the gender-number distinction in the paradigms of the relative and the demonstrative pronouns (already in the earlier period Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 35 Sk. eșah m. eșā f., ete pl., changing through MIA have fallen together in OG. e. Other Old Gujarati demonstrative pronouns are ju m. sg., ja f. sg., ji m. pl.; su m. and sa f.; ti m. pl. All these pronouns are re-formed on the analogy of e, and gender number contrast is lost. The three pronouns are, now, e, je and te. 5.73. Similarly, the numeral bi > ba, which is preserved in formations like bimaņau > bamaņu, while Middle Gujarati be is the result of contraction of MIA behu, beu (Sk. dve khalu ); be > be alternation in New Gujarati may be dialectal. OG jau-tau11 (Sk. yadi, tatah, MIA jai, tau ) > jo and to in New Gujarati. Differential treatment of -au in jo and to may have been probably a result of the emphasis on the conditional meaning 'if - then'. 5.74. With the change of -ai > -e, -au > - and-au >-u, the inflection of verb in the present indicative changes as follows: sg. pl. kar - 'to do': 1st pers. karu karu 2nd pers. kare karo 3rd pers. kare kare The above -e of the 2nd sg. and 3rd sg. pl. is analogically extended to 2nd sg. (and 3rd sg. pl.) of the future and to the 3rd sg.pl. of the passive. The above-o of the 2nd pl. is analogically extended to 2nd pl. of the future and the polite imperative. Thus, the para digms of the older stage are mainly altered analogically in the present stage : (The replaced forms are underlined ) Old Guj Middle Guj. sg. pl. sg. pl. Fut. 1st pers. karisu karisu karisa12 karasu 2nd pers. karisi karisiu karise karaso 3rd pers. karisii karisii karase karase Passive 3rd pers. karii k arii karie Polite Imp. 2nd pers. karijiu karajo V The passive karie replaces active 1st pl. karu (passive construction aiding the process : e. g. OG amhe (MIA amhehi karii.by us, it is done'; MG. amhe karie we do it'.), thus the present indicative paradigm is sg. pl. 1st pers. karu karie 2nd pers kare karo 3rd pers. kare kare 5.75. In some dialects of Gujarati (West and North-West Saurashtra ) the old passive, without the analogical influence of -e, is used as Ist pl. of present indicative : kari; In some dialects of North-West Gujarat the old active 1st pl. - (MIA -āmo) is used : karā; in some dialects of central Gujarat fut. 1st, pl. is karā (which is an evolute of *karasā, with present indicative 1st pers. pl. -ā extended to fut. 1st pers. pl.) is used; this indicates that the territory of the older -ā (MIA. -āmo) could have been central and northern Gujarat. 11, OG jau is analogical. Sanskrit yadi and tataḥ > Late MIA jai, tau. In OG there is a considerable variation between the pairs jai-tau and jau-tau ('jau' on the analogy of tau), and a few examples of later je-te are also noticeable. But, in OG jau-tau dominated the rest, and develop to jo-to. For different developments in other NIA languages, See Turner R. L, Nepali Dictionary under ta' ta; Turner's derivation : Sk. tát, tadá or tátha cannot be accepted in light of the above evidence from OG 12. Retention of OG -- in open syllable cannot be explained. For some special changes in the termina. tions of tho future, see Turner R, L. Future stem jo Asokan' BSOS VI. 2,1931. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE Another passive (which is already recorded in OG ) with -ā- (probably derived from old causal) becomes more current in Middle and New Gujarati : karāi, ganäi > karāy, gaņāy. 5.76. Extended nouns which ended with -au or-iu now end with -o or -io; -au > -o is regular, while -iu > -io is due to the replacement of -o for -u; this is due to -o being generalised as a masculine marker. Thus, chokarau > chokaro; vāņiu > vanio (it has been mentioned before that -iu > -io has become a formative suffix and numerous Gujarati nouns are formed with this suffix ). 5.77. The New Gujarati inherits this vowel system. The vowel phonemes are the same, but there is a significant change in the distribution : if the final vowel is other than -a in a word, then the penultimate-a-> zero; if the final vowel is -a, then the final -a > zero. This change bring about considerable change of morphemic shapes. Words can now end in consonants. Thus: ațake > atkestops', rāta > rāt night', bhatake > bhatkewanders', āvata >āvat if he came', chokaro > chokro boy', calāvata > calāvat if caused to work', calāvato > calavto causing to work, sarasa > saras 'excellent', karatā > kartā > doing '. But -a-is retained (if it is pre-penultimate): atakie > atakie, bhațakie > bhatakie. bala diu > bala dio bull', vādalīu > vādalio.cloudy': 5.78. The final -iu of the m. past part. > yu, is now replaced by -yo, as -o has already been generalised as a m. marker. Thus cāliu > cālyu > cālyo, āpiu > āpyu > apyo. Now -y-is generalised as a past marker, and is also extended analogically to such verbs as nipjyo came forth 'upjyo'produced' (while the older forms were upanau, nīpanau Sk. utpannah, nispannah ). 5.79. A new plural suffix -o appears in this period; it is uniformly suffixed to all nouns m. f. n., and also to those nouns which were already inflected as pl. in the previous stage. The Middle Gujarati noun-declension could be outlined as follows: unextended m. n. nouns, and extended or unextended f. nouns (since they do not show any difference in the declensions ) such as the following are marked by the following suffixes : sg. pl. hātha m 'hand' dir. ghara n. "house' inst. loc. -e kanyā f. "girl', obl. clap' tāli f. Extended m. n. nouns such as ghodo m. horse sg. pl dir. inst. loc. ghodo ghoda ghode ghode ghoda and mathū n. head dir. māthu māthă māthe mathe inst. loc. obl. māthā Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HISTORICAL PHONOLOGY 37 The new pl. -o is suffixed to these sets. All the pl. forms of the above sets could be followed by this pl. suffix, in New Gujarati. m. pl. forms such as ghodā-7, (and also the general feature of all post-positions that they could occur after the obl. form or the pl. form) led to the extension of oblique -ā- to inst. loc. also, and the inst. loc. sg. pl. altered to ghodā-e. It should be noted that the usage of double plural like ghoda-o, māthă-o is more literary and has not spread much; pl. -o is a newly spreading innovation and is limited to parts of Northern and Central Gujarat; here also it alternates freely with its absence. Similarly, the extension of oblique -ā- to inst. loc. is also restricted to the above class and region; here also, it alternates freely with its absence. This new pl. -o is replacing the -a pl. from Northern Gujarat (originally a n. pl. -āni > -ā but extended to m. pl. also ) and -u pl. from the dialects of Saurashtra (the source of this pl. is doubtful; it may be an original f. pl., extended later to other genders, cf. Pk. f. nouns ending -ā with pl. inflection would be -ão > āu; but the nasal in New Guj. cannot be explained; -ū pl. is also shared, along with the dialects of Saurashtra, by Kacchi-Sindhi and Panjabi ). 5.80. The entry of pl. -o can be well settled by internal evidence from New Gujarati. In new Gujarati, the alternation of a ~zero is morphologically conditioned (This -a- which was penultimate -a- in the earlier stage has now become -a- in the final closed syllable). The alternation is : -a-> zero if it is followed by a vowel -a-> -a- if the following vowel is the pl. morpheme-o. Thus magan proper noun', magno derogatory form of that proper noun'. magano pl. of magan. nāšak drama' nātki dramatic', but nātako dramas', balak (male) child', balki 'female child' but bāla ko'children'. Moreover, prepenultimate-a-in the earlier stages is retained, thus, in the verb paradigm atke, atakie the alternation atk-ațak is phonologically systematic. But now, there are pl. forms such as garbi f. sg. garbio (OG *garabau > garabo > garbo m..a ceremonial dance'), vāțki f. sg. vātkio (OG *vāțakau > vāțako > vatko m..cup'). In some cases of pl. there is an alternation between -a- ~ zero : chokro m., chokri f. but chokrio ~ chokario; vãdrom, vādri f. but vädrio - vădario. This alternation suggests the analogical influence of nouns with -io suffixes which belong to the earlier stage; in these instances of nouns with -io, -a- is regularly retained because it is pre-penultimate : sāmal-darkish', samalio one who is dark i. e. lord Krsna', murat auspicious hour' muratio bridegroom'. This evidence indicates that the pl -o is introduced after the penultimate -a-> zero has worked out. Moreover, literary evidence also shows the usage of -o pl after 18th century.13 13. The source of this -o is not clear. It could have been an extension of a late MIA Voc. pl. -aho, -40 which would develop in Proto Guj. to -au. It is used as a voc. pl. in Old Guj. in the following sentence : aho herakau! bhujāgarvi garvitü chai bhupati'o spies! the king is proud due to the strength of his arms'. In New Guj. voc. pl. (though rarely used ) is -o; thus-o may have extended to other case suffixes. This extension, then, must take place after the penultimate -8- > zero has worked out, (of. Tessitori L. P. Notes on Old Western Rajasthani' Indian Antiquary $65-67 ). Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 A STUDY OF THE GUJARATI LANGUAGE 5-81. It may be noticed that the major analogical changes during the last three centuries (during and afte- the Middle Gujarati period) start from the Central and Northern Gujarat, i. e. mainly the region between Ahemdabad and Pāțaņ, and spread to Saurashtra and Southern Gujarat. NW and Western Saurashtra dialects may have separated earlier ( with a six vowel system and present indicative 1st pl. with pl. -o are still more restricted to the northern mainland. This suggests that modern standard Gujarati is based on the dialect of this region. This is also supported by the political history of Gujarat, that, during the last five hundred years this region has dominated over the rest of the Gujarati speaking area.. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत षडावश्यक बाला व बोध वृत्ति ___ * **-~ ॥ ५० ॥ अहं श्रीगौतमखामिने नमः ॥ सुरासुराधीशमहीशनम्यं प्रणम्य सम्यग् जिनराजवीरम् । सुबोधमर्थ दिनकृत्यसत्कं लिखाम्यबुद्धिप्रतिबोधनाय ॥१॥ 81) पढमं नाणं तओ दया एवं चिट्ठइ सव्वसंजए । अनाणी किं काही किंवा नाही छैय-पावयं ॥ _ [१] [दशवैकालिक सू० अ. ४ गा. १०] पहिलउं ज्ञानु 'तउ' पाछइ 'दया', जीव विषइ कृपा । 'एवं' इणि ऋमि । 'चिट्ठई' किसउ अथु ?' रहइ, कउण रहइ ? गुणश्रेणि इस आपहे जाणिवउं । कउण माहि ? 'सव्वसंजए' सव्व ही संजत माहि ।। 'संजओ दुविहों-सब्बसंजओ साहू, देससंजओ सावओ।' सव्वसंजत ही माहि । देससंजत ही माहि । 'अनाणी कि काही किं वा नाही छेयपावयं ति' अज्ञानु किं करिष्यति' किसउं करिसिइ । 'कि वा ज्ञास्यति' अथवा किसउं जाणिसिइ । 'छेउ' पुण्यु । 'पावयं' पापु इति । . $2) सु पुणि ज्ञानु योग्य रहई दीजइ । अयोग्य रहई न दीजइ । योग्यु सुश्रावकु जेह माहि एकवीस गुण हुयई। धम्मरयणस्स जुग्गो अक्खुद्दो१ रूव २ पगइसोमो३। लोगप्पिओ ४ अकूरो५ भीरू ६ असढो७ सदक्खि८॥ [२] लजालुओ९ दयालु १० मज्झत्थो ११ सोमदिहि १२ गुणरागी १३ । सक्कहु सपक्खजुत्तो १४ सुदीहदंसी १५ विसेसन १६॥ [३] वुड्डाणुओ १७ विणीओ १८ कयन्नुओ १९ परहियत्थकारी य २० । तह चेव लद्धलक्खो २१, इगवीसगुणो हवइ सडो॥ [४] $3) धर्मू जु रलु समस्त समीहित दानइतउ चिंतामणि धर्मरत्नु तेह रहई योग्यु अधिकारी 'हवइ सड्डो' इसउं छेहलउँ पदु ईहां जोडियइ । 'सड्डे श्रावकु हुयइ। किसउ ? 'इगवीसगुणो" एकवीसगुणजुक्तु । किसा ति एकवीस गुण ? इत्याह-अन्याइ करी परद्रव्यापहारकु क्षुद्रु इसउ न होइ । किं तु न्यायोपार्जितवित्तसंतोषी जु होइ सु 'अक्खुहु' अक्षुदु १ । 'रूववं' रूपवंतु । अक्षतपंचेंद्रिउ नीरोगु 2 रूपवान २ । स्वभाविहिं स्वस्थचित्तु प्रकृतिसौम्यु ३ । सामान्यजनवल्लभु अथवा राजादिलोकसंमतु लोकप्रिउ ४ । परवंचनाबुद्धिरहितु अक्रूरु ५ । भयरहितु अमीरु । किसउ अर्यु-धर्मु करतउ धर्म मर्म विषइ अजाण जि पितृमातृप्रमुख लोक तीहं हूंतउ बीहड नहीं। यदुक्तं $1) 1 B. omits. 3) 1 B. एगवीस गुणो। Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 [५] अथवा संसारदुक्खवस्तु भीरु इसी परि पुणि ६ । मायारहितु अशठु ७ । दाक्षिण्यवंतु 'सदक्खिन्नु' थोडइसइ आपणपा रहई छेदकभाविहिं बहुतर परोपकारकरणस्वभावु 'सदक्खिन्नु ' ८ | लोक5 लोकोत्तर मार्ग विरुद्ध चोरिका परदारगमनादिक पापकार्य तींहं तणा करण नइ विषइ लज्जाजुक्त 'लज्जालू' ९ । थावर जंगम जीवरक्षाकारकु दयालू १० । अति प्रबल रागद्वेषरहितु मध्यस्थ ११ । यदुक्तंरत्तो दुट्ठो मूढो पुचि बुग्गाहिओ य चत्तारि । .. एए धम्माणरिहा अरिहो पुण होइ मज्झत्थो । [ ६ ] दर्शनमात्रहिं जि सकलजनमनोनयनरंजकु सौम्यदृष्टि १२ । गुण- पक्षपात - कारकु ज्ञान-दर्शन- चारित्र10 पात्र - सुगुरुवचनकारकु न पुणि निर्गुण- कुलक्रमायात गुरु-कदाग्रह - प्रस्तु जु सु गुणरागी १३ । संतप्रधान कथा कीर्ति जेह रहई हुयइ सु सत्कथु । अथवा संत शोभन कथा सिद्धांत रहई अविरुद्ध धर्म्मदेशना जु करइ सु सत्कथु । समग्राऽन्यगुणजुगुतू हीनजातिकुलु धर्म्मदेशनायोग्य न हुयई इणि कारणि पितृमातृलक्षणोभय वंशविशुद्ध 'सुपक्खु' ईही जि माहि गणित १४ । कार्यारंभि भविष्यत्काल प्रलोकनशीलु, न पुणि अविमर्शितकारी जु सु सुदीहदंशी १५ । यदुक्तं 20 Estate बाला बोधवृत्ति हो समत्थो धम्मं कुणमाणो जो न बीहइ परेसिं । माय पियसामि गुरु माइयाण धम्माणभिन्नाणं || 25 गुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं परिणतिरवधार्या यत्नतः पंडितेन । अतिरभसकृतानां कर्मणामाविप्रत्तेर्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ [ ७ ] 84) गुणागुणविभागदक्षु 'विसेसन्नु" १६ । धर्मज्ञ वृद्धलोकमति उपजीवकु वृद्धानुगु १७ । उक्तं चयदि सत्संगरतो भविष्यसि भविष्यसि । उतासज्जनगोष्ठीषु पतिष्यसि पतिष्यसि ॥ [ ८ ] पितृमातगुरुप्रमुख पूज्यजन विषइ अभ्युत्थानासनदानादि विनयकारक 'विणी' १८ । जिणि कारिणि विणयमूल जु जिणसासणु । यथा विणओ सासणे मूलं विणीओ संजओ भवे । विणयाउ विष्पमुकस्स कओ धम्मो कओ तवो ॥ विणओ आवह, सिरिं लहइ विणीओ जसं च कित्तिं च । न कयावि दुव्विणीओ सकञ्जसिद्धिं समाणेइ || मूलं धर्मद्रुमस्य पतिनरपति श्रीलताकल्प कंदः सौन्दर्याह्वानविद्या निखिलसुखनिधेर्वश्यतायोगचूर्णम् । सिद्धाज्ञामन्त्रतत्राधिगममणिमहारोहणाद्रिः समस्ताङनर्थप्रत्यर्थितत्रं त्रिजगति विनयः किं न किं साधु धत्ते ॥ [ ११ ] 30 इत्यादिकु केतलउं एक विनय तणउं फलु लिखियइ । अन्यकृतोपकार अविस्मारकु न पुणु कृतनु जु सु कृतह्नु १९ । आत्मव्यतिरिक्तजन रहई अभीष्टार्थसंपादकु अथवा राजचौरादि भयरक्षक, अथवा धर्मोपदेश दानि करी संसारसागर समुत्तारकु 'परहियत्थकारी' २० । राजादिसभा माहि सकल दर्शन विचारदक्षु ‘लद्धलक्षु” २१ । इति एकविंशति गुण विवरणु संक्षेपिहिं जाणिवउं । विस्तरइतर कथापुस्तक"इतर जाणिवर्ड । " [ 84 ). ५-११ 83) 2 note the short-u in सदाक्खिन्नुं । In the second line Bh. has a long. 84) 1 Bh. विसेसन्नूं । 2 Bh. omits. 3 Bh. omits. [९] [१०] Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 F5-6). १२-१८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $5) अथ प्रस्तुत प्रतिज्ञातू जु कहियइ । . साहूण सत्त वारा होइ अहोरत्तमज्झयारंमि । . गिहिणो पुण चियवंदण तिय पंच सत्त वा वारा ॥ [१२] इसा परमागम वचनइतउ साधु अहोरात्र माहि सात चैत्यवंदना करइ, गृही पुणि त्रिन्हि अथवा पांच अथवा सात चैत्यवंदना करइ यथाशक्ति । अत्र प्रस्तावइतउ पहिलउं दसत्रिक' विचारु लिखियइ ।। तिनि निसीही १ तिनि पयाहिणा २ तिन्नि चेव य पणामाई ३ । तिविहा पूया ४ य तहा अवत्थ तिय भावणं ५ चेव ॥ [१३] तिदिसि निरिक्षणविरइ ६ तिविहं भूमिपमजणं चेव ७ । वन्नाइ तियं ८ मुद्दा तियं ९ च तिविहं च पणिहाणं १०॥ [१४] . ईयदह तियसंजुत्तं वंदणयं जो जिणाण तिकालं । कुणइ नरो उवउत्तो सो पावइ सासयं ठाणं ॥ [१५] जिनभवनादि प्रवेसि, आदि पदइतउ पौषधशाला प्रवेसि, मन-वचन-कायकृत पापव्यापार निषेध विषई त्रिन्हि निसीही कीजई। मन-वचन-कायमाहि जिनु छइ तिणि कारणि त्रिन्हि प्रदक्षिणा दीजई एहू जु अर्यु भणिउ। जिणभवणाइपवेसे निसेहविसया निसीहिया तिनि । मण-वय-तणूणमंते जिणु ति ति पइक्खिणा तेण ॥ [१६] मन-वचन-कायभेदि करी त्रिह्नि प्रणाम जिनविदर्शनि माथइ हाथ चडावी करी जय जय जयेति भणता कीजई पुष्पपूजा नेवजपूजा स्तुतिपूजेति त्रिविधा पूजा । पुष्पपूजा सर्पसुरभिद्रव्यपूजा रहई उपलक्षण । नेवजपूजा सर्व दातव्य द्रव्यपूजोपलक्षण । स्तुतिपूजा सर्व भावपूजा रहई उपलक्षण। तदुक्तं तिपणामकरणमेयं जुत्तं मण-वयण-कायभेएणं। पुप्फामिसथुइभेया तिविहा पूया इमा होइ ॥ [१७] 86) छद्मस्थावस्था, समवसरणावस्था, मोक्षावस्था लक्षण त्रिह्नि अवस्था । तत्र स्तोत्रे तोत्रे च सारे सुरभिसुमनसां स्रस्तरे प्रस्तरे वा.... स्वर्णे पणे च जीर्णे सुरुचिषु बहुषु स्त्रीषु शस्त्रीषु वा पि । अन्धो बन्धौ च साम्यप्लुतहृदयदृशो योगधौतात्ममूर्ते रहन्नहन्नमस्ते इति हृदि मनुतो मे कदा यान्त्यहानि ॥ [१८] _ 'स्तोत्रे' स्तुतिकारक भक्तजननिमित्तु'। 'सारे तोत्रे' आरसंयुक्त तोत्रु पिराणउ तेह विषइ । 'साम्यप्लुतहृदयदृशो' इसउं पदु सवहीं परहं सरसउं जोडियइ। साम्यु' रागद्वेषरहितता। तिणि करी प्लुत सहित जेह तणां मननयन हुयइं सु साम्यप्लुतहृदयदृश् कहियइ तिसा हूंता । तथा 'सुरभि-: सुमनसां स्रस्तरे प्रस्तरे वे' ति । सुरभि कुसुमशय्या विषइ। अथवा प्रस्तरे खरशिला कठिन पाषाण-30 शय्या विषइ । तथा 'स्वर्णे' सुवर्णराशि विषइ । 'पर्णे च जीर्णे' पुरातन पर्णसमूह विषइ । तथा 'सुरुचिषु बहुषु स्त्रीषु शस्त्रीषु वा पि।' चंपककलिकादीप्तदेहकांति बहु प्रभूत छइं स्त्री तीहं नइ विषइ । शस्त्री नवोत्तेजित छुरी तीहं नइ विषइ । तथा 'अन्धौ' कूप नइ विषइ । 'बन्धौ' अभीष्टजन विषइ । 'साम्यप्लुत $5) 1 Bh. omits.. 2 B विषय। 6) 1 Bh. स्तोत्रु भणियइ सद्भूतगुणस्तवनु। 2 Bh. समता। Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$7). १९-२२ हृदयशो' समचित्तलोचन तू रहई । 'अर्हनह' इसउं मूलिगउं विशेष्यु पदु । तेह रहई संबोधनु हे अर्हन् अर्हन् । 'योगधौतात्ममूर्तेः' योगु भणियई समाधि तिणि करी धौत पवित्रीकृत आत्ममूर्ति जेह तणी हुयइ सु योगधौतात्ममूर्ति, तेह तू रहई नमस्कारु हुयउ। इसउं 'हृदि' हिया माहि 'मनुतो' मनता हूंता 'कदा' केतीवार मू रहइं दिन जाई । इसी चिंता छद्मस्थावस्था चिंता कहियइ । 57) तथा सर्वज्ञः सर्वदर्शी समवसृतिगतः प्रातिहारहार्यै रोचिष्णु, श्रीभविष्णुर्भुवनजनतमोहर्तुमत्युत्सहिष्णुः। वर्तिष्णुादशानामुपरि परिषदां तत्त्वसिद्ध्यै प्रमाणं स्थाद्वादं सप्तभङ्ग्याऽभिदधदिह मुदे मेऽस्तु देवाधिदेवः ॥ [१९] 10 सर्दू सूक्ष्म जीवपुद्गलनिगोदादिकु वस्तु कालव्यवहितु देशव्यवहितु विशेषरूपि करी जाणइ ___ इणि कारणि सर्वनु । सर्वदर्शी सगळू पूर्वभणितु वस्तु सामान्यरूपि करी देखइ इति सर्वदर्शी । सामान्य-विशेषात्मक वस्तु विषइ विशेषात्मकु बोधु ज्ञानु । सामन्य-विशेषात्मक वस्तु विषइ सामान्यत्मकु बोधु दर्शनु । इसा ज्ञान दर्शन व्याख्यानइतउ। तथा च भणितं-- संभिन्नं पासंतो लोगमलोगं च सबओ सव्वं । तं नत्थि जं न पासइ भूयं भव्वं भविस्सं च ॥ [२०] ___'संभिन्नं' संपूर्ण लोकु चतुर्दशरज्जु प्रमाणु पंचास्तिकायमउ । अलोकु केवलाकाशरूपु अनंतानंतु । 'सव्वओ' सविडं दिसि । 'सव्वु" मध्यामध्यविभागलक्षणु पासतउ देखतउ । दर्शन रहई ज्ञानोपलक्षणत्वइतउ जाणतउ हूंतउ सर्वनु सर्वदर्शी। सु नथी भूतु अतीतु, भव्बु वर्तमानु, भविष्यु आगामि कालभाविउं वस्तु, जुन पासई न जाणइं इति गाथार्थः। 20 'समवसृतिगतः' समवसरणु रूप्य-सुवर्ण-रत्नमय वलयत्रयरूपु देवविनिर्मितु तिहां गतु वर्तमानु । प्रातिहार्य देवविनिर्मित अशोक वृक्षादिक अष्टसंख्य । तथा हि अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यो ध्वनिश्चामरमासनं च।। __ भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥ [२१] सुवर्ण-रत्न-विनिम्मितु योजनविस्तारि अनमच्छायु अशोक वृक्षु चैत्यद्रुमापरनामप्रसिद्ध केवलज्ञानो25 त्पत्तिसमयानंतर जिनमस्तकि देव नीपाई। तिन्नेव गाउयाई चेयरुक्खों जिणस्स पढमस्स। सेसाण वारसगुणो वीरे बत्तीसय धणूणि ॥ [२२] शिष्यु भणइ-'भगवन् ! आवश्यकचूर्णि माहि श्रीवीरशरीरहितउँ पुणि बारसगुणु अशोक भणिउ । यथा ____ असोकवरपायवं जिणउच्चत्ताओ बारसगुणं सको विउव्वइ । ___ वीरसमोसरणप्रस्तावि ए चूर्णि । तउ बत्तीस धणुह किम घटइ ?' । गुरु भणइ, केवलउ अशोक श्रीवीरही रहइं बारस गुणउ धणुह २१ छइ । तेह उपरि बीजउ धणुह ११ साल वृक्षु छइ । बिहुँ तणइ प्रमाणि मेलिइ धणुह ३२ हुयई । प्रवचनसारोद्वारसिद्धांत माहि ए पृच्छा अनइ ऊतरु सविस्तर छइ ।' आजानुमान अधोव्रत बहलपरिमल पंचवर्णपारिजातकुसुमवृष्टि समवसरणभूमितलि देव करइं। २ । $6) 3 Bh. omits. $7) 1 Bh. adds सगलू। 2Bh. चेईय। 3 B. हितउ । 30 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $8 - 59 ). २३-२६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत मालवकैशिकी रागगर्भितु सर्वभाषानुकारी सर्वसंशयापहारी योजनविस्तारी सकलक्लेशापसारी अमृतरसावतारी दिव्यु ध्वनि देशनानादु स्वभाविहिं केवलज्ञानोत्पत्तिसमयानंतर जिनमुखहूंतउ विस्तरइ । तथा च भणितं वासोदगस्स च जहा वनाई हुंति भायणविसेसा। सव्वेसि पि सभासा जिणभासा परिणमइ एवं ॥ । [२३] । देवा दैवीं नरा नारी शबराश्चापि शाबरीम् । तियञ्चोऽपि हि तैरश्चीं मेनिरे भगवगिरम् ॥ [२४] रंगद्गांगतरंग चंग चामर अमर बिहुँ गमे वीजई। ४ । सुवर्णरत्नमय सपादपीठ चउहुं दिसि चत्तारि सिंहपीठ देव थापइं । ५। केवलज्ञानानंतरसमइ जिम सूर्यबिंबरस्मि करी जननयन रहई प्रतिघाउ हुयइ तिम जिनेंद्रतनु-10 कांति करी पुणि हुयइ तिणि कारणि देहकांति संपिंडित करी सूर्यमंडल परिमंडलु भामंडलु पृष्टिप्रदेसि देव करइं। ६। आकाशसंस्थित देव देवदुंदुभिनिनादु जिननादपुष्टिकारकु करई । ७ । त्रैलोक्याधिपत्यसंसूचिका श्वेतातपत्रत्रयी जिनमस्तकि देव धरई। ८ । 'सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणां संति' किसउ अर्यु त्रिभुवनातिसायियां । प्रातिहार्य पूजाप्रकार 15 जिनेश्वरहं तणा ति पुणि किसा ? अहार्य अनेरां देवहं हरिवा प्रापिवा शक्य नहीं, तीहं करी । $8) 'रोचिष्णु श्रीभविष्णु' त्रिभुवनजनकाम्यलक्ष्मीभविष्णु भवनशीलु । तथा च भणितं पडिवनचरमतणुणो अइसइ लेसं पि जस्स दट्टणं । भव-हुत्त-मणा जायंति जोगिणो तं जिणं नमह ॥ [२५] 'भुवनजनतमो हर्तुमत्युत्सहिष्णु' भुवनजन रहइं तम अज्ञान हरिवा कारणि अति उत्साहकरण-20 शीलु । 'वर्तिष्णुादशानामुपरि परिषदां' आग्नेय दिसि गणधरेंद्र, वैमानिकदेवी, साध्वी लक्षण' त्रिन्हि सभा। नैऋति दिसि ज्योतिर्-व्यन्तर-भवनपति देवी सभा त्रिन्हि। वायव्य दिसि तीहंना देवहं तणी सभा त्रिन्हि । ऐशानदिसि वैमानिक देव, नर नारी सभा त्रिन्हि । इसि परि चउहुं विदिसि जि छइं बारह सभा ती माहि सात हाथ ऊंची मणिपीठिका तेह ऊपरि कटीप्रमाण सिंहासनु तिहां समुपवेशभावइतउ 'उपरिवर्तिष्णु' उपरि वर्तमानु । 'तत्त्वसिद्ध्यै' जीवाजीवादि नवतत्त्व सिद्धिनिमित्त प्रमाणु 25 स्याद्वादाभिधानु सप्तभंगीप्रमाणमार्गप्रसिद्ध, तिणि करी अभिदधतउ उपदिशतउ हूंतउ, 'मुदे'- परमानंदनिमित्तु, 'मे' मू रहइं 'अस्तु' हुउ । देवाधिदेवप्रस्तावइतउ श्रीमहावीरु । इसी चिंता समवसरणावस्थाचिंता । __$9) अथ मोक्षावस्था लिखियइ संठाण-वन-रस-गंध-फास-वेयंग-संग-जणिरहियं । इगतीसगुणसमिद्धं सिद्धं बुद्धं जिणं नमिमो॥ [२६] 30 दीर्घ, वृत्त, त्रिकोण, चतुष्कोण, परिमंडल नामक पांच संस्थान । कृष्ण, नील, लोहित, हालिद्द, सक्किल नामक पांच वर्ण । तिक्त, कटक, कषाय, आम्ल, मधुर नामक पांच रस। सुरभि, दरभि नामक वि गंध । गुरु, लघु, मृदु, कठिन, स्निग्ध, रूक्ष, उष्ण, शीत नामक आठ फरस । पुरुषवेद, स्त्रीवेद, $8) 1 B. omits. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$10). २७-३० नपुंसकवेद रूप त्रिन्हि वेद । अंगु कायु, संगु रागु, जनि जन्म, ईंहं एकत्रीशही तणा अभाव एकत्रीशगुण । तीहं करी समिद्ध संजुक्तु । अथवा पंचविधु ज्ञानावरणु । नवविधु दंसणावरणु । दसणमोह, चारित्रमोह रूप बि मोहनीय भेद। पांच अंतराय भेद । चत्तारि आयु भेद । शुभाशुभरूप बि नाम-कर्म भेद । उच्चनीच लक्षण बि गोत्रकर्म भेद । सात-असातरूप बि वेदनीयकर्म भेद । सर्वइ मिलिया एक5 त्रीस, ईंहं सवहीं तणा अभाव एकत्रीस गुण । तीहं करी 'समिद्ध' सहितु । 'सिद्ध' किसउ अर्थ ? पंचेतालीस लक्षयोजन प्रमाण जिसउ ऊत्ताणउं छत्रु हुयइ इसइ आकारि स्फटिक रत्नमय छ। सिद्धिशिला, तेह ऊपरि एकु जोयणु आकाशदेसु तेह नइ उपेलइ चउवीसमइ भागि' त्रिन्हिसइं सत्रिहा नेत्रीसा धनुह प्रमाणि आकाशदेसि चरमदेह त्रिभागन्यून अमूर्तजीव ज्योतिःस्वरूप संप्राप्नु नित्यु जिहां एक सिद्धज्योति तिहां अन्योन्य समवगाढ परस्पर प्रविष्ट अनंत सिद्धज्योति छई। तथा च भणितं10 जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अणंता भवक्खयविमुक्का। . अन्नुन्नसमोगाढा चिटुंति तहिं सयाकालं ॥ . [२७] बुद्ध ज्ञाततत्वु । 'जिनं नमिमो' अम्हे एवं गुणविशिष्टु जिनु नमउं नमस्करउं । इसी चिंता मुक्तावस्था चिंता। $10) नरक गति तिर्यंच गति अकर्मभूमि गति वर्जननिमित्तु ऊर्ध्व, अधो, वाम, दक्षिण, 15 पृष्टि लक्षण तिर्यग्लक्षण । त्रिन्हि दिसि तिहां, निरीक्षणविरति जोइवा तणउ निषेधु । तथा च भणितं छउमत्थ समोसरणत्थ तह य मुक्खत्थ तिनि वत्थाओ। तिदिसि निरिक्खणविरई तिरि निरया कम्मभूमीसु ।। [२८] मन-वचन-कायलक्षण त्रिन्हि जोग तीहं नइ विषइ भेदि करी जिहां उभा रहियइ तिहां वस्त्रांचलि करी त्रिन्हि वार प्रमार्जनु कीजइ। एउ त्रिविधु भूमिप्रमार्जनु कहियइ । जिणपडिमाणमवग्गहु निट्ठिो होइ पुव्वसूरीहिं । उक्कोस सहिहत्थो जहन्नं नव सेसु मज्झिमओ॥ [२९] जिनप्रतिमा हूंता उत्कृष्ट पदि साठि हाथे थिकां देव वांदियई। जघन्य पदि नवे हाथे थिकां देव वांदियई । अनेरउ नव हाथ ऊपहरउ, साठि हाथ माहि सगलू जघन्यु अवग्रह कहियइ । संकीर्ण थानकि पुणि अति इकडां जिनबिंब कन्हइ थाई चैत्यवंदना न कीजई । अक्षर अर्थ प्रतिमा त्रिहुं तणउं करणु 25 विधिवत् सूचवेवउं । यथा-अक्षरमात्रा बिंदुसंयुक्तादि भेद' शुद्ध ऊचरिवा । अथु गुरूपदेशानुसारि मन माहि चितवेवउ । प्रतिमा-जिनबिंबु तिहां दृष्टि करेवी। जिनमुद्रा, योगमुद्रा, मुक्ताशुक्तिकमुद्रा लक्षणु मुद्रा-त्रिकु चैत्यवंदनासूत्र-व्याख्यान माहि कहीसिइ। कायनिरोध, मनोनिरोध, वचननिरोध लक्षणु प्रणिधानत्रिकु । अप्रतिलेखिति, दुःप्रतिलेखिति, अप्रमार्जिति, दुःप्रमार्जिति थानकि कायव्यापारनिवारणु। विधिपूर्व क्षमाश्रमण-प्रदान प्रमार्जनादि विषइ कायव्यापारप्रयोजनु । आर्त्त-रौद्रध्यान विषइ मनोव्यापारनिषेधनु 30 चैत्यवंदनार्थचिंतन विषइ मनोव्यापारप्रयोजनु । राजकथादि विषइ वचनव्यापारनिषेधनु । मधुरस्वरालापकोचारण संपदास्तवन विषइ वचनव्यापारप्रवर्त्तनु । प्रणिधा नत्रिकु कहियइ । तथा च भणितं अक्खर अत्थो पडिमा भणियं वन्नाइ तियमेयं । जिणमुद्द-जोगमुद्दा मुत्तासुत्तीय तिन्नि मुद्दाओ ।। ... [३०] कायमणोवयणविरोहणं च पणिहाण तियमेयं । $9) 1 Bh, विभागि। 2 Bh. सत्रिहां वेत्रीसां। $10) 1 Bh. संयुक्तासंयुक्तादि भेद। 2 B. त्रिऊ। 20 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [३२] 0 $11--12). ३१-३४] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत . ए दश त्रिक सूचवतउ हूंतउ सावधानचितु जु चैत्यवंदना करइ सु पुण्यात्मा शाश्वतस्थानु परमानंदपदु लहइ । इसां दश त्रिक मन माहिं धारवां । चैत्यवंदनावसरि सूचवेवां । 811) अथ परिहारयोग्यता करी चउराशी आशातना लिखियई। खेलं केलि कलिं' कला कुललयं तंबोल मुग्गालयं - गाली कंगुलियां सरीरधुवणं केसे नहेर लोहियं । भत्तोस' तय पित्त व दसणे विस्सामणं" दामण . दंत-च्छी नहँ-गंड"-नासिय-सिरो" सुत्त-च्छवीणं मलं ॥ [३१] मंत" मीलण लिक्खियं विभजणं भंडार दुट्ठासणं - छोणी कप्पड दाँली पप्पड वैडी विस्सारणं नींसणं । अकंदं विहं सरत्/घडणं तेरिच्छेसंठावणं ___ अग्गीसेवण रंधणं परिक्षणं निस्सीहिया भंजणं ॥ छत्तोवाणेह' सत्थे चामर मणोणेगत्तै मभंगणं" सञ्चित्ताणमचाय चायँमजिए दिडिइ नो अंजली। साडेगुतरसंगभंग मडं मोलिं सिरो सेहर५५ हुड्डा जिऐंह गिड्डियाइरमणं जोहार भंडक्कियं६॥ .. [३३] 15 रिकार धरणं रणं विवरणं वालाण पल्हत्थियं" . पाऊँ पायपंसारणं पुंडपुडी पंक रओं मेहुणं । घुया जेमण गुझं विज वणिज सिजं जलुम्मन्जर्ण" एमाईमणवजकजमुजुओ वजे जिणिंदालए ॥ [३४] $12) 'खेलु' ब्लेष्मा । 'केलि' क्रीडा हास्यादिक । 'कलि' कलहुँ। 'कला' धनुर्वेदादिक । 20 'कुललयं' मुखशुद्धिनिमित्तु गंडूषकरणे । 'तंबोल' प्रसिद्ध । 'उग्गालयं' तंबोलसंबंधिउ मुखस्थितु जु छइ अवयवु तेह नउं चर्वणु अथवा त्यजर्नु । 'गाली' मकार चकारादिक । 'कंगुलिया' लघुनीति । 'सरीरधुवणं' हस्तपादादि प्रक्षालनू । 'केसे' केसलंखनु । 'नहे' नखलंख । 'लोहियं' रुधिरलंख । 'भत्तोसं' भ्रष्टु धान्यु चणकादि तेह तणउं चर्वणुं । 'तय' व्रणादि चर्मु"। 'पित्तु' नीलउं मुखनिर्गतु जल्। 'वंतु' उकृष्टि । • 'दसण' दंत तींहं तणउं त्यजर्नु । 'विस्सामण' सरीरमर्दनादि । 'दामणं' गोवृषभादि बंधनें । 'दंत' दंतमलै । 25 'अच्छी' आंखिमलु। 'नह' 'नखमलुं। 'गंड' गालमखें। 'नासिय' नाकमलै। 'सिरो' मस्तकमलुं । 'सुत्त' कर्णमलॆ । 'च्छवि' चर्मामलँ। 'मंत्रु' भूतनिग्रहादि निमित्तु अथवा राजादि कार्यालोचनु । 'मीलणु' झगडादि भंजननिमित्तु वृद्धलोकमेलर्नु । 'लिक्खियं' गृहलेखक कर] । 'विभजणं' गोत्रियहं रहई गृहसार विभाग कर]। 'भंडारं' वस्तुगोपर्नु । 'दुट्ठासणं' पादोपरि पादचाटनादिकुँ । 'छाणी' छगणक सूकवर्गु । कप्प. दाली पप्पडै वडी" तीहं नउं विस्सारणु सूकवणु। 'नासणं' गर्भगृहादि प्रवेशर्नु । 'अकंद' शोकरोदनु। 30 'विकह' राजादिकथा कर] । 'सरत्थघडणं' शरशस्त्रघटन । 'तेरिच्छ संठावणं' गवादिस्थापर्नु । 'अग्गीसेवणु' शीतादौ अग्नितापर्नु । रंधणं' धान्यपाककरण । 'परिक्खणं' नाणकपरीक्षणें । 'निस्सीहिया भंजणं' निस्सीही नउं अकरणें । 'छत्तोवाणह' छत्तु आतपवारणु तेह नउं धार]। उपानह खासडां तीहं तणउं परिधार्नु । 'सत्थ' खड्गादिधरण । 'चामर' ती नउं वीजावणें । 'मणोणेगत्तु' नानाविध पापविकल्पना $11) 1 Bh. वाहण। $12) 1 B. omits. 2 Bh. omits क। 8 Bh. छागणक। 4 Bh. omits विकल्पना। Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$13). ३५-३८ कल्पन। 'अभंगणं' सरीर चोपडणु। 'सच्चित्ताणमचाय' सचित्त पुष्पु तांबूलादिक तीहं तणउं अत्यागुं । 'चायमजिए' अजीव - सुवर्ण रत्न मुद्रादिक तीहं तणउं त्यागु मेह्निवउं । तीहं नइ त्यागि अहो भिक्षाचरहं तणउ धर्मु इसा अवर्णवाद वसइतउ आशातना । 'दिट्ठीइ नो अंजली' जिनदर्शनानंतर हस्त जोडी मस्तकि अकर] । 'साडेगुत्तरसंगभंग' एकलवट5 वस्त्र उत्तरासंग अकर]। 'मउड' मुकुट परिधान । 'मौलिं' वस्त्रि करी मस्तक वेष्टर्नु । 'सिरो सेहरं' कुसुममय मस्तकसिहर करणु। हुड्डा' होडपातर्नु । 'जिंदुह' दडक रमणु । 'गिड्डियाइ रमणं' गेडी (मति । 'जोहारकरणं' देव जुहारिया इति भणनपूर्वकु अपूर्वपुरुष प्रति प्रणमनु । 'भंडक्कियं' भंड चेष्टीं। 'रेक्कार' 'रे आवि' रे जो' इत्यादि भाषणें । 'धरणं' लभ्यधननिमित्तु पर तणउं ओहडणु। 'रण' शस्त्रि करी युद्धकरण । 'विवरणं बालाण' मस्तक ओछावणें । 'पहत्थियं' पालठीकर]। 10 'पाऊ' काष्टचाखडी परिधार्नु । 'पायपसारणं' पादप्रसारण। 'पुडपुडी' ढीकडी प्रदापर्नु । 'पंक' कादम लूहनु । 'रओ' धूलिक्षेपणॆ । 'मेहुणं' मैथुनसेवर्नु । 'जूया' द्यूतक्रीडौँ । 'जेमनं' भोजनकरऍ। 'गुज्झं' पुरुषचिह्न प्रकाशन् । 'विज' वैद्यकर]। 'वणिज' व्यवसायकरण । 'सिज' शय्याकर] । 'जलुम्मजणं' जलभृत कुंडिका माहि जलकेलिकरणु झील" । ए चउरासी आशातना । 'एमाईमणवजकज्जमुजुओ वजे जिणिदालये' एवमादिक आशातना अनवद्यकार्य धर्मकार्य तींह नइ विषइ 'उजुओ' उद्यतु उद्यमवंतु 15 भव्यु जीवु जिणिंदालय माहि देवगृह माहि 'वजे' वर्जिजिउ परिहरिजिउ । 13) चउरासी आशातना परिहार पूर्वकु देवगृहि देव आगइ चैत्यवंदना करेवी । पोसाल माहि पुणि स्थापनाचार्य आगइ चैत्यवंदना करेवी । गुरु आगइ चैत्यवंदना न करेवियइ । गुरु आगइ चैत्यवंदना करिवा तणा अधिकार तणा अभावइतउ इसउ अथु चैत्यवंदनार्थ हूंतउ पुणि जाणियइ । गुरु परंपराम्नाय हूंतउ पुणि जाणियइ । स्थापनाचार्य माहि पंचपरमेष्टि स्थापना कीजइ। तिणि कारणि अहंत उद्दिसी तिहां 20 चैत्यवंदना कीजइ । तथा वंदनकु गुणवंतगुरुप्रतिपत्तिनिमित्तु भवसिंधुकूलि गुरुपादमूलि उभयकालिहिं दीजइ । तथा सर्वातिचार विशुद्धिनिमित्तु उभयकालि हिं साधु जिम श्रावक ही प्रतिक्रमणु करेवउं । तथा च भणितं समणेण सावएण वि अवस्स कायव्वयं हवइ जम्हा । अंतो अहोनिसिस्स तम्हा आवस्सयं नाम ॥ [३५] 25 सु चैत्यवंदनादिकु ईर्यापथिकी पडिकमी पाखइ सूझइ नहीं। जिहां साक्षात्कारि गुरु हुयइ तिहां गुरु आगइ इरियावही पडिक्कमियइ। जिहां गुरु न हुयइ तिहां स्थापनाचार्य स्थापना करी तेह आगइ पडिक्कमियइ । यदाहजिनशासनप्रकाशनदिनमणिर्जिनभद्रगणि-क्षमाश्रमणशिरोमणिः । गुरुविरहंमि य ठवणा गुरूवएसो व दंसणत्थं च । जिणविरहंमि य जिणबिंब ठावणा वंदणं सहलं ॥ [३६] रनो वि परुक्खस्स वि जहा सेवा मंत देवयाए वा । तहा चेव परुक्खस्स वि गुरुणो सेवा विणयहेउं । ’ [३७] अक्खे बराडए वा कढे पुत्थे य चित्तकम्मे य । सब्भावमसब्भावं ठवणाकप्पं वियाणाहि ॥ [३८] $12) 5 Bh. omits. 6 Bh. वजिजिउ । $13) 1 B. omits। Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $13 - $14). ३९-४३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत __इत्यागमवचनानुसारि करी अक्ष कपईक काष्टादिमय वस्तु विषइ स्थापनाचार्य स्थापना कीजइ । पंच परमेष्टि स्थापनानिमित्तु स्थापनाचार्य आगइ मन-वचन-काय रहइं सावधानतानिमित्तु त्रिन्हि पंच परमेष्टि नमस्कार कहियइं । अथवा जिनशासने जि के कार्य कीजई ति सर्वे त्रिन्हि नमस्कार भणनपूर्वक कीजइ । इणि कारणि पुणि त्रिन्हि नमस्कार भणियई । ___14) सकलजिनशासनसारु चतुर्दशपूर्वसमुद्धारु त्रिदिवशिव श्रीवशीकारु श्री पंच परमेष्टि- । नमस्कारु । तिणि कारणि मांगलिक्यनिमित्तु पहिलं तेह नउ अथु संक्षेपिहिं लिखियइ ।। (१) नमो अरहंताणं । नमो सिद्धाणं । नमो आयरियाणं । नमो उवज्झायाणं । नमो लोए सवसाहूणं । एसो पंच नमुक्कारो। सवपावप्पणासणो। मंगलाणं पि सवेसिं पढमं हवइ मंगलं ॥ 'नमो' नमस्कारु हुयउ, कीहं रहई ? 'अरहंताणं' अरहंत रहई। किसा कारण लगी अरहंत ? देव 10 देवेंद्र कृतवंदन नमस्करण सत्कारपूजा अरहइं लहइं, अथवा सिद्धिगमनु अरहई तिणि कारणि अरहंत । तदुक्तं अरहंति वंदणनमंसणाई अरहंति पूयसकारं । सिद्धिगमणं च अरहा अरहंता तेण वुच्चंति ॥ [३९] 'नमो सिद्धाणं ।' सिद्धहं रहइं 'नमो' नमस्कारु हुयउ । किसा कारण लगी सिद्ध कहियई ? अष्ट 15 प्रकार की प्रभूतकालबद्ध सितु कहियइ । सु कर्मु शुक्लध्यानाग्नि करी जेहे ध्मातु दाधडे ति सिद्ध निरुक्ति वसइतउ कहियई । तथा च भणितं-- दीहकालरयं जं तु कम्मं से सियमट्टहा। सियं धंतं ति सिद्धस्स सिद्धत्तमुवजायए । [४०] 'नमो आयरियाणं ।' आचार्य रहइं नमो, नमस्कारु हुयउ। किसा कारण लगी आचार्य कहियइं ? 20 आपणपई पंचविधु आचारु पालई अनेराइं रहइं उपदिसई इति आचार्य कहियइं । यथा नाणंमि दंसणंमि य चरणंमि तवंमि तह य विरियंमि । आयरणं आयारो इय एसो पंचहा भणिओ।। [४१] पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पयासिंता । आयारं दंसित्ता आयरिया तेण वुचंति ॥ [४२] 25 'नमो उवज्झायाणं ।' उपाध्यायहं रहइं नमो, नमस्कारु हुयउ । उपाध्याय किसा कारण लगी कहियइं ? जींह कन्हइ आवी द्वादशांगु शिष्यहं पढियई ति उपाध्याय कहियई । यथा बारसंगो जिणक्खाओ सज्झाओ कहिओ इह । तं उवइसति जम्हा उवज्झाया तेण वुचंति ।। [४३] 'नमो लोए सव्वसाहूणं ।' नमो, नमस्कारु हुयउ । कींहं रहइं ? 'लोए सव्यसाहूणं ।' लोकु 30 मनुष्यलोकु, तेह माहि जि के स्थविरकल्पिकादि भेदि भिन्न सर्व समस्त मुनि छइं ति ज्ञान-दर्शन-चारित्ररूप मोक्षमार्ग साधनइतउ साधु कहियई। अथवा सर्व प्राणिवर्ग विषइ जि सम ति साधु कहियई, तीहं रहइं। तथा च भणितं $13) 2 Bh. काष्टादिकमय। $14) 1 Bh. अरहंतहं। ष. बा० २ 2 आचार्यह। 3 Bh. भेद । Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$15-$17 ). ४४-४८ निव्वाणसाहए जोए जम्हा साहंति साहुणो। समा य सव्वभूएसु तम्हा ते सव्वसाहुणो॥ [४४] ईहं पांचहीं रहइं नमस्कारु कीजतउ किसउ हुयइ इत्याह-एसो पंच नमुक्कारो'--एउ पंच नमस्कारु । 'सव्व पावप्पणासणो'-सवहीं पापहं रहई प्रणासकु फेडणहारु। 'मंगलाणं च सव्वेसिं'-सवहीं मांगलिक्यहं 5 माहि । 'पढमं हवइ मंगलं'–पहिलउं मांगलिक्यु हुयइ । 815) एह माहि जिनशासनप्रवर्त्तनादिकहं कारणहं करी अहंत सिद्ध आचार्य उपाध्याय सर्वसाधुलक्षण पांच नमस्कार करणार्ह । यथा मग्गे अविप्पणासो आयारे विणयया सहायत्तं । पंचन्ह नमुक्कारं करेमि एएहिं हेऊहिं ॥ [४५] 10 ज्ञान-दर्शन-चारित्ररूपु मोक्षमार्गु, तेह तणउं प्रवर्त्तनु अर्हतहं तणउ धर्मु । 'अविप्पणासो' विणास तणउ अभावु, सु सिद्धहं तणउ धर्म । आचारु ज्ञानाचारादिकु सु आचार्यहं तणउ धर्मु । 'विणयया' विनयभावु, द्वादशांगपाठशिक्षा सु उपाध्याय तणउ धर्मु । 'सहायत्तं' धर्म सांनिध्यकरणु, सु साधु तणउ धर्म । ए पांच हेतु कारण, तीहं करी पांचहीं अरहतादिकह रहई नमस्कारु प्रणामु 'करेमि' करउं । 816) नमस्कारपाठ विषइ इहलोक परलोक फलसूचक दृष्टांत लिखियई । इहलोयंमि तिदंडी सादिव्वं माउलिंगवणमेव । परलोय चंडपिंगल इंडियजक्खो य दिढता ।। [४६] त्रिदंडी परिव्राजकु तेह संबंधिउ शिवनामु श्रावकपुत्रु त्रिदंडी। 'सादिव्य' श्रावकपुत्रिका रहई देवता सांनिध्यवसि सर्पस्थानि पुष्पमालाभवनु सादिव्यु । मातुलिंगवनु बीजउरा नउं आरामु तिहां जु गयउ श्रावकु सु मातुलिंगवनि करी सूचविउ । ए त्रिन्हि इहलोकफल विषइ नमस्कार तणा दृष्टांत । 20 चंडपिंगलु चौरु हुडिकु यक्षु ए बि परलोकफल विषइ नमस्कार तणा दृष्टांत । पुलिंदयुगल कथानकइतउ । ईंह नउं विशेषु स्वरूपु जाणिवउं । 817) स्थापनाचार्य स्थापनानंतरु चैत्यवंदना कीजइ । स पुणि चैत्यवंदना त्रिविध हुयइ। 'जघन्या मध्यमा उत्कृष्टा च ।' तथा च भणितं नवकारेण जहन्ना दंडगथुइ जुगल मज्झिमा नेया। संपुन्ना उक्कोसा विहिणा खलु वंदणा तिविहा ॥ [४७] हाथ जोडी माथइ चडावी शिरोवनाममात्रु । अथवा पंचांगप्रणामु जु वीतराग रहई कीजइ स जघन्य चैत्यवंदना । 'दंडगथुइजुगल त्ति'-'अरहंत चेइयाणं' इत्यादि दंडकु कही काउस्सग्गु, स्तुति 'जयवीयराये'त्यादिस्वरूपु दंडगस्तुतिजुगलु कहियइ। एतलइ मध्यम चैत्यवंदना कहियइ । शक्रस्तव स्तवन 'जयवीयराये'त्यादि कहियइ स पुणि मध्यम चैत्यवंदना। 'संपुन्ना उक्कोसित्ति' - पंच शक्रस्तव चैत्यवंदना 30 अथवा द्विशक्रस्तव चैत्यवंदना उत्कृष्टा चैत्यवंदना कहियइ। . वंदंतो सम्मं चेइयाई सुहझाणपगरिसं लहइ । तत्तो य कम्मनासं पणट्टकम्मो य निव्वाणं ॥ [४८] 15) 1. Bh. उपाध्यायहं । 25 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818-819 ). ४९-५२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत मिच्छदसणमहणं सम्मईसणविसोहीकरणं च । चियवंदणाइ विहिणा पन्नत्तं वीयराएहि ॥ [४९] वंदणअत्थमनाऊण जइवि तं कुणइ तहवि न वि सम्मं । सम्मं करणाभावे न होइ कम्माण निजरणं ॥ [५०] सम्मदिहिस्साऽसंसवजिणो सुत्तभणियविहिणाओ। उवउत्तस्स य धणियं सम्मं करणं न सेसाणं ॥ [५१] पयं पएणं परिसंठवंतो पयत्थमच्चत्थमणुस्सरंतो । संवेयनिव्वेयरसं फुसंतो चियवंदणं इय विहिणा करिजा ॥ [५२] 818) ईहां दिनकृत्यविवरणु लिखीसिइ । इसइ अर्थि प्रतिज्ञा तिहिं हूंतइ 'परं इरियावहियाए अपडिकंताए न कप्पइ किंचि चेइयवंदण-सज्झायाई।' इसा आगमवचनइतउ पहिलउं इरियावही पडिक्कमि- 10 यइ। यथा 'इच्छामी'त्यादि भणी, 'खमासमणु" एकु देई 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् इरियावहियं पडिक्कमामि ।' पाछइ गुरि 'पडिक्कमह' इसइ कहियइ हूंतइ, 'इत्थं' इसउं, भणी करी, 'इच्छामि पडिक्कमिर्ड' इत्यादि पढियइ। $19) तिणि कारणि पहिलउं इरियावही सूत्र तणउ अर्यु लिखियइ । (२) इच्छामि पडिक्कमिडं १। इरियावहीयाए २। विराहणाए ३। 15 पहिली संपदा। ईर्यापधु भणियइ मार्ग, तिहां ज हुयइ स ईर्यापथिकी विराधना जीवबाधा । अथवा ईर्यापथु साधु तणउ आचारु । तथा च भणितं ईर्यापथो ध्यानमौनादिकं साधुव्रतं । तिहां अतीचारकरणरूप विराधना । तेह हूंतउ पडिक्कमिवा निवर्तिवा 'इच्छामि' वांछउं । किसइ हूंतइ विराधना हुयइ ? इत्याह (३) गमणागमणे ४। ____बीजी संपदा । गमनु अनइ आगमनु गमनागमनु तिणि हूंतइ । गमनागमनि किसी परि विराधना ? इत्याह (४) पाणकमणे ५ । बीयकमणे ६ । हरियकमणे ७ । एतलइ त्रीजी संपदा। प्राण भणियई-बे इंद्रिय त्रे इंद्रिय चरिंद्रिय जीव, तीहं नइ आक्रमणि 25 संघट्टनि हूंतइ । तथा बीज नइ आक्रमणि हरिय नइ आक्रमणि ईंह बिहुं आलापकहं करी बीजहं रहई हरियहं रहइं सजीवपणउं कहिउं । (५) ओसा उत्तिंग पणग दग मट्टी मकडा संताणा संकमणे ८। चउथी संपदा । 'ओसाउ' त्रेहु एह नउं ग्रहणु सूक्ष्म ही अप्काय रहइं रक्षार्थे, 'उत्तिंग' भूमि माहि मंडलाकार विवरकारक गर्दभाकार जीव, अथवा की टिकानगरं'। पनक पंचवर्णफूलि, 'दगमृत्तिका 30 अव्यापारभूमि चीखिलु कहियइ अथवा दगु अपकाउ, मृत्तिका पृथिवीकाउ । मर्कटसंतान कोलिका जालक । तउ पाछइ ओसादिकहं सवहीं तणइ संक्रमणि हूंतइ । किसउं घणउं कहियइ । (६) जे मे जीवा विराहिया ९। एतलइ पांचमी संपदा। $18) 1 Bh. खमासणु। 2 B. omits ई। Bh, has added it later. $19) 1 Bh. नगरां । 20 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [820 - 823 ). ५३-५४ $20) जि के जीव 'विराहिया' मई दुहेला कीधा ति पुणि जीव कउणि ? (७) एगेंदिया १०।बेइंदिया ११। तेइंदिया १२॥ चउरिंदिया १३॥ पंचिंदिया १४। एतलइ छट्ठी संपदा । एकु फरसनरूपु जीहं रहइं हुयइ ति एकेंद्रिय, यथा पृथिवीकाय, अप्काय, तेउकाय, वाउकाय, वनस्पतिकाय । तत्र पृथिवीकाय यथा खडी, धाहुडी, फिटिकडी, पाधरी, तूरी, 5 अरणेटउ, पाहणु, सींधवु, सूंचलु, हरियालु, हींगलो, माटी, परवाल, अनेरूं जु काइ खाणि माहि ऊपजइ सु पुढविकाउ । तथा हिमु, करा, ऊसु, पाणिउ, धूयरि, घनोदधि, अनेरू जु को जलभेदु सु अप्काउ । तथा आगि, वीज, उल्का, अंगार, मुर्मुरु, ज्वाला, अनेरू जु को अग्निभेदु सु तेउकाउ । तथा गुंजाशङ्ख करतउ जु वाइ सु गुंजावातु, भूमि ओकली करतउ जु वाइ सु उत्कलिवातु, भूतोलिउ मंडलाकारु जु वाइ सु मंडलिकावातु, शिलारूपु जु सु घनवातु, सूक्ष्मरूपु जु सु तनुवातु, अनेरू जु को 10 वातभेदु सु वाउकाउ । तथा साधारण वनस्पति अनंत कायभेद प्रत्येक वनस्पति अपर सर्व वनस्पतिभेद । 821) तथा फरसन-रसनारूप बि इंद्रिय जीह रहइं हुयई ति बेइंद्रिय । यथा कृमि, गंडोला, तंबोलिया, गाडर, वालउ, पूंयरा, शंख, कपर्दक, जलो प्रमुख । फरसन रसना' घ्राणरूप त्रिन्हि इंद्रिय जीह रहइं हुयइं ति त्रेइंद्रिय यथा-कीडी, मंकोडी, कुंथुया, गोगीडा, जू, जऊया, उदेही, चांचुड, मांकुण एवमादि । तथा फरसन रसना घ्राण चक्षुर्लक्षण चत्तारि इंद्रिय जीह रहइं हुयई ति चरिंद्रिय, 15 यथा-माखी, वींच्छी, पतंग, तीड, भ्रमर प्रमुख । फरसन रसना' घ्राण चक्षु श्रवणलक्षण पांच इंद्रिय जीहं रहई हुयइ ति पंचेंद्रिय, यथा-देव, माणुस, नारकी, तियच, जलचर मत्स्यादिक, थलचर गोमहिषी सिंह व्याघ्रादिक, खचर हंस सारस शुक काक बग ढींक चटकप्रमुख । 22) अथ विराधनाभेद लिखियइं (८) अभिहया १५, वत्तिया १६, लेसिया १७, संघाइया १८, संघट्टिया १९, 20 परियाविया २०, किलामिया' २१, उद्दविया २२, ठाणाओ ठाणं संकामिया २३, जीवियाओ ववरोविया २४, तस्स मिच्छा मि दुक्कडं २५ । एतलइ सातमी संपदा । अभिसंमुहा आवता हूंता पाइ करी हणिया, 'अभिया' । अथवा ऊपाडी करी लांखिया 'अभिया' । 'वत्तिया' पुंजि कीधा, अथवा धूलि ओटहिया । 'लेसिया' भूमि भित्ति थंभादिकहं लगाडिया अथवा थोडउं सउं भीडिया। 'संघाइया' परस्पर सरीरे करी पिंड कीधा । 25 'संघट्टिया' थोडउं सउं फरसिया। परियाविया' घणउं दूहविया। 'किलामिया" गिलानि पमाडिया अथवा जीवियसेसु पमाडिया । 'उद्दविया' त्रसाडिया । 'ठाणाओ ठाणं संकामिया' एक थानक हूंता बीजइ थानि संक्रमाविया । 'जीवियाओ ववरोविया' निटोल मारिया । 'तस्स मिच्छा मि दुक्कडं' 'अभिहया' इत्यादि प्रकार माहरउं दुष्कृतु मिथ्या विफल हुयउ। 823) मिच्छा मि दुक्कड पद नउ अर्यु सिद्धांत माहि कहिउ । यथा मि त्ति मिउमद्दवत्ते छ ति य दोसाण छायणे होइ । मि त्ति य मेराइ ठिओ दु ति दुर्गच्छामि अप्पाणं ॥ [५३] कत्ति कडं मे पावंड त्ति य डेवेमि तं उवसामणं । एसो मिच्छादुक्कड पयक्खरत्थो समासेणं ॥ [५४] 820) 1 Bh. पंचेंदिया। 2 Bh adds इंद्रिउ । 3 Bh. जं। 21) 1 Bh. रसन। 2 Bh. द्रिय । 3 B, चिंचुड। 4 Bh. adds तथा । $22) 1 Bh. कलामिया । 2 B. थान। Bh. has added the-क laters 30 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 $24-25). ५५-६०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत 824) अत्र प्रस्तावइतउ मिध्यादुष्कृतपदसंख्या लिखियइ । देवा अडनउयसयं १९८, चउदस नेरइय १४, तिरिय अडयाला ४८ । तिनिसयाई तिउत्तर भेया पुण सव्व मणुयाणं ३०३ ॥ [५५] परमाहम्मिय पनरस १५, तिन्नि य किग्विसिय इ, भिया १० य दस । लोगतिया य नवहा ९, दस भवणा १०, सोल वंतरिया १६॥ [५६] 5 चरथिर जोइसिया दस १०, बारस कप्पा १२, अणुत्तरा पंच ५।। नव गेविजा ९, एए अपज्जत्त-पज्जत्तओ दुविहा ॥ [५७] इय सत्त वि नेरड्या ७, विगला ३, एगिदिया २१, जलथलया । खय-उर-भूय-परिसप्पा गभय संमुच्छ अडयाला ४८॥ [५८] छप्पन्नंतरदीवा ५६, अकम्मभू तीस ३०, इयर पन्नरस १५ । गब्भय दुहा वि मुच्छिय इगजुयसय १०१, ति जुय तिन्निसया ३०३॥ [५९] अभिहयावत्तिय-लेसियपमुहेहिं एएहिं ते गुणिजंति । छप्पन्नतया तीसा मिच्छादुक्कडपया हुंति ॥ [६०] 825) देवजातिभेद १९८ । यथा ‘परमाहम्मिय पनरसे' ति - परमाधामिक देवहं तणा पनर भेद, यथा - अंवे १ अंबरीखी २, श्याम ३, शबल ४, रौद्र ५, उपरौद्र ६, काल ७, महाकाल ८, 15 असिपत्र ९, धणु १०, कुंभ ११, बालुक १२, वेतरणी १३, खरस्वर १४, महाघोष १५ । तत्र जु परमाधामिकु देवु नारकह रहई निहणइ पाडइ बांधइ अंबतरुतलि ले मेल्हइ सु अंबु इसी परि कहियइ। जु निहतहं नारकहं रहइं खंडखंड करी अंबरीखु भाछु तिणि पचइ पचनायोग्य करइ सु अंबरीखी कहियइ २ । जु रज्जुहस्तप्रहारादिकहं करी शातन-पातनादिक कर्म नारकहं रहई करइ वर्णि करी श्यामु सु श्यामु ३ । जु अंत्र-वशा-हृदय-कालेयकादिक अवयव नारकह तणा शरीर हूंता ऊपाडइ वर्णि करी 30 शबलु काबरउ तिणि कारणि सु शबलु कहियइ ४ । जु शक्ति-कुंतादिकहं नारकी पोवइ सु रौद्रध्यानता करी रौद्रु कहियइ ५ । जु तीही जि तणां आंग भांजई सु अतिरौद्रध्यानता करी उपरौद्रु कहियइ ६ । जु कुंडी कुंभी माहि घाती नारकी पचइ वर्णि करी कालउ सु कालु कहियइ ७ । जु नारकी तणा नान्हा मांसखंड करी खाइ वर्णि करी महाकालउ सु महाकालु कहियइ ८ । असि खड्गु तेह तणइ आकारि पत्र तीहं करी सहितु वनु जु विकुर्वी करी तेह हेठइ नारकी घाती पत्रवातादि वसि पाडी करी नारकी 25 खंडखंड जु करइ सु असिपत्रु कहियइ ९ । धणुह हूंता मेल्हियां छई जि अर्द्धचंद्रादिक बाण तीहं करी नारकी तणां कर्णादिकहं अवयवहं रहई जु च्छेदन-भेदनादिक भाव करइ सु धणु कहियइ १० । जु कुंभादिकहं माहि घाती नारकी रहइं पचइ सु कुंभु कहियइ ११ । जु कदंब कुसुमाकार अथवा वज्राकार वैक्रिय वालुकातप्त विकुर्वी करी चणकहं जिम तडफडतां हूंता नारकी रहइं तेह माहि भूजइ सु वालुकु कहियइ १२ । जिसउं गालिउं त्रिपउं तिसी पिरू, जिसउं गालिउं त्रांबडं तिसरं लोही तीहं तणी नदी 30 विकुर्वी करी जु तेह माहि नारकी कलकलता हूंता वरूई परि तारइ तिणि कारणि सु वैतरणी कहियइ १३ । अथवा वरुयउं तरणु जेह तणउं स वैतरणी नदी तेह रहइं जु करइ सु वैतरणी १३ । जु वज्रकंटकाकुलु शाल्मलीवृक्षु विकुर्वी करी तेह ऊपरि नारकी सूयारी करी खरस्वर आराडि करता आकर्षइ सु खरस्वरु 3 Bh. has 24) 1 B. Bh. मिच्छाउक्कड- 1 25) 1 Bh. पोयइ। 2 B. repeats भांजइ। originally the same reading or त्रियउं, but corrected as त्रऊयउं । Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [826 - 830 ). ६१-६६ कहियइ १४ । जु भयभीत नारक पलायमान हूंता पशु जिम वाडइ घाती महाघोषु करत हूंत निरूंधइ महाघोषु कहियs । इति पनरह पर माधार्मिक भेद यमलोकपाल तणा जिसा पुत्र हुयई तिसा छ एक पल्योपमु आयूष ईंहं रहई छइ । समवायांगवृत्ति हूंतउ एउ अर्थ लिखियउ' । (26) 'तिन्नि किव्विसिया' किल्बिषिक नीचप्राय देव ति पुणि तीर्थकर गणधरहं त्रिहुं थानकह 5 भणिया । यथा तिनि पलियातिसारा तेरससारा य किव्विसा भणिया । सोहम्मीसाण सणकुमार-लंतस्स दिट्ठाओ || [६१] तत्र सौधर्मेशान देवलोक हेठइ जि किल्बिधिक ति त्रिपल्योपमायुष्क, जि सनत्कुमार हेठइ ति त्रिसागरोपमायुष्क, जि लंतक हेठइ ति तेरह सागरोपमायुष्क, इति त्रिविध किल्बिषिकदेव । 10 15 25 (827) जि सौधर्मेंद्रा देशि जिनजन्मादि महोत्सव समइ पुष्पवृष्टि सुवर्ण - रत्नादिवृष्टि महिमा कर ति धनद-सेवक- जृंभक-देवभेद दश । (28) दीक्षासमइ जिन रहई जि संबोधई ति लोकांतिक देव, ति पुणि नवविध । यथा - सारस्य १ माइच्चा २ विन्ही ३ वरुणा ४ य अग्गितोया ५ य । तुसिया ६ अव्वावाहा ७ अग्गिवा ८ चैव रिट्ठा य ९ ॥ [६२] सारस्वत १, आदित्य े, वृष्णि ३, वरुण ४, अग्नितोय ५, तुषित ६, अव्याबाध ७, आग्नेय ८, रिष्टा ९, इति नवधा लोकांतिक देव । [ ६३ ] सारस्वत- आदित्य रूपि प्रथमयुगलि सातसई लोकांतिक देव विमान छ । वृष्णि - वरुणरूपि बीजई 20 युगलि चऊदससहस्स विमान छई । त्रीजइ अग्नितोय - तुषितरूप युगलि सातसहस्स विमान छई । अव्याबाध आय - रिष्टरूप से सहं निकायहं नवसई छ । 30 पढमजुयलंमि सत्तउ सयाणि बियंमि चउदस सहस्सा । तइए सत सहस्सा नव चैव सयाणि सेसेसु ॥ $ 29 ) तथा 'दसभवणे' ति - भवनपति दसे भेदे यथा असुरा नागा विजु सुवन्न अग्गी य वाय थणिया य । उदही दीव दिसावय दस मेया भवणवासीणं ॥ [ ६४ ] असुरकुमार १, नागकुमार २, विद्युत्कुमार ३, सुवर्णकुमार ४, अग्निकुमार ५, वातकुमार ६, स्तनितकुमार ७, उदधिकुमार ८, द्वीपकुमार ९, दिक्कुमार १०, इति दुसविध भवनपति नामानि । 830) 'सोलवंतरिये ' ति - सोल व्यंतरभेद यथा पिसाय १ भूया २ जक्खा ३ य रक्खसा ४ किंनरा ५ य किंपुरिसा ६ । महोरगा ७ य गंधव्वा ८ अट्ठविहा वाणमंतरिया || [ ६५ ] [ ६६ ] अणपन्निय १ पणपन्निय २ इसिवाइय ३ भूयवाइए ४ चैव । कंदिय ५ तह महकंदिय ६ कोदंडी ७ चैव पणगे य ८ ॥ इति सोल व्यंतर भेद' । 824 ) 4 Bh. लिखिउ । ( 26 ) 1 Bh. थानक before जृंभक | $30 ) 1 B. omits the sentence 827) 1 Bh has a later addition तिर्यक Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 831 - $36). ६७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत 531) 'चरथिर जोइसिया दसे'ति । चंद्र-सूर्य-ग्रह-नक्षत्र-तारकलक्षण पांच जोइसी देव तणा भेद । मनुष्यलोक माहि चर मनुष्यलोक बाहिरि थिर पांच भेद । सवइ मिलिया दस जोइसी देव तणा भेद । $32) 'बारस कप्पे' ति-बारह देवलोक तणा बारह देवभेद । 'अणुत्तरा पंचे' ति विजय, वेजयंत, जयंत, अपराजित, सर्वार्थसिद्धलक्षण पांच अनुत्तर विमान देव । 'नव गेविजे' ति-अवेयक नव, यथाहिडिम-हिटिम पहिला प्रैवेयक रहई सुदर्शनु नामु १ । हिट्ठिम-मज्ज्ञिम बीजा ग्रैवेयक रहइं सुप्रबुद्ध 5 नामु २ । हिट्ठिम-उवरिम त्रीजा अवेयक रहइं मणोरमु नामु ३ । मज्झिम-हिट्ठिम चउथा ग्रैवेयक रहइं सर्वतोभद्रु नामु ४ । मज्झिम-मज्झिम पांचमा अवेयक रहई सुविसालु नामु ५ । मज्झिम-उवरिम छट्ठा प्रैवेयक रहई सुमनसु नामु ६ । उवरिम-हिहिम सातमा ग्रैवेयक रहई सौमनस्यु नामु ७। उवरिम-मज्झिम आठमा अवेयक रहइं प्रीतिकरु नामु ८ । उवरिम-उवरिम नवमा प्रैवेयक रहई आदित्यु नामु ९ । तिहां जि देव ति नव ग्रैवेयक देव । धुर लगी सवइ मिलिया नव नवति देव तणा भेद हुयई। 10 $33) तथा जीवहं रहई छ पर्याप्ति हुयई यथा- आहारपज्जत्ती १, सरीरपज्जत्ती २, इंदियपज्जत्ती ३, आणपाणपजत्ती ४, भासापज्जत्ती ५, मणपजत्ती ६ । तत्र आहारग्रहणशक्ति आहारपर्याप्ति १ । सरीररूपि करी आहारपरिणामन शक्ति सरीरपर्याप्ति २ । इंद्रियरूपि सरीरपरिणामनशक्ति इंद्रियपर्याप्ति ३ । आनपानवर्गणा पुद्गलग्रहण आनपान भणियई । ऊसास नीसास तींहं नइ रूपि आनपानवर्गणा पुद्गलपरिणामन व्युत्सृजन लक्षण आनपानपर्याप्ति ४ । भाषावर्गणा पुद्गलग्रहण भाषारूपि परिणामन व्युत्सृजनलक्षण'15 भाषापर्याप्ति ५ । मनोवर्गणा पुद्गलग्रहण मनोरूपि परिणामन व्युत्सृजनलक्षण मनःपर्याप्ति ६ । ती माह चत्तारि पर्याप्ति पहिली एकेंद्रियजीवहं रहइं हुयइं । विकलेंद्रिय अनइ असन्नी रहइं पांच पर्याप्ति हुयई। सन्नी रहई छ पर्याप्ति हुयइं । तथा च भणितं ___ आहारसरीरिंदिय पजत्ती आणपाण भास मणे । चत्तारि पंच छप्पि य एगिदिय विगलसन्नीणं ।। [६७] 20 इणि कारणि जि जीव पर्याप्ति पूरी करइं ति पर्याप्त कहियई। जि पर्याप्ति पूरी करई नहीं अथवा करिसिइं ति अपर्याप्त कहियई । इणि कारणि भणिउं ति पर्याप्तापर्याप्तभेदद्वय करी गणिया हूंता अडनऊय सउ अट्ठाणऊ सउ देवभेद हुयई । 34) चऊद नेरइय सात नरक । यथा- धर्मा, वंसा, शेला, अंजना, रिष्टा, मघा, माघवती नामक तीहं तणा सातइ नारकी पर्याप्तापर्याप्त भेदद्वय करी चऊद नारकीभेद । 25 535) 'तिरिय अडयाला' इति - तिर्यंच अद्वेतालीस भेद । यथा विकलेंद्रिय-बेइंद्रिय १ त्रेइंद्रिय २ चउरिंद्रिय ३ भेदइतउ त्रिविध । पृथिवीकाय ४, अकाउ ५, तेउकाउ ६, वाउकाउ ७, अनंतवनस्पतिकाउ ८, सूक्ष्मबादर भेदद्वय करी १३, प्रत्येक वनस्पतिकाउ १४, जलचर १५, थलचर १६, खचर १७, उरपरिसर्प १८, भुजपरिसर्प १९, गर्भज-संमूछिम भेदद्वय करी जलचरादिक पांचइ दसभेद हुयई इति चउवीसभेद २४, ति सवइ पर्याप्तापर्याप्त भेदद्वय करी तिर्यंच अद्वैतालीस भेद ४८। 30 836) 'तिन्निसया य तिउत्तरभेया पुण सव्वमणुयाणमिति मनुष्यभेद ३०३ । यथा- अंतरद्वीपमनुष्य छप्पन्न भेद, यथा-क्षुल्लहिमवंत पर्वत नी दाढ पूर्वसमुद्र माहि अनइ पश्चिमसमुद्र माहि कोणे विस्तरी छई । तिहां सात सात अंतरद्वीप छइं । एवंकारइ अट्ठावीस अंतरद्वीप' क्षुल्लहिमवंति छई। इसी $33) 1 B. has dropped the line between ......व्युत्सृजनलक्षण...... । $36) 1 Bh. omits अंतर। Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$37 - 840 ). ६८-६९ हिं जि परि अट्ठावीस अंतरद्वीप शिखरी पर्वति पुणि छइं । ति सवइ मिलिया हूंता ५६ अंतरद्वीप हुयई । तिहां युगलिया मनुष्यभेद ५६ हूया । अकर्मभूमि त्रीस, यथा-जंबूद्वीप माहि छ, धातुकी खंड माहि बारह, पुष्करवरद्विपार्द्ध माहि बारह, एवंकारइ त्रीस अकर्मभूमि । तिहां युगलियां मनुष्यभेद त्रीस । कर्मभूमि १५, यथा-पांच भरत, पांच ऐरवत, पांच महाविदेह तिहां पनर मनुष्यभेद। ५६, ३०, 5 १५ सवइ मिलिया १०१ ति पर्याप्तापर्याप्त संमूछिम भेदत्रय करी गणिया हूंता त्रिन्हिसई विडोत्तर मनुष्यभेद हुयई। 837) तउ पाछइ अट्ठाणऊसउ देव भेद । चऊद नारकी भेद, अद्वेतालीस तिर्यंच भेद, त्रिन्हिसई विडोत्तर मनुष्यभेद । सवइ मिलिया पांचसई त्रिसट्ठ ति सगलाई जीवभेद । संसार माहि फिरतइ जीवि अभिघातादिकह करी विराधिया संभवई । इणि कारणि भणिउं अभिघातादिकहं दसहं पदहं 10 करी गुणिया हूंता त्रिसोत्तर मिथ्यादुष्कृतपद हुयई। $38) इसी परि जु मिथ्या दुष्कृतपद सूचवतउ इरियावही पडिक्कमइ सु तेतींही जि वार केवलज्ञानु ऊपाडइ । यथा गच्छि एकि लघु क्षुल्लकु एक वरसालइ बाहिरि' बालकहं माहि वाहलइ त्रेपणउं पेट हेठइ दे अनइ तरिवा लागउ । महात्मा आविया, चेला तरता देखी करी विढई । तेतलई गुर आविया । गुरे 15 कहिउं-'महात्माउ! चेलउ लहुडउ भोलउ भागडउ म चडबडावउ' तेतीवार चेलउ परहंसिउ । गुरे भणिउं-'म वच्छ ! उगउ रहि को काई नहीं कहई'। तउ चेल उ घणेरउं परहंसिउ । गलसरण भरिवा' लागउ। गुरे माथइ हाथ दे करी आपणपा आगइ कीधउ । वसति आविया । गुरे इरियावही थिर थिकां' आखरि आखरि अथु चीतवतां हूंता पडिकमी । गमणागमणउं आलोइउं" । तउ पाछइ वर्त्तिए पुणि आलोइउं । चेला आगइ गुरे कहिउं"-'वच्छ ! इरियावही पडिक्कमतां छप्पन्नसई त्रीसां मिथ्या 20 दुष्कृत पद जाणी करी सवहीं जीव" रहई मिच्छामि दुक्कडु दीजइ ।' तउ पाछइ चेल उ गुरुवचन तणइ अनुसारि इरियावही नउ अथु चीतवतउ सवहीं जीवहं रहई मिच्छामि दुक्कडु देयतउ इरियावही पडिक्कमतउ शुक्लध्यानाधिरोहइतउ केवलज्ञानु ऊपाडी" अनेक भविक लोक प्रतिबोधी करी सिद्धि गयउ । 39) तथा कालिकाचार्य पुणि इरियावही मात्र प्रतिक्रमणि मिथ्यादुष्कृत प्रदानि शुद्धा इसउं सांभलियइ । तथा उपदेशमाला माहि पुणि भणिउं पडिवजिण दोस नियए सम्मं च पायवडियाए । तो किर मिगावईए उप्पन्नं केवलं नाणं ॥ [६८] तथा अनेरइ थानकि भणिउं नियदोसे गरहंती गुरुणीपाए सिरेण पणमंती । भवरूवं भावंती मिगावई केवलं पत्ता ।। [६९] 840) इसी परि आलोई पडिक्कमी करी सुद्धचित्तु हुयउ हूंतउ पुनरपि काउसग्ग पायच्छित्ति करी सुद्धिविशेषनिमित्तु इसउं पढइ 25 3 838) 1 L. omits. 2 L. omits. 3 Bh. वढई ति। P. वढइ। 4 L. आव्या। 5 Bh. गुरि । 6 Bh. अडबडावउ । L. दडबडावउ P. वडवडावउ। 7 B. भणिवा। 8 Bh. देई। 9 P. थकां। 10 L. आलोउं । P. आलोवउं। 11 L. गुरि चेला आगइ कहिउं। 12 Bh. L. P. जीवहं। 13 L. ऊपाजावी। Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 841 - $42). ६९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत (९) तस्सुत्तरीकरणेणं २६, पायच्छित्तकरणेणं २७, विसोहीकरणेणं २८, विसल्लीकरणेणं २९, पावाणं कम्माणं ३०, निग्घायणढाए ३१, ठामि काउसग्गं ३२ । एतलइ आठमी संपदा । तेह आलोचित प्रतिक्रमित अतिचार रहइं उत्तरीकरणादि हेतु काउसग्गु 'ठामि' करउं इसी परि क्रियासंबंधु करेवउ । $41) अनुत्तरु अप्रधानु, उत्तरु प्रधानु, पाछइ अनुत्तर हूंतउ उत्तरु कीजइ, उत्तरीकरणु 5 कहियइ । पुनरपि संस्कार वसइतउ सुद्धतरकरणु जेह अतिचार तणउं पूर्विहिं आलोचनादिकु कीधर, तीही जि रहई वली सुद्धिविसेस करणनिमित्तु काउसग्गकरणु । सु पुणि उत्तरीकरणु पायच्छित्तकरणि करी हुयइ इत्याह - 'पायच्छित्तकरणेणं' प्राइहिं बाहुल्लि करी चित्तु जीवु अथवा मनु सोधइ इणि कारणि प्रायश्चित्तु; अथवा पापु छेदइ इणि कारणि पायच्छित्तु । तेह करणि हेतु करी सु पुणि प्रायश्चित्तु । विसुद्धि करी हुयइ इत्याह - 'विसोहीकरणेणं' विसोधनु विसुद्धि, अतिचारनिवर्त्तनि करी आत्मा रहइं 10 निर्मलता । तिणि हेतु करी तेऊ विसोधिकरणु विसल्लताकरणि हूंतइ हुयइ इणि कारणि भणइ ‘विसल्लीकरणेणं' मायाशल्य, निदानशल्य, मिथ्यादर्शनशल्यरूप त्रिन्हि शल्य तीहं करी रहित आत्मा तणउं करणु विसल्ली करणु तिणि हेतु करी । किसइ कारणि ? 'पावाणं कम्माणं निग्घायणट्ठाए' भव रहई हेतु छई पापकर्म, तीहं रहई निर्घातननिमित्तु समुच्छेदनिमित्तु काउसग्गु कायव्यापारपरिहारु 'ठामि' करउं। ___ *(१०) अन्नत्थ ऊससिएणं नीससिएणं खासिएणं छीएणं जंभाइएणं उड्डएणं, 15 वाय-निसग्गेणं, भमलीए पित्तमुच्छाए, सुहुमेहिं अंग-संचालेहि, सुहुमेहिं खेलसंचालेहि, सुहुमेहिं दिहि-संचालेहिं, एवमाइएहिं आगारेहिं, अभग्गो अविराहिओ हुज़ मे काउसग्गो। जाव अरिहंताणं भगवंताणं नमुक्कारेणं न पारेमि, ताव कायं ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अप्पाणं वोसरामि । 42) किसउं सर्वथा ? नेत्याह-'अन्नत्थूससिएणं इच्चाई' ऊससिउ सासगहणु, नीससिउ सास-20 मोचनु, कांसिउ खांसकरणु, क्षुतु' छीककरणु, जूभितु बगाईकरणु, उद्गारितु उडुकारकरणु, वायनिसग्गु अधोवातनिस्सरणु । ईंहं हूंतइ अनेरइ व्यापारि करेवइ काउसग्गु । ऊसासादिक अशक्यपरिहारता करी मोकला संपातिम जीवरक्षा कारणि कासितादिक मुखि मुखवस्त्रिका हस्तप्रदानादि जयणा करी करेवा । अत्र 'आकारभमलिए पित्तमुच्छाए इच्चाई' असंभावितु देहभ्रमणु भभलि । पित्तमूर्छा पित्त क्षोभइतउ थोडी मूच्छा तीहं नइ संभवि हूंतइ बइसिवउं । सहसा पतनि हूंतइ संजम अनइ सरीर बिहुं रहइं 25 विराधना हुयइ । 'सुहुमेहिं इच्चाई'। सूक्ष्म अंगसंचार रोमकंपादिक, सूक्ष्मखेलसंचाल थूकगिलनादिक, सूक्ष्मदृष्टिसंचार निमेषादिक । ईंहं तउ अनेरइ व्यापारि करेवउ काउसग्गु । ए सवइ मोकला । 'एवमाइएहिं' ति । एवमादिकहं आकारहं अपवादहं करी । आदिशब्द इतउ अग्नि वीज उद्योत तणइ फूसणइ हूंतइ, प्रावरणग्रहणि पादचूंटी हूंतई, पंचेंद्रियजीवि आगइ उतरतइ हूंतइ, तेह पहिलउं, आगइ गमनि हूंतइ, चोरसंभ्रमि आपणपा रहई, अथवा अनेरा रहई सर्पडंकि हूयइ हूंतइ, पंचवीस 30 ऊसास तणइ अपूरणिहिं, नमस्कार तगइ अभणनिहिं', काउसग्गु पारताई भंगु न हुयई । इसउ अर्यु जाणिवउ । अभग्गु सर्वथा अखंडितु । अविराधितु, थोडोइ अविनष्टु 'मे' माहरउ काउसग्गु 'हुज' हुउ । $41 ) * Mss. have omitted this portion of the sutra here, but they have cited it in $75. 42) 1 Bh omits. 2. Bh. थूकगलनादिक। 3 Bh. adds ऊंचई। 4 B. omits, retaining only-हिं। 5 B. has (probably) long-ई and Bh.-ई। 6 Bh. -ई। ष. बा. ३ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 25 30 १८ पडावश्यक वाला बोधवृत्ति [ $43 - $44) ७०-७७ केतलउ 'कालु' ? ' जावे' त्यादि । जेतलइ 'नमो अरहंताणं नमुक्कारेणं न पारेमि' जां 'नमो अरहंताणं' इसउं भणी 'न पारेमि' पारिजाउं नहीं । ताव किं इत्याह-तेतलउ कालु 'कार्य' काउ देहु, 'ठाणेणं', ऊर्ध्वस्थानादि करी, 'मोणेणं' वचननिरोधि करी, 'झाणेणं' मनःसुप्रणिधानि करी, 'अप्पाणं' आपणउ, 'वोसिरामि' वोसिरडं परिहरणं । (43) अथ इरियावही संपदापदादि' अवयव लिखियई इच्छ १ गम २ पाण ३ ओसा ४ जे मे ५ एगिंदि ६ अभिहया ७ तस्स । असंपय बत्तीसं एयाई बन्नाण सहसयं ॥ [ ७० ] 'वन्नाण य सड्डसयं' दउढसउ आखर इरियावही इणि मति 'तस्सुत्तरी' त्यादि पाखइ आठ संपदा । बीस पद जिम हुयई तिम कहियई च १ रेग २ तिनि ३ पंचि ४ ग ५ पण ६ दस ७ तिन्नि ८ त्थ हुंति आलावा । इरियाए नायव्या तस्सुत्तर एवमाइ विणा || [ ७१] संपदाक्षर प्रमाणु लिखियइ वीसं १ छ २ सोल ३ बावीस ४ अट्ठ ५ इगवीस ६ इगुणवन्न ७ ट्ठ ८ । arite traना इरियाए दिवसयमाणे || [ ७२ ] अथ मूलमतु लिखियइ - मूलमतिहिं संपदापदादि अवयव पूर्वोक्त इ जि जाणिवा । अथ अंतपद लिखियइं । पढमा विराहणाए गमणागमणंमि तह भवे बीया । हरियकमणे तइया, संकमणे तह चउत्थीया || जीवा विराहिया पंचमी य पंचिंदिया भवे छट्ठी । मिच्छामि दुक्कडं सत्त, अट्टमी ठामि उस्सगं ॥ [ ७३] [ ७४ ] इणि मति 'ओसा' इत्यादि एक पदु । ' तस्स मिच्छामि दुक्कड' ए त्रिन्हि पद सातमी संपदा माहि गणियई । 'तस्सुत्तरीकरणेणं' इत्यादि 'ठामि काउस्सगं' एती सीम आठमी संपदा । इणि मति आठहीं संपदा तणां पद कहियइं चउ १ रेग २ तिनि ३ इग ४ पण ६ तेरस ७ दसग ८ हुंति आलावा । अट्ठत्तीस पमाणा अडनउयसयं च वन्नाणं || [ ७५ ] अथ संपदाक्षरप्रमाणु लिखियइ वीसं १ छ २ सोल ३ बावीस ४ अट्ठ ५ इगवीस ६ सत्त वन्ना ७ य । तालीस ८ तहा अडवीसामाण अक्खरया ॥ (( 44 ) अथ जाणाविवा कारणि प्रस्तावइतर काउसग्ग तणा दोष लिखियई । यथा [ ७६ ] घोडय १ लया २ य थंभे कुड्डे ३ माले ४ य सबरि ५ वहू ६ नियले ७ । लंबुत्तर ८ थण ९ उद्धी १० संजय १९ खलणे १२ य वायस १३ कविट्ठे १४ ॥ [ ७७] 843) 1 B. omits पद । 2 B. omits between सातमी संपदा आठमी संपदा (inclusive ) 3 Bh. आठमीहीं । Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९ 845 - 846). ७८-८२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत सीसोकंपिय १५ मूई १६ अंगुलिभमुहा १७ य वारुणी १८ पेहा १९ । एगूणवीस दोसा काउस्सग्गरस वजिज्जा ॥ [७८] घोटक जिम विषमचरणता घोटकु १, वातचालित लता जिम कंपमानकायता लता २, थांभइ भीति ओठंभी करी रहणु थंभकुड्डु ३, ऊपरि माथउं लगाडी करी स्थानु मालु ४, शबरी पुलिंदी तेह जिम गूझ देसि हाथ दे करी स्थानु सबरी ५, वधू जिम माथउं नीचउं करी रहणु वधू ६, निगडित 5 जिम पाद बे मेली करी अथवा मोकला करी रहणु निगडु ७, नाभि ऊपरि गोडा हेठइ प्रलंबमानु चोलपट्टउ करी स्थानु लंबुत्तर ८, दंसादिरक्षा\' अथवा अज्ञानवसि हियउं आच्छादी करी स्थानु थणु ९, शकट अधि जिम अंगूठा अथवा पान्ही मेली करी स्थानु सगडुद्धी १०, साध्वी जिम प्रावरी करी स्थानु संजता ११, खलणि कडियाली तेह जिम रजोहरणु आगइ करी रहणु खलणि १२, वायस जिम चक्षुगोलउ चलावतउ हूंतउ रहइ वायसु १३, कविगु कउछु तेह जिम परिधानु पिंडु करी स्थानु 10 कविट्ठ १४, भूताधिष्ठित जिम माथउं कंपावतउ रहइ सीसोकंपितु १५, मूक जिम हू हू शब्दु करतउ रहइ मूकु १६, आलापक गणिवा निमिन्तु आंगुलि अथवा भांपणि चलावतउ रहइ अंगुलिभमुहा १७, वारुणी सुरा तेह जिम बुडबुडा रवु करइ वारुणी १८ वानर जिम लोगस्सुज्जोयगरे चीतवतउ होठपुट चलावइ पेहा १९, ए ओगुणीस दोस काउसग्ग तणा जाणिवा । जाणी करी वर्जिवा। 845) काउसग्ग माहि 'चंदेसुनिम्मलयरा' सीम 'लोगस्सुजोयगरे' चीतवेवी, पारिइ हूंतइ समस्तइ ।। 'लोगस्सुजोयगरे' भणेवी। इसी परि इरियावही पडिकमी करी गोडिहिलियां थाई महांत संवेग निर्वेद रस संसूचक नमस्कार कही। तउ पाछइ अन्नुन्नंतर अंगुलि कोसागारेहिं दोहिं हत्थेहिं । पिट्टोवरि कुप्परसंठिएहिं तह जोगमुद्द त्ति । [७९] 846) इसी जोगमुद्रा वर्तमान प्रणिपातदंडकु पढइ । सु पुणि एहु(११) नमोत्थुणं, अरहंताणं, भगवंताणं । सं० १। नमस्कारु हुउ, ‘णं' वाक्यालंकारि अर्थि, यथा नम इति एस पणामो अत्थु च्चिय भे भवउ नमुक्कारो। बिंदुसहिओ णयारो वयणस्स विभूसणे भणिओ ॥ [८०] कीहं रहई नमस्कारु ? 'अरहंतागं', 'अरिहंताणं', 'अरुहंताणं' इति त्रिहुं परि पाठु। 25 अरिहंति वंदण नमसणाई अरहंति पूयसकारं । सिद्धिगमणं च अरहा अरहंता तेण वुचंति ।। [८१] ___ इसा वचनइतउ देवदेवेंद्रकृत वंदण नमस्करण सत्कारपूजे अरहइं अथवा सिद्धिगमनु अरहइं तिणि कारणि अहंत कहियई। अट्ठविहं चिय कम्मं अरिभूयं होइ सव्व जीवाणं । 30 तकम्म अरिहंता अरिहंता तेण वुर्चति ॥ [८२] ___ इसा वचनइतउ अष्टप्रकारु ज्ञानावरणादिकु कर्मु भावरिपु समानु हणइ तिणि कारणि अरिहंत कहियई। 20 844) 1 Bh. डंसादि-। 2 Bh.glosses it with डोलउ।846) 1 Bh.-पूजा। Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [847 -850). ८३-८४ दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं न रोहति यवांकुरः । कर्मवीजे तथा दग्धे न रोहति भवांकुरः ।। [८३] इसा भणनइतउ वली संसारि नहीं रुहइं नहीं ऊपजइं तिणि कारणि अरुहंत कहियई। ती निमित्तु नमस्कारु ति पुणि किसा छई ? भगवंत भगु छए भेदे । तथा हि ऐश्वर्यस्य समग्रस्य रूपस्य यशसः श्रियः। धर्मस्याथ प्रयत्नस्य षण्णां भग इतीङ्गना ॥ [८४] सु समग्र ऐश्वर्यादिलक्षणु भगु जीह रहई हुयइ ति भगवंत । (१२) आइगराणं, तित्थगराणं, सयंसंबुद्धाणं । सं०२। 847) आपणइ २ तीथि सर्वनीति हेतु श्रुतधर्म तणउ आदि करई तिणि कारणि आइकर । तीर्थं 10 चतुर्विधु संघु अथवा प्रथमु गणधरु करई तिणि कारणि तीर्थकर । स्वयं आपहे परोपदेस पाखइ संबुद्ध ज्ञाततत्व तिणि कारणि स्वयंसंबुद्ध । तीहं निमित्तु नमस्कारु । (१३) पुरुसोत्तमाणं पुरुससीहाणं। पुरुसवरपुंडरीयाणं । पुरुसवरगंधहत्थीणं। सं०३। 848) पुरुष विशिष्टसत्त्व तीह माहि तथा स्वभावता लगी असाधारण गांभीर्यादिगुण जोगइतउ 15 उत्तम पुरुषोत्तम । कर्मशत्रु प्रति सूरता करी सिंह सरीखा इति पुरुषसिंह । पुरुषवर पुंडरीक सरीखा । जिम पुंडरीक पंक माहि ऊपजइ, जल माहि वाधई, पंकु जलु बे मेल्ही करी ऊपरि रहइं, तिम अरहंत पुणि कर्मपंकि ऊपना, भोगजलि वाधिया, बेऊ मेल्ही करी ऊपरि रहइं इति पुरुषवर पुंडरीक कहियइं । पुरुषवर गंधहस्ति सरीखा, जिम गंधहस्ति नइ गंधि क्षुद्र गज भाजई ऊभा न रहई तिम तीर्थकर-विहार-वातगंधि करी ईति' दुर्भिक्षादिक उपद्रव गज भाजई इति पुरुषवरगंधहस्ति कहियई। तीहं निमित्तु नमस्कारु । 20 (१४) लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपजोयगराणं। सं०४। 49) ईहां लोकु भव्यसत्यु कहियइं । तेह माहि सकलकल्याणता करी जु छइ तथा भव्यसत्वभावु तिणि करी उत्तम लोकोत्तम । लोग विशिष्ट भव्यसत्व तीहं रहई सम्यक्त्वबीजदानि करी रागादि चोर उपद्रव रक्षणि करी, अलब्धलाभ लक्षणु योगु लब्धपरिपालन लक्षणु क्षेमु करई इति लोकनाथ । 25 लोकु सकलु एकेंद्रियादि प्राणिवर्गु, तेह रहइं रक्षणादि करी हित इणि कारणि लोकहित । लोकु विशिष्ट संज्ञि प्राणिसमूहु, तेह रहइं उपदेस किरणहं करी मिथ्यात्व तिमिर निवारण भावि करी लोकदीप । लोकु गणधरादिकु, तेह रहइं प्रद्योतु तत्वप्रकासु करइं इति लोकप्रद्योतकर । तीहं रहइं नमस्कार। (१५)अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं बोहिदयाणं।सं०५। $50) 'इहपरलोयादाणमकम्हा आजीवमरणमसिलोग' इति सप्तविधु भउ कहियइ। तथा हि30 स्वजाति तणउ भउ इहलोक भउ १, परजाति तणउ भउ परलोक भउ २, चोरराजादिकहं तणउ रिद्धिहरण तणउ भउ आदानभउ ३, वीजपतनादि वसइतउ अचीतवीउ भउ अकस्माद्भउ ४, दारिदिउ हउं किम जीविसु इसउ भउ आजीविकाभउ ५, मरिवा तणउ भउ ६, अपकीर्ति तणउ भउ अश्लोक भउ ७, इति सप्तविधु भउ । तेह नउ अभावु दियई इति 'अभयदय'। तत्वावबोधरूप ज्ञानदृष्टि दियइं इणि कारणि 848) 1 ईति is a type of उपद्रव । There are six types of इति । Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $51 - 855 ). ८४ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत २१ 'चक्खुदय' | ज्ञानदर्शन चारित्ररूपु मार्गु दियई तिणि कारणि 'मग्गदय' । रोगादि भयभीत प्राणि त्राणदायकत्वइतर 'सरणदय' | सम्यक्त्वदायकत्वइतर बोधिदय । तींहं निमित्तु नमस्कारु । (१६) धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्सनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचक्कवहीणं । सं० ६ । (51) यथोचित गृहिधर्मदायक इति 'धम्मदय' । धर्मदायकत्वु धर्मदेशना करी हुयइ इति धर्मदेसग धर्मकथक । धर्मकरणइतर धर्मफलोपभोगइतउ, धर्मवर्द्धनइत, नायक ठाकुर इति 'धम्म नायग' | धर्मरथ भव्यस्थ रहई सम्यग् दर्शन प्रवर्त्तन पालन जोगइतर सारथि 'धम्मसारही' तींहं सरीखा इति 'धम्मसारहिणो' । तथा च भगवंति श्री महावीरि श्रेणिकधारिणीपुत्र मेघकुमारु साधुचरणसंघट्टबाधितु प्रभाति संजमु मूकी घरि जाइसु इसइ अभिप्राइ वांदिवा आविउ, पूर्वभव सुमेरुप्रभ हस्ति नाम कथनि संबोधी करी संजममार्गि थिरु कीधर | धम्मसारथि भाव विषइ संक्षेपिहिं मेघकुमार कथा | 10 धम्मू जु वरु प्रधानु चउगति अंतकरणइतर चाउरंतु जिसउं चक्रु हुयइ तिसउं चक्रु' तिणि वर्त्तई 'धम्मवर चाउरंत चक्कवट्टिणो,' तींहं रहई नमस्कार | (१७) अप्पाडहय वरनाणदंसणधराणं वियछउमाणं । सं० ७ । (52) अप्रतिहतु अस्खलितु वरु प्रधानु विशेषबोधरूपु ज्ञानु सामान्यबोधरूपु दर्शनु धरई इति अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधर । व्यावृत्तु निवर्त्तिरं छद्म ज्ञानावरणीयादिकु कर्म्म जींहं रहई ति 'वियट्टछम्म', 15 तींहं निमित्तु नमस्कार । (१८) जिणाणं जावयाणं तिन्नाणं तारयाणं बुद्धाणं बोहगाणं मुत्ताणं मोयगाणं । सं० ८ (53) रागादि जकारिया जिण । अनेराईं रहई रागादि जय करावणहार जावग । भवसमुद्र पारगत तीर्ण 'तिन्न' । अनेराईं रहई भवसिंधु पारदायक तारक 'तारय' । ज्ञाततत्व 'बुद्ध' । तत्वावबोधक 20 बोधक' । कर्म्ममुक्त 'मुत्त' । कर्म्ममोचापक 'मोयग' तींहं रहई नमस्कारु । (१९) सव्यन्नृणं सव्वदरिसीणं सिवमय लमरूयमणंत मक्खयमव्वाबाहमपुरावित्ति सिद्धिगइ नामधेयं ठाणं संपत्ताणं नमो जिणाणं जियभयाणं । सं० ९ । (54) सर्व्ववस्तु सामान्य विशेषात्मकु हूंत केवलज्ञान प्रथमसमइ विशेषरूपता करी जाणई तिण कारण सर्वज्ञ कहियई । तर पाछइ बीजइ समइ सर्ववस्तु सामान्यात्मकता करी देखई तिणि कारण 25 सर्वदर्शी कहियई । (55) अथ जइ किमइ को कहइ - एक समइ जाणइ बीजइ समइ देखइ - तर ज्ञानसमइ देखइ नहीं, दर्शनसमइ जागइ नहीं इसउ दोषु सर्वज्ञ रहई आवइ, इसउं न कहिवूं | ज्ञानदर्शनलब्धि तणा सदा संभवइतर सर्व सर्वदर्शी च सदा कहियइ । जीव तणउ इसू जु स्वभावु छइ । जु ज्ञानोपयोगु अनइ दर्शनोपयोगु ऋमिहिं जि करी हुयइ । जिम लोक माहि पाचकादिकु विनाणी केतींही बार पाकादिकु 30 कर्म्म कर, पुण पाचकादि - लब्धि - सद्भावइतर सदा पाचकु पाचकु इत्यादि प्रकारि बोलावियइ तिम क्रम करी जाणतू देखतू हूंतउ, सदा लब्धिसद्भावइतर सर्वज्ञु अनइ सर्वदर्शी सदा कहियइ । अथवा जेतीवार समस्त वस्तु सामान्यधर्म्म उपसर्जनु गौणु प्रतिभासइ तथा समस्त वस्तु विशेषधर्म्म मुख्यु $51) 1 Bh. adds धम्मवरचाउरंतचक्रु । (53) 1 B. omits. (54) 1 सिवम् - अयलम् - अख्यम्अर्णतम् - अक्खयम्-अव्वाबाहम् - अपुग वित्ति । Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [56 - 557 ). ८५-८८ प्रतिभासइ तेतीवार सर्वक्षु कहियइ । जेतीवार विशेषधर्मु गौणु प्रतिभासइ सामान्यधर्मु मुख्यु प्रतिभासइ तेतीवार सर्वदर्शी कहियइ । दोषु को न होयई । ईहां बहु' कहिवउं छइ । पुणि विस्तरता कारणि लिखिउं नहीं । जु को विस्तर जोयइ तिणि नंदिवृत्ति हूंतउ जाणिवउ । ईहां मुग्धजन तर्कवादु परीछई नहीं तेह कारणइतउ पुण लिखिउ नहीं। 'सिवु' निरुपद्रवु । अचल चलनक्रियारहितु । अरुजु 5 रोगविवर्जितु । अनंतु अनंतज्ञातव्यवस्तु ज्ञानसंजोगइतउ । अक्षउ क्षयहेतु तणा अभावइतउ । अव्याबाधु अमूर्तभावइतउ'। $56) अपुनरावृत्ति आवृत्तिहेतु कर्म तणा अभावइतउ । जइ किमइ संसारहेतु कर्म तणइ अभाविहिं बौद्धमत जिम जिन रहई संसारि अवतार कहियइ तउ दोषु बोद्ध रहइं कहियइ सु जिन रहई पुणि आवइ । तथा हि10 जइ किमइ अकारणु संसारु कहियइ तउ सदा संसारु जीव रहइं हुयइ । मोक्षु कदाचितू न हुयई । संसारकारणाभाव रहई मुक्तहं रहई सदा भावइतउ । अथवा सदा संसाराभावु मोक्षु जु जीव रहइं हुयइ, न पुणि कदापिहिं संसारु । सकारणही जि वस्तु रहई कारणसंभवि भावु, कारण तणइ असंभवि अभावु हुयइ । तथा च भणितं नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्याननपेणात् । 15 अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वनिश्चयः ॥ [८५] इति संक्षेपिहिं अपुनरावृत्तिस्थापना । विस्तरइतउ ललितविस्तरावृत्ति हूंतउ अपुनरावृत्ति स्थापना प्रकारु जाणिवउ । सिद्धिगइनामधेयं ठाणं' ति । 'सिद्धिगई' इसउं नामधेउ नामु जेह स्थान रहइं सु सिद्धिगतिनामधेउ स्थानु कहियइ । तिहां जि संप्राप्त पहुता जिन राग-द्वेष-मोह जयकारक । 'जियभय' पूर्वोक्त 20 सप्तविध भयरहित । तीहं निमित्तु नमस्कारु । पुनरपि अंति नमो इसउं पदु सवहीं मध्यपदहं नमस्कारपदसंबंध निमित्तु कीधउं । वली वली नमस्कारपदभणनि कीजतेई पुनरुक्ति दोषु न हुयइं । स्तुतिसद्भावइतउ । तथा च भणितं सज्झाय-झाण-तवो-सहेसु उवएस-थुइ-पयाणेसु । संतगुणकित्तणासुं न हुंति पुणरुत्तदोसाओ । [८६] 25 जिन रहई जन्ममहोत्सवादि समइ शक्रु इसी परि स्तवइ इणि कारणि एउ शक्रस्तवु कहियइ इस नहीं, शक्रि एउ कीधउ इणि कारणि शक्रस्तवु कहियइ । श्रीगणधरदेवहं श्रीगौतमस्वामि श्रीसुधर्मस्वामिप्रभृतिकहं कृतत्वइतउ 'सुत्तं गणहररइयं' इति वचनात् । $57) अथ प्रणिपात दंडक तणी नवसंपदादिपदावयव तथा अंतिम पद कहियई । नमुथू' १ आइग २ पुरिसो ३ लोगो ४ भय ५ धम्म ६ अप्प ७ जिण ८ सव्व ९ । सकथय संपयाणं पढमुल्लिंगणपया नेया ॥ [८७] भगवंताणं पढमा सयंसंबद्धाणं तह भवे बीया । पुरिसवरगंधहत्थीणं तइया चउत्थिया लोयपजोए । [८८] $55) 1 Bh. अमूर्तता। $56) 1 Bh. कदाचित्कत्व। $57) 1 नमोत्थूर्ण । 30 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $58 -$59). ८९-९५] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत बोहिदयाणं पणगा चक्कवट्टीण तह भवे छट्ठी । सत्तमिया छउमाणं अट्ठमिया मुक्कमोयाणं ॥ [८९] जियभयाणं चरमा तिन्नि य पूया पया य निद्दिट्ठा । जे अईया सिद्धाई संवरणे होइमा गाहा ॥ [९०] अथ नवसंपदा पद तणउं प्रमाणु कहियइ दो १ तिनि २ चउर ३ पंच ४ य तह पंच ५ य पंच ६ दुन्नि ७ चउ८ तिनि९। सक्कथए नवसंपय आलावा हुंति तित्तीसं ॥ [९१] अथ नवसंपदा वर्णप्रमाणु कहियइ चउदस १ सोल २ बत्तीसे ३ गुणतीसं ४ सत्तवीस ५ छत्तीस ६ । बावीस ७ ऽट्ठावीसं ८ अडवन ९ नवसंपया वन्ना ॥ [९२] ॥ अथ सर्व वर्णप्रमाणु कहियइ सव्वेसिं संकलणे तह बन्ना हुंति दुसय बासट्टा । भावजिणत्थय रूवे अहिगारे इत्थ पढमंमि ॥ _[९३] $58) अथानंतर त्रिकालवर्ति जिनवंदनानिमित्तु पूर्वसूरिविरचित ए गाह कहइ जे अईया सिद्धा जे भविस्संति अणागए काले । संपइ य वट्टमाणा सव्वे तिविहेण वंदामि ।। सुगमा । ९४] न वरं भावि जिन अनइ अतीत जिन द्रव्यजिन कहियई । वर्तमान जिन भावजिन जाणिवा । अथ अतीत सिद्धजिन कहियइं। यथा- केवलज्ञानी १, निर्वाणी २, सागर ३, महायश ४, विमलु ५, सर्वानुभूति ६, सुतेजा इसउं बीजउं नामु केई एकि कहई, श्रीधर ७, दत्तु ८, दामोदरु ९, सुतेजा १०, स्वामी ११, मुनिसुव्रतु १२, अनेरा शिवासी इसउं नामु कहइं, सुमति १३, 24 शिवगति १४, अस्तागु १५, निमीश्वरु १६, अनिलु १७, यशोधरु १८, कृतार्थे १९, जिनेश्वरु २०, धर्मीश्वर इसउं बीजउं नामु, शुद्धमति २१, शिवकरु २२, स्पंदनु २३, संप्रति २४, इति अतीत चउवीस जिन 'जे अईया सिद्धा' इणि पदि करी जाणिवा । 859) 'जे भविस्संति' जि भविष्य चवीस जिन यथा- पद्मनाभु १, सूरदेवु २, सुपार्श्व ३, स्वयंप्रभु ४, सर्वानुभूति ५, देवश्रुतु ६, उदउ ७, पेढालु ८, पोट्टिलु ९, शतकीर्ति १०, सुव्रतु ११, 24 अममु १२, निष्कषायु १३, निष्पुलाकु १४, निर्ममु १५, चित्रगुप्त १६, समाधि १७, शंवरु १८, यशोधरु १९, विजउ २०, मल्लु २१, देवु २२, अनंतवीर्यु २३, भद्रकृत् २४ । इति भविष्य चउवीस जिन नाम । समवायांग माहि भावि जिन इसी परि दीसई यथा- महापउमु १, सुरादेवु २, सुपार्बु ३, स्वयंप्रभु ४, सर्वानुभूति ५, देवगुप्तु ६, उदउ ७, पेढालपुत्तु ८, पुट्टिल ९, भयदु १०, मुनिसुव्रतु ११, अममु, १२, निष्कषायु १३, निष्पुलाकु १४, निर्ममु १५, 30 चित्रगुप्तु १६, समाधि १७, शंवरु १८, अनिवृत्ति १९, विवादु २०, विमलु २१, देवोपधाकु २२, अनंतु २३, विजउ २४ । तथा च भणितं महापउमे १ सुरादेवे २ सुपासे ३ य सयंपभे ४ । सव्वाणुभूइ अरिहा ५ देवुगुत्ते य हुक्खइ ६ ॥ [९५] $58) 1 B. कहियइ। Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [860- $62). ९६-१०१ उदये ७ पेढालपुत्ते ८ य पुट्टिले ९ भयए १० इय । मुणिसुब्बए ११ य अरिहा सव्यभावविउ जिणे ॥ [९६] अममे १२ निष्कसाये १३ य निप्पुलाए १४ य निम्पमे १५ । चित्तगुत्ते १६ समाहि १७ य आगमिस्सेण हुक्खइ ।। [९७] संवरे १८ अनियट्टि १९ य विवाए २० विमले इय २१ । देवोवधाए २२ अरिहा अणंत २३ विजए २४ इय आगमिस्सेण हुक्खइ॥[९८] इति आगामियइ कालि 'हुक्खई' होइसइ इसउ अर्थे । 860) 'संपइ य वट्टमाणा' ऋषभादिक चउवीस जिन लोगस्सुज्जोयगरे माहि कहिया छई ति 'संपइ य वट्टमाणा' जाणिवा । 10 61) अथवा जव्वन्य पद वर्त्तमान जिन यथा सीमंधरो जुगंधरु बाहु सुबाहू महाविदेहमि । सुजाय सयंपहो य रिसहाणण गंतविरिओ य ।। [९९] सुरप्पहो विसालो वजहर चंदाणणा जिणा । अवरे तह चंदबाहु भुयगा ईसर नेमिप्पहा य जिणा ।। [१००] 15 सिरि वीससेण महभद देव जसरिद्धि तित्थयरा । पढमाणुओगदिढे वीसं वंदामि तित्थयरे ॥ [१०१] प्रथमानुयोग नामि सिद्धांतु तेह माहि जघन्य पद वर्तमान वीस जिन नाम इसी परि सांभलियइं । यथा श्रीसीमंधरस्वामि १, श्रीयुगंधरस्वामि २, श्रीबाहुस्वामि ३, श्रीसुबाहुस्खामि ४, श्रीसुजातस्वामि ५, श्रीस्वयंप्रभुस्वामि ६, श्रीऋषभाननस्वामि ७, श्रीअनंतवीर्यस्वामि ८, श्रीसूर20 प्रभस्वामि ९, श्रीविशालस्वामि १०, श्रीवज्जधरस्वामि ११, श्रीचंद्राननस्वामि १२, श्रीचंद्रबाहु स्वामि १३, श्रीभुजगस्वामि १४, श्रीईश्वरस्वामि १५, श्रीनेमिप्रभस्वामि १६, श्रीविश्वसेनस्वामि १७, श्रीमहाभद्रस्वामि १८, श्रीदेवस्वामि १९, श्रीयशऋद्धिस्वामि २० । 62) अथ प्रस्तावइतउ जिसी परि वीस जिन विहरमाण छई तिसी परी लिखियइ। जंबूद्वीप माहि पर्व विदेह तणइ उत्तरार्द्धि पूर्व लवणसमद्र समीपि आठमउ पुष्कलावती नामि विजउ। तिहां 25 पुंडरीकिणी नामि नगरी। तिहां श्री सीमंधरस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ ।१। तथा अवरविदेह माहि उत्तरार्द्व पश्चिम लवणसमुद्र समीपि पंचवीसमउ वा इसइ नामि विजउ तिहां विजया नामि नगरी तिहां श्री युगंधरस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ । २ । पूर्व विदेह माहि दक्षिणार्द्धि पूर्व लवणसमुद्र समीपि नवमउ वत्सु इसइ नामि विजउ तिहां सुसीमा नामि नगरी तिहां श्री बाहुस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ। ३ । अवरविदेह माहि दक्षिणार्द्धि पश्चिम लवणसमुद्र सभीपि चउवीसमउ नलिणावती 30 नामि विजउ तिहां अयोध्या नामि नगरी तिहां श्री सुबाहुस्वाभि इसइ नानि तीर्थकरु विहरइ। ४ । तथा धातुकी खंड द्वीप माहि बि महाविदेह छई। एकु पूर्व दिसि एकु पश्चिम दिसि । तउ पूर्व महाविदेह तणइ पूर्व विदेहि उत्तरार्द्ध कालोद समुद्र समीपि आठमउ पुष्कलावती नामि बिजउ तिहां पुंडरीकिणी नामि नगरी तिहां श्री सुजात इसइ नाभि तीर्थंकरु विहरइ । ५ । तथा अवरविदेह तणइ उत्तरार्द्धि लवणसमुद्र परपार समीपि पंचवीसमउ वा इसइ नामि विजउ तिहां विजया इसइ नामि नगरी तिहां Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ $63-565 ). १०१] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत स्वयंप्रभु स्वा मि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ। ६। तथा पूर्व विदेह तणइ दक्षिणार्द्धि कालोदसमुद्र समीपि नवमउ वत्सु इसइ नामि विजउ तिहां सुसीमा इसइ नामि नगरी तिहां श्री ऋषभाननस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ। ७ । अवरविदेह तणइ दक्षिणार्द्धि लवणसमुद्र परपार समीपि चउवीसमउ नलिणावती नामि विजउ तिहां अयोध्या नामि नगरी तिहां श्री अनंतवीर्यस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ । ८ । तथा पश्चिम महाविदेह तणइ पूर्वविदेहि उत्तरार्द्धि लवणसमुद्र परपार समीपि आठमउ पुष्कलावती नामि विजउ तिहां पुंडरीकिणी नामि नगरि तिहां श्री सूरप्रभस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ । ९ । तथा अवरविदेह तणइ उत्तरार्द्धि कालोदसमुद्र समीपि पंचवीसमउ वा इसइ नामि विजउ तिहां विजया नामि नगरी तिहां श्री विशालस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । १० । 863) तथा पूर्व विदेह तणइ दक्षिणार्द्धि लवणसमुद्र परपार समीपि नवमउ वत्सु इसइ ' नामि विजउ तिहां सुसीमा नामि नगरी तिहां श्री वज्रधरस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ । 10 ११। तथा अवरविदेह तणइ दक्षिणार्द्धि कालोदसमुद्र समीपि चउवीसमउ नलिणावती नामि विजउ तिहां अयोध्या नामि नगरी तिहां श्री चंद्राननस्वामी इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । १२ । तथा पुष्करवर द्वीपार्द्ध माहि बि महाविदेह छई । एकु पूर्व दिसि एकु पश्चिम दिसि । तत्र पूर्वमहाविदेह तणइ उत्तरार्द्धि मानुषोत्तर पर्वत समीपि आठमउ पुष्कलावती नामि विजउ तिहां पुंडरीकिणी नामि नगरी तिहां श्री चंद्रवाहुस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । १३ । तथा अवर 15 विदेह तणइ उत्तरार्द्ध कालोदसमुद्र परपार समीपि पंचवीसमउ वा इसइ नामि विजउ तिहां विजया नामि नगरी तिहां श्री भुजगस्वामि इसइ नामि तीर्थंकरु विहरइ । १४ । तथा पूर्वविदेह तणइ दक्षिणार्द्धि मानुषोत्तरु पर्वतसमीपि नवमउ वत्सु इसइ नामि विजउ तिहां सुसीमा नामि नगरी तिहां श्री ईश्वरस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । १५ । तथा अवरविदेह तणइ दक्षिणार्द्धि कालोदसमुद्र परपार समीपि चउवीसमउ नलिणावती नामि विजउ तिहां अयोध्या नामि नगरी तिहां श्री नेमिप्रभस्वामि इसइ नामि 20 तीर्थकरु विहरइ । १६ । तथा पश्चिम महाविदेह तणइ पूर्वविदेहि उत्तरार्द्धि कालोदसमुद्र परपार समीपि आठमउ पुष्कलावती नामि विजउ तिहां पुंडरीकिणी नामि नगरी तिहां श्री विश्वसेनस्वामी इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । १७ । तथा अवर विदेह तणइ उत्तरार्द्धि मानुषोत्तर पर्वत समीपि पंचवीसमउ वा इसइ नामि विजउ तिहां विजया नामि नगरी तिहां श्री महाभद्रस्वामि इसइ नामि तीर्थंकर विहरइ । १८ । तथा पूर्वविदेह तणइ दक्षिणार्द्धि कालोदसमुद्र परपार समीपि नवमउ वत्सु इसइ नामि विजउ तिहां 25 सुसीमा नामि नगरी तिहां श्री देवस्वामि इसइ नामि तीर्थंकर विहरइ । १९ । केई एकि देवयशास्वामि इसउं नामु कहइं। तथा अवर विदेह तणइ दक्षिणार्द्धि मानुषोत्तर पर्वत समीपि चउवीसमउ नलिणावती नामि विजउ तिहां अयोध्या नामि नगरी तिहां श्री यशरुद्धिस्वामि इसइ नामि तीर्थकरु विहरइ । २० । केई एकि अमितवीर्यस्खामि इसइ नामि कहई। $64) वीसहिं जिन तणउं तनुमानु आयुष्कमानु वर्ण लांछन श्री युगादिजिन समान जाणिवां । 30 तेह तेह विजयनायक श्री युगवाहु, श्री महाबाहु प्रमुख वासुदेवसंसेवितपाद वीसइ जिन छई । 65) तथा पूर्वविदेहोत्तरार्द्ध अवरविदेहोत्तरार्द्ध पूर्वविदेह दक्षिणार्द्ध अवरविदेह दक्षिणार्द्ध संस्थित छई आठ आठ विजय विदेह तीह माहि जघन्यपद विहरमाण केवलज्ञानिसंख्या साधुसंख्या च एक एक तीर्थकर रहइं परिवारता करी कहियइं। दस २ लाख केवलज्ञानिया। एकु २ कोडिसउ सु साधु तणउं तीहं तणइ परिवारि जाणिवउं । साध्वी-श्रावक-श्राविकामान सांभलियई नहीं। गीतार्थ35 ष० बा० ४ Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$66 - $70 ). १०२-१०३ समयानुसारि जाणिवउं । जि नगरी कही ति मूलभूत भणी कही छई। अन्यत्रहिं योग्यि देसि वीसइ जिन विहरइं इसउं पुणि जाणिवउं । ति पुणि वीसइ जिन 'संपइय वट्टमाणा' इणि करी जाणिवा। $66) 'सव्वे तिविहेण वंदामि' ति अतीत अनागत वर्तमान सगलाई जिन 'तिविहेण' मनि वचनि कायि करी 'वंदामि' वांदउं। अथ द्रव्याहत अतीत-अनागत, भावातहं जिम किस 5 वंदनयोग्य ? अतिशय करी वंदनयोग्य सर्वत्र नाम-स्थापना-द्रव्याहंत भावाहंत नी अवस्था चित्ति धरी करी नमस्करणीय । $67) भरतचक्रवर्ति तिसींही जि परि नमस्करिया। तथा हि 'एकदा श्रीऋषभदेवः श्रीअयोध्यानगरीपरिसरे समवसृतः । भरतो वंदितुं समागतः । वंदित्वा अवसरे पृष्टवान्-भगवन् ! किं कोऽपि परिषदि जीवोऽस्ति योऽस्यामवसर्पिण्यां जिनो भविष्यति ? । 10 भगवानाह-तव पुत्रः परिव्राजकमतप्रवर्त्तको मरीचि नामा भरते भावी त्रिपृष्ठाभिधः प्रथमो वासुदेवः । विदेहेषु मुकापुर्या प्रियमित्रनामा चक्री । भरते अत्र श्रीवीरश्चतुर्विंशो जिनः । इति श्रुत्वा भरतचक्री मरीचिं ववंदे । आह च-न ते पारिव्राज्यं वंदे, न चक्रित्वं वंदे, आर्हन्त्यं त्रिजगद्वंद्यं यत्ते भविष्यति तदधुनाप्यहं वंदे । ततः प्रदक्षिणात्रयं दत्त्वा भक्तिनिर्भरो भरतचक्री तं वंदित्वा गृहं गतः। एवमन्यज नैरपि भावार्हतपदवीं मनसि धृत्वा नामाहतो द्रव्याहतः स्थापनार्हतश्च वंदनीयाः'। 15 6 8) इसी परि द्रव्याहँतहं रहइं नमस्करणीयत्वइतउ पूर्वसूरि आचीर्णता भावइतउ 'जे अईया' गाहा जुगत हुई । द्रव्याहतवंदनारूपु बीजउ अधिकारु । इति प्रथम दंडकु संपूर्ण ॥ 569) तउ पाछइ ऊठी करी चत्तारि अंगुलाई पुरओ, ऊणाइ जत्थ पच्छिमओ । पायाणं उस्सग्गो एसा पुण होइ जिणमुद्दा ।। [१०२] 20 एवंरूप जिनमुद्रावर्त्तमानु चैत्यस्तवदंडकु पढइ। (२०.) अरहंत चेइयाणं करेमि काउस्सग्गं सं०१। अरहंत भावात तीहं ना चैत्य चित्तसमाधिजनक प्रतिमालक्षण अरहंत चैत्य तीहं रहई वंदनादिक प्रत्यउ काउस्सग्गु करउं इति क्रियासंबंधु करिवउ । काय नु उत्सर्गु स्थान मौन ध्यान क्रिया पाखइ अपर क्रियांतर परिहारि करी त्यागु काउस्सग्गु कहियइ । सु करउं किसइ कारणि ? 25 (२१) वंदणवत्तियाए पूयणवत्तियाए सकारवत्तियाए सम्माणवत्तियाए बोहिलाभवत्तियाए निरुवसग्गवत्तियाए । सं० २। 870) वंदनु प्रशस्त मनोवाक्कायप्रवृत्ति लक्षणु । 'तत्प्रत्ययं' तेह नइ कारणि । जिसउं पुण्यु वंदनि कीधइ हुयइ तिसउं पुण्यु काउस्सग्गि करी हुउ इसा अर्थ नइ कारणि। पूजनु गंधमाल्यादिकह करी, तत्प्रत्ययं पूर्ववत् । 'सकारवत्तियाए' सत्कारु वस्राभरणादि दानु तत्प्रत्ययं पूर्ववत् । पूजासत्कार द्रव्यस्तवत्वइतउ । 30 छज्जीवकायसंजमो दव्वथए सो विरुज्झइ कसिणो । तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाइयं न इच्छंति ॥ [१०३] । षड्विध जीव निकाय संजमो दया परिणामो, 'द्रव्यस्तवे' द्रव्यस्तव विषइ सु दयापरिणामु 'कसिणो' सगल्लू 'विरुध्यते' विरुद्धउ हुयइ, तिणि कारणि 'कसिणसंजमविऊ' समस्त संजमपंडित Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ §70-§71). १०४-१०८] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत २७ yoपाद हाई लेवा न वांछई इति गाथार्थः । ' इत्यादि' वचनइतर साधु रहई द्रव्यस्तव किसी परि उचित हुई । तथा श्रावकि पुणि साक्षात्कारि पूजासत्कार कीधाई जि छई इणि कारणि श्रावकहीं रहई किसी परि उचितु हुयइ । इसउं जेतीवार को भणइ तेतीवार कहियइ । साधु रहई द्रव्यस्तव निषेधु करणरूपता करी छई । कारणु अनइ अनुमति मोकलिय जि साधु रहई छ । अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो । संसार करणे दव्वत्थए कूवदितो || [१०४ ] ‘अकसिण पवत्तग’ देसविरत, 'विरयाविरय' काईं विरत काईं अविरत विरताविरत, श्रावक श्रमणोपासक तींहं रहई एउ द्रव्यस्तवु खलु निश्वरं जुगुतु करिवा समुचितु । 'संसारपयणुकरणे' संसारलघुकरणे द्रव्यस्तवे 'कूत्र दिहंतो' द्रव्यस्तव विषइ कूपु दृष्टांतु । अथ भावार्थ: - जिम कूपि खणीतइ सहू धूलि भरियइ जलि नीसरियइ हूंतइ सगलू मलु जलपखालि करी जाइ तिम द्रव्यस्तवि कीजतइ 10 जदपि हिं जीवविनासु संभवइ तथापि हिं द्रव्यस्तवि कीधइ कीजतइ अनेकहं जीवहं रहई संबोधु ऊपजइ । तर पाछइ जि संबुज्झई ति सगलाई जीव जां जीवई तां अथवा जां संसारु तां हिंसा न करई । तथा च भणितं पुढवाईयाण जई विहु होइ विणासो जिणालयाहिंतो । सिया विसद्दिस्सि नियमओ अस्थि अणुकंपा || एयाहिंतो बुद्धा विरया रक्खंति जेण पुढवाई तो निव्वाणगया अबाया आभवमिमाणं ॥ [१०५] [१०६ ] इत्यादि उपदेस दानि करी करावणु जइ रहई संभवइ । भगवंत तणइ विशिष्टपूजा दर्शनि प्रमोदानुभवादिकहं करी अनुमति पुणि संभवइ । इणि कारणि 'पूयणवत्तियाए' 'सक्कारवत्तियाए' इसउं साधु रहई भणिवा जुक्तउं । (71) तथा हि सुव्वइ य वयर रिसिणा कारवणं पि य अणुट्ठियमिमस्स । atri तहा गया देसणा चैव ॥ 5 15 [ १०७ ] 'श्रूयते वज्रस्वामिना' सांभलियइ जु वयरस्वामि रिषि 'इमस्स' एह द्रव्यस्तव तण कारवणु 'अणुट्ठि' कीधरं । यथा - माहेश्वरी नामि नगरी, तिहां श्री वज्रस्वामि पर्युषणा पर्वि संघ नइ उपरोधि 25 ज्वलनप्रभ नाम व्यंतरदेव कन्हा अनइ श्रीदेवी कन्हा पुष्पलक्ष अनइ सहस्रपत्र कमल आणी करी देवपूजा करावी प्रभावना गरूई कीधी बौद्ध नी मानग्लानि रची । तथा चोक्तं 20 to गाओ माहेसरी कुसुमाणि जेणमाणित्ता । तचनियाण माणो मलीओ संघुन्नई विहिया | [१०८] 'तच्चन्निया' बौद्ध तींहं न मानु अहंकारु मलिउ ऊतारिउ । शेषं स्पष्टम् । वायगगंथेसुं उमा- 30 स्वातिवाचकविरचित प्रशमरत्यादि प्रकरणहं माहि 'एयगया देसणा ।' द्रव्यस्तव करावण विषइ नी देसना उपदेस पद्धति छ । जउ इसी परि साधु रहई द्रव्यस्तव विषइ करावणु अनइ अनुमति छ तर जिणि श्रावकि पूजा सत्कार aar हुई तेह रह भावपूजारूपता करी भक्ति अतिसयसंपत्ति निमित्तु पूजासत्कार प्रार्थनालक्षण एह न भणनु अधिकपुष्पनिबंधनु भणनीऊ जु हुयइ | (70) 1 Bh. किम for किसी परि । (71) 1 B. Bh. वंसेसु । Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$72-874). १०८ $72) किं च भगवंत तीर्थकर अति आदरि वांदीता ई पूजीता ई हूंता पुणि तो ई सर्वथा वांदिया पूजिया न हुयइं । अनंतगुण भगवंत, पूजा पुणि परिमित इ जि । तिणि कारणि एह अर्थ विषइ कांइएकु कहियइ $73) दशार्णपुरु इसइ' नामि नगरु, तिहां दशार्णभद्रु नामि राजा, तिहां दशाणु नामि 5 गिरि । अनेरइ दिनि श्री महावीरु तिहां समोसरिउ । उद्यानपालकि श्री महावीरसमागमनि करी दशार्णभट्ठ राउ वधाविउ । अतिहर्षप्रकर्ष वसइतउ राउ सिंहासन हूंतउ ऊठिउ, श्री महावीर सांमउ* सात आठ पग जाइ उत्तरासंगु करी तिहां ई जि थिकउ विधिस वांदइ । सिंहासनि बइसी उद्यानपालक रहई पारितोषिकु दानु दे करी चित्त माहि चीतवइ । प्रभाति तिम किमइ श्री महावीरु वांदिसु जिम अनेरइ किणिहिं न वांदिउ । इसउं ध्यायतइ हूंतइ नगरसोभा करावी प्रभातसमइ स्फारु शृंगारु करी अतिसार 10अलंकार पहिरी सर्वसमृद्धि सहितु सामंत मंत्रिमंडलेश्वर" परिवरितु सांतःपुरु हस्तिस्कंधसमारूढु चतुरंग कटकसमेतु आपणइ लक्ष्भीमदि करी त्रिभुवनु तृण जिम मनतउ* हूंतउ श्री महावीरदेव वांदिवा चालिउ । पदि २ गीत नृत्य नाटक कौतुक करावतउ कनकदान रुप्पदान वस्त्रादिदान" दियतउ हूंतउ दशाणभूधर कन्हइ आविउ । गंधसिंधुर हूंतउ उतरी करी समवसरण माहि त्रिन्हि प्रदक्षिणा दे करी श्री महावीरु प्रणमी करी यथास्थानि बइठउ। 15874) एतलइ प्रस्तावि सौधर्मेंद्रु अवधिज्ञानि करी तेहै तणउं चित्तु जाणी करी चीतविवा लागउ । अहो ! दशार्णभद्र रहई विश्वपूज्य पूजन विषइ केवडउ रागु !। अहह ! परं सु रागु ऋद्धिमददूषण कणि करी कलुषितु । सर्व सुरासुरनरनायक जइ आपणी सर्वसमृद्धि विस्तारी करी तीर्थंकर रहइं समकालु पूजई तथापि हिं सर्वप्रकर्षि करी पूजितु न होइ । अमानगुणु भगवंतु, पूजा सर्वप्रकर्षकृतई परिमित इ जि। इणि कारणि एह नउँ मान ऊतारउं । आपणी शक्ति अनइ भक्ति दिखालउं। तउँ पाछड 20 आभिओगिक एरावण देव कन्हा जिसां जंगमपर्वत हुयइं" तिसा चउसद्विसहस्स हाथिया कराविया । एक एक हाथिया रहइं पांचसई बारोत्तर मुख तीह तणी संख्या त्रिन्हि" कोडि सत्तावीसलाख अठसट्ठिसहस्स ३,२७,६८००० । एकि एकि मुखि आठ आठ दांत तीहं तणी संख्या छव्वीस कोडि एकवीसलाख चउतालीससहस्स २६,२१,४४०००"। दांति दांति आठ आठ वावि तीहं तणी संख्या वीसइं नवोत्तरकोडि एकहुत्तरिलाख बावनसहस्स २०९,७१, ५२००० । वावि वावि आठ आठ कमल 25 तीहं तणी संख्या सोलसई सतहुत्तरकोडि बहुत्तरिलाख सोलसहस्स १६७७,७२,१६००० । कमलि कमलि एकु एक लाखु पत्र तीहं तणी संख्या सोल कोडाकोडी सतहुत्तरि" कोडिलाख बहुत्तरिकोडिसहस्स एकुसउसाठ कोडि १६७६,७२,१६०,०००००००। पत्रि पत्रि बत्रीसबर्द्ध नाटकु । कमलि कमलि 73) 1 Bh. L. omit. 2 Bh. L. omit. P. तिह। 3 Bh. L. P. इसइ नामि। 4 Bh. L. सामुहउ। P. सामहउ। 5 L. तिहाई। 6 L. विधिसिउं। 7 L. देई । P. omits. 8 Bh. किणिहि । L. कुणहई। 9L. ध्यायतई। P. ध्यातइ। 10 L. मंडलेश्वर । P. मंडलेश्वरि। 1lL. परिवारितु । 12 L. आपण P. आपणपई। 13 P. त्रिण। 14 P. मानतउ। 15 Bh. L. वस्त्रादिकदान । 8.74) 1 Bh. अविधिज्ञानि। 2 P. तेहं। 3 Bh. L. चीतवीवा। P. चिंतविवा। 4 Bh. L. दूषण तणि। 5 L. omits. 6 Bh. L. पूजई। 7 L. सर्व प्रककृत। 8 L. नउं। P. एहं नउं । 9 P. तां। 10 Bh. P. ऐरावण। 11 B. हुंतइ। 12 B. एका। L. omits. 13 B. P. पांच पांच सई। 14 P. त्रिनि। 15 L. omits. 16 P.३४,०००, which is a correction over original ४४.०००। 17 L. अठ अठ। 18 P. सोलह । 19 L. सत्तहुत्तरि-1 P. सत्तहत्तरि। 20 P. बहत्तरि-। 21 L. सातु। 22 L. १६०० । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 - $75). १०८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २९ एक एक कणिका तीहं तणी संख्या सोलसई सतहत्तरकोडि बहुत्तरिलाखे सोलसहस्स १६७७,७२, १६००० । कर्णिका कणिका ऊपरि एकु एकु प्रासादु तीहं तणी संख्या सोलसई सतहुत्तरकोडि बहुत्तरि लाख सोलसहस्स १६७७,७२,१६०००। प्रासादि प्रासादि आठ आठ अग्रमहिषी सहितु श्री सौधर्मेंद्रु बइठउ इंद्ररूपसंख्या सोलसई सतहुत्तरकोडि" बहुत्तरिलाख सोलसहस्स १६७७,७२,१६०००। इंद्राणीरूपसंख्या तेरह कोडिसहस्स चियारिसइं एकवीसां कोडि सतहुत्तरिलाख अट्ठावीस सहस्स १३,४२१, 5 ७७,२८००० । नाटकसंख्या पांचसई छत्रीसां कोडाकोडी सत्यासीलाख कोडि नव कोडिसहस्स एक सउ वीसउं कोडि ५३६,८७०,९,१२०,००००००० । एतलां नाटक जोयतउ हूंतउ एतले रूपे श्री सौधर्मेंद्रु एतली ऋद्धि विस्तारी करी दशाणपुर नगर समीपि दशार्णपर्वति आविउ । इस कथनु दशार्णभद्रु आगइ देवे कहिउं । त्रिन्हि प्रदक्षिणा दे करी गजाधिरूढि श्री सौधर्मेंद्रि नमतइ हूंति गज तणा अग्रपाद जिम भूमि माहि खूपई तिम पाषाण माहि खूता । तिणि कारणि गजाग्रपदु इसइ नामि तेउ तीथु उत्तमु 10 लोकविख्यातु हूयउं । दशार्णभद्रु राजा इंद्र तणी ऋद्धि देखी करी ऋद्धिमद रहितु हूंतउ चित्ति चीतवइ । अहो रूपं ! अहो रूपं ! अहो लक्ष्मीः ! अहो लक्ष्मीः ! अहो अंतःपुरं ! अहो अंतःपुरं! अहो भक्तिः ! अहो भक्ति: ! अहो शक्ति: ! अहो शक्ति: ! कूपमंडूक जिम मई आपणी ऋद्धि देखी करी लाघवु लाधलं, तिणि कारणि मू रहइं अनर्थदायक ज इय राज्यऋद्धि तेह पाखे मू रहइं सरिलं ! इस" ध्याई करी पंचमुष्टिकु लोचु करी श्री महावीर समीपि दीक्षा लीधी । तउ इंद्रु आपणपउं जीतउं 15 मानतउ हूंतउ दशार्णभद्र राजऋषि ने पाए पडिउ । धन्यु धन्यु तउं जिणि तई दुःपूर प्रतिज्ञा पूरी कीधी । जिणि मोहि हउं जीतउ, तेउ मोहु पंचमुष्टिकु लोचु करतइ हूंतइ तइं पंचावत्थु करी लूसिउ । पुनरपि पुनरपि इसी परि" इंद्रु दशार्णभद्र रहइं संस्तवी संरतवी देवलोकि पहुतउ। दशार्णभट्ठ राजऋषि केवलज्ञानु ऊपाडी सकल कर्मक्षउ" करी मोक्षि गयउ । ___इसी परि पूजासत्कार भावस्तवरूपत्वइतउ भणनीय जि । 'सम्माणवत्तियाए' सन्मानु स्तवनादिकहं 20 करी गुणोत्कीर्तनु 'तत्प्रत्ययं' पूर्ववत् । ए वंदनादिक आशंसा किसइ कारणि इत्याह-'बोहिलाभवत्तियाए' बोधिलाभु भवांतरि जिनधर्म नी प्राप्ति, 'तत्प्रत्ययं' बोधिलाभप्राप्ति पुणि किसइ कारणि इत्याह-निरुवस्सग्गवत्तियाए' निरुपसर्गु जन्मादिकहं उपद्रवहं रहितु मोक्षु तत्प्रत्ययं' । एउ काउसग्गु श्रद्धादिकहं पाखइ बहुफलु न हुयइ इत्याह. (२२) सद्धाए मेहाए धीए धारणाए अणुप्पेहाए वद्धमाणीए ठामि काउसग्गं । 25 सं०।३। 575) 'श्रद्धया' वासना करी आपणइ भावि न पुणि बलाभियोगि। 'मेधया' हेयोपादेयरूप बुद्धिभावि करी न पुणि जडभावि करी, अथवा 'मर्यादया' मेराभावि न पुणि असमंजसभावि करी । 'धृत्या' मनः सुस्थताभावि न पुणि रागादिदोष कलुषित भावि करी । 'धारणया' अर्हतगुण अविस्मरणरूप मतिस्थिरता तिणि करी, न पुणि शून्य भावि करी । 'अनुप्रेक्षया' अहंत ना जि गुण तीही जि नउं पुनरपि 30 पुनरपि चिंतनु तिणि करी, न पुणि तेह नइ अभावि करी । 'वर्द्धमानया' श्रद्धादिकहं सवहीं पदहं 'वर्द्धमानया' इसउं पदु संबंधियइ। वर्द्धमान श्रद्धा करी, वर्द्धमान मेधा करी इत्यादि । एवमादिकहं हेतुहं करी 'ठामि काउस्सग्गं' । 23 P. वत्तरि । 24 L, सोलसई सत्तहत्तरि बहत्तरि कोडि । P. सोलसइ सत्तहत्तरि कोडि बहत्तरि। 25 Bh. P. इंद्ररूपु-L. इंद्ररूपि। 26 L. सतहत्तरि । P. सतहत्तर। 27 P. बहत्तरि। 28 Bh. L. सत्तहुत्तरि। P सतहत्तरि। 29 P. सतासी-130 P. त्रिन्नि। 31 Bh. L. P. हंतइ। 32 P. omits. 33 P. सक्तिः। 34 P. omits. 35 Bh. L. omit. 36L. राज्ये ऋद्धि। 37 L. इस्यउं । P. इसउ। 38 L. omits. P. तइ। 39 P. तउ। 40P. omits.41. L. omits. 42L- धर्मक्षउ। Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० पडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$76 - 879). १०९-११३ 876) पूर्विहिं 'करोमि काउस्सग्गं' इसउं भणिउं छई । किसइ कारणि वली 'ठामि काउस्सग्गं' इसउं कहिउँ ? कहियइ । वर्तनसमीपु भविष्यु वर्तमानु जिम हुयइ विकल्पि तिणि कारणि पूर्विहिं 'करोमि' करिसु इसउ अर्थ छइ, क्रियाभिमुखता कही छइ । हवडां पुणि अतिसमीप भावइतउ करणू जु कहिउं इति 'ठामि काउस्सगं' 'करोमि काउस्सग्गं' । किसउं सर्वथा काउस्सग्गु ? इत्याह5 (२) अन्नत्थूससिएणं नीससिएणं खासिएणं छीएणं जंभाइएणं उड्डएणं वायनिसग्गेणं भमलिए पित्तमुच्छाए । सं०४। सुहुमेहिं अंगसंचालेहिं सुहुमेहिं खेलसंचालेहिं सुहुमेहिं दिहिसंचालेहिं । सं०५। एवमाइएहिं आगारेहिं अभग्गो अविराहिओ हुन्ज मे काउस्सग्गो । सं०६। जाव अरहंताणं भगवंताणं नमुक्कारेणं न पारेमि । सं०७। 10 ताव कायं ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अप्पाणं वोसिरामि । सं०८। बीजउ दंडकु संपूर्ण। $77) एह नउ अथु जिम इरियावही नइ काउस्सग्गि कहिउ तिमहीं जि जाणिवउ । काउस्सग्ग माहि नमस्कारु अष्टोछासु चीतवेवउ। 'सव्वत्थस्तुति' वंद्यमान जिन तणी कहियइ। तदनंतर 'लोगस्सुज्जोयगरे' भणइ। 1878) अथ संपदादिपद लिखियई - अरिहं १ वंदण २ सद्धा ३ अन्नत्थू ४ सुहुम ५ एव ६ जा ७ ताव ८। अरहंत चेइय थए वीसामाणं पया पढमा । [१०९] तथा अंतपद लिखियइं पढमा काउस्सग्गं करेमि निरुवसग्गवत्तिया बीया । तइया ठामि सग्गं मुच्छाइ चउत्थिया नेया ॥ [ ११०] तह दिट्ठीसंचालेहिं पंचमी हुज काउसग्गु मे छट्ठी। पारेमि पयंमी सत्त वोसिरामित्ति अट्ठमिया ॥ [१११] अथ आलापकप्रमाणु लिखियइ तिग १ छच्च २ सत्त ३ नवगं ४ तिय ५ पंच ६ य चउर ७ छच्च ८ बोधव्वा । तेयालीसालावा तेसिं वन्नेवि वुच्छामि ॥ [११२] एगूणवीस १ चउयालीस २ अट्ठावीस ३ तेयालीसा य ४।। तीस ५ पणवीस ६ इगवीस ७ वीस ८ सव्वे दुसयतीसा ॥ [११३] 'अरहंत चेइयाणं' ईहां बिसई छव्वीसां । 'सव्वलोए अरहंत चेइयाणं' ईहां बिसई त्रीसां अक्षर जाणिवां। 30 $79) स्थापनाहतस्तव नामु त्रीजउ अधिकारु 'लोगस्सुजोयगरे' इत्यादि । लोकु पंचास्तिकायमउ । पंचास्तिकाय पुणि धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, जीवास्तिकाय नामक । तन्मय लोक रहइं उद्योतकारक लोकोद्योतकर । नदी सरोवरादिकहं तणउं तीर्घ अवतारु पाणी नउ उयार । 20 878) 1 B. Bh. तेयलीस । $79) 1 Bh. उयारु। Page #106 --------------------------------------------------------------------------  Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$82-883). ११३ वसुदेव तीहं रहइं पूज्यु इति वसुपूज्यु, वसुपूज्यु जु वासुपूज्यु १२ । निरुक्तिवसइतउ नीपजइ इति सामान्य अधुं । वसुपूज्यराय नउ दीकिरउ वासुपूज्यु इति विशेषनामु । १२ । विमलज्ञानादिक गुण एह रहइं अथवा विमलु निर्मलु एउ इति विमलु १३ । इणि गभि स्थिति हूंतइ माता नी मति मलरहित हुई, तनु पुणि विमल हुई इति विमलु । १३ । 5 अनंतकर्म ना अंश जीता इणि इति अनंतजितू। अथवा अनंतज्ञानादिक गुण एह रहइं हूया इति अनंतु १४ । इणि गभि वर्त्तमानि अनंतु रत्नदामु माता स्वप्नि दीठउ इति अनंतु वि० १४ । दुर्गति पडता जंतुसंघात रहई धरइ इति धर्मु १५ । गर्भस्थिति स्वामी हूंतइ माता दानादि धर्मपर हुई इति धर्मु । १५ । ___ शांतिक्षमातन्मयत्वइतउ शांति १६ । गर्भस्थिति इणि पूर्वजात अशिव नी शांति हुई इति 10 शांति । १६ । 882) कु पृथिवी तेह माहि थिउ रहिउ इति निरुक्तिवसइतउ कुंथु १७ । इणि गभि स्थिति हूंतइ मातां रत्नविचित्तु' कुंथु जीवु दीठउ । अथवा अरि कुंथु सरीखा पिता रहइं हूया इति कुंथु । १७ । भव्य जीवहं रहइं संसारपातकारि रागादि मति न राति न दियइं इति अरु १८ । गम्भि थिकइ इणि सर्वरत्नमउ अरउ चक्रावयवु मातां स्वप्नि दीठउ इति अरु। १८ । 15 परीषहादि मल्लजयकरणइतउ मल्लि १९ । आर्षत्वइतउ इकारु । इणि गभि स्थिति हुँतइ माता रहई सर्वऋतु कुसुममालाशयनीय दोहलउ देवता पूरिउ इति मल्लि । १९ । जग रहइं त्रिकालावस्थानु मनइ इति मुनि शोभनव्रत एह नां इति सुव्रतु । जु मुनि पुणि सुव्रतु पुणि हुयइ सु मुनिसुव्रतु २० । इणि गभि वर्त्तमानि माता मुनि जिम सुव्रत हुयई इति मुनिसुव्रतु । २० । परीषहादि नामनु करइ इति नमि २१ । गर्भस्थिति हूंतइ इणि प्रत्यंतराय नगरविरोधक भगवंत 20 मातृदर्शनवसइतउ उपशमिया नमिया इति नमि । २१ ।। ___ अरिष्टु दुरितु तेह विषइ नेमि चक्रधारा जिसी हुयइ तिसउ इति अरिष्टनेमि । २२ । गर्भस्थिति हुंतइ परमेश्वरि माता रिष्टरत्नमउ नेमि स्वप्न माहि दीठउ इति रिष्टनेमि २२ । एह हूंतउ अनेरउ रिष्टनेमि नहीं इति अरिष्टनेमि । २२ । । सर्वभाव देखइ इति निरुक्तिवसइतउ पार्श्व २३ । इणि गभि स्थिति हूंतइ रात्रि समइ अंधकार 25 कालदारुणु सप्र्पु रायहस्त पार्श्वि जायतउ मातां दीठउ इति पाथु । २३ । । उत्पत्ति लगी ज्ञानादि गुणहं करी वाधइ इति वर्द्धमानु २४ । इणि गभि स्थिति हूंतइ ज्ञातकुलु धनधान्यादि भावि वाधिउं इति वर्द्धमानु २४ । तथा महावीरु इसउं बीजउं नामु प्रसिद्धउं । जिम महांतु वीर सुभटु आपणा वइरी एकलउ थिकउ जिणइ तिम अंतरंग वयरी आठकर्म जीतां तिणि कारणि महावीरु २४ । जन्मस्नान समइ इंद्रसंसय फेडिवा कारणि महांतु अवि पर्वतु मेरु जिणि 30 वामपादांगुष्ठि चांपी करी ईरिउ कंपाविउ सु महावीरु । २४ । $83) इसी परि कीर्ती करी चित्तशुद्धिनिमित्तु प्रणिधानु कहइ । ' एवं मए' इत्यादि । ‘एवं' पूर्वोक्तप्रकारि 'मए' मई ‘अभित्थुया' अभिष्टुता नामे करी कीर्तिया कहिया। जि किसा 'विहूयरयमला' जु बांधियइ छइ, कर्मु सु रजु, पूर्विहि जु बाधउं सु मलु। अथवा जु बद्ध सु रजु निकाचितु जु सु मलु । $82) 1 Bh. विविधु। 2 Bh. महांधकारि। 3 Bh. places इणि after गर्भस्थिति हूंतइ । Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $84 -$85 ). ११३ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत अथवा ईर्यापंथकर्णी रजु संपराय कषाय तीहं करी जु कीधउं सु मलु कर्म । ति बे रजु अनइ मलु जीहं विधूत विनष्ट कीधां ति विधूत रजोमल । इणिहिं जि कारणि 'पहीणजरमरणा' जरामरण रहित चतुर्विंशतिरपि जिनवरा । उपशांत मोहादि जिन हूंता वरजिणवर, तीर्थंकरा ‘पसीयंतु' मू रहइं प्रसादपर हुयउं । जइ वीतराग तउ प्रसन्न किम हुयइं ? जिम चिंतामणि कामधेनु कल्पद्रुमादिक पदार्थ अज्ञानइ हूंता रागु अनइ द्वेषु कही ऊपरि न करइं । तथापि हिं आराधक रहई वांछितकारक हुयइं । इसी परि । तीर्थकर पुणि आराधिता हूंता प्रसादपर वांछितपूरक हुयइं । चित्तशुद्धि करी पुण्यबंधु हुयइ । पुण्यवसइतउ सर्वसमीहितसिद्धि हुयइ । तेह रहइं कारण तीर्थंकर परंपरा करी इति प्रसादपरा भवंति । $84) तथा 'कित्तिए'त्यादि । कीर्तिया' नामहीं जि करी भणिया वंदिया काय-चित्त-वचनहं करी स्तविया, महिया पुष्पादि सुरभिद्रव्यहं करी पूजिया 'जि ए' ऋषभादिक 'लोगस्स उत्तमा, लोकु प्राणिवर्गु तेह माहि कर्ममलाभावि करी उत्तम 'लोगस्स उत्तमा'। 'सिद्धा' निष्ठितार्थ कृतकृत्य सांसारिक कार्य तणा 10 अभावइतउ । अरोगु नीरोगु तेह नउ भावु आरोग्यु मोक्षु तेह निमित्तु बोधिलाभु जिनधर्म नी प्राप्ति सु दियउं । बोधिलाभाशंसनु निदानु न हुयई। उत्तरकालि मोक्षपरिणामइतउ बोधिलाभनिमित्तु कहइ । 'समाहिवरं' वरसमाधि सुस्थतारूपभाव समाधि । सु समाधिगुणु बहु बहुतर बहुतमादिकहं भेदहं करी अनेकप्रकारु हुयइ इत्याह 'उत्तम' सर्वोत्कृष्टु । $85) भावसमाधिगुण प्रकटीकारकु जिनदत्त श्रेष्टि कथानकु लिखियइ । इत्याह वेशालि नामि नगरी। तिहां छद्मस्थु श्री महावीरु एकवार उद्यानवनि वर्षाकालि देवकुल माहि काउस्सग्गि रहिउ । तिणि नगरी परमश्रावकु जिनदत्तु नामि हूंतउ श्रेष्टिपद भ्रष्ट हूंतउ जीर्णश्रेष्टि इसइ नामि सुविख्यातु हूयउ । भिक्षाभ्रमण तणइ अभावि करी श्री वीरु उपोषितु जाणी करी वांदी करी घरि आविउ । इसी परि नितु नितु करतइ वरसालउ तिणि लांघिउ । आपणा मन माहि चीतवेवा लागउ । 'जइ किमइ आजु माहरइ घरि श्री महावीरु पारणउं करई तउ हउं तारिउ हुयउं'। इसउं ध्यायतउ हूंतउ विशुद्धभावि 20 हर्षितचित्तु घरबारि रही करी चीतवई। 'जई ईहां श्री महावीरु आवइ जंगम कल्पद्रुम जिम, तउ हउं मस्तकि बद्धांजलि हूंतउ भगवंत रहइं संमुखु जाउं । त्रिन्हेिं प्रदक्षिणा दे करी सपरिवार थिकउँ वांदउं । तउ पाछइ घर माहि पाउ धाराव' । जंगम निधान जिन-प्रधानह" प्रासुकेषणीयहं पानान्नहं करी भक्तिवसइतउ भवसिंधु तारणउं पारणउं करावउं । पुनरपि नमस्करी करी केतलाई एकि पग भगवंत रहई अनुगमनु करउं । पाछइ आपणपउं" धन्यु मनतउ हूंतउ आपणपई शेषु ऊगरीउं" धान्यु हर्षितु 25 थिकउ जीमिसु'। ___ इसी परि मनोरथमाला जिनदत्त रहइं मन माहि करता हूंता, अभिनवश्रेष्टि नइ घरि भिक्षानिमित्तु श्री महावीरु आविउ । अभिनवश्रेष्टि चेडी हस्तगत कोमासहं करी पाराविउ । सुपात्रदान प्रभावि पंच दिव्य तिहां हूयां, तिहां राजादिलोक' मिलिया। अभिनवु श्रेष्टि प्रशंसिउ । भगवंतु श्री महावीरु पारणउं करी अनेरइ थानकि विहरिउ । जिनदत्तु देवदुंदुभि निनादु सांभली करी चीतविवा" लागउ, 30 'धिग् मू रहई । अधन्यु हउं जु माहरइ घरि भगवंतु न आविउ' । इसी परि महाविषादु करतउ जिनदत्तु लोकि जाणिउ । किं बहुना ? राजेंद्रि पुणि जाणिउ धन्यु जिनदत्तु जु" इसी परि भावना भावइ । $84) 1 B. omits. 2 Bh. संसारिक। 3 Bh. omits गुणु। ६85) 1 Bh. L. omits भाव-। 2 Bh. L. omit. 3 L. चीतवेवा। P. चीतविवा। 4 P. कर। 5 L. P. चीतवइ। Bh. चंतवइ। 6 Bh. L. omit. 7 P. त्रिन्नि । 8 Bh. थकउ। P. omits. 9P. धार। 10 B. Bh. L. जिम प्रधानह। 11 P. omits पुनरपि......आपणपउं। 12 P. ऊगरिउ। 13 L. तेडी। 14 Bh. L. P. राजादिक लोक। 15L. प्रशंसउ। 16 Bh. L. P. चींतविवा। 17 P. omits. प. बा. ५ | Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [886 - 890). ११४-११५ (86) तदा तिणि नगरी केवली आविउ । राजादिक' लोक' वांदी पूछिउ, 'भगवन् ! जिनदत्तु पुण्यवंतु किं वा अभिनवु पुण्यवंतु ?' केवली कहइ, 'जिनदत्तु पुण्यवंतु' । लोकु कहइ, 'भगवन् ! भगवंतु अभिनव पाराविउ जिनदत्ति न पाराविउ ।' केवली तेह नी भावना मूल लगी कही करी कहइ, 'भावइत जिनदत्ति पाराविउ । द्रव्यइतउ' पुणि अभिनवि । अच्युत देवलोकयोग्यु पुण्यु ऊपार्जिडं, 5 जइ देवदुंदुभिनिनादु सांभलत' नहीं तर तेतींहीं जि वार केवलज्ञानु ऊपाडत । भावरहित अभिनवि' पुणि सुपात्रदान प्रभावि सुवर्णवृष्ट्यादिकु फलु लाधरं । समाधिरहितु जीवु इंहिकूं जु फलु लहई, समाधिसहित पुणि स्वर्गमोक्षादिकु फलु लहई' । तर पाछइ जिनदत्त नी प्रशंसा करी राजादिक लोक घरे गया । समाधिविषइ जिनदत्त कथा | 10 15 ३४ तथा च भणितं - 'चउवीसत्थएणं भंते किं जणइ | गोयमा, चवीसत्थएणं दंसणविसोहीं जणई' | 887 ) तथा 'चंदेसु' निम्मलयरा' कर्म्ममलकलंक तणा अपगमइतर चंद्रहीं हूंता निर्मलतर विसुद्धतर । केवलालोकि करी लोकालोकप्रकाशकारकत्वइतरे । आदित्यहीं तरै अधिकप्रकाशकर । तथाहिचंदाचाणं पहा पयासह परिमियं खित्तं । केवलियनाणलंभो लोयालोयं पयासे || [ ११४ ] ‘सागरवरु' स्वयंभूरमणु समुद्र, तेह जिम 'गंभीर', परीषहादि क्षोभ अभावइतउ । 'सिद्ध' क्षीण अशेष कर्मसिद्धिं परमपदप्राप्तिं' म् रहइं 'दिसंतु' दियउं । (88) अडवीसपयपमाणा इह संपयवन्न दुसयछप्पन्ना । नाम जित्वरूवो उत्थओ एस अहिगारो ॥ त्रीज दंडकु । [ ११५ ] एवं चतुर्विंशतिस्तवु भणी करी सर्वलोक अर्हत चैत्यवंदननिमित्तुं काउस्सग्गु करिवा कारण इस 20 पढइ । 'सव्वलोए अरहंत चेइयाणं' इत्यादि 'वोसिरामी 'ति यावत् । अर्थ पूर्व जिम । 89 ) न वरं ' सव्वलोए' अधोलोक तिर्यग् लोक ऊर्ध्वलोकरूपि सर्वलोकि, तर अधोलोकि चमरादिभवनहं माहि सातकोडि बहुत्तरि' लाख संख्यहं तिर्यग्लोकि असंख्यातहं व्यंतरनगरहं माहि नंदीश्वरादिद्वीपहं माहि बावननंदीसरि, चत्तारि मानुषोत्तर चत्तारि कुंडलि चत्तारि रुचकि' तथा वर्षधरादिषु तथा अष्टापदसंमेत शिखरि श्री उज्जयंतगिरि श्री शत्रुंजय धर्म्मचक्र गजाम्रपद प्रमुख 25 चैत्यहं तथा असंख्यात ज्योतिष्कविमानहं माहि ऊर्ध्वलोकि सौधर्म्मादि देवलोकि विमान माहि चउरासीलाख सत्ताणंवइसहस्स तेवीस' संख्यहं चैत्यहं वंदनादि प्रत्यउ काउस्सग्गु करउं । इणि हिं जि कारण स्तुति सर्वजिनसाधारण कहियई । एउ सर्वलोकस्थापनार्हतस्तव नामु पांचम अधिकार 1 $90) सांप्रतु जिणि करी अत जाणियां, जीवाजीवादिकतत्व पुणि जाणियई, ते श्रुतु स्वणहारु हूंत पहिलउं तेह श्रुत रहई कारक तीर्थंकर स्तवइ । 'पुष्करवरे' त्यादि । पुष्करवरु द्वीपु त्रीजउ 30 द्वीपु । तेह नइ अर्द्धि मानुषोत्तरु पर्वतु तेह हूंतडं उलिडं अर्द्धपुष्करवरद्वीपार्छु । तिणि अनइ धातुकी खंडि बीज द्वीप अनइ जंबूद्वीपि प्रथमद्वीपि जि भरत ऐरवत महाविदेह, एकवचनु प्राकृतवसइतउ । तउ पाछइ I 886) 1 Bh. L. राजादिके । 2 Bh. L. लोके । 3 L यदि । 4 Bh. द्रव्यतउ । and puts पुणि after अमिनवि | 5 P. सांभलतउं । 6P. उपार्जत । 7 L. omits. 8 Bh. ईहिकु । L. ईह हू । P. इह लोकि। 9 L. हुयइ । 10 हुयइ । (87) 1 Bh. - प्रकाशकत्व - 2 Bh. हंतउ । 3 B adds मम । 888) 1 Bh. - वंदना - 2 B. Bh. अरहंत । (89) 1 B. Bh. बहत्तरि । 2 B. रुयकिं । Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५ $91- 893). ११६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत पांच भरत, पांच ऐरवत, पांच महाविदेहरूप पंचदशसंख्यहं क्षेत्रह माहि । धर्मु श्रुतधर्म तेह रहइं आदिकर, धर्मादिकर तीर्थंकर ति ‘नमंसामि' नमस्करउं स्तवउं । एउ पन्नरह कर्मभूमिगत भावार्हतस्तवाभिधानु छट्ठउ अधिकारु । $91) अथ श्रुतधर्म स्तवइ । 'तमतिमिरे' त्यादि । तमु दर्शनमोहनीयकर्मोदयरूपु' अज्ञानु तेऊ जु तिमिरु अंधकारु तेह नउं पडलु वृंदु तेह रहइं 'विध्वसइ' विनामइ इति तमतिमिरपडल विध्वं.5 सणु। तेह रहई वांदउं । सु पुणि किसउं छइ इत्याह-'सुरगणे' त्यादि सुरगणनरेंद्रमहितु। तथा 'सीमाधरे'ति सीमा धर्ममर्यादा तिणि जीव रहई धरइ इति सीमाधरु । तेह रहई 'वंदे' वांदउं स्तवउं । अथवा तेह नउं जु माहात्म्यु सु 'वंदे' वांदउं स्तवउं । तेऊ जु कहइ-'पप्फोडिये' त्यादि । प्रकर्षि करी फोडिउं विणासिउं मोहजालु चरित्रमोहनीयकर्मोदयलक्षणु अज्ञानपटलु सहज बोधवंतहं जीवहं रहइं जिणि सु पुप्फोडिय मोहजालु तेह रहई वांदउं । ___10 92) अनी किसउं छइ ? 'जाइजरे' त्यादि । जाति जन्म जरा वडपणु मरण परलोकीभवनु शोकु विषादु ईंहं सवहीं जात्यादिकह रहई ‘पणासइ' विणासइ इति जाइजरामरण सोगपणासणु तेह रहइं नमस्करउं । अनी किसउं छइ ? 'कल्लाणे'ति । कल्यु आरोग्यु तेह रहई 'अणइ' बोलइ अथवा 'आणइ' पमाडइ इति कल्लाणु । पुक्खलु संपूर्ण । तेऊ अल्पु नहीं किंतु विशालु विस्तीर्ण इसउं विशेषणत्रयसहितु सुखु निरुपमानंद रूपु 'आवहइ' करइ इति कल्लाणपुक्खलविसालसुहावहु, तेह 15 रहइं वंदे । अनी किसउं छइ ? 'देवे' त्यादि । देवदानवनरेंद्र गणहं करी आर्चितु पूजितु । तेह रहई वंदे । पूर्विहिं सुरगणनरेंद्रमहितु इसइ भणिइ को जाणिसिइ ऊर्ध्वलोक तिर्यग्लोकहीं जि माहि पूजितु त्रैलोक्य माहि पूजितु नहीं इणि कारणि कहिउं 'देवदाणवनरेंदगणच्चियस्स' । ईहां दानवपदि करी त्रैलोक्यपूज्यता कही । अथवा एवं विशेषण सहित धर्म श्रुतधर्म तणउं सारु सामर्थ्य उपलभी' जाणी करी ‘करे पमायं' प्रमादु कउणु करइ अपि तु को न करई । 20 $93) एह अर्थ विषइ संप्रदायः एकि' गच्छि गंगातटि वास्तव्य बि भाई संयमधर हूंता विहरई । तीहं माहा एक बहुश्रुतु हूंतउ सूरि हूयउ । पाठकशिष्यहं तथा सूत्रार्थवांछकहं सदा सेव्यमान हूंतउ विश्रामु कदाचितू लहइ नहीं। रात्रि समइ पुणि सूत्रार्थ-चिंतन-प्रछनादिकह करी विश्रामु न लहइं। तेह नऊ बीजउ भाई मूर्ख सदा सुखि रहइ । आचार्यु तेह नउं सुखु देखी दुर्बुद्धिबाधितु हूंतउ चित्ति चीतवइ, 'अहो माहरउ भाई 25 सुखिउ । ज्ञानविज्ञानहीनता करी किणिहिं ऊदेगियइ नहिं । हउं पुणि' पलासकुसुम जिम निष्फलि ज्ञानि करी दुक्खितु हूयउ । तथा च किणिहिं तेह सरीखइ पंडिति पढिउं मूर्खत्वं हि सखे ममापि रुचिरं तस्मिन् यदष्टौ गुणाः ___ निश्चितो १ बहुभोजनो २ऽत्रपमना ३नक्तं दिवा शायकः४। कार्याकार्यविचारणेऽधबधिरो ५मानापमाने सम: ६ 30 प्रायेणामयवर्जितो ७ दृढवपु ८ मूर्खः सुखं जीवति ॥ [११६ ] इसउं पुणि न चीतवइंनानाशास्त्रसुभाषितामृतरसैः श्रोत्रोत्सवं कुर्वतां येषां यांति दिनानि पंडितजनव्यायामखिन्नात्मनाम् । 890) 1 Bh. त्रेवीस। {91) 1. Bh. कर्मरूपु । 2 Bh. omits. 3 Bh.omits. $92) 1 Bh.-लभ्य । Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [594 ). ११७ तेषां जन्म च जीवितं च सफलं तैरेव भूर्भूषिता शेषैः किं पशुवद्विवेकविकलैः भूभारभृतैनरैः॥ [११७ ] इसी परि ज्ञानप्रद्वेषवसइतउ तिणि ज्ञानावरणीउ कर्मु निबडु प्रमाद लगी बाध । सु ज्ञानातिचारु अणआलोई चारित्रु पाली मुय' । चारित्र प्रभावि देवलोकि देवु हुयउ । चवी करी भरतक्षेत्रि किणिहिं 5 आहीरकुलि पुत्रु हुयउ । अनुरूप कन्या परिणिउ । तेह नइ दीकिरी जाई। सुरूप तरुणपुरुषलोचन मनोहरि जूवनु" संप्राप्त हुई । गाडा नइ धुरि" स दीकिरि" बइसाली तेह नउ पिता नगरि चालिउ । आहीरहं सरस" घी विक्रय करिवा कारणि । तेह नउं रूपु देखता हूंता अनेरा आहीरहं तणां मनहं जिम गाडां पुणि अपमागि जायतां भागां। घी रेडायां" । तउ विलक्ष थिका" आहीर तेह ना पिता आगइ कहई । 'अशकटा शकटा-पिता'। इसउं उपहासवचनु वली २ कहइं। एह नउ किसउ अर्थ ? 10 जेह नइ शकटु न हुयई स अशकटा, अथवा ए कन्या नामि करी शकटा नहीं इति अशकटा । तथा अशकटापिता अशकटा नउ पिता जनकु अशकटापिता । अथवा शकटापित शकटप्रापित हूंता अम्हे इणि अशकटापित शकटरहित कीधा । इसउ अर्यु सांभली करी लघुकर्मता लगी वैराग्यप्राप्तउ हूंतउ दीकिरी" कही सउँ परिणाधी करी धनु तेह रहई दे करी व्रतसंप्राप्त हूयउ । कहिं आचार्य कन्हइ योग वहता हूंता आदरपरायण पढता हूंता जहिंवार उत्तराध्ययनसिद्धांत नउं चउथउं अध्ययनु 'असंखउं' 15 इसई नामि पढिवा आरंभिलं तेतीवार पूर्वबद्ध ज्ञानावरणु कर्मु उदइ आविउं । बि दीह आंबिल करी पढतउ थाकउ तेह रहई वृत्त तो ई आवियां नहीं। किं बहुना ? एकू पदु आविउं नहीं । बीजइ दिनि अनुज्ञा समइ गुरु कहइ, 'किसा नी अनुज्ञा तू रहइं दीजइ ?' सु कहइ, 'भगवन् । किसउ तपु एह नउ ?' गुरु भणइ, 'जां आवइ नहीं तां आंबिलु तपु' । तउ सु भणइ 'भगवन् मू रहइं अनेरइ तपि करी सरि", सिद्धांति पुणि अनेरइ सरिउं । जां एउ नहीं आवइ तां आंबिल इ जि करिसु ।' तउ 20 पाछइ निश्चल चित्ति हूंतइ बारह वरस' आंबिल चित्तसमाधिपूर्वक कीधां। तउ तेह कर्म नउ झड हूयउ । सुखिहिं सगलं श्रुतु पढिउं । श्रुतभक्ति करी इहलोकि सुखभाजनु हूयउ । जिणि कारणि श्रुतभक्ति इसी इत्याह । $94) 'सिद्धे भो पयओ' इति । सिद्ध किसउ अथु ? अर्थवृत्ति करी नित्यु अथवा अविसंवादइतउ प्रसिद्ध प्रमाणप्राप्तु । तेह सिद्ध जिनमतनिमित्तु प्रयतु सावधानु हउं । 'भो' इसउं अतिशय ज्ञानवंतह 25 रहइं आमंत्रण । अतिशयज्ञानवंत जाणउं हडं सिद्ध जिनमत निमित्तु प्रयतु सावधानु थिकउ 'नमो' इति नमस्कार करउं । सिद्ध जिन प्रवचन नमस्कारि कीधइ हूंतइ मू रहइं 'सया' सदा संयम चारित्रु तेह 893) 1 P. एक। 2 L. माहि। P. माहिं। 3. पुण। 4 P. omits. 5 L. रुचिरं। 6L. प्रमाद लगी निविडु बाधउं । Bh. निवड प्रमादु लगी बाधउं। P. निवडु प्रमाद लगी वाधउ। 7 L. मूओ। 8 L. भरति-19 P. दिकरी। 10 L. यौवनु। P. यौवन। 11 L. घरि। 12 Bh. L. दीकिरी। P. दिकरी। 13 Bh. L. बइसारी। 14 Bh. सरिसउ। L. सरसउ। 15 L. आहिरं । P. अहिरहं । 16 P. घरे गया। 17 Bh. P. थका। 18 L. किस्यउ। 19 P. दीकरी। 20 Bh. इसउं। .. सिउं। P. सउ। 21 All the mss have at which has no meaning here, and which may be a result of it in the preceding line. 22 L. इस्यइ । Bh.इसइं। 23 Bh. (in the margin); L. पूर्वभवबद्ध। 24 B. Bh. तेरह । L. तेरहं । 25 L. omits. 26 P. सरिसर । and adds a sentence ; सिद्धांतु पुणि अनेरइं तपि करी सरिस । which is, evidently, a false repetition. 27 Bh. P. वरिस। 28 Bh. L. omit चित्त। P.-पूर्व ज। 29 L. reads तउ तेह नउ कर्मक्षय हूयउ and omits सुखिहिं..........हुयउ। This second line is added in the margin of B. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७ 895-998). ११८-१२०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत नइ विषइ नंदी वृद्धि हुयउ इसउं आपहे जाणिवउं । 'पढमं नाणं तओ दया' इत्यागमवचनइतउ श्रुतज्ञान ही जि तउ चारित्रबुद्धिदयारूप हुयइ। इति युक्त श्रुतधर्म हूंतउ चारित्रधर्म वृद्धि आशंसनु । सु संयमु किसउं छइ ? 'देवे'त्यादि । देव वैमानिक नागधारणादिक सुवर्णज्योतिष्ककुमार किंनरव्यंतरविशेष तीहं ना गणहं समूहहं सद्भूतभावि करी सत्यभावि' करी अर्चितु पूजितु सु 'देवं नागसुवन्नकिंनरगणस्सब्भूयभाव च्चिओ' कहियइ । तेह निमित्तु नमस्कारु । 'देवं' ईहां अनुस्वारु, ‘स्सब्भूय' ईहां बि 5 सकार प्राकृतत्वइतउ । अथवा आर्षत्वइतउ। पुनरपि श्रुतु विशेषियइ विशिष्ट कीजइ । 'लोगो जत्थे ति । लोकियइ दीसइ वस्तु इणि करी इति लोकु ज्ञानु सु लोकु ज्ञानु जेह माहि प्रतिष्ठिउं, जेह वशि आयत्तता करी वर्तइ, इसउ अथु । तथा 'जगमिणमित्यादि । जगु त्रैलोक्यु ऊर्ध्व अध तिर्यग्लोकलक्षणु 'इदं' इउ, ज्ञेयता करी बोद्धव्यरूपता करी प्रतिष्ठिउं, जिहां किसउं सु छइ । 'मञ्चासुरं' मनुष्यदेवरूपु 'आधेउ' धरणीउ जेह त्रैलोक्य माहि छइ सु 'मच्चासुरु' कहियइ । 'मच्चासुरु' उपलक्षणु नारकतिर्यगपु पुणि 10 जाणिवउं । एउ इसउ धर्मु श्रुतधर्म वडउ वृद्धि जाउ । सासउ शाश्वतु अर्थवृत्ति करी नित्यु, 'विजयओं" विजयतः परवादिविजइतउ' । 'धम्मुत्तरं' चारित्रधर्म प्राधान्यु जिम हुयइ तिम श्रुतधर्मु 'वर्द्धतां' वाधउ । $95) एकवार 'धम्मो वडउ सासओ' ईहां वृद्धि । बीजीवार 'धम्मुत्तरं वड्डओ' ईहां वृद्धि किणि कारणि कीधी ? मोक्षसुखवांछकहं जीवहं दिनि दिनि ज्ञानवृद्धि करेवी इसा अर्थ नइ कारणइ 'सुयस्स भगवओ' श्रुतभगवंत रहइं वंदनादि प्रत्यउ काउस्सग्गु करिवा निमित्तु पढइ, 'सुयस्स भगवओ 15 करेमि काउस्सग्गं' वोसिरामीति यावत् । अथु पूर्व जिम । न वरं श्रुतु सामायकादि चतुर्दशपूर्वपर्यंतु भगवंतु समप्रैश्वर्यसंयुक्तु किणिहिं पराभवी न शकियई इणि कारणि परमैश्वर्यवंतु तेह रहई काउस्सग्गु वंदनादिप्रत्यउ करउं, इसउ क्रियासंबंधु करिवउ । स्तुति पुणि ईहां श्रुत तणी कहेवी । $96) सुयनाणत्थय रूवो अहिगारो एस सत्तमओ। इह पयसंपय सोलस नवुत्तरावन्न दुन्निसया ॥ [११८] 20 चउथउ दंडकु संपूर्ण। $97) अथानंतर सर्वानुष्ठानफलभूत सिद्ध नमस्करिवा निमित्तु इसउं पढइ 'सिद्धाणं बुद्धाणमित्यादि । सिद्ध निष्ठितार्थ किसउ अथु ? दग्ध कर्म ति पुणि लोक माहि कम्मे १ सिप्पे २ य विजाए ३ मंते ४ जोगे ५ य आगमे ६ । अत्थ ७ जत्ता ८ अभिप्पाए ९ तवे १० कम्मक्खए ११ इय ।। [११९] 25 इसा भणनइतउ अनेकविध । यथा-कर्मसिद्ध १, शिल्पसिद्ध २, विद्यासिद्ध ३, मंत्रसिद्ध ४, योगसिद्ध ५, आगमसिद्ध ६, अर्थसिद्ध ७, यात्रासिद्ध ८, अभिप्राउ बुद्धि तिणि करी सिद्ध अभिप्रायसिद्ध ९, तपःसिद्ध १०, कर्मक्षयसिद्ध ११, इति । इणि कारणि भणइ बुद्ध ज्ञाततत्व, पारगत संसारपारप्राप्त, अथवा सर्वसंसारकार्य पारगत । परंपरागत चतुर्दशगुणस्थानाधिरोहलक्षण परंपरा, अथवा क्षयोपशमादिभावइतउँ सम्यक्त्वज्ञानचारित्रक्रमरूपपरंपरा स गया तेह संप्राप्त हूंता किसा हूया इत्याह-30 'लोगग्गमुवगया' सिद्धिक्षेत्रि संप्राप्त हूया। 898) इसां विशेषणहं करी विशिष्ट जि सर्वसिद्ध तीर्थसिद्धादि पंचदसभेद भिन्न ते ई जि लिखियइंजिण १ अजिण २ तित्थ ३ अतित्थ ४ गिहि ५ अन्न ६ सलिंग ७ थी ८ नर ९ नपुंसा १० । पत्तेय ११ सयंबुद्वा १२ बुद्धबोहि १३ क १४ णिका १५ य ॥ [१२० ] $94) 1-2 Bh. omits. 3 Bh. विजओ। 4 Bh. -विजयतउ। $97) 1 Bh. कर्मक्षयो-। 898) 1 Bh. मोक्ष । 2 B. omits, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [ 99 - $101). १२१ ईहां सिद्धशद्ब सवहीं पदहं संबंधियइ । यथा ऋषभादिकह जिम जि तीर्थकर हूंता सिद्धि गया ति तीर्थकरसिद्ध १ । गौतमादिकहं जिम सामान्य केवलज्ञानिया थिका जि सिद्धि गया ति अतीर्थकरसिद्ध २ । तीथु चतुर्विधु, चतुर्विधु संघु तिणि प्रवर्त्तमानि हूंतइ जि मुक्ति गया जंबूस्वामीप्रमुखहं जिम ति तीर्थसिद्ध ३ । तीर्थ अप्रवृत्ति हूंतइ मरुदेवीस्वामिनी जिम जि मुक्ति गया ति अतीर्थसिद्ध ४ । 5 गृहलिंगि वर्तमान हूंता मरुदेवी जिम जि मोक्षि' गया ति गृहलिंगसिद्ध ५ । सम्यक्त्व परिणामइतर स्वलिंगसंप्राप्त हूंता आयुःक्षयि हूंतइ जि मुक्ति गया ति अन्यालिंगसिद्ध ६। रजोहरण मुखवस्त्रिकारूपु द्रव्यलिंगु । ज्ञानदर्शनचारित्रप्रकर्षपरिणामरूपु भावलिंगु द्विविधू स्वलिंगु कहियइ । तिणि हूंतइ जि मुक्ति गया ति स्वलिंगसिद्ध ७ । मरुदेवी जिम जि स्त्री थिका मुक्ति गया ति स्त्रीसिद्ध ८ । नर थिका जि मुक्ति गया ति नरसिद्ध ९ । नपुंसक बिहुं भेदे । जातिनपुंसक, कर्मनपुंसक भेदतउ। तत्र जातिनपुंसक 10 चारित्रपरिणाम तणा अभावइतउ मुक्ति न जाइं, कर्मनपुंसक पुणि चारित्रपरिणाम सद्भावइतउ मुक्ति जाई, तिणि कारणि जि नपुंसक थिका मुक्ति गया ति नपुंसकसिद्ध १० । करकंडु द्विमुख नमि नगगति प्रमुखहं जिम वृषभ आम्रद्रुम एकवलय महेंद्रध्वजादि एकैकवस्तु सारासारता विचारइतउ जातिस्मरणइतउ प्रतिबोधु लही चारित्रु प्रतिपाली केवलज्ञानु ऊपाडी जि मुक्ति गया ति प्रत्येकबुद्ध सिद्ध ११ । सर्वतीर्थकर सिद्ध १२ । गुरु कन्हा प्रतिबोधु लही करी जि मुक्ति गया ति बुद्धबोधित सिद्ध १३ । श्री महावीर जिम जि एकला सिद्धि गया ति एकसिद्ध १४ । श्री ऋषभ जिम अनेकहं सउं एक समइ जि सिद्धि गया ति अनेकसिद्ध १५ । तथा च भणितं उसहो उसहस्स सुया भरहेण विवजिया य नवनवई । भरहस्स य अट्टसुया सिद्वा एगमि समयंमि ॥ [१२१] तीहं निमित्तु माहरउ सदा नमस्कारु हुउ । एउ सिद्धस्तवरूपु आठमउ अधिकारु । 899) अथानंतर आसन्नोपकारिता लगी श्री वीरस्तुति भणइ । 'जो देवाण वि देवो' इत्यादि । जु देवभवनपत्यादिक तीहं नउ पूज्यत्वइतउ देवु 'यं देवाः प्रांजलयो नमस्यंति' । जेह रहइं हाथे जोडे देव नमस्कार करइं सु देव देवमहितु शक्रमहितु'। 'शिरसा' मस्तकि करी महावीरु चरमतीर्थकरु हउं 'वंदे' वांदउं। $100) नमस्कार फलदर्शननिमित्तु भणइ । 'इक्कोवी' त्यादि । एकू नमस्कार घणा नमस्कार सु 25 परहउं छउ । के हि नउ एकु नमस्कारु 'जिणवरवसहस्स वद्धमाणस्स' जिन उपशांत मोहादिक तीहं माहि वर केवलज्ञानी तीह माहि तीर्थकर नाम कर्मोदयवसइतउ वृषभु प्रधानु जिनवरवृषभु। तेह नउ नमस्कार । सु कउणु वद्धमाणु ? तेह नउ किसउं करइ ? इत्याह-'संसारे' त्यादि । संसारसागर भवसमुद्रु तेह नउ तारइ उतारइ । कहि रहई ? ' नरं वा नारिं वा' -नरु पुरुषु नारी स्त्री तीहं बिहुं रहइं धर्म रहइं पुरुषोत्तमत्व भणिवा कारणि नरग्रहणु। स्त्री रहइं तिणि हिं जि भवि मुक्तिसंभव 30 निमित्तु नारीग्रहणु कीधउं, न पुणि किहां ई स्त्री रहइं मुक्तिगमनु निषिद्ध छइ । मुक्तिगमनकारणु ज्ञानदर्शनचारित्रप्रकर्षु सु जिम पुरुष रहई छइ तिम स्त्री रहइं पुणि छइ इति संपूर्णकारणभावइतउ पुरुष जिम स्त्री रहइं पुणि मुक्ति । $101) 'छटिं च इत्थियाओ' इसा वचनइतउ उत्कर्षहीतउ स्त्री रहई छट्ठी नरक पृथिवी सीम गति छइ । न सप्तम नरकभूमिगमनु । तिम उपरि मुक्ति गति पुणि नहीं हुयइ इसउं न कहिवू, 899) 1 Bh. शक्रपूजितु। $100) 1 Bh. adds प्रधानु । Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 $102-$106). १२२-१२८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत नहि इसउं कांई छइ । जेह रहइं हेठइ थोडी गति तेह रहइं ऊपरि पुणि थोडी गति हुयइ । भुजि करी परिसर्पइं हिंडई इति भुजपरिसर्प गोह नकुलादिक जीव, ति हेठइ बीजी नरकभूमि सीम उत्कर्षइतउ जाइं । पांखिया गृध्रादिक उत्कर्षइतउ त्रीजी सीम । सिंह चउथी सीम । उरि हियइ करी हिंडई इति उरग साप, पांचमी सीम जाई, 'न छहिं, न सत्तमि वा' जाई, तथाविध कर्मबंध तणा अभावइतउ । ऊपरि पुणि सगलाई भुजपरिसादिक जीव सहस्रारु आठमउ देवलोकु तेह सीम जाई । तिम स्त्री 5 पुणि हेठइ छट्ठी सीम जाइं ऊपरि पुणि मुक्तिइं जाइं तिसइ गति विषमता भावि हूंतइ स्त्री पुरुष कर्मनपुंसकरूप सर्वजीवहं रहइं मुक्तिगमन सीधउं । $102) एउ श्री सिद्धार्थस्तवरूपु नवमउ अधिकारु । ए त्रिन्हि स्तुति गणधरेंद्रहं कीधी तिणि कारणि निश्चइसउं पढियई। आवश्यकचूर्णिण माहि कहिउं–'सेसो जहिच्छाए' त्ति । $103) उजिंतसेलसिहरे दिक्खानाणं निसीहिया जस्स । ___ तं धम्मचक्कवदि अरिट्टनेमि नमसामि ॥ [१२२ ] उजयंत शैल शिखरि दीक्षाज्ञान नैषेधकी मुक्ति तल्लक्षणे त्रिन्हि कल्याणिक जेह रहइं हूयां, सु धर्मचक्रवर्ति अरिष्टनेमि 'नमंसामि' नमस्करोमि नमस्करउं । एउ नेमिस्तवरूपु दसमउ अधिकारु । $104) अत्राम्नायवचनु काई एकु लिखियइ । पूर्विहिं श्री उज्जयंत महातीर्थै दिगंबरे अधिष्ठिउं 15 हूंतउं संघ कन्हा ऊदालिवा आरंभिउं । संघ काउस्सग्गानुभावि आकंपिता श्री शासनदेवता राजसभा माहि दूराकृष्ट कन्यामुखि 'उजिंतसेलसिहरे' इत्यादि गाथा चेत्यवंदन सूत्रमध्यगत करी आपी । तेह दिवस लगी संघि पढियइ । इणि कारणि ए गाह पुणि आगमरूप हुई। $105) तथा 'चत्तार' इत्यादि, 'परमट्ठ निट्ठियट्ठा' इति परमार्थि करी तत्ववृत्ति करी, न पुणि कल्पना करी निष्ठित संपूर्ण अर्थ, संसारप्रयोजन जीह रहई हूयां ति परमार्थनिष्ठितार्थ कहियई । 20 बीजउं सुगमु । एउ इगारमउ' अधिकारु। 8106) इंहां आम्नायगतु काईएकु लिखियइ चत्तारि अट्ठ दस दो वंदिया जिणवरा चउव्वीसं । नवगं चउवीसीणं विवरणमिह किंचि निसुणेह ॥ [ १२३] चउ अट्ठ गुणा बत्तीस हुंति दस दुगुण हुंति वीसा य । 25 एवं जीणबावन्नं वंदे नंदीसरे दीवे ॥ [१२४ ] चत्ताअरिओ जेहिं चत्तारि पयस्स होइ अत्थोयं । अट्ठ दस दो य मिलिया जहन्नपय वीस वंदामि ।। [ १२५] चत्तारि जहापुट्विं दस अट्ठगुणा असी हवइ एवं । पुण वि असी दोगुणिया सहिसयं नमह विजएसु ॥ [१२६] 30 चउ अट्ठ भवे बारस दसगुणा सयं वीसं । सो दोहि गुणिजंतो दुन्नि सया हुंति चालीसा ॥ [१२७] भरह-एरवएसु जिणा दस चउवीसी य वट्टमाणाओ। मण-वय-काएण तिहा तेसिं वंदामि भत्तीए ॥ [१२८] $102) 1 Bh. पढिई। $103) 1 B. has dropped -क्ष- 1 05)1 Bh. इग्यार-। Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० 5 10 [ १२९ ] [ १३० ] [ १३१ ] [ १३२ ] अट्ठ दस दो वि अढरस ते अढरस चउगुणा बहुत्तरियं । भूय - भविस्सा संपय तिय चउवीसीण वंदामि || चउ चउगुणिया सोलस अट्ठ अट्ठगुणा य हुंति चउसट्ठी । दस दसगुणिया य सयं एवं हुयइ इगुसउ असीओ || पुण एउ दुहा सउ सत्तरी' य पन्नरस कम्मभूमीसु । भरह - एरवए दस जिण समकालुप्पन्न वंदामि ॥ इति नवचउवीसीकुलकं समाप्तम् ॥ [ १३३ ] [ १३४ ] ((107) तथा चंपा विहार करतइ श्री महावीरि साल महासाल राजऋषिरं सरसउ' श्री गौतम15 स्वामिगणधरेंद्र पृष्ठचंपां मोकलिउ । तिहां गागलि राजा । पिठरु गागलि तणउ पिता । यशोमती माता । निज मातुल साल' महासाल' । अनइ श्री गौतम वांदिवा आविउ । वांदी धर्मु सांभली पुत्तु राजि बइसालि मायबाप सहिति गागलि श्री गौतम कन्हइ दीक्षा लीधी । श्री महावीर वांदिवा चंपा आवतां भावना भावतां मार्गि पांचहीं रहई केवलज्ञानु ऊपनउं । समवसरणि श्री गौतमस्वामि त्रिन्हि प्रदक्षिणा दे करी पाछउं जोयइ, तर पांचइ केवलिसभा ऊपरि जायता देखइ, तर भणइ, - ' ओरहा आवड श्री महावीरु 20 वांद' | भगवंतु भणइ, 'गौतम ! केवलि आशातना म करि' । तर गौतम खमाविया । (108) अथ श्री गौतमस्वामि जन माहि भगवंत श्री महावीर तणडं वचनु सांभलिउं - सहस्स भरहपिउणो तियलुक्कपयासनिग्गयजसस्स । जो आरूढुं वंद चरमसरीरो य सो साहू || [ १३५ ] जु तपोलब्धि' करी अष्टापदि चडी श्री ऋषम जिन रहई वांदइ सु चरमसरीरी तिणिहिं जि 25 भवि मुक्तिगामी हुयइ । तर जेतलइ अष्टापदयात्रा मनोरथु गौतमस्वामि मन माहि करइ तेतलइ भगवंति यात्रा विषइ आदेसु दीधउ । तर गौतमु अष्टापदि चालिङ । जिनवचनु पूर्वभणितु सांभली करी अनेराई कौंडिन्य दिन सेवालि नाम पांच पांच सई तापस' तिहां चालियां । तीहं माहि कौडिन्यकुलपति पांचसईं तापस सहित एकोपवासकारी # पारणइ आर्द्र मूल फलाहारी पहिली मेखलां गयउ । दिन्नु कुलपति पांचसई तापस सहित बिहुं' उपवासकारी' पारणइ शुष्क' मूलफलाहारी बीजी मेखला 30 चडिउ । सेवाली कुलपति पांचसई तापस सहितु त्रि उपवासकारी पारणइ " शुष्क सेवालाहारी त्रीजी मेखलां" गयउ" । त्रिन्हइ" कुलपति ऊपहिरा * चडिवा असकता हूंता पूर्विहिं तिहांई जि रहिया छर्इं । तींहं रहई तिहां रहियां हूंतां श्री गौतमस्वामि मूर्तिमंतु जिसउ पुण्यरासि हुयई" ि उपचितसर्वदेहावयव कायकांति करी दीपित दसदिसावकासु आविउ । Estates बालावबोधवृत्ति चवीसं परिमाणं अट्ठावयमेहलासु वंदामि । चत्तारि १ अट्ठ २ दस दो ३ उवरिम- मज्झेसु हिट्ठेसु ॥ चउ उडलोयपडिमाऽणुत्तर १ गेविज २ कप्प ३ जोइसिए । अट्ठेव वंतरेसुं दस पडिमा भवणवासीसु || धरणियम्म दुनिय सासयरूवा असासया ते उ । इय चउवीसं पडिमा वंदे तियलोयमज्झम्मि ॥ [ 8107 - 8108). १२९-१३५ (106) 1 B. Bh. सत्तरो | (107) 11. सरिसउ 2 P सालि 3P. omits अनइ । 4 L. बइसारी । (108) 1 L तपोलुब्धि । 2 Bh. L. add मुक्तिनिमित्तु । 3 L. करी । 4 P. मेखला । 5 Bh. L. बिउं । P. विहर 6 L. - करी। 7 P. शुष्क पारणइ । 8L P. त्रिहु । 9 L उपवास करी । 10 P. omits. 11 L. P. मेखला । 12 L. चडिउ । 13. त्रिन्न । 14 Bh. L. P. ऊपहरा । 15 P. होइ । Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $109 - $112). १३५] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $109) ति' तापस सवइ गौतम रहइं देखी करी चित्ति चीतवई', 'अम्हे तपि करी सोसियकाय ईंहां चडी नहीं सकता, एउ इसइ उपचित देहि करी यथाकामभोजी संभावीतउ किसी परि चडिसिइ ? ' इसउं तीहं त्रिहुं तापसहं रहई चीतवतां हूंतां श्री गौतमु गणनायकु रविकिरण अवलंबी करी अष्टापदि पर्वति चडिउ । तीहं नइ मनि महांतु विस्म' उपनउ । तउ पाछइ मन माहि चीतवई 'जइ किमइ पाछउ वलतउ अम्ह माहि आविसिइ तउ अम्हे एह ना शिष्य होइसि । । 110) श्री गौतमस्वामि दक्षिणद्वारि संस्थित संभव अभिनन्दन सुमति पद्मप्रभ नाम चत्तारि जिन वांदइ । पश्चिमद्वारि संस्थित सुपार्श्व चंद्रप्रभ सुविधि शीतल श्रेयांस वासुपूज्य विमल अनंत नाम आठ जिन वांदइ । उत्तरद्वारि संस्थित धर्म शांति कुंथु अर मल्लि मुनिसुव्रत नमि नेमि पार्श्व वीर नाम दस जिन वांदइ । पूर्वद्वारि संस्थित ऋषभ अजित नाम बि जिन वांदइ। चउवीसइ जिन निज निज वर्णप्रमाण-लांछनसहित देव-दानव-विद्याधर-नरेश्वरमहित विधिसउं वांदतउ संस्तवतउ हूंतउ विशिष्ट भावना 10 भावतउ सगल दिवस सीम देवगृह सिंहनिषद्यायतन नाम प्रसिद्ध माहि रहिउ । संध्या समइ देवगृह' बाहिरि शुद्ध शिलातलि बइठउ समाधिसउं प्रतिक्रमणु करी स्वाध्याउ करइ । $111) तेतलइ प्रस्तावि चैत्यवंदना निमित्तु समागतु धनदु यक्षु श्री गौतमस्वामि देखी करी भावइतउ' वांदी आगइ बइठउ । श्री गौतमस्वामि तदाकालि साधुगुणस्तवसंसूचकु पांचसई ग्रंथप्रमाणु पुंडरीकाध्ययनु वखाणिउं । धनद तणउ इंद्रसामानिकु पुंडरीकाध्ययनु सांभली करी मुखि अणावइ । अथु हिया माहि धरइ। सम्यक्त्वु तदाकालि तिणि उपार्जिङ । सु आयुःक्षयि मरी करी दशपूर्वधरु' श्री वज्रस्वामि हुयउ। 8112) बीजइ दिनि प्रभातसमइ पुनरपि चउवीस जिन वांदी करी श्री गौतमस्वामि तिणिहिं जि मार्गि आवतउ हूंतउ तापसह माहि आविउ । तापसे वांदी करी वीनविउ, 'भगवन् ! पसाउ करी अम्ह रहई दीक्षा दियउ' । गौतमस्खामि योग्यता जाणी करी सर्वे दीक्खिया । पारणावसरि पूछिया, 20 'वच्छउ ! किसी इच्छा तुम्ह रहइं छइ ?' तेहे चीतवि', 'अम्हारी आंत्र भूख करी दाधी छइं । जइ मागिउं भोजनु लाभइ तउ मनोवांछितु काई न मागियई। इस चीतवी करी परमान्नु भोजन मागिउं । श्री गौतमस्वामि पात्रु प्रतिलेखनापूर्व ले करी विहरिवा पहुतउ । किणिहिं संनिवेसि कुणही कुटुंबी* तणइ आपणइ भावि परमान्नु नीपनउं हूंतउं तेतलइ प्रस्तावि तेह तणइ घरि श्री गौतमस्वामि आविउ । तिणि कुटुंबी आपणपउं धन्यु मनतई हूंतइ भावि करी श्री गौतमु परमान्नु पात्रपूरि' विहराविउ । 'खीरि 25 थोडी, टीलां पुणि एतली खीरि अम्ह रहई नीपजई नहीं। अथवा अचिंतनीय महिमा महात्मा तणउ छई'। इस चीतवी करी पारणा करिवा गौतमि अनुज्ञात हूंता बइठा । अक्खीणमहाणसी लब्धि तणइ प्रभावि जां सीम आपणउ अंगूठउ बाहिरउ काढइ नहीं तां सीम पात्रु ठालउं थाइ नहीं, तिणि कारणि $109) 1 L.ते। P. प्रति। 2 Bh. चीत-। 3 Bh. L. उपचिति। 4 P. -भोगी। 5 L. हई। 6 L. P. चीत-। 7 L. विस्मय। 8 P. होइसह । 8110) 1 Bh. instead of नाम दस, it has दस नाम। 2 L. changes the order as- -प्रमाण वर्ण- 1 3 P.-महती। 4 P. संसूचतउ। 5 Bh. L. सगलू । P. सगला। 6 Bh. दिवसु। 7 P. -गृहि। 111) 1 P. भावतउ । 2 P. omits. 3 L. ठउ। 4 L. स्त संस्तवकु। P. संस्तव संस्तकु। The confusion of -स्तव- and -सूच- is obvious. 5 Bh. omits -व-। 6 P. हुअउ। $112) 1 P. प्रभु। 2 L. P. चीत-। 3 L. वीनवी । P. चीत-। 4 L. कुटंबी । P. कुंडंबी। 5 L. कुटंबी। P. कुंडंबी। 6 P. मानतइ। 7 P. adds करी। 8 P. रइ। 9 L. इस्यउ। 10 L. P. चीत ष० बा०६ Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ डावश्यक बाला बोधवृत्ति [ $113 - 115 ) १३६-१३९ भगवंतु गौतमु तींहं रहई परीसइ । तर पाछइ जि त्रिहुं उपवासे" करी पारणउं करता सेवाली ताप तीं रह पारण करतां गौतमगुण अनुमोदतां शुक्लध्यानधारा वर्त्तमानहं हूंता केवलज्ञानु ऊपनउं । (113) जि बिहुं उपवासे पारणउं करता दिन्न तापस तींहं रहई मागि आवतां 'जेह तणउ गौतमु इस शिष्य इस लब्धिपात्रु छइ सु गौतम तणउ गुरु किसउ छइ' इसी परि' चींतवतां शुक्लध्यान 5 धाराधिरोहइतर केवलज्ञानु ऊपनरं । जि एकि उपवासि पारणडं करता कोंडिन्य तापस तींहं रहई समवसरणु देखी श्री महावीरदेशनाध्वनि सांभली करी शुक्लध्यान लाभइतर केवलज्ञानु ऊपनउ । श्री गौतमस्वामि श्री महावीरु वांदी करी पाछउं जोयइ' तउ' सबइ तापस" केवलिसभा ऊपरि जायता देखी भणई', 'वच्छउ ! आवड, श्री महावीरु वांदउ' भगवंतु भणइ 'गौतम, केवलि आशातना म करि' । तर गौतमस्वामि मावी करी यथास्थान पहुतउ । श्री महावीरि मुक्ति पहुतइ हूंतइ गौतमस्वामि छिन्नगुरुस्नेहबंधनु हूंतउ 0 केवलज्ञानु ऊपाडी बारे" वरसे" पाछइ मुक्ति पहुतउ ॥ चत्तारि १ अट्ट २ दस ३ दो ४ य वंदिया जिणवरा चउव्वीसं । एह विषइ श्री गौतमकथा । $ 114 ) एवं अनेरेई' चवीस जिनवंदना इणि गाह करी करेवी । तथा नव चउवीसी जिनवंदना पुण करेवी । तथा चैत्यवंदना करतां बारस पूजापद जाणिवां । यथा 15 [ १३६ ] [१३७] [ १३८ ] अतीत-अनागत-वर्तमान जिनलक्षण त्रिन्हि पूजापद शक्रस्तवि प्रथमि दंडकि कहियई । स्थापनाअर्ह - तलक्षणु एकु पूजापदु 'अरहंतचेईयाणं' बीजइ दंडकि कहियइ । इह क्षेत्रसंभव भरतक्षेत्रजात ऋषभादिजिन चडवीसीलक्षणु एकु पूजापदु 'लोगस्सुज्जोयगरे' त्रीजइ दंडकि कहियइ । सतरिसउँ जिन श्रुतधर्म- चरित्रधर्मलक्षण त्रिन्हि पूजापद 'पुक्खरवरदीवड्डे' चउथई दंडकि कहियई । सिद्ध सिद्धार्थसुत नेमि नव चडवीसीलक्षण चत्तारि पूजापद 'सिद्धाणं बुद्धाणं' पांचमइ दंडकि कहियई । 20 25 अईयाइ तिनि सक्कत्थयम्मि चेईण वंदणं बीए | इह खित्तसंभवाणं उस भाइजिणाण तईयम्मि || सत्तरियं जिणाणं सुयधम्मो तह चरित्तधम्मो य । हुति नमसणजोगा तिन्नि वि एए चउत्थम्मि || सिद्धा सिद्धत्सुओ सुरवर विसयभूसणो नेमि । नवगं चडवीसीणं पंचमए दंडए चउरो || संपय-पय पमाणा इह वीस छहुत्तरं च वन्नसयं । पणिवा दंड गाइस पंचमओ दंडओ य इमो || [ १३९ ] $ 115 ) इसी परि पंचमु दंडकु पढी करी उपचितपुण्यसंभारु हूंतउ भव्यु जीवु चैत्यवंदनानंतरु उचित विषइ उचितप्रवृत्तिनिमित्तु इसउं पढइ 'वेयावच्चगराणं' इत्यादि । वैयावृत्यकर गोमुख यक्ष चक्रेश्वरी यक्षिणी प्रमुख चवीस यक्ष यक्षिणी लक्षण श्री वीरशासन प्रतिकूल जि मिथ्यादृष्टि तींहं रहई निवारक 30 शांतिकर-अशिवनिषेधक, सम्यक्त्व धारक लोक रहई समाधिकर आर्त्त - रौद्रध्यानरक्षक तींहं संबंधिउं अथवा तींहं नइ विषइ काउस्सग्गु 'करेमि' करउं । ईंहां 'वंदणवत्तियाए' इत्यादि न पढियई । वैया $112 ) 11 P. उपवासि । (113) 1 Bh. L. omit. 2 B. परिं । 3 Bh. चीत- । 4 L. omits the whole sentence 5 B. जोयतइ तर । P. had the same but a later correction makes it जोइ त । L जोयई। 6 L. omits. 7 P. भणी । 8 Bh. L. omit. 9 - स्थानक । बारहे । 11 P. वरिसे । (114) 1 Bh. omits. 2 Bh. सतरसउ । 10 P. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३ 15 115-8116). १४०-१५०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत वृत्तिकर' अविरतसम्यग्दृष्टिनामकि चउथइ गुणठाणइ वर्तइं। श्री संघु पुणि साधु साध्वी तणी अपेक्षा करी अप्रमत्तनामकि सातमइ, प्रमत्तनामकि छट्ठइ गुणठाणइ वर्तइ । श्रावक श्राविका नी अपेक्षा करी विरताविरतनामकि पांचमइ गुणठाणइ वर्त्तइ । तिणि कारणि वैयावृत्यकरहं कन्हा साधु-साध्वी-श्रावकश्राविकालक्षणु संधु गुणे करी अधिकु । तिणि कारणि तीहं रहई सम्यग्दृष्टिता करी साधम्मिक भावइतउ तथा महर्द्धकत्वइतउ काउस्सग्गु मात्रु कीजइ गीतार्थाचीर्णभावइतउ । 'अन्नत्थूससिएणं' इत्यादि । पूर्ववत् । एउ वेयावञ्चगर काउस्सग्गरूपु बारमउ अधिकारु । तथा च अधिकारआदिपदावयवसूचा नमु १ जे २ अरहं ३ लोगो ४ स ५ पुक्ख ६ तम ७ सिद्ध ८ जो ९ उ १० चत्ता ११ चे १२ । पढमा पइक्कदेसा अहिगाराणं मुणेयव्वा ।। [१४०] 10 दुन्ने १ गं २ दुनि ३ दुर्ग ४ पंचेव ५ कमेण हुंति अहिगारा । सकत्थयाइसु इहं थोयव्वविसेसविसयाओ ॥ [ १४१] पढमम्मि य अहिगारे भावरिहंताण वंदणा भणिया । दव्वरिहाणं बीए तइए ठवणापरिहाणं तु ॥ [१४२] नामऽरिहाण चउत्थे ठवणरिहाणं च पंचमे तह य । भावरिहाणं छठे सत्तमए बारसंगस्स ॥ [१४३] अट्ठमए सिद्धाणं नवमम्मि य वद्धमाणसामिस्स । दसमम्मि य तित्थाणं चउवीसजिणाणमिगदसमे ॥ [ १४४ ] वेयावच्चगराण य उस्सग्गो बारसम्मि अहिगारे । अरिह १ सुय २ सिद्ध वेयावच्चगरा संथुया एवं ॥ [१४५] 20 इह नव अहिगारेहिं चउविह जिण संथुया सुभत्तीए । सुय सत्तम सिद्धऽट्ठम वेयावच्चा य बारसमे ॥ [१४६] उज्जोयाइसु तिसु दंडएसु पयसंपयाउ तुल्लाओ । छंदाणुसारओ चिय नायव्या बुद्धिमंतेहिं ॥ [१४७] $116) अथ पंचपरमेष्ठि नमस्कार ईर्यापथिकी सूत्र तथा चैत्यवंदन सूत्र तणी जि पूर्विहिं संपदा 25 कही ति सगलीय इ एकगाथा माहि कहइ अट्ठऽ8 नवऽटु य अहवीस सोलस य वीस वीसामा । मंगल इरियावहिया सक्कत्थयपमुहदंडेसु ॥ [१४८] अद्वैव संपयाओ मंगलगे नव पयाण तह पढणं । पयतुल्ल सत्त संपय दुपयल्ला होइ अट्टमिया ॥ [१४९] 30 अरहंत सत्त अक्खर पंच य सिद्धाण सूरिणो । सत्त उवज्झाय सत्त अक्खर नव अक्खर संजुया साहू ॥ [१५० ] $115) 1 Bh. वैयावृत्य । Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$117 - 118 ). १५१ अंतिम चूलाण तियं सोलस अट्ठ नव अक्खरजुयं च। इय अहसहि अक्खर परिमाणो होइ नवकारो॥ [१५१] $117) उपधान विधान पाखइ पंच परमेष्ठि नमस्कार ई.पथिकी चैत्यवंदनसूत्र विधिवत् समाराधित न हुयइं, तिणि कारणि प्रस्तावइतउ उपधान तपोविधान विधि पुणि लिखियइ । 5 पंचमंगल महाश्रुतस्कंधि पांच वीसामा पांच अध्ययन कहियइं। बीजा त्रिन्हि वीसामा त्रिन्हि चूलिका कहियई । तत्रापि बिउं वीसामे एक चूलिका, एक वीसामइ बि चूलिका हुयई । शक्ति हूंती एकनिरंतरे पांचे उपवासे कीधे पहिली वाइणि पांच अध्ययन लाभई । तथा एकनिरंतरे आठे आंबिले त्रिहुं उपवासे कीधे बीजी वाइणि त्रिन्हि चूलिका लाभई । शक्ति असंभवि एकांतरे पांचे उपवासे वाइणि पहिली । एकांतरे साते उपवासे बीजी वाइणि । एवंकारइ पहिलइ पंचमंगल महाश्रुतस्कंध तणइ उपधानि 10 उपवास १२ कीजई। $118) बीजइ ईर्यापथिकी श्रुतस्कंधि आठ वीसामा आठ अध्ययन कहियई । तत्र शक्तिसंभवि एकनिरंतरे उपवासे पांचे कीधे, शक्तिअसंभवि एकांतरिते पांचे उपवासे कीधे पहिली वाइणि पांच अध्ययन (२४) इच्छापि पडिक्कमिडं इरियावहीयाए विराहणाए । गमणागमणे । 15 पाणकमणे बीयकमणे हरियकमणे ३। उसा उत्तिंग पणग दग मट्टी मक्कडा संताणा संकमणे ४॥ जे मे जीवा विराहिया ५। एवंरूप लाभई । तथा शक्तिसंभवि एकनिरंतरे आठे आंबिले त्रिहुं उपवासे कीधे हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरि साते उपवासे कीधे हूंते (२५) एगिदिया बेइंदिया तेइंदिया चरिंदिया पंचिंदिया ६॥ अभिहया 20 वत्तिया लेसिया संघाया संघट्टिया परियाविया किलामिया उद्दविया ठाणाओ ठाणं संकामिया जीवियाओ ववरोविया तस्स मिच्छा मि दुक्कडं ७ तस्सुत्तरीकरणेणं पायच्छित्तकरणेणं विसोहीकरणेणं विसल्लीकरणेणं पावाणं कम्माणं निग्धायणहाए ठामि काउस्सग्गं ८ ___ए त्रिन्हि अध्ययन बीजी वाइणि लाभई । एवंकारइ बीजइ ईर्यापथिकी श्रुतस्कंध तणइ उपधानि 25 उपवास १२ कीजई। तथा त्रीजइ भावाहतस्तव श्रुतस्कंधि नव वीसामा नव अध्ययन कहियई । शक्तिसंभवि एकनिरंतरे त्रिहुं उपवासे कीधे हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरिते त्रिहुं उपवासे कीधे हूंते (२६) नमोऽत्थुणं अरहंताणं भगवंताणं । आइगराणं तित्थगराणं सयंसंबुद्धाणं २पुरिसुत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंडरीयाणं पुरिसवरगंधहत्थीणं ३॥ ए त्रिन्हि अध्ययन पहिली वाइणि लाभई । तथा शक्तिसंभवि एकनिरंतरे सोले आंबिले कीधे 30 हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरिते आठे उपवासे कीधे हूंते _ (२७) लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपज्जोयगराणं ४॥ अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं बोहिदयाणं ५। धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टीणं ६॥ ___ ए त्रिन्हि अध्ययन बीजी वाइणि लाभई । तथा शक्तिसंभवि एकनिरंतरे सोले आंबिले कीधे 35 हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरिते आठे उपवासे कीधे हूंते Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५ कर 15 $119 - $122). १५१] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत (२८) अप्पडिहयवरनाणदंसणधराणं वियदृछउमाणं ७। जिणाणं जावयाणं तिन्नाणं तारयाणं बुद्धाणं बोहयाणं मुत्ताणं मोयगाणं । सव्वन्नृणं सवदरिसीणं सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वाबाहमपुणरावित्ति सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संप. त्ताणं नमो जिणाणं जियभयाणं । ए निन्हि अध्ययन त्रीजी वाइणि लाभई । $119) 'जे अईया' गाहा पुणि गीतार्थाऽऽचीर्णता करी त्रीजी वाइणि दीजइ । एवंकारइ त्रीजइ भावाऽहंतस्तव श्रुतस्कंध तणइ उपधानि उपवास १९ कीजई । चउथइ स्थापनाऽहंतस्तव श्रुतस्कंधि आठ वीसामा आठ अध्ययन कहियई । उपवासु १ आंबिल त्रिन्हि कीजई । एकहीं जि वाइणि-- (२९) अरहंतचेइयाणं करेमि काउस्सग्गं । वंदणवत्तियाए पूयणवत्तियाए सकारवत्तियाए सम्माणवत्तियाए बोहिलाभवत्तियाए निरुवसग्गवत्तियाए ।10 सद्धाए मेहाए धीए धारणाए अणुण्पेहाए वड्डमाणीए ठामि काउस्सग्गं ३ अन्नत्थूससिएणं नीससिएणं खासिएणं छीएणं जंभाइएणं' उड्डएणं दिहिसंचालेहिं एवमाइएहिं आगारेहिं अभग्गो अविराहिओ हुज मे काउस्सग्गो ६॥ जाव अरहंताणं भगवंताणं नमुकारेणं न पारेमि ७ ताव कायं ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अप्पाणं वोसिरामि ८ ए आठ अध्ययन लाभई । $120) एवंकारइ चउथइ स्थापनाऽहंतस्तव श्रुतस्कंध तणइ उपधानि उपवास २ 'कीजई । पांचमइ नामाऽहंतस्तव श्रुतस्कंधि अट्ठावीस वीसामा अट्ठावीस अध्ययन कहियई शक्तिसंभवि एकनिरंतरे त्रिहुं उपवासे कीवे हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरिते त्रिहूं उपवासे कीधे हूंते पहिली वाइणि 'लोगस्सुजोयगरे' गाहा । चत्तारि अध्ययन लाभई। तथा शक्तिसंभवि एकनिरंतरे तेरहे आंबिले कीधे हूंते, शक्ति असंभवि 20 एकांतरिते छए उपवासे अनइ एकि आंबिलि कीधइ हूंतइ 'उसभ' इत्यादि गाहा । त्रिन्हि अध्ययन बारह बीजी वाइणि लाभई। तथा शक्तिसंभवि एकनिरंतरे बारहे आंबिले कीधे हूंते, शक्तिअसंभवि एकांतरिते छए उपवासे कीधे हूंते एवं मए अभित्थुया' इत्यादि गाहा त्रिन्हि अध्ययन बारह त्रीजी वाइणि लाभई । एवंकारइ पांचमइ नामाऽहंतस्तव श्रुतस्कंध तणइ उपधानि उपवास पनरह आंबिलु एकु कीजई । तथा छट्टइ श्रुतस्तव श्रुतस्कंधि सोल वीसामा सोल अध्ययन कहियई । एकु उपवासु 25 आंबिल पांच कीजई। $121) 'पुक्खरवरदीवड्डे' इत्यादि गाहा । वृत्त चत्तारि अध्ययन सोल एकहीं जि वाइणि लाभई । एवंकारइ छट्ठइ श्रुतस्तव श्रुतस्कंध तणइ उपधानि उपवास त्रिन्हि आंबिलु एकु कीजई । $122) सातमइ सिद्धस्तव श्रुतस्कंधि वीस वीसामा वीस अध्ययन कहियई। जिणि दिवसि मालाग्रहणु कीजइ तिणि दिवसि एकु उपवासु कीजइ । 'सिद्धाणं बुद्धाणं' इत्यादि गाहा पांच अध्ययन 30 वीस एकहीं जि वाइणि लाभई । सातमइ सिद्धस्तव श्रुतस्कंध तणइ उपधानि उपवासु एकु कीजइ। एतलइ अट्ठट्ठ नवट्ठ य' इति गाहा तणा अर्थ तणइ प्रसंगि उपधानतपश्चरणविचारु पुणि लिखिउ । सवहीं उपधानहं तणउ तपु मेलिउ हूंतउ उपवास पंचवीस आंबिल ८१ हुयइं । सर्व संख्या दिन १०६ सवहीं उपधानहं लागई। $119) 1 Bh. जंभाईणं। 2 Bh. उडुएणं। $120) 1 Bh. adds आंबिल १ । Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [ $123 - 8127 ). १५२ $ 123 ) अथ प्रस्ताव इतर वाइणि देवा तणी रीति लिखियइ । एक खमासमणि वाइणि 'मुहुपत्तियं पडिलेहेमि' कहावियइ | बीजडं खमासमणु दिवारी मुहुंती पडिलेहावियह बांनणां' बि दिवारियई । पाछइ एक खमासमणि पंचमंगल महाश्रुतस्कंध वाइणि पडिगाहणत्थं काउस्सग्गं करावेह " कहाविrs | बी खमासमणि 'पंचमंगल महासुयक्खंध वाइणि पडिगाहणत्थं काउस्सगं करेमि' कहा5 वियइ । तइय खमासमणदाणपूर्वकू 'अन्नत्थूससिएणं' इत्यादि कहावी काउस्सग्गु करावियइ । काउस्सग्ग माहि 'सागरवरगंभीरा' सीम, सत्तावीस ऊसास 'लोगस्सुज्जोयगरे' चीतवावियइ । पारियइ हूंतइ 'लोगस्सुज्जोय गरे' संपूर्ण भणावियइ । पाछइ एक खमासमणि पंचमंगल महासुयक्खंध वाइणि पडिगाहणत्थं चेयाई वंदावेह' भणावियइ । बीय खमासमणि 'पंचमंगल महासुयक्खंध वाइणि पडिगाणत्थं वासक्खेवं करावेह' भणावियइ । ४६ 10 $124) तइय खमासमणु दिवारी वासक्षेषु कीजइ । शक्रस्तवु भणावी एक खमासमणि 'पंचमंगलमहासुयक्खंध वाइणिं संदिसावेमि' कहावी बीय खमासमणि 'पंचमंगलमहासुयक्खंध वाइणिं पडिगाहे मि' कहाव पहिलउं त्रिन्हि नमस्कार कहावियइ, पाछइ पूर्व भणित' वाइणिक्रमि वाइणि दीजइ । $125) अथ प्रस्तुतु कहियइ । काउस्सग्गि पारियइ वैयावृत्यकरस्तुति' कही करी पूर्व जिम गोडहिलियां होई करी शक्रस्तव कहीयइ । ' जावंति चेइयाई' इत्यादि गाह पढइ । जावंति जेतलां, 15 चैत्य ऊर्ध्वलोकि अधोलोकि तिर्यग्लोकि छई, 'सव्वाई' सगलाई, 'ताई' ति बांदउं 'इह संथो' ईहां थिकउ 'तत्थ संथाई' तिहां थिकी । तर पाछइ ऊठी करी क्षमाश्रमणु विधिवत् दे करी 'जावंति के वि साहू' इत्यादि गाह पढइ । 'जावंति के वि' जेतलां केई, 'भरह - एरवय-महाविदेहे य' पांच भरत पांच एरवत पांच महाविदेहरूप पनरह कर्म्मभूमि माहि, साधु ज्ञान-दर्शन- चरित्ररूप रत्नत्रय साधक छई, 'सव्वेसु तेसु पणओ' सवहीं तींहं विषइ प्रणतु हउं छउं । ति पुणि किसा छई ? 'तिविहेण' मनि 20 वचनि कार्यि करी, 'तिदंडविरयाणं' जीवघात करण-कारण- अनुमतिरूप त्रिन्हि दंड तींहं हूंता विरत निवर्त्तिया, तींहं रहई हउं प्रणतु छउं । 25 पढइ । तर पाछइ ( 126 ) पाछइ 'नमोऽर्हत्-सिद्धा' इत्यादि पंच परमेष्ठि नमस्कारु उद्दाम गंभीरस्वरि हर्षरोमांचकंचुकितगात्रु हर्षाश्रुबिंदुदृष्टिवृष्टि हूंती करत हूंत सद्भूतगुणगर्भितु श्रीवीतरागस्तवु कहइ । (127) तर पाछइ मुत्तात्तिमुद्दासमा जहिं दो वि गब्भिया हत्था । पुण निलाडदे लग्गा अन्ने अलग्ग ति || [ १५२ ] एवंरूप मुक्ताशुक्तिकमुद्रावर्त्तमानु हूंतउ प्रणिधानु पढइ -'जय वीयराय' इत्यादि । 'जय' किस उ अर्थ ? सवहीं देव दानव मानव माहि उत्कर्षि करी वर्त्ति, हे वीतराग ! रागरहित, 'जगगुरु' जगद्गुरो ! 30 त्रिभुवनतत्त्वोपदेशदायक परमेश्वर श्री वीतराग रहई बुद्धिसंनिधानविधाननिमित्तु आमंत्रणु संबोधनु, 'भय' भगवन् ! ताहरा प्रभावइतर, 'मम' मू रहई, 'भवनिव्वेओ' भवनिर्वेदु संसारविरागु 'होउ' हुए, 'भयवं' ! इसउं वली संबोधनु भक्ति अतिशय जाणाविवा निमित्तु कीधरं । $123) 1 Bh. aizvi 2 Bh. करावे | $124 ) 1 Bh. भणिति । ( 125 ) 1 Bh. omits कर । 2 Bh. काय | $126 ) 1 Bh. वृष्टिदृष्टि । Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $128 - $131). १५३-१५६ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $128) तथा 'मग्गाणुसारया' मार्गानुसारिता कदाग्रह परिहारि करी तत्त्वप्रतिपत्तिलक्षणु मुक्तिमार्ग अनुसरणु हुउ । इसी परि सवहीं पदहं सउं 'हुउ' इसउं पदु संबंधिवउं । तथा 'इट्ठफलसिद्धी' इहलोकफलप्राप्ति जिणि हूंती जीव रहइं समाधान हुयइ ।। $129) 'लोगविरुद्धच्चाओ' सर्वजनगर्हितवस्तु तणउ त्यागु परिहारु । तथा चाह सव्वस्स चेव निंदा विसेसओ तह य गुणसमिद्धाणं । उजुधम्मकरणहसणं रीढा जणपूयणिजाणं ॥ [ १५३ ] बहुजणविरुद्धसंगो देससमाचारलंघणं चेव । उव्वणलोगो य तहा दाणाइ वि पयर्ड अन्ने उ' ॥ [१५४ ] साहुवसणम्मि तोसो सयसामत्थम्मि अपडियारो य । एमाइयाइं इत्थं लोगविरुद्धाइं नेयाई ॥ [१५५] 10 'सव्वस्स' इति । सामान्यहिं सर्वजननिंदा लोकविरुद्ध । 'विसेसओ तह य गुणसमिद्धाणं' तथा गुण ज्ञान दर्शन चारित्रलक्षण तीहं करी जि समृद्ध महर्द्धिक तीहं तणी निंदा विशेषि करी लोकविरुद्ध । 'उजुधम्म' धर्म नइ विषइ शरलचित्त जि हुयइं तींहं तणउं हसणु उपहासकरणु लोकविरुद्ध । 'रीढा जणपूयणिज्जाणं' ति सामान्यजनपूजनीय जि हुयइं पात्रदेवता-गोत्रदेवतादिक अथवा हरि-हर-ब्रह्मा-आदित्यादिक देव तीहं' तणी रीढा निंदा लोकविरुद्ध । 'बहुजणविरुद्धसंगो' इति बहु प्रभूत जण साधुलोक तीहं रहइं विरुद्ध 15 अछोपादि भावि करी विवर्जित छई, चंडाल खाटकी सुरापालादिक तीहं सरसउ संगु परिचउ लोकविरुद्ध । 'देससमाचारलंघणं' ति जिणि देसि जु अर्यु अतिनिषिद्धउ हुयइ अनइ धर्मविरुद्धउ हुयइ तहीं तिणि देसि तेह तणउं करणु देससमाचारलंघणु लोकविरुद्ध । 'उठवणलोगों' इति उद्गतु व्रणु जेह रहई सु उव्वणु सच्छिद्रु लोकु तेह तणउ लोकु दर्शनु, उठवणलोकु । जिम निद्रादिप्रमादपरु मृगादिकु जंतुवर्गु देखी करी छलपरायणु नाहरादिकु जीववधकु लोकविरुद्ध तिम परच्छिद्रु चोरकादिकु देखी करी जु राजनिग्रहादिकि 20 अनथि घातिवा' विषइ समुद्यतु हुयइ सु लोकविरुद्ध अथवा तेह तणउं कर्मु लोकविरुद्ध । 'दाणाइ वि' राजदेउ भागु दाणु तेह तणउं अदानु दाणचोरिकादिकु लोकविरुद्ध । 'पयडु' प्रकटु सकललोक विख्यातु कहियइ । 'अन्ने उ' अनेरा पुणि । 'साहुवसणम्मि' इति । साधुलोक रहइं व्यसनि राजनिग्रहादिकि ऊपनइ हूंतइ जु तेह व्यसन तणइ विषइ तोसु हर्षु कीजइ सु लोकविरुद्ध इसउ कहइं तथा व्यसन फेडिवा विषइ सामर्थ्यभावि शक्तिभावि हूंतइ 'अपडियारो य' इति । अप्रतीकारु व्यसन तणउं अफेडणु 25 लोकविरुद्ध इसउं कहई । एवमादिक लोकविरुद्ध 'नेयाई' जाणिवां । इति गाथात्रय तणउ अथु । $130) तथा गुरुजनपूजा जननीजनकादिजनु गुरुजनु तेह नी पूजा गुरुजनपूजा पितर सन्मानना। परार्थकरणु परु साधुलोकु तेह रहई हितकरणु वांछितार्थसंपादनु जीवितव्य तणउं सारु परमु पुरुषार्थे, पुणि परहितार्थकरणू जु जिणि कारणि कहियइ । तथा च भणितम्दानं वित्ताद् , ऋतं वाचः, कीर्ति-पुण्ये तथाऽऽयुषः । 30 परोपकरणं कायाद् असारात् सारमुद्धरेत् ॥ [१५६ ] $131) 'शुभगुरुजोगो' इति । विशिष्टश्रुतचारित्र सहित आचार्य तणी प्राप्ति सुभगुरुजोगु । 'तव्वयणसेवणा' इति तेह नउ उपदेसु तद्वचनु तेह तणी सेवना गुरुसमादिष्ट धर्मानुष्ठानकरणु । शुभगुरु $129) 1 B. Bh. अन्ने ओ। 2 Bh. तहीं 3 Bh. नहीं। 4 Bh. अधर्म चोरिकादिकु। 5 Bh. घातवा। 6 Bh. कहई। Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति $132 - $135 ). १५७-१६४ कदाकालिहिं अहितु उपदिसइ नहीं इणि कारणि आभवु संसार सीम तेह गुरु तणी आण मू रहई अखंड अविराधित हुउ । एउ प्रणिधानु नियाणउं नहीं, जिणि कारणि प्राइहिं निस्संगाभिलाषू जु कीधउं छइ। $132) जु पुणि गुरुजणपूया ससंगाभिलाषु को कहिसिइ सु न कहिवो, जिणि कारणि जननीजनकमानना श्री महावीरदेवि' आपणपई कीधी छइ । तथा च भणितम् अह सत्तमम्मि मासे गब्भत्थो चेव उग्गहं गिन्हे । नाऽहं समणो होहं अम्मापियरेहिं जीवंतो॥ [१५७] ___ कृतकृत्यता पुणि तोई जि हुयइ जउ मावीत्र मानियई । तथा हिपित्रोः आनृण्यभाग् नाऽहं भवाम्येकेन जन्मना । यकाभ्यां सोढकष्टाभ्यां पूतरः कुंजरीकृतः॥ [१५८] ॥ इति बालावबोधचैत्यवंदनासूत्रवृत्ति संपूर्ण हुई ॥ ॥ शुभं भवतु ॥ __ [ १६०] $133 ) अथ वंदनक तणउ अथु लिखियइ ॥ मुहणंतय २५ देहा २५ ऽऽवस्सएसु २५ पणवीस हुँति पत्तेयं । छट्ठाणा ६ छच्चगुणा ६ छच्चेव ६ हवंति गुरुवयणा ६ ॥ [१५९] अहिगारिणो य पंच ५ य इयरे पंचेव ५ पंच ५ पडिसेहा । एगोवग्गहु १ पंचाभिहाण ५ पंचेव ५ आहरणा ॥ आसायण तित्तीसं ३३ दोसा बत्तीस ३२ कारणा अट्ट । बाणउयसयं ठाणाण वंदणए होइ नायव्वं ॥ [१६१] 'मुहणंतयं' मुहुंती कहियइ, तेह नी पंचवीस पडिलेहण । देहु सरीरु तेह तणी पंचवीस पडिलेहण । 20 आवश्यक अवश्यकरणीय व्यापारविशेष ति पुणि पंचवीस 'पणवीस हुंति पत्तेयं' एह नउ अथु हूयउ । एवंकारइ थानक पंचहुत्तरि हूयां । 8134) तथा हि दिविपडिलेहे एगा पप्फोडा तिन्नि तिन्नि अंतरिया ७ । अक्खोडा पक्खोडा नव नव २५ इय पुत्ति पणवीसा ॥ [१६२] पायाहिणेण तिय तिय बाहुसु सीसे मुहे य हियए य १० । पिट्ठीइ हुंति चउरो ४ छप्पाए ६ देह पणवीसा ॥ [१६३] आवश्यक पंचवीस यथा दोणयं २ अहाजायं १ किइकम्मं बारसावयं १२ । चउसिरं ४ तिगुत्तं ३ दुपवेसं २ एगनिक्खमणं १॥ [१६४] 30 1 35) बि अवनाम जिणि हुयइं सु 'दोणयं' कहियइ । तथा हि-'इच्छामि खमासमणो वंदिउं जावणिज्जाए निसीहियाए' इसउं भणी गुरुच्छंद अणुजाणाविवा कारणि एकु अवनामु, एवं बीजी वार बीजउ अवनामु २। यथाजातु जिम जातु जन्म हुयइ तिम थिकां वांदणउं दीजइ तिणि करणि यथाजातु $132) 1 Bh. महावीरि-1 $134 ) 1 Bh. लेहि। 2 Bh. तिगुत्तिं । Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 काहयइ $136). १६५-१६८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत कहियइ, बिहुं जन्म नी अपेक्षा करी यथाजातु हाथे जोडिए जामइ इणि कारणि हाथे जोडिए वांदणउं दीजइ, तथा ओघइ मुहुंती लीधी यति हुयइ इणि कारणि ओघइ मुटुती लीधी वांदणउं दियइ, इसउ 'जहाजायं' एह नउ अथु । 'किइकम्म' कृतिकर्म इसउं वांदणा रहई नामु 'बारसावयं' बारह आवर्त्त करोल्लासरूप हुयई इणि वांदणइ इणि कारणि 'बारसावयं' कहियइ १२ । तीह नउं स्वरूपु जेतीवार 'अहोकायं काय' इत्यादि आलाएक तणउ अh लिखीसिइ तेतीवार कहीसिइ । चत्तारि शिर जिणि हुयई सुक 'चउसिरं' कहियइ । यथा-'खामेमि खमासमणो' एह आलापक तणइ भणनसमइ एकु अवनमतउं शिष्य तणउं सिरु, बीजउं अवनमतउं गुरु नउं शिरु, एवं बीजइ बांनणइ पुणि बि शिर एवं शिर ४ । अथवा 'कायसंफासं' एह आलापक भणतां एकु अवनमतउं शिरु । 'खामेमि खमासमणो' एह आलावा भणतां बीजउं शिरु । एवं बीजइ बांनणइ पुणि बि शिर । एवं चत्तारि शिर शिष्यही जि संबंधियां हुयई ४ । 'तिगुत्तं' मनोगुप्नु वचनगुप्तु कायगुप्तु ३ । 'दुपवेसं' बि प्रवेश जिणि हुयइं सु दुपवेसु कहियइ । अवग्रह 10 माहि एकु प्रवेसु एक बानणइ, बीजउ प्रवेशु बीजइ बांनणइ २। 'एगनिक्खमणं' एकु निःक्रमु जिणि हुयह सु एगनिक्खमणु कहियइ । पहिलइ बांनणइ अवग्रह हूंतां नीसरियइ बीजइ बानणइ न नीसरियइं इणि कारणि एगनिक्खमणु कहियइ १ । एवंकारइ पंचवीस आवश्यक हुयई । छ स्थान ६, छ गुरुवचन ६, अवग्रहु एकु १ । आशातना त्रेत्रीस ए छइतालीस थानक सूत्र सरसाईं जि वखाणीसिइं । एवंकारइ एकवीस सउ थानक कहियां । $136 ) अथ शेष'थानक कहियई विणओवयारु १ माणस्स भंजणा २ पूयणा गुरुजणस्स ३ । तित्थयराण य आणा ४ सुयधम्माराहणा ५ ऽकिरिया ६ ॥ [१६५] विनउ अभ्युत्थाना-ऽऽसनदानादिकु तऊ जु उपचारु वशीकरणु विणओवयारु १ । 'माणस्स भंजणा' मानु अहंकारु तेह तणी भंजना खंडना २ । 'गुरुजणस्स पूयणा' गुरुजनु ज्ञानदानकारकु लोकु तेह तणी 20 पूयणा पूजा ३ । 'तित्थयराण य आणा' तीर्थकर तणी आज्ञा ४ । 'सुयधम्माराहणा' श्रुतधर्म तणी आराधना ५ । अकिरियाँ मोक्षु ६ । ए छ बांनणा तणा गुण । वंदनदानयोग्य पांच अधिकारिया। यथा आयरिय १ उवज्झाए २ पवत्त ३ थेरे ४ तहेव राइणिए ५ । एएसि किइकम्मं कायव्वं निजरहाए । [१६६] 25 आयरिय उवज्झाया पूर्विहिं जिम नमस्कार माहि कहिया तिम जाणिवा । प्रवर्तक तणउं स्वरूपु कहियइ तव-संजमजोएसु जो जुग्गो तत्थ तं पवत्तेइ । असहं च नियत्तेई गणतत्तिल्लो पवत्तीए । . [१६७] अथ स्थविरस्वरूपु कहियइ 30 थिरकरणा पुण थेरो पवत्तवावारिएसु अत्थेसु । जो जत्थ सीयइ जइ संतबलो तं थिरं कुणइ ॥ [१६८] $135) 1 Bh. छा (बा) नणि । 2 Bb. हुई। 3 Bh. तेत्रीस । $136) 1 B. शेख । 2 B. किरिया। ष.बा. ७ Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$137 - 138). १६९-१७४ अथ रत्नाधिकस्वरूपु कहियइ-रत्नाधिक रहइं गणावच्छेदकु इसउं बीजउं नामु उद्धावणा-पहावण-खित्तोवहिमग्गणासु अविसाई ।। सुत्तत्थ-तदुभयविऊ गणावच्छेओ एरिसो होइ ॥ [१६९] उद्धावणा उद्यतविहारु, पहावणा तीर्थोन्नतिकरणु, खित्तु क्षेत्रु वसति, उपधि साधूपकरणपरंपरा 5 तीह नी मार्गणा दोषरहितगवेषणा तींह नइ विषइ अविसाई आलस्यरहितु, एक सूत्रु धरइ अर्थं न धरई, एकु अथु धरइ सूत्रु न धरइ, जु बे धरइ सु सूत्रार्थ तदुभयविऊँ कहियइ इसउ जु हुयइ सु गीतार्थे रत्नाधिकु कहियइ । 'गणावच्छेओ एरिसो होइ' सु इसउ गणावच्छेदकु कहियइ-रत्नाधिकु कहियइ । चूर्णि माहि कहिउं यथा “अन्ने भणंति - अन्नो वि जो तहाविहो राइणिओ सो वंदियव्वो” । “राइणिओ सो जो नाण-दंसण-चरणसाहणेसु अइउज्जुओ" अतिउत्साहवंतु।। 10 $137) अथ कारण तणइ अभावि जि वांदिवा योग्य न हुयइं पांच अनधिकारिया ति कहियई पासत्थो १ ओसन्नो २ होइ कुसीलो ३ तहेव संसत्तो ४। अहच्छंदो ५ वि य एए अवंदणिजा जिणमयम्मि ।। [१७०] ज्ञानादिकहं तणइ पार्श्वि समीपि तिष्ठइ रहइ इणि कारणि पार्श्वस्थु कहियइ । सो पासत्थो दुविहो सव्वे देसे य होइ नायव्यो । सव्वम्मि नाण-दंसण-चरणाणं जो उ पासम्मि ॥ [१७१] देसम्मि य पासत्थो सिजायरऽभिहड रायपिंडं च । नीयं च अग्गपिंडं भुंजइ निकारणे चेव ॥ . [१७२] सिज्जायरु वसतिसामी' तेह तणइ घरि जु विहरइ असनादिकु सु सिज्जायरभिहडु । जु राजपिंडु 20 भोगवइ । तथा 'नीयं च नीच अच्छोपकुल रजकादिक तीहं संबंधिउं पिंडु नीचपिंडु कहियइ सु नीचपिंडु जु भोगवइ । तथा अग्रपिंडु अग्रबलि शिखाधान्यु नैवेद्यु कहियइ, जु अग्रपिंडु भोगवइ सु एवंविधु साधु देशपार्श्वस्थु कहियइ। __कुलनिस्साए विहरइ ठवणकुलाणि य अकारणे विसइ । __ संखडिपलोयणाए गच्छइ तह संथवं कुणइ ॥ [१७३] 25 ए माहरा कुल इसी परि जु कुलनिश्रा करी विहरइ, आचार्यादिकहं निमित्ति स्थापित जि छई कुल तेहे कुले कारण पाखइ जु विसई' भिक्षानिमित्ति पइसई । 'संखडिपलोयणाए' संखडि विशेषभक्त व्यापारगृहु तेह तेणी अवलोकना करी जु विहरइ तथा गृहस्थसंस्तवु जु करइ गृहस्थ सउं मैत्री जु करइ सगलू देशपार्श्वस्थु कहियइ। $138) क्रिया नइ विषइ थाकइ इति अवषन्नु' किसउ अथु ? शिथिलता करी मोक्षमार्ग 30 श्रांतु अवषन्नु । यथा ओसन्नो वि य दुविहो सव्वे देसे य तत्थ सबम्मि । उब्बद्धपीठफलगो ठवियगभोई य नायव्यो । [१७४ ] B. omits-य- $137) 1 Bh. स्वामी। 2 Bh.-भिहड। 8136)3 B. Bh. omit ए-1 4 3. एइसइ। $138) 1 Bh. अवषिन्नु । Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 $139 - 8142). १७५-१८२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत आवस्सय-सज्झाए पडिलेहण-झाण-भिक्खभत्तटे। आगमणे निग्गमणे ठाणे य निसीयणे तुयट्टे ॥ [१७५] आवस्सयाई न करे अहवा च करेइ हीणमहीयाई । गुरुवयणं च विराहइ भणिओ एसो य ओसन्नो ॥ [१७६ ] $139) कुत्सितु ज्ञानादिविराधकु शीलु स्वभावु जेह रहई हुयइ सु कुशीलु कहियइ । यथा- 5 कालविणयाइरहिओ नाणकुसीलो य ईसणे इणमो। निस्संकियाइविजुओ चरणकुसीलो इमो होइ ॥ [१७७] कोउय-भूईकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी' । कककुरुयाइलक्खण उवजीवइ विजमंताई ॥ [१७८] $140) असंविग्गसंगइतउ जु तद्भावु जाइ सु संसक्तु कहियइ । यथा पासत्थाईएसुं संविग्गेसुं च जत्थ मिलिओ उ । तहिं तारिसउ होई पियधम्मो अहव इयरो य ॥ [१७९] $141) 'गुरु-आगमनिरविक्खो' जु गुरुनिरपेक्षु' आगमनिरपेक्षु'थिकउ सर्वकार्य विषइ आपणी इच्छा तणइ अनुसारि प्रवर्तइ सु यथाच्छंदु कहियइ । यथा उस्सुत्तमणुवइ8' सच्छंदविगप्पियं अणुणवाई । परतत्तिपवत्ते तंतिणे य इणमो अहाच्छंदे ॥ पासत्थाई वंदमाणस्स नेव कित्ती न निजरा होइ । कायकिलेसं एमेव कुणइ तह कम्मबंधं च ॥ [ १८१] दृष्टांत पांच यथा दव्वे भावे वंदण १ रयहरणे २ वत्त ३ नमण ४ विणएहिं । सीयल १ खुड्डय २ कन्हे ३ सवय ४ पालय ५ उयाहरणा ॥ [१८२] $142) द्रव्यभाववंदन विषइ शीतलाचार्य दृष्टांतु । एग राय नउ पुत्रु सीतलु इसइ नामि हूंतउ । सु पुणि कामभोगहं हूंतउ' नवीनउ एक आचार्य समीपि दीक्षा प्रपन्न हूयउ । तेह नी एक बहिन अनेरइ राइ एकि परिणी । तेह ना चियारि' पुत्र हूया । तीहं आगइ तीह नी माता कथांतरालि कहइ 'तुम्हारई माउलइ दीक्षा लीधी छई' । इसी परि कहती तेह रहइ घणउ कालु गयउ । तेई अनेरइ दिवसि गुरुपादमूलि दीक्षा लेई गीतार्थ हूया । चत्तार वि बहुस्सुया जाया । आचार्य पूछी करी मातुल वांदिवा गया । एकि नगरि माउलउ सांभलिउ तिहां गया। विकालो जाउ त्ति काउं नगरबाहिरि रहिया । श्रावकु एकु नगरि जायतउ तेहे भणिउ, 'सीतलाचार्य आगइ कहेहि, तुम्हारा भाणेज तुम्ह वांदिवा आवई छई, विकाल भणी राति न आवियाई, प्रभाति आविसिइं"' । आचार्य तीहं नी आगमन वात सांभली करी हरषिया" । तींह चहूं रहइं राति समइ शुभ-31 ध्यानवसइतउ केवलज्ञानु ऊपनउं । प्रभाति आचार्य दिसावलोकनु करई। हवडाई जि मुहूर्ति एकि $139) 1 Bh.-आजीवा । $141) 1 B. drops -र। 2 B. Bh. उस्मुत्तु-13 Bh.-च्छंदो। 4 B. Bh. कीत्ती । $142) 1 Bh. हूयउ । L. हूतउ। 2 P. एकि । 3 P. omits. 4 L. च्यारि। 5 P. हुआ। 6 Bh. तम्हारइ। 7 Bh. कहिति। 8 L. हुया । P. हुआ। 9 Bh. एक। 10 L. शीतला- 11 L. आविस्य ।। 12 P. हर्षिया। 13 Bh. चिहुं। 14 Bh. L. हवडां। Bh.-ई। [ १८०] 11 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$143 - 144). १८२ आविसई," पोरिसीसूत्रि काढिइ हूंतइ आविसिई," पहरिहिं जउ न आवियाई तउ देवकुलि आचार्य आविया । ति वीतराग हूया इति आदरु आचार्य रहइं करई नहीं, आचार्य दंडकु ठवी करी" इरियावहीं" पडिक्कमिया, आलोइ हूंतइ कहई-'कहं वंदेमि ?' ते भणंति-'जहिं ते रोयइ'। तउ आयरिओ चिंतेइ, 'अहो दुट्ठसीसा एए जओ भणिया वि उजुयं न भणंति न य लजंति', तहा वि रोसवसगओ अंतरा 5जलंतो वि वंदेइ, च उसु वि वंदिएसु बहुयरं पज्जलेइ । केवली किल पुव्वपडिवत्तिं न लोवेइ, जाव न नजइ एस केवलि त्ति । तेसु पुण पुवपडिवत्ती नत्थि परुप्परं दंसणअभावइतउ । तओ भणंति, 'दव्ववंदणेणं वंदिया, इयाणिं भाववंदणेणं वंदह' । 'किसी परि तुम्हे जाणह किं अइसओ को वि अत्थि' ? ते भणंति, 'बाढं" अइसओ अत्थि' 'किं छाउमथिओ अथ केवलिओ'? ते भणति, 'केवलिओ' । $143) तओ आयरिया आणंदपूरियहियया जाया' चित्ते चितंति, 'अहो ! मंदभग्गेण मए केव10 लिणो आसाइया' इति संवेगमागओ संतो भावओ संभंतलोयणो वंदणं दाउं पउत्तो । वांदणउं देयता हूंता इसउं कांई एकु ध्यानु हूयउं जिसइ अपूर्वकरण गुणस्थान समारोहण क्रमि करी चउथा साधुवंदनकु देयता हूंता केवलज्ञानु ऊपनउं । काइया चेष्टा जिसी पूर्विहिं, पाछे तिसीय जि । परं भावविसेसउ फलविसेसो महागरूओ। 'एगस्स बंधहेतु एगस्स मुक्खहेतु'। पढमं दव्ववंदणं बीयं भाववंदणं । पढमो दिटुंतो जाओ। 158144) अह अणंतरं बीओ भन्नइ' । द्रव्यवंदनि रजोहरणादिधारणि भाववंदनि ज्ञानादिधारणरूपि क्षुल्लकाचार्यकथा । तथा हि एकु क्षुल्लकु लक्षणजुक्तु जाणी करी आचार्यि एकि अंतसमइ आपणइ पाटि' बइसालिउ । सव्वे साहुणो तस्स क्षुल्लगायरियस्स आणानिद्देसपरा जाया, तेसिं गीयत्थाणं थेराणं' पायमूले पढइ । अन्नया मोहणिजेणं बाहिजमाणो भिक्खागएसु साहूसु अप्पबीओ सन्नामिसेणं विगयचरणपरिणामो बाहिं 20 नीहरिओ। एगदिसाए गच्छइ परिसंतो संतो वणसंडे कम्हिं परिवसइ । तस्स पुफियफलियस्स वणसंडस्स मज्झे एगस्स समीरुक्खस्स पीढं बद्धं । लोगो तस्स पूयं पकरेइ । तिलक-बकुलाईण" न किंचि वि करेइ । तं दट्टणं सो चिंतेइ 'एयस्स पीढस्स गुणेणं एयस्स समीरुक्खस्स पूया किजइ' । ताहे सो भणइ लोगं 'एए किं न अच्चेह?' लोगेणं भणियं 'पुव्वेहिं एयस्स चेव पूयणं कयं तेणं एयस्स चेव जणो पूयं करेइ' । तस्स वि खुड्डगायरियस्स" चिंता जाया 'जारिसो समीरुक्खो तारिसो अहं, अन्ने 25 वि तत्थ रायपुत्ता इब्भपुत्ता बहुस्सुया आसि । ते न आयरिएहिं नियए पए ठविया अहं ठविओ, ममं पूयंति। कत्तो मम समणत्तं ? रयहरणगुणेण वंदंति' पडिनियत्तो । साहुणो भिक्खायरियाओ आगया । आयरियं न लहंति, सुई वा पवत्ति वा न लहंति ताव आयरिओ आगओ। आलोएइ, 'जहा अहं सन्नाभूमि गओ, तत्थ सूलवेगेणं पडिओ रहिओ, इयाणि उवसंते सूले" आगओ' । सव्वे साहुणो हरिसिया जाया । तओ पाछइ आपणउं अभिप्राउ, गीयत्थाणं आलोइत्ता पायच्छित्तं पडिव जित्ता सुद्धो 8142) 15 L. आविस्यई। 16 L. पोरसी-1 17 L. आविसई। 18 Bh. L. P. आचार्यहं । B. had-हं but it is erased. 19 Bh. L. ठवीउ | 20 Bh. L. omit. 21 Bh. L. इरियावहीया । 22 P. वाढउ । $143) 1 P. drops words between आय......हियया । haplography. 2 L. drops-न-1 8144) 1 P. भण्णइ । 2 L.-धारणि । 3 P. अंति। 4 Bh. has added अंत समइ in the margin after पाटि, thus chanjing the word-order. L. follows Bh. 5P. खुल्लगा-16 L. आण-17 L. थिराणं। 8 P. omits. 9 L. कन्हि । 10 L. P. omit -प। 11. P. drops -क-। 12. P. एयरुक्खस्स ।13 P. , खुल्लगा। 14 L. आयरियएहिं । 15 Bh. ममं । 16 P. सरणत्तं । 17 P. सुयं । 18 Bh. L. P. पउत्तिं । 19 P. शूले। 20 L. अभिप्रायु । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 $145 - $146). १८३-१८५] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत जाओ। तस्स पुव्वं लोगेणं व्वओ वंदणं कयं पच्छा भावओ वंदणं कयं अथवा तस्स पुव्वं दव्वसंजमो आसि पच्छा भावसंजमो। जाओ बीजउ दृष्टांतु। $145 ) आवर्तादिकृतकर्मविषइ कृष्णु दृष्टांतु । तथा हि बारवईए नयरीए वासारत्ते सामी नेमिनाहो समोसढो । कन्हेण पुट्ठो, 'भयवं ! वासारत्ते साहू कीस न विहरंति ?' सामी भणइ', वासासु बहुजीवा पहुवी हवइ तेण न चरंति साहुणो' । तओ कन्हों। अंतेउरमज्झगओ वासारत्तं गमेई । वीरो नाम कुविंदो हरिभत्तो तत्थ वट्टइ । सो अंतेउरे पवेसं अलहंतो दारं पूइय वच्चइ हरिदसणं विणा न जिमइ । वित्त वासारत्ते रायाणो वीरओ य संपत्ता । हरिणा वीरओ पुट्ठो, 'किं वीरय! अईव दुब्बलो दीससि ?' दारवालेहिं जहावित्ते कहिए अक्खलियपवेसं वीरयं काउं सामिणो नेमिनाहस्स सपरियणो वंदणत्थं पत्तो कन्हों । वंदिऊण सामिपायमूले उवविट्ठो। जइधम्म सोऊण हरी एवं विनवेइ, 'भयवं' ! जइधम्म काउं न खमो अम्हि, तह वि जे अन्ने वयं गिन्हिस्संति 10 तेसिं अणुमोयणं करिस्सामि, दिक्खामहूसवं च करिस्सामि, नियपुत्तस्स वि पुत्तियाए वा वयगहणनिसेहणं न करिस्सामि' । इय" नियमं गहिऊण गिहे आगओ। अन्नया विवाहजुग्गाओ कनयाओ पायवडियाओ एवं भणइ, 'वच्छा" ! सामिणीओ अहवा दासीओ हविस्सह ?' ताओ भणति 'अम्हे सामिणीओ भविस्सामो' । कन्हो भणइ, 'तो नेमिपासे दिक्खं गिन्हह । आमं ति ताहिं भणिए निक्खमणमहामहिमं काउं पव्वावेइ। 8146) एगाए देवीए हरिपासे पेसिया निया कन्ना सिक्खविऊण, तओ सा कहइ, 'अहं दासी भविस्सामि' । इमं सोऊण कन्हो चितेइ, 'अन्ना' वि मा कुणउ एवं, ता तेणं सन्निओ वीरओ नियं चरियं कहेइ कन्हस्स अग्गे । तकहियं सोऊण बीयदिणे हरी अत्थाणगओ कहइ 'भो भो सव्वे सामंता! वीरयचरियं कुलं च निसामेह । जेण रत्तप्फणो नागो वसंतो बदरीवणे । आहओ पुहविसत्थेण वेमई नाम खत्तिओं ॥ [१८३] जेण चक्खुग्गमा गंगा वहंती कलुसोदगं। धारिया वामपाएण वेमई नाम खत्तिओं ॥ [१८४] जेण घोसवई सेणा वसंती कलसीपुरे । निरुद्धा वामहत्थेण वेमई नाम खत्तिओं ॥ ता केउमंजरीए इमाए धूयाए एस उचिओं वरु त्ति ।' इसउं भणी करी अणिच्छमाणस्स वि वीरयस्स दिन्ना हरिणा सा कन्ना। वीरो वि कन्हभीओ तं कन्नं परिणीय नियगिह गओ। नेऊण तीए" देवय व्व सपरियणो वीरो सुस्सूसं कुणइ पइदिवसं । अन्नदिणे हरिणा वीरओ पुट्ठो 'किं तुह आणं करेइ महु धूया !' वीरओ भणइ, 'अहं तुह धूयाए आणं करेमि' । तओ रुट्ठो हरी तं भणइ, 'जइ सकम्माई न करावेसि" ता तुह नत्थि ठाणं'। वीरो हरिसियचित्तो गिहं पत्तो तं भणइ, 'लहुं पज्जलियं कुणतुं । सा 30 $145) 1 Bh. L. P. पभणइ । 2 P. कण्हो। 3 P. गामेइ। 4 L. दीसई। 5 P. कण्हो। 6 L. सोऊ । 7 L. भइवं । 8 P. गिण्डि-। 9 L. अणुमोयाणं। 10 P. omits. 11 P. ईय 112 P. बच्छ । 13 L. दिक्ख गिण्ह । P. गिव्हं । 8146) 1 P. अन्नो। 2 Bh. P. तो। 3 B. सामंत तो। 4 Bh. वीरयस्स। L. वीरियस्स। 5 L.बदिरी। 6 L. खित्तओ। 7 L. Sandhi: एसुचिओ। P. धूयाए स ओचिओ। 8. Bh. P. वरीयस्स । 9. P.स । 10. P. कण्हं। 11. L. तए 12. Bh. omits स। P. सकम्मा। 13. Bh. कारवेसि । P. had the same, but it is corrected later, 14 Bh. L. पजणियं। P. पजन्नियं । [१८५] १ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$147 - 149). १८५ पडिभणइ, 'कोलिया ! अप्पं न मुणसि'' वीरएणं रज्जुएणं बाढं ताडिया। तओ सा रुयमाणी गिहे गंतुं कन्हस्स सव्वं साहइ । कन्हो भणइ, 'तए सामित्तं मुत्तुं दासत्तं मग्गियं'। सा भणइ, 'ताय"! इन्हि पि मज्झ सामित्तं कुणसु' । हरी भणइ, 'जइ वीरओ मन्निस्सइ एवं' । तओ तीए बाढं अब्भत्थिओ कन्हो वीराओ मोइऊण तं पव्वावेउं पहुणा, निक्खमणमहूसवं बंछइ ।। 5 147 ) अन्नया सामी समोसरिओ । राया निग्गओ। अट्ठारस वि समणसाहस्सीओ वासुदेवो वंदिउकामो भट्टारयं पुच्छइ, 'अहं साहू कयरेणं वंदणेणं वंदामि' ? 'केण पुच्छसि' ? 'दव्ववंदणेणं भाववंदणेणं वा ? जेणं तुब्भे वंदिया होह' तेणं वंदणेणं वंदिउं बंछामि' । सामी पभणइ, 'भाववंदणेणं' । ताहे सव्वे साहुणो बारसावत्तवंदणेणं वंदइ । कन्हो बद्धसेओ जाओ । अन्नरायाणो जहा जहा परिस्संता तहा तहा अंतराले चेव ठिया। वीरओ वासुदेवाणुवित्तीए सव्वे वंदेइ । भट्टारयं पुच्छइ कन्हो, 'भयवं! मए 10 त्रिन्हि सई साठ संग्राम कीधा, पुणि इंसउ थाकउ नहीं जिसउ हवडा वांदणउं देयतउ थाकउ' । सामी पभगइ, 'तुमए खाइयं सम्मत्तं अज्जियं, एयाए सद्धाए तित्थयरनामकम्मं निव्वत्तियं, सत्तमीए पुढवीए बद्धं आउकम्म' निंदण-गरिहणाए उव्वेढंतेण तइयपुढवीए' पाउग्गं कयं' । तओ भणइ, 'बीयवारमवि वंदामि जेणं तइयनरयाओ छुट्टामि' । सामी भणइ, 'अओ परं दव्ववंदणं भवई'। भाववंदणे कन्हो दिटुंतो। दव्ववंदणे वीरओ दिटुंतो। 15 $148 ) शिरोवनामपूजायां सेवओ दिलुतो । यथा एगस्स' रन्नों दो सेवगा । तेसिं आसन्ना गामा । सीमानिमित्तं संगामो जाओ। ताहे रायसमीवं नगरे गया । गच्छंतेहिं तेहिं मग्गे साहू समागच्छंतो दिट्ठो । तत्थेगो भणइ, 'साधुदर्शने ध्रुवा सिद्धिः' । तिपयाहिगं काऊण वंदित्ता गओ । बीओ साहू उग्घट्टयं करेइ, सो वि उवहासेणं बंदइ। गया रायसमीवे । ववहारो जाओ । पढमेणं जियं, बीएणं पराजियं । पढमसेवगस्स भाववंदणं । बीयसेवगस्स दव्ववंदणं । 20 सेवककथा । $149) विनयकर्मविषइ शाब-पालक कथा । यथा भयवं नेमिनाहो बारवईए' पुणो समोसढो। कन्हस्स पाहुडे वरतुरंगमो आगओ। तया हरिणा नियपुत्ता शब-पालगा भणिया, 'जो पढमं सामि पणमिस्सइ तस्स इमं तुरंगमं दाहामि' । तओ संबो पभायसमए सिज्जाओ उहिउँ गिहे संठिओ चेव थुइ-थुत्त-मंगलाईहिं भावओ सामि पणमेइ । लोभाभिभूयचित्तो पालओ राईए चउत्थपहरे उट्ठऊण 25 अभवसिद्धीओ समवसरणे गंतुं मणेणं उक्कोसेइ, बाहिरवित्तीए सामि वंदइ, जंपइ, 'हरिस्स पुच्छंतयस्स पहु सक्खिओ' हुजा' इय भणिऊण नियत्तो, मिलिओ मग्गंमि केसवस्स, तओ भणइ, 'महु देसु आसं सामी मए वंदिओ पुव्वं'।राया जंपइ, 'को इत्थ सक्खिओ ?' सो भणइ, 'नेमिजिणो सक्खिओ'। ता पत्ता ओसरणे, पहुं' वंदिऊण उवविट्ठा। हरिणा पुट्ठो सामी, 'तुम्हे पढमं केण वंदिया ?' सामी भणइ, 'दव्वेणं पालएण वंदिया, भावेणं पुण संबेण वंदिया अम्हे ।' तओ तुडेणं" हरिणा संबस्स दिन्नो 30 वरतुरंगमो, अन्नमवि मणवंछियं दत्तं तस्स सव्वं । 'भावविहीणु' त्ति काउं पालओ निक्कासिओ । $146) 15 L. मुणेसि। 16 B. तउं। L. तउ। 17 L. ता। 18 P. adds काउं । $147) 1 P. होहे । 2 L. omits. 3 P. त्रिन्निसइ। 4 B. omits. 5 P. हवडां। 6 L. सत्तमाए। 7 P. काउकम्म। 8P. उव्वेनंतेण। 9 Bh. तईया-1 10 P. has पाउग्गयं। 8148) 1 L. एग। 2 P. रणो। 3 L. बीजओ। 8149) 1 P. बारवई। 2 L. पाहटे। 3 Bh. L. तइया। 4 B. हिंतो। 5 L. चुत्थ। 6 L.-वत्तिए। 7 Bh. सिक्खिओ। 8 Bh. मुह। P.मह। 9 P. पहु। 10 Bh. दव्वेण। 11 L. लुद्धेणं । 12P. has काओ पाल। 13 P.निष्कासिओ। | Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 15 [150 - $152). १८६-१९१] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत भाव-दव्ववंदणदिटुंता सव्वे संपुन्ना ।। वंदनकनामानि पंच । यथा वंदण १ चिइ-२किइकम्मं ३ पूयाकम्मं ४ च विणयकम्मं च ५। वंदणगस्स य एए नामाई हवंति पंचेव ॥ [१८६] 5150 ) वंदनकस्य पंच निषेधा यथा वक्खित्त १ पराउत्ते २ पमत्ते ३ मा कयाइ वंदिजा। आहारं च करंतो' ४ नीहारं वा जइ करेइ ।। ५ व्याक्षिप्त व्याख्यान-प्रतिलेखनादिकह करी । 'पराउत्ते' पराङ्मुखु । प्रमत्तु निद्रा-शिष्यशिक्षादानकोपवत्ता करी । शेषं स्पष्टम् ।। $ 151 ) दोष बत्रीस यथा - 10 अणाढियं १ च थर्बु २ च पविद्धं ३ परिपिंडियं । टोलगइ ५ अंकुसं ६ चेव तहा कच्छवारगियं ७ ॥ [१८७] मच्छुव्वत्तं ८ मणसा पउढे ९ तह य वेइयाबद्धं १० । भयसा चेव ११ भजंतं१२ मित्ती १३ गारव १४ कारणा १५॥ [१८८] तेणियं १६ पडिणियं १७ चेव रुढू १८ तज्जियं १९ एव य। सढं २० च हीलियं २१ चेव तहा विप्पलिउंचियं २२ ॥ [१८९] दिट्ठमदिढे २३ च तहा सिंगं २४ च कर २५ मोयणं २६ । आलिद्धमणालिद्धं २७ ऊणं२८ उत्तरचूलियं २९ ॥ [१९०] मयं ३० च ढड्डरं ३१ चेव चुडलियं ३२ च अपच्छिमं । बत्तीसदोसपरिसुद्धं किइकम्मं पउंजए ॥ [१९१] 20 अणाढियमिति । जु आदर पाखइ वांदणउं सु अनादृतु 'अणाढियं' कहियइ १ । 'थद्धं' देहि मनि विनयरहिति जु वांदणउं सु स्तब्धु २ । पविद्धमिति । ओरहां परहां जायतां हूंतां जु वांनणउं सु पविद्ध ३ । परिपिडियमिति । घणा जि हुयई वंदनीय तीहं सवहीं रहइं समकालु जु वांदणउं सु परिपिंडितु अथवा संपिंडित कर चरण हूंतउ वांदइ अथवा अव्यक्त वर्णसमुच्चारणु करतउ जु वांदइ सु 'परिपिंडिय' कहियइ ४ । 'टोलगइ' इति । टोलु तीडु तेह जिम ऊछली ऊछली जु वांदइ सु 'टोलगई' ५१० हाथि साही गुरु बइसाली बांदता हूंतां अंकुसु ६ । साधु नी अपेक्षा रजोहरणु अंकुस जिम आगइ करी बांदता अंकुसु ६। काछवा जिम आगइ पाछइ चालतां वांदतां 'कच्छवारैगिय' कहियइ ७ । मत्स्य जिम उद्वेल्लनु करतां वांदतां हूंतां परावर्तनु करी अथवा अनेरउ वांदतां मत्स्योद्वृत्तु ८। $152 ) मनसा प्रद्विष्टं जु गुरु ऊपरि द्वेषु वहतां मन माहि वांदणउं दीजइ सु मनसा . पउछु कहियइ ९ । वेदिकाबद्ध पांच भेदे यथा-गोडा ऊपरि बाहु निवेसी करी वांदतां १, अधोनि-30 वेसी २, उत्संगि कुहणी निवेसी ३, एकु जानु बिहुं बाहु माहि करी वांदतां ४, बि जानु बाहु माहि करी वांदतां ५ वेदिकाबद्ध १० । भयसा चेव संघ-कुल-गच्छबहिर्निष्कासनभय करी वांदतां भयवंदनु ११ । $150) 1 Bh. करेंतो। $151) 1 Bh. काछबा। Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ षडावश्यक बाला वबोधवृत्ति [ $153 - 155 ) १९२-१९४ भजंतं भजमानं 'मू रहई भजइ सेवइ इउ' इति वदइ सु भजंतु १२ । 'मित्रु मू रहई आचार्यु' इणि कारण वांद अथवा 'मू रहई एह सरसी मैत्री हुयडे' इसी बुद्धि करी वांदतां मैत्रीदोषु १३ । 'मू रहई समाचारीचतु जाणउं" इसी परि गर्वपूर्वकु जु वांदणउं सु गौरवदोषि दुष्ठु गौरवु १४ । कारणु वस्त्रपात्रलाभादिकु तेह निमित्तु वदतां कारणदोषु १५ । लाघवभय वसइतर प्रच्छन्न होई वांदतां तैनिक १६ । $ 153 ) आहारादि करंतां गुरु वांदतां प्रत्यनीकु १७ । क्रुद्ध गुरु वांदतां रुष्ठु अथवा कोपि मनि वांदतां रुष्ठु १८ | 'न कोपु करिसि न पसाउ करिसि तई बांदिइ किसउ छइ' इसउं कहतां वदतां तर्जितु १९ । शठं विश्वासकारण मायापूर्वकु वदतां शत्रु २० अथवा ग्लानता मिसि करी असम्यग् Maitri २० | 'हीलयं' इति । आचार्य प्रवर्तक रत्नाधिक इत्यादि उपहासवचनपूर्वकु वांदतां हीलितु २१ । विपरिकुंचितु देशादिकथा करतां वदतां विपरिकुंचित २२ । दृष्टादृष्टु अंधकार आवर्त्तादि जिणि वांदणइ 10न करई प्रकाशिकरइ सु दृष्टादृष्टु कहियइ २३ । आवर्त्त समइ वामदक्षिण शिरःशृंग फरसतां हूंतां शृंगु २४ । 1 5 S 154) करु राजग्राछु भागु तेह दीधा पाखइ छूटियइ नहीं, वांदण पुणि करबुद्धि करी देयतां हूंतां करु २५ । मोचनु 'वांदणा दीघा पाखइ हउं मेल्हिउं नहीं' इति मोचन निमित्तु वदतां मोचनु २६ । आश्लिष्टनालिष्टु चउं प्रकारहं हुयइ - केती हीं वार गुरुपादहं अथवा मुहुंती हाथ 15 लगाडइ ललाटि न लगाडई ? ललाटि लगाडइ गुरुचरणहं न लगाई २, केती हीं वार बिहुं न लगाई ३ बिहुं लगाई ४ बि भांगा आश्रिष्टनालिष्ट त्रीज अनालिष्टु चउथउ रूडउ २७ | व्यंजन अक्षर आवश्यक पूर्विहिं भणियां तींहं करी परिपूर्णु जु न हुयइ सु न्यूनु २८ । द्वादशावर्त्तु वांदणउं दे करी अनइ वली खमासमणु दे करी जउ वांदइ तउ उत्तरचूलियं कहियइ २९ । मूयं चेति । मूक जिम अव्यक्त वर्ण ऊचरतां जु वांदणउं दीजइ सु मूकु ३० । मोटइ कठोरखरि जु वांदणउं दीजइ सु ढड्डूरु 20 ३१ । चुडलियं चेति । चुडुली ऊंचाडु तेह जिम रजोहरण धरतां वदतां चुडुलिडे अथवा हाथ ऊंबाड जिम भमाडी सवइ वांदउं इसउं भणतां चुडुलिउ अपच्छिमं-बत्रीसमउ दोषु कहिया ३२ । इति बत्रीस कृतिकर्म्मदोषरहितु कृतिकम्मु वांदणडं 'पउंजए' किसउ अर्थु ? प्रयुङ्क्ते दियइ इसउ अर्थ | [ १९२ ] [ १९३ ] 25 30 कियकम्मं पि कुणतो न होइ किइकम्मनिजराभागी । बत्ती सामन्नरं साहू ठाणं विराहिंतो || बत्तीसदोसरहियं किइकम्मं जो पउंजइ गुरूणं । सो पावर निव्वाणं अचिरेण विमाणवासं वा ॥ $ 155 ) कारण आठ, यथा पडिकमणे १ सज्झाए २ काउस्सग्गा ३ वराह ४ पाहुणए ५ । आलोयण ६ संवरणे ७ उत्तमट्ठे य वंदणयं ॥ [ १९४ ] सगलूंं अनुष्ठानु प्राइहिं साधु उद्दिसी कहिउं, श्रावक रहई पुणि जु योग्यु हुयइ सु जाणिवरं । तथाहि पडिकमणइ श्रावकिहिं' वांदणंड देवरं । "चत्तारि पडिक्कमणे किइकम्माई” इसा आगमवचनइतउ । ' 'सज्झाओ' सिद्धांत वाचना अथवा साधु साध्वी योग वहतां सज्झाउ अनुष्ठानविशेषु करइ तिहां वांदणउं साधु (152) 1 Bh. हुउ । 2 Bh. चतुरता । 3 जाणउ । (154) 1 Bh. drops till next चुडुलिउ । 2 Bh. च । §155) 1. Bh. श्रावकहिं । Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७ 8156 - 159 ). १९५-१९७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत साध्वी रहइं संभवइ, श्रावक श्राविका रहई न संभवई । 'काउसग्ग' इति । विगइनियमग्रहणादिनिमित्त छ। काउसग्गु तेह कारणि वांदणउं साधु रहइं संभवइ, श्रावक रहइं पुणि यथासंभवु जाणिवउं । अपराधक्षामणा श्रावकही रहइं संभवइ इति तिहां वांदण श्रावकहीं रहई संभवइ । प्राघूर्गकवंदनु आलोचना वंदनु श्रावकही रहइं घटइ । भक्तार्थी हूंतउ किणिहिं कारणि अभक्ताथु प्रत्याख्यानु करइ सु संवरणु अथवा दिवसचरमु संवरणु तेह निमितु वांदणउं श्रावकहीं रहई संभवइ । उत्तमाथु अंतसंलेखना भवस्स चरमरूप । तेह निमित्तु वांदणउं श्रावकहीं रहइं घटइ। 8156) दोष छ यथा माणो १ अविणय २ खिंसा ३ नीयागोयं ४ अबोही ५ भववुड्डी। अनमंतस्स छ दोसा एवं अडनउयसयमहियं ॥ [१९५] $157 ) विनयादिक छ गुण वांदणा तणा पूर्विहिं भणिया। अनेरउं पुणि वांदणा नउं फलु 10 उत्तराध्ययनसिद्धांत माहि सांभलियइ । तथा हि (प्र-) वंदणएणं भंते ! किं जणइ ? । (उ - ) गोयमा ! वंदगएणं नीयागोयं कम्मं खवेइ । उच्चागोयं कम्मं बंधइ । सोहग्गं च णं अप्पडिहयं आणाफलं निव्वत्तेइ । दाहिणभावं जणइ । $158) अथ अनंतरु वंदनकसूत्रु वखाणियइ । 15 आयप्पमाणमित्तो चउदिसि होइ उग्गहो गुरुणो । अणणुनायस्स सया न कप्पए तत्थ पवेसिउं ।। [१९६] इसा वचनइतउ आत्मप्रमाणभूमि माहि गुरु तणी आज्ञा पाखइ पइसिवा कल्पइ नहीं, तिणि कारणि गुरु हूंतउ अहूठे हाथे वेगलउ आगइ ऊभउ होई 'इच्छामि खमासमणो ! वंदिउं जावणिज्जाए निस्सीहियाए मत्थएण वंदामि' इसउं भणी 'भगवन् । मुहपत्तियं पडिलेहेमि' इसउं कही पुनरपि 20 खमासमणु दे करी विधिवत् मुहंती पडिलेहइ । तउ पाछइ ऊभउ अवनतोर्द्धगात्रु होई करी हाथि ओघउ मुहुंती मुह आगइ धरी करी भणइ 'इच्छामि' इत्यादि । 'इच्छामि' ईछउं-अभिलखउं-बांछउं । 'खमासमण' क्षमाश्रमण-क्षमाप्रधान श्रमण दशविध श्रमणधर्मसहित ! इस वंदनीक गुरु तणउं संबोधनु, हे क्षमाश्रमणसद्गुरो!। 'वंदिउं' वांदिवा । किसइ करी ? 'जावणिज्जाए' जपियइ कालु खपियइ इणि करी इति जापनीया उत्थान । उपवेसनकरणसमर्था । स कउण ? 'निस्सीहियाए' निषेधु पापव्यापारपरिहारू प्रयोजन 25 जेह रहइं स नैषधकी तनु तिणि करी । एतलइ 'इच्छ' इसउं प्रथम स्थानु । यथा इच्छा य १ अणुन्नवणा २ अव्वाबाहं ३ च जत्त ४ जवणा य । अवराहखामणा ६ वि य छ हाणा हुंति वंदणए । [१९७] शिष्यि एतलइ भणिइ हूंतइ जइ गुरु व्याक्षिप्तु हुयइ तउ भणइ संक्षेपिहिं वांदि । आवश्यकचूर्णि अनइ वृत्ति माहि पुणि 'त्रिविधेन मनवचनकायहं करी संक्षेपिहिं वांदि' इसउं भणिउं । तउ शिष्यु 30 संक्षेपिहिं वांदद। $159 ) अव्याक्षिप्तु पुणि 'छंदेण' इसउं भणइ इति पहिलउं गुरुवचनु । यथा8155) 2 Bh. drops ग्रहण । प. बा०८ Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ घडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$160 - 163). १९८ छंदेण १ अणुजाणामि २ तहत्ति ३ तुम्भं पि वट्टए ४ एवं ५। अहमवि खामेमि तुम्हे ६ वयणाई वंदणरिहस्स ॥ [१९८] 'छंदेण' नउ अथु मूं रहइं निराबाधु एउ अथु । $160 ) तउ शिष्यु बोलइ 'अणुजाणह' 'मे' 'मिउग्गहं” इति बीजउं थानु । मूं रहइं अवग्रह नी 5 अनुज्ञा दियउ । अवग्रह तणउ अथु पूर्विहिं भणिउ छइ । ईहां गुरुवचनु । 'अणुजाणामि' इति गुरु भणइ। अवग्रह तणी अनुज्ञा हउं दिउं छउं । तउ पाछइ शिष्यु अवग्रह माहि पइसी विधिवत् भूमि संडासा पडिलेही करी बइसी करी गुरुपाद आपणउं ललाटु करहं करी फरसतउ हूंतउ 'अहो कार्य काय-' इसउं पढइ । अवश्य जाणिवा आवर्त्त इति आवतविधि कहियइ । मंदस्वरि 'अ' उच्चारणु करतां गुरुचरण करहं करी फरिसवा कर आवर्तावी गुरुस्वरि 'हो' उच्चारण करतां ललाटु फरसिवउं । इसी 10 परि 'कायं काय' ए पुणि बि बि आखर उचरेवा आवर्त करिवा। एवं आवर्त त्रिन्हि । तथा 'ज' मंदस्वरि 'त्ता' मध्यस्वरि ऊचरतां कर आवत्तीवी 'भे' उच्चैःस्वरि ऊचरतां ललाटु फरसिवउं । एवं 'जवणिजं च भे' ए पुणि त्रिन्हि त्रिन्हि अक्षर ऊचरतां आवर्त करिवा, एवं आवर्त छ बीजइ बानणइ। पुणि इसी परि आवर्त छ । एवं आवर्त बारह । $161) अधःकायु गुरुचरण तेह प्रति कायसंफासु माहरउ कायु हस्त ललाट लक्षणु तिणि करी 15 संस्पशु तेह नी पुणि अनुज्ञा दियउ । इसी परि 'अणुजाणह' पद नी योजना ईहां पुणि करेवी । तर मस्तकि अंजलि करी गुरुमुखि दत्तदृष्टि हूंतउ भणइ 'खमणिज्जो भे कलामो अपकलंताण बहु सुभेण भे दिवसो वइकंतो' । 'खमणिज्जो' खमेवउ-सहेवउ । 'भे' तुम्हे । क्लमु माहरां हाथ ललाट लागतां हूंतां जु तुम्ह रहई कष्टु हुयइ सु सहिवउ । तथा अपल्लांतहं निराबाधहं 'बहु सुभेण' घणइ शुभि करी 'भे' तुम्ह रहइं दिवसु व्यतिक्रमिउ-गयउ । दिनग्रहणु राज्यादिकालोपलक्षणु इति त्रीजउं स्थानु । अत्र 20 गुरुवचनु 'तहत्ति,-'जिम तउं पूछइ तिम छई' इसउ 'तहत्ति' नऊ अर्थे । 8162) त्रीजउं गुरुवचनु शिष्यु देहवार्ता पूछी करी संजमवार्ता पूछइ । 'जत्ता भे' यात्रा संयम सज्झायरूप 'भे' तुम्ह रहइं समुत्सर्पइ-हुयइ इति चउथउं स्थानु । अत्र गुरुवचनु 'तुब्भं पि वट्ट' इति । मू रहइं तां संयमयात्रा वर्तइ-हुयइ-छइ तुम्ह रहइं पुणि वर्तइ इसउ अथु 'तुम्भं पि वट्टए' एह तणउ । पुनरपि शिष्यु भणइ 'जवणिजं च भे' जापनीउ भणियइ शरीरु सु पुणि 'भे' तुम्ह तणउं इंद्रिय 25 स्पर्शनेंद्रियादिक नोइंद्रिउ मनु तीहं करी निराबाधु वर्त्तइ इति पांचमउं थानु । अत्र गुरुवचनु 'एवं' जिम तउं पूछइ तिम इसउ अथु 'एवं' एह नउ। पुनरपि शिष्यु बोलइ-'खामेमि खमासमणो देवसियं वइक्कम' हे क्षमाश्रमण गुरो ! दैवसिकु दिवस संजातु व्यतिक्रमु-अपराधु खमावउं इति छट्ठउं स्थानु । अत्र गुरुवचनु 'अहं अवि खामेमि तुम्हे' हउं पुणि अविधि शिक्षाप्रदानादि दैवसिकु व्यतिक्रमु अपराधु खमावउं । अत्र गुरु आपणपा आगइ एकवचनु शिष्य आगइ बहुवचनु भणतउ हूंतउ गर्नु परिहरइ। 308163) तउ विनेउ ऊठी करी 'आवस्सियाए' इत्यादिकि आलोयणायोग्यि 'तरस खमासमणो पडिकमामि' इत्यादिकि प्रतिक्रमणयोग्यि पायच्छित्ति करी आपणपउं सोधणहारु हूंतउ अवग्रहइतउ नीसरी करी इसउं पढइ 'आवस्सियाए' इत्यादि अवश्य कार्य चरणकरणसत्तरीरूप तिहां ज हुयइं स आवश्यकी क्रिया तिणि करी आसेवनाद्वारि जु असाधु कीधउं तेह हूंतउ पडिक्कमउं निवर्तउं इसी परि सामान्यही भणी $160) 1 Bh. मवग्गहं । 2 Bh. omits | $162) 1 Bh वटइ। 2 Bh. अवधि । Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९ $164 - $165). १९९-२०२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत करी विशेषि करी भणइ, 'खमासमणाणं' क्षमाश्रमण महामुनि भणियई, तीहं संबंधिनी ज दैवसिकी आशातना तिणि करी । स पुणि किसी ? इत्याह 'तित्तीसन्नयराए' त्रेत्रीस आशातना माहइतउ अन्यतर एक अनामनिर्दिष्ट तिणि करी। $164) ति पुणि नेत्रीस आशातना ए कहियइंपुरओ पक्खासन्ने गंता ३ चिट्ठण ३ निसीयणा ३ ऽऽयमणे १०। आलोयणऽ ११ पडिसुणणे १२ पुव्वालवणे १३ य आलोए १४ ॥ [१९९] तह उवदंस १५ निमंतण १६ खद्धा १७ ययणे १८ तहा अपडिसुणणे १९ । खद्ध २० त्ति य तत्थगए २१ किं २२ तुम २३ तजाय २४ नो सुमणे २५ ॥ [२००] नो सरसि २६ कहं छित्ता २७ परिसं भित्ता २८ अणुट्टियाइ कहे २९।। संथारपायघट्टण ३० विट्ठ ३१ च ३२ समासणे ३३ आवि ॥ [२०१] 10 गुरु आगइ बिहुं पार्श्वहं पूठि आसन्नगमनि' त्रिन्हि आशातना ३, स्थानि ६, निषीदनि बइसिवइ ९, बाहिरि गया गुरुतउ पहिलउं आचमनि १०, पहिलउं गमनागमनालोचनि ११, राति समइ कउणु सूयइ जागइ वा इसइ गुरि पूछिइ हूंतइ जागताई शिष्य रहइं गुरुवचन तणइ अपडिसुणणि १२, साधु श्रावकादि समागमनि गुरुतउ पहिलउं आलपनि-आभाषणि १३, अनेरा आगइ पहिलउं भिक्षा आलोई पाछइ गुरु आगइ भिक्षा आलोचनि १४, इसी परि उपदर्शनि १५, निमंत्रणि १६, गुरु 15 अणपूछी आपणी रुचि साहु रहइं 'खद्धु त्ति' प्रचुरु देयतां १७, गुरु रहइं अरसविरसु दे करी आपणपई स्निग्धमधुरादिभोगइतउ अदनु १८, राति जिम बीजे ई कालि अप्रतिश्रवणि-गुरुवचन तणइ अप्रतिश्रवणि १९, 'खद्ध' त्ति गुरु प्रति निष्ठुर भणनि २०, जिहां हुइ तिहां ई जि थिक उ गुरु रहई प्रतिवचनु देयतां 'तत्थगए' २१, गुरु प्रति 'किं' इति वचनि भगिवउं 'मत्थएण वंदे' २२, गुरु आगइ 'तउं' कथनि 'तुम्हे' इसउं कहिवउं २३, 'अमुक ग्लान तणउं वैयावृत्त्यादि कार्यु करि' इसइ कथनि गुरि कहिइ 20 हूंतइ 'तुम्हे काइं न करो' इसउं भगनु तज्जायवचनु २४, गुरि तत्त्वु कहतइ हूंतइ शून्य चित्तकरणु 'नो सुमणु' तिणि करी २५, 'न सम्यक् समरइ तउं' 'एउ अथु समथु नहीं' इसा वचन तणइ भणनि २६, आपणइ कथा कथनि करी गुरुकथाच्छेदनि २७, हवडां भिक्षावेला हुई इति सभाभेदनि २८, सभा अणऊठी हूंती आपणपा रहइं वचनपाटव जाणाविवा कारणि सविशेष व्याख्यान कथनि २९, गुरुशय्यादि रहइं पादादिघट्टनि चरणादि लगाडणि ३०, 'विट्ठ' त्ति-गुरुशय्यादि उपवेशनि ३१, एवं उच्चासनि ३२, 25 समासनि ३३, ए नेत्रीस आशातना भणिता। $165) हवडाइ जि आशातना माहि काईं एक विशेषि करी भणइ 'जं किंचि मिच्छाए' कुत्सितु आलंबनु 'यत् किंचित्' कहियइ । तहाहि 'आलंबणाणि' दुहा भवंति । चडियाऽऽलंबणाणि, पडियाऽऽलंबणाणि च । जि मिथ्यात्वबहुलजीव हुयई ति पडियालंबण आश्रई। जि सम्यग्दृष्टि जीव हुयई ति चडिया-30 लंबण आश्रई । तथा च भणितं जाणिज मिच्छदिट्ठी जे पडियालंबणाणि गिन्हति । जे पुण सम्मदिहि तेसि मणो चडणपइडीए ॥ [२०२] $164) 1. Bh आसन्नि। 2 Bh. has, instead, अनंगीकरणि। 3 Bh. कहियइ। . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8166 - 168). २०२ यत् किंचित् आलंबनु आश्रई मिथ्याभावु जिणि क्रियां हुयइ स मिथ्याक्रिया-शरीरि वैयावृत्यादि क्रियाकरणसामर्थिहिं हूंतइ असमर्थतादि व्यपदेशि करी इत्यर्थः । तउ पाछइ अभ्रादित्वइतउ मिथ्या ईहां छइ इणि अर्थि 'अ' प्रत्यइ कीधइ हूंतइ 'मिच्छाए' एह नउ अर्यु 'मिथ्यायुक्तया' इसउ हुयइ। 5166) 'मगदुक्कडाए' इत्यादि । मनोदुष्कृतु द्वेषकरणादिकु' जेह माहि हुयइ स मणदुक्कडा 5 तिणि करी। असभ्यु कठिनु वचनु वाग्दुष्कृतु जेह माहि हुयइ स वाग्दुक्कडा तिणि करी । आसन्न गमन-स्थानादिकु कायदुष्कृतु जेह माहि हुयइ स कायदुक्कडा तिणि करी । क्रोधु जेह माहि हुयइ स क्रोधा तिणि करी । मानु जेह माहि हुयइ स माना तिणि करी । माया जेह क्रिया माहि हुयइ स माया तिणि करी । लोभु जेह क्रिया माहि हुयइ स लोभा क्रिया तिणि करी । 'सव्यकालियाए' अतीता-ऽनागत वर्तमान लक्षणि सर्वकालि ज कीधी आशातना स सर्वकालिकी । भविष्य कालि किसी परि आशातना 10 संभवइ ? 'आवतइ दीहि एह गुरू रहइं इसउं इसउं अनिष्टु करिसु' इति चिंताकरणइतउ भविष्यि कालि आशातना संभवइ । तिणि करी । 'सव्व मिच्छोवयाराए' सर्वइ मिथ्या उपचार विनयकरणादिक भाव जेह क्रिया माहि हुयई स सर्व मिथ्योपचारा तिणि करी । 'सव्वधम्माइक्कमणाए' स सर्व धर्म अष्ट प्रवचनमातर अथवा करणीय व्यापार तीहं नउं अतिक्रमणु लंघनु जिणि क्रियां हुयइ सर्व धर्मातिक्रमणा तिणि करी जे आशातना तिणि करी जु मई अतिचारु अपराधु कीधउ तेह अतिचार हूंतउ हे 15 क्षमाश्रमण ! ताहरी साखि पडिक्कमउं निवर्तउं अपुणकरणि करी वली नहीं करउं इसउ अथु । ईहां समाप्ति निमित्तु 'आशातना' ग्रहणु, तिणि कारणि पुनरुक्तदोषु नहीं । तथा दुष्कर्मकारकु आपणपउं निंदउं भवविरक्त चित्तभावि करी। तथा गर्हउं तुम्हारी साखि। 'अप्पाणं वोसरामि' आशातनाकारकु आपणपउं वोसिरि मेल्हउं ।। $167) बीजउँ बानणउं' इसीही जि परि दीजइ । पुणि 'आवसियाए' न कहियइं । अवग्रह 20 हूंतउं निःक्रमणु पुणि न कीजइं इसी परि वंदनकु दे करी शिष्यु कांई एकु ऊर्ध्वकाउ नमावी करी अवग्रहमध्यभागि वर्तमान हूंतउ आलोयणउं करणहार हूंतउ गुरु प्रति इसउं कहइ, 'इच्छाकारेण संदिसह इत्यादि । इच्छाकारि आपणी वासना करी न पुणि बलात्कारि । 'संदिसह' आदेसु दियउ । 'देवसियं' दिवसकृतु अतिचारु । इसउं आपहे गमियइ रात्रिकृतु पुणि जाणिवउ । 'आलोचयामि' 'आ' मर्यादा करी अथवा सामस्यभावि करी लोच उं-प्रकटु करउं । अत्रांतरे 'आलोचय' इसउं गुरुवचनु 25 सांभली करी शिष्यु कहइ, 'इच्छामि' तुम्हारलं वचनु अंगीकरउं । 'आलोचयामि' इणि करी अंगीकृतु अथु क्रिया करी दिखालउँ । 8168) आलोयणा ई जि साक्षात्कारि भणइ । 'जो मे देवसिओ' जु मइं दैवसिकु दिवस माहि अतिचारु कीधउ सु पुणि अनेकप्रकारु हुयइ इत्याह 'काइओ' काय करी कीधउ । 'वाइओ' वचनि करी कीधउ । 'माणसिओ' मनि करी कीधउ । काइकु अनइ वाइकु दिखालइ-'उस्सुत्तो' 'उम्मग्गो' । 39 उत्सूत्रु-सिद्धांतविरुद्ध अकालक्रियाकरणादिकु । उन्माणु-क्षयोपशमिकभावरूपु मार्गी लांघी करी चारित्रावारक कर्मोदय भावि करी कीधउ उन्माणु। 'अकप्पो'-अकल्पनीउ । 'अकरणिज्जो'-करिवा उचितु नहीं । जिणिहिं जि कारणि उत्सूत्रु तिणिहिं जि कारणि उन्माणु, जिणिहिं जि कारणि उन्माणु, तिणिहिं जि $166) 1 Bh. प्रद्वेष-। 2 Bh.-दुष्कृत। 3 Bh. ज। 167) 1 Bh. frequently wiites the initial syllable in this word as छो-। 2 Bh. प्रकटउं। 3 Bh. गुरु नउं वचनु । $168) 1 B. omits. 2 Bh. वायकु । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१ 8169 - $172). २०२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत कारणि 'अकप्पो' जिणिहिं जि कारणि अकप्पु तिणिहिं जि कारणि 'अकरणिज्जो' । इसी परि पाछिलि पाछिलिउँ हेतु कारणु, आगिलडं आगिलडं हेतुमंतु कार्यु । काइकु अनइ वाइकु भणियां । $169) व मानसिकु कहइ-'दुज्झाओ'-एकाग्रचित्तता करी आर्त्त-रौद्रलक्षणु दुर्ध्यानु अशुभू जु चलचित्तता करी चीतविउ सु दुर्विचिंतिउं । “जं थिरं अज्झवसाणं तं झाणं, जं चलं तयं चित्त" इति वचनात् । जिणिहिं जि कारणि इस तिणिहिं जि कारणि 'अणायारो' अनाचारु । जिणिहिं जि कारणि 5 अनाचारु तिणिहिं जि कारणि 'अणिच्छियव्वो' अनेष्टव्यु-वांछिवउ नहीं। जिणिहिं जि कारणि 'अणिच्छियव्वो' तिणिहिं जि कारणि 'असावगपाउग्गो' श्रावक रहई योग्यु नहीं । किसा विषइ ? इत्याह-'नाणे' ज्ञानु मतिज्ञानादिकु तेह नइ विषइ अश्रद्धानादि करी । 'दसणे' दर्शनु सम्यकत्वु तेह तणइ विषइ शंकादिकरण भावि करी । 'चरिताचरिते' चरिताचरितु देशविरतिश्रावकधर्मु तेह तणइ विषइ । ज्ञानादिकइ जि कहइ'सुए' श्रुतु सिद्धांतु तेह नइ विषइ अकालस्वाध्यायादिकि करी । 'सामाइए' 'सम्यक्त्वसामाइकु' 'सामा- 10 इक' शब्दि करी ईहां कहियइ तेह नइ विषइ संशयकरणादि भावि करी । 170) चरिताचरितातिचारु भेदि करी कहइ-तिन्हं गुत्तीणं, चउन्हं कसायाणं, पंचन्हं अणुव्वयाणं, तिन्हं गुणव्वयाणं, चउन्हें सिक्खावयाणं'। त्रिगुप्ति माहि, चउं कसाय माहि, पांच अणुव्रत माहि, त्रिउं गुणव्रत माहि, चउं शिक्षाव्रत माहि सविहुं व्रत तणइ मीलनि 'बारसविहस्स सावगधम्मस्स' द्वादशविध श्रावकधर्म माहि जु कांई खंडिउं थोडउं सउं भागउं, जु विराधिउं घणउं भागउं सर्वथा वा भागउं 'तस्स 15 मिच्छा मि दुक्कडं' तेह संबंधिउं, 'मे' माहरउं दुष्कृतु, मिथ्या निष्फलु हुउ-इसउं आपहे गमियइ । 5171) पुनरपि विनेउ विनतकाउ वर्द्धमानसंवेगु मायादिदोषरहितु आपणपा रहइं सर्वशुद्धिनिमित्तु इसउं पढइ 'सव्वस्स वि देवसिय' इत्यादि । सर्वही दैवसिकह दुर्विचिंतितह दुर्भाषितह दुश्चेष्टितह मनवचनकायव्यापारह 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् !' तुम्हे आपणी इच्छा आदेसु दियउ । अत्र गुरुवचनु ‘पडिक्कमह तस्स' पूर्वभणितव्यापारह संबंधिउं 'मे' माहरउं दुष्कृतु मिथ्या निष्फलु हुउ। 20 $172) तउ पाछइ अवग्रह हूंतउ नीसरी करी पुनरपि वंदनु दे करी अपराधक्षामणा विषइ समुद्यतु हूंतउ इसउं कहइ-'इच्छाका० संदिसह अब्भुडिओऽहं अभिंतरदेवसियं खामेमि' इच्छाकारेण आपणी इच्छा करी, 'संदिसह' आदेशु दियउ, अभ्युत्थितु हउं अभितर 'देवसिओ' दिवसमध्यसंभूतु अतिचारु खमाविवा निमितु उद्यमपरायणु वर्तउं । तउ पाछइ 'खामह' इसउं गुरुवचनु सांभली करी पुनरपि शिष्यु भणइ-'इच्छं' ईच्छउं भगवंत नी आण, खमावउं दैवसिकु आपणउ अपराधु । तउ पाछइ 25 विधिपूर्वक पंचांगसंस्पृष्टभूतलु मुखवस्त्रिका मुखदेसि दे करी इसउं भणइ-'जं किंचि अप्पित्तियं' जु कांई सामान्यहिं अप्रीतिकु अप्रीतिमात्रु, 'परप्पित्तियं' पराऽप्रीतिकु गाढउं अप्रीतिकु, किसा विषइ ? 'भत्ते', 'पाणे' भक्त तणइ विषइ, पानक तणइ विषइ । 'विणए' विनउ अभ्युत्थानादिकु तेह नइ विषइ । 'वेयावच्चे' वैयावृत्त्यु ऊषधपथ्यावष्टंभदानादिरूपु तेह नइ विषइ । 'आलावे' एकवार भाषण विषइ । 'संलावे' पुनः पुनर्भाषणकथारूप विषइ । 'उच्चासणे' गुरुआसनतउ ऊंचा आसन विषइ । 'समासणे' गुरुआसनतुल्य 30 आसन विषइ । 'अंतरभासाए"गुरु बोलतां हूंतां विचालभाषणरूप अंतरभाषा' तेह नइ विषइ । 'उवरिभासाए' गुरुभाषा अनंतरु विशेषवचनपाटव जाणाविवा निमित्तु उपरिभाषा तेह नइ विषइ । ईंहं भक्तादिकहं नइ विषइ अप्रीति पराऽप्रीति भावि करी जु कोई मू रहइं विनयपरिहीनु अभक्तिजुक्त हूयउं सूक्ष्म अल्पु आलोचनादिकु प्रायश्चित्तु तिणि करी जु सूझइ सु सूक्ष्मु । बादरु षष्ठाऽष्टमादिक गुरुप्रायश्चित्तु तिणि $168) 3 Bh. पाछिलडं। $170) 1 Bh. त्रिहुं। $172) 1 Bh. अंतरा-। Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8173 - 175). २०३-२०६ करी जु सूझइ सु बादरु । 'तुब्भे जाणह' तुम्हे अतिशयसहित ज्ञानभावइतउ जाणउं । 'अहं न जाणामि' मूर्खभावता करी हां न जाणूं। 'तस्स मिच्छा मि दुक्कड' तेह अप्रीतिकादि विषइ अतिचार तणउं दुष्कृतु 'मे' माहरउं मिथ्या निष्फलु हुउ ॥ छ ।। $173) पुनरपि बि बांनणां दे करी यथाशक्ति प्रत्याख्यानु करइ । अत्र सात अर्थाधिकार । यथा-प्रत्याख्यान १, प्रत्याख्यानभंग २, प्रत्याख्यानाकार ३, प्रत्याख्यानसूत्र ४, प्रत्याख्यानसूत्रार्थ ५, 5 प्रत्याख्यानशुद्धि ६, प्रत्याख्यानफल ७ । एवं नाम तत्र प्रत्याख्यानु बिहुं भेदे यथा-मूलगुणप्रत्याख्यानु १, उत्तरगुणप्रत्याख्यानु २। तत्र मूलगुणप्रत्याख्यानु पुणि बिहुं भेदे । यथा-सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानु साधु तणां पांच महाव्रत १, देसमूलगुणप्रत्याख्यानु श्रावक तणां पांच अणुव्रत २ । उत्तरगुणप्रत्याख्यानु पुणि बिहुं भेदे-सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानु । साधु तणा उत्तरगुण बाणवइ संख्या यथा पिंडस्स जा विसोही ४७, समिईओ ५ भावणा १२ तवो दुविहो २। 10 ___ पडिमा १२ अभिग्गहा चिय ४ उत्तर गुणमो वियाणाहि ॥ [२०३] तत्र उद्गमैषणा १६, उत्पादनैषणा १६, ग्रहणैषणा १०, ग्रासैषणा ५ भेद । सव्वइ मिलिया ४७ । - यथा-आहाकम्मु १, औदेशिकु २, पूतिकर्मु ३, मिश्रजातु ४, स्थापना ५, प्राभृतिका ६, प्रादुष्करणु ७, क्रीतु ८, प्रामृत्यु ९, परिवर्तितु १०, अभ्याहृतु ११, उद्भिन्नु १२, मालाभ्याहृतु १३, आच्छेद्यु १४, अनुसृष्टु १५, अध्यवपूरकु १६, ए सोल उद्गमदोष नाम' कहियई। 15174) तत्र आधाकर्मु कहियइ आहाइ वियप्पेणं जईण कम्मं असणाइ करणं जं । छक्कायारंभेणं तं आहाकम्मं आहिंसु ॥ [२०४] __ माहरइ घरि साधु विहरिवा आविसिइं इसइ संकल्पि करी इसी मन तणी चिंता करी षट्काय पृथिवीकायादि' छ जीवनिकाय तीहं तणइ आरंभि विणासि करी कर्मु अशन-पान-खादिम-स्वादिमरूप 10 चतुर्विध पिंड तणउं रंधन प्रासुककरणलक्षणु जु गृहस्थु करई सु आधाकर्मु कहियइ १ । $175) तथा उद्देसियं अह विभागओ य ओहे सए जं आरंभे । भिक्खाउ कइ वि कप्पइ जो एही तस्स दाणहा ॥ [२०५] औदेशिकदोषु बिहुँ भेदे-औघोद्देशिकु १, विभागौदेशिकु २ । तत्र ओधौदेशिकु यथा-आपणपा 25 निमित्ति आरंभि कीधइ हूंतइ पाछइ जु को भिक्षाचरु माहरइ घरि आविसिइ तेह निमित्तु भिक्षा तणा केई एकि भाग कल्पइ। किसउ अथु ? आपणां घरमाणुसहं तणइ अनुसारि धानि ओरियइ हूंतइ पाछइ वली तीही जि हांडी माहि भिक्षाचर निमित्तु अधिकेरउं धानु जु ओरियइ सु ओघौद्देशिकु कहियइ । विभागौद्देशिकु बारहे भेदे जिम होइ तिम कहियइ संखडिभत्तुवरियं चउन्हें उदिसइ जं तमुदिद। 30 वंजणमीसाइ कडं, तं अग्गितवियाइ पुण कम्मं ॥ [२०६] संखडि विवाहादिकु प्रकरणु कहियइ । तिणि ऊगरियं मोदकचूरकादिकु अशनु, जु हुयइ सु चउहूं जावंतिक-पाखंडिक-श्रमण-निग्रंथरूपहं निमित्तु जु उद्दिशइ सु उद्दिष्टु कहियइ । तथा व्यंजन कहियई दधि $173) 1 Bh. has उद्गम नाम दोष $174) 1 Bh. -दिक। Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F 176 - 183 ). २०७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत दुग्ध-गुडपातिप्रभृतिक' तीहं करी जउ मिश्रु ओदनु मोदकचूरकादिकु करइ तउ सु कृतु कहियइ । तथा सु ओदनादिकु अग्नितापि करी पुनरपि ऊंन्हउं करइ जु सु कर्म कहियइ । पाछइ उद्दिष्ट पुणि चउं भेदे, कृतु पुणि चउं भेदे, कर्मु पुणि चउं भेदे । यथा जावंतियमुद्देस, पासंडीणं भवे समुद्देसं । समणाणं आएसं, निग्गंथाणं समाएसं ॥ [२०७] 5 जु को सामान्यहिं भिक्षाचरु आविसिइ तेह निमित्तु उद्दिशिउं उद्देशोद्दिष्टु कहियइ १ । पाखंडिक चरकादिक ती निमित्तु उदिसिउं समुद्देशोद्दिष्टु कहियइ २ । श्रमण भणियई तापस तीहं निमित्तु उद्दिसिर आदेशोद्दिष्टु कहियइ ३ । निग्रंथ भणियइं जैनमुनि ती निमित्तु उदिसिउं समादेशोद्दिष्टु कहियइ ४ । तथा जावंतिकहं निमित्तु कृतु हूंतउं उद्देशकृतु कहियइ १ । पाखंडिकहं निमित्तु कृतु हूंतउं समुद्देशकृतु कहियइ २ । श्रमणहं निमित्तु कृतु हूंतउं आदेशकृतु कहियइ ३ । निग्रंथहं निमित्तु कृतु हूंतउं समादेशकृतु 10 कहियइ ४ । तथा जावंतिकहं निमित्तु कर्मु उद्देशकर्मु कहियइ १ । पाखंडिकहं निमित्तु कर्मु समुद्देश कर्मु कहियइ २ । श्रमणहं निमित्तु कर्म आदेशकर्मु कहियइ ३ । निग्रंथहं निमित्तु कर्मु समादेश कर्मु कहियइ ४ । सव्वइ मिलिया बारह विभागौदेशिक भेद हुयई २ । 8176) आधाकर्मु दोषदूषितु कणु जेह सूधाई आहार माहि पडइ सु पूतिकर्मु कहियइ। तिणि काढिइ' हूंतइ पाछिलउं वस्तु निर्दूषणु, तिणि सहितु सदूषणु हूंतउं पूतिकर्मु कहियइ ३ । 16 $177) जु पहिलउं जावंतिय जि के भिक्षाचर आवि सिइं ति 'जावंतिय' कहियइ । पाखंडिक मिथ्यादर्शनि वर्तमान कहियई। जई साधु कहियई । जु पहिलउं जावंतिकादिकई तणइ कारणि अनइ आपणइ कारणि आरंभु कीजइ सु मिश्रजातु कहियइ ४ । 8178) यतिनिमित्तु अशनादि चूल्हि अथवा हांडुली थिकउं जु राहवियइ स स्थापना ५ । अथवा खीरु राहविउं' संकल्पि करी अनइ यति न आवियाई अथवा आविया पुणि दूधु लीधउं नहीं 20 तउ दही करी दियइ अथवा घृतु करी दियइ एवमादि सगलीयइ स्थापना कहियइ ५। 8179) कुणही तणइ विवाहादिप्रकरणु निष्टंकिति दिनि हुयणहारु छइ तउ पाछइ साधु समागमनु अथवा विहारु सांभली करी जु मउडेरउं समागमन हुया पाछइ अथवा पहिलेरउं साधुविहार हूंतउ ओरइ जेमणवारादिकु जु कीजइ सु प्राभृतिकादोषु कहियइ ६ । 8180) घर माहि अंधकारि जु वस्तु अशनादिकु हुयइ अथवा चूल्हि उपरि हुयइ, महात्मा 25 रहइं देवा तणी बुद्धि करी घर माहि छिद्रादिकरणु करी प्रकाशु कीजइ अथवा चूल्हि हूंतउं बाहिरउं काढी मेल्हियइ सु प्रादुष्करणु कहियइ ७ । 8181) मूलि वस्तु ले करी दीजइ सु क्रीतदोषदूषितु हूंतउं क्रीतु दोषु कहियइ ८ । 8182) महात्मा तणइ कारणि अनेरा कन्हा ओधारि' ले करी जु दीजइ सुप्रामृत्यु दोषु कहियइ ९ । 5183) ढूंढण वडइ कूर आणी करी महात्मा रहई जु दीजइ सु परावर्तितु, इसी परि अनेरूं 30 वस्तु परावर्तितु दोषु कहियइ १० । ...$175) 1 Bh.-प्राभृतिक । 2 Bh. omits -है। 3176) 1 Bh. काढियइ। 178) 1 Bh. रहाविउ । 8182) 1 Bh. ऊधारि । B. ओ- may be graphic. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$184 - 197). २०८ $184) गृहस्थि आपणा अथवा अनेरा गाम हूंतउं आणी करी साधु रहइं जु दीजइ सु अभ्याहृतु कहियइ ११ । 8185) घडउ अथवा कूडी जोगिणी माटी छाणि करी लीपी मेल्ही हुयइ', यति तणइं कारणि ऊघाडी करी जु दीजइ सु उद्भिन्नु कहियइ १२ । 8 186) ऊपरि छींकइ, हेठि भूमिहरि उभय बिहुं हेठि ऊपरि यथा मोटेरी गुडही हुयइ तेह माहि वस्तु हुयइ सु वस्तु ऊपहरां होई हेठां हुईयइ तउ आपडियइ इणि कारणि उभउ कहियइ । तिर्यग् तिरिछउं हाथ हूंतउं वेगलउं वस्तु हुयइ करग्रहण अशक्यु जु ले करी विहरावइ सु मालाभ्याहृतु कहियइ १३ । $187) स्वामी अथवा चोरु पर कन्हा ओदाली करी साधु रहइं जु दियइ सु आच्छेद्यु कहियइ १४ । 8188) अनेकह रहइं भक्षु' कीधउ हुयइ तीह माहि एकु दियइ सु अनिसृष्टु कहियइ १५ । $189) मूलारंभि आपणइ कारणि कीधइ हूंतइ पाछइ जावंतिक-यति-पाखंडिकहं निमित्तु तंदुला दिकु जु ओयरइ सु अध्यवपूरकु कहियइ १६ । ___ इसी परि संक्षेपिहिं सोल उद्गमदोष गृहस्थकृत कहिया ॥ $190) अथ उत्पादनादोष' सोल लिखियई-धात्री १, दूति २, निमित्त ३, आजीविका ४, 15 वनीपक ५, चिकित्सा ६, क्रोध ७, मान ८, माया ९, लोभ १०, पूर्वपश्चात्संस्तव ११, विद्या १२, मंत्र १३, चुन्न १४, योग १५, मूलकर्म १६, ए सोल उत्पादनादोष नाम । बालस्स खीर-मजण-मंडण-किलावणंकघाइत्तं । करिय कराविय वा जं लहइ जई धाइपिंडो सो ॥ [२०८] $191) क्षीरधात्री १ मजनधात्री २ मंडनधात्री ३ क्रीडापनधात्री ४ अंकधात्री ५, बालक 20 रहई पंचधात्री हुयई तीहं नउं कर्मु करी अथवा करावी यति जु अशनादिकु लहइ सु धात्रीपिंडु कहियइ १। $192) प्रकटु अथवा छानउ संदेसउ कही करी यति जु पिंडु अशनादिकु लहइ सु दूतिपिंडु कहियइ २। 193) निमित्त शुभाशुभ लाभालाभादिक कही करी यति जु पिंडु लहइ सु निमित्तपिंडु कहियइ ३। 25 194) जात्यादिधनहं रहइं आपणपउं तज्जातीयादि जाणावी करी जु पिंडु यति लहइ सु आजीविकापिंडु ४ । $195) ब्राह्मणादि भक्त जि हुयई तीहं रहई ब्राह्मणादि भक्तु आपणपउं दिखाली करी तीहं कन्हां' यति जु लहइ सु वनीपकपिंडु ५। $196) औषध-वैद्याद्युपदेशदानादि चिकित्सा आहारादिकारणि करी गृहस्थ कन्हां जु पिंडु 30 यति लहइ सु चिकित्सापिंडु ६ । $197) विद्यातपःप्रभावु नृपादिपूजा शापादिकु क्रोधफल देखी करी यति हूंतउ बीहतउ गृहस्थु जु पिंडु दियइ सु क्रोधपिंडु ७ । 8185) 1 Bh. मेल्हीयइ । $188) 1 Bh. भक्तु । $190) 1 B. -उत्पातना-! $195) 1 Bh. कन्हें । Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५ 10 8198 - 8213). २०९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $198) लब्धिप्रशंसागर्वितु' हूंतउ जु यति गृहस्थ रहई अभिमानु ऊपजावी आहार लियइ सु मानपिंडु ८। $199) मायावसइतउ आहारकारणि रूपांतर करी यति जु लहइ आहारु सु मायापिंडु ९ । $200) स्निग्ध-मधुरादिक आहार तणी तृष्णा लगी जु घणउं फिरी लहइ सु लोभपिंडु १० । तथा च भणितम् कोहे घेउरखवगो १, माणे सेवई य खुडुगो नायं २। माया आसाढभूई ३, लोमे केसरयसाहु ४ त्ति ॥ [२०९] $ 201) दायक रहइं दान पहिलउं स्तुति करी जु दानु लियइ सु पूर्वसंस्तवु अथवा पाछइ स्तुति करी जु लहइ सु पश्चात्संस्तवु । जननीजनकादि संबंधु करी जु लियइ सु पूर्वसंस्तवु, सासू-ससुरादिसंबंधु करी जु लियइ सु पश्चात्संस्तवु ११ एउ सगलू संस्तवु पिंडु । $202) विद्याप्रयोगि दायक रहइं जु' रंजवी करी दानु लियइ सु विद्यापिंडु १२ । $ 203) मंत्रप्रयोगि रंजवी करी जु दानु लियइ सु मंत्रपिंडु १३ ।। $ 204) अदृश्यीकरणादिकु चूर्ण तेह तणइ प्रयोगि जु दानु लियइ सु चूर्णपिंडु १४ । F205) सौभाग्य-दौर्भाग्यकर पादलेपादिक योग तेहे करी जु' दानु लियइ सु योगपिंडु १५ । $206) मंगल मूलिकास्नानादि गर्भ विवाहकरणादि हेतु करी करावी जुदान लियइ सु मूलकर्म-15 दोषदुष्टु पिंडु कहियइ १६ । ए सोल उत्पादनादोष साधुकीधा ऊपजई इणि कारणि उत्पादनादोष कहियई। $ 207) अथ दश एषणादोष लिखियइं-संकितु १, म्रक्षितु २, निक्षिप्नु ३, पिहितु ४, संहृतु ५, दायकु ६, उन्मिश्रु ७, अपरिणतु ८, लिनु ९, छर्दितु १०। $208) तत्र आधाकादि दोषशंका करी अथवा संभावना हूंती जु आहार लियइ सु संकितु दोषु १ । जेह दोष नी शंका हूंती जु आहारु करइ तेह दोष तणउं फलु लहइ इणि कारणि 20 निःशंकितु आहारु करी तउ करिवउ । ... $209) सचित्त पृथिवीकायादिक तीहं करी एकु म्रक्षितु, अचित्त अयोग्य मधुमद्यादिक तीहं करी एकु म्रक्षितु इसी परि बिहुं भेदे म्रक्षितु २ अथवा पूर्वभणित वस्तु खरंटिति करि अथवा मात्रि कुडुछी-ढोइली-करोटी करोटकादिकि जु वस्तु लियइ सु म्रक्षितु दोषु २ । .$210) सचित्त पृथिवीकायादिक ती माहि निक्षिप्त सुद्धु ओदनादिकु लियइ तउ निक्षिप्तु 25 दोषु ३ । सु पुणि अनंतरु परंपरु परिहरिवउ । $211) जु सचित्ताचित्त पिहितु हुयइ सु पिहितु । यथा-हेठलि देउ वस्तु हुयइ, ऊपरि ढांकणउं मोटउं हुयइ, पाछइ ऊपाडतां कदाचित् भाजइ, तउ पाछइ आत्म-संजमविघातादिक दोष हुयई तिणि कारणि पिहितु दोषु ४ । $212) अयोग्य वस्तु ऊतारी करी तिणि मात्रि योग्य वस्तु दियइ गृही, यति जु लियइ तउ 30 संहृतु दोषु ५। ... $213) अतिवृद्ध हाथे धूजते जु हुयइ, तथा मंदलोचनबलु जु हुयइ सु थेरु कहियइ, अशनादि धणी जु न हुयइ, सु अप्रभु कहियइ, कुष्टरोगी पंडु कहियइ, सकंपु देहु जेह तणउं हुयइ सु वेविरु $198) 1 Bh. लब्धि प्रशंसा गर्वि करी गर्वितु। $202) 1 Bh. puts it before दानु । 8205) 1 Bh. कु। ष. बा. ९ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ डावश्यक बाला बोधवृत्ति [ $214-218 ) २१०-२१३ कहियइ, ज्वररोगी ज्वरी कहियइ, चक्षुर्बलहीनु अंधु कहियइ, बालकु लहुडउ भोलउ अव्यक्तु कहियइ, छाकिउ मत्तु कहियइ, भूताधिष्ठितु उन्मत्तु कहियइ, कर-चरणरहितु कर-चरणछिन्नु कहियइ, गलितदेहु पगलिउ कहियइ,' अठील घातिउ निगडित कहियइ, हाथे हथंडू' जेह रहई हुयइ सु अंडुउ कहियइ, चाखडी जेह ने पगे हुयई सु पाऊयारूदु कहियइ, जु खांडतर हुयइ, जु पीसतउ हुयइ, जु विलोयतउ 5 हुयइ, जु भुंजत हुयइ, जु काततउ हुयइ, जु लोढतउ हुयइ, जु चीरि' वणतउ हुयइ, जु पींजतउ हुइ, जु दलतर हुयइ, जु जीमतउ हुयइ, ज गुर्विणी आसन्नप्रसव हुयइ, मास २-३ प्रमाण बाल ज स्त्री स बालवत्स कहियइ, बालकु मेल्ही नइ विहरावइ, तथा जु छज्जीवकाय फरसतउ विणास उ लांखत साधारणु चोरानीतु वस्तु दियतउ हुयइ, एवमादि दायक नइ हाथि मुनि जउ दानु लियइ तर दायकदोषु ६ । 10 (215) जु द्रव्यु जलादिकु प्रासुकु हूयडं न हुयई कांई प्राकु कांईं अप्रासुकु हुयइ सु अपरिणतु द्रव्यु अथवा अनेकहं दायकहं माहि एक दायक तणउ भावु दानपरिणतु हुयइ बीजा दायक तण भावु दानपरिणतु न हुयई सु भावाऽपरिणतु अथवा यति एक नइ मनि प्रासुकु द्रव्यु परिणमिउं 15 बीजा नइ मनि प्राकु न परिणमिडं सु पुणि भावापरिणतु, सु वस्तु जउ' यति लियइ तउ अपरिणतु दोषु ८ । (216) जिणि वस्तु करंबादिकि दधिप्रभृतिवस्तु तणउ लेपु दायक तणइ हाथि अथवा मात्रक (पात्रकि ? ) लागइ सु वस्तु जउ यति लियइ तर लिप्तु दोषु, तिणि पश्चात्कर्मादिक दोष हुयईसचित्तजलादि करी हस्तादिप्रक्षालनादि दोष हुई इस अर्थ ९ | (214) योग्य घृतादिकु अयोग्य मधुप्रभृतिकु, योग्यायोग्य बे मेली करी दियइ त उन्मिथु, तत्र सचित्तमिश्रु कदाकालिहिं उत्सर्गपदि न कप्पई, अचित्तमिश्रि विभाषा ७ । (217) जिणि आहारि दीजतइ परिसाडि भुई रेडणउं संभवइ भवइ वा सु आहारु यति जउ 20 परिसाडि देखतउ लियइ तउ छर्दितु दोषु १० । एउ पुणि मधुबिंदु उदाहरणइतर अतिदुष्टु कहियइ । ए दस एषणादोष गृहस्थ अनइ यति बिहुं मिलियां कीजई । 25 30 (218) अथ भोजन तणा पांच दोष कहियई - संयोजना दोषु १, अप्रमाणु दोष २, अंगारु दोषु ३, धूमु दोषु ४ । अकारणु दोषु ५ । तत्र स्वाद तणइ कारणि द्रव्यसंयोग करइ त संयोजना १ । प्रमाणाधिक आहारु करइ त अप्रमाणु २ । तथा च भणितं - तथा धि-बल-संजम - जोगा जेण न हायंति संपइ पए वा । तं आहारपमाणं जइस्स सेसं किले सफलं ।। [२११] बत्तीस किरकवला आहारो कुक्खिपूरओ भणिओ । पुरिसस्स महिलयाए अट्ठावीसं भवे कवला || जेण अबहु अइबहुसो अइप्पमाणेण भोयणं भुतं । हादिज व वामिज व मारिज व तं अजीरंतं ॥ स्निग्धमधुरादि वस्तु सरागु थिकउ भोगवइ जउ त अंगारु दोषु ३ | कटुककषायादि वस्तु जउ सद्वेषु थिकउ जीमइ त धूमु दोष ४ | [२१२] (213) 1 Bh. कहइ । 2 B. हथुड् । 3 Bh. अंडूर [ २१० ] 4 B. Bh. वीरि । (215) 1 Bh. जइ । Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $219 - 8222). २१३-२१७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत छुहवियणा १ वेयावच्च २ संजम ३ सज्झाण ४ पाणरक्खट्टा ५। इरियं च वि सोहेउं ६ मुंजइ न हु रूव-रसहेउं ॥ [२१३] भूखवेदना निवर्त्ताविवा कारणि भोजनु, वैयावृत्य कृत्य करिवा कारणि तथा संजम कारणि तथा खाध्याय अथवा शुभध्यान कारणि, प्राणरक्षाकारणि, ईर्यापथ सोधिवा कारणि भोजनु करिवउं; जउ रूप-रसस्वादहेतु भोजनु करइ तउ अकारणु दोषु ५ ॥ पांच भोजन तणा दोष, सव्वइ मिलिया ४७ । 5 'पिंडस्स जा विसोही' एतलडं वखाणिउं । $219) 'समिईओ' इति । ईर्यासमिति १, भाषासमिति २, एषणासमिति ३, आदानभांडमात्रनिक्षेपणासमिति ४, उच्चार-प्रश्रवण-खेल-जल्ल-सिंघाणपरिष्ठापनिका समिति ५ । ए पांच समिति नाम । इंहं नउं अर्यु पडिकमणासूत्रवखाण माहि लिखीसिइ । $220) भावणा १२, यथा 10 पढमं अणिचं १ असरणं २ संसारो ३ एगया ४ य अन्नत्तं ५। असुइत्तं ६ आसव ७ संवरो ८ य तह निजरा नवमी ९॥ [२१४] लोयसहावो १० बोही ११ दुल्लहा धम्मसहावो अरिहा १२।। एयाओ गय बारस जहक्कम भावणीयाओ ॥ [२१५] प्रथमा अनित्यभावना १, अशरणभावना २, संसारभावना ३, एकत्वभावना ४, अन्यत्व-15 भावना ५, अशुचित्वभावना ६, आश्रवभावना ७, संवरभावना ८, निर्जराभावना ९, लोकसद्भावभावना १०, दुर्लभबोधिभावना ११, दुर्लभधर्म-साधु-अरिहभावना १२ । एवं नाम बारह भावनाविस्तरु ईंह नउ अर्थ भावनास्वरूप प्रतिपादक योगशास्त्र श्लोक हूंतउ जाणिवउ । 8221) 'तवो दुविहो' इति । छए भेदे बायु तपु, छए भेदे अंतरंगु तपु । यथा अणसणं १ ऊणोयरिया २ वित्तीसंखेवणं ३ रसच्चाओ४ । कायकिलेसो ५ संलीणया ६ य बज्झो तवो भणिओ॥ [२१६] तत्र अशनत्यागुं देशइतउ सर्वइतउ जु कीजइ सु अनशनु १ । $222) ऊनोदरता बिहुं भेदे-द्रव्यऊनोदरता, भावऊनोदरता' । तत्र द्रव्यतो भक्त-पान-उपकरण विषइ । तत्र उपकरणविषया ऊनोदरता जिनकल्पिकादिकह रहइं जाणेवी, न पुणि अनेरां रहइं । तीह रहइं उपधिअभावि समस्त संजमपालना तणा अभावइतउ तथा अनेरांई रहइं अधिक उपकरणग्रहणाभाव-25 इतउ उपकरणोनोदरता हुयइ छई। यत उक्तं जं वट्टइ उवगारे उवगरणं तं च होइ उवगरणं । अइरित्तं अहिगरणं अजओ अजयं परिहरंतो ॥ [२१७] 'परिहंरतो' त्ति आसेवतउ हूंतउ 'परिहारो परिभोगो' इसा वचनइतउ । ततः अयतश्च अजयं यतना पाखइ यत् परिभुञ्जानो भवति इत्यर्थः। भक्त-पानोनोदरिका तु आपणा आपणा आहार परिहारइतउ80 जाणेवी । आहारप्रमाणु पुणि 'बत्ती किर कवला' इत्यादि । अविकृति मुखि जु समाइ सु कवलु प्रमाणोपेतु जाणिवउ । स पुणि 'अप्पाहार'-आदि भेदइतउ पांचे भेदे । यथा 218) 1 B. Bh have प्राणि-। $221) 1 Bh. होइ। 2 Bh. अनशन-। $222) 1 Bh. भावत-। 2 B. drops -र-। Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ पडावश्यकबालावबोधवृत्ति [223 - $224). २१८-२२२ अप्पाहार १ अवड्डा २ दुभाग ३ पत्ता ४ तहेव किंचूणा ५। अट्ठ दुवालस सोलस चउवीस तहिकतीसा य ॥ [२१८] तत्र एक कवल हूंती आरंभी आठमा कवल सीम जघन्य-मध्यम-उत्कृष्टभेदभिन्न त्रिविध अप्पहारोनोदरिका कहियई १ । तत्र एककवला जघन्या, द्वयादिकवला सप्तम कवल सीम मध्यमा, अष्टम' 5 कवला उत्कृष्टा । एवं नवम कवल हूंती आरंभी करी बारसम कवल सीम त्रिविध अपार्द्धाहारोनोदरिका २ । तत्रापि नवकवला जघन्या दशादिकवल एकादशम कवल सीम मध्यमा, द्वादशकवला उत्कृष्टा । एवं तेरमा कवल आरंभी करी सोलमा कवल सीम द्विभागोनोदरिका ३ । तत्रापि त्रयोदशकवला जघन्या, चतुर्दशकवल पंचदशम कवलांता मध्यमा, सोल कवला उत्कृष्टा ३ । एवं सतरमा कवल आरंभी करी चउवीसमा कवल सीम प्राप्तोनोदरिका ४ । तत्रापि सतरकवला जघन्या, अष्टादशादिकवल त्रेवीसमा कवल सीम मध्यमा. चउवीसकवला उत्कृष्टा। एवं पंचवीसमा कवल आरंभी करी एकत्रीसमा कवल सीम किंचूणोनोदरिका ५ । तत्रापि पंचवीसकवला जघन्या, छव्वीसादिकवला त्रीसमा कवल सीम मध्यमा, एकत्रीसकवला उत्कृष्टा । भावत ऊनोदरिका कषायादित्यागु । तथा च भणितं-- कोहाईणं अणुदिणं चाओ जिणवयणभावणाओ य । भावेणोणोयरिया पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥ [२१९] 158223) वृत्ति भिक्षाभ्रमणु तेह नउं संक्षेपणु संकोचनु वृत्तिसंक्षेपु कहियइ । सु पुणि गोचराभि ग्रहरूपु। ति पुणि गोचराभिग्रह अनेके भेदे । यथा-'दव्वओ खित्तओ कालओ भावओ' । यथा मई भिक्षा गयइ हूंतइ कुंताग्रादिवर्त्तमानु मंडकादिकू जु लेवउं इति द्रव्यतोऽभिग्रहु । खित्तओ, यथा बिउ त्रिहुं गृहमध्यि जु लाभइ तऊ जु लेवउं इति । कालओ, यथा बिहुँ पहरहं टलियां सकल भिक्षाचर निवर्त्तनवेला हूंती लेवउं । भावओ, यथा जइ हसतउ अथवा गायतउ रोयतउ वा अथवा निगडितु बद्ध वा देसिइ 20 तउ लेसु । तदुक्तं लेवउं अलेवउं वा अमुगं दव्वं च अञ्ज घिच्छामि । अमुगेण व दवेणं अह दव्याभिग्गहो नाम ॥ [२२०] 'अमुगेण व' इति 'चाटू-करोटिकादि' करी' इसउ अथु । अट्ठउ गोयरभूमी एलुग-विक्खंभ-मत्तगहणं च । ॐ सगास-परमार सग्गाम-परग्गामे एवईय घराउ खित्तम्मि ॥ [२२१] आठ गोचरभूमि, यथा- ऋजुगतिका १, प्रत्यागतिका २, गोमूत्रिका ३, पतंगविधि ४, पेटा ५, अर्द्धपेटा ६, अभितरसंवुक्का ७, बहिःसंवुक्का ८ । तथा चोक्तं उजुगगंतु १ पञ्चागईया २ गोमुत्तिया ३ पयंगविही ४ । पेडा ५ थ अद्धपेडा ६ अभितर ७ बाहिसंयुका ८॥ [२२२] 30 तत्र वसति हूंतां संलग्न जि के घर हुयई तेहे सविहुं विहरतां छेहि जाईयइ, पाछइ अगविहरतां वसति आवियइ जिणि वृत्तिई स ऋजुगतिका १ । छेहला घरहूंतां विहरतां जिणि वसति आवियइ स प्रत्यागतिका २ । उभयश्रेणिगतहं घरहं माहि वामदक्षिण क्रमि करी जिणि विहरियइ स गोमूत्रिका ३ । जिणि पतंग जिम विचि विचि केई घर मेल्ही विहरियइ स पतंगविधि ४ । समचतुरस्रवेणि स्थितहं धरहं $222)3 Bh. drops -इ। 4 Bh. drops -म। 223) 1 Bh. दिक । Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8224 - 8227 ). २२३-२२८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत जिणि विहरियइ स पेटावृत्ति ५ । अर्द्धसमचतुरस्र श्रेणिस्थितहं घरहं जिणि विहरियइ स अर्द्धपेटावृत्ति ६ । जिणि माह हूंतां बाहिरि विहरी आवियइ स अभितरसंवुक्का ७ । जिणि बाहिर हूंतां माहि विहरी आवियइ स बहिःसंवुका ८ । 'एलुगविक्खंभमत्तगहणं च' इति । एलुकु तूंबडउं सु विक्खंभी करी। किसउ अथु । जां सु आपणइ भावि फासुउ हुयइ तां तिहां रही मात्रग्रहणु करइ । 'सग्गामि परग्गामे' इति । एतले घरे विहरिसु, आपणेई गामि अनइ अनेरेई गामि, एवमादि क्षेत्राभिग्रहु । __काले अभिग्गहो पुण आई मझे तहेव अवसाणे । अप्पत्ते सइ काले आई बिइ मज्झयं तइयं ॥ [२२३] जिणि देसि ज भिक्षावेला प्रसिद्ध हुयइ तिणि देसि तेह भिक्षावेलातउ आदिहिं मध्यि अवसानि काल विषउ भिक्षाभिग्रहु । तथा हि- भिक्षाकालि अप्राप्ति हूंतइ भिक्षा भमतां हूतां पहिलउ अभिग्रहु, मध्यि भिक्षा तणइ समइ हिं जि भिक्षा भमतां हूतां बीजउ अभिग्रहु, अंति भिक्षाकालावसानि भिक्षा 10 भमतां हूंतां त्रीजउ अभिग्रहु । एवमादि कालाभिग्रहु । उक्खित्तमाइ चरगा भावजुया खलु अभिग्गहा हुंति । गायंतो य रुयंतो जं देइ निसन्नमाई वा ॥ [२२४] 'उक्खित्तमाइ चरण' त्ति । भाजन हूंतइ पिंडि उत्क्षिप्ति ऊपाडियइ हूंतइ चरई जि भिक्षा भमई ति उत्क्षिप्तचरक कहियई। तथा भोजनादि थानकि निक्षिपियइ पिंडि हूंतइ जि चरइं भिक्षा भमई ति 15 निक्षिप्तचर कहियइं। तथा 'गायंतो' इत्यादि । गानु करतउ, रोदनु करतउ अथवा 'निसन्नमाई वा' निषण्णु बइठउ थिकउ 'आदि'शब्दइतउ सूतउ हूंतउ वा एवमादिकु दायकु जु देउ दातव्यु वस्तु दियइ सु लियइ एवमादि भावाभिग्रहु । $ 224) रस दुग्धादि विगइ तींह नउ त्यागु वर्जनु रसत्यागु कहियइ । $225) काय तणउ क्लेशु शास्त्र तणइ अविरोधि करी बाधनु नानाप्रकारु कायक्लेशु। 20 तथा च भणितं वीरासणउकुडगासणाइ लोयाईओ य विन्नेओ। कायकिलेसो संसारवासन्निव्वेयहेउ त्ति ॥ [२२५] वीरासणाइसु गुणा कायनिरोहो दया य जीवेसु । परलोगमई य तहा बहुमाणो चेव अन्नेसिं ॥ [२२६] 25 निस्संगया य पच्छा-परकम्मविवजणं च लोयगुणा । दुक्खसहत्तं नरगाइभावणाए य निव्वेओ ॥ [२२७] $226) अथ संलीनता लिखियइ-संलीनता गुप्तता, स पुणि इंद्रिय-कसाय-योगविषया विविक्तशयनाऽऽसनता च इति चउं भेदे । तदुक्तं इंदिय-कसाय-जोए पडुच्च संलीणया मुणेयव्वा । तह य विवित्तच्चरिया पन्नत्ता वीयरागेहिं ॥ [२२८] $227) तत्र श्रवणेंद्रियि करी मधुराऽमधुरादि शब्दहं विषइ रागद्वेष तणउं अकरणु श्रवणेंद्रियसंलीनता । यदाह $223) 2 Bh. अनेरइ। 3 B. omits the verse. 225) 1 Bh. अवरोधि । 30 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 20 10 तथा चाह 25 ७० षडावश्यक बाला बोधवृत्ति [ $228-8229 ) २२९-२३८ ससु य भय- पाव सोयं विसयमुवगएसु । तुट्ठेण व रुद्वेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ [२२९] रमणीयाsरमणीयहं रूपहं विषइ रागद्वेषकरण तणउ अभावु चक्षुरिंद्रियसंलीनता । यदाह - [ २३० ] 30 सुरभि दुरभिगंधहं विषइ रागद्वेष तणउ अभावु घ्राणेंद्रियसंलीनता । यदाहघाणं विसयमुवगएसु' । तुट्टे व रुद्रेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ गंधे य भय- पाव [ २३१ ] स्निग्ध मधुर कटुक कषाय अम्ल लवण रसहं विषइ रागद्वेष तणउ अभावु रसनिंदियसंलीनता । रूवेसु य भद्दय-पावसु चक्खू विसय मुवगसु' । तुट्टेण व रुद्रेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ यदाह [ २३२ ] तथा मृदुला मृदुलादिफरसहं विषइ रागद्वेषकरण तणउ अभावु फरसाणंदियसंलीणता । भुजे य भय- पाव जिन्भं विसयमुवगए । तुट्टे व रुद्वेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ फरसेसु य भय - पावगेसु फरसं विसय मुवगएसु । तुट्ठे व रुद्रेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ 8228 ) अथ कषायसंलीनता लिखियइ [ २३४ ] उदयसेव निरोहो उदयं पत्ताण वाडफलीकरणं । जं इत्थ कसायाणं कसाय संलीणया एसा | अणथोवं' वणथोवं' अग्गीथोवं कसायथोवं च । हि वेससियवं थोवं पि हु तं बहुं होइ ॥ इसा वचनइत कसाय पहिलउं उदर आवता राखिवा, उदइ आविया हूंता उपसमनादिकहं करी फलरहित करवा । यदाह [ २३५] उवसमेण हणे कोहं माणं मद्दवया जिणे । मायं चञ्जवभावेणं लोभं संतोसओ जिणे ॥ इसी परि कसाय उद्यागमनरक्षणु अथवा विफलीकरणु कसायसंलीनता कहियइ । $229 ) अथ जोगसंलीनता लिखियइ अपसत्थाण निरोहो जोगाणमुदीरणं च कुसलाणं । कजम्मिय विहिगमणं जोगे संलीणया भणिया || [ २३७ ] अप्रशस्तमनवचनकायहं तणउं निरोधनु-निरोधु -निवारणा, प्रशस्तहं तींहीं जि तण ऊदीरणु करणु कार्यि ऊपनइ समितिसहितु गमनु जोगसंलीनता । आराम-उज्जाणाइ थी - पसु पंडुगविवज्जिए ठाणे । फलगाईण य गहणं तह भणियं एसणिजाणं || $227) 1 Bh.-बागएसु । (228) 1 B. Bh. अणु । [ २३३ ] 2 B. Bh. वणु । [२३६ ] [ २३८ ] Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५ 8280-8238). २३९-२४०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ए विविक्तसंलीनता ॥ F230) अंतरंगतप तणा छ भेद लिखियइं पायच्छित्तं विणओ वेयावचं तहेव सज्झाओ। झाणं उस्सग्गो वि य अभितरओ तवो होइ । [२३९] तत्र प्रायश्चित्तु कहियइ-चित्तु जीवु अथवा मनु कहियइ तेई सोधइ तिणि कारणि प्रायश्चित्तु ' कहियइ । सु पुणि आलोचनादिकहं दसहं भेदहं करी कहियइ । यथा आलोयण १ पडिकमणे २ मीस ३ विवेग ४ तहा विउसग्गे ५। तव ६ च्छेय ७ मूल ८ अणवहिए ९ य पारंचिए १० चेव ॥ [२४०] गुरु आगइ वचनि करी अतिचार तणउं प्रकटीकरणु आलोयणा १-जु आलोयणामात्रि करी 10 प्रायश्चित्तु सूझइ सु प्रायश्चित्तु पुणि उपचारइतउ आलोयणा १।। $231) तथा प्रतिक्रमणु-दोष हूंतउ निवर्त्तनु-पुनरपि करण तणा अभावइतउ मिथ्यादुष्कृतप्रदानु प्रतिक्रमणु कहियइ, तेह योग्य प्रायश्चित्तु मिथ्यादुष्कृतमात्रिहिं जि करी सूझइ न पुणि गुरु आगइ आलोईयइ, यथा सहसाकारि अजाणभावि श्लेष्मादिकु प्रक्षिपतां ऊपनउं प्रायश्चित्तु । तथा हिसहसा अनुपयुक्तेन यदि श्लेष्मादि प्रक्षिप्तं भवति, न च हिंसादिकं दोषमापन्नः तर्हि गुरुसमक्षमालो-15 चनामन्तरेणादि मिथ्यादुष्कृतमात्रेण शुद्ध्यति ततः प्रतिक्रमणार्हत्वात् प्रतिक्रमणु २ । $ 232) जिणि पुगि प्रायश्चित्ति प्रतिसेवियइ जइ गुरुसमीपि आलोईयई आलोई करी गुरुसमादेशइतउ पडिक्कमियइ, पाछइ 'मिथ्यादुष्कृतु' इसउं कहियइ, तउ पाछइ सु आलोचना-प्रतिक्रमणलक्षण उभययोग्यता करी मिश्र ३ । 8233) तथा विवेकु परित्यागु, जु प्रायश्चित्तु विवेकिहिं जि कीधइ सूझइ प्रकारि न सूझई, 20 यथा अज्ञानभावि आधाकमि लीधइ ज्ञानभावि तेह नइ त्यागि कीधइ पाछिल उ आहारु शुद्धउ हूयइ सु विवेकयोग्यता करी विवेक ४ । $234) व्युत्सर्गु कायचेष्टानिरोधु, जु व्युत्सर्गमा त्रिहिं जि दुःस्वप्न-निद्रास्खलितादिकु सूझइ सु व्युत्सर्गयोग्यताकरी व्युत्सर्गु ५ । 8235) जिणि प्रतिसेविति निर्विकृतिकादिकु छम्मासावसानु तपु दीजइ सु तपयोग्यता करी 25 प्रायश्चित्तु तपु ६। $236) जिम सर्पदष्ट देहावयव नउ छेदु अपरशरीररक्षानिमित्तु कीजइ तिम जिणि प्रायश्चित्ति प्रतिसेविति दूषित पूर्वपर्यायछेदु अदूषित पर्याय रक्षानिमित्तु कीजइ सु छेदयोग्यता करी प्रायश्चित्तू छेदु । $237) जिणि प्रायश्चित्ति प्रतिसेविति सकल पूर्वपर्यायछेदु करी वली बीजीवार महाव्रतारोपणु कीजइ सु मूलयोग्यता करी मूलु ८ । $238) जिणि प्रतिसेविति हूंतइ पुणरवि पंचमहाव्रतारोपण रहई योग्यु न हुयई जां विशिष्ट कांई एकु तपु कीधउं न हुयइं । विशिष्टि तपि कीधइ पाछइ तेह दोष नी निवृत्ति हुई हूंती व्रतहं विषइ थापियइ सु अनवस्थानयोग्यता करी अनवस्थितु ९ । 30 $230) 1 B. त। 8232) 1 B. omits. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [ $239 - 243 ) २४१ - २४९ (239) जिणि प्रतिसेविति लिंग क्षेत्र - काल-तप सविहुं नइ पारि अंचइ जाइ सु परांचित अर्ह जु प्रायश्चित्तु तेऊ परांचितु १० । इसी परि व्यवहार सिद्धांत माहि दसविधु प्रायश्चित्तु भणिउं, सु अंतरंगतप नउ पहिलउ भेदु । ७२ 10 15 20 8240 ) विन पुणि दसविधु । यथा अरिहंत १ सिद्ध २ ईय ३ सुए य ४ धम्मे य ५ साहुवग्गे य६ । आयरिय ७ उवज्झाए ८ पवयणे ९ दंसणे १० विणओ ।। अरहंता विहरंता सिद्धा कम्मक्खए सिवं पत्ता । पडिमा उ चेहयाई सुयं ति सामाइयाईयं || धम्मो चरित्धम्म आहारो तस्स साहुवग्ग ति । आयरिय उवज्झाया विसेसगुणसंगया तत्थ || पवणं असेससंघ दंसणमिच्छंति इत्थ सम्मत्तं । विणओ दसन्हमेसं कायव्वो होइ एवं तु ॥ भत्ती बहुमाणो वन्नजण नासणं अवन्नवायस्स । आसायणपरिहरणं उचियाण सेवणाई य ॥ दसभेय वियमेयं कुणमाणो माणवो महियमाणो । सह विणयमूलं धम्मं पि विसोहए सम्मं ॥ इस दसविधु विन बीज अंतरंगतप तणउ भेदु । 8241 ) वेयावच्चु पुणि दुसविधु । यथा [ २४७ ] आचार्य, उपाध्याय, स्थविर - वृद्ध, तपस्वी - उत्कृष्ट तपश्चरणकारकु, गिलाणु-मंदु, सेह- नवदीक्षित, साधर्मिक एकधर्म, कुलु- एकाचार्य संतानु, गणु- त्रिहूं आचार्यहं नडं संतानु, संघु साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपु चतुर्विधु | ईंहं दसहीं नइ विषइ वैयावृत्यु दसविधु हुयइ । एउ त्रीजड अंतरंगतप नउ भेदु । (242) वाणा १ पुच्छणा २ परियट्टणा ३ अणुपेहा ४ धम्मका ५ सज्ज्ञाउ पंचविधु | 25 तथा च भणितं - 30 आयरिय १ उवज्झाया २ थेर ३ तवस्सी ४ गिलाण ५ सेहाणं ६ साहम्मिय ७ कुल ८ गण ९ संघ १० संगयं तं इह कायव्वं ॥ वाणा' १ पुच्छणा' २ परियणाउ ३ अणुपेह ४ धम्मक ५ विसओ । सज्झाओ पंचविहो भणिओ भवभीमु केहिं || [ २४८ ] अनुप्रेक्षा मनि परिवर्त्तइ, वचनि न ऊचरई । वीजउं सुगमु । एउ चउथर अंतरंगतप तणउ भेदु । (243) आर्त्तध्यानु १ रौद्रध्यानु २ धर्म्मध्यानु ३ शुक्रुध्यानु ४ इति चतुर्धा ध्यानु । ताहिकामा रंजियं अहं रुदं हिंसाणुरंजियं । धम्मा रंजियं धम्मं सुक्कज्झाणं निरंजणं ॥ [ २४९] विषयचितालक्षणु आर्त्तु, हिंसा - द्रोहाध्यवसायलक्षणु रौद्र, धर्म्माध्यवसायलक्षणु धर्मु, विषयादि विकल्पकल्पनारहितु निरंजनु रागरोषरहितु शुकु एह चतुर्विध ध्यान माहे आर्त्त रौद्र परिहरिवां, धर्म शुक्ल करिव । एउ पंचमु अंतरंगत तण भेदु । $242) 1 Bh. $243) 1 Bh. has a later alteration [ २४१ ] [ २४२] [ २४३] [ २४४ ] [ २४५] [ २४६ ] 2 B. omits तप । Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३ $244 - $247 ). २५०-२५४] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ___$244) काउस्सग्गु प्रायश्चित्तविशुद्धिनिमित्तु अथवा कर्मनिर्जरानिमित्तु, सु छट्ठउ अंतरंगतप तणउ भेदु । एउ तपु जिनमतिहिं जि वापरइ न पुणि मिथ्यादर्शनि, इणि कारणि अंतरंगु अथवा जीव रहई अंतरंग शुद्धि इणि करी हुयइ इणि कारणि अंतरंगु । अनशनादि मिथ्यादर्शनहिं वापरइ अथवा बाह्यशुद्धिरूपु इणि कारणि बाह्यु । $245) अथ प्रतिमाविचारु लिखियइ मासाई सत्तंता पढमा बिइ तइय सत्तराइदिणा। अहराया एगराइ य भिक्खूपडिमाण बारसगं ॥ [२५०] भिक्षु तणी बार प्रतिमा वर्षाकालि न आरंभियई, किंतु ऋतुबद्धि कालि आरंभियई। अतिशयवंत गुरु नी अनुज्ञा हूंती शुभशकुननिमित्तसंभवि हूंतइ जेतीवार वज्रऋषभनाराचु संहननु १ ऋषभनाराचु संहननु २ नाराचु संहननु ३ ए संहनन हुयई। तींह नउं लक्षणु-ऋषभु पाटउ जिसउ हुयइ 10 तिसइ आकारि एकु अस्थि हाडु हुयइ, वज्र खीली जिसी हुयइ तिसइ आकारि बीजउं अस्थि हुयइ, बिहुँ अस्थि रहइं परस्परानुप्रवेशलक्षणु मर्कटबंधु नाराचु कहियइ । तथा च भणितम् रिसहो य होइ पट्टो वजं पुण कीलिया मुणेयव्वा । उभओ मक्कडबंधो नारायं तं वियाणाहि ॥ [२५१] जिणि शरीरि ऋषभादिक त्रिन्हइ हुयई सु वज्रऋषभनाराचु । जिणि बि हुयई सु ऋषभनाराचु । 15 जिणि एकु हुयइ सु नाराचु । तथा तवेण १ सत्तेण २ सुत्तेण ३ एगत्तेण बलेण य । । तुलणा पंचहा वुत्ता जिणकप्पं पडिवजओ ॥ .. . [२५२ ] चतुर्थषष्ठाऽष्टमादि तपु तां अभ्यसइ जां छम्मास तवि हिं सीदाइ नहीं, ए तपतुलना १ । .$246) सत्त्वतुलना पंचविध 20 पढमा उवस्सयंमी बिइया बाहिं तइया चउकंमि । सुन्नघरंमि चउत्थी तह पंचमिया मसाणंमि ॥ [२५३] उपाश्रय माहि प्रतिदिसि प्रतिमा काउस्सग्गि वर्तमानु रहइ सु तिसी परि रहितउ' मूषक-माजरिदिकह तणउं भउ तां जिणइ जां तींह नइ फरसिहिं रोमकंटकजनकू भउ न हुयई। किसउ अथु ? जेतलई रोम ऊधसई एतलू भउ न हुयइं । एतलइ पहिली सत्त्वतुलना १ । तउ बीजी उपाश्रय बाहरि 25 ऊपरि छाइयइ प्रदेसि पूर्व जिम प्रतिमा वर्तमानु रहई तिहां घणेरडं मार्जारादि भउ संभवइ तेह भय जिणिवा कारणि बाहिरि सत्त्वतुलना २ । त्रीजी चउकि । चतुर्थी' शून्यघरि । पंचमी मसाणि । तत्र बीजी कन्हा त्रीजी घणउं भउ । त्रीजी कन्हा चउथी घणउ भउ । चउथी कन्हा पंचमी घणउं भउ । ईंह पांचहीं तुलना करिउ तिम आपणपउ तोलइ जिम दिवससमइ रात्रिसमइ देवहीं सत्त्व हूंतउ चलावी न सकियइं इसी परि पंचविधसत्त्वतुलना बीजी मूलतुलना । 30 ___247) सूत्रतुलना कहियइ उक्कइयावइयाई सुत्ताई करेइ सो य सयाई । मुहुत्तद्धपोरसीओ दिणे य काले अहोरत्ते ॥ [२५४ ] (245) 1 Bh. आरंभीयई। $246) 1 Bh. रहतउ। 2 B. मूखक। 3 Bh. चउथी। 4 Bh, आपणउं। ष. बा.१० Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$248 - $251 ). २५५-२५६ सु जिनकल्पाधिकारियउ साधु सगलाई चऊद पूर्वसूत्र ‘उक्कइयावइयाई' किसउ अर्यु ? छेहला आखर हूंतउ ऋमि ऋमि धुरिलइ आखरि आवइ, धुरिला आखर हूंतउ ऋमि ऋमि छेहलइ आखरि जाइ । तथा एकांतर आलापक प्रहणि करी मूल हूंतउं सूत्रु तां परावर्तइ जां छेहु । तउ आलापक हूंतउं एकांतर ग्रहणि करी धुरि आवइ । इसी परि आचारनामकु नवमउं पूर्व तेह माहि त्रीजउं वस्तु तेह माहि 5 जु प्रकार कहिउ छइ तिणि प्रकारि करी तिम सूत्रु परावर्त्तइ जिम ऊसासप्रमाणु यथोक्तु जाणइ तउ मुहूर्त पौरुषी दिवस अहोरात्र काल विषइ परिमाणु जाणइ ए कालतुलना ३ । $248) एकत्वतुलना कहियइ अन्नो देहाउ अहं नाणत्तं जस्स एवं उवलद्धं । सो किंचि आहरिकं न कुणइ देहस्स भंगे वि॥ [२५५ ] 10 हउं देह हूंतउ अनेरउ इसी परि नाणत्तं नानात्वम्-भेदु जेह रहइं उवलद्ध जाणिउं हुयइ सु देहभंगिहिं आहरिकु उत्रासु भउ न करइं इति एकत्वतुलना ४ । $249) बलतुलना कहियइ एमेव बलं मुणिणो अभिक्खआसेवणाइ तं होइ । ___ लंखग-मल्ले उवमा आसकिसोरे य जुग्गविए॥ [२५६ ] 15 एवं इसी परि बलभावना करी देहु तिम सहाविवउं जिम अवश्यकरणीयविषइ बलहानि शरीरि न हुयई । ननु तपु करतां देहबलु जाइ तउ किसी परि बलतुलना ? इसउं न भणिवू', देहबलु धृतिबलसूचानिमित्तु', बलभावना करी तिम यतना करेवी जिम देहअपचयभाविहिं धृति समुत्साहवंत हुयइ जिम परीषहोपसर्ग हेलाई जिणइ, तथा सर्वइ भावना धृतिबलपूर्व तिणि कारणि विशेषि करी धृतिबलभावना भावेवी जिम अतिसबल उपसर्ग संभविहिं आपणउं कार्यु साधइ, न पुणि धृति रहई काई 20 असाध्यु छइ, सु पुणि तपोबलादिकु निरंतरं तपसंसेवनादि करी हुयई। 8250) अत्र दृष्टांतु लंखकु अनइ मल्लु अनइ अश्वकिसोरु 'जुग्गविओ" इसउं त्रिहुं नउं विशेषणु । तथा हि- लंखकु नटु जुग्गविओ' अभ्यास प्राप्त अभ्यासप्रकर्षइतउ रांदू ऊपरि पुणि नाचइ। मल्लु पुणि दुखि करी करणअभ्यसतउ अभ्यासप्रकर्षवशइतउ पाछइ सुखिहिं प्रतिमल्लु जिणइ । अश्वकिसोरु पुणि हस्तिप्रभृतिकहं हूंतउ बीहतउ दुक्खि करी हस्तिप्रमुखहं समीपि राहवियइ पाछइ 25 अभ्यासवशइतउ संग्राम माहि तेह समीपिहिं भाजइ नहीं। 8251) एषा दृष्टांतभावना दा तिकि मूलिगइ अर्थि जोडियइ। एवं इसी परि निरंतर तपसेपनि करी तपि न जीपई, सत्त्वावष्टंभु बलावलंबु तिणि करी देवादिकहीं हूंतउ बीहइ नहीं। सूत्रार्थचिंतनप्रमाणि कालु दिनरात्रि गतागतरूपु' जाणइ। एकत्वभावना हूंतउ यथोक्तु निस्संगु हुयइ, धृतिअवष्टंमि करी प्राणत्यागिहिं आपणपउं मेल्हइ नहीं । इसी परि जिम जिनकल्पी पहिलउं तुलना करइ तिम प्रतिमा 30 अंगीकरणहारु पुणि पहिलउं गच्छ माहि थिकउ तुलना करइ, तथा उत्कर्षइतउ किंचूण दसपूर्व जघन्यइतउ नवपूर्व त्रीजउं वस्तु तेह सीम सूत्रार्थधारकु जउ हुयइ उपसर्गसहु एषणाभिग्रहधरु-अलेपकृतवल्ल-चणकादिभिक्षाग्राहकु । किसउ अथु ?- • 8249 ) 1 Bh. भणियव्वं । 2 Bh. शूचा-। 8250 ) 1 B.-विउं। 251) 1 Bh. गतरूपु । 2 B. omits. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8252 - 8259 ) २५७ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत संस असंसट्टे उद्भड तह अप्पलेवडा चेव । उगहिया पहिया उज्झियधम्माओ सत्तमिया ॥ [ २५७ ] एह गाह माहि भणी छई सात भिक्षा तींह माहि पहिली वि भिक्षा वर्जी करी बीजी पांच भिक्षा तींहं रहई ग्राहकु | भिक्षापंचकहीं माहि दिनि दिनि कृताभिग्रहु हूंतर एकदत्ति भक्त नी एक पानक नी लियइ । इसी परि एकु मासु गच्छ माहि परिकर्म्मणा करइ पाछइ गच्छ बाहिरि नीसरी करी एकुं मासु गच्छ माहि थिकs की उं सु करइ । रात्रि समइ मसाणादिकि थानकि वृक्षमूलि एकपुद्गलन्यस्तदृष्टि, किस अर्थ ? एक पुद्गल पूर्वापरपर्यायपर्यालोचन करत कायोत्सर्ग रहइ जिहां सूर्य अस्ति जाइ तेह थाहर हूंत सिंह - व्याघ्र - चित्रक - हस्तिप्रभृति महाभयहिं पगु मात्रू चालइ नहीं, प्रासुकजलादिकिहिं हस्तादिप्रक्षालनु करइ नहीं । इसी परि मासु बाहिरि रही करी प्रतिमा पूरी करइ, प्रतिमा समाति हूंती राजादिलोक संमुख' समानयनपूर्वकु चतुर्विधि श्रीसंधि पंचशब्दादिवादनादि महाप्रवेशक महोत्सव 10 करावीतइ नगर माहि आवइ । इसी परि बिउ मासे पहिली प्रतिमा' संपूर्ण नीपजइ । ७५ 8252 ) इसीही जि परि तिणिहिं जि वरसि बीजी प्रतिमा आरंभियइ । वि मास गच्छ माहि परिकर्मणा कीजइ, तउ पाछइ बाहिरि पूर्वरीतिहिं जि बि मास प्रतिमा कीजइ तर पाछइ गच्छ माहि पूर्वरीति करी आणियइ । इसी परि चउं मासे बीजी प्रतिमा संपूर्ण हुइ । (253) विशेषु पुणि एतलउ बीजी प्रतिमा बि दाति भक्त नी बि दाति पानक नी हुयई 115 इसी परि सातमी प्रतिमा सीम एक एक दाति भक्त पानक विषइ वाधती हुयइ । एवं पहिलइ वरसि प्रितिमा संपूर्ण हुई । 8254 ) त्रीजी प्रतिमा त्रिन्हि मास गच्छ माहि परिकर्म्मणा त्रिन्हि मास बाहिरि प्रतिमा कीजइ । इसी परिछए मासे बीजइ वरसि त्रीजी प्रतिमा पूजइ । 8255 ) मास ४ गच्छ माहि मास ४ बाहिरि एवं मासे ८ त्रीजइ वरसि चउथी प्रतिमा पूजइ । 20 8256 ) मास ५ गच्छ माहि चउथइ वरसि परिकर्म्मणा ई जि हुयइ । पांचमइ वरसि मास ५ बाहिरि प्रतिमा हुयइ । इसी परि बिहुं वरसे पांचमी प्रतिमा पूजइ । 8257 ) मास ६ गच्छ माहि परिकर्म्मणा छट्ठइ वरसि हुयइ सातमइ वरसि मास ६ बाहिरि छट्ठी प्रतिमा पूजइ । (258) मास ७ गच्छ माहि परिकर्म्मणा आठमइ वरसि हुयइ, मास ७ बाहिरि नवमइ 25 वरसि सातमी प्रतिमा पूजइ । $259 ) इसी परि नवे वरसे छप्पन्ने मासे सात प्रतिमा संपूर्ण कीजइं । तथा च भणितम् - 'मासाई सत्ता' इति । 'पढमा' इति प्रथमा । आठमी प्रतिमा साते दिवसे 'च' चतुर्थे त्रिउं आंबिले एकांतरित करी पूजइ, चतुर्थि कीधइ पानक परिहारु करिवउ, गच्छ माहि थिकां कीजइ राति सीम उत्तान पार्श्ववर्त्ति स्थानि सूते रहिवउं । 'बिइया' नवमी प्रतिमा पुणि इसी परि '"चरं' चतुर्थे 30 त्रिडं आंबिले एकांतरिते करी पूजइ । नवमी गच्छ बाहिरि कीजइ तथा उत्कटका सनसंस्थितहं रहियई अथवा लगंडु वांकडं लाकडु जिम हुइ तिम सूईयइ अथवा आयतदंड बद्धदंड जिम पाधरां होई माथउं अनइ पग भुई लगाडियां नहीं समस्तराति इसी परि सूते रहियइ । एवं 'तइया' दसमी प्रतिमा पुणि $251 ) 3 B. om.ts - पर्या - 1 4 B. drops - मा। 5 B समुख । 6 Bh. बिहुँ । 7 Bh. adds पूरी । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकवालावबोधवृत्ति [$260 - 262). २५८-२६१ जिम नवमी प्रतिमा कीजइ तिम दसमी प्रतिमा पुणि कीजइ । इसी परि ए त्रिन्हि प्रतिमा एकवीसे दिवसे संपूर्ण कीजई । इगारमी प्रतिमा अहोरात्रिकी नामि करी कहियइ । आंबिलु करी सकलु अहोरात्रु ग्राम बाहिरि रही प्रलंबित भुज करी काउ लग्गु कीजइ, पाछइ चतुर्थ' बि कीजइं । इसी परि त्रिउं दिवसे इगारमी प्रतिमा पूजइ । तथा दिवसि आंबिलु कीजइ रात्रि ग्राम बाहिरि ईषत्प्रारभाराभिधान 5 सिद्धिशिला तेह नइ विषइ निर्निमेषदृष्टि विन्यासि कीधइ बे पग मेली करी भुज लंबमान करी सकल रात्रि जिनमुद्रा वर्तमानु काउस्सग्गि रहइ । पाछइ पानकाहाररहित त्रिन्हि उपवास करइ । इसी परि चउं दिवसे बारमी प्रतिमा पूजइ । आठमी प्रतिमा हूंती बारमी प्रतिमा सीम दाति न हुयइं । जेतिवार सर्वइ प्रतिमा संपूर्ण हुयई तेतीवार महात्मा रहई अनेकि लब्धि ऊपजई इति साधुप्रतिमाविचारु सिद्धांत तणइ अनुसारि मई लिखिउ छइ । अनेरोई जु को विशेषु हुयइ सु पुणि गीतार्थहं महांतु अनुग्रहु 10 करी लिखिवउ । $260) 'अभिग्रहा' इति । द्रव्य-क्षेत्र-कालभाव भेदइतउ अभिग्रहु चउं भेदे हुयइ । यथा द्रव्यइतउ जे किमइ खलखंडादिकु द्रव्यु लहिसु तउ लेसु । क्षेत्रइतउ जइ धनवंतादि घरि लहिसु तउ लेसु । कालइतउ जउ भिक्षाकालु अतिक्रमिउ होइसिइ तउ लेसु । भावइतउ जउ' दायकु हसनादि क्रिया करतउ देसिइ तउ लेसु । इसी परि चतुर्विध अभिग्रह जाणिवा । अथवा पूर्विहिं विस्तरि करी अभिग्रह चतुर्विधइ 15 भणिया छई तिम जाणिवा । ए पूर्वभणित पिंडविसोही प्रमुख सगलाई जउ मेलियई तउ साधु तणा सर्वइ उत्तरगुण बाणवइ संख्यात । 'मो वियाणाहि' किसउ अथु ? शिष्य आगइ गुरु कहइ-हे शिष्य । तउं 'वियाणाहि' जाणि । 'मो' ईहां पादपूरणनिमित्तु छइ । अथवा बायाला अडेव य पणुवीसा बार बार सय चेव । दव्वाइ चउरभिगह भेया खलु उत्तरगुणाणं ॥ [२५८] 20 इति व्यवहार-सिद्धांतानुसारि करी पिंडविसुद्धि तणा भेद बइतालीस । यथा-उद्गमदोष सोल, उत्पादनादोष सोल, एषणादोष दस, ईहं बइतालीसही तणा परिहार । बइतालीस पिंडविसुद्धिभेद, समिति पांच गुप्ति त्रिन्हि', एवंरूप आठ समिति, भावना पंचवीस-एक एक महाव्रत प्रति पांच पांच भावना भावइतउ । $261) यथा भावनाभि वितानि पञ्चभिः पञ्चभिः क्रमात् । महाव्रतानि नो कस्य साधयन्त्यव्ययं पदम् ॥ __ [२५९] तद्यथा मनोगुत्यैषणाऽऽदानेर्याभिः समितिभिः सदा । दृष्टान्नपानग्रहणेनाहिंसां भावयेत् सुधीः ।। [२६०] 30 मनोगुप्ति १ एषणासमिति २ आदानभांडमात्रनिक्षेपणासमिति ३ ईर्यासमिति ४ दृष्टान्नपानग्रहणलक्षण ५ पांच भावना प्रथम महाव्रत तणी जाणेवी। $262 ) हास्य-लोभ-भय-क्रोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् । आलोच्य भाषणेनाऽपि भावयेत् सूनृतव्रतम् ॥ [ २६१] $259 ) 1 Bh. चउथ। 2 Bh. जि। 260) 1 Bh. जइ। 2 Bh. changes order त्रिन्हि गुप्ति। 25 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8263 - 267). २६२-२६७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत हास्य लोभ भय क्रोध ईंह चउहुं तणा प्रत्याख्यान निवारण च्यारि भावना, , पांचमी भावना आलोची करी बोलिवउं; ए पांच भावना बीजा महाव्रत तणी जाणेवी । $263 ) आलोच्याऽवग्रहयाश्चाऽभीक्ष्णाऽवग्रहयाचनम् । एतावन्मात्रमेवैतदित्यवग्रहधारणम् । [२६२] समानधार्मिकेभ्यश्च तथाऽवग्रहयाचनम् । अनुज्ञापितपानान्नाशनमस्तेयभावना ॥ [२६३ ] आलोचनापूर्व देवेंद्र-राज-गृहपतिप्रभृति अवग्रहयाचनु १, जिहां एक क्षणु रहियइ तिहां तत्क्षेत्राधिपति अनुज्ञापनापूर्वकु. रहियइ इति अभीक्ष्णावग्रहयाचनु २, एतलूं ज एउ क्षेत्रादिकु मू रहइं परिग्रहकारणि मोकलउं बीजउं नहीं इत्यवग्रहधारणु ३, साधर्मिकावग्रहयाचनु ४, अनुज्ञापितपानान्नभोजनु ५, इत्येवंरूप पांच भावना त्रीजा महाव्रत तणी जाणेवी । $264) स्त्री-पण्ढ-पशुमद्वेश्माऽऽसन-कुड्यान्तरोज्झनात् । सरागस्वीकथात्यागात् प्राग्रतस्मृतिवर्जनात् ॥ [२६४ ] स्त्रीरम्याङ्गेक्षण-स्वाङ्गसंस्कारपरिवर्जनात् । प्रणीताऽत्यशनत्यागात् ब्रह्मचर्य च भावयेत् ॥ [२६५] स्त्री नारी पंढ नपुंसक पशु छाली गाइ महिसि घोडी रासभी प्रभृति जिहां हुयई तिहां न रहियइं, 15 स्त्रीआसनि न बइसियई, कुडय भणियई भीति तीयं तणा अंतराल जालां तीहं करी स्त्रीशरीरावयव विलोकनु न कीजइं इति एक भावना । सरागस्त्रीकथा न कीजई इति बीजी भावना । पूर्वानुभूत मैथुन तणउं समरणु न कीजई इति त्रीजी भावना । स्त्री तणा रम्य मुखवक्षोजादिक अंग न जोईई, व आपणा संग रहई संस्कारु दंत-नख-केश मज्जनादिकु न कीजई इति चउथी भावना। प्रणीतु स्निग्ध दधि-मोदकघृतपूर-लपनश्री प्रमुखु आहारु तेह तणउं अतिअशनु अतिभक्षणु न कीजइं इति पांचमी भावना चउथा 20 महाव्रत तणी जाणेवी। $265) स्पर्शे रसे च गन्धे च रूपे शब्दे च हारिणि । पञ्चस्वपि-इन्द्रियार्थेषु गाढं गायस्य वर्जनम् ॥ [२६६] एतेष्वेवाऽमनोज्ञेषु सर्वथा द्वेषवर्जनम् । आकिञ्चन्यव्रतस्यैवं भावनाः पञ्च कीर्तिताः ॥ [२६७ ] 25 स्पर्श रस गंध रूप शब्द लक्षण छइं पांच मनोवांछित विषय तीहं विषइ अतिरागवर्जनु अथवा एई जि छई अमनोवांछित पांच विषय तींह नइ विषइ सर्वथा द्वेषवर्जनु जु कीजइ ए पांच, पांच महाव्रत तणी भावना' जाणेवी। ____$266) बार तप तणा भेद, बार प्रतिमा, च्यारि अभिग्रह सर्वइ मिलिया एकु सउ त्रिहुं करी अधिक उत्तरगुण साधुसंबंधिया जाणेवा । 8267) अथ श्रावक तणउं देसोत्तरगुणप्रत्याख्यानु इगुणनवइ भेदे करी लिखियइ । यथा जिणि परि ति इगुणनवइ भेद हुयई स परिकहियइ $264) 1 Bh. बइसीयई। 2 B. जोइई। $265) 1 Bh. omits. 30 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [268-8273). २६८-२७१ पञ्चक्खाणं १०, अभिग्गह ४, सिक्खा ७, तव १२, पडिम ११, भावणा १२, खित्तं ९। धम्मो ४ पूया १७ य तहा गिहिउत्तरगुण इगुणनउई ॥ [२६८] तत्र पञ्चक्खाणु नवकार पोरिसी ए इत्यादिकु दसविधु आगइ कहीसिइ । अभिग्रह साधु तणा 5 जिम अभिग्रह भणिया तिणि अनुसारि श्रावकहीं रहई जाणिवा । त्रिन्हि गुणव्रत चत्तारि शिक्षाव्रत रूप सात शिक्षा जाणिवी । तपु बारहे भेदे जिम पूर्विहिं भणि तिमहिं ज' जाणिवउं। . $268) प्रतिमा इग्यार । यथा दंसण १ वय २ सामाइयइ ३ पोसह ४ पडिमा ५ अबंभ ६ अचित्ते ७। आरंभ ८ पेस ९ उच्छिवजए १० समणभूए य ११॥ [२६९] 10 तत्र शङ्का १ काङ्क्षा २ विचिकित्सा ३ मिथ्यादृष्टिप्रशंसनम् ४ । तत्संस्तवश्च पश्चापि सम्यक्त्वं दूषयन्त्यमी ॥ [२७० ] इंहां शंकादिकहं पांचहीं अतीचारहं तणउं स्वरूपु पडिकमणा सूत्र माहि "संकाकंखविगंछा"एह गाह नइ वखाणि कहीसिइ । शंकादि अतीचारपंचकरहितु सुद्ध सम्यक्त्वु मासदिवस सीम पालियइ 16 जु स प्रथम दर्शनप्रतिमा १ कहियइ । $269) पांच अणुव्रत त्रिन्हि गुणव्रत चत्तारि शिक्षाव्रतं लक्षण बारह व्रत कहियई, ति सगलाई अतीचारपंचकरहित पूर्वदर्शनप्रतिमासमाचार' समाचरतां हूंता बि मास सीम जु पालियइ स बीजी व्रतप्रतिमा कहियइ । तथा त्रिकाल देवपूजा उभयकालु प्रतिक्रमणु गुरुपादमूलि वंदनादि क्रियाक. लाप कीजइ विधिवत् गुप्तिसमिति यतना' करतां वर्तियइ इत्यादिकु समाचारु बीजी प्रतिमा माहि 20 जाणिवउ २। $270) त्रिन्हि मास प्रथम द्वितीय प्रतिमासमाचार समाचरतां हूंतां तिविहे दुप्पणिहाणे अणवट्ठाणे तहाऽऽसयविहणे । सामाइए वितहकए पढमे सिक्खावए निंदे ॥ [२७१] इसा सामायिक तणा पांच अतीचार परिहरता हूंतां 'जाहे खणिओ ताहे सामाइयं कुन्जा' इति 25 वचनात् सामायिकिहिं जि वर्तमानु जु रहइ स त्रीजी सामाइकप्रतिमा ३। 271) अष्टमी चतुर्दशी पूर्णिणमा अमावास्या लक्षण चतुःपर्वी दिवसहं कृतचतुर्विधाहार पौषधोपवास चत्वारि मास पूर्वप्रतिमात्रय समाचार प्रतिपालतां जु रहियइ स चतुर्थी पौषधप्रतिमा ४ । $272) पौषध नी रात्रि एक रात्रिकादिक प्रतिमा थिकउ रहइ, मास ५ अस्नानु प्रासुक भोजनु दिवाब्रह्मचारी रात्रिकृतपरिमाणु पौषधकालि रात्रिहिं ब्रह्मचारी पूर्वप्रतिमाचतुष्टयसमाचार प्रतिपालतां 30 जु रहियइ स पांचमी प्रतिमा नाम ५ । 8273) प्रतिमा ५ मास ६ पूर्वप्रतिमापंचक समाचार प्रतिपालतां हूंतां सदा ब्रह्मचारी हुईयइ स छट्ठी अब्रह्म नाम प्रतिमा ६। 8267) 1 Bh. जि। $269) 1 Bh. पूर्वदर्शनि। 2 Bh. यतन। $271) 1 Bh. चउथी। Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F274 - 3280). २७२-२७३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत 8274) पूर्वप्रतिमाषटुसमाचार प्रतिपालनापरु मास ७ सीम सचित्ताहारवर्जकु हुयइ जिणि स सप्तमी अचित्तनाम प्रतिमा ७ । 5275) पूर्वप्रतिमासप्तकसमाचारप्रवर्तक मास ८ स्वयं आरंभवर्जकु हुयइ जिणि स अनारंभनाम अष्टमी मतिमा ८। - 276) प्रेष्यहीं कन्हां आरंभु न करावई पूर्वसमाचारु मास ९ जिणि करइ स प्रेष्यारंभ- 5 वर्जिका नाम नवमी प्रतिमा ९। 277) उद्दिष्टकृताहारवर्जकु । किसउ अथु ? आत्मनिमित्तकृत भोजनवर्जकु जु काई घरि सर्व साधारणु भोजनु तेह रहइं कारकु पूर्व समाचारधारकु मास दस उद्दिष्ट भोज्यवर्जिका नाम दसमी प्रतिमा १० । $278) क्षुरमुंडु अथवा लुंचितु रजोहरण-पात्रपरिग्रही श्रमणभूतु यतिसमाचारकारी' निर्ममत्वु 10 स्वज्ञातिकुलहं विहरइ, भिक्षाभोजी ति 'श्रमणभूता' इति नामिका एकादस मासिका एकादसी प्रतिमा ११। इति संक्षेपि' करी श्रावकप्रतिमा विचारु । "279) केई एकि संप्रति प्रतिमा श्रावकहं रहई करावई। केई एकि पुणि चित्तचलाचलादि भावि करी प्रतिमासमाचार रहइं निरतीचारता करी दुष्करत्वइतउ तथाविध धृतिबलसंहननादिकहं तणा अभावइतउ पुणि न करावई । तथा निषेधवचनु पुणि तीर्थोद्गालि नाम प्रकीर्णक माहि दीसइ । यथा- 15 साहूणग्गोयरओ वुच्छिन्नो दूसमाणुभावाओ । अजाणं पणवीसं, सावयधम्मो य वुच्छिन्नो ॥ [२७२ ] अत्र साधुमहात्मा पूर्विहिं अप्रमादप्रवृत्तिनिमित्तु 'अग्गोयरओ' धरता, किसउ अर्यु ? वाम कुहणी चांपी करी चोलपट्टकु राहवता जु सु 'अग्गोयरओ' कहियइ, इसउ आम्नाउ छइ । सु अग्गोयरउ दुक्खमानुभावइतउ वुच्छिन्नउ विच्छेदि गयउ प्रमादबहल कालभावि करी साधु चोलपट्टकु दवरादिकहं 20 तणइ आधारि धारिवा' लागा। 'अजाणं पणवीसं' ति आर्यिका साध्वी ति पंचवीस उपकरण पहिरती, ति पुणि विच्छेदि गयां । 'सावयधम्मो य वुच्छिन्नो' इति एकादस प्रतिमारूपु श्रावकधर्मु विच्छेदि गयउ. इसा व्याख्यानइतउ एकादश प्रतिमा श्रावक तणी विच्छेदि गई इति । गतं प्रसङ्गागतम् । भावना १२ पूर्विहिं भणी जिम तिमहीं जि जाणिवी । 280) खित्तं ९ यथा -25 जिणभवण १ विंब २ पुत्थय ३ चउविहसंघो य ७ सत्त खित्ताई। जिजुद्धरो ई ८ पोसहसाला ९ साहारणं च दस ॥ [२७३ ] • जिन्नुद्धार रहइं जिनभवनग्रहणि करी ग्रहणइतउ एकु जिनभवन १, बीजउं जिनबिंबु २, त्रीज पुस्तक ३, साधु चउथउं ४, साध्वी पांचमउ ५, श्रावक छट्ठउं ६, श्राविका सातमउं ७, पौषधशाला आठमउं ८, साधारण संबलकु नवमउं ९ क्षेत्रु । ईंह नवं क्षेत्रहं श्रावकि आपणउं वित्तबीजु 30 वाविवउं । यदाह 2 Bh. पिहरती। 8278) 1 Bh. सामाचारी- 2 Bh. adds हिं। $279) 1 Bh. धरवा। 8280) 1 Bh. जिनुद्धारो, omits ई। 2 Bh. नवह। 3 Bh. वाविउं। Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8281). २७४-२८२ इच्छतोऽनिच्छतो वाऽपि मामकं द्रविणं सदा । चैत्य-साधूपयोगाय भूयाज् जन्मनि जन्मनि ॥ [ २७४ ] सो अत्थो तं च सामत्थं तं विनाणमणुत्तमं । साहम्मियाण कजम्मि जं विचंति सुसावया ॥ [ २७५] 5 तथा दान-शील-तपो-भावनारूपु चतुर्विधु धर्मु। देव-गुरु-धर्मविषयभेदइतउ त्रिविध चिंता। यथा देव-गुरु-धम्म विसया तिविहा चिंता हवंति कायव्वा । सड्ढेहिं महड्डेहिं अप्पड्ढेहिं च सत्तीए॥ [२७६ ] विहिपूया विहिवंदण विहिचेइय दव्ववुडिरक्खा य । वट्टइ अहव न वट्टइ इय चिंता देवविसयम्मि ॥ [ २७७ ] गुरुणं कहं समाही कह तेसिं सासणं निराबाहं। सीयंति न सीयंति व इय चिंता होइ गुरुविसए ॥ [ २७८ ] धम्मो कहं पवदृह निरविग्यो तह कहं भवइ एसो। साहम्मियवच्छल्लं धम्मि पुणो एस खलु चिंता ॥ [ २७९] इति त्रिविधचिंता । अथवा अतीत-अनागत-वर्तमानकालभेदि करी धर्मचिंता त्रिविधा । यथा पुव्वभवे सद्दहिओ जिणधम्मो मई तओ इहं लद्धो। सद्दहणाऽऽयरणाओ कह लब्भे हं भविस्से वि ॥ [ २८० ] इति त्रिविधचिंता गता। 8281) सतरभेद पूजा यथा न्हवणु १ विलेवणु २ अंगम्मि वत्थजुयलं ३ च वासपूया य ४। पुप्फारुहणं ५ मल्लारुहणं ६ तह वनयारुहणं ७॥ . [२८१] चुन्नारुहणं ८ वत्थारुहणं ९ आहारणरोहणं १० चेव । पुष्फगिह ११ पुष्फपगरो १२ मंगलगा १३ धूवउक्खेवो १४ ॥ नदृ १५ गीयं १६ वजं १७ पूयाभेया इमे सतर ॥ [२८२] गंधकषायवस्त्रसत्क अंगलूहणउं १, दिव्यवस्त्रपरिधापनिका २ इति वस्त्रयुगलु तत्पूजा वस्त्रयुगलपूजा, माल्यं माला स पुणि विशेषरूप जाणिवी । यथा-इंद्रमालाद्यारोपणु। सामान्यमाला 'पुप्फारुहणं पुष्पपूजा' कहियइ तिणिहिं जि करी जिणि कारणि लाभई किसइ कारणि 'मल्लारुहणं' इसउं वली भणियइ । वत्थारुहणं महाध्वजारोपु तत्पूजा वत्थारुहणपूजा । वन्नयारुहणं शोभानिमित्तु वर्णककरणु तत्पूजा वनयारुहणं । चुन्नारुहणं कर्पूरचूर्णादिपूजनु । मंगलगा अष्टमांगलिक्यपूरणु-दप्पण १ भदासण २ नंद्यावर्त्त ३ पूर्णकलस ४ मत्स्य ५ श्रीवत्स ६ वर्द्धमानु शरावसंपुटु ७ स्वस्तिक ८ लक्षण मांगलिक्य 30 जाणिवां । वजं वाद्यपूजा । पुष्पगृहु फूलहरउं पुष्पप्रकर जिम समवसरण माहि देव करई तिम पुष्पप्रकरपूजा। बीजां पद सुगम । इति सतरह भेद पूजा तणा ज्ञाताधर्मकथांग माहि अनइ जीवाभिगम माहि कहिया छई । इति श्रावक तणा देसत उत्तरगुण इगुणनवइ संख्यात संक्षेपिहिं भणिया। $280) 4 Bh. विनाणु। 5 Bh. वच्चंति। 281) 1 Bh. has altered original आहरण-to अहोरण; B. may be interpreted as अहोरण-। 2 B. omits the sentence. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8282 - 8283 ). २८३-२८८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत 5282) अथ साधु श्रावक विहुं तणउं सर्वोत्तर गुण प्रत्याख्यानु लिखियइ यथायोग्यु अनागतादिकु दसविधु । यथा अणागयं १ अइक्तं २ कोडीसहियं ३ नियंटियं ४ चेव । सागारं ५ अणागारं ६ परिमाणकडं ७ निरवसेसं ८॥ [ २८३ ] संकेयं ९ चेव अद्धाए १० पञ्चक्खाणं च दसविहं होइ । सयं एवऽणुपालणियं दाणुवएसे जह समाही ॥ [२८४ ] पर्युषणापर्वादिकि पर्वि आवणहारि हूंतइ ग्लानतावैयावृत्यादिकारणि पर्व पहिलउं जु अष्टमादिकु प्रत्याख्यानु कीजइ सु अनागतु १ । पर्वि गयइ हूंतइ जु कीजइ सु अतिक्रांतु २ । पूर्वतप नइ समाप्ति समइ बीजा तप नइ प्रत्याख्यानि लागते जि कीधइ बिहुँ तप नी कोटि मिलई तिणि कारणि कोडीसहितु ३ । मासि मासि उमकि दिवसि साजइ माठइ थिकइ मई जु अष्टमादिकु अवश्यु करिवउं हुयइ 10 सु नियंत्रितु ४ । एउ पुणि प्रत्याख्यानु चतुर्दश पूर्वधर जिनकल्प सरसउं विच्छिन्नउं । महत्तरादिकहं आकारहं सहितु साकारु ५ । महत्तरादिकहं आकारहं रहितु निराकारु ६। दत्ति-कवलादिपरिमाणसहितु परिमाणकृतु ७ । सर्व अशनपानरहितु निरवशेषु ८ । अङ्गुष्ठ-मुष्ट्यादिकि चिह्नि करी उपलक्षितु संकेतु ९ । 'अद्धा' कालु तिणि करी उपलक्षितु अद्धाप्रत्याख्यानु १० । सु पुणि दसविधु । तथानवकार १ पोरिसीए २ पुरिमड्डि ३ कासणे ४ गठाणे ५ य । 15 आंबिल ६ अभत्तढे ७ चरिमे ८ अभिग्गहो ९ विगई १०॥ [२८५] प्रत्याख्यानद्वारु हूयउं । $283) अथ प्रत्याख्यानभंग लिखियइं। ति पुणि सर्व संख्या करी १४७ हुयई । ति पुणि इसी परि हुयई। तिनि तिया तिन्नि दुया तिनिकिका य हुँति जोगेसु । ति दु इकं ति दु इकं ति दु इकं चेव करणाई ॥ [२८६ ] मन वचन काय योग तीहं नइ विषइ त्रिन्हि त्रिका, त्रिन्हि द्विका, त्रिन्हि एकका करण कारण अनुमतिलक्षण करण; ति पुणि योगहं हेठइ त्रि द्वि एक इसी परि लिखियइं । आगत फलु क्रमि करी इस हुयइ-एकु एककु, त्रिन्हि त्रिका, बि नवक, एकु त्रिकउ, बि नवक इति । स्थापना इसी परि कीजइ ३ ३ ३ २ २ २ १ १ १ ३ २ १ ३ २ १ ३ २ १ १ ३ ३ ३ ९ ९३ ९ ९ तथा च भणितम् तिविहं तिविहेणिको एगयरतिगेण भंगया तिनि । तिगरहियए नव भंगा सव्वे पुण अउणपन्नासं ॥ [ २८७ ] 30 पढमे इको बिइए तइयचउत्थेसु भंगया तिनि । पंचमि छठे नव नव सत्तमि तिन्निट्ट नवमि नव ॥ [२८८] ईंह तणी भावना इसी परि कीजइ-जीवहिंसा न करइ, न करावइ, अनेरा करता अनुमनइ नहीं मनि करी वचनि करी कायि करी । एउ तिविहं तिविहेणिक्को, इणि पदि भणिउ एकु भांगउ । ष. बा० ११ 20 25 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 ८२ षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [ $284 - 8285 ) २८९-२९५ (284) अत्र शिष्यु भणइ - भगवन् ! देशविरत रहई एउ भेदु किम संभवइ; तेह रहई अनुमतिनिषेध तणा अभावइत, इसउं न कहिवूं । आपणा विषयबाहिरि श्रावकहीं रहई अनुमतिनिषेधु संभवइ, नहि स्वयंभूरमणमत्स्यादिघातविषइ अनुमति संभवइ । तदुक्तम् 15 20 'न करे' इच्चाइतिगं गिहिणो कह होइ देसविरयस्स । भन्नइ विसयस्स बहिं पडिसेहो अणुमईए वि || ही जि विषइ भाष्यकारु पृच्छा अनइ ऊतरु कहइ 25 [ २९० ] [ २९१ ] तो कह नित्तीऽणुमइनिसेहु त्ति सेसविसयम्मि | सामत्थेणं नत्थउ तिविहं तिविहेण को दोसो ? ॥ निर्युक्त माहि आपणाई विषय माहि सामस्त्यभावि करी अनुमतिदान तणा अभावइतर अनुमति. निषेधु भणिउ, अनेरइ थानकि स्वयंभूरमणादिकि तिविहं तिविहेण निषेधि किस देसु । तथा पुत्रादिसंततिनिमित्तु जिणि सावद्यव्यापारु दीधर हुयइ तेह एकादसी प्रतिमा प्रतिपन्न रहई 'तिविहं तिविहेण ' परिहारु संभवइ । तदुक्तम् केई भांति गिहिणो तिविहं तिविहेण नत्थि संवरणं । तं न, जओ निहिं पन्नत्ती' विसेसेणं || पुतासंतइनिमित्तुमुत्तुं इक्कादसिं पवन्नस्स । पति के गिहिणो दिक्खाभिमुहस्स तिविहं पि ॥ पुनरपि शिष्यु भइ - किसी परि मनि करी करण कारण अनुमति हुयई । आह कह पुण मणसा करणं कारावणु अणुमई य' । जह वय-तणुजोगेहिं करणारं तह भवे मणसा || तयहीणत्ता वयतणुकरणाईण अहव उमणकरणं । सावज जोगगमणं पनतं वीयरागेहिं ॥ कारवणं पुण माणसा चिंतेइ करेउ एस सावजं । चिंतेती उ कए पुण सुड्डु कयं अणुमई होइ ॥ एतलइ पहिलउ भंगु हुयउ । [ २९३ ] जेतीवार काय नउ वचन नउ व्यापारु रहिउ हुयइ सर्वथा तेतीवार केवल मनव्यापारु जुहुयइ । [ २८९ ] $284) 1 B. gloss श्रावकप्रज्ञप्ति माहि । [ २९२ ] (285) न करइ न करावइ अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं । मनि करी वचनि करी एकु । मनि करी काय करी बीजउ । वचनि करी काय करी त्रीजउ ३ । एउ बीजउ मूलभेदु हुयउ । अथ अनंतरु त्रीजउ मूलभेदु कहियइ-न करइ न करावइ अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं । मणेणं एक, वायाए बीजउ, काएणं त्रीजउ । एउ त्रीजउ मूलभेदु । अथ चउथउ कहियइ-न करइ न करावइ मणेणं 30 वायाए कारणं एकु | न करइ अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं बीजउ । न करावइ अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं चीजउ ३ । एउ चउथड मूलभेदु । इयाणिं पांचमउ कहियइ-न करइ न करावइ मणेणं वाया एकु । करइ नहीं अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं बीजउ । न करावइ अनेरा हूंता अनुमनइ [ २९४ ] [ २९५ ] 2 B. Bh. add तहा । 3B. Bh. do not have उ । Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8286). २९६--२९९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ८३ नहीं त्रीजउ ३ । ए त्रिन्हि भांगा' मणेणं वायाए लद्धा । तथा इसीही जि परि मणेणं कारण य त्रिन्हि भांगा लाभई। तथा अपर पुणि त्रिन्हि भांगा' वायाए काएण य लाभई । एवं नव भांगा। पांचमउ मूलभेदु हुयउ । अथ छट्ठउ कहियइ-न करइ न करावइ मणेणं एकु । न करइ अनेरा करता अनुमनइ नहीं मणेणं बीजउ । न करावइ अनेरा करता अनुमनइ नहीं मणेणं त्रीजउ । एवं वायाए तिन्नि । कारण वि तिनि लब्भंति । एवं नव भांगा। छट्ठउ मूलभेदु भणिउ । इयाणिं सातमउ कहियइ-न करइ मणेणं 5 वायाए काएण य एकु । न कारवइ मणसा इंहि बीजउ । अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं मणसा ईंहि जीजउ । सातमउ मूलभेदु भणिउ । अथ आठमउ भणियइ-न करइ मणेणं वायाए एकु । तथा मणेणं काएण य बीजउ । वायाए काएण य त्रीजउ । एवं न करावइ इत्थ वि तिन्नि भंगा। एवं नव भंगा आठमउ मूलभेटु भणिउ । अथ नवमउ मूलभेदु भणियई-न करइ मणेणं एकु, न करावइ मणेणं बीजउ, अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं मणेणं त्रीजउ । एवं वायाए तिन्नि । काएण य तिन्नि । एवं भंगा नव । 10 नवमउ मूलभेदु भणिउ । ईहां पहिलइ भांगइ एक भांगउ, बीजइ त्रिन्हि भंगा ३, बीजइ भांगइ त्रिन्हि भांगा। चउथइ भांगइ त्रिन्हि भांगा ३, पांचमइ भांगइ नव भांगा ९, छट्ठइ भांगइ नव भांगा ९, सातमइ भांगइ त्रिन्हि भांगा ३, आठमइ भांगइ नव भांगा ९, नवमइ भांगइ नव भांगा ९ सर्व संख्या ४९। तत्र अतीत सावद्य तणउं प्रतिक्रमणु, प्रत्युत्पन्नवर्तमान सावद्य तणउं संवरणु, अनागतसावद्य तणउं प्रत्याख्यानु । इसी परि कालत्रयि करी गुणित हूंता इगुणपंचास भांगा एकु सउ सतेतालु हुयइ । 15 तथा चाह लद्धफलमाणमेयं भंगा उ हवंति अउणपन्नासं । तीया-ऽणागय-संपयगुणियं कालेण होइ इमं ॥ [२९६] सीयालं भंगसयं कह कालतिएण होइ गुणणाओ। तीयस्स य पडिक्कमणं पञ्चुप्पन्नस्स संवरणं ॥ [२९७] 20 पञ्चक्खाणस्स तहा होइ य एसस्स एव गुणणाओ। कालतिएणं भणियं जिण-गणहर-वायगाईहिं ॥ [२९८] सीयालं भंगसयं जस्स सुबुद्धीइ होइ उवलद्धं । सो खलु पञ्चक्खाणे कुसलो सेसा सव्वे अकुसला उ ॥ [२९९] तथा एकु पञ्चक्खाणु करइ, एकु करावइ, बिउं पदे करी चउभंगी। तत्र जाणतउ जाणता कन्हइ 25 करइ शुद्ध १ । जाणतउ अजाणता कन्हइ गुरु नइ अभावि गुरुबहुमानबुद्धि करी गुरु छई पितृपितृव्यादिक तींह नइ समीपि करइ तउ शुद्ध २ । अजाणु जाणता समीपि संक्षेपिहिं जाणी करी करइ तउ शुद्ध ३ अजाणु अजाण समीपि करइ सर्वथा अशुद्ध ४ । गृहस्थप्रत्याख्यानभंगविचारु । 8286) अथ साधु उद्दिसी 'तिविहं तिविहेण' इति सत्तावीस भेद प्रत्याख्यान तणा भणियइंहिंसादि पंचकु साधु करइ नहीं करावइ नहीं अनेरा करता हूंता अनुमनइ नहीं। तत्र “करेमि भंते ! 30 सामाइयं" इणि करी पांच समिति संग्रही “सव्वं सावजं जोगं पञ्चक्खामि” इणि करी त्रिन्हि गुप्ति संग्रही। जीवरक्षादिप्रवृत्तिविषइ समिति प्रवर्तई, जीवहिंसादिनिग्रहविषइ गुप्ति प्रवर्त्तई । तउ पाछइ 'तिविहं तिविहेण' एकु, आठ प्रवचनमातर ९, कालत्रय करी गुणित सत्तावीस साधुप्रत्याख्यानभंगा हवंति । प्रत्याख्यानभंगद्वारु हूयउं । $285) 1 B. drops lines between 1...1. 2 Bh. omits. 3 Bh. भणिइ (an alteration over final-उ)। 4 Bh. कारवइ । Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [3287 - 8290). ३००-३०६ $ 287) प्रत्याख्यानभंगि गरुयउ दोसु । यथा वयभंगे गुरुदोसो थोवस्स वि पालणा गुणकरी य । गुरुलाघवं च नेयं धम्मम्मि अओ य आगारा ॥ [३००] दो चेव नमुक्कारे आगारा छ छ पोरिसीए उ। सत्तेव य पुरिमड्ढे इक्कासणगम्मि अहेव ॥ [३०१] सत्तेगट्ठाणस्स उ अद्वैव य आयंबिलम्मि आगारा। पंचेव अभत्तहे छ पाणे चरिम चत्तारि ॥ [३०२] पंच चउरो अभिग्गहे निव्वीए अट्ट नव य आगारा । अप्पावरणे पंच य हवंति सेसेसु चत्तारि ॥ [३०३] 10 निबीए अट्ठ वा नव वा आगारा कहं हवंति ? इत्याह नवणीओगाहिमए अद्दवदहि पिसियघय गुले चेव । नव आगारा एसिं सेसदवाणं तु अट्टेव ॥ [३०४] अप्रावरणे चोलपट्टकाकारः । आकारद्वार हूयउं। $ 288) अथ सूत्रार्थद्वारु भणियइ15 (३०) उग्गए सूरे नवकारसहियं पच्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं पाणं खाइमं साइमं अन्नत्थऽणाभोगेणं सहसागारेणं वोसिरामि। 'उग्गए सूरे' उद्गति-ऊगिइ', सूरि-सूर्यि, नवकारसहितु 'पञ्चक्खाइ' इसउं गुरु कहइ। शिष्यु 'पञ्चक्खामि' इसउं कहइ । इसी परि अनेरई पच्चक्खाणे जाणिवउं । एउ मुहूर्त कालमानु रात्रिभोजनप्रत्या ख्यानतीरणरूपता करी एह रहई मुहूर्त ऊपरि जेतलइ नमस्कारु कही पारउं नहीं तां किसउं ? 'चउविहं 20 पि आहारं' चतुर्विधू आहारु अशनु पानु खायु वायु । तत्र असनु ओदनु राधा चोखा सातू मूंग राब खंडखाद्यादिपक्वान्नभेद दुग्ध दधि सूरण मंडकादिकु जाणिवउ । तथा च भणितम् असणं ओयण सत्तुग मुग्ग जगाराइ खजगविही य ।। खीराइ सूरणाई मंडगपभिई य विन्नेयं ॥ [३०५] $ 289) आछणु जवोदकु तुषोदकु तंदुलोदकु उष्णोदकु शुद्ध विकटु अप्काउ समग्र पानकु 25 जाणिवउं । तद्यथा पाणं सोवीर-जवोदगाइ चित्तं सुराईयं चेव । आउकाओ सव्वो ककडग जलाईयं च तहा ॥ [३०६] अत्र 'चित्तं सुराइयं' इति । चित्तु नानाप्रकार काष्ठपिष्टजादिभेदभिनु सुरा मधु, आदिशब्दइतउ द्राक्षा-शर्करापानकादिकु अप्काउ सगलू कर्कटी-चिर्भटी तेह नउं जलु तथा कालिंग जलादिकु सगलू 30 जाणिवउं । $290) नालिकेर खर्जर द्राक्षा भ्रष्टधान्यादिकु आम्रफल रंभाफल कर्कटी फणसादिकु फल पुणि सगळू खादिमु जाणिवउं । तथा च भणितम् $288) 1 Bh. उगइ। 2 Bh. अनेरे ई। $289) 1 Bh. -जाति-। Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8291-5294 ). ३०७-३१२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत भत्तोसं दंताई खजूरं नालिकेर दक्खाई । ककड अंबग फणसाइ बहुविहं खाइमं नेयं ॥ [३०७] $291) दंतवणु तंबोलु सुंठी पिप्पली मरिच हरीतकी बिभीतक तुलसी प्रमुखु स्वादिमु जाणिवउं । तथा च भणितम् दंतवणं तंबोलं चित्तं तुलसी कुहेडगाईयं । महु पिप्पलि सुंठाइ अणेगहा साइमं नेयं ॥ [३०८] 8292) 'अन्नत्थऽणाभोगेणं' ति । अनाभोगु गाढउं विस्मरणु तेह तउ अनेरइ थानकि । सहसाकारु अचीतविउं घृतादिवस्तु तणउं मुखि पतनु तेह तउ' पुणि अनेरइ थानकि । 'वोसिरामि' परिहर। $293) (३१) पोरिसिं पच्चक्खामि उग्गए सूरे दुविहं तिविहं चउव्विहं 10 आहारं असणं पाणं खाइमं साइणं अन्नत्थऽणाभोगेणं, सहसागारेणं, पच्छन्नेणं कालेणं, दिसामोहेणं, साहुवयणेणं, सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरामि। अर्थै पूर्विहिं जिम भणिउ तिमहिं जि जाणिवउ । $294) विशेषु पुणि कहियइ । जेह रहइं पुरुषु प्रमाणु हुयइ स पौरुषी छाया । दक्षिणायन पहिलइ दिवसि दक्षिणि कर्णि सूर्यबिंबु करी उभां थिका पुरुष तणी गोडा नी छाया बि पग प्रमाण 15 हुयइ तेतीवार पहरु । यथा. आसाढमासि पूर्णिणमा दिवसि पगे २ पौरुषी । पोसमासि पगे ४ पौरुषी। आसाढे मासे दुपया पोसे मासे चउप्पया। चित्ता-ऽऽसुएसु मासेसु तिपया हवइ पोरिसी ॥ [३०९] चैत्रमासि आसउज' मासि पगे ३ पौरुषी । हानिवृद्धि इसी परि हुयई 20 अंगुलं सत्तरत्तेणं पक्खेणं तु दुरंगुलं । वड्डए हायए वावि मासेणं चउरंगुलं ॥ [३१०] 'साहुवयणेण' ईहां पउण पहरि पुणि अधिकारु । पउण पहरि पौरुषी छाया ऊपरि इसउ प्रक्षेपु कीजइ । जेठि मासि चंद्रि मूलि हूंतइ आसाढमासि श्रावणमासि पहर प्रमाण ऊपरि छ छ आंगुल वाधई। बीजइ त्रिकि भाद्रवइ आसउज' कार्तिक लक्षणि आठ आठ आंगुल वाधई। मागसिर पोस 25 माह लक्षणि त्रीजइ त्रिकि दस दस आंगुल वाधइं । फागुण चैत्र वइसाह लक्षणि चउथइ त्रिकि आठ आठ आंगुल वाधई। जिट्ठामूले आसाढसावणे छहिं अंगुलेहिं पडिलेहा । अट्ठहिं बीयतयंमी, तइए दस, अट्ठहिं चउत्थे ।। [३११] साढ पोरिसी पुणि इसी परि । 30 पोसे तणुछायाए नवहिं पएहिं तु पोरिसी सड्डा । ताविकिका हाणी जाव असाढे पया तिन्नि ॥ [३१२] "सावणाइसु इय वुड्डी' । सार्द्ध प्रहर प्रमाणु ॥ $291) 1 B. omits. $292) 1 Bh. तणउ। 2 Bh. परिहरिउं। $294) 1 Bh, आसोज। 2 Bh. आसोजि। Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8295 - $299 ). ३१२ 295) पुरिमड्ड जदपिहिं आगइ छइ तथापिहिं प्रमाणप्रस्तावइतउ ईंहाई जि कहियइ । सु पुणि पुरिमड्डप्रमाणु यंत्रडाइं जि हूंतउं जाणिवउं । अत्र प्रस्तावइतउ पउण पहर पहर सार्द्ध पहरप्रमाणयंत्रटक लिखियई पूर्वार्द्धयंत्रकं च । पउण पहरप्रमाणु जानुछाया' पहरप्रमाणु जानुछाया सार्द्ध प्रहरप्रमाणु तनुछाया प्रहरद्वयप्रमाणु तनुछाया 5 पोसि पाद ४, अंगुल १० आसाढि पाद २ पोसि मासि पाद ९ श्रावणि पाद १ माहि पाद ४, अंगुल ६ श्रावणि पा० २, अंगु० ४ माहमासि पाद ८ भाद्रवइ पाद २ फागुणि पा० ४ भाद्रवइ पा० २, अंगु०८ फागुणमासि पाद ६ आश्विनि पाद ३ चेत्रि पाद ३, अंगुल ८ आश्विनि पाद ३ चैत्रमासि पाद ६ कार्तिकि पाद ४ वैशाखि पाद ३ अंगुल ४ कार्तिकि पा० ३ अंगु० ४ वैशाषि मासि पाद ५ मार्गशीर्ष पाद ५ 10 जेठि पाद २ अंगुल १० मार्गशीर्ष पा० ३ अंगु० ८ जेठमासि पाद ४ पौषि पाद ६ आसाढि पा० ३ अंगुल ६ पौषि पाद ४ आसाढमासि पाद ३ माघि पाद ५ श्रावणि पा० २ अंगुल १० माहि पाद ३ अंगु० ८ श्रावणमासि पाद ४ फागुणि पाद ४ भाद्रवइ पा० ३ अंगुल ४ फागुणि पा० ३ अंगु० ४ भाद्रवइ मासि पाद ५ चैत्रि पाद ३ आश्विनि पा० ३ अंगुल ८ चैत्रि पाद ३ आश्विनि मासि पाद ६ वैशाखि पाद २ 15 कार्तिकि पाद ४ वैशाखि पा० ३ अंगु० ८ कार्तिकि मासि पाद ७ जेठि पाद १ मार्गशीर्षि पाद ४ अंगुल ६ जेठि पाद २ अंगु० ४ मार्गशीर्ष मासि पाद ८ आसाढि शून्य० $296) सांप्रतु थाकतउं सूत्रु वखाणियइ-पच्छन्नेणं कालेणं' काल रहइं प्रच्छन्नता मेघ-धूलिपर्वतहं करी सूर्यि छाइ' हूंतइ जाणिवी। सूर्यि अणदीसतइ पहरि अणपूगइ उद्देसइतउ पूगउ जाणी जीमतां हूंता भंगु न होइ जिम इणि कारणि 'पच्छन्नेणं कालेणं' आकारु कहियइ । 20 जीमतां हूंता प्रकाशादिकहं करी पहरि अणपूगई जाणिइ हूंतइ मुह हूंतउ आहारु रक्षा माहि घाती हाथ नउ भाणइ मूंकी तिमहीं जि बइठां रहिवउं तां जां पहरु पूजइ, पहरि पूगइ नमस्कारु मन माहि समरी करी आघउं भोजनु करिवउं। इसी परि दिसामोहि पुणि जेतीवार दिसामोहइतउ पूर्व पश्चिम करी जाणी पहरु पूगइ इसी बुद्धि करी जीमइ, दिसामोहि ऊतरीइ तां रहइ जां पहरु पूजइ, पहरि पूगइ आघउं जीमइ । $297) 'साहुवयणेणं' ति साधुवचनु 'उग्घाडा पोरिसी' इसउं सांभली करी भोलपणइ पहरु 25 पूगउ जाणी जीमइ, जीमताई भंगु नहीं, तउ जउ को कहइ नहीं। जउ को कहइ पउण पहर नी पडिलेहण करिवा कारणि साधु जनु 'उग्घाडा पोरिसी' पढइ, पोरिसी अजी नथी हुई इति इसउं सांभली जां पोरिसी पूजइ तां तिमहीं जि रहइ पहरि पूगइ जीमइ ।। $298) पोरिसी कीधी जेतीवार गाढी सूलादिवेदना ऊठइ तेतीवार सर्वसमाधिनिमित्तु औषधादिकु कीजइ तिणि कारणि सव्वसमाहिवत्तियाऽऽगारु । सर्व समाधि प्रत्यउ कारणु जेह रहइं हुयइ सु सर्व 30 समाहिवत्तियाऽऽगारु॥ $299 ) (३२) सूरे उग्गए पुरिमर्दु पञ्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं पाणं खाइमं साइमं अन्नत्थ० सहसा० पच्छन्न० दिसा० साहु० महत्तरागारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरामि। $295) 1 Bh. omits. $296) 1 Bh. छायइ । 2 Bh. अपूगइ। 3 Bh. जाणियइ। 4 Bh. उतरिइ । Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8300 - $303). ३१३-३१४] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत पूर्व पहिलउं अर्द्ध दिन तणउं पूर्वार्दु 'पुरिमड्डे' कहियइ । महत्तरागारु पुरिमड्ढ कन्हा महांत कर्मनिर्जरालाभहेतु पुरुषांतरासाध्यु ग्लान-चैत्यादिकार्यु तेह' ऊ जु महत्तराकारु । __$300) (३३) एकासणं पचक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं ४ अन्नत्थ० सहसा सागारियागारेणं आउंटणपसारणेणं गुरुअन्भुट्ठाणेणं पारिट्ठावणियागारेणं महत्तरागारेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिरामि । एकवार अशनु भोजनु एकासणउं अथवा एकु आसनु बइसक पुत-अचालनालक्षणु एकासणउं । सागारिकागारु यति रहइं सागारिकु गृहस्थु सोई जि आकारु सागारिकागारु । गृहस्थ देखतां अन्नत्थहिं जाई जीमतां भंगु नहीं गृहस्थ देखतां भोजनि महादोषु । तथा च भणितम् छक्काय दयावंतो वि संजओ दुल्लहं कुणइ बोहिं । आहारे नीहारे दुगुंछिए पिंडगहणे य ।। [३१३] 10 षड्विध जीवनिकाय दयापरो वि 'संजओ' साहू दुर्लभु दुपापु बोधि सम्यक्त्वु करइ, 'आहारे नीहारे' भोजन विषइ अनइ वडी नीति नीहारु तेह नइ विषइ जइ लज्जारहितु गृहस्थदृष्टिहिं हूंती हुयइ तथा 'दुगंछिए पिंडगहणे य' सूतक मृतक रजक वणकर प्रभृतिक जि छई दुगंछित निंदित कुल तिहां पिंड असन पान खादिम स्वादिमरूप तणइ ग्रहणि हूंतइ इति संबंधु करिवउ । गृहस्थ रहइं जिणि दीठउं भोजन जरइ नहीं सु सागारिकागारु अथवा बंदिकादिकु तेह नइ कारणि अदर्शनि जाई जीमताई भंगु नही। 15 $301) 'आउंटणपसारणेणं' आकुंचनु-पसारिउ' हुयइ पादु तेह नउं संकोचनु, पसारणुसंकोचित हुयइ पादु तेह तणउं पसारणु मोकलकरण तीह कीजतां काई एकु थोडउं सउं बइसक चालइ तिणि भंगु न हुयई तिणि कारणि 'आउंटणपसारणेणं' एउ आकारु । $302) 'गुरुअब्भुट्ठाणेणं' गुरु आचार्यु अथवा प्राहणकु साधु तेह आवता सहसाकारि संभ्रम विनयादिनिमित्तु उत्थानिहिं भंगु न होइं इणि कारणि 'गुरु अब्भुट्ठाणेणं' इउ आकारु । 'पारिट्ठा- 20 वणियागारेणं' ति एउ साकारु साधुहीं जि रहइ हुयइ । यथा विहिगहियं विहिभुत्तं उव्वरियं जं भवे असणमाई । तं गुरुणाऽणुन्नायं कप्पइ आयंबिलाईणं ॥ [३१४] अखंडसूत्रता करी श्रावकु पुणि ऊचरइ । (३४) एगहाणं पञ्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं ४ अन्नत्थ० सहसा० 25 सागारिया० गुरुअब्भुट्ठाणेणं पारिहा० महत्त० सव्वस० वोसिरामि । मुखु अनइ जीमणउ हाथु अशक्यपरिहारु तिणि कारणि ति बे मूकी करी बीजां अंगोपांग नउं पहिलइ निवेश' समइ जु स्थानु हुयइ तिणिहिं जि एकस्थानि बइठां रहियइ जिणि प्रत्याख्यानि सु एकस्थानु प्रत्याख्यानु कहियइ । $303) (३५) आयंबिलं पञ्चक्खामि अन्नत्थ. सहसा० लेवा० उक्खित्त-30 विवेगेणं गिहत्थसंसटेणं पारि० मह० सव्वस वोसिरामि । $299) 1 B. त। $301) 1 Bh. पसारियउ। 2 Bh. मोकलउ-। $302) 1 Bh. निवेशि । Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पढावश्यकबालावबोधवृत्ति [§304-§309). 3?8 आचामु ओसामणु आम्लु चउथ रसु । यथा - " तित्त- कडुया कसाया अंबिल - महुरा रसा य पंच भवे” । आचाम आम्लरूप बिई जि व्यंजन जिणि प्रत्याख्यानि घणउं करी हुयई सु आचामाम्लु । किसउ अर्थु ? जिणि आहार सउं आचामु अथवा आम्लु प्राइहिं व्यंजन ओलण हुयई सु आचामाम्लु समयभाषा करी आंबिलु कहियइ । प्रासुक जल सउं एक धान्यु जिणि प्रत्याख्यानि गृहस्थहं जीमियइ सु पु 5 आंबिलु' व्यवहारइतर जाणिवरं । ८८ (304) 'लेवालेवेणं' ति लेपु भोजनभाजन रहई विगइ करी अथवा तीमनादिकि करी आईषत् - थोडस अंगुलि संलेखि करी लेपु आलेपु-लेपु अनइ आलेपु-लेपालेपु तेह हूंतडं अनेरइ थानकि लेपालेपु' भंगु न होइ तिणि कारणि 'लेवालेवेणं' आकारु । 8305 ) तथा शुष्क ओदनादिकु तेह माहि पडिउं छइ । आर्द्र दध्यादि विगइ नउ स्तबकु तेह 10 नउ उत्क्षिप्त हूंता ऊपाडिया हूंता विवेकु निःशेषता करी त्यागु सु उत्क्षिप्तविवेकु तेह हूंत अनेर था कि आर्द्र विगइ द्रव्य ऊपाडियइ हूंतइ पाछिलडं ओदनादिकु वस्तु कल्पइ इस अर्थ | गृहस्थ भक्तदायकु तेह न करोटादिकु भाजनु विगइ द्रव्य करी खरंटितु गृहस्थसंसृष्टु तेहतर अनेरइ थानकि । (306) (३६) सूरे उग्गए अभत्तङ्कं पच्चक्खामि चउव्विद्दं पि आहारं असणं ४ अन्नत्थ० सहसा० पारि० मह० सव्व० वोसिरामि । 15 भक्त भोजनु ते अर्थु जिणि प्रत्याख्यानि न हुयइ । किसउ अर्थ ? जिणि प्रत्याख्यानि भोजनु न कीज अभक्तार्थ प्रत्याख्यानु कहियइ । जई त्रिविधाहार नउं प्रत्याख्यानु हुयइ तउ परिष्ठापनिकाकारु कल्पइ, अनेरइ प्रकारि न कल्पइं । (307) अत्र साधु शक्तिसंभवि हूंतइ चतुर्विधाहारु जु प्रत्याख्यानु करइ, शक्ति तणइ अभावि त्रिविधाहारु करइ, जेतीवार त्रिविधाहार प्रत्याख्यानु तेतीवार पानक उद्दिशी छ आकार हुयई । 20 'पाणस्स लेवाडेण वा अलेवाडेण वा अच्छेण वा बहलेण वा ससित्थेण वा असित्थेण वा । तत्र लेवाडु-लेपकृत् लेपकारकु खर्जूरपानकादिकु | अलेपकृत् शुद्धपानकु । ईंहां 'वा' शब्द इस कहइ-जिहां अलेपकृत् पानकु प्रासुकु न लाभई तिहां लेपकृतू लीजइ दोषु नहीं । तउ पाछइ सूत्र नउ इसउ अर्थ-न पुण अलेपकृत् एकू जु कल्पनीड पानकु लिडं, 'लेपकृतइतर अनेरइ थानकि' इसा आकारइतउ अलेपकृत तणइ अभावि लेपकृतू लिउं । इसी परि आगइ पुणि बिहुं थानकहं 'वा' शब्द तणउ अर्थ जाणिवउ | न 25 पुणि अच्छू जु उष्णोदकादिकु लिउं, तेह नइ अभावि 'बहुलेण वा' इसा आकारइतर बहलु गडुलु तंदुलधावनादिकु तेऊ लिडं । एवं न पुणि असिक्थू जु धान्यकणरहितू जु लिडं, 'ससित्थेण वा' इसा आकार असित्थ तणइ अभावि ससिक्थु अवश्रावणादिकु तेऊ लिउं । पानक विषइ छ आकार । तत्र 'अलेवाडेण वा अच्छेण वा असित्थेण वा' ए त्रिन्हि आकार उत्सर्गपदि मूलपदि । 'लेवाडेण वा बहण वा ससित्थेण वा' ए त्रिन्हि आकार अपवादपदि बीजइ पदि । 30 (308) (३७) दिवसचरिमं भवस्स चरिमं वा पच्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं ४ अन्नत्थ० सहसा० मह० सव्व० वोसिरामि । दिवस अहोरात्रु तेह नउ चरमु थाकतर भागु दिवसि दिवसचरमु । एवं भवचरिमु पुणि दिवसचरिमतुल्याकारु । दिवसचरिमु एकासनादिप्रत्याख्यानिहिं सार्थकु आकारसंक्षेपइ करणइत । (309) अथ अभिग्रह प्रत्याख्यानु यथा 8303) 1. Bh. आयंबिल । (304) 1. Bh. लेपि । Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुणप्रभाचार्यकृत अंगुट्ठ १ मुट्ठि २ गंठी ३ घर ४ सेउ ५ स्सास ६ थिबुक ७ जोइक्ख ८ । भणियं संकेयं इमं धीरेहिं अनंतनाणीहिं || [३१५] 8310 - 311 ) ३१५- ३१७] तत्र अंगुट्ठसहियं पच्चक्खामि चउव्विहं पि आहारं असणं ४ अन्नत्थ० सहसा० मह० सव्व ० वोसिरामि । 1 जां अंगूठउ उमकि संस्थानि संस्थितु नमस्कारु कही हलावडं नहीं तां पञ्चक्खाणु अंगुट्ठसहितु पञ्चक्खाणु । एवं मुष्टिसहितु जां नमस्कारु कही मूंठि छोडउं नहीं तां मूंठिसहित प्रत्याख्यानु । एवं गंठिसहितु | जां उमुकु गृहु ऊघाडडं अथवा ढांकि छइ तां गृहसहित प्रत्याख्यानु । स्वेदु घर्म्मजलु, जां माहरइ शरीरि एउ सेउ सूकइ नहीं तां प्रत्याख्यानु । जां ऊसासु निरुद्धु राहवडं तां प्रत्याख्यानु उच्छ्रासहित प्रत्याख्यानु । थिवुकु थुंकु, जां थूकु शरीरावयवसंस्थितु सूकइ नहीं अथवा मुखसंस्थितु थूकु जां गिलडं नहीं तां प्रत्याख्यानु थिवुकसहित प्रत्याख्यानु । जोइ अग्नि, जां उमुकि स्थानि अग्नि बलइ तां प्रत्याख्यानु सु ज्योतिराख्यु । ज्योतिर्नाम किसउ अर्थु ज्योतिः सहितु प्रत्याख्यानु । एवं अनेरांई दीपसहितादिक अनेकविध संकेतप्रत्याख्यान अभिग्रहप्रत्याख्यान जाणिवां । ८९ (310) (३८) विगईओ पच्चक्खामि अन्नत्थ० सह० लेवा० गिहत्थ० उक्खित्त• पडुचमक्खिएणं पारि० महत्त० सङ्घ० वोसिरामि । मन रहई विकारकरणता करी विकृति विगइ | (( 311 ) ति पुणि दस दुद्धं १ दहि २ घ ३ तिल्ला ४ गुडं ५ तहोगाहिमं ६ छ भक्खाओ । महु ७ मञ्ज ८ मंस ९ मंखण १० चत्तारि अभक्खविगईओ' || [३१६ ] चारि हुति तिल्ला तिल - अई सि- कुसुंभ- सरिसवाणं च । विगईओ, सेसाणं डोलाईणं न विगईओ || गाइ भइंसि छाली सांढि गाडरी नां पांच दूध विगइ । सांढि नां दूध नउं दहीं हुयइ नहीं तिणि 20 कारण दही चत्तारि विगइ । माखण चत्तारि विगइ । एवं घृत पुणि चत्तारि विगइ । तथा ( 311 ) 1 B. अभिक्ख- । 2 Bh. अयसि - 1 3 Bh. अतसी । [ष० बा० १२ 10 [३१७] तिल अतिसी' कुसुंभ-लट्टा सर्षप तणां तेल चत्तारि विगइ हुयई । शेष बीजां डोल पर्वतप्रसिद्ध आदिशब्दइतर एरंड कांगुणादिकहं तणां तेल विगइ न हुयई । गुडु बिहुं भेदे - एक पिंडु, एकु द्रवु - 25 dor | अवगाहु घृततैल माहि तलिवउं, तिणि करी नीपनउं अवगाहिमु पक्वान्नु, घृतादिपूर्णकडाह माहि खंडखाद्य सुकुमारिकादिकहं तणउ एकु घाणु पचिड तींही जि घृतादि माहि बीजउ घाणु पचिउ तथा त्रीजउ घाणु पुण पचिउ तउ पाछइ तींहीं जि घृतादि माहि चतुर्थादिकु घाणु पचियइ सु विगइ न हुयइ । “आइल्ल तिन्नि चलचल विगइ” इति वचनात् । चलचल घाण कहियई । ति चतुर्थादिघाणपक्क पक्वान्न योगवाहकहं रहईं निव्विगइपञ्चक्खाणिहिं कल्पई । इसी परि बीजाई विगईगत योगवाहकह रहईं कल्पइं । ति पुणि विगइगत एतलां हुयई । यथा 15 30 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$312-315). ३१८-३२३ अह पेया १ दुट्ठी २ दुद्धवलेही ३ य दुद्धसाडी ४ य । पंच य विगइगयाई दुद्धंमि य खीरिसहियाई ॥ [३१८] अंबिलजुयंमि दुद्धे दुट्ठी दक्खमीस रद्धंमि । पयसाडी तह तंदुलचुन्नंमि सिद्धमि अवलेही । [३१९] ___ छासी सहितु दूधु दुट्ठी। किसउ अथु ? फेदुरि दुट्ठी कहियइ । द्राख माहि घाती दूधि रांधियई तउ दुद्धसाडी कहियइ, पयसाडी पुणि कहियई । तंदुलचूर्ण चोखा नउ लोटु तिणि दूध माहि रांधई अवलेही दुद्धवलेही। पेया कणिक नी राब दूधि राधी । खीरि प्रसिद्ध । ए पांच दूध विगइ नां विगइगत जु पुणि केई बलही विगइ न गणइं किंतु विगइगतु गणइं तींह नउ अभिप्रायु सम्यग न जाणियई। नाममाला माहि श्री हेमसूरिमिश्रहं भणिउं- "उभे क्षीरस्य विकृती किलाटी कूर्चिकाऽपि 10 च” ।' अत्र किलाटी, बलही, कूर्चिका-विणठउं दूधु संभावियइ । कूर्चु दुग्धमस्तु दधिकूचा जेह माहि हुयइ स कूर्चिका इसा व्याख्यानकरणइतउ । 8312) दहिए विगइगयाई घोलवडा १ घोल २ सिहरिणि ३ करंवो ४ । लवणकण दहियमहियं ५ संगरियाइम्मि अप्पडिए ॥ [३२०] सिहरिणी गुड-मिश्रित दधि-विकाररूपा । दधिओलिउ करंबउ । लवणकणमिश्रु दधिमथितु 15 विलोडितु कहियइ । “मथितं वारिवर्जितम्” इति वचनात् । दहि जु मथिउं लूणसहितु लवणकणदहियमहिउ कहियइ । सु पुणि संगरिकादिकि व्यंजनि अणपडिहिं जि, पडिइ पुणि विशेषि करी हुयइ । ए पांच दधिविगइ नां विगइगत । $313) पक्वघयं १ घयकिट्टी २ पक्कोसहि उवरतरियं सपि च ३ । निभंजण ४ वीसंदणमाइ य घयविगइ' विगयगया ।। [३२१] 20 ओषधपाकि करी गतस्वादु घृतु पक्कघृतु । घयकिट्टी घृत नउं कीटउं २ । घृतपक्क ओषध ऊपरि तरिकाभूतु त्यानु घृतु पक्कोसहि उवरितरियसप्पि ३ । नीमझणु चतुर्थ घागयोग्यु घृतु दहि नी तरि माहि पचिउं । गोधूमचूर्ण गुडखंडसहितु भक्ष्यविशेषु वीसंदणु । पांच घृतविगइ नां विगइगत । $314) अद्धकड्उि इक्खुरसो' १ गुलवाणीयं च २ सकरा ३ खंडं ४।। पायगुलं ५ गुलविगई विगइगयाई च पंचेव ।। . [३२२] 25 अर्द्धकड्डिउ इक्खुरसु काकबउ १, गुल नउं पाणीउ गुलवाणी २, साकर ३, खंड प्रसिद्ध ४, झूठी मरिचादिद्रव्यसहितु तिलमिश्रु पाकउ गुलु पायगुलु ५, । लाठी रेवडी इसां नामहं करी प्रसिद्ध भक्ष्यविशेष्यु पायगुडु कहियइ । ए पांच गुलविगइ नां विगइगत । $315) तिल्लमली १, तिलकुट्टी २ दलृ तिल्लं ३ तहोसहुव्वरियं ४ । लक्खाइदव्यपकं तिल्लं ५ तिल्लंमि पंचेव ॥ [३२३] 30 तेल नउ ठाहउ तिल्लमली १, तिलवटि २, तिलपूयणु सेलीप्रभृति तिलकुट्टी २, दाधउं तेलु ३, तथा ओषधपाकइतउ ऊगरि तेलु ४, लाक्षादिद्रव्यपचिउं तेलु ५: । ए पांच तेलविगइ नां विगइगत । 311 ) 4 B. omits. 5 Bh. प्रभुश्री। 6 B. omits. $313) 1 Bh. omits विगइ । 8314)1 B. Bh. omit इ-। 2 Bh. लाटी। Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $316 - $319 ). ३२४-३३०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत एगं एगस्सुवरि तिनोवरि बीयगं च जं पकं । तुप्पेणं तेणं चिय तइयं गुलहाणिया पभिई ॥ [३२४] चउत्थं जलेण सित्ता लप्पसिया पंचमं च पूयलिया। चुप्पडिय तावियाए परिपक्काईसु मिलिएसु ॥ [३२५] घृततैलसहित तापिका ऊपरि एक ऊपरि बीजउ जु घृतपूरादिकु तिणिहिं जि तुप्पि चोपडी पचिउ 5 सु एकु। तिन्नोवरि कडाहइ नवइ धृति अणघातिइ चतुर्थादिवार जु तलिउं सु बीजउं । गुलधानादिकु त्रीजउं । जलसिक्त लापसी लिंहगटउं चउथउं । चपलक-मुद्गादि पूयडा घारडां प्रभृति चोपडी उभर्खी तावी ऊपरि' जु पचियइ सु पांचमउं । ए पांच ओगाहिम विगइगत । एवंकारइ सर्वसंख्या करी त्रीस विगइगत। 8316) अथ अभक्ष्यविगइ कहियई। मधु त्रिहरं भेदे-मक्षिका नउं १, कूति नउं २, भ्रमरी 10 नउं ३ । मधु बिहउं भेदे-काष्ठ नउं, पिष्ट नउं । मांसु त्रिहउं भेदे-जल-स्थल-खचर जंतुसंभव भावइतउ । अथवा चर्म-रुधिर-मांस भेदइतउ । मांखणु चउं भेदे--पूर्विहिं जि भणिउं । एकादि विकृतिप्रत्याख्यानु विकृतिप्रत्याख्यानु । निर्विकृतिप्रत्याख्यान विकृतिप्रत्याख्यानिहिं जि संग्रहिउं । अत्र 'गिहत्थसंसटेणं' ति । गृहस्थि आपणइ कारणि दूध माहि ओदनु कूरु संसृष्टु घातिउ । तेह ऊपरि जु चत्तारि आंगुलप्रमाणु दूधु सु गृहस्थसंसृष्टु सु दूधु विगइ न हुयई। पंचमादि अंगुलप्रमाणु विगइ जि हुयइ । इसी परि 15 अनेराई गृहस्थसंसृष्ट जाणिवां । $317) 'पडुच्चमक्खिएणं'ति । सर्वथा रूक्षु मंडकयोलिकादिकु थोडउं कोमलता-संपादनिमित्तु अथवा रक्षागंध उत्तारणनिमित्तु आंगुली नइ प्रांति घृतादि ले करी चोपडिउं जु सु प्रतीत्यम्रक्षितु । तत्र जे किमइ आंगुली ले म्रक्षितु तउ कल्पइ, धारा करी म्रक्षितु पुणि न कल्पई। 8318) अत्र सार्द्ध पौरुषी अपार्द्ध पौरुषी व्यासनकादिक प्रत्याख्यान आकारसंख्या करी सूत्र 23 माहि अणभणियां ई आम्नायवसइतउ आविया । अनइ जुत्तिजुत्त तिणि कारणि पौरुषी पूर्वार्द्ध एकासनक जिम जाणिवां । सूत्रार्थद्वार चतुर्थ पंचम संपूर्ण हूयां । 8319) अथ शुद्धि कहियइ । शुद्धि छए भेदे । यथा सा पुण सद्दहणा १ जाणणा २ य विणय ३ अणुभासणा ४ चेव । अणुपालणा ५ विसोही भावविसोही भवे ६ छट्ठा ॥ [३२६] 25 पञ्चक्खाणं तु सव्वन्नुदेसियं जं जहिं जया काले । तं जो सद्दहइ नरो तं जाणसु सद्दहणसुद्धं ॥ [३२७] पञ्चक्खाणं जाणइ कप्पे जं जंमि होइ कायव्वं । मूलगुण उत्तरगुणे तं जाणसु जाणणासुद्धं ॥ [३२८] किइकम्मस्स विसुद्धिं पउंजई जो अहीणमइरित्तं । मणवयणकायगुत्तो तं जाणसु विणयओ सुद्धं ॥ [३२९] अणुभासइ गुरुवयणं अक्खर-पय-वंजणेहिं परिसुद्धं । पंजलिउडो अभिमुहो तं जाणसु भासणासुद्धं ॥ [३३०] 315) 1 B. ऊपरी। 50 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8320-832 1). ३३१-३४२ कंतारे दुभिक्खे आयंके वा महा समुप्पन्ने । जं पालियं न भग्गं तं जाणसु पालणासुद्धं ॥ [३३१] रागेण व दोसेण व परिणामेण व न दूसियं जं तु । तं खलु पच्चक्खाणं भावविसुद्धं मुणेयव्वं ।। [३३२] अथवा फासियं १ पालियं २ चेव सोहियं ३ तीरियं ४ तहा । किट्टिय ५ माराहियं ६ चेव पर-सयम्मि य पजइयव्वं ॥ [३३३] उचिए काले विहिणा पत्तं जं फासियं तं भणियं । तह पालिथं च असई सम्म उवओगपडियरियं ॥ [३३४] गुरुदत्तसेसभोयणसेवणाए य सोहियं जाण । पुने वि थेवकालावत्थाणा तीरियं होइ ॥ [३३५] भोयणकाले अमुगं पञ्चक्खायं ति सरइ किट्टिययं । आराहियं पयारेहि सम्ममेएहिं पडियरियं ॥ [३३६] सुद्धिद्वारु छट्ठउं हूयउं । $ 320) अथ फल कहियइ । सु पुणि सामान्य-विशेषरूपता करी बिहउं भेदे । तत्र सामान्यफलु इहलोकि धम्मिल्ल रहइं। परलोकि दामनगादिकह रहई। यथा पञ्चक्खाणस्स फलं इह परलोए य होइ दुविहं तु । इह लोइ धम्मिल्लाई दामनगमाइ परलोए ॥ [३३७] तत्र धम्मिल्ल कथानकु अतिविस्तरता करी ईहां न लिखिउं, वसुदेवहींडिसिद्धांत हूंतउ जाणिवउं । :0 दामन्नगकथानकु पुणि सविस्तर संस्कृतवृत्ति हूंतउं जाणिवउं । विशेष फलु यथा पच्चक्खाणंमि कए आसवदाराई हुंति पिहियाई । आसववुच्छेएण य तण्हावुच्छेयणं होई ॥ [३३८] तण्हावुच्छेएणं अउलोवसमो भवे मणुस्साणं । अउलोवसमेण पुणो पञ्चक्खाणं हवइ सुद्धं ॥ [३३९] तत्तो चरित्तधम्मो कम्मविवेगो अपुत्वकरणं तु । तत्तो केवलनाणं तत्तो मुक्खो सयासुक्खो॥ [३४०] ___ तथा उत्तराध्ययनसिद्धांत तृतीयाध्ययन माहि कहिउं-“पञ्चक्खाणेणं भंते । जीवे किं जणेइ ? गोयमा ! पञ्चक्खाणेणं आसवदाराई निरुंधेई" इत्यादि । सत्तमं फलद्वारं सम्मत्तं । वंदनकविवरणं संम्मत्तं । 5321) अथ प्रतिक्रमणविधि लिखियइ । पडिकमणं देवसियं राइयमित्तरियमावकहियं च । पक्खिय चाउम्मासिय संवच्छर उत्तमहे य ॥ [३४१] काले पुण पंचविहं दिवस-निसा-पक्ख-चरस-चउमासे । आरयणिपढमपहरं पडिकमणं देसियं भणियं ॥ [ ३४२] Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 8322). ३४३.-३४६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत सूरोदयपहरं जा राइयमावस्सयं च चुन्नीए । ववहारेणं गंथेण पुरिमद्धं जाव भणियं च ॥ [३४३] पडिकमणउं बिउं भेदे । एकु इत्वरिकु यावत्कथिकु । सु पुणि देवसिउ अनइ राइउ पक्खिउ चाउम्मासिउ संवच्छरिउ कहियइ । अथवा उत्तमाथु अणसणु । तेह तणइ कारणि जु पडिकमणउं कीजइ सु उत्तमाथु पडिकमणउं पुणि इत्वरिकु कहियइ । व्रतप्रतिपालनारूपु पडिकमणउं यावत्कथिकु कहियइ ।। तिणि पडिकमणइ सकल जीवितव्य माहि जि के अतीचार कीधा हुयइं तीहं तणा पडिकमणकरणइतउ । तत्र उत्सर्गपदि समणेण सावएण य अवस्स कायव्वयं हवइ जम्हा । अंतो अहो निसिस्सा तम्हा आवस्सयं नाम ॥ [३४४] अवस्सकरणइतउ आवश्यकु पडिकमणउं कहियइ । तथा च भणितं सपडिकमणो धम्मो पुरिमस्स य पच्छिमस्स य जिणस्स । मज्झिमगाण जिणाणं कारणजाए य पडिकमणं ॥ [३४५] तत्र देवसिउ-अहु दिवसु तेह नइ अंति, किसउ अथु ? जिसइ पडिकमणसूत्रगुणनकालि सूर्य तणउं अर्द्धबिंबु हुयइ तिसइ समइ कीजइ । राइउ पुणि मुहुपत्ति चोलपट्टय कप्पतिगं दुनि सिज रयहरणं । संथारुत्तरपट्टो दस पेहा उग्गए सूरे ॥ [३४६] इसा भणनइतउ जिसइ मुहुपत्ती १, रयहरणु २, चोलपटु ३, संथारउ ४, उत्तरपट्टु ५, त्रिन्हि कल्प-बि पच्छेवडी ७, एक लोचकु ८ दुन्नि सिज्ज एक ऊर्णामय एक लूगडा नी निसेज ९ एकु प्रभात चोलपट्टकु १०' एवं दश उपधि उपकरण पडिलेहण कीधी सूर्यु ऊगइ इसइ समइ राइउ पडिकमणउं कीजइ । अपवादपदि जेतीवार कालसाधना करी न सकियई तेतीवार 'आरयणि पढमपहरं' इसा 20 भणनइतउ रात्रि पहिला पहरसीम देवसिउ पडिकमणउं कीजइ। इसउं भणिउं सूर्योदय आरंभी करी पहिला पहर दिवस सीम राइउ पडिकमणउं चूर्णिणकथन तणइ अनुसारि करी कीजइ । व्यवहारसिद्धांत तणइ अनुसारि पुरिमझे जाव भणियं च । पूर्वार्द्ध सीम बिहुं पहरहं सीम राइउ पडिकमणउं कीजइ । इसी परि उत्सर्गापवाद जाणी करी वेलाई जि पडिकमणउं करेवउं न पुणि जेतीवार परिवारिउ तेतीही वार पडिकमणउं करेवउं । 25 322) अथ सामाइक पाखइ पडिकमणउं कीजइ नहीं इणि कारणि पहिलउं सामाइककरण विधि लिखियइ । पाछिलइ पहरि दिवस तणइ वसति मुहुंती पाटला पडिलेहण कीधी हूंती मुहंती पाटला ले करी धर्माचार्य आगइ, अथवा' स्थापनाचार्य आगइ आवी पादभूमि मुहंती सउं त्रिन्हिवार दृष्टिप्रदानपूर्व पडिलेही करी मुहंती मुहबारि दे करी हाथ जोडी करी त्रिन्हिवार पडिलेहिय भूमि पाटलउ वामपार्श्वि मूंकी करी, इच्छामीत्यादि भणी एकु खमासणु दे 'सामा इक मुहुपत्तियं पडिलेहेमि' इसउं कही 30 खमासमणु दे करी ऊभा होई 'इच्छामि खमासमणो' भणी खमासमणु दे करी ऊभडू थिकउ वेदिका माहि बाहु करी मुहुंती पडिलेही एक खमासमणि 'सामाइयं संदिसावेमि' इसउं भणी बीय खमासमणि 'सामाइयं ठाएमि' इसउं भणी तइउ खमासमणु दे अर्द्धावनतगात्रु हूंतउ त्रिन्हि नमस्कार कही त्रिन्हिवार 8321) 1 B. omits between ९-१०. $322) 1 Bh. omits. 2 Bh. omits खमासमणु दे करी। 3 Bh. ऊतडू। Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ इसउं सामाइकसूत्रु त्रिन्हिवार कहइ गुरुवचन तणी अनुभाषणा करत हूंत सामाइकाऽऽरोपविधि प्रस्तावि नंदि सिद्धांत माहि त्रिन्हि नमस्कार भणनपूर्वकु सामाइकदंडक रहई भणनभणनइतर पाछ stant पडिमियs । आवश्यकचूणिवृत्ति माहि इम भणिउं छइ । यथा 'करेमि भंते सामाइयं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि जाव नियमं दुविहं तिविहेणं मणेणं वायाए काएणं न करेमि न कारवेमि तस्स भंते ! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि' । जाव साहू वा पज्जवासेमित्ति काऊण पच्छा इरियावहियं पडिक्कमइ । तर पाछइ विस्तरइतउ द्वादशावतु वंदनकु दे करी प्रत्याख्यानु कीजइ । संक्षेपिहिं 10 तर क्षमाश्रमणवंदनापूर्वकु प्रत्याख्यानु कीजइ । तउ पाछइ एक खमासमणि 'सज्झायं संदिसावेमि' कही बी खमासमणि 'सज्झायं करेमि' कही तइय खमासमणदानपूर्वक आठ नमस्कार कही पाछइ एक मासमणि 'कटासणं संदिसावेमि' कही बीय खमासमणि 'कटासगं पडिगाहेमि' कही तइय खमासमणि 'पांगुरणउं संदिसावेमि' कही चउत्थ खमासमणि 'पांगुरणउं पडिगा हेमि' कही करी बइसइ । एतलइ संध्या सामाइककरणविधि हूयउ । 15 डावश्यक बालावबोधवृत्ति [ $323-8325). ३४७ ( ३९ ) करेमि भंते सामाइयं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि । जाव नियमं पज्जुवासेमि । दुविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि तस्स भंते ! पकमामि, निंदामि गरिहामि, अप्पाणं वोसिरामि । 323 ) संथारइ पुणि इरियावही पडिक्कमी पाछइ पहिलउं 'कटासणं संदिसावेमि' कहियइ । 'कटास पडिगाहेमि' कहियइ । पाछइ 'सज्झायं संदिसावेमि' कहियइ । 'सज्झायं पडिगा हेमि' कहियइ | आठ नमस्कार कही पाछइ 'पांगुरणं संदिसावेमि' कहियइ । 'पांगुरणं पडिगाहेमि' कहियइ । पाछइ शक्रस्तवु कहियs । नींद्र माहि भोजनकरण स्त्रीसमालिंगनादिक हूयां, हुयई, जि कुस्वप्न; तथा अरिनगरभंगकरण मारणादिक जिहूयां हुई, दुस्वप्न तीहं रहई विशुद्धिनिमित्त काउस्सग्गु कीजइ । लोगस्सुज्जोय गरे चत्तारि 20 काउसग्गि चीतवियई । पारियइ हूंतइ 'लोगस्सुज्जोयगरे' भणियइ; इसउं न भणिवूं । पडिकमणउं प्रायश्चित्तविसुद्धिकारणिहिं कीजिसिइ पाछइ वली काउस्सग्गु किसह कारणि कीजइ ? जिम दिवस पडिकमणइ कीई' छेहि प्रायश्चित्तविसुद्धिनिमित्त काउस्सग्गु विसुद्धि विशेषकारणि कीजइ, तिम प्रभातिहिं दोषु को नहीं । $324 ) अथ सामाइक फलसंसूचकु सिद्धांतालापकु लिखियई । 'सामाइएणं भंते ! किं जणइ ?' 'गोयमा ! सामाइएणं सावज्जजोगविरइं जणइ ।' $325 ) अथ' प्रस्तावइतर पोसह विधि लिखियइ । पोषधं पर्वानुष्ठानमेवेति पूर्वश्रुतधरवचनानुसारि करी अष्टमी चतुर्दशी पूणिमाऽमावास्यापर्युषणादि पर्वदिवसहीं जि पोसहु सामाइकसहितु करेवडं । तथा च सूयगडांगवृत्ति माहि कहिउ - 25 ९४ 30 चाउदसमुट्ठि पुनिमा सिणीसु पडिपुन्नं । पोसहं सम्मं अणुपालेमाणो विहरिस्सामि ॥ [ ३४७ ] त्ति सूत्रं । तेह नी वृत्ति पुणि- चतुर्दश्यष्टम्यादिषु तिथिषु, उद्दिष्टासु महाकल्याणिकसंबंधितया विख्यातासु तथा पूर्णमासीषु चतसृष्वपि चतुर्मासक पर्युषणातिथिष्वित्यर्थः । तथा आवश्यकवृत्ति माहि पुणि कहिउं - इह पौषधशब्दो रूढ्या पर्वसु वर्त्तते । पर्वाणि चाष्टम्यादितिथयः । तथा प्रतिदिवसानुष्ठेय सामाइय- देशाकाशिक । पौषधोपवासाऽतिथिसंविभागौ तु न प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौन प्रतिदिवसा$323 1 B. घेई । $325 ) 1 Bh. omits, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $325 ). ३४७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत चरणीयाविति । इसी परि सिद्धांत माहि पोसहु पर्वदिवसिहिं जि कहिउं छइ। जि केई सदा श्रावक रहइं पोसहु करावई ति अति भूखालू लोक जिम स्वच्छंदभोजन करता व्यवहारभाजन न हुयई । पौषधं च आहारत्याग १, देहसंस्कारत्याग २, अब्रह्मत्याग ३, सावद्यत्याग ४ रूपता करी चतुःप्रकारं भवति । अथ पौषधग्रहणविधि लिखियइ । रात्रि पोसहे प्रतिलेखनावेला समइ उपधि प्रतिलेखना कीजइ। परिधान प्रतिलेखना पुणि कीजइ। पाछइ दिवसि अणआथमियइ हूंतइ मूलपदि पहिलउं इरियावही 5 पडिकमी करी एक खमासमणि 'पोसहमुहुपत्तियं पडिलेहेमि' भणी बीय खमासमणि पोसहमुहुँती पहिलेही करी उभा होई एक खमासमणि 'पोसहं संदिसावेमि' कही बीय खमासमणि 'पोसहं ठाएमि' भणी तइय खमासमणदाणपूर्वकु ऊभा होइ अर्द्धावनतगात्रु हूंतउ मुहबारि मुहुंती दीधी गुरुवचनु अनुभासतउ त्रिन्हिवार नमस्कारभणनपूर्वकु (४०) करेमि भंते! पोसहं, आहारपोसहं सव्वओ देसओ वा। सरीरस-10 कारपोसहं सव्वओ। बंभचेरपोसहं सव्वओ। अव्वावारपोसहं सव्वओ। चउविहे. पोसहे सावजं जोगं पचक्खामि जाव रत्तिं पजुवासामि। दुविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि तस्स भंते पडिकमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि। ___ एउ पोसहदंडकु त्रिन्हिवार ऊचरइ । तदनंतरु पूर्वरीति करी सामाइकु करइ । इरियावही ज पहिलउं 15 पडिक्कमी छइ सइ जि प्रमाणु कीजइ । वली सामाइकदंडक पाछइ पडिक्कमियइ नहीं। दिनपोसह विधि पुणि लिखियइ । रात्रि तणी पाछिलइ वि घडियइ थाकतइ निद्राच्छेदि पंचपरमेष्ठिनमस्कारस्मरणादि क्रमि कीधइ हूंतइ गृहचिंता मेल्ही करी गाइदोहनवेला समइ साधु समीपि आवी करी अंगपडिलेहण वत्थपडिलेहण करी उच्चारभूमि पडिलेही करी इरियावहियं पडिकमइ । पाछइ पूर्वरीति पोसह मुहुंती पडिलेही करी पोसहु करइ । तदनंतरु सामाइकु करइ । पडिक्कमणा ठाइवा समइ हूयई हूंतइ पडिक्कमणउं करइ । पाछइ साधु 20 जिम एक खमासमणि 'बहुवेलं संदिसावेमि' भणी बीय खमासमणि 'बहुवेलं करेमि' भणइ । आचार्यमिश्र उपाध्यायमिश्र एकि एकि खमासमणि वांदी करी सज्झाउ करइ । प्रतिलेखनासमइ हूयइ हुँतइ एक खमासमणि पडिलेहणं संदिसावेमि भणी बीय खमासमणि 'पडिलेहणं करेमि' इसउ भणइ पाछइ मुहंती पडिलेहइ । पाछइ एक खमासमणि 'अंगपडिलेहणं संदिसावेमि' भणी बीय खमासमणि अंग पडिलेहणं करेमि इसउं भणी मुहुंती पडिलेहइ। पाछइ पहिरणउं पडिलेही स्थापनाचायु पडिलेहइ । त्रिन्हि नमस्कार-25 भणनपूर्वक स्थापनाचार्य स्थापना करी एक खमासमणि मुहुपत्तियं पडिलेहेमि भणी बीय खमासमणु दे मुहंती पडिलेही एक खमासमणि 'ओही पडिलेहणं संदिसावेमि' भणी बीय खमासमणि ओही पडिलेहणं करेमि इसउं भणी एकांति होई ओही पडिलेहइ। संथाराभूमि सोधी पुंजी करी जीव एकांति परिठवइ पाछइ दयापरिणामी वर्तमानु हूंतउ मुखकोसु करी कोमलतृणमय दंडाऊंछणइ करी वसति पउंजइ । काजउ विरलउ करी एकांति परिहरइ। तउ पाछइ इरियावही पडिकमी करी एक खमासमणि 'सज्झायं संदिसावेमि'30 भणी बीयखमासमणि सज्झायं करेमि इसउं भणइ । पाछइ बइसी करी विधिसउं सज्झाउ करइ। जउ गुरुसउं पडिक्कमिउं न हुयई अथवा गुरुसउं पडिक्कमे हूंतइ ज उपधानतपु करतउ हुयइ तउ भवसिंधुकूलि गुरुपादमूलि द्वादशावर्त वांदणउं दियइ। शक्तिसंभवि चउव्विहारु उपवास प्रत्याख्यानु करइ । शक्ति असंभवि सु गुरूपदिष्टु त्रिविधाहारोपवासप्रत्याख्यानु करइ। पाछइ एक खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! $325) 1 Bh. omits. 2 Bh. omits. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8326 ). ३४८-३५१ बहुवेलं संदिसावेमि' भणी बीय खमासमणि 'भगवन् ! बहुवेलं करेमि' इसउं भणइ, तइय खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन ! सज्झायं संदिसावेमि' भणी चउत्थ खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! 'सज्झायं करेमि' इसउं भणी पंचम खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! बइसणउं संदिसावेमि' भणी छह खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! बइसणउं ठाएमि' इसउं भणइ। तउ 5 पाछइ उपधानतप तणउं द्वादशावत्त वांदणउं दे करी बइसी करी मुहुंती मुखि दे करी मधुरस्वरि स्वाध्यायु करइ, मनु अर्थि धरइ। पउण पहर पडिलेहणाइ अणुठाणु सगलू साधु जिम करई जां पोसहु तां सीम । इति संक्षेपिहिं पोसहविधि लिखिउ । विस्तरइतउ श्रीजिनवल्लभसूरि विरचित पोसहविहिप्रकरणइतउ पोसहरीति जाणिवी। भणियं पसंगागयं। 326) अह अहिंगयमेव लिहिजइ10 जिण मुणिवंदण अइयारुस्सग्गो पुत्ति वंदणा लोए । सुत्तं वंदण खामण वंदण तिने व उस्सग्गा ॥ [ ३४८] चरणे दंसणनाणे उज्जोया दुन्नि इकाको य । सुय देवया दुसग्गा पुत्ती वंदण ति थुइथुत्तं ॥ [ ३४९] ___ सामाइक करणानंतर जय तिहुयण नमस्कार कही पाछइ जय महायस जय महाभाग जय चिंतियसुहफलय । जय समत्थपरमत्थजाणय जय जय गुरु गरिमगुरु ।। [ ३५०] जय दुहत्थसत्ताण ताणय थंभणयट्ठिय पासजिण । भवियहं भीमभवुत्थुभउ अवणितहऽणंतगुण । तुज्झ तिसंझु नमुत्थु ॥ [३५१] 20 जयजयवंतु था हे महायश-महांतु त्रिभुवनव्यापकु यसु पराक्रमसंभूतगुणोत्कीर्तनारूपु पौरुषु जेह रहइं हुयइ सु महायशा, तेह रहइं संबोधन हे महायस। पुनरपि संबोधनु हे महाभाग-महांतु त्रिजगज्जंतुप्रधानु भागु पुण्यु जेह रहइं हुयइ सु महाभागु, तेह संबोधन हे महाभाग, जयजयवंतु था । पुनरपि संबोधनु चिंतियसुहफलयमनोवांछित फलदायक जयजयवंतु था। पुनरपि संबोधनु समत्थपरमत्थजाणय सर्वपरमार्थ ज्ञापक सर्वविश्वजीवाजीवादितत्त्वबोधक जयजयवंतु था। पुनरपि संबोधनु जय जयगुरु जगद्गुरो, हे जगत्तत्वो25 पदेशक जगजनक वा गरिमगुरु महिममहांत जयजयवंतु था। पुनरपि संबोधनु दुहत्थसत्ताण ताणय-दुहत्थ कष्टि वर्त्तमान छई सत्त्वा प्राणिया जीव तीहं रहइं हे ताणय त्राणद शरणदायक जयजयवंतु था । सु कउणु जेह तणां पूर्वभणित जयमहायसादिक संबोधन इत्याह । हे थंभणयट्ठियपासजिण स्तंभनकस्थित पार्श्वजिन त्रयोविंशतितम तीर्थनाथ । तउं पुणि किसउ छइ भीम रौद्रु सांभलीतू हूंतउ महोद्रावभावकारकु छइ भवु संसारु तेह हूंतउं ऊठिउ सु भीमभवुत्थु कहियइ सु कउणु भउ त्रासु तेह रहइं तउं अपनेता 30 फेडणहारु भउ 'अवणिताऽणंतगुणइ' इति पाठे एउ अथु । अवणिंतह इति पाठे अपनेतुः स्फेटकस्य तुज्झ तव इसउ संबंधु करिवउ । कउणहं रहइं भवियहं भविकहं रहई। पुनरपि संबोधन हे अणंतगुण-अनंतज्ञानदर्शनसम्यक्त्ववीर्यानंदरूप गुण जेह रहई छई सु अनंतगुणु तेह रहइं संबोधनु हे अनंतगुण । तुझ तू रहइं तिसंझु तिहुं-संध्या प्रभाति मध्याह्न संध्या समइ नमुत्थु नमोऽस्तु नमस्कारु हुउ। इसउ अर्यु मन माहि चीतवतां जयमहायस पढी पाछइ शक्रस्तवु कही संपूर्ण देववंदना कीजइ । तउ पाछइ जि के मुनि 35 पडिकमावता हुयई ति सव्वे वांदियइं। अनुक्रमि श्रावक पुणि वांदियई । तउ पाछइ एक खमासमणि 8326) 1 B. drops-क-। Bh. सामाइकरुणा-। 2 Bh. हुयउ। Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $326 ). ३५२-३५४] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ९७ आचार्यमिश्र वांदियइं । बीय खमासमणि उपाध्यायमिश्र वांदियइं। तइय खमासमणि भगवंत वर्तमानगुर वांदियई । चउत्थ खमासमणि सर्वसाधु वांदियई । इसी परि चतुरादि खमासमण दे करी गोडिहिलियां होई माथउं भुइं लगाडी मुहंती मुहि दीधी हूंती हाथे जोडिए 'सव्वस्स वि देवसिय' इत्यादि कहियइ । छेहि 'इच्छाकारेण संदिसह' इस पदु न कहियई । तस्स मिच्छामि दुक्कडं कही करी ऊभां थाई 'करेमि भंते' इत्यादि आलोयणउं 'तस्सुत्तरी' इत्यादि कही काउस्सग्गु कीजइ । काउस्सग्ग माहि आजूणां चउं पहर 5 दिवस माहि जि के जीव विराधिया । एकेंद्रिय बेइंद्रिय त्रेइंद्रिय चउरिंद्रिय पंचेंद्रिय पृथिवीकाय अप्काय तेउकाय वाउकाय वनस्पतिकाय त्रसकाय । ज्ञानदर्शनचारित्र प्रति आशातना कीधी। क्रोधु मानु माया लोभु रागु द्वेषु मदु मत्सरु अहंकारु कीधउ। प्राणातिपातविरति मृषावादविरति अदत्तादानविरति मैथुनविरति परिग्रहपरिमाण रात्रिभोजनविरतिव्रत अतीचारु अणाविउ हुयइ। पनरह कर्मादान आसेवना कीधी हुयइ । अप्पथुई परनिंदा करी जु कांई कर्मु बाधउं, अनेरु जु कांईं पापु कीधउं कराविउं अनुमनिउं सांभरइ न सांभरइ 10 तेऊ सगळू आलोयणा माहि आलोइसु इत्यादिकु दिवसकृतु रात्रिकृतु वा अतीचारु चीतवियइ । नमुक्कारि करी काउस्सग्गु पारी करी 'लोगस्सुजोयगरे' कही संडासा पडिलेही बइसी ऊभडू' थिका मुहुंती पडिलेही सरीरु पडिलेही वि बानणां दीजइं । आलोयणउं करी 'सव्यस्स वि देवसिय' इत्यादि 'ठाणे कमणे चंकमणे आउत्ते अणाउत्ते हरियकायसंघट्टे बीयकायसंघट्टे थावरकायसंघट्टे छप्पइयासंघट्टे ठाणाओ ठाणं संकामिया' इति वा पोसह पडिक्कमणइ कही करी पाछइ 'सव्यस्स वि' इत्यादि कही, गुरुसउं पडिकमतां हूंता गुरि 'पडिक्कमह' 15 इसइ कथनि कहिइ हूंतइ स्थापनाचार्य आगइ पडिकमतां गुरु 'पडिक्कमह' इसउं कथनु कहइ छइ । इसउं मन माहि चिंतवी इच्छं 'तस्स मिच्छामि दुकडं' भणी संडासा पडिलेही पाउंछणउं पाटलउ भुइं पडिलेही बइसी करी मुहबारि मुहंती दे करी हाथे जोडिए सावधानु चित्तु करी पडिक्कमणा सूत्र तणउ अथु मन माहि चिंतवतां मधुरस्वरि सूत्रु गुणियइ । पाछइ भुइं पडिलेही ऊभां होई हाथ जोडी 'अब्भुट्ठिओमि आराहणाए' इत्यादि पढी बि बानणां दे खामणउं कीजइ । पाछइ अल्लिया-20 वण निमित्तु किस उ अथु आपणपउं गुरु परतंत्रु करिवा निमित्तु बि बानणां दे करी 'सड्डो गाहा तिगं पढइ' इसा प्रतिक्रमणसामाचारी वचनइतउ । श्रावकश्राविका आयरिय उवज्झाए सीसे साहम्मिए कुलगणे य । जे मे केइ कसाया सव्वे तिविहेण खामेमि ॥ [३५२] सव्वस्स समणसंघस्स भगवओ अंजलिं करिय सीसे । सव्व खमावइत्ता खमामि सबस्स अहयं पि ॥ [ ३५३] सव्वस्स जीवरासिस्स भावओ धम्मनिहियनियचित्तो । सव्वं खमावइत्ता खमामि सव्वस्सं अहयं पि॥ [ ३५४ ] ए त्रिन्हि गाह पढई। प्रस्तावइतउ ईंह नउ अथु पुणि लिखियइ। ज्ञानाचार दर्शनाचार चारित्राचार तपआचार वीर्याचाररूप पांच आचार जि पालई ति आचार्य । द्वादशांगपाठक उपाध्याय । 30 जिणि जि धर्मु सीखविया' ति तेह तणा शिष्य । सम्यक्त्वमूलद्वादशव्रत प्रतिपालक समधर्म साधर्मिक एक गणधर तणउ शिष्यसमुदाउ परस्पर सापेक्षु सांभोगिकु कुलु। त्रिहुं गणधर तणउ शिष्यसमुदाउ परस्परसापेक्षु सांभोगिकु गणु । तउ पाछइ आचार्यविषइ उपाध्यायविषइ शिष्यविषइ साधर्मिकविषइ कुलविषइ 25 4 B. Bh. ऊगुडु। ef. 322.3 5 Bh. अहियं । 326) 3 Bh. has instead तउ पाछइ एक। 6 Bh. omits this verse. 7 B. सिखविखया। ष. बा. १३ Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$327 - 8329). ३५४ गणविषइ जि के मूं रहई कसाय क्रोध मान माया लोभ रूप दिवस माहि अथवा राति माहि एकत्रवाससंबंधादिकहं कारणहं करी हूया ति कसाय सव्वे सगलाई तिविहेण मनि वचनि काइ करी खामेमि खमावउं । किसउ अथु ? जीहं सउं मूं रहई कसाय हूया तीहं रहइं जउ मूं सउं कसाय हूया हुयई तउ हउं तीहं रहइं खमावडे आपणपा ऊपरि कसाय तींह तणा उपसमाव हउं । पुणि तीहं विषइया कसाय 5 आपणपा मन माहि हूंता उपसमावउं इसउ अथु खामेमि तणउ परमार्थवृत्ति करी जाणिवउ । विशेषइतउ सर्वहीं सउं खामणउं करी न सकियइं । विशेषहं रहइं अनंतत्वइतउ । इणि कारणि सर्वसंग्रहनिमित्तु सामान्यहिं खामणउं करइ ।। 8327) सव्वस्स समणसंघस्सेति । सगलाई पनरह कर्मभूमिगत भगवंत श्रमणसंघ रहइं जु कांईं मई अवहेलादि भावि करी अपराधस्थानु कीधउं सु सगलूं 'अंजलिं करिय” सीसे माथइ हाथ 10 चडावी अंजलि करी 'खमावइत्ता' खमावी करी हउं पुणि खमउं । . $328) तथा सव्वस्स जीवरासिस्सेति । जि पूर्विहिं इरियावही प्रस्तावि भणिया ति सगलाई जीव तीहं तणउ राशि समूहु । तेह रहई भावइतउ आपणा श्रद्धानइतउ धम्मनिहियचित्तो इति दयामूलधर्मविषइ निक्षिप्त निजमनु हूंतउ सगळू अपराधस्थानु खमावी करी हउं पुणि खमउं । ति जीव मूं ऊपरि खमउं कसाय म करउं । हउं पुणि तीहं ऊपरि खमउं कसाय म करउं हउं पुणि तीहं ऊपरि खमउं 15 कसाय नहीं करउं इसउ अथु । 8329) इसउं गाथाथु मनि चीतवतां गाथा पढी करी करेमि भंते आलोयणउं तस्सुत्तरीत्यादि ऋमि चारित्रातिचार दर्शनातिचार ज्ञानातिचार विशुद्धिनिमित्तु काउस्सग्ग त्रिन्हि कीजई । पहिलइ काउस्सग्गि बि लोगस्सुजोयगरे, बीजइ एक, त्रीजइ एक लोगस्सुजोयगरे चीतवियइं । पहिलइ काउस्सग्गि पारियइ लोगस्सुज्जोयगरे, बीजइ पुक्खरवरदीवड्डे, त्रीजइ सिद्धाणं बुद्धाणं कहियइ । छेहि सुयदेवयाए 20 आराधनाथ करेमि काउस्सग्गं इत्यादि भणी काउस्सग्गु कीजइ । नमस्कारु चीतवियइ । श्रुतदेवता स्तुति कही पारियइ। पाछइ क्षेत्रदेवतानिमित्तं करेमि काउस्सग्गं इत्यादि भणी काउस्सगु कीजइ । नमस्कार चीतवियइ । क्षेत्रदेवतास्तुति कही पारियइ । पंचपरमेष्ठि नमस्कारु एकु कही बइसी मुहुंती पडिलेही मंगलादिकारणि बि बानणां दीजई। 'इच्छामो अणुसहि' इसउं कहियइ । एह नउ किसउ अथु ? अनुसृष्टि शिक्षा इच्छामो किसउ अथु वांछउं । गोडिहिलियां होइ नमोऽर्हत् सिद्धेत्यादि कही एक थुई 'जउ गुरे' 25 कही हुई। पाखीदिनि जु त्रिन्हि थुई कही हुई तउ पाछइ संसारदावेत्यादि स्तुति त्रिन्हि । नमोऽस्तु वर्द्धमानायेत्यादि त्रिन्हि स्तुति वर्द्धमानच्छंदोविरचित खरस्वरि उच्चैः स्वरि करी कहियई । पाछइ एकु खमासमणु दे करी कहइ । इच्छाकारेण संदिसह भगवन् स्तोत्रु भणउं । बीजा खमासमणु दे करी भणई इच्छाकारेण संदिसह भगवन् स्तोत्रु सांभलह, गुरि 'भणउ' 'सांभलउ' इसइ भणिइ हूंतइ पाछइ एकु श्रावकु भावसारु मधुरस्वरि सद्भूतगुणगभितु वीतराग स्तवनु महांतु कहइ। बीजा गोडिहिलियां थिका हाथ 30 जोडीए सावधान थिका सांभलई। स्तोत्रानंतरु एकु खमासमणु दे आचार्यमिश्र वांदियइं। बीजउं ख़मास मणु दे करी उपाध्यायमिश्र वांदियई। तइउ खमासमणु दे करी सर्वसाधु वांदियइं एतलइ देवसिउ पडिकमणु संपूर्ण हुयउं । 329) 1 Bh. 326) 8 Bh. उपसामवउं। 6327) 1 B. अंजलि करी। 328) 1 B. उपरि। चीतवीयइ। 2 Bh. हुयई। 3 Bh. जउ । 4 B. adds वा। 5 B. स्तुति त्रिन्हि । Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8330- 8333 ). ३५५ - ३५६ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत ९९ (( 330 ) आरंभि देव वांदतां आंतरणी न हुयई । " सव्वस्स वि" कथनांतरु जां 'इच्छामो अणुस' न कहियई तां आंतरणी हुई। पाछइ न हुई । कुणइ "पच्छित्तउस्सग्गं" इति श्री जिनवल्लभसूरि विरचित प्रतिक्रमणसमाचारी प्रकरणवचनात् । खमासमणदाणपूर्वकु 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् । देवसिय पायच्छित्तविद्धिनिमित्तं करेमि काउस्सगं' इसउं भणियइ । गुरि 'करउ' इसइ भणियइ हूंतइ 'इच्छं अन्नत्थूससिएणं' इत्यादि भणी काउस्सग्गु कीजइ । लोगस्सुज्जोयगरे चत्तारि चीतवियई । पारियइ 5 हूं लोगस्सुजोयगरे भणियइ । (331) अत्र सिद्धांतालापको यथा काउस्सग्गेणं भंते ! जीवे किं जणइ ? गोयमा ! काउस्सग्गेणं तीयपडिप्पुन्न पायच्छित्ते विसोहेइ, विसुद्धपायच्छित्ते tra frogate ओहरियभरुत्र्व भारवहे पसत्थझाणोवगए सुहं सुहेणं विहरइ | 10 इति उत्तराध्ययनसिद्धांत तृतीयाध्ययनभणनइतर पुणि काउस्सग्गु कीजइ । ( 332 ) तथा गीतार्थाचीर्णता करी क्षुद्रोपद्रव ओहडावणत्थु काउस्सग्गु पुर्णि कीजइ । एक खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! क्षुद्रोपद्रव ओहडावणत्थं करेमि काउस्सग्गं' इसउं भणी, गुरि 'करउ' इसइ कहिइ' हूंतइ 'इच्छं अन्नत्थूससिएणं' इत्यादि भणी काउस्सग्गु कीजइ । लोगस्सुज्जोय गरे चत्तारि चीतवियई । पारियइ हूंतइ लोगस्सुज्जोयगरे भणियइ पाछइ गोडिहिलियां होइ त्रिन्हि पंचपरमेष्ठि 15 नमस्कार कही श्रीस्तंभनक श्रीपार्श्वनाथ देव नमस्कार कही शक्रस्तवु भणी जावंति चेइयाई इत्यादि कही खमासमणु दे, जावंति के साहू इत्यादि कही नमोऽर्हत्सिद्धेत्यादि कथनपूर्वकु श्रीपार्श्वनाथ लघुस्तवु भणी जयवीयरायेत्यादि कहियइ । पाछइ माथउं भुइं लगाडी मुहि मुहुंती दे करी सिरिथं भणयट्ठिय पाससामिणो सेसतित्थसामीणं । तित्थसमुन्नइ कारण सुरासुराणं च सव्वेसिं ॥ सिहं सरणत्थं काउस्सग्गं करेमि सत्तीए । भत्ती गुणसुट्ठिय संघस्स समुन्नइ निमित्तं ॥ एउ गाथाजुगल कहियइ | [ ३५५ ] [ ३५६ ] (8333 ) ईहं गाथा नउ अर्थ यथा - श्रीस्तंभनक श्रीपार्श्वस्वामी' रहई स्मरणा आराधना तेह निमित्तु । ' तथा ' ' सेसतित्थसामीणं' ति । 'शेष' थाकतां जि केई श्रीअष्टापद श्रीसंमेतशिखरि श्रीशत्रुंजय श्रीउज्जयंतगिरि 25 प्रमुख महातीर्थ ति सेसतित्थ कहियहं । तींहं तणां स्वामी तीर्थंकर श्री ऋषभनाथादिक श्रीवर्द्धमानावसान चतुर्विंशति जिनवरेंद्र, तथा श्री ऋषभ श्रीमहावीर श्रीवासुपूज्य श्रीनेमिनाथवर्जित श्रीअजितस्वामी मुख्य श्री पार्श्वनाथावसान विंशति जिननायक, श्रीआदिनाथ श्रीनेमिनाथ प्रमुख तीर्थनाथ तींहं सवहीं स्मरणार्थ आराधनार्थ, तथा श्रीमहावीर देवाधिदेव तणउ संधु तीर्थ कहियइ । तेह रहई समुन्नति अभ्युदर तेह रह कारण निमित्त जि सुरसौधर्मेंद्रादिक असुरधरणेंद्रादिक तीहं सगलाई स्मरणार्थ स्मृतिगोचर आणिवा 30 निमित्तु तथा गुण ज्ञान - दर्शन - चारित्रादिक तींहं करी सुस्थितु समाधानि वर्त्तमानु जु संघु तेह रहइं समुन्नतिनिमित्तु अभ्युदय तणइ कारणि । करेमि काउस्सगं सत्तीए भत्तीए - शक्ति तणइ अनुसारि भक्ति करी' न पुणि बलात्कारि, काउस्सग्गु करउं । इति गाथाजुगलार्थः । 330 ) 1 Bh. हुइ । 2 Bh. हुई । (333) 1 Bh. - सामि । 8332 ) 1 Bh. कहिय 2 Bh. देई । 2 Bh. has, instead, तणइ अनुसारि । 20 3 Bh. केवि । Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$334 - 8336). ३५७-३६५ ___$334) 'वंदणवत्तियाए पूयणवत्तियाए' इत्यादि भणी करी काउस्सग्गु कीजइ । लोगस्सुज्जोयगरे चत्तारि चीतवियइं । पारियइ हूंतइ लोगस्सुजोयगरे भणियइ । इति श्रीअभयदेवसूरि प्रकाशित श्रीस्तंभनकपार्श्वनाथ नमस्कार शक्रस्तव कायोत्सर्गकरण समाचारी श्रीअभयदेवसूरिगच्छाम्नायवसइतउ प्रवर्त्तइ । जय तिहुयण नमस्कार भणनपूर्व प्रतिक्रमण प्रारंभण समाचारी च । तथा उत्तरापथि श्रीजिनदत्तसूरि समाराधन5 निमित्तु काउस्सागु पुणि खरतरगच्छ' समाचारीतउ कीजइ । इति दिवसप्रतिक्रमण समाचारी संपूर्णा । $335) अथ रात्रिप्रतिक्रमणविधि लिखियइ एवं ता देसियं राइयमवि एवमेव नवरि तहिं । पढमं दाउं मिच्छामि दुक्कडं पढइ सक्कथयं ॥ [३५७] उट्ठिय करेइ विहिणा उस्सग्गं चिंतए य उज्जोयं । बीयं दंसणसुद्धीइ चिंतए तत्थवि तमेव ॥ [३५८ ] तइए निसाअइयार जहक्कम चिंतिऊण पारेइ । सिद्धत्थयं पढित्ता पमन्जसंडासमुवविसइ ॥ [ ३५९] पुव्वं व पुत्ति पहेणवंदणमालोय सुत्तपढणं च । बंदणखामण वंदणगाहा तिगपढण उस्सग्गो॥ [ ३६० ] तत्थ य चिंतइ संजमजोगाण न जेण होइ मे हाणी । तं पडिवजामि तवं छम्भासं ता न काउ मलं ॥ [ ३६१] एगाइ इगुणतीलणयं पि न सहो न पंचमासमवि । एवं चउ तिहुमासे न समत्थो एगमासं पि ॥ [३६२] जातं पि तेरसूणं चउतीसइ माइ तो दुहाणीए । जाव चउत्थं तो आयंबिलाइ जा पोरिसि नमो वा ॥ [ ३६३] जं सक्कइ तं हियए धरित्तु पारित्तु पेहए पुत्तिं । दाउं बंदणमसढो तं चिय पञ्चक्खए विहिणा ॥ [ ३६४ ] इच्छामो अणुसट्ठित्ति भणिय उवविसिय पढइ तिनि थुई । मिउसदेणं सक्कत्थयाइ तो चेइए वंदे ॥ [ ३६५] 25 एवं ता देवसियमिति । ___ इसी परि पूर्वभणित परि देवसिउ पडिकमणउं कहिउं । राइयमवि एवमेवेति । राइउ पडिकमण' एवमेव-इसीही जि परि जाणिवउं । $336) 'न वरि तहिं' ति नवरं केवलं तिणि राइइ पडिकमणइ जु विशेषु सु कहियई । तप्तलोहगोलकसमान असंजत जन तथा जीवहिंसाकारक गिलोईप्रमुख जीव जिम जागइं नहीं 30 तिणि कारणि मिउसदेणं ति मृदुशब्दि करी जिम आपणपा हूंतउ बीजउ को सांभलइ नहीं तिसइ स्वरि करी देववंदना सीम । किसउ अर्यु ? छेह सीम पडिकमणउं करेवउं । तत्र पूर्वभणित सामाइकशकस्तवदुस्वप्नादि प्रायश्चित्तविशुद्धिनिमित्त कायोत्सर्गकरणानंतर पडिकमणा' ठाइवा समइ हूयइ हूंतइ जि केई 8334) 1 Bh.-गच्छि। 335) 1 Bh. adds पुणि। $336 ) 1 Bh. णइ । Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8337 - 339 ). ३६५ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १०१ पदस्थमुनि साधम्मिक हुयई ति सर्वइ वांदी करी एक खमासमणि आचार्यमिश्र वांदियहं । बीय खमासमणि उपाध्यायमिश्र वांदियई । तइय खमासमणि' भगवंत वर्त्तमानधर्म्मगुर वांदियई । चथइ खमासमणि सर्वसाधु वांदियई । पाछइ गोडिहिलियां होई मुहुंती मुहबार दे करी माथउं भुई लगाडी करी 'सव्वस् विराइय' इत्यादि कहियइ । छेहि 'इच्छाकारेण संदिसह' इसउं पदु न कहियई' । तस्स मिच्छामि दुक्कडं । करेमि भंते आलोयणउं तथा तस्सुत्तरीत्यादि कही करी चारित्रातिचार विसुद्धिनिमित्तु काउस्सग्गु 5 कीजइ । लोगस्सुज्जोय गरे एक चीतवियइ । चंदेसु निम्मलयरा सीम इसी परि अनेरे काउस्सग्गि लोगस्सुजोयगरे पंचवीस ऊसास एतीही जि कल चीतवेवी पारियइ हूंतइ लोगस्सुज्जोयगरे संपूर्ण भणियइ । (337) पाछइ सव्वलोए अरहंत चेइयाणं इत्यादि कही दर्शनातिचार विशुद्धिनिमित्तु बीजउ काउस्सग्गु कीजइ । लोगस्स उज्जोयगरे चीतवीयs । पारियइ हूंतइ पुक्खरवरदीवढे कहिय' सुयस्स भगवओ करेमि काउस्सग्गं वंदणवत्तियाए इत्यादि कही ज्ञानातिचारविसुद्धिनिमित्तु त्रीजउ काउस्सग्गु 10 कीजइ । रात्रिगतु अतिचारु चीतवियइ । इहां शिष्यु पृच्छा करइ, दिवस तणइ पडिकमणइ जिम पहिलउ काग माहि अतीचारु चीतवियइ, तिम रात्रि पडिकमणइ पुणि किसइ कारण पहिलउं अतीचारु न वियई ? गुरु भइ, निद्राघूणिमादिकु चित्तसमाधानु तथा सरीरालस्यभावु जिम न होइ तिणि कारण त्रीइ काउस्सग्गि अतीचारु चीतवियइ । पाछइ सिद्धाणं बुद्धाणं कही करी संडासा पडिलेहण करी इसी ऊभडू थकां मुहुंती पडिलेही सरीरु पडिलेही द्वादशावते वांदणउं दे करी आलोयणउं कीजइ । 15 पोसहि की संथारा उव्वट्टण किई, परियट्टण किई, आउंटण किई, प्रसारण किई, छप्पइया संघट्टण किई, अञ्चक्खुविसइ काई किई, इसउं कहियइ । (338) एह नउ अर्थु संस्तारकोद्वर्त्तना कृता । किसउ अर्थ ? वाम पार्श्वइतर दक्षिणपार्श्व फिरिडं अथवा दक्षिणपार्श्वइतर वामपार्श्व फिरिडं, तत्र जि के जीव मत्कुण सुलहलादिक विराधिया हुई नई कारण संथारा उद्घट्टणादिक आलोइयई । एवं परियट्टण किई परिवर्तना' वारवार 20 उभयपार्श्वहं फिर घिउं । आउंटण किई आकुंचना कृता निद्रा माहि पसारिया अंग तणी संकोचना Aata | पसारण कई प्रसारणा कृता संकोचित अंग तणी निद्रा माहि पसारणा कीधी । छप्पइया संघट्टण किई षट्पदिका संघट्टना कृता, जू तणी परिमर्द्दना कीधी । अचक्खुविषइ काई किई दृष्टिदर्शन तणइ अभावि काइका लहुडी बडी नीति कीधी । पाछइ 'सव्वस्स वि' कही, बइसी सूत्रार्थ मनि चीतवतां हूंतां मधुरस्वरि निजकर्णामृत पारणा करवा पडिकमणासूत्रु गुणियइ । ' तस्स धम्मस्स केवलीपन्नत्तस्स' 25 इस पदु श्रावकप्रतिक्रमणप्रति आम्नाय तणा अभावइतर केई एकि पढई नहीं । केइ एकि पुर्णि पढ । तथापि 'अभुट्टिओमि आराहणाए विरओमि विराहणाए' एउ पदु जुगल तींहीं जि संबंधिउं छइ, तिणि कारण मनि वर्त्तमानु जाणिवरं । अब्भुट्टिओमि भणनांतरु बि बांनणां दे करी खामणउं कीजइ । खामणानंतरु अल्लियावणनिमित्तु आपणपा रहई गुरु परतंत्रताभवननिमित्तु बि बांनणां दीजइ । पाछइ 'आयरिय उवज्झाए' इत्यादि त्रिन्हि गाथा 'करेमि भंते आलोयणउं तस्सुत्तरी'त्यादि पढी काउस्सग्गु कीजइ । 30 (339) छम्मा सिउ चीतवियइ यथा- 'भगवंत श्रीमहावीरदेव तणइ तीर्थि छम्मास उत्कृष्टु पु वर्त्त । रे जीव ! करी सकइ ?' 'अत न सकूं ' । 'एक दिवसि करी ऊणा करी सकइ ?' 'न सकूं' । 8336 ) 1 B. drops words from आचार्यमिश्र... | 2 Bh. adds पछइ नमोत्थुणं कहियइ । ऊठी । 3 Bh. ज्ञानातिचार । 8337) 1 B. drops words from पाछइ... 1 2 Bh. चारित्रातिचार - । 3 B. Bh. ऊतडू | cf. 322. 3,326.4 8338) 1 B. omits. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8340-$341 ). ३६६-३६८ एवं बिउं ऊणां त्रिउ ऊणा इसी परि एकि ऊणां तां पूछियई जा इगुणत्रीसे दिवसे ऊणा छ मास हुयई। पाछई' पांच मास करी सकइ, इसी परि जीव कन्हा पूछियइ । अत न सकू। पुनरपि एकि एकि दिवसि ऊणा पांच मास तां पूछियई जां इगुणत्रीसे दिवसे ऊणा पांच मास हुयई। पाछइ चियारि मास करी सकइ इसी परि पूछियइ पूर्ववत् जां इगुणत्रीसे दिवसे ऊणा चियारि मास हुयइं । पाछइ त्रिन्हि मास 5 करी सकइ इसी परि पूछियई पूर्ववत् जां इगुणत्रीसे दिवसे ऊणा त्रिन्हि मास हुयइं । पाछइ बि मास करी सकइ इसी परि पूछियइ एकि एकि दिवसि ऊणा तां जां इगुणत्रीसे दिवसे ऊणा बि मास हुयइं । पाछइ एकु मासु करी सकइ इसी परि पूछियइ तां एकि एकि दिवसि घटावीतइ पूछियइ जां तेरहे दिवसे ऊणउ एकु मासु हुयइ । पाछइ एक दिवसि हाणि कीधी हूंती शेष सोल दिवस हुयई तीहं तणउ तपु चउत्रीसमु हुयइ । तउ पाछइ चउत्रीसमु करी सकइ इसउं पूछियइ । अत न सकूँ । तउ पाछइ बि 10 वि घटावतां बत्रीसम त्रीसम अट्ठावीसम छव्वीसम चउवीसम बावीसम वीसम अष्टादशम षोडशम चतुर्दशम द्वादशम अष्टम षष्ठसीम तां पूछियइ जां चतुर्थे । तउ पाछइ आंबिलु एकासणउं पुरिम निव्विय पोरिसि सीम तां पूछियइ जां नवकारसहितु । पाछइ जु सकइ सु प्रत्याख्यानु मन माहि चीतवी करी 'नमो अरहंताणं' कही काउस्सग्गु पारइ । $340) पारियइ हूंतइ 'लोगस्सुजोयगरे' भणी बइसी मुहुंती सरीरु पडिलेही बि बानणां दे 15 असढु मायारहितु हूंतउ चिंतितु प्रत्याख्यानु कहइ । 'इच्छामो अणुसटिं' इसउं भणी गोडिहिलियां होई संसारदावा अथवा परसमयतिमिरतरणिं इत्यादि' स्तुति त्रिन्हि वर्द्धमान छंदोविरचित मंदस्वरि करी कहियई। पाछइ 'नमोत्थुणं' कही ऊभां होई देव वांदियई। गोडिहिलियां होई 'नमोत्थुणं' कही एक खमासमणि आचार्यमिश्र वांदियई । बीय खमासमणि उपाध्यायमिश्र वांदियइं । तइय खमासमणि सर्वसाधु वांदियइं । एतलइ रात्रि प्रतिक्रमणु 20 संपूर्ण हूयउं । तउ पाछइ कम्मभूमिहिं पढमसंघयणि इत्यादि नमस्कार श्रीऋषभवर्द्धमानक इत्यादिक स्तवन प्रतिलेखनाकुलकादिक 'कुलं अट्ठावयंमि उसहो' इत्यादि प्रभातमांगलिक्यभावनाभावुकु सज्झाउ करी मुहंती पट्टक पोसाल पडिलेहण प्रकासि हूयइ हूंतइ कीजइ । इति रात्रिय प्रतिक्रमणविधि । $341) अथ पाक्षिक चातुर्मासिक सांवत्सरिक प्रतिक्रमण विधि लिखियइ । मुहपुत्तीवंदणयं संबद्धाखामणं तहा लोए । वंदणपत्तेयं खामणाणि वंदणय सुत्तं च ॥ [३६६] सुत्तं अब्भुट्ठाणं उस्सग्गो पुत्तिवंदणं तह य । पजंते खामणयं तह चउरो थोभवंदणया ॥ [ ३६७] पक्खिय तिनि सयाई ऊसासा पणसया उ चउमासे । 'अहसहस्सं वरिसे सिजसुराए तहुस्सग्गो ॥ इति । [३६८] देवसियपडिकमणइ जउ 'वंदामि जिणे चउव्वीसं' कहिउं हुयइ । तउ पाछइ एक खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् पक्खिय मुहपुत्तियं पडिलेहेमि' 'चउमासइ चउमासिय मुहपुत्तियं पडिलेहेमि संवत्सरि संवत्सरिय मुहपुत्तियं पडिलेहेमि' इसउं कहियइ । बीजउं खमासमणु दे मुहुंतीसरीरु पडिलेही 25 30 8339) 1 Bh. omits. 2 Bh. repeats. 3 Bh. दिवसि । 4 B. पारियइ। 8340) 1 Bh. omits. 2 Bh. रात्रि।8341) 1 Bh. कहियउं। Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3342 ). ३६८ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १०३ बि बानणां दीजई । “पाछइ संबद्धाखामणेणं अब्भुढिओहं अभितरपक्खियं खामेमि' 'चउमासइ चउमासियं खामेमि संवत्सरि संवत्सरियं खामेमि' इस कथनु ऊभा थिकां माथइ हाथ चडावतां भणी करी गोडिहिलियां थाई माथउं भुइं लगाडी मुहुंती मुहबारि देई 'पनरसन्हं दिवसाणं पनरसन्हं राईणं' इसउं कही, 'चउमासइ चउन्हं मासाणं अट्ठन्हं पक्खाणं विसोत्तरु सउ राइंदियाणं' इसउं कही, 'संवत्सरि दुवालसन्हं मासाणं चउवीसन्हं पक्खाणं त्रिन्हिसई साठ राइंदियाणं' इसउं कही, 'इच्छं जं किं चि अप्पित्तियं इत्यादि कही जउ बि साधु ऊगरता हुयई तउ पक्खियदिवसि त्रिन्हि खामणां, चउमासइ पांच खामणां, संवत्सरि सात खामणां कीजई। पाछइ ऊठी बि बानणां दे करी देवसियं आलोइयं पडिकंता प्रत्येकखामणेणं 'अब्भुट्ठिओहं अभितरपक्खियं खामेमि, चउमासइ चउमासियं खामेमि संवत्सरि संवत्सरियं खामेमि' इसउं कही प्रत्येक खामणां कीजइं। तदनंतर बि बांनणां दे 'देवसियं आलोइयं पडिक्वंतं पक्खियं पडिक्कमावहे' इसउं कही करी चउमासइ 'चउमासियं पडिकमावेह” इसउं कही संवत्सरि 'संवत्सरियं 10 पडिकमावेह" इसउं कही करी 'करेमि भंते' इत्यादि 'इच्छामि ठामि काउस्सगं जो मे पक्खिओ अइयारो' इत्यादि चउमासइ 'चउमासिओ अइयारो कओ' इत्यादि संवत्सरि 'संवत्सरिओ अइयारो कओ' इत्यादि कही करी 'तस्सुत्तरीकरणेणं' कही शक्तिसंभवि सव्वहीं काउस्सग्गु कीजइ । 8342) एकु श्रावकु आचार्यमिश्रहं' आगइ आवी एकु खमासमणु दे करी भणइ 'इच्छाकारेण 15 संदिसह भगवन ! सूत्रु संदिसावउं,' गुरि 'संदिसावहु' इसइ भणिइ हूंतइ बीजउं खमासमणु दे करी 'भगवन् सूत्रु काढउं' इसउं भणइ । गुरि 'भणउ' इसइ कहिइ हूंतइ 'इच्छं' इस भणी करी, ऊभउ थिकउ हाथे जोडिए मुहि मुहुंती दीधी त्रिन्हि नमस्कार कही मधुरस्वरि व्यक्ताक्षरु सावधानचित्तु सूत्राथु मनि चीतवतउ हूंतउ पडिकमणा सूत्रु भणइ । बीजा काउस्सग्गि वर्तमान सावधान थिका सांभलइं। साधु सरसां पडिकमतां हंतां त्रिन्हिसइं साठ पक्खियसूत्र सांभलई। शक्तिअसंभावि बइठा थिका सांभलई. सूत्रप्रांति सव्वे काउस्सग्गु करई। संपूर्णिण सूत्रि भणिइ हूंतइ नमुक्कारेण पारित्ता ऊभां थिका त्रिन्हि 20 नमस्कार कही पाछइ बइसी करी पूर्ववत् पडिकमणासूत्रु गुणियइ । 'पडिक्कमे देवसियं सव्वं' एह नइ थानकि 'पक्खियं सव्वं चउमासइ चउमासियं सव्वं, संवत्सरि संवत्सरियं सव्वं' इसउं कहियइ । सूत्रगुणनानंतरु 'अब्भुटिओमि आराहणाए' कही एक खमासमणु दे करी कहियइ 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् मूलगुण उत्तरगुण अतिचारविसुद्धिनिमित्तु काउस्सग्गु करहं' इसउं भणियइ । गुरि 'करउ' इसइ कहिई हूंतइ 'इच्छं' इसउं भणी करी 'अन्नत्थूससिएणं' इत्यादि भणी काउस्सग्गु कीजइ । पक्खिए 25 त्रिन्हिसइं ऊसास बारह लोगस्सुज्जोयगरे, चउमासइ पांचसई ऊसास वीस लोगस्सुजोयगरे, संवत्सरि अट्ठोत्तरुसहस्सु ऊसास चियालीस लोगस्सुज्जोयगरे एक नमस्कारु चीतवियइं । नमुक्कारेण पारित्ता लोगस्सुज्जोयगरे संपूर्ण कहियइ । पाछइ बइसी मुहंती सरीरु पडिलेही वि बानणां दे पर्यंतखामणउं कीजइ। चत्तारि वार खमासमणु दे दे त्रिन्हि त्रिन्हि नमस्कार कहियई। ए चत्तारि थोभवांदणां कहियइं । तउ पाछइ इच्छामो अणुसहि इस भणियइ । 'नित्थारग पारगा होह' इसा गुरुवचनश्रवणा-30 नंतर आघउं देवसिउ पडिकमियइ । केवलं भवनदेवता काउस्सग्गु थुइ अधिक कहियइ । स्तोत्रु पाक्षिक चतुर्मासक संवत्सरप्रतिक्रमणि निश्चइ सउं 'अजियं जिउ' अजितशांति स्तवु कहियई । लघु स्तवनु ‘उवसगहरं पासं' निश्चई सउं कहेवउं । इति पाक्षिकादि प्रतिक्रमणविधि । 8341) 2 B.-वहे। 8342) 1 Bh.-मिश्र। कहियइ। 2 Bh. omits. Bh. भणियइ। 4 Bh. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$343-344). ३६९-३७३ 8343) अथ प्रस्तावइतउ सामाइकपोसहपारणाविधि पुणि लिखियइ। जघन्यपदि लघु बि घटिका सीम उत्कृष्टपदि जेतीवार सीम वासना तेतीवार सीम सामाइकि संपूर्णिण कीधइ हूंतइ गुरु आगइ अथवा स्थापनाचार्य आगइ आवी करी इच्छामीत्यादि भणी एक खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! मुहुपुत्तियं पडिलेहेमि' भणी बीय खमासमणि दीधइ हूंतइ बइसी ऊभडू थिकां मुहुंती 5 पडिलेही करी पाछइ ऊठी करी एक खमासमणि 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! सम्माइयं पारावेह' इसउं कहियइं । 'पुणोवि कायव्वं' इसइ कथनि गुरि कहिइ हूंतइ बीय खमासमणि 'सामाइयं पारेमि' इसउं भणियइ । 'आयारो न मुत्तव्वो' इसइ गुरि' कहियइ हूंतइ 'इच्छं' भणी तइउ खमासमणु दे करी अर्द्धावनतगात्रु करी ऊभां थिकां हाथे जोडिए मुहुंती मुहि दीधि त्रिन्हि नमस्कार कहियई। पाछइ संडासा पडिलेही गोडिहिलियां होई मस्तक भुइं धरी हाथे जोडिए मुहंती मुहि देई भयवं दसन्नभद्दो सुदंसणो थूलभद्दवयरो य । सफलीकय गिहचाया साहू एवंविहा हुंति ॥ [३६९] साहूण वंदणेणं नासइ पावं असंकिया भावा । फायदाणे निजर उवग्गहो नाणमाईणं ॥ [३७०] छउमत्थो मूढमणो कित्तियमित्तं पि संभरइ । 15 जीवो जं च न समरामि अहं मिच्छामि ह दुकडं तस्स ॥ [३७१] जं जं मणेण चिंतियमसुहं वायाइ भासियं किंपि । असुहं काएण कयं मिच्छामि ह दुकडं तस्स ॥ [३७२] ए चत्तारि गाह कहियई। $344) इहं गाह नउ अथु यथा-'सामाइयंमि वि कए' समणो होइ व सावओ होइ जम्हा' 20 इसा भणनइतउ जिम महासरोवरु भरिउं देखी कहियइ जाणे समुद्रु छइ । अथवा सूरु पुरुषु देखी करी भणियइ जाणे सिंहु छइ । अथवा महावृषभु देखी करी कहियइ जाणे हाथियउ छइ। अथवा धनवंतु पुरुषु देखी करी भणियइ जाणे धनदयक्षु छइ। तिम समताभावि सामाइकि वर्तमानु श्रावकु देखी करी भणियइ जाणे श्रमणु छइ । तिणि कारणि सामाइकपारणा समइ जि केई जिनशासनि उत्कृष्ट श्रमण हूया तीहं माहि मुख्यभूत श्रीदशार्णभद्रराजऋषि श्रीसुदर्शनमहामुनि श्रीस्थूलभद्रयुगप्रधान श्रीवज्रस्वामि युगप्रधान वर्तइ। जि किसा? सफलीकय गिहचाया इति । सफलीकृतु सफलु कीधउ गृहत्यागु संयमु जीहं ति सफलीकृत गृहत्याग कहियइं । किसउ अथु ? जि बि दशार्णभद्रु अनइ सुदर्शनु तिणिहिं जि भवि मुक्ति गया। श्रीस्थूलभद्रु युगप्रधान अनइ वज्रस्वामि युगप्रधानु देवलोकि पहुता, त्रीजइ भवि तेई वे मोक्षि जाइसिइं । तथा च तइयभवाइक्कमणं न करंति जुगप्पहाण आइरिया । अज्ज सुहम्मप्पभिई तेणेव भवे गया मुक्खं ॥ [३७३] साहू एवंविहा हुंति । अनेराई श्रमण जि के, ति एवंविध ईंहं सरीखा साधु हुयई। इसी परि साधु बहुमानु चीतवियइ । 8343) 1 B. Bh. ऊतडु। see 337. 3. 2 B. drops words between गुरि ...गुरि । 3 B. drops words between मुहि...मुहि। 8344 ) 1 B. सामाइयं म वि कए। Bh. सामाइयं मपि कए। 2 Bh. adds पुरुष । Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8345 - 8348 ) ३७४ - ३७५ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १०५ ((( 345 ) तथा साधु पर्युपास्तिफलु पुणि चीतवियइ । साहूण वंदणेणं ति साधु तणइ वंदणि नमस्करणि कीजतइ हूंतइ असंकिया भावा असंकित भावइतउ संदेह पाखइ नासइ पावं पापु नासइ । अत्र कृष्णु दृष्टांतु । तथा साधु रहई प्रासुकेषणीय अन्नपानादि दानि कीधइ हूंतइ निज्जर पूर्वबद्ध अशुभकर्म तणी निर्जरा क्षिपणा हुइ । तथा उवग्रहो नाणमाइणंति ज्ञानादिक जि गुण साधु तणइ आधारि छई तीह उप उपष्टंभु आधारु कीधउ हुयइ । इसी परि साधुसेवादि अनुमोदना करी भणियइ | 5 छत्थो इति । जिम समुद्रि कल्लोलसंख्या आकाशि तारकसंख्या करी न सकियई तिम छउमत्थ जीव रहईं किसउ अर्थ ? जां सूक्ष्म संपरायगुणठाणइ जीवु न जाई तां प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानकहं वर्त्तइ, साधु नी अपेक्षा करी श्रावक पुणि देसविरति सम्यग्दृष्टि गुणठाणइ वर्त्तइ तर पाछइ चित्त रहईं चपलता लगी एक मुहूर्त माहि जि के जीव रहई असुभ परिणाम नीपजई तींहं नी संख्या पुणि जीवु करी न सकई, इणि कारणि भणियइ छउमत्थो छद्मस्थु जीवु कित्तिय मित्तं पि केतलउं पापु सांभरइ समरइ । तिणि कारणि 10 सांभरइ समरइ जं च न संभरामि अहं । जु पापु हउ न सांभरूं समरउं नहीं मिच्छामि ह दुक्कडं तस्स । तेह सांभरताई अनइ असांभरताई पाप तणउ दुष्कृतु मिथ्या विफलु हुउ । 1 ((346) इसी परि सामान्यहिं सामाइकशुद्धि करी विशेष सुद्धि निमित्तु भणियइ । जं जं तिजं का अभु मनिकरी चीतविडं, जं कांई अशुभु वाया करी वचनि करी भासिउं कहिउं । जं कांई असुभु का करी कीधरं तेह तणउं दुष्कृतु मिध्या हूउ । इसी परि सामाइक तणी विशेषसुद्धिकरणपूर्वकु 15 सामाइकु पारी करी पुनरपि प्रमादभावरिपु तणउ अविश्वासु मन माहि धरतां सर्वजीव मिथ्या दुष्कृतु दे करी सामाइय पोसहसंटियस्स जीवस्स जाइ जो कालो । सो सफल बोधव्वो सेसो संसारफलहेऊ ॥ [ ३७४ ] (( 347 ) अथ पोसहपारणा विधि लिखियइ । संपूर्ण पौषधकृते सति एक खमासमणि भणियइ $ 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् । मुहुपत्तियं पडिलेहेमि' बीय खमासमणु दे करी मुहुंती पडिलेही एक खमासमणि भणियइ 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! पोसहं पारावेह, 'पुणोवि कायव्वं' इस कथन गुरि कहि हूंत बी खमासमणि भणियइ 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! पोसहं पारावेमि' । गुर 'आयारो न मुत्तव्य' इसइ कहिइ' हूंतइ 'इच्छं' भणनपूर्वकु तइय खमासमणु दे त्रिन्हि नमस्कार कहि 125 इति पोसह पारणाविधि । इत्यादि भावना भावियई । (348) पडिकमणउं सामाइककरणपूर्वकु कीजइ तिणि कारणि पहिलं सामाइकसूत्र बखाणु लिखियइ | ‘करेमि भंते सामाइयं' इत्यादि । 'करेमि' करउं शिष्य नी ए प्रतिज्ञा । 'भंते' भदंत पूज्य भगवन् वा । `भयांत वा सप्तविधभय अंतकारक । भवांत वा चतुर्गतिरूप संसारनिवारक । इसी परि भंते एह अर्थपुर्ण गुरु तणउं आमंत्रणु गुरु अनुज्ञातु सर्व करिवउँ । इसा अर्थ रहई जाणाविवा निमित्तु 30 पाछ इस अर्थ - हे भंते ! भगवन् ! गुरो ! सम समस्तज्ञानादिकगुण तींहं नउ आयु लाभु समायु कहियइ । तिणि समायि हूंतइ हुयइ इति सामायिक कहियइ । यथा जो समोसव्वभू तसेसु थावरेसु य । तस्स सामाइयं हुजा इय केवलिभासियं ॥ (347) 1 Bh. पारेमि । 2 Bh. कहियइ । 3 Bh. कहियई । ष० बा० १४ 20 [ ३७५ ] Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Grates बाला बोधवृत्ति [ $349 - 8352 ). ३७६ सुपुणि एकु सर्व सावद्ययोग प्रत्याख्यानरूपु । एक देस सावद्यजोग प्रत्याख्यानरूपु । तत्र श्रावक रह सर्व सावद्यजोगहं नइ विषइ अनुमति निषेधु न संभवई तिणि कारण देस सावद्यजोग प्रत्याख्यानु हुयइ । इत्याह 'सावज्जं जोगं पञ्चक्खामि' । अवधु जीवहिंसादिकु पापु तेह सहितु जु योग व्यापारु सु सावद्यु जोग व्यापारु 'पञ्चकखामि' निषेधउं । सु निषेधु यावज्जीवता अल्पकालविषयता करी बिउं भेदे 5 हुयइ इत्याह 'जावनियमं पज्जुवासामि' । जेतलउ कालु व्रति रहउं तेतलउ कालु पज्जुवासउं पालडं । व्रतावस्थानकालु जघन्यपदि मुहूर्तप्रमाणु उत्कर्षइतर जां वासना तां सीम । १०६ (349) किसी परि ? 'दुविहं तिविहेणं' मनि वचनि काइ करी 'तिविहेणं' सावधु जोगु आहे करउं नहीं, अनेरा कन्हा करावडं नहीं 'दुविहं' | अत्र 'भंदत ! सामाइयं करेमि इणि करी प्रत्युत्पन्न वर्त्तमानु सावद्यु सपापु जोगु व्यापारु तेह नी विरति कही । 'सावज्जं जोगं पञ्चक्खामि' इणि करी अनागत 10 सावद्यजोग नी निवृत्ति कही । अतीत सावद्य जोग प्रतिक्रमण नइ कारण कहइ । 'तस्स भंते पडिक्कमामि' । Fi षष्ठी विभक्ति द्वितीया विभक्ति नइ अर्थि छइ । तमपि तेउ अतीतु सावद्युपडिक्कम प्रतिक्रमउं निवर्त्तारं निंदामि आपणी साखि गरिहामि गुरु नी साखि । समस्तु कार्य करी गुरु आगइ कहिवरं । इसा अर्थ त कारण बीजी वार भंते पदु भणियइ । 'अप्पाणं वोसिरामि' अतीत सावद्यकारकु आपणपरं ‘वोसिरामि' व्युत्सृजउं । किस अर्थ ? वोसिरउं मेल्हउं इति सामाइक दंडक तणउ अर्थ संपूर्ण लिखिउ' । 15 $ 350 ) अथ पडिकमण तणउं फलु आगमानुवादि करी कहियइ । 'पडिक्कमणं भंते ! जीवे किं जणइ ?' 'गोयमा ! पडिक्कमणेणं जीवे वयच्छिद्दाई पेहेइ । पिहियवयच्छिदे पुण जीवे निरुद्धासवे असबलचरित्ते अट्ठसु पवयणमायासु उवउत्ते सुप्पणिहिए विहरइ' । इति उत्तराध्ययनसिद्धांत तृतीयाध्ययन माहि कहिउं । सुगमु एउ आलापकु । परं निरुद्धावे 20 आश्रवप्राणातिपातादिक पांच ति निरुंधइ जीवु तिणि कारणि निरुद्धासवु । एकारु प्राकृतत्व इतउ । 'असबलचरित्ते' निर्मलसंजमे ईंहां' एकारु पूर्ववत् । सु पडिकमणउं सकलातीचारविसुद्धिकरणभाव करी विशिष्ट श्रेयः । (351 ) तिणि कारणि मंगलादिकहं भणिवा कारणि प्रथमगाथा प्रतिक्रमणकारु भणइ वंदितु सव्वसिद्धे धम्मायरिए सबसाहू य । इच्छामि पडिकमिउं सावगधम्माइयारस्स || [ ३७६ ] 'वंदित्तु' वांदी करी नमस्करी करी । करण ? 'सव्वसिद्धे' इति सर्व समस्तु वस्तु जि जाणइं ति सर्वज्ञ तीर्थंकर । अथवा जि सर्वहीं जीवहं रहइं हित ति सार्व सर्वज्ञ तीर्थंकर भावात कहियई । सीझई सर्वकर्मक्षयकरणइतर कृतकृत्य निष्ठितार्थ हुयई इणि कारणि सिद्ध मोक्षगत जीव । पाछइ सार्व अनइ सिद्ध सर्व्वसिद्धति वांदी करी । 'धम्मायरिए य' धर्माचार्य धर्मदायक गुरुवर कहियई । चकारइतर उपाध्याय 30 द्वादशांगवाचनादायक । तथा 'सव्व साहू य' समस्त साधु अढाई द्वीप समुद्र माहि जि के ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणु मोक्षमार्गु सम्यक् साधई ति सर्वसाधु वांदी करी विघ्न विनायक उपशमाविवा कारणि । ((( 352 ) इसी परि पंचपरमेष्ठि नमस्कार करी प्रतिक्रमणकारु 'इच्छामी' ति भणइ । 'इच्छामि' ईच्छउं वांछउं किसउं करवा ? 'पडिक्कमिडं' पडिक्कमिवा निवर्त्तिवा । किसा हूंतउ ? ' सावयधम्माइयरस' । षष्ठी विभक्ति पंचमी विभक्ति तणइ अर्थि छइ तिणि कारणि श्रावकधर्म्म द्वादशत्रत यथा(349) 1 Bh. लिखियउ । (350 ) 1 Bh. adds - ई। 25 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १०७ 8353 - 8354) ३७७-३८२] स्थूलप्राणातिपातविरति १, स्थूलमृषावादविरति २, स्थूलअदत्तादानविरति ३, स्वदारसंतोष अथवा परदार परिहाररूप ४, परिग्रहपरिमाणकरण ५, पांच अणुव्रत । दिक्परिमाणकरण ६, कर्मइतर अंगाराजीवनादिक पनरहं कर्मादान यथाशक्ति परिहाररूप भोगइतर अभक्ष्य पंचुंबरि चउ विगई इत्यादि परिहाररूप द्विविध भोगोपभोगमानरूप ७, अनर्थदंडवत परिहाररूप त्रिन्हि गुणव्रत ८, सामाइक ९, देशावकाशिक १०, पौषध ११, अतिथि संविभागरूप चत्तारि शिक्षाव्रत १२, इत्येवंरूपु श्रावकधर्मु 5 तेह नइ विषइ हूयउ छइ । अतीचारु सु सावगधम्माइयारु कहिया । तेह हूंतर निवर्त्तिवा वांछउं । इसी परि क्रियासंबंधु करिवउ ति पुणि अतीचार चउवीसउं सउ छई । पुणि ईहां एकवचनु जातिविवक्षा करी दीधरं । इति प्रथमगाथार्थः । (353) अथ पहिलउं सामान्यहिं सर्वव्रतातिचार प्रतिक्रमणनिमित्तु भणइ जो मे क्याइयारो नाणे तह दंसणे चरित्ते य । सुमो य बायरो वा तं निंदे तं च गरिहामि ॥ [ ३७७ ] सामान्यहिं मेमू रहई जु व्रतातिचारु, व्रत कहियई स्थूलप्राणातिपातविरत्यादिक द्वादश संख्य तींह नइ विषइ जु अतीचारु वधवधादिकु प्रत्येकु प्रत्येकु' व्रत व्रत प्रति पंचसंख्यु तथा भोगोपभोगत्रतु द्विविधु । एकु भोगइतर एकु कर्म्मइतर । तत्र जु भोगइतर तेह ना अतीचार पांच व्रतहं माहि कहीसिहं । जु कर्म्मइतर तेह ना अतीचार पनरह अंगारकर्म्मा जीवनादिक । तर पाछइ व्रतहं विषइ ऊपन 15 छइ' एवमादिकु अतीचारु सु व्रतातिचारु कहिया । तथा 'नाणे' ज्ञानविषइ, 'दंसणे' सम्यक्त्वविषइ 'चरिते य' देसविरतिविषइ आगइ सूत्र माहि विशेष करी के एक अतीचार कहीसिई के एक व्यक्ति करी जि न जाणियई ति ईंहा प्रस्तावइतर प्रकट कहियई काले १ विणए २ बहुमाणे ३ उवहाणे ४ तह अनिण्हवणे ५ । वंजण ६ अत्थ ७ तदुभए ८ अट्ठविहो नाणमायारो ॥ कालकमेण पत्तं संवच्छरमाइणा उ जं जंमि । तं तंमि चैव धीरोवाइज सो य कालोऽयं ॥ [ ३७८ ] 20 [ ३७९] जु श्रुतु जिणि संवत्सरादिकि कालि पढिवा निमित्तु अर्हतहं कहिउं छइ अणुजाणिउं छइ सुश्रुतु तिणिहीं जि कालि धीरु पंडित हूंतर 'वाइज्जा' वाचिजिउ पढिजिउ | (354) सुपुर्णि पाठविषइ कालु इउ । यथा तिवरिपरियागस्स उ आयारपकप्पनाममज्झयणं । चउवरिसस्स य सम्मं सूयगडं नाम अंगंमि ॥ दसा - कष्प व्यवहारा स्वच्छर-पणगस्स दिक्खियस्सेव । ठाणं समवाओ विय अंगे ते अट्ठवासस्स || दसवासस्स विवाहा इकारसवासयस्स य इमे उ । खुड्डियविमाणमाई अज्झयणा पंच नायव्वा ॥ [ ३८० ] [ ३८१ ] [ ३८२ ] (353) 1 Bh. omits. 2 B. omits. 3 B. drops words between आगइ... जाणियई । ( 355 ) 1 Bh. समु । 10 25 30 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$355 - 357 ). ३८३-३९० बारसवासस्स तहा अरुणुववायाई पंच अज्झयणा । तेरसवासस्स तहा उट्ठाणसुयाईया चउरो ॥ [३८३] चउदसवासस्स तहा आसीविसभावणं जिणा बिति । पन्नरसवासगस्स य दिट्ठीविसभावणं तह य ॥ [३८४] सोलसवासाई सु य इकुत्तरवडिएसु जहसंखं । चारणभावणमह सुविणभावणा तेयगनिसग्गा ॥ [३८५] ऐगूणवीसगस्स य दिट्ठीवाओ दुवालसममंगं । संपुन्नवीसवरिसो अणुवाई सव्वसुत्तस्स ॥ [३८६] इति पंचवस्तुक सिद्धांतगाथानुसारि करी जाणिवउ । 10 3 55) यथा दीक्षाग्रहणि कीधइ त्रीजइ वरसि पहिलङ आचारप्रकल्पु आचारांगु पढियइ । चउथइ वरसि सूयगडु बीजउ आंगु पढिवउं । 'दसा-कप्प-व्यवहारा' इति दशाश्रुतस्कंध कल्प व्यवहार ए त्रिन्हि सिद्धांत पांचमइ वरसि पढियई। ठाणांगु समवायांगु ए बि अंग आठमइ वरसि पढियई । दसमइ वरसि विवाहा विवाहप्रज्ञप्ति नामु पांचमउं आंगु पढियइ । पांचमइ आंगि पढिइ आगिलां छइ आंग ज्ञाताधर्मकथा १, उपासकदशा २, अंतगडदशा ३, अनुत्तरोपपातिकदशा ४, प्रश्नव्याकरण ५, 10 विपाकश्रुतनामक यथारुचि पढिवा लाभई । इगारमइ वरसि खुड्डिया विमाणपन्नत्ती, महल्लिया विमाणपन्नत्ती अंगचूलिया वग्गचूलिया विवाहचूलिया ए पांच सिद्धांत पढियई । बारहमइ वरसि अरुणोपपात धरणोपपात वेलंधरोपपात वेसमणोपपात देवेंद्रोपपात नाम पांच सिद्धांत पढियई। तेरहमइ वरसि उठाणसयं समुद्राणसुयं नागपारियावलिया निरयावलिया नाम चत्तारि सिद्धांत पढियई। चऊदमइ वरसि आसीविस भावणा । पनरमइ वरसि दिट्ठीविस भावणा पढियइ । सोलमइ वरसि चारण भावणा। सत्तरमइ वरसि 20 सुविण भावणा । अढारमइ वरसि तेयगनिसग्गा पढियइ । इगूणवीसमइ वरसि दिहिवाओ दृष्टिवादाभिधानु द्वादशमु' अंगु । वीसमइ वरसि सर्वश्रुत रहइं अणुवाई पाठक हुयइ ।। $356) दृष्टिवादु चऊद पूर्व, तीहं नां नाम, यथा-उत्पादु पूर्व १, अग्रायणीउ पूर्व २, वीर्यप्रवादु पूर्व ३, अस्तिनास्तिप्रवादु पूर्व ४, ज्ञानप्रवादु पूर्व ५, सत्यप्रवादु पूर्व ६, आत्मप्रवादु पूर्व ७, कर्मप्रवादु पूर्व ८, प्रत्याख्यानप्रवादु पूर्व ९, विद्याप्रवादु पूर्बु १०, कल्याणनामधेउ पूर्षु ११, प्राण25 वायु पूर्व १२, क्रियाविशालु पूर्व १.३, लोकबिंदुसारु पूर्व १४, इति । 8357) प्रस्तावइतउ पूर्वहं तणउं प्रमाणु पुणि लिखियइ। उप्पाए पय कोडी १ अग्गेणीयंमि छन्नऊ लक्खा २। वीरियम्मि सयरि लक्खा ३ सहि लक्खा अत्थिनथिमि ४॥ [३८७ ] एगापउणा कोडी नाणपवायंमि होइ पुव्वंमि ५ । एगा पयाण कोडी छच्च सया सच्चवायंमि ६ ॥ [३८८] छव्वीसं कोडीओ आयपवायंमि होइ पयसंखा ७। कम्मपवाए कोडी असीइ लक्खेहिं अब्भहिया ८॥ [३८९] चुलसीइ सयसहस्सा पच्चक्खाणंमि वन्निया पुव्वे ९। इक्का पयाण कोडी दस सहस सहिया य विजाए १०॥ [३९०] Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 $358). ३९१-४०३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १०९ छव्वीसं कोडीओ पयाण पुव्वे कल्लाणनामंमि' ११ । पाणावाए कोडी छप्पनलक्खेहिं संखाया १२ ॥ [३९१] नव कोडीओ संखा किरियविसालंमि वन्निया गुरुणा १३ । अद्धत्तेरस लक्खा पयसंखा बिंदुसारंमि १४ ॥ [३९२] चतुर्दशपूर्वपदप्रमाणु आगमगाथा करी भणिउं, परं आम्नाय तणा विच्छेदइतउ पदस्वरूपु सम्यग् । जाणियइं नहीं। $358) अथ प्रस्तावइतउ जेह सिद्धांत माहि जु अर्यु भणिउ छइ सु अथु सामान्यहिं सिद्धांतगाथां करी लिखियइ आयार विणय गोयर सिक्खा भासाण चरणकरणाणं । निद्दिट्टा वित्तीओ पढमंमि मुणीण अंगमि ॥ [३९३] 10 पहिलइ अंगि आचारनामकि मुणीण मुनिसंबंधिनी आचार विनय गोचर शिक्षा भाषा चरणकरण एतलां सवहीं तणी वृत्ति व्यापार कही छई । सुइजइ सूयगडे जीवाजीवाइ लोगचरणाई । ससमय-परसमयाई संखिजाओ निजुत्तीओ। [३९४ ] ठाणेणं ठाविजइ ससमय परसमय लोगजीवाई । कूडा कुंडा सेला वक्खारा आगरा सरिया ॥ [३९५] समवाएणं जीवाजीवा लोगा य पन्नविजंति । तह सुयखंधुद्देसग कालज्झयणाइ चरणाई ॥ [३९६] वायरणसहस्साई छत्तीसं हुंति पंचम सुयंगे । संखिजा संगहणक्खराई तह चरणकरणाई ॥ [३९७] 20 नायाधम्मकहाए नगरुजाणाइ चेइयवणाई। राया अम्मापियरो समोसरणं धम्मआयरिओ ॥ धम्मकहोभयलोगड्डि वनणं भोगचाय पवजा । : सुयगहणं तवकरणं संलेहानियमगहणं च ॥ [३९९] पायवोक्गमणं सुकुलुप्पाओ सुबोहिय बलत्तं । वीसपयाणमिमाणं दसधम्मकहाण वग्ग त्ति ॥ [४००] दसवग्ग निबद्धाए तत्थिकिकाइ धम्मसुकहाए । पंचसयाई अक्खाइयाणमिह हुंति नियमेणं ॥ [४०१] इक्किकाए अक्खाइयाइ बहुधम्मकह निबद्धाए। पंचसयाई अक्खाइयाण भणियाई पत्तेयं । [४०२] 30 उभयाणं पि तहच्चिय इकिक्काए उ पंच उ सयाणि । हवइ य कहाण कोडी सयं च कोडीण पणवीसं ॥ [४०३] [३९८] 25 B. Bh. कलाण-। 358) 1 B. Bh. कुंडा। 2 B. Bh, लोग-। 3 B. Bh. 8357) 1 पायबहुलो-। Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ४०४] [ ४०५ ] Estatesबाला बोधवृत्ति सीलगुणन्वय पडिमोवसग्ग पोसह समंतकिरियाणं । विविहट्ठाणाइ तहा नायव्वमुवासगदसाए || नगरुञ्जाणवणाई पाओगमणाई अंतकिरियाओ । अंतगडाणं बोही पनप्पर अट्टमंगंमि || पंचुत्तरवासीणं चवणुष्पत्ति सुधम्मकह बोही । अंतरिया कुसलं नवमंगे देसियं सव्वं ॥ अत्तर सणस नागवन्नाण वइयरं चेव । पन्हावागरणंगे दिहं विजाण माहप्पं || दुविहं चं विवागस्यं दुक्करसुकरेहिं कम्मभेएहिं । नायकहा दिट्ठाणं पयाण बहुविह वियप्पेहिं || [ ४०६ ] [ ४०७ ] [ ४०८ ] $ 359 ) कालभणनप्रसंगि सर्वसिद्धांत नामविचारादिकु संक्षेपिहिं कहिउं । एउ पूर्वोक्तु आगमपाठ विषइ कालु तिणि कालि पढइ तर श्रुत आचारु अनेरइ कालि पढइ तर अतीचारु अथवा कालवेला गर्जित वीजखवणादि रहितु जु कालु सु स्वाध्यायकालु । तत्र कालवेला बि दीहसमइ बि रात्रिसमइ हुयई । पूर्वाह्न आठमी वडी घडी कालवेला । अपराधि पुणि आठमी वडी घडी कालवेला । ऋतुबद्ध कालि 15 गर्जिति हुयइ हूंतइ बि पहर सज्झाउ न कीजई । वीजोल्लासि एकु पहरु सज्झाउ न कीजई । तिणि कारण कालवेलादि रहितु स्वाध्यायकालु तिणि कालि स्वाध्यायु करइ श्रुताचारु, अन्यथा अतीचारु १ । 5 10 20 25 30 ११० (360) अत्र कथा | नगरि एकि महऋषि एकु रात्रिसमइ श्मसानप्रदेशि' स्वाध्यायपर' वसइ । तर रात्रि पूर्वार्द्ध तणी आठमी घडी कालवेलासमइ स्वाध्यायु करतउ देखी श्रीशासनदेवतां महीयारी नइ रूप आवी करी प्रतिबोधिउ, अकाल स्वाध्याय हूंतउ निवारिउ १ । (361) विन द्वादशावर्त्त वंदनकादिकु, गुरु कन्हा नीचासनसेवनादिकु कीजइ तर श्रुताचारु । अनेरइ प्रकारि अतीचारु २ । अत्र सीहासणे निसन्नं सोवागं सेणीओ नरवरिंदो । वि मगर पयओ इ साहुजणस्स सुयविणओ | [8359 - 8364). ४०४-४११ [ ४०९ ] इसी परि श्रेणिक जिम गुरुविनउ करइ तर श्रुतविषइ विनयाचारु । अनेरइ प्रकारि अतिचारु २ । 8362-3 ) बहुमानु मन तणउ अनुरागु गुरु नइ विषइ, सु बहुमानु विद्यासफलीभावकारणु जिस श्रीगौतमस्वामि रहई भगवंत श्रीमहावीरविषइ हूंतउ तिसउ करिवउ । तथा च भणितं - भो विणीय विणओ पढमगणहरो समत्थ सुयनाणी । जाणतो व मत्थं विम्हियाहियओ सुणइ सव्वं ॥ [ ४१० ] [ ४११ ] इसी परि बहुमानु गुरुविषइ करइ तर बहुमानाचार, अनेरइ प्रकारि अतीचारु ३ । (364) उपधानु जेह सिद्धांत नउ जिसउ तपु छइ तिस तपु करी सिद्धांतु वाचियइ । तउ सिद्धांत नउ उपधानाचारु । अनेरइ प्रकारि अतीचारु ४ । $360 ) 1 Bh. श्मशान देसि 2B स्वाध्यायरस । गरूयाणं बहुमाणो सुच्चिय जो माणसो पसाउ ति । पडवीओ पुण मायावीणं पि दीसंति ॥ 3 Bh. प्रतिषेधिउ । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 - 8369 ). ४१२] 8365 ) तथा निन्हवु गुरु जेह गुरु कन्हइ सिखिउ' ते ऊ हुयइ लहइ । यथा श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १११ तगडं अवलवणु' । तेह तणउ अभावु अनिन्हवनु । एकू अक्षर गुरु लोपिव नहीं । जु गुरु निन्हवु करइ सु इहलोकिहिं लाघवु विजाए कासवसंतीया * दगसूयरो सिरिं पत्तो । पडओ मुसं वयं तो सुनिन्हवणाइय अपेच्छा || [ ४१२] काश्यपु नावी । तेह रहई किणिहिं विद्याधरि तूठइ हूंतइ विद्या दीधी । तेह नइ प्रभावि तेह' नी भांडी आकाश थिकी तेह सरिसी चालइ । अनेरइ दिवस' दगसूकरु भणियइ ब्राह्मणु तिणि दीठी | उ तिणि ब्राह्मणि तेह नी सेवा कीधी । विद्या" ते कन्हा ब्राह्मणि लीधी । विद्याप्रभावि तेह नी धोयती" आकाशि" थिकी तेह सरसी " चालइ । तर लोकु आश्चर्य देखी करी घणेरडं तेह ब्राह्मण रहई भक्तिपूजासत्कारबहुमानु करिवा लागउ । इसी परि ब्राह्मणु काश्यप नी विद्या करी श्रीप्राप्तु हूयउ | 10 अनेरइ दिवस अनेरइ किणिहिं पूछिउ सु ब्राह्मणु, 'भगवन् ! महांतु तुम्हारउ प्रभावु । सु तप तणउ प्रभावु, किंवा विद्या तणउ प्रभावु ̈ ?' ब्राह्मणु भणइ, 'विद्या तणउ प्रभावु एउ।' 'ए विद्या किहां हूंती ?' agres, 'हिमवंत गिरि वर्त्तमानि गरूयई" गुरि तूसी करी आपी' । इसा " कथनसमकालिहिं " आकाश" हूंती धोती" भूमि पडी । पाछइ सु ब्राह्मणु लघुताप्राप्तु हूयउ" । इसी परि जु गुरुहि करइ सु श्रुतविराधकु अनेरइ प्रकारि श्रुताराधकु । जु गुरु तणउ अनिन्हवु सु श्रुतविषइ अनिन्हवाचारु । अनेरइ प्रकारि निन्हवातिचारु" ५ । 15 (366) 'वंजण' व्यंजन अक्षर बिंदु मात्रा लघु गुरु भेदशुद्ध जउ ऊचरइ तर श्रुतविषइ व्यंजनाचारु । अनेरइ प्रकारि अतिचारु ६ । ((367) अर्थ अक्षरालावसंबंधिउ' अभिधेयरूपु गुरुपादमूलि जिसउ सम्यक् सांभलिउ हुयइ तिसउ जउ चीतवइ तर श्रुतविषइ अर्थाचारु, अनेरइ प्रकारि अतीचारु ७ । $368 ) ‘तदुभए' इति । व्यंजनअर्थलक्षणु तदुभउ तेह नइ विषइ समकालु यथोक्तविधि विष वर्त्तत श्रुतविष तदुभयाचारु, अनेरइ प्रकारि अतीचारु ८ । 365 ) 1L अवलंबनु Bh. -संतीयाइ । 5 P. कोइ एकु । L. सरिसी । 9 B. L. P. दिवसी । 10 L वद्या । 11 P. धोवती । 12 B. आकाशी । 13 P. सरिसी । 14 The mss. add आगे ब्राह्मण रहई भक्ति करतउ तउ... which seems to be a corruption in । 16 Bh. P. गुरुयइ । L. गुरुइ । P. आकाश । 20 Bh. L. धोयती । 8369 ) 1 Bh. संसूचक । the text. 15 P. adds: एह विद्या किहां हूंती लाधी ? विश्रु भणइ 17 P. इसी । 18 L. समकाल हिं । 21 Bh. हूउ | 22 P. निन्हवाचारु । 19 B. L. आकाशी । (367 ) 1 Bh. - लावग - 1 8369 ) एउ अष्टविधु ज्ञान नउ आचारु विपरीतु अतीचारु जाणिवउ । एउ ज्ञानाचारु अनइ ज्ञानातिचारु जदपिहिं मुख्यवृत्ति करी साधुजन उद्दिसी कहिउ छ तथापिहिं श्रावकजन उद्दिसी पुणि जिम संभवइ तिम जाणिवउ । यथा कालवेलादिकि अस्वाध्यायकालि उपदेशमाला संग्रहणी कर्म्मग्रंथ क्षेत्र - 25 समासादिक सिद्धांतार्थ संस्तवकप्रकरण' पूर्वश्रुतधरविरचित न पढइं जउ तर श्रावकु श्रुतविषइ कालाचारवंतु, अनेरइ प्रकारि अतिचारवंतु। इसी परि कालविषइ आचारातीचार श्रावकहीं रहई संभवई । तथा विनय तइ अभावि विनइ विषइ बहुमान तणइ अभावि बहुमानविषइ । पंचपरमेष्ठिनमस्कार श्रुतस्कंध | ईर्यापथिकी श्रुतस्कंध | भावार्हतस्तव श्रुतस्कंध | स्थापनार्हतस्तव श्रुतस्कंध | नामातस्तव श्रुतस्कंध | । 2 Bh. L. सीखिउ । P. सीखिउ । 3 Bh. L. P. तेउ 6 B. P. L. विद्याधरी । 7 L. fig ! P. हं । 5 4 L. कादव- 1 8 Bh. सरसी । 20 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ 15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [370 - 8372). ४१३-४१७ श्रुतस्तव श्रुतस्कंध । सिद्धस्तव श्रुतस्कंध। समाराधना निमित्तु तपश्चरणकरणशक्तिसंभवि हूंतइ यथोक्त तपश्चरण अकरणि उपधानविषइ । व्यंजन अर्थ तदुभयविषइ जिम साधु रहई श्रावकहिं रहई तिमहिं जि संभवई। $370) अथ दर्शनातिचारविचारु लिखियइ । इहां दर्शनु सम्यक्त्वु कहियइ । सु पुणि देवविषइ 5 देवबुद्धि गुरुविषइ गुरुबुद्धि धर्मविषइ धर्मबुद्धि लक्षणु कहियइ । तथा च भणितं या देवे देवताबुद्धि गुरौ च गुरुतामतिः । धर्मे च धर्मधीः शुद्धा सम्यक्त्वमिदमुच्यते ॥ [४१३] देवु सु जु अष्टादशदोषरहितु। $371) ति पुणि अष्टादश दोष ए कहियई । यथा दानांतरायु दोषु १, लाभांतरायु दोषु २, 10 वीर्यांतरायु दोषु ३, भोगांतरायु दोषु ४, उपभोगांतरायु दोषु ५, हास्यदोषु ६, रतिदोषु ७, अरतिदोषु ८, भयदोषु ९, जुगुप्सादोषु १०, शोकदोषु ११, कामदोषु १२, मिथ्यात्वदोषु १३, अज्ञानदोषु १४, निद्रादोषु १५, अविरतिदोषु १६, रागदोषु १७, द्वेषु दोषु १८, तथा च भणितं अन्तराया दान-लाभ-वीर्य भोगोपभोगगाः । हासो रत्यरती भीतिजुगुप्सा शोक एव च ॥ [४१४] कामो मिथ्यात्वमज्ञानं निद्रा चाविरतिस्तथा । रागो द्वेषश्च नो दोषास्तेषामष्टादशाप्यमी ॥ [४१५] तथा च प्रकारांतरि पुणि अष्टादश दोषु सांभलियइं। रागु १, द्वेषु २, प्रमादु ३, अरति ४, रति ५, भउ ६, शोकु ७, जन्म ८, चिंता ९, जुगुप्सा १०, मिथ्यात्यु ११, अज्ञानु १२, हास्यु १३, अविरति १४, मदनु १५, निद्रा १६, विषादु १७, अंतरायु १८ । तथा चोक्तं रागद्वेषप्रमादारतिरतिभयशुक्जन्मचिंताजुगुप्सा मिथ्यात्वाज्ञानहास्याविरतिमदननिद्राविषादान्तरायाः। संसारावर्तगर्तव्यतिकरजनका देहिनां यस्य नैते दोषा अष्टादशाऽऽप्तः स इह तदुदिते काऽस्ति शंकावकाशः॥ [४१६] इति श्रीजिनवल्लभसूरिविरचित आप्तपरीक्षा प्रस्तावि' अष्टादशदोष विवरणा । $372) तथा चउत्रीस अतिशय सहितु जु सु देवु ति पुणि चउत्रीस अतिशयस्तवन हूंता चउत्रीस __ अतिशय जाणिवा । यथा थोसामि जिणवरिंदे अब्भुयभएहिं अइसयगुणेहिं । ते तिविहा साहाविय कम्मक्खयया सुरकया य॥ [४१७] 'थोसामि' थविसु, कउण ? 'जिणवरिंदे' । जिन उपशांत मोहादिक तीहं माहि वर सामान्य केवल30 ज्ञानिया। तीहं माहि' तीर्थकरनाम कर्मोदयवसइतउ इंद्र जिनवरेंद्र भावाहंत ति स्तविसु इसउ क्रियासंबंधुं करिवउ । किसी परि स्तविसु ? 'अइसयगुणेहिं' । अतिशय ति कहियइं जि त्रैलोक्य माहि $371 ) 1 Bh. omits -प्रस्तावि । $372 ) 1 Bh. drops words between तीहं माहि...तीहं माहि। 20 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8373 - 8374 ). ४१८-४२१] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत ११३ अनेरा कही रहई हुई नहीं । तेई जि गुण संश्रयणीयता करी धरणीयता करी आधेय' अतिशयगुण जिणि कारण अनेरा रहई न हुयई । तिणि कारण ' अब्भु प्रभूयं' किस अर्थ ? आश्चर्यभूत चित्रता प्राप्त तींहं करी । ति पुणि अतिशय तिविहा, त्रिहुं भेदे, तेई जि त्रिन्हि भेद कहियई । साहावियेति । एकि स्वाभाविक जि सहज स्वभावि हुयई ति स्वाभाविक । कम्मक्खयया इति कर्म ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय अंतराय नाम चत्तारि घातिकर्म्म तींहं न क्षत्र अपुनर्भवता करी विनासु तेह हूंता जि हुयई ति कर्मक्षय कहियई । सुरकया येति, सुर देव तेहे कृत सुरकृत कहियई । तत्र जि स्वाभाविक ि चत्तारि, जि कर्म्मक्षयजति इगार, जि देवकृत ति इगुणवीस । सव्वइ मिलिया चती 5 । ((373) ति चउतीसह जहक्कमि करी कहइ - [ ४१८] देहं विमलसुगंधं आमयपासेहिं वज्जियं अरयं । रुहिरं गोखीरामं निधिसं पंडुरं मंसं ॥ आहारा नीहारा अहिस्सा मंसचक्खुणी सययं । सासो य सुगंध जम्मप्पभिई गुणा एए || [ ४१९] 1 देहं विमलसुगंधं इति । तीर्थंकर तणउ देहु विमल कनक जिम मलरहितु । किस अर्थ ? स्वेद दुर्गंधरहितु सुरभि कमल जिम सुरभि सुगंधु हुयइ । तथा 'आमयपासेहिं वज्जियं' - आमय रोग, तेई भणित पाशा बंधनरज्जु वेढ तेहे करी वर्जितु रहितु । तथा अरयं जिम आरीसइ रजु न लागई तिम 15 तिणि रजु न लागईं तिणि कारण अरजु एवं गुणविशिष्टु देहु एकु स्वाभाविकु अतिसउ | १ | रुधिर रक्तु अनइ आमिषु मांसु पंडुरं गोखीराभं ति' गाइ ना दूध सरीखउं । अनइ निव्विसु पवित्तु, किस अर्थ ? पूति दुर्गंध रहितु । एउ बीजउ स्वाभाविकु अतिसउ । २ । आहारा नीहारा अहिस्सा मंसचक्खुणो इति मंसचक्खु छद्मस्थु जीवु कहियइ जु आंखि करी देखइ ज्ञानदृष्टि करी न देखइ सु मंसचक्खु कहियइ | तेह रहई तीर्थंकर तणा आहारनीहारपानभोजनविधि लघुबृहन्नीतिविधि अहिस्सा हुंति दृष्टिगोचर 20 न हुई । एउ त्रीज स्वाभाविकु अतिशउ । ३ । नीसासो य सुगंधो इति । नीसासु मुखवातु सुगंधु सुगंध कमलगंधबंधुरु । एउ चउथउ स्वाभाविकु अतिशउ । ४ । ए चत्तारि अतिशय गुण जन्मप्रभृति जन्म लगी हुयई । 8374 ) अथ एकादश कर्मक्षयज कहियइ' । खित्ते जोयणमित्ते जं जिय कोडीसहस्स सो माणं । सव्वसभासाणुगयवयणं धम्मावबोहयरं || देव मानव तिर्यंच जोयण मात्र क्षेत्र माहि जु देव मनुष्य तिर्थंच जीव कोटि सहस्र तणउं मानु कर्म्मक्षयज अतिशय माहि पहिलउ अतिसउ । १ । जु वचनु सव्वसभासाणुगयं - सर्व कहियई तींहं नी भाषा संस्कृत प्राकृत अपभ्रंसादिक तींहं रहईं अनुगतु सरीखडें । तथा धर्मावबोधकरुधर्मतत्त्वज्ञापकु । तथा च भणितं - वासोदगस्स व जहा वन्नाई हुंति भायणविसेसा | सव्वेसि पि समासा जिणभासा परिणमइ एवं ॥ [ ४२१] $372 ) 2 Bh. drops words between ता· · · आधेय । (373 ) 1 Bh. omits. 2 Bh. omits. 3 Bh. omits. 4 Bh. चयारि । 8374 ) 1 Bh. कहइ । ६० बा० १५ इस वचनु बीज अतिसउ । २ । 10 [ ४२० ] समाइवउं हुयइ सु 25 30 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ११४ पडावश्यकबालावबोधवृत्ति [375-8376 ). ४२२-४३० पुव्वुप्पन्ना रोगा पसमंति य ईइ-वेर-मारीओ। अइवुहि अणावुट्ठी न होइ दुभिक्ख-डमरं वा॥ [४२२] जिणि देसि तीर्थंकर विहरई तिणि देसि पंचवीसासयजोयण माहि पूर्वोत्पन्न रोग उपसमई निवर्त्तई । एउ त्रीसउ अतिसउ । ३ । ईति मूषकशलभादिक तीहं नी निवृत्ति चउथउ अतिसउ। ४ । वैरनिवृत्ति पांचमउ अतिसउ । ५ । मारिनिवृत्ति छट्ठउ अतिसउ । ६। अतिवृष्टि निवृत्ति सातमउ अतिसउ । ७ । अनावृष्टि निवृत्ति आठमउ अतिसउ । ८ । दुर्भिक्षनिवृत्ति नवमउ अतिसउ । ९ । डमर अशिव तीहं नी निवृत्ति दसमउ अतिसउ। १० । . देहाणुमग्गलग्गं दीसइ भामंडलं दिणयराभं । एए कम्मक्खयया सुरभत्तिकया इमे चऽने ॥ [४२३] 10 देहाणुमग्गलग्गं ति । देह पाछइ वर्त्तमानु दिनकरमंडलानुकारु भामंडलु देखियइ । एउ इग्यारमउँ अतिसउ ११ । एए कम्मक्खयया इति ए इगार अतिसय कर्मक्षयज कहियई कर्मक्षय हूंता हूयई इत्यर्थः । F375) सुरकया इमे चऽन्ने इति । सुर देव तेहे भक्ति करी कृत इमे जि आगइ कहीसिई ति इमे कहियई, अन्ने अनेरा इगुणवीस संख्य । तथा हि-- चकं छत्तं रयणज्झओ य सेय वर चामरा पउमा। चउमुह पायार तियं सीहासणं दुंदुहि असोगो॥ [४२४] कंटय हिट्ठाभिमुहा ठायंति अवट्ठिया य नहरोमा । पंचेव इंदियत्था मणोरमा हुँति छच्च रिऊ॥ [४२५] गंधोदयवासं वासं कुसुमाण पंचवन्नाण । सउणा पयाहिणगई पवणऽणुकूलो नमंति दुमा । [४२६] भवणवइ वाणमंतर जोइसवासी विमाणवासी य । चिदंति समोसरणे जहन्नयं कोडिमित्तं तु ॥ [४२७] इंतेहि य जंतेहि य बोहिनिमित्तं तु संसयत्थीहिं । अविरहियं देवेहिं जिणपामूलं सयाकालं ॥ [४२८] चउरो जम्मप्पभिई इकारस केवले समुप्पन्ने । नवदस य देवजणिए चउतीसं अइसए वंदे ॥ [४२९] चउतीस जिणाइसया एए मे वनिया समासेणं । दितु मं जिणवसहा सुयनाणं बोहिलाभं च ॥ [४३०] $376) चक्कं धर्मचक्रु आकाशगतु आगइ थिकउं सांचरतउं स्वर्णरत्नविनिर्मितु जिसउं मूर्तिमंतु ज्ञानु हुयइ इसउं देव करई । एउ पहिलउ देवनिर्मितु अतिसउ १ । श्वेतु छत्र त्रउ त्रैलोक्याधि30 पत्यसंसूचकु आकाशगतु मस्तकोपरि वर्तमान स्वर्णरत्नदंडु स्थूलामलकप्रमाण मुक्तावचूलु जिसउ सनक्षत्रु आश्विनी कार्तिकी वैशाखी पूर्णिणमा चंद्रमंडलत्रउ हुयइ तिसउ देव करई । एउ बीजउ अतिसउ २ । योजनसहस्रसमुच्छ्तुि स्वर्णरत्नमयदंडु क्षुद्रपताकाशतसंकुलु मणिकिंकिणी वाण वाचालित दिक्चक्रवालु पुरोभागगगनगतु सह संचरिष्णु। महांतु श्रीकांतु रत्नध्वजु देव करई । एउ त्रीजउ अतिसउ ३ । उभयपार्श्वहं श्वेत वर चामर स्वर्णरत्नदंड सह संगत आकाशगत ढलतां देव करई । एउ चउथउ अतिसउ ४ । 8374) 2 B. मूखक-। 3 Bh. इग्गार-। 20 25 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $377 ). ४३१-४३२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ११५ प्रदक्षिणावर्त चालतां पाय अधोगत आकाश सांचरियां नव हेमकमल देव करई। एउ पांचमउ अतिसउ । ५ । एकु मूल रूप पूर्वाभिमुखु बीजां त्रिन्हि रूप दक्षिणपश्चिमोत्तराभिमुख देव करई इति चउमुहु भगवंतु समवसरण माहि बइसइ। एउ चउमुखतारूपु छट्ठउ अतिसउ । ६ । प्राकारत्रिकु रूप्पसुवर्णरत्न निर्मितु देव करई। एउ सातमउ अतिसउ । ७ । स्वर्णमणिमय चत्तारि सीहासण देव करई । एउ आठमउ अतिसउ । ८ । स्वामिवाणी पुष्टिकारणि आकाशि देवदुंदुभि देव वायइं । एउ नवमउ । अतिसउ । ९ । साधिकयोजनविस्तारि छायामंडलु जिनतनुप्रमाण द्वादशगुण समुच्च स्वर्णरत्नविनिर्मितु अशोकवृक्षु देव जिन ऊपरि करई । एउ दसमउ अतिसउ । १० । मागि कंटक अधोमुख देव करइं । एउ इगारमउ अतिसउ । ११ । लोचकरणानंतर इंद्रु जिनमस्तकि अनइ कूर्चि वज्र फेरइ । नखे पुणि वज्र फेरइ' तिणि कारणि केशनख तणी वृद्धि न हुयइं अवस्थितइ जि हुयइ । एउ बारमउ अतिसउ । १२ । पांचइ इंद्रियार्थ शब्दरूपरसगंधस्पर्श लक्षण अनुकूलइ जि हुयई, इंद्रियदुखदायक प्रतिकूल न हुयई । 10 एउ तेरमउ अतिसउ । १३ । हेमंतशिशिरवसंतग्रीष्मवर्षाशरत् इसे नामे प्रसिद्ध छइं छ ऋतु ति छ इ रितु तीर्थंकर रहइं इंद्रियानुकूल जिम हुयई तिम सुर करई। एउ च उदमउ अतिसउ । १४ । समवसरणभूमितलि गंधोदकवृष्टि मेघकुमार देव करई। एउ पनरमउ अतिसउ । १५ । सुरभिपारिजात पंचवर्णकुसुम तीहं तणी अधोवृंत जानुमान वृष्टि समवसरणभूमितलि देव करई । एउ सोलमउ अतिसउ। १६ । मार्गि शकुन प्रदक्षिणावर्त अनुकूल देव करइं । ए सतरमउ अतिसउ । १७ । पवनु वातु अनुकूलु 15 वृष्टिसंमुखु वाइ देवप्रयत्नवसइतउ । एउ अढारमउ अतिसउ । १८ । मार्गि जिनु विहरइ जेतीवार तेतीवार द्रुम वृक्ष तीहं रहइं जिन प्रति आनति प्रणामु देव करावई । एउ इगुणवीसमउ अतिसउ । १९ । 8377) भवणवइ इति भवनपति व्यंतर ज्योतिष्क वैमानिकलक्षण चतुर्विध देव समवसरण माहि जघन्यपदि जेतीवार अतिथोडा तेतीवारहीं कोटिमात्र हुयई । इंतेहि य जंतेहि येति-बोधि सम्यक्त्वु तेह निमित्तु तेह तणइ कारणि आवते' देवे अथवा संसयत्थीहिं संशयार्थिभिः किसउ अर्थ ? संशय एव अधैं 20 प्रयोजनु आगमनकारणु जीहं रहई ति संसयार्थी कहियई । संसय ऊतारिवा कारणि आवते देवे जंतेहि य कार्यि सरिइ हूंतइ जायते तिहां हूंता आत्मस्थानक प्रति जायते देवे करी जिनपादमूलु सदा अविरहितु जु हुयइ। चउरो जन्मप्पभई ति-चत्तारि अतिसय जन्म प्रभृति । एकादश अतिसय केवलज्ञानि अपनइ हुयइं। एकोनविंशति अतिसय देवजनित । सव्वे मिलिया चउत्रीस अतिसय जिन तणा वांदउं स्तवरं । चउतीस जिणाइसया चउत्रीससंख्य जिणाइसया इति जिनसंबंधियां अतिसय महिमाप्रकार। एवं इसी परि 25 समासेणं संक्षेपिहिं मई वन्निया मइं वर्णविया कहिया । तीहं चउत्रीस अतिसय तणइ भणनि करी जिनवृषभ तीर्थनाथ मू ऊपरि संतुष्ट हूंता सुयनाणु आगमार्थपरिज्ञानु अनइ भवांतरिहिं बोधिलाभु सम्यक्त्वप्राप्ति दिउं इति चउत्रीस अतिसय स्तव विवरणं संपूर्ण । ईहं चउत्रीस अतिसयसहित देवविषइ देवबुद्धि । तथा चोक्तंसर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः । - 30 यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः ॥ ध्यातव्योऽयमुपास्योऽयमयं शरणमिष्यतां । अस्यैव प्रतिपत्तव्यं शासनं चेतनाऽस्ति चेत् ॥ [४३२] $376 ) 1 Bh. drops words between फेरइ...फेरइ। 8377) 1 Bh. अवते। 2 Bh. हूंते। 3 Bh. जाते। [ ४३१] Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$378 - $380). ४३३-४३८ $378) इसी परि जिम शास्त्र माहि देवबुद्धिविधि मुखि भणी छइ तिम करेवी । ये स्त्रीशस्त्राक्षसूत्रादिरागाद्यंककलंकिताः। निग्रहानुग्रहपरास्ते देवाः स्युने मुक्तये ॥ [ ४३३] नाट्याट्टहाससंगीताद्युपप्लवविसंस्थुलाः। लंभयेयुः पदं शांतं प्रपन्नान् प्राणिनः कथं ।। [४३४ ] स्त्री राग तण चिन्हु शत्रु आयुधु द्वेष तणउं चिन्हु, अक्षसूत्रु जपमालिका मोह तण चिन्हु, जि देव वहई ति देव रागादिकहं अंकह' कलंकह दोषहं करी कलंकित दूषित तथा निग्रहानुग्रहपर प्रसादाऽप्रसादकर हुयई । ति देव मुक्तिनिमित्तु न हुयई । तथा नाट्यादिकहं सदोषपुरुषचेष्टितह करी सहित जि देव हुयई ति देव किसी परि सेवक प्राणिवर्ग रहई शांतु पदु मुक्ति लभाडइं पमाडइं ? इसी परि प्रतिषेध10 मुखि जिम शास्त्रमध्यविभागि देवबुद्धि कही छइ तिम करेवी । 8379) तथा प्राणातिपात मृषावाद अदत्तादान मैथुन परिग्रहादि दोषवर्जितु गुरु तेह नइ विषइ गुरुबुद्धि । अथवा देसकुलादि छत्रीस गुण सहितु जु हुयइ सु गुरु कहियइ । तथा च भणितं देस १ कुल २ जाइ ३ रूवी ४ संघयणी धिइजुओ ५ अणासंसी ६ । अविकत्थणो ७ अमाई ८ थिरपरिवाडी ९ गहियवको १० ॥ [४३५] जियपरिसो ११ जियनिदो १२ मज्झत्थो १३ देस १४ कालभावन्नू १५ । आसन्नलद्धपइभो १६ नाणाविहदेसभासन्नू १७॥ [४३६] पंचविहे आयारे जुत्तो २२ सुत्त २३ त्थ २४ तदुभयविहिन्नू २५ । आहरण २६ हेउ २७ कारण २८ नयनिउणो २९ गाहणाकुसलो ३०॥ [४३७ ] ससमयपरसमयविऊ ३१ गंभीरो ३२ दित्तिमं ३३ सिवो ३४ सोमो ३५ । गुणसयकलिओ ३६ जुग्गो पवयणसारं परिकहेउं । [४३८] 8380) आर्यदेशमध्यि ऊपनउ सुखावबोधवचनु हुयइ इति देशगुणु । १। पितृवंशु कुल इक्ष्वाकादिकु ज्ञातकुलु महावतभारिहिं थाकइ नहीं इति कुलुगुणु । २ । मातृकी-जाति सुद्धजाति विनयवंतु हुयइ इति जातिगुणु । ३ । यत्राकृतिस्तत्र गुणा भवंति इति रूपगुणु । ४ । संहनन धृतिसहितु व्याख्यानादिकहं करी थाकइ नहीं इति संहननधृतिगुणु । ५ । अणासंसी श्रोत लोक कन्हा वस्त्रादिकु ॐ कांई वांछइ नहीं। ६ । अविकत्थणु हितमितवक्ता । ७ । अमाई मायारहितु सर्वहीं बोले विश्वासपात्रु हुयइ । ८ । थिरपरिवाडी सूत्रार्थ अविस्मरणस्वभावु । ९ । ग्राह्यवाक्यु अखंडितशासनु हुयइ । १० । जितपरिषत् राजादिकहीं नी सभा माहि क्षोभि न जाई । ११ । जितनिद्रु निद्राप्रमादवंत शिष्य सुखिहिं बूझवइ । १२ । मध्यस्थु सर्वशिष्यहं रहइं समचित्तु हुयइ । १३ । देशभावक्षु । १४ । कालभावक्षु । १५ । सुखिहिं देसादिकहं माहि विहरइ । १५ । आसन्नद्धपइभो परवादि उत्तरदान समर्थ हुयइ । १६ । नानाविह देशभासा जाणणहारु नानादेस जाति शिष्य सुखिहिं परीठवइ । १७ । ज्ञानाद्याचारपंचकवंतु श्रद्धेयवचनु हुयइ ग्राह्यवचनु हुयइ इत्यर्थः । २२ । सूत्रार्थ तदुभयविधिनु उत्सर्गापवाद विस्तारु यथोक्तु जाणइ । २५ । हेतूदाहरण निमित्त नय प्रपंच चतुरु अनाकुलु थिकउ JER 20 2 Bh. भासन्नू। 3 Bh. विहन्न । 8378) 1 B. Bh अकहं। 8379) 1 Bh.-विवर्जितु। 8380) 1 Bh. probably परीछवइ। 2 Bh. जाणिइ । Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (381). ४३९-४४१ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत ११७ हेत्वादिक परवादि सभा माहि बोलs | २९ । गाहणाकुसलो अनेक युक्तिहिं करी परीठवइ । ३० । स्वसमय पर समय सुखिहिं स्वसमयस्थापना परसमयनिराकरणा करी सकइ । ३१ । गंभीरु अलब्धमध्यु | ३२ । दिप्तिमंतु परहं पराभवी न सकियई । ३३ । सिव रहई करणु इणि कारणि सिवु । ३४ । तींहं महात्मा करी सहति देसि मारी प्रभृतिक उपद्रव उपसमनभावइतर । ३४ । सौम्यु सर्वजननयनमन प्रीणनकारकु । ३५ । गुण- शतकलितु विनयादिगुणशतयुक्त । ३६ । एवंविधु सूरि प्रवचनसार कहिवा 5 योग्य कुशल हुइ । एवंविध गुणयुक्त गुरु नइ विषइ गुरु बुद्धि | $ 381 ) तथा धर्मि श्रावकधर्म्मलक्षणि अथवा यतिधर्म्मलक्षण धर्मबुद्धि । शुद्ध निःसंशय सम्यक्त्व कहिय । तेह सम्यक्त्व तणउ आचारु अष्टप्रकारु कहियइ । यथा निस्संकिय १ निक्कंखिय २ निव्वितिमिच्छा ३ अमूढदिट्ठी य ४ । उवबूह ५ थिरीकरणे ६ वच्छल ७ पभावणे अट्ठ ८ ॥ [ ४३९ ] 10 पूर्विहिं ज सम्यक्त्व कहिउं । तेह नइ विषइ निःशंकितु संदेहरहितु जउ हुयइ तर आचारु १ संदेहकरण अतीचारु । १ । निक्कांक्षु किसउ अर्थ ? जिम जिनु देवता तिम ईश्वरादिकु पुणि देवता अथवा जिम जिन तगडं दर्शनु तिम अनेरउं बौद्धादिकहं तण पुणि दर्शनु, किसउं देवहं रहई अनइ धर्महं रह को भेदु छइ इसी बुद्धि न कीजई किंतु जिनू जु एक मुक्तिदायकु देवु जिनधर्म्म जु एकु मुक्तिदायकु इसी बुद्धि निश्चल उ' हुयइ तर निःकांक्षताचारु २ अनेरइ प्रकारि अतीचारु । २ । निव्वितिगिच्छा 15 जिनधर्मफलविषइ संदेहु न कीजई तर निव्वितिमिच्छा आचारु ३ संदेहु कीजइ तर अतीचारु | ३ | अथवा विचिकित्सा साधुनिंदा न कीजई तर आचारु ३ कीजइ तर अतीचारु । ३ । अमूढदिट्ठि जु मिथ्यादृष्टि तणउ अतिसउ देखी करी एहू काई साचरं तत्त्व छइ इसी बुद्धि न करई सू अमूढदृष्टि । यथा - aaण गिणं पासत्थाइण वा विदट्ठूणं । जस्स न मुज्झइ दिट्ठि अमूढदिहिं तयं विंति ॥ [ ४४० ] अत्र सुलसा श्राविका नउ दृष्टांतु जाणिव । अमूढदृष्टिभावु आचारु ४ मूढदृष्टिभावु अतीचारु । ४ । उपबृंहा प्रशंसा जिणि समइ जि साधु श्रावक उत्कृष्ट क्रियाकारक गीतार्थ हुयई तींहं नी अनुमोदना आचारु ५ अवगणना अतीचारु । ५ । थिरीकरणु अभिनव प्रतिबुद्धहं रहइं धर्मोपदेशवाक्यदानादिक करी धर्म नइ विषइ थिरीकरणु दृढताकरणु सु थिरीकरणाचारु ६ न कीजई तउ अतीचारु 25 ६ | वाच्छयु शक्तिसंभवि हूंत अशनपान वस्त्रतांबूलद्रव्योपष्टंभ प्रदानादिकु सु करइ त आचारु । अत्र भरत चक्रवर्त्ति दृष्टांतु ७ । न करई तउ अतीचारु । ७ । प्रभावना शक्ति अनुसारि श्रावकहीं करेवी जिम संप्रति राजेंद्र कीधी । साधु पुणि प्रभावक आठे भेदे हुयई यथा पावणी १ धम्मकही २ वाई ३ नेमित्तिओ ४ तवस्सी य ५ । विजा ६ सिद्धो ७ य कई ८ अट्ठेव पभावगा भणिया || [ ४४१ ] पावणी सिद्धांतार्थ प्रदाननिपुणु । १ । धम्मकही आक्षेपिणी विक्षेपिणी निर्वेदजननी संवेगजननी ति चतुर्विध कथाकथनि करी भव्यबोधकारकु । २ । राजसभा माहि प्रतिवादिविजयका रकु वादी । ३ । अष्टांगनिमित्तबलि अतीतानागतवर्त्तमानवस्तुकथकु नैमित्तिकु । ४ । तवस्सी षष्ठाष्टमादिकोत्कृष्टतपश्चरण (380) 3 Bh. संप्रीणन । 4 Bh. गुणशतयुक्त and then drops words till युक्त | $381 ) 1 Bh. omits. 2 Bh. जिनमुनि । 3 B. omits. 4 B. कती । 20 30 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ Estatesबालावबोधवृत्ति [$382). 882-886 करण परायणु । ५ । विज्जा विद्यावंतु । ६ । सिद्धु सिद्धमंत्रचेटकु । ७ । कवि कवित्वकला करी राजादि सभारंजकु । ८ । ए आठ प्रभावक भणिया । जिणसासणि इसी परि प्रभावणा करणु आचारु ८ । प्रभावणा ars अकरण अतीचारु । ८ । अतीचारु पुणि सगले शक्ति संभविहिं जि जाणिवर्ड । ए आठ दर्शनविषइ अतीचार साधु जिम श्रावकहीं रहई संभवई । 5 10 15 (382) अथ चारित्रातिचार कहियई पणिहाण जोगजुत्ता पंचहिं समिईहिं तीहिं गुत्तीहिं । एस चरित्तायारो अट्ठविहो होइ नायच्वो ॥ पांच समिति त्रिन्हि गुप्ति यथा जुगमित्तंतरदिट्ठी पयं पयं चक्खुणा विसोहिंतो । अoaftaarउत्त' इरियासमिओ मुणी होइ || [ ४४३ ] जुगु जूंसरु तन्मात्रांतरदृष्टि किसउ अर्थ ? जेवडउं जूंसरु हुयइ तेतली भुई दृष्टि देखी करी 'पर्य पयं चक्खुणा विसोहिंतो' पगु पगु चक्खु करी विसोधतउ, किसउ अर्थु ? जिहां पगु मूंकिसिइ तिहां भुई सोधत दृष्टि करी त्रसथावरजीवरहित चीतवतउ । 'अव्यक्खित्तु' अव्याक्षिप्त कार्यांतर करण रहितु 'आउत्तो' आयुक्त सावधानचित्तु ईर्यासमितु मुनि हुयइ इति गाथार्थः । ए ईर्यासमिति । जे भासह भासं अणवजमकारणे न भासइ य । विकहवित्तियपरिवजिओ य जड़ भासणासमिओ || [ ४४४ ] कार्यि ज्ञानदानादि प्रयोजनि ऊपनइ भाषा 'भास' बोलइ । सा ई भाषा अनवद्य पापरहित बोलs | अकारणे 'न भासइ य' ज्ञानादिकारण पाखइ बोलइ नहीं । 'विकह वित्तिय परिवज्जिओ य' विकथा राजकथा भक्तकथा स्त्रीकथा देशकथा लक्षण कहियई । तथा विश्रोतसिका दुष्टांतर्जल्परूपा तीहं 20 विकथा विश्रोतसिका करी रहितु विवर्जितु 'विकह विमुत्तिय परिवज्जिओ' कहियइ । चकारइतर अनेराई वचनदोषरहितु वचनगुणसहित यति भाषासमितु कहियइ । ए भाषासमिति । [ ४४२ ] बाया मेसणाए भोयiदोसे य पंच सोहेइ । सोसणा समिओ आजीवी अन्ना होइ || [ ४४५ ] सोल उद्गमदोष, सोल उत्पादना दोष, दस एषणा दोष, पांच भोजनदोष इसा जु बइतालीस 25 एषणादोष, पांच भोजनदोष, सोधइ परिहरइ सु साधु एषणासमितु हुयइ | अन्ना अनेरह प्रकारि आजीवी आजीवकु हुयइ । संजमु तेह रहई आजीवना हेतु हुयइ, मोक्षनिमित्तु न हुयई। ए एषणासमिति । पुत्रि चक्खु परिक्खिय पमजिउं जो ठवेइ गिन्हइ य । आयाणभंड मत निक्खेवणासमिओ मुणि होइ || [ ४४६ ] 30 जणि प्रदेसि काई वस्तु मेल्हिसिहं अथवा जेह प्रदेस हूंत काई भाजनादिकु वस्तु लेसिइ सु प्रदेस पूर्विहिं चक्खु करी परीखी देखी रजोहरणि करी पउंजी तर पाछइ ठवर वस्तु मेल्हइ अथवा लियइ जु सु आदानभांडमात्र निक्षेपणासमितु मुनि कहियइ । ए आदानभांडमात्र निक्षेपणासमिति । उच्चार पासवण खेल जल्ल सिंघाण व पाणविही । विवे पसे निसरंतो होइ तस्समिओ || [ ४४७ ] (392) 1 Bh. उव्वक्खित्ता । 2 Bh. omits Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ § 383-§384). 886-84?] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत ११९ उच्चारु पुरीषु वडी नीति पासवणु मूत्रु लहुडी नीति | खेल श्लेष्मा | जल देह तणउ मलु | सिंघाणु नासिकामल एतलउं उच्चारादिकु वस्तु । चकारइतर असुद्धभक्तपानकादिकु वस्तु सु विवेचिति दृष्टि दृष्टि जोहरण प्रतिलेखित प्रदेसि जु निसृजइ परिठवइ सु मुनि तस्समिओ होइ । उच्चार पासवण खेल जल्ल सिंघाण पारिठावणियासमितु हुयइ । ए उच्चार पासवण खेल जल्ल सिंघाण पारिट्ठावणियासमिति । ए पांच समिति । (383) अथ त्रिन्हि गुप्ति कहियई । मनोगुप्ति वचनगुप्ति कायगुप्ति । तत्र विमुक्त कल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितं । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ॥ [ ४४८ ] विमुक्तकल्पनाजालु विषयवासनारहितु । समत्वि सुप्रतिष्ठितु समता वर्त्तमानु । आत्मारामु आत्माई जि विषइ आ सामस्त्य करी रमइ आत्मारामु । मनु चित्तु । तज्ज्ञहं मनोगुप्तिपंडितहं मनोगुप्तिरुदाहरी 10 मनोगत कही । ए मनोगुप्ति | संज्ञादिपरिहारेण यन्मौनस्वावलंबनं । वाग्वृत्तेः संवृतिर्वा या सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते || [ ४४९ ] शिरः कंपन हस्तचालनादिक जि छई संज्ञाविधि निषेधसूचक तींहं नइ परिहारि सहित वाग्वृत्ति तणी संवृति निरोधु तेहतउ जु मौन तणउं अवलंबनु स वाग्गुप्ति इह ईंहां जिनशासन उच्यते 15 afers | ए वागुप्ति । उपसर्गप्रसंगेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिभावः शरीरस्य काय गुप्तिर्निगद्यते ॥ [ ४५० 1 ' उपसर्ग' देव मनुष्य पशुविहित उपद्रव । तीं तइ प्रसंगिहिं संबंधिहिं हूंत कायोत्सरिंग वर्त्तमान मुनि रहई जु शरीर स्थिरीभावु निश्चलता सु कायगुप्ति 'निगद्यते' कहियइ । ए काय गुप्ति | 20 पांचहीं समिति विषइ त्रिहुं गुप्ति विषइ प्रणिधानु साबधान पण्डं तेह नउ जोगु संबंधु तिणि करी जु क्त मनु कीजइ एउ अष्टविधु चारित्राचारु । विपरीत अतीचारु । तथा च भणितं - एता: चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् । संशोधनाच्च साधूनां मातरोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥ [ ४५१ ] अष्टप्रवचनमातृविधि प्रतिपालना लक्षणु अष्टविधु चारित्राचारु । अविधि - पालनालक्षणु अष्टविधु 25 अतीचारु । यदपिहिं मुख्यवृत्ति करी चारित्राचारु साधु रहई कहिउ छइ तथापिहिं देसविरतही रहई देसत समितिगुप्तिविधि पालनारूपु आचारु । अविधि - पालनारूपु अतीचारु जाणिवउ । इसी परि आठ-त्री-चडवीस अतीचार ज्ञान-दर्शन- चारित्र विषया पूर्वभणित पंचहुत्तरि संख्यहं अतीचारहं सउं मिलिया हूंता नवाणवइ संख्य अतीचार हुया पाछिला 'सव्वे चरिते य' ईंहां छइ चकारु तिणि करी जाणिवा । । (384) तथाहि द्वादशविधु तपु उत्तरगुणप्रत्याख्यानप्रस्तावि कहिउ छइ तेह नइ विषइ अविधिकरणादिलक्षण द्वादश अतीचार । त्रिन्हि वीर्यातीचार मनोवीर्य वचनवीर्य - कायवीर्यलक्षण त्रिविध ates धर्म नइ विषइ सम्यक् प्रयोग नइ अभावि त्रिन्हि वीर्यातीचार । इहलोकाशंसादिक पांच 5 (382) 3 B. omits the sentence. 30 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$385-8386). ४५२-४५४ 10 संलेखनातीचार । शंकादि पांच सम्यक्त्वातीचार सर्वे मिलिया पंचवीस । नवाणवइ सउं मिलिया चउवीसउं सउ अतीचार हुयइं । तथा च भणितं - पण संलेहण ५ पन्नरस कम्म १५ नाणाइ अट्ठ पत्तेयं २४ ।। बारस तव १२ विरइतियं ३ पण सम्म ५ वयाई पत्तेयं ६०॥ [४५२ ] 5 'सुहुमो य बायरो वा' 'सुहुमु' सूक्ष्म अज्ञातु अथवा अल्प प्रायश्चित्तशोध्यु । 'वायरु' स्थूलु व्यक्तु ज्ञातु अथवा गुरुप्रायश्चित्तशोध्यु । 'तं निंदे' सु निंदउं आपणपई वरूयउं' कीधउं इसी परि गरिहामि । गुरु साखि वरूउं कीधउं इसी परि गरिहउं । २ । $385) प्राइहिं सर्वइ अतीचार परिग्रह हूंता संभवई । तिणि कारणि सामान्यहिं पहिलउं परिग्रहप्रतिक्रमणु कहइ दुविहे परिग्गहमि सावज्जे बहुविहे य आरंभे । कारावणे य करणे पडिकमे देवसियं सव्वं ॥ [४५३ ] द्विविध सचित्ताचित्त रूपपरिग्रह विषइ सावद्य सपाप बहुविध अनेक प्रकार आरंभ प्राणातिपातादिक तीहं नइ विषइ अनेरां कन्हा कारावणु तेह नइ विषइ, आपणपई करणु तेह नइ विषइ । चकारइतउ किहांईं अनुमतिहीनइ विषइ । 'यो मेऽतिचारु' इसउं पाछा हूंत आवइ । जु मूं रहइं 15 अतीचारु आविउ सु निरवसेषु सगलू पडिक्कमे देसियं सव्वं' । आर्षत्वइतउ दैवसिकं एह तणइ स्थानकि 'देसियं' इसउं हुयइ । 'पडिक्कमे' किसउ अर्थ ? तेह देवसिक सगलाई अतीचार हूंतउ निवर्त्तउं । राई पडिक्कमणइ 'पडिक्कमे राईयं सव्यं' कहिवउं । पक्खिय पडिकमणइ ‘पडिक्कमे पक्खियं सव्वं' कहिवउं । चउमासा नउ पडिकमणइ 'पडिक्कमे चउमासियं सव्वं' कहिवउं । संवच्छरिय पडिक्कमणइ पडिक्कमे संवच्छरियं सव्वं' कहिवरं । अथु सर्वत्र पूर्व जिम, नवरं राईय अतीचार चउमासीय अतीचार 20 संवच्छरीय अतीचार हूंतउ निवर्तउं इति नाम भेदु करीवउ । अथवा अशुभभाव हूंतउ निवर्ती करी शुभभाव प्रतिक्रमउं वली जाउं इउ प्रतिक्रमण नउ अथु । यदुक्तं स्वस्थानाद्यत् परस्थानं प्रमादस्य वशागतः । तत्रैव क्रमणं भूयः प्रतिक्रमणमुच्यते ॥ [४५४ ] $386) अत्र महापरिग्रहारंभनिवृत्तानिवृत्तहं' बिहुं श्रेष्ठिहिं तणउं कथानकु गुणदोषविकासकु 25 कहियइ। नाशिक्यु नामि नगरु। तिहां नंद नामक बि श्रेष्ठि वाणिज्यकला-कुसल हूया तीहं माहि एकु गृहिधर्मपरायणु व्यवसायशुद्धि जुक्त हूंतउं आपणां गुणहं करी धर्मनंदु इसी ख्यातिप्राप्त हूयउ । बीजउ लोभाभिभूतु कूटवाणिज्यकला लगी लोभनंदु इसी ख्यातिप्राप्त हूयउ । अनेरइ दिवसि सरोवरि खणीतइ पूर्वसंगोपित सुवर्णमय कुसा नीसरिया। लोहमय बुद्धिवसइतउ महंतइ खनकह रहइं आपिया। 30 तेहे पुणि ति कुसा ले करी धर्मनंद' रहइं दिखालिया। कहिलं, 'ईंहं वडई अम्ह रहइं घृततैलधान्यादि विसाहणउं आपि । तिणि पुणि अतिभारादि कारणि करी सुवर्णमय जाणी करी भणिउं, 'एहे मू रहई 6384) 1 Bh. वरुयउं। 2 Bh. वरु। 385) 1 Bh. adds. छइ। 386) 1 P. omits निवृत्ता। 2 Bh. विकासिकु। P. विकाशकु। 3 Bh.-कुशल। 4 P.-युक्तु। 5 P. लोभिंदु। 6 Bh. लोहमइ। 7 Bh. नंदि। Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8387 - $388 ). ४५५-४५६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १२१ काजु नहीं' । तउ पाछइ तेहे ति लोभनंद' रहई दिखालिया । तिणि पुणि ति सुवर्णमय जाणिया । पाछइ शीघ्र हाट माहि लांखी करी तीहं रहई विसाहणउं घणउं दीधउं । तीहं कन्हा कुशा नी उत्पत्ति पूछी करी कहइ, 'मू रहई लोह माहि काजु छइ । तुम्हे कुशा मूंहीं जि देजिउ, हउं तुम्ह रहइं घणउं विसाहणउं देसु' । तउ पाछइ ति ओड' हृष्ट तुष्ट हूंता तीही जि रहइं नितु नितु कुशा आणी दियइं, विसाहणउं लियई। अतिलोभवसइतउ अल्पमूल्य वडई सुवर्णकुशा लियतउ" तृप्त" न थाइं । पुत्रहं 5 पूछताई हूंतां कुशां नउ परमाथु कहइ" नही । अनेरइ दिवसि कुशाग्रहणविषइ शिक्षा पुत्रहं रहई दे करी प्रत्यासन्नग्रामि मित्र नइ विषइ प्रेमु वहतउ वीवाहि गयउ । खनके कुशा बि आणी करी श्रेष्ठिपुत्रहं हाथि आपिया। तेहे कोप वशइतउ आस्फाली करी फोडिया। सुवर्णमय झलहलता देखी लोकु घणउ मिलिउ । तेतलइ श्रेष्ठि पुणि गाम हूंतउ आविउ । सु वृत्तांतु जाणी करी श्रेष्ठि अति विषादवंतु" हूयउ रीस वसइतउ श्रेष्टिइं आपणाई" जि पग पाहणि आहणी भागा किसइ कारणि जइ ए न हुउतइ तउ हउं 10 गामि न जायतइ" धिग् हुउ ईंहं रहई इति पादनिंदा करतउ आर्त्तरौद्रध्यानपरु हूयउ। राजपुरुषहं कुशावृत्तांतु राजा आगइ सांभलिउ | राजेंद्रि खनक पूछिया। तेहे सगलू वृत्तांतु कहिउ । तदनंतरु धर्मनंदु पडिहारकन्हा तेडाविउ लोभनंदु निग्रहाविउ । कृतप्रणाम धर्मानंद आगइ राजेंद्रि कहिलं, 'कुशा किसइ कारणि तई न लीधाई । सुवर्ण तणा किसइ कारणि न कहियाई।' तिणि भणिसं, 'परिग्रहप्रमाणव्रतभंगभयवसइतउ तथा चोरितवस्तुग्रहणनियमइतउ न लीधाई । असत्यवचनभाषणइतउ न कहियाई ।' 15 8387) तउ राजा श्रेष्ठिगुणरंजितु हूंतउ धर्मानंद नी प्रशंसा करइ । 'अहो पापभीरुता । अहो निर्लोभता । अहो विवेकिता' । श्रेष्टिन् ! तउं सर्वहीं पूज्य ।' इसी परि वार वार सभा माहि वर्णवी करी वस्त्रालंकारसत्कारकरणपूर्व आवासि धर्मनंदु पाठविउ । लोभनंद आगइ राजा कहइ, 'रे पश्यतोहर ! अज्ञान खनक किसइं कारणि तई मुसिया।' इसउं भणी करी सर्वस्वहरणु विडंबनादिकु करी महाकष्टि लोभनंदु राजेंद्रि मेल्हिउ। धर्मनंदु लोभवर्जितु इह परत्र कीर्तिपुण्यभाजनु हूयउ। लोभनंदु लोभाभिभूतु 20 इह परत्र अकीर्ति अधर्म भाजनु हुयउ। उच्चैर्महारंभपरिग्रहस्य विपाकमेवं विरसं निशम्य । संसारभूमीरुहवीजभूते तदत्र भव्या दधतां निवृत्तिम् ॥ [४५५] 5388) अथ ज्ञानातिचारनिंदा कहइ। जं बद्धमिदिएहिं चउहिं कसाएहिं अप्पसत्थेहिं । 25 रागेण व दोसेण व तं निंदे तं च गरिहामि ॥ [४५६] जु कM इंद्रिए करी बाध आत्मासउं क्षीरनीर जिम अथवा अग्निलोह जिम एकरूपता पमाडिउं । जिम सनत्कुमार स्त्रीरत्न नइ अलकसंस्पर्शि करी संभूति मातंग मुनि बाधउं । मांसरसास्वादि करी सोदासि राजकुमारि बाधउं । घ्राणलोभि करी घ्राणप्रियकुमारि बाधउं । रूपरागि करी मथुरावाणियइ बाधउं । शब्द तणइ संगि सुभद्रा श्रेष्ठिनी बाधउं । तिम तथा चउहिं कसाएहिं क्रोधमानमायालोभ 30 लक्षणहं चउं कसायहं करी जु कर्मु बाधउं । जिम तीव्रोदयप्राप्ति क्रोधि करी मंडूकी क्षपकि बाधउ । 8386)7 Bh. नंदि। 8 P. उड। 9 P. कुसा। 10 B. L. P. लियइ तउ। 11 Bh. P. तपउ। 12 P. omits. 13 Bh. कुसा। 14 Bh. adds करी। 15 P. omits. 16 P. omits अति। 17 P. आपणी। 18 P. जायत। 19 P. परिग्रहप्रमाणवतभयभंगवसतउ। 20 B. L. असत्यभाषणवचन-1 $387 ) 1 P. विवेकता। 2 P.तुं। P. adds किहिं । ष. बा० १६ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$389 ). ४५७-४६१ अतिशयोदयप्राप्ति मानि करी जिम पशुरामि बाधउं । अतितीव्रोदयप्राप्ति मायागुणि करी जिम धनश्री बाधउं । अतितृष्णोदय संगमि करी मम्मणि बाधउं । तिम किसां इंद्रियहं अनइ कसायहं करी कर्मु बाधउं इत्याह-'अप्पसत्थेहिं' अप्रशस्तहं अस्थानप्रवृत्तहं तथा रागेण वा दृष्टिरागलक्षणु रागु तिणि करी। यदुक्तं - कामराग-स्नेहरागावीपत्करनिवारणौ । दृष्टिरागस्तु पापीयान् दुरुच्छेदः सतामपि ॥ [४५७] कामरागु स्त्रीरतिस्वरूपु । स्नेहरागु मातृपितृपुत्रपौत्रादिरतिलक्षणु । ति बे ईषत्करनिवारण, किसउ अथु ? सुखनिषेधनीय धर्मरतिपरायणहं अनेक जीवहं श्रीजंबूस्खामि जिम निवारितत्वइतउ । 'दृष्टि रागस्तु पापीयान् दुरुच्छेदः सतामपि' दृष्टिरागु मिथ्यादर्शनानुरागु ‘सतामपि' साधुहीं रहइं ज्ञानदर्शन10 चारित्रवंतहीं रहई दुरुच्छेदु दुक्खनिषेध्यु कष्टनिवारणीउ । परोहित पुत्रभवि सुद्धसंजमपरिणामिहिं मेतार्यजीव रहई जिनेंद्रधर्मु समस्तू प्रशस्यु पुणि जु अशुचि शरीर थिकां रहियइ सु एकु वरुयउं । इसउ दृष्टिरागु दुर्निवारु हूयउ तेह नइ प्रभावि नीचातिनीचि' चंडालकुलि मेयकुलि ऊपनउ । तथा रागपदि करी कामराग स्नेहराग पुणि जाणिवा तिणि रागि करी वा 'दोसेण वा' अप्रीतिरूपु द्वेषु तिणि करी जिम गोष्ठामाहिलि बाधडे तिम जु कम बाधउं सु कर्मु निंदउं गरिहउं । जे किमइ को कहइ इंद्रियादिकहं 15 करी जु कम बाधउं सु ज्ञानातिचारु किसी परि हुयइ । तउ' कहियइ ज्ञान तणउं फलु विरति स इंद्रियादिजयकरी हुयइ । तथा च भणितं तज् ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः । तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम् ॥ [४५८] इति फल तणी अवहेलना करी ज्ञानातिचारु । ___$389 ) इंद्रियहं करी द्वादशविध अविरति सूचवी । तद्यथा-'बारसविहा अविरई मणइंदिय अनियमो छक्कायवहो' इति । 'चउहिं कसाएहिं' पंचवीसकषाय नवनोकषाय भेद सूचविया। तथा च भणितं सोलस जाण कसाया, नव भेया नोकसायाणं । कोहो माणो माया लोभो, चउरो य हुंति चउभेया ॥ अण अपच्चक्खाणा पच्चक्खाणा य संजलणा ॥ [४५९] जल-रेणु-पुढवि-पवयराईसरिसो चउव्विहो कोहो । तणसलया-कह-ऽट्ठिय-सेलत्थंभोवमो माणो ॥ [४६०] मायावलेह-गोमुत्ति-मिंढसिंग-घणवंसमूलसमा । लोहो हलिद्द-कदम-खंजण-किमिरागसारिच्छो॥ [४६१] माया लोभ बे मिलिया रागु कहिई । क्रोध मान बे मिलिया द्वेषु कहियइं । तउ पाछइ 'चउहिं कसाएहिं' इणिहिं जि करी राग द्वेष बे लाधा। किसइ कारणि वली 'रागेण व दोसेण व' एउ कहियइ । इसउं न कहिवू । पूर्विहिं एकि एकि करी कर्मबंधु कहिउ । 'रागेण वा दोसेण वा' इणि करी बिहुं बिहुं करी कर्मबंधु कहिउ। 8388) 1 Bh. नीच। 2 Bh. omits. 6389)1 Bh. कहियई। 20 25 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $390 - $391). ४६२-४६५] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १२३ $390) अथवा 'दृष्टिरागेण वा' इणि करी मिथ्यात्वसूचा कीधी। सु पुणि मिथ्यात्वु पंचप्रकार हुयइ । अभिग्रहि एकांति' निश्चयि करी हुयइ सु आभिग्रहिकु । सु पुणि प्राइहिं मिथ्यादर्शनवंतहं दीक्षितहिं जि रहइं हुयइ । १। अनभिग्रहि एकांत अनिश्चयि करी हुयइ सु अनाभिग्रहिकु । सु पुणि सामान्यमिथ्यात्ववंतहं जनहं रहइं प्राइहिं हुयइं । २ । अभिनिवेशि अहंकारि करी हुयइ सु आभिनिवेशिकु । सु मिथ्यात्वु निन्हवहं रहइं हुयइं । ३ । संशयि करी हुयइ सु सांशयिकु । संत जि छइं 5 जीवादिकपदार्थ तीहं नई विषइ संशयलगी हुयइ । ४ । अनाभोगु अज्ञानु तिणि करी हुयइ सु अनाभोगिकु । पृथिवीकायादिकहं विकलेंद्रियहं असंज्ञियहं संमूच्छिम पंचेंद्रियावसानहं सर्वहीं जीवहं रहई हुयइ सु अनाभोगिकु । ५ । तथा च भणितं आभिग्गहियं अणभिग्गहियं, तह अभिनिवेसियं चेव । संसइयमणाभोगं, मिच्छत्तं पंचहा एव ।। [४६२] 10 तथा हास्य १ रति २ अरति ३ जुगुप्सा ४ भय ५ शोकलक्षण छ नोकसाय पुरुषवेद स्त्रीवेद नपुंसकवेद लक्षण त्रिन्हि नोकसाय सव्वइ मिलिया नव नोकसाय कहियई । तथा आगइ 'काएण' इत्यादि करी योग साक्षात्कारिहिं जि कहीसिइं। तउ पाछइ 'जं बद्धमिदिएहिं' इणि गाहा करी संपूर्ण कर्मबंधकारण भणियां । तद्यथा बंधस्स मिच्छ ५ अविरइ १२ कसाय २५ जोगु त्ति १५ हेयवो चउरो। 15 पंच दुवालस पणवीस पन्नरस कमेण भेया सिं ॥ [४६३] मिथ्यात्व ५ पूर्विहिं भणियां । अविरति १२ पूर्विहिं भणी। कषाय नोकसाय पंचवीस पूर्विहिं भणिया । जोग १५ भणियइं । सचं मोसं मीसं असच्चमोसं मणं तह वई य । उरलविउव्वाहारा मीसा कम्मइग मिय जोगा ॥ [४६४] 20 जिनोक्तू जीवादितत्त्वचिंता प्रवृत्तु साचलं मनु १ । मिथ्याशास्त्रचिंता परिणतु मनु मृषामनु २ । कूडउं मनु इति पर्यायः । लोकव्यवहारचिंताप्रवृत्तु मनु सत्यमृषु मिश्रु मनु ३ । शून्यतापतितु असत्यामृषु मनु न साचउं न कूडउं ४ । एवं वचनु पुणि चउभेदि । जीवादितत्त्व सप्तभंग प्रतिपादकु सत्यु वचनु १। मिथ्याशास्त्रार्थ प्रतिपादकु असत्यु वचनु २ । लोकव्यवहारभाषाप्रतिपादकु मिश्रितु सत्यासत्यु वचनु ३ । स्वापावस्थावचनु मदावस्थावचनु सर्वथा शून्यतापतित मन जीव तणउं वचनु असत्यामृषु न साचलं न 25 कूडउं वचनु । ४ । तथा औदारिक वैक्रिय आहारक औदारिकमिश्र वैक्रियमिश्र आहारकमिश्र कार्मणलक्षण सात काय । एवं मन वचन काय सव्वइ मिलिया पनरह जोग एतलइ सत्तावन कर्मबंध हेतु भणिया । ईहं माह 'अप्पसत्थेहिं' इणि करी कीजइ । पापबंधहेतु जूजूया करी तत्कृत कर्मबंध तणउं प्रतिक्रमणु 'तं निंदे तं च गरिहामि' इणि करी कीजइ । ज्ञानातिचार प्रतिक्रमणु भणिउं । 30 $391) संप्रति सम्यक्त्वातिचार प्रतिक्रमणु अनइ चक्षुदर्शन प्रतिक्रमणु भणइ ४ । आगमणे निग्गमणे, ठाणे चंकमणे अणाभोगे । अभिओगे अनिओगे, पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [४६५] $390) 1 Bh. एकांत। 2 B. omits. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [ $392 - $394 ). ४६६-४७० मिथ्यादृष्टि रथयात्रादिदर्शननिमित्तु कुतूहलवसि आसमंतात् गमनु आगमनु तिणि हूंतइ 'आगमणे' गृहादि माहइतर तिणिहिं जि कारणि निर्गमनु निस्सरणु तिणि हूंतइ 'निग्गमणे' । जु कर्मु बाधउं इसउं पाछा हूंतडं आवइ छइ । तथा मिध्यादृष्टि देवकुलादिकि स्थानि अवस्थानि हूंतई । अथवा मिध्यादृष्टि रथादिदर्शननिमित्तु मार्गि तेह आवता सीम अवस्थानि हूंतइ । तीही जि मिथ्यात्व देखिवा निमित्तु चंक्रमणि 5वेगि करी गमनि हूंतइ । अथवा तिहाई जि प्रेक्षणकादि प्रेक्षणनिमित्तु ओरइ' परइ परिभ्रमणि हूं | किसइ हूंतइ | 'अणाभोगे' अनुपयोगे अज्ञानभावि । 'अभिओगे' राजाऽभिओगादिकि तदुक्तं 10 १२४ रायाभिओगो य १ गणाभिओगो २ बलामिओगो ३ देवयाभिओगो ४ । गुरूनगो ५ वृत्तितारो ६ य छ छिंडियाओ जिणसासमि ॥ [ ४६६ ] नियोगे श्रेष्ठिपदादिलक्षणे । शेषं पूर्ववत् । ५ । (392) अथ सम्यक्त्वातिचारप्रतिक्रमणनिमित्तु भइ | संका १ ख २ विगिंछा ३ पसंस ४ तह संथवो ५ कुलिंगीसु । सम्मत्त सइयारे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [ ४६७ ] दर्शनमोहनीय कर्मोपशमादि समुत्थु अर्हदुक्त तत्त्वश्रद्धानरूपु शुभु आत्मपरिणामु सम्यक्त्वु कहिय । 15 8393 ) तिणि सम्यक्त्व परिणामि हूंतइ जीव रहईं तत्त्वबुद्धि हुयइ इणि कारणि ईहां नवतत्त्व विचारु लिखियइ । जीवाजीवा पुनं पावा - Ssसव संवरो य निञ्जरणा । बंधमुक्खो यता व तत्ता हुंति नायव्वा ॥ [ ४६८ ] जीवतत्त्व १ अजीवतत्त्व २ पुण्यतत्त्व ३ पापतत्त्व ४ आश्रवतत्त्व ५ संवरतत्त्व ६ निर्जरातत्त्व 20 ७ बंधतत्त्व ८ मोक्षतत्त्व ९ एवं नाम नवतत्त्व 'नायव्वा' जाणिवां । चउदस चउदस बायालीसा, बासीय हुंति बायाला । सत्तावन्नं बारस च नव भेया कमेणेसिं ॥ [ ४६९ ] (394) जीवतत्त्व चऊद भेद १ अजीवतत्त्व चऊद भेद २ पुण्यतत्त्व बइतालीस भेद ३ पापतत्त्व बियासी भेद ४ आश्रवतत्त्व बइतालीस भेद ५ संवरतत्त्व सतावन भेद ६ निर्जरातत्त्व बारस भेद ७ बंधतत्त्व चत्तारि भेद ८ मोक्षतत्त्व नव भेद ९ क्रमि करी नवहीं तत्त्व तथा भेद विस 25 छत्तर हुयई । तथाहि efiदिय सुहमियरा सन्नियर पणिदिया बि ति चऊ | अपत्ता पत्ता कमेण चउदस जियट्ठाणा | एकिंद्रिय पृथिवीकाय अप्काय तेयकाय वाउकाय वनस्पतिकाय । लक्षण कहियई । ति सूक्ष्म पुणि बादर पुणि एवं भेद बि एकेंद्रिय । जीहं रहई मनु हूयइ ति 'सन्नी' । जीहं रहई 30 मनु न हूयई ति 'इयर' 'असन्नी' कहियई । [ ४७० ] एवं भेद ब पंचेंद्रिय । स 'बि ति चऊ' इति बेइंद्रिय तेइंद्रिय चउरिंद्रिय सहित हूतां भेद सात । सात पर्याप्तापर्याप्त बहुं भेदहं करी चऊद भेद । ए चऊद जीवस्थान | §391 ) 1 Bh. उरइ । Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ 395 -$396). ४७१-४७७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १२५ $395) धम्मा धम्मागासा तिय तिय भेया तहेव अद्धा य । खंधादेस पएसा परिमाणु अजीव चउदसहा ॥ [४७१] धर्मास्तिकायद्रव्यु अमूर्नु लोकव्यापक परिणामिनित्यु । जीवाजीवगति करी अनुमान प्रमाण गोचर छद्मस्थहं रहई । तथा हि लोकु धर्मास्तिकायद्रव्य सहितु । जीवाजीवगतिजुक्तत्वइतउ । जु धर्मास्तिकायद्रव्य सहितु' न 5 हुयई सु जीवाजीवगति सहितु पुणि न हुयई जिम अलोकाकाशु । जीवाजीवगति जुक्तु लोकु तिणि कारणि धर्मास्तिकायद्रव्य सहितु । एहू जु अर्यु भणिउ । यथा जीवानां पुद्गलानां च, गत्युपष्टंभकारणम् । धर्मास्तिकायो ज्ञानस्य, दीपश्चक्षुष्मतां यथा ॥ [४७२] तथा अधर्मास्तिकायद्रव्यु पुणि अमूर्तु लोकव्यापक परिणामिनित्यु जीवाजीवस्थिति करी अनुमान 10 प्रमाण गोचर छद्मस्थहं रहई । तथा हि लोकु अधर्मास्तिकायद्रव्य सहितु जीवाजीवस्थिति सहितत्त्वइतउ जु अधर्मास्तिकायद्रव्यजुक्तु न हुयई सु जीवाजीव स्थिति सहितु पुणि न हुयई । जिम अलोकाकाशु । जीवाजीवस्थिति सहितु लोकु तिणि कारणि अधर्मास्तिकाय द्रव्य सहितु । तथा च भणितं - जीवानां पुद्गलानां च, स्थित्युपष्टंभकारणम् । अधर्मः पुरुषस्येव, तिष्ठासोरवनिः समा ॥ [४७३] 13 $396) आकाशु पुणि अमूर्तु लोकालोक व्यापक परिणामिनित्यु सु पुणि अवकाशलिंगगम्यु । तथा च भणितं जीवानां पुद्गलानां च, धर्माधर्मास्तिकाययोः । बदराणां घटो यद्वदाकाशमवकाशदम् ॥ [४७४] ए त्रिन्हइ द्रव्य देश प्रदेश भेदइतउ त्रिविध । तथाहि । 20 धर्मास्तिकायद्रव्यु । धर्मा स्तिकायदेश । धर्मास्तिकायप्रदेश । एवं अधर्मास्तिकायद्रव्यु । अधर्मास्तिकायदेश। अधर्मास्तिकायप्रदेश। तथा आकाशास्तिकायद्रव्यु । आकाशास्तिकायदेश। आकाशास्तिकायप्रदेश । एवं नव अजीवभेद । दशमउ 'अद्धा' कालु स्कंध । देश प्रदेश केवल परमाणुभेदहं करी पुद्गल चउं भेदे । ति पुद्गल मूर्तिमंत स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द स्वभाव संघात विघात संजात जिनहं कहिया । तथा च भणितं 25 स्पर्शरसगंधवर्णशब्दा मूर्तस्वभावजाः । संघातभेदनिष्पन्नाः पुद्गला जिनदेशिताः ॥ [४७५] सर्वे मिलिता चतुर्दश अजीवभेद हुयई । एहू जु अर्यु भणइ - धम्माधम्मा पुद्गल नह कालो पंच हुंति अजीवा । चलसंठाणो धम्मो थिरसंठाणो अहम्मो य ॥ [४७६] 30 एह नउ अर्यु पूर्वगाह नइ अर्थि भणीतइ सगल भणिउ । अवगाहो आगासं पुग्गलजीवाण पुग्गला चउहा । खंधा देस पएसा, परमाणू चेव नायव्वा । [४७७] 8395) 1 Bh. adds पुणि न हुयई । जिम अलोकाकाशु । Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 १२६ 20 [ ४७८ ] परम निकृष्ट कालु समउ कहियइ । असंख्यात समयहं आवलीका कहियइ । जिसे बिउं सए छप्पन्ने मेलिते हूंते एक मुहूर्त्त हुयइ तिसउं काल तण अंशु आवली कहिय इत्यर्थः । वि घटका मुहूर्त्त । दीह चतुः प्रहररूप दिवस | पंचदस दिवस पक्षा । बि पक्ष मास । बारस मास वरिस । पलिओवम सागरोवम उत्सर्पिणी अवसर्पिणी । यथा । उत्सेधांगुल योजन प्रमाण समचतुरस्रकूपगत एकाहिक सप्ताहिकांनूवालात असंख्यात खंड वरस सय एकैकाऽपहारि कीजतर जेतलइ कालि सु कूपु 10ठालउ थाइ सु कालु पल्योपमु । दस कोडाकोडि पल्योपमहं एकु सागरोपम् । दस सागरोपम कोडा कोडि प्रमाण उत्सर्पिणी | दस कोडा कोडि सागरोपम प्रमाण अवसर्पिणी । एवमादि कालभेद तीहं माह पारमार्थिकु समयरूपु कालु । बीजा आवली प्रभृति काल्पनिक कालभेद जाणिवा । 25 एहइ गाह भणितार्थ । 8397 ) कालस्वरूप कहइ । 30 पडावश्यक बाला बोधवृत्ति [8397 - 8398) ४७८-४८७ समयावली मुहुत्ता दीहा पक्खा य मास वरिसा य । भणिओ पलिया सागर, ओसपिणिसप्पिणी कालो || जं जोयणवित्थिन्नं तं तिउणं परिरएण सविसेसं । तावइयं विद्धं, पलं पलिओवमं नाम || गाहिय बेहिय तेहियाण उक्कोस सत्तरत्ताणं । सं संनिवियं भरियं तं वालकोडीहिं ॥ इक्ककमओ लोमं कट्टुमसंखिजखंड मुद्दिस्सं । समछेयाणं तपएसियाण पलं भरिजाहि ॥ areer वास इकिके अवहियंमि सुमंमि | सुहुमं अद्धापलियं हवंति वासा असंखिञ्जा ॥ rei पल्ला कोडाकोडी हविज दसगुणिया । तं सागरोवमस्स उ इक्कस्स भवे परीमाणं || दस सागरोवमाणं पुनाउ हवंति कोडिकोडीओ । ओसप्पिणी पमाणं तं चेवुस्सप्पिणी वि ॥ ओप्पणी अनंता पुग्गलपरियडओ मुणेयव्वो । तेऽणतातीयद्धा अणागयद्धा अनंतगुणा || इति कालस्वरूपम् । 8398) अथ पुण्यभेद कहियई । [ ४८६ ] साच्चगोय मणुदुग सुरदुग पंचेंदिजाइ पणदेहा । आइ ति तणु उवंगा आइग संघयण संठाणा ॥ वन्न चउक्कडगुरुलहु परघाउस्सास आयवुञ्जयं । सुभगई निमिण तसदस सुरनर तिरिआउ तित्थयरं ॥ सातवेदनी १ उच्चैर्गोत्रु २ [ ४८७ ] मणुदुगु- मनुष्यगति मनुष्यानुपूर्वी ४ सुरदुगु- सुरगति सुरानुपूर्वी ६ पंचेंद्रियजाति ७ औदारिक वैक्रिय आहारक तेजस कार्मण लक्षण पांच शरीर १२ औदारिकांगोपांग [ ४७९] [ ४८० ] [ ४८१ ] [ ४८२ ] [ ४८३ ] [ ४८४ ] [ ४८५ ] Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399–$400). ४८८-४९३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १२७ वैक्रियांगोपांग आहारकांगोपांग नामक त्रिन्हि उपांग १५ । वनऋषभनाराच संहननु १६ समचतुस्रसंस्थानु १७ । सुभवर्ण १८ सुभगंध १९ सुभरस २० सुभस्पर्श २१ लक्षणु वर्णादि चतुष्कु । अगुरुलघु २२ पराघातु २३ उच्छ्वासु २४ आतपु २५ उद्योतु २६ सुभखगति २७ निर्माणु २८ ।। तस २९ बायर ३० पजत्तं ३१ पत्तेय ३२ थिरं ३३ सुभं ३४ च सुभगं ३५ च । सूसर ३६ आइज ३७ जसं ३८ तस दसगं होइ नायव्वं ॥ [४८८] 5 त्रस बादर पर्याप्त प्रत्येक । थिर सुभ सुभग सुस्वर आदेय यशःकीर्तिलक्षणु त्रस दसकु कहियइ। सुराउ ३९ नराउ ४० तिर्यगाउ ४१ तीर्थकरनामकर्मु ४२ ए बइतालीस पुण्यप्रकृति कहियइं। $399 ) अथ पापप्रकृति लिखियई । नाणंतराय दसगं नव वीए नीयऽसाय मिच्छत्तं । थावर दस निरयतियं कसाय पणवीस तिरिय दुगं ॥ [४८९] 10 इग बि ति चउ जाईओ कुखगइ उववाय हुंति पावस्स । अपसत्थं वन्न चऊ अपढम संघयण संठाणा ॥ [४९०] मतिज्ञानावरण १ श्रुतज्ञानावरण २ अवधिज्ञानावरण ३ मनःपर्यवज्ञानावरण ४ केवलज्ञानावरण ५ दानांतराय ६ लाभांतराय ७ वीर्यांतराय ८ भोगांतराय ९ उपभोगांतराय १० लक्षणु ज्ञानांतराय दसकु । निद्रा ११ निद्रानिद्रा १२ प्रचला १३ प्रचलाप्रचला १४ स्त्यानर्द्धि १५ चक्षुर्दर्शनावरण 15 १६ अचक्षुर्दर्शनावरण १७ अवधिदर्शनावरण १८ केवलदर्शनावरण १९ लक्षण नव दर्शनावरणभेद नीचैर्गोत्र २० असातावेदनीय २१ मिथ्यात्व २२ । थावर २३ सुहुम २४ अपजत्त २५ साहारण २६ अथिर २७ असुभ २८ दुभगाणि २९ । दूसर ३० ऽनाइजेहि य ३१ अजसेण य ३२ बीयदसगं तु ॥ [४९१] थावर सूक्ष्म अपर्याप्त साधारण अथिर असुभ दुर्भग दुस्वर अनादेय अयशःकीर्ति लक्षणु थावर 20 दसकु बीय' दसकु कहियइ । निरयतियं नरकगति ३३ नरकानुपूर्वी ३४ नरकायुर्लक्षणु निरयतिकु कहियइ ३५ । कषाय पंचविंशति-सोलस कषाय नव नोकसाय लक्षण चारित्रावरणीयकर्मप्रकृति तीहं नइ मीलनि ६० तिरियदुर्ग तिर्यंचगति तिर्यगानुपूर्वी ६२ एकेंद्रियजाति ६३ बेइंद्रियजाति ६४ त्रेइंद्रियजाति ६५ चरिंद्रियजाति ६६ कुत्सितविहायोगति ६७ उपघात ६८ असुभवर्ण ६९ असुभगंध ७० असुभस्पर्श ७१ असुभरस 25 ७२ लक्षणु असुभवर्ण चतुष्कु कहियइ ऋषभनाराच ७३ नाराच ७४ अर्द्धनाराच ७५ कीलिका ७६ सेवार्त्त ७७ लक्षण अपढम पांच संहनन न्यग्रोध परिमंडल ७८ सादि ७९ वामन ८० कुब्ज ८१ हुंड ८२ लक्षण अपढम पांच संस्थान ए बियासी पाप प्रकृति कहियई । 5400) अथ आश्रवभेद लिखियई। इंदिय ५ कसाय ४ अवय ५ जोगा पंच चउ पंच तिन्नि कमा। किरियाओ पणवीसं इमाउ ताओ अणुकमसो ॥ __ [४९२] काइय १ अहिगरणीया २ पाउसिया ३ पारियावणी किरिया ४ । पाणायवाया ५ऽऽरंभिय ६ परिग्गहिया ७ मायवित्ती य ८॥ [४९३] 30 8399)1 Bh. omits. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$401). ४९४-४९७ मिच्छादसणवित्ती ९ अपञ्चक्खाण १० दिहि ११ पुट्ठी १२ य । पाडुचिय १३ सामंतोवणिय १४ नेसहि १५ साहत्थी १६ आणयणिय १७॥[४९४ ] वियारणिया १८ अणभोगा १९ अणवकंखपच्चइया २० । अन्ना पओग २१ समुयाण २२ पिज्ज २३ दोसे २४ इरियावहिया २५ ॥ [४९५ ] 5 तत्र ज कायि करी कीजइ स काइकी क्रिया १, अधिकरणि षङ्गादिकि करी ज कीजइ स आधिकरणिकी क्रिया २, प्रद्वेषि प्रकृष्टकोपि करी ज कीजइ स प्राद्वेषिकी क्रिया ३, अनेरां प्राणियां तणइ परितापि कष्टि करी ज कीजइ स परितापनिकी क्रिया ४, प्राणातिपाति जीवविनासी करी ज कीजइ स प्राणातिपातिकी क्रिया ५, आरंभि पृथिवीकायाद्युपघाति करी ज कीजइ स आरंभिकी क्रिया ६, परिग्रहि मूर्छापरिणामि करी ज कीजइ स पारिग्रहिकी ७, मायाप्रत्यया मायानिमित्ता क्रिया ८, मिथ्यात्व10 प्रत्यया मिथ्यात्वहेतुका ९ संयमविघातकारि कषाय तणउं प्रत्याख्यानु परिहारु जिणि क्रिया कीजती हूंती न हुयई स अप्रत्याख्यान क्रिया १०, रागद्वेषसहित दृष्टिक्रिया दृष्टि ११, रागपूर्व स्त्रीकाय संस्पर्शलक्षण स्पृष्टि क्रिया १२, प्रतीति पूर्वकोत्पन्न क्रोधादि क्रियास्थानु तेह आश्रयी करी ज क्रिया कीधी स प्रातीतिकी १३, समंतइतउ सामस्त्यइतउ उपनिपातु आगमनु स्त्री पशु प्रभृतिकहं जीवहं तणउ जिहां हुयइ सु स्थानु समंतोपनिपातु कहियइ । तिहां ज क्रिया हुयइ स सामंतोपनिपातिकी १४, निसृष्टि सहजु तिणि करी ज 15 क्रिया हुयइ स निसृष्टिकी १५, चिरकाल सेवित पापानुष्ठानविषइ जु स्वभावइतउ अनुज्ञानु स नैसृष्टिकी १५, आपणइ हाथि कीधी स्वाह स्तिकी अतिकोपवसइतउ अन्य पुरुषसाध्य ज क्रिया आपणइ हाथि कीजइ स स्वाहस्तिकी १६, आनयनि करी नीपनी आनयनिकी स पुणि भगवंति वीतरागि भणियां छइं जीवादिकतत्त्व तीहं तणसं आपणी बुद्धि करी अनेरइ प्रकारांतरि करी आनयनु प्ररूपणु तिणि करी निष्पन्न आनयनिकी १७, विदारणु परहं रहइं अप्रकाश्यु हुयइ तेह नउं प्रकाशनु तिणि करी निष्पन्न वैदारणिकी १८, 20 अनवभोगा अप्रत्युपेक्षित अप्रमार्जित दुःप्रमार्जित प्रदेसि अज्ञानभावि शरीरादि निक्षेप लक्षणक्रिया १९, अनवकांक्ष क्रिया जिनोक्तानुष्ठान विषइ प्रमादवशवर्तिता करी अनादर क्रिया २०, प्रयोगु धावन वल्गनादिकु कायव्यापारु । जीवपीडाकारकु परुषवाक्यादिकु वचनव्यापारु। द्रोहेाभिमानादिकु मनोव्यापारु । तेह नइ करणी करी नीपनी प्रायोगिकी २१, समुदानु इंद्रिउ तेह नी क्रिया देशसर्वोपघातरूपु व्यापारु स समुदानक्रिया २२, 'पिज्ज' प्रेम प्रत्ययक्रिया २३, 'दोसे' द्वेष प्रत्ययक्रिया २४, ईरणं ईर्या गमनु तिणि उपलक्षितु 25 पथु मार्गु ईर्यापथु तिहां ज जीवघातादिक क्रिया स ईर्यापथिकी क्रिया कहियइ। २५ ए पंचवीस क्रिया। मन वचन काय त्रिन्हि जोग कहियइं, प्राणातिपात १ मृषावाद २ अदत्तादान ३ मैथुन ४ परिग्रह ५ प्रमाणता लक्षण पांच अणुव्रत कहियई । क्रोध मान माया लोभ नाम चत्तारि कषाय कहियइ । फरसन रसन घ्राण चक्षुः श्रवण नाम पांच इंद्रिय कहियइं । सर्व मीलनि बइतालीस आश्रवभेद कहियई। 30 $401) अथ संवरभेद लिखियइं। समिई ५ गुत्ति ३ परीसह २२ जइधम्मो १० भावणा १२ चरित्ताणि ५। पण-ति-दुवीस-दस-चार-पंचभेएहिं सगवन्ना ॥ [४९६] समिति गुप्ति पूर्विहिं जिम भणी तिमहिं जि जाणवी । खुहा १ पिवासा २ सी ३ उण्हं ४ दंसा ५७ चेला ६ ऽरइ ७ त्थिय ८। 35 चरिया ९ निसीहिया १० सिजा ११ अक्कोस १२ वह १३ जायणा १४॥ [४९७ ] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5401 ). ४९८-४९९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत अलाभ १५ रोग १६ तणप्फासा १७ मल १८ सकार १९ परीसहापना २० । अन्नाण २१ संमत्तं २२ इय बावीसं परीसहा ॥ [४९८] यथा 'खुहा' इत्यादि । 'खुहा' भूख सह जि परीषहु तप तणइ कारणि अनेषणाय अशुद्धपिंड परिहार कारणि मुनिहिं परीसहियई । इणि कारणि खुहा परीसह १ । पिवासा' जलपान वांछा। पुणि प्रासुकजल तणइ अलाभिमुनिहिं परिसहियाइ अहियासिया तिणि कारणि पिवासा परीसह २ । आतापना 5 निमित्तु शीतसहनु शीत परीषहु ३ । तापसहनु उष्णपरीषा ४ ।' दस ' डांश मगसा चउरिंद्रिय जीवविशेष दस ति उपलक्षणु । अनेराई जि के जूका मत्कुण मक्षिका पिपीलिका सुलहलादिक जीव ति पुणि जाणिवा दंसादिक जीव, जेतीवार शरीरि क्लिगइ तेतीवार तीहं ऊपरि द्वेष तणह अकरणि पीडा तणइ अहियासनि तीहं जीवहं तणइ अनिवारणि भय तणइ अकरणि दंसपरिषह जाणिवउ ५। 'अचेल' वस्त्रसंपत्ति तणह अभावि भाविर्हि शोभादि परिहार निमित्त जीर्णमलिनादि वस्त्रपरिधानि दैन्यभाव तणइ अकरणि आकांक्षा 10 तणइ अभावि अचेल परीषह ६ । अरति मोहनीय कर्मोदयवसइतउ चित्तविकारु तेह तणइ निषेधि अरति परीषदु ७। स्त्री तणउं परिषणु तन्निरपेक्ष भावि करी रहणु ब्रह्मचर्य प्रतिपालनु स्त्री परीषहु ८ । चर्या ग्राम नगरादिकहं अप्रतिबद्धभावि करी विहार करणु तेह नउं परिषहणु चर्या परीषतु ९ । नैषेधिकी स्वाध्यायभूभि शून्यगृहादिक तेह नउँ परिषहणु उपसर्गभाविहिं भय तणउं अकरणु 15 नषेधकी परीषह १०। शय्या वसति तेह नउं परिषहणुं तिहां जु दुक्खु तेह तणी उपेक्षा शय्या परीषलु ११ । आक्रोशु दुर्वचनादिकु तेह नउं परिषहणु आक्रोश परीषहु १२।। व्यधु अथवा बंधु दंडादिताडनु तेह नउ परिषहणु वध परीषहु १३। याञ्चा भिक्षा तेह नउं परिषहणु मानवर्जनु १४।। अलाभु भक्तादिकहं तणी अप्राप्ति तेह नउँ परिषहणु दीनताभाव तणउ अभावु १५। रोगु व्याधि तेह नउं परिषहणु पीडासहनु चिकित्सापरिवर्जनु वा रोग परीषदु १६ । तृण दर्भादिक तीहं नउं स्पर्श तेह नउँ परिषहणु। संस्तारकादिनिमित्तु तृणग्रहणु तृणस्पर्श कर्कशता सहनु स्पर्श परीषष्ठु १७ । सर्वतो देशतो वा स्नानोद्वर्तनादिवर्जनु मल परीषछु १८ । सत्कारु वस्त्रादिपूजापूर्वकु राजादिकृताभ्युत्थानाविक तेह नउं परिषहणु तेह नइ संभविहि आत्मोत्कर्षपरिवर्जनु सत्कार परीषहु १९ । प्रज्ञा मति तेह नइ अभावि उद्वेग तणउं अकरणु प्रज्ञा तणइ संभविहिं हूंतइ मवर्जनु प्रज्ञा परीषहु २०। ज्ञानु मत्यादिकु तेह नह अभावि उद्वेग तणउं अकरणु,विशिष्टता संभवि मद तणउं अकरणु, अभावि दीनता परिवर्जनु ज्ञानपरीषहु २१।। __ सम्यक्त्वु तत्त्वश्रद्धानु तेह नउ परिषहणु जिनेंद्रह विषइ प्राणातिपातादि विरत गुरहं विषइं जिनोक्त जीवादितत्त्वहं विषइ अश्रद्धानु तथा भाव तणउं अमननु तेह तणउं वर्जनु सम्यक्त्व परीषहु २२ । इति बावीस परीषह, आठ अनइ बावीस त्रीस ॥ खंती १ य मद्दव २ ऽज्जव ३ मुत्ती ४ तव ५ संजमे ६ य बोधव्वे । सच्चं ७ सोयं ८ आकिंचणं ९ च बंभं च जइधम्मो १०॥ [४९९] 35 क्षांति क्रोधोपशमु १, मार्दवु मानोपशमु २, आर्जवु मायोपशमु ३, मुक्ति लोभोपशमु ४, सपु द्वादशविधु ५, संजमु सत्तरभेदु । 20 30 401)1 Bh. स पुणि प्रासुकजलाधभावि । प. बा.१७ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 25 १३० 20 30 यथा षडावश्यक बालावबोधवृत्ति पंचाश्रवाद्विरमणं पंचेन्द्रियनिग्रहः । कषायजयः दण्डत्रयविरातिश्चेति संजमः' ।। सप्तदशभेदः ॥ [ ५०० ] सुगमा ६। सत्यु सद्भूतभावभाषण ७, शोचु-संजमातिचार वर्जनु ८, आकिंचिन्यु ९, निःपरिग्रहता ९, 'बंभु- ब्रह्मचर्यु १०, इति दशविधु यतिधर्मु १०. [ ५०१ ] [ ५०२ ] सामायिकु चारित्तु १, छेदोपस्थापनकु चारित्तु २, परिहारु तपोविशेषु तेहू जु चारित्तु परिहारविशुद्धि चारित्तु ३, यथा परिहरणं परिहारु तपोविशेषु तिणि जि चरई ति परिहारविशुद्धिक कहिय । ति पुणि चिहुं भेदे हुई। एकि निर्विशमानक । एकि निर्विष्टकायिक । ती बिहुं माहि परिहार तप रहई जि 15 आसेवक ति निर्विशमानक । जेहे पूर्विहिं परिहार तपु आसेविउ कीधउ हुयई ति निर्विष्टकायिक | त्रीस अनइ दस चियालीस, भावना १२ मीलनि ५२ । पांच चारित्र यथा सामाइयत्थ पढमं, छेओवद्वावणं भवे बीयं । परिहार विसुद्धी, सुहुमं तह संपरायं च ।। ततो य अक्खायं खायं सव्वंमि जीवलोगंमि । जं चरिऊण सुविहिया, वच्चतिऽयरामरं ठाणं || तथाहि - नवकु साधु गणु हुयइ । तीहं माहि एकु कल्पस्थितु वाचनाचार्य थापियर | बीजा चत्तारि पारिहारिक निर्विशमानक हुयई । चत्तारि निर्विष्टकायिक हुयई । परिहारियाण उ नवो जहन्नुमझो तत्र उकोसो | सी उन्ह वासकाले भणिओ धीरेहिं पत्तेयं ॥ [ ५०३ ] हं निर्विशमानकहीं अनइ निर्विष्टकायिकहीं तणउ तपु त्रिविधु शीतकाल उष्णकालि वर्षाकालि । वीरहं तीर्थंकर गणहरं कहिउ । यथा शीतकालतपु १ उष्णकालतपु २ वर्षाकालतपु एक एक त्रिविधु । जघन्य मध्यम उत्कृष्ट भेदइतर हुयइ-तत्र उष्णकालतपु कहइ [ 8401). ५००-५०६ तत्थ जहन्नो गिम्हे चउत्थु छट्टं तु होइ मज्झिमओ । अममह कोसो इत्तो सिसिरे पत्रक्खामि || [५०४] सिसिरे उ जहन्नाई छट्टाई दसमु चरमगो होइ । वासास अमाइ वारसपज्जंतगो नेओ || [५०५] उष्णकालि-अतिरूक्षता भावइतर चतुर्थ जघन्य तपु, छड्डुं मध्यमु तपु, अट्टमु उत्कृष्टु तपु । शीतकाल ग्रीष्मइतर किंचित् साधारण छड्डु जघन्यु । अष्टमु मध्यमु दसमु उत्कृष्टु । तथा वर्षाकालि - शीतकालही 'कन्हा अतिसाधारणि अष्टमु जघन्यु दशमु द्वादशमु मध्यमु उत्कृष्ट । [ ५०६ ] पारणगे आयामं पंचसु गहो दोसुभग्रहो भिक्खे | कपट्टिया व पइदिण करिंति एमेवायामं ॥ पारण उन्हाले' सीयाले वरसाले तीहं रहई आंबिल हुयइ । 401 ) 2 Note the Prakrit form in the Skt. verse. 3 Bh. शीतकाल ही । 4 B. drops the verse after mentioning पारणगे आयामं । 5 Bh. उन्हालइ । Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8401-8402). ५०७-५०९ श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत तथा संस्पृष्टाऽसंस्पृष्ट प्रथम बि भिक्षा वर्जी करी बीजी उद्वतादिक पांच भिक्षा तीहं नउं महु ग्रहणु। नियमा नियम सउं करेवऊं । पुनरपि दिनि दिनि बिहुँ भिक्षा तणउ अग्रहु अग्रहणु करेवउं । किसउ अर्थे । पांच भिक्षा माइतउ बिउंभिक्षा लेवा तणउं अभिग्रह इच्छानसारि करिवउ । बिई जि भिक्षा मई लेवी इसी परि तिहां ई एक भक विषद एक पानक विषा। एउ चउत्थादिकु परिहारकहं तणउ त। जि पुणि कल्पस्थितादिक पांच तीहं माहि एक वाचनाचार्यु चत्तारि अनुचारिया । ति पुणि इलों ही जि परि भिक्षा-5 भिग्रह सहित हूंता प्रतिदिनु आंबिलु करई। इसी परि छ मास सीम तपु करी पाछा जि पारिहारिक ति अनुचारक हुयई छ माल सीम । जि अनुचारक ति पारिहारिक हुयईछ मास सीमा पाछ कल्पस्थितु वाचनाचार्य छ मास सीम परिहार तप करइ । बीजा आठ जि पारिहारिक अनुचारक इता ती माहातउ एफ कल्पस्थितु वाचनाचार्यु हुयइ बीजा सातइ अनुचारक हुयई मास छ सीम । इसी परि अढारहे माले परिहार तपु पूजइ । एउ तपु तीर्थकर कन्हइ कीजई अथवा तीर्थकर कन्हइ जिणि कीधउं हुयइ तेह कन्हइ कीज 110 सातिशयश्रुतसंभवि कीजइ ३ सूक्ष्मसंपरायु दसम गुणठाणउं । तऊ जु चारित्तु सूक्ष्मसंपराय चारित्तु ४ यथाख्यात चारित्तु केवलज्ञानावस्थाभावि ५ र पांच चारित्र तींहं नइ मीलनि कीधर बावन अनइ पांच सत्तावन भेद संवर तणा हुयई।। $402) अथ निर्जरा अनइ बंधभेद लिखियई। बारसविहो तवो निज्जरा य बंधो य चउविगप्पो य । पगइ ठिइ अणुभाग पएसमेएहिं नायब्बो ॥ [५०७] बाह्यतपभेद छ अंतरंगतपभेद छ।' ए बारहविह निजरा । प्रकृतिबंधु १, स्थितिबंधु २, अनुभागबंधु ३, प्रदेशबंधु ४, इतिचतुर्धा बंधु । यथास्वभावः प्रकृतिः प्रोक्ता स्थितिः कालावधारणम् । 20 अनुभागो रसो ज्ञेयः प्रदेशो दलसंचयः ॥ जेह कर्म न उ जिसउ स्वभावु सु तिसी परि बांधिया । एउ स्वभाबु बंधु ॥ यथा पड पडिहार सि मज्जा हडि चित्तकुलाल भंडगारीणं । जह एएसिं भावा कम्माण वि जाण तह भावा ॥ [५०९] 25 निर्मल इ दृष्टि पटि आवरी हूंती जिम देखइ कांई नहीं तिम ज्ञानावरणि आमरिउ हूंतउ जीवु ज्ञानमयि हूंतो ई जाणह कोई नही । इणि कारणि पट सद्गावु ज्ञानावरणु की। जिम पडिहारु जेह रहई माहि न मेल्हइ तेह रहई राजा देखणहारू हूंतउ देखइ नहीं तिम दर्शनावरणि करी आवरि । हूतउं जीयु सर्व वस्तु सामान्यज्ञानसद्भावू हुंतउ सामान्यज्ञान रहितु हुयइ। इणि कारणि पडिहारसद्भाबु दर्शनावरण कर्मु २। जिम मधुलिप्त तीक्षण खङ्गधारा जीभ करी लिहीती हूंती पहिलउं मधुरास्वाददायक हुयइ पाछइ छेगाधान 30 हेतु करी कष्टदायक हुयइ तिम सातवेदनीय कर्म सुखहेतु असातवेदनीय कर्म दुक्खहेतु हुयह तिणि काराणि मधुलिप्तखड्गधारासद्भावु वेदनीय कर्मु ३। [५०८] 401)6 B. omits. Bl. इसी परि। 8 Bh. omits छ मास सीम । $102) 1 Bh. puts छ initially in both the cases. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ षडावश्यकघालावबोधवृत्ति [$402). ५१०-५२१ जिम मधु पीधउं सचेतनावस्था फेडइ अचेतनावस्था करइ तिम मोहनीउ कर्मु जीव रहई चारित्र' चेतना अपहरइ । अचेतना करइ तिणि कारणि मद्यपानसद्भाव मोहनीउ कर्मु ४। जिम चोरु हडि घातिऊ हडि वियोग पाखइ छूटइ नही तिम आयुःकर्म तणइ सद्भावि जीवु भवांतरि जाई न सकइं तिणि कारणि जिसउ हडि सद्भावु तिसउ आयुःकर्म सद्भावु ५। जिसउ चित्रकर नउ सद्भावु तिस नामकर्मतणउ सद्भावु ६ । जिसउ कुंभकार सद्भावु तिसउ गोत्राकर्म सम्भावु ७।। जितउ भंडारी तण: सद्भावु तिसउ अंतरायकर्म तणउ सद्भावु । तथा च भणितं सर उग्गय ससिनिम्मलयरस्स जीवस्स छायणं जमिह । नाणावरणं कम्मं पडोवमं होइ एवं तु ॥ [५१०] ह निम्मला वि चक्खू पडेण केणावि छाइया संती । मंद मंदतरागं पिच्छइ सा निम्मला जइवि नाणावरणं ॥ [५११] जह राया तह जीवो पडिहारसमं तु दंसणावरणं । तेणि ह विबंधएणं न पिच्छए सो घडाईयं ॥ दंसणावरणं ॥ [५१२] महुलित्त निसियकरवालधार जीहाइ जारिसं लिहणं । तारिसयं वेयणिय सुहदुह उप्पायगं मुणइ ॥ [५१३] महुआसायण सरिसो सायावेयस्स होइ हु विवागो। जह असिणा तहिं छिज्जइ सो उ विवागी असायस्स ॥ वेयणीयं ॥ [५१४ ] जह मज्जपाणमूढो लोए पूरिसो पख्य सो होइ । तह मोहेण वि मूढो जीवो वि परव्वसो होइ ॥ [५१५] मोहेइ मोहणीयं तंपि समासेण होइ दूविहं तु । दंसणमोहं पढमं चरित्तमोहं भवे बीयं ॥ [५१६] दंसणमोहं तिविहं सम्मं मीसं च तह य मिच्छत्तं । सुद्धं अद्भविसुद्ध अविसुद्धं तं जहा कमसो ॥ [५१७] केवलनाणुवलद्धे जीवाइ पयत्थ सदहे जेण । तं समत्तं कम्मं सिवसुह संपत्ति परिणामं ॥ [५१८] रागं नवि जिणधम्मे नवि दोसं जाइ जस्स उदएणं । सो मीसस्स विवागो अंतमुहुत्तं हवइ कालं ॥ [ ५१९] जिणधम्ममि पओसं, वहइ य हियए ण जस्स । उदएणं तं मिच्छत्तं, कम्मं संकिट्ठो तस्स उ विवागो ॥ [५२०] जं पि य चरित्त मोहं तं पि हु दुविहं समासओ होइ । सोकस जाण कसाया नवभेया नोकसायाणं ॥ [५२१] -102) 2 Bh. मोहनीय। 3 Bh. सम्यक्त्व चारित्र । 35 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३ [५२२] [५२३] [५२४] [५२५] [५२६] 10 [५२७] 8402). ५२२-५३७ श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत कोहो माणो माया लोभो, चउरो वि डंति चउभेया। अण अप्पचक्खाणा, पचक्खाणा य संजलणा ॥ कोहो माणो मायालोभो. पढमा अणतबंधीओ। एयाणुदए जीवो, इह संमत्तं न पावे ॥ कोहो माणो माया लोभो, बीया अपच्चक्खाणाओ। एयाणुदए जीवो, विरयाविरयं न पावेइ ॥ कोहो माणो माया लोभो तइया उ पच्चक्खाणाओ। एयाणुदए जीवो, पावेइ न सब विरई तु ।। कोहो माणो माया लोभो, चरमा उ हुँति संजलणा। एयाणुदए जीवो न लहइ अहक्खाय चारित्तं ।। नव नोकसाय भणिमो, वेया तिन्नेव हास छकं च । इत्थी-पुरिस-नपुंसग तेसि सरूवं इमं होइ । पुरिसं पइ अहिलासो, उदएणं होइ जस्स कम्मस्स । सो फुफुम दाह समो इत्थी वेयस्स उ विवागो । इत्थीए पुण उवरिं जस्सुदएणं तु रागमुष्पज्जे । सो तण दाह समाणो होइ विवागो उ पुमवेए ॥ इत्थी पुरिसाणुवरिं, जस्सुदएणं तु रागमुप्पज्जे । नगर मही दाह समो, जाण विवागो अपुमवेए॥ सनिमित्त निमित्तं वा जंहासं होइ इत्थ जीवस्स । सो हास मोहणीयस्स होइ कम्मस्स उ विवागो ॥ सचित्ता चित्तेसु य बाहिर दब्बेसु जस्स उदएणं । होइ रईरइ मोहे सो उ विधागो मुणेयव्यो । सचित्ताचित्तेसु य बाहिरदब्बेसु जस्स उदएणं । अरई होइ हु जीवे सो उ विवागो अरइमोहे ॥ भय वज्जियंमि जीवे जस्सिह उदएण हुंति कम्मस्स । सत्त भयट्ठाणाई भयमोहे सो विवागो उ ॥ सोय रहियंमि जीवे जस्सिह उदएण होइ कम्मस्स । अकंदणा इ सोगो तं जाणह सोग मोहणियं ॥ दुग्गंध मलिणंगेसु य अभितर बाहिरेसु दव्वेसु । जेण विलीयं जीवे उप्पज्जइ सो दुगुच्छाओ। मोहनीउ ।। दुक्खं न देइ आउं न वि य सुई देइ चउसु विगईसु । दुक्खसहाणाधारं धरेइ देहट्ठियं जीवं ॥ आयुःकर्मु । [५२८] [ ५२९] 15 [ ५३०] [५३१] 20 [५३२] 25 [५३३] [५३४] [ ५३५] [५३६] [५३७] 30 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$402-8403). ५३८-५४८ [५४२] 15 जह चित्तयरो निउणो अणेगरूवाई कुणइ रूवाई । सोहणमसोहणाई, चुक्खाचुक्खेहिं वन्नेहिं ॥ [५३८] तह नामपि य कम्मं अणेगरुवाइं कुणइ जीवस्स । सोहणमसोहणाई इट्ठाऽणिट्ठाणि लोयस्स ॥ नामकी । [५३९] जह इत्थ कुंभकारो पुढवीए कुणइ एरिसं रूवं । जं लोयाओ पूयं पावइ इह पुन कलसाई । [५४०] मुंभुलमाई अन्नं सुच्यिय पुढवीइ कुणइ रूवं तु । जं लोयाओ निंदं पावइ अकए वि मज्जमि ॥ [५४१] एवं कुलालसमाणं गोयं कम्मं तु होइ जीवस्स । उच्चा नीय विवागो जह होइ तहा निसामेह ॥ लोयंमि लहइ पूयं उच्चागोयं त यं होइ । सधणो रूवेण जूओ बुद्धीनिरणो वि जस्स उदएणं ॥ [५४३] अधणो बुद्धिविहीणो रुखविहीणो वि जस्स उदएणं । लोयंमि लहइ निंदं एयं पुण होइ नीयं तु ॥ गोत्रुकच् । [५४४] जह राया इह भंडारिएण विणएण कुणइ दाणाई । तेण उ पडिकूलेणं न कुणइ सो दाणमाईणि ॥ [५४५] जह राया तह जीवो, भंडारी जह तहतरायं तु । तेण उ वि बंधएण न कुणइ सो दाणमाईणि ॥ अंतरायकर्म ॥ [५४६] एउ स्वभावुबंधु प्रकृतिबंधु कहियह। जेह कर्म नी जिसी स्थिति छइ सु कर्तृ तिली स्थिति करी बांधियइ एउ स्थितिबंधु कहियइ । जेह कर्म नउ जिस उ रसु छइ सु कर्म तिसइ रसि करी बांधियइ एउ अनुभाग बंधु कहियइ । जेह कर्म रहइं जेतला कार्मण वर्गणा गृहीत पुद्गल काहया छई सु कर्मु तेतले कर्न वर्गणे पुद्गले करी बांधियइ एउ प्रदेशबंधु कहियइ।। इति सामान्यहिं चतुर्विध कर्मबंध तणउं स्वरूपु कहिउं । विशेषइतउ कर्मग्रंथ विचार वसइतउ 25 जाणिव। इति द्वादशविध निर्जरा । चतुर्विध कर्मबंध तणउ स्वरूपु भणि। ६403) अथ मोक्षतत्त्व तणा नव भेद लिखियई । संतपय परूवणया १ दव्वपमाणं २ च खित्तफुसणा ३ य । कालो ४ य अंतरं ५ भाग ६ भाव ७ अप्पा ८ बहुं ९ चेव ॥ [५४७] संतिपदानि सत्पदानि । ति पुणि गत्यादिक । यथा गइ १ इंदिए २ य काये ३ जोगे ४ वेए ५ कसाय ६ नाणे ७ य । संजम ८ दंसण ९ लेसा १० भवि ११ सम्मे १२ सन्नि १३ आहारे १४ ॥ [५४८] तत्र गति चत्तारि-देवगति १, मनुष्यगति २, तिर्यञ्चगति ३, नरकगति ४, पंचमी मुक्तिगति ५। इंद्रिय पांच--फरसन १, रसन २, घ्राण ३, चक्षु ४, श्रवण ५, उपलक्षण तउ एकद्रियजाति, बेंद्रियजाति $403) ! Bh. omits. 20 30 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8403).५४९-५५. श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १३५ बद्रियजाति चरिद्रियजाति पंचंद्रियजाति पुणि जाणिवी। काय छ-पृथिवीकाय १ अप्काय २ तेउकाय ३ वाउकाय ४ घनस्पतिकाय ५ त्रसकाय ६ लक्षण । जोग-मन वचन काय रूप त्रिह्नि। वेद-पुरुषवेद स्त्रीवेद नपुंसकवेद रूप त्रिह्नि । कसाय-क्रोध मान माया लोभ रूप चत्तारि । ज्ञान-मतिक्षान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान मनःपर्यवज्ञान केवलज्ञान लक्षण पांच तद्यथा आभिणिवोहीनाणं सुयनाणं चेव ओहिनाणं च । तह मणपज्जवनाणं केवलनाणं च पंचमयं ॥ [५४९] आभिनिबोधिकज्ञानु मतिज्ञानु तेह तणा अट्ठावीस भेद यथा-अर्थ अनइ इंद्रिय रहई संबंधु एउ व्यंजनावग्रहु कहियइ। सु पुणि च भेदे फरस फरसनेंद्रिय संबंधु १, रस रसनद्रिय संबंधु २, घ्राणघ्राणेंद्रिय संबंधु ३10 शब्द श्रवणेंद्रिय संबंधु ४। चक्षुरिंद्रिय अनइ मन विहुं रहई अर्थ सउं संबंधु हुयइ नंही इणि कारणि व्यंजनावग्रहु चतुर्धा हुयइ । तथा च भणितं पुढे सुणेइ सदं रूवं पुण पासई अपुटुं तु । गंधं रसं च फासं च बद्धपुढे वियागरे ॥ [५५०] अर्थावग्रहु सामान्यज्ञानु सु पुणि छ ए भेदे । पांच इंद्रिय छ?उं मनु तीह करी अर्थ सामान्य धर्म 15 विचारणि ईतइ। किंचित् रूपु । कोपि रसु, कोपि गंधु, कोपि फरसु कोपि सद्द इसी परि पांचे इंद्रिये करी हुयइ । मनि करी पुणि इसी परि पांचहीं विषयहं विषइ सामान्यार्थ विचारु हुयइ इति अर्थावग्रहु छए भेदे। ___ तथा ईहा पुणि छ ए भेदे इसी ही जि परि हुयइ । नवरं ईहा' वितर्क कहियइ । सु पुणि वितर्क उभयकोटि फरसी हुयइ । 20 यथा किाचत् रूपु इसउ जु छइ । अर्थावग्रहु तेह नउ' अनंतरकालि किं पुरुषरूपं किं वा स्त्रीरूपं । इसी परि ‘एवं रसे गंधे फरसे सद्दे च ' यथा-कोपि रसु एह अनंतरकालि मधुरो वा कटुको वा । इसी परि तरकालि असुरभि वा सुरभि वा । इसी परि कोपि फरसु एह अनंतरकालि शीतो वा उष्णो वा । इसी परि कोपि सद्द एह अनंतरकालि शंख संबंधी वा भेरि संबंधी वा । इसी परि पांचहीं इंद्रियहं करी पंच प्रकारे ईहा हुयइ । मन एकलाई रहई सविहुँ विषयहं विषद इसी परि ईहा संभवह । इति 25 ईहा तणा छ भेद हुयई । तथा अपोहु पुणि छए भेदे सु पुणि एक कोटि फरसी। यथा-पुरुषहीं जिनउं रूप अथवा स्त्रीही जिनउं रूपु । इसी परि एवं मधुरू जु रसु अथवा कटुकू जु रसु। इसी परि असुरुहू जु गंधु अथवा सुरहू जु गंध । इसी परि एवं शीतलू जु फरसु अथवा अशीतलू ज फरसु । इसी परि एवं शंखस्वरू अथवा भेरीस्वरू इसी परि एवं मन एकलाई रहइं पांचहीं विषयहं विषह अपोहु ऊपजइ इति अपोह तणा छ भेद । एवं धारणा पुणि छए भेदे । अपाहि करी जु अथु निश्चितु काधउ हुयह सु अथु सदा जु मन माहि 30 धरियइ स धारणा । स पुणि पांच इंद्रिय छ? मनू तीहं करी छए भेदे हुयइ। इसी परि मतिज्ञान तणा अट्ठावीस भेद हुयई । अर्थावग्रह ईहा अपोह धारणा ईहं चउहूं तणा प्रत्येक प्रत्येक छ छ भेद एवं चउसि भेद। 403) 2 Bh. तउ। 3 Bh. इहां। 4 B. Bh. ईहां। 5 Bh. adds जु and omits the rest, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति 18403). ५५१ चत्तारि व्यंजनावग्रह तणा भेद इति अट्ठावीस भेव । अर्थ श्रुतज्ञानभेद लिखियई। अक्षरश्रुतु १, अनक्षरश्रुतु २, सादिश्रुतु ३, अनादिश्रुतु ४, सांतुश्रुतु ५, अनंतुश्रुतु ६, गमिकुश्रुतु ७, अगमिकुश्रुतु ८, अंगप्रविष्टश्रुतु ९, अनंगप्रविष्टुश्रुत १०, सम्यक्श्रुतु ११, असम्यक्श्रुतु १२, संक्षिश्रुतु १३. 5 असंनिश्रुत १४। तथा च भणितं अक्खर सन्नी सम्म साईयं खलु स पज्जवसियं च । गमियं अंगपविटुं सत्त वि एए स पडिवक्खा ॥ [५५१] तत्र अक्षर श्रवण दर्शनहं करी अर्थप्रतीति निमित्तु अक्षरश्रुतु १। शिरःकंप हस्तचालनादि संज्ञा विशेष भावइतउ हकारई छई निवारइ छइ इसी परि जु बुद्धि निमित्तु सु अनक्षरु श्रुतु २ । सम्यक्त्वलाभा हतउ सम्यग्दृष्टि रह ज्ञानात्मक सादिश्रुतु ३ । अज्ञानात्मक सम्यक्त्वभ्रष्ट मिथ्यादृष्टि रह सादिश्रुतु ३। अलब्धसम्यक्त्व मिथ्यादृष्टि रहइं अज्ञानात्मकु अनादिश्रुतु ४ । सांतु सपर्यवसितु भव्यहं रहई केवलज्ञानानंतरु पर्यवसानभावइतउ स पर्यवसितुश्रुतु ५। अभव्यहं रहई अपर्यवसितुश्रुतु ६ । केवलज्ञान संभव तणा भावइतउ अनंतुश्रुतु पुणि तेऊ जु ६ । अनेरइ अनेरह अर्थि तेई जि जि अक्षर जिहां हुयइ सु गमिकुश्रुतु ७, असदृशाक्षरु अगमिकुश्रुतु ८, आचारांगादि अंगप्रविष्टु ९ श्रुतु । प्रकीर्णकादि अनंगप्रविष्टु १० 15 श्रुतु । सम्यग्दृष्टि रहहं जिनप्रणातु अथवा मिथ्यात्वि प्रणीतु सर्व श्रुतु सम्यग्श्रुतु ११ । तेऊ जु मिथ्यादृष्टि रहई जिनप्रणीतु अथवा मिथ्यात्वि प्रणीतु सर्वश्रुतु असम्यक्श्रुतु १२ । समनस्क पंचेंद्रिय रहई मनः सहित इंद्रियहं करी जनितु श्रुतु संनिश्रृतु १३ मनोरहित इंद्रिय जनितु तेऊ जु असंक्षिश्रृतु१४इति श्रुतज्ञानभेद १४। 20 अथ अवधिज्ञानभेद लिखियहं । अवधिज्ञानु छए भेदे । यथा अनुगामि लोचन जिम १ । अननुगामि स्थानस्थदीप जिम २ । अवस्थितु अप्रतिपात स्वभावु आदित्यमंडल जिम ३ । लवणसमुद्रवेला जिम जु प्रतिपतइ सु अनवस्थितु ४। जु अंगुलासंख्ययभाग क्षेत्रविषइ ऊपजी करी विशुद्धि प्रकर्षानुसारि जां लोकु तां देखइ पुनरपि संक्लेश वशइतउ क्षइ जाइ सु हीयमानु । जिणि अलोकगतु एकू प्रदेशु दीठउ सु क्षय न जाई ५। जु अंगुलासंख्येयभागादि विषइ ऊपजी करी पुनरपि वृद्धि विषई विस्तारात्मिक जाइ जां लोक प्रमाण असंख्यात अलोकाकाश खंड देखइस 26 वर्द्धमानकु ६ इति अवधिज्ञान तणा छ भेद । ___ मन रहई इणि करी आत्मा पयति जाणइ इणि कारणि मनःपर्यायज्ञानु कहियइ । म ऋजुमति विपुलमति नामहं करी द्विधा हुयइ । तत्रा ऋजु पाधरी साक्षात्कृत अन अनुमित जि छइं अर्थ तीहं नइ विषइ अल्पविशेष विषयता करी मुग्धमति विषय परिच्छित्ति जेह रहइं हुयइं सुऋजुमति कहियइ । तेह हूंती इतर विपुल बहुतर विषय परिच्छित्ति करी मति जेह रहई हुयह सु विपुलमति कहियइ । तत्र ऋजुमति रहई 30 अढाई आंगुलहं करी ओछउ मनुष्यलोकु क्षेत्राइतउ विपउ। तेऊ जु मनुष्यलोकु विपुलमति रहइं संपूर्ण निमलतरु विषउ । कालइतउ एतला क्षेत्रा" माहि भूतभावि संज्ञि मनोरूप मनाद्रव्य पल्यापमा संख्ययभाग सीम देखइ द्रव्यात उ तेई जि मनोद्रव्य देखइ । भावइतउ तीहं तणां पर्याय चिंतानुगुण परिणामरूप ऋजुमति रहई विषउ। 9 Bh. विषय । 403) 6 B. omits. 10 Bh. omits. 7 Bh. आकारइ। 8 Bh. adds अथवा। 11 Bh. adds f993 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 $403 ). ५५२-५५७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत तेहे12 मनःपर्याये करी चिंतनीउ जु मूर्त स्तंभकुंभादिकु वस्तु छइ सु वस्तु मनःपर्यायज्ञानी अनुमानि करी जाणइ । मन तणा पर्याय साक्षात्कार देखइ। इसइ परिणामि परिणत मनोद्रव्य तउ हुयई जउ इसउं वस्तु एहे चीतविउं हुयइ इसी परि जिम लेखाक्षर दर्शनइतउ लेखार्थ परिज्ञानु हुयइ तिम मनोद्रव्यदर्शनइतउ चिंतनीयवस्तु अनुमिणइ सु इउ बाह्यू अनइ आभ्यंतर विष उ बहुतर स्फुटतर विशेष जोगि करी विपुलमति रहई विपुलतरु जाणिवउ इति मनःपर्यायज्ञान विचारः। केवल एकु ज्ञान केवलज्ञान कहियइ । तेह नइ भावि छद्मस्थ सर्वज्ञ ज्ञानदर्शन तणा अभावत जिम सूार्य अगिइ अनेरा ग्रह नी प्रभा न हुयइंतिम केवल ज्ञान तणइ उदइ अनेरा ज्ञान नी प्रभा न हुयई॥ 'उप्पन्नंमि अणंते नटुंमि य छाउमथिए नाणे' इति वचन भावइतउ ॥ इति केवलज्ञानविचारः। मिथ्यादृष्टि तणां मतिज्ञानु श्रुतज्ञान अवधिज्ञानु । मत्यज्ञानु १, श्रुताज्ञानु २, विभंगावधि ज्ञानु ३, इसी परि त्रिन्हइ अज्ञान कहिथई । तथा दसण ईहां चत्तारि कहियई : यथा चक्षुदर्शनु १ अचक्षुदर्शनु २ अवधिदर्शनु ३ केवलदर्शनु ४ ति पुणि कहीसिइ । एतलइ नाणं पंचविहं तह अन्नाणतिगति अट्र सागारा। चर दंसणमणगारा वारस जिय लक्षणोवओगा॥ [५५२] 15 इति द्वादश संख्य जीवलक्षणोपयोग जीवतत्त्व परिज्ञानकारण पुणि प्रसंगिहिं भणिया। गतं ज्ञानद्वारं । ज्ञानप्रसंगि दर्शनद्वारं च। अथ संजमभेद लिखियई। संजम सामायिकादिक ५ पूर्विहिं जिम भणिया तिमहीं जि जाणिवां। संजमशब्दि करी संजमप्रतिपक्षु असंजमु पुणि देशविरतिसंजम पुणि जाणिव । 20 अथ लेश्या लिखियई। कृष्ण नील कापोत तेजः पद्म शुक्लरूप कर्मपुद्गलोदयवशइतउ जीव रहई स्फटिक जिम तथा परिणामतारूप छ लेश्या कहियई॥ यथा । कृष्णलेश्या १ नीललेल्या २ कापोतलेश्या ३ तेजोलेश्या ४ पद्मलेश्या ५ शुक्ललेश्या ६। तथा च भणितं - कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्परिणामो य आत्मनः। स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्याशब्दः प्रवर्तते ॥ प्रसंगिहिं लेझ्याविषइ उदाहरण लिखियई। जह जबुतरुवरेगो सुपक्क फलभार नमिय साहग्गो । दिट्ठो छहिं पुरिसेहिं ते चिंती जंबु भक्वेमो ॥ [५५४ ] किह पुण ते चिंतिको आरुहमाणाण जीवसंदेहो । 30 तो छिंदिऊण मूले पाडेडं ताई भवखेमो ॥ [५५५] बीयाऽऽह इद्दहेणं किं छिन्नेणं तरूण मम्हति । साहामहल्लछिंदह तइओ बेइ पसाहाओ॥ [५५६] गुच्छे चउत्थओ पुण पंचमओ बेइ गिन्हफलाई । छट्टो वेई पडियाई एइञ्चिय खायहाच्छित्तुं ॥ [५५७] 35 25 [५५३] 40:3 )12 Bh. तेह । 13 Bh. omits. घ. बा. १८ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 [ ५५८ ] [ ५५९ ] [ ५६० ] [ ५६१ ] [ ५६२] [ ५६३ ] गतं लेश्याद्वारम् । अथ भव्यस्वरूपु लिखियः । भव्यु सिद्धिगति योग्यु जीवु कहियइ । तथा भव्य प्रतिपक्षु अभव्यु पुणि ईहां भव्यशब्दि करी 15 जाणिवउ । गतं भव्याभव्यद्वारम् । 20 १३८ 25 30 पडावश्यक बालावबोधवृत्ति दितस्सोवणओ जो बेई एयच्छिदिमो मूले । सो वह किन्हाए साल महल्लाउ नीलाए ॥ हव पसाहा का गुच्छे तेऊ फलाइ पम्हाए । पडियाई सुकलेसा अहवा अन्नं इमाऽऽहरणं || चोरा गाम वहत्थं विणिग्गया एगु बेइ घाए । जं पासह तं सव्वं दुपयं च चउप्पयं वावि ॥ बीओ माणुस पुरिसेय तइयओ साहे चउत्थोय | पंचमओ जुज्ते छट्टो पुण तत्थिमं भणइ || इकंता हरह धणं वीयं मारेह मा कुणह एयं । केवल हर धणं ता उवसंहारो इमो तेसिं ॥ सव्वे माहत्ती व सो किन्ह लेस परिणामो । एवं कमेणं सेसा जा चरमो सुकलेसाए || सम्यग्जीवु कहियइ तेह नउ भावु मोक्षाविरोधी "प्रशस्तु परिणामु सम्यक्त्व कहियइ । सु पुणि आत्मधर्मु सुपुणि त्रिविध । ओजो लोम प्रक्षेपरूपु आहार जु आहारइ सु आहारकु । तेह नउ प्रतिपक्षु अनाहारकु पुण जाणिवउ । उक्तं च औपशमिक, क्षायोपशमिक, क्षायिक, भेदइतउ । तेह ना प्रतिपक्ष मिश्र सासादन पुणि जाणिवा । गतं सम्यक्त्वद्वारम् । संज्ञी प्राग् भणित स्वरूपु । तेह नउ प्रतिपक्षु असंज्ञा पुणि जाणिवउ ॥ गतं संज्ञीद्वारम् । अथ आहारक द्वारु कहियइ । विग्गहगइमावन्ना केवलिणो समुहया अजोगी य । सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारगा जीवा ॥ [ $403 ). ५५८-५६७ [ ५६४ ] विग्रहगति । वक्रगति ४ तेह प्राप्त विग्रहगतिमापन्न जीव कहियई । ति मध्यम समय सीम अनाहारक हुयई । केवलिणो समुहया इति । समुद्घातु कर्म समीकरण निमित्त केवली करइ । यथा - [ ५६५ ] [ ५६६ ] [ ५६७ ] यस्स पुनः केवलिनः कर्म भवत्यायुषोतिरिक्ततरम् । स समुद्घातं भगवानऽथ गच्छति तत्समीकर्त्तुम् ॥ दण्डं प्रथमे समये कपाटमथ चोत्तरे तथा । समये मंथानमथ तृतीये लोकव्यापी चतुर्थे तु ॥ संहरति पंचमे त्वंतराणि मंथानमथ पुनः षष्ठे । सप्तमके तु कपाटं संहरति ततोष्टमे दण्डम् | 403 ) 14. Bh. मोक्षावरोधी । Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९ $103-105 ). ५६८-५७२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत औदारिक प्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययो रसाविष्टः । मिश्रौदारिक योक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु ॥ [५६८] कार्मण शरीर योगी, चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च । समयत्रयेपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् ॥ [५६९] तिणि कारणि त्रिन्हि समय सीम समुदघात गत केवली अनाहारक । तथा अयोगी चऊदमइ , गुणठाणइ वर्त्तमानु साधु कहियइ सु पुण अनाहारकु । तथा 'सिद्धा य अणाहारा' सिद्धमोक्षगत जीव पुण अनाहारक कहियई।' सेसा आहारगा जीवा' इति । ईहं चउं हूंता बीजा जीव सर्वई आहारक कहियई । गतं आहारकद्वारम् । ए गत्यादिक चऊद संतपद कहियई। ईह माह चउं संतपदे सिद्ध लाभई । दसे संतपदे सिद्ध न लाभई । तथा च भणितं - 10 तत्थ य सिद्धा पंचमगईइ नाणे य दंसणे सम्मे । संति त्ति सेसएसुं पएसु सिद्धे निसेहिजा ॥ [५७०] यथा - पंचमगतिई सिद्ध लाभई १ । केवलज्ञानि सिद्ध लाभई २ । केवलदर्शनि सिद्ध लाभई ३। क्षायिकि सम्यक्त्वि सिद्ध लाभई ४।। 'सेस पएसु निसेहिज्जा' इति सिद्ध अणिद्रिय हुयई तिणि कारणि इंद्रियसंतपदि सिद्ध न1. लाभई १ । सिद्ध असरीर हुयई तिणि कारणि कायसंतपदि सिद्ध न लाभई २। सिद्ध अयोगी हुयई तिणि कारणि योगसंतपदि सिद्ध न लाभई ३ । सिद्ध अवेद हुयइ तिणि कारणि वेदसंतपदि सिद्ध न लाभई ४ । सिद्ध अकषाय हुयई तिणि कारणि कषायसंतपदि सिद्ध न लाभई ५। सिद्ध क्रियायोगरहित इयई संयम पुण क्रियारूपु तिणि कारणि संयमसंतपदि सिद्ध न लाभ६। सिद्ध अलेश्य हुयई तिणि कारणि लेश्यासंतपदि सिद्ध न लाभई ७ । अभव्य सिद्ध कदाकालिाह न हुयई तथा स्वभावइतउ 20 भव्य मुक्ति जायणहार जीव कहियई, तिणि कारणि भव्याभव्यसंतपदि सिद्ध न लाभई ८। सिद्ध न ज्ञी तिणि कारणि संज्ञि असंज्ञिसंतपदि सिद्ध न लाभई ९ । सिद्ध अनाहारक तिणि कारणि आहारकसंतपदि सिद्ध न लाभई १० । इसी परि सत्पदप्ररूपणालक्षणु पहिलउ मोक्षतत्त्वभेदु १ । 8404) द्रव्य प्रमाणमिति । जेह मुक्तजीव नउं जेवडउं पूर्वभवि चरमु देहु हुयइ तेह तणइ त्रीजइ भागि करी माठउं जीव 25 द्रव्यप्रमाणु सिद्विक्षेत्रि हुयइ । अथवा - जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अणंता भवश्वय विमुक्का । अनुन्न समोगाढा चिटुंति तहिं सयाकालं ॥ इसा आगमवचन इतउ अनंतु एक एक सिद्ध द्रव्यप्रमाणु इति बीजउ मोक्षतत्त्वभेदु २।। $405) खिस फुसणे' ति। जेतलउ सिद्धावगाहनावगादु आकाशु अनइ जेतलउ तेह 30 सिद्धावगाहना पाखतियां लग्गु आकाशु तेतला सगलाई क्षेत्र तणी फरसना सिद्ध रहई । अथवा लोकाकाश तणइ असंख्यातमइ भागि एक सिद्ध रहई फरसना छइ । अनइ सर्व सिद्धक्षेत्रगत सिद्ध पुण लोकाकाश तणइ असंख्यातमइ भागि अवगाढ छई। जेवडउं सिद्धक्षेत्रु सगलूंछइ तेवडा खंड लोकाकाश तणा पुण असंख्यात खंड' हुयई । अनइ एक सिद्वावगाहनावगाढ आकाशखंडप्रमाण पुण लोकाकाश. तणा असंख्यातखंड हुयइं । विशेषु पुण एतलउं एकि खंड मोटा बीजा खंड मोटा नहीं । संख्या करी 35 [५७१] सद्धवड सि आकाशसोटा नहीं। 403) 15. B. नहीं। 405) 1. B. omits. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 १४० पढावश्यक वालावबोधवृत्ति [5106-109 ) ५७२-५७४ गणाई नहीं वे तिणि कारणि असंख्यात तिणि कारणि एकही सिद्ध रहई लोकाकाश असंख्यात भाग फरसना । अनइ सर्व सिद्धहं रहई पुण लोकाकाश असंख्यातभाग फरसना ॥ इति क्षेत्रस्पर्शनारूपु त्रीजउ मोक्षतत्त्वभेदु ३ । (406) 'कालो थ ' इति । एक सिद्ध नी अपेक्षा करी सादि अपर्यवसितु कालु सिद्ध तगड छइ । सर्व सिद्ध नी अपेक्षा करी अनादि अपर्यवसितु कालु सिद्धहं तणउ छइ । नहि सु को कालु छ जिणि सिद्ध नथी सिद्धगति रहई अनादिता भावइतर । इति कालरूपु । चउथउ मोक्षतत्त्व भेदु ४ । (407) अंतरमिति । पंचेतालीस लक्षयोजनप्रमाण मंडलाकाराऽयामविक्खंभ एक योजन चवीसां सप्रमाणपिंड सिद्धक्षेत्र माहि सर्वत्र सिद्धावगाहना भावइतर सिद्धहं रहईं परस्परईं अंतरु 10 नथी । इति अंतररूपु मोक्षतत्त्व भेदु पांचमउ ५ । $408) भागेति । चह अनंता जीवा उवरि उवरि अनंतगुणियाओ । अभविय सिद्धा भविया जाईभन्दा वत्थाओ ॥ [ ५७२ ] इसा वचनइत उं भेदे अनंतजीव उपरि उपरि अनंतगुणित हुयई । यथा अभव्य अनंत 15 सिद्धू अनंत भव्य अनंत जातिभव्य अनंत तत्र अभव्यस्तोक | किसउ अर्थु जघन्ययुक्तानंतकाभिधान चतुर्थअनंत संख्या भेद समान । तथा च भणितं - 'थोवा जहन जुत्ताणं तय तुल्ला य ते अभव्व जिया' इति । तीहं कन्हा सिद्ध अनंतगुण । तीहं कन्हा भव्य अनंतगुण छ । सि पुण निर्वाणगमन योग्य जीव कहियई । तीहं कन्हा जातिगुण भव्य अनंतगुण छ । ति घुण जाति करी भव्य छई मुक्ति पुण 20 कदाकालिहिं नहीं जाई । तथा च भणितं - सामग्ग अभावाओ बवहारियरासि अप्पवेसाओ | भव्वा ते अनंता जे मुत्तिमुहं न पाविंति ॥ [ ५७३ ] जमुक्ति नहीं जाई तउ भव्य किम कहियई । मुक्तिगामियांई जि रहई भव्यता भणनइतर | जिम मलयाचलगत सार चंदनदारु संभार ईहां आवई सूत्रधार हाथि चडई तर तीहं हूंती जिनप्रतिमा 25 घडई, न ईहां ति आवई न प्रतिमा घडई, पुण योग्यता लगी तिहां ई जि छता ति चंदन संभार जिन प्रतिमाई कहियई । तिम जातिभव्य पुण जइ ईहां व्यवहारराशि माहि आवई सुगुरु समायोगु लहई त ति पुणि मुक्तिदं जाई न ईहां व्यवहारराशि माहि आवई न गुर्वादि सामग्री लहई नति 'ई। किंतु व्यवहारराशि माहि अनादि अनंतकाल लगी छताई योग्यताई' जि लगी भव्य कहियई । तिणि कारणि भव्यहं अनह जातिभव्यहं तणइ अनंतमइ भागि सिद्ध छई । इति भागरूपु 30 छड्डउ मोक्षतत्त्वभेदु ६ । अथवा जझ्या पुच्छा होही जिणिंद समयमि उत्तरं तइया । erra निगोयस्य प्रणताभागो न सिद्धिगओ ॥ [ ५७४ ] इसा वचनइत एक निगोद जीवहं तणइ अनंतमइ भागि सिद्ध छई इति भागरूपु छट्टउ मोक्षतत्त्वभेदु ६ । 35 5409) भावेति क्षायिक पारिणामिक लक्षणह बिहुं भावहं वर्त्तमान सिद्ध छ । ' मुक्खो कम्माभावो', इसा वचनइतर सिद्वहं रहइ कर्मतणु अभावुछइ । तउ पाछइ कमादाय करी निष्पन्न औदायिक भावु कहियइ | (408) 1. Bh. मुक्तिई। 2 Bh मुक्ति । 3. Bh. योग्यता awdomits - ई जि । Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5110--8414). ५७५--५७६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १४१ कर्मक्षयोपशमि करी निष्पन्नु क्षायौपशमिकु भावु कहियइ । कर्मोपशभि करी निष्पन्नु औपशमिकु भावु कहियइ । सांनिपातिकु भावु औदायिकादिभाव संनिपातरूपु कहियइ । तिणि कारणि तीहं चउहूं तणउं अभावु मुक्तहं रहई । इति भावरूप सातमउ मोक्षतत्त्वभेदु ७। $410) 'अप्पा बहुं ' ति। जि मनुष्यगति हुंतां मनुष्यगतिई आवी सिद्धिई गया ति अनंतरसिद्ध कहियई । मनुष्यगति : रहई मनुष्यगति करी अंतर तणा अभावइतउ । जि तिर्यंचगति नरकगति देवगति हुतां मनुष्यगति आवी सिद्धिई जाई ति परंपरासिद्ध कहियई। तिर्यंचादि गति रहई मनुष्यगति करी व्यवधानइतउ परंपरता भावइतउ । तत्र अनंतरसिद्ध थोडा तीहं कन्हा परंपरासिद्ध असंख्यातगुण इति । सिद्धहं तणउ अल्पत्व स्वरूप आठमउ मोक्षतत्त्वभेदु८। बहुत्वरूपु नवमउ मोक्षतत्त्वभेदु संक्षेपिहिं जाणिवउ । 8411) विस्तरइतउ पुण अल्पबहुत्व वक्तव्यता सिद्धहं तणी अनेके प्रकारे सांभलिया। यथा खित्ते १ काले २ गति ३ लिंग ४ तित्थ ५ चारित्त ६ बुद्ध ७ नाणाई ८ । अवगाहं ९ तर १० संखा ११ अप्पबहुत्तं च सिद्धाणं ॥ [५७५] इसा वचनइतउ पूर्वावस्थ क्षेत्र विषइ १, पूर्वावस्थ काल विषइ २, पूर्वावस्थ गति विषइ ३, 15 पूर्वावस्थ लिंग विषइ ४, पूर्वावस्थ तीर्थ विषइ ५, पूर्वावस्थ चारित्र विषइ ६, पूर्वावस्थ बुद्ध विषइ ७, पूर्वावस्थ ज्ञान विषइ ८, पूर्वावस्थ अवगाहना विषइ ९, पूर्वावस्थ अंतर वियइ १०, पूर्वावस्थ संख्या विषइ ११ सिद्धहं रहई अल्पबहुत्व भावना कहिवी।५। $412) अथ पहिल क्षेत्र विषइ कहियइ । मनुष्यक्षेत्रहीं जि हूंती मुक्ति हुयइ । तत्रापि एकि संहरण वशइतउ स्वक्षेत्रइतउ परक्षेत्रि 20 वत्तेमान मुक्तिई जाई एकि स्वक्षेत्रिहि जि वत्तेमान मुक्तिई जाई । तथा एकि ऊध्वि गिरि मस्तकादि वर्तमान मुक्तिई जाई । पकि हेठइ गिरि विवर कूप कुहरादिकि स्थानि वर्तमान मुक्तिई जाई । तथा तिर्यग् एकि समुद्रि जायता मुक्तिई जाई । एकि द्वीपि जायता मुक्तिई जाई । तउ संहरणि करी परक्षेत्रसिद्ध थोडा। स्वजन्मोपलक्षित क्षेत्रसिद्ध तीहं कन्हा असंख्यातगुण । तथा ऊर्ध्व सिद्ध थोडा तीहं कन्हा 25 असंख्यातगुण अधः सिद्ध । तथा तिर्यक् समुद्रसिद्ध थोडा तीहं कन्हा द्वीपसिद्ध असंख्यातगुण । इति क्षेत्रविषइ सिद्धहं तणी अल्पबहुत्वभावना भणी । $413) अथ कालविषइ कहियइ । उस्सप्पिणि ओसप्पिणि कालो भरहाइ दससु वित्तेसु । अनुभयरूवो कालो सेसम्मि य मणुयखित्तमि ।। [५७६] 30 इसा वचनइतउ । एकु उत्सपिणी कालु । एक अवसपिणी कालु । एक अनुभयरूपु कालु। तत्र भरतादिकहं दसहं क्षेत्रहं उत्सर्मिपणी अवसपिणी लक्षणु उभयरूपु कालु वर्तइ । सेस मनुष्यक्षेत्र महाविदेह पंचकादिक माहि अनुभयरूपु कालु वर्त्तइ।। तत्रापि एकि उत्सपिणी सिद्ध । एकि अवपिणी सिद्ध पकि अनुभयसिद्ध । तत्र उत्सप्पिणी सिद्ध थोडा । तीहं कन्हा अवपिणी सिद्ध विशेषाधिक । तीहं कन्हा अनुभयसिद्ध असंख्यात गुण । 35 पति कालविषइ सिद्ध नी अल्पबहुत्व भावना भणी। 1414) अथ गति विषइ भणियइ । Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पडावश्यकबालावबांधवृत्ति (6415-420 10 मलष्यगति जि अनंतरमुक्तिगति रहइं कारण परंपरा करी तिर्यचगति नरकगति देवर्गात पण मुक्तिगति रहई कारण छई । तत्र तिर्यचगति हूंता उद्धृत्तसिद्ध थोडा तीहं कन्हा त्रिन्हि नरकगात उद्धृतमनुष्यगति उद्धृतदेवगति उद्धृतसिद्ध संख्यात गुण । इति गतिविषइ सिद्ध नी अल्पबहुत्व भावना भणी। 5415) अथ लिंग विषइ अल्पबहुत्वभावना कहियई। ईहां नपुंसकलिंग स्त्रीलिंग पुरुषलिंग लक्षण लिंग लीजई । तथा । निजलिंग अन्यलिंग गृहलिंग लक्षण इव्यलिंग तथा भावपूर्व स्वलिंग लक्षणु भावलिंगु पुण लीजय । तत्र नपुंसकलिंग सिद्ध थोडा तीहं कन्हा स्त्रीलिंगसिद्ध असंख्यातगुण । तीहं कन्हा पुरुष लिंग सिद्ध असंख्यातगुण । तथा व्यलिंग सिद्ध थोडा तीहं कन्हा भावलिंगसिद्ध असंख्यात गुण ॥ इति लिंग विषइ सिद्धहं तणी अल्पबहुत्वभावना भणी॥ 5416) अथ तीर्थ विषइ कहियइ। तत्र एकि तीर्थसिद्ध हुयई । एकि अतीर्थ सिद्ध हुयई । तत्र अतीर्थ सिद्ध थोडा तीहं कन्हा तीर्थसिद्ध असंख्यातगुण । इति तीर्थ विषद सिद्ध नी अल्पबहुत्व भावना भणी । $417) अथ चारित्र विषड् कहियइ । जेहे सामाइकच्छेदोपस्थापनक परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसंपराय यथाख्यात नामक पांच चारित्र । फरसियां हयई पूर्वावस्थाकालिति 'फासिय पंच चरित्तसिद्ध कहियई। तथा जेहे पहिलउं चारित्त फरसिउं न हुयई बीजां चत्तारि चारित्त फरिसियां पूर्वावस्था हुयई ति अपढम चरणसिद्ध कहियई । तथा त्रीज परिहार नामकु चारित्तु फरसिउं नहीं बीजां चत्तारि चारित्त पूर्वावस्था जेहे फरसियां ति अतृतीय चरणसिद्ध कहियई । तथा बीजउं छेदोपस्थान चारित्तु न फरसिऊं बीजां चत्तारि चारित्र 20 जेहे फरसियां पूर्वावस्थां ति द्वितीयवर्ज चरणसिद्ध कहियई। तत्र 'फासिय पंच चरित्त सिद्ध' थोडां तहिं कन्हा 'अपदमचरणसिद्ध' संख्यातगुण । ती कन्हा अतृतीयचरणांसद्ध संख्यातगुण । तीह कन्हा सामायिक परिहारवर्ज चरणसिद्ध संख्यातगुण । तीहं कन्हा द्वितीयवर्ज सेस चरणसिद्ध संख्यातगुण। इति चारित्र विष सिद्ध नी अल्पबहुत्व भावना भणी। $418) अथ बुद्ध विषइ कहियइ । तत्र एकि स्वयंबुद्ध हुयई । एकि बुद्धबोधित हुयई। तत्र प्रत्येकबुद्ध सिद्ध थोडा। तीह कन्हा बुद्धबोधित सिद्धं असंख्यातगुण । इति बुद्धविषइ सिद्ध नी अल्पबहुत्व भावना भणी । 8419) अथ ज्ञान विषइ कहियइ । तत्र पहिला मतिज्ञान श्रुतज्ञान लक्षण बिज्ञान पूर्वावस्थाकालि जीहं रहई इयां ति विज्ञान सिद्ध । तथा मतिज्ञान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान लक्षण त्रिन्हि ज्ञान जीहं रहई पूर्विहिं हूयां ति त्रिज्ञान सिद्ध । तथा मति श्रुत अवधि मनःपर्यायज्ञानलक्षण चत्तारि ज्ञान जीहं रहई पूर्विहिं हूयां ति चतुर्ज्ञान सिद्ध । जीहं रहई मति श्रुत अवधि भनःपर्याय केवलज्ञान नामक पांच ज्ञान इयां ति पंचज्ञान सिद्ध । ___तत्र द्विज्ञान त्रिज्ञान चतुर्ज्ञान सिद्ध थोडा । तीहं कन्हा पंचज्ञान सिद्ध असंख्यातगुण । इति । ज्ञान विषइ अल्पबहुत्वभावना सिद्ध नी भणी। 8420) अथ अवगाहना विषइ कहियइ । तत्र जघन्य मध्यम उत्कृष्ट भेदश्तउ त्रिविध अवगाहना शरीरु हुयइ । तत्र सप्तहस्तमान जघन्यावगाहना। तेह ऊपरि उत्कृष्ट हेठी ज हुयइ स मध्यमावगाहना । पंचशत धनुष्कमान उत्कृष्ट 26 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84:0-421).५७७-५७९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत अवगाहना । जु पुण कुर्मापुत्तु एकहस्तावगाहनु सिद्धउ श्रीमरुदेवास्वामि नी पांचसय पंचवीसा धनुर्मान तनु सिद्धा सांभलियइ सु आश्चर्यु इस जाणिवउं' । जधन्य मध्यम उत्कृष्ट अवगाहनामानु पूर्व भणितू जु सांभलियइ । तत्र जघन्यावगाहना सिद्ध थोडा। तीहं कन्हा बाजा वि उत्कृष्ट मध्यमावगाहना सिद्ध, असंख्यातगुण । इति अवगाहना विषद अल्पवहत्व भावना सिद्ध संबंधिनी भणी। 8421) अथ संख्या विषइ कहियइ ।। बत्तीसा १ अडयाला २ सट्ठी ३ बावत्तरी ४ य वोधब्बा । चुलसीइ ५ छन्नडई ६ दुरहिय ७ अत्तर सयं ८ च ।। अटु १ य सत्त २ य छ ३ पंच ४ चेव चत्तारि ५ तिन्नि ६ दो ७ एवं ॥ [ ५७७] इसा वचनइतउ । बत्रीस बत्रीस एक निरंतर उत्कर्षपदि आठसमय सीम सिद्धई जाइं एवं 10 सात समय सीम अठितालीस अठितालीस निरंतर सिद्धि जाई । साठि साठि छ समय सीम निरंतर बहत्तर बहत्तरि पांच समय सीम निरंतर सिद्धि जाई। चउरासी चउरासी चत्तारि समय सीम निरंतर सिद्धिई जाई। छन्नंवर छन्नंवइ त्रिन्हि समय सीम निरंतर सिद्धिई जाई। बिडोतरुसउ बिडोत्तरुसउ बि समय सीम निरंतर सिद्धि जाई। उत्कर्षपदि सगले जाणिव तथा अठोत्तरु सउ उत्कर्षपदि एकू जु समउ सिद्धिई जाई । 422) निरंतरं । अंतर उवारत । तऊ पाछइ निश्चइस अंतरु हुयइ । सु जघन्य मध्यम उत्कृष्ट भावइतउ त्रिविधु हुयइ। .. तत्र जघन्यु अंतरु एकु समउ बि समयादि एक समय ऊन छ मास सीम मध्यम अंतरु छ मास उत्कृष्ठ अंतरु। $423) तत्र जघन्यपदि एक समइ एकु सिद्धिइं जाई उत्कर्षपदि अठोत्तरुसउ सिद्धि जाइं। 20 मध्यमपदि बि आदि धरी सत्तोत्तर सय सीम एक समइ सिद्धिइं जाई इत्येवं रूप संख्या॥ Sa9A) तत्र अटसमय सिद्ध थोडा। तऊ पाछह क्रमिकरी सत्त समयादिक सिद्ध । संख्यात गुण । तथा एकसमय अठोत्तर सय सिद्ध थोडा। तउ पाछइ एकैक हानि करी सत्तोत्तर सयादिक मध्यमपद एकसमयसिद्ध कमि करी एकसमय पंचाससिद्ध सीम अनंतगुण अनंतगुण जाणिवा। तउ पाछइ क्रमि करी एकैक हानि करी इगुणपंचासादिक मध्यमपदैकसमयसिद्ध असंख्यातगुण तां जाणिवां 25 जां पंचवीससंख्य मध्यमपदैक समयसिद्ध । तउ पाछ क्रमिकरी एकैक हानि करी चवीसादि मध्यमपदैकसमयसिद्ध संख्यातगुण तां जाणिवा जां एक समयभावि एकैक सिद्ध। इति संख्याविषइ सिद्ध संबंधिनी अल्पबहुत्वभावना भणी । इसीपरि ए वक्तव्यता नवांगवृत्तिकार श्री अभयदेवमूरिकृत गाथाबंधानुसारि करी मुग्धजनावबोध कारणि विस्तरि करी लिखी। इति नवविधु मोक्षतत्त्वु भणिउं । जीवाइ नवपयत्थे जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं । भावेण सद्दहंते अजाणमाणनि सम्मत्तं ॥ [ ५७८] सब्वाइं जिणेसर भासियाई क्यणाई न अन्नहा हुंति । इय बुद्धि जस्स मणे सम्मत्तं निचलं तस्स ॥ [५७९] $420)1 Bh. has another sentence, it seems to be a correction : ए अवगाहना तीर्थकरहं नी जधन्य उत्कृष्ट जाणेवी । बीजा सामान्य जीवहं नी ओछी अधिक पुणि होइ जिणि कारणि कुर्मापुत्र अष्टांगुलाधिक एक हस्तावगाहनु सिद्धउ श्रीमरुदेवास्वामि नी पांच सय पंचवीसा धनुर्मान तनु सिद्धा सांभलियई। 8421)1. Bh. adds सिद्धिइं जाई। 30 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$425-426 ). ५८० अंतोमुहुत्त मित्तंपि फासियं जेहिं हुज सम्म । तेसिं अवड्ड पुग्गल पेरंतो होइ संसारो ॥ [५८०] ॥ समाप्तं नवतत्त्वविवरणम् ॥ 8425) तेह सम्यक्त्वगुण रहई आविर्भावकु श्री नरवर्म महाराज कथानकु लिखियह ॥ ईही जि जंबूद्वीप' माहि भरतक्षेत्र माहि मगध नामि जनपदु छइ । तिहां विजयवती नामि नगरी । तिहां नरवसु नामि राजा । रतिसुंदरी नामि पट्टमहादेवी हूंती । हरिदत्तु नामि पुत्रु हूंत उ । मतिसागरादिक अनेक महामात्य हंता । अनेरइ दिवसि राजेंद्र आगइ सभा माहि धर्मविचारविषयी आलापु नीपनउ । तत्र एकि कहिउं धर्म दाक्षिण्यौदार्यादिकहं गुणहं करी हुथइ। तथा परोपकारइतउ लोकविरुद्ध त्यागइतउ पुणि धर्म हुयइ । बीजई कहिउँ वेदोक्तु अग्निहोत्रादिक धर्म । त्रीजइ कहिउँ कुलकमागतु 10 धर्म। चउथइ कहिउँ धर्माधर्म प्रत्यक्ष प्रमाणि करी गगनारविंद जिम दीसई नही इणि काराणि नथी परि सभ्य धर्मविवादु करता देखी करी विवेकवंतु नरवर्मु राजा मन माहेि चींतवइ । दाक्षिण्यादिकहं गुणहं करी तां धर्म न होइ । ति दाक्षिण्यादिक गुण पुरुषव्रतु । वेदोक्तु पुणि धर्म नहीं । हिंसादोष दूषितत्त्वइतउ । क्रमागतु पुणि धर्म नहीं । इसी परि कुण' रहई धर्म न हुयई। 426) नास्तिकवचनु जगज्जंतु सुखदुक्खादिदर्शन भावइतउ घटइ नहीं । सर्वदोषरहितु शुद्ध1; कनक जिम किसउ धर्म हुयइ । इस मन माहि जेतलइ नरवर्मु राजा चीतवइ तेतलइ पडिहारु राजा रहई वीनवइ । —देव ! महाराज! तम्हारउ' बालमित्तु मदनदत्तु चिरागतु द्वारदसि वर्त्तइ' । राजादेसइतउ मदनदत्तु माहि मेल्हिउ । राजेंद्रि समालिन सन्मानबहुमान पूर्वकु पूछिउ । 'मित्र ! एतलउ कालु किहां थाकउ? किसउं उपार्जिउं?' सु पुणि राजा रहई प्रणाम करी वीनवइ। 'महाराज अनेकि अनेकि देस अनेकि अनेकि आश्चर्य दीठां । प्रभूतु धनु उपार्जि एउ नक्षत्रश्रेणि-सहोदरु एकावली हारु, महाराज! 20 मई लाधउ'। राजा भणइ, 'मित्र पह हार नउ लाभु मू आगइ आमूलचुल्लू कहि ' । सु कहइ "महाराज! तदाकालि हां पुर हूंतउ नीसरिउ । प्रभूत देशांतर भमतउ हूंतउ दुपदिकाटवी माहि गयउ । तृषाकांतु तेह माहि ओरहउ परहउ घणउं भमिउ । तिहां फिरतइ हूंतइ गुणधरसूरि नामि आचार्यु भेटिउ । तेह महात्मा' आगइ एकावली हार सारालंकार धारकु देवु एकू देवी सहितु महात्मा तणा मुख हूंत धर्मु जिनप्रणीतु सांभलतउ मइ दीठउ । हडं पुणि वांदी करी तिहां बइठउ । मू रहई पुणि 25 धर्मु सांभलता तृस सर्वथा नाठी । आपणा बांधव जिम मू देखता हूंता तेह देव रहई मू ऊपरि महांत प्रीति उल्लसी । तउ पाछइ तिणि देवि महात्मा पूछिउ 'मू रहई एह ऊपरि किसा कारण लगी स्नेह तणउ अतिशउ।' महात्मा भणइ-'एह भव तउ पूर्व भवि कौशांबी नगरी माहि जयराजेंद्र तणा तुम्हे विजय वेजयंत नामहं करी प्रसिद्ध पुत्र हूंता । तुम्हारी माता दैवजोगइतउ परलोकि गई । धात्री प्रति पालीता हूंता तुम्हे यौवन प्राप्त हुया । जयराजेंद्रु तुम्ह रहई यौवराज्यपदु देणहारु जाणी करी 30 उद्यानवान' क्रीडा करिवा गयां हूंता माता नी सउकि विसु दिवारि । तदा कालि तिहां अशोकत तलि दिवाकरु मुनि गुरुडोपपाताध्ययनु गुणतउ हूंतउ । तेह नइ प्रभावि तिहां गुरुडेंदु' आविउ । महामुनि तेह रहई सेवापरायणु हूयउ । गरुङद्र" तणा प्रभावइतउ तुम्ह रहई विषमु विषु प्रभविउँ" नहीं । गरुडराजु तेह मुनि रहई प्रणमी करी संतुष्ठ हुंतउ गरुडोपपाताध्ययनु सांभलिवा लागउ । विषापहार प्रभावइतउ विस्मित चित्त हूंता तुम्हे पुणि तेह मुनि रहइं प्रणमी करी आगइ आवी' बइठा। 2. गरुडेंद्रि कहिउँ । 'जइ दिवाकर मुनिवरु ईहा न होयतइ तउ तुम्हे भूया हउत । तिणि कारणि एउ 5425)1. Bh. जंबूद्वीपिं। 2. Bh. अनेकि। 3. B. P. omit. 4. P. कुणहं। 5426) 1 Bh तुम्हार। 2. B. Bh. पुरु। 3. P. भ्रमतउ। 4. Bh. माहात्मा। 5. P. अतिसउ । 6. P. दैवयोगतउ। 7. P. omits-न- 8. B. omits-त-- 1 9. Bh. P. गरुडेंदु । 10. Bh. गुरुडेंद्र। 11. P. विषम विषु प्रभाविउ । 12. Bh. गुरुडो-। 13. Bh. drops words between प्रणमी करी। 14. Bh. (smits. 15. P. omits words between आगइ आवी......तुम्हे । Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8427-430). ५८१] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १४५ महात्मा तुम्ह रहई जीवितव्य दाता मातापिता समानु । एह महात्मा तणी भलिपरि सेव करिजिउ । इसउं भणी करी गरुडेंदु आपणइ थानकि पहुतउ। 8427) तुम्हे पुणि ज्ञाततत्त्व तेह मुनि कन्हह संजमु ले करी दुष्कर तप नियमपर हूया। तुम्ह माह ज्येषु मरी करी प्रथमि देवलोकि विद्युत्प्रभाभिधानु देवु हुयउ। तउं लहुडउ विद्युत्सुंदरु नामि तिहां जि देवु हूयउ । तिहां हुंतउ वडउ भाई चवी करी विजयवती नगरी माहि मदनदत्तु नामि नरव, राजेंद्र नउ मित्तु वाणिया नउ पुत्तु हूयउ । सु पुणि इउ धनकारणि फिरतउहिवडा तई दीठउं । तिणि कारणि पूर्वभवाभ्यास वसइतउ तू रहई एह विषइ स्नेहातिसउ। इस सांभली करी तिणि देवि एउ एकावली हारु मू रहई दीधउ । महात्मा पूछि उ 'मूं रहई निद्रादिक अपलक्षण किसइ कारणि?' महात्मा कहिउँ, 'तू रहई मरणु दूकडउं वर्त्त' । तिणि भणिउं,' 'किहां मूं रहई उत्पत्ति किती परि बोधिलाभु ? महात्मा भणिउं, 'तउं नरवर्मु राजेंद्र तणउं पुबु हरिदत्तु नामि होइसि । एउ' एकावलीहारु देखी 10 प्रतिबूझिसि ।' इसी परि छिन्नसंशय हूंतउ सूरी नमी करी गयउ।। 8428) तउ मई गुरु पूछिउ । 'भगवन् एउ हारु किसउ ? ' सूरि भणिउं, 'पूर्वािहं नवोत्पत्रु अमरेंदु इंद्रस्थानि गयउ । इंद्रि हाकिउ नाठउ ।' अधोमुख नासता हूंता एउ हारु गला हूंतउ ईहां हूंतउ असंख्यातमह द्वीपि पडिउ । इणि देवि लाधउ।' इसउं सांभली गुरु वांदी पंचवीस वरिस सीन देसांतरित परिभ्रमी धनुप्रभूतु उपार्जी करी हउं हवडां' स्वामिन् ! आविउ । स्वामिन् ! सुदेवु तुम्हारउ पुत्तु हूयउ कि नहीं।' राजोंद कहिउं, 'मित्र! हरिदत्त रहई हारु दिखालउ ।' हरिदत्तु तेडी हारु दिखालिउ।हार दर्शनइतउ तेह रहई आतिसमरणु ऊपनउं । राजद्रि पूछिइ हूंतह हारदात्त कुमारि निम हिं जि पूर्वभवसंबंधु कहिउ जिस पूर्विहिं मदनदत्ति कहिउ । राजा चित्त माहि चीतवइ 'जु आगइ धर्मविषइ विवादु एयउ सु विवादु एह पुत्र नइ चरित्रि करी उच्छेदिउ । एह विश्व माहि धर्म जिनप्रणीतू जु' छइ भव्य रहइं भवभयछेदकु मोक्षसुखदायकु।' 8429) एतलइ प्रस्तावि उद्यानपालकि राजेंदु बीनविउ, 'देव! आजु पुष्पावतंसकि उद्यानि बहुशिष्य परिवृतु चतुर्ज्ञानी सुरासुर-नरेश्वर-नमस्कृतु श्री गुणधरू नानि सुगुरु समोलरिउ छइ'। जिम मेघ तणउं गर्जितु सांभली करी मयूरु नाचइ तिम तेह नउं वचन सांभली करी हस्तिस्कंध समारूढ पुत्र-मित्रादि परिवारि-परिवतु महांत ऋद्धिसमुदय करी गुरुपाद यादिवा राउ पुहुत।" विधिवत् वांदी करी यथास्थानि बइठउ । अमृतरस सारणि समान धर्मदेशना सांभलइ। 25 यथा-'भो भव्या ! सर्वधर्ममूल शिवपुरद्वारु सम्यक्त्वु वर्तइ । सु सम्यक्त्वु देव गुरु धर्म विषद देव गुरु धर्म बुद्धिस्वरूपु कहियइ । अदेव अगुरु अधर्म विषइ देव गुरु धर्म बुद्धि स्वरूपु सम्यक्त्व विपरीतु मिथ्यात्वु कहियइ । तत्र जित-राग-द्वेष-मोहु देवु जिनु महाव्रत-धरु गुरु । दयामूलु धर्मु इति । इणि सम्यक्त्वि लाधइ नरकगति तिर्यचगति गमनु न हुयई । मनुष्य-देव-साक्ष-सुख जीव रहई स्वाधीन हुयई । तथा च भणितंसम्मत्तंमि उ लद्धे ठइयाइं नरयतिरियदाराई। . 30 दिव्वाणि माणुसाणि य मुक्खसुहाई सहीणाई॥ [५८१] 8430) इस सांभली करी राजा पुत्र सहितु सम्यक्त्व पूर्व गृहिधर्मु ले करी संतुष्ट हूतउं आपणइ घरि गयउ । अनेरइ दिवसि सुधर्मा सभा माहि बइठउ सौधर्मेंदु नरवर्म राजेंद तणउं सम्यक्त्वु देवहीं रहई 20 8427)1. Bh.-वर्म । 2. Bh. adis हूंतउं। 3. P. रई। 4. Bh पु (पुणि or प-) भणिउं । 5. P. omits 6. Bh.-वर्म । 7. Bh. had होइसिइ, but final -s is cancelled P. होइसिइ । 8. P. omits. 8428)1. Bh. पूच्छिउ। 2. Bh. हवडां हां। 3. P. omits. 4. P.-स्मरणु। 5. Bh. मन। 6. P. एकु । ( in B. जु appears like एकु). 5429)1. P. गुणधरु। 2. Bh. परिवार। 3. P. पहुतउ । ष. बा. १९ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ षडावश्यकवालावबोधवृत्ति [$431-483). ५८२ अचालनीउ कहइ । तउ पाछइ सुवेगु देवु इंद्रवचन विषइ संदेहु धरतउ हूंतउ वैक्रियऋद्धि विस्तार सहितु परीक्षा निमित्तु आविउ । तिणि देवि दिव्यशक्ति बलि मायामउ साधु समूहु अकार्य करतउ राजेंद्र रहई तिम दिखालिउ जिम जउ अनेरउ देखा तउ धर्म इंतउ निश्चई सउं पडवडइनरवर्म राजे पुणि तिम साधुवृंदु देखी मन माहि चतिवइ । 'कषादिकह' करी हेम जिम शुद्ध जिन धर्म एकु छई । किंतु ए पुण , 5 मुनि गुरु कर्मभारभावि करी विनडिया' हूंता जिन धर्म रहई लायवु करई। सुलाधव जि मतिमंत हुयई तेहे शक्ति हूंती अवश्यु राखिवउ' इसउं चीतवी करी साभभाविहिं जिकरी अकार्य हूंता मुनि निवारिया । देवु सम्यक्त्वविषइ निश्चलु जाणी करी नरवर्म राय रहइं प्रणमी करी साक्षात्कारि होई कहा'महाराज धन्यु त जेह तू रहई सभा माहि बइठउ इंद्र महाराजु सम्यक्त्व तणी स्तुति करइ।' इसउं भणी आपणउ मउडु आपी करी आपणइ थानकि गयउ । नरवर्मु महाराजु सम्यक्त्वमूलु गृहिधर्म' चिरकालु 10 प्रतिपाली करी पुत्र मित्रादि सहितु दीक्षा ले करी सुगति पहुतउ ॥ नरवर्म नरेंद्रस्य दृष्टवा सम्यक्त्वजं फलम् । स्वगोपवर्गदं भव्याः सम्यक्त्वे सन्तु निश्चलाः ॥ [ ५८२] 8431) अथ सम्यक्त्वातिचार प्रतिक्रमणु प्रस्तुतु कहइ । जीवादि तत्त्वविषइ संदेह करणु शंका कहियइ १ अहिंसादिलेस दर्शनइतउ पडू धर्म जिनप्रणित पुणि धर्म इसी परि अन्य धर्म तणी स्पृहा आकांक्षा कहियइ २। 'विगंच्छित्ति धर्मफल विषइ संदेहु विचिकित्सा कहियइ । विउच्छत्ति पाठि हूंतइ विदई यथास्थितु जीवादे तत्त्वु जाणई तिणि कारणि विद साधु कहियइ । अहो महामलिणा एप इसी परि साधु निंदा विउच्छा कहियइ ३ । 'पसंस तह संथवो कुलिंगीसु' कवित्व वचनचातुरी चेटकसिद्ध्यादिकु अतिसउ को एकु मिथ्यादृष्टि तणउ देखी करी अहो 20 महाकवि एउ' इसी परि स्तुति मिथ्यादृष्टि कुलिंगी तेह तणी प्रशंसा कहियइ ४ । तथा संस्तव मिथ्यादृष्टि कुलिंगी तेह सउं मैत्री कहियइ ५॥ 8432) ईहां शंका विषइ उदाहरणु । यथा नगरि पकि सेठि एक तणा बि पुत्र लेसाल पढई । तीहं रहई आरोग्य बुद्धि वृद्धि निमित्त माता सप्रभाव ओसही पेया एकांतस्थानि थिकी करावइ । तीहं माहि एक रहई मक्षिकादि शंका लगी मनि सूग ऊपजइ । मानसदुक्खपूर्वक सरीरदुक्ख इणि कारणि तेह रहई वल्गुली रोगु ऊपनउ । मूयउ । इहलोक सुख हूंतउ चूकउ । बीजउ पुत्तु मन माहि चींतवइ 'माता अहितु कदाकालिहिं न चीतवइं। तिणि कारणि निःसंदेहु थिकउ पेयापानकु करतउ आरोग्य बुद्धि वृद्धि सहितु चिरंजीवी हूयउ इहलोक सुखभागी हूयउ। 30 इसी परि सम्यक्त्व विषद पुणि जु जीव संदेहपरु हूयइ सु सासयसुहु न लहइ । निःसंदेहु हूंतउ सासयसुहु लहइ । 8433) आकांक्षा' विषइ उदाहरणु राजा अनइ महामात्यु बे जणा अश्वापहारइतउ अटवी माहि गया। भूखिया हूया। वणफल 35 खाधा। नगरि आविया । राजा सूपकार तेडी करी कहइ, 'जि के भक्ष्यभेद' संभवई ति सगलाई करउ। 8430)1. P. विकिय । ( in B. वै-looks like वि.) 2. Bh. मायमउ। 3. Bh. gloss कसवटि । B. and Bh. have cancellel 'या' after कषा-1 4. P. विनडि । 5. Bh. P. सम-1 6. P. तूं। 7. P. गृह-। 8431)1. Bh. reads the sentence differently : 'विउच्छि'त्ति पाठि हूंतई विदई यथास्थितु जीवादितत्त्वु जाणई तिणि कारणि विद साधु कहियई । तीहं रहई मल मलिनवस्त्रगात्रता देखी करी निंदा ज कीजइ स 'विउच्छा' कहिया ३ । 843211. B. P. omit. 2. P. थकी। 3. P. मानि। 4. P. थकउ। 5. P. इहलोकि । 8433)1, P. अकांक्षा। 2. P. भक्षभेद । Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $434-435 ).] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १४७ सूपकारे कीधा । राजा आगइ आणिया । राजेंद्र चीतविडं ' मधुरमोदक पूपकादिक भक्ष्यभेद पाछेई भावसि' इणि कारणि पहिलउं बाकुल ढोकलादिक भक्ष्यभेद भरवी करी पाछइ मधुराहार भक्षणु कीधउं । किसइ कारणि जिम 'सवहीं आहार तथा स्वाद लिउं ' । महंतइ' पुगि जीमी करी वमन विरेचनादिकु haraj | राजेंद्र पुणि सर्वाहार भोगलुब्धि हूंतइ वमनविरेचनादिकु न कीधउं । तिणि आहारदोषि राउ मूयउ । इहलोक सुख चूकउ । महामात्यु जीविउ । इहलोक सुखभागी हूयउ । तिम जीवु पुणि अन्यान्य धर्मतत्त्वबुद्धि करी वांछतर मोक्षसुख हूं' चूकइ । अवांछतउ मुक्तिसुखभागी हुयइ । इणि कारणि जिम लवण अनइ कर्पूर रहई, तिमिर अनद प्रकाश रहई, गोक्षीर अनइ अर्कक्षीर रहई, खल' अनइ गुल रहई समता न कीजई तिम शिवशर्मदायक' जिनधर्म अनइ जन्मजरामरणाद्यनंतपुरं तदुक्खदायक मिथ्यादृष्टि धर्म रहई समानता लक्षण आकांक्षा न कीजई । 5 15 (434) धर्मफल संदेह विषइ वणिय तस्कर बिहुं तणउं उदाहरणु। तथाहि वसंतपुर नामि नगरु 10 जिणदास नामि श्रावकु । तेह तणउ महेसरदत्तु नाभि मित्रु । जिणदासु आगासगामिणी' विद्या तणइ बलि नंदीश्वर द्वीप' शाश्वत चैत्य वांदिया गयउ । आविउ हूँउ महेसरदत्ति भणिउ, ' मित्र ताहरइ देहि अपूर्व सुगंधु' गंधा'। तिणि नंदीश्वर यात्रावृत्तांतु कहिउ । तउ महेसरदत्तु भणइ, 'मू रहई पुणि आकाशगामिनी विद्या आपि' । तर अतिनिर्बंधि कीधर हूंत जिणदासि' महेसरदत्त रहईं विद्या' दीधी । कृष्ण चतुर्दशी रात्रि समइ इमसानि' जाई, हेठइ अग्निकुंडु ज्वलइ, ऊपरि वृक्ष तणी शाखा छीकउं बांधी करी आपणप तिहां चडी करी विद्या जपइ । जापि संपूर्णि हूंतइ एक एक तणी खड्ग घाइ करी छेदइ । जेतीयार चउथी तणी छेदिवा वार हुयइ तेतीवार मन माहि संदेहु ऊपजइ ' विद्यासिद्धि होसिह किंवा नही होइ, पुण मू रहई मरणु निश्चई होइसिह' । तउ वलीवली छीकडं बांबइ वलीवली संदेहु करइ । एतलई' प्रस्तावि चोरु एकु चोरी करी तिहां आविउ । केडइ वाहर पुण" आवी । चोरु श्मशान वनगहन माहि पठउ । बाहर बाहिरि वेदु करी रही । चोरि महेसरदत्तु चडत ऊतरतउ देखी करी बोलाविउ ।' 'त जे " विद्या साधइ छइ स मू रहई आपि । एउ माहरउं धनु तॐ " लइ ' । तिणि चीतविडं, 'भलउ मू रहई एतला फल तणी प्राप्ति छई' इसउं भणी करी विद्या चोर रहई आपी, चोर तणउं धनु आपणपई लीघउं । चोरि निःसंदेह थिकइ एक बार रूडी परि जाप करी खड्ग नइ एक घाइ करी चियारह तणी छेदी करी" आकाशि ऊपरमिउ । प्रभाति चोर पगि लागी बाहर वन माहि आवी महेसर- 26 दत्तु वस्तुसंयुक्त चोरु करी बाधउ । मारिवा लीजतउ देखी करी चोरि आकाशगति विद्यागुरु भण नगर रहई बीहावी करी मेल्हाविउ । 20 इसी परि जु धर्मफल" विषइ संशउ करइ सु महेसरदत्त जिम अपाइ पडइ जु संशउ न करइ सु चोर जिम सकल अनर्थ हूंतउ छूटइ | मनोवांछित लहइ । (435) साधु जिंदा विषइ दुर्गंधा' उदाहरणु । मिथ्यादृष्टि प्रशंसा परिहार विषs सकटालु महामात्य उदाहरण | मिध्यादृष्टि संस्तवु' मिथ्यादृष्टि सउं मैत्री कहियइ । तेह विषइ जिणदासु उदाहरणु । यथा ऊजणी' नामि नगरी । जिणदासु नामि सुश्रावकु' । तिहां एकादशमी प्रतिमा वहतउ मुनि सरसउ विहार करत सार्थभ्रष्ट हूंतर बौद्धहं तणइ साथि मिलिउ । मार्गि मूयउ । आपणउ आचारु करी बौद्धे' 35 words between तउ...तउ...in 8434 ) 1. P. आकास - 1 2. P. दीपि 3. P. गंधु । 4. Bh. जिनि- 1 5. Pomits. 6. Bh. P. इमसानि । 7. P. शीकउ । 8. P. होइसिइ । 9. P. एतइ। 10. P. पुनि । 11. Bh. P. ज 12. P. तूं । 13. P. थकइ । 14. P. omits. 15. Bh. ऊपर। P. रूप मिउ ) 16. Bh. omits. 435 ) 1. दुर्गेछा । 2. P. स्तविषु । 3. P. उज्जेगी। 4. Bh. श्रावक्कु । 5. B. बौद्ध 433 ) 3. P. बाकुला । the margin 6. Bh. अवांछतु । 4. Bh. महत | 5. B. has added 7. P. खलि । S. Bh. शव- 1 30 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$436-437). रक्तवख वेष्टितु करी तिहां मेलिहउ। सु नमस्कार-स्मरण-परायणु मरी करी देवु इयउ। अवधिज्ञानि देखी बौडभक्त हयउ। इणि काराण मिथ्यादृष्टि परिचउ न कीजई। बौद्धहं रहई रत्न स्वण लंकारालंकृति हाथि करी अधु हूंतउ भोजनु दियइ । लोकमध्यभाग इसउ अतिसउ बोद्धहं रहई हूयउ। 'अहो धन्यु बौद्धशासनु !' श्रावकु लोकु लोके अवलेहियइ।। 5 अनेरइ दिवसि श्रीधर्भवोषसूरि नाम' आचार्यमिश्र तिहां आविया। श्रावके वांदी करी तिहां नउ वृत्तांतु कहिउ । आचार्ये उपयोग दीधा सगल्लू वृत्तांतु जाणी करी एक साधु संघाडउ मोकलिउ। भाजिउं "बौद्ध देवे कन्हा भिक्षा दिवारिसिई, पुर्णि तुम्हे म लोजि। हाथु साही इस भणिजिउ। गुज्झगा ! बुज्श, बुज्झ, मा मुज्झ।" इस तेहे कीधडं । देव रहइं सुभ कर्मोदय लगी प्रतिबोधु ऊपनउ , भवांतरू जाणिउ । गुरुपादमूलि आवी - मिथ्या दुःकृतु ' दीधउं । बली साधु रहई भक्ति करिवा लागउ। 10 ईहं सम्यक्त्वातिचार तणइ आचरणि जु कम्मु बांधउं सुपडिकम्मे देसियं सव्वं' पूर्ववत् । 8436) सम्यक्त्व प्रकर्वइतउ तीर्थकर नामकर्म' तणी उपार्जना जीव रहई हुयइ। सम्यक्त्व प्रकर्ष पुण वीस थानक संसेवना करी हुयइ । तिणि कारणि वीस थानक विचारु लिखियह । अहंदाराधनु १, सिद्धाराधनु २, प्रवचनाराधनु ३, गुराधनु ४, स्थविराराधनु ५, श्रुतधराराअनु ६, तपस्विशुश्रूषा ७, अभीक्ष्णज्ञानोपयोगु ८, सम्यक्त्वनिरतीचारता ९, विनयनिरतिचारता 15 १०, आवश्यकनिरतिचारता११, मूलोत्तरगुण निरतिचारता १२, क्षणलवसशिकालिहिं आर्तरौद्रपरिहार धर्मध्यानासेवना १३, तपश्चरणकरणता १४, सुपात्रदानता १५, वैयावृत्यकरणता १६, मनःसमाधि संपादना १७, नवज्ञानग्रहणता १८, श्रुतभक्तिकरणता १९, प्रवचनप्रभावना'२०। 8437) तत्र-अरहंतहं रहई त्रिहुं काले विधिवत् पूजा सद्भुतगुणस्तवन यथादर्शनप्रणमनादि करणु अहंदाराधनु पहिल थानकुं। लोकाग्रप्राप्त प्रक्षीणाशेषकर्मजाल अनंतज्ञान अनंतदर्शन अनंतसम्यक्त्व अनंतवीर्य अनंतानंत छई सिद्ध तीहं तणइ विषद एकाग्रता मज माहि ज कीजइ स बीजउं थानकु। चतुर्विध श्रीसंघरूपु प्रवचनु अथवा द्वादशांग लक्षणु प्रवचनु तेह विषइ शक्ति तणइ अनुसार आज्ञाप्रतिपालनु जु कीजइ सुत्रीज थानकु। पंचमहान्त प्रतिपालक शुद्धधर्मोपदेशदायक गुरु तणइ विषद परतंत्रता करी सर्व धर्म कर्म विषइ जु प्रवर्त्तनु सु गुर्वाराधनु चउथउं थानकु। ___ समवायांगधर अथवा वयोवृद्ध जि छई स्थविर तीहं तणइ विषइ जु निश्चल भक्तिकरणु सं 30 स्थविराराधनु पांचम थानकु । सूत्रधर कन्हा अर्थधरू प्रधानु अर्थधर कन्हा सूत्रार्थधरु प्रधानु इसी परि बहुश्रुतहं तणइ विषा सारेतर भावि करी जु भक्तिकरणु सु बहुश्रुतारा धनु छटुउं थानकु॥ तीव्रतपु जि करई तीहं तणइ विषइ श्रद्धानपरायण होई करी जु शुश्रूषा कीजइ सु तपस्वि समाराधनु सातमउं थानकु॥ सिद्धांत तणा पाठ विवइ गुणन विषद प्ररूपण विषद वारवार जु सावधानता भवनु सु अभीक्ष्ण ज्ञानोपयोग आठमां थानकु ॥ 25 8435) 6. P. समर । 7. Bh. अविधि । 8. Bh. भक्त । 9. Bh. omits. 10. P.मिलिजउ | evidently confusing the preceding म with लेजिउ । 8436)1. Bh. omits-कर्म। 2. Bh. adds शीलव्रतनिरतिचारता १२ । 3. Bh.-धर्मध्यानशक्लध्यानासेक्ना। 4. Bh. adds संपादना। 8437 ) 1 Bb. adds तणइ । 2 Bh, भक्ति। Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8438 ). ५८३-५८४ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १४९ सर्वज्ञोपदिष्ट सिद्धिसुख संपादकु जु छइ सम्यक्त्व तेह तणइ विषइ जु निश्चलमनःकरणु सु दर्शनाराधनु नवमउं थानकु । ज्ञान तणइ विषइ ज्ञानाधारपात्र तणइ विषइ जु विनयकरणु अतिचाररहित सु विनय निरतिचारता लक्षणु दशमउं थानकु ॥ (438) संसाराकूपारपारकल्प जि छई संजमव्यापार षोढावश्यक लक्षण' तीहं तणइ विषइ ज निरतिचार प्रवृत्ति स आवश्यकनिरतिचारता इग्यारमॐ थानकु ॥ सिद्धि लक्ष्मी केलि शीलु छइ शीलु अनइ व्रत मूलोत्तर गुण तीहं माहि शीलि लाघे हूंतेइ भिन्नु शीलग्रहणु शील रहने प्रधानता प्रकटन निमित्त । तउ पाछइ ती तणइ विषज्ञ ज निरतिचारता सु शीलव्रत निरतिचारता लक्षणु बारमउं थानकु ॥ rgicaनमेषाः स्युः काष्ठा काष्ठाद्वयं लवः । कला तैः पंचदशभि लैशस्तद्वितयेन च ॥ क्षणस्तैः पञ्चदशभिः क्षणैः षड्मिश्च नाडिकाः ॥ [ ५८३ ] इसा भणनइतर घडी नउ छट्ठउ भागु क्षणु कहिया । छत्रीसे निमिषे लवु कालु कहिया | 'सत्तपाणूणि से थोवे सत्त थोवाणि से लवे ' इसा परमागम वचनइतउ । साते स्तोके एकु लवु कहिया । तउ पाछइ क्षण लव प्रमाणीह 15 कालि जु प्रमाद करण तणउ अभाव अप्रमत्तभावता करी अवस्थानु सु क्षणलवलक्षणु तेरमउं थानकु । ज्वलितु जु छइ तपो वैश्वानरु तिथि करी काय मूषांतर्गतु जु छइ जीव सुवर्ण तेह तणउं जु संशोधनु सु तपश्चरण करण लक्षणु चऊदमउं थानकु । प्रासुकेषणीयान्नपान संपादना करी जु साधुजन प्रतिनिर्दोष आहार तण प्रदानु सु पात्रदान लक्षणु पनरम थानकु । बाल वृद्ध ग्लान रत्नाधिक गुरुजन प्रति जु आदरकरणपूर्वकु वेयावच्चु कीजइ सु वेयावच्च करण लक्षणु सोलमउं थानकु । faण कारण करी असमाधानि गयउँ छइ मनु तेह रहई जु समाधान माहि आणिवउं सु समाधिलक्षणु सत्तरमउं थानकु । तथाहि जिम जिम अपूर्व सिद्धांतु श्रद्धा करी सांभलइ जिम जिम पढइ जिम जिम गुणइ जिम जिम वखाणइ तिम तिम ज्ञानावरणकर्मु गलइ' । तथा च भणितं. जुजु अपूर्व अपूर्षु सिद्धांतपदु विचारचारु + सु सु ज्ञानावरणकर्म क्षयकारणि जु पढियइ सु 25 अपूर्व ज्ञानोपयोग अढारमउं थानकु । अपूर्व: शब्दकोश यं विद्यते तव भारति । व्ययतो वृद्धिमायाति क्षयमायाति सञ्चितः ॥ [ ५८४ ] §438) 1 Bh. glcss over कूप समुद्र । 2 Bh. gloss over षोढा - षटू । 3. Bh. इगारमउं । 4 Bh. विवाद । 10 - 20 ? 30 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [ 8439-441 ) ५८५-५८९ हर्ष रोमांचितगात्र होई करी सिद्धांत विवइ ज भक्ति कीजइ सिद्धांत पुस्तक लिखावियई विधिसउं सारवियर जु सु श्रुतभक्ति लक्षणु इगुणवीसमउं थानकु । धर्मव्याख्यान प्रतिवादि निराकरण कविता कलादिकहं करी जु तीर्थ प्रभावना कीजइ सु प्रभावना नामकु वीसमउं थानकु । 15 ૧૦ (439) तथा च भणितं - अरहंत १ सिद्ध २ पवयण ३ गुरु ४ थेर ५ बहुस्सुए ६ तवस्सी ७ । वच्छयाइ एसुं अभिक्ख नागोवओगे य ८ ॥ [ ५८५ ] [ ५८६ ] [ ५८७ ] $440 ) अथ चारित्रातिचार प्रतिक्रमण करिया वांछतउ हूँउ पहिलउं सामान्यार्हं आरंभ निंदा निमित्तु भणइ । दंसण ९ विणए १० आवस्सए ११ सीलव्वए १२ निरइयारो | खण लब १३ व १४ चियाए १५ वेयाचे १६ समाही १७ य । नागणे १८ सुयभत्ती १९ पवयणे पभावणया २० । एहिं कारणेहिं तित्थयरतं लहइ जीवो || [ ५८८ ] 20 पृथिवी सलिल अनल अनिल वनस्पति त्रस लक्षण जि छई षटकाय तीहं नइ समारंभि परितापनि तथा संरंभि आरंभि इस पुणि जाणिव । तत्र संरंभु संकल्पु आरंभु विद्रावणु । ई छक्काय जीव संबंधिया समारंभ संरंभ आरंभ हूंता जि दोष पाप समाचरण न पुण अतीचार अंगीकरण तणइ अभावि हूँतइ मालिन्य तणा अभावइतर किसइ हूँतइ । दोस इत्याह' पयणे' पचनि हूंत 'पयावणे य' अनइ पचावनि हूंतइ चकारइतउ अनुमति हूंती पुण जाणिवरं । कण निर्मित 'अत्तट्टा य परट्ठा' आपणपा निमित्तु, परु प्राघुर्णकु तेह निमित्तु । ' उभयट्ठा' आप पर बिहुँ निमित्तु । चकारु अनर्थक राग द्वेषादि दोष संसूचकु । ए चकारु प्रकारहं रहई ईयत्ता सूचकु आप पर उभयलक्षण छई तिन्हि पक्ष तहिं तर चउथउ पक्षु नहीं इणि कारणि । अथवा अतिमुग्धता लगी साधु रहई असनि पचिइ मू रहई पुण्यु होइसिर इसी परि आपणपा निमित्तु । तथा पर मातादिक तीहं रहई पुण्यु होइसिइ इसी परि 'परा' परनिमित्तु । पुणि अम्ह बिहुं रहई साधु निमित्तु पचनादिकि 'कीजतइ हूंत पुण्यु होइसिइ इसि परि उभयड्डा उभयनिमित्तु पुणि । अथवा छक्काय समारंभादिकहं विषs सचित्त पुढविकाय लवणादिक । अटकाय सचित्त जलादिक । वाउकाय अनि संधूषणादि कारणि वातकरणादिक । ते काय अग्नि प्रज्वालनादिक वनस्पतिकाय वनछेदन क्षेत्र नीदाण करण सूडण करणादिक | सकाय कीटिकादि गृहप्रमार्जन खंडन पेवण अणहाणियां जल व्यापारणादिक षट्काय जीव सावयव्यापार | तेहें करी अनेराई जि के जीव आरंभु करतां विणसई तीहं करी जि के पाप कीधांति पाप निंदउं । पूर्ववत् । 25 30 छक्का समारंभ पणे पयावणे य जे दोसा | अत्तट्ठाय परट्ठा भट्ठा चैव तं निंदे || $441) अथ सामान्यहिँ चारित्रातिचार प्रतिक्रमण भइ । पंचन्हमणुव्त्रयाणं गुणव्त्रयाणं च तिन्हमइयारे । सिक्खाणं च चउन्हें पडिक्कमे देसियं सव्वं । सुगमा ॥ 438) 5 Bh. लगइ | [ ५८९ ] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8442). ५९०-५९१] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १५१ विशेषु पुणि इसउ सम्यक्त्वइतउ अणु पाछइ कीजई। शंण काराण अणुव्रत कहियई ॥ अथवा महाव्रतहं हूंता अगु लहुडां इणि कारणि अणुव्रत पांच कहियई॥ तथा च भणितं - थूला सुहुमा जीवा संकप्पारंभओ य ते दुविहा । सावराह' निरवराहा साविक्रवा चेव निरविक्रवा ।। [५९०] । अत्र थूल जीव बेंद्रियादिक सूक्ष्म एकेंदिय पृथिवीकायादिक । तत्र श्रावक रहई एकेंद्रिय जीवरक्षा सर्वथा पलइ नही तिणि काराण दशविशा जीवदया। शूल जीव बेंद्रियादिक संकल्पिार्ह करी विणासिवा नहीं। आरंभिहिं करी विणासिवा नहीं । तत्र आरंभइतउ विनासरक्षा श्रावक रहरं सर्वथा पलइ नहीं। तिणि कारणि पांच विशा। तथा ति सापराधइ राखिवा निरपराधइ राखिवा । तत्र सापराध नी रक्षा श्रावक रहरं सर्वथा 10 पलइ नहीं तिणि कारणि अढाई विशा। सापेक्षतुद्धि करी पुण न दुहवेवा निरपेक्षबुद्धि करी पुण न दुहवेवा । तत्र श्रावक रहई सापेक्षबुद्धि करी दुहवण निषेधु न संभवइ तिणि कारणि सरादु विशउ एकु जीवदया श्रावक रहई हुयह। तिणि काणि मेरुसमान महाव्रत तणी अपेक्षा करी श्रावकवत अणुवत कहियई ति पांच मूल गुण कहियई। तीही जि रहई विशेष गुणकारिता करी दिशवतादिक चिन्हि गुण त कहियई। पांच अणु-1, व्रत त्रिन्हि गुणवत यावजीव पालनीय हुयई । शिक्षाक्त पुणि चत्तारि सामायिक देशावकाशिकादिक कदाचित्पालनीय। जिम शिष्य रहई विद्या पुनयन अभ्यासयोग्य । तिम तिम सामायिकादिक अभ्यासयोग्य। तथा च भणितं - जाहे खणिओ ताहे सामाइयं कुज्जा' इणि आलावइ ‘खणिओ' इसइ पाठि जेतीवार गृहकाजु कांई न हुयई तेतीवार श्रावकु क्षणिकु धर्मावसरवंतु इंतउ सामायिक करिजिउ । इसउ अर्थे। 20 'खणियं' इसइ पाठि जेतीवार क्षणु प्रस्तातु हूयइ तेतीवार सामायिकु 'कुज्जा' कुर्यात् करिजिउन पण दिनावसानिहिं जि अथवा निशावसानिहिं जि। 8442) अथ प्रथमव्रत प्रतिक्रमणु भणइ । पढमे अणुव्वयंमी थूलग पाणाइवाय विरईओ। आयरियमपसत्त्ये इत्थ पमायप्पसंगेणं ॥ [५९१ ] 25 प्रथमि सर्वव्रत माहि सारता करी धुरि वर्तमानि अणुवति महाव्रत तणी अपेक्षा करी लघुतरि। 'थूलग पाणाइवाय विरईओ' गत्यादिकहं स्पष्ट लिंगहं करी बाह्यहीं रहई जीवत्व बुद्धि करी परिज्ञात स्थूल हींद्रियादिक जीव थूलगपाण कहियई। तीह न मांस रुधिर दंत नख अस्थि शंग चर्मादिकई तणइ कारणि अतिपातु विनासु तेह नी विरति निवृत्ति थूलग पाणाइवाय विराति तेह सकासइतउ 'आयरियमयसन्थे। अतिचरिउ अतिक्रमि किसई हूंतइ । अप्रशास्त भावि हूंतइ। किसउ अर्थ | 10 क्रोधादिकि उदयप्राप्ति हूंतइ ।' इत्थ पमायप्पसंगणं' अत्र प्राणातिपात विषद प्रमाद मयादिक पांच'तीहं प्रकर्षि करी प्रवत्तेनु प्रमाद प्रसंगु तिणि करी प्रमाद प्रसंग ग्रहणि करी सजातीय आकुड्यादिक जि छई तीह नउं पुणि ग्रहणु हुयइ ॥ इति गाथार्थः । 8441) 1. B. Bh. सराह। 2 Bh. omits. 8442) 1. Bh. पंच। 2. Bh. साजातीय । Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 20 १५२ षडावश्यक बालावबोधवृत्ति प्राणिवधु न करेवू जु । तथा च भणितं - सव्वे जीवा वि इच्छति जीविडं न मरिज्जिउं । तम्हा पाणिवहं घोरं निगंथा वज्जयंति णं ॥ जीवहिंसा अनेरेई निषेधी छइ । 'न हिंस्यात्सर्वभूतानि ' तथा 'आत्मवत्सर्वभूतानि यः पश्वाते स पश्यति श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् ॥ सर्वधर्म सारभूत' जीवदया अनेरेई कही । सर्वे वेदा न तत्कुयुः सर्वे यज्ञाथ भारत । सर्वतीर्थाभिषेकाश्च यत्कुर्यात्प्राणिनां दया ॥ यथा - (443) अथ विरति आश्रयी हूंती जु अतिचरिउं तेऊ जु कहर | बंध वह २ छविच्छेए ३ अइमारे ४ भत पाण वुच्छेए ५ । पदमवसइयारे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ 30 [8443-445 ). ५९१-५९७ 8442 ) 3 Bh. - भूता । [444 ) 1Bh. भागडे । 8445 ) 1 Bh. अर्थ | " [ ५९५ ] बंधु-गो वृषभादिकहं तणउं रांद्व करी गाढवं बंधतु बंधु कहिया १ । वक्षु कर्मकर कर्म करी 15 चतुष्पदादिकहं रहई निर्दयता करी दंडादिकरहार प्रदातु कहियह २ । छविच्छेडु-कर्णादि कर्त्तनु गल कंवलादिकहं तण शोभा निमित्तु समुच्छेदनु वा ३ । अतिभारु — शक्ति ऊपहरजं भारारोपण ४ । भक्तपान व्यवच्छेदु अन्नपाननिषेधु ५ । सर्वही थानकहं कोधहत इस उं गमियः । प्रथमवत अचार आश्रयी करी जु बांध कर्मु ' पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ पूर्ववत् । (8444) अत्र शिष्यु भणइ । [ ५९२ ] तथा - [ ५९३ ] बंधादिकहं रहई अनिषिद्धत्वइतर किसी परि अतिचारता । प्राणातिपातु जु निषेधिउ छइ । प्राणातिपात रहई अकृतत्त्वइतर अतिचारभाव तणी अनुपपत्ति । अत्र कहियइ । मुख्यवृत्ति करी प्राणातिपानू जु प्रत्याख्यानु छइ, बंधादिक प्रत्याख्यात नथी, तथापिहिं परमार्थवृत्ति करी बंधादिक पुण प्रत्याख्यात जाणिवा । तीहं रहई प्राणातिपात हेतुत्वइतउ । जह इसउं तर बंधादिकरणि व्रतभंगु जु हुयइ । अतीचारु न हुयइ । इसउं घुण न भणितूं । ऋतु बिहुं भेदे बाह्यवृत्ति करी 25 अंतरंगवृत्ति करी । तत्र जेतीवार कोपावेशइतर बंधादिकहं विषहर प्रवर्त्तः तेतीवार दयाशून्यता करी अंतरंगवृत्ति करी तु भांगउं' । स्वकीय जीवितव्य रहई अतिप्रबलता करी प्राणी विणसर नहीं । तेतलइ बाह्यवृत्ति करी तु पालिउं तउ पाछइ भंगाभंग स्वरूप अतीचारु हूयउ । तदुक्तम् - न मारयामीति कृतव्रतस्य विनैव मृत्युं क इहातिचारः । निगद्यते यः कुपितो वधादीन् करोत्यसौ स्यान्नियमानपेक्षः ॥ मृत्योरभावान्नियमोस्ति तस्य कोपाद्दयाहीनतया तु भग्नः । देशस्य भंगादनुपालनाच्च पूज्या अवीचारमुदाहरति ॥ 8445) अनाभोगातिक्रमादिना वा सर्वश अतिचारता जाणिवी । अत्र' प्रथमव्रतविषद चंद्र-सूर राजपुत्र कथा लिखियइ । [ ५९४ ] [ ५९६ ] [ ५९७ ] Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $446-447 ). ५९८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत हिंसा निरन्तरं दुःखमहिंसा तु परं सुखम् । जन्तोदात्यहो सूरचन्द्रयोरिव तद्यथा । [५९७ अ] जयपुरु' नामि पुरु । शत्रुजउ' नामि राजा । सूर चंद्र नामहं करी प्रसिद्ध बि पुत्र । जेष्ठानुरागि करी राजेंद्रि ज्येष्ठ युवराजा कीधउ । वृत्ति करी । चंद्रु पत्तिमात्राई करी गणिउ नहीं। तउ अपमान वशइत चंद्रि देशांतरु लीधउ । रत्नपत्तनु नामि नगरु । तेह नइ उद्यानवनि शीतलि तरुतलि विश्राम' निमित्तु बइठई हूंतइ श्रुति सुधासारणि समानु स्वरू सांभली करी महाधनुर्धर शर जिम स्वरानुसारि जायतइ हूंतइ वन माहि सुदर्शनु नामि मुनिवरु दीठउ । प्रणमी करी धर्मदेशना सांभली करी नियम लीधउ । “ मई कृतापराधइ जीव राजेंदादेशिहिं सूर्यवृत्ति मूकी करी बीजी परि मारिवा नहीं।” तिणिहिं जि नगरि जयसेनु राजा ओलगिउ । शौच शौर्य दाक्ष्य' दाक्षिण्यौचित्यादिकह गुणहं करी राजेंद्र रहई अतिवल्लभु हूयउ। _____10 8446) अनेरइ दिनि जयसेनि राजेंद्रि एकांति' बइसाली चंद्रु भणिउ । “अनीति मदिरा कुंभु कुंभु नामि चोरु उत्कटु ऊठिउ छइ । अहो वीर कोटिर! सु तू पाखद अनेरइ किणिहिं मरइ नहीं। तिणि कारणि तउँ सु माहरा हिया नउं शल्यु ऊधरि ॥ यतः स्त्रीश्च गाश्च हरत्येष क्रूरो हंति यतीनपि । चमूरुद्धो यमस्यापि दुर्गमं दुर्गमंगति ।। [५९८] 15 तिणि कारणि प्रकटवृत्ति सु मारी न सकियई । माहरइ कथनि गुप्तवृत्ति जाई करी सूता हूंता तेह रहई मारि।" इसइ कथनि जयसेनि राजेंद्रि कहियई हूंतइ चंद्र भणइ । “महाराज! संग्राम पाखद मं रहई जीव मारिवा नियम छ। संग्रामिहिं नासता निरायुध मारिवा नउ निषेधु छइ।” तर पाछइ तेह नउ तिसउ निश्चउ जाणी करी राउ जयसेनु घणेरडं चित्त माहि रंजिउ । अंगरक्षकहं माहि महा. मात्यहं माहि सु मूलिगउ कधिउ । अनेरइ दिवसि सु कुंभु चोरु देस माहि पसरिउ । तउ पाछइ राजा-20 देसइत सारसुभट परिवार सहितु चंद्रु तेह पूठि धायउ । आघड जाई करी दुर्ग नउ मार्ग संधिउ । सर्वदिसि मिलित सुभटहं वन माहि गज जिम वेढिउ । अशरण भावइतउ तिणि चंद्र रहई आवी करी प्रणामु कीधउ । मुखि तृणउं पशुभाव संसूचकु लीधउं । चंद्रु उत्तम प्रकृतिता करी चित्ति चीतवइ । 'पादावनामांतु कोपु संतहं रहई ' तिणि कारणि उपशांतु हूंतउ चंद्रु तेह ऊपरि तूठउ । ऊठाडी करी भाई जिम सांई लीधउ । आपणपा सरसउ रत्नपत्तनि आणिउ । देसदापन' पसाउ करावी राजेंद्र कन्हा मेल्हाविउ । जयसेनु राजा पुत्रहीं कन्हा राज्यलक्ष्मीही कन्हा चंद्रु अधिक करी मनई। 25 8447) चंद्र नउ वडउ भाई सूरु युवराज्यलक्ष्मीलाभिहिं अतृप्तुहूंतउ राज्यलक्ष्मी लेवा कारणि शत्रंजय राजेंद्र आपणा बाप रहई मारणमनु इयउ । अनेरइ दिनि सूतउ हूंतउ विश्वस्तु शत्रुजय राजेंदु तिणि मारिउ । मारी जायतउ देवींदीठउ । “घातक जाइ, जाइ," इसीपरि वाहवि। आरक्षक द्वार पालकादिकहं धायतां हूतां:कंठागतप्राणु राजा कहइ,-"कउण तणउ एउ इसी परि जाणिवत्रं मारिवउ नहीं।" इसउ राजादेसु सांभली करी तेहे सुतु जाणी करी देस हूंतउ निर्धाटिउ। रत्नपत्तन हूंतउ चंगु 30 अणावी करी राज्यि बइसालिउ। 445) 2 P. जइयपुर । 3 Bh.- जय । P. शत्रुजउ ! Bh. omits. 5 Bh. gloss: पाइक । 6 P. वश्यतउ । 7 Bh. विश्रामि । 8 Bh. धनुधर । P. धनद्धर । 9 P. दाक्ष ) 10 B. दाक्षिणो 8446) 1 P. एकान्त । 2 Bh. तूंउ। 3 Bh. रई। 4 P. निरायुध्यु। 5P. राजा आदेशतउ । 6 P. असरण -17 P. दस-18 B. P. omit. 9 Bh. मानइ। P. मन्नइ । 8447) 1 P. omits. 2 P. वाहठिउं। 3 Bh. P. आणावी । ष. बा.२० Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$448-45 ). ५९९-६०२ 8448) शत्रुजय राजा सूरपुत्र विषइ समत्सरु थिकउ मरी वन माहि चित्रकु ऊपनउ। पितृवधकलंकपातकी सूरु पुणि देसांतर फिरतउ हूंतउ जिणि वनि बापजीवु' चित्रकु छइ तिहां आविउ। तिणि चित्रइ दीठउ। अनइ पूर्वभव वैरइतउ मारिउ । तिहाई जि मरी करी. भीलु हूयउ। आहेडउ करतउ हूंतउ तिणिहिं जि चित्रकि बीजी वार पुणि मारिउ । सु चीत्रउ तेह तणा बांधवहं भिल्लहं मारिउ। तिहां ई जि' पर्वत वन माहि बे जीव शूकर हूया। त्रिहुं बरसहं तणां हूंता आपणपा मांहि झूझता पुलिंदे मारिया । तउ पाछइ अनेरइ किणिहिं वनि मृग ऊपना। समत्सर' हूंता भीले मारिया । किणिहिं गजजूथि गजपोत हूया। झुझु करता यूथभ्रष्ट हूंता भीले बांधी करी चंद्रराजेंद्र तणइ राज्यि आणी वेचिया । तिहाई युद्ध करता हूतां पऊंतारे महाकष्टि राखियई। एक दिवसि तिहां केवलालोकभास्कर सुदर्शनमुनि आविउ । भक्तिभारभासुरु सांतःपुरु चतुरंग सेना परिवृतु चंद्रु नरेंद्रु आवी करी प्रणतु हूयउ। 10 देसनावसानि तीहं बिहुँ वारणहं' तणउं दारुणु वैर कारण पूछा। केवली सकलु तीह नउं पूर्वभव वृत्तांतु कहइ । सु तीह नउं चरित्रु सांभली करी चंद्रु राजेंद्रु अति वैराग्य संवेगवंतु' हूंतउ पुत्रु राज्यि निवेसी करी दीक्षा प्राप्तु हूयउ । सुदुस्तपु तपु करी चंद्रु देवलोकि गयउ। ति गजराज वर्द्धमान विरोध. बुद्धि हूंता मरी करी पहिलइ नरकि गया । तिहां हूंता उद्धृत्ति करी पापजोनि माहि अनंतु भवु भमिया। चंद्रजीतु देवलोक हूंतउ चवी करी शुद्ध मनुष्यभवु लही करी दीक्षा ले करी केवलज्ञान लाभक्रमि" 15 करी मोक्षि पहुतउ। ये चंद्रमूरनरनायकयोरहिंसा-हिंसाफले शिवभवस्थितिहेतुभूते । श्रुत्वा त्यजन्ति समजन्तुवधं दया वृत्तिं भजन्ति लघु ते सुगतिं लभन्ते ॥ [५९९] प्रथमा अणुव्रत विषइ सूर-चंद्र कथा ॥ 8449) अथ बीजउं व्रतु भणइ। 20 बीए अणुव्वयांम परिथूलग अलियवयण विरईओ। आयरियमप्पसत्थे इत्थ पमायप्पसंगणं ॥ [६००] बीजइ अणुव्रात परि किसउ अर्थे । अतिसइ करी राजविरुद्ध अकीर्तिहेतु दुर्गतिकारण कन्याऽलीकादिक वचन 'परिथूलग अलियवयण' कहियई । तीहं नी विरति निवृत्ति परिथूलग वयण विरति कहियइ । तेह सकासइतउ 2 'आयरियमप्पसत्थे इत्थ पमायप्पसंगणं' पूर्ववत् । तथा च भणितं - मुसावाओ य लोयंमि सव्वसाहूहि गरहिओ। अविस्सासो य भूयाणं तम्हा मोसं विवज्जए॥ [६०१] 8450) परहं पुण असत्यवचनु न बोलिवू इसउं कहिउँ। सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमाप्रियम् । 30 प्रियं च नानृतं ब्रूयादेषः धर्मः सनातनः॥ [६०२] तत्र-द्वेषवसइतउ अविषकन्या विषकन्या भणतां कन्यालीकु १ । इसीपरि अल्पदुग्धगाइ बहुदुग्ध गाइ' अबहुदुग्ध भणतां गवालीकु २। पर तणी भूई आपणी कहतां भूमिअलीकु ३। कन्यालीकु द्विपदालीकह रहई संसूचकु कीधउं। गवालीकु चतुष्पदालीक रहई संसूचकू कीधउं । भूम्यलीकु हट्ट. गृहालीकादिकह रहई सूचकु । न्यासु धन धान्यादि थांपणि तेह नउ अउलेवेवउँ न्यासापहारु ४। $448) 1 P. बाप नउ जीवु। 2 P. हि। 3 P. omits. 4 P. मत्सर। 5 P. भील। 6 Bh. रायि । 7. Bh. वारहं। 8 Bh. omits. 9 Bh. omits वंतु । 10 P. भालक्रमि । 5450 1 Bh. अल्पदुग्ध गाइ बहुदुग्ध भणतां गवालीकु- B. also does not have बहु दुग्ध गाइ। 2 Bh. omits-है। 3 B. drops words between first संसूचकु......सूचकु। 4 Bh. अउलवेवउं । Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5451).६०३-६०६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत न्यासापहार कूटसाक्षि बिहुँ अदत्तादान माहि संभविहि हूंतइ। ईहां वचन रहई प्रधान भावना करी अलीक वचन भावना लगी ईहां तीह न भणनु कीजइ । लभ्यदेयवस्तु विषइ जु मानिउं छइ द्रव्यु तेह नइ विषइ राग द्वष भावना लगी अलभ्य अदातव्यता भणनु कूडी साखि कहियइ ५। ए बे द्विपदालीक माहि आवई। पुणि लोक माहि ए बे अतिनिंदित इति जुयउं भणर्नु ईह नउं कधिउं । एह पंचविध अलीक तणी ज विरति तेह तउ 'आयरिए'त्यादि पूर्ववत् ॥ एह व्रत नां अतीचार नउं प्रतिक्रमणु कहइ । सहसा रहसदारे मोसुवएसे य कूडलेहे य। बीयवयस्सऽ इयारे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [६०३] तत्र सूत्रु सूचकु हुयइ तिणि कारणि सहसापदि करी सहसात्कारि अणआलोची करी 'चोरु तउं' 'पारदारिकु तउं । इसी परि कही एक रहई अभ्याख्यानु अणहूंता दोष तणउं रोपणु सहसाभ्या-10 ख्यानु जाणिवउं १। तथा रहः शब्दि करी रहोमंत्रभेदु जाणिवउ-सु पुण इसी परि। रहसु एकांतु तिणि एकांति करतां देखी करी इसउं इसउं राजविरुद्ध आलोचई छई।२ 'दारे' इति विश्वास लगी स्वदारहं स्वकीय कलत्रहं जि कथन कहियां हूयई तीहं न द्वेषइतउ अनेरा आगिलइ गमइ कथन दारमंत्रभेदु कहियइ । उपलक्षणत्वइतर मित्रमंत्रभेदु पुण दारमंत्रभोद करी जाणिवउ ३। 16 अणजाणिया ओसह-मंत्रादिकहं तणउं कथनु मृषोपदेशु ४, कहियइ । 'कूडलेहे य' ति। कूडा अर्थ नउं लेखनु कूडलेहु कहियइ ५। 'बीयवयस्से 'त्यादि पूर्व जिम । 8451) अत्र मृषावाद परिहारविषइ हंसराजेंद्र कथा लिखियइ । अणुव्रतं द्वितीयं तद्यद्वाच्यं कापि नाऽनृतम् । भू-कन्या-गोधनन्यास-साक्ष्येषु च विशेषतः॥ [६०४] , जन्तूनामहितं यत्तन्न वाच्यं सत्यमप्यहो। सुधीभिर्धाप्रपञ्चेन बोधनीयोऽत्र पृच्छकः ॥ [६०५] ईदृक् सत्यगिरां वक्ता यथा राजपुरीपतिः । वैभवं बिभरामास हंसः संश्रूयतां तथा ।। [६०६] 25 राजपुरी नामि पुरी। हंसु राजा। सम्यक्त्वमूल श्रावकधर्मधुरा धौरेयता धरतउ अनेरइ दिवसि मास घस्र लंध्यमार्ग रत्नशृंगगिरि पूर्वजकारिति श्रीऋषभदेव देवगृहि तीर्थयात्रा करिवा सकललोक सहितु सत्यवचनमहितु गर्वरहितु हूंतउ चालिउ । अर्द्धमार्गि संघि गयइ हूंतइ पाछा हूंतउ चरु एक आविउ । राजेंद्र रहई वीनवइ, “ महाराज! तुम्ह चालियां पाछइ दसमइ दिवसि अर्जनु नामि सीमालु पुरी लेवा आविउ । तुम्हे जि के रक्षपाल मेल्हिया हूतां ति सब्वे तिणि जीता। राजपुरी 30 आपणी करी बइठउ। भयभीतु लोकु वेसासी करी तुम्हारइ सिंहासनि उपविष्ट वर्त्तइ । अनेरा नई घरि नाठउ छइ सुमित्रु नामि मंत्री तिणि हउं तुम्ह कन्हइ मोकलिउ । इणि कारणि जु काई युक्त हुयइ सु कजिउ ।” तदाकालि समीपगत जि छइ सुभट तेहे कहिउं, "महाराज! वडां पाछां वलियइ। अम्ह हूंता कउणु ताहरइ पुरि विस्फुरइ "। तीहं आगइ राजा कहइ $450) 5. Bh. omits. 6. B. omits. 7. Bh. विश्वासहं । 8451) 1 Bh. adds नामि। 2 Bh. gloss: दिन। 6 P. पाछ।। 7 P. सर्वना सिद्धि । 3 P. अर्जुनु. 4 P. इ। 5 P. कवण । Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8452-454). ६०७-६०८ संपदो विपदोऽपि स्युः पूर्वकर्मवंशादृशम् । मूढो मुदं विशादं वा तत्संपत्तिषु तन्वते ॥ [६०७] पुण्यप्राप्तिनिबंधनु यात्राकरणु मेल्ही करी पुण्यलभ्य राज्य तणइ कारणि पाछउँ वलनु युक्तउं नहीं । तथा सर्वनासिहि' यात्रा अकरी हउं वलउं नही । यदाहुः प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नचकिता विरमन्ति मध्याः। विघ्नः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यपानाः प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति ॥ [६०८ ] 8452) इस' भणी करी हंसु राजा आघउ चालिउ। परिवारु कमि क्रमि सगलू पाछउ वलिउ । एकु छत्रधरू आपणापा पासि देखी करि वस्त्रालंकार तुरंगमादि वस्तु समस्तु दे करी पाछउ मोकलिउ। जउ एतलउ लोकु आवत तउ पुणि पुण्यविभागुलियत। लोकु पाछउ गयउ तउ हव 10 मू एकलाई जि रहइं पुण्यु होइसिइ। इसउं मन माहि हर्षितु थिक चीतवतउ हूंतउ तीर्थाभिमुखु एकलउ पादचारािह जि चालिउ । 453) कहीं एक अटवी माहि महीपति रहइं देखताई जि हूंता मृगु एकु परा हूंतउ नाठउ। आवी करी लतावितान माहि पइठउ । तेह नइ पगि लागउ' भीलु एकु धनुष्कि चडाविइ सरि सांधिइ आविउ । राजेंद्र कन्हा पूछइ। “महापुरुष ! इणि पत्रछान्न वनि मृग तणउ पगु दीसइ नहीं । सु पुणि मृगु माहरउं भक्ष्यु किहां गयउ?" तउ पाछइ राजा चित्ति चीतवइ । 'साचइ कहिइ मृगविनासु हयइं, कूडइ कहियइ द्वितीयव्रत भंगु हुयइ । तिणि कारणि बुद्धि करी एउ विप्रतारिवउं।' इस चीतवी करी 15राजा भणइ, "अहो माहरउं स्वरूपु पूछइ। मार्गभ्रष्टु हउं ईहां आविउ।” भीलु भणइ, “ मूढ ! बाठउ मृगु किहां गयउ ?" राजा भणइ, “ हउं सु हंसु नामि पुरुषु" । आहेडी गाढई स्वरि कहइ, “मृग नउं माणु मूर्ख मू रहई कहि " । राजा भणइ, “ राजपुरी माहरउं थानकु ।" आहेडी कोपि चडिउ भणइ, "जु तू रहई बधिरता व्याधि गाढउ छइ सु गाढेरउ होइजिउ ।" इसउं भणी करी भीलु अनेरइ मार्गि' गयउ । मृग रहई मतिप्रयोगि छोडवी करी आपणउं व्रतु अलीकवचनपरिहारलक्षणु अखंडु प्रतिपालइ। 454) तिहां हूंतउ आघउ चालिउ। सांमुहा आवता मुनि रहई वांदी करी मार्ग मेल्ही करी "आघउ चालिउ। यम किंकर सरिखा भील बि कोपारुण लोचन धणुहि चडाविइ सरि सांधिई आवी द्र आगइ कहई । “चिरकालइतउ चौर्यनिमित्तु सूरु नामि पल्लीपति नीसरिउ । दूरइतउ एह वन माहि मुंड पाखंडि एक रहई देखी करी, अशुकुनु एउ, इणि कारणि तेह माराविवा कारणि अम्हे मोकलिया। सुपाखंडिकु जइ तई दीठ उ तउ अम्हे आगइ कहि"। तउ राउ मनि चीतवइ । जउ हर्ष मौनु करी रहिसु अथवा व्याज वचन भणिसु तउ भील सरलइ मार्गि जायता हूंता मुनि रहइं विनासहेतु होइसिई। तिणि काराणं सांप्रतु असत्यु जइ कहियइ तउ सत्य कन्हा अधिक 25 पुण्यकारकु हुयइ । इति शब्द छलइतउ सत्यु असत्यु राजा कहइ। “जिणि मार्गि तुम्हे जाउ छउ, तेह मार्ग हूंतउ जु वामउ माणु तिणि मार्गि महात्मा जाइ छइ ”। विश्व जंतु जात रक्षणि' करी दक्षिण मुनि तणउ दक्षिणु, माणु मेल्ही करी ति भील वामइ, सकल जीव विघात भावि करी वामइ मार्गि जिमपूर्विहिं ति भील जायता हूंता तिमाह जि गया । मुनि कुशलि क्षेमि पहुतउ । ति भील बिहुँ प्रकारहं करी अमार्गि गया। 6 P. चडी। 8452) 1 Pइसि। 2 P. पुण्यभागु। 3 P. थकउ । 30 8453) 1 mss. कही। 2 Bh. लागु। 3 P. -छन्न। 4 P. भक्षु। 5 Bh. मृगु- 7 P. थामकि। 8454)1 B.Bh. धणहि । 2 Bh. सरल । 3 P. विनाश -1 4 Bh. रक्षिणि । Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $455-457 ). ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १५७ 8455) राजा वचनसुधासेक समुल्लासित कीर्ति कल्पलतावितानु हूंतउ आघउ चालिउ। संध्यासमइ महादुम एक अधोभागि वासइ राहिउ। “संधि समुद्रि धनवंति चउथइ दिवसि पडिसियां । धनसलिल माहि विलसियां । दारिद्रयधुलि ऊतारिसियां" इसी वात करता वनांतरित' चोर राजेंद्रि तिहां जाणिया 'किसी परि ए चोर संघ विधात कारक नहीं हूयई' जेतलइ मन माहि राजेंदु इसी परि चीतवइ तेतलइ दीपिकादीपिताशावकाश उदायुध महायोध तिहां आविया। राजेंद्र आगइ भणइं, 5 "तउ कवणु! के एकि चार संघ विघातकारक हेरकहं अम्ह आगइ ईहां कहिया छई। जइ तउं जाणइ तउ कहि । जिम ति चोर मारी करी संघ रक्षा करी यशु अनइ पुण्य बि वस्तु ऊपार्जा'। जिणि काराणि पर नायकि श्रीगाधि नामकि जिनशासन भक्ति तीहं चोरहं मारिवा निमित्तु अम्हे मोकलिया छां।" राजा पुनरपि चित्ति चीतवइ । 'साचइ भणिइ चोर घात पातकु लागइ। कूडइ' भणिइ संघ लंटन दूषणु लागइ। इसउं चीतवी करी राउ भणइ। “तुम्हे संघि जाऊ' । तिहां गया हूंतां रहई 10 संघरक्षा पुण्य अनइ यशुबे बोल होइसिई । ति पुरुष राजा नइ वचनि करी रंजिया संघ माहि गया। लतावितान हूंता चोर नीसरिया राजेंद्र ने पगे आवी करी' पडिया। इस बीनवई, “अहो महापुरुष ! तई अम्हे ईहां छता जाणिया पुण अम्हारी दया करी तई न कहियाई। त्रिणि कारणि तडे अम्ह रहई जीवितव्यदाता परमोपकारी पिता।" इसउं भणी प्रणमी करी वली गया। 6456) प्रभाति राजा आघउ चालिउ। केतली कल गया हूंता ऊतावला असवार के एकि 15 लिया। राय आगइ कहई, “जिाण अम्हारउ ठाकुर दांडउसु सु ईहां किहांई दीठउ । जइ दीठउ तउ कहि, जिम सुमारी करी आपणा ठाकुर तण वैरु सोध" इस सांभली करी राजा मन माहि चीतवइ । 'आपणा जीवितव्य तणइ कारणि कउणु विचक्षणु कूडउं बोलइ'? इसउं चीतवी राउ भणइ, "हउ सु हंसु राजा"! आयुध ले करी आगइ ऊभउ हूयउ। तउ एक गमइ अनेकि अश्वाधिरूढ प्रौढ' सुभट', बीजइ गमइ एक हंसु राजा। तउ पाछइ धर्मप्रभावइतउ युद्ध करतउ राजा घणेई असवारे 20 पाछउ करी न सकिउ । किंतु पंचपरमेष्ठि महामंत्र समरण परायणु तेऊ जु एक सर्वे निर्जिणी करी संग्राम भूमि पीठि रहिउ। 457) 'सत्यवादिन् जयजयेति वादपूर्वकु देवदुंदुभि नाद करण समकाल पंचवर्ण कुसुम नी मस्तांक करतउ तह वन तणु अध्यक्षु व्यक्षु नामि यक्षु प्रत्यक्षु आगिलइ गमइ हुयउ। ताहरइ सत्यवादि करी प्रसन्नचित्तु हर्ष व्यक्षाख्यु' यक्षु ताहरा बहरी सव्वे निर्जिणी करीत आगह इस कहउं, “रत्नशंगाभिधानि गिरि जिणि दिणि यात्रा हुयइ, आजु सु दिवसु, तिणि कारणि इणि विमानि . माहरइ चडि, जिम हवडाई जि तिहां जाइयइ। तर राउ विमानि चडि। आपणपत्रं दिव्यालंकार शृंगारधारकु देखइ । आगलिइ गमइ दिव्य संगीतकु स्वकीय गुण तणइ गानि करी मनोहरु सांभलइ । गुह्यक नइ अर्द्धासनि समासीनु हूंतउ हंसु देवगुहि आविउ । दिव्य कुसुम गंधसार घनसार कस्तूरिका गुरुवारहं करी जिनबिंबह रहई महापूज करी यात्रा संपूर्ण करइ । विमानाधिरूढु राजपुरी परिसरोद्यानि आविउ। यक्षि अर्जुनु रिपु बांधी करी पगे आणी घातिउ। सु रिपु दया परिणाम वसइतउ मेल्ही करी हंसु राजा राजपुरी माहि आवी राजि बइठउ। “दिव्यभोग राजेंद्र रहई तुम्हे पूरिवा” इसउ आइसु दे करी चत्तारि यक्ष हंस रहई अंगरक्ष त्र्यक्षयक्षु मेल्ही करी राउ मोकलावी आपणइ थानकि पहुतउ । हंसु राजेंद्रु राजपुरीजन रहई महाहर्षु ऊपजावतउ सत्यप्रभावि पुरंदर जिम प्राज्यु राज्यु प्रतिपाली करी देवलोकि गयउ । 35 8455) 1 Bh. P. विलसिया। 2 P.-रिता। 3 P. कइ। 4 P. या सु। thus confusing it with previous करी। 5 P. ऊपाजी। 6 P. कूड। 7 Bh. जायउ। 8 Bh. होसिई। 9P. omits. $456) 1 P. 371990 2 Bh. added in margin. 3 Bh. omits. 8457) 1 P. हवउ । 2P. त्रक्षाख्यु । 3 Bh. adds-पति, but it is cancelled later. 4 B. P. अर्जुनु । 5 P.-वशतउ। 6 P. omits. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [ $458-460 ). ६०९ ६१४ हंसरानवतंसस्य सत्यवादफलं कलम् । श्रुत्वा भव्यजनाः सत्यं ब्रूथ याथ महोन्नतिम् ।। द्वितीयाणुव्रत विषइ हंसराजेंद्र कथा समाप्त ॥ $458) अथ श्रीज व्रतु भणइ। तइए अणुव्वयंमी धूलग परदव्वहरण विरईओ। आयरियमप्पसत्थे इत्थपमायप्पसंगेणं ॥ [६१०] त्रीजइ अणुव्रति स्थूलकु राजनिग्रहादि हेतु जु छइ परदव्यु तेह नउं हरणु ग्रहणु थूलग परदव्य हरणु कहियइ । तेह तणी विरति निवृत्ति तेह सकासइतउ इत्यादिकु पूर्व जिम जाणिवउं । परद्रव्यापहरणु महापातकु । यदुक्तं - 10 एकस्यैकं क्षणं दुःखं मार्यमाणस्य जायते । सपुत्रपौत्रस्य पुनर्यावज्जीवं दृते धने ॥ [६११] तथा-- सम्बन्ध्यपि निगृह्येत चौर्यान्मण्डिकवन्नृपः। चौरोऽपि त्यक्तचौर्यः स्यात् स्वर्गभाग् रोहणेयवत् ॥ [६१२] 15 $459) अथ अतिचार प्रतिक्रमणु कहइ ॥ तेनाहडप्पयोगे तप्पडिरूवे य विरुद्धगमणे य। कूडतुल कूडमाणे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [६१३] स्तेन चोर तेहे आहूतु देशांतर समानीतु वस्तु स्तेनाहृतु वस्तु कहियद । अथवा आपणाई जि - थानक हूंतलं आणि वस्तु तेनाहडु कहियइ । तेह नउं ग्रहणु १ स्तेन प्रयोग। 20 चौरहं रहई ऊधारि वस्तुदानु तिणि करी चोरहं रहई चोरी विषइ प्रेरणु स्तेन प्रयोगु२। 'तप्पडिरूवे य ।। तत्प्रतिरूपु घृतादि माहि वसादि मेलनु तत्प्रतिरूपु कहियइ ३। 'विरुद्ध गमणे य'। विरुद्ध नृपहं तणइ राज्यि गमनु विरुद्ध राज्य गमनु ४ राजा देश पाखइ धनलाभ लोभि करी गमनु विरुद्ध गमनु कहियइ ४॥ 'कूडतुल कूडमाणे ' । तुला लोहदंड विशेषु मानु सेतिकादिकु । तीहं रहई कूटतारूढइतर 26 अधिक करणु अथवा ऊणता करणु । कूडतुल कूडमाणु कहियइ ५। 5460) ईहां अतिचारता वणिक्कला ए चोरी नहीं। इसी परि व्रत सापेक्षता हूती । यदाह उचियं मुत्तूण कलं दवाइ कमागयं च उक्कारसं । निवडियमवि जाणंतो परस्स संतं न गिन्हेइ ॥ [६१४] उचित राजनिग्रह रहई अयोग्य कला लगार एक अधिक लगार एक ऊणता करण लक्षण 3० वणिकपटुता उचितकला कहियइ । तेह मेल्ही करी ‘कमागयं' । पितृ पितामहादि काम करी आगतु व्यादिक मेल्ही करी।' उक्करिसं' अधिकु। 'निवडियमवि जाणतो'। भूमि पडिउ जाणताई हूंतउ 'परस्स संतं न गिन्हेइ ' । पर तणउं लिउं नही। तथा चोक्तं 8459) 1 Bh. आणिउँ। 2 Bh. omits. 3 Bh. रूढिइतउ । Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $461-463 ). ६१५-६१६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १५९ पतितं विस्मृतं नष्टं स्थितं स्थापितमाहितम् । अदत्तं नाददीत स्वं परकीयं कचित्सुधीः ॥ ___ईहं स्तेनाहृतादिकहं कीजतां हूंतां जु कर्म बांधउ सु · देवसिउं, दिवसकृतु सव्वं सगल्लू 'पडिक्कमे पडिक्कमिडं। 8461) अत्र अदत्तादान परिहारविषइ लक्ष्मीपुंज कथा लिखियइ । अदत्तादानविरतिव्रतनिश्चलनिश्चयः ।। लक्ष्मीपुंज इवानोति सर्वः सर्वमचिंतितम् ।। [६१६] तथाहि हस्तिपुरु नामि पुरु । महादारिद्रमांदरु सुधG इसइ नामि धर्मकर्म कर्मठु श्रेष्ठि एक हूंतउ। सु कउडा वडइ वस्तु लेइ करी वेचइ । केई एकि कउडां उपार्जतउ हूंतउ कालु अतिक्रमावइ । धन्या नामि 10 तेह नी गेहिनी। तिणि अनेरइ दिनि रात्रि स्वप्नु लाधउं। दिव्यालंकार सार शृंगार तारछइ श्रीदेवी जिनेंद्रपूजा करती पद्महद माहि बइठी, जाणइ हउं देखउं छउं । ते ताहीं जि वार जागी हूंती हर्ष रोमांचकुंचकित गात्र ऊठी करी प्रियतम आगइ आवी स्वप्नु कहइ। तिणि कहिउं, “प्रियतमि ! श्रीमंतु धीमंतु धर्मवंतु तू रहई पुत्र होसिइ । तिणिहिं जि दिणि तेह ना प्रभावइतउ तेह सुधर्म श्रेष्ठि रहई बि गुणउ लाभु हूयउ। लाभोदय कर्बोदय लगी सु श्रेष्ठि सुखले सहं रहई तेह दिन लगी पाहुणउ हूयउ । धन्या रहइं16 सुभकांति सौभाग्यादिकहं गुणहं करी सु गर्भु भाग्यवंतु सुधर्म संभाविउ । आग्रहायणीय दिणि सु सुधर्मश्रेष्ठि धनचिंतार्नु पाद नइ अंगूठइ करी घर नी भुई खरवलतउ हूंतउ कल्याण मणि माणिक्य पूर्ण बिलु देखी निधिलाभइतउ आनंदमंदिर हूयउं। तउ पाछइ जिसुं' इंद्र नउं विमानु हुयइ तिसर मंदिरु कराविडं। रूपवंत सालंकारु सशृंगारु दास दासिका परिवारु तिम हिं तेह नइ घरि सांपडिउ । आग्रहायणीय महोत्सवु सविस्तरु कराविउ। तेह नइ मणि सुवणि दानि करी जि दातारः हूंता तेई 20 याचक हूया। जिम जले" नीसरते ई1 कूपु भरिउ ई जि दीसइ तिम रत्ने काढीते ई सु बिलु तिम ही जि भरिउ दीसइ। तिणि विभूति करी हृष्ट संपूर्ण दोहदकालि धन्या सुपुत्रु प्रसवइ । देवहीं रहई विस्मयकारकु दानु दियतइ हूंतइ श्रेष्ठ पुत्र तणउ जन्ममहोत्सवु कराविउ । इणि आवियइ अम्हारइ घरि लक्ष्मी तणा पुंज हूया। तिणि कारणि अम्हारा पुत्र रहई यथार्थं लक्ष्मीपुंज इस नामु हुयउ। इसी परि भणी करी वडइ विस्तरि लक्ष्मीपुंज नामकरणु पितरे कीधउं । मनोवांछित वस्त्रालंकारादिकहर करी सु बालकु जन्म लगी सुभभागी हूयउ । कलावंत जिम सकल कलाकलापवंतु हूयउ। 8462) आठ दिसि संभूत जिसी आठ लक्ष्मी हुयई तिसी स्वयंवर आवी आठ वर कन्या परिणिउ । देवावास समा निवास निवासी यथाकाम सुखसंभोगभंगीसंयुक्त हूंतउ सूर्यास्तोदय अजाणतउ हूंतउ जु जु इंद्रियानुकूलु सु सु यथारुचि भोगवइ, जु जु दुक्खकरु सु सु सत्ताई करी न जाणई। पंचोत्तर सुर जिम सुखसागर निमग्नु हूंतउ सु कालु अतिक्रमावइ । 30 463) अनेरइ दिवसि कांत' कांताजनांकशय्यासुप्त हूंता तेह रहइं जेतलई चित्त माहि इसी चिंता ऊपजइ जु 'मू रहई किसा कारण लगी इसी देव समान ऋद्धि हुई ' तेतलइ आगिलइ गमइ दिव्यवस्त्रालंकार भासुर जिसउ सुरु हुयइ तिसउ पुरुषु प्रकटु हुई करी अंजलिकरणु पूर्वकु भणइ । “ देव 8461) 1 B. P.- व्रतु-। 2 P. कवडां। 3 P. ति। 4 Bh. P. - कंचुकित-15 Bh. P. होइसइ । 6 P. दिनि । 7 Bh. P. जिसडे। 8 P. तिमि । 9 Bh. सुवर्ण। 10 Bh. जलि। 11 P. नीसरे तोई। 12 Bh. रत्न। 13 Bh. P. स। $462) 1 B. omits वर-। 8463) 1 P. कंत। 2 P. हुइ। Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$464 ). ६१७-६२० धन्याकुक्षिसरोहंस! भाग्यसौभाग्यपात्र ! जनावतंस! मणिपुरु इसइ नामि पुरु छइ। तिहां पुण्यधरु गुणधरु इसइ नामि सार्थवाहु हूंत उ । सु अनेरइ दिनि विशदाभिधान मुनि समीपि वन माहि गयउ। जन्तोः स्याद् दुःखदं द्रव्यहरणं मरणादपि । अतः सुकृतिभिः कार्य चौर्यचर्याविमोचनम् ॥ [६१७] एवमाकर्ण्य पुण्यात्मा स विद्याधरसंसदि । अदत्तादानविरतिं व्यधात्तत्र तदा मुदा । [६१८] पुर माहि आविउ हूंतउ व्यवसायनिमित्तु भूरि भांडसंभारु ले करी देसांतरि चालिउ। आपणा देस तणइ अंति सार्थि अटवी माहि पइठइ हूंतइ आपणपई सार्थवाहु घोडइ चडिउ आगइ थिकउ जाइवा लागउ। पाछइ मार्गु मूंकी करी प्रौढ पदप्रचारि किणिहिं दांडइ पडिउ । सुवर्णलक्ष मूल्य रत्नावली 10 एक तिहां भुइं पतित देखइ । व्रतभंग भयवशइतउ वली बीजीवार तिणि गमइ दृष्टि अकरतउ हूंतउ आघउ गयउ । सार्थ संचल भाव तणा अलाभइतउं 'किसुं साधु दूरि गयउ' इसी परि मन माहि शंका ऊपनी तउ पालइ सार्थवाहु आपणउ वाहु आघउ ऊतावलउ चलावइ खुरक्षुण्णि मार्गि स्वर्णपूर्ण त्रांबा नउ कुंभु देखइ । व्रतभंगइतउ तिमहिं जि मूकी करी आघउ गयउ । ऊतावला जायता हूंता सहसात्कारि वाहनवाहु मूयउ। पापभय भीतु चीतवइ 'मू वाहतां हूंतां एउ मूयउ हा हतोस्मि । जु को एह रहई 15 जीवाडइ तेह रहई एउ तुरंगमु हां आप। अनइ ऊपरि घणउं धनु आपउं' इस मन माहि चीतवतउ हूंतउ सार्थवाढु पादचारिहिं जि आघउ चालि3'। तृषाक्रांतु हूंतउ वृक्षशाखानिबद्ध वारिपूरित दीयडी देखइ । तउ अदत्तादानव्रतभंग बीहतउ ऊंचइ स्वरि करी कहइ, “कउण तणी ए दीयडी"? इसी परि वार वार भणतउ हूंतउ सांभली करी तीही जि तरु नी शाखा बाधउं छइ पांजरउं, तिहां छइ सूयडउ, तिणि भणिउं, “ वन माहि ओसही लेवा गयउ वैद्यपुत्रु तेह नी ए दीयडी। हउं तेह आगइ कांई नही 20 कह तउ शीतलु जलु पी", इसउं शुक तणउं वचनु सांभली करी कर्ण हाथे ढांकी करी शुक आगइ सार्थवाहु कहइ । “तृस वरि माहरा प्राण हरउ, पुण तोई वैधि अणदीधउं जलु पीयउं नहीं, महापापभय भावइतउ।" तउ पाछइ शुक नउँ रूप संहरी करी वृक्ष हूंतउ ऊतरिउ को एक वरु पुरुषु । सार्थवाह आगइ हर्षितु थिक' कहा। 464) “वैताढ्यि नामि पर्वति विपुला इसइ नामि नगरी। तिहां नउ हउं सूर्यु इसइ नामि 25 विद्याधरु । अनेरइ दिनि ताहरइ माणपूर इसइ नामि करी प्रसिद्धि नगरि विशदाभिधानु माहरट जनकु विद्याचारण मुनिवरु उद्यानवनि समोसरिउं हूंतउ हउं तेह रहई वांदिवा तिहां आविउ। वांदी करी यथास्थानि बइठउ । तदाकालि मूं उद्दिसी करी महात्मा भणिउं । अनादानमदत्तस्याऽस्तेयव्रतमुदीरितम् । बाह्याः प्राणा नृणामों हरता तं हृता हि ते ॥ [६१९] तथा वरं विभववन्ध्यता सुजनभावभाजां नृणाम् असाधुचरितार्जिता न पुनरूर्जिताः संपदः। कृशत्वमपि शोभते सहजमायतौ सुंदरं, विपाकविरसा न तु श्वयथुसंभवा स्थूलता॥ [६२०] ताहरइ तउ धनु घणु आगे'छइ। किसइ कारणि परद्रव्यापहारु करइ”। इत्यादि चोरी परिहरण विषइ घणउं भणिउं । तथापिहिं हउं चौर्यव्यसनी फिटउ नंही। तइं पुणि मूं देखता तदाकालि 30 8463) 3 Bh. gloss : सभायाम् । 4 P. omits. 5 Bh. अलाभयतउ। 6 Bh. किसउं। 7 Bh. गयउ। 8 P. omits -भंग। 9 P. थकउ। 8464) 1 Bh. omits. 2Mss. स्वयथु-। 3 Bh. घणूं । P. घणठ। 4 P. आगइ । Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' $465-456)] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत परद्रव्य लेवा नियम लीधउ। मू रहइं महाविस्मय इयउ। 'जोयउ न, ए वाणिया धनलवलाभ निमित्तु सरीरू सर्वस्व जोखिमि घाती करी दूर विषम देशांतर पूर फिरई तीहं रहई अदत्तादानविरति नियमु' किसी परि प्रतिपालइ । तिणि कारणि एह तणी हउँ परीक्षा करिसु' । इसउं चीतवी अदृष्टु थिकउ तू पाखती' फिरिउ। फिरतइ हूँतइ आजु मई अवसरु लाधउं । तउ मई तू रहई स्वर्णलक्ष्य मूल्य रत्नावली पतित दिखाली । निधानु पुण" दिखालिङ। अनइ घोडउ मूयउ दिखालिउ । मई तउं पुण लोभि जीतउ । नहीं। तृसिया हूंता तू रहइं पाणी भरी दीयडी दिखाली । शूक नइ रूपि तू रहई जलपान विषइ प्रेरणा कधिी। तई पुण मोटेई प्राणरक्षणलक्षणि कार्यि उपस्थितइ हूंतइ तई अल्पु पाणीपानमात्रु अदत्तादानु करावी न सकिउ ई।" 465) इसउं भणी करी सूर्यि विद्याधरि आपणा सेवक विद्याधर तेडिया । ति अदृश्य हूंता सर्वे दृश्य हूया। तीहं कन्हा मणिमाला अणावी निधानु अणाविउं । अनेरउं घणुं धनु अणाविउं । 10 मूयउ हूंतउ जु घोडउ सु जीवाडिउ । सार्थवाह आगइ सूर्यु विद्याधरु भणइ, " सार्थवाह ! एउ ताहरउ घोडउ आपणउ साति" इसउ भणी करी सार्थ माहि आणी सार्थवाहु मेलिउ। धनु सार्थवाहु आगइ मेल्हिउं । सार्थवाहु भणइ, “किस एउ धनु" । सु भणइ, “कांई एकु माहरउं, कांई एकु कउतिग लगी पर हूंतउं अपहरिउं'। तदाकालि राजऋषि विशदमुनि वचनि ज मू रहई चोरी तणी निवृत्ति न हुईय स हवडां' ताहरा साहसदरशनइतउ मू रहई चोरी निवृत्ति ऊपनी। तिणि कारणि तुम्ह रहई मई धर्म-15 गुरु भणी धनु पादभेट' कीधउं।" इसउं कहता सूर्य विद्याधर आगइ गुणधरु भणइ । “जु धनु जेह नउं तई हरि छई सु तेह रहइं पाछ दइ" । तिणि तिमइ जि कीधउं । " पाछिलउं माहरउं धनु गुणधर! त लड" इस भणता सूर्य आगइ गुणधरु कहा, " अहो विद्याधर । तउं एउ माहर लइ । जिणि कारणि इसउं मई मनिउं हूंतउ 'जु को माहरउ घोडउ जीवाडइ तेह रहई सगलं आपणउं धनु आपउं' । तई माहरउ घोडउ जीवाडिउ, तिणि कारणि तउं माहरउं धनु लइ। किंच दानु पात्रि 20 दीजइ । हउं पुण दानयोग्यु पात्रु नहीं । तिणि कारणि ताहरउं धनु कथमपिहिं लिउं नहीं।" । 466) इस भणता गुणधरु आगइ विद्याधरु भणइ, “ह ताहरा उपदेश रहई इणि भवि ऊरिणु नहीं हुई। मई माया लगी ताहरउ घोडउ मूयउ दिखालिउ, तिणि कारणि किसी परि ताहरउं धनु हउँ लिउं । माहरउं धनुं तउं न लियई, ताहरउं धनु हर्ष न लिउँ । त उ पाछइ एह धन रहई कउणु धनिकु होइसिइ ?" सार्थवाहु कहइ, “धर्म जेह रहई देसिइ तेउ धनिकु होइसिइ। तिणि कारणि आवि, जिम 25 सर्वज्ञ देसिति धर्मि वेचा, लक्ष्मी कृतार्थ नीपजावां" । तेह नइ वचनि विद्याधरि अंगीकरियइ हूंतई तेह, बिहुं आपणी लक्ष्मी सप्तक्षेत्री माहि वावी । तउ पाछइ गुणधरु मरी करी तउं लक्ष्मीपुंजु हूयउ। हउं पुण ताहरा उपदेशइतउ सुपात्रि धन दियतउ आयु पूरी करी व्यंत ऊपन! ताहरइं पुण्यि क आवर्जिंतु तउ तू रहइं आजन्महितु कालोचितु वस्तु पूरउं।" इसउं व्यंतरवचनु सांभली करी मूर्छा गयउ हूंतउ सीतोपचारइतउ मूर्छापगमइतउ जातिसमरणु लही करी लक्ष्मीपुंज प्रमोदपुंजु हूयः। 30 यावज्जीवु विशुद्ध जिनधर्मु प्रतिपाली करी अंतकालि अनलनु करी समाधिसउं मरी अच्युतदेवलोकि देवु होई पुनरपि मनुष्यभवु लही, दीक्षा ले, केवलज्ञानु ऊपाडी, मोक्ष पहुतउ॥ $464)5 P. हुइ। 6 P. omits. - ल -। 7 P. नियमि। 8 B. - पलइ। 9 P. रु. ( ? ) पा. omits-खती 10 P. पुणि. 8465) 1 Bh. घणउं। 2 P. अपहर। 3 P. ह्यइ। 4 P. हड। 5 P. पादभेटि। 6P drops words between माहरउं धनु... माहरउं धनु I though it retains गुणधर। 7 Bh. bas added words between सगळू......सगळू in the margin. 8 Bh. दान । $466) 1 P. ऊरण। 2 P. तउ। 3 P. -करिइ। 4 Bh. तेहे। 5 P. हूउ। 6 P. अणसनु । 7 B. omits. ष. बा. २१ Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8467-49) ६२१-६२७ लक्ष्मीपुञ्ज-कथां श्रुत्वा भव्याः स्तेयविवर्जनम् । कुरुध्वं येन वस्तूर्णं पूर्ण भवति मङ्गलम् ।। [६२१] ॥ अदत्तादान परिहार विषइ लक्ष्मीपुंज कथा ॥ $467) अथ चउथउं व्रतु कहइ। चउत्थे अणुव्वयंमी निचं परदारगमण विरईओ। आयरियमप्पसत्थे इत्थ पमायप्पसंगणं ॥ [६२२] चउथइ अणुव्रति नित्यु सदा पर अनेरा पुरुष तीहं तणां दार कलत्र परिणीत संग्रहीतादि भेदबंध अनेकविध वनिता तीहं नई विषइ गमनु आसेवनु तेह नी विरति नित्य परदारगमन विराति कहियइ। स पुण परस्त्रीसेवा इहलोक परलोक विरुद्ध अपकीर्ति दुर्गति जनक तिणि कारणि श्रावक हूंतइ परस्त्रीसेवा10 निवृत्ति अवश्यमेव करेवी॥ तथा च भणितं प्राणसंदेहजननं परमं वैरकारणम् । लोकद्वयविरुद्धं च परस्त्रीगमनं त्यजेत् ॥ [६२३] विक्रमाक्रान्तविश्वोपि परस्त्रीषु रिरंसया। कृत्वा कुलक्षयं प्राप नरकं दशकन्धरः॥ [६२४] तिणि काराण परदारगमनविरतिइतउ 'आयरियमप्पसत्थे इत्थ प्पमायपसंगणं' पूर्ववत् । 8468) ईहीं जि व्रत तणां अतीचार तणउं प्रतिक्रमणु भणइ । अपरिग्गहिया-इत्तर-अणंग-वीवाह-तिब्व-अणुरागे । चउत्थवयस्सऽइयारे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [६२५] अपरिगृहीता-विधवा तेह नइ विषइ गमनु अपरिगृहीतागमन १। 'इत्तरत्ति-इत्वरु अल्पकालु भाटी दानइतउ ज वेश्या किणिहिं आपवशी कीधी हुयइ स इत्वरा कहियह। तेह नह विषइगमन इत्तरगमन २। 'अणंग 'त्ति-अनंगु कामु तत्प्रधानक्रीडा वनिता तनुस्पर्शादि क्रिया अनंगक्रीडा३ । 'परवीवाह 'त्ति पर तणां अपत्यहं तणउं स्नेहादि भावइतउ परिणयनु करावणु परवीवाहकरणु ४। आपणाई अपत्यविषह संख्याभिग्रह करवा युक्त हुयइ। 'तिव्वअणुराग 'त्ति-कामभोग विषइ गाढी आसक्ति तिव्य अणुराग कहिइ सदा विषयाध्यवसायु इत्यर्थः ॥५। जु स्वदारसंतोषी श्रावकु हुयइ तेह रहई छेहला त्रिन्हि अतीचार आद्य बि अतीचार भंगइ जि हुयइं। तथा च भणितं परदारवज्जिणे पंच हुंति तिनिउ सदारसंतुटुं । इत्थीइ तिन्नि पंचउ भंग विगप्पेहिं नायव्वा ॥ [६२६] ति आश्रयी करी जु कर्म बाधउं—इत्यादि पूर्ववत् ॥ 1469) चतुर्थव्रत विषइ नागिलकथा लिखियइ ॥ 30 अहो ब्रह्मव्रतं मुक्तेः संमुखीकारकारणम् । नीयते नागिलस्येव विपदामुपदाहकृत् ॥ [६२७] तथाहि महापुरु नामि पुरु । भोजु नामि राजा । लक्ष्मणु नामु श्रेष्ठि जिनधर्म सर्वसारू मनइ। तेह नी नंदा नामि विवेकिनी नंदनी । स पुण' सतीमतल्लिका परिणयन योग्य हूंती पिता आगइ कहइ 8468) 1 Bh. कहियइ । $49) 1 Bh. has corrected मानइ to मनइ । P. नमइ। 2 Bh. gloss : पुत्रिका । P. नंदिनी। 3 P. पुणि। 25 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $470-471) ६२८-६२९ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १६३ निरञ्जनं दशोन्मुक्तं निःस्नेहव्ययमन्वहम् । धत्ते विवेकं' दीपं यः परिणेता ममाऽस्तु सः॥ [६२८] इसउं तेह नउं वचनु सांभली करी पिता चिंताकुलु हूयउ । तेह रहइं वरु आवइ तेह तेह आगइ • निरंजनं ' इत्यादि श्लोकु पढइ । को एक श्लोकु परमार्थवृत्ति करी परीछा नहीं। बाह्यार्थवृत्ति करी परीछइ। 8470) तिणिहि जि नगरि नागिलु नामि जुयारी' एकु छइ । । सु पुणि रूपि करी जिसउ कंदर्प हुयइ तिसउ छइ । तिणि नागिलि अनेरइ दिनि अनेकि लंघन करी विरूपाख्यु यक्षु आराधिउ' हूंतउ' प्रत्यक्षु हूयउ कहइ । “अहो वरु मागि" । तिणि भणिउं, " जउ तउं मू रहई तूठउ तउ जिस दीपु नंदा कहइ छइ तिसउ दीपु त माहरइ घरि था" यक्षि कहिलं “होइसु"। तउ पाछइ लक्ष्मणश्रेष्ठि तणइ घरि जाई करी नंदा मागइ । श्रष्ठि भणइ, “नंदा जिसउदीपु भणइ तिसउदापु जउ थाहारइ घार हुयइ तउ'10 नंदा लहइ"। तिणि भणिउ, “आवी माहरइ घरि जोयउ"। श्रेष्ठि जोयइ तउ तिमहीं जि परि दीपु देखा। नंदा तेह रहइं परिणावइ । यक्षप्रभावि दरिद्रताभावु नाठउ । लक्ष्मी प्रभूत आवी । तथापि नंदा तिसइ दीपादि दर्शनाचार्यहि करी निरानंदा ई जि हुई । सु पुण नागिलु स तिसी देवतासमानरूप नायिका लहिऊ करी द्यूतव्यसन तणी निवृत्ति न करइं। जिम जिम धनु हारइ तिम तिम नंदास्नेह लगी लक्ष्मणुश्रष्ठि पूरइ । जदपिहिं धनु हारी बाहिरि अपर पणांगना रमी घरि मउडउ आवइ, तथापि हिं नंदा सानंद 15 थकी तेह रहई परचर्या करइ । तउ पाछइ नागिलु आपणइ मनि चींतवइ । 'हउं एह रहई प्रिउ नहीं। जु एवडेई अपराधि मू ऊपरि क्रोध न करई। 471) अनेरइ दिवसि तिणि नागिलि घणउं धनु हारिउं । कितवहं कन्हा नाठउ वन माहि पइठउ । तिहां ज्ञानवंतु मुनि धर्मध्यानि वर्तमानु तिणि दीठउ। वांदी करी प्रस्तावि पूछिउं। “भगवन् माहरी भार्या सुभसद्भावइ हूंती मूं रहई चित्ति काई न करई"। इसइ पूछिइ हूंतई महात्मा मनि चीतवइ, 20 'योग्यु छइ, एउ प्रतिबुझिसिइ। तिणि कारणि महामुनि कहइ । “स विवेकिनी कांतु' पुणि विवेकवंतु परिणिवा कारण विवेकु निरंजनादिगुण तिणि कहिउ । त उ विवेकु दीपु जु धरइ सु मू रहई वरइ इसउ तेह नउ अभिप्राउ हूंतउ । सु अभिप्राय को जाणइ नहीं। तई दीपु निरंजनादिगुणु दिखाली करी परिणी । यतःनिगद्यतेऽञ्जनं माया नवतत्त्वच्छित्तिर्दशा। 25 स्नेहव्ययः प्रेमभङ्गः कंपः सम्यक्त्वखण्डनम् ॥ [६२९] तेहे मायादिके दोष विवर्जितु विवेकु दीपु जु धरइ सु मू रहई वरइ। तिणि पुण जेतीवार तिसउ दीपु यक्ष विरचितु दीठउ, तेतीवार मौनवंत हूंती तई परिणी । जेतलइ सती तेतलइ तू रहई अपराधवंतही विषइ न रूसई । जेतलई तउं अविवेकी एतलइ तू ऊपरि न तूसई । तू रहई चित्तिहिं न करइं ।” महासती नऊ सु समाचारु साधु भणितु अनइ विवेकु सांभली करी प्रतिबूझइ । महात्मा कन्हइ जिसउ विवेकु पूर्विहिं 30 कहिउ तिसउ विवेकु अनइ स्वदारसंतोषव्रतु तदाकालि नागिलि अंगीकरि । 4 P. विवेकी। 5P. कोइ। 8470) 1 Bh. जूयारी। 2 P. विरूपाक्षु। 3 P. आधारिउ। 4 P. तउ। 5 B. जिसुउ (-उ appears to have been cancelled ). 6 P. तुं। 7 P. भणिउ। 8 Bh. थाहरइ । P. किमई ताहरइ । 9 P. adds न। 10 P. यक्षि-1 11 B. आश्चर्यहिं । 12 P. प्रिय। 13 Bh. रोषु । 8471) 1 P. कांति। 2 P. पुण। 3 B. drops words between दीपु......दीपु । Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$472-474) ६३० 5472) घरि आवी स्नानु करी विधिवत् देवपूजा करइ । सुपात्रहं रहइं दानु प्रवर्तावइ । यथेच्छा कामसुख भोगवइ । तउ पाछइ विवेकवंतु कांत देखी करी नंदा सानंदा हूंती भणइ, "शील सलिल परिसिक्त हूंती जिनभक्ति कल्पलता आजु मू रहई सफल हुई । कांत जु मई तउं विवेकवंतु दीठउ ।” नागिलु भणइ, "प्रियतमि! जु मई व्यसनु मेल्ही करी विवेकु अंगीकरिउ' तेह अर्थविषइ गुरु नउ आदेशु कारणु । यत उक्तं मनो न निश्चलं तावद्यावत्तत्त्वं न विंदति । विदिते तु परे तत्त्वे मनो नौकूपकाकवत् ॥ [६३०] तेह दिवस हूंती तीहं रहई एकचित्तता हुई। नागिल नंदा बिहुँ आधिरहितहं समाधिसहितहं समान धर्म-रूप-कला-यौवनबंतहं तीहं तणी कायकांति अतिशय प्राप्त हुई। 10 4 73) अनेरइ दिनि किणिहिं पर्वि नंदा पीहरि गई' । नागिलु आपणा घर तणी सातमी भुइं नइ मणिकुट्टिमि देवपल्यंकोपमान शयनीय उपरि सूतउ चंद्रबिंबि दत्तलोचनु वर्त्तइ। कई एक विद्याधरी प्रिय विरहिणी आकाशमार्गि जायती नागिल रहई देखी करी सकाम हुई हूंती नागिल आगइ आवी करी भणइ । “कामाग्नि-संतप्त-गात्र हूंती हर्ड अहो महापुरुष । तू रहई शरणई आवी। स्वामिन् ! स्वांगसंग सुधातरंगरंगकेलीसुख भू रहई करावि । हडं पुण विद्याधरशिरोमाण छइ हंसु विद्याधरु तेह नी गेहिनी, 15 तई दीठइ तेह हूंतउ माहरउ मनु ऊबीठउं हूयउं। चंद्र नाम खेचरेश्वर नी हउं दीकिरी नामि करी आगइ लीलावती, तई आदरी तउ हउं कर्मिहिं करी लीलावती होइसु । अथ मू रहई जइ किमइ नहीं अंगीकरइ तउ त नही हुयइ अथवा हर्ड नहीं हुई। तेतीवार धर्मज्ञ तउं किस स्त्रीहत्यापातकी10 यह ? पति तणी विद्या पिता तणी विद्या हउं सव्वा ति जाणउं ति विद्या तू रहई देस, पति अनइ पिता तू रहइं साध्य करिसु। तिणि कारणि तुंउं मू रहई अंगीकरि। माहरवचनु अन्यथा म करिसि"। 20 जुस भणी करी तेह न। पाद आपणइ मस्तकि धरिवा कारणि जेतलइ धाई तेतलइ 'परस्त्री संस्पर्श माहरां पगहीं रहई म हुउ' इणि कारणि नागिलि जिम दहन हूंता दाझता पाछा कीजइ तिम कीधा । 8474) तउ पाछइ स विद्याधरी कोपवशगत हूंती आकाशगत अतीवाऽऽरक्तलोचन थिकी अग्निवर्ण लोहगोलु अतिविलोलु विकुर्वी करी नागिल तणा मस्तक ऊपरि मूकइ । “ दाधउ रे दाधउ रे" इसी परि गगनगत हूंती वाहवइ । तेह रहइं बीहवइ । तउ पाछइ नागिलु पंचपरमेष्ठि नमस्कारु मन माहि समरद । नमस्कार नइ प्रभावि लोहगोलउ विलइ गयउ । स विद्याधरी पराजित हूंती लाजी करी अदृश्य हुई। नागिलु हर्ष रोमांच कंचुकित गात्रु हूयउ । “ तुम्ह पाखइ पितृमंदिरिहिं मू रहई राति नहीं।" इसउं भणतीहंती नंदा नइ रूपि नंदा नइ स्वरि स खेचरी गृहद्वारि आवी । परिवार कन्हा द्वार ऊघडावई' नाशिल स्वरि करी नंदा ओलखतू हूंतउ खेचरी कपटाशंका' करी संकीर्णस्थानस्थु होई तउ नंदा बोलावइ । “हे अरविंदाक्षि, दाक्षिण्यनिधे यदि त्वं नंदासि तदा मामेहि । अथाऽन्या कापि तदा धर्मनृप30 प्रभावाद्भग्नगतिर्भव।" इसा कथन कथनानंतरु धर्म नइ प्रभावि स खेचरी स्तंभितगति हूंती तेह नइ चरित्रि करी विस्मयापन्न हूंती विद्याधरी आगइ ऊभी रही। नागिलु कपटांतराऽऽशंकी शीलरक्षा कारणि आपहे व्रतु लियइ । सासनदेवतादत्तुं वेसु धरतउ हूंतउ गृहस्थितु जु छइ यक्षदीपु तेह आगइ इK कहइ । "अहो आराध्य ! नंदा नइ लोभि मई तउं गृहदीपतां पमाडिउ' हूंतउ। सांप्रतु हर्ष कृतकृत्यु हूयउ। 8472) 1 P. अंगीकरिवउ। 2 P. आदेसु। 3 P. रहितई । $473) 1 Bh. गयई। 2 P. के। 3 P. एकि। 4 P. -विहरिणि। 5 P. नागिलइ। 6 P. ormits-गात्र। 7 Bh. शरण। 8 P. -सुधा-रंग-केवली-1 9 P. omits. 10 B. Bh. add नहीं। 11 P. सर्व। 12 Bh. इ। 13 Bh. तउं । 6474) 1 P. भणीति। 2 Bh. ऊघाडावइ। 3 P. omits कपटा-। 4 B. P. -शंका! 5P. सासना-। 6 Bh. इसउ। 7 P. पांडिउ । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $475-477) ६३१-६३६ ) श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १६५ विरूपाख्य यक्ष ! तसं आपणइ थानि पहुचि।” तउ दीप हूंती भाषा नीसरी, " जां त' जीविसि तां हउं तू सरसु रहिसु"। तथा शीलमहिमा देखी करी स खेचरी अतिरंजितचित्त हंती प्रभात समइ महाविस्तरि" दीक्षा महोत्सवु करावइ । सूर्योदयाहं दीप्रभासु जु छइ यक्षदीपु तिणि अनुगम्यमानु विस्मय स्मर लोचनह. लोकहं विलोक्यमानु नागिल भवसमुद्रकूलि गुरुपादमूलि पहुतउ । नंदा सहितु दीक्षा ले करी दुस्तर तपक्रियाकलाप करतउ हूंतउ गुरु सरिसउ विहरिउ । रातिहि यक्षदीप” 5 तणइ प्रद्योति श्रुतपाठ करतउ थोडे दिवसे ज्ञात ज्ञातव्यु गीतार्थशिरोमणि हूयउ संजमग्रहणपूर्विहिं आयुःकर्म बाधउं” हूतउं, तिणि कारणि हरिवर्षक्षेत्रि कल्पवृक्षतलि नंदा स्नेह लगी जुगलियउ हूयउ। सु जुगलु भाग्यशेष तणइ प्रभावि स्वर्गभोग भोगवी करी महाविदेहि क्षेत्रि मनुष्यता लही सिद्धिहिं गयउ। शीलं स्वर्णाभरणं परीक्ष्य हीरान्वितं नागिलवनिधाय । आसंमृति साररमामवाप्य श्रेयश्रियं भव्यजना लभध्वम् । [६३१] चतुर्थव्रत विषइ नागिलद्यूतकार कथा समाप्ता॥ $475) अथ पांचमा व्रत तणउं प्रतिक्रमणु भणइ ॥ इत्तो अणुव्वए पंचममि आयरियमप्पसत्यामि । परिमाण परिच्छेए इत्थ पमायप्पसंगणं ।। [६३२ ]15 'इत्तो' इति। एह चउथा व्रत अनंतरुधन १, धान्य २, क्षेत्र ३, वास्तु ४, रूप्य ५, सुवर्ण ६, कुपित ७, द्विपद ८, चतुःपद ९, लक्षण नवविध परिग्रह तणइ इच्छापरिमाण परिच्छेदि प्रमाणकरण रूपि पांचमइ अणुव्रति जु आचरिउं अप्रशस्ति लोभोदयरूपि भावि श्रद्धाविशेषि हूंतइ । किसा विषइ ? इच्छा परिग्रह प्रमाण विषइ । किसउ अर्थ ? प्रमाणाधिकता विषइ लंपटपणउं कीधउं । 'पमायपसंगेणं' इत्यादि पूर्ववत् । अवश्यमेव श्रावकि परिग्रह परिमाणु करिवउं । यतः 20 संसारमूलमारम्भास्तेषां हेतुः परिग्रहः । तस्मादुपासकः, कुयादल्पमल्पं परिग्रहम् ॥ [६३३] तृप्तो न पुत्रैः सगरः, कुचकर्णो न गोधनैः । न धान्यस्तिलकः, श्रेष्ठी न नन्दः कनकोत्करैः॥ [६३४] वह्निस्तृप्यति नेन्धनैरिह यथा नाऽम्भोभिरम्भोनिधिस्तद्वन्मोहघनो घनैरपि घनैजन्तुर्न सन्तुष्यति । नत्वेवं मनुते विमुच्य विभवं निःशेषमन्यं भवं यात्यात्मा तदहं मुधैव विदधाम्येनांसि भूयांसि किम् ॥ [६३५] ६476) अथ एह व्रत तणां अतिचार तणउं प्रतिक्रमणु भणइ ॥ धण-धन्न-रिवत्त-वत्थू-रुप्प-सुबन्ने य कुवियपरिमाणे । दुप्पये चउप्पयामि य पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [६३६] 8477) तत्र- धनु गणिम धरिम मेय परिच्छेद्य भेदइतउ चउं प्रकारे । तत्र-गणिमु-पूफिल जातीफलादिकु १, धरिमु-गुड, खंड, खजूरादिकु २. मेउ-धृत तैल मध्वादिकु ३. पारिच्छेद्यु-हीरक 86748P. विरूपाक्ष। 9 Bh. तूं। 10 Bh. सरिस। 11 P. विस्तारि। 12 P. सूर्यादिहि दीप प्रभा सु। 13 Bh. -विलोचन -। 14 P. दुस्तप। 15 P. ताप-। 16 P. तिहिं । 17 P. यक्षि18 P. repeats ले करी......करतउ। dittography. 19 P. बांधतउ। 20 P. omits. . Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 पडावश्यक चालावबोधवृत्ति [8478-181 ) ६३७ माणिक्यादिकु ४ | धान्यु व्रीहि-गोधूमयवादिकु अनेक विधु । ईहं धनधान्य बिहुँ नइ अतिक्रमि अतीचारु १ तत्र धनधान्य रहईं प्रमाणप्राप्ति हूंती अधिक लाभ भावि हूंतइ जेतलइ आगिलउं वेचइ तेतलइ संचकारा दि दानि करी धनधान्य आपणां करी बीजा नइ घरि अथवा क्षेत्रि खलइ मूटकादिकि बंधावी राहवइ । आगिलइ वीकि हूंत आपणइ घरि आगइ । इसीपरि धनधान्यातिक्रम रूप प्रथम अतीचारु । 15 १६६ (478) क्षेत्र सेतुकेतुकृतसीमु भूखंडविशेषु । वास्तु खातु सरोवर वापी कूपादिकु । उच्छ्रितु गृह हट्ट भांडशालादिकु । तउ पाछइ सेतु पालि कहिया । केतु स्तंभादिकु कहीयइ । सु सेतु ऊतारी करी केतु ऊतारी करी बिहुँ क्षेत्रहं तणइ थानकि एक क्षेत्र तणउं करणु' । अंतरभित्ति ऊतारी करी बिहुं घर अथवा बिहुँ हाट थानकि एक घर तणउं एक हाट तणउं करवणु जु कीजइ सु क्षेत्र वास्तु अतिक्रमलक्षणु बीजउ अतीचारु २ । 10 रूप्यु-रजतु सुवर्णु कनकु तीहं तणइ प्रमाणि आगइ पूगइ हूंतइ भार्यादि निमित्ति । भूषणमिषां तर करी अवधि सीम दानि हूंतइ । रूप्य सुवर्णातिक्रम लक्षणु त्रीजउ अतीचारु ३ | (479) 'दुपए चउप्पयंमी 'ति - द्विपदादि दास्य दास्यादिकु । चतुष्पदु गो महिषी वृषभ करभ तुरंगमादिकु । द्विपद चतुष्पदावधि पूरण निमित्तु पाछेरउं गर्भग्रहण करावइ । तिथि करी द्विपद चतुष्पद'मानातिक्रमु पांचमउ अतीचारु ५। ' पडिक्कमे देसियं सव्वं ' पूर्ववत् । (480) परिग्रह परिमाण करण विषइ विद्यापति महीपति कथा लिखियइ । कुपितु - थाल कञ्चोलकादिकु तीहं नउं लाभनिमित्तु स्थूलता कारावणु कुपितातिक्रमलक्षणु चउथउ अतीचारु ४ । 20 [ ६३७] पोतनपुरि नगरि धनद जिम धनपति विद्यापति इसइ नामि श्रेष्ठि अति विख्यातु हूयउ । तेह नइ शृंगारसुंदरी इसइ नामि श्रेोष्ठिनी, रूपि करी जिसी सुरसुंदरी हुयइ तिसी । ति बे जिनभक्त अनंतफल लाभवांछा करी सप्तक्षेत्रीतलि' धनबीजु वावतां हूंतां यथाकामु वृषपोषणु करई । धनु उपार्जतां' जिनधर्मु विधिवत् करतां सुखमय हर्षमय विस्मयमय समय नीगमतां हूंतां तीहं रहईं अनेरइ दिवसि रात्रि सम स्वप्न माहि विद्यापति रहई का एक स्त्री कहइ, " हउं ताहरा घर नी लक्ष्मी एतला दिवस ताहराइ पुण्य गुणि करी बाधी हूंती तू रहई वश' हूंती । हव' हउं दैवि मोकली तिणि कारणि आज हूंती दसमइ दिवसि 'ताहरा घर हूंती जाइसु" । इसउं दुभवु यचनु तेह नउं विद्यापति सांभली करी जागिउ । ' दरिनु ह होइसिउ'' इसीपरि चिंतावस्थ हूयउ । प्रभातसमइ शृंगारसुंदरी विद्यापति चिंतापतितु देखी' भणइ । "कांत ! रविबिंब जिम तुम्हारइ मुखि मालिन्यु अदृष्टपूर्वकु किस कारणि आजु दीसइ ? " 25 परिग्रहप्रमाणाख्यव्रतकल्पद्रुरद्भुतः । निषिध्यमानमप्यर्थं दद्याद्विद्यापतेरिव ॥ (481) स्वप्न स्वरूप विद्यापति भणिइ हूंतइ पुनरपि शृंगारसुंदरी भाइ, “ निर्वाणनगर30 प्रदेश' निषेधार्गला लक्ष्मी संतहं रहई हृदयशल्यतुल्य जइ जाइ तउ जाउ । विवेकु एकु सर्वसमीहित' संपादकु तुम्ह कन्हा म जाइजिउ । तथा धन तणउं फलु सुपात्रदानु तुम्हे भव्य परि' एतला दिवस सीम लीधरं । मोक्षमार्ग भंगविषइ बाडि ए लक्ष्मी जइ भाग्यवश भागी तर ताहरी पुण्यवृत्ति जागी । तिणिकारणि हर्षस्थान किसइ कारणि विषादु करउ ? किसीपरि ए लक्ष्मी दसमइ दिवसि जाइसिइ । आत्मा यत्त हूंती आजू जु सप्तक्षेत्री माह वावउ । परिग्रह परिमाणु व्रतु करउ । असुभकाल तणउं हरणु करउं "। 8478) 1 Bh. केतु ऊतारी करी बिहुँ हाट थानकि एक घर तगडे करणु । 2 Mss. कारापणु । $ 480 ) 1 P. तालि । 2 P. ऊपार्जतां । 3 Bh. P. पुण्य - 1 4 Bh. वशि । a later correction over वश । 5 P. हिव । 6 Bh. होइसु । 7 Bh. adds करी । $ 481) 1 Bh. -प्रदेशि । P. प्रदेसि । 2 P. सामी हित । 3 P - पदि । 4 P. हषि - 1 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____10 $482-483). ६३८-६४०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १६७ इसी प्रियतमाभाषा सांभली करी हर्षितु हूंतउ प्रभातिहिं जि समस्त लक्ष्मी सप्तक्षेत्रीं वेचइ। देह मात्रोपयोग्यु स्वल्पु धनु राहवी करी मध्यंदिनि जिनपूजा करी इस कहइ, " एक शृंगारसुंदरी भार्या, एक शय्या, बि वस्त्र पात्रु एकु, आहारु, दिन भोजन मात्रु मूंकी करी अपर समस्तवस्तु परिग्रहकरण नियमु । जिनेंद्र सेवा निमित्तु घणूं वस्तु धरउं"। इसी परि परिग्रहप्रमाणु करी समस्त दिवसु धर्मध्यानपरायण थिकउ नीगमइ । 'धन पारखइ प्रभाति किसी परि याचकमुख देखीसिइं? इणि कारणि रात्रि समइ लोकि सूतइ । हूंतइ देशांतरि गमनु करिवा युक्तु ' इस शृंगारसुंदरी सउं आलोची करी सूतउ । रात्रि प्रहरद्रय समइ देशांतरि चालिवा जउ ऊठिउ तउ घरु तिमहीं जि धन भरिउं देखइ । तउ विस्मयापन्न हूंत विद्यापति प्रियतमा प्रति भणइ,।" दसमइ दिनि आकर्षितइ जि हूंती श्री जाइसिइ, दस दिवस सीम दीयमानइ हूंती माहरा घर हूंती नहीं जाइ। तिणि कारणि 'धनदानु धनक्षयहेतु धन तणउं अदानु धनसंचय हेतु' इस मुग्धजन मुधा बोलई न याति दीयमानापि श्रीश्वेदीयत एव तत् । तिष्ठत्यदीयमानापि नोचेदीयत एव तत् ॥ [६३८] $482) इसी वार्ता तणइ विस्मयरसि: वर्तमानहं हूंतां तीहं रहई सूर्यु उगिउ । बीजइ दिनि पुणि तिमहिं जि लक्ष्मी सुपात्रि दे करी परिग्रह परिमाणु करी सूतउ । प्रभाति तिमहिं जि श्री देखा। वली तिमहिं जि ऋद्धि सुक्षेत्रि वावइ । इसी परि नव दिवस सीम करइ। इसु काई एकु सुपात्रु दानु प्रवर्त्ता- 16 विउं जिसइ कल्पद्रमाधि देवीं रहई पुण विस्मउ ऊपनउ । 'पूर्वपुण्यपयः पंकु' मुक्तिमागे रहई दूषकु श्री नउ पुरु मू रहइं प्रभाति शोषि जाइसिइ ' इसी परि हर्षपूरितु हूंतउ रात्रि सूतउ । स्वप्न माहि श्री आवी करी भणइ । “अहो महापुरुष ! ताहरां दानधर्महं करी दुष्टु देवु दूरि कीधउं हउँ जायती वली थाहरावी। अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमश्नुते । इति मूक्तं त्वया कारि मतिसार यथातथम् ॥ [६३९] कदाचन न मुञ्चामि तदहं सदनं तव । यथेच्छं भाग्यभङ्गीभिरुत्सङ्गीकृत भुंश्व' माम् ॥" [६४०] तदाकालिहिं जि जागिउ हूंतउ भार्या आगई आगिलइ गमइ स्वप्नविचारु कहइ । प्रतिज्ञा निर्वाहनिमित्तु कहइ, “प्रियतमि ! भोगमात्रफलि श्री दानव्यसनिहिं जि हा ! माहरउ जन्म जाइसिइ ! 25 मुक्तिफलिं तपि किसी परि प्रवर्तिसु? कदाकालिहिं लोभलोलितु मनु नियम भंगु पुण' कराविसिइ ? तिणि कारणि श्री-पुरपूरितु मंदिरु मूंकी करी किणिहिं देशांतरि जाइयइ । तउ श्री ग्रहतई छुटियइ।" इसउं भार्यास आलोची करी जिनबिंब करंडिका ऊपाडी करी शृंगारसुंदरीमात्र परिवार हूंतउ घर हूंतउ' बाहिरउ नीसरिउ । पंचपरमोष्ठि नमस्कार समरणा करतउ नगरइतउ चालिउ । 483) नगरि एकि जाई करी सूतउ । तिहां अपुत्रु राउ विणठउ । प्रधानपुरुषे पांच दिव्य 30 अधिवासियां, जिहां विद्यापति हूंतउ तिहां आवियां । घोडई हेषारवु कीधउ, छत्रु आवी माथइ रहिउं, चामर बिहुंगमे ढलिवा लागां, पट्टहस्ति गलगर्जिकरणपूर्व तीर्थजलपूर्ण कलसे करी राज्याभिषेक करी भार्यासहितु ऊपाडी' करी शुडादंडि' करी कुंभस्थलि चडाविउ । तउ पाछइ मंत्रि सामंत मंडलेश्वरु विसरपरिवृतु राजा सौध ऊपरि आवतउ मन माहि चीतवइ । 'जिम पूनिम नउ चंद्रमा मेहपटल' हूंतउ 8481) 5 P. omits. 6 P. थकउ । 7 P. दशमइ । 8 P. आकर्षीतइ ! 9 P. दश । 10 B. omits. 8482) 1 B.-पया-। 2 B. adds it in the margin, I 3 B. omits P. हु। 4 P.मुंच । 5 B. omits. 6 P. पुणि। 7 P. श्रीग्रहतउ। 8 Bh. omits. 8483) 1 P. कलशे । 2 P. उपाडी। 3 P. शुंकादंडि। 4 Bh. gloss over विसरः समूह। 5 B. Bh. राज । 6P. पडल। Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$484-485 ). ६४१-६४३ नीसरिउ राहुग्रस्तु हुयइ, तिम हउं अल्पधनपंक हूंतउ' कथमपिहिं नीसरिउ, प्राज्यराज्य महापंक माहि पडिउ'। भद्रासनि बइसाली करी महामात्य राज्याभिषेक करावई। विद्यापति भणइ, “ मूं रहई हि कार्यु नहीं” प्रधान कहई, “इम किम हुयइ! देवता तू रहई राज्यु दियइ"। विद्यापति भणइ, “ तथापिहिं मू राज्यि कार्यु नहीं"। इसीपरि वार वार राज्याभिषेक निषेधु करतइ हूंतइ आकाश5 भाषा ऊछली, " अजी! भोगफलु प्रभूतु कर्मु छइ तिणि काराण राज्यलक्ष्मी पाणिपीडनु करि” इसउं निज भाग्यदेवता वचनु सांभली करी सिंहासनि जिनेंद्रप्रतिमा बइसाली करी तेह नइ पादपीठि आपणपई बइसी करी जिनप्रतिमा रहई राज्याभिषेक तणइ व्याजि आपणपा रहई त्रिभुवनाधिपत्यनिमित्तु अभिसींचावइ । जेतलडं अंगीकरि छइ तेतलडं आपणइ लेखइ करी बीजउं समस्तु वस्तु शस्त हस्ति तुरंगम' भांडागारादिकु जिन नामांकितु करइ। सदा तीर्थयात्रादि प्रभावना करावइ । देवगृह करा10 वइ । जिनबिंब भरावइ। अभयघोषणा अमारिघोषणा करावइ । लोक कन्हा करु न लियई। कहइ, "अहो लोकउ जु राजु भागु आवइ सु धनु धर्मिहिं जि वेचउ"। तउ पाछइ जिनधर्म नइ एकातपत्रि राज्यि प्रवर्त्तइ" हूंतइ ‘मार12 इसा अक्षर कंदर्पनाम मूंकी करी अनेरइ थानकि, न केवलं जीवविषइ कोइ13 न कहई, अजीव छइं जि चूत माहिसारि तीही आगइ को न कहई मारि । जिम जिम विद्यापति राजा धनु वेचइ तिम तिम तेह नी भाग्यदेवता राजमंदिरि धनु वरसइ । अनेरइ दिनि समीपगत राजेंद्र 15 मिली करी तेह ना राज्य रहई लेवा आविया। विद्यापति धर्म मूकी बीजी वात जाणइ नहीं। जिनाधिष्ठा यक छई यक्ष तेहे तीहं रहई रोग ऊपजावी करी नासविया । विद्वेषियां तणउं विकटु कटकु देखी करी विद्यापति चित्ति चीतवइ । 5484) " अहो! शक-विक्रमवंत शत्रु राजेंद्र छई, तेई धर्म तणइ प्रभावि भाजी गया। मूं रहई अल्प परिग्रहता देखी करी महापरिग्रह शत्रुलोक जिणिवा कारणि आपणा सेवक' भणी धर्मि 20 निश्चइं साहाय्यु कीध। तदहं यद्यसु सेवे, त्यक्त्वाशेषपरिग्रहः । तदन्तरायभङ्गेपि, भवत्ययमुपक्रमः॥ [६४१] इसउं चीतवी करी शृंगारसुंदरी संभवु शृंगारसेनु सूनु राज्यि बइसाली करी संजमसूरि समापि संजमु ले करी कल्याणमउ आपणउ आत्मा तपोग्नि तापि सूझवी करी विद्यापति राजऋषि देवलोकि 25 गयउ । मनुष्य देव भव पंचकि हूयइ हूंतइ मुक्ति गयउ।। विद्यापतिकृतपरिग्रहमानयामं । श्रुत्वा बुधा भवत सम्पदि निस्पृहा भोः। येन स्वयंवरवधः शिवसम्पदेषा __ जातस्पृहा क्षिपति वः स्रजमाशु कण्ठे ॥ [६४२] इति परिग्रह परिमाण करण व्रतफलविषइ विद्यापति राजऋषि कथा समाप्ता। $485) अथ त्रिन्हि गुणव्रत कहियई। तत्र प्रथम गुणव्रत प्रतिक्रमणा निमित्तु भणइ गमणस्स य परिमाणे दिसासु उट्ठे अहे य तिरियं च । बुद्रि-सइ-अंतरद्धा पढमंमि गुणव्वए निंदे ॥ [६४३] गमनु भणियइ गति तेह तणइ परिमाणि एतलां जोयण जाइसु इसीपरि छोद प्रमाणि अंगी. करिइ हूंतइ । किसा नइ विषइ ? 30 8483) 7 P.हंतउ। 8 B. P. वस्तु। 9 P.तुरंग। 10 Bh. राज। 11 Bh. later corrected to प्रवर्ततइ । P. प्रवर्तिइ। 12 Bh. मारि। 13 Bh. को। 8484) 1 P. सेव । 2 P. तणी । 3 P. omits. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8486-488). ६४४-६४७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १६९ पूर्वा दक्षिणा पश्चिमा उत्तरा लक्षणासु दिसासु । तथा आग्नेय नैऋति वायव्य ऐशान लक्षणासु विदिसासु तथा 'उडुं-' उदिसि 'अहे ' अधोदिसि विषइ जु अतिक्रमिउं सु अतीचारु तदेवाह-। ___ 'उड्डे ' ऊर्द्ध योजनद्वय मानि कीधइ हूंतइ अनाभोगादिवशइत उ अधिक गमनि हूंतइ उद्धृदिक्प' रिमाणातिकमु प्रथम अतीचारु १।। एवं अधोदिक्परिमाणातिक्रमु बीजउ अतीचारु २। तिर्यदिक्परिमाणातिक्रमु त्रीजउ अतीचारु ३। तथा 'वुड्डि' त्ति एक दिशि ना जोयण बीजी दिसि वधारियई प्रयोजनवशइतउ तिणि दिशि प्रोडियई । यथा पूर्वपश्चिमादिषु समू जु दिक्परिमाणु कीधउं छइ पाछइ दहोत्तरशय ऊपरि कार्यु ऊपनउं पाछइ पश्चिमदिशि नवइ योजन चीतवी करी पूर्वदिसि दहोत्तरुसउ जाइ । इसी परि क्षेत्रवृद्धि चउथउ अतीचारु ४। 8486) 'सइ अंतरद्धि 'त्ति-'सइ' स्मृति तेह तणी अंतर्दा व्रतप्रमाण विस्मरणु। स स्मृत्यंतर्द्धा कहियइ । यथा पूर्वदिसि गमनि उपस्थितइ' हूंतइ मनि संदेहु हुयइ । किसउं मू रहई शउ अथवा पंचाश जोयण मोकलां छइ इसी परि स्मृत्यंत नि हूंतइ अधिकगमनि स्मृत्यंतर्धानु पांचमउ अतीचारु ५ । इसी परि नियमित भूभाग मेल्ही करी अपर चतुर्दश रज्जुप्रमाण लोकगत जंतुजात रक्षालक्षण तु गुणव्रतु कहियइ । तिणि प्रथमि गुणव्रति जु अतिचरिउं- इत्यादि पूर्ववत् । तप्त लोहगोलक सरीखउ छइ गृही तेह रहई एउ प्रधानुव्रतु । तथा च भणितं तत्तायगोलकप्पो पमत्तजीवो निवारियप्पसरो। सव्वत्थ किं न कुज्जा पावं तत्कारणाणुगओ ॥ [६४४] चराचराणां जीवानां विमर्दननिवर्त्तनात् । तप्तायो गोलकल्पस्य सवि॒तं गृहिणोऽप्यदः॥ [६४५] जगदाक्रममाणस्य प्रसरल्लोभवारिधेः। स्खलनं विदधे तेन, येन दिग्विरतिः कृता । [६४६] 8487) दिक्परिमाणव्रतकरण विषइ सिंहकथा लिखियइ । गतौ संकोचयत्येवं, यः स्वं दिग्विरतिव्रतम् । संसारलङ्घनोत्तालफलारम्भः स सिंहवत् ॥ [६४७] वासंती नामि नगरी । कीर्तिपालु नामि राजा । भीमु नामि तेह तणउ पुत्रु । पुत्रहीं कन्हा अतिवल्लभु सिंहुनामि श्रेष्ठि । सुपुण परम श्रावकु जिनभक्तिवंतु वर्तइ । अनेरह दिनि सभा माहि कीर्तिपालु राजा सिंहश्रेष्ठि मुखकमलु भ्रमर जिम जोयतउ हूंतउ वर्त्तई। तेतलइ प्रस्तावि प्रतीहारु आवी जेंद्र रहई वीनवइ । “महाराज! तुम्हें रहई देखणहारु एकु पुरुषु दिव्याकारु द्वारि आविउ छह ।" राजा भणइ “ माहि मेल्हि " तउ पाछइ प्रतीहारु मुक्त हूंतउ सु पुरुषु माहि आवी राजेंद्र रहइं प्रणमी 30 करी आसान सभासीनु वीनवइ । 488) “ महाराज-नागपुरु नामि नगरु । तिहां चंदु नामि नरेंदु । रत्नमंजरी नामि राज्ञी। तींहं नी गुणमाला नामि दीकिरी । स ताहरा पुत्र भीम रहई देवा कारणि स्वामिन् ! तुम्ह कन्हइ हउँ 20 25 ६486 1 B. Bh. have उपस्थिइ। 8487) 1 B. Bh. -फाला-12 Bb. begins with तथाहि । 3 B. Bh. ही। 4 Bh. पुणु। 5 Bh. ___ has अनेरइ... वर्तइ in the margin. 6 P. omits. ष. ब. २२ Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$489). ६४८-६५० पाठिविउ'। तिणि कारणि, अहो महीपाल ! स राजपुत्रिका रूपशोभा करी रति रहई दत्तजयपत्रिका वर्त्तइ । रूपलक्ष्मी करी जितलक्ष्मीपुत्रु जु छइ भीमु नामि तुम्हारउ पुत्रु तेह रहइं प्रमाणु करउ"। दूति इसइ अर्थि वीनविइ हूंतइ सिंहश्रेष्ठ मुख सामुहउं जोयतउ हूंतउ कीर्तिपाल राजा भणइ । “सिंहश्रेष्ठिन आपणपा रहई आगे भेदु को नही । तिणि कारणि माहरइ थानकि थाई, तुम्हे भीम नागपुरि ले करी । पहुचउ । बांधव ! ए संबंधु करउ ।” दिग्विरति-विरति-व्रत भंग अनइ अनर्थदंड-विरति-व्रत भंग भयभीतु हूंतउ सिंहु अधोमुखु थाई रहिउ । राजेंद्र रहइं उतरु न दियई। लगार एक कुपितलोचन हूंतउ राउ भणइ, “ किस बांधवु ! एउ संबंधु बंधरु नहीं जु तउं ऊतरु कोई न दियइं?" आकारइंगितादिकहं चिह्नहं करी सकोपु राउ जाणी करी सुधाशीतलवाणी राउ जिम शीतलु थाइ, तिणि कारणि सिंह बोलइ । “ ईहां हूंतउ जोयण सउ अधिकेरउं नागपुरु हुयइ । इणि कारणि व्रतभंगभय वशइतउ हां 10 नागपुरि न जाउं ।" इसइ भणिइ हूंतइ सिंह ऊपरि कीर्तिपालु राउ कोपि चडिउ । जिम घृतसेकि करी वैश्वानरु ज्वलइ तिम प्रज्वलिउ । तउ राउ कोपवशि हूंतउ भणइ । “जह किम जोयणसय ऊपरि नहीं जाइ तउ हडं तू रहई बांधीकरी जोयणसहस्र ऊपरि निक्षिपाविसु ।” तउ सिहुं समुत्पन्नमति हूंतउ पुनरपि भणइ । “महाराज! ताहरउ विरहु हउं सहीं सकउं नही, तिणि कारणि अहंकाररहितु हूंतउ 'जोयण सय ऊपरि हां जाउं नही' इसा ऊतर तुम्हं आगइ कहां" इसइ वचनि राउ उपशांतकोपानलु हूंतउ सरसउं प्रबलु दलु दे करी भीम सरसउ सिंहु चलावद। कटक आगइ, कुमार भीमकुमार आगइ भणिउं । “जं कांई सिंहु कहइ तं तुम्हे करिवउं" तउ पाछइ रायाभियोगि अकामू थिकउ सिंह भीमकुमार सरसउ चालिउ' हूंतउ कुमार आगइ संसारासारता गुप्तवृत्ति' करी कहइ बहिरन्तविपर्यासः स्त्रीशरीरस्य चेद्भवेत् । तस्यैव कामुकः कुयोद्गृध्द्रगोमायुगोपनम् ॥ [६४८] यकृत्शकन्मल श्लेष्म, मज्जास्थिपरिपूरिताः। स्नायुस्यूता बहिर्रम्याः, स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः ॥ [६४९] 8489) तउ भीमकुमार रहई महोपशम वशइतउ भववासना त्रूटी गई । मुक्तिकन्यानुरक्त चित्तु' हूंतउ भीमुकुमारु श्री अनइ स्त्री तृण ही सरीखी न देखइं । जोयणशत मार्गि आविउ हूंतउ सिहं आघउं पियाण करइ नहीं। जेतीवार बीजा महता पूछई तेतीवार कूडा ऊतर करइ । जइ दिन ५-६ हूया तिहां तउ पाछइ बीजे महते भीमकुमार आगइ कहिउँ । “कुमारवर! राजद्रि अम्ह आगइ सिंह छानऊं इसउं कहि छई। जइ किमइ किहाई गयउ हूंतउ सिंह आघउ न चालई तउ तुम्हे बलात्कारि बांधी करी आघउं पियाणउं करावि जिउ'। तिणि कारणि जु तुम्हे भणउ तउ सिंह बांधी करी चलावियइ ।" भीमु कहइ, “ आजु जउ पियाणउं आघ सिंह न करई तउ काल्हि तुम्हे राजादेशु' करिजिउ"। इस मंत्रिवचनु एकांति भीम सिंहु आगइ कहइ । संसार निरास बुद्धि हूंतउ सिंहु भीम 30 आगइ भण न किश्चिदत्र संसारे, निस्सारेऽस्य शरीरिणः । शरीरमपि न स्वीयं, स्वीयमस्तीह कस्यचित् ॥ [६५०] इत्यादि वैराग्यकारकु बहु भणी करी कटक हूंतउ रात्रि समइ प्राहरिक लोकि सूतइ हूंतइ नीसरिउ, कुमारु पुण सरसउ नीसरिउ। " किणिहिं गिरि वणोद्देशि' जाई करी पादपोपगमनु अनशनु" 20 8498) 1 P. पाठविउ । 2 P. जयदत्त- । 3 P. आगइ। 4 Bh. को भेदु is corrected to भेदु को। 5B.addsन। 6P. थकउ । 7 P. चालियउ । P. संसारता। 9 P. गुप्ति । 10P. स्त्रीशरस्य 11 P.गोमाय-। 8489) 1 P. मुक्त-12P. omits. 3 P. पयाणउं । 4 Bh. onjits. 5 Bh. adds it in the margin P. omits. 6 P. कालि। 7 P. राजादेसु । 8 Bh. कहइ!9 Bh. -देसि । 10 P. omits अन Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 $490-492). ६५१-६५३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत करिसु। तउ ति महामात्य माहरउं किसउं करिसिई ? किम मू रहई बांधी लेसिई ? जु शररुि लेसिई सु हउ पहिलउं मूकी रहिसु" इसउं भणी करी भीम आगइ आघउ' जाइवा लागउ । भीम भणइ " मू रहइं तुम्हे ई जि शरणु" । इसउं भणत उ सरसू जु चालिउ । गिरि एकि जाई शुद्ध शिलातलि बिहुं पादपोपगमनु अनशनु कीधउं । प्रभाति प्रधान महामात्य कुमार भीम सिंहश्रेष्ठि बिहुँ रहइं अदेखता हूंता पादानुसारि नीसरिया । घणी भुंइ गया। किणिहिं पर्वति शिलातलि गृहीतदीक्ष कृत पादपोपगमन सिंह भीम देखी 5 करी विलक्षवदन थिका प्रणमी करी चाटुकारकरणपत्रे घणउं खमावई। पाये लागी करी अम्हारउ अपराधु खमिजिउ । ऊभा थाउ, जिम नागपुरि जाइयइ । एउ वृत्तांतु जाणी करी तिलहं जिम घाणइ घाती राउ कत्तिपालु अम्ह रहई पीडाविसिइ । तिणि कारणि तुम्हे कृपासमुद्र अम्ह ऊपरि कृपा करी अम्ह सांमुहउं कांइ देखउ नहीं? कांइ अम्हसरं बोलउ नहीं?" 490) ' इत्येवमादिकु बहुधा भणी करी महामात्यहं विलक्षहं पाछा वली सु वृत्तांतु 10 कीर्तिपाल महीपाल रहई जाणाविउ । 'सिंहु बध्यु, कुमारु परिणाविवउ' इस राउ मनि चीतवतउ हूंतउ विहलउ तिहां आविउ । इसइ महा विरुद्ध मनि' हूंतइ राउ ति महापुरुष महासत्त्व सिंह व्याघ्र चित्रक शुकर वृक प्रमुख दुष्ट स्वापद संसेव्यपाद देखी करी मानि चीतवइ, 'महा सप्रभाव ए महासत्त्व, मई ए पराभवी नहीं सकियइ किंतु सेवायोग्य ए' इस ध्यायतउ राउ तीहं कन्हइ गयउ। श्वापदैर्दत्तमार्गं तं, मार्गन्तं वीक्षणान्यपि । नमन्तं चाटुमन्तं च नेक्षांचऋतुरप्यम् ॥ [६५१] मासोपवासावसानि सुरासुर नराधीश संसेव्यमान शुक्लध्यानानल दग्ध कर्मेधनवितान मुक्तिपद प्राप्त हूया। न योजनशतादूई यामीति तव निश्चयः । असङ्ख्यैर्योजनैर्मित्र मां मुक्त्वा किमगाः शिवम् । [६५२ ] 20 $491) इसी परि विलपतउ हूंतउ राउ सिंह अनइ भीम बिहुं रहई संस्कार करी आपणपई शोकानल दह्यमानमानसु हूंतउ देवे संबोधिउ, भणिउं, “ महाराज शोकु तीहं नउ कीजइ जि अकृतकृत्य हुयइं । ए महात्मा स्तुत्यपाद " । इसी परि तउ पाछइ, पाछउ चली राउ वासंतीनगरी गयउ । सङ्कोच्यसिंह इवसौवगतिं यथाऽऽप श्राद्धाग्रणीझगिति भीमयुतः स सिंहः । 25 उच्चैः पदं प्रमदमन्दिरमिद्धशर्मा। भव्यास्तथैव विलसन्तु वसन्तु तत्र ॥ [६५३] दिग्व्रतविषइ सिंहश्रावककथा समाप्ता' । 8492) अथ द्वितीउ' गुणवतु भणइ । सु पुण द्विविधु-भोगइतउ, कर्मइतउ। भोग पुण द्विविधु-उपभोग परिभोग भेदइतउ । तत्र उप 30 किसउ अर्थे ! एक वार जेह तणउ भोगु हुयइ सुआहार, माल्य, तांबूलादिक उपभोगु कहियइ । परि किसउ अथु ? वार वार जेह तणउ भोगु हुयइ सु भवनांगना वसनादिकु परिभोगु कहियइ । तथा उपभोगु भोगु पुण कहियइ । तथा च भणितं 8489) 11 P. आधइ। 12 Bh. चालियउ। 13 P. पाए । 14 Bh. जाईइ । 1490. 1 P. परिणाविवा। 2 B. P. put it after हूंतइ । 3 P. सूकर। 4. Bh. adds in the margin हूंतउ। 5 P. किमगः । 8491) 1 P. omits. 8492) 1 Bh. द्वितीय । 2 B. Bh. have सय भुजियत्ति । 3 Bb. प्रासुकि । 4 Bh. फासू। Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 20 25 BO १७२ [६५५] तथा - उत्सर्गइतर श्रावकि प्रासुक' वस्तु भोजकि होइवउं । किसउं अर्थ ? जि आपण भावि फासु हूई तीहं रहई भोजकि होइवउं । प्रासुक नइ अभावि सचित्त परिवर्जकि होइवउं । किसउ अर्थ ? आपणपा निमित्तु फासू करी अथवा करावीत तीहं रहईं भोजकि होइवउं । तीहं नइ अभावि 10 हूंत बहु सावद्य जि छई मद्यादिक तीहं रहई परिवर्जकि होइवरं ॥ तथा च भणितं - निरवज्जाsहारेणं निज्जीवेणं परित्तमीसेणं । अणुसंधणपरासु सावया एरिसा हुति || (493) इणि कारण प्रस्तवइतर जाणाविवा कारणि वर्जनीय वस्तु लिखियई । मद्यं मांसं नवनीतं, मधूदुम्बरपञ्चकम् । अनन्तकायमज्ञातफलं रात्रौ च भोजनम् ॥ आमगोरससंपृक्तं, द्विदलं पुष्पितौदनम् । दध्यहर्द्वितीयातीतं कुथितान्नं च वर्जयेत् ।। मदिरापानमात्रेण बुद्धिर्नश्यति दूरतः । वैदग्धी बन्धुरस्यापि दौर्भाग्येणेव कामिनी ॥ पापाः कादम्बरीपानविवशीकृतचेतसः । जननीं हा प्रियीयन्ति जननीयन्ति च प्रियाम् ॥ न जानाति परं स्वं वा मद्याच्चलितचेतनः । स्वामीयति वराकः स्वं स्वामिनं किङ्करीयति ॥ मद्यपस्य शवस्येव लुठितस्य चतुष्पथे । मूत्रयन्ति मुखे श्वानो व्यात्ते विवरशङ्कन्या ।। मद्यपानरसे मनो नग्नः स्वपिति चत्वरे । गूढं च स्वमभिप्रायं प्रकाशयति लीलया ।। वारुणीपानतो यान्ति कान्तिकीर्त्तिमतिश्रियः । विचित्राश्चित्ररचना विलुठत्कज्जलादिव ।। भूतात्तवन्नरीनत्ति रारटीति सशोकवत् । दाहज्वरार्त्तवद्भूमौ सुरापो लोलुठीति च ।। विदधत्यङ्गशैथिल्यं ग्लपयन्तीन्द्रियाणि च । मूर्च्छामतुच्छां यच्छन्ती हाला हाला हलोपमा ।। विवेकः संयमो ज्ञानं सत्यं शौचं दया क्षमा । मद्यात्प्रलीयते सर्वं तृण्णा वह्निकणादिव || $5 षडावश्यक बालावबोधवृत्ति सइ भुज्जइत्तिभांगो सो पुण आहारपुप्फमाइओ | परिभोगो य पुणो पुर्ण परिभुज्जइ भवणविलयाई ॥ [६५४ ] तथा - भोगोपभोगव्रतपक्षि जिस अर्थु परिभोग तणउ तिसउ उपभोग तणउ पुण जाणिवउ । तथा च हेमाचार्यमिश्राः प्राहु: सकृदेव भुज्यते यः स भोगोन्नगादिकः । पुनः पुनः पुनर्भोज्य उपभोगोऽङ्गनादिकः ॥ [8493). ६५४ - ६६७ [ ६५६ ] [६५७ ] [६५८ ] [ ६५९ ] [ ६६० ] [ ६६१] [ ६६२ ] [ ६६३ ] [ ६६४ ] [ ६६५ ] [ ६६६] [ ६६७ ] Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (494 ) ६६८-६८३ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत दोषाणां कारणं मद्यं मद्यं कारणमापदाम् । रोगातुर इवापथ्यं तस्मान्मद्यं विवर्जयेत् ॥ इति मद्यदोषाः । $494) विखादिपति यो मांसं प्राणिप्राणापहारतः । उन्मूलयत्यसौ मूलं दयाऽऽख्यं धर्मशाखिनः ॥ अशनीयन् सदा मांसं दयां यो हि चिकीर्षति । ज्वलति ज्वलने वल्लीं स रोपयितुमिच्छति ॥ हन्ता पलस्य विक्रेता संस्कर्त्ता भक्षकस्तथा । क्रेताऽनुमन्ता दाता च घातका एव यन्मनुः ।। अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी । संस्कर्त्ता चोपहर्ता च खादकचेति घातकाः ।। नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते कचित् । न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ ये भक्षयन्त्यन्यपलं स्वकीयपलपुष्टये । त एव घातका यन्न वधको भक्षकं विना ॥ मिष्टान्नान्यपि विष्टासादमृतान्यपि मूत्रसात् । स्युर्यस्मिन्नङ्गकस्यास्य कृते कः पापमाचरेत् ।। मांसाशने न दोषोऽस्तीत्युच्यते यैर्दुरात्मभिः । व्याधगृध्रवृकव्याघ्रसृगालास्तैर्गुरुकृताः ॥ मांसखा दयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्यहम् | एतन्मांसस्य मांसत्वे निरुक्तं मनुरब्रवीत् ।। मांसास्वादन लुब्धस्य देहिनं देहिनं प्रति । हन्तुं प्रवर्त्तते बुद्धिः शाकिन्या इव दुर्धियः ।। ये भक्षयन्ति पिशितं दिव्यभोज्येषु सत्स्वपि । सुधारसं परित्यज्य भुञ्जते ते हलाहलम् || न धर्मो निर्दयस्यास्ति पलादस्य कुतो दया | पललुब्धो न तो विद्याद्वोषदिशेनहि ॥ केचिन्मांसं महामोहादश्नन्ति न परं स्वयम् । देवपित्रं तिथिभ्योऽपि कल्पयन्ति यदूचिरे ॥ क्रीत्वा स्वयं वाऽप्युत्पाद्य परोपहृतमेव वा । देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य खादन्मांसं न दुष्यति ।। मन्त्रसंस्कृतमप्यद्याद्यवाल्पमपि नो पलम् । भवेज्जीवितनाशाय हालाहललवोपि हि || १७३ [ ६६८ ] [ ६६९ ] [ ६७० ] [६७१] [ ६७२ ] [६७३ ] [ ६७४ ] [६७५] [ ६७६ ] [६७७] [६७८ ] [ ६७९ ] [ ६८० ] [ ६८१ ] [ ६८२ ] [ ६८३ ] 5 10 15 20 25 30 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ 15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8495-499) ६८४-७०० सद्यः संमूर्चिछतानन्तजन्तुसन्तानदूषितम् ।। नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात्पिशितं सुधीः॥ इति मांसदोषाः। [६८४ ] 8495) अन्तर्मुहूर्त्तात्परतः सुमूक्ष्मा जन्तुराशयः। यत्र मूर्छन्ति तन्नाद्यं नवनीतं विवेकिभिः ॥ ___ [६८५] एकस्यापि हि जीवस्य हिंसने किमघं भवेत् । जन्तुजातमयं तत् को नवनीतं निषेवते ॥ इति माखणदोषः। [६८६] $ 496 ) अनेकजन्तुसंघातनिघातनसमुद्भवम् । जुगुप्सनीयं लालावत् कः स्वादयति माक्षिकम् ॥ [६८७] भक्षयन्माक्षिक क्षुद्रजन्तु लक्षक्षयोद्भवम् । स्तोकजन्तु निहन्तृभ्यः शौनिकेभ्योऽतिरिच्यते ॥ [६८८] एकैककुसुमक्रोडाद्रसमापीय मक्षिकाः। यद्वमन्ति मधूच्छिष्टं तदश्नन्ति न धार्मिकाः ॥ [६८९] अप्यौषधकृते जग्धं मधुश्वभ्रनिबन्धनम् । भक्षितः प्राणनाशाय कालकूटकणोऽपि हि ॥ [६९०] मधुनोऽपि हि माधुर्यमबौधेरहहोच्यते । आसाद्यन्ते यदा स्वादाच्चिरं नरकवेदनाः ॥ [६९१] माक्षकामुखनिष्ठ्यूतं जन्तुघाताद्भवं मधु । अहो पवित्रं मन्वाना देवस्नाने प्रयुञ्जन्ते ॥ इति मधुदोषाः। [६९२] $497 ) उदुम्बरवटप्लक्षकाकोदुम्बरशाखिनाम् । पिप्पलस्य च नाश्नीयात् फलं कृमिकुलाकुलम् ।। [६९३] अप्राप्नुवन्नन्यभक्ष्यमपि क्षामो बुभुक्षया । न भक्षयति पुण्यात्मा पञ्चोदुम्बरजं फलम् ॥ [६९४] आर्द्रः कन्दः समग्रोऽपि सर्वः किशलयोऽपि च । स्नुही लवणवृक्षत्वक् कुमारी गिरिकर्णिका ॥ [६९५] शतावरी विरूढा निगुडूची कोमलाम्लिका । पल्यङ्कोऽमृतवल्ली च वल्लः शूकरसंज्ञकः ॥ [६९६] अनन्तकायाः सूत्रोक्ता अपरेऽपि कृपापरैः।। मिथ्यादृशामविज्ञाता वर्जनीया प्रयत्नतः॥ इति अनंतकायविचारः। [६९७] 8498) स्वयं परेण वा ज्ञातं फलमद्याद्विशारदः। निषिद्धे विषफले वा मा भूदस्य प्रवर्त्तनम् ॥ इति अज्ञातफलनिषेधः। [६९८ ] 8499) अन्नं प्रेतपिशाचाद्यैः संचरद्भिनिरङ्कशैः। उच्छिष्टं क्रियते यत्र तत्र नाद्यादिनात्यये ॥ [६९९] घोरान्धकाररुद्धाक्षैः पतन्तो यत्र जन्तवः।। नैव भोज्ये निरीक्ष्यन्ते तत्र भुञ्जीत को निशि ॥ [७००] 25 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुण प्रभाचार्यकृत मेधां पिपीलिका हन्ति यूका कुर्याज्जलादरम् | कुरुते मक्षिका वान्ति कुष्ठरोगं च कोलिकः ॥ कण्टको दारुखण्डं च वितनोति गलव्यथाम् । व्यञ्जनान्तर्निपतितस्तालु विध्यति वृश्चिकः ॥ विलग्रश्च गले वालः स्वरभङ्गाय जायते । इत्यादयो दृष्टदोषाः सर्वेषां निशि भोजने ॥ प्रेक्ष्य सूक्ष्मजन्तुनि निश्यद्यात्माशुकान्यपि । अयुद्यत्केवलज्ञानैर्नादृतं निशि भोजनम् ॥ धर्मविनैव भुञ्जीत कदाचन दिनात्यये । बाह्या अपि निशाभोज्यं यदभोज्यं प्रचक्षते ॥ यी तेजोमयो भानुरिति वेदविदो विदुः । तत्करैः पूतमखिलं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ नैवाहुतिर्न च स्नानं न श्राद्धं देवतार्चनम् । दानं वा विहितं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः ॥ दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीभूते दिवाकरे । नक्तं तद्विजानीयान्न नक्तं निशि भोजनम् ॥ देवैस्तु भुक्तं पूर्वाह्ने मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा । अपराह्ने तु पितृभिः सायाह्ने दैत्यदानवैः || सन्ध्यायां यक्षरक्षोभिः सदाभुक्तं कुलोद्वह । सर्ववेलां व्यतिक्रम्य रात्रौ भुक्तमभोजनम् ॥ आयुर्वेदेप्युक्तं— ७०१-७१६ ] हृन्नाभिपद्मसङ्कोचचण्डरोचिरपायतः । अतो नक्तं न भोक्तव्यं सूक्ष्मजीवादनादपि ॥ संसजज्जीवसंघातं भुञ्जाना निशि भोजनम् । राक्षसेभ्यो विशेष्यन्ते मूढात्मानः कथं न ते ॥ वासरे च रजन्यां च यः खादन्नैव तिष्ठति । शृङ्गपुच्छ्परिभ्रष्टः स्पष्टं स पशुरेव हि ।। अहो मुखेऽवसाने च यो द्वे द्वे घटिके त्यजन् । निशाभोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसौ पुण्यभाजनम् ॥ अकृत्वा नियमं दोषाभोजनादिनभोज्यपि । फलं भजेन्न निर्व्याजं न वृद्धिर्भाषितं विना ॥ ये वासरं परित्यज्य रजन्यामेव भुञ्जते । ते परित्यज्य माणिक्यं काचमाददते जडाः || [ ७०१] [ ७०२ ] [ ७०३] [ ७०४ ] तद्यथा । [ ७०५] 10 [ ७०६ ] [ ७०७ ] [ ७०८] [ ७०९ ] [ ७१० ] [ ७११] [७१२] [ ७१३] १७५ [ ७१४ ] [ ७१५] [ ७१६ ] 5 15 20 25 30 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स 15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$500-501)७१७-७२६ वासरे सति ये श्रेयस्काम्यया निशि भुञ्जते । ते वपन्त्यूषरक्षेत्रे शालीन् सत्यपि' पल्वले ॥ [७१७] श्रूयते ह्यन्यशपथाननादृत्यैव लक्ष्मणः । निशाभोजनशपथं कारितो वनमालया । [७१८] करोति विरतिं धन्यो यः सदा निशि भोजनात् । सोऽर्द्धं पुरुषायुषस्य, स्यादवश्यमुपोषितः ॥ [७१९] रजनीभोजनत्यागे ये गुणाः परितोपि तान् । न सर्वज्ञाहते कश्चिदपरो वक्तुमीश्वरः॥ [७२०] इति रात्रिभोजनपरिहारश्लोकाः । $500) आमगोरससंपृक्तद्विदलादिषु जन्तवः । दृष्टाः केवलिभिः सूक्ष्मास्तस्मात्तानि विवर्जयेत् ॥ [७२१] इति द्विदलपरिभोगनिषेधः । तथान्यत्रापि सिद्धान्त माहि भणिउं । जइ मुग्गमासपमुहं बिदलं कच्चमि गोरसे पडइ । तो तसजीवुप्पत्ती भणिया दहिए बिति दिणुवरि ॥ [७२२] द्विदलु स्वरूपु लिखियइ। जमि य पीलिज्जते मणयं पि न नेहनिग्गमो हुज्जा । दुन्नि य दलाई दीसंति मित्थिगाईण जह लोए । [७२३] संगरिहलिमुग्गमुहट्ट मासकडू पमुक्ख वियलाई। सह गोरसेण न जिमे एयं रायत्तियं न करे ॥ इति द्विदल विचारः। [७२४] जन्तुमिश्रं फलं पुष्पं पत्रं चान्यदपि त्यजेत् । इति प्रत्येक जीवमिश्रितपुष्पफलपत्रनिषेधः । सन्धानमपि संसक्तं जिनधर्मपरायणः ।। [७२५] संधानु अथाणउं संसक्तु संमूच्छिम जीव संयुक्त जिनधर्मपरायणु जिनधर्मतत्परु 'त्यजेत् । इस क्रियापदु ईहां पुण जोडिवउं । एवमादिक वर्जनीयवस्तु परिक्षानि हूंतइ पाछइ यथाशक्ति व्रतु करेवउं । $501) यथा भोगोपभोगयोः सङ्ख्या शक्त्या यत्र विधीयते । भोगोपभोगमानं तद्वैतीयीकं गुणवतम् ।। [७२६] । अत्र प्रतिक्रमणमाह 25 30 8499) 1 These stanzas, commencing with the author's comment in the paragraph$492) upto this stanza, are taken from Hemacandra's Yogaśāstra III. 5-66. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुणप्रभाचार्यकृत मज्जमि य मंसमि य पुष्फे य फले य गंधमले य । भोगपरीभोगे बीमि गुणव्वए निंदे || 8502 ) ७२७-७३१] [ ७२७] अत्र बहुदोष पोष कारणता लगी पहिलउं मद्य तणउं ग्रहणु कीधउं ति पुण मद्यदोष पूर्वलिखित योगशास्त्रश्लोकहं हूंता जाणिवा । तथा वली भणियई गुरु-मोह कलह - निद्दापरिभव-उवहास-रोस-मयहेऊ । मज्जं दुग्गइमूलं सिरि-हि स्मिइ-धम्मनासकरं ॥ [ ७२८] तथा - मांसु पिशितु तेऊ महा निंदनीउ तेह ना दोष पूर्वलिखित योगशास्त्रश्लोकहं करी भणिया छ । वली भणियइं १७७ आमांसु य पक्कासु य विपञ्च्चमाणा मंसपीसी । भणिओ निगोयजीवाण संभवोणंतनाणीहिं || मज्जे महुमि संमि नवणीयमि चउत्थए । उपज्जेति अता तव्वन्ना तत्थ जंतुणो || [ ७२९] [ ७३० ] चिदिवभूयं मंसं दुग्गंधमसुइ बीभच्छं । रक्ख परितुलियभक्खगमामयजणयं कुगइमूलं ॥ [ ७३१] 'मज्जमि य मंसंमि य ।' ईहां छइ चकारु तेह तउ शेष अभक्ष्यभेद अनंतकाय पंचोदुंबरि प्रमुख 15 जाणिवां ति पुर्ण' पूर्विहिं योगशास्त्रश्लोकहं करी कहिया छई जि तिहां नहीं कहिया । हिम विष करक सर्व मृत्तिका बहुबीज वइंगण प्रमुख ति पुण जाणिवा । ' पुष्फे फले ये 'ति । फूल करीर कुसुम महुयादिक चकारइतउ संसक्त पत्रादिग्रहणु जाणिव । 'फले ये ' तिवईंगण जंबू पीलुकादिक फल जाणिवां । मादिक aus विषइ राजव्यापारादि वर्त्तमानि हूंतइ जं कांई क्रयादिकु कीधउं तेह नई विषs | तथा ईहं करी अंतर्भोगु सूचिउ । बहिर्भोग पुण 'गंधमले य' इणि करी जाणिवउ । 20 5 तत्र 'गंध' वास, 'माल्य' फूलमाला गंधमाल्य उपलक्षणु, बीजाई जि के भोगभेद चंदन कुंकुम कस्तूरिका धुरति जवाधि कर्पूर गंधराजागुरु प्रमुख छई ति जाणिवा । तउ पाछइ गंधमाल्यादि कहं भोग तणइ विषइ । उवभोग परीभोग इति नामि वीजइ गुणवति जु कांई अतिक्रमिउ ' तं निंदे', इति पूर्ववत् ॥ 8501) 1 Bh. पुणि । (502) 1 Bh. पडिबुद्धे । ष. बा. १३ 10 (502) अत्र भोगइतर अतिचार प्रतिक्रमण निमित्त भणइ सच्चित्ते १ पडिबद्धे' २ अप्पउल ३ दुप्पोलिए य आहारे ४ | तुच्छोसहि भक्खणया ५ पडिक्कमे दोसयं सव्वं ॥ [ ७३२ ] जिण सचित्त नउं प्रत्याख्यानु कीधउं हुयइ अथवा सचित्त तणउं परिमाणु कीधउं हुयइ तेह रहई अनाभोगादि कारणइतर सचित्ताहारु अतीचारु १ । 2 Bh. adds तं च । एवं नालिकेर गोलक पक्काम्रफलादिक सचित्त प्रतिबद्धाहार कहियई ती नउ आहारु सचित्त 30 प्रतिबद्धाहारु अतीचारु २ । एवं अचालित कणिक्कादिक अपरिणत अनि करीं असंस्कृत अपक्क कहियई तेह नउ आहारु अपक्काहरु अतीचारु ३ । एवं पुहुंक होलादिक दुःपक्क कहियई ती नउ आहारु दुःपक्काहारु अतिचारु ४ । 25 35 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$503-508) ७३३-७३८ मुद्र चपलकादि कोमल फलिका 'तुच्छोसहि' कहियई। तीहं नी भक्षणता तुच्छोसहि भक्षणता अतीचारु ५। ईहं नइ विषइ पडिक्कमे दसियं सव्वं । इति पूर्ववत् । $503) ईहां भोगोपभोग रहई कारणु बहुपापनिबंधन । अंगारकर्मादिक पंचदश संख्य छई 5 कर्मादान तीव्र कर्मोपादाननिदान । ति पुण श्रावकि जाणिवा हुयइं समाचरिवा पुण न हुयइं। इणि कारणि तीहं नई विषइ जं कांई अनाभोगादि वशइतउ आचरिलं तेह रहई पडिक्कमिवा तणइ कारणि बिगाह भणइ इंगाली १ वण २ साडी ३ भाडी ४ फोडीसु ५ वजए कम्मं । वाणिज्जं चेव दंत ६ लक्ख ७ रस ८ केस ९ विस १० विसयं ॥ [७३३] एवं खु जंतपीलणं कम्मं ११ निलंच्छणं १२ च दवदाणं १३। सर-दह-तलाय सोसं १४ असईपोसं च १५ वजिज्जा ॥ [७३४] $504) तत्र अंगार कर्मु--अंगार करणु इसी परि अनेरु जु कोई अग्निसमारंभहेतुकु आजीविका कर्मु सु अंगारकर्म। अंगारा जीविका१, अंगारकर्मभेद सूचक गाह लिखियइं--- अंगारकरणमिट्टगपयणं सुन्नारलोहयारत्तं । कुंभार-भाड-मुंजय-ठट्ठारत्ताइ वित्तिकए । [७३५] तह जलणारंभाओ तउ तंबय सीसमाइ निप्फत्ती। अंगारियाण वणिज्जं, कारवणं तं पि अंगारं॥ [७३६] इति अंगारा जीविका १। 30 $505) — वण' इति घनशब्द वनगत पुष्पफलादि सूचकु तीहं नउं कर्म वनकर्म । तथा चाह फुल्ल-फल-चन्न-तण-कट्ठ-पणिय-कंदाईयाण विक्कणणं । आराम कच्छया करणयं च वणकम्म माहिंसु ॥ [७३७] इति वनकर्माजीविका ॥२॥ 8506) 'साडी'ति-सकट गाडां तीहं ना अवयव ऊर्द्धि पइ जूसरादिक सव्ये साडी इणि करी कहियई। आजीविका कारणि तीहं नउं घडणु घडावणु वीकिणिवउं सकटाजीविका ३॥ तथा चाहसगडाणं घडणघडावणेण तविकएण जा वित्ती। सा सागडियं कम्मं तदंग विक्कणणमवि विनेयं ॥ इति शकटाजीविका ३॥ 3507) 'भाडीति-भाडा वडइ गाडां भरी बलद गादह करह वेसर भरी पर तणउं क्रयाणउ जु - देशांतरि आपडावी करी आजीविका कीजइ सु भाडी कर्म भाटकाजीविका । तथा च भणितं भाडीकम्म भाडय नियगोणाईहिं. परकयं भंडं । देसंतरेसु नयणं आणयणं अत्थलाभणं इति भाटका जीविका ४। [७३८] 68508) 'फोडी'ति--फोडी कर्मु पृथिवी तणउं हल कुद्दालादिकह करी खणणु फोडणु अथवा घण अंडयादिकह करी पाहाण खाणि फोडणु फोडी कर्म फोटिकाजीविका ५। तथा च भणितं $504) I. Bh. अनेरूं। 2. B. वणिज्जे। 25 30 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७१ अथवा [७३९] [७४०] [७४१] [७४२] [.७४३] 15 5509-510) ७३९-७४७ श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत फोडीकम्मं पुढवाइ फोडणं हलकुद्दालमाईहिं । तह घण अंडयमाईहिं पाहाणाईण जं हणणं ॥ पुढवागराण खणणं तर तंबयरुप्प सीसमाईणं । सिंधवसोवच्चलमाईयाण तत्थेव य वणिज्ज ॥ इति स्फोटिकाजीविका ५। $509) अथ दंतवाणिज्ज। दंतवाणिज्जं चम्माइ तसजियंगाण आगरवणिज्ज । संखप्पसिप्पमुत्तियवराडनहचमरमाईणं ॥ इति दंतवाणिज्यं ६। अथ लाक्षा वाणिज्जं लक्खवाणिज्जे लक्खा धाइ इय' सक्कूड तह कुसुंभाई । अन्नपि य संसत्तं दव्वं तह पणियविसयमि ॥ इति लाक्षावाणिज्यं ७॥ अथ रसवाणिज्य रसवाणिज्जंमि वसा महु मज्जं मंस सोणिय विरुद्धा । अविरुद्धा घय-गुल-तिल्लमाइ वाणिज्जविसयंमि ॥ इति रसवाणिज्यं ८॥ अथ केशवाणिज्यं। केसवणिज्ज जीवाण विक्कयं मणुयं-तिरिर्यमाइणं । गो-तुरय-हत्थिमाइसु नरपक्खीणं च जं कहवि ॥ इति केशवाणिज्य ९॥ अथ विषवाणिज्यं । विसवाणिज्जामि विसं थावरविस-जंगमाइ बहुभेयं । लोह-हरियाल-मणसिल-सत्थाइ-अणेगभेयं च ।। इति विषवाणिज्य १०॥ $510) अथ यंत्र पीडणकर्मु । जंता इह बहुभेया तिलजल उच्छृण गोहुमाईणं । लाभट्ठा नियगेहे पीलेइ तहन्न पीलावे ॥ इति यंत्रकर्मु ११॥ अथ नि छनकर्म। निल्लंछणं च वद्धियकरणं तह नक्ककन वेधाई । तह सोहाइ निमित्तं अंकण करणाइ जीवाणं ॥ इति नि छन कर्म १२॥ $509) Bh. घायइ [७४४] [७४५] [ ७४६ ] 30 [७४७] Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पडावल्यकबालाबोधवृत्ति $511-514).७३६-७५ $511) अथ दवदान। गोवाई जिट्ठाइसु नवहरियाणं पवद्धण निमित्तं । जुन्नतणाण य दहणं दावग्गीदाणु तं बिंती ॥ [७४८] इति दवदानं १३॥ 8512) अथ सर-दह-तडाग सोसकर्मु॥ चणगाइ गोहुमाण य वाहीमाईण सिंचणनिमित्तं । दह-सर-पवहुलिंचण अरहट्टाईहिं जंतेहिं ॥ [७४९] इति सर-दह तडाग सोसकर्मु १४॥ $513) अथ असती पोस कर्मु । कुललाइ-वेस-कुकुर-विराल-सुथमाइ पोसणं जं च । जोणी पोसं च तहा तुरगुट्ठीणं च वित्तिकए॥ [७५०] इति असती पोषकर्मु १५॥ पन्नरसंगाराइं कम्मादाणाई हुंति एयाई। विसयविभागो किंची सुयाणुसारेण इह लिहिओ ॥ [७५१] . सूत्र माहि एवं खु' शब्द छइ सु छेहि संबंधिवउ । तउ पाछइ इसउ अर्थ एवं प्रकार अनेराई जि निकृष्ट निर्दय कर्म छई गुप्तिपाल तलार प्रमुख । 'खु' किसउ अर्थ निश्चयसउं सुश्रावकु अनेरइ प्रकार आजिविका संभवि हूंतइ विवर्जइ। 8514) अत्र भोगइतउ अनइ' कर्मइतउ भोगोपभोग परिमाणकरण व्रत विषइ धर्म तणी कथा लिखिय॥ कृती मितीकृताहारः सप्तमव्रत लीलया। मुच्यते सञ्चितेनापि कर्मरोगेण धर्मवत् ॥ [७५२] तथाहि श्रीनिवासकमलु श्रीकमलु इसइ नामि नगरू । दूरीकृताऽसत्यु सत्यु इसइ नामि राजा। जेह नउ खड्ग जिसउ शत्रु कालरात्रि तणउ दर्पणु हुयइ इसउ लोके दीसइ । सु पुण गुणवंतु कलावंतु लक्ष्मीवंतु भोगी __त्यागी जिम स्वर्गि शकु राज्यु करइ तिम' राज्यु करइ। 25 अनेरइ दिवसि राजसभा माहि नैमित्तिकु एकु कहइ । “ महाराज! इणि वरसि इसऊ ग्रहयोग दुष्टु पडिउ छइ, जिसइ बारह वरस दुर्भिक्षु पडिसिइ।" राजा प्रधानह सामुहउं जोयइ । प्रधान भणई, "महाराज! एह ना वचन नउ संवादु आगइ अनेकि वार अम्ह रहई हूयउ"तउ पाछइ तिणि नैमित्तिक वचनि करी, जिम वाति करी तृणु धूजइ तिम, राजेंद्र नउं मनु धूजिउं । तउ पाछइ राजेंद्रि तृण कण संग्रह कीधउ। 30 तथा कण तृण संग्रहण व्यग्रि समाय जनि हूयइ हूंतइ तदाकालि का एक दुर्भिक्ष्य वर्णिका आवी । तउ राउ1 चीतवइ, हा ! निर्धान्य निर्धन जन किहां जाइसिई ! किम थाइसिई 12513 ? इसी चिंता करी संतप्तचित्त राजेंद्र रहई वर्त्तता इंता प्रमोदनिमित्त आसाढ मास नई पहिले जि पक्षि दिवस समड 20 8514) 1 P. अनेरइ। 2 P. धर्मवित्। 3 Bn.-रातु। 4 P. omits तिम राज्यु करह। 5 Bh. omits. .... 6 P. वरिसी। 7 Bh. माहाराज। 8 Bh. नैमितिकि-19P. omits-कालि । 10 P. दुर्भिक्षपर्णिका। 11 Bh. adds. मनि । 12P. थाइसि । 13 P. मह। Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5514-16).७५३] : श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत पूर्ववातु वाइउ । सुभक्ष फलहं विषइ छइ फलदु जलदु, तेह नउ जिसउ4 अंकूर हुयइ इसउ जलदलवु पूर्वदिसि समुदितु राजेंद्रि दीठउ। जिम भाग्यवंत पुरुष रहइंश्रीप्रवर्द्धइ तिम सु जलदलवु विस्तरिउ । वीजइ भणित अंगुली हई, तिणि करी दुर्भिक्ष्यहेतु जि छई दृष्टग्रह तीहं रहइं तर्जतउ हतउ बहावतउ हतउ। बलाकाई भणित दंत हूया। तीहं करी जोइसी तणां वचन हसतउ हूंतउ दर्शनमात्रिहिं जि दुर्भिक्षु भांजी करी गाजतउ हूंतउ । धारा भणित मुसल नीपनां, तेहे करी जन तणा दुक्खकण खांडतउ हूंतउ। दक्षिणोत्तर-5 लक्षण बिहुं समुद्रहं तणउं जिसउं जलाकर्षकु नालु हुयइ इसउं धनुष्कु ताडी करी सु मेघु वूठउ । जाणियइ किरि दुर्भिक्ष्य रहई दैवु रूठउ । लोक रहई तूठउ। 'इणि एक हिं" जि वृष्टि करी काल निष्पत्ति हुई', इस लोकु तदाकालि बोलतउ साभली करी सज्जन जिम काजु करा गुणस्तवन कात्तिभय बाहतउ जाणे मेहु तिरोहितु हूयउ॥ 8515) निवृत्त-चिंता-संताप महिपति रहइं बीजइ दिवसि उद्यानपालु वीनवइ, "देव! महाराज!10 तुम्हारइ क्रीडोद्यानि चउमासि रहिया हूंता श्रीयुगंधर सूरिवर रहई आजु' केवल ज्ञानु ऊपनउं । उद्यानपाल रहइं पारितोषिकु'प्रभुतु दानु दे करी तउराउ उद्यान वनिचालिउ। त्रिन्हि प्रदक्षिणा दे करी मुनिवर रहई वांदी करी उचितस्थानि समासीनु देसना सांभल। तउ पाछइ प्रस्तावि राजा कृतांजलि ९तउ पूछइ। “भगवन् ! तीहं नैमित्तिकहं नउं वचनु किसि परि विघटिउं"? केवली कहइ “ ग्रहदुर्योगि करी द्वादश-वार्षिक दुर्भिक्ष्यु हूंतउ, पुणि जिणि कारणि सु दुर्भिक्षु न नीपनउं सु कारणु ईहं नैमित्तिक रहई गोचरु नहीं॥ तथाहि -15 5516) पुरिमतालु इसइ नामि पुरु । तिहां प्रवरु इसई गुणहं करी प्रवरु नरु एकु हूंतउ । सु पुण नवइ यौवनि कर्मवशइतर रोगपीडितु हूयउ । सु पुण रसणिदिउ जिणी सकइ नहीं। पाछइ जु जु आहारु आहरइ सुसु आहारु तेह रहई आधारु हुयइ। तउ पाछइ प्रवरु नरु आपणा मन माहि चीतवइ । “जु आहारु शरीर रहई अहितकारकु तेह नउं प्रत्याख्यानु हउं काई करउं नहीं। अनाहार प्रत्याख्यान तणां काइं लिउ नहीं।" इसउं चीतवी करी गुरु नी साखि इस भणइ, “ जि स्निग्ध लवण मधुर आहार ति 20 हउं आहरिसु नहीं। जि तिक्त कटुक कषाय आहार ति हउं आहरिसु। ऊनोदरता व्रति वर्तमानि हूंतउ जह तणा संगवशइतउ ईष्र्षालु थिकी मुक्ति पुरुषहं रहई सामुहउँ न जोयई स स्त्री सर्वथा परिहरउं"। इसउं अंगीकरी व्रतु सु अखंडु पालतउ हूंतउ धर्म तणा प्रभाववशइतउ' इह लोकिहिं रोगमुक्त हूयउ। अथवा धर्म रहई किस काई असाध्यु छइ ? नीरोगु हूयउ हूंतउ सु प्रवरु नरु आपणउँ' व्रतु अमेल्हतउ हूंतउ, स्वयंवर प्रभूत लक्ष्मीवरु हूयउ। जाणियइ तेह नी विभूति आगइ स्वर्गु अल्पविभूति जाणी करी दासी 25 तणइ मिषांतरि तेह नइ घरि देवता सेवा वृत्ति करिवा कारणि आवि। तथापिहिं सु विषयाशक्त न थिउई। मार्ग नी कोटि करी जु तेह नइ घरि धनु आवइ सु धनु पात्रदान" दयादान उचितदान लक्षण छई गरूया त्रिन्हि मार्ग तेहे करी नीसरइ । अनेरइ वरसि रंकलोकह रहइंदुःप्रेक्षु दुर्भिक्षु नीपनउ ।जिम निदाघ समइ जलासय सुसइ तिम यदाकालि सामान्यजन दान धर्म खिसई, तदाकालि प्रवर ना दान धर्म घणेरडं उल्लसई। ग्रीष्मे सरांसि शुष्यन्ति, सत्कल्लोलश्च वारिधिः। दुष्काले स्तब्धतां यान्ति नीचा उच्चाश्च दानिनः॥ [७५३] तउ पाछइ जिम संसारभयभीतहं एकू जु जिनधर्म सेवियइ, तिम दुर्भिक्ष्यभय भीतहं जनह एकू जु प्रवरु नरु सेविउ । दिगंत समागत साधुशत सहस्रलक्ष संख्य प्रासुकेषणीय पक्वान्न दधि दुग्ध धृतादिकहं 514) 14 B. P. omits. 15 P. दिशि। 16 P. एकहीं । 515) 1 P.omits. 2 P.omits. 3 P. omits. -न-। 4 P. दुर्भिक्षु। 5B. Bh. नी मति रहई । 6 P. omits. 516) 1 P. adbs. नामि। 2P. -वसतउ। 3 Bh. had कांइ प्रत्याख्यानु कर... | but a later correction alters it to प्रत्याख्यानु कोइ करंडे... P. follows this correction. 4 Bh. सामुहूं। 5 Bh. - अंगीकृतु। 6 P. प्रभावतउ। 7 Bh. आपणपउं। 8 P. जाणि। 9 Bh. विषयासक्तु। 10 Bh. थिओई। 11 Bh.सुपात्रदान । 12 P. गरूयाई। 13 P. omits 14 P. omits 15 दुर्भिक्ष। 16 P. संख्या। 30 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$316-17).७५४-५७ करी विहरावइ । श्रावक पुण वय नइ अनुसारि पितृ मातृ भ्रातृ समान देखतउ" हूंतउ घरहिं जि रहावह' वस्त्रभोजनादि आपणपा समू जु करावइ । इसी परि सुपात्रदानकव्यसन पोषी करी अखंडु व्रतु प्रतिपाली करी कालयोगवशइत उ प्रवरू मरी करी देवलोकि सुरवरु हयउ। जिसउं इंद्र हुयइ ऋद्धि करी तिसउं इंद्र सामानिकु हूयउ । शाश्वताहत यात्रादि सुकृतह करी आयु पूरी चित्ति चीतवइ । 'प्रधानि श्रावक नइ कुलि छ हउं ऊपजिजिउं। मिथ्यात्विकुलि राजेंद्रू म होइजिउं'। तउ पाछइ ताहरा नगर समापि छइ चित्रशालु इसइ नामि विचित्रशालु पुरुवरु तिहां छइ शुद्धबुद्धि इसइ नामि श्रावकु जिणि इसी दुर्भिक्ष वार्ताई धान्य तणउ संग्रह न कीधो। तेह नइ विमला इसइ नामि गणहं करी अति विमला श्राविका। तेह नी कुक्षि संभूतु सु देवु पुत्रु हूयउ।तेह महाभाग तणइ जन्मि द्वादश वार्षिक दुर्भिक्ष हेतुक ग्रह निर्जिणी करी सुभिक्षु कीधउं।" इसउं केवली वचनु सांभली करी केवली रहई वांदी करी। चित्रशालि नगरि 10 जाई सु बालकु उत्संगी करी इसी परि स्तुति करइ। दुर्भिक्षपङ्कमग्नोपि व्याधार वीर नमोस्तु ते । राजा त्वमेव मे राज्ये तलाराख्योस्मि तावकः ॥ [७५४] मूर्तिमानिव धर्मोयमित्थं दुर्भिक्षभङ्गकृत् । इति तस्याभिधा धर्म इति धात्रीभृता कृता॥ [७५५] 8517) तउ पाछइ सु बालकु जातमात्र हूंतउ प्रसिद्धउ हूयउ। अनेराई जि के पाखतियां राजा छई तेहे पुण आपणइ राज्यि धर्म नी आणि प्रवर्तावी करी मेह वरसाविया। समस्त राजमंडल तणा कालोचित वयोचित प्राभृत दिनि दिनि तेह रहई आवइं। जिम मंदरकंदरागतु कल्पपादपु निरुपद्रवु थिक प्रवर्द्धइ तिम सु बालकु प्रवर्द्धइ । यौवनि आविइ हुँतइ जिम समुद्र रहई नदी स्वयंवर आवई तिम सबहीं दिसि तणा जि छइं राजेंद्र तीहं नी दीकिरी स्वयंवर आगत अनेकि सु धर्मबालकु परिणिउ । धर्म समस्त 20 माहमस्तक विहितानु देवगुरु भक्तिमंतु धर्मवंतु नवां कर्म अबांधतउ पूर्व पुण्यफल भोग भोगवतउ प्रस्तावि संयमु ले करी केवलज्ञानु ऊपाडी' मोक्षि पहुतउ ॥ भोगोपभोगविरतिं प्रतिपाल्य पूर्वं धर्मों यथा शिवमवाप निरस्तपापः। यूयं तथेह भविकाः प्रतिपद्य सद्यः सिद्धिश्रियं वृणुत तिष्ठत लोकमौलौ ॥ [७५६] भोगोपभोग परिमाणव्रत प्रतिपालन विषइ धर्मराजेंद्र कथा समाप्ता। 5518) अथ अनर्थदंड विरतिलक्षणु त्रीजउं गुणवतु लिखियइ। तत्र अर्थ देह स्वजनादि कार्यु, तेह नउ अभावु अनर्थे । तउ पाछइ प्राणियउ कार्य पाखइ पुण्य धनापहारि करी पापकर्महं दंडियइ लंटियइ जिणि करी सु अपध्यानाचरितादिकु अनथु दंडु कहियइ । तेह तणउ मुहूर्तादि कालावधि करी निषेधु अनर्थदंडावरति व्रतु कहियइ ॥ तथा च भणितं तहणत्थदंडविरई अन्नं स चरविहो अवज्झाणे । पमयायरिए हिंसप्पयाण पावो व एसे य ॥ तथा अनर्थदंडश्चतुर्धा चउं भेदे हुयइ। यथा अपध्यानाचरितु, १प्रमादाचरितु २, हिंस्रवस्तु प्रदानु ३ पापोपदेशु ४। 25 [७५७] 516) 17 P. दोषतउ। 18 P. रहाविउ। 19 Bb. P. पुरवह। 20 P. संग्रहणु। 21 B. महा श्रावग 22P. omits-क। 23 Mss have सुभक्षु। 24 Bh. मनोयाधार। 517) 1 Bh P. आणी। 2 B. Bh. कालोपचित। 3P. थकउ। 4 P. आवियइ। 5P. दीकरीं । 6 Bh. भक्तिवतु। 7 P. ऊपाजी। 8 P. मोक्ष। 9 P. omits, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ का ___10 [७६०] $519). ७५८-७६२] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत तत्र अपघ्यानु आर्त्तध्यानु अनइ रौद्रध्यानु, यथा वैरिव्रजोबन्धवधव्यथादेविद्याधरेन्द्रत्वनरेन्द्रतादे । रौद्रात भावाकुलितस्य चिन्तापध्यानमेतन्निगदन्ति तज्ज्ञाः॥ [७५८] पापोपदेशो यथा हुतभुजमिह देहिक्षेत्रदेशे हयानां कुरु वृषणविनाशं मुञ्च सस्यैषु कुल्याम् । दमय वृषभवृन्दं घातय प्रत्यनीकानिति दिशति विवेकी को हि पापोपदेशम् ।। [७५९] हिंस्रप्रदानु अनइ प्रमादाचरितु अनर्थदंडु बिहुँ' गाहां करी सूत्र माहि कहइ ॥ सत्थग्गिमुसलजंतगतणकट्ठे मंतमूलभेसज्जे । दिन्ने दवाविए वा पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ न्हाणुवट्टणवन्नगविलेवणे सद्द रूव रस गंधे । वत्थासणआभरणे पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [७६१] शस्त्र आग्नि मुशल प्रसिद्ध । यंत्रशकटादिक, तृणवारि बुहारी बहुरादिक, काष्ठ अरघट्ट यष्टयादिक, मंत्रु विषापहारादिकु, मूलु नागदमनी प्रमुखु । ज्वराद्युपशममूलिका वा । अथवा गर्भशातनादि मूलकम 15 भसज्जु । उच्चाटनादि निमित्तु द्रव्यमेलनु कहियइ। एउ शस्त्रादिकु प्रभूत भूत संघात विघात हेतुभूतु दाक्षिण्यादिहं तणइ अभावि अनेराई निमित्तु जु दीधउं दिवारिउं तेह हूंतउ 'पडिक्कमे' इत्यादि पूर्ववत् । 8519) स्नानु अभ्यंगपूर्व शरीरप्रक्षालनु । तिहां त्रसजीवाकुल भूमितलि । तथा संपातिम जीवाकुलि। अथवा कालि' अथवा अछाणिइ जाल अयतना करी जु कधिउं ऊयटण तेह नी दीवलोटी राख माहि मसली नहीं, भूमिताल मर्दी नहीं वा । 20 तउ पाछइ ति कीटिका माक्षिका कटक संकुल कृतिरे खाजई अथवा लोक तणां पायहं मर्दियई ।वर्णक कस्तूरिकादि मंडनु । चंदन कुंकुमादि अंगरागु विलेपनु । संपातिम जीवाकुलि कालि अयतना करी कीधां हूयई। वर्णक वेलपन वेणु वीणादि संबंधिउ शब्दु कौतुकवशि रागवशि सांभलिउ हुयइ । अथवा रात्रि समइ उच्चैः स्वरि करी शब्द कीधउ हुयइ । नाटकादिकहं माहि रूप अनेकविध दीठां हुयई । रसु मधुरादिक अनेराई रहई जिम रागु हुयइ तिम वर्णविउ हुयइ । एवं गंधादिकइ जाणिवा । ईहं विषयहं तणा ग्रहणइतउ मद्यादि पंचविध प्रमादग्रहणु पुण जाणिवउं । मज्जं विसय कसाया निदाविगहा य पंचमी भणिया । एए पंच पमाया जीवं पाडंति संसारे ॥ [७६२] तउपाछइ स्नानु उद्वर्तनु वर्णकु विलेपनु शब्द रूप रस गंध फरस ईंहं सवहीं नई विषइ तथा मद्यादिकहं नइ विषइ जु आचरिङ । तथा 'वत्थासण आभरणे' । पट्ट कूलादिक वस्त्र । 'आसंदी' मूटकादिक आसन । 30 आभरण' हीरालग मोतीलग सुवर्णादिमय । तीहं नइ विषइ जु आचरिलं मूर्छादिकु प्रमादाचरितु तेह हूंतउ 'पडिक्कमे इत्यादि पुर्ववत् । 25 518) 1 Bh.बिउं। 2 Bh. बुहरा-। 519)1 This may be अथवाऽकालि। 2 B. omits. 3 Bh. erases this वा। 4 Bh. omits, Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ܬ݂ܳܐ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$520-21). ७६३-७६६ 8520 ) अत्र अतिचार प्रतिक्रमण निमित्तु भणइ ॥ कदप्पे १ कुक्कुइए २ मोहरि ३ अहिगरण ४ भोग अइरित्ते ५।। दंडमि अणट्टाए तइयंमि गुणव्वए निंदे ॥ [७६३] कंदप्प् मोहोद्दीपन कारकु हासउं १ । कौकुच्यु-नैत्रादि विक्रिया गर्भित हास्यजनक विट चेष्टा २. 5 मौखर्यु-असंबद्ध बहुवचनता ३. । अधिकरण उदूखल मुशलादिक ति संयुक्त धरियइं, यथा ऊखल मुशल बे एकठां करी धरइ । अथवा घरटी मांकडी बे एकठी करी धरइ। __ वाहिणि पई जूसर एकठां करी धरइ । एवमादि अनेकविध संयुक्ताधिकरणता ४. जु विवेकी हुयइ सु संयुक्त शकटादिक अधिकरण न धरइ । सु देखी करी लेयतउ हूंतउ परु राखी वारी न सकियई। विसंयुक्ति पुण हूंतइ अधिकरणि आपहे निवारितु परु हुयइ। 10 __ भोगातिरक्तता-भोगोपभोगाधिकता तीहं रहइं अधिकता हूंती लोकु पुण मागइ मूर्छावृद्धि पुण हुयइ । 'दंडंमि अणटाए' अनर्थदंड घिरत्याख्यि त्रीजइ व्रति' इत्यादि पूर्ववत् । 8521 ) अनर्थदंड विरतिव्रत' विषइ सुरसेनकथा लिखियइ। अनर्थदण्डविराम व्रतधीरा, महोदयम् । लभन्ते सुरसम्भारभासुराः सुरसेनवत् । [७६४] 15 तथाहि -- वसुंधराबंधुरा' बंधुरा इसइ नामि नगरी । तिहां वीरशिरोमणि वीरसेनु नामि राजा । सुरसेन, महासेन नाम बि पुत्र । अनेरइ दिनि महासेन तणी जीभ सूणी । जिम इंधनहं करी वैश्वानरु प्रज्वलइ तिम ओषधह करी सु शोपु रोगि वृद्धि गयउ । 'धर्म एक एह रहइं ओसहु'। इस भणी वैद्यहं सु मेल्हिउ । क्रमिकमि तेह नी जीभ कुही। माखीए मधुमंडप जिम बंबाली। उगु दुर्गंधु इसउ उछलिउ जिसइ - 20 मातृ पितृ भार्यादिकहं बंधुजनहं मेल्हिउ । तेह कन्हइ भाडाई वडइ को रहइ नहीं। तदाकालि सुरसनु भाई भाई नइ स्नेहि दुर्गधु जिणी करी कन्हइ रहिउ। तथा च भणितं वसणे मितपरिक्खा, दाणपरिक्खा य होइ दुक्काले। विणये सीसपरिक्खा,' सुहडपरिक्खा य संगामे ॥ [७६५] सुरसेनु महासनु आगइ कहइ “भ्रात ! जां तू रहई एउ जभिरोगु छइ तां तउं प्रत्याख्यानु करि 25 हर्ष काई तउ आहर जउ मू रहई रोगु म जाइ। अन्यथा न आहरू” तिणि पुण तिमहीं जि कीधउं। पुनरपि सरसेन कहा, “भ्रात! महासेन ! जइ किमइ इणि प्रत्याख्यानि थिकइ त मरिसि तउ अनशन तणउं फल लहिसि ।" इसउं भणी करी भाई आगइ थाई सुरसेनु वस्त्रांचाल माखी1 वींजइ । निश्चलु थिकउ पंचपरमेष्टि नमस्कार गुणइ । नमस्काराभिमंत्रिति जाल करी महासेन नी जीभ सींचइ । महासेन कन्हा नमस्कारु समरावइ । जिम जिम जीभ माहि सु नीरु परिणमइ तिम तिम रोगोपशमु हुयइ। 30 निर्व्यथं निव्रण नीरुग् निर्दुर्गन्ध सुगन्धि च । मुहूर्त्तान्ते मुखं जज्ञे क्व न धर्मः प्रभावभाक् ॥ [७६६] 520) 1 Bh. मूंसल। 2 Bh- पई ॥ 3 Bh. जूंसर। 4 Bh. गुणवति। 521)1 P. विरतिचरितव्रत। 2 Bh. gloss: विरमण विराम । P. विरमे। 3 Bh, omits. 4 B. वसु धरा P. omits बंधुरा । 5 Bh. P. ऊषवह। 6 P. omits. 7. P. सिस्स। 8. P. परिस्सा। 9. P. आहार। 10 Bh.. adds आधा। 11 P. मांगी। 12 P. थकउ। 13 Bh. निर्वगन् । 14 Bh. निधन। 15P. मुहूर्त ति। . Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8522-23 ). ७६७-७६८ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत ૮૧ रोगमुक्त महासेनु देखी करी लोकु सहर्षु हूयउ । ति पुण सुरसेन महासन वे सहोदर धर्मविषइ अति सादर हूया" । श्रीभद्रबाहु नामि श्रीमदाचार्यमिश्र एक वार तिहां समोसरिया । अवधिज्ञान बलि करी ति महात्मा अनेक भविक लोकहं तणा संदेह ऊतारई । सुरसेन महासेन वांदिवा आविया । त्रिन्ही प्रदक्षिणा देकरी वांदी करी धर्मदेशनामृत पानु करई । देशनावसानि" सुरसेोन" महासेन जीभ रोग कारण पूछिउ । (522) मुनि भइ “ मणिपुरु नामि पुरु तिहां जिनधर्माधिवासितु मदनु इसई नामि सुभदु' एकु हूं | तेह तणा धीर वीर इसां नामहं प्रसिद्ध बि पुत्र हूंता । जिनवचनामृतपान व्यसनभावइतर मिथ्यात्वविष मूर्च्छागोचर न' हूयाई । कदाकालिहिं ति उद्यानवाने गया । वसंताभिधान मुनिप्रधान निज मातुल मुनि भूमिपतितु तेहे तिहां दीठउ । " किसउं हूयउं ? किसउं हूयउ !" इसी परि आकुल धीरि पूछतइ' हूंतई, पुरुष एक तिहां वर्त्तमानु कहइ । “प्रतिमा वर्त्तमान मुनि रहई' देखी करी दुष्ट भुजंगम एकु मुनि रह उसी करी बिलि पइटउ, जिम चोरू चोरी करी दुर्गि पइ सइ । " तदाकालि मातुलमोहवशइतर 10 वीरु कहइ । " रे शंकउ ! सु सापु नासतउ' तुम्हे मारिउ कांई नही ? " धीरू तेह आगइ कहइ" " सर्वि जीवrs as आ महापुरुष किसाई कारणि जीभ करी पापु बांधइ ? " कोप लगी वीरु वली कह " जिणी महामुनि डसिउ तिणि मारिएई" धर्मू जू हुयइ, किसी परि पापु हुयइ ! क्षत्रिय तणउ धर्मु एहू' जुजु 2 दुष्ट निग्रहि शिष्ठु पालिया । इसउं किमइ असत्यु वचनु त मू रहई जिह्वापातकु आवउ ।" धीरु तेह नउं वाक्यु चीतवतउ हूंतउ अपारकुपारससागरु मणिमंत्रौषधि बलि करी मुनि रहई जीवाडइ | 15 मुनींद्र जीवन सुभट रहईं अतिवल्लभ हुया । धीर वीर बे सुत सर्वजनस्तुत सुभु धर्मु पालता पातकु प्रज्वालता कीर्ति करी आपणपउं ऊजालता सुचिरु कालु नांदिया । धीरु पूर्णायु हूंतउ, सुरसेन ! तउं हूयउ । अनालोचित ताग्वचन पापकर्मा वीरु ताहरउ भाई महासेनु हूयउ । सर्व वैद्यहं रहई असाध्य सपघात वचन पापइत तेह रहई जिह्वा रोगु हूयउ" । भवांतर जु त यति जीवाडिउ तेह नइ प्रभावि तू रहईं रोगभंग लब्धि हूई । तिणि कारणि नमस्काराभिमंत्रितजलि करी तई भाई जीवाडिउ रोगु नसाडिउ | "20 इस पूर्व भवु सांभली करी बिहुं रहई जातितमरणु ऊपनउं । बिहुं व्रतु लीधरं । तीव्र तपश्चरणु की उं तिणिहिं जि" भवि केवलज्ञानु ऊपाडी" करी मुक्ति पहुता । अनर्थदण्डस्य फलं दुरंतं श्रुत्वा महासेननरस्य भव्याः । शिवं निवृत्तेः सुरसेनपुंसस्तं वर्जयध्वं कुशलं लभध्वम् ॥ ॥ अनर्थदंड विरतिव्रत" विषइ वीरजीव महासेनकथा समाप्ता ॥ प्रतिपक्षे सुपक्षे सुरसेनकथा ॥ (523) अथ चत्तारि शिक्षाव्रत । तत्र प्रथम सामायिक व्रतु । सु पूर्विहिं सामायिकग्रहण समइ वखाणिउं । सामायिक व्रत तणा छई अतीचार तीहं तणा प्रतिक्रमण करवा निमित्त भणइ । तिविहे दुष्पणिहाणे अणवट्ठाणे तहा सइ विहूणे । सामाइए वितक पढमे सिक्खाबए निंदे || [ ७६८] त्रिवि दुःप्रणिधानु जिणि सामायिकु कीधउं हुयइ तेह रहई मनि करी गृहव्यापारचिंतनु मनोप्रणिधान १, । वचने करी सावद्य कर्कश भाषादिक वाग् दुःप्रणिधानु २, अप्रतिलेखिति दुःप्रतिलेखिति अनिरीक्षिति दुर्निरीक्षिति स्थानकि स्थानासनादि विधानु कायदुःप्रणिधानु ३. अनवस्थानु सामाइय 521 ) 16 Bh. हुआ । 17. P. देखना । - 522 ) 1 P. सुभद्रु । 2 P. इसइ। 3 P. omits. 4 P. कहा- 15 7. P. omits. 8 Bh P. सापु 9 P. नासतउ | 10 B. omits. 13 Bh. 14 B. drops the whole sentence. 18 Bh. सपक्षे 15 P. omits. 523) 1 B. omits. प. बा. २४ [ ७६७] Bh. does not 1P मारिई । 16 P. ऊपार्जी। repeat. 6. P. पूछित । 12 Bh. P. omit. 17 P. omits व्रत । 25 30 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$524-25 ). ७६९-७७० तणउ कालु जघन्याह मुहूर्तात्मकु छइ उत्कर्षि समाधानु सीमु छइ । तेह तणउं अपूरणु अथवा अनादर करणु पूर्व अवस्थानु अनवस्थानु ४, सामायिकु जेतीवार गृहव्यापार चिंता न हुयई तेतीवार करिव । तथा चाह चूर्णिकारः 'जाहे खणिओ ताहे करेइ सामाइयं इयसो त भजेड' त्ति। तथा स्मृतिविहीनं निद्रादि प्रमादवशइतउ शून्याकारता करी कीधउं सामायिकु स्मृतिविहीनता पांचमउ अतीचारु ५। ए पांच अतीचार आश्रयी करी कीधुं सामायिकि पहिलइ शिक्षाबत्ति। अवितथिकृति- अविधि पूर्व विरचिति सम्यग् अकीधइ जु अतिचरिउं सु निंदउं॥ 10 5 24) अत्र शिष्य भणइ-' दुविहं तिविहेणं' इसइ प्रत्याख्यानि भणिइ हूंतइ मनोदुःप्रणिधान वर्जन रहई अशक्य करणता करी प्रतिषेधु संभवइ नही। तउ पाछइ सामाइक व्रत तणउं भंगु हुयइ। किसी परि सामायिक संभवइ? तिणि कारणि सामायिक प्रतिपत्ति कन्हा अप्रतिपत्ति भली। इसउँ न कहि। मनि करी न करूं १. वचनि करी न करूं२. कायि करी न करूं ३. मनि करीन करावू. ४. वचनि करी न करावू ५. कायि करी न करावू ६. 20 11 इति छ पञ्चक्रवाण तीहं माह मनोदुःप्रणिधानि करी भनि करी न करूं एह णइभंगिाहं हूंतइ बीजा पांचहं तणा संभवइतउ प्रतिपत्ति इ जि भली। तथा मनोदुःप्रणिधानतउ जु अतिचरित्रं तेह रहई मिथ्यादुःकृत मात्र भणनि करी शुद्धि तणा भणनइतउ सामायिक तणी अप्रतिपत्ति न भलियइ किंतु प्रतिपत्तिह जि भली । तथा अविधिकृत कन्हा अकृतु भलउं। एहू वचनु युक्तउं नहीं। यदुक्तं अविहिकया वरमकयं असूयवयणं भणति समयन्नू । पायच्छित्तं जम्हा अकए गुरूयं कए लहुयं ॥ . [७६९] 8525) सामायिकव्रत विषद केसरी नाम श्रावकपुत्रकथा लिखियइ । क्रूराचारोपि संसारकारया मुत्यतेद्भूतम् । केसरीव त्रुटत्कर्मदामा सामायिकवतात् ॥ [७७०] तथाहि कामपुरु नामि पुरु तिहां विजउ नामि राजा । सिंहदत्तु नामि श्रेष्ठि । अनेरइ दिवसि सिंहदत्तु श्रेष्टि "राजेंद्र रहइं प्रणमी करी वीनवइ, “ महाराज! केसरी नामि माहरउ पुत्रु चोरु छइ पाछइ मू रहइं दूषणु म देजिउ । हउं तुम्ह आगइ वीनवी करी निरुत्तर इयउ।" राजा केसरी रहई देसवटउ दियइ। सु पुष राजेंद्र तणा भय लगी नगर हूतउनीसरिउ, देसांतरि गयउ। श्रांतु हूतउ किणिहिं वनगहनि स्वच्छ शीतल स्वादु जल सरोवर तीरि बइठउ चीतवइ । 'मई जन्मलगी चेतना संभवि हूयइ हूंतइ अचोरित पाणीऊ पधिउं नहीं अहो अकार्य ! धिधिग् मू रहई ! आजु मई सु' अचोरिउं पीवर्ड । इस मन मावि 25 8523). 2 Bh. सामायिकु। 3 Bh. इउसो। 4 Bh. omits. $524) 1. Bh मनोदुःप्रणिधानइतउ । 8525) 1 Bh दुतं । Bh. 2 P. हुअउ । 3 P. omits+ऊ। 4. P. सु मई। P. पीध। 6 Bh. omitsi Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $526-28) श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत चीतवतउ हूंतउ सु चोरु श्रांतु कांतार-सरोवरि जलु पियइ। स्नानु पुण करइ। तउ पाछइ श्रमरहितु हूंतउ सरोवर पालिस्थित चूत तरु ऊपरि चडिउ फल खाई तृप्तउ हूयउ हूंतउ मन माहि चीतवइ । 'ह हा मू रहई किम आज नउ दिवसु चोरी पाखइ जाइसिइ' ? इस तिणि चोरि चीतवतइ हूंतइ एकु को योगींद्रु मंत्रसिद्धपादुकु आकाश हूंतउ सरोवर तीरि ऊतरिउ। पादुका तीरि मूंकी उरहउ परहउ जोई10 करी भूमि लागता पगहं करी सरोवर माहि पइठउ । तदाकालि तिणि चोरि वृक्ष ऊपरि बइठइ थिकई12 इसउं 5 चीतविउ, 'एइ योगी रहई गगन गमनविषइ ए पादुका ईजि कारणु, नहीं त किम ईहं पारवइ भूमिगतिहिं जि हीडइ ! तिणि कारणि ए पादुका चोरउं, दिन सफलु करउं ।' 8526) इसउं चीतवी चूत हूंतउ ऊतरी पादुका पाए' पहिरी गगनिगमनु करइ । तउ पाछइ दिनु किणिहिं वनगहनि रही करी रातिसमइ ति पादुका पादे पहिरी आपणइ धरि गयउ। जनक सिंहदत्तश्रेष्ठि आगइ कहइ; “राउ वीनवी करी तई हउं नगर हूंतउ कढावियउ"। इसउं भणी करी तां दंडे करी 10 मारइ, जां मरइ । मूयउ बापु मूकी करी जि जि महर्द्धिक घर तीहं तीहं हूंत सारु सारु अपहरइ । इसी परि त्रिन्ही पहर रात्रि सीम स्वेच्छाचारि तेह पुर माहि विचरइ। रात्रि तणइ चउथइ पहरि पुनरपि दुर्गमारण्यमंडनि तिणिहि जि सरोवरि गयउ। इसी परि राति राति सु चोरु तेऊ जु नगरु विविध प्रकारहं करी लूटइ। पापबुद्धि हूंतउ साधु सती मुख्यलोक' रहई संतावइ । तउ पाछइ जिम जमागमु भयंकरु हुयइ तिम तिणि नगरि निसागमु हुयइ । तेह नउं स्वरूपु नगराधिपति जाणी करी तलारु बोलावइ। तलारु15 विलक्ष्यवदनु हूंतउ अधोमुख होई करी वीनवइ । “महाराज! जे भमि गोचरु चोरु हयइ तउ पाडि हुयइ । एउ खेचरु कोइ चोरु माहरइ पाडि नहीं" । 527) तउ पाछइ राउ कोपाग्नितापसंतप्तु आपणउं मुखु, दुक्खितलोक दर्शनि करी हुई छइ कृपा तेह लगी, नेत्रहं हूंतां नीसरइ छइ जि अस्रुजल तीहं करी, शीतलु करइ । “तपोधनहं तणां जि छई तपोधर्म, शीलवती जि छई युवती तीहं तणा छई शीलधर्म, तीहं तणइ प्रभावि 30 स चोरु म रहई दृष्टिगोचरु होइजिउ"। इसउं भणी करी अल्पपरिवारु राउ आपणपई परी माहि फिरी चोरु जोयइ । जि के देवकुल, जि के आश्रमपद, जि के जनसमवायपद, जि के वेश्यापाटक, जि के कलालपाटक तिहां सगले जोइउ जइ न लाधउतउ राउ नगर बाहिरि नीसरिउ । वापी कूप तडागारामादि स्थानि फिरिउ । जउ तिहाई न लाधो तउ राउ नगर बाहिरि' वन माहि गयउ । तिहां दिव्यु गंधु उपलभी करी गंधानुसारि जायतउ हूंतउ वनबहुमध्यि चंडिका भुवनु देखइ। तेह माहि 25 चंडिकामूर्ति चंपकादि दिव्य कुसुम संभार' संपूजित देखइ । धूपोक्षेपु करतउ हूंतउ पूजारउ राय कन्हेइ आवियउ । राइ तेह तणां दिव्य वस्त्र देखी करी विस्मयापन्नि हूंतइ पूछिउ, “आजु किसइ उच्छवि' किसइ पर्वि, किणि भावियइ इसी पूजा करावी छइ! इसी विभूषा देवी रहई करावी छइ ? तू रहइं देवदूष्यावतार तार वस्त्र किणि दीधां?” इसइ राइ पूछतइ हूंतइ पूजाकारकु भणइ-- 8528) “महाराज ! मू दुक्खित रहइं देवी चंडिका तूठी। प्रभाति देवीपूजा निमित्तु आवउं 30 अनइ देवी तणां पादहं आगइ वर्तमान स्वर्णरत्नसंतान लहउं । तिणि कारणि बिहुँ काले देवी रहई पूजउं । देवी प्रभावि धनद धन जयकारकु धनु लहउं”। तउ राजा चित्ति चीतवइ, 'निश्चइस रात्रि समइ देवीपूजा निमित्तु चोरु ईहां आवइ । देवी आगइ सुवर्ण' रत्न मूकइ ' इसी परि चोरु संचारु तिहां 852517 P.काई। 8. P. omits. 9 P. कोइ। 10 B. Bh. omit. 11 P. बइठउ। 12 P. थकउ। 13 P. adds हि। 14 P. भमि-। 8526) 1 Bh. पादे। 2 P. गगन विषइ। 3 P. सरोवरवरि। 4 P. सतीहं मनुष्य। 5 P. विलक्ष $527) 1 Bh.-पटक । 2. Bh. लाधो। 3. B. P. omit. 4. Bh. omits. 5. Bh. गइउ ! 6. B.P. | omit. गंधू उपलभी करी। 7. P. omits. 8. P. राय । 9. P. उत्सवि । 10. Bh. पूज। 11. B. पूजा।। $528) 1 P. Equýt i B. Fa on the recto and qoof on the verso, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८५ षडावश्यकबालावबांधवात्त [5529). ७७१-७७३ संभावी करी प्रभात समइ राउ वासरकृत्य करिवा कारणि आपणइ आवासि आविउ । रात्रि समइ सार परिवार सहितु भयरहितु निज नगरहितु राउ चंडिका देवकुलि आविउ । शूरशूर सुभटपूर दूरदूर रहावी करी आपणपई स्तंभांतरितु होई करी देवकुल माहि रहिउ । बिहुँ पहर रात्रि समइ पादुकासिद्ध तेह तस्कर रहई तिहां आविया हूंता राउ देखइ । पादुका युगलु ऊतारी वामि करि लेई, देवकुल माहि 5 जाई, सु चोरु प्रधानरत्नहं करी देवीपूजा करइ । पूजा करी देवी आगइ कहइ, “ स्वामिनि ! चोरीकारिया स्वेच्छाचारिया मू रहई प्रभूत धनदा क्षणदा सदा होइजिउ"। इसउं भणी पाछउ वली सु महाबली जायतउ हूंतउ द्वारु रूंधी करी रहित हूंतउ राई' बोलाविउ । 529) “ रे ! जीवतउ नहीं जाइ " इसी परि राइ धर्षितु हूंतइ बोलाविउ हूंतउ सु चोरु प्रस्तावोचितु हथियारु पादुका युगलु राय ना भालस्थल उद्दिसी करी लांखइ । तेह 10 नइ प्रहारि करी वेदनाक्रांति राइ हृयइ हूंतइ, “ एह हउं जीवतजाउं छ" इसउं भणतउ सु चोरु बाहिरि नीसरिउ क्षणांतरि राइ वेदनारहिति ह्यइ हूंतइ ‘जाइ' 'जाइ' इसी परि राइ भणतइ हूंतइ पाखतियां राहविया हूंता जि उद्भट सुभट ति तेह रहई केडइ धाया। आकाशगति हेतु पादुका युगलु मंत्रिवचनइतउ ले करी राउ पुणि' चोर पुठि द्रवडिउ।सु चोरु गतिवेगी करी दूरमुक्त शूरपूरु,' पुर ग्रामांतर मार्गातर लोकसंचार माहि पग गोपाविवा कारणि गयउ। 15 भयवशइतउ कांई एकु वैराग्यि गयउ हूंतउ चीतवइ । “आजु माहरउं पापु निश्चइसउँ फलिउं" कही एक ग्राम तणइ आरामि ध्यानतत्त्वु उपदिशतउ छइ मुनि तेह तणउं इस वचनुं सांभलई'। " सर्वत्र ध्यानसमतारुचिर्मुच्येत पातकैः। जनः सद्योपि तिमिरैः कृतदीप इवालयः॥" [७७१] "जिम दीवइ कीधइ आलउ धरु तिमिरहं अंधकारहं मेल्हियइ तिम जन ' लोकु, ध्यानवशइ. 20 तउ सर्वत्र10 'समतारुचि' किसउ अथु ? सर्वभाव विषइ समानबुद्धिपरिणामु, न कही विषइ सरागु न कही विषइ सद्वेषु जु हुयइ सु सर्वत्र समतारुचि" कहियइ । इसउ समता वर्त्तमानु जनु पातकहं पापहं 'सद्यः' किसउ अर्थ ? तेतीही जि वार 'मुच्येत ' मिल्हितइ ।" इसउं ध्यानतत्त्वु सांभली करी सु चोरु तिहाई जि रहितु सारवस्तु ति असारवस्तु निंदाविरहितु, मध्यस्थभावि निमग्नु, शेषरात्रि, आगामि दिनु ध्यानस्थितु थाकउ तिम, जिम परमात्मा नइ विषइ मनु स्थिरु हूयउं । घातिकर्मक्षयवशइतउ शुक्ल 25 ध्यानांतरिका वर्तमान हूंता संध्या समइ केवलग्यानु ऊपनउं । तथा च भणितं तव तविए जव जविए बहुविह कालेण हुंति सिद्धीओ॥ निद्दहियपुन्नपावा 13 झाणेण तत्क्षणा सिद्धी॥ तथा ध्यान समता ऊपहरऊं संसारिसुखु पुण" कांइ नथी। तथा च भणितं जं च कामसुहं लोए जं च दिव्वं महासुहं । 30 वीयरायसुहस्सेहऽणंतभागं" न अग्घइ ॥ [७७२] अज्जं वा कल्लं वा केवलनाणं भवेइ का तत्ती । समरस तत्ते पत्ते कि अहियं भणसु मुकरवे कि ॥ [७७३] 8528) 2. P. नरहितु। 3. P.--पूरइ । 4. Bh. P. omit. 5. Bh. राति । 6. P. ऊतरी । 7. P. वाम 8. P. देवकुलि। 9. Mss. read : राउ तिणि बोलाविउ which is not supported by the context,hence the emendation. 8529.) 1 Bh. राउ । 2. Bh. प्रकारि । 3. P. जीवु-। 4. Bh. जायउं । 5. P. उद्रढ । 6. P. पुण । 7. Pशरपरु । 8. P. उभय। 9. P. सांभलीइ । 10. P. सव्वं जीव । 11. P. समानता। 12. Bh. P. मेल्हियड। 13. B.-पाव । Bh.-पावं । 14. P. पुणु । 15. P.-दिहूँ। 16. P. सहस्सेणं ह-। Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 $530-33). ७७४-७७९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत १८९ 8530) तेतलइ प्रस्तावि राउ पुण सर्वत्र जायतउ हूंतउ तिहां आविउ । तउ पाछइ एक गमा सार सुभट संभार परिवृतु 'मारि मारि' करतउ राउ तेह कन्हइ आवइ । बीजा गमा विमानाधिरूढ देव विद्याधर तेह महात्मा रहई केवलज्ञान महिमा करिवा कारणि तेह कन्हइ आवइं। तउ पाछइ देवनिर्मित हेमकमलोपरि बइठउ देवसेवितु सु चोरु देखी करी राजादिक मारिवा आवता हूंता ति सगलाई सेवा कारिया हूया। तउ पाछइ साधु केसरी सु केसरी', दंत कांति करी चंद्रकांति सुभिक्षु' करतउ हूंतउ । धर्मदेशना करइ । 8531) देशनावसानि राजा पूछइ, “ भगवन् ! किहां सु तुम्हारउं चोर चरित्रु, किहां एउ साधु त्रापिहिं किहां एउ केवलज्ञानु समुदउ"? तउ पाछइ केवली कहइ " राजन्नाजन्मतस्तादृक् पापभाजोप्यभून्मम । श्रीरियं मुनिवाग्लब्धसामायिकमनोलयात् ॥" [७७४] 10 " यद्वर्षकोटितपसामप्यच्छेद्यं तदप्यहो। कर्म निर्मूल्यते चित्तसमत्वेन क्षणादपि ॥" [७७५] इसी परि राउ स्तुति करी पाछउ वली आपणइ नगरि गयउ। अनेक भविकलोक प्रतिबोध करतउ केसरी केवली वसुंधरातलि विहरियउ। पितृघातकरे सर्वजनसंतापकारिणि । चोरेऽपि दत्तनिर्वाणं सेव्यं सामामिकं बुधैः॥ [७७६] इति सामायिक व्रतविषइ केसरि चोर कथा । 8532) अथ देशावकाशिकवतु लिखियइ ॥ दिखते परिमाणं यत्तस्य संक्षेपणं पुनः। दिने रात्रौं च देशावकाशिकव्रतमुच्यते ॥ [७७७] 20 जिम कुणही एक रहई सर्प तण विषु द्वादशयोजन क्षेत्रव्यापकु मंत्रशक्ति करी संकोडी करी अंगुलप्रमाणादिकि अल्पक्षेत्रि आणिवा' नी शक्ति मंत्रबलइतउ हुयइ अथवा शरीरव्यापकुविषु अंगुलीमात्र व्यापकु करइ अथवा डंकदेशगतु करइ तिम जु पूर्विहिं दिग्व्रतु योजनशतादि प्रमाणि चउहुं दिशि ऊर्द्ध योजनद्वयादि प्रमाणि अधो योजनैकादि प्रमाणि कधि छई तेह तणउं मुहूर्तादिकालावधि करी संकोचनु दिन समइ अनइ रात्रि समइ कीजइ सु देशावकाशिकु अथवा सर्वव्रत संक्षेपु करणरूपु देशावकाशिकु ।25 यदुक्तं एग मुहुत्तं दिवसं राई पंचाहमेव पक्वं वा । वयमिह धारेइ ददं जावइयं उच्छहे कालं ॥ [७७८] $533) अथ अतिचार प्रतिक्रमण करिवा कारणि भणइ ॥ आणवणे १ पेसवणे २ सद्दे ३ रूवे य ४ पुग्गलक्खेवे ५। देसावगासियंमी बीए सिक्खावए निंदे॥ [७७९] __30 8530) 1. P. repeats परि। 2. Bh. omits 3. P. repeats करी चंद्रकांति। 4. P. सुभक्षु $531) 1 Bh. P. विहरिउ । 8532) 1 Bh. आणवा । Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8534-35) ७८०-७८१ जिणि गृहप्रमाणु देशावकाशिकु कीधउं हूयइ सु जउ घर बाहिर हूंतउ वस्तु घर माहि अनेरा कन्हा अणावइ तउ आनयनु प्रयोगु १,। अनेरा पाहई घर बाहिरि मोकलइ तउ प्रेषापण प्रयोगु २,। घर बाहिरि वर्तमान नर रहइं कार्य कराविवा कारणि कासादि शब्दि करी आपणपउं घर माहि 5 छतउं जाणावता हूंता शब्दानुपातु ३। आपणपउं माहि छतउं जाणाविवा कारणि आपणउं रूपु दिखालता अथवा ऊंचु' होई पररूपु देखता रूपानुपातु ४। नियमित देशइतउ बाहिरि पुद्गल पारवाणादिक तीहं तणइ क्षेपणि करी आपण कार्यु समरावता हूंता पुद्गल क्षेपु ५,। 'देसावगासियंमी'त्यादि पूर्ववत् । $534) देशावकाशिक व्रत विषइ सुमित्र मंत्रि कथा लिखियइ। देशावकाशिकं यावत्कुरुते श्रद्धया सुधीः। तदन्यत्रात्मनां तेनाभयं दत्तं भवेदिति ॥ [७८०] प्रभावात्तस्य नश्यन्ति विघ्नाः शुद्धात्मनामिह । सुमित्रस्यैव जायन्ते परत्र च शुभश्रियः ।। [७८१] 15 तथाहि मालव्यदेशमंडन' चंद्रिका नामि नगरी। तारापीडु इसइ नामि राजा तिहां राज्यु करइ । सुमित्रु नामि तेह तणइ मंत्री। सु पुण जिनधर्म-काचकपूर पूरवासित-सप्तधातु परम सुश्रावकु । शास्त्र रत्नदीपदापित जेह तणइ हृदयमंदिरि जीवाजीवादि वस्तु स्फुट इ जि वर्त्त। तारापीडु राजा नव तारुण्यवंतु पुण्यकर्म परामखु हूंतउ सुमित्र मंत्रि प्रति भणइ, “ देवपूजा गुरुपादवंदना दानादिधर्मे करी 20 किसइ कारणि मुधा आपण जन्म नगमइ ? तू जिम विफलहं ईहं धर्महं करी सुवर्ण आपणउं देहु कउणु दहइ ?" इसीपरि राइ भणतइ हूंतइ सुमित्रु मंत्री विकसितवदनु हूंतउ राजेंद्र प्रति भणइ, "महाराज ! इसीपरि अनुचितु वचनु तुम्हे काई बोलउ ? हउं तुम्हहीं रहई धर्म विषइ उद्यम कराविवा बांछडं । तुम्हे पुण मुंहीं रहइं धमाधमु राखिवा वांछउ । हा महा विषादो मम । सु धर्म किम विफलु हुयइ, जेह तणा प्रसादइतउ स्वर्ग मोक्ष तणां सुख पुण जीवि हेलाई लाभई"? अथ राजा प्राह 25 मू रहई विपत्ति-निवृत्ति-संपत्ति-प्रवृत्ति-लक्षणु धर्मफलु प्रत्यक्षु दिखालि।" 5535) मंत्री प्राह; “महाराज ! त राजा, अनेरा ताहरा सेवक लोक, एउ प्रत्यक्षु धर्म तणउं फलु किसउं न हुयई ?” तउ राउ मंत्रि प्रति भणइ, एकि पाखाणि बि खंडि कीधइ हूंतइ, एकि' खंडि देवतामूर्ति हुयइ बीजइ खंडि सोपानु हुयइ । भणि महामात्य ! किस एकि खंडि पुण्य कीधउं, बीजइ खंडि पापु कीध छइ? तिणि कारणि स्वभावही जि तउ विश्व रहई भव्याभव्यता व्यवस्थापिवी"। इसइ वचनि राइ भणिइ हंतइ मंत्री भणइ, “राजन् ! पाषाणु पाषाणु अजीवु, तेह तणउं दृष्टांतु न हुयई', काइं जउ धर्मी जीवु हुयइ तउ धर्म पुण्य पापु हुयई। तथा जइ सजीवु पाषाणु कहियइ, 'पुढवि चित्तमंतमक्खाया, अणेगे जीवा पुढो सत्ता। अन्नत्थ सत्थ परिणएणं' इसा आगमबचनइ. $533) 1 Bh. ऊंचउ । 8534) 1 P. मंडन देशि। B. has the same order but it is corrected later. 2 P. परमा। 3 P. विकशित । 4 P omits वां-15 Bh. जीव । 6 B. P. संप्रत्ति। 8535)1 P. एक । 2 B. भणइ । p. भणई। 3 Bh. adds किसउं । 4 p. हुइ। Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $536-538). श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १९१ उ । तर तीही जि आगम वचनइतर अनेक जीव रूपु सु पाषाणु, न पुनरेकजविरूपु । तउ पाछइ तीही रहई भव्याभव्यता धर्माधर्म विनिर्मित इ जि जाणिवी । " तउ राउ भणइ, "महामात्य ! तई हउं वचनि करी' निरुत्तरु कधि । तथापिहिं प्रत्यक्षदृष्टिहिं जि धर्मफल' करी हउ निःसंदेहु धर्म मान । अनेर प्रकारि मान नही । " इसी परि राइ अनइ मंत्रि रहई नितु धर्म विषइ विवाद हुयइ । तर सु विवाद प्रसिद्धउ हूयउ । (536) एकवार सर्व वासर कर्म नीपजावी करी पाक्षिक प्रतिक्रमण करवा कारणि संध्यासमइ आपण आवासि आविउ मंत्री गृहावाध देशावकाशिकु' व्रतु करइ । प्रतिक्रमण विधिवत् सामाचारी करी शुद्ध धर्म ध्यान परायणु पंचपरमो नमस्कार परावर्त्तनु करिया लागउ । तदाकालि राइप्रतीहरु आवी मंत्री आगइ कहर, " महामात्य ! गुरुकार्य करवा ' कारणि राउ तुम्ह रहई तेडइ " तउ मंत्रा प्रतीहार आगइ कहइ, " प्रभाति' सीम मंत्री गृहबाहिरि जाइवा नियम निश्चलचित्तु हूंत 10 रहिसिइ घरिहिं जि । प्रभाति राज' समीप आविसिइ " । इसउं भणी करी पडिहार रहईं मोकलइ । पंचपरमेष्ठि महामंत्र संस्मरण सुधासेकि करी मनुष्यजन्मु कल्पवृक्षु मंत्री तदाकालि विशेष करी सींचइ । अथ पुनरपि पडिहारु आवी करी भणइ, “ मंत्रिन् ! तुम्हारडं कथनुं सांभली करी आज्ञाभंग कारक' जिम तुम्ह ऊपरि राउ रूठउ । वली हउं मोकलिउ, ' मंत्री न आवइ त म आवउ । तरं माहरी सर्वाधिपत्य मुद्रा ले आवि' । इणि कारणि हउं मोकलिउ " । इसउं प्रतीहार तणउं वचनु सांभली करी हसतउ हूंत 15 जिम दुःशील दाली आपणा घर हूंती बाहिरि किजइ तिम राजमुद्रा मोकलइ । 5 (537) मात्र - मुद्रा कौतुकी हूँतउ करि पिहिरी' करी प्रतिहारु हर्षित हूंत आपणा पायक आगइ कहइ, " हउं मंत्री हूयउ । मंत्री मस्तक-मुकुट शनैः शनैः पाउ धारउ " इसउं भगतां भट्टहं परिवृतु घर हूंत प्रतीहारु राजमंदिर ऊपरि चालिउ जेतलइ, तेतलइ दैवजोगइतर कोही एक सुभटहं निःकासि तासिदंडहं कूटी करी पाडिउ । यममंदिर मोकलिउ । जि नाठा सि नाठा, जि केतलइ रहिया प्रतीहार 20 तणा जण हूंता तेहे चैरी पुण मारिया । 'प्रतिहारु मारिउ" इसउ कोलाहलु ऊछलिउ । राजा कोलाहलु सांभली करी क्रोधांध लोचनु' हूंतउ चित्ति चीतवइ ।' प्रतीहारु अम्हारडं काजु करतउ दृष्टि मंत्री मारिउ । एह मंत्रि तणउं मस्तक आपणइ हाथि छेदी करी ऊलालउं दडा भी परि, तउ मू रहई बलवंतपणउं सफलु हुय निवृत्ति' पुण हुयइ ' । 25 (538) इसउं बोलत कोपाटोप संयुक्त गोपति जिहां ति प्रतीहार घातक धातार्त्त कंठागतप्राण', पडिया छई तिहां आविउ । ' महामात्य तणा ए घातक अथवा अनेरा को वैदेशिक सुभट होइसिई " इसउं ध्यायतउ हूँउ राउ दीपदीपिताशावकाशु ति देखी करी बोलावइ । " कउणि तुम्हे ! किस कारणि प्रतीहारु मारिउ ? " तउ पाछइ ति भणइ, “महाराज ! अम्हे वंठ कंठागत प्राण हूया, अम्ह रहई किसउं - पूछ ? देवु दुराचारु पूछि, जिणि अम्हारा स्वामी तणउ मनोरथु विफलु कीधउ । जिणि कारणि धरावास नगराधीश सूरसेन राय तणा अम्हे सेवक, तिणी अम्हे सुमित्र मंत्री रहई मारिवा कारणि मोकलिया हूंता । जिणि कारणि सुमंत्री सुमित्र नामि करी छई, अम्हारा स्वामी रहई पुण' अमित्रु, नितु दंडइ वरसि वरसि ।' त अम्हारा प्रभु तणउ वइरी तेह रहईं सुमित्रु सदा पोषइ । तिणि कारणि अम्हे स्वस्वामी आदेशइतउ सुमित्र तण मार्ग बांधिउ' हूंतउ । किहां हूंतउ एउ प्रतीहारु सिंह तणइ ओडइ जंबुक जिम पडिउ " इसी परि बोलता हूंता ति चियारइ सुभट प्रतीहारघातक पंचता प्राप्त हुया । 30 (535) 5p. वचन मउ । 6p. omits 7 Bh. p. - 18 P. प्रसिद्ध | 8536) 1B.- काशकु । 2 Bh. omits. 3 Bh. प्रभात । 4 P. राजा । 5 Bh. - करक । (537) 1 Bh. P. पहिरी । 2 P. इसउं । 3 Bh. पाडियउ | 4 Bh. repeats. 5 Bh. क्रोधांधु-16B. P. निरृति । (538) 1 Bh. कंठगत । 2 Bh. P. के। 3P. सुभ। 4 Bh. omits. 5 P. किसइ कारणि । 6 Bh. पुणि । 7 P वांच्छितु । Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ षडावश्यकबालावबांधवृत्ति [$539-41 ). ७८२-८७ 8539) तउ राजा पश्चात्ताप संयुक्त हूंतउ पुरलोक राजलोक सहितु सुमित्र मंत्र' रहई खमावइ । बाहु साही करी इसउं कहइ, “ महामात्य ! तू तात समान प्रति मई पापिष्ठि जु अपराधु चीतविउ स पसाउ करी क्षिमि । तात जे किमई तउं व्रतु न करतइ तउ न जीवतइ ।तू पाखइ प्रभूत विभव राज्यु मू रहई न होयतई। तिणि कारणि आजु कल्याणकारक पुण्यकर्म तणउं फलु प्रत्यक्षु मइं दीठउं। 5 चिरकाल संचितु धर्म विषइ मोहु मू रहई ऊतरिउ । सुकृतं जीवितव्यं ते व्रतेनानेन पोषितम् । शोषितं त्वत्कृतेनाद्य दुष्कृतं दुर्यशश्च मे ।। [७८२] तत्सहस्वापराधं मे प्रसीद वद सात्त्विक । धर्मं कारय मां तात तारयाशु भवार्णवम् ॥ [७८३] 10 इसी परि राइ खमावतइ हूंतइ मंत्री भणइ, “ महाराज ! जु तू रहई एवडउ अनुतापु हूयउ, तिणि करी तू रहई अपराधु को नहीं"। तउ पाछइ राय तूठइ हूंतइ पुनरपि सर्वाधिकारमुद्रा सुमित्र रहई दीधी। सुमित्र प्रेरिति हूंतइ राइ पूर्णचंद्र गुरु समीपि गृहिधर्म मुद्रा लीधी । अथवा युक्तउं छइं, राइ अधर्मि हूंतइ संसारांगदेशमुद्रा महामात्य रहई दीधी। महामात्यि सधर्मि हूंतइ प्रत्युपकारकरण वांछा करी राय रहई मोक्षांगदेश मुद्रा गुरु कन्हा दिवारी । तउ धर्मविषइ एकचित्तता हुई हूंती तीहं रहई धर्म 15 प्रोत्सर्पणा करता कालु जाई' । 8540) सु वृत्तांतु जाणी करी अनेरइ दिनि शूरसेनु सुमित्रभयभीतु हूंतउ कांधि कुहाडउ करी राय नी सेव' करिवा आविउ। राइ सन्मानितु ढूंतउ भक्तु सेवकु हुयउ। राजा देवार्चा दान सुध्यान तीर्थयात्रा तीर्थप्रभावनादि धर्मकर्महं मंत्रि प्रदाशतहं करी आपण जन्म जीवितु पवित्रु करइ। तत्र स्वामिनि बालोपि, चण्डालोपि न सो भवेत् । न यो जिनाधिनाथोक्तधर्मकर्मठतां गतः॥ [७८४] इत्थं मन्त्री च भूपश्च, कृत्वा धम्म विशुद्धधीः। महाविदेहे मर्त्यत्वं प्राप्य लेभे शिवश्रियम् ॥ [७८५] ततः सुमित्रदीपेन गमितेऽस्मिन् प्रकाशताम् । देशावकाशिकपथे सञ्चरन्तु सुखं बुधाः॥ [७८६] इति देशावकाशिकवत विषइ सुमित्र मंत्रिवर कथा समाप्ता। $541 ) अथ पौषधव्रतु भणियइ। धर्म तणउ पोषु पुष्टि करइ तिणि कारणि पौषधु कहियइ । सु पुण चतुःपवीं विधेउ अनुष्ठानु विशेषु तथा चाह चतुःपयां चतुर्धा हि कुव्यापारनिषेधनम् । ब्रह्मचर्य-क्रिया-स्नानादित्यागः पौषधव्रतम् । [७८७] पौषधग्रहण विधि प्रस्तावि सिद्धांतालापक पुग पर्वदिवसिहि जि पौषधु करीवउँ इसा अर्थ विषा लिखिया छई ईहां इणि कारणि न लिखियाई तेइ जि ईहां समरिवा। 20 23 P.-देइ। 6 B 5539) 1 P. omits. 2. P.क्षमि । 3 Bh. होइतह। P. होयत। 4 B. P. omit.5 ___P. कारण। 7 Bh. जायइ। 8540)1 Bh. सेवा। 2 Bh. अपणउं । Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8542-43 ) ७८८-७८९] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १९३ तत्र उपवसनु-उपवासु पौषध तणउ उपवासु पौषधोपवासु । तेऊ जु व्रतु पौषधापवासु व्रतु कहियइ । सुपुग आहारादि परिहार भेदइतर चतुर्द्धा हुयः । तत्र आहारपरिहार पौषधु देसतो' भेदइतर सर्वतो भेदइतर द्विविधु । तत्र एकाशनादि प्रत्याख्यानु देशत, आहारपरिहार पौषधु चतुर्विधाहार परिहाररूपु सर्वत आहारपरिहार पौषधु । इसी परि सरीर ' संस्कार परिहार, अब्रह्म परिहारु, अव्यापार परिहारु, पौष पुण द्विविद्विविधु जाणिवउं । अत्र अतिचार प्रतिक्रमण निमित्तु भणइ । संथारुच्चारविही पमाय तह चैव भोयणाभोए । Heart fair apए सिक्खावए निंदे || [ ७८८] 'संथारुच्चारु विही पमाय'त्ति । संथारउ केबलकादिमउ । उपलक्षण भावइतर शय्या काष्ठ पट्टमयी पुर्ण जाणिवी | (542) उच्चार प्रस्रवण' भूमि द्वादशसंख्य यथा बारस बारस तिन्निय काई - उच्चार काल भूमीओ । अंतोहिं च अहियासि अणहियासी न पडिलेहे ॥ (543) तेह विष प्रमादु किसउ अर्थु ! अप्रेक्षिति दुःप्रेक्षिति शय्या संस्ताराके उपवेशनु । शयनु कर अप्रेक्षित दुःप्रेक्षित शय्या संस्तारकता एकु अतिचारु । अप्रतिलेखिति दुःप्रतिलेखिति शय्या संस्तारकि उपवेशनु शयनु' करतां अप्रतिलेखित दुः प्रतिलेखित शय्या संस्तारकता बीजउ अतीचारु । [ ७८९ ] सर्व दैवसिक कर्म करणानंतरु संध्यासमइ सिंहद्वार हूंता प्रविशमान कायिका लघुनीति उच्चारु ast नीति । तीह नउ कालु लघुनीति बृहन्नीति शंवेगु । तेह नी भूमि तन्निमित्तु हस्तप्रमाण हस्तांतरित द्वादशमंडल वसति माहि की जई । किसउ अर्थ ? पहिलउं भुई दृष्टि करी जोइयइ । पाछइ दंडाउंछणास ' 15 विधिसउं दयापरिणामि वर्त्तमान हूंता पडिलेहियई । वसति बाहिरि पुण दृष्टि करी बारह मंडल परिकल्पियई । ' अहियासी' किसउ अर्थ ? लघुनीति वडनीति तणउ वेगु जउ धरी रहावी सकउं, न सकउं एउ अहियासीन अर्थ । 'दूरे उच्चार पासवण अहियासी' इसउं भणतां वसति माहि सिंहद्वार हूँता एकदिशि होई हस्तप्रमाण हस्तांतरित प्रविशमान बि मांडलां कीजई । 'मज्झे उच्चार पासवण ' इस भणतां बिकीजइ । 'आसन्ने उच्चार पासवण अहियासी' इसउं भणतां बिकीजई । तथा संथारक, समीप ' दूरे उच्चार पासवण अणहियासी' इसउं भणतां वि मांडलां कीजइ । 'मज्झे उच्चार पासवण अणहियासी' इसउं भणतां बि कीजइ । 'आसन्ने उच्चार पासवण अणहियासी' इसउं भणतां बि कीजइ । वसति माह इसी परि बारस' मांडला कीजई । ' तिन्नि य' किसउ अर्थ ? जि' छ छ मांडला. बिउ थानके कीज तीहं माहि त्रिन्हि लघुनीति निमित्त त्रिन्हि वडीनीति निमित्तु इसउ ' तिन्निउ ' पह न अर्थु । वसति बाहिरि पुण इसीहीं जि परि वसति माहि विकां पहिलउं दूरि छ मांडलां कल्पियई, पाछइ आसन्न छ मांडलां कल्पियई । वसति बाहिरि इसी परि बार मांडलां कल्पियई 'तिनिउ ' तणउ जिम पूर्वी अर्थ तिम ईहीं' अर्थु । इति थंडिल करण विधि | 20 25 अप्रतिलेखिति दुःप्रतिलेखिति थानकि उच्चारु प्रस्रवणु' करतां अप्रतिलेखित दुःप्रतिलेखित ' उच्चार पासवणता चउथउ अतीचारु । किसइ हूंत इत्याह 30 एवं अपेक्षित दुःप्रेक्षित स्थानकि उच्चारु प्रस्रवणु' करतां अप्रेक्षित दुःप्रेक्षित उच्चार पासवणता त्रीजउ अतीचारु । ( 541 ) 1. Bh. देशतो । 2. Bh. शरीर । 542 ) 1 B. Bh. प्रश्रवण । 2 Bh. दंडाछणा -1 3 Bh. बिवार स। 4 Bh. repeats जि । 5 Bh. बारस । 6 Bh. adds ई । (548) 1 Bh. omits. 2 B. Bh, प्रश्नवणु: 3 Bh. -ति । ब. बा. २५ 5 10 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$544) ७९०-७९१ 'पमायोति विकथादि प्रमादि हूंतइ ।' तह चेव होइऽणाभोए ' किसउ अथु ? ' तथैव भवति' तिसीही जि परि जिम प्रमादि हूंतइ तिम — अणाभोए' असावधानता हूंती 'पोसहविहि विवरीए' इति चतुर्विधही पौषध रहई विपरीतता करणु असम्यक्पालना स्वरूपु पांचमउ अतीचारु हुयइ । भोयणाभोए' इति पाठांतरपक्षे भोजन तणइ अभोगि चिंतनि हूंतइ। उपलक्षण भावइतउ। 5 शरीर संस्कारु अब्रह्म कुव्यापार पुण जाणिवा । तउ पाछइ तीहं तणइ चिंतान हूंतइ पोसहविहि विपरीतता पांचमउ अतीचारु यथा पौषधि वर्तमानु मनि चीतवतई 'काल्हि एवंविधु आहारु कराविसु, तथा स्नान मस्तक प्रोंछनादिकु कराविसु, कामसुख अनुभविसु, क्षेत्र खेटनादि कराविसु, इसी परि पौषध विपरीतताऽचारु हुयइ । $544) पौषधव्रत फलविषइ मित्राणंदनाम मंत्रीश्वर कथा लिखियइ । 10 तच्च शुद्धोक्तचारित्रव्रतवत्परिपाल्यते । अहोरात्रमथाशेषां रात्रि यावज्जितेन्द्रियैः ॥ [७९०] भवोरगगदच्छेदे पौषवत्पौषधं व्रतम् । आपत्तापभिदे मित्रानन्दमन्त्रिपतेरिव ॥ [७९१] यथा पुष्पपुरु इसइ नामि पुरु । जिणि आपणी कांति करी भानु जीतउ सु' भानु इसइ नामि तिहां 15 राजा। तेह तणइ मित्राणंदु इसइ नामि मंत्रि अतिविख्यात हूंतउ जिणि आपणइ बुद्धिबलि करी बृहस्पति जीतउ। एक वार सभा माहि राजेंद्र मंत्री रहई पुण्य व्यवसाय विषइ विवादु हूयउ। यथा राजा कहइ, “व्यवसाऊ जु सर्व समीहित संपादकु।" मंत्री कहइ, “पुण्यू जु समस्त मत संपूरकु । तउ पाछइ मंत्रिवचनि करी सकोपु गोपति मंत्रिपति प्रति भणइ, “ जइ किमइ व्यवसायु प्रमाणु नहीं पुण्यू जु प्रमाणु, तउ महामात्य ! पुण्यबलगर्जित हंतउ त माहरडं राज्यु लई। जि' को तू रहई अनुगमनु करिसिइ तेह ना प्राण माहरउ खनदंड अपहरिसिइ । जा महामात्य ! तुच्छमति मंदिर! आपणउं वचनु प्रमाणु करि। घरि जाइवउं नहीं, ईहाई जि हूंतउ अनेरइ थानकि जा'। माहरउ देसु मेल्हि"। इसी राय तणी आण लही करी महामात्यु आपणा वचन विषइ सनेठाहु हूंतउ तिहां ई जि हंतउ पादचारिहिं जि एकलू जु देशांतरि' चालिउ। जेहे पाए आगइ भुइं छिवी न हुतीयइ तेहे पाए भूमि माथिइ" नहीं, हींडतउ पुण्यप्रमाण प्रकटिवा तणई कारणि राइ तणी अग्रमहिषी छइ मही, तेह नइ माथइ, जाणे पग धरइ छइ । इसी परि जाइतउ हूंतउ मध्यदिन समइ श्रांतु हूंतउ तृसिउ" हूयउहूंतउ जिसउं चंद्रकलाकोटिहिं करी घटित हुयइ इस महासरोवरु एकु देखा। भंग भंगाख शब्दहं करी सहित" छई कमल तेई भणित मुखर, बोलता, मुख हृया। चालता छई लोल कलोल तेई भणित हाथ हूया तेहे करी तृषित लोक रहई जाणे सु सरोवरु करुणाकर पुरुष जिम हकार छइ । तिणि सरोवरि स्नानु पानु करी पालि तरुवरताल रहितु आकाश हूंतउ अति बेगि ऊतरतऊ आपणपा 8°आगइ आविउ दिव्यु पुरुषु एकु देखइ। “संध्या समई मनोवांछितु सैन्यु तू रहई एउ मणि देसिइ । पाछइ पूजितु समाराधितु हूंतउ प्रभूत लक्ष्मी पुण देसिइ " । इसउं भणी चिंतामणी हाथि दे करी “किसउं $543) 4 Bh. चीतवई। $544) 1 B. p. omit. 8544) 1, 2 BP. omit. 3 P. लहइ। 4 P. जु। 5 Bh. करिसि।. 6 P. अपहरसिह । 7 P. adds-हि', later. 8 P. adds परि। 9 P. देसांतरि। 10 Bh. हूंतीइ। 11 Bh. माथइ। 12 Bh. धर। 13 Bh. P. जायतऊ। 14 Bh. तृसियउ। 15 P. omits. 16 P. शृंग। 17 P. तहित । 18 P. हकारेइ । 19 Bh. adds in the margin इसउं । P. does not repeat किसउं । Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545-47 ) ७९२-७९३] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत १९५ किसउं ? " आश्चर्यु चित्ति चीतवइ छइ मंत्री तेह आघउं काई अकहिऊ जु करी सु पुरुष आकाशि” ऊपरमिउ 121 (545) अथानंतरु चंपकादि तरुकुसुमे चिंतामणि पूजी करी मित्राणंदु सानंदु संभूतु हूंत चतुरंगु सैन्यु करावी करी संध्यासमइ गज वाजि रथ पदाति लक्षण चतुरंगदल सहित प्रबलनिस्वान निस्वनहं करी दस दिसीमुख मुखर करतउ आपणा पुर प्रति पाछउ आविउ । जिम महोरगु ऊंदिर रहईं वेदु घातइ तिम पुर रहई वेदु घाती रहिउ' । ' कउणि पुर' वेदु घातिउ ! इसउं भणी करी राइ हेरक मोकलिया हूंता, हेरक कटक माहि आविया | मित्राणीद मंत्रिपतिई देखी करी ओलखिया । भणिउ, "अहो हेरक भुजागर्व गर्वितु छइ भूपति, सु तुम्हे माहरइ वचनि भणउ । 'पुण्यप्रभावि संप्राप्त' सैन्य संभारु मित्राणंदु मंत्रींदु बाहिरि आविउ छइ' । जइ किमइ तउं विक्रमाक्रांत समुद्रांत महीतलु छइ, उ वहिल प्रहारु करिया निमित्त कि । " इसी परि हेरक आभीषी करी वस्त्रालंकारहं संभूषी करी 10 राजेंद्र कन्हइ मंत्रींद्रि मोकलिया । ति पुण हेरक पाछा नगर माहि आवी करी राजेंद्र रहई तिमहिं जि वीनवई । तर पाछइ राउ अति विस्मयरस' संप्रेरितु हूंतउ सुस्थचित्तु " होइ करी केतलाई एकह" लोकह परिवृतु हूंत जिहां मित्राणंदु मंत्रींदु छइ तिहां आविउ । मित्राणंदु पूर्वप्रतिपन्नता लगी राय रहई सामुहउ ऊठिउ । ' इष्ट विरोधु तां हुयई जां दर्शनु न होई संतहं रहई ' । प्रणमी करी राउ सिंहासन बसालीउ महंत 2 | महंत राइ बलात्कारिहें बइसाली करी भणिउंवरेण्य" पुण्यमस्त्येव शौर्यादिव्यवसायतः” । पुण्यभाजां हि जायन्ते किङ्करा व्यवसायिनः || भवद्भाग्योदयः कश्चिद् यस्मादिदृक् चमूचयः । येनाहं तव भर्तापि भृत्यवद्भामि तेऽग्रतः ॥ [ ७९२] [ ७९३ ] (546) इसी परि राउ भणी करी पूछइ । " भणि' मंत्रीवर ! ए असांभूतिक विभूति तू रहई 29 किहां हूंती हुई ? " मंत्री भणइ, " महाराज ! पुण्यप्रभावि किसकिस उं' न हूयई ? " दिव्यपुरुष तणउ वृत्तांतु कहिउ । तर पाछइ राउ रूलियायितु' थिउ । महामहोत्सवि मंत्रींद्र सहित राजेंदु साश्चर्य पुरलोक' विलोकीतउ हूँउ पुर माहि आविउ । तेह दिवसलगी चिंतामणि प्रभावि पूर्ण मनोवांछित लक्ष्मीकु छन् मित्राणंदु मंत्री, तेह सउं राय रहई महा मैत्री हुयई । $547) एक वार भानुभूपति सउं सभा माहि बइठा हूंता महामात्य रहई उद्यानपालु आवी राय रहईं बधावइ, “महाराज ! सीमंधरु इसइ नामि यथार्थाभिधानु गणधरु तुम्हारइ क्रीडोद्यानि समोसरिउ ।” उद्यानपाल रहई सर्वागविभूषण बहु द्रविणवितरणु करी भानुभूपति सउं मित्राणंदु मंत्रीश्वरु मुनिवंदन निमित्तु उद्यानि पहुतउ । तिहां नेत्रामृत वृष्टिकारक मुनिवर रहई राजेंद्र मंत्री वांदी करी देशनामृतपानविधान निमित्त उचित स्थानकि बइठा । देशनावसानि राजेंद्र मुनि कन्हा पूछइ । "L भगवन ! मित्राणंद रहईं विपत्ति समइ' संपत्ति किसा पुण्य नइ प्रभावि हुई ' ?” मुनि भणइ, “ महाराज ! जिसी 30 लक्ष्मी भारि करी भूमिपतित अमरावती हुयइ इसी पद्मपत्रा नामि पुरी हूई स पुण लोक माहि अतिप्रसिद्ध हूई | तिहां प्रतापि करी जिसउ ग्रीष्मऋतु आदित्य हुयइ इसउ आदित्यु नामि महीपति हूयउ । राजेंद्र 20 (544) 20 Bh. आकासि । P. आकाश | 21 B. ऊपरि- । P. ऊपरि गिउ | (545) 1 B. omits- मुख । 2 P. पालउ । 3. Bb. omits रहि - 1 4 P. पुरु। 5P. adds - गर्वि । 6p. सिप्राप्त। 7 p. छउ । 8 Bh. विहलउ । 9p. विस्मया । 10 p. स्वस्थ - 1 11 Bb. omits. 12 Bh. P. महतइ । 13 Bh. P. महतउ । 14 P. चीरेण्यं । 15 P. सूरादि । §546) 1 P. भणिइ | 2 P. does not repeat. 3 P. रलियायितु । 4 P. adds विलोकी । 5 Bh. हुई 8547) 1 P. रहई । 2 P. हुयइ । 3 B. omits जि- Bh has it in the margin; P has जे-1 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [3548). ७९४-७९७ रहई प्रतिबिंब समानु सुदत्तु इसइ नामि श्रेष्ठि हूयउ । सु पुणु जिणधर्म धुरंधरु हूयउ। पर्वदिवसि पाप संताप निर्वाप' विषइ महौषधु पौषधु ले करी बिहुं पहर राति समइ समता वर्त्तमानु गृह तणइ एकदेशि रहिउ छइ। तदाकालि को एक तस्करु अवस्वापिनी-विद्या विशारदु प्रभूत भूत भैरव सुभट परिवार परिवृत्तु तेह नइ घरि धाडि पइठउ। चोर नी विद्या करी बीजा लोक रहई नींद्र वशि करी मूर्छा आधी। पंचपरमेष्ठि नमस्कारु महामंत्रानुभावि सुदत्तश्रष्टि विषइ विद्या न प्रभवियइ । तेह सुदत्तश्रेष्ठि देखता रहई अदेखता हूतां ति तस्कर गृहसारु समस्तु हर्षित थिका मुसई। कपाट फोडिवा' लागा, मंजूष ऊघाडिवा लागा, द्रव्य तणई कारणि भूमिगृह पुण फोडिवा लागा। अहो महात्मनस्तस्य, धर्मावष्टंभयन्त्रितम् । जातेप्युत्पातजातेपि, न ध्यानाचलितं मनः ॥ [७९४] अनागतेष्वथाऽगत्य, गृहृत्सु धनपद्धतीः । तेषु यातेषु च ध्यानभेदोऽभूत्तस्य न क्वचित् ॥ [७९५] प्रभात' समइ धननाशु देखी करी सकलि गृहजनि शोकु करतइ हूंतइ श्रेष्ठि पोसहु पारी करी दिवसकृत्यविधि सउं करिवा लागउ । पुण्यानुभावि तेह नइ घरि वली घणाई जि धन हूयां । $548) अनेरइ दिनि सु अवस्वापविद्या-चोरु सेठि ना घर हूंती ज वस्तु चोरी हूंती तेह वस्तु 15 माहिलउ एकु अमूलिकु मुक्ताफल नउ हारु ले करी तिणिहिं जि नगरि वीकिवा आविउ । सु हारु सुदत्त श्रेष्ठि तणइ वाणउत्रि ओलखिउ । सु चोरु धरी करी तलार रहइं आपिउ । सु चोरधरण वृत्तांतु सुदत्तु जाणी करी इस चीतवई। न सत्यमपि भाषेत, परपीडाकरं वचः। लोकेपि श्रूयते यस्मात्कौशिको नरकं गतः।। [७९६] 20 इसउं चीतवी वेगि आवी चोर रहई मेल्हावइ । किसी परि आपणा वाणउत्र' ऊपरि कोष करतउ तउ तलार आगइ कहइ, “ एउ अम्हारउ वाणउत्रु काई जाणइ नहीं। मई पूर्विहिं एकि दिनि एउ हारु एह रहई मूलि दीधउ हूंतउ । एउ किसउं इस माणसु छइ जि सु चोरी करइ । एह वात माहि कांई छइ नही । तुम्हे एउ परहउ मेल्हउ।" तलारि चीतविउं, "जु धणी जाणई सुपाडोसी न जाणइ । तिणि कारणि सेठि साचउ, वाणउनु कूडउ । अनइ द्वादशव्रतधारी श्रेष्ठि कूड बोलइ नहीं,' तिणि कारणि 25 श्रेष्ठ नइ कथान तलारि चोरु मेल्हिउ । बुद्धिमंत तणी बुद्धि रहई असाध्यु काई नहीं। श्रेष्ठि चोरु आपणइ घरि आणि जीमाडी कापड पहिरावी मोकलिउ । कहिउं, " वली रखे चोरी करतउ । मई दया करी मेल्हाविउ छइ, पुण बीजउ को नहीं मेल्हावइ।" इसउं भणी करी घरि मोकलिउ। श्रेष्ठि नइ उपकार चोरी तणउं मनु भीनउ । तउ पाछइ अकृत्यकरण भय तणी जाणिवा वांछा ऊपनी । यदुक्तं जो जारिसेण संगं करेइ आचिरेण तारिसो होइ । कुसुमेहिं संवसंता तिला वि तग्गंधया हुंति ॥ [७९७] . 547) 4 P. पुण। 5 P. - निर्वापि । 6 P. omits त-17 P. थका । 8 P. फाटिवा। 9 P. प्रभाति । 10P. omits ध-। 8548) 1 P. चोरु। 2 P. भारु । 3 P. चीतवी, and omits the following couplet, and continues with.चोर रहई, haplography 4 P. वाणउत्र। 5 B. omits 6 Bh. जिसउं । P. जिसुं। 7 Bh. जाणाइ । 8 B. P. अन । 9 B. Bh. राखे। 10 Bh. लगी। 11 Bh. कोइ। 12 Bh. मेल्हावसि नहीं। 13 B. P. omit 14 Bh. adds करी। 15 Bh. चोरहीं। ; one expects चोरि । 16 P. -भण । Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ,549-552 ) ७९८-८०३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $549) जेतलइ नगर बाहिरउ नीसरिउ तेतलइ उद्यान माहि धर्मोपदेशामृतवृष्टि करी भव्यपादपवनी सींचतउ शुद्धप्रभाभिधानु प्रधानु मुनि देखइ । वांदी, धर्मदेशना सांभली, कृत्याकृत्य विवेक जाणी करी, तीही जि कन्हइ दक्षु दीक्षाग्रहणु करइ । सुद्ध चरित्रु प्रतिपाली करी अंतकालि समाधिसहितु आयु पूरी सौधर्म देवलोकि महर्द्धिकु देवु हूयउ । सुदत्तु श्रेष्ठि पुण आपण आयु पूरी करी महाराज ! एउ तुम्हारउ मंत्री मित्राणंदु हूयउ। सम्पत्सु ह्रियमाणासु यदभञ्ज न पौषधम् । पदे पदे च तेनायं विचित्राः प्राप सम्पदः॥ [७९८] स तु चौरः सुरीभूतः स्मरन्नुपकृतीः कृती। चिन्ताय ददी रत्नं प्रस्तावं प्राप्य मान्त्रिणे ॥ [७९९] $550) राजा भणइ भगवन्, “वली तेह देव रहई मंत्री देखिसिइ ? " मुनि भणइ, “मंत्रि 10 रहई जदाकालि' जीवितांतु होइसिइ तदाकालि तेह देव तणउं दर्शनु मुक्ति हेतु होइसिइ। जिणि कारणि नंदीश्वरि तीथि देववंदना मनोरथि मंत्री रहई हूयइ हूतई प्रस्तावक्षु सु देवु विमानु आणी देसिइ । तिणि विमानि चडिया मंत्री रहई जायता हूंता शुद्ध शुक्लध्यानानुभावि लवणसमुद्र ऊपरि थिका' केवलज्ञानप्राप्ति, आयु क्षिइ, मुक्ति होइसिइ ।” इस मुनि वचनु सांभली करी राजादिकलोक महाधर्मवासि वासित मानस हूंता सानंद निज निज मंदिरि गया। श्री मित्राणन्द मन्त्रीन्दोः श्रुत्वा पौषधसत्फलम् । सुमेधसः स्थिरध्यानास्तत्कुर्वन्तु सुपर्वसु ॥ [८००] इति पौषधव्रत विषइ मित्राणंद कथा। $551) अथातिथि संविभागव्रतविचारु लिखियइ । तत्र तिथि भणियई-लोकव्यवहार पर्व 'ति' जेहे मेल्हियाति अतिथि कहिई, साधु । तथा चोक्तं-20 तिथिः पर्वोत्सवाः सर्वे मुक्ता येन महात्मना । अतिथि तं विजानीयाच्छेषमभ्यागतं विदुः ॥ [८०१] तीहं रहई 'संविभागु' किसउ अर्थ ? निर्दोषु प्रासुकेषणीय जि छइं अन्नपान तीहं तणउं पश्चास्कर्मादि दोषपरिहार पूर्व विशुद्ध श्रद्धा प्रकर्षि वर्तमान हूंतां आत्मानुग्रह बुद्धि करी जु दानु सु अतिथि संविभागु कहियइ। 25 ईहां एउ विधि । जिणि श्रावकि पोसहु कीधउ हुयइ तिणि अवश्यु अतिथि संविभागु आसेविवउ, पारणउं तउ करिखं जउ महात्मा रहई संविभागु कराविउ हुयइ । अनेरां रहई अनियम । किसउ अर्छ ? यथा समाधि । यदाह पढमं जईण दाऊण अप्पणा पणमिऊण पारेइ । असई य सुविहियाणं भुंजइ कयदिसालोओ ॥ [८०२] 80 3552) अत्रातिचार प्रतिकमणनिमित्तु भणइ। सच्चित्ते निक्खिवणे १ पिहिणे २ ववएस ३ मच्छरे ४ चेव । कालाइक्कमदाणे ५ चउत्थे सिक्खावए निंदे ॥ [८०३] 5549) 1 P. omits. 2 Bh. places it after मित्राणंदु। 3P. हुअउ । 8550) 1 P. यदा-1 2 P. जीवतां तुम्हे । 3 P. omits. 4 P. थका । 8551) 1 Bh. कहियई। 2 Bh. करिव । 8552)1'B. Bh. have- निकखमणे। Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [8553-555) ८०४ दातव्यु अशनादिकु तेह तणउं अदानबुद्धि वशइतउ सचित्त पृथिवीकायादिक तीहं माहि निक्षिपणु सच्चित्त निक्षिपणता पहिलउ अतीचारु । सचित्ति करी ढांकता हूंतां सचित्तपिधानता बीजउ अतीचारु । आपणउं अशनादिकु अदानबुद्धि करी पर तणउ कहतां परद्रव्य व्यपदेशु त्रीजउं अतीचारु। किसउं ईहं' कन्हां हां हीनु इसी परि परु हीनधनु दितउ' देखी मच्छर लगी दियतां हूंतां मत्सरदानु चउथउ अाचारु । साधुभिक्षा वेलातिक्रमि हूयइ हूंतइ भिक्षानिमित्तु साधु निमंत्रतां हूंतां कालातिक्रमदानु पांचमउ अतीचारु। ईहं नइ विषइ चउथइ शिक्षाव्रति जं कोई पापु बांधउ सु निंदउं। 8553) अतिथिसंविभागव्रत विषइ सुमित्रा नाम' परम श्राविका, तेह तणी कथा लिखियइ । तथाहि एकावयवतोप्येतत्सेवितं श्रद्धयाधिकम् । सुमित्राया इवौन्नत्यै जायते द्वादशं व्रतम् ॥ [८०४] श्रीवसंतपुरु इसइ नामि पुरु। अतिविक्रमवंतु इसइ नामि अतिविक्रमवंतु राजा तिहां राज्यु 15 करइ । तेह तणइ वसु इसिइ नामि मंत्रीश्वरु हूयः सदा विकसिति जेह तणइ बुद्धिकमलि राज्यलक्ष्मी सुखिहि वसी । जिनदासु नामि राजा रहइं अतिवल्लभु श्रेष्ठि हूयउ।सु पुण' जिणधर्मधुराधौरेउ कल्याण तणउं निधानु सकल पौरजन प्रधानु वर्त्तइ । तिणि एतलांके सुवर्ण रत्न उपार्जियां जेहे करी क्षिति माहि अनेकि मेरुपर्वत अनेकि रोहणपर्वत उपाइयइं । ' यक्षराजु धनाध्यक्षु' इसी परि जाचक' लोकि भणिउ। धनदु जिनदासु एकु संस्तविउ । वाणारसी नगरी वास्तव्यु धनु नामि छइ सार्थवाहु तेह तणी रत्नवती 20 नामि दीकिरी कलावती लीलावती तिणि परणी । जिणदास रहइं विश्वासपात्र लक्ष्मीधरु इसइ नामि ब्राह्मणु जिसउ लहुडउ भाई हयइ इस परममित्र इय। राजेंद्र अतिविक्रमवंत रहइंतिम न मंत्री न पुत्रु न कलत्रु वल्लभु जिम जिनदासु वल्लभु। 5554) 'एह जिनदास मित्र रहई राउ कदाकालि मंत्रिमुद्रा पुण आपिसिइ' इसी परि वसु सचिवेश्वरु मन माहि संभावी करी जिनदास रहई मारिवा विषइ मनु करइ। जिणदासु पुण दक्षता 25 लगी चक्षुर्मनोविकारादिकह लक्षणहं करी आपणपा ऊपरि विरुद्ध जाणइ । तउ पाछइ राजेंद्र रहई मोकलावी करी तीर्थयात्रा व्याजांतरि भार्या रत्नवती पहिरि' मोकलइ। वसुमंत्रींद्रि पुण तेह माराविवा' कारणि रात्रि तेह तणा घर तणउ माणु आपणां जणहं कन्हा रूंधाविउ । जिणदासु पुण माणु बाधउ जाणी करी अति समभाव बहुमूल्य रत्न ले करी लक्ष्मीधर मित्रसहितु कर्मकरवेषु करी पुर हूंतउ मागु अजाणता भयवशइतउ निरुतरु जायतउ हूंतउ अरण्य' माहि पडिउ । तिहां जउ अति 30श्रांतु तृषाकांतु इयउ तउ वस्त्रांचलबद्ध सप्रभाव रत्नपरंपरा मित्र लक्ष्मीधर करि आपइ । जिस साक्षात्कारि तेह तणउं जीवितव्यु हुयइ तिसी स रत्नपरंपरा छइ। 3555) तउ पाछइ आपणपई किणिहिं कूपि पाणी जोयतउ हूत रत्न तणइ लोभि तिणि लक्ष्मीधरि मित्रि पगे धरीऊ पाडिउ हूंतउ कूपि पडिउ। पडतउ हूंतउ ‘कउणु इउ ?' इसइ वचनि करी बोलाविउ हूंतउ आपणी प्रियतमा रत्नवती ओलखी करी भणइ, " प्रियतम ! तउं पुण एह कूप माहि 8552) 2. Bh. ईहीं । 3. Bh. दियतउ। य is an intralinear addition. 8553) 1 P. नामि । 2 P. अतिक्रमवंतु। 3 P. omits 4 Bh. P. इसइ । 5. P. हृअउ । 6 P. पुणि । 7 P. याचक । 8P. संसूचिउ। 8554) 1 Bh. पीहरइ । 2 Bh. बाधुउ । 3. Bh. पुरु। 4 P. अरण्य । 5 P. हुअउ । Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $556-557 ). ८०५] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत किसी परि पडी ! सु ताहरु' परिवारु किहां गयउ ? हहा ! धिग् धिम् विधि विडंबना रहइं! " साई अवस्थापतितु कांतु संनिधि संप्राप्तु देखी करी हर्षविषादास्नुसंकर-संकीर्ण लोचनु करइ । प्रियतम मेलापकइतउ धन्यु आपणपउं तिहाई मनती हूंती भणइ, " ए हां रत्नवती, ताहरी सुंदरी प्रिया । तिहां हूंती जायती हूंती अटवी माहि आवी । सगल्लू साधु चोरे लूसिउ । सु परिजनु नासी करी गयउ। चौरे जेतीवार माहरा शीलभंग करिवा कारणि समुद्यम कीघउ, तेतीवार हर्ड धाई करी शीलरक्षा कारणि आकुली हूंती कृतांतमुख प्रतिरूप एह कूप माहि पडी। तुम्हारा वदनालोक भोक्तव्य कर्मह करी जीवी। कहउ न तुम्ह रहई एह कूप माहि किसी परि पतनु हूयउँ ? तिणि सचिव विद्वेषियइ तुम्ह रहई विरोधइतउ कीस कीध? 8556) जिनदासु कहइ, “ तिणि सचिवि मारणोत्सुकि हूयइ हूंतइ हडं कर्मकरवोषि एकलउ नीसरिउ । निरंतर विहारि ईहां आविउ । तृसिउ हूंतउ एह कूप माहि पडिउ । पाणी देखतउ पाद-10 स्खलना वसइतउ" । निर्जल तेह कूप माहि नाहिप्रमाणु जलु इयर्ड, पुण्य प्रभावइतउ। जिस खीरु हुयइ इसउं सुनीरु पी कर ति बे खेद तृस उपसमावी करी अति सुप्रीतचित्त इयां। अथ क्षणांतरि सार्थ एक आविउ । जीस तहिं तण पुण्यकुंभु हयइ तिसउ कुंभु रज्जु बांधी करी पाणी काढिवा कारणि तेह कूप माहि किणिहि मूकिउ । सु कुंभु माहि जेतीवार' साहिउ तेतीवार तिणि पुरुषि माहि माणुसु जाणी अपर पुरुष आणी, ताणी करी बाहिरि, जिम जममुख हूंता काढियई तिम, काढियां बे जण । जेतलई ति कूया हूंतां नीसरियां तेतलइ आगिलइ गमइ रहितु छइ साधु सु 'कूया हूंतउं मिथुनु नीसरिडं। इसउ कोलाहलु करइ । तेह शब्दइतउ कौतुकी सार्थवाहु पुण तिहां आविउ । भत्र सहित दीकिरि देखी करी मन माहि विस्मयापन्नु हूयउ। जिणदासु पुण 'सुसुरउ एउ। इसी परि धनसार्थवाह रहई ओलखी करी चमत्कृतचित्तु हृतउ प्रणाम करइ । 'किस एउ' इसी परि सविस्मय थिका' सार्थवाह रहई पूछता हूतां जिणदासि आपणउं वृत्तांतु मूल लगी सगलू कहिउ । तिणि, स्वजनि संबंधि हूयइ हूंतइ व्यसन तण दुहेल सगल्लू गली गयउं । ति सव्वे पुटकुटी माहि सुखिहि रहियां । आथमण मिसांतरि जाई करी आदित्य तीहं तणइ आश्चर्यकारकि इसइ चरित्रि कहियइ हृतंइ जाणे जोइवा कारणि उदयामिसि संध्या समइ शशी आविउ 5557) अथ चंद्रोदय समइ जिनदासु देहचिंता करिवा प्रचुरतरु वणांतरि गयउ। तिहां लक्ष्मीधरु सूतउ देखी जोयइ, तउ मूयउ देखइ । अक्षतु सु देखी करी मित्रवच्छलु सर्पडंकु तेह रहई.. जाणी करी दुक्खितु ह्यउ । तेह कन्हा सप्रभाव स्वकीय रत्न ले करी पाणी ओहली तेह रहई पाई जीवाडइ । तउ क्षणांतरि सु जीवितु देखी जिणदासु रुलियायतु थिउ । उपकृत्युपकुर्वाणा ध्रियन्ते धरया न के। अपकृत्युपकारी यस्तेन तु धियते धरा ॥ [८०५] लक्ष्मीधरु जीविउ हूंतउ तउ जिनदास रहई देखी करी लज्जावनम्रमुखु इयउ' । तउ पाछइ जिनदासु तेह आगइ कहा, “मित्र ! हतई कया माहि न घातिउ।किंतु पदस्खलना ल हे कूया माहि पडिउ । तसं आपणा मन माहि किसीयइ लाज म करि। किस को कुणही मरता' पूठि मरी सकइ छइ ? मू रहई अधुना धन सार्थवाहु मिलिउ ह तेहस वाणारसी नगरी जाइसु त ईहां 8555)1 Bh. ताहरउ। 2 Bh. हा हा। 3 B. omits. 4 B. P. रहिं। 5 P. हुअउ। 6P. रई 7 P. omits. 8556) 1 P. हुआ। 2 Bh. abds तिहां । 3 B. जेवार । Bh. also has added - ती- later. 4 Bh. माणम् । P.adds करी। 6 P. omits स-17 P. थका । 8 Bh. जोएवा । $57) 1 B. वशांतरि। P. वनांतरि । 2 P. adds करी। 3 P. हुअउ । 4 B. स्वप्रभाव । Bh. सुप्रभाव P. स्वभाव । These transmitted unoriginal readings call for emendation. 5 Bh. omits. 6. Bh, रुलियायतु । 7 P.जिमदासु । 8. P. पाडिउ । 9 P. मारतां । Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$558-560) ८०६ हूंतउ आपणइ थानकि जा।" इसी परि परिछविउ हूंतउ सु लक्ष्मीधरु ब्राह्मणु सलज्जु थिक' वसंत. पुरि गयउ । जिणदासु धनसार्थवाह सरसउ लाजतउ हूंत वाणारसी ऊपरि चालिउ। 8558) जेतलइ लक्ष्मीधरु वसंतपुरि गयउ तेतलइ जिणदास तणइ वियोगि दुक्खितु अतिविक्रमवंतु नामि महीरक्षितु देखइ । तउ पाछइ लक्ष्मीधरु जाई करी राय आगइ जिनदासु' अनइ महा5 मात्य बिहुँ तणउ संबंधु कहइ । सु वृत्तांतु सांभली करी अतिविक्रमवंति राजेंद्रि वसु नामि महामात्यु गुप्ति कीध। 'जेतीवार जिंणदासु देखतु हुयइ जिम तेतीवार तेह तणउ वइरी मारउं।' इसा कोपवशइतउ महादुक्ख घातिउ। अथ घडिया जोयणी सांढि चडी करी पुरुषद्वय सहायु रायु आपणपई वाणारसी नगरी जिणदास लेवा गयउ। जिम कोई जाणइ नहीं तिम जाई जिणदासु मनावी सरसउ करी राउ वसंतपुरि आविउ। जिणदासु मन माहि चीतवइ 'वसु पुनरपि महामात्यपदि थापिवउ'। 10 तउ पाछइ राजेंद्र कन्हा जिणदासु.सर्वैश्वर्य मुद्रा लही करी जणनायकु वीनवी करी मंत्रिपदु वसु रहई अपावइ। .. . 8559) अनेरइ दिनि उद्यानपालि आवी राउ वधाविउ । “ महाराज ! तुम्हारइ क्रीडोद्यानि तपु तपता हूंता शंकरनाम महऋषि' रहइं केवलज्ञानु ऊपनउं"। महांतु प्रीतिदानु उद्यानपाल रहई दे करी अतिविक्रमवतु नरेश्वरु जिनदास सहितु उद्यानवनि पहुतउ । मुनि प्रणमी करी धर्मोपदेश सांभली 16राउ पूछइ । “भगवन् ! माहरा मित्र रहई जिनदास रहई आपदसहित संपद किसा कारण लगी हुई ?', मुनि भणइ, “कोशांबी नामि नगरी तिहां मातृभक्त धनदत्तु नापि वाणियउ। सुमित्रा नामि तेह नी माता जया नामि दयिता। 'दानु एकु गृहस्थहं रहई धर्मु मुख्यवृत्ति करी कर्तव्यु। इस वचनु सुमित्रा तेह आगइ कहइ । एकदा तिणि मतिमंति माता तणउं मनु दानाभिमुखु जाणी करी भार्या सहिति हूंतइ माता आगइ कहिउँ । “मात ! सुपात्रहं अनइ कृपापात्रहं रहई यथारुचि आपणइ हाथि करी दानु 20 दह"तउ पाछइ वासनापरायण' हूंती सुमित्रा सुश्राविका कृपापात्रहं सुपात्रहं रहइं यथारुचि दानु आपणइ हाथि करी दियइ । जिम जिम माता दानु दियइ तिम तिम हर्षितचित्तु हूतउ दत्तु कहइ “ दइ, दइ॥ ताहरइ पसाइ माहरइ घरि घणउं धनु धान्यु छइ" तदनंतरु दानफलु' निश्चितु जा अभिग्रहु तिणि लीधउ 'विधिवत् ज्ञान-दर्शन-चारित्र-पात्रहं अनइ कृपापात्रहं प्रति दानु दे करी तउ भोजनु करीसु" तथा चोक्तं25 अभयं सुपत्तदाणं अणुकंपा उचियकित्तिदाणं च । दोहिं वि मुक्खो भणिओ तिन्नि वि भोगाईयं दिति ॥ तउ पाछइ पुत्रि अनइ बहू बिहूं बहुकृतभक्ति अनुमत हूंती निवारिताऽरति समाधि सहित निजु आभिग्रहु पूरती हूंती, स केतलु एकु कालु वोलइ । 8560) अनेरइ दिनि नैमित्तिके दारुणि दुर्भिक्षि कहिइ हूंतइ जया नामि वहू आपणा भर्तार 80 दत्त आगइ कहा, “धुरिहं दारुणु दुर्भिक्षु दीसइ । ताहरउं घरु पुत्र पौत्रादि परिवार संपूरितु वर्त्तइ । विणि कारणि आपणी जणणी हे कुटुंबाधार दान हूंती निवारि"। अथानंतर दत्ति माता दान हूंती [८०६] 8557) 10 P. थकउ । 8558 1 P. जिम दास । 2 P. घडवा पडिया। 3 Bh. को। 4 Bh. adds मई। 5P. जण ना राउ। 8559) 1 P. महाऋषि । 2. P. omits. 3 B. P. धनीदत। Bb. also has धनी-but later corrected to धन-। 4 P. सहित। 5 Bh. कहिई। 6. P. omits. 7 P. वासणा-। 8 Bh. omits सु । 9P. दानु-1 8560) 1 Bh. कहियइ । 2 P. जननी । 3 P. हुंता। Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $561-563) ८०७-८०८] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २०१ निवारी। अथवा स्त्रीवसंगत निसत्त्व किसउं किसउं न समाचरई। सुमित्रा पुण तदाकाल इसउ आभिग्रहु मन माहि करइ । 'जे मू रहई प्राणमुक्ति हुयइ तो ई भोजनमात्रहीं दानि अकीधई हउं भोजनु करउं नहीं। आठ उपवास जउ सुमित्रा रहइं हूया, तउ पाछइ दुर्यशावाद शंकित हूंती जयां तेह नउ वृत्तांतु दत्त आगइ कहिउ । तउ पाछइ बंधुवर्ग सहितु दत्तु सुमित्रा रहई पारणा काराणि महा निबंधु करइ। तउ सुमित्रा पारणा करिवा कारणि उपवेशित हूंती चित्ति चीतवइ ।' अभोजनविषइ पात्रदानाभाव रूपु कारणु जाणतू' हूंतउ पुत्रु मू रहई दानु दिवारइ नहीं । धिग् धिम् ! माहरा कर्म विडंबन रहई ! जइ किमइ एह आपणा परीसिया भोजन माह कही-एक महऋषि रहई अथवा दयापात्र कही-एक रहई संविभागु करावउं तउ माहरउ अभिग्रहु भाजई नहीं। अपि तु श्लाघनीउ हूयइ । पुत्रु पुण्यवंतु अश्लाघ्यु न हूयई'। 8561) इसउं ध्यायती सुमित्रा रहई जिसउ मूर्तिमंतु पुण्यराशि हुयइ इसउ महामुनि एकु 10 गृहांगणि आगिलइ गमइ आविउ देखइ । तदाकालि रोमांच कंचुकित गात्र हूंती हर्षानुबिंदुवृष्टि नयन हूंती मूकती भाजनु बिहुं हाथे ऊपाडी करी सामुही ऊठी करी' महऋषि आगइ भणइ, " भगवन् महांतु अनुग्रहु मू ऊपरि करउ। पात्रु धरउ । प्रासुकेषणीउ आहारु विहरिउ ।” महासत्तु प्रासुकेषणीउ जाणी करी विहरइ । तउ तेह तणइ सत्वि करी संतुष्ट हूंती श्री शासनदेवता गंधांबुवृष्टि गृहांगाण करी प्रत्यक्ष होई करी कहइ । “ धन्ये ! मासोपवासी महऋषि जु तइं पारणउं कराविउ, तेह ताहरा सत्त्व प्रभा-15 वइतउ संभूतु जुदानधर्मु तेह तणा महात्म्यइतउ दुर्भिक्ष हेतुकग्रह उपशांत हूया।" इस गलगर्जितु करी देवि मेहु वरसाविउ । दुर्भिक्षु प्रवासाविउ । राजा आवी करी महामहोत्सवु करावइ । सकलु लोकु सनालिकेराक्षतपात्र पाणि दत्तमाता वधावइ । दत्तु जया सहित्तु पाए लागी सुमित्रा रहई खमावइ । ति त्रिन्हइ अथानंतरु उत्तरोत्तरु धर्मु समाचरी करी आपणपउं आयु संपूर्ण भोगवई। $562) तीही माहा सुमित्रा जीतु महाराज ! तउं हूयउ। दत्तात्मा जिनदासु ताहरउ मित्रु 20 हूयउ। जयात्मा रत्नवती जिनदास तणी युवती हुई । दानधर्मनिरोधइतउ ताहरा मित्र रहइं लक्ष्मी सांतर हुई" । इसी परि पूर्वभवु सांभली गुरु नमस्करी करी' राजादिक सकललोक नगरि गया। धर्मध्यानपर अतिविक्रमवंत राजेंद्र जिनदास रत्नवती जीव तिणिहिं जि भवि संयमु प्रतिपाली केवलज्ञानु ऊपार्डी मोक्षि गया। पात्रार्थया रचितया रमया सुमित्राश्रद्धया महानरवरेन्दिरया सहेह । लेभे महोदयरमापि तथा भवद्भिलभ्यत हन्त भविका भविकाम्यपुण्याः॥ [८०७] इति अतिथि संविभाग व्रतविषइ सुमित्रा कथा समाप्ता । $563) अथ अत्र विषइ जु रागादि भावि करी दीधउं तेह प्रतिक्रमिवा कारणि भणइ। 30 सुहिएसु य दुहिएसु य ज मे अस्संजएसु अणुकंपा। रागेण व दोसेण व तं निंदे तं च गरिहामि ॥ [८०८] संविभागवत प्रस्तावइतउ साधु अभाणयाई जाणिवा । तीहं साधु किसां विषइ। इत्याह8560) 4 P. omits. 5th. adds हूंतइ । 6 P. omits. 7 P. जाणतउ। 8 Bh. पूजइ। 5561) 1 P.omits.2 P. प्राशुके-1 3 B. P. -सुत्तु । 4 P. adds - उ । 5 Bh. omits. 6 Bh. दानु जु धर्मु । 7 P. देवे। 8 P. - पात्रि - । 8562) 1 Bh. तीहं। 2. Bh. हुउयउ । P. हुअउ । 3 P. हुअउ । 4 Bhomits. 5P. उपार्जी। 6 P. omits. ष. बा.२६ 25 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$564-566 ). ८०९ 'सुहिएसु' य इत्यादि। सुषु अतिशय करी हितु ज्ञानादि त्रिकु जीहं रहइं हुयइ ति सुहित कहियई । तीहं नइ विषः । तथा 'दुहिए ये ति । दुखितेषु रोगि करी तपि करी वा जि क्लांत हुयई ति दुक्खित कहियइं । तीहं नइ विषइ । अथ श्रमवशइतउ मार्गि जि खिन्न हुयइं ति क्लांत दुक्खित कहियई तीहं नइ विषइ । तथा 'अस्संजएसु।'सं' किसउ अर्थ ? आपणइ छंदि स्वच्छा करी 5 विहारी इसा नहीं, किंतु गुरु तणी आण करी जि विहरई ति असंयत कहियइं। तीहं नइ विषइ । मई अनुकंपा भक्ति कीधी 'रागेण वे' ति-रागि पुत्रादि प्रेमि करी न सुद्ध साधु बुद्धि करी। तथा 'दासेण वे' ति-द्वेषि करी द्वेषु ईहां साधुनिंदा स्वरूपु जाणिवउ। यथा-- ___'अदत्तदाना मलाविलदेहा ज्ञातिजनपरित्यक्ता क्षुधार्ताः सर्वथा निर्गतका अमी अत उपष्टंभारे' इत्येवं निंदापूर्व ज अनुकंपा सापि निंदाहीः । अशुभदीर्घायुः कर्मबंधहेतुत्वात् । 10 5 64) यदागम :- तहारूवं समणं वा माहणं वा संजय विरय पडिहय पच्चक्खाय पावकम्मं हीलित्ता निंदित्ता गरहित्ता' अवमन्नित्ता अमणुन्नेणं अपीइ-कारगेणं. असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाहित्ता असुहदीहा उज्झत्तयाए कम्मं पकरेइ । एह आलापक नउ अथु-तथारूपु साधुगुणजुक्त श्रमणु विविध कष्टानुष्ठाननिरतु'। माहणु-ब्रह्मचर्य सहितु । संजतु-जितेंद्रियु । विरतु नानाविध तपविषइ 'वि' विशेषि करी रतु विरतु कहियइ । प्रतिहत 15 प्रत्याख्यात पापकर्मा । किसउ अथु । प्रतिहतु स्थितिहासइतउ ग्रंथिभेदि करी। हेतु तणा अभावइतउ पुनर्वद्धि भावाभावइतउ प्रत्याख्यानु निराकरित्रं पापकर्म चारित्राचारादिक जिणि सु प्रतिहित प्रत्याख्यात पापकर्मा कहिइ । एवं गुणयुक्त महामुनि रहई हीला अवज्ञा स करी हीलित्ता' कहियइ। निंदा अदत्तदाना इत्यादि । तत्र, पूर्विहिं पहे दीधउं नहीं तिणि कारणि भिक्षाटनु करई भिक्षाजीविया। इति अदत्तदाना तणउ अथु। 'मलाविलदेहा' इत्यादि सुगमं । नवरं 'सर्वथा निर्गतका' किसउ अर्थे ! 20 सर्वहीं प्रकारहं करी इहलोक सुख हूंता 'निर्गत' नीसरिया। इहलोकिहिं परलोकिाहं ईहं रहई सुखु नहीं इसंउ अर्थे । इसी परि परसाखि निंदी करी। इसी ही जि परि आपसाखि गरिही करी ‘गरहित्ता' तणउ अर्थे । 'अवममित्ता'। अभ्युत्थानादि विनय तणइ अभावि भिक्षाचर मात्र गणना करी जु दानु सु अवमान पूर्व 'अवमन्नित्ता । कहियइ । 'अमणुनेणं'। पर्युषित वल्लचणकादि अरस विरसाहारेणं । 'अपीइकारगेणं'। गुणराग तणइ अभावि करी असणादिकि करी ‘पडिलाहित्ता' विहरावी करी 25 शुभविपरीतु अशुभदुक्खहेतुकु दीर्घ गरूयउं आयुः कर्म दाता हूंतउ ‘पकरेइ ' किस अथु ? बांधइ। 3565) जिम द्रौपदी जीवि कुटुक तुंबकादिदानि करी कर्मु बांधउं तेह तणउं फलु नरकादिकहं भवहं प्रभुतु कालु वेई करी तउ छेहि तेह तणा अंसउदयवशइतउ दौर्भाग्यु वेइऊं। 3566) अथवा 'सुखितेषु दुक्खितेषु' किसउ अर्थे । सातगारवादि गारव सहित सुखित चरक परिव्राजकादिक । अथवा पार्श्वस्थादिक । अणास्तीक दुखित । ति कउणि ? असंयत षट्विध जीव30निकाय बधक । असाधु तीहं नइ विषइ ज मई अनुकंपा अशनादि दानलक्षण भक्ति कीधी तथा च अनुकंपा शब्द रहई भक्तिवाच्यता विषइ सिद्धांत गाथा। आयरिय अणुकंपयाए गच्छो अणुकंपिङ महाभागो। गच्छणुकंपयाए अव्वुच्छित्ती कया तित्थे । [८०९] 'रागेण वा'-माहरा मित्र ए', नगरादि संबंधिया ए इसी परि, अथवा एहे अम्ह रहई सदा निमित्तोषधादिकु प्रयोजन इसी परि । दोसेण वा'- कुलिंगी नइ विषइ जिम धर्म निंदक ए तथा निषेधक ए इसी परि । पार्श्वस्थादिकहं विषइ । 8564) 1 Bh. गरिहित्ता । 2 Bh.-निरितु । 3 Bh. omits. 4 Bb. कहियई। 8565) 1 Bb. omits - आदि - । 5566) 1 Bh. omits. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०३ 16 $567-569) ८१०-८१७ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत दगपाणं पुप्फफलं अणेसणिज्जं गिहत्थ किच्चाई। अजया पडिसेवंति य जइ वेसविडंबगा नवरं । इसी परि तीह ना दोष देखी करी अप्रीतिभावइतउ जु दीजइ सु दोषेण वा' एह णउ अर्थ । तिणि करी जु कांड अशुभु कर्म बांधउं तं निंदे' इत्यादि पूर्ववत् । 8567) जु पुण उचितु दानु सु न निंदउँ । जिणि कारणि तेह तणउ निषेधु तीर्थकरही कधिउ । नहीं। तथा च भणितं 'गिहमागयाणमुचियं पडिसिद्धं भगवयावि न हे सुत्ते। 5568) अथ साधुविषइ जु दीधउं नही तेह पडिक्कमिवा निमित्तु कहइ-- साहूसु संविभागो न कओ तव-चरण-करण जुत्तेसु। संते फासुयदाणे तं निंदे तं च गरिहामि ।। सुगमा ॥ [८१०] 10 $569) नवरं चरण करण सत्तरी लिखियइ वय ५ समणधम्म १० संजम १७ वेयावच्चं १० च बंभगुत्तीआ ९।। नाणाइ तियं ३ तव १२ कोह निग्गहा ४ इय चरणमेयं ॥ [८११] प्राणातिपात विरति, मृषावाद विरति, अदत्तादान विरति, मैथुन विरति, परिग्रह विरति, नामक पांच महाव्रत ५। खंतीय १ मद्दव २ जव ३ मुत्ती ४ तव ५ संजमे ६ य बोधव्वे । सच्चं ७ सोयं ८ आकिंचणं च ९ बंभं च १० जई धम्मो ॥ [८१२] इति दशविधु यतिधर्म। पञ्चास्रवाद्विरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः। कषायजयः दण्डत्रयविरतिश्चेति संजमः सप्तदशभेदः ॥ [८१३] 20 इति सप्तदशधा संयमः। आयरिय १ उवज्झाए २ थेर ३ तवस्सी ४ गिलाण ५ सेहाणं ६ । साहम्मि ७ कुल ८ गण ९ संघसंगयं १० तमिह कायव्वं ॥ [८१४] इति दशविधु वैयावृत्यम् । वसहि १ कह २ निसिजि ३ दिय ४ कुडिंतर ५ पुव्वकीलिय ६। 26 पणिए ७ अइमायाहार ८ विभूसणा ९ य नव बंभगुत्तीओ।। [८१५] इति ब्रह्मचर्य गुप्ति नवकम् । काले १ विणए २ बहुमाणे ३ उवहाणे ४ तहय निन्हवणे ५। वंजण ६ अत्थ ७ तदुभए ८ अट्टविहो नाणमायारो॥ इत्यष्टधा ज्ञानाचारः। निस्संकिय १ निकंक्खिय २ निध्वितिगिच्छा३ अमूढदिट्ठी ४ य । उववूह ५ थिरीकरणे ६ वच्छल्ल ७ पभावणे ८ अट्ठा ॥ [८१७] इत्यष्टधा दर्शनाचारः । 8566)2 Bb. तेहं। 8569) 1 B. Bb. bave - श्र- । [८१६] 0 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 २०४ [ ८१८ ] इसी परि ज्ञान दर्शन चारित्रहं रहई अष्टभेदता हूंतीहीं ईहां 'नाणाइ तियं' इसा भणनइतउ 5 त्रिन्हइ जि भेद लीजई । 25 षडावश्यक बालावबोधवृत्ति पणिहाण जोगजुत्तो पंचहिं समिईहिं तीहिं गुत्तीहिं । एस चरित्तायारो अट्ठविहो होइ नायव्वों ॥ इत्यष्टधा चारित्राचारः । असण १ मूणोयरिया २ वित्तीसंखेवणं ३ रसच्चाओ ४ । कायाकलेसो ५ संलीणया ६ य बज्झो तवो भणिओ ।। इति षोढा बाह्य तपः । पावच्छित्तं १ विणओ २ वेयावच्चं ३ तहेव सज्झाओ ४ ॥ ज्झाणं ५ उस्सग्गो वि ६ य अभितरओ तवो होइ ॥ " [ ८२० ] कषाय तीहं तणा कोहनिग्गहा ' इति बहुवचनइतर क्रोध मान माया लोभ रूप चत्तारि निगह ४ लीज | 'इय चरणमेयं' इसा भणनइतउ सवहीं नइ मीलनि कीधर हूंतइ सत्तरि भेद' चरण तणा हुई । इसउ अर्थु । इति चरण सत्तरी भेदा । (570) अथ करण सत्तरी लिखियइ । पिंडविसोही ४ समिई ५ भावण १२ पडिमा १२ य इंदिय निरोो ५ । पडिलेहण २५ गुत्तीओ ३ अभिग्गहा ४ चेव करणं तु ॥ [ ८२१ ] एह नउ अर्थ- यति संबंधिया छई उत्तर गुण तीहं नइ प्रस्तावि लिखिउ छइ तिहां हूंत जाणिas | नवरं 'इंदियनिरोहु' पांच इंद्रिय नउ विजउ । सर्व मीलनि करणसत्तरी करण तणा सत्तरि भेद 20 हूइं इस अर्थ | [ 8570-371 ). ८१८-८२३ अत्र तपु चरणसत्तरी माहि आविउ छई पुण वली ' तवचरणकरण जुत्तेसु' ईहां तपग्रहणु निकाचित अवश्यवेद्य जि हुयई कर्म तीहीं तणउ क्षउ तपि करी हुयइ । इसी परि कर्मक्षय प्रति तप रह प्रधानता जाणाविवा' निमित्तु । तथा च आगमः - पुव्वि दुविन्नाणं दुष्पडिकंताणं वेत्ता मुक्खो । नत्थि अवेइत्ता तवसा वा झोसइत्ता ॥ (571) अथ संलेखनातिचार परिहार रहई करिया वांछतउ हूंतउ भणइ ॥ इहलोए परलोए जीविय मरणे य आसंस पओगे । पंच अईयारोमा मज्झं हुज्ज मरणंते ॥ 8569) 2 B. drops words between चत्तार .... 8570) 1 Bb. जणाविवा । (571) 1 Bh. omits. [ ८१९ ] [ ८२३ ] अत्र आशंशा प्रयोग इसउं सर्वत्रहीं जोडिवउं । यथा इहलोकाशंशा प्रयोग । माणुस रहई मनुष्य30 लोकु इहलोकु तेह तणी आशंशा 'चक्रवर्ति हउं एह अनसन ताइ प्रभावि होइजिउं ' इसी परि १ । देवलाकु तेह तणी परलोकाशंशा । यथा । ' देवु हउं होइजिउं' इसी परि २ । जीवितव्य तणी आशंशा 6 जउ हउं घणउं जीवउं तउ मू रहइं घणी प्रभावना हुयई घणी पूजा हुयइ महिमाविख्याति हुयइ' । इसी परि । मरणशंशा 'महं अणसणु लीधउं मू रहई महिमादिकु कांई नहीं तिणि कारणि हिव वहिलउ जउ मरउं तउ रूड' इसी परि मरणाशंशा | अथवा अनेरा रहई रूडी महिमा अणसण समइ देखी करी 35 महिमा निमित्तु अणसणु लीजइ ए पुण मरण | शंशा ४ । भेद । [ ८२२] Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०५ $572-75). ८२४] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत चकारइतउ कामभोगाशंशा। तत्र शब्दरूप काम कहियई। गंध रस स्पर्श भोग कहियई। यथा। 'एह तप तणइ प्रभावि मू रहई पइलई भवि काम भोग मनोवांछित हाइजिउं।' इसी परि एउ पंचविधु ५ अतिचार मू रहई मरणंते जा चरमु ऊसासु तेतीही वार म होइजिउ ५॥ 8572) तत्र इह लोकशंशा विषइ चित्त तणउ भाई संभूतु मातंगऋषि दृष्टांतु । परलोकाशंशा विषइ अनामिका दृष्टांतु ललितांग देवदर्शनानुरागि जिणि नियाणउं देवी भाव विषद कीधउं । कामभोगाशंशा विषइ नर्दिषण कथा। 8573) जीविताशंशा' मरणाशंशा' विषइ धर्मघोष धर्मयश इसा नामहं करी प्रसिद्ध छई मह. ऋषि तीहं तणी कथा लिखियह ॥ ईही जि भरतक्षेत्र माहि कौशांबी नामि नगरी हूंती । तिहां अजितसेनु नामि राजा। धारिणी नामि राणी । अनेरइ वरसि बहुश्रुत गुणविश्रुत धर्मवसु इसई नामि आचार्य संजमगुण समाहित तिणि नगरी वृद्धावासि रहिया । तीहं तणा वि शिष्य एकु धर्मघोषु बीजउ धर्मयशु । बिहुं तीहं महासत्तहं 10 संलेखना करिवा' आरंभी । तिहां विगतभया इसइ नामि यथार्थनाम प्रवर्तिनी हूंती। तिणि संघु पूछी करी अणसणु लीधउं । चमत्कारकारिणी तेह रहई प्रभावना संघि करावी। तिणि देवलोकि । गई हूंती पुनरपि तेह तणा कलेवर रहइं सज्जनानंदकारिणी पूजा पौरजनहं करावी। सु पूजाडंबरु 15 देखी करी धर्मघोषु ऋषि मन माहि चीतवइ, 'धन्य धन्य ए प्रवर्तिनी । जह जीवतीही मृतही रहई इसी प्रभावना हुई। एह पुरी माहि किम हउं पुण' हवडा अण सणु करउ तउ मू रहई पुण इसी प्रभावना हुइ' । इसउं चीतवी करी धर्मघोषि अणसणु लीधउं। . 8574) बीजउ धर्मयशा मुनि चीतवइ ‘लोकि जाणाविइ' किसउं छइ ? हउं आपहे एकांति 20 जाई साधना करउं॥ तथाच भणितं किं परजण बहु जाणावइ वरमप्पसक्खियं सुकयं । इह भरहचकवट्टी पसन्नचंदो य दिटुंता । [८२४] इसउं चीतवी करी गुरु नी अनुमति ले करी उज्जयिनी अनइ यच्छगा नदी अंतराल गिरिकंदरि जाई करी पादपोपगमनि अनशनि रहिउ । जिम सिंहु निभीकु हुयइ तिम थाई एकाकी सुस्थिरचित्तु हूयउ। एतलइ प्रस्तावि उज्जयिनी नगरीमंडनु चंड प्रद्योतनंदनु धारिणी-कुक्षिसंभवु पालकु इसइ नामि अवनिपालकु हुयउ । तेह नउ लहुडउ भाई गोपालु इसइ नामि युवराजा । लघुकर्म भावइतउ सु सुगुरु पादमूलि दीक्षाग्रहणु करइ । पालक तणा अवंतिवर्द्धन राष्ट्रवर्द्धन इसां नामहं करी विख्यात बि पुत्र हूया' 125 ति पुत्र राज्य अनइ यौवराज्यि थापी करी पालकि पुण दीक्षा लीधी । धारिणी नामि राष्ट्रवर्द्धन तणी भार्या, रूपि करी जिसी कामभार्या हुयइ तिसी, हुई । अवंतिसेनु इसइ नामि तेह तणउ पुत्रु हूयउ। 575) अनेरइ दिनि उद्यानवनि क्रीडा करिती धारिणी अवंतिवर्द्धनि ज्येष्ठि निज नैत्रकौमुदी समानरूप दीठी दीठी । तउ पाछइ सकामु थिक दूतिकामुखि प्रार्थिवा लागउ । धारिणी भणि उं, “महाराज! जे आपणी लाज नहीं तउ किसउं भाई तणी लाज पुण' नहीं ? " तउ पाछइ अवंतिवर्द्धनि कामातुरि हूंतइ30 आपणउ भाई राष्ट्रवर्द्धनु कूडु करी मारिउ । अथवा कामी किस किस न करई। $571) 2 Note the solitary example where B. and Bb. both drop kha-h - and write पइलइ for पहिलइ । 3 Bh. omits. 8573) 12.शंसा । 2 P. adds निमितु। 3 P.-नामि। 4. P. प्रवर्तनी। 5 P. चमत्कारक-। 6. P. संजना-17. Bh. omits. 8 Bh. हिवडां। 8574) 1 Bh. जाणावियइ । P. जाणाविवइ । 2 P. हूअउ । 3. Bh. नामहं। 4 P. हुआ। 8575) 1. Bh. करती । 2. P. थकउ । 3. Bh. p. omit, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ 5 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति पुरुषस्तावदेवेन्द्रियाणां लज्जा' तावद्विधत्ते विनयमपि समालंबते तावदेव । भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुष' नीलपक्ष्माण एते यावल्लीलावतीनां न' हृदि धृतिमुषो दृष्टिबाणाः पतन्ति ॥ 15 [ ८२५] तदाकालि धारिणी गर्भधारिणी' आसन्नप्रसव हूंती निज शीलरत्न सर्वस्व रक्षाकारिणी राष्ट्रवर्द्धन ? नाममुद्रा" सहित हूंती नासी करी तेती " जि वार" वेगि करी कौशांबी नगरी गई। राय तणी यानशाला माहि रही हूंती महासती तीहं कन्हइ दीक्षा लीधी । दीक्षाविघ्नकारणि गर्भ कहिउ नहीं । पाछइ प्रवर्त्तिनी गाभ जाणिय 13 हूंतइ प्रच्छन्नवृत्ति स रहावी " । (576) प्रस्तावि जिम मेरुभूमि कल्पतरु प्रसवइ तिम तिणि पुत्र जाइउ । साध्वी रहइं पुत्र अनर्थ 10 जाणी करी जिम कोई' जाणइ नहीं तिम राजगृहांगणि नाम मुद्रांकित पुत्र तिणि मेल्हिउ । प्रभात समझ अजितसेनु राजा जिसउ मणिपुंजु हुयइ इसउ स बालकु कांतिमंतु देखी करी, अपुत्र छइ आपणी राणी' तेह रह हर्षित थिक' पुत्रु करी आपइ । गूढगर्भा राणी हुंती इसी परि प्रकाशी करी पुत्रजन्म महोत्सवु अजित सेनु' राजेंद्रु करावइ । मणिप्रभु इसॐ" यथार्थ नामु करइ । प्रवर्त्तिनी पूछी हूंती धारिणी भाइ, मृतु पुत्र जाइउ सु हिवडाई जि लांखी करी हउं आवी । " 66 [8576-77) ८२५ (577) अथ पुत्रप्रेम भावइतर राणी स धारिणी प्रीति करई । अजितसेनि दिवंगति हूंतइ मणिप्रभु राजा हूयउ' । सु अवंतिवर्द्धनु, अनुज राष्ट्रवर्द्धनु रहईं, धारिणी तणइ कारणि मारी करी राष्ट्रवर्द्धनु युवराजेंद्र अनई धारिणी बिहुँ इंतउ भ्रष्टु हूयउ' इंतर अति वैराग्य भावइतउ भाई नउ पुत्र अवंतिसेनु राज्यि बइसाली करी दीक्षा' लिया । अनेरइ दिनि अवंतिसेनि उज्जयिनी नायकि कौशांबी नायकु मणिप्रभु दूतमुखि भणाविउ, "मू रहईं क्रमागतु दंडु दे करी सुखाहें निर्भय थिकउ राज्यु 20 भोगवि ।” तर पाछइ' मणिप्रभु भणावइ, " सव्याजु ताहरउं राज्यु हउं लेसु " इसउं भणी करी तिणि दूतु पाछउ मोकलिउ । तउ पाछइ दूतमुखइतर सु अवंतिसेनु राजेंद्र सांभली करी जिम कलकलतउं घृतु जलबिंदुपाति झाल मेल्हइ तिम कोपि करी प्रज्वलतउ हूंतउ सर्वाभिसार मणिप्रभ ऊपरि कटकी ers | त्वरितगति' आवी कौशांबी नगरी विध्वंसबुद्धि हूंत स बिहुं गमा वेदु' घाती रहिउ । मणिप्रभु पुण संग्राम सज्ज सुभटवज्ज करी परसुभट तृणसमान मनतउ' हूंतउ कोट्ट माहि प्रगुण थाई रहिउ । 