Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina siddhAMta sUtra bra. ku. kauzala zrI 108 AcAryaratna dezabhUSaNa jI mahArAja TrasTa dillI-110006
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti sthAna zrI 108 AcAryaratna vezabhUSaNa jI mahArAja dRsTa (paMjIkRta) saradArImala ratanalAla jaina atithi bhavana, 417, kUcA bulAkI begama dillI 110006 vIra nirvANa sambat 2503 mUlya-sa rupaye mAtra nava yugAntara presa, mikaTa dillI cugI, meraTha-2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ SANDAINA pUjya prAcArya zrI 108 dezabhUSaNa jI mahArAja
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'maMgalaM bhagavo vIro, maMgalaM goyamo gnnii| maMgalaM kuNDakuNDAi, jeNha dhammotyu maMgalaM / / tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra maMgalasvarUpa haiN| gaNadhara gautama (divya dhvani ke saMdezavAhaka) maMgalAtmaka haiM / kudakudAdi bhAcArya-kula (paramparA) maMgalamaya haiM evaM vizva ke samasta bhavya jIvoM ko jaina dharma maMgalakAraka haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya paramapUjya AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja kI AdhyAtmika jyotsnA ke mahAteja se abhibhUta hokara zrAvaka samudAya ne aneka racanAtmaka kAryoM dvArA zramaNa saMskRti evaM sabhyatA ke unnayana meM zraddhApUrvaka yogadAna diyA hai / AcArya zrI ke pAvana saMsparza se hI avijita ayodhyA, vaibhavamaMDita jayapura, sAdhanAsthalI kothalI ityAdi ko naI zakti prApta huI hai / AcArya zrI ke caraNayugala vastutaH AsthA evaM nirmANa ke smaraNIya pratIka haiN| ApakI preraNA evaM AjJA se hI aneka mandiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra ho sakA hai / vastutaH AcArya zrI ko bIsavIM zatAbdI meM digambaratva kI jaya-dhvajA kA pramukha puruSa kahA jAtA hai| ApakI advitIya medhA evaM samarpita jIvana ke kAraNa hI aneka durlabha evaM lupta granthoM kA sArvajanika prakAzana sambhava ho gayA hai / Apake darzana mAtra se hI sAdhanA evaM svAdhyAya sAkAra rUpa meM parilakSita hone lagate haiM / sAhitya ke kSetra meM Apake Thosa evaM racanAtmaka kAryoM kI sarvatra stuti kI gaI hai| __ AcArya zrI kI rAjadhAnI para vizeSa anukampA rahI hai / ataH Apake mahimA maMDita AcAraNa evaM vyavahAra ko sthAyI rUpa dene ke liye hI digambara jaina samudAya ne dillI meM 'zrI 108 AcArya ratna dezabhUSaNa jI mahArAja TrasTa' kI sthApanA kI hai| TrasTa apane pAvana uddezyoM kI prApti ke lie nirantara prayatnazIla hai / jinAgama ke zAzvata satyoM ko vizvavyApI banAne ke liye nyAsa ke sabhAsadoM ne Adarza sAdhvI, tapomUrti, sAdhanArata brahmacAriNI ku0 kauzala jI kI svaracita kRti 'jaina siddhAnta sUtra' ke prakAzana kA saharSa nirNaya liyA hai| AzA hai, uparokta kRti jaina siddhAnta ke jijJAsu mahAnubhAvoM ke liye prakAzastambha rUpa meM kArya karatI rhegii| saMsthA ko sajIva evaM mUrta rUpa dene meM, parama pUjya upAdhyAya muni zrI vidyAnanda jI kA viziSTa yogadAna rahA hai / vAstava meM, Apake hI dvArA TrasTa kI prANa pratiSThA kI gaI hai / ApakI sadaya dRSTi, sakriya ruci evaM prANavAna mantraNA se hI TrasTa 'kevalI praNIta dharma ke pracAra evaM prasAra meM saMlagna ho sakA hai| ___ AzA hai, TrasTa ke prathama prakAzana ko Apa sabakA sahaja sneha prApta ho skegaa| sAdara, sumata prasAda jaina ema0 e. mahAmantrI vIra nirvANa divasa zrI 108 AcAryaratna dezabhUSaNa jI vIra nirvANa samvat 2503 mahArAja TrasTa (paMjIkRta), villI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekaM sat manuSya sAmAjika prANI hai / vaha kuTumba banAkara rahatA hai| strI, putra, pautra aura sajAtIya bandhu-bAndhavoM evaM sambandhiyoM se bharA pUrA eka vizAla mAnava samAja usakI jIvanacaryA kA abhinna evaM anivArya aMga hai| manuSya kuTumba meM A~kheM kholatA hai aura kuTumba ke kandhoM para mahAyAtrA karatA hai / kuTumba zabda kA vyavahAra parivAra ke artha meM kiyA jAtA hai| parivAra' kA zAbdika artha 'gherA' hai aura mAnava-jIvana apane rahana-sahana, vezabhUSA, cAla-calana, AhAra-pAnI aura anya sAMskRtika va vividha caryAoM meM apane ko parivAra kI paramparAgata svIkRta prathAoM ke ghere meM (sImA, dAyarA, paridhi meM) janma se hI pAtA hai / dharma aura AhAra bheda use apane kulotpanna adhikAra se hI milatA hai| inhIM mAnyatAoM ke kAraNa saMsAra meM nAnA dharma, nAnA jAtiyAM aura nAnA prakAra kI bahulatAeM, vividhatAeM dekhane meM AtI haiN| samAna AcAra-vicAra vAle bahuta se parivAroM ke saMgaThana se samAja aura jAti kI racanA hotI hai| kisI viziSTa deza-kAla meM utpanna hue vicArakoM, krAntikAriyoM aura dharma ke rahasyavettAoM ke kAraNa alaga-alaga dezoM meM, alaga-alaga samayoM meM aura vibhinna paristhitiyoM meM dharma vividha rUpa meM pracArita hotA hai aura usa dharmAnubandha se bhI kuTumba tathA jAtiyoM kA saMgaThana pravartita hotA hai / astu egaM sada vizva meM eka sat hai aura sat vizva kA mUlabhUta tatva hai| eka zabda bhI thIsisa (anveSaNa) kA viSaya bana jAtA hai| vizva anAdi anaMta evaM svayaM siddha sat hai aura yaha chaha dravyoM kA samuccaya hai / vaha tatva sAmAnya se eka prakAra kA hai| jIva, ajIva ke bheda se do prakAra kA hai / saMsArI, mukta aura ajIva ke bheda se tIna prakAra kA hai / bhavya, abhavya, mukta aura ajIva ke bheda se cAra prakAra kA hai| athavA saMsArI jIva mukta jIva ajIva amUrtika aura mUrtika ajIva ke bheda se cAra prakAra 1-AcArya kunda kunda pravacanasAra 2067 'ekaM sat'-RSi (Rgveda, 46)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA hai| pAMca astikAya ke bhedoM se tatva pAMca prakAra kA hai-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ke bheda se chaha prakAra kA hai| isI prakAra tatva ke bhedoM ko vistAra se jAnane vAloM ke liye isa tatva ke ananta bheda ho jAte haiN| jIva kA lakSaNa cetanA hai aura usakI sthiti anAdi nidhana hai, vaha jJAtA-dRSTA, kartA-bhoktA, deha pramANa hai| jIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pAMca dravya amUrtika haiM / pudgala dravya mUrtimAna hai| jisameM varNa, gandha, rasa aura sparza ho, vaha pudagala hai| pUraNa aura galana rUpa svabhAva hone se 'pudgala' yaha sArthaka nAma hai / paramANuoM kA saMyoga pUraNa aura viyukti galana kahalAtA hai / skandha aura paramANubheda se pudgala do prakAroM meM vyavasthita hai / snigdha aura rukSa aNusamudAya skandha kahalAtA hai| yaha skandhavistAra dravyaNuka skandha se lekara anantAnanta paramANu vAle mahAskandha paryanta hotA