25 तदाकालि नगरलोकु परकटक भयातुरु हूयउ' । निखातोत्खातचिंता करी व्याकुल हूयउ । विहारोच्चार भूमि रहईं संकीर्णता भावइतर यतिलोकु असमाहितु हूयउ । पदि पदि संयम विराधना आत्मविराधना च' होइवालागी । तर पाछई जिणि धर्मघोषि" मुनि अणसणु" कीधउं इंतउं तेह रहई सुखतप सुख-संयम वार्त्ता रहई पूछणहारु को हूय उ" नहीं । जीविताशंशी" सु धर्मघोषु मुनि पूजा प्रभावना तणा अभावइत आर्त्तध्यानि वर्त्तमानु हूंतउ मूयउ " । जिम पाषाणु लांखियइ तिम कोट ऊपरवाडइ" ऊलाली करी 30 लांखिउ | 8575) 4 B. लज्जा । 5 Bh. - युषो । P. omits. 7 Bh. - मुखो । P. मुखे । 8. P. गर्भु -1 9. P. राष्ट्रवर्द्धमानु। 10 P. omits नाम - 1 11 B. omits. 12 Bh. P . ज । 13 B. adds-य-later. 14 Bb. राहवी । (576) 1 Bh. को। 2 P. धारणी । 3 P. थकउ । 4 P. प्रकाशि। 5 P. अजितु 16 B. Bh. add. नामु । $377) 1 P. हूअउ । 2 P. omits दी - 1 3 P. omits following three sentences. 4 B. drops words between तउ पाछइ... तउ पाछइ । 5 Bh. - सारि । 6P. -गत । 7 B. P . add करी । 8B. P. समान इतर मनतर । B. has afterwards tried to change-उ of इनउ to-r and thus confused. Bh. समानइ अवमनतउ | The whole passage from बिहुं गमा अणसणु की उं हूंत is added in the margin in Bh. 9P. omits. 10. Bh. P. -घोष । 11. Bh. अनसणु । 12. P. हूउ। 13. - हांसी । 14. p. मूअउ । 15. P. ऊपरि-1 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 20 $578-80). ८२६-८२७ ] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत $578) अथ धारिणी मणिप्रभ' वृत्तांतु मूललगी कही करी प्रवर्तिनी रहई वीनवइ, “ए सहोदर भाई बे अज्ञानभावइतउ राज्यकारणि विढई छई। जुउ तुम्हे भणउ तउ हां वारउं । तउ पाछइ प्रवर्तिनी अनुज्ञात हूंती धारिणी साध्वी माणिप्रभ आगइ सर्व स्वरूपु कही करी भणइ । “तू रहई वडा भाई सउं युद्ध करिवा न बूझियई।" इसी परि भणिउ इंतउ अभिमान लगी जउ निवर्त्तइ नहीं तउ पाछइ धारिणी अवंतिसेन कन्हइ शीघ्र गई। अवंतिसेनि प्रणमी करी पूछी हूंती' सगल्लू वृत्तांतु कहइ । “वच्छ ! 5 आपणा अनुज लहुडा भाई सउं किस झूझु?" तउ पाछइ संग्राम संरंभु मूंकी करी मणिप्रभ मिलिवा निमित्तु अवंतिसेनु ससेनु हूंतउ चालिउ । मणिप्रभु पुण अवंतिसेनु मिलिवा आवतः सांभली करी साम्हउ आविउ । जेतीवार दृष्टिमेलावउ हूयउ' तेतीवार बे वाहन हूंतां ऊतरी करी आपणपा माहि हिया माहि जिम पइसणहार हुयइंतिम साईए आविया। महाप्रवेशक महोत्सवपूर्व नगरी माहि आविया। केतलाई दिवस प्रेमानुबंधु वश हूंता तिहां रही करी अवंती ऊपरि चालियां। 8579) तीहं समामंत्रित हूंती व्रतिनी पुण सरसी चाली । मार्गि जायतां हूतां वच्छगा नदी नइ तटि कटक वसियां । ति महासती गिरिकंदर हूंतउ ऊतरतउ चडतउ लोकु अस्तोकु' देखी पूछई। लोकमुखइतउ धर्मयशामुनि तिहां पादपोपगमान अनसनि वर्तमान सांभलइ । तेहे राजेंद्रहं आगइ कहिउँ । तउ पाछइ राजेंद्र सहित हूंती व्रतिनी गिरिकंदर पहुती। मुनि नमस्करिउ । महिमा महांत करावी राजेंद्र चालणहार हुतां व्रतिनी पुण सरिसी तेडई । व्रतिनी भणइं, “अम्हे अनसनी मुनि मूर्की 15 करी नहीं आवउं" । तउ पाछइ राजेंद्र पुण रहिया । नितु नितु महात्मा रहई वांदई, पूजई। रास, भास, गीत, नाच, नाद, पूजा करावई । महासती आराधनाऽमृतु' पानु करावइं। पंचपरमेष्ठि महामंत्रु समरावई। इसी परि धर्मयशा महऋषि रहई निस्पृहपत्ति भाविहिं हंतइ धर्मानुभावि शून्यहि स्थानि' महिमा हयउ। समाधि सहितु सु महाभागु स्वर्गसुख भाजनु हूयउ । जिणि धर्मघोषि महऋषि' पूजा तणी स्पृहा कीधी तेह रहई अपभ्राजना हुई। छिन्नोवहिपातवन्निजवपुः कृत्वा मनोप्यस्पृहं येनैवं मुनिपुङ्गवेन विदधे प्रायो वतं निस्तुषम् । शून्येभून्महिमास्य धर्मयशसोऽन्यथाऽन्यत्र तु श्रुत्वेति क्रियतां तदित्थमसुमानुच्चैर्गतिं लभ्यताम् ।। _ [८२६] इति जीवितमरणाशंशा' विषइ धर्मयश कथा, अन्वयविषइ व्यतिरेकविषइ3 धर्मघोषकथा 25 $580) सगलो ई अतीचारु योगत्रय हूंतउ हुयइ इणि कारणि योग उद्दिशी योगेई जि करी पडिकमतउ भणइ कारण काइयस्सा पडिक्कमे वाइयस्स वायाए । मणसा माणसियस्स' सव्वस्स वयाइयारस्स ॥ [८२७] वधबंधादिकारकि कायि करी कीधउ व्रतातीचारु कोइकु वध' बंधादिक अतीचारु तेह रहई 30 काह जि तपः कायोत्सर्गादि अनुष्ठानकारकि करी 'प्रतिकामेत्' किसउ अर्थ ? निवर्तिजिउ इसी परि। 'वाएण' वनि करी यथा 'चोरु त परदारगामी तउं' इसी परि सहसाभ्याख्यान दानादिरूप छह वाणी तिणि करी कधिउ जु सु वाचिकु तेह रहई वाइहिं जि करी यथा मिच्छामिदुक्कडदानलक्षण छइ वाणी तिणिहि जि करी 'प्रतिकामेत्' निवर्तिजिउ । $578) 1 P. मुणि-1 2 P. वेढई। 3 P. जउ । 4 Bh. adds धारिणी । 5 P. आवता। 6 P. सामुहउं । 7 P. हुअउ। 8 P. उतारी। 8579)1P. omits. P. omits. 3 Bh. राजेंद्रह । 4 B. Bh. गरि-15 Bh. P. मुंकी। 6Bh. omits. 7. Bh. -मृत । 8 P. महा-। 9 P. स्थान । 10 P. हूअउ। 11 P.-ऋिषि (?)। 12 P.-शंसा । 13 P. omits. $580) 1 B. Bh. have-स्सा। 2 B. Bh. बंध । Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$581-82 ). ८२८-८३२ तथा 'मणसा' मनि देवगुरुधर्मशंकादि दोषि दूषितु छइ मनु तिणि करी कधिउ जु सु मानसिकु । तेह रहई मनिर्वि जि हा दुह चीतविउं' इसी परि शंकापरिणामापन्नु जु छइ आत्मा तन्निंदापरिणतु छइ मनु तिणिहिं करी 'प्रतिक्रामेत् ' निवर्तिजिउ । 'सव्वस्स वयाइयारस्स' सगला ई त्रिविध व्रतातिचार हूंतउ पडिकमिउं निवर्तउ । सामान्याहं योगत्रयातिचार प्रतिक्रमणु कहिउँ । 8581) हिव विशेषु' करी तेऊ जु योगत्रयातिचार प्रतिक्रमणु कहइ वंदणवयसिक्खा गारवेसु सन्नाकसायदंडेसु। गुत्तीसु य समिईसु य पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥ [८२८] चतुर्थपादस्थानि ‘जो अइयारो तयं निंदे' इति पाठांतरम् ॥ ३५॥ वंदनु चैत्यवंदनु पुण गुरुवंदनु पुण जाणिवउं । व्रतपूर्हि जि द्वादश संख्य स्थूल प्राणातिपात 10 विरमणादिक भणियां ति जाणिवां । शिक्षा ग्रहणाशिक्षा आसेवनाशिक्षा लक्षण द्विविध जाणेवी। तत्र सामायिकादिकादि सूत्रार्थ ग्रहणरूप ग्रहणाशिक्षा ॥ यदाहुः - सावगस्स जहन्नेणं अट्ठय पवयणमायाओ। - उक्कोसेणं छज्जीवणिया सुत्तओ ॥ [८२९] अत्थओ वि पिंडेसणज्झयणं न सुत्तओ । अत्थओ पुण उल्लावणं सुणइत्ति नवकारेण विबोहो 15 इत्यादि दिनकृत्य स्मरणलक्षण आसेवना शिक्षा । गौरव जात्यादि मइस्थानक यथा जाइकुलरूवबलसुयतवलाभसिरी य अट्ठमयमत्तो । एयाइं वि य बंधइ असुहाई बहुं च संसारे ॥ [८३०] अथवा-ऋद्धिगारव रसगारव सातगारव रूपगारव च । तत्र प्रभूत स्वजनादि गर्वकरणु ऋद्धिगारखु सु पुण दशार्णभद्रादिकहं जिम इहलोकिहिं लाधव 20 निमित्तु हुयइ। रसमधुरान्नपानादिक तीहं विषइ लंपटता भावु रसगारवु । सु पुण मथुरामगुप्रमुखहं जिम दुर्गदुर्गतिनिबंधनु मृदुल शय्या शयनादिकहं विषइ रागु सातगारवु । सु पुण शशिराजादिकह जिम दुर्ग नरकादि दुर्गति कारणु । तथा च भणितं पुरनिद्धमणे जक्खो महुरामंगू तहेव सुह निहसो। बोहेइ सुविहिजयणं विमूरइ बहुयं च हियएणं ।।। [८३१] जावाऽउसावसेसं जाव य थेवो वि अत्थि ववसाओ । ताव कारज्जऽप्पाहियं मा ससिराया थ सोयहिसि ॥ [८३२] तउ पाछइ वंदनव्रत शिक्षागारहं सवहीं विषइ जु अतीचारु । $582) तथा ' सन्ना कसाय दंडेसु' तत्र संज्ञा चत्तारि यथा- आहारसंज्ञा भयसंज्ञा मैथुनसंज्ञा 30 परिग्रहसंज्ञा । तथा संज्ञा दश पुण यथा- क्रोधसंज्ञा मानसंज्ञा मायासंज्ञा लोभसंज्ञा लोकसंज्ञा ओघसंज्ञा लक्षण छ संज्ञा पाछिलियां च संज्ञा सउं जउ मेलियई तउ दश संज्ञा हुयई। 8580)3 Bh. निवर्सिउ । $581) 1 Bh. विशेषि । 2 Bh. omits. $582) 1 Bh. देसियं । 2 Bh. omits. 25 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $583-584) ८३३-८३४]. श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २०९ तथा कष् निकर्षे धातु पाछइ कषियइ चउंगति माहि षांचियइं प्राणिया जीव एह माहि । इणि कारणि कषु संसारु कहियइ । तेह तणउं आयुलाभु जीहं हूंतउ जीव रहइं हुयइ । इति कषाय क्रोध मान माया लोभ लक्षण चत्तारि कहियई। तथा पुण्यधन तणइ अपहरण करी जेहे प्राणी जीव दांडियइ ति असुभ मनवचनकायलक्षण त्रिन्हि अनर्थदंड कहियइं। अथवा मिथ्यादर्शन मायानिदान लक्षण त्रिन्हि दंड । तथा गुप्ति अशुभयोग निरोधरूप त्रिन्हि गुप्ति मनोगुप्ति वचनगुनि कायगुप्ति ईह नउ विचारु पूर्विहिं । लिखिउ छइ। समिति ईर्यासमिति प्रमुख पांच तीहं नउ अर्थ पुण पूाहिं लिखिउ छइ । चकारइतउ बीजाई सवहीं धर्मकर्महं तगइ विषइ निषिद्ध कर्मकरणादिकहं विषइ वा 'पडिक्कमे देवसिय सव्वं ॥ एतला पूर्वोक्तहं कर्त्तव्याऽकर्तव्यहं विषइ सव्वू सगलू देवसिउदिवसकृतु अजुक्तु पडिक्कमिङ, तेह हूंतउ निवर्त। 'जो अइयारो तयं निंदे' इति पाठांतरि पूर्वोक्तहं वंदनादिकहं विषइ जु अतीचारु सु निंदउं । आपसाखि 10 अयुक्तु कांधउं इसी परि निंदउं। $583) अथ सम्यक्त्व माहात्म्य दिखालिवा कारणि कहइ । सम्मद्दिट्ठी जीवो जइवि हु पावं समायरइ किंचि । अप्पोसि होइ बंधो जेण न निद्धंधस संकुणइ ॥ [८३३] सम्यक् अविपरीतु दृष्टि ज्ञानु जेह रहई हुयइ सु ‘सम्मट्ठिी' जीव प्राणी कहियइ। सु अनिर्व-15 हतउ हूंतउ 'जइ वि हु' जदपिर्हि निर्वाह तणइ कारणि पापु कृषि करणादिकु काई एकु समायरइ ‘जइ विहु ' ईहां 'हु' शब्द तथापि शब्द तणइ अर्थि छइ । तउ पाछइ ‘हु' किसउ अर्यु ! तथापिहिं पापसमाचरणिहिं। बीजा छई जि मिथ्यादृष्टि तीहं नी अपेक्षा करी 'अप्पोसि। अस्य एह सम्यगदृष्टि श्रावक रहइं अल्पु स्तोकु बंधु ज्ञानावरणादि कर्म तणउ संबंधु हुयइ । 'जेण न निद्वंधस संकुणइ । जिणि कारण निद्वंधसु निर्दय थिकउ न करई। 20 5584) ईहां सम्यग्दृष्टि नी अपेक्षा बीजा मिथ्यादृष्टि कहियई । जिम श्वेत नी अपेक्षा बीजउ कृष्णु कहियइ ति पुण गुणस्थानस्वरूपि भणियइ हूंतइ सम्यग् जाणियइ । तिणि कारणि गुणस्थान लिखियई। मिच्छे १ सासण २ मीसे ३ अविरइ ४ देसे ५ पमत्त ६ अपमत्ते ७। नियट्टि ८ अनियट्टि ९ सुहुमु १० वसम ११ खीण १२ सजोगि १३ अजोगिगुणा १४॥ [८३४] 25 गुण कहियई ज्ञानादिक तीहं तणा स्थान शुद्धि प्रकर्ष अशुद्धि अपकर्षभूमिभूत आत्मपरिणाम. विशेष गुणस्थान कहियई। ति पुण पूर्व पूर्व गुणस्थान कन्हा उत्तरोत्तर गुणस्थान विशिष्ट विशिष्टतर। शुद्धिप्रकर्ष अशुद्धि अपकर्षता करी हुयई । जइ किमइ को कहइ मिथ्यादृष्टि रहई ज्ञानादिकगुण छई नहीं। पाछइ तीहं रहई शुद्धि प्रकर्षु अशुद्धि अपकर्षु । तेऊ ज स्थान शब्द तणउ अधुं किसी परि तीहां घटइ इस न कहिवू । मिथ्यात्वमोहनीय कर्म प्रकृति भेद असंख्यात छई। तीहं माहि एक सर्वनिकृष्ट छइ । 30 एक सर्वोत्कृष्ट छइ । तत्र ज सर्वोत्कृष्ट स सर्व कृष्णतम छइ। ज सर्वनिकृष्ट स सर्व शुद्धतर छह । बीजी अंतराल वर्तमान सर्वनिकृष्ट तणी अपेक्षा करी अशुद्ध अशुद्धतररूप छई। तउ पाछइ जे सर्वनिकृष्ट छह तिणि, तेह आगिली प्रकृति छइ अशुद्ध, तेह तणी अपेक्षा करी शुद्धि प्रकर्षु छइ। अनइ अशुद्धि तणउ अपकर्ष छइ । तथा बीजी प्रभृति प्रकृति पुण त्रीजी प्रमुख प्रकृति तणी अपेक्षा करी शुद्धि प्रकर्ष अशुद्धि अपकर्षवंत जाणिवी । तउ पाछइ मिथ्यात्वि जीवहीं रहई जीह रहई निकृष्ट मिथ्यात्वप्रकृति तणउ उदउ छइ तीहं रहइं ज्ञानादिगुण शुद्धि प्रकर्षु अशुद्धि अपकर्ष छइ ॥ तथा च भणितं $582) 3 B. पाठांतरं । and drops the rest. $584) 1 B. drops upto तीहं रहई। ष. बा. २७ Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$585-587) ८३५-८३८ इह भरहे केइ जिया मिच्छद्दिट्ठीउ भद्दया भव्वा । जे मरिऊणं नवमे वरिसे होहिंति केवलिणो । [८३५] इसी परि जि कृष्णतर कृष्णतम मिथ्यात्वकर्म प्रकृति छई तीहं तणी अपेक्षा जि जि शुद्ध शुद्ध । तर शुद्धतम मिथ्यात्व कर्मप्रकृति छई तहिं वर्तमान जि छई जीव तीहं रहई ज्ञानादिगुण शुद्धि प्रकर्ष 5 अशुद्धि अपकर्ष 'स्थान' शब्द तणउ अथु सुलभु छइ। $585) तत्र मिथ्यात्व गुणस्थानु १, सास्वादनु गुणस्थानु २, मिश्रगुणस्थानु ३, अविरत सम्यग्दृष्टि गणस्थानु ४, देशविरति सम्यग्दृष्टि गणस्थानु ५, प्रमत्तसंयत गणस्थानु ६, अप्रमत्त संयत. गुणस्थानु ७, निवृत्त बादरगुणस्थानु. एह रहई अपूर्वकरणु इस बीजउं नामु पुण कहियइ अपूर्वकरण, गुणस्थानु ८, अनिवृत्त बादरगुणस्थानु ९, सूक्ष्म संपराय गुणस्थानु १०, उपशांत मोह गुणस्थानु ११ 10 क्षीणमोहगुणस्थानु १२, संयोगिकेवलि गुणस्थानु १३, अयोगिकेवलि गुणस्थानु १४, इति चतुर्दश गुणस्थानक नाम जाणिवां । ईहं तणउं स्वरुपु सविस्तरु कर्मग्रंथहं हूंतउं जाणिवउं। $586) अथ प्रकृतू जु कहियइ । मिथ्यादृष्टि गुणस्थान तणी अपेक्षा करी सास्वादन गुणस्थानि थोडउ कर्मबंधु सास्वादन गुणस्थान तणी अपेक्षा करी मिश्रगुणस्थानि स्तोकु कर्मबंधु । मिश्रगुणस्थान णी अपेक्षा करी अविरत सम्यग्दृष्टि गुणस्थानि अल्पु' कर्मबंधु। अविरतसम्यग्दृष्टि गुणस्थान तणी 16 अपेक्षा करी देशविरति सम्यग्दृष्टि गुणस्थानि स्वल्पु कर्मबंधु हुयइ । सु पुण थोडउ कर्मबंधु अशुभु शुभु पुण पूर्व पूर्व गुणस्थान कन्हा सूक्ष्म संपराय गुणस्थान सीम घणउ घणउ हुयइ । जां सरागसंयमु अरागसंयमु गुणस्थानि वर्तमानु शुभाशुभकर्म सवहीं तणउ क्षउ करइ, बंधु एक सातवेदनीय कर्म तणउ करइ । अनइ खपावइ पुण सातवेदनीय कर्मु तिणि कारणि कहिउं सम्यग्दृष्टि रहई अल्पु कर्म बंधु हुयइ । तथा च भणितं नाणं पढइ नाणं गुणइ नाणेण कुणइ किच्चाई । नाणी नवं न बंधइ नाणविणीओ हवे तम्हा ॥ [८३६] अथ को एकु इसउं कहइ, जिम नीचा हूंतउ पडिउ थोडउं दूहविवइ प्रायिहिं। ऊंचा हूंतउ पडिउ पुण' घणउं दुहवियइ । तिम अजाणु पापु करतउ थोडउं कर्मु बांधइ सु जाणु घणउं कर्म बांधइ। पाछइ मिथ्यादृष्टि सास्वादन मिश्रगुणस्थान नी अपेक्षा करी सम्यग्दृष्टि गुणस्थानि अल्प कर्म बंधु किम 25 घटइ ? हाथल ज्ञानशुद्धि भावइतउ तेह रहई पापविषयइ प्रवृत्ति इ जि न जोयई। इसउं न कहिवू । जिम ज्ञानशुद्धिवंत जीव बहु' सावध कृष्यादिक कर्म पाखे निर्वहई ति कृष्यादिकु करई नहीं । जि पुण अनिर्वहता हूंता अकर्त्तव्यबुद्धि करी करई ति तथाविह कर्मबंधक न हुयई। जिम भवदत्तसहोदर भावदेवि श्रावकि गृह धर्म सेवा करतेई अकृतगृह धर्म सेवकि हूयउं । जु ज्ञानवंतु तत्त्वबुद्धि करी पापु करइ सु घणउं कर्मु बांधइ । सु पुण परमार्थवृत्ति करी ज्ञानवंतू जुन हवइ जु पापु तत्त्वबुद्धि करी करइ । तदुक्तं तद्ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः । तमसः कुतोस्ति शक्तिार्दनकरकरणाग्रतः स्थातुम् ।। [८३७] 8587) थोडाई विस तणी जिम विसमगति तिम थोडाई कर्म तणी विसमगति । इणि कारणि - भणइ तंपि हु सप्पडिक्कमणं सप्परियावं सउत्तरगुणं च । 35 खिप्पं उवसामेई वाहि व्व सुसिक्खिओ विज्जो ॥ [८३८] 20 30 2 Bh. omits. SB. omits. $586) 1 B. drops words upto स्वल्पु। 4 B. omits. 5 B. omits. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 3588-89) ८३९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत सम्यग्दृष्टि श्रावकि जु अल्पु पापु कर्म बांधउं सु प्रतिक्रमणि छ विहावश्यकि करी सहितु स प्रतिक्रमणु ॥ तथा ' हा दुटु कयं हा दुदु चिंतियं अणुमयपि हा दुटु' इत्यादिकु पाप समाचरणानंतरु जु अनुतापु परितापु कहियइ तिणि करी सहितु स परियावं सपरितापु कहियइ । तथा गुरूपदिष्ट प्रायश्चित्त समाचरण । लक्षणु छइ उत्तरगुणु तिणि करी सहितु स उत्तरगुणु हूंतउं सु श्रावकु 'खिप्पं ' किस अथु ? शीघ्र विहल उपसमावइ । एह अर्थ विषइ उदाहरणु कहइ 'वाहिव्व सुसिक्खिओ विज्जो' जिम सुशिक्षितु वैद्यु व्याधि उपसमावइ तिम सुखिहिं श्रावकु पापु उपशमावइ । 'तंपि हु' ईहां 'हु' शब्द एव शब्द तणइ अर्थि छइ । निःप्रतापु पापु करई' ही जि इसउं अर्थे । 3588) ईहीं जि अर्थ विषइ बीजउ दृष्टांतु कहइ जहा विसं कुटुगयं मंतमूलविसारया । विज्जा हणंति मंतेहिं तो तं हवइ निविसं ॥ ति' [८३९] जिम मंत्रमूल विशारद वैद्य मंत्रहं करी विसु कोष्ठगतु शरीरगतु हणइ । 'तो तंहवइ निविसं ति। 'तो' तउ पाछइ 'तं' सु विसु 'हवइ' हुयइ किसुं हुयइ ? 'निविसं' अमृतरूपं । अयमभिप्रायः। जेह पात्र रहई विषु कोष्ठगतु काय संक्रांत हूयउं हुयइ सु पात्रु विषवेदना मूर्छितु हूंतउं तीहं मंत्राक्षर नउ अर्थ जदपिहिं जाणइ नहीं तथापिहिं 'अचिंत्यो मणिमंत्रौषधीनां प्रभाव' इणि कारणि अक्षरमात्र श्रवणिहिं 15 विषमूर्खालहरीभंग लक्षणु गुणु तेह रहई संपजइ। $589) एह अर्थ विषइ डोकरि एक नई उदाहरणु कहियइ । तथाहि ग्रामि एकि अतिदरिद्रता करी दुक्खित डोकरि एक हूंती। हंस इसई नामि तेह नइ दीकिरउ एकु हूंतउ । सु आजीविका कारणि ग्रामलोक तणां वाछरु चारतु। अनेरइ दिनि संध्यासमह उद्यान वन हूंतउ वाछरू ले आवतउ हूंतउ सु सपि डसिउ । मूछी आवी । तिहां ई जि विषवेगसंगत 20 हूंतउ हेठउ ढलिउ । जिम काष्टु निश्चेष्टु हुयइ तिम थाई महीपीठि पडिउ । किणिहिं एकि ग्राम माहि आवी करी डोकरी आगइ कहिडं। "ताहरउ दीकिरउ सर्पि डलिउ । बाहिरि अचेतनु थाई पडिउ छ । तउ पाछइ स' डोकरी तेतीही जि वार मंत्र तंत्र यंत्र पंडित मेली करी रोयती हूंती दीकिरा कन्हइ आवी। मांत्रिक तांत्रिकादिक सु बालक मृतकु इस जाणी करी जिम गया हूंता तिमहीं जि पाछा आविय डोकरी पुण स एकली य जि शोकशंकु-संकीलितवित्त हूंती तिहां रही। पुत्र तणइ कर्णमूलि होईकरी जिम दिगंगना रहई पुण रुदनु आवइ तिम करुणस्वरि उच्चैस्वरि "हा' पुत्र ! हंस! हंस!" इसी परिअश्रांत स्वांत बोलावती हूंती किणिहिं पकि महा संतापितांग हूंती सकल रात्रि अतिक्रमावइ । “सुप्तवच्छ हंस! हंस! ऊठि" इसी परि पुत्र आगइ भणती तेह डोकरि रहई जिम एकि' गमइ पूर्वदिसिमुख शोभावतं सु हंसु सहस्रकरु ऊगिउ, तिम तेह नउ पुत्रु बीजइ गमइ हंसु पुण ऊठिउ। तउ पाछइ कमलवण जिम तिणि समइ विहसइंतिम तेह डोकरि तणां नयण पुण विहसियां। सु बालकु जीविउ इसउं सांभली करी ग्राम-30 लोकु सगलो धाई तिहां आविउ । प्रभात" समइ मांत्रिक तांत्रिकादिक पुण तिहां आविया। मन माहि आश्चर्यु करता हूंता तेह डोकरि आगइ इस कहई “ त एह रहा किसुं' कीधउं?" वृद्धा भणइ, “मई हंस ! हंस ! इसी परि एह नइ कर्णमूलि जपती रोयती थिकी रात्रि नीगमी।” गारुडमंत्र माहि हंस हंस ए बीजाक्षर छई, 'तीहं नइ प्रभावि विषु उपशामिउ, इसउँ गारुडिके जाणि। तउ पाछइ जिम तिणि डोकरी मंत्राथु अजाणतीही पुत्रु अचेतनु विषाक्रांतु सचेतनु निर्विषु कीधउ । अक्षरहीं जि तणा प्रभावइतउ । 35 8587) 1 B. Bh. have करहीं जि । $588) 1 Bh. omits 2 Bh. किसउं $589) 1p दुक्खिता। 2 P. हंसु । 3 Bh. P. चारतउ । 4 p. तिमि । 5p. थ्याई। 6 p. अचेतना। 7 p. सा18 p. मांत्रिकादिक। 9P. हो। 10 P. एक । 11 P. प्रभात। 12P. मांत्रिका । 13 P. puts it after तिहां । 14 Bh. किस। 15 Bh. कर्णिण-1 16 P. repeats. 17 B. omits. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$590-92). ८४०-८४२ $590) दार्टीतु' भणइ एवं अट्ठविहं कम्मं रागदोस समज्जियं । आलोयंतो य निंदितो खिप्पं हणइ सु सावओ । [८४०] ' एवं ' इसी परि किसउ अथु! जिम सु बालकु विषमूर्च्छितु मंत्राक्षराथु अजाणतो हूंतउ मंत्राक्षर प्रभावइतउ निर्विषु इयउ तिम मुग्धजनु जदपिहिं प्रतिकमण सूत्राथु जाणइ नही तथापिहिं एकि के जीव इसा श्रद्धापरायण हुयई जि अजाणताई आपणपउ शुद्ध करइं । न पुण सव्वे । इणिहि जि कारणि अतिप्रसंगनिषेध निमित्त 'सु सावओ खिप्पं हणइ' न पुण श्रावकमात्रु इसउं कहिई। इसी परि दाटीत भावना करी हव गाथाक्षराथु लिखियइ। एवं अविहमिति स विष बालक निर्विष भवन जिम । श्री गौतमस्वामि श्रीसुधर्मस्वामि नाम श्रीगणधरदेव विरचित सलक्षण सूत्राक्षर महाप्रभाववशइतउ अष्टविधु ज्ञानावरणीयादिकु कर्मु · रागदोस समज्जियं' रागद्वेषहं करी उपाजिउं। दिन समइ अनइ रात्रि समइ गुरु आगइ आलोयतउ वचान करी प्रकासतउ। किसउ अथु। जिम बालकु कार्यु अकार्यु बोलतउ हूंतउ काई विमरसइ नहीं जु काई मन माहि हुयइ सु कहइ तिम जु पापु जिम कीधउं हुयइ सु पापु तिमहीं जि कहइ, गुरु आगइ प्रकाशइ। 15' कथनीयमिदमकथनीयमिदं' इसी परि विमासइ नहीं। तथा 'निंदंतो' आपणा आत्मा आगइ 'हा दुट्टकयं, हा दुटु चिंतियं अणुमयंपि हा 'दुटु' इत्यादिकि कमि करी निंदतउ शोचतउ। 'सु सावओ' सु श्रावकु प्रकृष्ट गुणविशिष्ट गृहस्थु न पुण नाम श्रावकमात्रु। प्रकृष्ट गुणविशिष्टु पुण सु जु षट्स्थान युक्तु हुयइ । छ स्थानक पुण ए कहियइं । यथा-- कृतव्रतकर्मा १, शीलवान २, गुणवान ३, ऋजुव्यवहारी ४, गुरुशुश्रूषाकरु ५, प्रवचनकुशलु ६ ॥ 20 तथा च भणितं कयवयकम्मो १ तह सीलवं २ च गुणवं ३ च उज्ज ववहारी ४ । गुरुसुस्सूसो ५ पवयणकुसलो ६ खलुभावसत्ति ॥ [८४१] क्षिषु शीघ्र हणइ निस्सारु करइ इति गाथाक्षरार्थः । 8591) अत्र अष्टविधु कर्म कहिउँ सु पुण कहिया पाखइ जाणियह नहीं तिणि कारण संक्षेपिहि 25 मुग्धजन जाणाविवा कर्मविचारु लिखियइ कीरइ जओ जिएणं मिच्छत्ताईहिं चउगइगएणं । तेणिह भन्नइ कम्मं अणाइयं तं पवाहेणं ॥ [८४२] देव मनुष्य तिर्यंच नरकगति लक्षण चत्तारि गति, तिहां वर्त्तमानि जीवि प्राणियइ मिथ्यात्वादिकहं, हेतुहं करी जिणि काराण कीजइ तिणि कारण । इह किसउ अर्यु ? जिनशासनि कर्मु कहियइ, सु पुण 30 बीजांकुरु जिम प्रवाहि करी अनादि किसउ अर्यु ? जिम बीज हूंतउ अंकुरु अंकुरु हूंतउं बीजु हुयइ इसी परि अनादि छइ, तिम पूर्व कर्म लगी संसारु' हुयइ संसार लगी की हुयइ। इसी परि अनादि कर्मु छइ। एहू जु अर्यु भणिउ 'अणाइयं तं पवाहेणं' । तेह कर्म नउ बंधु चतुर्विधु हुयइ । यथा 8592) 'पगइबंधो ठिइबंधो अणुभागबंधो पएसबंधो तत्थ पगइबंधो अट्ठविहो । तंजहा नाणावरणीयं १, दसणावरणीयं २, वेयणीयं ३, मोहणीयं ४, आउयं ५, नामं ६, गोयं ७ 35 अंतराईयं ८, मूलभेया इमे, एसिं उत्तर भेया। तंजहा- नाणावरणीयं पंचविहं- तंजहा $590) 1 i,e, दृष्टांत । 2 B. - विवज्जियं। 3 i. e. निंदतो | Bh. 4 श्रद्धानपरायण. 5 Bh, सुषाकर। 8591) 1 Bh, adds, in the margin, प्रबल | Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१३ $593-600) श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत मइनाणावरणीय, सुयनाणावरणीयं, ओहिनाणावरणीयं, मणप्पज्जवनाणावरणीयं, केवलनाणावरणीयं । $593) दसणावरणीयं नवविहं तंजहा-चक्खुदंसणावरणीयं, अचक्खुदंसणावरणीयं, ओहिदंसणावरणीयं, केवलदसणावरणीय, निद्दा निद्दानिद्दा पयला पयलापयला थीणद्धी । 8594) वेयणीयं दुविहं, तंजहा सायवेयणीयं असायवेयणीयं । 8595) मोहणीयं अट्ठावीसविहं, तंजहा तत्र -दसणमोहणीयं तिविहं, मिच्छत्तं सम्ममिच्छत्तं सम्मत्तं च, चरित्रमोहणीयं दुविहं कसाय चारित्रमोहणीयं नोकसाय चारित्रमोहणीयं । तत्थ कसाय चारित्रमोहणीयं सोलसविहं तंजहा अणंताणुबंधि कोहकसाय चारित्रमोहणीयं, अप्पच्चक्खाण कोहकसाय चारित्रमोहणीयं, सपच्चक्खाण' कोहकसाय चारित्रमोहणीयं, संजलण कोहकसाय चारित्रमोणीयं ४, अणंताणुबंधि माणकसाय 10 चारित्रमोहणीयं, अप्पच्चक्खाण माणकसाय चारित्रमोहणीयं, पच्चक्खाण माणकसाय चारित्रमोहीय, संजलणमाणकसाय चारित्रमोहणीय, ८ अणंताणुबंधि मायाकसाय चारित्रमोहणीयं, अप्पच्चक्खाण मायाकसाय चारित्रमोहणीयं, पच्चक्खाण मायाकसाय चारित्रमोहणीय, संजलण मायाकसाय चारित्रमोहणीयं १२, अणंताणु लोभकसाय चारित्रमोहणीयं, अप्पच्चखाण लोभकसाय चारित्रमोहर्णायं, पच्चक्खाण लोभकसाय चारित्रमोहणीयं, संजलण लोभकसाय चारित्रमोहणीयं १६ । 15 नोकसाय चारित्रमोहणीयं, नवविहं तंजहा ___ हास नोकसाय चारित्रमोहणीयं, रति नोकसाय चारित्रमोहणीयं, २ अरात नोकसाय चारित्रमोहणीयं ३, भय नोकसाय चारित्रमोहणीयं ४, सोग नोकसाय चारित्रमोहणीयं, दुर्गच्छा नोकसाय चारित्रमोहणीयं, स्रीवेद नोकसाय चारित्रमोहणीयं, पुरुषवेद नोकसाय चारित्रमाहणीयं ८, नपुंसक वेद नोकसाय चारित्रमोहणीयं ९। $596) आउयं चउव्विहं तंजहा .. नरयाउयं, तिरियाउयं, मणुयाउयं, देवाउयं, ४ । $597) नामं बायालीसविहं तंजहा गइनामं १, जाइनामं २, सरीरनामं ३, अंगोवंगनामं ४, विहायोगतिनामं ५, बंधणनामं ६, संघयणनाम ७, संठाणनामं ८, संघायणनाम ९. फरसनामं १०, रसनामं ११, गंधनाम १२, वन्ननाम 25 १३, आणुपुव्वीनामं १४, अगुरुलहुनामं १५, उवधायनामं १६, पराघायनामं १७. आयवनामं १८, उज्जोयनामं १९, उस्सासनामं २०, निम्माणनामं २१, पत्तेयसरीरनामं २२, साहारण सरीरनामं २३. तसनामं २४. थावरनामं २५, सुभगनाम २६, दुभगनामं २७, सूसरनामं २८, दूसरनाम २९, सुहनामं ३०, असुहनामं ३१, सुहुमनामं ३२, बायरनाम ३३, पज्जत्तनामं ३४, अपज्जत्तनामं ३५, थिरनामं ३६, अथिरनाम ३७, आइज्जनामं ३८. अणाइज्जनामं ३९, जसनामं ४०, अजसनामं ४१, तित्थयरनामं ४२। 30 $598) गोयं दुविहं, तंजहा उच्चगोयं१, नीचगोयं २ । 8599) अंतराइयं पंचविहं, तंजहा दाणंतराइयं १, लाभतराईयं २, भोगतराइयं ३, उवभोगंतराइयं ४, वीरियंतराइयं ५, । पगइबंधो संमत्तो। 600) अह ठिइबंधो भन्नइ - नाणावरणीयस्स दंसणावरणीयस्स वेयणीयस्स अंतराईयस्स 35 तीसं कोडाकोडीओ सागरोवमाणं । उक्कोसा ठिई पन्नत्ता - मोहणीयस्स सत्तरि सागरोवम कोडाकोडीओ 8595) 1 Bh. omits स-1 20 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ षडावश्यक बालावबोधवृत्ति [8601-602) ८४३-८४४ नामस्स गोयस्स य वीस सागरोवम कोडाकोडीओ आउयस्स तित्तीसं सागरोवमा पुष्वकोडी तिभागसहिया । नामगुत्ताणं जहन्ना दिई अहमुहुत्ता वेयणोयस्स बारसमुहुत्ता अंतोमुहुत्ता सेसाणं । टिबंधो सम्मत्तो । सुभासुभकर्मपुद्गलेसु जो रसो सो अणुभागो वुच्चइ । तत्थसुभेसु महुरो रसो, असुभेसु अमहुरो 5 रसो, तस्स बंधो अणुभागबंधो । अणुभागबंध विचारु गहनु छइ तिणि कारणि विस्तरी करी लिखिउ नहीं । अणुबंधो सम्मत्तो । _8601) पसा कमवग्गणा, खंधा तहिं तणउ बंधु, जीवप्रदेसहं सउं वह्नि लोह संबंध जिम अथवा खीर नीर संबंध जिम जु एकरूपता भवनु सु प्रदेशबंधु कहिया । तथा च भणितं - जीवकर्मप्रदेशानां यः सम्बन्धः परस्परम् । कृशानुलोहवद्वेतास्तं बन्धं जगदुर्बुधाः ॥ [ ८४३ ] सुपुण पृष्ट बद्ध निधत्त निकाचित करणभेदइतर चतुर्विधु हुयइ । समूहगत सूचिका समवाय जिम स्पृष्ट कर्मबंध: । दवरकबद्ध सूचिका संबंधवद्ध कर्मबंधः । वर्षांतारेत दवरकबद्ध सूचिका संबंधवन्नित्त कर्मबंधः । अग्निध्मात सूचिका समवायमेलवनिकाचित कर्मबंधः । अथवा कोरी भीति ऊपरि 15 चूर्ण पूर्ण पुट्टलिका खोटियइ तउ चूर्ण तणउ परागु भीति लागइ तिम जीवप्रदेसहं अनइ कर्मप्रदेशहं रहइं जु संबंधु हुयइ सु स्पृष्ट कर्मबंधु कहियह १ । 10 20 भीनी भीति' चूर्ण पुडलिका पखोडणि कीधइ हूंतइ भीति सूकी हुंती जु चूर्ण संबंधु भीति रह तेह' सरीख जीवप्रदेस कर्मप्रदेस संबंधु जु जुयइ सु बद्ध कर्मबंधु कहियइ २ । छोह टीप सरीखउ जीवकर्म प्रदेसहं रहई जु संबंधु सु निधत्त कर्मबंधु कहियइ. ३ । सर्व घोल छोह सरीखउ जीवकर्म प्रदेसहं रहई जु संबंधु सु निकाचितु कर्मबंधु कहिया ४ । एउ सगल्लू पूर्वभणितु संक्षेपार्ह प्रदेशबंधु कहिया । एह तणउं सविस्तरु स्वरूपु गहनु छइ तिणि काराण लिखिउं नही । 'पएसबंधो सम्मत्तो' । इति संक्षेपिहिं कर्म तणउ विचारु लिखिउ छइ । जु को विस्तरि करी कर्म विचारु जोयइ तिथि कर्मग्रंथ पढी, गुरु कन्हइ वखाणावी, अर्थु हिया माहि अवधारी करी सदा चीतविवउ । अनेराई श्रद्धा 25 नवंतहं भविकलो कहं आगिलई गमई सु निश्चित्तु जाणतां हूंतां कहिवउ । संशइ हूंतइ पुण कहिवउ नहीं - मिथ्यात्व प्ररूपणा भयइतउ । (602) अथ ' एवं अट्ठविहं' इत्यादि गाथा करी जु अर्थु कहिउ सोई जि अर्थ विशेष करी । कहइ । 30 कयपावो वि मणूसो आलोइय निंदिओ गुरुसगासे । होइ अइरेगलहुओ ओहरियभरुव भारवहो । [ ८४४ ] ' कय पावो वि' ईहां ' अपि ' शब्द अकृत पाप रहई संग्रहार्थ । तउ पाछइ इसउं अर्थु-जिणि थोडउं सउं पापु कीधउं हुयइ सु जिम ' अनुदरा कन्या' इसइ भणियइ' उदर पाखइ कन्या गमियइ । स पुण संभव नहीं तिणि कारणि 'तुच्छोदराकन्या ' गमियइ तिम संसारि प्राइहिं' अकृतपाप पुरुष संभवइ नहीं । पाछइ अकृतपापु इसइ भणियइ' तुच्छपापु पुरुष लाभइ । तउ पाछइ न पुण अकृतपापु तुच्छपापु 35 पुरुष कृतपापु विरचित प्रचुरपापु पुरुषु पुण गुरुसगासि आलोचितु । किसउ अर्थु ? जिम पापु की उं 601 ) 1 Bh. adds तिणि । 2 B. omits. 1 Bh. भणिइ । 2 B. प्राहीं । 602) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $603-605) ८४५-८४७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत हुयइ तिमहिं जि जे किमइ कृतालोचनु हुयइ । तथा आपणी साखि निंदितु किसउ अर्थ ? ' हा दुटु कयं' इत्यादि प्रकारि करी कृतात्मनिंदनु हुयइ। तउ जिम 'ओहरिय भरुव्व भारवहो'। किसउ अर्यु ? 'भारवहु' भणियइ भार ऊपाडणहारु पुरुषु । 'ओहरियभरो' किसउ अर्बु ? मुक्तभारु हूंतउ ' होइ' हुयइ, किसउ हुयइ ! 'अइरेग लहुओ।' अति हलयउ हुयइ, तिम श्रावक पुण पापभार रहितु हूंतउ अतिरेकलघु। अति हलयउ तुंबक जिम ऊर्द्धगामी हुयइ । अत्र ‘मणूसो' ईहां मनुष्य ग्रहणु मनुष्यही जि रहई प्रति-5 क्रमण योग्यता जाणाविवा निमित्तु कधि । 8603) अथ षकटायारंभवंत ही श्रावक ही रहइं आवश्यकि करी मुक्ति हुयइ। इसा अर्थ प्रकटिवा कारणि कहइ आवस्सएण पएण सावओ जइ वि बहुरओ होइ। दुक्खाणमंतकिरियं काही अचिरेण कालेण ॥ [८४५] 10 श्रावकु गृही 'जइ वि बहुरओ होइ' जदपिहिं बहुपाप कर्मारंभु हुयइ । तथापिहिं 'सामाइयं चउवीसत्थो वंदणं पडिक्कमणं काउस्सग्गो पञ्चक्खाणं' इत्येवंरूपु जु छइ छविहु भावावश्यकु तिणि करी, न पुण दंत मुख क्षालनरूयु छइ द्रव्यावश्यकु तिणि करी 'दुक्खाणमंत किरियमिति। सारीर मानस लक्षण छइं दुक्ख कष्ट तीह नीं 'अंतकिरिया' विनासु। 'काही अचिरेण कालेणेति । अचिरि थोडइ कालि समइ करी करिसिइ । दुक्ख नी अंतकिरिया मुक्ति कहियई। तेह रहई अनंतर हेतु यथाख्यातु चारित्रु 15 परंपरा हेतु एउ आवश्यकु पुण हुयइ निम श्रेष्ठि सुदर्शन रहई हूयउं । 8604) अथ जि के वीसरिया छइं अतीचार तीहं रहइं पडिक्कमिवा निमित्तु कहइ आलोयणा बहुविहा नयसंभारिया पडिक्कमणकाले । मूलगुण उत्तरगुणे तं निंदे तं च गरिहामि ॥ [८४६] एक दिवस माहि अथवा रात्रि माहि जु जु वस्तु इंद्रिय मनोभिरामु अथवा अणभिरामु जी 20 देखइ सांभलइ अणुहवइ । तेह तेह वस्तु विषइ आर्तध्यानरौद्रध्यानवसु हूंतउ जेतला विकल्प कल्पइ तेतला वली वलता सांभरइं नहीं । अत आह आलोयणा बहुविहा । आलोचनीय गुरु आगइ प्रकाशनीय पापस्थान बहुविध प्रभूतप्रकार ति पुण मूलगुण पांच अणुव्रत उत्तरगुण त्रिन्हि गुणव्रत चत्तारि शिक्षाबत तीहं नइ विषइ पडिक्कमणकालि आलोचनादि निंदा गरिहावसरि सांभरी नहीं चित्ति आवी नहीं। चित्तशून्यतादि प्रमादवसइतउ 'तं 25 निंदे तं च गरिहामि' । पूर्ववत् । 86), एवं इसो परि प्रतिक्रमण कारकु आलोचना निंदा गरिहा करी धर्माराधना निमित्तु काइ करी अभ्युत्थतु हूतउ । 'तस्स धम्मस्स केवलि पन्नत्तस्स'. इसउं मन माहि करतउ हूंतउ भावमंगल ग । अब्भुदिओमि आराहणाए विरओ मि विराहणाए । 30 तिविहेण पडिकतो वंदामि जिणे चउव्वीसं ॥ [८४७ ] केवलिप्रज्ञप्ता सर्वज्ञभाषित तेह धर्म, किसउ अर्थ ? श्रावकधर्म तणी आराधना पूर्णलाभु तेह निमित्तु 'अम्हि' हउं अम्युत्थितु उद्यमवंतु तेह तणी विराधना खंडना तेह हूंतउ विरतु निवर्सिउ । 'तिविहेण पडिक्कंतो' इति मन वचन काय लक्षण छइं त्रिन्हि 603 ) 1 Bb. omits. 2 Bh. चउवीसत्थओ। 3 Bh. वंदणयं । Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$606-608) ८४८-८६० करण तिाण तिविहि करणि करी पडिक्कंतु प्रतिक्रांतु पापकर्म हूंत निवृत्त 'वंदामि जीणे चउव्वीसं' ति । जिन ऋषभादिक श्री महावीरावसान चउवीस वांदउं इति अंतभाव मंगलं । तथा च भणितं-मंगलादीनि मंगलमध्यानि मंगलांतानि शास्त्राणि श्रेयस्कराणि भवंतिइसी परि भावजिन वांदी करी स्थापनाजिन वंदना निमित्तु भणइ जावंति चेइयाईं उड्डेय अहे य तिरिय लोए य । सव्वाई ताई वंदे इह संतो' तत्थ संताई ॥४४॥ सुगमा [८४८] नवरं इह संतो' ईहां हूंतउ हउं तत्थ संताई तिहां त्रैलोक्य माहि हूंता जेतलां चैत्य ऊर्द्धलोकि अधोलोकि तिर्यग्लोकि छई तेतला सव्वे वांदर। 8606) अत्र प्रस्तावइतउ त्रैलोक्यगत चैत्यसंख्या बिंबसंख्या च स्तवनि करी लिखियइ श्री ऋषभवर्द्धमानकचन्द्राननवारिषेण्यजिनचंद्रान् । तद्भवनबिम्बमानानुकीर्तनेनष संस्तौमि ॥ [८४९] भवनपतिवानमन्तरतारकवैमानिकालयेषु वराः। त्रिद्वाराः श्रुतभाणिताः प्रत्येकं पञ्चपञ्चसभाः॥ [८५०] जन्माभिषेकभूषा व्यवासति सौधर्मनामिकास्तास्तु । मुखमण्डपादि मण्डपमणिपीठस्तूपवद्वाराः ॥ [८५१] स्तूपे स्तूपे दिशि दिशि प्रतिमैकैकास्तिस्तदनु पीठगतौ । धर्मध्वजचैत्यतरू प्रवरजला तदनु पुष्करिणी॥ [ ८५२] $607) भवनपतीनां मध्ये माणतोरणकलसकेतनछत्रैः । चैत्यानि सन्ति कोट्यः सप्तद्वासप्ततिर्लक्षाः ॥ [८५३] त्रिद्वाराणि सुरत्नस्तम्भसहस्रोच्छ्रितानि चैत्यानि । . 20 एषु मुखमण्डपाद्यं सभावदुक्तं श्रुते सर्वं ॥ [८५४] द्वात्रिंशदुच्चभावे पञ्चाशद्योजनानि दीर्घत्वे । प्राथम्नि च पञ्चविंशतिरेतेषां मानमसुरेषु ॥ [८५५] तन्नेमिप्रमितानि तु नागादिषु नवसु तानि भणितानि । तन्मध्ये प्रत्येकं प्रतिमा अष्टोत्तरं च शतम् ॥ [८५६] षष्टिः सभासु पञ्चसु विशं शतमस्ति जिनगृहेष्वेवं । भवने भवने वन्दे प्रतिमानां शतमशीत्यधिकम् ॥ [८५७] त्र्यधिकानि च दशकोटी शतानि सैकोननवति कोटीनि । लक्षाणि षष्टिमेवं नमामि भवनेषु बिम्बानाम् ।। [८५८] 8608) क्रोशाधिक षड्योजन पृथूनि तद्विगुणितायतानि तथा । नवयोजनोन्नतानि व्यन्तरनगरेषु चैत्यानि ॥ [८५९] त्रिमुखान्यामतानि पुनर्वदन्ति चैत्यानि पूर्वमुनिवृषभाः । ज्योतिय॑न्तरकाणां सुराजधानीषु चेटशि ।। [८६० ] 8605) 1 B. Bh. संथो । 2 B. Bh. संथा। 8607) 1 B. Bh. कलस । i. e. कलश । 30 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१७ [८६१] [८६२] [८६३ ] [८६४] [८६५] 10 [८६६] [८६७] 8609-11)८६१-८७६] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत ज्योतिष्केषु विसंख्या जिनालयास्त्रिदशमालया महिताः । तेष्वप्यसंख्यसंख्याः संख्यावद्भिः स्तुताः प्रतिमाः ॥ $609) दशकल्पनिवासीन्द्राश्चत्वारिंशच्च लोकपालसुराः । शक्रेशानमहिष्यः षोडश तद्राजधानीषु ॥ द्विर्दश भवनपतीन्द्रास्तद्देव्योष्टादशोत्तरं च शतम् । तदशीति लोकपालास्तेषामपि राजधानीषु ।। नन्दीश्वर रुचकादिषु शतद्वयं चतुरशीति संयुक्तम् । स्वविमानभुवनजिनगृहसमानमंचामि चैत्यानाम् ॥ नन्दीश्वरे द्विपञ्चाशद्रुचके कुण्डले च चत्वारि । योजनशतपञ्चाशद्वासप्तति दीर्घपृथुलोच्चाः ।। जिनभुवनषष्टिरेषा चतुर्मुखा तदपरे त्रिमुखा । उभयत्र प्रतिवक्त्रं मुखमण्डप मुख्यषट्कं च ॥ त्रिमुखे चतुर्मुखेपि च चैत्ये वन्देऽष्टशतमिताः प्रमिताः । स्तूपाश्रितास्तु वको द्वादशषोडश यथासंख्यम् ॥ $610) प्राच्यां सप्तविंशतिर, ऋषभस्य चान्यतीर्थेशाम् । अन्यदिशासु क्रमतस्तथैकशः स्तूपगाः प्रतिमाः ॥ मेरुष्वशीतिरेका वक्षस्कारेश्वशीतिरपरा च । वर्षनगेषु त्रिंशदिशतिरिभदन्तकेषु तथा ॥ चत्वारि चेषुकारा चलेषु मनुजोत्तरे च चत्वारि । द्विशतीमष्टादश वा नमामि चैतानि चैत्यानि ॥ एतेषामिदमुक्तं प्रमाणमिह योजनानि षट्त्रिंशत् । पञ्चाशदद्धपञ्चाशदुच्छ्या यामपृथुतासु ॥ 8611) दिग्गजचत्वारिंशत्सु मेरुचूलासु पञ्चसुदीर्येषु । वैताढ्येषु च सप्ततिशतं च जम्बूतरावेकम् ॥ तत्परिवेषे जम्बूशिखरिष्वष्टोत्तरं शतं च तथा । तद्वाह्ये वनषण्डे चाष्टौ दिग्विदिगवस्थानात् ॥ अन्येषु नवसु चैतच्छाल्मलिमुख्येषु निखिलमवसेयम् । सप्तत्यधिकैकादशशतानि चैत्यानि कुरु दशके ॥ काञ्चनगिरिषु सहस्रं त्रिशती साशीतिरस्ति कुण्डगता। विंशतिरिह यमकस्था सुवृत्तवैताव्यगा सैव ॥ पद्मादिषु वाशीतिगङ्गादिषु सप्ततिश्च चैत्यानि । स्थानकदशकस्थान्यपि समानि मानेन चेमानि ॥ [८६८] [८६९] [८७० ] 20 [८७१] 25 [८७२] [८७३] [८७४] • [८७५] [८७६] 30 8609) 1 B. तदसमे । Bh. तदपरेसमे । $611)1 Bh. omits. -सु । ष. बा. २८ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$612-13 ). ८७७-८८९ चत्वारिंशत्समाधिकधनुश्चतुः पूर्वदशशतसमुच्चाः। क्रोशायामाकोशाई पृथुला चैत्यमालेयम् ॥ [८७७] पञ्चशती त्रिसहस्री चैत्यानां सप्तदशयुता भूमौ । द्वाविंशतिः सहस्रा लक्षचतुष्कं शतद्वितयम् ॥ [८७८] साशीति च बिम्बानां तिर्यग्लोके मयार्च्यते भक्त्या । कल्पेषु जिनावासा नन्दीश्वरचैत्यसमतुल्याः ॥ [८७९] $612) सप्तनवतिः सहस्राश्चैत्यानां चतुरशीतिलक्षाश्च । त्रियुक्तविंशत्याधिकाः सुरलोके तेषु बिम्बानाम् । [८८०] कोटीशतं द्विपञ्चाशत्कोट्यो लक्षकाश्चतुर्नवतिः । स सहस्रचतुश्चत्वारिंशत्पष्टयाधिकसप्तशती ॥ [८८१] कोटयोष्ट सप्तपश्चाशल्लक्षाः पञ्चकं शतानां च । चत्वारिंशत्सहितं त्रिभुवन चैत्यावालिं वन्दे ॥ [८८२] कनकमयी तनुयष्टिः करचरणनखादिकाः परेऽवयवाः । शाश्वतजिनबिम्बानां रक्तादिकवर्णरत्नमयाः ॥ [ ८८३] मणिपीठोपरि देवच्छन्दः सिंहासनं च तस्योर्ध्वम् ।। पर्यङ्कासनसंस्था ऋषभसमाः शाश्वतप्रतिमाः॥ [८८४] पृष्ठे च्छत्रधरार्चा पार्श्वे द्वे चामरग्रहे प्रतिमे । नागौ भूतौ यक्षो कुण्डधरौ द्वौ प्रति प्रतिमम् ॥ [८८५] कोटिशतपञ्चदशकं द्विकचत्वारिंशतामिताः कोट्यः । लक्षाष्टा पञ्चाशत्साहस्री सप्तपष्टिश्च ।। [८८६] चत्वारिंशत्कलिता त्रैलोक्ये शाश्वतीरिमाः प्रतिमाः । नित्यं नमामि भक्त्या पराणि तीर्थान्यपि प्रमदात् ॥ [८८७] प्रातः प्रमोदपुलकान्ति काययष्टि स्तोषासुवाहविमलीकृतदृष्टदृष्टिः । यः स्तोष्यते सकलशाश्वततीर्थराजस्तोमं गमिष्यति रमां स जिनाधिराजः ॥ [८८८] इत्यं स्तुताः श्रुतसमाहितशान्तचित्तै विद्याधरैर्गणधरैरसुरैः सुरैश्च । त्रैलोक्यशाश्वतजिनप्रतिमाः समस्ता ___ मह्यं दिशन्तु तरुणप्रभयादृशं स्वाम् ।। [८८९] . इति त्रैलोक्यशाश्वतजिनप्रतिमाप्रमाणस्तवनं समाप्तमिति । 8613) आठकोडि सत्तावनलाख पांचसई चियाल शाश्वतचैत्य त्रैलोक्यगत एह स्तवन माहि कहियां छई। पनरह कोडिसइं बइतालीस कोडि अट्ठावन लाख सत्तसट्ठिसहस्स चियालीसे आगला शाश्वत प्रतिमा सर्व संख्या करी एह स्तव माहि कही छई। तत्र सात कोडि बहत्तरिसय सहस्स भवनपति माहि 36 शाश्वत चैत्य छई। यथा $611)2 Bh. त्रिसहस्र। Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $614 ). ८९०] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत '२१९ असुरा १ नागा २ विज्जू ३ सुवन्न ४ अग्गी य ५ वाय ६ थाणिया य ७। उदही ८ दीव ९ दिसा १० वि य दस भेया भवणवासीणं ॥ [८९०] तत्र-असुर निकाय माहि चउसटिलाख, नागकुमार निकाय माहि चउरासीलाख, । सुवर्णकुमार निकाय माहि बहत्तर लाख, वायुकुमार निकाय माहि छन्नवइलाख । द्वीपकुमार, दिसाकुमार उदधिकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार अग्निकुमार नामक छई छ निकाय तीह माहि छहत्तरि छहत्तरि । लाख शाश्वत चैत्य छई। एवंकारइ पूर्वोक्त सात कोडि बहत्तरिलाख शाश्वतचैत्य भवनपति माहि इसी परि हुयई । वानमंतर माहि असंख्यात शाश्वतचैत्य हुयई जो इसी माहि असंख्यात शाश्वतचैत्य हुयई । पृथ्वीतलि त्रिन्हि सहस्र पांचसई सतरह शाश्वतचैत्य भणिया छई। ऊर्ध्वलोकि चउराशीलाख सत्ताणवइ सहस्स वीसे करी अधिक शाश्वत चैत्य छई। तत्र सौधर्म देवलोकि बत्रीसलाख । ईशान देवलोकि अट्ठावीसलाख। सनत्कुमार देवलोकि बारहलाख । माहेंद्र देवलोक आठलाख। ब्रह्म देवलोकि चत्तारि-10 लाख । लांतक देवलोकि पंचास सहस्स । महाशुक देवलोकि चियालीस सहस्स, । सहस्रारु देवलोकि छ सहस्स । आनत देवलोक प्राणत देवलोक बिहुं चत्तारिसइं। आरण देवलोक अच्युत देवलोक बिहुँ त्रिन्हिसई। हिट्टिमगे विज्जतिगे एक सउ इगारोत्तरु माज्झिमगे विज्जतिगे एक सउ सत्तोत्तरु । उवरिमगे विज्जतिगे एकु सउ विजय वेजयंत जयंत । अपराजित सर्वार्थ नामसिद्धि नामसु पंच पंचोत्तरेसु पंच सासय-15 चेयाण। एवंकारइ पूर्वोक्त चउरासी लाख सत्ताणंवइ सहस्स त्रेवीसे करीअधिक शाश्वतचैत्य ऊर्द्धलोकि छई। एकि एकि चैत्यि गर्भगृह माहि अट्ठोत्तरुसउ अट्ठीत्तरुसउ जिनबिंब छई । एकि त्रिद्वार चैत्य, एकि चतुर्दार चैत्य छई।द्वारिद्वारि स्तूपगत चत्तारि चत्तारि जिनप्रतिमाछई। एवं सभा पुण त्रिद्वार छई। द्वारि द्वारि स्तूपगत चत्तारि चत्तारि जिनप्रतिमा छई। एवंकारइ असीसउ अससि जिनबिंब भवानि भवनि विमानि विमानि 20 छई। तथा पृथिवीगत पुण जि शाश्वत चैत्य छई तिहां पुण पूर्वोक्त साठि चैत्यगत चउवीस सउ चउवीस सउ जिनबिंब छई। बीजे सविहुं वीसउं सउ वीसउं सउ जिनबिंब छई। एवंकारइ सर्वत्रैलोक्यगत पनरह कोडि सइं बइतालीस कोड अठावनलाख सत्तसट्टि सहस्स चियालासे करी अधिक जिनप्रतिमा छई। इति सोपहिं त्रैलोक्य शाश्वतचैत्य जिनबिंब संख्या कही । विस्तर प्ररूपणा स्तवनार्थईतउ जाणिवी। यथा-- 'श्रीऋषभेति । श्रीऋषभ वर्द्धमान २ श्री चंद्रानन ३ श्री वारिषेण ४ इसां नामहं करी सर्वह जिनबिंब शाश्वतां वांदी करी । तीहं तणां भवन देवगृह । अनइ बिंब प्रतिमा। तीहं तणउं मानु संख्यानु । तेह तणइ अनुकीर्तनि सिद्धांतानुवादि करी ति जिनचंद्र एष हउँ ‘संस्तौमि' संस्तवउं कहउँ । 'भवनपतीति । भवनपति व्यंतर ज्योतिष्क वैमानिक चतुर्विध देवनिकाय निवासह माहि । उपपात १ अभिषेक २ अलंकार ३ व्यवसाय ४ सौधर्माभिधान पांच पांच सभा छइं । तत्र उपपात सभा 30 माहि छई उपपातशय्या तीहं ऊपरि देव ऊपजइ । अभिषेकसभा माहि स्वर्णरत्न सिंहासनोपविष्ट देव रहइं सेवक देव तीर्थोदक सुगंधजलपूर्ण स्वर्णरत्नकलसहं करी अभिषेक करइं। अलंकारसभा माहि नानाविध निज पुण्यानुसारि स्वर्णरत्नमुक्तालंकार स्ववांछानुसारि पहिरई। व्यवसायसभा माहि रमणीय स्वर्णरत्नमय शाश्वत पुस्तक वाचई, देव नी स्थिति देव जाणई। सुधर्मासभा माहि सभा पूरी देव स्वकीया धिपत्यु भोगवई । एक एक सभा पूर्वदक्षिणोत्तर द्वारत्रय सहित छइ । द्वारि द्वारि मुखमंडपु १, अखाडा-35 मंडप सहितु प्रेक्षामंडपु २, मणिपीठस्तूपु ३, मणिपीठ धर्मध्वजु ४, मणिपीठ चैत्यतरु ५, पुष्करिणी ६, एवं नामक छ छ वस्तु छइं । स्तूपि स्तूपि चत्तारि चत्तारि जिनबिंव चतुर्दिग्विभागावस्थित छई। इत्यार्या चउ नउ अर्थ ॥४॥ 8614) 'भवनपतीनां मध्ये ' इति । दसविध पूर्वभणित असुरादिक छई भवनपति । तहिं तणां निकायहं माहि । मणिमयतोरण मणिमयकलस ,गार सुवर्णमय ध्वजादिकहं करी उपलक्षित स्तंभ 40 25 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [§615-616) शतसहस्र । संनिविष्ट विशिष्ट मत्त वारण छाजावलि मकरमुख सिंहमुख गजमुख वृषभमुख तुरगमुख मृगमुखादि रूपकवर्णकाभिराम' । सातकोडि बहत्तर लाख चैत्यशाश्वतां छई । ति सर्वइ त्रिद्वार मुखमंड पादिक सभोक्त स्थानक षट्क सहित छई ॥६ 'द्वात्रिंशदुच्चभावे' इति । तत्र असुरनिकाय माहि चैत्यप्रमाणु । यथा बत्रीस जोयण ऊंचपणि । 5 पंचास जोयण लांबपणि । पंचवीस जोयण पिहुलपणि ॥७ ' तन्नेमी'ति । तींहं असुरकुमार निकाय माहि' चैत्यहं तणउं नेमि अर्थु । . तेह समान ' तन्नेमि प्रमित' कहियई । 'नागादिषु नवसु ' इति ॥ नागकुमार १, विद्युत्कुमार २, सुवर्णकुमार ३, अग्निकुमार ४, वायुकुमार ५, स्तनितकुमार ६, उदधिकुमार ७, द्वीपकुमार ८, दिशाकुमार ९, नामक छई नव भवनपति निकाय तीहं माहि 'तन्नेमि प्रमित' 10 छ । किसउं अर्थु ? सोल जोयण ऊंचपणि 'तानि भणितानी' ति ति चैत्य भणियां तीर्थकर गणधरहं कहियां ॥ तथा पंचवीस जोयण लांबपणि, सार्द्ध द्वादश जोयण पिहुलपणि छई । तीहं सवहीं माहि अट्टोत्तरुस अट्ठोत्तरुसउ जिनप्रतिमा छई ॥८॥ ' षष्टिः सभासु पंचसु ' इति । पूर्वोक्त जि छई पांच पांच सभा तीहं तणां द्वारहं त्रिन्हि त्रिन्हि जि छइं स्तूप तिहां छईं द्वादश द्वादश प्रतिमा । बार पंचउं साठि ति साठि प्रतिमा । अनइ वीसउं सउ 15 बिंब जिनभवन माहि । यथा अत्तरु गभारा माहि, बारह बिंब स्तूप त्रय तणां सर्वइ मिलीयां वीसउंसउ । अनइ साठि सभा तणां इसी परि भवनि भवनि प्रतिमा तणउं असीसउ वांदउं ॥ ९ ॥ अथ भवनपतिबिंब प्रमाणु कहियइ ‘त्र्यधिकानि च दशकोटी शतानी 'ति । त्रिहुं करी अधिकदश कोडि सई' । किसउ अर्थु ! तेरह 20 कोडिसइं, इगुणनवइ कोडि, साठि लाख बिंब, सर्व भवनगत छई ॥ १०॥ (615) अथ व्यंतर नगरगत चैत्यमानु कहियई । नव जोयण ऊंचपाणि, सार्द्धद्वादश जोयण लांबपणि, छ जोयण एकु गाऊ पिहुलपाणि, व्यंतर नगरहं माहि चैत्य छई ॥११॥ ' त्रिमुखानी ' ति सुगमा ॥ १२ ॥ ‘ज्योतिष्केष्वि'ति । ज्योतिर्निकाय माहि, 'विसंख्य' किसउ अर्थ ? असंख्यात जिनालय छई ति 25 पुण त्रिदशमाला देवनिकाय तेहे 'महित' पूजित छ । 'तेष्वप्यसंख्य संख्या' इति । 'अपि' शब्द समुच्च आर्थि । न केवलं व्यंतरगत असंख्यात छई तीहं माहि असीसय असीसय जिनप्रतिमा भावि करी जिनप्रेतिमा पुण असंख्यात संख्यावंतहं महाबुद्धिमंतहं पंडितहं 'स्तुताः' किसउ अर्थ ! कथिताः ॥१३॥ (616) अथ पृथिवीस्थिती चैत्य वांदियई । 'दशकल्पे 'ति । 'द्विर्दशे 'ति । 'नंदीश्वरे' ति सौधर्मेंद्र १, ईशानेंद्र २, सनत्कुमारेंद्र ३, माहेंद्र ४, ब्रोंद्र ५, लांतकेंद्र ६, महाशुकेंद्र ७, सहस्रारेंद्र ८, 30 प्राणतेंद्र ९, अच्युतेंद्र १०, इसां नामहं छई दशकल्प निवासीद्रं दश देवलोक तथा दश इंद्र । तीहं दशहीं इंद्र तणा चत्तारि चत्तारि लोकपाल सुरदेहच कई चियालीस लोकपाल देव । तथा ' शक्रेशान महिष्य' इति । सौधर्मेंद्र ईशानेंद्र तणी आठ आठ अग्रमहिषी । आठ दूणउं सोल तीहं इंद्रादिकहं तणी यथासंख्य दश चियालीस सोलस संख्यात छई राजधानी ति पुण सर्व संख्या करी छासट्टि छ तीहं माहि । १४ ॥ 'द्विदश' बि वार दस, वीससंख्य भवनपतींद्र चमरेंद्र १, बलींद्र २, धरणेंद्र ३, भूतानंदेंद्र ४, वेदेवेंद्र ५, वेणुदालींद्र ६, हरिकांतेंद्र ७, हरिस्सहेंद्र ८, अग्निशेषेंद्र' ९, अग्निमाणवेंद्र १०, पूर्णेद्र ११. 35 8614) 1 B. - रूपवर्णक-1 2 B. omits. 3 B. Bh. - शई। 8616) 1 Bh. omits 2 Bh. अग्निशिषेंद्र | Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६616 ) ८९१ -८९४ ] श्री तरुणप्रभाचार्यकृत २२१ 1 विशिष्टेंद्र १२. जलकांतेंद्र १३, जलप्रर्भेद्र १४, अमितगतींद्र १५, अमितवाहनेंद्र १६, वेलंवेंद्र १७, प्रभंजनेंद्र १८. घोषेंद्र १९, महाघोषेंद्र २०, इसां नामहं करी प्रसिद्ध । अनइ अढारोत्तरुसउ तींहं नी अग्रमहिषी देवी । यथा असुरेंद्रहं चमरबाले चिहुं रहईं पांच पांच अग्रमहिषी । बीजां अढारहीं रहई छ छ अग्रमहिषी । सर्व मीलनि एकुसउ अढारहोत्तरु । तथा तींहं तणा असी लोकपालदेव । सर्वमीलाने बिसई अढारहोत्तरु तीही तणी राजधानी हुयई । पाछिली छासठि राजधानी । अनई बिसई अढारहोत्तर राजधानी ए एकटी 5 कीजई बिसई चउरासी राजधानी हुयई । ति सव्वइ राजधानी नंदीश्वर रुचकादिकहं द्वीपहं माहि छई । तीहं माहि जि. देवलोक तणा देव तीहं तणी राजधानी माहि चैत्य पुण देवलोक चैत्यसमान। जि भवनपति देव ती तणी राजधानी माहि पुणु जेवडां भवन माहि चैत्य छई तेवडांई जि छ । तिणि कारणि कहिउं 'स्व विमान भवनजिनगृह समानं ' स्व आपणां छईं विमान अनइ भवन तिहां छई जिनगृह तीहीं रहई मानि करी समानु ‘अंचामि ' चैत्यानां सयदुगु चउरासी करी संयुक्त चैत्यहं तणउं 'अंचामि' भावपूजा स्तोत्र 10 स्तुति करणादिक तिणि करी पूजउं । तथा विद्याधर नरेसर सुरेसर विरचिज्जमाण छइ दिव्यकुसुम कुंकुम कर्पूर कृष्णागुरु मृगमद चंदन नाना नैवेद्यादिकहं करी द्रव्यपूजा तेह तणइ अनुमोदन अनुवदनि रूप द्रव्यपूजनि करी पुण पूजउं । १६ ॥ 'नंदीश्वरे' इति नंदीश्वर नामि आठमइ द्वीपि बावनचैत्य । यथा पुव्वदिसि देवरमणो १ निच्चुज्जोओ य २ दाहिणदिसाए । अवरदिसाइ सयंभु ३ रमणिज्जो ४ उत्तरे पासे || [ ८९१ ] इसा वचनइतर पूर्वदिशि देवरमणु इसइ नामि देवकां चउरासी सहस्स जोयण ऊंचउ दससहस्स जोयण मूलविक्खंभु अंजनगिरि छइ । एवडां ई जि दक्षिण दिशि नित्योद्योतु इसइ नामि अंजनगिरि छ । इसूजु पश्चिमदिशि स्वयंप्रभु इसई नामि अंजनागरि छइ । उत्तरदिशि रमणिज्जु इसइ नामि तेवडोई जि अंजनगिरि छइ । चउहूं अंजनगिरि चउहूं दिशि देवकां लाख लाखु जोयण जउ जाइयइ तउ तिहां लाख लाख जोयणप्रमाण चंद्रमंडलाकार सहस्स जोयणावगाह चत्तारि पुष्करिणी छदं । एवंकारइ साल 20 पुष्करिणी । यथा— नंदिसेणा य १ मोहा य २ गोथुम्भा य ३ सुदंसणा ४ | नंदुत्तरा य ५ नंदा ६ सुनंदा ७ नंदिवद्धणा८ ॥ भद्दा ९ विसाला १० कुमुया ११ वारसी पुंडरीगिणी १२ । विजयाय १३ वेजयंती १४ जयंती १५ अपराजिया १६ ।। [ ८९२ ] [ ८९३ ] 25 नंदिषेणा १, अमोघा २, गोस्तुभा ३, सुदर्शना ४, नंदोत्तरा ५, नंदा ६, सुनंदा ७, नंदिवर्द्धना ८, भद्रा ९, विशाला १०, कुमुदा ११, पुंडरीकिणी १२, विजया १३, वेजयंती १४, जयंती १५, अपराजिता १६, इसां नामहं करी जाणवी । तीहं सवहीं पुष्करिणी हूंता चउहूं दिशि पांच पांच सइ जोयण जउ जाइयइ तिहां पांच पांच सई जोयण पिहुलां लाख लाखु जोयण लांबा एक एक भावि करी चत्तारि वनखंड छईं । तत्र पूर्वदिशि' अशोकवनु १, दक्षिणदिशि' सप्तपर्णवनु २, पश्चिमदिशि चंपकवनु ३ उत्तरदिसि 30 सर्वानुचूतवन ४ तथा च भणित पुत्रेण असोगवणं दाहिणउ ताण सत्तवन्नवणं । चंपगवणमवरेणुत्तरेण सव्वाणुचूयवर्णं ॥ 15 [ ८९४ ] तीहं सोलहीं पुष्करिणी मध्यि एक एक दधिमुखु पल्याकारु देवकां चउसहिसहस्स जोयण ऊंचउ दससहस्स जोयण मूलविक्खंभु पर्वतु छइ । एवंकारइ सोल दधिमुख पर्वत छईं । तउ पाछइ चउं अंजनगिरि 35 पर्वत सोलदधिमुखपर्वत ऊपरि एक एक चैत्यभावि करी वीस चैत्य छ । चउहुं विदिति पुष्करिणी अंतरालि बि बि रतिकर पर्वतहं सहस्स सहस्स जोयण ऊंचपणि झालरी नइ आकारि छ । ती ऊपरि पुण (616) Bh. जाणिवी । 4 Bh. - दिसि । Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [ $617 ) ८९५-८९६ एक एक चैत्यभावि करी बत्रीस चैत्य छई। इसी परि वीस अनइ बत्रीस बावन चैत्य नंदीश्वरि दीववरि छइं। रुचकु इसइ नामि तेरमउ द्वीपु छइ। कुंडलु इसइ नामि इगारमउ द्वीपु छइ । तिहां चत्तारि चत्तारि चैत्य छई। एवं सर्व संमीलनि कीधइ साठि चैत्य हुयई। ति साठि चैत्य सउ सउ जोयण दीर्घपणि' पंचास पंचास जोयण पिहुलपणि बहत्तरि बहत्तरि जोयण ऊंचपणि छइं॥१७॥ 'जिन भवने ति-जिनभवन तणी साठि चतुर्मुखा चतुर । बीजां जि के ऊद्धलाक तिर्यग्लोकि अधोलोकि चैत्य छई ति सर्वइ त्रिमुख त्रिद्वारु छई । 'उभयत्रे'ति-त्रिमुखिहि, चतुर्मुखिहिं । 'प्रतिवक्त्रं' मुखि मुखि । मुखमंडप १, अक्षाटकमंडप सहित प्रेक्षामंडप २, मणिपीठ स्तूप ३, मणिपीठ धर्मध्वज ४, मणिपीठ चैत्यतरु ५, पुष्करिणी लक्षण ६, छ छ पदार्थ छई ॥१८॥ ___ 'त्रिमुखे ' इति । त्रिमुखिहि चतुर्मुखिहिं चैत्यि अट्ठोत्तरुसउ अट्ठोत्तरुसउ जिनप्रतिमा वांदउं 10 नमस्करउं । स्तूपाश्रिता' इति । स्तूपगत त्रिद्वारि चैत्यि द्वादश प्रतिमा चतुर्दारि चैत्यि सोल प्रतिमा वांदउं नमस्करउं । 'यथासंख्यं ॥ अनुक्रमि करी ॥१९॥ 5617) 'प्राच्यामि' ति । जि के शाश्वत चैत्य विश्व माहि छई तीहं सविहुँ गभारा माहि पूर्वाभिमुख सत्तावीस श्रीऋषभ नाम जिनप्रतिमा छई ! दक्षिणाभिमुख सत्तावीस श्रीवर्द्धमान नाम जिन प्रतिमा छई। पश्चिमाभिमुख सत्तावीस श्रीचंद्रानन नाम जिनप्रतिमा छई। उत्तराभिमुख सत्तावीस श्री 15 वारिषेण्य नाम जिनप्रतिमा छई। एवं सत्तावीस चउकु अट्रोत्तरु सउ जिनप्रतिमा गर्भग्रहगत जाणिवी। तथा तिणिहिं जि प्रकारि · स्तूपगत ' स्तूप वर्तमान प्रतिमा पुण जाणिवी । किसउ अथु ! पूर्वदिशि श्रीऋषभजिनप्रतिमा। दक्षिणदिारी' श्रीवर्द्धमान जिनप्रतिमा। पश्चिमदिशि श्रीचंद्रानन जिनप्रतिमा। उत्तर दिशि श्रीवारिषेण्य जिनप्रतिमा एक एक जाणिवी ॥२०॥ 'मेरुष्वशातिरेके' ति-एक जंबूद्वीपि बि धातुकी खंडि, बिपुष्करवर द्वीपार्द्ध, एवं पांच मेरु पर्वत 20 छई ! पाक एकि मेरुपर्वति चत्तारि चत्तारि वन छई यथा भूमीइ भद्दसालं मेहलजुयलंमि दुन्नि रम्माई । नंदण सोमणसाइं पंडगपरिमंडियं सिहरं ॥ [८९५] भूमितलि भद्रशालु इसइ नामि वनु मेहल जुयाल किसउ अर्यु मेखला पर्वत मध्यभाग कहियई। तिहां नंदनवन सौमनस्यवन इसां नामहं करी बि वन छई । 'पंडगपरिमंडियं सिहरमि'ति । पंडकु इसंह 25 नामि वनु मेरुशिखरि छइ। तीहं च उहूं भद्रशालादिकहं वनहं माहि चउहूं दिशि एक एक चत्य भावि करी चत्तारि चत्तारि चैत्य छई। एवंकारइ एक मेरुप्रतिबद्ध सोल चैत्य छई। एवं अन्य मेरुचउक्क संबद्ध पुण सोल सोल चैत्य छई । इति सोल पंचउं अती इसी परि पंचमेरुगत असी चैत्य हुयइं। इसीपरि एक असी चैत्यहं तणी 'वक्षस्कारेष्वशातिरपरा चेति । महाविदेह क्षेत्र माहि विजयांतराल वर्तमान सोल वक्षस्कार पर्वत छई। पंचमहाविदेहगत सोल पंचउं असी इति असी वक्षस्कार पर्वत हुंयइं। तिहां एक एक चैत्य भावि 30 करी बीजी असी चैत्यहं तणी । वर्षे नगेषु त्रिंशदिति ।। हिमवंत १ महाहिमवंत २ पव्वयानि सढ ३ नीलवंता य ४ । रूप्पी ५ सिहरी ६ एते वा सहरगिरी मुणेयव्वा ॥ [८९६] पूर्वापर-समुद्रलशोभयपातु सुवर्णमय देवका जोयणसय समुच्चु हिमवंत पर्वतु भरतक्षेत्र परभागवर्ती छइ। विसई जोयण समुच्चु सुवर्णमयु पूर्वापरसमुद्रलग्नोभयप्रांतु महाहिमवंतु पर्वतु हैमवत क्षेत्र परभागवती छइ। $617) 1 Bh. दिसि । 2 B. Bh. इसी। Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२३ $618). श्री तरुणप्रभाचार्यकृत पूर्वापर समुद्रलग्नोभयप्रांतु चत्तारिसई जोयण समुच्चु रक्तरत्नमयु निषधु नाभि पर्वतु हरिवर्षक्षेत्र परभागवत छ । महाविदेहक्षेत्र परभागवत निषध समानु नीलमणिमयु नीलवंतु पर्वतु छ । महाहिमवंत समानु रम्यकक्षेत्र परभागवर्त्ती रुक्मी पर्वतु छइ । हिमवंत समानु ऐरण्यवतक्षेत्र परभागवर्त्ती शिषरी पर्वतु छइ । इति हिमवंत १, महाहिमवंत २, निषध ३, नीलवंत ४, रुक्मी ५, शिषरी ६, इसां नामहं छ वर्ष धर पर्वत जंबूद्वीप माहि बार धातुकी खंड माहि छई । बार पुष्करवर द्वीपार्द्ध माहि छई । एवं कारइ त्रीस वर्षधर पर्वत सर्व संख्या करी हुयई । तिहां एक एक चैत्यभावि करी वर्षनगहं वर्षधर पर्वतहं त्रीस चैत्य हुई । 'विंशतिरिभदंतकेषु तथे 'ति । एक एक मेरु पर्वत विदिशि वर्त्तमान गजदंताकार चत्तारि चत्तारि गजदंत पर्वत छ ! पंचमेरुप्रतिबद्ध वीस गजदंत पर्वत हुयहं । तिहां एक एक चैत्यभावि करी वीस चैत्य गजदंत पर्वतहं हुयई ॥ २१ ॥ ' चत्तारी ' ति-धातुकीखंड अनइ पुष्करवर द्वीपार्द्ध रहई द्विखंडीकरण हेतुक जिसा 'इषु' बाण हुई इसा सत्याभिधान चत्तारि इषुकार पर्वत छ । तिहां एक एक चैत्यभावि करी चत्तारि चैत्य छ । ' मनुजोत्तरे च चत्तारी ' ति मानुषक्षेत्र वलयाकारु छइ मानुषोत्तरु पर्वतु तिणि चउहुं दिशि एक एक चैत्यभावि करी चत्तारि चैत्य छ । 'मेरुष्वशीतिरेका' ईहां लगी जि के चैत्य कहियां तीहं सवहीं तणी संख्या बिसई अढारोत्तर चैत्य हुयई ति हउं 'नमामि' भावि करी वांदउं ॥ २२ ॥ 15 ' एतेषामी 'ति - ईहं बिहुं सई अढारोत्तरही तणउं प्रमाणु इसउं सिद्धांत माहि उक्तउं कहिउं । छत्रीसजोयण ऊंचपणि, पंचासजोयण लांबपणि, पंचवीसजोयण पिहुलपणि ॥ २३ ॥ अथ स्थानक दशक चैत्यसमानता निमित्तु कहिया । (618) 'दिग्गज चत्वारिंशदि 'त्यादि ॥ आर्या पांच ॥ एक एक मेरु प्रतिबद्ध भद्रशालवन वर्त्तमान गजसमान दिशि विदिशि' भावि करी आठ आठ १० दिशि विदिसि रहईं प्रभव उत्पत्ति हेतु दिग्गजपर्वत छ । ति सव्वइ मिलिया आठपंचउं चियालीस दिग्गज पर्वत हुई । तिहां एक एक चैत्यभावि करी चियालीस चैत्य हुयई ॥ १ ॥ 10 'सुमरे चूलासु पांच' पांच मेरुपर्वत संबंधिनी पांच चूला तिहां एक एक चैत्यभावि करी पांच चैत्य हुयई 'दीर्घेषु वैताढयेषु वे ' ति । दीर्घ वैताढ्य सतरिसउ यथा | साठु सउ विजयगतु भरतैरवतगत दस दस सव्वइ मिलिया सतरु सउ । तिहां तिहां एक चैत्यभावइतर सतरु सउ चैत्य हुयई 125 'जंबूतरावेकं ' ति उत्तरुकुरु माहि पृथिवीविकाररूपु जंबू इसइ नामि सुवर्णरत्नमउ वृक्षु छइ । जेह नइ नामि जंबूद्वीपु कहिया । तेह ऊपरि एकु चैत्यु छइ । तेह जंबू नइ परिवेषि पाखतियां अट्ठोत्तरु उ जंबू वृक्ष छइं । तीहं ऊपरि पुण एक एक चैत्यभावि करी अठोत्तर सउ चैत्य हुयई । तीहं जंबू बाहिरि परिवेषाकारु वनखंडु छइ । तेह वनखंड माहि दिशिविदिशि एकैकभावि करी आठ चैत्य छई । एवं कार एक जंबू परिवारि एक सउ सतरहोत्तरु सउ चैत्यहं तणउं छइ । 'शाल्मलिमुख्येषु निखिलमवसेयं ' ति 130 एवं इसी परि देवकुरु प्रभृतिकहं माहि शाल्मलिप्रमुख जंबू सरीखा नववृक्ष नवकुरु गत छई जिम उत्तरकुरु माहि ऐशानदिशि जंबूवृक्षु छइ तिम देवकुरु माहि नैऋतदिसि शाल्मली वृक्षु छइ इसी परि धातुकीखंड पुष्करवर द्वीपार्द्ध माहि बि बि मेरु प्रतिबद्ध कुरु छई । एवं आठ ए, बि पाछिलां, सव्वइ मिलिया इस कुरु हुई । तिहां एक एक वृक्षभावि करी आठ वृक्ष ति हुयई । तिहां पुण जंबूवृक्ष जिम सतरहोत्तरसउ सतरहोत्तरसउ चैत्य छई । एवं कारइ कुरू इसकि इगारसई सतर चैत्य छ । ४ ॥ २६॥ (618) 1 Bh. - दिसि । 2 Bh. omits. चैत्य । 3 B. Bh. निखिलमसेयं । 35 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$618) ८९७-८९८ ___'कांचनागरिषु सहस्रमिति-महाविदेह माहि सीता सीतोदा नाम नदी मध्यभाविया देवकुरु उत्तरकुरु गत पांच पांच द्रह छई ॥ तथा च भणितं सीया सीओयाणं बहुमज्झे पंच पंच हरयाओ। उत्तरदाहिण दीहा पुन्वावरवित्थडाइ णमो ॥ [८९७] सीता सीतोदा बहुमध्यि उत्तरकुरु माहि सीता बहुमध्यि भाविया पांच द्रह । देवकुरू माहि सीतोदा बहुमध्यि पांच द्रह । तत्र उत्तरकुरु माहि नलिवंतु इसइ नामि छइ गजदंत पर्वतु तेह तणा समीप हूंता नीलवंत द्रहु १, उत्तरकुरुद्रहु २, चंद्रद्रहु ३, ऐरावतद्रहु ४, माल्यवंतद्रहु ५, इसां नामहं प्रसिद्ध पांच द्रह छइं । तथा देवकुरु माहि विद्युत्प्रभाभिधान गजदंतपर्वत समीप हूंता निषधद्रहु १, देवकुरु द्रहु २, सूरद्रहु ३, सुलसद्रहु ४, विद्युत्प्रभद्रहु ५, इसां नामहं प्रसिद्ध पांच द्रह छई । ए दसइ द्रह उत्तर 10 दक्षिण दीर्घ, पूर्व पश्चिम पृथुल छई। ईहं दसहीं द्रहह हूंता दसे दसे जोयणे पूर्वदिशि पश्चिमदिशि दशदश कांचनगिरि छई। सर्व एक महाविदेह माहि बिसई कांचनागरि छई । पांचहीं महाविदेह तणा मेलिया हूंता सहस्त्र संख्य कांचनगिरि हुयई । तिहां तिहां एक एक चैत्य भावइतउ सहन कांचनगिरिगतु चैत्यहं तणउ हुयइ ॥५॥ 'त्रिशतीसाशातिरस्ति कुंडगता' । साठि सय विजय माहि बि बि नदी छई जेहे करी विजय 15 षट्खंड नीपजई । ति सव्वइ मेलित हूंती त्रिन्हि सई वीसां महानदीय तणां नीपजई । तथा-पांच महाविदेह माहि बारवार विजयांतरालगत महानदी छई । बारपंचउ साठि नदी हुयई त्रिन्हि सई वीसां अनइ साठि, त्रिन्हि सई असी, नदी हुयई तीहं तणा प्रपात कुंड त्रिन्हि सई असी हुयई । तिहां एकेक चैत्यभावइतउ त्रिन्हि सई असी चैत्य हुयई ६। 'विंशतिरिह यमकस्थे'ति20 देवकुराए गिरिणो विचित्तक्डो य चित्तकूडो य । दो जमगपव्वयवरा विडंसया उत्तरकुराए ॥ [८९८] विचित्रकूट १ चित्रकूट इसां नामहं करी प्रसिद्ध देवकुरु माहि बि यमकपर्वत छई। उत्तरकुरु माहि पुण वि यमकपर्वत छई । एवं अपर सर्व देवकुरूत्तरकुरु माहि बि बि यमक पर्वत छई सर्व संख्या करी वीस यमक पर्वत छई । तिहां एकैक चैत्यभावइतर वीस चैत्य हुयई।७। 25 ‘सुवृत्तवैताढ्यगासैवे' ति । हैमवत १, हरिवर्ष २, रम्यक ३, ऐरण्यवत ४, नाम जंबूद्वीपगत चत्तारि युगलिया नां क्षेत्र छई तहिं माहि एक एक भावि करी वृत्ताकार चत्तारि वृत्तवैताट्यपर्वत छई। धातुकीखंड पुष्करवर द्वीपार्द्धगत बि वि हिमवंत बि बि हरिवर्ष बि बि रम्यक बि बि ऐरण्यवत क्षेत्र छई। तिहां पुण एकैक वृत्तवैताढ्य भावि करी सोल वृत्तवैताढ्य छई। चत्तारि जंबूद्वीपगत वृत्तवैताढ्य अनइ सोल धातुकीखंड पुष्करवर द्वीपगत एवं कारइ वीस वृत्तवैताढ्य पर्वत छई। तिहां एकैक चैत्यभावइ30 तउ वीस चैत्य छई।८। 'पद्मादिषु चेति-पद्मद्रहु १, महापद्मद्रहु २, तिगिच्छिद्रहु ३, केसरीद्रहु ४, महापुंडरीकद्रहु ५, पुंडरीकद्रहु ६, छ द्रह ए । अनइ दस द्रह पूर्विहिं महाविदेह माहि कहिया, सव्वइ सोल द्रह जंबूपद्वी माहि छई । तथा धातुकीखंड पुष्करवर द्वीपार्द्ध माहि बत्रीसबत्रीस द्रह छई, सव्वइ मिलिया असी दह पद्मादिक हयई तिहां एकैक चैत्यभावइतउ पृथिव विकार कमलोपरि वर्तमान असी चैत्य छई॥९॥ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री तरुणप्रभाचार्यकृत २२५ 4 'गंगादिषु सप्ततिश्च चैत्यानी' ति । गंगा १, सिंधु २, रोहितांसा ३, रोहिता ४, हरिकांता ५, हरिसलिला ६, सीतोदा ७, सीता ८, नारिकांता ९, नरकांता १०, रूप्यकूला ११, सलिला १२, सुवन्नकूला १३, रक्तवती १४, इसां नामहं करी प्रसिद्ध चऊद महानदी जंबूद्वीप माहि छईं । धातुकखिंड पुष्करवर द्वीपार्द्ध माहि इसां ई जि नामहं अठ्ठावीस महानदी छई । सव्वइ मिलिया गंगादिक सत्तर महानदी हुई तहिं तणां छई प्रपातकुंड तहिं माहि पृथिवी विकार छई कमल । तहिं ऊपरि ऊपरि एकैक 5 चैत्यभावि करी गंगादिकहं महानदीयहं माहि सत्तरि चैत्य हुयई । स्थानक दशकस्थान्यपि ' समानि मानेन चेमानि' दिग्गजचत्वारि ईहां हूंता जि अनुक्रम करी दस स्थानक तणां चैत्य कहियां ति सगलाई मानि प्रमाणि करी समान छई ॥ २८ ॥ §618-620). ऊ जु समानु मानु कहिया । ' चत्वारिंशदि ' ति - चऊदसहं चियाल धणुह ऊंचपणि, एकु कोसु आया िलांबपणि, अर्द्धकोसु पिहुलपणि । ए दसहीं स्थानहं तणी चैत्यमाला देवगृह परंपरा 10 प्रमाणि करी छई ॥ २९ ॥ अथ नंदीश्वरे द्वि पंचाशत् इहां लगी जि के भूमिगत चैत्य कहियां तीहं तणी सर्व संख्या कहियइ | 'पंचशती' त्यादि । त्रिन्हि सहस्त्र पांच सई सतरहोत्तर संख्या करी भूमिगत चैत्य हुयई । अथ भूमिगत चैत्यबिंब संख्याकरणपूर्वक अर्चियां । 'द्वाविंशतिरि ' ति । चत्तारि लाख बावीस सहस्स वि सई असी बिंब । तिर्यग्लोक माहि माँ भक्तिभावि करी अर्चियां पूजियई । अथ ऊर्ध्वलोक चैत्यमानु नंदीश्वरचैत्य 16 समानता करी कहियइ । ' कल्पेषु जिनावासा' इति । सौधर्मादिकहं बारहीं कल्पहं देवलोक ' जिनावासा' जिनभवन | नंदीश्वरि द्वीपि जेवडां पूर्विहिं कहिया तेवडाई जि जिनावास छईं ॥ ३१ ॥ 1 (619) अथ देवलोक चैत्यसंख्या कहियइ | ‘ सप्तनवतिरि' ति—चउरासी' लाख सत्ताणवइ सहस्स त्रेवी से करी अधिक जिम पूर्विहिं व्यक्ति करी भणियां तिम सुरलोके ऊर्ध्वलोकि बारेई' देवलोके नवग्रीवेयके पांचे पंचुत्तरे चैत्य छदं । अथ तीहीं 20 जि चैत्यहं तणा जि छइ बिंब तीहं तणउं प्रमाणु कहियइ ॥ ३२ ॥ ' कोटीशतमि' ति - एकु कोडिसउ बावनकोडि चउराणंवइ लाख चउरासी सहस्स सातसई. साठि करी अधिकबिंब ऊर्ध्वलोकि सर्वसंख्या करी हुयई ॥ ३३ ॥ अथ त्रिभुवनचैत्यसंख्या कथनपूर्वकु वांदियहं । ' कोट्योष्टे' ति-आठ कोडि सतावन लाख 26 पाँचसई चियाल त्रिभुवन चैत्यावलि । त्रैलोक्यचैत्यपरंपरा सर्वसंख्या करी वांदउं ॥ ३४ ॥ (620) अथ प्रतिमास्वरूपु निरूपियइ । 'कनकमयी ' ति - शाश्वतजिनप्रतिमा तणी गात्रयष्टि कनकमयी जात्य सुवर्णमयी सहजि हिं.. छई, इसउं नहीं किणिहिं घडी । 'करचरणनखादिकापरेऽवयवा ' इति । 'आदि' शब्दइतर' बीजाई अवयव जाणिवा । ' रक्तादिक वर्णरत्नमया ' इति । आदि शब्दइतर ' कृष्णादिक वर्ण जि छई रत्न तन्मय जिसा हुयई तिसा सहज हिं' छइं । यथा कनकमयी गात्रयष्टि, लोहिताक्ष रत्नपरिसेक अंक, रत्नमय नख, 80 तपनीयमय पाणिपादतल, रिष्टरत्नमय रोमराजि, तपनीयमय नाभिचूचक, श्रीवत्स जिह्वा तालु तल, 618) 4 Bh. combines सलिला सुवन्नकूला and adds रक्ता as the fourteenth ; it may be more appropriate. It is a later marginal addition in Bh. 5 Bh. स्थान । §619 ) 1 Bh. चउराशी । 2 Bh. बारे । 8620 ) 1 Bh. drops words between आदिशब्दइतउ । 2 B. omits हि । घ. वा. २९ Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [८९९] २२६ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [ $620–621) ८९९-९०४ रिष्टरत्नमय स्मश्रु', शिलाप्रवाल भणियई परवालां तन्मय ओष्ठ, स्फटिकरत्नमय दंत, लोहिताक्ष रत्नपरिसेक कनकमय नासिका, रिष्टरत्नमय अक्षिपत्र, रिष्टरत्नमय नेत्रतारिका, रिष्टरत्नमय भूपल्लव, वज्रमयी शीर्षघटी, कनकमयी केशभूमि, रिष्टरत्नमय मस्तककेश, एवं इसी परि सर्वोवयव स्वरूपु सिद्धांताभिहितु जाणिवउं। $621) ईहा जि अर्थ सूचकु स्तवनु लिखियई। तीर्थाधिनाथमृषभं विभु वर्द्धमानं, चन्द्राननं समभिनम्य च वारिषेण्यम् । तेषां सनातनजिनायतनेषु बिम्बरूपस्वरूपपरिकीर्तनमादधामि ॥ बिम्बानि पंचशतचापमितानि तेषामुत्कर्षवन्ति विमलानि सुसंस्थितानि । पर्यंकमासनमितानि पराणि सप्तहस्तोच्छ्रितानि मुदितस्तदहं स्तुवानि ॥ [ ९००] तन्मूलगावलतिका कनकात्मिकास्ति मौलेर्घटी प्रवरवज्रमयी चकास्ति । केशावनी कनककाम्यमयी प्रशस्ता केशावरिष्टतररिष्टमयाः समस्ताः॥ [९०१] भूतारिकाक्षिपुटिकाः कलिरिष्टमय्यः शोणास्मामिश्र कनकाणुमयी च नासा। स्वेच्छात्मकस्फटिकरत्नमयाश्च दन्ता दन्तच्छदाः परमावद्रुमरम्यरूपाः ॥ स्मश्रूणि रिष्टमणिमर्ममयानि जिह्वाश्रीवत्सतालुतलचूचकनाभिदेशाः। हस्तक्रमाम्बुजतलावलयश्च दीपा जात्यप्रतप्ततपनीयमयाश्च तेषाम् ॥ कामांकुशा ललितलोहितलोहिताक्षसंगभितांकमणिगर्भमयाः शुभन्ति । रोमावली वपुषि रिष्टमयी वरिष्ठा विभ्राजते भगवतां सुषमा गरिष्ठा । [९०४] पृष्ठे समस्ति कलितातपवारणार्चा द्वे पार्श्वयोर्विमलचामरधारिके ते। $620) 3 i.e. श्मश्रु 14 Bh. -प्रबल । 5 B. नाशिका । 8621) 1 Bh. adds अत्र स्तवन। 2 i. . श्म-। 3 Bh. श्मश्रूणि । [९०२] . [९०३] Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२७ २२७ [९०५] 621-623) ९०५-९०७] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत द्वे स्वर्णकुण्डधरयो करिणोरपि द्वे द्वे यक्षयोश्च पुरतो वरभूतयो· ॥ इत्थं शाश्वतचैत्यबिम्बपटलीरूपस्वरूपं मया सूत्रे साधुमतल्लिकाभिराभितः संकीर्तितं कीर्तितम् । येऽदः श्रद्दधते सदाभिदधते तेषां भवत्यंतिके तूर्णं श्रीतरुणप्रभाभिरुचितं श्रेयः परमुत्पुरम् ॥ [९०६] ॥ इति शाश्वत जिनबिंब स्वरूप निरूपकं स्तवनं समाप्तमिति ॥ 'मणिपीठे' ति आर्याद्वयं सुगमं ॥ नवरमत्र सर्व प्रतिमापरिकर स्वरूपु कहिलं छइ ॥३७॥ $622) अथ सर्व त्रैलोक्यगत प्रतिमाप्रमाणु कहियइ ॥ 'कोटिशते ति । पनरहकोडसई बइतालीस कोडि अठावनलाख सत्तसठिसहस्स चियालीसे करी 10 अधिक त्रैलोक्य माहि प्रतिमा 'सम' समस्त 'नित्य' सदा भक्ति करी नमस्कर अनेराई जि के तीर्थ छई ति सगलाई नमस्करउ 'प्रमदात् ' अतिसमाधि संपन्न परमानंद वशइतउ ॥३९॥ 'प्रातरि'ति-'प्रातः' प्रभात समइ प्रमोदइतउ समाधि महानंदइतउ 'पुलकांकित' रोमांचित छइ 'काययष्टि हर्ष रोमांकुरित तनुलता जेह तणी सु 'प्रातः प्रमोद पुलकांकित काययष्टि' पुरुष कहियइ । पुनरपि किसउ 'तोषानुवाहे ' ति- 'तोषानुवाह' कहियई हर्षास्नु जलप्रवाह तीहं करी15. 'विमलीकत' पवित्रीक्रत 'हट' विकसित 'दृष्टि' लोचनु जेह तणी तोषास्त्रवाह विमलीकृत दृष्ट दृष्टि कहियह । इस हतउं जु भव्यु जीव 'स्तोष्यते। स्ताविसिइ । कउण रहई ! इत्याह- 'सकल शाश्वततीर्थ राजस्तोम' समस्तशाश्वततीर्थकर बिंबकदंबु । सु जिनाधिराज तणी 'रमा' लक्ष्मी 'गमिष्यति' लहिसिइ ॥४०॥ ' इत्थं स्तुते ति - ' इत्थं ' इणि प्रकार 'स्तुत ' संकीर्तित कियहं । 'श्रुते' ति - श्रुतु सिद्धांत तेह नइ विषइ समाहितु सावधानु, इणिहिं जि कारणि शांतु कषायोदय रहितु चित्तु मनु जीह तणउं हुयइ ति 'श्रुतसमाहितशांतचित्त'' कहियई । ति कउणि ? 'विद्याधरै गणधरैरि' ति - विद्याचारण जंघाचारणादिक महऋषि । तथा गणधर गच्छधारी श्रीगौतमादिक अथवा गीतार्थ विद्याधर धरणीधर । विद्याधर गणधर सूरिवर । तेहे न केवलं पुण कउणि? तेहे 'असुरैः सुरैश्चेति देवहं दानवहं स्तुत त्रैलोक्यशाश्वत जिनप्रतिमाः॥सुगम ॥ 'मह्य दिशंतु तरुणप्रभयादृशं स्वां'। 'तरुण' नवी छइ 'प्रभा'25 कांति, तिणि करी उपलक्षित 'स्व' आपणी दृष्टि 'मां' मू निमित्तु 'दिशंतु ' दियउं ॥४१॥ ॥ इति शाश्वतचैत्यजिनबिमानस्तवनविवरणं समाप्तं ॥ 8623) अथ सर्वसाधु वंदननिमित्तु कहइ जावंति केइ साहू भरहेरवए महाविदेहे य । सव्वेसु तेसु पणओ तिविहेण तिदंड विरयाणं ॥ [९०७ सुगमा ॥] 30 नवरं प्रथम संहनान उत्कृष्टपदि । पनरह कर्ममूमि, पांच भरत, पांच ऐरवत, पांच महाविदेह, लक्षण तीहं माहि नवकोडि केवलज्ञानि साधुसंपदा, नवकोडिसहस्स वर ज्ञानदर्शनचरणधर साधु संपदा । जघन्यपदि बिकोडि केवलज्ञानि साधुसंपदा, बिकडिसहस्स वरसाधुसंपदा कहियई। कठणि after वह दानवह 8622) 1 Bh. सांतचित्त । 2 Bh. कउण as a correction over original कउणि । 3Mss. place पूण कउणि after देवहं दानवहं । $623) 1 Bh. omits वर। Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮ षडावश्यकबालावबोधवृत्ति [$624-627 ) ९०८-९१० $624) इसी परि सर्व चैत्य सर्व साधु वंदनु करी प्रतिक्रमणकारु श्रावकु आगमिइ कालि सुभु आसंसतउ हूंतउ भणइ । चिरसंचिय पावपणासणिय भवसयसहस्स महणीए । चवीसजिणविणिग्गयकहाइ वोलंतु मे दियहा ॥ [९०८] जिम बीज हूंतउ अंकुरु नीसरइ, सूर्य हूंतउ प्रभापूरु विस्तरइ तिम चउवीस जिण ऋषभ प्रमुख श्रीमहावीरावसान तीहं हूंती कथा नीसरी । तीर्थकर नामोच्चारण गुणोत्कीर्तन लक्षण वचन पद्धति नीसरी 'चउीसजिण विणिग्गय कहा ' कहियइ । तिणि करी मे मू रहई दीह अहोरात्र वोलउं जायउं । ज चउवीस जिन कथा किसी छइ । 'चिरे'ति-चिरकालि प्रभूतसमइ संचितु ऊपार्जिउं जु पापु तेह रहई प्रणांसिका फेडणहारि । तिणिहिं जि कारणि ‘भवसयसहस्स महणीए' भवलक्ष भ्रमणनिवारक। 10. $625) अथ जन्मांतरिहि समाधिबोधि तणी आशंसा कहइ । मम मंगलमरहंता सिद्धा साहू सुयं च धम्मो य।। सम्मद्दिट्ठी देवा दितु समाहिं च बोहिं च ॥ [९०९] अर्हत सिद्ध साधु श्रुतु द्वादशांगु धर्म चारित्रधर्म ए पांचइ 'मम' मू रहई मंगल मांगलिक्यकल्प वर्तई । 'सुयं च ' ईहा च कारु छइ तेहतउ न पुण ए मू रहई मांगलिक्यह जि छइं लोकोत्तम पुण 16 छइं, शरणु पुण छइं, इसउं जाणिवउं । ईहां धर्म माहि श्रुतलाभ छई पुण 'नाणकिरियाहिं मुक्खो ' इसा वचनतउ ज्ञानक्रिया बिहुँ मिलियाई जि हूंता मोक्षु इसा अर्थ जाणाविवा कारणि श्रुतग्रहणु पृथक् कीधउं। तथा सम्यग्दृष्टिदेव अर्हतभक्त सौधर्मेंद्रादिक । अथवा चतुर्विंशति यक्षयक्षिणी लक्षणा' 'दितु' दियउं किस दियउं ? समाधि चित्त स्वस्थता कहियइ । बोधि भवांतरि सम्यक्त्वप्राप्ति सु समाधि अनइ बोधि बि वस्तु दियउं । इति गाथार्थः ॥ 626) ईहां शिष्यु पूछइ । समाधि बोधि दानविषइ सम्यग्दृष्टि देव समर्थ छई कि नथी ? जइ समर्थ नथी तउ प्रार्थना निरर्थक । अथ समर्थ तउ अभव्य दूर भव्य जि छई तीही रहई समाधिबोध दियउं । अथ इसउं कहिस जियोग्य हुयई ताही जि रहई दियई अयोग्य रहई न दि ई जि समाधि बोधि कारणु छह । इसउं एकांतवादी कहई, स्याद्वादवादी भगवंतु । तत्र-एक एक नय तणउ एकांति करी वाद् एकांतवादु । यथा-योग्यता ई जि हूंत काजु हुयइ । इसी परि सर्व नयमयता करी 25 स्याद्वाद रहई न योग्यता ई जि कारण एकांतिहिं किंतु योग्यता कारणु इसउं कहियइ । तथा च 'स्याद्वाद मुद्रा सामग्री वै जनका" इति । जिम घट निष्पत्ति विषइ माटी रहई योग्यता हूंतीही कुंभकार चक्र चीवर दवरक दंडादिक सहकारि कारण पुण हुयई तिम जीव रहई समाधि बाधि योग्यता हूंती विघ्नविनासकता भावि करी यक्षांबादिक देव पुण मेतार्यादिकहं जिम समाधि बोधिकारण हुई । इणि कारणि सम्यग्दृष्टि देव तणी प्रार्थना निरर्थक नहीं। 30 8627) अथ जहिं कारण लगी प्रतिक्रमणु कीजइ ति कारण कहइ । पडिसिद्धाणं करणे किच्चाणमकरणे य पडिक्कमणं । अस्सद्दहणे य तहा विवरीयपरूवणाए य॥ [९१०] प्रतिषिद्ध निवारित छई सम्यक्त्व तणा शंकादिक अतीचार अणुव्रतादिकहं तणा बंधादिक अतीचार तीहं तणइ करणि हूंतइ । कृत्य छई सामाइकादिक दिनकृत्य अथवा देवपूजा करणादिक नियम 8625) 1 Bh. omits. 2 Bh. omits. 8626) 1 Bh. कहिसिउ । 2 Bh. जनिका! Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $627-631) ९११-९१३] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २२९ तीहं तणइ अकरणि हूंतइ । तथा 'अस्सद्दहणे'-निगोद पुद्गल परावर्त्तादि सूक्ष्म विचार तणइ असद्दहाण' अप्रत्यइ अतथेति भावि हूंतइ 'विवरीय परूवणाए य' उत्सूत्रार्थ स्थापना विपरीत प्ररूपणा स पुण मरीचि जिम भूरि भव परिभ्रमण कारण हुयइ । तिणि विपरीत प्ररूपणि अनाभोगादिवशि कीधई हूंतइ प्रतिक्रमणु करेवउं हुयई। 628) ईहां शिष्यु पूछइ-श्रावक रहई धर्मोपदेश देवा नउ अधिकारु छइ कि नथी? छइ, 5 इस कहां । जिणि श्रावकि गीतार्थ गुरु कन्हा सूत्राथु सम्यक् सांभलिउ हुयइ, सम्यग् हिया माहि अवधारिउ हुयइ, अति सु निश्चितु कीधउ हुयइ अनइ सदा गुरु परतंत्रु हूयइ, तेह रहई धर्मकथन विषइ किसउ नामु अधिकारु नथी? 'पढइ सुणइ गुणेइ य जणस्स धम्म परिकहेइ ' इत्यादि आगम तणा अनुवादइतउ तथा चूर्णि माहि पुण भणिउं। 'सो जिणदास सावओ अट्ठाम चउद्दसीसु' उववासं करेइ । पुत्थयं वाएइ 'ति। 10 629) अथ संसारसागर परिभ्रमण परायणहं जीवहं रहई सवहीं जीवहं सत्रं वैरु संभवइ । तिणि कारणि सर्व जीव क्षामणा निमित्तु भणइ खामेमि सव्व जीवा सव्वे जीवा खमंतु मे। मित्ती मे सव्व भूएसु, वेरं मज्झ न केणइ । [९११] सव्वइ जीव खमावर्ड जिणि किाणाहं मू ऊपरि वरूयउं कीधउं छइ सु हउँ खमउं, कीधउं अकीधउं15 करी मनउँ इसउ अर्थे । अज्ञानतिमिरावृतलोचनि हूंतइ मई सवहीं जीवहं रहई पूर्विहिं पीडा कीधी छ।। वइ जीव मू दुष्ट चेष्टित रहई खमउं खमाकरउं। कोपु मू ऊपरि म करिजिउ । इसउ अर्थ खमा विषइ। कारणु कहइ-'मित्ती मे सव्व भूएसु' सवहीं जीवहं सउं मू रहई मैत्री सुजनबुद्धि 'वेरै मज्झ न केणइ'' वैरु मू रहइं कही सउं नहीं। किसउ अर्यु ! जि मोक्षलाभ रहई हेतुभूत छइं ज्ञान दर्शन चारित्र ति आपणी शक्ति तणइ अनुसारि तीहं रहई पमाडउं । आपणपा रहई विघातकारकहीं तीहं विषइ20 वैरु न करूं । जिणि कारणि कमठ मरुभूति प्रभृतिकहं जिम भूरिसंसारचारकानुभूति कारणु हुयइ । $630) अथ प्रतिक्रमणाध्ययनु उपसंहरतउ हूंतउ अवसानमंगल दिखालिवा' कहइ। एवमालोइय निंदिय गरहिय दुग्गछिय । तिविहेण पडिक्कतो वंदामि जिणे चउव्वीस।। [९१२] इसी परि आलोई करी सकलातीचार गुरु आगइ प्रकासी करी निंदी करी गरही करी दुग्गंछी25 करी भावसुद्धिपूर्व - ‘तिविहेण पडिक्वंतो' इति त्रिविध, मनि वचनि कायि करी पाप हूंतउ प्रतिक्रांतु निवर्तिउ हूंतउ 'वंदामि जिणे चउव्वीसं' चउवीस जिण ऋषभादिक वर्द्धमानावसान वर्तमान चउवीसी संस्थान वांदउं नमस्करउं॥ ॥ इति श्रावकपतिक्रमणसूत्र विवरणं समाप्तम् । $631) जयति चन्द्रकुलं शुभसंकुलं, कुवलयोद्वलनैककलाकुलम् । गुरुचकोरवरवजमञ्जुलं, विमलकोमलगोकमलाकुलम् ॥१॥ मलकामलगाकमलाकुलम् ॥१॥ [९१३] 30 8627) 1 B. Bh. have dropped-ह-1 8628) 1 B. Bh. have - सुं। 8629) 1 B. Bh. केणय । 2 Bh. omits. 3 Bh. मानउं । 8630) 1 Bh. adds कारणि । 2 Bh. omits श्रावक। 8631) 1 L. चन्द्र अंशु। 2 Bh. कुवलयोज्ज्व ल-। Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० [6631 ) ९१४-९२३ [९१४] [९१५] [९१६ ] [९१७ ] [९१८] षडावश्यकबालावबोधवृत्ति यः स्तम्भनाधीश्वरपार्श्वनाथप्रसादमासाद्य नवाङ्गवृत्तिम् । लब्धा बबन्धेह किमत्र चित्रं, सोऽत्राजनिष्टाभयदेवमूरिः॥२॥ तदीयपादद्वयपद्मसेवामधुव्रतः श्रीजिनवल्लभोऽभूत् । यदङ्गरङ्गे व्रतनर्तकेन किं नृत्यता कीर्तिधनं न लेभे ॥३॥ तत्पट्टशैलेऽजनि योगराजः', सुरानतः श्रीजिनदत्तमूरिः । तदन्तिषाच्चैक जदैत्कलावान् , विनाकलङ्क जिनचन्द्रमूरिः॥४॥ शिष्योऽस्य जज्ञे जिनपत्यभिख्यः, प्रवादिनागेन्द्रजये मृगेन्द्रः । जिनेश्वराख्योस्य बभूव शिष्यः, प्रभावनोद्भावनसिद्धिरामः ॥ ५॥ जिनप्रबोधाभिध मूरिरासीत् तत्पट्टपूर्वाचलचण्डभानुः । पदे तदीये जिनचन्द्रमूरिरभून्मनोभू जयकारिमूर्तिः ॥ ६॥ येषां युगप्रधानानां प्रसह्य पददैवतं । दीक्षाचिन्तामणी मां ज्ञानतेजस्विनी ददौ ॥७॥ पितृभ्योप्यतिवात्सल्यं येनाधायितरां मयि ।। यश कीर्तिगणिर्मा स पूर्व विद्यामभाणयत् ॥८॥ राजेन्द्रचन्द्रसूरीन्द्रविद्या काचन काचन । जिनादिकुशलाख्यै श्चादाय्याचार्यपदं च मे ॥ ८॥ अम्भोरुण्मकरन्दबिन्दुनिकराल्लात्वा यथा षट्पदः स्वां वृत्तिं तनुते तथा श्रुतकणानादाय रुच्यैः पदैः। मूरिः श्रीतरुणप्रभः प्रमितये मुग्धातिमुग्धात्मनां षोढावश्यकसूत्रवृत्तिमलिखत्सौख्यावबोधप्रदाम् ॥९॥ यन्मिथ्याभिदधे मया मतिमहामांद्यादसम्यग्विदा व्याक्षेपादथवा तदत्र सुधियः संशोध्य निर्मत्सराः। व्यातन्वन्तु तथेमिकां गतधियो निःसंशयाना यथा षोढाऽवश्यककर्मकर्माण परं सम्बोधमाबिभ्रते ॥१०॥ [ ९१९] [९२०] 15 [९२१] 20 [९२२] [९२३] 8631) 3 P. नर्तनेन। 4 L. योगीराज। 5 L.-चंद्रभानुः। 6 L. omits - मनोभू- leaving blank space for three letters. 7L. adds सां। 8 B. has added this verse in the margin. 9 L. कांचन । 10 B. जिनावि-1 11 Bh. P. number this verse as 9, and repeat the same number in the following verse, thus avoiding numbering different from B.; L. changes the numbering by one. 12 Bh. L. विदो। 13 Bh.-मर्मणि । L.-सूत्रकर्मणि । Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $632). ९२४-९२९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २३१ अबुधबोधदशेन्धनदीधितेर्दिनकृतेर्विवृतेर्यदुपार्जयम् । उपाचितं सुकृतं सुकृतप्सितं भवतु तेन भवी सुकृती कृती॥११॥ [९२४] शाश'-शाश-देन्दु-मिते संवति सति पत्तने महानगरे । दीपोत्सवे च लिलिखे सुगमा दिनकृत्यविवृत्तिरियम् ॥१२॥ [९२५] 8632) जयत्यसौ मन्त्रिदलीयवंशकः, सुगोत्रधात्रीवलयावतंसकः। चतुर्दिगन्तस्थगुणप्रतिष्ठिते न नर्ति यत्राऽद्भूतकीर्तिनर्तकी ॥ १३॥ [९२६] तत्राभूत्पुण्यभूमुक्तोपमष्ठक्कुर दुर्लमः। तदङ्गभूमिराख्यश्चामरामलसद्गुणः ॥१४॥ [९२७] तस्याऽसीदात्मभूर्मालः ठकुरः सुकृताङ्करः। इष्टसाधनसाधिष्ठः कीर्तिकर्पूरसौरभी ॥१५॥ [९२८] 10 देवपालो गुरुस्तेजपालोऽपरोजयतपालः तथा राजपालः सुधीः । सहणपालो नयात्पाल एतेऽभवन् स्तवनस्तस्य षड्भारतांशा इव ॥ १६ ॥ [९२९] $631) 14 Bh. gloss on दशेंधनः प्रदीप । 8632) 1 Bh. omits verses 13-31 (both inclusive). L. P. omit verses 13–32 (both inclusive ). Bh. after writing verses 32-33, begins: सं. १४११ वर्षे दीपोत्सवे श्रीमदणहिल्लपत्तने शनिवारे... and goes on like B. till मंत्रि-where the page ends abruptly. Later hand, in the margin below, writes: उप. श्री ठाकुरसीजी गणिभिःस्वपुण्यार्थ भाण्डागारार्थ कृतमिदं पुस्तकं धृतं च गुरुणामादेशात् शिष्य धनजीकेन चि. अमरसी कर्पूरादि सहितेन वाच्यमानं चिरं नंदतादिति श्रेयः ।। श्री। (and continues in the margin of the recto ) भट्टारक श्री जिनराजसूरिशिष्योपा० (i.e. उपाध्याय) श्रीज्ञानकुशलगणिशिष्योपा० श्री ज्ञानसिंहगणिभिः स्वपुण्यसंचयार्थ श्री कृष्णदुर्ग भाण्डागाराथं कृतमिदं पुस्तकं चोपा० श्री धनजीकैः चि. अमरसीकर्पूरादि शिष्यसहितः स्वगुरूणामादेशाच्च गुरूणां पुण्यसंचयार्थं ॥श्रेयः॥ ___L. after writing verse 13 (= B. 12), writes: संवत् १४१९ । पौष शुदि ५। then verse 333; words -दश- in 33b are missing. It continues: संवत् १४११ वर्षे दीपोत्सवदिवसे शनिवासरे श्रीमदणहिल्लपत्तने....लिखिता like B. Then ends with : शुभं भवतु । शुभमस्तु । लेखकवाचकसुश्रावकवर्गस्य । अनुष्टुभां सहस्राणि....etc. P. after writing verse 12, continues with verses यादृशं पुस्तकं....and अनुष्टुभां सहस्राणि.... numbering them 13 and 14 respectively; and continues : ओम् न्हां श्री हि उं असिया उसा नमः । लघु नमस्कारम । अथ श्री नुप विक्रमादित्यराज्ये संबत् १५०८ वर्षे ज्येष्ठ वदि ११ मंगलवासरे उत्तराभाद्रपदनक्षत्रे श्री सरस्वतीपत्तनाभ्यंतरे श्री खरतरगच्छिय. . . .the last words 'खरतर' are superimposed on some other words. Later hand continues: श्री उद्योतनसूरीशान्वए (sic) पू. श्री जिनदत्तसूरिः । तशान्वए (i. e. तस्यान्वये) श्री जिनकुशलसूरिः तद्वंशे श्री जिनेश्वरसूरिः । जिनशेषसूरिः । श्री जितधर्मसूरिः । श्री जिनचंद्रसूरिः । उ. (i. e. उपाध्याय) श्री पार्श्वचंद्रपट्टतिलकभूषण उ. श्री देवचंद्रपट्टे भाणभास्कर उ. श्री श्री श्री क्षमासुंदरमित्रैः ग. देव कल्लोल पुण्यार्थं । Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ [ ९३०-९४१ [९३०] [९३१] [९३२] [९३३] 10 षडावश्यकबालावबोधवृत्ति हरिराज-हेमराजौ, देवपालस्य नन्दनौ । . जज्ञाते हरिराजस्य, रासलदे च गेहिनी ॥१७॥ शुक्ताविव मुक्ताभौ तत्कुक्षावभवतां प्रचुरत्तौ। पुत्रौ ख्यातौ चाहड-धन्धकाख्यौ च ठक्कुरौ ।। १८ ॥ राजानुग्रहशालिना गुणवता लक्ष्मीवता धीमता स्थाने चाहडठक्कुरेण विदधे तीर्थो नतिः सद्गुरौ। देवे चाहति भक्तिरद्भुततमा साधर्मिकोपक्रिया पोढाऽवश्यककर्मकर्मठहृदां ह्येतद्धिकर्मोचितम् ॥१९॥ तत्पत्नी सहजलदे समचित्ता समजनिष्ट सुकृतेषु । अनयोस्तनयाः सिंहानयनविजयजवणकर्णेभ्यः॥२०॥ व्यधितविजयसिंह स्तीर्थयात्रादिकार्ये, स्वधनमानिधनं राक् सप्तक्षेत्र्यां वपन् यः। अणहिलपुरमध्येऽभ्यत्य भक्तिं व्यकासीज्जिनकुशलगुरूणां स्थापनावादरोधात् ॥ २१॥ मदनपाल तनया वीरमदे विजयसिंह दयिताऽजनि धुर्या।। पूर्णिनीति वरदेव तनूजा तस्य भीरुरपरापि पराङ्गी ॥ २२ ॥ रत्नगर्भे च पुरत्ने सुतौ प्रास्त चादिमा। राजमानसु तेजस्कौ महापौ त्रासवर्जितौ ॥ २३ ॥ बलिराजस्तयोज्येष्ठो, गिरिराजः कनिष्ठकः। । शुभावुभावपि स्निग्धावाश्विनीतनयाविव ॥२४॥ उदयकमलाश्वपरतो, राजाः साधारणश्च चत्वारः। पूर्णिन्या वाणन्याः पुत्रा राजन्ति गुणविदिताः ॥२५॥ शीलशालीन्यकोलीन्याऽमालिन्यगुणमालिनी। . बलिराजस्य भायोऽभूत् कोल्हाधी धीविशालिनी ॥२६॥ जिनधर्मानुरक्ताया भक्तायाः पत्युरुत्तमः । क्षेमसिंहः सुतस्तस्य जज्ञे हीरू च तत्प्रिया ॥२७॥ लक्षराजः सुतस्तस्य गर्भश्रावकताशुतः । अनुस्यूतेव यद्बुद्धिर्जिनधर्मेण राजते ॥ २८ ॥ [९३४] [९३५] [९३६] 20 [ ९३७] [९३८] [ ९३९] 25 [९४०] [९४१] Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४२-९४९] श्रीतरुणप्रभाचार्यकृत २३३ पराहतस्य तस्यासौ बलिराजस्य हुद्रथः । कल्पारामेऽर्हतां धर्मे भ्राम्यन् स्खलति नात्र यः ॥ २९ ॥ [९४२] कलौ कल्पादि वैकल्ये औदार्यं तन्न किं महत् । करे पद्माकरे यस्य, कुवलयं वलयं च यत् ॥ ३० ॥ [९४३] सतीर्थेशानि तीर्थानि विम्बितानि मनोमणौ । नित्ययात्रोत्सवं यस्य वितन्वन्ति मनीषिणः ॥३१॥ [९४४] उपकृति बलिराजो लेखयामास भासां परिवृढ इव पोढावश्यकीयां सुबोधाम् । । सुविवृतिमिमिकां प्राङ् मच्छकाशात्स्वयं च स्वपरनरहितार्थं पुस्तके लीलिखच्च ॥ ३२ ॥ [९४५] 10 भरतमिवखडं शं त्रायमाणोऽङ्गिकार्य त्रिदशदशताक्षैःश्लाध्यमानाय॑धामा । चरमजिनवरश्रीशासनं सार्वभौम प्रभवति भुवि यावत्तावदेषा सुवृत्तिः ॥ ३३॥ 8633) संवत् १४११ वर्षे दीपोत्सवदिवसे शनिवारे श्रीमदणहिलपत्तने महाराजाधिराज 1 पातसाहि श्रीपिरोजसाहि विजयराज्ये प्रवर्त्तमाने श्रीचन्द्रगच्छालंकार श्रखरतरगच्छाधिपति श्रीजिनचंद्रसूरिशिष्यलेश श्रीतरुणप्रभसूरिभिः श्रीमंत्रिदलीयवंशावतंस ठक्कुर चाहडसुत परमार्हत ठक्कुर विजयसिंहसुत श्रीजिनशासनप्रभावक श्रीदेवगुर्वाज्ञाचिंतामणिविभूषितमस्तक श्रीजिनधर्मकाचकपूरपूरसुरभितसप्तधातुपरमार्हत ठक्कुर बलिराजकृत गाढाभ्यर्थनया षडावश्यकवृत्तिः सुगमा बालावबोधकारिणी सकलसत्त्वोपकारिणी लिखिता ॥ शुभमस्तु ॥ अनुष्टुभां सहस्राणि सप्तान्वक्षरसख्यया । ज्ञेयानि विद्वतावत्र साधिकानि मनीषिभिः । [९४७] ॥ संवत् १४१२ वर्षे चैत्र शुदि ९ शुक्रे श्रीमदणहिल्लपत्तने श्रीगच्छराज श्रीखरतरगच्छे श्रीषडा. वश्यकवृत्ति लिखिता पं० महिपाकेन ! यादृशं पुस्तके दृष्टं तादृशं लिखितं मया। यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥ [९४८] भग्नपृष्ठिकटिग्रीवा ऊर्ध्वदृष्टिरधोमुखी। कष्टेन लिखितं शास्त्रं यत्नेन परिपालयेत् ॥ [९४९] शिवमस्तु ॥ भद्रं भवतु ॥ समस्त श्रीसाधु श्रीसमुदायस्य ॥ आचन्द्रार्क नन्दतु ॥ 25 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Index Repeated occurrences of the same form are not noted, except in cases of words of rare occurrence. Sk. and Pk, loanwords are generally omitted, except in cases of loanwords which show significant phonological or grammatical features of Old Gujarati. Proper nouns from the illustrative narratives are entered in the index. Different grammatical forms of the same word are grouped together under a convenient form. The order of the Nagari alphabet is observed; vowels followed by anusvăra are entered after simple vowels. Reference to the text is given by number of the paragraph. References to the Nepali Dictionary by R. L. Turner and Formation de la Langue Marathe by Jules Bloch are given respectively, by citing the Nepali and the Marathi word. अउलेवेवडं awlevevaum "to embezzle" ger. n. dir. sg. 450. cf. MG. olav-vu "to embezzle, to gain by unlawful means". cf. Sk. apa-lap- "to deny, to conceal", apa-lapita "embezzled", Pk. ava-lava- "to hide truth". OG. vowel-sequence au- should give us a lower O- in MG, (see Turner, E and O in Gujarati', Ashutosh Jubilee vol.; Pandit, E and O in Gujarati' Indian Linguistics vol. XV, 1956), while we have the higher o in MG; moreover, -lecannot be explained. akarani "in not doing" sub. n. loc. sg. 369. Sk. akarana- Pk. a+ karana. n. अकरतउ akaratas "not doing" pres. part. m. dir. sg. 46; akari abs. 451; v. s. v. karai. af akali "not at the proper time" sub. loc. sg. 519. 1w. Sk. akala-+ OG. loc. sg. suffix-i. also "gamblers' den, seats for audience in a pavilion". Most of the NI A languages have the meaning "a place for wrestling, meeting place for sadhus", in the latter sense of "meeting place", it has a derogatory meaning. Bloch (under as) and Turner (under akhārā) give a Gujarati evolute as 'axis'. One more probable Gujarati (and Marathi, Hindi) evolute of Sk. ákṣa-' collar-bone' is hasṛī 'an ornament worn round neck'. This is probably a more suitable derivation than Sk. amsa'shoulder-blade'>hasri, especially because this ornament is worn round the neck. The -kes-development, passing through-chis a notable Marathi feature (Bloch § 104). Nasalisation is also explained by aitch and -$-. makkhina "not diminishing, not peris hing" adj. g. 112; 8k. aksina Pk. akkhiya lw. Pk. akidhai "not done, not accomplished" past part. loc. sg. 523, 560. v. s. v. kidhaum. akrūru "gentle" adj. dir. sg. m. 3. lw.fs acālniu "firm, immovable" adj. sg. 430. lw. Sk. acālaniya-; v.s.v. calai. Sk. akrüra-. aksudru "contented, not mean" adj. dir. at acoriumi "not stolen" past part. n. dir. sg. m. 3. lw. Sk. akṣudra-. sg. 525; v. s. v. coraum. SETETŃCY akhadamanidapa "pavilion" sub, sg.rfing achanii "unfiltered" past part, loc, sg. 614. akhada+mamḍapa. Sk. *ákṣa-vaṭaḥ Pa. 519. MG. has three other words which deserve akkhavato, Pk. akkhadaga, akkhadays. Sk. to be noted here: chinvu, chanvu, 'to cut in mandapa- lw. in OG. Sk. ákṣa- an axle, the small pieces;' chinavvu 'to snatch, separate'. beam of a balance, the collar-bone"; Sk. väṭaḥ The first is comparable to Sk. keinoti, kṣapóti "fence, a piece of enclosed ground"; Pa. akk- 'to hurt, to injure'; source for the second is havato "fence round a wrestling ground". Sk. chinna-. -i- in chiņvu is retained, proThe Pk. evolute has the same meaning, and bably due to the following nasal, chaṇvũ 'to Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 WORD-INDEX filter' is not traceable, though many NIA dialects have similar cognates. Turner sugg esta (under channu) *kṇāṇayati, ef. Sk. kṣapóti, Pk. chana-n. 'to sift grain,' chapapa- to filter'. Since filtering is frequently done by tying a coarse cloth over a vessel (e. g. curds or sugarcane juice) connection with Sk. chadanam n. 'covering' is worth considering. area achopädi inst, sg, 129, Meaning and derivation not known. ajāna "ignorant" sub. dir. pl. m. 3; ajāņu adj. dir. sg. m. 285, 586; Sk. ajänat, Pk. a + jāņa -. ajāṇatau "not knowing" pres. part. m. dir. sg. 462; also ajanato 554, 590; ajapati i f. emphatic; ajapata pl. 500; v. s. v. japai, ajápa. fajita proper noun m. dir. sg. 110. fajitasenu proper noun m. dir. sg. 573. aft aj particle of address, 483. rafaj yet, still" adv. 297. Sk. adya api Pk. ajja vi; note in MG. haji 'even now'. aṭṭhānau sau "one hundred ninety eight" num. dir. sg. 33,37; In the context adanauya sau aṭṭhānau sau 33, the former does not convey the meaning very clearly. cf. Sk. aştänavatiḥ, Pk. atthapaui, Turner atba nabe. after aṭṭhāvisa "twenty eight" num. dir. sg. 74. Sk. astavichistib, f. Pk. atthävisa. Turner aṭhāis. ergerefter afthetalis "forty eight" num. 35. v. 8. v. aṭhitalisa.. aṭṭhottaru sau "one hundred and eight' num. dir. sg. m. 613; aṭhottaru sau 421, also aṭhottara saya 424. Sk. aşta + uttara +sata- Pk. aṭṭhottara saya; Iw. Pk.. atthotṭaru sahassu "one thousand and eight" num. dir. m. 342. lw. Pk. fathasatthi "sixty eight" num, dir. sg. 74. of. Sk. astagastiḥ f.; Pa. atthasatthi, Pk. adhasaṭṭhim. Bloch ar-, Turner arsath. after achitalisa "forty eight" num. 421. of. Sk. aptdontvärimat Pk. atthataliss; MG.. aṛtālis. Turner aṭhacālis. athila probably some type of chain to bind a prisoner etc.; meaning and derivation not clear; the context is: athila ghatiu nigaḍ itu, 213. 3 4 aḍa navya sayam "one hundred ninety eight" num. 24; lw. Pk. v. s. v. aṭṭhānau sau; also note Sk. aştan, Pk. attha, atha, ada. aḍayālā "forty eight" num. 24. Pk. lw. V. S.V. aṭhitalisa. adhar "two and a half" num. 351, 403, 441 8k ardhatṛtiyah, Pa. addhatiyo, As. adhatiya-, Pk. addhāijja, addhaiya. MG. adhi, addhi Bloch aric, Turner arai. aḍhāramai "eighteenth" ord. loc. sg355. adharahe mase inst. pl. 401; "after eighteen months" probably such usage expl ains the extension of -e pl. to -e sg. Sk. aṣṭādasan Pk. aṭṭhārasa, aṭṭhāra; also cf. Pk. adhirasama "eighteenth" MG. adhar, Bloch athara, Turner aṭhāra. Rias as aḍharottaru sau "one hundred and eighteen" num. 616. v. s. v. adhāramai agana athamiyai "when not set, not ended" past part. loc. sg. 325. Sk. ástam éti, perfect part. Satamita Pk. atthamiya OG. ana+athamiu. MG. verbal base atham- 'to set, to decline'. que ana aloci "without atoning" abs. 4:0; also analoi. Sk. alocate, OG. ana+aloci ana+ aloi (-1); v .s.v. aloium, off ana uthim 'while not got up, not dispersed" past part. loc. sg. 164. OG. apa+uthi+ loc. suffix im. v. s. v. uṭhiu. fag ana ghatii "not throwing" past part. loc. sg. 315. OG. ana+ghätii, v. s. v. ghatiu. aori ana chaniyām "not filtered" adj. past part. n. pl. 440. OG. ana+chaniyam. v. s. v. achăṇii. for ana jāņiya "not known" adj. past part. pl. m. 450; OG. ana+ janiya, v. s. v. jāņai. sana didhaum "not given" adj. past. part. n. dir. sg. 463. OG. ana+didhaum v. S. v. dei. aufefe for ana paḍihim ji "not fallen" past part. loc. sg. (ji emphatic) 313; of. padi 312; OG. ana+padihim, v. s. v. padai. apa pagas "not reaching further" past part. loc. sg. 296. OG. ana+ pūgau, v. s. v. pūgau. are ana puchi "without asking" abs. 164. OG. ana+puchi v. s. v. pūchai... Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŠYAKA-BALĀVABODHA-VRTTI ánvi. aneka-. Totarat ana viharatām "in not moving out" at adekhatā "not seeing" pres. part. m. pl. pres. part. obl. gen. 223, OG. ana + vibaratām 1 489,547, OG. A + dekbatā. V. 8. v. dekbai. V. . v. viharai. of adhikeraun "more and more" adj. dir. Turaganasanu "fast" gub. n. dir. sg. 573. Sk. sg. n. Iw. Sk. adhika + OG. -eraum, Sk..tara-, anaśanam. Pk. anasaņa. Pk. -yara. spora anahümtā "not having" past part. pl. 450; frankryt adhivāsiyān "worshipped - by 'means feratfernt adhivāsiya OG. ana + hūmtā, v. s. v. hoi. of perfumes-" past part, n. dir. pl. 483. Iw. Sk. adhiväsita spontfers anāviu "brought on to oneself" caus. past part, m. dir. sg. 326. Note that though the g anai "and" conj. 38,74; also ani 93: Sk. causal base is used, the meaning is not causal. anya- stereotyped loc. in OG.; MG, an E. Pk. the context is: &ticāru anăvia huyni. inival anna-; Bloch āņi, Turner ani. inf. of purpose 333. Sk. anayati Pk. äņei. MG. 56 anumanai "approves" v. pres. 3rd sg. 284,285; anumauium past. part. dir. sg. n. myaru anuthānu "religious practice” sub. dir. 326. lw. Sk. anumanute, anumanyate. sg. . 325. Sk. anuşthanam Pk, aņutthāņam; a AVIS anuminai "infers" v. pres. 3rd sg. 403. note the short -u-in OG, before a long vowel of. Sk. anumimine- 'inferring' anumanain the succeeding syllable. 'inference'. yang anuvāi "one who studies" sub. dir. sg. m. sg.m. htcai anumodatāna "supporting, agreeing" 355. Sk. anuvācin, Pk. aṇuvai, aņuvai. pres. part. obl. pl. 112. lw. Sk. anumodayati. Ta ata 'now, here" used as a particle, as a resp onge to a question. 339; meaning and deriva- w aneka "many" adj. 38; aneki loc. eg. 426; tion are not clear, cf, however, Sk. atra, Pk. aneke prakāre inst. pl. 411; prob. Iw. Sk. atta. Bloch atã. afant atikramăvai "causes to pass, pasges" T anerau "another, different" adj. dir. sg. V. caus. pres. 3rd sg. 461 462,589. lw. Sk. ati m. 430, also anero 259, anerum n. 326; -rai kram- 'to cross over inst. sg. 535, also -rei, -ral inst pl. 442; -ain, -ai, loc. sg. 73; -rä obl. pl. m. 532,538; -rám n. ofertaticariun “transgressed” past part.. pl. Sk. anyataráh Pk. annayaro, annayara, dir. sg. n. 523 Iw. Sk. aticar-'to transgress. ext. in OG. anera + u. fafanuara ativikramavanitu proper noun m. dir. sg. 553. ta anamta proper noun m. dir. sg. 110. POTETE atisar "excess, peculiarity" adj. m. di 4657 apaharai "robs, snatches” v. pres. 3rd sg. sg. 435; atiśau (v. 1. atisau) 426; Iw. Sk. 526; apaharisii (v. 1. apaharasii) fut. 3rd sg. atiśaya-. 544; apaharium past part. n. dir. sg. 465. lw. Sk. apaharati; Pk. apahări 'robber. afareft atisi "linseed” sub. f. 311. cf. Sk, atasi 'flax linum-usitatissiinum, linseed' MG. alsi. 191ę apăi "in trouble, in misery" sub. 0. loo. Bloch alsi, Turner alas, tisi. sg. 434. lw. Sk. apāya-. returg athānaun "pickles" sub. dir. sg. n. 500. Stop apuramu 500 ) Sesot apūraņu "pon-fulfilment" sub. dir. sg. n. cf. MG, athāņū n. pickles; it refers to pickles eg 523, lw. Sk. pūraņa- 'fulfilment. OG. & + 120 in general, each special variety e, g. mango pūraņu. pickle, has its own name. These pickles are cer appathui 'one's own praise" sub. dir. sg. made once in a year, and then preserved, f. 326. lw. Pk; Sk åtma-stutih, Pk. appa-thui; and consumed during the year. Considerable note the longi. amount of fermentation precedes before it is adoraphodanu "absence of destruction" sub. ready for consumption. Hence its relation dir. sg. n. 129; OG. a + phedaņu; v.9.6. pheđivă. with fermentation may be noted. cf. MG. Āthvũ v. trans. 'to ferment', ätho sub.m. " statuag abandhatau "not binding" pres. part. 'fermentation'. athāņū can be a nominal | . m. dir. sg. 517. OG. & + bändhatau. V. 8. v. derivative, Source of these words is not 1 bāndhai. bamanal. known; relation with Sk. base à +sthā in the forta abhinandana proper noun m. dir. sg. sense of 'coagulation' may be considered. ! 110, Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ af abhiprā "opinion" sub, m. dir. sg. 471. v. 1. abhiprayu 144; lw. Sk. abhiprayaḥ. affraag abhisimcavai "besprinkles" v. carus. pres. 3rd sg. 483; 1w. Sk. abhisiñcati, caus. abhisecayati, abhisificayati, Pk. abhisime vei. araft abhiru "fearless" sub. dir. sg, m. w. Sk. abhiru, Pk, abhiru. abhyasai "studies" v. pres. 3rd sg. 245 lw. Sk. abhyasyati, Pk. abbbasai, अमुक ramuka "particular (without specification)" pro, dir. sg. 164. lw. Sk. amuka-; Pk. amua. WORD-INDEX Samha "we" pers. pro. obl. pl. 110,538; amhe nom. pl. 94,110,579, also amhi 605; Sk. asmád, asmán; Pa. Pk. ambe. Bloch amhi, Turner hami. Ramhāraum "our" pers. pro. sg. n. 537; also amharau sg. m. 456, amharu sg. m. 489; ambära pl. m. 461,538. ambärt pl. f. 112, 455; amharai loc. sg. n. 461. v. s. v. amba. Pk. amhara-, Turner hamro. ara proper noun m. dir. sg. 110. 3 aranetau "a kind of white clay" sub. dir. sg. m. 20; MG. arneto. Der. not known; the word is recorded in Deś.; -ta-u, are, apparently, suffixes. og amuliku "invaluable" adj. dir. sg. 548. lw. Sk, amülya-ka-; Pk. amolla-. was amelhatou "not leaving" pres. part. m. dir. sg. 516; OG. a+melhatau. v. s. v. melhai.tera aranya "forest" sub. n. sg. (v. 1. arinya) 554. lw. Sk. aranya-; for -a-/-i- see Burrow BSOS. vol. p. 131. wrig arjanu proper noun (v. 1. arjunu) m. dir. sg. 451. sceny avalavapu "concealing-truth-" sub, n. dir. sg. 365. Sk. apa-lapana-. Pk. avalavana-; aulevevaur. V. 8. V. sg. 574. C are asakață "one who does not possess a cart" sub. f. dir. sg. 94. Iw. Sk. a+sakaṭā. gavamtisenu proper noun m. dir. sg. 574. eratus avachatau "not desiring" pres. part. m. dir. sg. 433. OG. a+väzchatau. v. s. v. vamchatau, ag asathu "honest" sub. dir. sg. m. 3. lw. Sk. agatha-. अशुकुनु asukunu "ill-omen" sub. m. dir. sg. v. 1. asakunu 450; Iw. Sk. a+sakuna, Note the change sakuna to sukuna-, real asakata "not able, incapable" pres. part m. dir. pl. 109; OG. a+sakata. v. s. v. sakai. werft ceann "not having consciousness (Jain theological term-one who is not a Jain)" sub, dir. sg. m. 33. Sk. asañjñin, Pk. asapņi. E asavāra "rider, horsemen" sub. m. dir. pl. 456. Sk. asvavaraḥ; cf. Pers. asvär. asāmbharatās "while not remembering" pres. part. pl. m. 345; 1 emphatio. OG. a+sambharata, v. s. v. sambharai. efter asisau "hundred and eighty" num. 613. Sk, satám, Pk. saya-, OG. sau 'one hundred'. For OG. asi, cf. Sk. asitiḥ, f. Pa. asīti, Pk, asii. Bloch aisi, Turner assi. wg asubha inauspicious" adj. dir. sg. 481; lw. Sk, aśubha-. arujala "tears" sub. n. dir. pl. 527. lw. Bk. airu-jala-. wait avalamibi depending, resting upon" abs. er aṁgärd "burning charcoal" in the com 110; 8k. avalambya, Pk. avalambiya. wagfeng avaheliyai "is insulted, not respected" v. pass. sg. 436; 8k. avahelyate, Pk. avahela-. davamtivarddhana proper noun m. dir. pound apagarajivana- 'those who make living by selling charcoals for burning' 352. Sk, Athgara- Pk. agara asamkhau name of a chapter in the atta radhyayana satra. 94. ahathe "by three and half" num. inst. sg. 158. Sk. ardha- caturtha-, *ardha turtha(Pischel §450, Katre NIA I. 6. pp. 401); also ef. later Sk. back formation adhyuşta-, Pk. addhattha. Note the exceptional-ddh-> h.. MG. uthu n. gu amgalahasauni "eloth used for wiping the body" sub. dir. sg. n. 281. Sk. lūṣati 'decorates" Pk. luhai, luhai 'wipes'. cf. MG. luva 'to wipe". amguthau "thumb" sub. m. dir. sg. 112; athgüthai inst, sg. 461; amgaṭhā obl; Sk. amgüṣṭháḥ, Pk. amguttha- ext. Bloch amguṭha Turner autho. eft amgikarai "accepta" v. pres. 3rd ag. 473 (used in the sense of fut.); amgikare imp. 2nd ag. 473; ahgikariyai past part, loe, ag. 466; Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŠYAKA-BALAVABODHA-VRTTI anglkarium past part. n. dir, sg. 472, Skil Sk. ágra-, Pk. agga, later probably suffixed by agikaroti, Pk. argikarei. Ap. terminations -hu, him, gives OG. -gh-. #58 anduu, "one who has a hammer in his MG. āgho m. 'far, distant,' has a slightly altehands" sub. m dir. sg. 213; also arhduya red meaning. Of the Indo-Aryan languages, "hammer' 508; der, not known. N alone has this -gh- form, but the meaning is "in front, previously" see Turner aghäsi, GK andhārahan "darkness" sub. obl. pl. n. aghi, aghil, aghillo. 529; Sk. andhakāra-, Pk. andhayāra. Bloch amdhăr, Turner adhyāro. rafts acarium "performed," past part. dir. sg. sa Te amba taru "mango tree" sub, n. 25; lw. n. 519. lw. Sk. ācaritam Pk. ācariya- with Pk; Sk, āmrah, Pk. am ba taru lw. Sk. Pk. To achanu "filtered (water)" sub. dir. sg. 289. der. not known; cf. however MG. achrelī pāņi *T*äkarsai "attracts, drags" .v. pres. 3rd sg. pres. oru sg. clear water, when dirt has settled down.' 25. Iw, Sk. ákarşayati, ākarşam. STTE āju "to-day" adv. 85,473,525; Sk, adyaW e akudya "resting against a wall" gub. in a Pk, ajja. Bloch āja, Turner aja, āju. comp. 442. lw. Sk. kudya n. 'wall. firat akramivā to attack” inf. obl. 81. Stutt äjūnāna "now" adv. 326. Sk. adya + lw. Sk. ákramayati, äkrama+OG -ivå (obl. adhunā; but the long -i- in OG. remains unexof inf.). plained. cf. Marathi ajūn for which Katre (Formation of Konkani s. v. ajūni) suggests dkhara "ward, letter" sub dir.'sg. m. 160. Adva+ahnah. äklari inst. sg. 1; Sk. akşara-, Pk. akkhara; l. cf. Visaladeva Rāso (ed. Varma) p. 2: ākhara; ar ātha "eight' num. dir. sg. 73. ātha dūņaum this word is not used in MG, where it is sola "eight multplied by two is sixteen" 616. replaced by the Sk. Iw. (for a discussion of Sk. astau, astá Pk. attha, Bloch äth, Turner -kh- <-ks -- see Turner BSOAS viii p. 795). ath. TMT agau "in front" adj. dir. sg. m. 456. Eva OHS achamar "eighth" ordinal dir, sg. m. 62. loc. sg. 38, 74, äge (v. 1. āgai) 488, "in future" PONäthamai loc. sg. 355, āthami obl. 222. Sk. asta464, Sk. ágra Pk. agga- OG. ext; later used máh Pk. atthama, ext. in OG. adverbially (as a stereotyped loc.) in the dia- To ana "command, rule" sub. f. dir sg. 544; lects of Rajasthan. Bloch agyi, agalä, Turner also āņi f. (v. 1. āpa) 517; Sk. ajñā, Pk. äņā. aghi, age. Note the MI treatment of the jo-nexus to wife's agilau ni "former, previous" adj. dir. sg. - -; it may be an early simplification. Sk. n. 168, agilām pl. n. 355, āgilai loc. sg. 456, ajña, Pk. ănă. Bloch äņa. -laim loc. sg. 501, āgali f. 684; v. s. v. ägau; au Sur ānai "brings, fetches" v. pres. 3rd sg. 477; with MI extension -illaka-, OG. -ilau; MG. āņiu past part. m. dir sg. 446; āniyā pl. 433; äga! 'in front' adv. is derived from ágra- with āņium n. 459, äộivaum inf. dir. sg. n. 438; OG. ext. -lau. Bloch agală, Turner aghillo. āņivă obl. inf. 333,532; āņi abs.; apăvai oaus. wrot āgāmiuni "forthcoming, approaching, pres, 3rd sg. 111,533; apāvium past part. dir. relating to future" adj. dir, sg. n. 529; âgamii sg. n. 465; aņåvi abs. 465, (v. l. aṇāvi) 447. loc. sg. 624. cf. MG. ágāmi. Sk. ágamin, äga- MG. ăn-vũ to bring; also ef, MG, ănữ n. min, Pk. ägami, āgāmi, Sk. ext. in OG. "items-mainly ornaments and household writtenfauft āgāsagāmiņi "fying in the sky, an goods - brought by the bride from her parents' occult vidyā" adj. f. dir. sg. 434; Sk. äkātaga house to her father-in-law's house.' Sk. anayati mini-; lw., cf. Pk. ägāsagāmi-. Pk. āņai. Bloch āņaņē. TRT agi "fire" sub. dir. sg. £. 20. Sk. agnih m. Pa. TTAUT thamana "setting TYTAUT athamana "setting-of the sun-" sub. n. aggi m. Pk, aggi- m. f. MI change in gender sg. 556; Sk. astamanam (astam-áyana), Pk. is due to analogy of -i ending nouns. MG, ag atthamana. is f. Bloch äga, Turner āgo. There adityu proper noun m. dir. sg. 547. War aghauni "further" adj. adv. dir. sg. n. 489, Teādesu "order, command" sub. m. dir. sg. 545; agbau dir, sg. m. 452; āghai loc, sg. 446. 109 lw, Sk, ādesah, Pk. ades-, . Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WORD-INDEX. 1 ādhau "halt" adj. dir. sg. m. 95. Sk. ardháhn es ārīsai "in the mirror" sub. loc. sg. m. Pk. addha-, Bloch ādhā, Turner ädhä. 373. Sk. adarsá- m. Pk. ayamsa, āyarisa m. *74147A änapāna "breathing, inhaling and exha- OG. -i- cannot be explained; it may be graling" sub. Jain thelogical term lw. Sk. āna + phic. MG. has ārso.m. 'a big mirror', ārsi f. prāņa; note the second -n- changed to -n- by a small mirror'. Marathi bas only the m. the influence of äna. form; most of the other IA languages have only the f. form. Bloch arsā, ārsā, Turner arsi. 195 ápai "gives" v. pres, 3rd sg. 554; āpaun 1st. gg. (in future sense) 463; āpi imp. 2nd se. Skrg arambhiuni "started, commenced" past 386; Apiu past part, m. dir. sg. 548; äpiyā pl. part. n. dir. sg. 94; ärabbi f. 573. Sk. aram386; āpi f. dir sg. 365; āpisii fut. 3rd gg. 554: . bha-, Pk, arambh- + OG -iur. apăvai caus. pres. 3rd sg. 558; Sk. arpayati, oz alar "residence" gub, n. dir, sg. 529 lw. Pk. appei. Sk. alaya. feug äpadiyai "when falls together, comes Saat alāvā 'recitations" sub. obl. pl. m. 135. together" past part. loo. sg. 186; OG. å + pațiu Sk, äläpa- Pk, alāva- ext. in OG. V. S. v. padai. T E aloiuni "atoned, repented” past part. n. W urs äpanar "one's own" pro. dir. sg. n. 111, dir. sg. (v. l. alour, alovaum) 38, äloi (v. l. 556; āpaņā obl. m. 85,459,463,560; also apa- aloiyai, -im) loc. sg. 142; āloisu fut. 1stsg. pām n. 554, āpaņi f. 74,622; āpaņai inst. sg. 326; aloiyain pass. pl. 338; aloi abs. . 630. Sk. 73,559; also loc. sg. 557. Sk. ātmári, Pk. appano, ālocate Pk. aloei. ext. in OG. Bloch äp, Turner aphnu. teleft aloci "having atoned, repented” abs. 481 190145 äpanapaun "one's self" pro. dir. sg. (v. Iw. Sk. aloc- + OG. -i. abs. V. S. v. aloium. 1. āpaņapau) 74,85,112; āpaņapā obl. sg. 38,440.. 554; āpaņapaim inst. sg. 85, 551. åpana ext. Tag' avait comes" v. pres. 3rd sg. 85,469; avaid with-paum pl. 44,450; āvaum ist pl. (in fut. sense) 579. < sk.-tvaka ävi imp. 2nd sg. 536, āvau 3rd sg. 108,522,536, Trefa āpasākhi "with self as witness" sub. āvisii fut. 3rd sg, 110,536, āvisiim pl. 142; inst. sg. 564. For āpa- v. s. v. ápangu; Sk. avata pres. part.(unenlarged) 452, avatau pres. sākşya- Pk. sakkha n. part. (enlarged) dir. sg. m. 112,483,578, avatä 14. ápahe "by one's self" pro. inst. sg. 1,47,349, obl. 454, 534; avatām obl. 108; āvate loc. sg. 474,520,567. For åp1- . v. äpanau; ápahe 377; āviu past part. dir. sg. m. 73. avium n. seems to be an archaism cf. Pk. appa, inst. 94, āviyā (v. 1. ävyā) pl. 38; āvyām n. pl. 483; appehi. also aviyau past part. m. dir. sg. 527; äviyai 37 forfitas ābhiogika "a type of gods, in Jain loc. sg. 461, also āvii (v. 1. iyai) 517; ävi f. Mythology". m. dir. pl. 74. lw. Sk, abbiyog 434,553,604; avi abs. 426,559. Sk. áyāti cannot ika-, Pk. ābhiogiga. explain the intrusion of.-V-; Sk. apayati, Pk. 8 ävei. Turner äunu.. Tuftet ābhāşi "having caused fear abg. 545. lw. Sk. ābhīşayati. Sk. abhiş-+OG. -1. as āvai? "knows” v. pres. 3rd sg. 94; āviun past part. n. dir. sg. 94; āviyam pl. 94. der. ATT āyüşauni span of life" sub. dir. sg. n. 9. v. avail. 25. Sk. ágúḥ, ayusya-, āyuska-; Pk. au, ausa, äukka. If the OG. -- may be interpreted as 1. augt āvanahāri "approaching" sub. loc.sg. representing -kh- (cf. MG. aykhữ n.) then 1 (loc. abs.) 282. OG. ávanahära agent noun, the line of development is Sk. ayuska-Pk derived from the base āva-; dir. s. v. avai. āukka, żukkha -; otherwise it may be treated as avarijitu "inclined-favourably" past as a lw. from Sk; cf. MG. āyus. part, m. dir. sg. 466. lw. Sk. åvarjitah. BiTfs ārādi "scream, shout" sub. f. 25,81. Sk, äratate, Pk. aradai; Pk. răţi, rädi, "quarrel" | >> 1. e t avali "a very short unit of time" Jain cf. MG. rär f. (Also cf. MG. rarvũ 'to cry', theological term. sub. sg. f. 397. lw. Sk. ārarvũ 'to shout'.) reft asrayi "having obeyed" abs. 523. lw. Sk. SITUS ärādhir "worshipped” past part. m. aśraya--OG.-i abs. dir. sg. 470. lw, Sk, ārădhita-, ārādh - + STEIETT āśamsā "longing for praise, glory" sub. OG. -iu. . f. obl. sg. (v. 1. āśamsā) 573, lw, Sk, agamsa, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVAŠYAKA-BALAVABODHA-VRTTI THTH ūsauja "12th month of the Hindu Te igära "eleven" num. 372; also igyár 268, calender, āśvina month”. sub. (-măși in Sk. ékādaśa, Pk. ekkārasa, ikkārasa, eggarthe month of) sg. 294. Sk. áśvayuja- Pk. ha; in OG. igyār (and MG. agyär.) -y-canasoa, MG. āso. Probably OG. -j- represents not be explained; but compare many dialects -y-, or the form is built with Sk, -yuja- Pk. of Hindi with -gy-, See Saksena $ 227, assaujja, H. āsoj. Bloch $ 221, Turner, eghāra. . *TATT asādha "name of a month” sub. m. sg. ETICH3 igārmau "eleventh" ord. dir. sg. m. 374, 514; lw. Sk. āşadha-.. - mai loc. sg. 355; -mi f. 259. der: S. v. igara. anafaas āsevivau "should attend" ger, dir. sg. gyurtta iguntrīse "by the 29th (day)” num. m. 551. v. s. v. sevai, inst. 339. Sk. ekonatrimsat Pk. egupatisa, OG. preserves -tri-, also MG. ogantris, oganTauft ähani "having struck" abs. 386. Sk. tis. All the numerals beginning with iguna ahanati. Pk. āhanai, abs, āhania. in OG. are derived from ekona- "one Jess"; te āharai "eats" v. pres. 3rd sg. 516; ahar-. - aus ist sg. 521; āharisu fut. 1st sg. 516. though the change is not clear, the alternaSk. āharati, Pk. āharai. tive suggestion is to derive them from *apa guna, (as Pischel suggests *apaguņa viņsati) er ähira "pame of a clan" m. sg. 94; āhira for MG. oganis ninteen. Bloch 222, Turner ham obl. pl. 94. unantis. Pischels 444. SETS āhedau.“hunting" sub. m. dir. sg. 448; TUGCE igunanavai "eightynine" ord. sg. 267. Sk. akheta-ext. Pk, ahedaya. Turner aher. Sk, ekona- navatih Pk. igūņaņauin. cf. howAT SA ähedi hunter" sub. m. dir. sg. 453; Sk. ever MG. nevyāśi probably built on the akheţikah, Pk, *ahedia analogy of athyāsi (=88), satyāģi (=87). For iguņa s. v. igungtrise. Turner unanabbe. miferānikhi " an eye” (first part of the compound -malu "dirt of the eye"); sub. f. 12. ETTORGETA iguņaparicäsa "fortynine" num. dir. sg. 285, 424. Sk. ekonapamcāśat Pk. egūņaSk. ákşi n. Pk. akkhi m. f. n. Turner amkho. pannäsa. cf. MG. oganpacās. For iguņa 8. v. Brf änga "limbs" sub. pl. 25, also 'ämgu sg. iguņatrise. Turner unancās. ('part" Jain technical term) 355. Sk. ářga. * gurefterwg igunavīsamai "ninteenth” ord. loc. n. Pk. amga. sg. 355 v. 8. v. ogumisa. Sk. ekonviṁsati Pk. sifs anguli "finger" sub.sg. f. 44. cf. MG. egüņavisam; cf. MG. ognis. For iguņa 9. v. &gal. Sk. amgúli- f.Pk, amguli f.; Turner iguņatrise. Bloch ekunis, Turner unais. añli. get icchaum "I wish" v. pres. 1st sg. 352 Sk. etiaruit antarani "impediment" sub. f. sg. 330. icchāmi Pk. icchāmi Ap. iochaum; Probably Sk. amtara-, Pk. aṁtara-; cf. MG. &tarvå. a lw. from Pk, with OG. inflection. "to obstruct', atro 'distance. Sie amtra "intestines. bowel sub. f. dir. pl. for ini "by him, it" pro. inst. sg. 75, 94. Sk. 112. lw. Sk. antara- m. f. p. 'inside'; äntrá-, eténa Pk. eeņa; note the short i in OG. MG. antra-n. 'in testines' Bloch åt, Turner anro, EņE. gaz itau ablative postposition. 85, 94, 111. amiferambilu "a type of penance among the 386, 425, 463, 466. also used with vasa-, Jains; the devotee eats once a day and only cf. Sk. --vaśät. Der. uncertain. see Tessittori dry non-oily substances." n. dir sg. 94, also ambila 94; 303. Sk. ācāmla-, Pk. ayambila-, l a imathus' adv., 483, Sk. evám Pk. evam, Ap. emva, ema; in Ap. em va, -m- may be i "even" used to emphasise the preceding. an indication of nasalised vowel. Pischel phrase. 94, 109, 142, 427, 448. Sk. ápi, Pk. 261. Note the initial i- in OG. MG. Em. avi; MG. y. 34 iya "this" dem. pro, f. nom. sg. 74. Sk. ! ir "here, in this direction" adv. 427. Sk i yám Pk. iyan. i-tás Pk io. . • 1 frutat iriyāvahi "( karma resulting from ) & iu “this" pro. m. sg. 555 Sk. idám n. etát bodily movements, such as walking etc." sub. f. n; Pk. eso, eho m.; Note the initial short i- obl. sg. 38, also-hiya (v. 1.) 142; Sk. iryāpain OG. thiki, Pk, iriyavahiya. « a type of pene a day and only $ 72.9 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WORD-INDEX u isarm "thus, in this way" adv. adj. n. sg. (v. 1. isyau, isau) 73, 74; also isunh 474; isai inst. sg. 73; also isaim 522; also isiņi (v. 1. sal) 533; 15e Inst. pl 576; 184 obl. sg. 535, 541; also pl. 573; also isām pl. 522; isi f. inst. sg. 74, 522. Note the short iin OG. Sk, idrśáh, idrśakah; Pk. idisa, tisa. Turner uso. et isī "eighty" pum. 617. cf. OG. asi; for der. 8. v. asisau. croft imdrāṇī “Indra's wife" f. dir.sg. 74.1w.Sk. the "belonging to this" pro. 85 (v. 1. ihiku, iha hū, iha loki). The termination -ku is a borrowing from midland (unless the derivation be aihika-which is also likely); note the reluctance of the mss. to accept the termination; der, s, v. imham. pri particle of emphasis 73, 94, 432, also in The 544, 554. for der. 8. v. i. wt ichaum "I wish" v. pres. 1st sg. 158. Sk. icchámi, Pk. icchămi, Ap. icchaum. fauis īrsālu "jealous" (v. J. işşālu) m. dir. sg. 516. lw. Sk, irsyālu. inihans "these" dem. pro. obl. pl. 386; also imham 386. Sk. esah Pk.eso Ap. eho m., eha, n. Note the initial short and long i- in OG. A Thi "in here, here" ady. 425, 573. Sk. ihá + OG. emphatic I. s. v. Imham. of imham "here (v. 1. thān, ihă) adv. 85. cf. Sk. ibá. Turner kahāṁ. Ta udai "to the rise" sub. loc. sg. 94. lw. Sk. udaya 3ct8ft udāharī "gave an example" past part. f. 383. Sk. udáharati, Pk. udaharai (lw. from Sk.). fet uddisi "referring to" abs. 369. 464. Pk. uddisati, uddiśya Pk. uddisai, uddisiya, lw. from Pk. uddis- + OG. 1. 376 unhāle "in summer” sub. m. loc. sg. 401. Pk. uşņa + kāJah, Pk. unha- ext. in OG. unhāłau; MG unalo; Note the short u- in OG, probably on account of the following -- in the next syllable. 34feras upadišatau "advising, instructing" pres. part. m. dir, sg. 529. lw. Sk. upadisati, apadiša + OG.-tau. s uparamiu "reached, terminated" past P part. m. dir. sg. 434, 544. lw. Sk, uparama + OG. saffiix -iu. et upalabhi "having obtained" abs. 527. Iw. Sk. upalabhate, upalabba + OG. -I. 8. v. lahai. 39h upasamium "assauged, calmed” past part. n. dir. sg. 589; upasamävaum caus. pres. 1st sg. 326; upašamāvi caus. abs. 556; upašamāviva obl. of inf. caus. 351. Iw. Sk. upá śămyati, upsama- + OG, suffixes. Sveta upasaṁharatau "while finishing” pres, part. dir. sg. m. 630. lw. Sk. upasamharati; upasamhara + OG. suffix -tau. TITEUIGTE upādanahāru "one who carries a bur den" sub. dir. sg. m. 602. upadaņā + häru; note the short u-; Sk. utpåtayati 'to tear up, pall out, utpātana-, Pk. uppādana 'to raise up'. -bāra isi an agentive suffix; 'one who carries' cf. karanahära 'one who does'; from which MG. -Når has developed. This -āra is probably comparable to Sk. -kāraḥ, but -h- cannot be explained except as intrusive, upādaņa + haru in OG. was probably pronounced with -nh- ( for aspiration moving to the initial syllable cf. scribal variations such as sāmuhau, sāmhau; Sk, sammukha-) developing as -n- in MG. An alternative suggestion is -dhāra, see Dave s.. ütäraņahāra. rund upārzium "earned, attained" past part, dir. sg. n. (v. l. üpärjiaTM) 42R; uparjiyasi pl. 553; upărjatau pres. part. m. dir. sg. 461; upārjatām obl. pl. 480; upārjäṁ pres. Ist pl. 455; upārji abs. 428. lw. Sk. upărjayati, upārja- + OG. suffixes. TTS au "agitated, alarmed” past part, m. dir. sg. 38. der. uncertain. surat ugarată "being saved, remaining" pres. part. pl. m. 341. For der. s. v. ügarium. gefa ucсhavi "in the celebration" sub. m. loc. sg. 527; Sk. utsavah, Pk. ucсhavo; lw. Pk. ucchava + OG. loc. termination -i. cf. MG. Ochav. guce ucchedir "cut off, destroyed” past part.. m. dir. sg. 428. Iw. Sk. uccheda + OG. -iu past part. inflection. Turfersft ujjayini name of a town f. sg. 574. for uthire "got up, grew" 464. der. s. v. üthiu. u dukārakaranu: "act of belching" tub. dir sg. 42. udukāra + karara; cf. MG. orkār; der, not clear. 3 .utkadu "fierce, mighty" (v. 1 utkatu) adj. m. dir. sg. 446. Sk. utkata-, Pk, ukkadalw. Pk. S Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADÁVAŠYAKA-BÁLAVABODHA-VRTTI utfor upoşitu "abstained from food, fast" dāvai; of. MG: ugharvã, ughļāvvũ Turner past part. m. dir. sg, 85; lw. Sk. upośita-. ughārnu. He umaku "some, particular" indef. pron. It ūcarai "speak" v. pres. 3rd sg. 325, 366. dir. sg. n. 309; umaki loc. sg. 282, 309. Iw. Sk. ūcaratāṁ 'while uttering' 154. obl. of the pres. amuka; cf. Sk. pronom. base amu, used in the part. but the nasalisation may be due to the declension of the pronoun adás- "that" MG. loc, sense; see however Dave p. 51. voarivā amuk. ger. pl. m. 10, also-revä 160. Sk. ucoarati Pk. TYS wyörau "place where water is dragged uccarai. from the well or a pond " sub. dir. sg. m. 79; sofos üchaliu "sprang up, rose up" past part, Sk. ava-tāraka-, Pk, oyāraga; MG. Ováro; m. dir. sg. 521;-li f 483. Sk. ucсhalati, ucchahigher in MG, suggests an early contraction lita Pk, ucсhalai, uochali-, Turner uchranu. of ava; OG. reading u- should be interpreted in that light. Suat ujalatā "causing to shine, illuminating" caus. pres. part. m. dir. pl. 522. Sk. ujjvalati. TTET urahau with parahau, "here and there caus. ujjvalayati, Pk, ujjāla-, Turner ujyalnu. far and near" 525, for der, s. v. 1 Soffor ūjini name of a town (v. l. ujjeni ) £. 435. gres ulur past part. n. sg. 91; meaning and fes üthiu" got up" past part. m. dir. sg. 73; derivation not known. üthl abs. 163, 341. ūțhium. n. sg. 326. uthadi El caus. abs. 446; uthi imp. 2nd sg. 589. cf. Sk. ullasaim “shine, rise" v. pres. 3rd pl. 516; ullasi past part, f. dir. sg. 426. Sk. ulla uttişthati; Sk. at +sthā, Pk. utthai Bloch sati. Pk. ullasai lw. Pk. uthnē, Turner uthnu. Jag usaha "medicine" sub. dir. sg. 450. 56 ūdo "name of a tribe of diggers", 386, for Sk. osadhih f., Pk. osahi f., osaha n, MG. osar. der. s. v. oda. OG u- seems to be graphic, probably an error. 2013 ünau "deficient" adj. dir. sg. m. 339, ūņā *feru undira "mouse" sub, n. obl. sg. 545. Sk. pl. also uņām (note the short u-) 339, Sk. lex, undura-, unduru. Pk, urdara, umdura. üná, Pk. ūņa ext. with OG.-11. 8. v. unata. Stay ünata "deficiency", sub-abstract noun-f. sg. 459. Sk. üná, Pk. ūņa, der. with OG -tā. 3d emphatic particle. 41, 48, 456, 525. sometimes precedes ju emphatic, also kadācitū saft ūtariu "got down, oame down" past (Sk, kadäcit + OG ū) 56. see Tessittori $104, part. m. dir. sg. 463, 525, 539; ütaratau pres. of. Sk. tu, Pk. u. part. m. dir. sg. 434, 579; ūtari abs. 73; ütarfi a ükhala "a wooden mortar” sub. sg. 520. pass. 3rd sg. 296; ütāraiń ca'us. pres. 3rd pl. of. Sk. 'udukhala--n. Pk. udukhala, uukhala-m. 521; ūtäraum 1st sg. 74; utārisiyāṁ fut. 1st pl. n. also Pk. ukkhala; probably a non-Aryan 455; utări abs. 528; ütărivä obl. of inf. of the borrowing. Bloch: BSOS V. 4. Turner, okhli. causal base 377. Note the short u- Sk, uttarati, fts ügariun "saved, escaped " past part. dir. Pk, attarai. Bloch utarņē, Turner utranu. sg. n. 85. ūgariyam n. 175; ugarată (note the & ütaru "reply, answer" sub. m. dir. sg. 7, short u-) pres. part. pl. m. 341. Sk. udgirati, 1 284, 488; Sk. uttara-, Pk. uttaraudgāra-; Pk. uggilai, uggāra, uggāla. MG. ugarvum. Bloch ugalnem, Turner ugelnu, Karees ütāvalau "hasty, fast" adj. m. dir. sg. ugrāunu. 463; utávala obl. sg. 463; also pl. 456. Sk. uttā pa- ext. with -la; Pk. uttavala- ext. in OG. SFATS ūgiu. "arose, gone up" past part. dir. sg. Bloch ūtāval, Turner utāulo. m. 482, 589. Sk, udgatah, Pk. ugga-, OG. ūg + past part. m. suffix-iu. afiras ūdegiyai “is troubled "pass. sg. 94. Sk. udvegaḥ borrowed in Pk. as uddega, develops Satrag üghadāvai "causes to open" v. caus. in OG. as ūdega + passive sg. inflection of OG. pres. 3rd sg. (v. 1. ūghādāvai) 474; ughādivā inf. 547. ughādauṁ adj. dir. sg. n. 309 (ОG a st ūdehī "white ants" sub, f. 21; cf. MG. ughāda-der. as n. adj.) Sk. udghātayati caus. | udhai; the OG. word looks like sanskritization ud-ghat;. Pk. ugghădai; further caus. uggha-1 of the current Guj. word. der, not known. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 WORD-INDEX ūdhari "remove, draw out" v. imp. 2nd 398 ūpela "above" adv. adj. obl. sg. 247; sg. 44. Sk. uddharati, Pk. uddharai, uddharehi upelai (note the short u.) loc. sg. 9; cf. MG. also -ahi imp. uplo adj. m. above probably uppa- (cf. upari). with illa; cf. Pk. uppelia 'raised'. ūdhasaiṁ "rise, go up" v. pres. 3rd pl. 246; Sk. udharşate (ud-harsate); cf. Pk. udd- eros ūbīțhaum "nauseated, full of aversion" husia, *uddhasai. past part. dir. sg. n. 473; probably Sk. Swift üdhari "by loan, credit", sub. inst. sg. *ud- vista- (contrast pravista-) Pk. *uvvittha; 459; Sk. addhäráh m. Pk, uddbāra m. Turner even though -v- > -b- remains doubtful though' of. H ūb üthna. Extremely udhāro. doubtful. of ūdhi "the wooden seat in the centre of the oke (of a cart) Sub. dir. sc. 44. Meaning is *** übhau "raised, elevated" adj. m. dir. sg. not quite clear; it may mean the vertical plank 456; übhă pl. 489, also obl. 48; ūbhām obl. 322; of wood fitted in the yoke, may be connected ūbbi f. 474. Sk. ürdhváh Pk. ubbha-, uddha-, with Sk, ürdhvá-.Doubtful. uddha- Bloch ubhă, Turner übho. 34018 ūpajai "is produced, rises" v. pres. 3rd sg. 5 übhadū "half standing position" dir. sg. 432; ūpajijium des. pres. 1st sg. 516; üpăiyaim 322, 326; Pk. ubbha ext. in OG-dau, developing caus. pres. 3rd pl. 553; ūpajāvatau pres. part. as ū; der. s. v. übhau. m. dir. sg. 457, ūpajāvi caus. abs. 38, 483, Sk. oteft übhalunkhi "(fried with a little oil, utpadyate, Pk. uppajjai. Bloch upajņē, Turner refers to chapatti put on a frying pan with a ubjanu. little oil" adj. f. 315; etymology not clear; cf. 3 ūpanaum "produced, created" past part. however MG. lukhũ adj. dry, pot buttered'; dir. sg. n. 108; úpanau 432; (v. l. ūpanu, Sk. rükşa- Pk, lukkha.. 110) upanā pl. 44; üpani f. 463. Sk, ut-pad-. o ulälaum "cause to toss up, jump" v. utpanna-; Pk. uppanna-ext. in OG. caus. pres. Ist sg. (in fut, sense ) 537; ülali abs. af üpari "on, above adv. 74, 557; Sk. upari. 