hai| chAyA, Atapa, tama, cAMdanI, megha (thUma) Adi pudgala ke paryAya haiN| samasta kAryoM se hI aNu kI siddhi hotI hai / do sparzavAlA, parimaNDalavAlA' eka varNa aura eka rasa guNa yukta aNu guNoM kI apekSA se nitya hai aura paryAyoM kI apekSA se anitya hai / pudgala bhI chaha prakAra ke hote haiM-1-sUkSmasUkSma 2-sUkSma 3 - sUkSmasthUla 4-sthUlasUkSma 5-sthala 6- sthUla sthala / adRzya aura aspRzya eka paramANu 'sUkSmasUkSma' kahalAtA hai / ananta pradezoM ke yoga se sampanna kArmANa skandha sUkSma' kahalAte haiM / zabda sparza rasa aura gandha 'sUkSmasthUla' kahalAte haiM kyoMki ye acAkSuSa haiM / parantu anya indriyoM se grAhya haiN| chAyA, jyotsnA, Atapa Adi 'sthUlasUkSma' haiM kyoMki cAkSuSa hone para bhI khaNDita nahIM kiye jA skte| jalAdika dravya padArtha 'sthUla' haiM / pRthivI Adika 'sthUla-sthala' skandha haiN| isa prakAra se padArthoM kA yAthAtmya zraddhAna karane vAlA bhavyAtmA utkRSTa Atmatva ko prApta hotA hai| pUjya zrI 108 AcArya dezabhUSaNa zrI mahArAja TrasTa dillI (paMjIkRta) dvArA, jaina siddhAnta sUtra kA prathama saMskaraNa vIra samvat 2503 meM prakAzita hai| isa grantha meM no adhikAra haiM, jinameM jaina siddhAnta ke avazya jJAtavya prArambhika pAThoM kA samAveza hai| vItarAga sarvajJa dvArA nirUpita hone se nirdhAnta satya ke rUpa meM ina abAdhita siddhAntoM kI mAnyatA pUrva kAla se vizruta hai / 'sUkSaM niyoditaM tatvam / ' 1- 'aNavaH kAryaliMgAH syuH dvisparzAH primnnddlaaH|' :-AdipurANa 24 // 148
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya zrI 108 vidyAnanda jI muni
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jana vAGmaya sakSmadRSTigamya hai / isameM jagat ke 'sat' svarUpa kA jaMsA anAdinidhana vivecana jIvAjIva-mImAMsA dvArA pratipAdita kiyA gayA hai vaha jJAna sUryodayakArI hai| viduSiratna bra0 kumArI zrI kauzala ke dvArA kuzalatApUrNa prasUta isa pustaka ko par3hane se jJAnagarimA kA sahaja hI paricaya milatA hai| jaina vAGmaya meM nArI kA sammAna dhArmika, sAmAjika tathA sAMskRtika paramparA meM samAna rUpa se kiyA gayA hai| nArI ke yogya prazaMsA padoM kI jaina-saMskRti meM nyUnatA nahIM hai aura na unheM vikAsa karane kA niSedha kiyA gayA hai / ' adhyetA lAbhAnvita hoMge, aisA vizvAsa hai| upAdhyAya vidyAnanda muni varSAyogavIra saMvat 2503 dillI-6 1- 'tapasvI RSi-muniyoM yA vaidika RSiyoM meM striyoM kA samAveza nahIM huA thaa| gArgI, vAcaknavI-jaisI striyAM brahma-jJAna kI carcA meM bhAga letI thIM para unake svatantra saMgha nahIM the| striyoM ke svatantra saMghoM kI sthApanA bauddha-kAla se eka-do zatAbdI pUrva huI thii| aisA lagatA hai ki unameM sabase prAcIna saMgha jaina sAdhviyoM kA thaa| ye jaina sAdhviyAM vAda-vivAda meM pravINa thIM, yaha bAta bhadrA kuNDalakezA Adi kI kathAoM se bhalI-bhAMti jJAta ho jaayegii| -lekhaka dharmAnanda kosAmbI, bauddha saMghAcA pasthiya, pa0 214
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina siddhAnta rauDhika nahIM vaijJAnika hai aura isI kAraNa yaha atyanta gahana va gambhIra hai| tarka isakI kasauTI hai aura anubhava isakA pramANa / isakI sAdhAraNa se sAdhAraNa bAtoM meM bhI AcAryoM ke sUkSma Azaya chipe hue haiM / isalie isa siddhAnta kI gahanatA jAnane ke lie isakA vidhivat zikSaNa atyanta Avazyaka hai| zikSaNa ke abhAva ke kAraNa hI pAThakoM va jijJAsuoM ko jaina zAstroM ke abhyAsa se vaha lAbha nahIM ho pAtA jo ki honA cAhie, kyoMki ve unake ThIka-ThIka samajha meM nahIM aate| kisI bhI viSaya ko par3hane va samajhane ke liye usake kucha vizeSa pAribhASika zabdoM kA parijJAna atyanta jhAvazyaka hai, kyoMki zabda hI antaraMga ke abhiprAya va Azaya pragaTa karane kA ekamAtra sAdhana va mAdhyama hai| prastuta pustaka jana sAhitya meM prayukta pAribhASika zabdoM kA hI vizada bhaNDAra hai isalie ise jaina zabdakoSa bhI kaheM to atizayokti na hogii| yaha pustaka "zrI gopAladAsa jI barayA" kI jaina siddhAnta pravezikA ke AdhAra para racI gayI hai / usake mUla vAkyoM ke atirikta adhika vizada vyAkhyA karane ke lie tathA utpanna hone vAlI tatsambandhI zaMkAoM kI nivRtti ke lie anya anekoM prazna va uttara sammilita karake pratyeka viSaya ko sahajabodha banAne kA prayatna kiyA gayA hai / paddhati sarvatra vahI praznottara vAlI rakhI gaI hai| prazna moTe akSaroM meM likhe haiM aura uttara patale akSaroM meM / adhyAyoM ke nambara vahI haiN| kevala unake antargata adhikAra vibhAga dvArA sUcI-patra ko vizadatA pradAna kI gaI hai| viSaya kA krama va pravAha adhikAroM ke anusAra rakhane ke lie kahIM-kahIM mUla praznoM kA krama bhaMga karake unheM kucha Age pIche karanA par3A hai, parantu prazna kahIM bhI likhe gaye hoM unake zabda jU ke tU haiN| kahIM-kahIM unameM kucha vizadatA lAne ke liye yadi kucha zabda apanI ora se jor3ane par3e haiM to ve brakeTa meM likhe gaye haiM, tAki pustaka kI pramANikatA surakSita rahe / adhikAra vibhAga ho jAne ke kAraNa, prasaMga rUpa se kucha praznoM ko do yA tIna bAra taka grahaNa karake punarukti karanA anivArya ho gayA hai| __ pustaka kI prazaMsA karanA vyartha hai, kyoMki vaha apanA paricaya svayaM de rahI hai| itanA hI kaha denA paryApta hai ki abodha se abodha zakti bhI ise dhyAna se par3hakara durbodha se durbodha viSaya ko subodha rUpa jAna sakatA hai / ise par3hane ke pazcAt vaha sahaja Agama ke athAha sAgara meM nirbhaya avagAha pAne ko samartha ho jAyegA, isameM tanika bhI sandeha nhiiN| isalie yadi ise jaina-darzana kA praveza dvAra kaheM to anucita na hogaa| rohataka (10) jinendra varNI jUna 1967 / ( 10 )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAyAta sat aura asat, nitya-anitya, eka-aneka, utpAda-vyaya, snigdhatA-rUkSatA, AkarSaNa-vikarSaNa-aisI paraspara virodhI anekoM zaktiyoM kA AvAsa vastu hai / vizva ke ye samasta padArtha apane dravya meM antarmagna rahane vAle apane ananta dharmoM ke samUha ko cumbana (sparza) karate haiM tathApi ve eka dUsare ko sparza na karate hue pUrNatayaH asparzita haiN| isa virATa jagat meM ve sampUrNa cid-acid dravya atyanta nikaTa eka kSetrAvagAha rUpa se tiSTha rahe haiM, tathApi ve kadAcid bhI apane svarUpa se cyuta nahIM hote, isalie ve TaMkotkIrNa kI bhAMti zAzvata pRthak sthira rahate haiN| ve ananta dravya nimitta-namitika rUpa se viruddha tathA aviruddha kArya karate hue vizva ke raMga-maMca para nAnA prakAra kA abhinaya kara rahe haiM jisako samajhanA sAdhAraNa buddhi ke lie atyanta duSkara hai| sarvajJa bhagavAna kI vANI