577. Sk. ullalati, Pk. ullalai; also *ullālagati Pk, uppari. Turner upar. Pk, ullalei. Bloch ulāļā, Turner urlanu. ESTETT üparavadai "on, above" adv. loc. sg. 34 uşadha "medicine" sub. dir. sg. 172. The 577. Sk. upári adů, ūpara: Pk. uppar-, for initial û cannot be explained; lw. Sk. auşadvādau cf. MG, pachvadă pachäri, “back, hám. behind" and analogically MG. agăți" in front" at ūsāsa "breathing" sub. m. 331; also of. also P. pachavārā; in upara-vādai, vādai is üsäsu 571. Sk. uchvāsah, Pk. ussāsa m. Bloch possibly an analogical extension of the same usās. but etymology is not clear. Turner (S. v. pachări) suggests comparison with pagcärdháh 5 ūsu “dew" sub. dir. sg. 20. MG. os. Sk. avaśyā f. Pk. ossā f. also Pk. usgā; also Sk. “hinder part". avaśyāya m. Pk. osaa m. TETT Ūpaharau "above, belonging to the Bir ümcau “tall, high" adj. dir. sg. m. 616. above" adv. m. dir. sg. 10, ūpahară (v. l.-birā) also ümcu 533; ūmcai loc. 463; ūmci obl. 586. obl. pl; 109 also ūpaharāṁ obl. (gen.) 186; Sk, ucca Pk ucoa. Turner uc. possibly upara + rahau; for der s. v. üpari, and rahaim. agfor ūńcapani "due to height” sub. inst. sg. 347875 ūpaharaun “more than" comparative 614. üihca + panaum, for ūmca, s. v. ümcau; adj. n. sg. 445, 553. v. s. v. upaharau. Sk.-tvana, Pa. -tpana, Pk.-ppaņa-, OG. ext. Pischel 9 597. Tet üpādi “having lifted” abs. 482, 561; üpāļiu past part. m. dir. sg. 555. upadatām 83 üninhaun "hot" adj. dir. sg. n. 175. Sk. pres. part. obl (geb. , 211. Sk. utpåtayati, Pk. uşņá- Pk. unha- ext. in QG. uppādei. 3915 ümbādu "a burning stick, straw or a 482 úpädia "baving attained, obtained" faggot" sub. dir. sg. 154; ūņbādā obl. sg. 154. abs. (v. 1. ūpājāvi) 38, 466; üpādata pres. Sk. úlmuka-, Pk. ummua-, ext.--dau. part. (unenlarged) 86. for der. s. v. üpåļil. | Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASTAKA-BALAVABODHA-VṚTTI qe "this" dem. adj. pro. nom. sg. f. m. 94, 365, 424, 481, 526; also pl. 455; also remote 135. Sk. esáḥ m.; esá f. etát n.; Pk. esa m. esa f. etam n. एइसइ eisai" "will accept alms" v. fut. 3rd sg. 137. Sk. eşati Pk. esai, OG. e- with the future morpheme-isa-: eisai. eu "this, that". dem. pro. 10. OG. e+u; u is emphatic. For der, s. v. e. eka "one, some" num. indef. art. 74; also eku 39; eki inst. sg. 425., also loc. sg. 38; Sk. ékah, lw. in Pk. ekka-, Bloch ek, Turner ek. ekathi "together" adj. f. 520, 616. ekaṭhār n. pl. 520. Sk. eka -stha- Pk. ekkaṭṭha- ext. term ekatrisama "thirty first" ord, obl. 222. Sk. ekatrimśat- Pk. ekkatīsaima; Note the retention of -tr- cluster in OG; also cf. MG. ekatris. एकवार ekavāra "once" adv. 96, 300, 492. Sk. ekavāram, Pk. ekka- (also of. bijīvāra 96). geeft ekavisa "twentyone" num. dir. 74; ekavisām pl. n. 74; ekavise inst. pl. 259; Sk. ekaviméatiḥ, Pk. ekkavlsam; Turner ekkäis. ekahuttari "seventyone" num. dir. 74. From Sk. eka-saptati to Pk. eka-hattari, for Sk. t to Pk.-r-see Pischel § 245. r- is noted in cognate Indo-Aryan languages excepting Kashmiri and Sinhalese. Bloch sattar, Turner ek'hattar. ekasanaum "vow of eating once" sub. dir sg. 300. (a Jain vow) OG. eka+asanaum; Sk. asanam Pk. asana- ext. MG. ekāsņu. gg az gàalg eku sau satetālu "one hundred fortyseven" num. 285. For ekusau, v. s. v. eku and sau. satetalu: Sk. saptácat värimsat, Pk. satta cattalisa, *sattayattalisa. MG. has, however, suṛtālis, prob. on the analogy of artalis (forty eight) Turner saĭtālis. 11 also used as etalam ke 553; etalai lco. sg. 74, 434; etale inst. pl. 74; etali dir. sg. f. 74, also etalim f. 112. Sk. iyattakáḥ cf. iyat; Pk. ettula Bloch ituka, Turner uti. ekalau "alone" adj. dir. sg. m. 452; also ekalu 544; ekala obl. sg. m. 452; ekali f. 589. Pk. ekkalla 'strong, powerful'; note the reten-suite ogunīsa "nineteen❞ num. dir. 44. cf. tion of this meaning in the MG. compound MG. ognis. see Pischel's suggestion * apa-guna'ekal-vir' 'the lone warrior'. vimsati, § 444. v. s. v. ignṇatrise. gas etalau "so much, that much adj. dir. sg. 426; etala obl. pl. 434, 480; etalam n. pl. 74; que eranda "the castor-oil plant, Ricinus Communis or Palma Christi". sub. sg. 311. Sk. erandah Pk, eranda. erāvana "Indra's elephant" m. dir. sg. 74. Sk. airavana-, Pk. erāvana. evadau "so big" adj. dir. sg. m. 539; evade inst. sg. 470. Pk. evadda- ext. रह ba eha "this" dem, pro. nom. sg. 74, 94, 110; ehe inst. pl. 386, also ehû 381, with emphatic -u; v. s. v. e in OG; eha is au archaism, Sk. esah, Pk. eso, eho. okali"(wind) which spreads like a wave" adj. sg. 20. Sk. utkalika f. 'a wave' Pk. ukkallyä f. gener ekādasami "eleventh" num. card. f. oda "wandering tribe of workers and dir. sg. 435. lw. Sk. ekadasa +OG.-mi. craftsmen " sub. m. dir. pl. 386. Sk. odra-, Pk. udda. Turner or. 3 oghau "the staff carried by Jain monks" sub. dir. sg. m. 158. oghai loc. sg. m. 135. Sk. ava-grahaḥ, Pk. uggaha-, oggaha- ext. in OG. ochāvanu "covering", sub. dir. sg. 12. Sk. ava-cchadana- Pk. ucchāyaṇa- note the-ychanging to -v-, which cannot be explained." firm ofahiya "rolled in dust (?)" past part. pl. 22. Derivation not clear. othambhi "having supported" abs. 44. Sk. avastabbya Pk, utthambhiya. odai "in the residence. "sub. loc. sg. 538. cf. Sk. utaja- Pk. udaya-. odali "having snatched" abs. 187; ūdāliva inf. of purpose 105. Sk. uddalati caus. uddala-, Pk. uddālai. ega "one" num. dir. sg. 142 lw. Pk. ega; oyarai "adds, puts in, refers specially V. 9. v. eka. to cooking when grain is put in boiling water'v. pres. 3rd sg. 189; oriyai past part. loc. sg. 175, also pass. sg. 175; MG. or-vu. Sk, avata' a odhari "by loan" sub, inst. sg. 182. also of. udhari. Sk. uddhārāḥ Pk, uddhāra-; Turner udhāro. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 WORD-INDEX rayati, Pk. *oyārei; of. Sk. avatäraka- Pk. oya- raga-.. Big orai "in the neighbourhood, near, prior," adv. loc, sg. 179; also orai parai "near and far" 391; Sk. avaraḥ, ext. v. s. v. parahau, THE orahau "near, forward" adj. dir. sg. m. 426; oraha pl. (honorific) (v. l. urahä) 108; also oraham 151. of. Sk. ávarah; s. v. orai. arterer olakhatu "knowing, recognising" pres. part. m. dir. sg. 474; olakhiyā past part. m. dir. pl. 545; olakhi abs. 555. Sk. lakşayati, poss. with Middle Indian prefix o-, Pk. 0-lakkbai. Bloch olakhņē. arefire olagir "attached, stuck to” past part. ID. dir. sg. 445; Sk, avalagnah, Pk. olagga, OG. olag + iu. uteru olana “without salt" adj. dir. sg. 304 of. Sk lavaṇa-, possibly *apalavaņa-. SIE osahu "medicine" sub. dir sg. n. 527, osabi f. 432, 463; osadha-ham n. inst. pl. 521. Sk. Auşadham, auşadhi-, osadhi-, Pk. Ogaha n. osabi n.; osadba is lw. in OG. METHYL osämanu "which causes to dry "sub, dir sg. m. 303. Probably connected with MG. osáv-vũ to cause to dry, esp. to drain the water from rice' MG. Osäman water derived from rice, a gruel;' see P. B. Pandit 'Eand O in Gujrati' Ind. Ling. vol. XV p. 37. cf. Sk. avasyätaḥ "cooled'. Turner osinu. atge ohadanu "removal, reduction "sub. dir. sg. n. 13; ohadāvanatthu. Jw. Pk. 'for the sake of reduction' 331. Sk. apa + ghatanam, Pk. * obadanam. Site shalt “having sprinkled "abs. 557 of. Pk. phrase arasujala-ohaliya-gandayalo “whose cheeks are sprinkled by tears" in Sheth's Pkt. Dictionary, under obaliya, which he renders as darkened, lustreless'. Der, not known. " strat ohi “limit, border” (Jain theological term). sub. dir. sg. m. 325; Sk. avadhih, Pk. ohi; final i cannot be explained, prob. ext. in Pk. scf kaudām "cowries" sub. obl. p). n. (v. l. kavadāṁ) 461. Sk. kaparda-m., Pk, kavadda m. Bloch kavřā, Turner kauri. 43U kauna "who" inter. pro.obl. sg. 463; kau ņu dir, sg. 451, 534, 555; kuņa obl. sg. 112, 557, also kuņi 538; elsewhere kuni inst. sg. 545. Sk. káh punah, Pk. kavaņu. Bloch kon, Turner kun. #fast kautiga "curiosity, miracle" sub. n. sg. 465. lw. Sk. kautukam.-k-> -g- indicates 80 earlier loan. Et kaccolaka "& porcelain (or glass) çup" sub. dir. sg. 478. Pk, kaccolaya-. In OG. final -ya is replaced by -ka, MG, kavoļū. **1g kadāhā "a large cooking pan” sub. obl. sg. m. 311. kadābai loc. sg. 315. Sk. kațāhaḥ Pk. kadaba-, ext. in OG. Bloch kadhai, Turner karäi. ferret kadiyali.41; meaning and derivation not known. * kaduka "bitter" adj. dir. pl. (v. l. katuka ) 516, Sk. katuka-, Pk. kadua-, OG. kadu ext. with -ka. Bloch karů, Turner kasuwa. ekanikko "a smaller variety of rice" sub. (in a compound kaņikkädika) 502; also kanika 311. Pk. kapikka der, not known. Defināmainālā 1.37 records kaņikă "wet dough for bread.'m. MG, there are two words: kaņki "smaller grain of rice' and kapak, kaņek 'dough for bread'. fen kadăcitu "any time, some time" adv. 94 lw. Sk. kadãoit + OG. suffix -u. * 8 kanhai "near” postpos. 94, 108, 549; also kanbā 74, 487, 533, 554; cf. Sk. kárpe; Turner kana. 148 kapardaka "cowrie” sub, dir. sg. m. 21. lw. Sk. kapardakah. 978 kapāta "door, panel of a door" sub, m. n. dir. pl. 547. Iw. Sk. kapāta-. . A karai does, accomplishes" v. pres. 3rd sg. 85, 485; karaim pl. 142; karaum 1st sg. 85, 560, also karüm 524, 629; karisu fut. Ist sg.. 94, 560; karisiim 3rd pl. 489; karau imp. 3rd sg. (also 2nd pl.) 433, 488, 561, also karo 164, kuri 2nd sg. 108, 557; karijiu preo, 3rd sg. 426; karata pres. part. (unenlarged) 539; karatau pres. part. m. dir. sg. 85; karata pl. 85, 544; karatām gen. pl. 440, 480; karatai 32 karthu "Feronia Elephantum and its fruit" sub. dir. eg. 44, Sk. kapittha-, # kapistha-, "on which monkeys dwell"; Pk. kavittha-, kavittha-, MG. kOthū Bloch kavath, Tarner kaith. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASTAKA-BALAVABODHA-VṚTTI loc. sg. 74, 108; karati dir. sg. f. 461, also kariti (v. 1. karati) 575; karivă obl. of inf. 94; kari abs. 38, 73, also post pas. 94, 109, 112; kijai pass, ag. 536, kijaith pl. 433; kariu past part. 403; karivaum ger. n. sg. 488 also karevaum 13, 500, also karivaum 541, also karivum 551; karivau m. 326, also karevū 442; karevi f. 10, 249; kareviyai 13, cannot be explained, it seems to be an error for karevi..... ........karāvai caus. pres. 3rd sg. 432, 474; karavaim 3rd pl. 483; karavuth 524; karavi imp. 2nd sg. 473; karavisu fut. 1st sg. 543; karavatau pres part. m. dir. sg. 73, also karāvītau 492; karaviu past part. m. dir. sg. 461; karaviya pl. 74; karāvī f. dir. sg. 73, 579; karavivä obl. of inf. 533, 534; karāvijiu pree. 3rd pl. 489. Sk. Pk. kar-;gi kahām "where, in what" adv. 628; der. s. OG. kar-; Sk. karóti Pk. karei, karāvei; Bloch karne, Turner garnu. v. kiharh. karaha "camels" sub, m. dir. pl. 507. Sk. karabhaḥ Pk. karaha. karā "icicles (due to hail)" sub. m. pl. 20 Sk, karaka- m. 'hail', Pk. karaga- m. u karavanahāra "one who causes to act" sub. m. dir. sg. 53; OG. karavana (from the causal base kar-)+-hara agentive suffix; -hara may be derived from oblique ha + kara; or-b-may be intrusive. v. s. v. upăḍapahāra. karāvanu "act of causing to do" sub. dir. sg. n. Pk. karavana; der. s. v. karai. karota "a pot, basin" sub. in the compound karotädiku bhajanu 305; 1w. Sk. karota- m. karotaka "a pot, basin" sub. in the compound karotakadi. 209. lw. Sk karota-; s. v. karota. karoti "a pot, basin" sub. f. 209. Iw. Sk. karota-; s. v. karota. "distance" (?) f. dir. sg. 456 der. not कल kala known. www kalakalataus "burning, boiling" pres. part. dir. sg. n. 577; kalakalată obl. pl. m. 25; Sk. kalakala- Pk. kalakalamta-. In Sk. and Pk. it means only indistinct noise; perhaps it is transferred to the noise of any boiling liquid ef. MG. kalkalti tel boiling oil'. kalase "by the water pot, pitcher" sub. m. inst. sg. 483; Sk. kalasa-, Pk. kalasa-, MG. kalso. Turner kalas, . 13 kasiyai "is dragged" pass. sg. 582. Sk. kas to injure, to rub. Pk. kas-to stiffen, to rub. Note the indicating a learned habit. Bloch kasņě. कहइ kahai "narrates, tells" v. pres. 3rd sg. 86; kahaim (v. 1. kahai) 38; kahauh 1st sg. 457, 463 (in fut. sense); kahisu fut. 1st sg. 626; kahi imp. 2nd sg. 426, also kahehi 142; kahati (v. 1. kahiti) pres. part. dir. sg. f. 142. kahatam gen. ob!. pl. 552; kahiu past part. m. dir. sg. 386, 435 also kahium (v. 1. kahiu) 38, 74; kahii loo, sg. 453, 468; kahiya obl. pl. 386, 591; kahiyam n. pl. 450; kahi f. 349; kabivo ger. m. dir. sg. 132. Sk. kathayati, Pk. kahehi, kahai. Turner kahan. kahi "whom" interr. pro. obl. sg. 101; for der. s. v. kahi; short -i cannot be explained. kahi "any, some" indef. pro. obl. 529; (followed by eku) 560; (followed by saura) 629; (followed by apari) 83; Sk. kasyäpi, Pk. kassai; OG. kahi. kahim sometime" indef. pro. loc. sg. 94. der. s. v. kahi. kä "someone" pro. dir. sg. f. 480, 514. Sk. kā, Pk. kā. काइ Tkdi "by the body" sub, inst. sg. 346; 9k. kaya- m. Pk. kaya- m. kaiya "bodily" adj. dir. sg. f. 143; 8k. kayika, Pk. kājā. kaim "why, what for" inter. particle 534. Ap. käim. kaim2 "any" indef. pro. nom. n. (v. 1. kai, kamim) 38, 465; kai 463. Sk. kanioit. काउसग्गि kāusaggi "in meditation, a form o. Jain meditation" sub. loc. sg. m. 85; Sk. kayo. tsarga- Pk. kausaggo; Iw. Pk. kakabau "half extracted juice of sugarcane" sub. dir. sg. m. 314. der. not known. Ta kachava "tortoise" sub. obl. sg. m. 150. cf. Ved. Sk. kadyápa-, Sk. kacehapa-(kakapa- inhabiting a marsh'). Pk. kacohava, kaochabha- MG. kacbo. Bloch kasav, Turner kachuwa. kājau "work; assignment" sub. dir. sg. m. 325. Sk. karya n. Pk. kajja -n. OG. kājaext, change in gender cannot be explained; Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 WORD-INDEX unextended kaj has survived in MG. as neuter; also s. v. kāju, where it is neuter. kāju "work, assignment" sub. dir. sg. n. 385, 514, 537. Sk. karyam, Pk. kajjan, Bloch kaj, Turner kāj. 135 kāḍhai "draws out, pulls out" v. pres. 3rd sg. 112; kāḍhaum 1st sg. 342; kadhiyām past part. dir. pl. 556; kadhii loc. sg. 142; also kadhite 461; käḍhivă obl. of inf. 556; kadhiyaith pass. pl. 556; kaḍhaviyau caus. past part. m. dir. sg. 526. Pa. kaddhati, Pk. kadhai. Bloch kadhne, Turner kāṛhnu. katatau "spinning" pres. part. dir. sg. m. 213. Sk. root kṛt, kartana- 'act of spinning', kartati; Pk. katta-; note the MG. base with nasalisation kat-vu. Bloch katne, Turner kātnu. kādama "mud" sub. (in a compound kādamalūhaṇu) 12. Sk. kardama- m. Pk. kaddama, MG. kadav, perh. lw. with -m- to --change. kabarau "variegated, spotted" adj. dir. sg. m. 25; 8k. karbaraka-, Pk. kabbarayakāmapuru proper noun m. dir. sg. 525. kaya "body" sub. dir. pl. 110. lw. Sk. kaya- . kalau "black" adj. dir. sg. m. 25. Sk. kāla-, Pk. kala-; ext. kaleyaka "liver" sub. dir. sg. 25. Iw. Sk. kaleyam, kaleyaka-. fe kalhi "to-morrow" adv. stereotyped loc. (v. 1. kāli) 489, 543; note the added aspiration. Sk. kalya-, Pk. kalla-. kāśyapu proper noun dir. sg. m. 365. fki a particle which introduces a question or a qutoation, conj. 428. (occurs only once; P. omits it) cit: svamin! su devu tumharau putra huyau ki nahith;" Sk. kim, Pk. kim; Bloch § 204, suggests Persian influence; but here in the context the Sk. source is sufficient. The usage is also considerably early; Bloch ki, Turner ki. fki "or" conjunctive particle 626, 628. der. 8. v. ki,1 fasfor kini "by some one" indef. pro. inst. sg. 365; often followed by him. 73, 94; also loc. sg. 112. Sk. kena, Pk. kena. * kapada "garments, dress" sub. n, dir. pl. 548. Note the change of meaning in MG. käpar 'cloth' and kapra n. pl. 'clothes, prepared garments' 8k, karpats Pk. kappada-.fr Bloch kapar, Turner kapra. fakima "how "adv. 483, 525; followed by -i, prob. inst., changing the sense 'in any way' 73, 85, 474, 602. Ap. kemva. af kiri "as if" particle 514. Sk. kila, Pk, kira. Bloch kira. f3 kisau "what, why, how much" adjinterr. pro. dir. sg. m. (v. 1. kisyau) 94; kisaum n. sg. 426, 556; also kisum 588, (v. 1. kisaum) 463; kisa obl. sg. 94, 559; kisām pl. n. 563; kisai inst. sg. 386, 464; kisi f. 464, 556. Sk. kidrs, kidṛśika- Pk. kiisa-; note the short -i- in OG. fikihd किri kihavis "where" adv. 365, 426, 514, 538, also ha 514; pronom. stem ka- with the loc. -asmin, Pk. -him.; also cf. Pk. kamha, the ablative form, MG. kya. Turner kaha. at kijatām "while being done" pass. pres. part. gen. pl. 460; kijate loc. sg. 56. Sk. kriyate, Pk. kijjai. OG. present participle ktjatau is derived from the passive base. kitauni "dust (accumulated in ghee)" sub, dir. sg. n. 313. Sk. kiṭṭam 'secretion, dust, rust (of iron); Pk. kitṭa-, ext.; MG. kitu. Bloch kit. ze kitika "ant" sub. f. 19 lw. Sk. kiṭaka- m. Pk. kiḍiyā f.; note the sanskritised formation. et kidi "ant" sub. f. 21. Sk. kitaka- m. Pk. kidiya. Bloch kir. kidhau "done, accomplished" past part dir. sg. n. 38, 567; kidho m. 516; kidhaum n. sg. 433, 435, also kidhum 523; kidha, kidham pl. 94; kidhai loc. sg. 434; kidhi f. 74, probably an analogical formation of the past participle of the -dh- type (I-dhau, pidhau, didhau) with kar- as the stem. fkirtti "having praised" abs. 83. lw. Sk. kirtayati, OG. kirta-+ OG -i abs. kirttipālu proper noun m. dir, sg. 487. umb "farmer, householder (in contrast to a monk)" sub. m. dir. sg. (v. 1. kumḍambl, kutambi) 112; 1w, Sk. kutumbin. kuḍuchi "a long and a deep spoon used for serving and stirring (while cooking)" sub. f. sg. 209, MG, karohl, keraho; der. not, known, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADÁVAŠYAKA-BALAVABODHA-VRTTI EU kunai "by some one" inst. sg. 330. der. ketalu "some, how much " adj. dir. sg s. v. kauņu. | 559; ketalā obl. pl. 85, 578; Sk. kaiyattika-, 16 kuddäla "spade" sub. sg. 508. Sk. kuddä Ap. kettula. la-m. 'mountain ebony,' kuddalaka- m. lex. Daar ketīvāra "frequently" adv. 6. keti + Pk. kuddala ext; MG. KOdali, kodālo. Bloch vära; Sk. kaiyattika-, Sk. väram; Pk. kettia + kuda!, Turner kodālo. vāra-. s. v. ketalu. kusala "clever" adj. m. dir. pl. 386. Sk. l ag kevadu "how much, of what dimension" kusala-, Pk. kusala, Bloch kusal, Turner kusal. adj. dir. sg. 74; Ap. kevada-; cf. evadau. At kusā "small pea-like pieces” sub. m. dir. astfart kevalajñāniyā "those who possess and obl. pl. 386; der. not known. kevalajñāna" sub. dir. pl. 372, also obl. 99. lwguit kuhani "elbow"sub. f. sg. 151, 279. MG. Sk, kevala-jñāpin ext. in OG. by-u: kevalakoņi. Sk. kaphoni-m. Pk. kuhani f. jñāniu. of "axe" sub. m. dir. sg. 540. cf. HET63 kuhādau kesari proper noun. dir. sg. m. 525. Sk. kuthärah; Pk. kuhäda ext. Bloch kurhär. Oft ko "some, any, who" indef. pro. nom. sg. m. f. 465, 488, 557, emphatic ko-i 488 (v. 1. ko et kuhi “became i otten, suppurated" past i 483); koi (v. l. ko ) 558. MG. koi. Sk. kah, part. f. dir. sg. 521. Sk. kuthayati, kuthita-, Pk. ko; Sk. kah api Pk. kovi. Turner ko? Pk. kuhia-; Turner kuhunu. att kota "fortress” sub. dir. sg. m. 577; Sk. PETEX kūtatārūļha placing a false measure kotta-, Pk. kottaof weight" sub. obl. 459; Iw. Sk. küţatā + ārūdha-. Te kota "fortress" sub, dir. sg. m. 577. v. . v. kota. bet kūtī "having beaten" abs. 537. Sk. kutta- | yati, Pk. kuţtai. Bloch kuțně, Turner kutnu. I afris kodi "a crore, ten millions" num. dir. sg. 74; kodākodi -ten million kodi' Sk. koti-, Pk. 53 kūdau "false, untruth" adj. dir. sg. 386; kodi. MG. karor. küdauṁ n. sg. 390, 456; kūdā pl. m. 489; kuda astfery kodinya tores proper noun m. dir. sg. (v. l. (note the short --u-) obl. sg. 450; kūdi f. 450; kaudinya) 109, 113. Sk. káta-, kutaka- Pk. kūda- ext. Bloch kurā. to kone "in the corner, at the angle" sub. loc. sg. 36. Sk. koņaḥ, Pk. koņa. post kūdi "a type of vessel, sometimes made of leather, sometime of clay” sub f. 185. Etymo #THA komāsahari "a type of grain, 'udid" logy not known; cf. however Sk. kūti, kūdr, sub.m. obl. pl. 85; Sk. kulmāsa-, Pk. kummāsa-. bunch of twigs'. ft korī “dry" adj. f. 601 cf. MG. adj. korã n. afa kūti " type of plant from which bees dry; der, not known. make honey" the context is küti naum madhu oft fent * kolika jälaka "web of a spider" 316; der. not known. sub. dır. sg. 19. kolikā + jālaka. cf. Sk. kaulikafar kütire "by dogs" sub. inst. pl. 519. MG. a weaver. Pk. kolia- spider. The word is kutro. Der, not known. For some suggestions sanskritised in OG. jāla- lw. Sk. MG. word and other IA cognates see Bloch kuträ, Turner for spider is karolio; intrusive 'rmay be due kutil to the following retroflex flapped lateral -!-. (see P. B. Pandit Intrusive -r- in Indo-Aryan 41 kūyā “well" sub. m. obl. sg. 556, 557. Sk. IL vol. 16.) kúpah, Pk. kūva-; ext. in OG. MG. kuvo. Turner kuwă. aan at kausāmbi proper noun f. dir. sg. 426, 559, 573. ke "some, those" indef. pro. nom. pl. 433. 456, 527; (v. 1. kai) 455. Sk. kah, ke, Pk. ke. 49103 kanipā vatar “causing to shake, tremble" og kedai "at the back, after” adv. 434, 529; pres. part. caus. dir. sg. m. 44; Sk, kampate Pk. karpā vai Turner kāmnu. stereotyped loc.; der uncertain. cf. Sk. katak$a-, kati-, Pk, kad-, and then the OG. form karvala "bud, shoot" sub. (part of a by epenthesis. comp.) sg. 443; cf. Sk. kuļmala Pk. kumpala; Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 WORD-INDEX possibly the present word means a lotus', if so, u khanaşı "act of digging" sub.sg. n. 508. the etymology is olearer: Sk. Pk. kamala Sk. khananam Pk. khapaņam. bizor käniguna "A type of creeper" sub. (part autas khanitai“ being dug" pass. pres. part. loc. of a comp.) sg. 311; Sk, kamku. m. kamga, f. sg. 386. This passive formation is new in OG, kamguni f.'oelastrus paniculatus.' Pk. kamgu, it is derived from Pk. passive suffix -ia-, and kangani. --tau is the extended form of the Pk. -amta of a kanidhi "on the shoulder" sub, loc. sg. 540; the present participle. Sk. khanati, Pk. khaņai. Sk. skandha-; Pk. kamdha, khamdha-, MG. F khanaka "diggers" sub, m. dir. pl. 387; khXdh, kådh, f. It is used here in the idiom khanakaham obl. pl. 186. lw. Sk. khanaka. kärdhi kuhādau kari-' in all readiness' Turner kadh. a ag khapävai "causes to consume, annihilate." caus. pres. 3rd sg. 586. khapiyai pass. 3rd sg. TO kimcūna "a little less" adv. 251. Sk. 158. Sk. kşapyate; Bloch khapnē, Turner kimoit + anam, Pk. kimca +ūņa, OG. kimcūņa. khapnu. gr kundi "a bowl-shaped vessel, basin" sub. f. a khamauni "atone, pardon" v. pres. 1st sg. 25. Sk. kundaka, kundikā, Pk. kundiyā, kundi. 327, 629; also 1st pl. 629; also in the compound MG. kuņdi, tense khamākaraum 1st pl. 629; khamăvaum mith proper noun m. dir. sg. 110. caus. pres. 1st sg. 629; khamāvai caus. pres. 3rd sg. 539; khamāvaim pl. 489; khamăviyā past y lounthuyä "a type of insect" sub. pl. 21; part. m. dir. pl. 108; khamāvi abs. 113; khamijiu cf. Sk. kunthati, to hurt, to twine round.' Pk. precative 3rd sg. 489. MG. khamvũ, khakunthu- ext. in. OG: kuthuu. māvvă. Sk. kşamate, kşamyati; Pk. khamai, $4 kumb"u proper noun dir. sg. m. 446. khamāvai. saft kūmbhi "jar, pitcher” sub, sg. 25. Sk. Pk. WHAT khamāsaņu "act of paying respect, kumbhi. bowing down"-originally a respectful way of krmi "insect" sub. sg. 21. lw. Sk. krmi addressing the teacher and the elders'kşamākrimi. sramaņa', but later came to mean, among Jains, the act of paying respect, sub. n. sy. 322; also su krsnu proper noun m. dir. sg. 145. khamāsamaņu 322. khamāsamani inst. sg. 322, rore krayānaui" a purchasable object, transa- Sk. kşamāśramaņa- m. Pk. khamäsamaņa m. ction" sub. dir. sg. n. 507. Sk. krayánaka-; RIEB Tharavalatau "scratching" pres. part. note the retention of -r- in OG, MG. kariānữ. m. dir. sg. 461; der, not known. ** kesau "annihilation, destruction" sub. dir. antaa kharamţitu "polluted, impure (by contact sg. m. 74, 94. lw. Sk. kşaya with impure object) past part. sg. 305; kharamfer kşii "will be annihilated, will wane" v. țiti loc. sg. 209. Pk. kharamta, sanskritised in pres. (in fut. sense) 3rd sg. 550 Sk. kşayati, OG. with Sk. participial suffix -ita; cf. Pk. iw. OG. kşi kharada 'to besmear, MG, kharar-vů 'to besmPay for kşini "pardon, forgive". v. imp. 2nd sg. ear, to make dirty by besmearing'. (v. 1. kşami) 539; lw. Sk. ksamati, OG. kşim-; a khala "residue of the seasumum seed after OG. -i- in the first syllable may be due to the the oil is pressed out, oil-cake" sub. m. dir. pl. following -i-, or some dialectal habit of the (v. 1. khali) 433; Sk. khála-, khali-, Pk. khali; scribe. MG, khol m. Bloch khal, Turher khali. khalai “in the thrashing foor, granary." er khacar "moving in the air, flying" sub. 21 sub. loc. sg. 477. Sk, khála- m. Pk. khala-, lw. Sk. khacara *kbalarh OG. khalaun MG. kbaļā. Bloob khal. Cr khajūra "dates "sub. pl. 477. Sk. kharjūra- late khai " eats" v. pres. 3rd sg. 25; khājaim m. phoenix sylvestris, the wild date tree'; Pk. pass. pl. 519; khädhärh past part. n. dir. pl. 433; khajjara m. Bloch khajūr, Turner khajur. khăi abs. 525; Sk, khádati, Pk. khai MG. khāat khadi "chalk" sub. f. sg. 20. Sk. khatikā, vũ; Bloch khāpẽ, Turner khãng. Pk. khadia MG. khari. Bloch khari. Turner lavet khätaki "butcher" gub. m. dir. sg. 128. khari. Sk. khattika-, Pk. khattia, khattikka- MG. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVĀŚYAKA-BÁLÁVABODHA-VRTTI 17 kbătki; the transference (1) of -i- cannot before ganiu "counted, considered" past part. m. explained. .. dir. sg. Sk. gaạitam, Pk. ganiam, ext. enfor khâņi "querry" sub, dir. sg. f. 20, 508. Sk. To ganāin "counted, noted” pass. 3rd pl. 405. khani-, f. khăni-, Pk, khapi, kbäni, MG. khăn Note the use of -ā- passive, which is rare in f. Bloch khān, Turner khāni'. this period. The usual passive suffix is -iyaATAUS khāmanaumi "act of asking pardon" der. s. v. guņai. Jain theological term, sub. dir. sg. n. 326; khä- TT gabhārā "inner part of the shrine" sub. manāṁ pl. 341; cf. Sk, kşamā, kşamäpadă. Pk. obl. sg. m. 617. of. Sk. garbhagsha-n;* garbha khāmaņā f. : ghara, Pk. gabbha hara- ext. alleet khäsadan "shoes” sub. obl. pl. n. 12, THE gamai "side, direction" adv, log, sg. 450, der, not known. 457, 589; also game 483; gamă obl. 530. MG. ferat khisaim "move, slip” v. pres. 3rd pl. 516; gam, game. Sk. gamya, Pk. gamma-, gama, 8 MG. khasvũ. Pk. khisai, khasai. cf. H. khis-1 OG. ext. which suggests that MI. base should be *kbisa- AUTO gamanāgamanu "coming and goingsee however, Turner khasnu. bodily movement” sub, n. dir. sg. (v. 1. gamaeffkhiri "rice cooked with milk" sub, f. dir. sg. nāgamanaum) 38; Sk. gamanāgamanam, lw, in 112; khIru n. dir. sg. 556; Sk. ksiram, ksirik:; ! Pk. gamanāgamaņa-ext. . Pk, khira-n. khiri. Bloch khir, Turner khira. Tas gayau “went” past part. m. dir. sg. 38, eft khili "nail” sub. f. 245; Sk. khilah post; 74; gayā pl. 86, 433, 550; gai f. sg. 426, 489, Pk. khila m. khrliyā f. there should also be a 573; gayai past part. loc. sg. m. 451. Sk. gatáh, MI. form *khilla- to explain MG (also M. and explain MG (also M. and! Pk. gaya- ext. in OG. Turner gayo. 0.) khilo, khill, Bloch khil, Turner khil. ftus garihaun "exonerate" v. pres. Ist sg. au khüpaim "sink, submerge" v. pres. 3rd pl. 384, also garbaum 166; garibi abs, 564. 74; khütä past part. m. dir. pl. Pk. khuppai. For 7748 garuyaim “by the elder” adj. m. inst. sg. a possible IE derivation of the whole range of 365; garagă obl. pl. 516. Sk. guruh, Pk. garua-, words such as MG. khõpvũ, khogvũ khůdvű, et garüī “big, on a grand scale" adj. f. 71. see Turner copnu. • Sk. garuh Pk. garua- ext. in OG. with f. arreur khotiyai "being fixed, attached” pass. suffix -1, 3rd sg. 601; cf. MG. khOrvũ 'to fix, drive in'; galai "melts" v. pres. 3rd sg, 438; gălium note the open -o- in MG. cf. Sk. kşot 'to caus. past part. sg. n. 25 Sk. * galati, gälayati, throw, to cast'. Pk. galai. MG. gal-vă. Bloch galpe, Turner si u khāmsa karanu "act of coughing" sub. galnu. 1. sg. 42. cf. MG. khāmsi cough'. Sk. kás- 7 0 galakanivala "a bull's dewlap" (first kásikā f. Pk. khāsa m.khasia n, Turner part of a compound: galakarvalădikaham) khămsi. • sub. 443. Sk. galakambalaere khanda "sugar” sub. 477; lw. Sk. khanda-T u galasarana "sobg"sub. n. pl. 38. Sk. gala m. n. Pk. khanda- m. n. MG. khảd f., how- gvara-noise in the throat'I doubtful. ever, goes back to Pk. khanda f. Bloch kh&d, To galā "neck” sub. n. obl. sg. 428. cf. Sk. Turner khår. galaka- m., Pk. gala-m., perhaps also n. in Sk., atfern khämciyain "are thrown, cornered Pk. * galaam; MG. gaļā, Bloch gaļā, Turner pass. 3rd pl. 582; cf. MG. khảco corner; Pk- galo. not known. tot gali "gwallowed" (in the compound verb Turner kh&co khảonu. 1 construction with gayau) abs. 556. Sk. galati te khändatau "pounding, pressing, break-1 swallows'. . ing" pres. part. m. dir. sg. 213, 514. Sk. khan K. ka s gāi. "cow” gub. sg. f. 264, 311, 325; Sk, gävi dayati, Pk. khandai. . Pk. gõvĩ, gũi f. MG. gỡ, gãy, Bloch gãy, gãi Turner gũi, Tg5 gadulu "water in which rice is boiled” sub. ss gāü,"two miles" (unit of measurement) dir. sg. m. 307. Pk. gadula-; der. not known. sub. m. dir. sg. 615; gāuyāim n. pl. 7. Sk. gav 3 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WORD-INDEX yūta n., Pk. gāüa, găua, gău n. both the stems however MG. gārvo which has a similar unextended and extended are noticed, MG. meaning. gāu m. 1 yudu "molasses” sub, m. 311 also -da 477. This gāgali proper noun m. dir. sg. 108. Sk. guda- gula-; Pk. gada, gula. MG. gol. cf. oras gājatau "roaring, thundering" pres. gula. Bloch gül, Turner gur. part. m. dir. sg. 514; Sk. garjati, Pk. gajjai, yurg gunai “repeats, counts" v. pres. 3rd sg. Bloch gājņē. 438, 521; guņatau pres. part. m. dir. sg. 426; TET gädar" young one of goat” sub, dir. 21. guniya past part. pl. 37; guniyai p898, 3rd. sg. also gādari f. 311. Pk. gaddari f. 338; Sk. gaņayati (cf. grnāti), Pk. gunai; MG. gan-vã. Bloch gaộaņē, Turner gannu. TIKET gāda bullock cart” sub. n. obl. sg. 94; gādāṁ pl. 94, 506. Pk. des. gaddi. Bloch gädi, TUTETUTË gunathānaum "& state of virtue, Turner gāri. Jain theological term" gub. dir. sg. n. 401; gupathāņai loc. sg. 403. Sk guna-sthånakam 165 gādhau “thicker, bigger in intensity” adj. Pk. gunatthānaam. m. dir. sg. 453; gādhaim inst. sg. 453; gādbi f. Qurhit gunamälä proper noun f. dir. sg. 488. 298, 468; gādherau comparative form 453; for -erau see under adhikerau. Sk. gädha-Pk. e gura "Teacher" sub, m. dir. sg. (v. I. guru) gādha-ext. in OG 38; gure inst. sg. 38 also guri 365. Sk. guru, Pk. guru, OG. gura. cf. MG. gOr 'priest'. TIET gādaha “donkeys" sub. pl. m. 507. Sk. gardabháh, Pk. gaddaha-, Bloch gādhav, Targe gula "molasses" sub. m. dir. sg. 314, 433; ner gadoho. Sk. guda, gula-, Pk. guda, gula; MG. gol; also . .. v.gudu. Bloch gül, Turner gur. f gādhi proper noun m. dir. sg. 455. atfe gedi "a stick like the hockey stick” sub. gāmu village" sub, m. dir. sg. 386; gämi dir. sg. f. 12. MG. geri. Deś. geddi. Turner Too. sg. 223, 386. Sk. grámaḥ m. Pk. gāma. m. gir. | MG, găm n. Bloch gãy. Turner gũữ... | ofre for gehiņi “house-wife” sub. f. dir. sg. 461, 4 gāyatau "singing" pres. part. dir. sg. m. | 473; Sk. gļhiņi, Pk. gebiņi. 223 Sk. gáyati; Pk, gāai, gāyanta-ext. in OG. fora gogida “a type of lizard (usually found o f gärudike "by the snake-charmer” sub. in fields and hedges) sub. obl. 21; der. not m. inst. sg. 589. lw. Sk. găruţika.-. known MG. käkiro. . og gälamalu "dirt on the cheek" sub. dir. TGT godā "knees” sub. obl. pl. m. 44. 151. sg. 12. Sk. galla - m., Pk. galla m. MG, gäl m. 294; MG. gură; Deś. godda, goda Turner goro. Bloch gäl, Turner gālo. fefefeat godihiliyām “bowing down in such Tet gāhān " by verses” sub. inst. pl. (in the a way that knees touch the ground" adj. n. pl. ontext bihar gäbära kart) Sk. gathì £. Pk. 44, 326. The first part godi- can be compared gāhā - f. with MI godda, godda. Derivation not known. foregilaun “I swallow" v. pres. 1st sg. 309; feras gotriyahan "for the relatives” sub.obl. Sk. galati swallows,' note the -i- in the ini- pl. m. 12 Sk. gotrika- Pk. gottia- OG ext. tial syllable. s. v. gali. with u. Note the retention of tr- in OG. . forefat giläni “pain, nausea" sub. 22. lw. Sk. gopalu proper noun m. dir. sg. 574. gläni ofera gopävivä "cause to hide, to keep frets giloi "A type of lizard ( which moves | secret" obl. of inf. of the causal base 529. Sk. about in the houses) sub. f. 336. Pk. des. gupyate, Pk. guppai, OG. gop- with causal giloiyā, giloi; cf. MG. gharoli, gilori, ghilori. suffix. THAT gujjhaga "yakşa" sub. m. voc. sg. 435; Tres golau "round (in the context cakṣugolau Sk guhyaka, Pk. gujjhagā- lw, in OG. . 1 eyeball') sub. dir. sg. mn. 44. Sk. golakaḥ Pk. To gudahi a pitcher in which molasses or golao. Block golā, Terner golo. similar items are stored "sub. 186. Meaning its golu "ball" (lohagola 'iron ball') sub. n. is doubtful and derivation is not known; cf. dir. sg. 474. Sk. gola- Pk. gola-. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŠYAKA-BALAVABODHA-VRTTI hot gonthā "(inside) the fold for cattle, (goetha also probably *gharattikä 'a smaller grindmahill)." sub. obl. sg. m. 388. lw. Sk. gostha; stone for domestic use.' MG. ghantt. ext. in OG. gosthau, obl. gosthā. Es ghai "by stroke, attack" sub, m. inst. sg. tas gautamu proper noun m. dir. sg. 108. 434. Sk. ghātah, Pk. ghāya, OG, gbā, ext. to he garthi "knot" sub. (as a first member of ghảu (probably to preserve m. gender). I looh a compound gamthisahita) 309. Sk. granthih ghãy, Turner ghāu. Pk. gamthi m. f. MG. g&th f, Bloch gåth, Tur- gure ghanai "in the oil-mill” sub.m. Toc, sg. per gāpu. 489; Sk, ghätana- Pk, ghāyana- ext. in OG. Acte gandola "a type of worm” sub, 21; Sk. ghäņau; MG, ghapo m., ghäņi f, s. v. ghāņu, gandula- m. ay ghānu "quantity sufficient for one time Te gamdhai "smells" v. pres. 3rd sg. 434. Sk. (to be put in a frying-boiling, pan)" sub, gandháh m. Pk. gardhs-m. Sk. gandhayati ! dir, sg. m. 311; also ghäņa 311, of, MG. ghăn, also ghano m. 'oil-mill' ghaoi f. Sk. ghātanam, Pk. ghāyana. Turner ghān. rex ghatai "fite, suits" y, pres. 3rd sg. 426; anfaa ghatir "thrown" past part. m. dir. sg. ghatávatām pres. part. caug. gon. obl. pl. 339; 1 457, 557; ghātivă, obl. of inf.: ghāti abs. 464, ghaţăvitai pass. pres. part. loc. sg. 339. lw. Sk. 489. lw. Sk. ghātayati, ghāta + OG, verbal inghatate, ghata - + OG. verb inflection, flection * ghadau "pitcher" sub. dir. sg. m. 185, er et ghäradām "a type of sweet prepared Sk, ghatah, ghatakah, Pk. gbada -, ghadaga. with ghee and sugar" sub, dir. pl. n. 315. of. "small pitcher" MG. gbaro Bloch ghară, MG. ghāri; cf. Deś. ghāramta-m. etymology Turner ghară. not known. ng ghadanu' "manufacture" sub. sg. n. 506. afacture” sub. sg. n. 506. ft ghee "ghee, melted butter” sub, dir. sg. n. ah ghadāvanu sub. n. sg. (fr. caus, base). causing 91. Sk. ghỉtám n. Pk, ghiam 2. Blooh ghi, to manufacture' 506. Sk. ghatanam Pk. Turner ghių. ghadana BET ghodau "horse" sub. m. dir. sg. 464; ghogfag ghadiya: “ hour" sub. f. loc. sg. 325. Sk. daim inst. sg. 483; ghodi f. 264. Sk. ghotakaghaţikā, Pk. ghadiyā. MG. ghasi. Pk. ghodao, Bloch ghorā, Turner ghoră. afere ghadiyi "9wift, lit, travelling in the same a ghola "combination, mixture" sub, m. 601. hour" (ghadiyā joyaņi samdhi '& camel which Sk, lex. gholayati Pk, gholci; cf. Pk. ghola n. runs one yojana an hour') adj. f. sg. 558, ourds strained through a piece of cloth '--by Sk. ghaţikā, Pk. ghadiyå. Also s. v. ghadiyai. constant robbing; MG. ghoļvã "to stir, mix'; gul ghana “hammer” sub. m. dir sg. 508; Sk Bloch ghoļņē, Turner gholnu. ghanah Pk, ghana m. MG. ghan. Bet ghumti "ankle" sub. f. sg. (in the comquis ghānau "much" adj. adv. m. dir. sg. (v. l. pound pāda-ghūmtr) 42; cf, MG. ghõţi ankle' ghaņu) 142, 586, ghaņā pl. 548; ghanaa n. ghūtaņ m. knee; (also of, gothan m. knee). sg. 571, also ghanum 464, 481; ghani £. 489, Der, not known, g--gh- alternation may 571; ghaṇe inst. pl. 456. Sk. ghana, Pk. suggest a non-aryan loan, ghapa - ext. Bloch ghana, Tarner ghaņu. que ghaneraum "much" superlative adj. dir. Pe cauki “in the quadrangle" sub, loo.sg sg. n. 38, 246, 516. OG. ghan-+eraum; for 246 Sk, catuṣka-Pk. caukka; MG COk un. ghan- see ghaņau, for-eraum see adhikeraum. Bloch cauk, Turner cok. gr ghara "house" sub. n. dir. sg. 85, also of cautālisa *fortyfour" num. dir. sg. gharu 529; ghari loc. sg. 85, 430, 526, also 74; Sk, cátus- catvārimsat Pk. cauyaltsam, ghare (pl.) 86. For the problems of relating cattālisam; MG, cũwalīs, cummalis; the OG. Bk. grha- with MIA ghara- see Turner BBOS cautālisa seems to be built upon a probable iii pp. 401. Bloch ghar, Turner ghar. MI cau- and cattālisa; the MG. form is derived street gharaţi "grindstone" sub. dir. sg. f. 520. from Pk. caugālisam. Blooh 8223, Turner $k, gharatta m. grindstone, Pk, gharatta m. canwälīs. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. WORD-INDEX ar que ten", torn 14. fra cautrīsa "thirtyfour” num. 372. also vau) 38; Sk. catacatati, onomatope. Ap. cautisa 372. cautrisamu ordinal n. 339. Sk. adakka, Hc. iv. 406; Sk. catabhata 'quarrelcatustriméat Pk. cautīsa, MG. Otris; note the some soldier'; MG. carbhar quarrel; for adavaretention of -tr- in MG, and OG. cautrīsa-mau dāvau cf. MG. apāvvì 'to threaten'; for dadais the ordinal, -ma- is the OG. ordinal forming baļāvau cf. MG. dabšāvvă "to threatensee suffiz. Sk. -maḥ, Pk. mo. Turner cañtis. Turner dapkāunu, barbarā unu; MG. aṇāvvũ au chauthaun "fourth" num. ord. n. dir. sg. is probably a causal base from arvở "to be 94; cauthā obl. pl. 143; cauthai inst. sg. 425, stubborn and dabộāv- is a causal bage from also loc. sg. 355; cauthi f. 434 Sk. caturtháh dab-'to press, crush'; cf. Bloch dābņē. Pk. cauttha - ext. MG. Oth-, Bloch cauthä, ft cadiu "climbed' past part. m. dir. sg. Turner cautho. .! 109, also cadiyau 457; cadiya pl. 550; cadi imp. To caūda "fourteen" num. 35, 247. caūdamai 2nd sg. 457; cadisii fut. 3rd sg. 110, cadatath ord. loc. sg. 'on the fourteenth' 354, Sk cátur pres. part. m. dir. sg. 434, 579; caļi abs. 109, daśa- Pk. cauddasa MG. caud. Bloch caudā, 110; cađivā inf. of purpose 109; cadāvatām Turner cauda.. caus. pres. part. gen. obl. pl. 341; cadāvi caus, abs.; cadáviu past part, m. dir. sg. 483; cadāvii SATA caumäsi "in the monsoon" sub. n. loc. loc. sg. 453; For various (antenable) speculasg. 515; caumāsā obl. sg. 385; caumāsiya adj. tions see Gray L. H. JAOS. 60; Pk, caļai. In . belonging to monsoon' 385. Sk. caturmāsam n. MG, there is also the alternative from carhvã; • Pk. caummāsa, ext. in OG. Sk.căturmäsikam same alternant -rb-is noticed in H. P. S. L. Pk. căummāsia, caammāsia. Turner caumāsā. and' 0; thus it may be necessary to reconstruct ratare caumukhatārūpi "form of four a MI form *oadba-, caddha- Bloch cadhņē, faces" dir. sg. m. 376; cau- v. 9. v. cad hum Turner carnu. dísi. A lw. in OG. by substituting the first part 4 canakahani "gram, chick peas” sub. obl. with an OG form, the rest being Sk. of. Sk. pl. 25. lv. Sk. caņakah Blooh caņā, Turner caturmukha- p . . . canā. eft caurāsā "eightyfour" 421; (also in the refuscattārisain "four hundred" num. 613 compound cauräsi lakha sattäņamvai sahassa Sk. oatväri satāni Pk, cattāri sayāim; cattāri - tevisa samkhyahan -84,97,023, num. obl. pl. is a Pk. Iw. in. OG; MG. (dialectal) cārsē.. 90 ) also caurāji (with retention of -- before 49% capalaka "a kind of green vegetable comfront vowels) 11, 84, 613. Sk. cáturasițih Pk. parable in size and shape to string beans" sub. caurāsii, caurasi; MI -- can be explained by 502. MG. Oļā, coli. the OG. word seems to other MI forms with ā in the same set. of. be a sanskritzation; Sk. capala-ka-, and Pk. ekkāsis, bāsiņ, pañicāsfim etc. Turner caurāsi. cavala- mean fickle, unsteady. efter cauvisa "twenty four". num. dir. sg; THE camaremdru proper noun'm. dir. sg. 428. cauvisām pl. 407; one hundred twentyfour 124, | aorot calāvi: " to cause to move" caus. inf. 613 cauvisamau ord. dir. sg. m. 62.-mā obl. 246; MG. calvũ, caus, caļāv-vã 'to move (from 222. Sk. cáturvir éatih Pk. cauvisa MG Ovis. one position )';. Sk. cárati, calati, Pk. calai, for OG. expression cauvisauṁ sau 'one hundred twentyfour' cf. MG. Ovisā s0. Turner caubis. Turner calnu. reft cavi “having moved-transformation from He causatthi “ sixtyfour” num, dir sg. 64, 1 one life to another- by death." abg, 94. Sk. 74, 613; Sk, catuhşasti f. Pk. causaţthi f. MG. 1. cyavate, Pk. cavai. . . Osath. Turner caữsatthí." ata proper noun m. dir. sg. 574. 8 forfa caubuh disi "in four directions" sub. arer cakhadi "( wooden shoes " sab. dir. sg. £. loc. sg. 7; MG, Odis in four directions'. Sk, 12, 213. MG. cākhși. Der. not known. catūr Pk. cau; Sk. disa f. Pk. disā f; OG. disa f, hum is OG, emphatic particle. TG dāratu "grazing, keeping (cattle) caus.. pres. part. m. dir. sg. 589; Sk. cárati, Pk, carai. 78% cațaka "a type of bird, sparrow" sub.sg. 21; Bloch oarņē, Turner carnu. lw. Sk. cataka- m. ale cărittu" "character, way of life" sub, n. *193 cadabadāvau "rebuke" v. imp. 3rd . dir. sg. 549; Sk. cãritra-n, Pk, oäritta- n., 1w. sg. (v. l. adavadāvan, dadabadāvau, vadavadā- 1. Pk. , Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ŞADĀVAŠYAKA-BİLAVABODHA-VRTTI 21 TOT calai "walks, goes " v. pres. 31d sg. 365; suggests Dravidian origin. Bloch cela, cālaim pl. 489; cālatā pres. part. m. dir. pl. 544; Turner celo. caliu past part. m. dir. sg. 94, 451, 578; väliya are cokha "rice" sub.obl. pl. m. MG. Ookha pl. 578; caligāt 451; cāli f. sg. 579; calivå inf. "rice' and the adj. cokkhở "pure'. Sk. • of purpose 481; oalăvai caug. pres. 3rd sg. 488; cauksáḥ, cokṣaḥ "pure', Pk. Ookkha- Bloch oalāviyai pagg. sg. 489; Sk. *calyati, Pk. callai. cokh, Turner cokho. Bloch cālņē, Turner calnu. refecitti "in the mind" sub. n. loc. sg. 94. Sk. ale copaļanu "smearing (act of)" sub. n. : citta-, Pk. citta-; lw. Pk. dir. sg. 12 der, from the OG. base copad 9. v. copadium. ferre citrau "panther” sub. m. dir. sg. 448, frs copadiun “besmeared" past part. dir. citrai inst. sg. 448; also citraku, citraki 448. Sk. citrah 'spotted' oitrakaḥ Pk. citta-ext. MG. sg. n. 317; copaļi abs. 316. Pk. copada-'to citto; note the retention of -tr-in OG. Bloch apply oil,' ghee etc. Der. not known. For various suggestions see Turner copnu. citā, cittä, Turner cituw.. ferraty citrasālu proper noun m. dir. sg. 516. coraum "steal" 'v. pres. 1st sg. 525; cori 1 past part. f. 548. Sk. corayati, Pk. coria ferreta ciyālisa "forty” num. 342, 616; MG. stolen'; Turner cornu. cäļis, caļis; OG. ciya- can be explained to suggest an initial palatal glide, *oya-, also of. at coru " thief" sub. m. dir. sg. 522; cori inst. OG. ciyāri; Sk. gatvārimsát, Pk. cattálisan, sg. 525; core inst. pl. 555. Sk. coráh m. Pk. cāyālisa mh. Bloch salis, Turner calis. cora m. Bloch cor, Turner cor. . faran erft corī “ theft” sub. t. dir. sg. 464, 522, 526. ciyari "four” num. dir. sg. 74, also | Sk. caurikā, Pk. coria, cori Turner cori. cattāri 110; v. 1. cyäri 142; cau'huń emphatic obl. 142; also ciyāra i emphatic 434, 538. MG. Ste3 colapattau "a piece of cloth worn round căr, empbatio căre. of. Sk. catvärah m... nom.. the middle of the body." sub dir. eg. m. 44; catvāri n. nom. aco., *catärah, *oatări, could lw. Sk. colapatta- ext. in 0. explain the present form. Bloch cãr, cyār. candra proper noun m. dir. 88 445, 488. Turner där. * candraprabha proper noun m. a) . sg. 110. faras, tak cītavai, cimtavai “thinks, ponders” v. pres. 3rd sg. 73, 74; cita- ra camidrikā proper noun £. dir. sg. 584. vatau pres. part. m. dir. sg. 38; citavatăth obl. 9 champă name of a town f. dir. sg. 108 pl. 38; citavium past part. n. dir. sg. 112; cita wiec camouda "a type of small bug" sub. dir. vivă obl. of inf. 74, also citaveva 85; citavi 21. Derivation uncertain, but of. Sk. lex. cañoüabs. 112. Absence of nasalisation in many ny 'da-m. beak-leaved, a kind of vegetable,' of. forms is due to contamination with citta-Sk. · Sk. cañcupattra-. MG. o&oar m. cintayati, Pk. cimtei, cintavai (causal ' in primitive sense). | gift campi "having massaged, pressed, subdued” abs. 279; MG. c&pvũ De, campai. fece cimcuda "a type of small mosquito" sub. 21; MG, căcar. Der, not known. cha "six" sub, num. 135, cha e inst. pl. 120, cūkai “misses” v. pres. 3rd sg. 433. cf. 318. cf. Sk. şat; Pa, Pkt. cha. For various Sk. cyutáh; Dhātu pātua cakk- 'to suffer pain'. I etymological suggestions see Bloch S 218, Pk. cukka- to forget, be deprived of.' Bloch Pischel 441; Bloch sahā, Turner cha. oukņē, Turner cuknu. og chail "image, form” sub. f. dir. sg. (second fe culhi "cooking place" sub. f. sg. 178. Sk. member of the compound tåra-chai "bright culli f., Pk. culli f., MG, cũl f. Note the MIA ,,MG, cũl . Note the MIA image). Sk. chavi, chaviḥ; Pk. chavi. -Il->-1h-development common to other NIA dialects S. P. and L. Bloch cal. Turner culi. 1 us chai? "is" v. pres, 3rd sg. 112, 548; chai pl. 142, also sg. 430; che 3rd pl. 388; cham Ist aft cedi *maid servant" sub. f. dir. sg. 85; Sk. pl. 455. chataut pres. part. dir. sg. n. 633, ceţikā; Pk. cediā, cedi. chatā pres. part. pl. m. 408, 455. Sk. #kşeti celu "pupil" sub. m. n. dir: sg. 38, also Pk. acchai, achai. for alternative suggestions celaa 38. cf. Sk. ceta; Deś, cilla-; Bloch s ee Bloch asņē; Turner chanu, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 WOBD-INDEX karote chaitālīga "forty six" num. 135, ef.. 1 alfor chāņi "by (COW) dung" sub. inst. sg. 185 Sk. şatoatvārimbat, Pk. chāyālīsa; for -talisa Sk. chaganam n; cf. Sk. śákam n., sákst n. Pa. (MG.chEtāļis) of other numerals in the same I chakanam. Pk, chăni ta, chăng n, MG, chăn n. series: MG. 40-45: ektāļis, bEtāļis, trЕtāļis, cowdung' Bloch śen, Turner cher. oammāļis, pistālis; cf Pk, cattālisam for 40. TTT chānau "secret" adj. dir. sg. m. 192. Turner chayālis. chānaum n. 489. Sk. chapna, Pk, chappaBez chatthau "sixth" ordinal dir. sg. m. 244 ext, Turner chānu, 438; chatthaum n. 162, 403; cbatthai loc. gg. graf chăsaatthi "sixty-six" num. dir. sg. 616; cf. 120. of. Sk. şaştháh Pk. chattha-, Bloch sahāvä Sk. satsastih f. Pk. chasatthim, chăsaţtha (sixty Tarner chaitaữ. sixth). Turner chayasatthi. ya chattu "umbrella" sub, n. dir. sg. 483. Sk. gift chăsi “buttermilk” sub. f. 311 Desi. chatram n'a parasol' Pk. chatta lw. in OG. chăst. MG. chāś. OG, should have short -i Tula chaganaka "(cow.) dung " sub, dir, sg. finally. Der. not known. 12; (accompanying Pk, text gives chāņi); lw. Sk. chaganam n. v. 8. v. cbāņi. yra cháli "she goat" sub. f. sg. 264, 311; Sk, chāga-m., chāgala-, Pk. chāliyă f, chali f. . aftei chatrīsān "thirty six"num. dir. pl. 74. chatrise inst. pl. 438, cf Sk. şáttriṁsat; Pk. feat chivī "touched” past part. f. dir. sg. 544; chattisam; note the retention of tr- in OG. 1 Sk. chupati 'touches' coptam. with Sk, kşipáti movement of arms and legs' Pk. chivai, Turner chattis.. Turner chunu. Yes channavai ninety six" num. dir. 613. also channar vai 421. cf. Sk. saņpavatih; Pk, eftabaty chikakaranu "act of sneezing" gub. n. channavai, channauim (of. MG. channữ. sg. 42; karapu lw. Sk., cbika: Sk, chikkä Pk. Pischel $446, Turner chayānnabe. . chikka. MG, chỉk f. 9 chappanna "fifty six"num. dir. sg. 24, 36, chikaun "a type of shelf in which chappanne inst. pl. 258; cf. Sk. satpafiozgat remains of cooked food are kept; usually hung Pk. chappannan, chavaņņath; MG. chappan. in the kitchen" sub. n. dir. sg. (v. I. sikau) Turner chappan. 434; chinkai loc. sg. 186; connection with Pk. Stary chammāsa "months” (in a compound ) chikka 'touched' (cf. Pk. chivai "touches) is sub. 339. also chammāsiu "belonging to months' doubtful. variae lectionis sikau with f- may 339. cf. Sk, şaņmāsa-, and saņmāsika. be a secondary development; dialectally both are found in MG, chiků, stků. Der, not goeta chavvisa "twentysix" num. dir. sg. 74. known. • cf. Sk. sadviņśațih £. Pk. chavvisa, MG, chavvis: Turner chabbis. of churā "knife” dir. sg. f. 6. Sk. kşurah m., En chahattari "seventy six" num. 613. cf. Sk. kşurikā, churikā, Pk. churi, MG. chari, satsaptatih f; Pk. chāhattari; MG, chÕter. yes chūtai "releases (by oneself)" v. pres. 3rd Pischel & 446. Turner chayahattar. . sg. 402; chūtiyai pass. 3rd pl. 482. Sk. chutati, VIKug chãiyai "(in a) covered place)” past caur chotayati,* chutya--; Pk. chuttai, chodai part. loc, sg. 246; chāi (sic; final -i should be he Bloch guto, Turner chutnu. long ) abs. 296; Sk, châditam (fr. the causali schedai "cuts" v. pres. 3rd sg. 434; chedivă base chad-), Pk. chăia 1. inf. 434; chedi abs. 434, 538; Sk. chedayati a chakir "intoxicated" past part. dir. sg. 1 (caus.); lw, in Pk. chediaṁti (pass. pl.) MG. . m. 213; cf. MG. chak-vă "to be arrogant, to be chedvữ. infatuated', chak-to 'intoxicated person'. Der. fchedi "end, litoit" sub. m. loc. sg. Iw. Sk. not known; see however, Turner chakinu, cheda-+OG. loc. sg. suffix cf. MG. chero chakunu. end' and cheto distant', Sk, cheda- Pk. ginas chājāvali "a row of balconies" sub. ches ext. dir. sg. f. 614, -ävali Iw. fr. Sk. chāja- Sk. 1 . chehalā "in the end, belonging to the chádyah, MG, chajã baloony' perh. Iw, from last" adj. obl. s. 223, 247 also pl. 468; chehalai H. P. chajji- of. MG. ohājli'a small shelf.' loc. sg. 247. OG. cheha- (v. 9. v. chehu) ext. Turner chājan, chajja. with-lau; MG chella, Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADÁVAŚYAKA-BALÁVABODHA-VRTTI 26 chehu "end, læst,” sub. dir. sg. 247; also 7 jaya proper nonn m. dir. sg. 426. cheba sima upto the end 336. chebi loc, sg. fragt jayapura proper noun m. dir. sg. 415. in the end' 223, 323, 329, 513, 565. Sk. cheda-, limit' Pk. chea; for derivations of Fren jaya proper noun f. dir: sg. 559. various extensions of this word see Turner eter jalāsaya "water reservoirs, ponds" sub. cheu”; Bloch śev. m. dir. pl. 516; lw. Sk. jalāśaya-. . UTC chodaun "release (to cause to )" v. presset jalo "leech "gub. dir. sg. pl. £. 21. Sk. jalau 1st sg. 309; chodavi caus, abs. 453. (note the kah m; jalaukā; Pk, jaloyă; MG.jalo. -av- causal in OG, instead of the usual -āv-). oft jahimi "where, in what" adv. stereotyped Sk, chutati, caus. chotayati. Pk. chodai; the luc pro. Sk. yasmin, Pk. jahim. causal base has been employed as primary in OG. v. s. v. chūtai. E jāi "goes" v. pres. 3rd sg. 447; v. 1. jāyai 539; jāith 3rd pl. 408; jāuṁ Ist sg. (in fut gre choha "lime for cementing- it is pound, and sense ) 488, 529, jāi 2nd sg. 529; jäisii fut, made of even texture after constant pounding 3rd sg. 481, 525; jāisu Ist sg. 485, 557; jāu and mixing" sub. m. dir. sg. 601. MG. cho f. imp. 2nd pl. (v. 1. jāyau ) 455; also 3rd sg. 380; flooring; cementing.' Sk. kşodati 'stamps on', jā imp. 2nd sg. 544, 557; jãijiu precative 3rd kẹodah, Pk. khoa; cf, Hindi khoã m. pounded pl. 480; jāyatau pres. part. m. dir. sg. 142, brick. For IE origins of Sk, kşud - see Turner 554; also jäitau (v. l. jāyatau) 544; jāyatai copnu. loc. sg. 445; also jāyate loc. sg. 377; jāyatań gen. obl. pl. 94; jāyată sg. 108; jāyati £. 473, jal "alone, only" emphatic particle 74, 465, 555, jāyata i pres. part. (unenlarged, emphatio) 548 cf. Marathi and Chattisgarhi ca, while 386; jäivaum ger. n. dir. sg. 549, jäivä, obl. Modern Guj. and Sindhi have ja. Old Marathi inf. 463, 489, 536; jāi abs. 73, 489; jāiyai pass. has ci; Bloch suggests Sk. caiva, Pk. coia, ccea; sg. 457, 482. Sk. yati. Pk. jāi. Bloch jäņē, Turner jänu. . v. ca; v. 8. v ji"; ju." op? ja? " that" rel. pro. sg. 400 f., 420 m. 437 n. ang jāgai “awakes, rises” v. pres. 3rd sg. 163; jāgaiṁ 3rd pl. 336; jāgiu past part, m. dir. sg 584 pl.; Sk. yah, yá, yát. v. s. v. ju3. 480; jägi f. 461; jāgată pres. part. obl 163. Sk. 7 jai "if" conj. 74; Sk. yadi, Pk. jai. jägarti, 3rd pl. jāgrati, pres. part. jāgrat Pk. jau "when" adv. 481; also 'if' 470; Sk. jaggai. Bloch jāgņē, Turner jāgnu. yadi, Pk. jai, contam. Sk. tatah, Pk. tao, Ap. GY6 jācaka "beggars” sub. pl. 553. lw. Sk. tau, yaoaka50 jamyā "a type of small insects” sub.pl HTUTE jānai "knows" 'v. pres. 3rd sg. 483; • 21. der. not known. jāņaiṁ also sg. 462; jāņaum ist sg. 473; also Gotof janani “mother” sub. f. dir. sg. 560; Sk. jāņüm 172; jāņaum 2nd pl. 172; jāņe 3rd' sg. but in the sense of as if' 514, 544, 556; jāņi janani, Pk: janani. imp. 2nd sg. 260; jāņato pres. part. m. dir. Hun janā "men, persons" sub. m. dir. pl. 433; | sg. 560; jāņatu pres. part. m. dir. sg. 560; janabaih obl. pl. 554; jananāyakuchief' dir. also jänato i (emphatio) 460; jāniu past part. sg. 558. Sk. jánah Pk. jana, MG, jan, Bloch m. dir. sg. 85; jāniyā pl. 386, 455; jāņivaum jan, Tarner jană. ger. (inf.) n. 447; jāņivi f, 279, 535, 584; also refo jadapi "even though” conj. 470; Sk. jäņevi 261, 581; jāņivām n. pl. 403, 585; jäni yad api lw. Sk. abs. 38, 489; jāpiyai pass. sg. 514, 516, 575; Half jadākāli "when, at what time" adv. jāņiyaim pass. PL 584. jāņā viu caus. past part. 550; lw. Sk. yadākāla-+OG. loc. sg. termina m. dir, sg. 490; jāņāvii inst. sg. 574; jäņåvivä tion-i. obl. of inf. 44, 348, 493, 533, jānāvatá pres. part. obl. 533. Sk. jānáti Pk. jāņai Bloch 798 japai "recites" vi pres. 3rd sg. 434; japati jāņaņē, Turner jännu. pres. part. f. sg. 589; japiyai pass. 3rd sg. 158. jāmai "in the birth" süb. loo. sg. 135; Sk lw. Sk. japate. jänman n. Pk. jamma ext. in OG Gra jama "god of death" sub. (first member of TOTTETE, jananahāru "knower" gab. dir.."98 a compound) 526; Sk. yamah, Pk. jama m. 380. OG. jāņaņa + hāru; agentive nour from Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WORD-INDEX junu. V. 9. v. jau. the base jäņa- v. 8. v. jāņai; for hāra v. s. v. after jibha "tongue" sub. f. dir. sg. 521; cf. Sk. karana-häru. jihvá; Pk. jibbhā. Bloch jibh, Turner jibro. ETUER jāyaṇahāra “one who goes” sub. dir. Stuur jamanau "right" adj. dir. sg. m. 302. pl. 403 jāyaṇa+hāra; agentive noun from the 1 Sk. jemati eats'; jemanaka-; Pk. jimana eating'; • base jā, jāya; v. s. v. jāi. OG. ext. -0,'hand by which one eats'. Initial urot jälan "holes" sub. obl. pl. n. 264; Sk. jāla -- cannot be explained; MG. jamņo, 'right', ká- n., Pk. jālaya-; MG. jāļū n. jamvă 'to eat', suggest that the -i- should be short. v. 8. v. jimisu. for jo "only" particle of emphasis 73; Pk. ji; Hc. ii. 217, iv. 419-20; Pischel 8336 suggests eva, offer jimisu "I will eat" v. fat. 1st. sg. 85; jimatau pres. part. dir. sg. m. 213; jimatām obl. with a y-glide in the initial syllable (as in Pali yeva), later developing as jeva, ji. gen, pl. 296; jimi abs. 433; jimāļi caus. abs. 548; for jia “these” rel. pro. noun. pl. 113, 526, 527; initial long I in jima- cannot be explained, v. s. v. jimapaủ. MG. jamvũ. Turner notes Austric Sk. ye, Pk. je; V. 8. v. je. (Munda) affinities. Sk. jemati, Pk. jimai. Prorale jinadāsu proper noun m. dir. sg. 435. Bloch jevnē, Turner jiunār. farfur jini "by whom "rel. pro. inst. sg. 74, 94; 1 aftrafe jīvisi "will live" v. fut. 2nd sg. 474; Sk. yena, Pk. jspa with the OG inst. inflection. jivatau pres. part. m. dir. sg. 529; jiviti (v. l. Note the short-i- in the initial syllable. MG. jivati) f. sg. 573; jiviu past part. m. dir. sg. jEņE. 433, 589; jivi f. sg. 555; jīvata-i pres. part. forforat jinivä "to win” obl. of inf. 246, 484; (unenlarged ) 539; jivādai caus. pres. 3rd sg. abs. 515. Sk. ji-; Pk, jiņai. 463, 522; also in fut, sense 465; jiväờiu caus. past part. m. dir, sg. 465, 522. Sk, jfvati; Pk. feras jinauni “whose" rel. pro. dir. sg. n. 403; jivai. Turner jiunu. an early alternation of jeha + naum. v. 8. v. je? MG. jEnā. y juł "if" conj. 561; also juu (v. 1. jau) 578; forarete jinadāsu proper noun m. dir. sg. 553. ju? particle of emphasis 442, 444, 544. v. s, focietat jinasambandhiyām "related to v. ji. . Jinas" lw. Sk. jina-sambandhin Pk. sambam dhi; extended in OG. with-: jinasambathdbiu. vju "who" rel. pro. nom. sg. 85, 109, 365, 465, 539. Sk. yaḥ, Pk. jo, Ap. ju. fera jima "as, like " adv. 73, 553, 559; Pischels O juktu "joined, endowed with " past part. 261 suggests building of similar forms on the analogy of evam; kia, jiva (Ap. jemva), in m. dir. sg. 144; Sk. yukta- lw. in OG. the sense of Sk. katham, yathă. Fra jugata "proper" adj. m. dir. sg. 68; also jugutü 3, 70; Sk. yukta- lw. in OG. v. 9. v. fara jisar "of what type, like" adj. 109, 553; juktū, -ga-suggests a late MIA loan. jisām n. pl. 74; jisai inst. sg. 143; jisi f. sg. 143, 480, 547. Sk. yadşsikam; v. 8. v. isau. farait juggavio "one who practices gymnas tics, acrobatics" sub. m. dir. sg. 250. Sk. yogya fost jiharia "where” adv. 483, 538. Turner bodily exercise, gymnastics; Pk. #juggavio; (s. v. jaha, kaba) suggests three probable sour- lw. Pk. ces for the suffix --h&: suffix of Sk, ihá, kuhá; that of Sk. kathám, táthā, or the ending of loc. yus juyauń "separate” adj. adv. dir. sg. Sk. in -asmin, Pk., him. yutah Pk. jua - ext. in OG. . Ara jitau "won, 'conquered" past part. m. dir. mit juyári "gambler" sub, m. dir, sg. 470; sg. 74, 464; jitā obl. pl. 451; Sk. jáyati, past Sk. dyūtakārah. #dyutakārin, Pk. juāri- ext, 1. Turner juwāri. part. jitá-; Pk. jia, jitta, latter being formed on the analogy of other -tta- past participles. | 66 jūka "louse" sub. f. dir. sg. 401. Sk. yüká afrost jöpain "conquer "pass, 3rd sg. (pl.-i may f. lw. in OG, V. 9. v. jủ. . be an error for -i) 251; Pk. jippai; cf. Sk. para- jū "louse" sub. f. dir. sg. 21, 338; Sk. yūka digm of the stem ji, and formations such as f. Pk. jūā f. Bloch u, Turner jumro. jítvan, jítvara-, which may be the sources of jūvanu "youth" adj. n. dir. sg. 94; Sk, P£. jippa-. . yauvanam, Pk. jovvana- n. lw. in OG. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŚYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 25 HT jusara ropes tied to the bullocks when aigu joyana "eight miles" sub, m. (member of they are harnessed" sub. n. pl. 506; also jum- a compound joyanasau ) 488; joyani f one saru 382 Sk. yuga-sara-, rk, jua, sara-, who travels that distance 558; joyane inst. MG jūsrū, also dhūsrū; nasalisation cannot be pl. 618; Sk, yojana-, Pk. joyaņa-. explained H IA josimi “in risk" sub n. loc. sg. 465, MG. jel "who" rel pro, nom. pl. 434; jeha obl. joşam. Sk. yogakşemá-, la yogakkhema-. sg. 94, 553; jehe inst. sg. 544, also pl. 401, 417. Turner jokhim? Sk, yé, Pk. je. MI -is retained here on the analogy of other pronominal forms such as Ágie jambudvipe a name for Blārata 425. e'that.' Erzit jao " was born" past part m. dir. sg. 142; * je2 “if" conj. 526, 539; Sk. yadi, Pk, jai In jāi f. 94; Sk, jāyate, jātah Pk, jão, lw. Ik. OG. je, jai occur in conjunction with tau (Sk. Á jambī “ the fruit of the rose apple tree" sub. tatah); later, analogically influenced by tau, 501; Sk jambu f. Pk, jambua m., jambu f. we get jau and then MG.jo. MG.jabu n. os jetalaur " as much" adj. eg; jetalai loc, ai jam “ so long as " adv. 94, 545; Sk. yavat, sg. 109 ; jetalaim 463; Pk.jettula- cf. etalu l'k jāva, jāvam; for -v>- see lischel Satar jetīvära "in that much time" adv, 434, S. 261 536; Pk.jettia-, -vāra og jvalai "burns" v. pres. 3rd sg. 434, 488; TRUERI jemanavaradikre “feast etc." sub, dir! Sk. jválati, lw, in OG sg. 179. jeman+vāratādi+ku. V, s. v. jimaņau, jyestu "elder " adj. dir. sg. 427; Sk. jyéșthajimisu lw. in OG 3 jevadaun “as... as, i e, as big as, as small as etc." adv. dir. sg. n. 404, 405; Pk, evadda; Pischel S. 434 suggests *ayavadra cf, kevadu, TET jhagadā “ quarrel" sub. obl. sg. 12. Des. tevadu, evadu. In the present text, this form jhagada. Turner jhagarā. is rarely used. Usually jetalaum is used; it wat jhalahalata “shining" pres. part. dir. pl. seems to be the standard form. Today also 386. Pk. jhalahalai, jhalahalamta-; Turner etlū, ketlū, jețlū are standard forms current in jhalkanu, jhaljhal. central Gujarat, while evřū, jevsū, kevřū are nie evru, jevru, kevřu are are jhala “flame" sub. f. dir. sg. 577. cf. Sk. dialectal forms current in Saurashtra. jvālā; Turner jhalkanu. Garsoft joisit « fortune teller " sub. m. sg. 514. godt jhalari "a kind of musical instrument, a Sk. jyotişika-m. Pk joisia-m. Bloch joši, type of cymbal" sub. f. sg. 616; Sk. jhallari f. Turner jaisi Pk. jhallari f. The final syllable-I should be AIERT joisī2 " a type of god " sub. m. 31. for short in OG. cf. MG. jhalar. Bloch jhalar, der, s. v. joisil. Turner jhalar. FIT joga "control, Jain theological term, sub. star jhilapu " bathing, sporting in water" sub. m. sg. 402, 403. lw. Sk, yogah. n. dir. sg. 12. cf. MG.jhülya (dialectal) to bathe (in a river)'. of. Pk. jhilli f. wave', #itftroft jogini “a type of pitcher-like vessel ". jhillai "bathes. Turner jhil. sub, f. 185; der, not known. Arca jodivauin "to unite, put together" ger. ar jhujhatā “ fighting " pres. part. dir. pl. 448; dir. sg. n. 500, 571; jodi abs. 12; jodiyai pass. Sk. yudhyato, Pk. jujjhai. 3rd sg. 3, 250. Sk. *yotayati caus, of yutati; | jhujhu “fight" sub. n. dir. sg. 448; also cf, Sk, jutati, judati binds'; Pk jodei. Bloch jhüjhu 578; Pk. jujjha. n.; Pk. jujjha-n. is jodņē, jutnē, Turner jornu, jurnu. probably based on the Pk. verbal base jujjhaAf joni "womb" sub, f. dir. sg. 448. Sk. yonih jujjhai; Sk. yádhyate. m. f. lw, in OG e joyai sees" v. pres. 3rd sg. 108, 527, 542; aggi taliyan “finished, got over, departed "past jo imp. 2nd sg. 12; joyau imp. 3rd sg. 464; part. obl. pl. n. 223; Sk. tal-, talati to be joyatau pres. part. m. dir. sg. 74, 488; joiu disturbed; MG. tal-vũ to depart (in derogatory past part. m. dir. sg. 527; joivă obl. of inf. sense) and the echo-formation tal-vol-vũ 'to (v. 1. joevā) 556. Sk, dyótate, dyotayati, Pk. be in anguish, to long for! Block talnē, joei. Bloch jopāxņē, Turner jokhnu. Turner tarnu, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 WORD-INDEX foi țitam meaning and derivation not known. frys dhilau "viscous" adj. dir.sg. m. 311 Pk. 112. dhilla- Bloch dhilā, Turner dhilo. erg tipa " that which is pounded, beaten" sub. #ci dhukaduum “near, adjoining " adj. dir. sg. m. sg. 601 ; cf. MG. tīpvũ to beat, to n. 427; ahūkadām loc. (used adverbially) 10. pound; der. doubtful; cf. Sk. tip, tepayati, cf. Sk. dhaukate approaches "; Pk. dhukkai, *tipyate to heap together'. Probably tipū 'drop', dhukka-ext. in OG.-daum. Turner dhuknu. and tapakvũ' to fall drop by drop' may be a dhuki go near" v. imp. 2nd sg. 545. Ik. connected. Bloch đīp, Turner tapkanu. dhukkai v. s. v. dhūkadaum. o dhoilt a small lotā" sub. f. 209. cf. MG. ut thari “having placed" abs. 142; Sk. sthā-, toyli. Der. not known. | Bhati, silapayati, k. thai, thavai, abs. lavium. C or dhokata "an eatable, a preparation of OG. thavi. Bloch thenē, Turner thaknu, thāpnu fermented flour " sub. n. obl. 433. Der. not 163 thalanı - empty" adj. dir. eg. m. 397; known. MG. dhokļū. thālaum n. 112; cf. MG. (dialects of Saurashtra) thālū adj. empty, worthless'. Deś. thalla. affurg dhaikanaum " cover, lid " sub. dir. sg. n. poor, without any possessions. 211. I'k. dhakkai covers '; Des. dhamkini f. lid, cover'; *hamkana-cover. v.s.v.dhamkium. Jigs thahar “dirt (of oil) which has settled at the bottom" sub. dir. sg. m. 315. cf. Sk. ates dhankiur “ closed, covered" past part. dir. stāgha shallow' (cf. Sk. astāghadeep', lk. i sg. n. 309; dhāmkatām pres. part. gen. obl. pl. atthāha-). 552; dhūmki abs. 463. Pk. dhakkai, Des. dhamkini f. cover, lid.' Bloch dhăkņē, jhåknē, Turner dhāknu. Ir dasin "smitten, stung" past part. m. dir gif dhamka "type of cranes" sub. 21; cf. MG. sg. 522, 589; dasi abs. 522. Sk. daśati, Ik dhékbaglo; Pk. ìimka, dhemka . a type of bird'. damsai. MG. dasvũ;. v. 8. v. damka. Bloch dasnē, Turner dasnu. TOTTT dhundhanrı vadai “by bartering " sub. n. 183. der, not known. Eraser dokari “old woman" sub. f. dir. sg. 589; also cf. MG. dok f. neck', dokūn. head', and Nepali doko basket (carried on the back)' a ta "then, otherwise" a particle with some Derivation is not known; for other IA cognates see Bloch and Turner. Bloch doi, doki, Turner contrastive meaning. conj. 532. Sk. tadá, lk. doko. tayā, taya. Turner tal. ar dola name of a mountain sub.m. sg. 311. | a3 tau “then, therefore" conj. postpos. Sk. táțah, Pk. tao. MG to. g danka “sting, bite" (sarppa- snake bite') sub. m. dir. sg. 532, also damku 557. MG. aš taur “you " pers. pro. 2nd pers. sg. (v. 1. tā, damkh. Relation with Pk. damsai is not clear. tūm) 74, 427, 465, 474, 538; also tuum 474; But compare similar words in Panjabi, Lahandi tū obl. sg. 457, 474, 539; taim inst. sg. 74, and Sindhi : dangna, dang, damganua 522, 526. cf. Sk. tvám, which had an alternant probable source may be damsa-kşata-wound dialectally, a dissyllabic form Ved. Sk. tuvám, by biting Bloch damkh, Turner dasnu. I'k. tumam, tuum; contam. first person haum, ist dansa" nosquitoes." sub.m. dir. pl. 401 ; -- OG tauṁ. Bloch ta, Turner tã. may be Sanskritic influence or dialectal. MG. hoai tadaphadatām "conyulsing (with pain), das. Sk. damsah m., Pk. damsa-m. y. s. y. trembling and shaking violently in agony" dasiu. Turner dås. pres. part. gen. obl. pl. 25; Pk. tadapphadai, tadapphadamta-; cf. Sk. tratat crackling, tratatrata-; and *phat (see Turner: phaşkanu) tra dhaliu "fell, toppled" past part. m. dir. Ik. *phad-; cf. MG. words, pharko shock,' sg. 589; dhalatām pres. part. gen. obl. pl. 376; ahalivi obl. of inf. 483; cf. MG. dhaļvü, fall pharpharvũ or phapharvũ throbbing of the heart )' MG. tarpharvũ to be convulsing in dhāļvũ caus; dhāļ f. slope'. Pk. dhalai, dhālai pain; tarphar quarrel'; tarphar (-bolvű) to caus. Turner dhalnu, dhālnu. speak sharply and plainly-rudely-'. cf. also fr dhikadi sub. f. 12. meaning and der. not MG. tartaryū or tatarvũ "cracking, making the known, noise of cracking! Bloch tarphar. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVAŠYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 27 Turg tanaur belonging to" postpos. n. dir. eg. faror tini "by him " pers. pro. all genders. inst. 74; tanām n. pl. 514, 027; tatä m. pl. 74, sg. 74, 386, 553 ; also loo. sg. 109. Sk. tena, 521; tanai inst. sg. 38, also tanaim 503; tani Pk. tiņa, OG. tiņa. f. 74, 521. Various suggestions to derive it fatima " in that way" adv. 73, 74, 554, 559. from Sk. tanaya-, Sk. ātman- Pk. attano, or Ap. temva, see l'ischel S. 201 ; v. 8. v. ima. from a pronominal form tád, are not satis fara tirichaun "slanting" adj. dir. eg. n. 186. factory. Sk. tiraśc- lk. tiriccha- ext. in OG. MG. aor tani " blade of grass" sub. f. dir. sg. 434. tirchữ. Bloch tirsā, tirkā. Turner terso. Sk. trnam n., Pk. tana- n. ext. as f. stem faiz tila seasamum indicum " sub. m. 311, 314; in OG MG. tal. Sk. tila- m., I'k. tila- m. Bloch til, at tapata “practising penance" pres. part. m. 1 Turner til. obl. sg. 559. lw. Sk. tapati. ayarê tilavati “a preparation of seasamum atat taratā “swimming " pres. part. m. obl. sg. soeds" sub. f. eg. 315. Sk. I'k. tila-kuțți f. 38; tarivā inf. of purpose 38; tāriu caus. past MG. talvaț m. part. m. dir. sg. 85. Sk. tarati, Pk. tarai. far tisau Bloch tarnē, Turner tarnu. like that, as that" pro. adj. dir. sg. 109, 470, 556; tisā obl. sg. 74; Lisai inst. sg. aft tari" the creamy top-layer of milk or curds." 143, 470; tisī f. dir. sg. 143; also pl. 462, 480. sub. dir. sg. f. 313. Sk. tari, tari, f. 'a boat' Sk. tādesam Pk. tārisa- Asokan Inscr. tādisaPk. tari f. boat', tariyā (Deś. ) cream, milk I'k, taisa-ext. in OG. tisau; note the short -icream 'MG. tar. in the initial syllable; cf. Hindi tayeā. Bloch afat tarjatau « cheating " pres. part. m. dir. eg. taisā, Turner uso. 514. Iw. Sk. tarjati, tarja- + OG. sufixes-tau. fazi tiham “there" ady. 73, 425, 483; also at talaru “ constable" sub. m. dir. sg. 526; 1 timhām 85, 559; cf. MG. tya. I'ronominal talari inst. sg. 548. Sk. talavara-m. body stem ta-, for der. v. s. v. kahäm, kiham, guard'; Pk. talára, m. constable' Turner tyahá. G talium " fried " past part. dir. sg. n. 315; ale tida locust" sub. dir. sg. m. 21; also tidu talivaum ger. (inf.) 311. Sk. talita-fried'; 150. MG. tīr n. Der. not known. Deś. tidda Pk. talai to fry (in oil), to roast'. l'oss. m. f. locust. connected with Sk. tíla-sesamum indicum, June aig tiyain 264. v. s. v. timham. whose oil is always used for frying. MG. talvũto fry'. Bloch talne. THE tumha "you" pers. pro. 2nd pers. obl. pl. 142, 481, 488; tumhe inst. pl. 426, 481 (used in the are fadi “having beaten, hit" abs. 514. Sk. nom.) 488, 538; tumhārau your' gen. m. also tādayati lk. tādai, abs. tādia. For change in tamhārau 426, also tumhāru 428; tumhārum meaning in other IA languages see Turner. n. 531 ; tumhārai inst. pl. 142, 559 also loc. sg. Bloch tādnē, Turner tárnu. 480. tumhārī f. 426. cf. lk. tumhehi. For -rau arus taranaun “ crossing-delivering" adj. n. dir. see tūharau. eg. 85. Sk. tārana-, Pk. tārana-ext. in OG. aus tūthau "satisfied " past part. m. dir. sg. 446, ariais tārāpīdu proper noun m. dir. eg. 534. 514; tūțhi f. 528; tūthai loc. sg. 365. Sk. arat tavi "frying pan, roasting plate" sub. f. sg. tusyati, tusta-, Pk. tuttha-- ext. in OG. Also 315. cf. Sk. tāpaka-, *tapikā Pk. tāvia, MG. see under tūsaim. tāvi. aft tūri may be name of some plant (describod algte faharau "your" pers. pro. 2nd pers. m. sg. as something which grows on earth- as a gen. 488, 562; taharā obl. pl. 457, 488, 516, pudhavi kāu- Sk. Pithivī kāya-) 20. Meaning 561; tāharai inst. sg. 457, 464 ; tāhari f. 555; and derivation not known. Sk. tava, Pk. taa, the second half may be a Thi tusaim “is satisfied " v. pres. 3rd sg. 471; reflex of kāra (then -h- cannot be explained ) or | * tūsī abs. 365; Sk. tusyati, I'k. tussai, cf. Sk. harau may be some alternant of the postposi- tūthau. tion rohaim. Turner tero. te “he, she, it" dom, pro. nom. sg. 142, 456, fa ti that" pron. 3rd pers. demon. all genders. 461, 484, 541; also pl. 365; also ti 110, 386; 99. Sk. te. Pa. te. v. s. v. te. te used with emphatic u 74, 365; teha obl. sg. aftetut tiksana «sharp" adj. dir. sg. 402 lw. Sk. pl. 74, 86, 459, 483; also tihi 549; tehe inst. tīksná. pl. 112, 386, 471, 516. Sk, tát n. eg., té m. pl. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 WORD-INDEX Pk. te; teha may be explained from ethsya; for a detailed discussion of the probable line of developinent of allied pronominal forms see Dave pp. 32-33. 5 tedai “calls, invites" v. pres. 3rd sg. 536; tedaim pl. 579; tediyā past part. dir. pl. 465; tedi abs. 428; tedāviu caus. past part. dir. sg. 386. MG. tervũ to invite, to carry (a child) on the waist'. Der. not known. ao tetalaur that much" adv. n. dir. sg. 483; tetalaiṁ loc. sg. 38, 549; tetala obl. 405. Pronominal stem ta- for der. 8. v. etalau. Ap. tettula- ext. Bloch titkā, titlā, Turner tyati. acar tetivāra “ in the meantime" adv. 38, 556; teti is also followed by him emphatic 86. teti + vāra; cf. tettula- etc., 8. v. etalau, tetalaum; Pk. tertia, formed analogically based upon kettia- *kayattiya, see Pischel S. 163. atat teramā “thirteenth" ordinal obl. 222. also terahamai loc. sg. 355 ; for der. 8. v. teraha. a teraha «thirteen "num. dir. sg. 74. cf. Sk. trayodasa; Pk. teraha; MI -- in the initial syllable cannot be explained. Bloch terä, Turner tera. a tela "oil" sub. n. 311; also obl. tela nau 315. cf. Sk, tailám n.; Ik. tilla, tella-; Pk. -11cannot be explained; may be lw. fr. Sk. Bloch tel, Turner tel.: aagt levada “ of that size" adj. obl. pl. 405; cf. MG. evro: jevro: tevro: kevro; used rarely in the present text. The pronominal stems are clear but the derivation is not clear. For some suggestions see Pischel S. 149. cf. lk. evaddaar to “even, therefore " particle with some emphatic and contrastive force. 94, 132, 463, 560; also tau 9. v.; Sk. tatah Pk. tao OG. tau MG. to. a tolai "weighs" v. pres. 3rd. sg. 246. Sk. tolayati Pk. tolei, tolai, MG. tolvũ. Bloch tu!, tol, Turner tulinu, taulanu. dat tambolu "the betel leaf" sub. dir. sg. n. 291; Sk. tāmbūlam n. Pk. tambola-n. Austric origin has been suggested. Turner tamol. aanut tamboliya “(insects) belonging to the betel-leaf" sub. m. dir. pl. 21; Sk. tāmbulin Pk. tamboli. ext. in OG. tamboli-u; inflected for pl. Also cf. MG. tamboļi m. one who sells betel-leaves', Sk, tāmbulika-, Pk. tambolia, V. s. v. tambolu. ai tam till, upto that time" adv. 94, 112, 545. Sk. tavat, Pk. tava (cf. Ap. tāna), for v>v cf. Pischel 261 : MI graphic -mva- may have a - ~ - value. Tessittori S. 98.1. suggests tasmāt, Pk. tamhá ; which is not necessary. v. s. v. ja. after timham those " pers. pro. 3rd pers. gen. pl. (v. 1. tiham, tinha) 74, 94 ; Sk. tesām, Pk. tesim. Cac tumbadau "a dried gourd "sub. dir.sg. n. 223. MG. tūbrū. Sk. tumba- lk. tumba-n., ext. in OG.; Austric origin is suggested. Bloch tūbrī, Turner tumbo. af trnavāri “broomstick" (lit. one which obstructs grass or dust i. e.. something which cleans, broom-stick), sub. f. dir. sg. 518. lw. Sk. trna-+ värin. MG, word for broomstick is sävarni, derived from Sk. samvārana-warding off, keeping back, samvāranikā f. If tȚsa "thirst" sub. f. dir. sg. 426, 463; Sk. trşā f. ; retention of -r- in script may suggest a retention of -tra-, and -tar- in that case this may not be considered as a lw. af trsire " thirsty" past part. dir. sg. m. 544, 556. Sk. trșita-; for der. s. v. trsaTHËNI tra sūdiya “ caused trouble" past part. caus. pl. 22 Sk. trasati: caus. trāsayati; l'roto Guj. *träsai: caus. *trasādai past part. trasādiu. Note the preservation of tr-; cf. S. trahaņu P. tarāhņā. Bloch tarasa-, Turner tarsanu. 13 trāthau "terrorised, afraid" past part. m. dir. sg. 453. Sk. trásati, trastah; cf. lk. tattho; Sk. trāsayati caus. note the retention of tr-in OG. v. s. v. trasādiya. 5 triū “group of three " sub. m. dir. sg. 10; Sk. trika-, cf. Pk. tia; Proto Gujarati *triu is ext. with OG. -u: triū. ar trinhi “three" num. dir. sg. 73, 74; also trinni 74; trium (v. 1. tri hum) obl. 109; trinha i:i is emphatic 109 (based on a Prakritic form tiņha- Pischel S. 438); Sk. tríņi n. pl. MG. tran; Pk. tinni, tinha- have influenced the OG. scribes, though they have retained the tr- cluster. Bloch tin, Turner tin. Breng trinhisaim three hundred " num. 613. V. s. v. trinhi +saim cf. MG. transĚ, transo. Ferug tripaun «tin" sub. n. dir. sg. 25. lw. Sk. trápu n.; note the -i- in the initial syllable; also note the extended form to indicate gender. faya enggi tribhuvanāti sayiyan “excelling three worlds" sub, dir. pl. n, 7. lw. Sk. tribhuvana + atiśayain- OG. tribhuvanātisāyi -ext. -u. sg. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŚYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 29 fant trisatthu “ sixtythree" num. (in. comp.) participial forms it is used in another meaning 37. cf. Sk. trişastih f. Pk. tesatthim. MG. "remaining, staying ": thākataum pres. part. trEsath. dir. sg. n. 296; thākatām obl. pl. 333, thükatai H3 trījau " third " ordinal dir. sg. m. 154, loc. ag. 325; thākau past part. m. dir. sg. 426, trijauń n. 161; triji f. obl. sg. 109; trijai inst. 529. Turner suggests possible extension in -akka- of the Sk. sthā (stand' (v. 8. v. thai). sg. m. 118, 425 also loc. sg. 355. Sk. třtīyah; Block thakņē, Turner thāknu. Pk. tiijja ext. in OG. (with tr-group influenced by tríņi - tran) trīja-1. Bloch tīj, Turner tesro. ta thana "place" sub. dir. sg. n. 22; thāni loo. sg. 22. Sk. sthānam lk. thāna; retention of ith trisu “thirty” num. 36. Sk, trimsat, Pk. -n- suggests a loan formation. On the other tisam; OG. and MG. have retained tr- Bloch hand, various NIA languages have this form tis, Turner tis1. with -n-, which leads Turner to suggest a that trisomā “ thirtieth" ordinal obl. 222. OG. connection with Sk. stháman, *sthāmna->MI dir. trisamau; ord. suffix -ma, ext. v. 8. v. trīsa. *thanna-, or stháman- with a dialectal -nn-. Efter tretrisa “thirty three " num. 135. tretrīsā v. 8. v. thānakum. Bloch thān, Turner than1. obl. pl. 9. cf. Sk. tráyastrimsat f. ; Pk. tettīsam a thanakum "place, residence, shrine" sub. Note the preservation of tr- and -tr, the dir. sg. n. 437; thanakaham obl. pl. 26; thanaki latter on the analogy of trisa. Turner tettis. loc. sg. 85; thanake loc. pl. 542. cf. Sk. 903 trepanaum“ raft, some sort of help in sthāneka-. For the retention of -n- v. s. v. swimming " meaning is not clear. sub. n. dir. thāna ; possibly, this retention may be due to a sg. 38. cf. MG. trāpo, tarāpo. Noted in l'eri specialised meaning - religious parlance - plus of the Erythrean sea' Gk trappaga. shrine';: in MG., thānak n. means shrine of a Bloch tápo. deity'; contrast with this MG. thānī police station. This supports the loan formation Bahar trerisama “twentythird" ordinal obl. 222. rather than postulating-in-in MI. trevisa + mā; ordinal suffix -ma ext. obl. cf. Sk. trayovimśat; Pk. tevīsam. Turner teis. grag thāpaim “establishes, places" v. pres. 3rd pl. 7; thāpi abs. 574; thāpivau gerund dir. sg. # trevise by twenty three" num. inst. pl. m. 558; thăpiyai pass. sg. 237, 401. Sk. 613. cf. Sk, tráyovimšat; Pk. tevisam. sthāpyate Pk. thappia- placed. Bloch thapan, Nicu trodiyaim being broken " pass. 3rd pl. Turner thapnu. 485. Sk. truțati, caus, trotayati. Bloch tornô, 917 thala "plate" sub. 478. Sk. sthāli f., sthālam Turner tornu. n. lk. thali f. thālam n. MG. thal m. la big Tê trūti “broken " past part. f. dir. eg. 489. plate'; thali f. a smaller plate'. Bloch thālā, MG. țut-vữ, tut-vū. Sk. trutyati: P'k, tuttai ; | Turner thal. tr-is retained. Bloch tutņē. AT&T thahara " place, residence" sub. obl. eg. 251 sias trambaur “copper" sub. n. dir, sg. 25; (thūhara hümtau). Sk. sthāvarā- «standing trāmbā obl. sg. 463. Sk. tämrám. cf. Sindhi still ". -- cannot be explained, but De. thāhatrāmo m., Lahanda trāmi f.; possibly *trāmra- place' should be noted. Bloch thár. Bloch tăbē, Turner tāmo. QENIT thāharii "your" pro. loc. sg. 470; for 599 tryakyu proper noun m. dir. sg. (v. 1. trakṣu) derivation s. v. tāharau. 457. TIETO thaharīvi stopped " caus. past part. f.. dir. eg. 482 cf. Sk. sthāvara- 8. v. thāhara ; also compare Dhātup. sthalati to stand firm'. a thavisu “I will praise" v. fut. 1st sg. 372. feat thika “ being, remaining" past part. (auxiSk. stávate Pk. thavai. liary) pl. m. 94, 550, 556; thiki f. 474, 516; Is that becomes " v. pres. 3rd sg. 112, 488, thikām gen. obl. 10, 341. For derivation e. V. also thaim 386 ; thaisiim fut. 3rd pl, 489 ; thầu thākai; -i- is due to analogical influence of imp. 3rd sg. also 2nd pl. 489; thā imp. 2nd sg. sthita- and absence of compensatory lengthen326, 470; thiu past part. m. dir. sg. 546, 557; ing due to its frequency as an auxiliary (cf. (v. I. thio ) 516; thâï abs. 326, 488. Sk. *sthāti, Dave p. 58). Pk. thāi. o thira "steady, firm" adj. dir. sg. 38; thiri 14 thākai “ wears out, tires" v. pres. 3rd sg. karanu n. act of stabilizing' 381. Sk. sthira380; thākau past part. m. dir. sg. 94. In some ! Pk. thira- Bloch thir, Turner thiro. be explaināvarām stand 5.1 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 WORD-INDEX res thodau "less, little" adj. dir. sg. m. 586; EN 3 dadhi oliu " mixed with curds” adj. thoda pl. 377, 413, 416, 419; thodai inst. eg. dir. sg. m. 312. dadhi- lw. Sk. + oliu ; Sk, ava 604; thode inst. pl. 474; thodaum dir. sg. n. + li, Pk. oli, oli “ to go down ", ext. in OG. 221, 586; thodaum gaum "a little bit " (cf. with-u. This described a preparation in which MG, thodu šū) n. 170, 301; thodan n. pl. 417; cooked rice is soaked in curds. thodi dir. sg. f. 112. Sk. stoka, Pk. thoa ext. o dayülü « pious" adj. dir. sg. m. 3. Sk. in OG. with -dau. Bloch thorā, Turner thor. dayalūkah Pk. *dayāluo. Hatort thob ha vandanam a type of vandana" Tha darasana " vision "sub. dir. sg. n. 465. lw. sub. pl. n. 342. This type of vandana is per- Sk. darsanaformed when some guilt or error is in question. The correct word is chobbha vamdana- (Sk. ne isk 4008 a dalutau "pounding, preparing flour " pres. part. dir. eg. m. 213. Sk. dalati lk. dalai; MG. kşobhya vamdana-); in various mss. however, daļvů. Bloch daļne, Turner dalnu, the graphic similarity of cho- and tho- has given rise to a word like thobha vandana-; it at davara "string, cord" sub. (in the compound has also acquired a meaning "a vandana per- -üdikaham) 279; also davaraka sg. m. 601, formed while standing (i. e. not hurriedly). 626. De gives davaro, and is adopted in Jain Both the words are found in mss. and in the Sanskrit. Bloch dor, Turner doro. usage of monks. 37 daša "ten" num. 27. lw. Sk. dása. VF thūka " spittle" sub. dir. sg. n. 42, 309; also FITAS dušamau «tenth" ord. dir. sg. n. 437. thumku 309. Pk. thukka-n. cf. Sk. thutkarah. Note the -s- and dropping of the final nasal. Nasalisation is not regular, and found only in Jw. Sk. V. 8. v. dasa. Guj; MG. thūk. Turner thuk. TF dasa "ten" num. dir. sg. 109; dasamai ord. e tharbha pillar" (in the compound tham- | Joc. sg. 355, 451; dase inst. pl. 29, 403, 618. bhādikaham ) sub. m. 22. thāṁbhai loc. sg. of 1. Sk. dasa, Ik. dasa. the ext. thambhau ; 44. Sk. stambha- Pk. Fug dahai burns" v. pres. 3rd sg. 534; dādhau thambha-ext. in OG. past part. m. dir. sg. 14, 474; dadhi f. 112; Qyiaror thampani “deposit" sub. dir. sg. f. 450. Sk. dājhatā pres. part. obl. pl. m. 473. Sk. dahati, sthāpanā, sthāpanikā; cf. Pk. thappana n.; dagdha-, Pk. dahai; Sk. dahyate, Pk. dajjhai, preservation of -p- is due to the paradigmatic past part. (analogically from labdha-laddha-) identity with the MI base thappa- going back daddha-. Bloch dāhņē, Turner dahanu. to the passive sthāpyáte. Nasalisation is not sie dahi “sour milk, curds" sub. dir. sg. n. 312. regular. The short -i at the end and MG. also dahi 178. MG. dahi, dahi. Sk. dadhi, Pk. thāpan indicate that -i is not the result of an earlier contraction of -ikā > -ia, but MI dahi, ext. Bloch dahi, Turner dahi. thappana n. is suffixed by an i, giving a Fit dad ha "peak (figuratively used for the peak feminine *thappani, (cf. Sk. sthāpanā f.), of a mountain )" sub. dir. sg. f. 36. MG. dadh which would explain the OG short -i and zero f. “molar tooth". Connection between Sk. in MG damstrah m.: Pa. datthā f. is doubtful and non-Aryan sources are suggested. For cognates from Austrio group and Dravidian group see TSE A daudha sau "one hundred and fifty "num. Bloch BSOS vol. V. 4. and Turner under dāro. dir. sg. 43. also l'k. divadha saya 43. For sau q. v. Sk, dvyardha-, dviyardha-, l'a. diyaddha- | Flur danu “tax levied by the king, road-toll" sub. I'k. divaddha-> *davaddha- can explain OG. dir. sg. n. 129. MG. dan. Sk. danám Pk. daudha, MG. Odh. Bloch dūr, Turner der. dāņam. ETHT dagasükara "proper noun" m. dir. sg.365. l na dati "giving " Jain theological term. sub. f. 253. Sk. datta- Pk. datti. f. OG. dāti. C#Tag dadakaramanu “playing with a ball" sub. dir. sg. n. 12. For dadaka- v. s. v. dadā. laura dani by gift, donation" sub. inst. eg. n. 461. lw. Sk, dāna + OG. inst. suffix. CGT dadā "ball" sub. obl. sg. m. 537. Sk. drtih, Pk. dai.; ext. with dau in OG, it occurs elee grat dutara donors" sub. m. dir. pl. 461. Iw. Sk. where as (see Dave s. v.) daidā. MG. daro can afias diiridriu “poor" sub. dir. sg. m. 50. lw. be possibly due to analogical influence of MG. Sk. (dāridrya-) daridrin, daridrī, + OG. suffix darvũ to roll. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI farar dikkhiya "renunciated. entered monkhood" past part. dir. pl. m. 112. Sk. dikṣitāḥ Pk. dikkhia. lw. from Pk. fu diyai "gives" v. pres. 3rd sg. 435, 483, 559; diyaim pl. 386; dium 1st sg. 160; diyau imp. 3rd ag. 112; diynum imp. 3rd pl. 625; dai imp. 2nd sg. 559; desii fut. 3rd sg. 260, 466, 544, 550; desu fut. 1st sg. 386, 473; dejau precative 2nd sg.; dimtau pres. part. dir. sg. m. 552; diyamta obl. 552; deyati pres. part. obl. sg. 143; diyatai loc. sg. 461; diyaminai loc. (?) sg. 481; deva obl, of infinitive 123, 488, 628; de abs. 326, de (v. 1. dei) 73; díjai pass. sg. 94; dijaim pl. 326, also diyaim used as pass. pl. 626; divārai caus. pres. 3rd sg. 560; divärisiim fut. 3rd sg. 435; divarium past part. dir, sg. n. 426; diväri dir. sg. f. 539; didhau past part. dir. sg. m. 109; didhaum dir. sg. n. 352, 518, 564; didham pl. n. 527. cf. Sk. dadāti; l'k. dei. For a suggestion of different analogical influences (of nayati, labhate) see Turner under dinu, Tedesco JAOS, 43; Bloch dene. fdinna proper noun m. dir. sg. 109. fa dirase "by days" sub. inst. pl. 339 lw. Sk. divasa + OG -e, inst. pl. suffix. fa divakaru proper noun m. dir. sg. 426. fr disa directions" sub. obl. pl. f. 142; disi loc. sg. 446. Sk. diśā Pk. disā. ifs dikirau "son" sub. m. dir. sg. 589; dikirā obl. sg. 589. der. ? MG. dikro. ir dikiri "daughter" sub. dir. sg. f. 94, 473, 488; MG. dikri Der. ? fuet diyadi "water flask" (generally made of skin), sub. f. dir. sg. Sk. dṛti- f. Pk. dii, ext. az divai lamp" sub. loc. sg. m. 529. Sk. dipah m. Pk. diva m. ext. in. OG: divau. Bloch divā, Turner diyo. art dienlos lamp wick" sub. 1. dir. sg. 519. There seems to be some error in the text, -locannot be explained. Sk. dipavarttih f. Turner diwat. MG. divet f. i disai "appears, looks" v. pass. 3rd sg. 461, 514; disaim pl. 425. Sk. dṛśyate, Pk. dissai. Bloch diane. diha "days" sub. m. dir. sg. 397; also, pl. 94. Sk. divasa-, Pk. diasa, diaha, diha; MG di. g duprapu "difficult to obtain " adj. dir. sg. m. 300. Iw. Sk. dusprāруn-. durgandha proper noun dir. sg. f. 435. duhavana "act of causing pain" sub. dir. sg. n. 441. v. s. v. duhaviya. 31 far duhariya "displeased" past part. pl. 22; duhaveva obl. of inf. 441; duhaviyai pass. 3rd sg. 586. 'k. dühavai, duhavai; prob. a base formed from Pk. duha, duha, (Sk. duḥkha-); but also ef. l'a, dubbhavati. dahele "enlamity, misfortune" sub. dir. sg. n. 556. duhela adj. obl. sg. painful' 20. Sk. duḥkha- Pk. dukkha-, duha-, ext. with -illaum. Probably this is also the source of OG. dohilaum 'difficult', MG. doylu; Tessittori, however suggests Sk. durlabha-; see Notes on OWR' §. 5. दूधु dudhu "milk" sub. dir. sg. n. 178, 311; dudhi inst. loc. sg. 311. Sk. dugdhám n. Pk. duddham n. Bloch dudh, Turner dud. deu something which is to be given' sub. dir. sg. 211. Sk. deyam. Pk. deya. v. s. v. diyai.. dekhai "sees" v. pres. 3rd sg. 185, 373, 549; dekhaum 1st sg. 461; dekhisii fut. 3rd sg. 550, also dekhisiim 481; dekhau imp. 3rd pl. 489; dekhatu pres. part. dir. sg. m. 558; dekhata obl. pl. 427, 453, 533 also dekhatam gen. pl. 94, dekhati abs. 74, 110; dikhalaum causal pres. 1st sg. 74, 167, 535; dikhalata pres. part. obl. 533; dikhäliu past part. dir. sg. m. 428; dikhaliya pl. m. 386; dikhali imp. 2nd sg. 535; dikhali abs. 471. diṭhau past part. dir. sg. m. 426; dithaum sg. n. 539; diṭhām pl. n. 426, 519; dithi sg. f. 361, 575. Sk. drakṣyáti, Pa. dakkhati, contaminated with Sk. prekṣate: dekkhai. dikhal- is the causal base with -al-as the causative suffix; long -i- in some examples of the causal dikhal- may be either scribal error, or influence of the past participle form dith-. The past participle is derived from Sk. dṛṣṭa-, Pk. diṭṭha-, ext. in OG. diṭhau. Bloch dekhne, Turner dekhnu. dekhaṇaharu "one who sees, desirous of seeing" sub. dir. sg. m. 402, 487. OG. dekhana + agentive suffix haru, der, s. v. dekhai. denaharu "giver, desirous of giving" sub. sg. 426. OG. dena + haru agentive suffix. der. s. v. diyai. m. dir. i devakam "place where gods take delight", sub. n. pl. 616. lw. Sk. deva-ka-. afas devasiu "that which refers to the day" sub. n. dir. sg. 342. Sk. daivasika- Pk. devasiyam OG. devasiu. desa "country" sub. m. dir. sg. 446, also desu 544. Sk. desáḥ Pk. desa. a desana "serman, preaching" sub. f. dir. sg. 515. 1w. Sk. deśana; k. des. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 WORD-INDEX Facs desavatau "exile" sub. dir. sg. m. 525. Sk. que dhanuha "bow" sub. dir. sg. 25. Sk. dhanus-> *deśa-vrtta-, Pk. *desavatta-ext. in OG. i dhanusa-; Pk. dhanuha. are3 dohaluu longing, desire esp. of a pregnant uig dhunuhim “bow" sub. loc. (inst.) sg. 454. woman for particular objects" sub. dir. sg. mn. Probably better reading should be dhanuhi, 81, 82. Sk. dohada m. (probably a l'k. form of giving us regular loc. sg. of. dhanuha Sk. the word daur hțda-); Pk. dohala- m. dhanush-, lk, dhanu, dhanuha m. dhanuhi f. aasti daivajoga “ by chance, destiny" sub. obl.! daivajoga "by chance destiny" suh chi V. 8. v. dhanuha. sg. 426, 537. Sk. daivayogya- OG. daiva-isa dhanadattu proper noun m. dir. sg. 559. Sk. lw.; Ik. jogga ular dhaniku “rich" dir. sg. m. 466. Iw. Sk., s. v. ET dardai “taxes, punishes" v. pres. 3rd sg. dhani. 538; damdiyai pass. sg. 518. Sk. damdayati, Pk. damdai. u dhanu proper noun m. dir. eg. 553. TE dharai preserves, keeps, bears in mind", v. TIGEOT danda winchana (by) the broom tied to pres. 3rd sg. 111, 520; dharau imp. 3rd sg. 562; the stick" broom refers to the bunch of soft dharatau pres. part. dir. eg. m. 430, 474; woolen strands tied to the bottom of the stick dharatām (gen.) obl. 346; dharivä obl. inf. 279 used by a Jain monk; by that he sweeps the 474; dhari 158, 542, 548; dhariyai pass. sg. place he walks, he cleans books and brushes his 403, dhariyaim pass. pl. 520. Sk. dharati, Ik. own body. sub. obl. sg. 542; damdāümchanai dharai. Bloch dharņē, Turner dharnu. inst. sg. 325; Sk. dandaka+pronchanaka Ik. dandaa-pumchanaya. Sk. unchati, dandaka + UTFA dharmma proper noun dir. sg. m. 110. lw. Sk. unchang- ext. TFT dharmmaghosa proper noun dir. sg. m. na damtavanu “a twig (usually of the Babul 435, 573. tree ) used for cleaning the teeth " sub. dir. sg. Faig dharmmanandu proper noun m. dir. sg. 386. n. 291. Sk. dantapavanam n. Pa. dantaponam UST dharmmayasa proper noun m. dir. sg. 573. n., lk. dantavaņa- n.; MG. dātaņ under the influence of dat teeth', see Turner datiun. TÊTE dharmmavasu proper noun m. dir. sg. 573. ciez dzimdai "by a way, path" gub. m. loc. sg. CIG dhadi "assault, attack" sub. f. dir. sg. 547. 463. Sk, danda-, dandaka- -Ī having been 13 dhujai "shakes trembles" v. pres. 3rd sg. worked out in OG. Turner dhani. 514; dhūjium past part. dir. sg. n. 514; dhüjate a Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI pres. part. inst. pl. m. 213. Sk. dhūyate; cf. naravarmmu proper noun m. dir. sg. 425. Pk. dhua-. f dhūyari "a type of water-formation? cloudsmoke?" meaning not clear, it is considered to be an ap-kaya according to Jain theology 20. dhuli "in the dust" sub. f. loc. sg. 22. cf. MG. dhul f. dhur f. (in the dialects of Saurashtra). *dhuḍi- m. Sk. dhuliḥ m. f.; for the Indo-European *dhuzdi- see Turner under dhulo. Note that the P. L. S. and the Pahari languages have the reflexes of the -d- form. a dhoti "loin-cloth" sub. f. dir. sg. 365 v. 8. v. dhoyati. dhoyati "loin-cloth" sub. f. dir. sg. (v. 1. dhovati) 365. also see under dhoti. Der. not clear. Turner dhoti. varas dhyāyatau "thinking, meditating" pres. part. m. dir. sg. 85; dhyāyatai inst. sg. 73; dhyayati f. dir. g. 561; dhyayi abs. 74. 1w. Sk. dhyayati; dhya-+ OG. verbal suffixes. an na negative particle 464; also used as emphatic partide in constructions such as 'kahau na' 'please tell' 556. Sk. ná; Pk, na. nau "of" postposition, adjectival. dir. sg. m. 94; also num 94; na pl. 484, 516; nai ghari 'to the house' loc. sg. 85; also ne pão 'at the feet of' 74; ni f. dir. sg. 521, 547. Der. uncertain, see Bloch §. 201, where he suggests Sk. nayena as a probable source. nakhe "on the nails" sub. m. loc. pl. 376. Sk. nakháḥ m. n.; Pk. nakkha is a lw. from Sk. on account of the geminate -kkh-; regular Pk. development is paha. OG. nakha is again a lw. from Sk., with the OG. loc. pl. suffix -e. Some IA languages have the evolutes of Pk. naha: P. nahi and H. nah; MG. has preserved this form in the word nErni 'nail-cutter' Sk. nakha-harani ext. in Pk. and in the word naiũ 'underside of the nail' Pk. paha-, OG. naha + suffix iu. Bloch nakh, Turner nakh. nathi "is not" v. pres. 3rd sg. 297, 444, 529; Sk. nästi. Pk. natthi; short -a- is due to suxiliary usage. namatai "bowing" pres. part. m. loc. sg. 74; nami 427. Sk. námati, Pk. namai. Bloch lavne, Turner nuhunu. at namaskaria "bowed, paid homage to " past part. dir. sg. m. 579; namaskari abs. 85. lw. Sk. namaskṛ-+OG. suffixes. nami proper noun m. dir. sg. 110. 5 33 naval "new" adj. dir. sg. m. 74; navai loc. sg. 315; navam n. pl. 517. navi f. 622. Sk. náva-, Pk. nava-; ext. in OG. Bloch nava, Turner naulo. nava "nine" num. dir. sg. nave inst. pl. 10; Sk. náva- Pk. nava; Bloch nau, Turner nau. navama "ninth" ord. dir. sg. m. 62; navamaum n. sg. 247. for der. s. v. nava?, nava saim "nine hundred" num. dir. pl. 28. nava + saim; for der. q. v. navāṇavai "ninetynine " num. 383; MG. navvāņu, nauāņu cf. Sk. nava + navatíḥ; Pk. pava+pauim; MG. nauāņũ is standard colloquial, while the one with -vv- is a class-room form, probably analogical, of, ekkáņu 92', 'sattan' '97, aṣṭhāņu 98' etu. A navinau "disgusted, fed up" adj. m. dir. sg. 142; of, Sk. nirvinna-; loss of initial-iin closed syllable cannot be explained. Possibly a late lw. in. OG. may be *nivinna-. nahim "not" (v. 1. nahi) 38, 548, 560. For various suggestions see Turner under nahi, "J. Bloch (p. 292) compares M. ahne to be, old H. ah- (for which he tentatively suggests Sk. bhavati, cf. Pk. hus-); 8. K. chatterji, Beng. Lang. P. 1039, derives from *asati (replacing Sk. Asti, with subsequent special development of --, which is not impossible in such a word). Possibility of contamination with descendent of Sk. nahi must be considered". ang nagapuru proper noun m. dir. sg. 488. a nagilu proper noun m. dir. sg. 470. naca "dance" sub. dir. sg. m. 579. Sk. nṛtyam n. Pk. ṇaccam n.; for other IA cognates see Turner under näc. Note that while OLA and MIA forms are n. gender, most of the NIA forms are m. nacai "dances" v. pres. 3rd sg. 429. Sk. nrtyati, Pk. naccai. Bloch nacne, Turner näcnu. 21 nathau "fled, ran past part. m. dir. sg. 428; näṭhaum n. 453; naṭhā pl. 537; nathi f. dir. sg. 426. Sk. nastáh, Pk. pattha-; Bloch nat, Turner näṭho. nänhä "small" adj. pl. m. 25. Sk. ślakṣṇaḥ Pk. Janha Bloch lahän, sahan, Turner nini, sānu. name "by names " sub. inst. pl. 376. *namebhiḥ Pk. namehi. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 WORD-INDEX IT nraki " one who belongs to hell" adj. sg. , wag nivadu "strong" adj. dir. eg. n. 94. Sk. 21. lw. Sk. nibida-, Pk. ņivida-. ata ni barber " sub. dir. eg. m. 365. Sk. a nivarttai "returns, turns away, repudiates" napitáh m., l'k. Dāvis, m. Bloch nāū, Turner v. pres. 3rd sg. 578; nivarttaum 1st sg. 385; nān2. nivarttijin prov. 3rd sg. 580; nivarttivā obl. of FTLITET nasika “nose" gub. dir. sg. f. 620 lw. Sk. the inf. 352; nivarttāvaum caus. pres. 1st sg. nusikā; note the palatal -s- before -i 349. lw. Sk. ni-vrt-) nivarta-+OG. verbal suffixes. ALÍSTFT nāśikyu proper noun dir. sg. n. 386. alftar nitāriyā "stopped, objected" past part. arra näsatau "fleeing, running" pres. part. dir. mn. dir. pl. 430; niväri dir. sg. f. 560; niväri sg. m. 522; näsata pl. 428, 446; nāsī abs. 575; imp. 2nd sg. 560. Sk. nivürayati, l'k. Divārei. nasadiu caus. past part. dir. sg. m. 522; nasävia 483. Sk. naśyati lk. nassai. Bloch näs, Turner saj niscaim «definitely" adv. (inst. sg.) 430. i lw. Sk. niscaya- with OG. inst. suffix. násnu. au nisedhaum "I prohibit, I deny" v. pres. wife nhi "navel" sub. dir. sg. f. 556. Sk, nábhih, 1st sg. 348; nisedhiu past part. m. dir. eg. 444. Pk. ņāhi ; lw. from Pk. I lw. Sk, nişedha- + OG. verbal suffixes. Ararat niksipivisu cause to throw" v. caus. fut. Ist sg. 488. lw. Sk. niksip + OG. verbal er nist " night" (first member of a compound) suffixes. f. sg. 526. Sk. nisā, lk. nisā. amera niseja “seat" sub. dir. sg. f. 321. Sk. nigrahāviu " caused to be arrested " caus. À past part. dir. sg. m. 386; nigrahiysi pass. sg. nişadya f. "a small bed or a couch", Ik. 522. lw. Sk. nigraha- + OG verbal suffixes. nisajja, nisejja f. lk. --- may be analogically influenced by Sk. sayyā l'k. sejja; MG. sej. A nice "low" adj. dir. sg. 9. The short -i- may be a suribal error. lw. Sk. nicah. FITAT rügamai "passes, wastes" v. trans. pres. 3rd sg. 481; nīgamatām pres. part. gen. obl. at nitola “totally, absolutely, completely" pl. 480. Sk, nirgamayati, l'k. niggamei. adv. 22. Sk.nis-tulya, I'k. pittula, Ap. nittallafor Ap.-tt-> MG. -t-cf. Ap. jettulla-, MG. #15 nīcaun "low" adv. adj. dir. sg. n. 44; nica jetlu. obl. 586. Sk. nica-, Pk. niya, ņicca- (the latter, either a lw. from Sk. or analogically ad nitu "daily" ady. 85. 386. Sk. nitya-, Pk. nitta influenced by Sk. uocá-). Turner nic. Afaq nimiş: "winking or twinkling of the eyes" atroTETOT nīdānakarana "act of weeding" sub. sub. n. inst. pl. 438; lw. Sk. nimisa- + OG. dir. sg. n. 440. cf. Kashmiri nindā, Marathi inst. pl. suffix. nindno, MG. nid-vū, Oriya niraiba, De. nindini fraai nimantratuin “while inviting" pres. part. ... kutặnoddhāraṇam. Sk. nir-dātr- la weeder, gen. obl. 332. Sk. nimamtrayati l'k. nimamtei reaper'. OG. is either a lw from Sk., or the tr- group atrai nipajniin produces, creates" v. pres. 3rd is retained. eg. (v. l. nīpajai) 112; nīpajāvain 1st pl. (fut. o niya naum " claiming the reward of peni- sense ) 446; nīpajavi abs. 536. Sk. nişpadyate, tential aués " (Jain technical terin). sub. dir. Pk. nipphajjai. Bloch nipajně. sg. n. 131, 572. Sk. nidāna- n. Pk. niāna-n. ext. in OG Tas nipananu "produced, resulted" past part, m. dir, sg. 425; nīpanaum 1, sg, 112; nipanām Farsi nirakariur "repudiated, removed " past n. pl514; nipani f. 400. Sk, nispanna- Pk. part. dir. sg. n. 564; lw. Sk. nir-a-kar- + OG. nipphanna-, suffixes. Taig nipin "produces, places" v. pres, 3rd pl. a s "obstructs, arrests" v. pres. 3rd sg. 25. 7. Sk. nispādayati (causal), Pk. pipphal; Sk. nirunaddhi, nirunddhe, I'k, niruddha- ! v. s. v. nīpajaim, TATOTT nrgin having conquered abs. 400, . S nisariu ligone out, went away" past part, Pk. jinai, (Sk. ji in the 9th conjugation), m dir. sg. 426, 549; nīsarium n. sg. 556; prefixed by OG. lw. nir. nībarīyām pl. m. 556; nīsari sg. f. 474, 624; @utas nirdhatiu "drove out, defeated" past nisariyaim pass. pl. 135, Sk, nihsarati Pk. part. m. dir. eg. 447 dir. . v. dhādi. issarai. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VETTI if breathing out, sigh" sub, sg, 33, 8k, niḥsvasah, lk, pissäsn nemi proper noun m, dir, sg. 110. namda proper noun m, dir, sg, 386. namda proper noun f, dir, sg. 469. afridi "pleased, satisfied" past part, dir, pl, m, 522, Sk, nanditaḥ l'k, namdia finindaum "I censure" v. pres, 1st sg. 166; nimdatau pres, part, dir, eg, m. 590; nimdi abs. 564, 630, Sk, nindati P'k, nimdai, " dr "sleep" sub, f, dir, ag, 323, Sk, nidrá, f. Pk, nidda, but MG, also has retained -r-, MG, nidar f.; so, the intermediate stage should be *nimdra, Bloch nid, Turner nid, E paisaṛhara "one who enters" agent noun. m. dir. pl. 578. paisana + hära for paisana s. v. paisai, for hara s. v. dekhaṇahāru. paim" wheels " sub. n. pl. 520. Sk. pradhíḥ Pk. *pahi- cf. H. pahiya; OG. ext. form gives MG. pairũ. Turner paiya. Note the change in gender. पण pleas by a quarter, i. e. three-quarters" num. 294, 295, 325. Sk. padona-. Bloch päūņa. qft puji “having alenned, wiped" abs. 382. (rajoharani kari paumji tau pachai thavai) Sk. pra-yaj-, lk. paurijal to employ, use." compare, however, the MG. expression pūjo kadhvoto clean (the floor, room etc.), wipe', which may be connected with the Sk. pumja'a heap, referring to the heap of dust made by sweepers or those who clean the rooms or floor; ef. Pk. pumjai to make a heap. ' s. v. pumji. tait pour "by the controller" sub. m. inst. pl. 448. cf. Sk. prayoktṛ- agent (of an action). paisai "enters" v. pres. 3rd. sg. 522; paisivat pacchevadi "blanket" sub. f. sg. 321. cf. obl. of the inf. 158; paisi abs. 160; paithau past part. m. dir. sg. 434; paithai for sg. 463. Sk. právisati, pravistah; Pk. paisal, paittha- ext. MG. plavu, pEth. Turner paenu, paithari. MG. pacheri a cotton blanket. cf. Sk. pracchad- to cover; MG. Ochär bedsheet is comparable to Sk. ava-cchada-, though corebralisation cannot be explained, except by later extension in -d-. pakoina special preparation (fried in ghee or oil)' sub. dir. sg. n. 311. lw. Sk. pakvinna-n. MG. pakvin. qun pakali" bath, washing" in the compound jalapakhali; sub. 1. dir. sg. 70; when the idol in a temple is washed-given a bath-that act is considered a type of worship (puja), and is described as pakhal f. (note that puja is also f.) in MG.; an ordinary passage for water is called khal f. in MG. (and probably *khali in OG.). All this indicates original verb Sk, pra + kṣal-, 35 Pk. pakkhil-, MG. pakha]-vil to wash, to clean, derived as a noun in OG. Bloch pakhalṇe. qazım pallodani "net of fixing, attaching" unb. loc. sg. n. 601. cf. Sk. kgot-, ksotayati to throw, cast'; 'k. pakkhodana "shaking", f. MG. khOḍ-vu to fix, attach. paga "foot, leg" sub. m. dir. sg. 294; also pagu 251, 382, 453; also pl. 73; page inst. pl. 555; pagi loc. sg. 453 also page 294; page loc. pl. 455; pagaham obl. pl. 525; also see pan. Pk. pagga-; Bhayani (Vägvyapar p. 294) suggests *payaggaPage #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 WORD-INDEX padhium past part. dir. eg. n. 94; padhii loc. E s parahamsiu "laughed, jested" past part. sg. 355; padhivaum ger. 355 ; padhivā obl, of m . dir. sg. (v. 1. parahasium) 38. Sk. parihainf. 94, 355; padhiyai pass. sg. 355, 438; sita-, Pk. parihasia-. padhiyaim pass. pl. 14, 355; padhijiu precative Witar parābhavi "to defeat- in the construction 3rd sg. 353; padhi abs. 326, 329, 601. cf. Sk. parábhavi na sakiyaim" not able to defeat." inf. pathati; Pk. padhai. Bloch padhņē, Turner 380. lw. Sk. parābhava + - i OG. inf. suffix parnul. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŚYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 37 yra pavittu “ pure " adj. dir. sg. n. 540; lw. Pk. 93 pāre " foot " sub. dir. sg. m. 85; pãe loc. pl. pavitta-; Sk, pavitra-. 1 74, 526. Sk. padah, l'k. pāa-, ext. in OG. Bloch qarts pasariu « spread" past part. dir. sg. m. Pāv, Turner pau. 446. Sk. prásarati lk. pasarai. Bloch pasar, TSVITS paudharau “ welcome, lit. lay your foot Turner pasrinu. on " v. pres. Ist sg. der. s. v. pan and Sk. dhāra yati; cf. MG. verbal base padlarTHIS pasāu "joy, satisfaction" sub, dir. eg. m. 446, 489; pasāi inst. sg. 559, Sk. prasada-m. gréng paumchanaun “ broom used by Jain Pk, pasāya-m. Bloch pasāy. monks to wipe the floor- to prevent insects being killed while walking eto." sub. dir. sg. n. ET pahara “watch, space of three hours" sub. 326; cf. Sk. pāda- pronchana-; Pk. päumchana m. dir. pl. 526; pahari loc. sg. 142. Sk. praharah -- ext. in OG. for pāu q. v.; cf. MG. pũchyű Pk. pahara- m. Turner suggests Sk. praharab wipe, clean'; Bloch pusnē, Turner puchnu2. is probably a Sanskritised Persian pahra (Modern Persian pehro). Bloch pahär, Turner | 973 pakaue " sugar boiled for conserves, sweetpahar. meat preparation " sub. dir. sg. m. 314 lw. Sk. pāka- ext. in OG. JETUTS pahiranaun dress, garment" sub, dir. sg. quaui pükhatiyain " remaining at the back" sub. n.325. Bloch suggests relationship with l'ersian dir. pl. n. 529; also ob]. pl. 405; pākhatiyām perāhen (Mod. pers. pīrāhan ), but Turner laggu "attached to the back'. pakhati 404; Sk. draws attention to the early occurance of the pakşa-, paksati f. ; retention of -ti cannot be word paridhānam in Atharvaveda; Bloch explained, unless as a special loan forination. peharan, Turner pairan. GHETTOT pakhuni "stone" sub, loo, sg. m. 535. lw. ATETE pahiraim "puts on " v. pres. 3rd pl. 614; Sk pāşāne; Sk. --- writton as -kh-. pahirī abs. 73, 526, also pihiri 537; pahīrāvi Their pakhi “fortnightly" adj. f. loc. sg. 329; Sk. caus. abs. 548. Sk. paridadhāti Pa. paridahati pāksika- I'k, pakkhiaPk. pahirai Turner pairanu. ga pükhe" without prepositional usage steroqe pahilaum "first" num. ord. dir. sg. n. 433; typed loc, 74; also pākhai 446, 474, 526. Sk. pahilai loc, eg. 448 also pahile 514; pahilī f. paksa-, Pk. pakkha-. dir. sg. 109; pahilām adv. usage, stereotyped TITS pachau “back, after" adv. adj. dir. sg. m. loc. 'in the beginning' 419. cf. Sk. prathamá-; 110, pāchaum n. 108; pāchai loc. sg. 441, also *prath-illa-. lk. pahillai ; Bloch pahilā, Turner pāche 143, 433, 474; pãchā obl. sg. 451, also pailo. pl. 473, 545, also pāchấm pl. 451. Sk, paścā, Ofe pahileraum "earlier" adj. dir. sg. n. 179. paścát, l'k, paccha, paccha, ext. in OG, Turner OG. pahila + eraum; der. 8. v. pahilaun. pachi Taas pahutau " arrived, reached " past part. m. 3 pachilau “one belonging to the end " adj. dir. sg. 74, 559, also puhtau 429; pahutā pl. dir. sg. m. 233; pāchilai loo, sg. 325; pachi522; pahutai loc. sg. 113; pahuti f. dir. sg. laum n. sg. 305, also păchilium 168; pāchiliyam 579; ... pahuci imp. 2nd sg. 481; pahucau imp. obl. pl. n. 582. der. 8. v. pāchau, lk, paccha2nd pl. 488. Note that in OG. the past parti- ext, with -illa- ext. cipal form is pahut, while the imp. form ( and 3:pacheraum “posterior" ad). comparative present tense form in other OG. texts) is dir. eg. p. 478; pūcha +-eraum; the comparapahuc-; while in MG. the verbal base pahuc tive suffix is derived froin Sk -tara- ext. der. underlies all derivative forms, which is a later s. v. pāchau. anological extension. Turner's suggestion Sk. prábhūta-Pk. pahua- replaced by pahulta (Sk. Es pūķalau “wooden board" sub, dir. sg. m. loan), and analogically sicyáte; sikta) giving 322, 326; pāțalā obl. m. 322. Sk. pațţa- Pk. --- and -- bases, is supported by OG. pahuc patta- oxt, with -lla- ext. Bloch pät, Turner for present and pahut- for past participle. pāti, Bloch pohācņē, Turner paūcnu. que păți "on the seat, bench" sub, loc, sg. f. GILE paika “foot-soldier" sub. dir. eg. m. 445; 144. Ok, patika, I'K. pattiya, MG, pat f. also pāyakaham obl. pl. 537. Sk. padātika-, pāyika 8. v. pāțalau replaced by Pk. pāikka (lw. from Sk.); short qrafas pāthaviu "sent, dispatched" caus, past -i- in OG. is not regular. Bloch pāíka. part, dir, sg. m. 387, 488. Sk. prasthāpayati, Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 Pk, patthävei, patthävai, Bloch pathavine, sinoar" adv. stereotypod loc. 452. SkTurner pathaunu, pārsva-, Pk. päsa-; note -- in Pk. s. v. pahai. pares, extension, (metaphorically, 'jurisdiction') sub, f, loc, sg. 526, ef, Sk, patam, pataka WORD-INDEX Tarpon "neighbour" sub, dir, sg, m, 548, ef, MG, parośi m, 'neighbour', paroś m. 