meM isakA vizada vivecana huA hai / ataH una jaTila vastu tatvoM ko buddhigrAhya banAne ke lie tathA 'jina' kathita siddhAnta ke pratipAdaka pAribhASika zabdoM ko sarala va subodha banAne ke lie yaha prayAsa kiyA gayA hai| paMDita gopAladAsa varayyA jI racit jaina siddhAnta pravezikA ke AdhAra para isa pustikA rUpa kujI kA nirmANa huA hai / merA vizvAsa hai ki vastu tatva dohana ke jijJAsuoM ko yaha dIpakavat mArgadarzaka bnegii| "zrI 108 AcAryaratna dezabhUSaNa jI mahArAja TrasTa" (paMjIkRta) dillI ne atyanta prasannatA va utsAha pUrvaka isakA prakAzana karAkara jo saMskRti va sAhitya kI sevA kI hai tathA dharmAnurAga pragaTa kiyA hai vaha prazaMsanIya hai| isake mudraNa meM rAjendra kumAra jaina meraTha (sampAdaka 'vIra') ko vismaraNa nahIM kiyA jA sakatA, jinhoMne ati rucipUrvaka kaThina zrama se ise mudrita karAyA hai| ___ anta meM jinake sAnidhya meM isa viSaya kA maMjana, saMyojana va saMvardhana ho sakA hai una zrI jinendra varNI jI ko yaha kRti saprema samarpita 0 ku0 kauzala ( 11 )
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI naM0 pRSTha . 87 87 / ra . 31 G . 100 viSaya prathamodhyAya- nyAya 1 lakSaNAdhikAra 2 pratyakSa pramANAdhikAra 3 parokSa pramANAdhikAra 4 naya adhikAra . praznAvalI prathama adhyAya dvitIyodhyAya-- dravya guNa paryAya 1 sAmAnya adhikAra 1 vizva 2 dravya 3 guNa 4 paryAya 5 dharma 6 dravya kA vizleSaNa praznAvalI dvitIyodhyAya 2 dravyAdhikAra 1 jIva dravya 2 pudgala dravya 3 dharma dravya .... 4 adharma dravya 5 AkAza dravya 6 kAla dravya 7 astikAya 8 dravya sAmAnya pRSTha naM0 viSaya . 3 guNAdhikAra ... 1 guNa sAmAnya . .. 1 2 astitva guNa 5. 3 vastutva guNa 10 - 4 dravyatva guNa 25 5 prameyatva guNa 6 agurulaghutva guNa 7 pradezatva guNa - 8 vizeSa guNa 102 32 6 anujIvI pratijIvI guNa 32 4 jIva guNAdhikAra 107 33 1 cetanA 107 36 2 jJAnopayoga sAmAnya 3 mati jJAna 4. zra ta jJAna - - .. 5 avadhi jJAna 121 51 6 mana: paryaya jJAna 56 .... 7 kevala jJAna . 128 56 8 darzanopayoga 601 samyaktva 135 69 10 cAritra 136 71 11 sukha 14. 73 12 vIrya 140 78 13 bhavyatva 141 81 14 jIvatva va prANa 142 83 15 yoga va upayoga 131
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 211 viSaya pRSTha naM0 viSaya pRSTha 16 kriyAvatI va bhAvavatI zakti 146 guNa hAni krama va praNita .... 204 5. paryAyAdhikAra ... .. 150. . anubhAga kI racanA ... 206 1 sahabhAvI va kramabhAvI paryAya 150 3 bandhakAraNa adhikAra ... - :208 2 dravya va guNa paryAya - 151 : 1 dravya bhAva bandha va unake .. 3 artha va vyaJjana paryAya 153 : , kAraNa dravya bhAva Asrava .. .. 208 .: 4 sAdi sAntAdi paryAya 156 : 2 mithyAtva va usake bheda.... 210 .5 abhyAsa .158 3 avirati, pramAda va bhoga ke :: praznAvalI paryAyAdhikAra ... 164 bheda prabheda 6 anya viSayAdhikAra 165 4 mithyAtvAdi kAraNoM kI . . -1 vigraha gati . 165 pradhAnatA se bandhane vAlI 2 samuddhAta prakRtiyeM ...... .. 212 3 kAraNa kArya 170 . 5 sAmparAyika va IryApathAsrava 214 caturthodhyAyatRtIyodhyAya bhAva va mArgaNA karma siddhAnta 1 bhAvAdhikAra 217 1 catuHzreNI bandhAdhikAra 175 kSAyikAdi bhAva paricaya 217 1 mUlonara prakRti paricaya 175 2 mArgaNAdhikAra karma nokarma bhAva karma 175 14 mArgaNA yA 20 prarUpaNA akAla va sukha 178 3 janma va jIva samAsa kaSAya va vAsanA va lezyA 181 1 janma 233 saMsthAna va sahanana 188 2 jIva samAsa 234 paryApti 161 4 lokAdhikAra 237 2 puNya pApa va ghAtI aghAtI 165 paJcamodhyAya prakRti vibhAga 165 guNa sthAna 3 sthiti bandha 198 1 mokSa va usakA upAya __ muhUrta sAgara palya Adi 166 2 guNa sthAnAdhikAra 243 4 anubhAga va pradezabandha 200 guNa sthAnoM kA svarUpa tathA 2 udaya upazama Adi adhikAra 201 unameM bandha udaya satva prarUpaNA udaya upazama saMkramaNa Adi 201 SaSTamodhyAyaniSeka spardhaka vargaNA 203 avibhAga praticcheda 203 1 nava padArthAdhikAra 262 220 241 tatvArtha ( 13 )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 naM0 viSaya 2 ratnatrayAdhikAra 1dharma 2 samyagdarzana 3 samyagjJAna 4 samyarka cAritra 5 ratnatraya sAmAnya saptamodhyAya syAdvAda 1 vastu svarUpAdhikAra 1 sAmAnya vizeSa 2 sva catuSTaya 3 abhAva 2 anekAntAdhikAra 3 syAdAdAdhikAra pRSTha naM. viSaya 272 4 sapta bhaMgI adhikAra 314 272 5 anekAnta yojanA vidhi 322 272 281 aSTamodhyAya284 naya-pramANa 286 1 pramANAdhikAra 2 nikSepAdhikAra 327 3 naya adhikAra 329 262 1 naya sAmAnya 262 2 Agama paddhati 265 3 adhyAtma paddhati 267 4 naya yojanA vidhi 304 5 samanvaya 346 307 6 praznAvalI 355 326 326 341 ( 14 )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 388888888888 388888888888 20 . 88888885656 8000080920008 388 8888888888885833 bra0 ku0 kauzala jI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamodhyAya (nyAya) 1/1 lakSaNAdhikAra maMgalaM bhagavAna vIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAryo jaina dharmostu maMgalaM // noTa :-koSThaka ke prazna jaina siddhAnta pravezika ke haiM, zeSa svakRta haiN| (1) padArthoM ko jAnane ke kitane upAya haiM ? cAra upAya haiM-lakSaNa, pramANa, naya va vikSepa / 2. padArthoM ko jAnane se kyA lAbha hai ? padArthoM ke jJAna se samyagdarzana hotA hai aura usase paramparA mokss| 3. eka hI upAya kA prayoga kareM to kyA bAdhA hai ? vizada va yathArtha jJAna na ho skegaa| (4) lakSaNa kisako kahate haiM ? . bahuta se mile hue padArthoM meM se kisI eka padArtha ko judA karane vAle hetu ko lakSaNa kahate haiM / jaise jIva kA lakSaNa cetnaa| 5. aneka padArthoM meM se eka eka padArtha ko hAtha dvArA judA karane se kyA padArtha kA lakSaNa kara diyA gayA? nahIM ! hAtha dvArA judA karane kA tAtparya nahIM hai balki hetu dvArA judA karane kA tAtparya hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 1-lakSaNAdhikAra 6. hetu arthAt kyA? jJAna kA jo vikalpa yA zabda padArtha kI vizeSatA darzAne meM kAraNa par3e, vahI hetu hai| (7) lakSaNa ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka AtmabhUta aura dUsarA anAtmabhUta / (8) AtmabhUta lakSaNa kise kahate haiM ? jo vastu ke svarUpa meM milA ho; jaise agni kA lakSaNa uSNapanA kreN| anAtmabhUta lakSaNa kisako kahate haiM ? jo vastu ke svarUpa meM milA na ho; jaise-daNDI puruSa kA lakSaNa dnndd| (10) lakSaNAbhAsa kise kahate haiM ? jo lakSaNa sadoSa ho| (11) lakSaNa ke doSa kitane haiM ? tIna haiM-avyApti, ativyApti va asambhava / (12) lakSya kise kahate haiM ? | jisakA lakSaNa kiyA jAye, use lakSya kahate haiM / 13. AtmabhUta lakSaNa ke abheda padArtha meM lakSya-lakSaNa bheda kaise bana sakatA hai ? lakSaNa sarvathA abheda nahIM hai, jJAna dvArA bheda jAnA jAtA hai / . 