'neighbourhood'. Sk, prativisi, ef, prativasati, Pa pativasati, l'k, padivasai; for various sugges tions see Turner under parosi; Bloch paros, "water" sub, dir, eg. n. 555; Sk. paniyam Pk, paniam, Bloch paṇī, Turner pani qofte paniu "water" sub, dir, sg. n. 314; also pāņiu 20; Sk, paniyam, P'k, pāṇiam, OG, pānī, further ext, in OG, by -u, s. v. pānī. pattu "vessel, pot" sub. dir. sg. n. 561. sk. patram, Pk. pattam; OG. -tt- may be a scribal error or l'rakritism. pökaräis straight" adj. n. obl. 259; padhari f. 20, 403. der. not known, Desi. gives paddhara-straight'. "hool" sub. dir. eg. f. 44; Sk. pársnih, f. ext.; MG. paāni f. 44 q paye at the feet" sub. loc. pl. m. 489. Sk. pidesa, Pk. pachu, OG. paye. 973 pāraṇauṁ breaking of the fast." sub. n. dir. sg. 85, 113, 551, 561; päraua obl. sg. 112; paraṇai loc. sg. 109. Sk. paraṇa-, n. Pk. pāraṇaga-, pāraṇaya - n. 66 I pari "beyond, across" adv. loc. sg. 239. Sk. pārá, l'k. pāra -. părată" fulfilling, finishing" pres. part. obl. g. 42; pāri abs. 326, 547; pärävin caus. past part. m. dir. sg. 85; pariyai pass. sg. 329. Sk. pärayati Pk. pärei. parsva proper noun m. dir. sg. 110. palaku proper noun m. dir. sg. 574. palathi karnu "sitting cross legged. " sub. dir. sg. n. 12. Sk. * paryaṣṭika-* paryasthik referring to bones in a special posture; MG. palathi. OG. lengthening of initial syllable remains unexplained. 3 palatau "maintaining, preserving" pres. part. m. dir. ag. 616; pälatä pl.; pälaum pres. 1st sg. 348; palium past part. n. dir. sg. 441; pili abs. 94; paliyai pass. sg. 522. Sk. pälayati, I'k. pälei. Bloch palpë, Turner palnu. pledge, boundary" sub, f. dir. 8g. 478, 544. MG. pal; 8k. pili, Pk. pali. pahai "by (in the sense of agent)" postposition, stereotyped inst. sg. 533; extended form of OG. pasa-; For examples of later usage see Tessittori § 70; Note the change in meaning from OG. pusa-, and note the change -sh. Bloch pas. E pahanu "stone" sub. dir. sg. m. 20; pāhāṇa pl. 508; pihani inat. sg. 386. Sk. pääṇaḥ, Pk. pāhānam., note Pk.h-change; MG. papo (dialectal); Tarnor palaro. fa pitharu proper noun dir. sg, m. 108. fenas pidavisi "will cause pain, torture" v. caus, fut, 3rd sg. 489. Sk. pidayati, Pk, pidai. Bloch pipe, pilně. pitare by parents" sub, inst. pl, 461. 1w. Sk. pitar- OG. inst. pl, suffix. fqaz piyai "drinks" v. pros. 3rd sg. 525; piyaum 1st sg. 463; pi imp. 2nd sg. 463; pīdhaum past part n. dir. sg. 525; pivaum ger. n. dir. sg. 521; pi abs. 556; päi caus. abs. 557. Note the short and long -i- in the stem in the present tense, indicating OG. contraction of -iy-> --, (though -y-is graphically retained; which is lost later giving pii 3rd sg. pres.). The past participle -dh is analogical extension from labdha laddha type. Bloch pine, Turner piunu. z pirūņau "goad" sub. dir. sg. m. 6. cf. Sk. pratodáb; *pratodana-; MG. parOno m., paroni f. fa piru "pus" sub. dir. sg. 25. derivation not known. MG. paru. 66 gen pikulapani by broadth" sub. n. inst. sg. 614. OG. pihula + pani; 8k. prthula-, Pk. pihuln; MG. pohja. frei piluliabroad, wide" adj. n. pl. 610. Sk. prthula, lk. pihuln-; MG. pOhlü. piyāṇaum "march" sub. n. dir. sg. (v. 1. payaṇaum) 489; Sk. prayāṇa-n. Pk. payāṇan. The instead of the expected -a- (as shown in a later ms.) is either due to the following -y-, or, Marwari influence. ig piluka "a type of tree" sub. dir. sg. 501. der. not known. "ernshing, pulverizing" pres. part. m. dir. sg. 213; Sk. pinásti, pimṣati, Pk. pisai; Bloch pisne, Turner pisnu. refpihari “in the paternal home (of the wife)" sub. n. loc. sg. 473, 554. cf. Sk.pitrgṛha; Pk. piihara-; MG. piyar. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADÄVAŠYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 39 Efer puttalika small bundle" sub. dir. sg. f. TET püyada “pancakes" sub. dir. pl. m. 315 601; of Sk. puța, bundle ; *pauțya-, Pk. poţta-, i Sk. pūpa - Lk. pūa - la; ext. with-da- MG. puţta - MG. poțlo m. a big bundle, poțli f. puro. a small bundle. Bloch pot, potta, Turner poţi. grs pūrai “fills, supports" v. pres. 3rd sg. 470; grot proni "again " adv. (v. l. puna) 38, 94, 492; püraum 1st sg. 466; pürati pres. part. f. dir. also used in the sense of conj. and emphasis. sg. 559; pürivā ger. pl. 457; purī abs. 516. Sk. 547, 555. Sk. púnah api, Pk. punavi OG. pari, pürayati, Pk. pürai. Turner purnu. s. v. pana. i puri “having assembled " abs. 614. the conGOUTII punyarasi “piety, lit. a heap of piety" text is sabhā pūri "having assembled the sub. dir. sg. m. 428; lw. Sk punyarāśi council'. Sk. pūrayati fills'. Note the OG. # mettu (gon sub. m. dir. sg. 525 : Sk. putrah, change in meaning of. MG. (dialectal) tālü Pk. putto, putta ; Iw. Pk. purvũ to lock' . s. v. pūrai. gfah punima . the night of the fullmoon" sub. gerai prāvasthan " in the previous stage " f. obl. sg. 483. Sk. pürnamühm. "full moon "; ! sub. loc. sg. f. 417. lw. Sk. late Sk. pūrnimā f. 'k. punnimă, f. MG. punam gre purri “ before, ahead" adv. stereotyped loc. f. Bloch punav, Turner purnya. i 109, 428; often followed by - him emphatic. gitaalg purimatalu proper noun dir. sg. m. 516. Iw. Sk. pūrva - goig puspapura proper noun m. dir. sg. 544. aa peta stomach " sub. dir. sg. n. 38; Pk. geqrari prespavatamaki proper noun m. loo, sg.! petta - pitta-n; cf. MG. pot-la, s. v. OG. 429. puttalikā; also MG. peru lower belly '; hesitaE prihumka “rice or grain scalded with hot t ion in vowal quality may suggest an early lw; water and then dried over fire " sub. pl. 502; Bloch pot, Turner pet. Sk. pethuka-, Pk. pahumka-, MG. põk, Bloch Taagfi potanapuri proper noun m. loc. sg. 480. pohā. Arif porisi " a type of Jain penance", Jain Que pūgau " arrived, reached " past part. dir. sg. theological term. sub. dir. sg. f. 142. Sk. m. 296; pūgai loc. sg. 478. Turner, under pauruşī, Pk. porisī. pugnu suggests analogical formation of *pugga a l polika " a kind of cake" sub. dir. sg. f. 317. replacing punna (pūrnáh) as past part. to pujjai lw. Sk. paulikā, polikā; I'k. polia, MG. poli. (puryste), and pujjai : *pugga formed on the Qrag povai "sews, strings on, fixes on " v. pres. analogy of bhajjai: bhagga. 3rd sg. 25. Sk. pravayati; próta-; I'k. poäi, got pūchai " asks" v. pres. 3rd sg. 448, also 2nd poä-; MG, however, continues a form with --r--, sg. 538; pūchi imp. 2nd sg. 538 ; pūchatai pres. parov-vữ, for which see Turner bunnu. part. m. loc, sg. 522; pāchatām gen. obl. pl. que posai “supports, feeds" v. pres. 3rd sg. 538; 386, 556; pūchiu past part. m. dir. sg. 86; puchiyā pl. 112 ; pūchii loc. sg. 428; pūchi abs. poși abs. 516. Sk. poşayati, Pk. posei ; -- may 386, 573; pūchiyai pasa. sg. 339. Sk, prccháti suggest it to be a lw. Pk, puochai. Bloch pusnē, Turner puchnu. THE posahu "a type of Jain penance, Jain theoTEUTET6 puchanahāru " one who asks, desirous to logical term, sub. dir. sg. m. 547. Pa. uposatha Pk. posahaask" sub, dir, sg. m. 577, OG, pūchana-tharu; der, s. v, pūchai. a pamcavisa “twentyfive" num. dir. eg. 428; also pamcavisā 420. Sk. páncavimsat Pk, pannaag pijai "worships, respects” v. pres. 3rd sg. vīsā f. paņuvísa f. n., Ap. pacīsar. Turner 74; pūjaum ist sg. 528 ; pūjitu past part, m. pacis. dir. sg. 74; pūjītā pres, pass. part. pl. 72; lw. Sk. pūjayati; or a lw. in I'k. as pujja-, and 3 proavisa mau “ twenty fifth " ord. dir. OG. pūja- of. I'k. pujjae pass., pujja-, sg. 62; pamoavisamí obl. 222. for der. s. y. GITTS pijáraus "priest - who perforing pamcavisa. the worshipping ceremony in the temple - "gub. pamcasa “fifty" num. dir sg. 424, 613. m. dir. sg. 527. Sk. pūjākara-est. for püja - Sk. pañcāsát f. ek. pannāsam. Bloch pannās, to be considered a lw. s. v. pūjai. Turner pacās. o pithi " at the back." adv. 447, 529, 557. Sk. ant pamcahuttari “ seventy five" num. dir. prstih f. ribs. Pk. pitthi, puţthi; MG, pūțh f. 133. of. Sk. pañcasaptatih f., Pk. pamcahattari Turner pith. Turner pacahattar. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 WORD-INDEX G af pamcumbari “five un-eatables, udumbara | afara pratighain "obstruction, resistance" sub and the rest", sub. f. sg. 352. Sk. pamca + dir. sg. m. 7. Sk. pratighāta-; OG. prati lw. + udumbara - Pk, pamcumbara - note the OG. ghāu. -i as a suffix for f. derivation. T o pratipālai observes, follows" v. pres. a pamcetālisa “forty five" num. 9, 407. 3rd sg. 464; pratipālī abs. 430. lw. Sk. cf. Sk. pañcacatvarimsat Pk. panayālisa, Ap. pratipāl-. pacatālīsaha. Turner paitālis. Trans pratibujhai " realises, knows "v. pres. is pandu "pale " adj. dir. sg. 213. Sk, pāņdu- 3rd sg. 471; pratibujhisii fut. 3rd sg. 471; m. Pk. pamdu- m. pratibodhi abs. 38. Sk. búdhyate Pk. bujjhai; giffar pamkhiya "birds" sub, dir. pl. m. 102; Sk. Sk. bódhati, OG. prati lw. + bujh - Bloch pakşi, Pk, pamkhi, pakkhi, pakkhia-; ext. in bujhnē, Turner bujhnu2. OG, with-u; Turner pankhi. THIT prabhavium "happened, created" past qiz parca "five" num. dir. sg. 74; also pamca part. dir. sg. n. 426; prabhaviyai pass. sg. 547. 85; Sk pañca-, Pk, camea-. Bloch Pắc, lw. Sk. prabhav-+OG. past participle n. Turner pãc. suffix -ium. Tizhi pārcamaum "fifth" ord, dir. eg. n. 162, Ta pravaru proper noun m. dir, sg. 516. 355; pamcamai loc, sg. 355, dir, s. v. pāmca. taarag pravarttāvai “ causes to circulate, spread" v. caus, pres. 3rd sg. 472; pravarttävium past qiqi a pārcasaim trisaţtha “ five hundred part. n. dir, sg. 482; pravarttävisu fut. 1st sg. sixty three" num. 37; dir, 8. v. pārca, sau, and 482 ; pravarttāvī abs. 517. lw, Sk. pravarttrisattha. Tagg pravarddhai “increasos" v. pres, 3rd sg. ir pārjaraum "cage" sub. dir. sg. n. 463 ; 514. lw. Sk, pravardhSk. pañjara - Pk. pamjara - ext. in OG. MG. pājrū; but also pijrū in the compound härpiñjar T a prava suviu " caused to rain " caus, past skeleton'. Bloch piñjar, Turner piñjarā. part. m. dir. eg. 561, OG. pra+vāsāviu; Sk. varsati, lk. vassai. fös pindu « solid, mass” sub. dir. sg. m. 311. Sk. pindah, Pk. pinda SİS prasarsiu praised" past part. m. dir. sg. 85. lw. Sk. prašamsGinag pīrjatau “ carding " pres. part. dir. sg. Tag prasavai "gives birth, creates " v. pres. 3rd m. 213. Sk. piñjayati, l'k. pimjei; MG. pijvũ. sg. Iw. Sk. prasūyate, prasava-. giat purji “in a heap, in a lump" sub. loc. sg. greit prai him " generally" adv. stereotyped inst. m. 22. Sk. puñja-, Pk. pumja 385. Sk. prāyeņa. jaft pumji “having cleaned, wiped " abs. 325. glguis prāghurnaku " guest" sub. dir. sg. m. 440, Sk. Pnñja- la heap', lk. pumjai to make short -u- may be scribal error. lw. Sk, prāghūa heap' refers to the heap of dust made by rņaka, prāghuņa-. sweepers who clean the rooms or floor. MG. grays prāniyau “ being, living creature" sub. pūjvũ to clean, may, however be connected dir, sg. m. 518; prāniyai sub. inst. sg. 591; with Sk. pra-yuj -, Pk. paumjai; 8. v. paumji. prāniyā obl. pl. m. 325; prāniyām obl. pl. n. gerer pumyarā “invisible insects in water" gub. 400. Sk, prānin; OG. prāni + ext. with -u; m. pl. 21. cf. MG. Porā, der, not known. -ya- in OG. prāniyāu cannot be explained, #fear prakațiva " to manifest, publish " obl. of unless it is some representation of y-glide. inf. 544; lw. Sk, prakața Titaar prūpiva to obtain, to attain " obl. of inf. T# prakasai "makes manifest, brings to light" 7. lw. Sk. práp-. v. pres, 3rd sg. 590; prakūśī abs. 630. lw. Sk. grats " generally" adv. stereotyped inst. 586. prakasa lw. Sk. prāyena; práy -+OG. inst. suffix. 8. v. Tagg prajvalai "burns" v. pres, 3rd sg. 521; prāihim. prajvaju past part, m. dir. eg. 488 ; prajvālatā grgar prärthiva “to request" obl. of inf. 575. caus, pres. part. m. pl. 522. lw. Sk, prajval. 1 lw. Sk. prarthaTurait pranami “having bowed, respected" abs, 73, TIETOS präsukesaniu what is devoid of life 489, lw, Sk, pranam-; Pk, panamai and hence desirable, esp. food for Jain monks. gratis partikramaum I atone ' v. pres. lst. sg. Jain theological term." adj. dir. sg. m. 561. 349. lw. Sk. pratikram lw. Sk. prāsuka - eşaniya-. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VETTI prahaṇaku "guest" sub. dir. sg. m. 302. der. s. v. prahu nau. Note the -u->-a-in second syllable, which may be scribal. 13 prahuṇau "guest" sub. dir. sg. m. 461. See Turner under pahunu: "Sk. prahuṇah m. guest, ef. Baddist Sk. prähavaniyab worthy to be received as a guest; Pk. pahuna, pahunaya-; late Sk. praghuṇaḥ due to influence of ghūrṇāti 'moves to and fro", parOno. MG. Bloch pahuņā, Turner pāhunu. fe priu "dear" adj. dir. sg. m. 470. Sk. priya-. * phanasabreadfruit, Artocarpus Integrifolia" sub. sg. 290. MG. phanas n. Sk. m. Pk. phaṇasa- m. Bloch phanas. pharasa "touch" sub. m. sg. 519; also pharasu 403; pharasi inst. sg. 246. Sk. sparśaḥ, Pk. pharasa pharasana "sense of touch" sub. n. 400. Sk, spariana- Ik, pharisana-. note the -n- due to Sanskritic loan influence. A pharasanarupu form which can be touched" sub. dir. sg. 20; pharasana+rupu; der. s. v. pharasana, rūpu lw. Sk. rūpá-. A pharasiya "touched " past part. pl. m. 22; pharasium sg. n. 417, also pharisaum 417, and pharasium 417; pharasatăm pros, part, gen, obl. 153; pharasivaum ger. n. sg. 160, pharisavā ger. pl. 160. Sk. spṛśati, Pk. pharisai. phedanaharu "destroyer" sub. dir. sg. m. 15, 326; phedaṇahari f. 624. (note the final short-i; prob. scribal error). OG. phedana + haru; for der. s. v. pheḍai. panasa-pheduri "a milk preparation" sub. f. sg. 311. der. not known. phalium" fulfilled, resulted" past part. dir. sg. n. 529. Sk. phalati, Pk. phalai. antar pūḍivāto tear, split" obl. of inf. 547, (v. 1. phâțivă). Sk. sphäṭati, sphäṭayati, lk. phādei. I phase"clear, i. e. without life" adj. dir. sg. 492, also phasu 492. Sk. prasuka-, Pk. phāsua. Note pr->ph-is an exceptional treatment, probably analogically influenced by sparin> phasa, that which can be touched'. This is a Jain theological term. ff phitikadi "alum " sub. sg. f. 20. lw. Sk. sphatika-; not the initial-i-in OG. which may be due to the influence of the following -i- or Rajasthani influence. Turner phaḍkiri. The phitaum "end, give up" v. pres. 1st sg. 464; Pk. phiṭṭai. Bloch phitne, Turner phitte. 6 phiraim "move, turn " v. pres. 3rd pl. 464; phiratau pres. part. dir. sg. m. 427; phiratai loc. sg. 37, 426; phiriu past part. m. dir. sg. 464; phirium n. sg. 338; phiri abs. 200, 527. Pk. phirai. For a detailed etymological discussion see Turner. Bloch phirne, Turner phirnu, add. 41 phiru"not of turning" sub. dir, sg. n. 338; der. s. v. phiraim. THE phusanai " at the touch" sub. loc. sg. 42. Sk. sprint Pk. phusai, phusen-, phusana-, ext. in OG. the phedai "causes to destroy" v. pres. 3rd sg. 402; phediva obl. of inf. 129. Probably a late causal formation of phițai- s. v. phiṭaum; cf. phirai: pherni. Pk. phodni. pherai "causes to turn" v. caus. pres. 3rd sg. 376; a later caus. base from phirai; cf. Pk. pherana-. dir. s. v. phiraim. Turner phernu. phodanu "act of splitting" sub. dir. sg. n. 508. der. s. v. phoḍiya. phodiya "broke" past part. m. dir. pl. 386; phoḍivä obl. of inf. 547. Sk. sphotayati, I'k. phodei; Bloch phone, Turner phornu. * aga baitālis "fortytwo" num. 260. cf. Sk. dvicatvärimant f; dvacatvärimat; Pk. bäy lisam G. M. S. P. and L. have forms with -t-, which should go balk to MI -tt-. Turner bayālis. baisivaum "to sit" ger. dir. sg. n. 42; baisiyaim pass, 3rd pl. 264; baisi abs. 160, 342; baisalium caus. past part. m. dir, sg. 144; baisāli (v. 1. baisari) caus. abs. 94, 108....... baithau past part. m. dir. sg, 73, 74; baith pl. 112; obl. 342; baithai loc. ag. 525; baitham gen. obl. 296; baithi f. 461; baithaim loc. sg. 445. Sk. úpavisati, upavista-, Pk. baisai, baiṭṭha-; the past participial form has been extended in OG. Bloch baisne, basne, Turner baithanu. (c baga "heron, crane" sub. m. dir. sg. 21. Sk. bakaḥ l'k. baga m. Bloch bak, bagļā. amir bayōikarapu act of yawning "sub, dir. sg. n. 42; der. not known., MG. bagāsũ 'yawn'. batrisa "thirtytwo" num. dir. sg. 74, 613. ef. 8k, dvátrimiat f. I'k. battinam; note the retetion of -r- in OG. बत्रीसमउं betrasamau "thirty second" ord. dir. sg. m. 154; batrisa+mau; s. v. batrīsa. a balai "burns" v. pres. 3rd sg. 309. Pk. balai, MG. balvu. Turner suggests a contamination of dyótate with jválati. Turner balnu. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 WORD-INDEX a 5 balada “bulls" sub. pl. m. 507. Sk. balí- vardah m. Pk. balivadda. m., balidda- m., baladda- m., MG. balad. Turner balad. et balahi “some preparation of milk"cf. MG. baļī; der, not known. tt batatkāri “by force" sub. inst. sg. m. 33) ; lw. Sk. balātkára - + OG. inst. suffix -i. arga bahina “sister " sub, f. dir. eg. 142; MG. bEn. Sk. bhagini, Pk. bahiņi; -n-in OG. indicates Sk. loan influence ? Final-i> -a is irregular. Bloch bahin, Turner baini. agai bahuttari “seventy two" num. dir. sg. also bahattari 74; cf. Sk. dvāsaptatih, I'k. bävaltari, bāhattari. Bloch bāhattar, Turner bayahattar. agr bahurā “sweeper's broom (?)" in a com pound bahurădika; sub. 518. the context is buhārī (vuhārī) bahurādika': buhāri means sweeper. Sk. vyavahárin, cf. Pk. bahuriyā f. broom'. F būkula "a type of grain (?)" sub. dir. pl. m. (v. 1. bākulā) 433. Der. not known. arr3 badhau "tied, obstructed " past part. m. dir. sg. 434, 463, 474; bādhi f. 480; Sk. badhnāti, Pk. baddha- also see s. v. bāmdhai. aty bapa “father" sub. obl. sg. m. 108; lk. bappa-. Bloch bãi, Turner bap. al q$ fra bara pancaum sūthi "twelve multi plied by five is sixty," 614. This phrase indicates the manner in which multiplication tables are memorised in village schools. For derivations see under bāraha, păva, and sathi. anár bürami "twelth" ord. f. 259; bärahamai loo. sg. m. 355. der. 8. v. bāraha. ante bäraha “twelve" num. dir. sg. 94, 514; bāre (v. 1. bārahe ) inst. pl. 113, of. Sk. dvádaśa, AŚ. Pk, duvādasa, duvādasa, Ik. bārasa, bäraha. Bloch bārā, Turner bāra, alt bari "at the door" sub. loc. sg. 7. 85. Sk. dvāram Pk. bāra- n.; Bloch bārī, Turner duwār ala bavana “fifty two" num. dir. sg. 74; cf. Sk. dvāpamcāśat, l'k. bävannam. Bloch bāvan, • Turner bāunna. ang basatthi “sixty two" num. 616 cf. Sk. dvāsastih, Pk. bāsatthim, MG. bāsath. Turner bayasathiafet bahira "outside " ady. 533; bāhiri (stereo typed loc.) 527, also bāhari 38; bāhirau dir. eg. m. 112, 482, 549. cf. Sk. bahih, perh. contam. by bāhyah, Pk. bāhira-; MG, bāhr, bār. Bloch bāher, bāhirilă, Turner baira. @ bi "two"num. dir. 94, 110, 432, 535; also be 433, 480, 556, 578; bihum emphatic 386. Sk. dvé n. du. Pk. be, OG. bi; MG. DE; OG, be should be a result of a contraction of some MI emphatic form such as be-hu > beu > be; OG. bi is retained in numerous OG. compounds. The following numerals with bi are noted. bi saim caurāsī two hundred eighty four' 616; bi saim chavvisām n. pl. two hundred twenty six' 78; bi sae chappanne loc. pl. two hundred fiftysix' 397; bi saim chahuttara two hundred seventy six' 394 ; bi saim trīsām n. pl. two hundred thirty' 78; Bloch don, Turner dui. fagorg bigunaum "double" adj. dir. sg. n. 461. OG. bi + gunaum; for bi 9. v. gunaum e. V. gunai. The lit, meaning of the compound is multiplied by two'. @STTT5 FS bidottaru sau “ one hundred and twelve" num. dir. ag. m. 421. MG. bāroter:0; cf. Sk. dvādaśa- uttara- sata. Note that the unemphatic bi- is used in the compound, as in other cases (v. 8. v. bi ), but MG, has replaced it by bā- on the analogy of bär (twelve '. v.9.v. bāraha. farat biyasi “eighty two" num. 394. of. Sk. dvyasītiḥ f., I'k. bāsiim; MG. byāsi, basi Note the OG. bi- in compounds has been replaced by bāin MG; here it is on the analogy of -ā- in MG. ekāśi "eightyone'. For a similar case see s. v. bidottaru sau; also see s. v. bi. Turner bayāsi. Tagtr bījaurā "seed filled,' a citron, Citrus Medica" sub. obl. sg. 16; Sk. bijapūraka-m, Pk. bïaūraya- n.; reburrowed in Pk. the form may be *bijjaūraya- MG, bijorũ n. ai bijaum "second" ord. dir. eg. n. 417, 483; bījām n. pl. 302, 417; bijã m. pl. 489; bijai inst. sg. 94, also bīje 489; bīje loc. sg. 613; biji f. sg. 463. Sk. dvitiya-Pk. biijja-, ext. in OG. v. s. v. bi. atas bihai " fears" v. pres. 3rd sg. 3; bihatau pres. part. m. dir. sg. 463; bīhāvatau caus. pres. part. m. dir. sg. 514; bīhāvī caus. abe. 435. Sk. bibhéti, Pk. bihei, bīhei, bīhai; note the long -i-in Pk., which may be due to the analogy of Sk. bhītah, Pk. bīhia. que bujjha "know, awake" v. imp. 2nd eg. 435. l w. Pk. v. 9. v. būjhavai. 1998 brej havai “enlightens, causes to know " v. pres, caus. 3rd sg. 380: büjhiyaim pass. pres. 3rd pl. Sk. búdhyate, Pk. bujjhai. are bola “promise, words "sub. m. dir. pl. 455; bole inst. pl. 380. der. 8. v. bolai. pl. Sk. Bid sg. 3809s, causes Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI 71 बोलs bolai " speaks v. pres. 3rd sg. 380, 456; bolaim pl. 147, 481, 548; bolau imp. 2nd pl. 534; bolatau pres. part. m. dir. sg. 514; bolata pl. 538; bolivaum ger. dir. sg. n. 262; bolaviyai caus. pass. 3rd sg. 55, bolaviu caus. past part. m. dir. sg. 434; bolavati caus. pres. part. f. dir. sg. 589. Buddist Sk. bahubollakaḥ talkative'. Pk. bollai; Bloch suggests Dravidian origin. Bloch bolne, Turner bolnu. 6 bandhura proper noun, name of a town' f. dir, sg, 521, बाली bambala " 'surrounded, clustered" past part. f. dir, sg, 521, cf. Pk. Ap. vamala-' to collect'; also bambala-; der, not known. ag bamdhai "ties, obstructs" v. pres. 3rd sg. 522; bamdhaum 1st sg. 435, 443, also badhau (nasal is dropped, probably influenced by participal baddha-552; bamdhiu past part, m dir, sg. 538; bamdhi abs, 448, 488, Sk, badhnati, bandhati, Pk. bandhai, Bloch badhne, Turner badhnu. bamnaṇaum "obesaince, act of bowing (to gods and teachers)" sub, n, dir. sg. 135; bimaanām, pl, 123, also binaņām n, pl, 326, 338; bananai loe, sg, 135, also binapai loc, sg. 160, Sk, vandana- Pk, vamdana- ext, in OG. Note the special development -nd->-~in this word of theological usage, Note also initial v->b-; s. v. vamdanaum bhaimsi "buffalo" sub, f. sg. 311, MG. bhEs, Sk, mahisi f. Pk, mahisi f. Bloch mhais f. Turner bhaisi bhanai "speaks, tells " v. pres, 3rd sg, 426; bhanisu fut, 1st sg. 455; bhanau imp. 3rd sg. 489; bhani imp, 2nd sg, 546; bhanijiu precative 2nd ag, 435, bhapatan pres, part, m, dir, sg, 463; bhanata obl, sg. 465; bhanati f. dir, sg. 474; bhanii loc, sg, 455; bhaniu past part, m. dir, eg, 142, bhaniya pl. 381; bhanium n, sg. 38; bhaniyam n. pl. 154, 581; bhani abe, 142; bhaṇivum ger. n. dir, sg. 323; bhaniyai pass, sg, 365; bhaniyair pass, pl,; bhanaval caus pres, 3rd sg. 577; bhanaviu caus, past, part, m, dir, eg, 577, Sk, bláṇati, l'k, bhaņai, Turner bhannu bhamatau "wandering" pres, part, m, dir. sg. 426; bhamiu past, part, m, dir, sg. 426; bhamiya pl, 448; bhamadi caus, abs, 154; Sk, bhramati, Pk, bhamai, Bloch bhovne, Turner bhayianu, bharataksetra proper noun, name of the country, m, 425. 43 Rs bhariu "filled" past part, m, dir, sg. 461; also bhario lw. Pk, 461; bhari f, 464; bharivā obl, of inf, 38, Sk, bhárati, Pk, bharai, Bloch bhar, bhar, Turner bharnu2. bhalaum "good, proper" adj. dir, sg. n. 434; 524; bhali f. 426, 524, Sk, lex, bhallah, Pk. bhalla-; note the short -a-, being in an unemphatic form, Bloch bhala, Turner bhalo. bhavika "having faith, householders - who are fit to achieve highest stage of deliverance". ndj, m, dir, pl, 38; Sk, bhavya-, Pk, bhavis, OG, rebuilt with -ka, bhavika-. bhasi "having eaten "abs. 433. Sk. bhakṣayati; Pk, bhakkhei, Note the -a- in the initial syllable, which is irregular, bhai "brother" sub, m, dir, sg. 94; also pl. 427. Sk, bhratyka-, Pk, bhia, Bloch bhai, Turner bhai. Magaḍau "simpleton, afflicted" adj. m. dir, sg, 38, Sk, bhagna-, Pk, bhagga-ext-dau, bhajai "violates, breaks " pres. 3rd sg. 560, bhagaur past part, n, sg, 444; bhagam n, pl. 94; bhagi 1, sg. 481; bhimji abs. 514; also means ran away, fled' when followed by naxillary gaya: bhāji gayā 484, Sk. bhanakti, hhajyste, bhalljayati, past part, bhagna- Pk, bhamjai, bingga-, Bloch bh,, Turner bienu, bhajaunu, a bhati "hired" first part of the compound bhaṭīdāna 'paying for hire' 468, Sk, bhați f. wages, earnings of prostitution'; vs. v. bhādā, bhuthu "furnace, frying-pan i, o, where frying or roasting is done" sub, dir sg, m, 25, Sk, bhrashtra, Pk, bhattha- ext, in OG, gives MG, bhatho bhādā "on hire, rent" sub, obl, sg, n. 507, 521; Sk, lex, bhatam n, wages,' bhatiḥ f earnings of prostitution'; Pk, budaya, MG, bharu, Bloch bhār, Turner bhārā ghai" in the plate" sub, loc, ag, 296, Sk, bhajanam Ik, bhayana-, ext, in OG, MG, hhäņū, bhaneja "sister's children "sub, dir. pl. 142. Sk, bhagineyah Pk, bhainea, bhainejja (cf. Sk. bhratriyaḥ Pk, bhattijja-; MG, hhatrijo; Pk, forms suggest loan influence from Sk.) Turner bhānij bhanu proper noun m, dir, sg. 544. bhavai "cherishes" v. pres, 3rd sg. 85; bhavatau pres, part. m, dir, sg. 110; bhavataṁ ohl, gon, pl. 108; bhavislim fat, 3rd pl, 433; bhavevi ger, f. 249; bhavaḍevau caus, ger. m. dir, sg. 80. Sk. bhavayati Pk, bhāvei. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WORD-INDEX fer fragt bhikṣajiviya “living on alms " sub, 1 173 bholau " honest, simple-simpleton " adj. dir. dir. pl. m. 564, lw. Sk, biksājīvi ext. in OG. sg. m. 38. Pk, bhola-, ext. in OG.; MG, bholo. with-u Turner bholo, bho.2. fra bhīti "wall" sub, f. 264, 601; also loc. sg. yurg bholapanai “ by simplemindedness" sub. 44. Sk. bhittih Pk, bhitti. Block bhit, Turner inst. sg. 297; OG, bhola + panaum, der. s. v. bhit. bholau. fiaa bhinau " wet softened past part. n. dir. bhanda " impolite behaviour" sub. dir. eg. sg. 549. bhini adj. f. 601. It is not clear whether | 12. Sk. bhanda - m. 'a jes ter, buffoon', Pk. this is connected with Sk. past participle bhanda-m. MG. bhãą. bhinna- pierced, (Sk, bhid-, bhinna-) as the gift bhandari "store-keeper ; a surname" sub, dir. context manu bhinaum his heart softened-his sg. m. 402. Sk, bhāņdāgárika-, Pk, bhaņdāriamind was pierced- and hence softened' may Turner bhārāri. suggest, or is it related with Sk. abhyajyate, MİTS bhūmgau “division, part "sub, m. dir. eg. abhyañjati, whose Gujarati evolute is bhijvū. to 283; bhāmga pl. 285, also bhāmgā m. pl. 154; be wet'? Bloch bhijnē, Turner bhijnu, bhignu. bhāmgai loc, eg. 285. MG, bhago, Sk, bhanga-, ofte bhimu proper noun m. dir. sg. 487. Pk. bhamga-, ext. in. OG fe bhilu " man of the bhila tribe" m. dir. sg. 1 HİSSTIGT bhändaśāla store-house' sub, f. 478. lw. 448 ; bhillaham inst. pl. 448; Pk, bhilla late Sk; cf. Gaj. surname bhaņsāļi m. Sk. * bhāndaśālika, Ti bhuin "earth, distance" sub. f. dir. sg. 326, wist bhamdi “barber's box” sub, f. dir. sg. 365. 461, 489, 544. Sk. bhúmiḥ f. Ik bhūmi-. Bloch Sk, bhändi razor-case. Bloch bhānda, Turner bhui, Turner bhui | bhẫro. Wanas bhutoliu " a type of whirlwind " sub, m w igror bhūmpani eyelashes" gub. f. 44; cf. Sk. dir, sg. 20. der, not known. paksman, pl. pakşmāņi..., Pk. pamha; MG. THER bhūmihari “in the cellar" sub. n. loc. sg. I påpaņf, der. (with initial bh-in OG) not clear, 186 ; Pk. *bhūmi-ghara, (cf. Sk. bhūmi-gpha- jag bhūmjai “roasts" y. pres, 3rd sg. 25; bhūm underground chamber') *bhūmihara- ; MG. jatau pres. part. m. dir. eg. 213. Sk, bhunjati bhöyrūn. Note the retention of -m-in OG enjoys, consumes', Pk. bhumai; note the significant change in meaning. MG, bhūjvũ 'to TE bhukha "hunger " sub. f. dir. sg. 112. cf. Sk. roast'. bubhukṣā, * bhūkşā, Pk. bhukkhā. Bloch blūk, Turner bhok. YAT bhramara “bee " sub, sg. m. 21. Iw. Sk. Af bhramarī " bee" sub, f. sg. 316, lw. Sk. e bhukhalu "hungry " adj. dir. m. 325. OG. bhūkhá + alau ; MG. bhukhālvo is the result of ve bhrasta “roasted" past part, 290; lw, Sk. further extension of bhūkhālūtu; this --- bhrstais later analogically replaced by -o (for gender) giving bhūkhālvo. #ma“ do not " prohibitive particle adv. 38. Sk. er bhukhiya “hungry" past part. m. dir. pl. mā, lk, ma. 433. der. s. v. bhūkha. AJF maudu “crown" sub, m. dir, sg. 430. Sk. MICS bhetiu “met " past part. m. dir. sg. 426. mukuța-, lk, mauda-m.n.; MG, mOf. Pk. bhittijjai. Turner bhetnu. ATT mauderaum "little later" adj. dir. eg. n. We bhede . OG by difference " sub. inst. pl. 348. lw. 179; OG, mauda + eraum comparative Sk. bheda - +OG. inst. pl. suffixes -e. suffix; Sk, -tara-, MG mOệo adj. m. late'; der, not known Tag bhogavai “enjoys" v. pres. 3rd sg. 462; HTU magadha proper noun m. dir, sg. 425. bhogavaim pl. 562; bhogavi imp. 2nd sg. 577; ATAT magasī " name of mosquito-like insects" bhogavatau pres. part. m. dir. sg. 517. lw, Sk. sub. m. pl. 401; cf. Sk. masaka-, Pk. masaga-. bhoga- ; derived as verbal base. A macchara "jealousy” sub. m. 552. Sk. Tha bhojaki "consumer " sub, dir, sg. m. 492; matsará-, Pk, macchara-m.; prob, lw, fr. Ik i seems to be an error, lw, Sk. Range manipuru proper noun, name of a town; le bhoju proper noun m. dir. sg. 469. m. dir. sg. 463, 522. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŚYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 45 Pk. HOT maniprabhu proper noun m. dir sg. 576. AETHETÉ mahānadiyaham " in the great rivers" Aan mati sāgara proper noun m. dir. sg. 425. 1 sub.obl. pl. f. 618, lw. Sk. mahā + nadí; note HTET madanadattu proper noun m. dir. eg. 426. -ya which suggests extension of nadī- in OG. HET madanu proper noun m. dir. sg. 522. RĘCE mahāpuru proper noun m. dir. sg. 469, FIT manai “believes, considers v. pres. 3rd sg. HET mahasattu " great soul" sub. m. dir. eg. 446; manaum 1st sg. 629; also mänaum ist sg. 561. Sk, mahā-sattva-, Pk, mahā-satta-; lw. 535; manatau pres. part. m. dir. sg. (v.1. manatau) 73; manatā pl. 6; manatai loc, sg. 112; AETHZ mahāsāla proper noun m. dir, sg. 108. manium past part. n. dir. sg. 465; manāvaim caue, pres. 3rd pl. 489; manāvi abs. 558. Sk. FEIT mahasena proper noun m. dir. sg. 521. mányate, Pk. mannai; MG, mānvũ; OG -&- in FËRT mahesaradattu proper noun m. dir, sg. the initial syllable may be due to analogical 434; also mahesaradatta 434, mahesaradatti influence of word like manah; note the appear- inst. sg. 434. ance of ma-in some varie lectionis. Bloch ATEA mahisi “buffalo" sub, f. 264; Sk, mahişi, mān pē, Turner männu Pk, mahisī; also see s. v. bhaimsi. Hatgift: manoharium "pleasant" adj. n. dir. eg. 94; Sk, manohárin lw, ext. in OG, with -um. HET mahuya “a tree, Bassia Latifolia, bees-wax" (in a compound mahuyādika ) sub, 501. Sk. As marai “dies" v. pres, 3rd sg. 446, 526; madhūka- Pk, mahua-m. marată pres. part. m. obl. pl. 557; mari abs. 111; ... mārai caus, pres. 3rd sg. 526; māraum AGITT mahiyari "(Woman) milk-vendor" sun. 1st sg. 558 (in future sense ); māri imp. 2nd f. 360; mathita + kāri; Pk. * mahia +āri; MG. sg. 446, 483, 530; márivaum ger. 447; Máriu mahiari. past part, m. dir. sg. 447, 522; māriyā pl. 448, A1373 mäulau “ mother's brother" sub, m. dir. 537; mārie inst. sg. 522; mārāvivá obl of inf. sg. 142; mäulai inst. sg. 142. Sk. mātula, Pk. 454, 554; mārī inf, 557, Sk, márate, märáyati, maula-ext. in OG. This word is not used in Pk, marai, mārei Bloch marnē, mārnē, Turner MG, and it is replaced by māmā, which has marnu, mārnu. spread in all NIA languages; (cf, however, in Afta marica “chillies, pepper " sub, n. 314. Sk. dialects of saurashtra malo' is used in maricaḥ m. Pk, maria-m.n.; perhaps a loan referring to a person who has done something from Sk, in Pk., * maricca-. MGmari, marcū. unusual, it is also used as an exclamation of Bloch mir, Turner mario. . surprise, and inflected for gender; this compari son is extremely doubtful) Bloch māvļā, Het marddi " pounded, rubbed " past part, f. 519; māmā, Turner māmā. marddiyaim pass. pl. 519. lw. Sk. márdati, mard-+ OG. verbal suffixes. ALET mākhi “house-fly" sub, f. dir. pl. 21, (v.1. māṁkhi) 521; mākkhie inst. pl. 521. Sk. hig malli proper noun m. dir. sg. 110. mákşikā Pk. makkhiā. Bloch māśi, Turner u masalı “rubbed " past part. f. 519. cf. Sk mākho. músglam n postle'; Bloch suggests Dravidian magai “demands, asks," v. pres. 3rd sg. origin; MG, masal-vũ 'to rub, squeeze'. Turner 470, 520; māgi imp. 2nd sg. 470; māgium musárnu, past part. n. dir. sg. 112; māgiyaim pass. HETUT masana " crematorium " sub, n 251 Sk pl. (v. 1. māṁgiyaim ) 112. Sk. mārgati, Pk. śmasānám n., Pk, masāna-; MG, masān. Bloch maggai Bloch mägņē, Turner māgnu. unasan, mhasaņ, Turner masān. pret māti “ earth, soil" sub, f. dir. sg. 20, 185. Sk. A maharsi "great saint" sub.m. dir. sg. 360; 1 mýttikā, Pk. matția. Bloch mātī, Turner māto. also obl. 559, 561, lw. Sk. Arog mathaum shortened (in idiomatic usage inauspicious')" adj. dir, sg. 1. 404; māthai HEAT mahata “ officers " sub. m. dir. pl. 489; (idiomatic usage: sājai māthai thikai) "inausmahate inst. pl. 489; also mahamtau m. dir. picious' loc, sg. 282; MG, māthũ inauspicious, sg. 545, mahamtai inst. sg. 545. Sk, mahānta-, undesirable'. It is probable that earlier meaning I'k, mahamta-; OG, extended, with significant shortened, rubbed, recast' came to mean "inchange in meaning. auspicious' especially in idiomatic usage, paired AETOT mahūnasi “kitchen, belonging to food" with sājaum; Sk, sajja-equipped'; māthaum: sub. f. sg. 113; Sk. mahānasā- n., Pk, mahā- Sk. mrsta- repaired'. Sk, mịsta-Pk. matthapasa-n, mahānasiya Turner mātho. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 WORD-INDEX Alge manusu "man" sub, dir, sg. m. 548, (.1. a scribal error ) 282; milivā oblof inf. 578 māņasu ) 556, also māņusa 21. Sk. mánuşah, mili abs. 483. Sk, milati, Pk. milai Bloch milnē, Pk. māņusa-; Bloch manūs, mānas, Turner Turner milnu. mānis. E TATI muktigūmiyar "those who are on the Atat mätam by the mother" sub, inst. sg. f. 81, path to deliverance" sub. obl. pl. n. 408. lw. also māta 81 and mataim ingt ag 81. lw Sk Sk. ext. in OG by OG n. dir, suffix -um muktimātä + OG, inst, suffixes. gāmium. ATUS māthaun "head" sub dir sg. n. 326; SIĘ mukhakosu “having covered the mouth, māthai loc, sg. 38, 327, 341, 483. Sk, mastaka-, by tying a piece of cloth " sub. m. dir. sg. 325. Pk, matthaa- Bloch mäthä, Turner mäth. lw. Sk, mukha-; Sk, koşah Pk, kosa- OG, kosu. Ara māya “mother " sub, f, dir, sg. 108. Sk, máta, HCS mujha “infatuate. swoon" v. imp. 2nd Pk, māyā. Bloch mãi, Turner mal eg. 435; Sk, múhyati, Pk, mujjhai; lw. Pk. AITIH māyāmau “illusory" adj. dir. sg. n. 430. mudga" a particular kind of len til" sub, 502 Iw. Sk, máyämaya-. lw. Sk,; s, v, mumga, patan munisuvrata proper noun m. dir. eg. 110. Aty mālavya proper noun m. dir, sg.534. 3 muyau "dead" past part, m. dir. sg. 94 ; also Aruar māvītra "parents" sub. 132. MG. mavtar. mũyau 432; Sk, mrtsh, Pk, mua- ext.; OG, Sk, mātīpitr-. Note the-tr-in OG; Pk, māu past part is the result of extended base in Pk. piu cannot explain OG, and MG. forms; it seems to be a later compound, as suggested by that alone can explain -y-in OG, muyau, MG. however, has muo, result of an unextended base, retention of -p Long -ü- in some forms explains the presence AT māse “by the month "sub, m. inst. sg. 255. of the dialectal form Pk, muo OG, mū -u. lw. Sk. māsa - + OG, suffix-e. Bloch melā, Turner moro, HIGT3 máharau "my" pro, adj. m. sg. 94; māharā es murmuru “burning charcoal" sub, dir, sg. pl. 446, 463, 559; maharai inst, ag, 85; loc. sg. 20. lw. Sk, múrmura-. 85; māharaum n. dir, sg. 434, maharām n.pl. 473; A mušala “pestle" sub, dir, sg. 520. lw, Sk. mühari f. 471; Sk, máma replaced by Pk, maha + OG, postposition rahaum (cf, rahaim, later A musaim “robs, steals" v. pres. 3rd pl. 547. haraim, hraim ) is added. MG, márū. For a Sk. muşnāti, nușati, Pk, musai. different explanation i, e, maha + kāra- see athi muhabari "on the mouth" sub, loc. sg. Pischel G. 434, Turner mero. 325. Sk. mukha-dvāre Pk, muha-bāre, OG. muhabari Ar māhi “in, into " postpos, 73, 549, 554, (v.1. māhim ) 38; māha 426, 560; maha 94, 562; Ega muhumti " piece of clotn kept on the gat muhumti "piece of cloth kept on the mouth māhaitau from' māha +itau 401; Sk. by the Jains of one sect) to prevent insects in madhyah, madhye, Pk, majjhe, OG, māhi (-jjh- the air from being killed by their breath during >-h-in OG, is a special treatment in an auxi- speech." sub. f. sg. 133. Sk, mukha-patrika, Pk. liary word). Bloch māj, Turner må2. muhavattia; MG. mumti, mupatti. (cf. Pk. AIFES mahilau" belonging to the inside " adj. m. muha-patti. dir, sg. 548. der, s. v, mahi, mu "pers, pro, obl. eg. 94, 561, also müm 386; 426; maim inst. sg. 401, 525, 548,- (v. 1. mai) FACETÀ 3 michhūmi dukkadu "may my sins be 74. Ap, mahu, maim. atoned, wiped out" a very common Jain phrase (Pk.) spoken while paying routine obesaince to 5 muka “dumb" sub, dir, sg. 44. lw, Sk the teachers, and on other religious occasions ET mükai "puts" v. pres. 3rd eg. 474; mūń. 38. Sk, mithyā me duşkrtam. Note the prono- kisii fut, 3rd sg. 382; mūkiu past part. m. dir. minal' me' being confused with the verbal form. sg. 556; mūki abs. 463, 489, also mümki 74, A mittu " friend" sub. m. dir. sg. 553. Sk. 445, 485; mumkati pres. part. f. dir. sg. 562. Sk, municáti, muktah, I'k mumcai, mukkai, mitra-, Pk, mitta-, lw, Pk. Bloch muknē, Turner mukuro. Au mitrānamdu proper noun m. dir. sg. 545. af müli by sale" sub, inst. sg. 548; Sk, mūlyaAraz milu "met" past part. m. dir. eg. 434:| Pk, mulla-, - miliyā pl. 85; miliyām n. pl. 626; miliim v. te muligau “principal, chief" sub. m. dir, pres. 3rd pl. (note -li- instead of -la-, may be eg. 446; Sk, mūle gataḥ OG, muli + gau. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI mutaka "basket " (first member of a compound) sub, 477, lw, Sk. muta, mütaka, mūḍaka mekhatam "chain, series" sub, f. loc, sg. 109, lw, Sk, mekhala + OG, loc, suffix - m. melhai" leaves, abandons" v. pres, 3rd sg. 577; melhaum 1st sg. 166, 349; melhi imp. 2nd sg. 487, 544; melhau imp. 3rd sg. 548; melhisiim fut, 3rd sg. 382; melhiu past part. m, dir, sg. 387; melhiya pl. 551; melhium n sg, 465, also melia 465; melhiyam n. pl. 25; melhi abs. 451, also meli 589; ... melhāvai caus, pres. 3rd sg. 548; melhäviu past part, m. dir, sg, 434, 548; melhiyai pass, sg. 529, also milhiyai 529, Der, not known, Pk, millai, MG, melvil metavau "meeting, union " sub, m, dir, sg. 578, 8k, melapaka Pk, melava-, melävaya, meha "cloud" sub. m. sg. 483, Sk, meghaPk, meha-. melu "rain" sab, m, dir, eg, 661, Sk, megha-, Pk, mehn A mokalai" sends " v. pres, 3rd sg. 533, 536, 554; mokaliu past part, m, dir, sg. 108; mokaliya pl, 454, 538; mokalāvi caus, abs, 460, 554, der, s. v. mukai. cf, Sk, mukta mokalaum" open, free" adj. dir, sg. n. 263; mokalām, n. pl. 485; mokalā m. pl. 42. 44. Sk. mukta Pk. De, mukka -la- ext. in OG. MG, moko, Bloch moka). A mokalakaranu "act of easing, spreading(one's feet)" sub, dir, sg. 301. OG, mokala + karanu, der. s. v. mokalaum, moṭaum "big" adj. n, dir. sg. 211; mote inst. sg. 464; motai inst. sg. m. 154. Sk. mahat-suffixed with -tt-(cf. Guj. liți line ' MI, lihatția, Sk, rekha, lekhi; for-tt- as a MI formative suffix see Bhayani H. C. vägvyāpār P.) Turner moto. A motilaga "(ornament) on which pearls are stitched" sub. 519. Sk. mauktika- Pk. mottia-OG. motī; Sk, lagyati Pk, laggai, OG. suffix-laga, lagi of. hirālaga. #eugenky, modakacurakidika “modaka cüraka and others" sub, n, sg, 175, modakacura seems to be the name of some sweet preparation; cf. a similar MG, name moticur. HET mamkoḍī" a small, black insect" sub, 21. MG, makoro m, also makori f. For a possible 47 confusion in the Sk, matkuṇa- and markaṭa-, and its evolutes in Mod, IA languages see Turner under makunu, Final -di may be influenced by MG, kiri ant', Sk, kiṭikā, Bloch mākar. # maja "box- wooden" sub, obl, pl, 547; Sk, maju, k, marijusa; MG, majus, mamḍaka" upper crust (which is thin) of a baked loaf" sub, m, dir, sg, 317, lw, Sk. mandaka, MG, maḍvo, mãdo; the former is derived from Pk, mamdo OG, mamḍu- ext with -u, which is later analogically replaced by -0. maitrimdu" chief minister" sub. m dir sg. 545; 8k, mamtrindra-, Ik, mamtindo; OG has retained the -tr- group. Hi mumkaḍī "an iron piece (or sometimes wooden) fitted to the grindstone" sub, f. 20. Sk, lex. markați. f, an iron monkey-shaped bolt'. Hi māṁkuna "bed-bug" sub. 21. MG, makar, makan; Sk, lex, matkupah, Pk, makkana-, mamkuna. Turner makunu, mamkhana "butter" sub. n. 495; also mämkhanu, 316, Sk, mrakgapam, Pk, makkaṇa- Bloch makhan; Turner makkhan. яtest mühḍalah "circles" sub, dir, pl, n, 542, Sk, mandalini, Pk, mamḍalaim, OG, mämda läm Я yasomali proper noun f, dir, sg. 108. A moter "bigger" adj. f. 186; OG, mot + yugaliya "pairs-refers to Jain mythology eri; for der, s. v. moṭaum, to a hoary past where pairs-brothers and sisters could marry" sub, pl. m. 36; lw. Sk. yugalin-OG, yugali+u, muiga "a particular kind of lentil" sub, dir. m. 288; Sk, mudgáḥ Pk, mugga- s. v. mudga Bloch mug, Turner mun mumthi "fist" sub. dir, sg. f. 309, MG. muth, muthi f, Sk, mustiḥ- Pk, mutthi-, Bloch müth, Turner muth. * y emphatic particle 143, 589, der, s. v. i; ef, Sk, Api, Pk, avi, vi, OG, i yugamdhara proper noun m. dir, sg. 515. yoge "by yoga" sub, inst, sg. m. 580, lw, Sk. yoga+OG, inst, suffix, * Trake "lest" prohibitive particle (v, 1, rükhe) 549; Sk, rákgati, Pk, rakkhai, raju"dust" sub, dir, sg. 373, lw, Sk, rajah. rajatu "silver" sub, der, sg. 478. Iw. Sk. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 WORD-INDEX faigh rati sundari proper noun f. dir. eg. 425. TT rājade sa "royal command " sub. m. obl. GEET ratnamamjari proper noun f. dir. sg. 488. g. 446; Iw. Sk, rājādesamaaft ratnavatī proper noun f, dir, sg. 553. TIGT " on the throne, kingdom" sub, n. loc. sg. 108, 457. Sk. rājye Pk, rajje OG, raji. TOT ratnaśmiga proper noun m. dir, sg. 451. Truft rāņi" queen" sub f. dir, eg. 489; Sk, rájñi, To raliyāyatu “ pleased" adj. m. dir. sg. 557. Pk. ranni, rāņia. Bloch rāni, Turner räni. Der, not known; cf. MG raliyāt f. as a proper noun that rati“ night" sub, f. dir. sg. 326; also loc.sg. Tags rasanimdiu "sense of taste, tongue" sub. 142, 474, Sk rátri, ratri, Pk, ratti, OG, rāti dir sg. 516; Sk rasanendriya-, Pk*rasanin- MG. ratBloch rāt, Turner rāt, diya-; note the retention of -n- in OG., indica- TUT radha “cooked" past part. pl. 288 ; rādhi f. tive of learned influence. 311; MG rådhvū. Sk, rádhyati, caus, randhá yati, raddhá; Pk, raddha, OG ext., also . v. Gt rahaim for, to," post position 38, 85, 483, rāmdhaim. Bloch rådhnē, Turner rãdhnu. 516; v. 1. raim 446. Der, uncertain; for various suggestions see Tessittori 8 71, Dave pp. 59. Ta räba “ porridge (sweetened )" sub. dir sg. f. rahai "stays, remains" v. pres. 3rd sg. 94; 288, 311; Pk. (De.) rabbā; probably a lw. rahaum 1st sg. 348; rahisii fut 3rd sg. 536; from l'erso-arabic, cf. Ar. rubb; Turner rabari. rahisu 1st sg, 454, 474; rahi imp, 2nd sg. 38; rata ramati "game, play" sub. f. dir. eg. 12. rahitau pres part m. dir. sg. 246, also rahitu Sk ramyati Ik ramai, adj. ramma-, OG 544, in both cases -i- cannot be explained ; räma-ti. MGramat; initial short vowel due rahiu past part, m. dir. sg. 85; rahiya pl. 109, to analogy of Sk, ramate, MG ramvũ. Turner rahium n. sg. 483, rahiyām n. pl 556, also ramaնոս, rahiyām gen, obl. pl. 109; ratifdir. sg. 474; T r astravarddhana proper noun m. dir. sg. rahivaum ger 259; rahiyai pass. sg. 259; 574. rahāvai caus, pres, 3rd sg. 477, 516; rāhavaum pres. 1st. sg. 309; rāhavatā pres. part. obl. pl. fra ritu " season 1 sub. dir. eg. 376. lw. Sk. rtús 279; rahāviyā past part, m. dir. pl. 529; rahüvi 529 - rahavi 11.; MG, rutu f. f. dir. sg. 575; rahāvi abs. 528, also rāhāvī 481; fi risa "anger "sub. f. sg. 386. Sk risyati; MG. rahāvī inf. 542, Sk, rahati Pk, rahai. Bloch ris. Bloch rīs, Turner ris. rahāņē, Turner rahanu. P raat ruliyāyitu "pleased " 540 (v.1 raliyatig rai "night " sub, f. sg. 321; Sk, rátri Pk. 1 yitu ); V. 8. v. raliyāyitu. ratti, rãi, rāi lw. fr. Pk,? note the exceptional 53 rusain “becomes angry, v. pres. 3rd ag. loss of -t-in MI, of, MG, rät fv. s. v. rāti. 470; rūthau past part, m. dir. sg. 514, 536; Sk. 735 rāiu " belonging to night " adj. dir. sg. 321; rusyati, rasta, Pk, rūsai, ruttha-, Bloch rusno. 6 Sk, ratri; r&trika-, Pkrãia ; 8, v. rãi. rudau“ good, proper" adj. dir. eg. m. 154 ; rūdaum n. sg. 517; rūdi f. sg. 434, 571. Sk. T3 räu "king" sub. m. dir. sg. 53, also rāyu rupa- Pk rua-, ext. -dau. 558; ráya obl. sg. 527; rāi inst. sg. 142, 527. Etui redāyām "poured" past part. n. pl. 94; Sk rájā, Pk. rāyā, rāā, OG, rã ext Bloch rão, redanaum'act of pouring sub. dir. eg. n. 217. rīvo, Turner rāi. der. not known. MG rervũ 'to pour! The rakha “ashes" sub f. 519; Sk, raksā f. "ashes Tia3 royatau "weeping, lamenting" pres. part. used for preserving" Pk, rakkhā f. ; MG, rakh. dir sg, m.223; royati f. 589. Sk, róditi, Pk. Bloch rākh, Turner rachyān. roai. MG rovū. Turner runu. Titas rūkhivau" to protect, preserve" ger, mag. ftis ramjiu“ pleased " past part, m. dir. sg. 446, 430; rākhiva obl. of inf. 441, 534 ; rākhiyaim ramjiya pl. 456; ramjavi caus, abs. 202. Sk. pass. pl. 448. Sk, ráksati, Pk, rakkhai. Bloch rañjita- Pk ramjia-ext, in OG. ráknē, Turner rakhnu. 153 ram kau "poor, unlucky, a term of reproach". sub, m. voc. sg. 522. Sk. ramk-, Pk, ramka-, TV rajarsi "royal rsi, royal saint" sub.m. ext. in OG dir. sg. 465; räjarşiim inst. sg. 108; lw. Sk. rāja + rşi. i rāndhu" rope" sub, sg. 250, 443; MG rãdh vũ a thick, coarse rope'; OG rāmdhū ext. Tagft rijapuri proper noun, name of a town, m. with-um, can explain MG form; der, not dir. Sg. 431. known 10. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ti ramdhaim "cook v. pres, 3rd pl. 311; ramdhiyaim pass, 3rd pl, 311; Sk, rádhyati, eaus, randhiyati; Pk, ramdhai, v, 8, v, rādhā Bloch rahdne, Turner radhnu संधिउ ruriadhir * 71 SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI in "obstructed, prevented "past part, m dir, sg. 446; rumdhi abs, 528; rūṁdhāviu caus, past, m, dir, sg, 554, Sk, rundhati, Pk. rumdhai. Bloch rudhne, rudhne, Turner rudinu. * Je takṣmaṇu proper noun m, dir, sg. 469. lakṣmidharu proper noun m. dir, eg. 553. lakṣmipumja proper noun m, dir, sg, 461. lagaḍani "in the act of touching" sub, n. loc, sg. 164; dir. s. v. lūgai, i e लगंडु laganda "a crooked piece of wood" sub, dir, sg. 259; lw. Pk, lagamḍa- der. not known. lagura "a little, slight" adv. 460, 488; usually followed by eka to indicate indefiniteness. dir. uncertain; note MG. alternating forms Ingar-lagir. of, OG, post pos, lagi; probably extension of lagg-; Turner lagărnu. लगी lagi on accout of, as far as " post pos 86, 450 Sk, lagyati is fixed to', 'k, laggal; Tessitori (72) suggests Ap. Inggahim as a probable source of this post position, also see s v, ligai, Bloch lägi, Turner lignu lajjalu" modest " adj. dir, sg. m. 3. Sk. lajjalu- Pk, lajjaluo. laṭṭā "saffron, carthamus tinctorius, name of a plant" sub, f. sg. 311; Pk, laṭṭā; der, not known. lapanasri "a sweet preparation made of wheat and ghee" sub, f. 264, MG. lāpsi; this word is a sanskritisation of the current word "lapsi ", and the Sk, source; Sk, lapsiku f., Pk. lappasiya; v. s. v. Jāpasi, lavaṇasamudra name of an ocean (my. thological), m, dir, sg, 550, लड्डू lahai " obtains, gets" v. pres. 3rd sg. 86; lahaum 1st sg. 528; lahisu fut. 1st sg. 260; lahisi 2nd sg. 521; lahi abs. 466, 558; lahiu past part. m. dir. sg. 470;... ladhau past part. m, dir. sg. 426, also (v. 1.) ladho 527; ladha m. pl. 389; ladhaum n. sg. 74; ladhi f. sg. 365; ladhai loc. sg. 429, also lädhe 438. Sk. labhate, labdha-, Pk, lahai, laddha-, Bloch lähne, ladhně, Turner lahana. lahuḍau "small" adj. dir. sg. m. 553; lahuda obl. sg. 578; lahuḍam n. pl. 441; lahudi f. 338 (lahudi niti, idiomatic urination'). Sk. laghú, Pk. lahu- ext. in OG. -dau, 7 49 lakha "one hundred thousand " sub. dir. 74; also lakhu 74; Sk. lakṣaḥ, Pk. lakkha-, Bloch lakh, Turner lakh. laja "shame, modesty " sub. dir. sg. f. 557. Sk. lajja, Pk, lajja, MG. laj. Bloch laj. Turner laj. 3 lajutan being ashamed, becoming bashful" pres. part. m. dir. sg. 557; laji abs. 474. Sk. lajyate, l'k. lajjal. "sticks, attaches" but the participial form used as auxiliary means 'started'; v. pres, 3rd sg. 456; lagata pres, part, m. obl. pl. 525; lagate loc, 282, lagau past part, m, dir. sg. 38, 74; läga m. pl. 279; lägüm m. pl; lagi f. sg. 434;... lagaḍaim caus. pres. 3rd pl. 154; lagaḍiya past part. pl. 22; lagaḍi abs. 341. Sk. lagyati, lagua, l'k. laggai, Ingga-; Bloch lagne, Turner lignu. lathia chocolate size sweet prepared out of sugar and sesamum; sometimes available in longer stick-bar-like sizes" sub. f. dir. 314. MG. revṛi; the text also glosses this word by revdi. Sk. *lasti-m. (Turner suggests contamination of yastih-m. with lakujah) Pk. latthi f. stick laṭṭhia (De.) m. an eatable. Also cf. MG. lathi f. stick. Turner laṭho. C tapasi "a sweet preparation made of wheat and ghee" sub. f. 315. Sk. lapsikā f., Pk. lappasiya; MG. lapsi. labhaim "obtain, achieve" v. pres. 3rd pl. 355; labhaḍaim caus. pres. 3rd pl. 378. Sk. labhyate, labdha-; Pk. Jabbhai, Inddha; note that in MG., evolutes of active labhate (OG. lahai) and passive labbyate (OG. labhai) do not survive, but the past participle ladh-(labdha-) is employed as an active base, ladhu 'I gain', and is further derived as a past participle ladhy-un. found. Bloch labhane, lähe Jadhë, Turner lahanā. s likhivau "should write" ger. m. dir. sg. 259; likhiya past part. pl. m. 541; in the rest of the forms the base is passive: likhiyai pass. sg. 85, 425, 518, 590; likhiyaim pl. 584; likhiali pass-fut. 3rd sg. 17; likhaviynim pass. of the causal base 3rd pl. 438, lw. Sk. likháti; Sk, likh+OG. verb inflection suffixes MG. lakhvu. Bloch lekh, lehne, lihine, Turner lekhnu. foliyai "takes, accepts " v. pres, 3rd sg. 474; liyaim 2nd ag. 466; liyaim 3rd pl. 386; lium 1st sg. 433, 460, 465, 466, 516; lai imp. 2nd sg. 434, 465, 544; lesii fut. 3rd sg. 382; lesiim fut. 3rd sg. 382; lesiim fut. 3rd pl. 489; lesu fut. 1st sg. 223, 260, 577; lejiu precative 2nd pl. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 WORD-INDEX 435; liyata pres. part. (unenlarged ) 452; ja lamtaka name of a heaven, acc. to Jains" liyatau pres. part. m. dir. sg. 386;...... Jidhau proper noun m. sg. 26. past part. m. dir. sg. 446, 559; līdhaum n. sg. cau lampatapanaun" debauchery" sub. dir. 434, 446, 480, 481; līdhã m. pl. 386; līdhi f. eg. sg. n. 475. lw. Sk. lampata + OG. suffix panaum. 74, 539;...... lījaim pass, 3rd pl. 569; lījatau Gius tamkhai “throws" v. pres. 3rd sg. 529; pass. pres. part. 434;... ... levaum ger. n. sg. 223; lamkhiu past part. m. dir. sg. 577; lankhiyā levi f. 401; lovā obl. (inf.) 401, 447, 451, 463, m. pl. 21 ; lāmkhatau pres. part. in. dir. sg. 483, 558; lei abs. 142, 528 also le 430, 466, 488, 213; lämkhiyai pass. sg. 577; lamkhi abs. 536. Sk. lāti replaced by lei (probably under 386, 434. In MG, the root lámkh-survives the influence of dei, (Sk, dadāti), nei (nayati) dialectally in the southern dialects), while in MI; OG. li-. The past participle lita, is the standard form is někh. Sk.namkşati, similarly replaced by liddha- on the analagy of Turner BSOS iv, pp. 533. labdha, laddha-, and ext. in . OG. For the Jitta tunghiu “ crossed, passed" past part. m. possible analogical influence of these forms see dir. sg. 85; lämghi abs. 168 ; Sk. langhayati, Tedesco JAOS 43; Turner also suggests Sk. Pk. lamghei. Turner någhnu. lábhate; Bloch lenē; Turner linu. diaqrar lambapani “by length" sub. inst. sg. n. ar lihiti "being wiped, licked" pass pres. part. 614. OG lamba + pani; dir. s. v. lamba. f. 402; Sk. lihati, lk. lihai. iar lamba "tall, distant” adj. m. pl. 616. Sk. grat tatavati proper noun f. dir. sg. 473. lambah Pk. lamba-, Bloch làb, Turner lámu. Er luyada "cloth garment" sub. obl. sg. n. 321. POETES linhagațaum "a type of sweet preparaTurner connects Sk. rugnáh, Pk. lugga- worn tion" sub. dir. sg. n. 315. der, not known. out' with this word for garment. Turner luga. -ta-um, apparently, are suffixes. lusiu "wiped out" past part, in. dir. sg. 74, ofta limpi “having besmeared, plastered " abs. 555. Pk. lumchai wipes, removes,' cleans (by 185. Sk. limpáti, Pk. limpai. Bloch lipnē, wiping). MG. luchvì 'to wipe'. Turner lipnu. Te luhanu “(act of) wiping" sub. n. sg. 12. lk. ! CE luitai “robs" v. pres. 3rd sg. 526; lūmțiyai lūhai to wipe'. cf. OG. Lūsa- to wipe, s. v. pass. 3rd sg. 518. Sk. luptati, Pk. lumtai. Bloch lūsiu. lutnē, Turner lutnu. a lesaila "grammar school" sub. f. loc. sg. 432. Sk. lekha-sala, Pk. leha-sálā; replaced in MG. by nišā!. aeft vairi "enemy" sub. m. dir. sg. 538, also pl. las locaum "I remonstrate" v. pres. Ist. sg. 457. Sk. vairī, lk. vairi. MG. vEri, is the 167. Used mainly by Jains, referring to notion result of OG. ext. or later suffixation of -i to of thinking'. lw. Sk. locate, Sk. loca-+ OG. vEr (Sk. vairam). verbal inflection. agur vaimyana “brinjals" (vaimgana pramukha) are lotu "flour" sub. dir. sg. m. 311. der. not sub. pl. 501. la. vātimgana Pk. vaimgaņa-, known ; probably connected with *lotyate, cf. vaimgana-, MG. vEgan. Bloch văgi, Turner Sk. Dhātup. loțati; Pk. lottai rolls, tumble baigun bhira. down; cf. MG. aloțvū to roll (on ground) Une vakhanai “expounds, explains, comments" Igaz lodhutuu "combing, refers to the action of v. pres. 3rd sg. 438; vakhānium past part. dir. preparing cotton for making slivers" pres. sy. n. 111; vakhāṇāvi abs. of the causal part. dir. sg. m. 213. Sk. loştate to gather into a heap or a lump'; l'k, lodhai processing base 001. Sk. vyakhyánam I'k. vakkhānam, decotton as it comes off the plant, ginning'. MG. rived also as a verb vakkhānai, OG. vakhāņalodhyü is used in this sense. Note the change in meaning in MG. vakhan ligus lopivaun "to abolish, to transgress" ger. praise', vakhanvũ to praise, to appreciate'. n. sg. 361; Sk. lupyáte, Pk. luppai. Bloch vākhān, Turner bakhānnu, bakhān, a lobhanamdu proper noun m. dir. sg. 386. TEIU vakhanu "commentary, explanation" sub. & lohi "blood" sub. n. 25. Sk. lóhita- n. n. dir. sg. 348. Sk. vyākhyānam, Pk. vakkhablood', l'k. lohin-n. Turner lohu2. nam. MG, vakhan praise'. s. s. v. vakhānai. en lam khanu "act of throwing" sub. n. dir. sg. Bloch vākhān, Turner bakhān. (gecond member of a compound kesalamkhanu, aeg vaccha “boy, child" term of endearment. nakhalamkhanu, rudhira lamkhanu ) 12. der. sub. m. voc. sg. 38; vacchau voc. pl. 111. lw v. s. v. lamkhai. Pk. Vaccha-, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacchaga name of a river f. dir, sg. 574. vacchalu "affectionate, kind" (second part of a compound mitravacchalu) m, dir, sg. 557. lw. 'k, SADAVASYAKA-BALAVABODHA-VETTI vadai "with" post. pas, indicating instrumentality. sg. 94, 507, 521; vaḍaim pl. 386. Ety. not known. MG, vare. vadau "older, bigger" adj. m. dir. sg. 427, 447; vadai inst. sg. 461; vada obl. sg. 578. vaḍī f. 300, 338 (idiomatic vadi niti 'act of defalcation). Sk. lex, vadra 'big', 'k vadda-; MG. varo; note the absence of compensatory lengthening in OG. and MG; perhaps an early lw. from l'anjabi or Sindhi, Bloch var, Turner baro vanatau "weaving" pres, part, dir, sg. m. 213. Sk. váyati, vana the act of weaving'; Pa vināti, probably changed to *vunati after Sk. ūtá-, uyate; Pk. vinana-, vunana-. MG. vanvũ. Bloch vinně, Turner bunnu, vanaphala "wild fruits" sub. dir. pl. n. 433. OG, vana+ phala-. Sk. vanam, I'k. vanaṁ OG, vana. Sk. phalam Ik, phalam OG, phala, quia vanamtari "in the other forest" sub, loc. sg. n. 557. Sk. vanantare, l'k. vaṇāmtare OG. vanāmtari. वधावs valhavai "congratulates, welcomes" v. caus. pres. 3rd sg. 547. 562; vadhaviu past part. m. dir. sg. 73,558. Sk, vardhapayati Pk. vaddhāvei MG. vadhavvu. Panjabi, Lahanda and Sindhi cognates show absence of cerebralisation. Another evolute of the same in MG. is väḍhvũ to cut', and Panjabi, Sindhi also have vaḍdhana, vadhanu respectively. Bloch vadhe, vadhāys, Turner barnu, barai, vadhariyaimare caused to increase " caus. pass, 3rd pl. 485. Sk. várdhate I'k, vaddhei OG, vaddha-+ causal ara-, cf. MG. vadharvũ; also similar forms sudharvuto cause to improve suvärvũ to cause to sleep' etc. See Tessitori §. 141; also s. v. vadhavai. vara "good" adj. m. (first part of a compound varapurusu) 463; vari f. sg. 463. Sk. varam lk. vara. varai "chooses, marries v. pres. 3rd sg. 471. Sk. varayati Pk. varai. बरस varasat "years" sub. n, dir. pl. (v. 1. varisa) 94; varasi loc. sg. 255, (v. 1. varisi) 514; varase inst. pl. (v. 1. varise) 113, Note the possible dialectal variation between varasa-and varisa-. Pk. varisa (early loan fr. Sk. várṣa- to distinguish it from MIA evolute vassa- in the 51 sense of rain' ef. Sindhi vasa f. 'rain', Sinhalese vas rain '.). Bloch varasue, Turner barsa, būsi3. varasai "rains" v. pres. 3rd sg. 483; varasaviu caus. past part. m. dir. sg. 561; varasaviya pl, 517, lk. varisai, (early lw. from 8k, várṣa-) see under varisa. S varasalau "monsoon" sub. m. dir. sg. 85. varasalai loc. sg. 38, also varasäle loc. sg. 401; l'k, varisa+kala-, varisala-, ext. in OG.; s. v. varasa, MG. cOmãsu monsoon' has replaced this word. varu "suitor, bridegroom" sub. m, dir. sg. 469. Sk. varáḥ l'k. vara- MG. var. Bloch var, Turner bar2. varu "boon, blessing" m. dir. sg. 470. Sk. váraḥ l'k. vara- MG. var. carui in an undesirable way, ugly way" sub. sg. 25. Probably connected with Sk. virupaV. s. v. varuum. varuum "ugly, undesirable, hostile, not in proper form" adj. dir. sg. n. 384, also varūyaum 384, 629, also varuyaum 25, 389. Sk. virupa-, Pk. virua-, virua-, ext. in OG. Note the early loss of -i- in the open syllable. MG. varvu adj. quit curaci "having described" nbs 987, varnaviu past part. m. dir. sg. 519. lw. Sk. varnayati, the causal base is taken as primitive and inflectional suffixes are attached to it. varttai "stays, exists" v. pres. 3rd sg. 426; varttata pres. part. m. obl. sg. 514. lw. Sk. varttate, varta-. af varttie "turned" past part. loc, sg. 38. lw. Sk, vartita-, vartite. valatau "turning back" pres. part. m. dir. sg, 110; valatá obl, 604; valiyai pass. eg. 451. Sk. valate, Pk, valai; MG. valvu to turn'. vali "again" adv. 522, 549; again and again' vali vali 94. absolutive form of the OG. base val-; s. v. valatau. a valguli "name of a disease?" valgulirogu sub. m. dir. sg. 432. lw. Sk. valguli, meaning is not clear. THAT vaśaitau “due to, as a result of" (also vasaitau, vasatau and vasatau); 73, 94. OG. vasa+itau; cf. Sk. vasataḥ, vaśāt; Tessitori §. 72.2. suggests to connect Ap. humtau to OG. -tau, thau ablative post-position of OWR. This-itau may be connected with MI -himto, -homto which are ablative suffixes. der. uncertain s. v. itau.. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 WORD-INDEX TE vasu proper noun m. dir. sg. 554. cannot be explained. Turner suggests another TAT rresü " grease, fat, lard" sub. f. (in the com verb vanáti likes,' and further suggests that pound vasādi) 459. Sk. vasā, I'k. vasā. some other roots also may be confusod. Bloch vān, vānanē, vāniņē, Turner bannu. arhut vasiyam " settled, stayed" past part. n. dir. pl. 579; vası f. dir. sg. 553. Sk. vásati, Pk. WIRT paparnis na TORT vänārasī name of a town f. dir. sg. 553. vasai. Turner basnu. TOTUS rāniyarı "bania, shopkeeper" sub. m. dir. 2673 vahatau "carrying " pres. part. m. dir. g. sg. 559. vāniyā obl. sg. 427, 434. Sk. vanijah, 386, vahatä obl. pl. 94; vāhatā caus. pres. part. l'k. vania-ext. in OG. vānīu, here written as obl. sg. 463. Sk. Válati lk. vahai. Bloch vā iyan. Bloch väņi, Turner baniyā. valană, Turner bahanu. la võta "talk, news" sub. f. dir. sg. 142, 483; agus cahiluun "early " adj. adv. dir. sg. n. 571,1 obl. sg. 548. Sk. vártta, lk. vattā. Turner bāt1. 587; Lk. vahilla- ext. in OG.; Also noted as Tu rūdhaun increased " past part. dir. sg. n. vihalau m, dir. sg. 490, also vahilau (v. l. 94. Sk. vrddha- Pk, vaddha- ext. in OG, MG, vihalau ) 545 ; may be connected with the root vādhvũ (archaio). Bloch vādhņē, Turner barnu, vah- 'to flow'. Bloch vahilā. a vaparai “uses, employs" v. pres. 3rd sg. 1 vahic wife" sub. f. dir. sg. 560. Sk. vadhúh, 244. lw. Sk. vyāpāra- + OG. verb inflection. Pkt. vahū. Bloch vahū, Turner vahu. ang raynim “strikes (the bell, gong)" v. pres. TE3 rain blowed (wind)" past part. m. dir. sg. 3rd pl. 376; the causal is used as primitive 514. Sk. váti lk. vai. base. Sk. vadáyati, P'k, vāyai, atyror vaini - reading " sub. n. loc. sg. 117. Sk. DIT värn "turn, occasion "sub, f. dir. sg. 85. Sk. vácane l’k. vāyane OG. vāini. värah m., lk, vāra- m. Note that in MG, and anti vücairn "reads" v. pres. 3rd pl. 614, Vācijiu other IA languages vāra is f.; Pk, vārā f. (of. Sk, velä f. I'k, vela f. MG. vel f. also has idenprec. 3rd sg. 353. lw. Sk. vācayati. tical meaning and usage). Bloch vār, Turner aga vāchara "calves" sub. dir. pl. 589. Sk. bar3. vatsa-rupa, Pk. vaccha-rūva, Pk. Vaccha. Bloch varau"prevent, forbid" v. pres. 1st sg. vásrň, Turner bachero. 578. vārī abs. 520. Sk. vāráyati, Pk. vārei. Test vicchulyu "donation, gift" sub. dir. sg. n.! Turner bärnu, 381 ; Sk. vatsalyam P'k. vacchalla- affection, arrar väravara "again and again" adv. 388. OG. love'. Note the change in meaning, and vāra reduplicated; for der, s. v. vāra. sanskritisation of the OG. word. y erilau ciname of a wire-like worm " sub. dir. arty uvidaci" in the yard, enclosure" sub. m. loc. sg. mn. 21. Sk. lex. vālakah m. bracelet' prob. eg. 25. Sk. vățah, Pk. vädda- ext. in OG, vādau, connected with vala- hair, made of horseMG. vāro. Bloch vādā, Turner bārl. hair. MG. valo 'wire', vali f. 'nose-ring '- also atig vadi fence" sub. f. dir. sg. 481. Sk. vāți f. cf, Sk, valayati turns round', MG. valvữ, to (cf. Sk. Vütah m.; v. s. v. vädai), I'k. Vädi, swecp, to turn round'. Bloch vāļā, Turner bālo. vādi. MG. var f. Bloch vādā, Turner bāri. TE unvai "plants, sows" v. pres. 3rd sg. 482; Te vänautru " assistant in a bania's firm, vāvau imp. 3rd sg. 481; vāvivaum ger. dir. sg. usually the accountant )" sub. m. dir sg. n. 280; vāvatā pres. part. m. dir. pl. 480; vāvi 548; vāņautri inst. sg. 548. Sk. Vānija-putrah, past part. f. dir. sg. 466. Sk. vāpayati, Pk. Pk. vāniutta-, note the retention of tr- in vávei. Turner ubāunu. OG.; MG. Vānotar. af vavi " in the well" sub, f. loc. sg. 74 Sk. TUTTE vanavai " describes" v. pres. 3rd sg. 173. vāpi f. Pk, vāvī f. MG, vāv. cf. Sk. varpayati, l’k. vannei; vangavei; the The vasai" by residence" sub. m. inst. (loc.?) causal base is used as primitive in OG; note sg. 455. Sk. võsa- Pk, väsa-, OG. ext. văsau. the OG. -n- which cannot be explained, and MG. váso. Bloch vās. the validity of this etymology becomes questionable. cf. however Marathi vān, van colour', that rasanti proper noun f. dir. sg. 487. Guj. van colour'. Marathi vānaně, väning to praise'; Bloch has tried to connect the two alugu vasupujya proper noun m. dir. sg. 110. verbs M. vānané to describe and H. (G) atasu võistavya "resident" sub. m. dir. pl. 94. bannä to be ready'; but n-u alternations | lw. Sk. Vāstavya. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADAVAŠYAKA-BALAVABODHA-VRTTI 53 TIGT vāhara "aid, army " sub. f. dir. sg. 434. cf. MG, (dialectal) vār f. army', also vhāre dhāvū to run to help. cf. vyáharati, l'k. participial form vāharia- called out, challenged'. cf. Sindhi vahuru guard' Panjabi váhara "protection". Bloch vāra nē. WE vähalai "in the rivulet, stroai" sub. m. loc, sg. 38. Ety. not clear; Des. gives three words for rivulets; vaholo, vāhali and virao. of. MG. vhElo OG. vahalau is probably connected with Sk. vah-to flow'. Bloch vāhali. ETT vahavai “shouts, calls out" v. pres, 3rd sg. 474. Ety, not clear; (prob. the text may be corrupt and correct reading may be vāharai shouts, announces'). affror vāhini "in the conveyance i. e, cart" gub. n. loc. sg. 520. Sk, vāhane. Pk, vāhase OG vāhini fast vikurvoi “having changed, assuming diffe rent forms "abs. 474. Sk. vikurvana-' ability to assume different forms'; lw. Sk. furet vighatiuin "wiped off, removed, falsified " past part. n. dir, sg. 515. lw. Sk, vighatate, vighat- + OG, verbal suffixes, F AHUT vigatabhayā proper noun f.dir, sg. 573. e r ricarui moves" pres, 3rd sg. 526, lw, Sk. vicarati. ferar vici " between, in the middle, amidst " adv. 223. Pk, vicca-n, middle. Turner suggests Sk. vyácah, uru - vyaño- ' wide space'; perhaps * dvi-tya-may explain lk, vivca, Short -iin the inital syllable may be due to its usage as a postposition; MG, has vac-(in formations like vaplū, vacal, vacet; vacce has duplication -co-for emphasis). Turner bie. fat3 vijau propor noun m. dir. sg. 525. farhy vijaya proper noun m. dir, sg, 426. faraat vijayavati name of a town f. dir. sg. 425. fegg vidhai "rebukes " v. pres. 3rd sg. (v.1. vadhai ) 38; vidhaim (v. l. vadhaim) pl. 578. MG vadhvũ (to rebuke! Der. not known. faturdz vinathan "destroyed, fled " past part, m. dir, sg. 483. Sk, vinaşta- Pk, viņaţtha-, note the absence of compensatory lengthening. farfar viņāsivā “ to destroy" caus. inf. of purpose 441. Sk. vināśayati, l'k, viņāsei fareitafa vidyāpati proper noun, m. dir. sg. 480. a rgi vedvosiyain "rivals, haters" sub. obl. pl. m. 483. Iw. Sk, vidveşin, vidvesi +- OG, gender suffix-u, or-um. FETTA vidhisani "according to the custom " adv, 325; note usage of saum; OG. vidhi + saum, vidhi-lw. Sk.; saum is derived from Sk, sahitam ; see under saum, Prag tinai " in modosty": sub, m. loc. sg. 369. lw. Sk, vinaya-. farger rinudiya "troubled " past part. m. dir, pl. 430; Sk. natati, *vinațayati, lk, vinadei; Note that -n- when followed by a flapped sound in the second syllablo (in this case, [?]), is retained. cf. MG, kanarvũ to give trouble, harass 'Sk, ku-nat-). faroft vinani having checked, known" abs. 55. Sk, vijñana- Ik viņņāna-; OG vinäna-+ verbal inflection; the -i- in the initial syllable may be the influence of Sk, spelling on the scribe. ferate vina su "destruction " sub, m. dir. sg. Iw. Sk, vināśa s vinou " modest, instructed " adj. dir. sg. m. 163; lw. Sk, vineyah. fagor ripula name of a town dir, sg, f. 464. fatatitas vi pratarivau “should be cheated "ger. dir, sg. m. 453. lw. Sk, vipratārayati ;:vipratar+ OG, verbal inflection The vimarasai" thinks" v. pres, 3rd sg. 590. Sk. vimršati, an early lw, in lk. vimarisai; v. s. v, vimäsai. e rimala proper noun m. dir, sg. 110. At vimala proper noun f. dir. sg. 516. HTHS rimasai " thinks' v. pres, 3rd sg. 090; Sk, vimršati I'k, *vimassai, MG vimäsan f. problem' (Sk, vimarśaná- I'k, * vimassanā f.). v. 8. v. vimarasai. fartreToT viralhia "hurt, violated" past part. pl. 338; lw, Sk, vi-rādh- + OG, verbal inflection, past part, virādhiu, Fa r ilai "in oblivion, disappearance" sub, loc. sg. 474. lw. Sk, vilaya-. T3 eilapatau "lamenting, bemoaning " pres. part, m. dir. sg. 491. Iw. Sk, vilapato, vilap+ OG infectional suffixes. farofatu vilisiyin “enjoy" v. fut. Ist pl. 455, lw. Sk, vilasati; Sk. vilas - + fut, 1st pers. pl. suffixes siyām (< Sk.-syāmah, this is a dialectal form in OG., probably Marwari, also notice the -i- in vilas -> vilis - which indicates Marwari influence); the loss of -s of the stom is due to the inflection suffix beginning with sa vilokatau "being observed" pass. pres. part, m. dir. sg. 546 ; lw. Sk, vilokayati, viloka Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 +OG, passive, present participial and m, suffi xes--ta-u past part, m. dir. sg. 112, viharāvī abs. 564 Sk. viharati, l'k, viharái, fais vivarjai "gives up" v. pres. 3rd sg. 513. 3 rihalau "quickly, early lw, Sk, vivarjayati, vivarja fas visada proper noun m, dir, sg. 463. fa visa "a type of measure, sometimes used to measure ground and fields also," sub, f. 441. That which is a full measure is referred to as vis vasa in MG, and half-full is referred to as das vasa; der, not known. WORD-INDEX fa visai "with reference to, regarding to" post pos, 73, 369; stereotyped loc; Sk, vijaynvisaye, OG. visai; the -- is sanskritic influence on the scribe, MG, vise. fagurii"belonging to the subject" sub, dir. pl. m. 326, lw. Sk, visaya-, OG. visai ext, visaiu, the extended stem is declined for pl. viṣaiya विषयाशy farrers visayaktu "attached to carnal plea "attached to carnal pleasures past part, m, dir, sg. (v, 1, visayaktu) 516, 1w, 8k, visayasakta. 11 frangers risihaymaterial, apparatus" sub, n, dir, sg. 386, Sk, *visadhana-Pk. *visahanaOG, ext. visahanaum MG. vasāņu materials (in the preparation of sweets)'. fa visu "poison" sub, n, dir. sg. 426. Sk, visám; Pk, visa- n. Turner bis2. farmers visodhikaranu "act of purifying" sub, dir, sg. n. 41. Sk, viśuddhi- Pk, visuddhi- OG visodhi-;-karanu: Sk, karanam, Pk, karanam, fata vistari in extenso, by expanding" sub. inst. sg. m. 424, 601, lw. Sk, vistara-+OG. noun declension. ff vistari "spread " past part, f, 36, lw, Sk, v. s. v. vistariu. frastru "expanded" past part, of the causal base m, dir sg. 514, vistarī abs, 74, lw. Sk, vistarayati, vistara-+OG, past part, suffix fa visphurai "attacks "v. pres, 3rd sg. 451, Iw. Sk. visphurati; MG. viphre attacks is derived from the same source: Sk, visphurati, Pk, vipphurai. fate vismau astonishment" sub, m, dir. sg. 482, (v, 1. vismays) 110, lw; 8k, vismaya fa viharai "goes out (to collect alms-food)" v. pres. 3rd sg. 561; viharaim pl. 94; vihariu past part. m, dir sg. 85, also vihariyan (v. 1. vihariu) 531; vihariva inf. 112; viharavai ('offers alms ')caus, pres, 3rd sg. 516; viharaviu 75 V. s. v. vahilaum fast vihasaim "laugh, jest " v. pres. 3rd pl 589; vihasiyam past part. n. pl. 589. Sk vilnanti, lk, vihasai, vikinivaum "to sell" ger. dir. sg. n. 506. Sk. vikrinite, replaced by Pk. vikkinni, ef, Sk. vikraya- MG. (dialectal) vekvũ. Bloch vikne. a vikivi to sell" inf. (obl.) 548; vikii loc. sg. (of past part, vikiu) 477, Sk. vikriyate, Pk. vikkei, MG. (dia lectal) vekvu; also v. s. v. vikinivaum, vecai. Bloch vikne, Turner biknu. vija "lightening" sub. f, dir. sg. 20, 514. Sk, vidyút, f. Pk. vijju f. Block vij, Turner bijuli. fata vijavanu "act of fanning" sub. dir sg. 12, Sk, vijyate, I'k. *vijjai, causal base vijjāv The nasal in MG. vijno 'fan' and Sindhi viñunu cannot be explained; see under vimjai Block vijņā. af vinavai "requests" v. pres. 3rd sg. 426 vinaviu past part. m. dir, sg. 112; vinavii lor sg, 488, Sk, vijñapayati, l'k, vinuavel, vinna" vai, Turner, hinti, a vira proper noun m, dir, sg. 110, 522, ag virsenu proper noun m, dir. sg. 521. a visa "twenty" adj. num. 61. Sk, vimsat in compounds. Pk, visam MG, via, Bloch vis, Turner bis1. visaim" twenty " adj. num, in the context" visaim navottara twenty-nine 74; also visaum in the context eku sau visaum onehundred twenty'. 74, also visaum sau one hundred twenty' 613; Sk. vimsatiḥ f., Pk. visai; final nasal cannot be explained, cf. Ap. visam. visamai "on the twentieth" ord. loc. sg. 355, OG, visa+mau; v. s. v. visa. visariya "forgotten "past part. m. 604. Sk, vismarati Pk. vissarai, vissariya-, OG. vissariu, Bloch visarne, Turner birsanu. Я visumā "resting places" sub. dir, pl. m. 117; visāmai loc, sg. 117, visame loc. pl. 117. Sk. viśramaḥ Pk. vissäma- OG, ext, visāmau, Bloch visavne, Turner bisā, vudavuda ravu "imitation of bubbling sound made by the sinking of an object in Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a a SADĀVAŠYAKA-BĀLĀVABODHA-VṚTTI water," sub, dir. sg, m, 44; probably the text should have b- instead of v-; cf. Sk, budbud-, badabada vuhari "sweeper, (broom?)" sub. 518. (context: tṛṇavari vuhari bahuradika), ef:MG. (dialect) buhari, sweeper'; initial v- may be intupreted as b-, Sk. vyavaharin Pk. *vohari, OG. vuhari+u, vuhari, Turner bohora, V. S. Agarwal has shown that Sk, vyavaharin is used in the sense of sweeper' by Banabhaṭṭa in his Harṣacarita ruthau "rained" past part. m, dir. sg. 514; Sk, vrstah, Ik, vuttha- OG, ext, vutthau, vet "having suffered" abs, 565; veium past part. n. sg. 565, Sk, vedati Pk, veni, vegalau distant, far" adj. dir, sg, m. 158. MG veglo. Pk, veggala-, Turner suggests connection with Sk, vyagra-; it is possible that Sk, vega- is borrowed in l'k, as vegga-. Turner beglo, vecai "sells " v. pres. 3rd sg. 461, 477, 481; vecau 1st sg. 483; vecam 1st pl. 466; veciya past part, m, dir. pl. 435. MG. vecvuto sell. Pk. viccai, veccai, Bloch and Turner have suggested comparison with Sk, vyayah, but Turner doubts relationship; also v. s. v. vīkivā, vikinivan, Bloch vecné, Turner beenu, dhabinding, band" sab, 373 (bandhanarajju vedha). Sk, vesṭaḥ l'k, vedho; also v. s. v. vedhiu Bloch vedh, vedhne, Turner ber2. afes redhiu "surrounded, besieged" past part, m, dir, sg, Sk, vestate, vestitá-, Pk, vedhin-; also v. s. v. vedha, Bloch vedhne, Turner bernu. afa veviru "one who trembles" sub, dir, sg, m. 213, Sk, vepato, Pk, vevira- adj. बेसर Descara "mule 11 sub, m, 507, lw, Sk, vesara, m. (cf. vega-sara-), Pk, vesara vest name of a town f, dir, sg, 85. vesus having taken in confidence" (v. 1. visās) caus, abs, 451, Sk, visvisayati 'k vissāsai, OG, vesās- + abs, I. cesu "dress" sub, m, dir. sg. 474, Sk, vesah Pk, vesa-. a vaitaḍhyi name of a mountain loc, sg. 464. बोलइ zolai". passes " v. pres, 3rd sg. 559. lk. volai, volei, ef, Sk, viliyate, * vyapa- liyate, vamtha "servants, helpless (?)" sub, m, dir. pl. 538, Sk, lex, vantha servant, crippled, maimed, unmarried'; Pk. vamṭha-. For a group of words expressing defectiveness cf. Sk. £5 vanṭaḥ tailless', bandáḥ defective'; mundaḥ shaved, lunda- Marathi luda mutilated'. Panjabi and Lahanda lundi, tailless, shameless, wifeless. A non-aryan source is suggested. Turner bajho, muro, laro. vāṁkaum "crooked" adj. dir, sg, n. 259. Sk. vakráḥ (also ef, ved, Sk, varkáh going crookedly) Ik, vakka-, vamka-, MG, väků. Bloch vak, Turner bango, a väṁchaum "I desire, I wish " v. pres. 1st sg. 19, 158, 329, also vamchau 534; vamchau 2nd pl. 534; vamchatau pres. part. m. dir, sg. 433; vamchivau ger. dir, sg. m. 169. Sk. vamchati, I'reserved in MG, idiom such as koinũ, burũ văcvu to wish ill of some person'; it is different from MG. vacvu to read which is a lw. from. Sk, vacayati, OG, vācai; the nasal may be due to the analogy of cintavvũ 6 to think (which again in OG, citavai and cintavai presents a confusion of Sk. cint- and citta-); vācana- and cintana- occur frequently ne pairs. aig vandai "bows, pays reverence" v. pres, 3rd sg. 73; vamdaum 1st sg. 85, 630; vamdisu fut. 1st sg. 73; vämdi imp. 2nd sg. 158, vamdau imp. 3rd sg. 108; vamdatau pres. part. m, dir. sg, 110, vämdatam obl. pl. 154; vamdita pass. pres, part, pl. 72. vimdiyaim pass, pl. 320; vämdiva inf. 73, 108; vämdi abs. 85, 108. Sk. vandati, lk. vamdai, aigus vandanaum obeisance, reverence" sub, n, dir. sg, 143, väṁdaṇā obl. Sk, vandanam Pk, vamdanam OG. ext. fa vimechi "scorpion" sub, m. 21. Sk. vṛścikah Ik, viochin-, viñchia- MG, vichi Bloch vicü Turner bicchi, ig vinjai "fans" v. pres. 3rd sg. 521, Sk, vijyate, l'k. *vijjai; the nasal in OG. vimjai, and MG. vijno fan' cannot be explained. See under vijavau, Bloch vijņā, 6 rear cycasthipies should be organised, arranged" ger, f, g, 535, 1w, Sk, vyavathapayati, OG, vyavasthap-+ OG, verbal suffixes, vyāpārana "use, setting to work" sub, n. sg. 440. lw, Sk, vyāpāraṇa-n. vyāpāru "activity" sub dir, sg. m. 349. lw, Sk, vyāpāraḥ, vytraum "I give up" v. pres. 1st sg. 349, lw, Sk. vyntsrj-+ OG. verbal inflection, Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 WORD-INDEX TFCTTGT sakatapita “father of one seated in a sauki" by the co-wife" f. sg. 426. Sk. bullock-cart " sub. m. dir. sg. 94. lw. Sk. *sapatknī, sapátni; Bloch savat, Turner sautā-. *sapatkni, sapatni;D sakațā-pitā. The reading should be sauki, note the MG. cog nate śOk. Tkat sakatāla proper noun m. dir. sg. 435. TE473 satrumjau proper noun m. dir. sg. 435. sakai " is capable" v. pres. 3rd sg. 339, 516, 557; sakaum 1st sg. 488, 542; also sakām staat sasvutam perpetual, eternal" adj. n. pl. 339; sakiu past part. m. dir sg. 456, 464 ; 614. lw. Sk. śāśvatá-. sakiyaim pass. pl. (honorific ) 490. Sk, saknoti, sfers sikau "a shelf generally hung in the kitchen sakyate, l'k, sakkai, sakkei Bloch saknē, Turner in which remains of cooked food are kept "sub. saknu. n. dir. eg. (v. I. chikaum ) 434. Ved Sk, śikyam FTsagalum "all" adj. adv. dir. sg. n.7, (v. a kind of loop or swing made of rope and sagalau, sagalū) 94, 465; sagalām pl. 327; als4, suspended from either end of a pole or yoke to sagala sg. 589, p. 110; sagalū- m. sg. 10. receive a load '; l'k. sikkaya-, MG, sikū, chikû sagalā pl. 433; sagalā obl. 66, 405; sagale ingt (dialectal); Bloch sikē, Turner sikol. sg. 381, sagale loc, pl. 527: Sk. sakala-1 sites sitala proper noun m. dir. sg. 110. sagala- probably a late lw, in lk. ext. in OG Bloch sagļā. my śītalu proper noun m. dir. sg. 142. ar satara “scventeen" num. dir. sg. 281, als ugg sudelhabuldhi proper noun m. dir, sg. 516. sataru 618; satarala obl. sg. 281, 613; note the 51TAS soontan “lamenting" pres. part. dir. sg.m. -t-in OG. MG has geminated -tt-, sattar. Sk, 590; lw. Sk. śuc-, soca- + tau. sptádasa, Ik, sattarasa, Ap. sattaraha. Bloch sitg sopu "swelling " sub, m. dir. sg. 521. cf. Sk. satrā, Turner satra. sopha- m.morbid swelling, tumour'. HATAT saturumā "seventeenth" ord. obl. 22% 51 samkara proper noun m. dir. sg. 559. sattara mai loc. sg. 355; note the-t-; cf. sih sankha “conch" sub. m. 21. lw. Sk. satara in OG. v. . v. satara. OG, ordinal sataramau. gita samti proper noun m. dir. sg. 110. HAGTTT satahuttara “ seventy-seven "num. dir. sg. BTITOE srmgira sumdari proper noun f. dir. sg. (v. l. sattahuttara, satahattara), 74. cf. Sk. 480. saptasaptatih f., I'k. sattahattarim. Turner SITTHC srmgäratsenu proper noun m. dir sg. 484. satahattar. SHHT Śmasina cemetery" sub. n. dir, sg. 300. FATTA satavara "fiftyseven " num. 390; also lw. Sk, Šamašānam. sattāvana 401. Sk, saptapancāśat I'k, sattāv&x" ITF śrävaku "householder (Jain expression)" mnami; note the-t-in OG, MG, has geminated -tt- sattāvan; Turner satawan. sub. m. dir. sg. 487. lw. Sk. TeT srovika “Jain woman " ( HETUTTE suttanarni “ninetyseven "num. 613; Sk. of śrāvaka) saptanavatih f., ['k, sattānauim, MG, sattānū. sub. f. dir. sg. 516. lw. Sk. Turner satänabe. are greşti “ (rich) merchant, businessinan" sub. HSTEH sattavisa "twenty-seven " num. 74, also m.(v.1 śreşthi) 83, 365. Śrestiim inst. sg. ! in the idiom "sattāvisa vauku atthottaru sau " 386. lw. Sk, sreşthin ; probably an effort to twentyseven multiplied by four = 108' 617; sanskritiso the already common sethi resulted note that this OG, system of multiplication is in the vulgar Sanskrit sresti-. similar to present day grammar school tradimufe sroyamsa proper noun m. dir. sg. 110. tion of multiplication, Sk, saptávimšatih f. saptávimsat f. lk, sattāvīsam. Turner satais. MITT FY sattottara saya "one hundred and seven" # s he she, that" dem. pro. m. f. 400, 420, num. 423. Sk. sapta-, I'k, satta-, sattottara434, 465, 473, Sk, sah, sā; I'k. so, sā. v. 4. v. finore by seven! su et sauni "with" post pos. 22, 99, 128, 547, For satyasī "eighty seven" num. 74. Sk. saptā sītiḥ f. Pk, sattāsiim; -y-in OG, and MG. 578; sai inst. 3; Sk. sahitam, Pk. sahian; notei satyāśi may be analogical cf. ekyūši, byäsi, the loss of -h-; see Bloch si. tryāší, coryāśi etc. in MG, Turner satāsi. saum2 ( self" pro. dir. sg. 94. Sk. svayam, IGT satriha 9. meaning and derivation not Pk, sayam. known. * Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŠYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI 57 Hall sanni " a type of jiva which has a mind" | HTS sarium " gone, done" past part. n. dir.sg sub. m. sg. 33. Sk. samjñin L'k. sanni. Iw. I'k. 1 94. Sk. sarati lok, sarai. Bloch sarne, Turner FIOTE sanethahu " sincere " adj. m. dir. sg. 544. sarnu. Sk. sannistha-ext. in OG. sanethau; note the 3 sarikhau "equal" adj. m. dir sg. 486; final-hu which may be Ap. influence or borrow- sarikhai inst. sg. 94, sarīkhá dir, pl. 454; sariing from dialects of midland. khi f. sg. 489. Sk, sadřksa- Pk, sarikkha-; HAS samai “at the time" sub. m. loc. sg. 73, Bloch särkhā, särikhä, Turner sari. 112; Sk. samayah, samaye, Pk. samaya- OG. T sariru "body" sub. n. dir. sg. 464; also samau, loc. sg. samai MG. samo, same. sarira (first part of a compound ) 432. sarire FHB samarai “ remembers " v. pres. 3rd sg. 345; inst. 98. 22, Dk. sarira, I'k, sarira-. samaraim 3rd pl. 579 ; samaraum ist sg. 345; eta sarvanäsi " when all is at stake, destrucsamariva ger. pl. 541; samari abs. 296 ; sama- tion "sub, m. loe, sg. 451. OG sarva + nása; rāvai caus. pres. 3rd sg. 521. Sk. smarati P'k. OG. sarva is a Sk, lw. (for an OG, evolute of samarai. Sk. sarva- v. 8. v. sava ); Sk, nāśaḥ, nase ; Pk. FATOT samarana " memory, remembrance" sub. näse, OG, nāsi. n. dir. sg. 435, also samaranu 264, 428, 460; FTsava "all, whole" pro, used with various samarana f. 482 ; Sk. smaranam, smarana, lk. emphatic particles : savai 110, pava him 38, sa marana-n. 517; savi hum 7. MG.sahu, sau is also the result FATTIGT samaravata “ causing to repair " causal of an emphatic form such as sava hu (Sk. base, pres. part. obl. 533. Sk, samaracayati, l'k. sarvaḥ khalu, Pk, savvo kkhu, savva hu). Sk. samāraj; OG, samārai, caus, samarāvai. MG. sarvah, Pk, savva Aš, sava MG, sāv 'altogether, sa márvũ to cause to repair'. complete'; OG sava represents special weakenFAT sama "like, of the same type " conj. adj. pl. ing, note that it is not used on its own, instead, 462. Sk, sama-Pk, sama-ext. in OG various emphatic forms are used. Turner sab. HATE samai * sasura “father-in-law, wife's or husband's is adjusted, is contained" v. pres. father" gub. m. sg. 201. Sk. sváśurah, Pk. 3rd sg. 222; samāivaum gor. n. dir, sg. 374. Sk. sámmäti, Pk. sammai, MG, samāy. Turner sasura ; MG, sadro is the result of OG, extended form sasurau; see under susurau. Տարասոս, HEF sahassa " thousand" num. dir. sg. 74; Sk. FATTTT samīcardām "behave, act" v. pres, 3rd sa-hásra- l'k. sahassa-; lw. I'k. pl. 560; sāmācāri abs. 536, here the initial -a - in sā- is due to analogical intluence of the Jain et suhi “to tolerate, to suffer " inf. 488; sahatheological term samācāri, lw, Sk, samăcarati vivaum ger, dir. sg. n. of the causal base 249. Sk. záhate, lk. sahai. # samü "befitting, proper" adv. 516. v. s. y. samā. Sk, sama, Pk, sama-, OG, samu, ext. HT sã " she" dem. pro. f. dir. sg. 555. Sk, sã. lk. with-u. HET sükara “sugar (crystals ) " gub. f. 314. Sk. FATHS samosariu (descended, appeared " past sarkarā, Pk. sakkară. Bloch sākhar, säkar. part. m. dir, sg. 73, 429; samosariyā pl. 521. Sk. samavasrtah, Pk. samosaria Hier sikhi " in the presence of, as witness" sub. f. loc. sg. 166, 349, 384, 516; also used as & Hy saya " hundred "num. dir. sg. 488; also sau dir, form säkhi witness, evidence' (kūdi säkhi elsewhere. Sk. šatám, Pk. sayam, saya- Bloch false evidence') 450. MG sākh, šákh f. sē, Turner sai. prestige, reputation', Sksāksyam, sāksye, HTH sarasaur “ with, in relation to " adj. adv. Pk sakkhe, OG. sākhi MG. sākh. n. dir. sg. (v. 1. sarisau, sarasa ) 94 ; sarasām #T3 sācau “truthful" adj. m. dir. sg. 548. pl. 342; sarasau, m. dir. sg. 108, 435, 488, 558; sācaum dir. n. sg. 381; sācai loc. sg. 453. Sk. also sarasū 489; sarisi f. (v. 1. sarasi) 365, satya-, lk. sacca, ext. OG. Bloch sāc, sanca, 579. Sk. gadřša-Pk. sarisa (see lischel S 245 Turner saco.1 for this change ), OG. ext. sarisau, sarasau. HTF sājai "healthy, fit" adj. loc. sg. 282 (in MG. sarso, sarsi, sarsū. Bloch sarsā. the idiom sājai māthai thikai). Sk. sajjah Pk. Hff sari i arrow" sub. n. loo. sg. 453. Sk. sare sajjo OG, ext. sāja-u. MG. sājo "healthy, unl'k sare OG. sari. Turner sari hurt! sa. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 WORD-INDEX in sithi sixty" num. dir. sg. 10, 421. Sk. Ik. so OG sa analogically influenced by Sk, yo sastih l’k. satthi OG. sathi MG. suth. Bloch lk, jo OG, ji. llsewhere, ti (Sk, te ) is used. sath, Turner sāțhi. mas sikhiu learnt" past part, m. dir. sg. 365. HTC sathu "sixty" num. dir. sg. 74; also sāthu (The initial short-i-is a scribal error, other sau one hundred sixty' 618. Sk. şastih f. Pk. mss, have long -7-). Sk, siksate Pk, sikkhai. satthi-f. OG. expected form is säthi, but säthu Bloch śikně, Turner siknu. can be explained by analogical extension of u fra siddhiim towards perfection, salvation" from other numerals. V. 8. v. säthi. sub, f. lov. sg. 421. lw. Sk. siddhi + OG. loc. FIG sūta “ seven "num. dir. sg. 28, 73; säte inst. suffix. pl. 438. Sk. sapta lk, satta; Bloch sát, Turner ra sita " cold" adj. dir, sg. 466. Sk. Šīta-. sat. Pers sidai "bucomes despondent, gets afilicted, FATTET sätagarava " complascent on account of exhausted ". pass, eg. 245. lw. Sk. sīdati, happiness, arrogance of happiness" (first part sidhaun established " adj. dir. sg. n. 102. of a compound (sātagāravādi) sub. 566. Sk. Sk. siddham, Pk, siddha-ext. OG.; notice MG, śáta + gaurava, lw. (Jain theological term ) in sidhữ' with altered meaning "straight! Pk. sāta + gārava. Turner sidho. Hatar satami "seventh" ord, f. dir. eg. OG, sata+ sima "upto, within the limit" post pos. ord. suffix ma-u. v. 3. v. sāta. 110; also simu 523. Sk. sīmán, simā, lk, sīmā. Fira süti " with, together" meaning is not clear, Bloch šīv, nor is derivation. 465. (context: täharau ghodau FTT ximumharu proper noun m. dir. sg. 547. apanau sāti). Farg simālu staying on the border, frontier" Fra satu ( cooked flour (sweetened sub dir 1 sub. dir. sg. m. 451. Sk. sima-Pk. simāla. sg. m. 288. Sk, sáktuh m. Pk, sattu-, sattua-, v. s. v. 9, ma. OG sātu; Bloch sātā, Turner satu. Un siyule " in winter " sub. loc. ag. 401. Sk. HTTT sadhai - accomplishes" v. pres. 3rd sg. 434. sitakālah, l'k. sia- ala. lw. Sk. sādhayati. su "he" dem. pro. m. nom. sg. 109, 111, 365. HTRES sūmahau in front of, opposite " adj. adv. Sk, sah, lk. 30. V. s. v. sa. (v. 1. sāṁmau, samuhau, sāmuhum, samahau) UFATT&T sukumarikā "a type of puri-like predir. sg. m. n. 73, 488, 516, 545, 579; sārmuha paration." sub. f. 311. This is a sanskritizaobl. pl. 454; samuhi f. sg. 562. Sk. sammukhah tion of the MG. sūvālī. lw. Sk. Ik sammuha- OG. ext. Bloch samor, Turner Thrs sukhiu "happy" adj. dir. sg. m. 94. lw. samu. Sk. sukhi, OG. sukhi ext. with -u. y g saraviyai " is accomplished " v. caus. O sujunu “intelligent, clever (man)" adj. pass. 3rd sg. 438. Sk. sárati Pk. sarai v. s. v. dir, sg. m. 586; OG. su + jānu; v.8. v. jānai, sarium. Bloch sarnē, Turner sarnu. U sudattu proper noun m. dir, sg. 547. After särikha " equal" adj, obl. 51. v. s. v. sarīkhau. un suddhi "purification" sub, f. 345. Sk. suddhih, l'k, suddhi, lw, lk. Arff särim " dice " sub. f. dir, pl. 483. Sk. lex: way sudarsanu propor noun m. dir, sg. 445, sári f. chessman' Pk. sari f. colourful container from which dice are tossed while gam- T o su pārýva proper noun m. dir, sg. 110. bling'. y subha "good, auspicious " adj. n. dir. sg. 435. HTF sisa "breath" sub. m. 42. Sk. śvāsah Ik | Sk. śubha-; lw. Sk. sāsa-, Turner sās. Tha sumati proper noun m. dir. sg. 110. He säsūt “ wife or husband's mother" sub, f. 201. A sumitru proper noun m. dir. sg. 451, 534 Sk, svasruh Pk, sassu-, Bloch säsü, Turner sās. 559. Frifes sāhiu "held" past part, m. dir. sg. 556; U surasena proper noun m. dir, sg. 521. sāhi abs, 435, 539. Sk. sādhayati Pk. sāhei sahai, u n sulahaladika "sulahala and others; OG sabai sulahala is a type of small insect" sub. 338, fr si “they " dem. pro, nom pl. 537; it occurs 401. Der, not known as a correlative, e.g. ji nāthā si nāthā. Sk, sah, suvidhi proper noun m. dir. sg. 110. H Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVAŠYAKA-BĀLĀVABODHA-VRTTI ay suvegu proper noun m. dir. sg. 430. * sūrya proper noun m. dir. sg. 464. h susai "dries " v. pres. 3rd sg. 516. short --- # seu "perspiration " sub, dir. sg. m. 309. Sk. in initial syllable may be graphic, Sk, súsyati svedah Pk seo, seu ; MG. parsevo perspiration' Pk sustai (Sk. Sosayati, Pk, Sosei, MG, SOS-vũ). | Sk. prasvedah, OG. *paraseu, replaced by Paraseo. 5 susurau “father-in-law, wife's or husband's father" sub, m. dir. sg. 556. Sk. sváśurah, is sethi "merchant, businessman (rich)" sub. Pk sasura- ext. in OG. sasurau, initial -u m.obl. sg. 432, 548. Sk, śreşthi Pk, seţthi MG. may be graphic, or assimilatory. MG, sasro, v. seth, Bloch set Turner setha. 8. V. sasura. Bloch säsrā, Turner sasuro. Har setika " a type of measure, more common as Jain theological term "sub. f. 459. lw. Sk. suhu "joy, happiness" sub, n. dir. sg. 432. (not found in MW); Pk, seigā, seiā. Sk, sukhám Pk, suham OG suh-u. pa seva “service" sab, f. dir. sg. (v. 1. seva ) 432. sūkai "dries " v. pres. 3rd sg. 309. Sk, suskah Sk. sevā lk, sevā. Pk, sukkha-, sukka-, Bloch sukā, Turner suko, Har seväli proper noun m. dir. sg. 109. suknu. Fryteri sevātāhūri "one who lives by eating au sukavanu "drying - action of-" gub, n. śevála- sea weeds," adj. m. dir. sg. 109. lw. dir. gg.. 12. v. s. v. sūkai. Sk, sevāla + áhärin. as sūki “dry" adj. f. 601, v. 8. v. sūkai. OG Hras seviu "served" past part, m. dir. sg. 516; Būk- + feminine suffix -ī. sevatau pres. part. m. dir. sg. 222 ; seviyai a sūga disgust, dislike" sub. f. dir. eg. 435. cf. pass. sg. 516. Sk. sevate Pk. sevai. MG sūg. f. der. not known. sodhaum " find " v. pres. 1st pl. 456, sodha tau pres. part. m. dir sg. 382; sodhi abs. 325; as suciu "suggested, indicated" past part, m. dir, sg. 501 ; sücavevaum cf. Sk. suddha-, sóddhum, which might have caus. gen. n. sg. 10; developed as the NIA stem sodh-, or this may sūcavevam n. pl. 10. Sk, sūcyate, sücayati. be a lw. fr. Sk. sodhayati, to avoid confusion FEE sujhai "purifies, becomes clear" v. pres, 3rd with soh- from sobhate. see Turner sodhnu. sg. 13, 172, 230; sūjhavi caus, abs, 484. Sk. sola "sixteen "num. dir. sg. 74. Sk. sodaśa, sudhyati Pk, sujjhai Turner sujhnu. Pk, solasa, solaha. Bloch soļā, Turner sora. Fluft süni "swollen " past part. f. dir. sg. 521. FITAT solamā “sixteenth" ord. obl. 222; solaSk, sūyate, šūnáh (cf. sünyá- originally 'hollow mai loc, sg. 355 ; OG, sola + mau. v. S. V. sola. ness, emptiness' MGsūn ) Pk sua- sūna-. Fiffty sosiyakāya "whose bodies have witherMG, sujvũ, suņvũ Bloch sunā, Turner sajnu. ed, emaciated" adj. m. dir. pl. 110. SksositaG sutau "sleeping " adj. past part. m. dir. sg. kaya- Pk, sosia + kāya; lw. Pk. 447, 482; sūtā obl. sg. 446; sūtai loc. sg. 481; retet sam kodi “having reduced, shrunk" abs. sūte inst, sg. 259. Sk, suptáh Pk sutta. Turner 532. Sk. * samkrta- put together'; sámkştih Butnu. f. bringing together'; cf. Pa samkuțito HENT sutradhāra “carpenter "sub. m. 408. lw. shrivelled, shrunk' Pk, samkuda-, samkodaSk contraction'. CUTETUT sudanakarana “act of cutting arrang. ATT sam kramaviya “caused to move" nast ing, trimming" sub. n. sg. 440. lw. Sk, sūdana part, of the causal base m. pl. 22. lw. Sk. - + karana sankram-+ OGāv-iu. suyai "sleeps" v. pres. 3rd sg. 163; süüyai #933 samghadau "pair, couple" sub m dir pass, sg. 259; süyári caus, abs. 25. Sk. svápati sg. 435. Sk, samghita-Pk. samghada-ext. OG. Pk suvai, MG, suvũ. Turner sutnu, A samjama "control, restraint" sub, m. dir. KYC siyadau "parrot " sub. m. dir. sg. 463. Sk. eg. 573; Sk, samyama-Pk. samjama-lw. Pk. suka-Pk, sua-ext. dau, MG, suso. af samjamasuri proper noun m. dir, sg. 484. * sūra proper noun m. dir. sg. 445. ETHT sandāsa "sides (two sides-right and leftHur strana "a vegetable which grows under the of the body, Jain theological term )" gub. obl. pl. m. 160, 326 ; cf. MG sådso, sānso pincers', ground" sub, n. dir. sg. 288. MG, sūran. Der the sides of the pincers have given a different not known. meaning in this context having wiped the Ta suratā “heroism " sub, f. sg. 48. Sk. śürah sides' samdási padilehi; Sk. samdamśa-, Pk. Pk, sūra, OG, sūra + tā. samdāsa-, Turner sanāso. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 WORD-INDEX Haag samtāvai "troubles, harasses " v. caus, pres. 3rd sg. 526. Sk. samtāpayati Pk, samtāvei. MG. satāvvī; note the loss of nasal in most of NIA languages. Turner satāunu. HYTT3 samtharan "a bed of a monk), place where the monks live" sub. m. dir. sg. 541; samthārai loc, sg. 323; samthārā obl. 338; MG. sāthro bed on which a person is placed before death'; Sk, samstara-, lk, samthār, OG. ext. åfarmer samdisvaun I get permission " v. caus, pres. lst sg. 342; Sk. samdisati, Pk. samdisai, caus, samdisävei he sande sau "message" sub, dir, sg. m. 192. Sk, samdesa- Pk, samdesa-ext. in OG wur sandhuzana "act of lighting (fire)" sub. n. 440; note OG. -$- for -kh-. Sk. samdhuksa na- Pk samdhukkhanawaalf samnivesi " in the residence" sub, m. loc. sg. 112. Sk. samnivesa-Pk. samnivesa nive5a-. H sampajai "succeeds, prospers, accrues" v. pres, 3rd sg. 588. Sk. sampadyate Pk sampajini Hofers sambandhiu "relative" sub. m. dir. sg. 16,519; sambamdhium n. sg. 115; sambamdhiyām n. pl. 135. Sk. sambandhin Pk, sambamdhi ext. in OG afers sambandhivau "should be related" ger. (denominative ) dir. sg. m. 513. OG, sambamdha- (v.8. v. sambamdhiu ) as a verbal stem a sambhava proper noun m. dir. sg. 110. sambhavain" likely to happen, develop; to produce" v. pres. 3rd pl. 433; sambhāviu caus. past part, m. dir. eg. 461; sambhāvītau pass. pres, part. m. dir, sg. 110; sambhāvi abs, 554. Sk, sambhavati, Pk, sambhavai, lw. Pk 175 sambhāru " goods, stuff" sub. m. dir. sg. 463. Sk, sambharah Pa. sambhāro m collection'. v. 8. v. sambharai. i sambhusi “having adornod, provided " abs. 545. lw. Sk, sambhūsati, sambhūş - + OG. abs. suffix a ft samvacchariya "annual" sub. adj. 385; Sk. samvatsara-, sāmvatsarika, Pk. samvaccha riya-lw. Pk. i r samstavaum "I praise" v. pres. Ist eg. 614; samstavatau pres. part. m. dir. sg. 110. lw. Sk. samstavate, samstav + OG. verbal suffixes, FEf samhari "having destroyed, withdrawn" abs. 463. Sk. gamharati Pk, samharai, lw. samhar-+ OG, abs, suffix, His samim "meet cordially, embrace" sub, inst. sg. 446, also sāle inst. 578; ety, not clear. cf. Sk, sajātih belonging to the same family', see Turner säinu. Fieras sümcarataun“ moving, going " pres. part. m. dir.sg. 376. Sk, sañcarati, Pk, samcarai. RIG sandhi "female camel" sub, f. dir, sg, 311, 558; Sk. sandhika, Pk, sandhi, OG, samdhi. MG. sadh m uncastrated bull' should be separated from sădh, sadhni f female camel. The former is related to Sk, sándah uncastrated'; the source of latter is not clear Sk, sandhikā is a sanskritization of Pk, sandhi (hence short -i in OG. and -zero in MG.). Bloch sår, Turner sår Hirus sindhii “having connected, aimed " past part, loo, sg. 453. Sk. samdadhati l'k, samdhai OG. sümdhai, samdhiu, Bloch sådh, Turner skidhnu. i s sampadiu "attained" past part. m. dir. sg. 461. Sk. *sampaţita- cf. Sk, sampatati. V. 8. v. padai. Bloch såparnē. HTF sambharai "remembers" v. pres. 3rd sg. 326, 345; sāmbharaim 3rd pl. 604; sāmbharūm 1st sg. 345; sambharatá pres. part. obl. 345. sambharī past part. f. 604. Sk. sambharati collects ', sambhārayati, I'k, sambhārei 'garnishes'; MG sambhārvũ' to remember' and sambhár 'masala used in cooking preparations'. Turner samālnu, sambhārnu. FIKOS sambhalai "hears, listens " v. pres, 3rd sg. 429, 529; sambhalau imp. 2nd pl. 329; sambhalata pres. part. (unenlarged 86 ); sămbhalatau pres. part. m. dir. sg. 426, sambhalatā obl. pl. 426; sambhaliu past part, m. dir. sg. 367, 519; sambhalium n. sg. 109; sambhaliyai pass.sg. 157, 420, sambhaliyaim pass. pl. 371; sambhalītu pass. pres. part. m. sg. 326; sambhalivă inf. of purpose 426; sámbhali abs. 85, 109, 498. cf. MG. bhāļvũ to observe, see!, nihālvũ to gee ', sabhalvũ to hear', sambhālvũ 'to guard, take care of'. Sk. bhālayate, nibhālayati and sambhālayati. For -r- forms in MG. sambhārvũ, sambhār, see under sambharai. Turner samālnu, niyalnu, sambhārnu. for simhadattu proper noun m. dir. sg. 525. fag simhu proper noun m. dir. sg. 487. Hi simcai "sprinkles " v. pres. 3rd sg. 521; simcatau pres. part. m. dir. sg. 549. Sk. siñoáti, Pk. siscai. Bloch sicnē, Turner sienu. free sim lhavu “rock-salt " sub. dir. eg. n. 20. Sk. saindhava-Pk. simdhava Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADĀVASYAKA-BALAVABODHA-VRTTI 61 er sūncalu " a type of salt" sub. dir. sg. n. 20. TOTE hariyālu " sulphuret of arsenic, yellow MG. samcal; De. sumcalu-. Initial -um->--| orpiment" sub, dir. sg. m. 20. Sk. haritala- m., in MG. cannot be explained. Pk. hariāla- m. n. at siaththi " ginger "sub. f. sg. 314. also sumthi glad halavaum “cause to shake, move" v. 291. Sk. sunthiḥ, śunthi 'dry ginger'. Pk. gunthi, caus. pres. 1st sg. 309. Pk. hallai, MG, halvų; MG. sūth; final -i in OG. may be a prakritic but cf. Hindi hilnā, Panjabi hillana; Draviinfluence. Bloch sut, Turner sutho. dian origin is suggested. Bloch hälnē, Turner hilnu haljinu. fiers stavaun “I praise "v. pres. 1st sg. 377; stavisii fut. 3rd sg. 622; stavītai pass. pres. gli haridattu proper poun m. dir. sg. 425. part. loc. sg. 80; lw. Sk. stava + OG. verbal 5 halayau "light (of weight)" adj. dir. sg. inflection. m. 602. Probably the text should be haluyau; FF smasāni" to the burial ground" sub. n. cf. MG. halvo. Sk. laghúh, laghukah, Pk. loc, sg. Iw. Sk. śmasanam., OG. smasän + loc. lahua-, halua-; Bloch suggests Dravidian sg. guffix -i. origin. Bloch ha!ū, Turner haluko, halaữ. RITETS svādhyāu "meditation, study." sub. in. dir. ge hara "now" ady. 452, 590, (v. l. hiva) 480 ; sg. (v. l. svadhyâya ) 109. lw. Sk. svādhyayah, MG. have; cf. H. and other Bihari dialects ab, svdhyāya-(for final -u in OG. cf. Sk. vinaya- abe, abai etc. Absence of -b- forms in the lw, in OG. vinau MG. vano, Sk. satrunjaya- western group leads Chatterji (ODBL p. 856 ) lw, in OG. śatrumjau MG, satrumjo, etc.) to suggest Sk. evám, Pk. evvam; for the 2- of the demonstrative base cf. Sk. asaú, adya, átra etc. h-in Guj, cannot be explained, but it may Ś haur "I" 1st pers. pro. nom. sg. m. f. (v.1. be analogical extension of Sk. adhunā, Pk. hum, hau, hūm) 74, 85; Sk. aham, Pk. aham, ahuna MG. hamn. OG. alternant hiva with ishaam. Initial - before h-develops as a mur in the initial syllable is properly explained by mured vowel in MG. hũ. Pk. evvam; also OG, havadām- hivadām are explained as extended forms of hava-. Thus, TTT hakārai "calls, invites" v. pres. 3rd sg. MG. hamnă and havřā, havļe (dialectal) 403; also hakārei ( v. 1.) 544. Sk. lex. hakkära should be kept apart. making of the sound hak", onomat. sound of alling. Pk. hakkärei, hakkársi; MG. hamkārvũ ET havada "just now " ady, 142, also havadām 465, 573. for der. s. v. hava. to drive '; also cf. MG. hāk f. call, shout. challenge'. Bloch häknē, Turner höknu, HS hasatau “laughing, jesting " pres. part. m. hakārnu. dir. sg. 223, 514, 536. Sk. hasati, Pk. hasai; off hadi " wooden fetters " sub. f. dir. 402. Sk. Bloch hasnē, Turner hăsnu. hadiḥ m., Pk, haời m., OG. hadi f. MG. her f. Effage hastipuru proper noun m. dir. sg. 461. forure hathiyūru “ weapon" sub. n. dir. eg. 529. Enfes hakiu “drove out" past part. m. dir. sg. Sk. * hasta-kára- Pk. hatthiyāra-n. Turner 428. Pk. hakkā f. "call"; MG. hãkyū to drive; hatiyar. V. 8. v. hakārai. hathūmēr “ hammer" sub. dir. sig. m. 213. TE häța "shop" sub. sg. 386, 478, also hatta Sk. * hasta-kūta-; (Sk. hástaḥ and kútam 478; Sk. hattaḥ m. market', lex. hațți f.; lk. tallet' Pk. kūda ) Pk. * hattha-ūda- MG. hattam. hattigă, hatti f. “small shop!, MG. hathoro. Nasalisation in OG. cannot be ex- hat f. n. Turner hát. plained. Turner hotro.. Er hadu “bone " sub. n. dir. sg. 245. MG. hār Tharai "takes away, robs" v. pres. 3rd sg; n. bone' Pk. De. hadda; Bloch suggests harivá inf. of purpose 7. Sk. hárati, Pk. harai. connection with Sk. asthi n. bone', astih f. Bloch harņē, Turner harnu. kernel of fruit', asthila f. round pebble', but -sha-> dda-cannot be explained. Bloch f harapiu "pleased " past part. m. dir. sg. 429. haraşiyā (v. 1. harşiyā) pl. 142. Sk. harşati, hār, Turner här. harşits; MG. harakh indicates that -- ETT hatha "hand " sub. m. dir. sig. 38; hāthi should be interpreted as -kh- and hence the inst. sg. 538, 559; also loc. sg. 545; hāthe inst. intervening stage * harişai, * harişiu should be pl. 463; also loc. pl. 10; Sk. hásthah, lk. independent of the Pk. harisia. hattha-, Bloch hāt, Turner hāt. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 WORD-INDEX ETT203 hathiyau "elephant" sub. dir. sg. m. 344; as conditional hoijiu precative 3rd sg. 527, hāthiyā pl. 74; Sk. hastí m., Pk. hatthi, OG. 528; hoijium 1st sg. 516, 571; hoi abs. 430, hāthi- ext. with -u; Bloch hattī, Turner hāti. 474 ; hoivaum ger. n. dir. sg. 420, hoivā inf, of purpose 577. huyai v. pres. 3rd. sg. 109, 473, ETTE hārai “is defeated, loses".v. pres. 3rd sg. 526; huyaim pl. 74; huum 1st sg. (in fut. 470; hārium past part. n. dir. sg. 471; hāri abs. senso ) 473. huu imp. 3rd sg. 386; hūyau past 470, Original causal is employed as a primi part. m. dir. sg. 74, 85, 386; also hūau, 38, huu tive base. Sk. hārayati, Pk. hārei, hārai. 365; huyaum n. sg. 74; hui f. sg. 94, 463; THS hāsaur « laughter" sub. dir. sg. n. 520. huyā 538, (v. l. hūā) 142 pl; huyām n. pl. 85; Sk. hasyam, Pk. hassa- n. OG. hāsa- ext. -um. hümtau pres. part. m. dir. sg. 522, 540, also hümtu 73, 425; hūmtā pl. 425, 473; as an u hiya « heart" sub. n. obl. sg. 111, 446, 578; auxiliary after other past participle : mokaliya Sk, hřdayam Pk. hiaam, OG hiyaum Bloch humta 538, also 401 ; also hūto meg. 402 and hiyyā, Turner hiyo. hūtā m. pl. 425, 473; hūti f. sg. 425; humtai loc. sg. 529; also humte 438; humtai inst. sg. for hiva “ now" adv. 571, for der. 8. v. hava. 539; hauta unenlarged pres. part. 426, huutai feet hivadam just now "adv. 427, 576; for enlarged pres. part. loc. sg 386 used in condider. s. v. hava. tional sense. hui abs. 463, 474. Sk. bhavati, BTTTT hirālaga " (ornament) on which diamonds *bhoti, Pk. hoi, hoai; Bloch honē, Turner are studded " sub. 519. Sk. hiraka- lk. hiraa, hunu. OG. hirā; Sk. lagyati, Pk. laggai, OG. suffix ETG TAE hoda pātanu “making a noise, making a -laga, lagi. cf, motīlaga. bet" sub. n. dir. sg. 12. De. hudda, hodda, MG. ima hõlitu "insulted, did not show respect " hor. f.; OG. hoda + pātanu lw. Sk. past part. n. sg. 153. Pk. hilai insults', prob. EIGT hoła "parched grain " sub. m. obl. (in a connected with Sk. helā, or hīd-hil.- hīdati, compound : puhumkā holadika) 502; MG. Olo hilati. OG. hila- is suffixed with Sk. past part. parching of green seeds of gram; prepared suffix -ita, which in turn is suffixed by OG. -1. and consumed on the field as a part of festival.' Bloch helanē. der, not known. CUET6 huyanahāru " that which is destined, that hamsa proper noun m. dir. sg. 451. which is going to be " sub. n. dir. sg. 179. OG. siet handi "earthen cooking pot "sub. f. sg. 175 (huyai) huyana +hāra. late Sk, handikā f. Turner hări. 3 hethai "below" adv. adj. sg. loc.(v. l. hethi) 38; | giset hamduli "small earthen pot (for cooking)" hethi f. 420; hethau m. dir. sg. 589; goes with sub, f. sg. 178; for der. s. v. hāmdi, MG. hadi, genitive or compounded with stem. Sk. adhástāt hädli. contam. upáristāt would give *adhistāt; Buddhist Sk hestā, hestāto, Pk. hetthā, hettha-. ft him emphatic particle. 38, 74, 108, 446, 454. see Intro. ET ho particle for address, vocative particle 580. Sk, hó. Pk, ho... ig retained as a special tot hingalo “ Ferula Asa Foetida " sub. dir. treatment in OG. sg. m. 20. Sk, hinguh m. Pk. himgula- m. n. CTE hoi "is, becomes " v. pres. 3rd sg. 74, 425, OG. ext. hīmgulau. MG. hig!o. Bloch hig, (also used in fut. sense ) 466; hoisii fut. 3rd hīmgūļa, Turner hin. g. 434. 550 : hoisiim pl. 538 ; hoisi 2nd gg. ex hindai "walks" v. pres. 3rd sg. 525 : 427; hoigu 1st sg. 470, 473; hoigum 1st pl. himdatau pres. part. m. dir. sg. 544. Sk. dhātup. 110; hoyatai pros. part. loc. sg. 50, 539 ;-used hindate, Pk. himdai, MG. hiềvū. Turner hirnu Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dein Education matemational Fetitivate & Personal use a www.ainalibraty bude