14. anAtmabhUta lakSaNa ke sarvathA bhinna padArthoM meM lakSya-lakSaNa bhAva kase sambhava hai ? aisA vyavahAra dekhA jAtA hai| (15) avyApti doSa kise kahate haiM ? lakSya ke eka deza meM lakSaNa ke rahane ko avyApti doSa kahate haiM; jaise pazu kA lakSaNa sIMgavAlA krnaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 1-lakSaNAdhikAra (16) ativyApti doSa kise kahate haiM ? lakSya aura alakSya meM lakSaNa ke rahane ko ativyApti doSa kahate haiM; jaise gau kA lakSaNa siiNg| . (17) alakSya kise kahate haiM ? lakSya ke atirikta dUsare padArthoM ko alakSya kahate haiN| (18) asambhava doSa kise kahate haiM ? lakSya meM lakSaNa kI asambhavatA ko asambhava doSa kahate haiM / praznAvalI 1. padArthoM ko jAnane ke kitane upAya haiM ? 2. padArthoM ko jAnane ke liye kyA eka hI upAya se kAma cala ___ sakatA hai, kAraNa sahita btaao| 3. lakSaNa kA lakSaNa kro| 4. aneka pakSiyoM meM se yaha kaise jAnA jAye ki yaha totA hai yA kabUtara ? 5. lakSaNa ke bheda va unake lakSaNa btaao| 6. nimna meM lakSya va lakSaNa darzAo: - utpAda vyaya prauvyayuktaM sat; guNaparyayavad dravyaM; jJAnavAnazca jIvo; sparzarasagandhavarNavantaH pudgalaH; daNDevAlA vyakti rAmadatta hai; jisa para kauvA baiThA hai vaha makAna rAmadatta kA hai; barAmade vAlA pIlA bhavana haspatAla hai; jhaMDe vAlA bhavana korTa hai| 7. nimna udAharaNoM meM se Atmabhata va anAtmabhUta lakSaNa batAo: devadatta kA ghara; Ama kA vRkSa; pIle raMga kA makAna, chatarI vAlA manuSya; gAne vAlA puruSa; jisake muha para tila hai vahI rAjArAma hai| 8. nimna ke lakSaNa karo: ativyApti, lakSya, avyApti, asaMbhava, lakSaNAbhAsa / 6. lakSaNAbhAsa kitane prakAra kA hai ?
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- lakSaNAdhikAra 1-nyAya 10. nimna lakSaNoM meM doSa batAiye: jIva kA lakSaNa amUrtIka; AkAza kA lakSaNa vyApaka; jIva kA lakSaNa icchA va prayatna; jo pariNAmI hotA hai vaha pudgala hai; jisameM prakAza pAyA jAya vaha agni; jo cAra paira vAlA vaha tiryaJca; dUdha deve so gAya; vRkSa kA nAma vanaspati; jahAM koI na rahe so nagara, putravatI strI vandhyA kahalAtI hai; eka pradezI dravya kAlANu; jo vRkSa para rahe vaha pakSI; agni zItala hotI hai /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/2 pratyakSa pramANAdhikAra (1) pramANa kise kahate haiM ? sacce jJAna ko pramANa kahate haiN| 2. sacce jJAna se kyA tAtparya ? jaisI vastu ho usako vaisI hI jAnanA, jaise rassI ko rassI aura sarpa ko srp| 3. jJAna hI pramANa hai, aisA kahane meM kyA doSa hai ? yaha lakSaNa ativyApta hai, kyoMki mithyAjJAna meM bhI calA jAtA hai| 4. kyA jJAna mithyA bhI hotA hai ? hAM, jaise sIpa ko cAndI, rassI ko sarpa tathA ThUTha ko manuSya jaannaa| (5) pramANa ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM--eka pratyakSa dUsarA parokSa / (6) pratyakSa jJAna kise kahate haiM ? jo padArtha ko spaSTa jAne / (7) pratyakSa ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM-eka sAMvyavahArika pratyakSa dUsarA pAramArthika pratyakSa / (8) sAMvyavahArika pratyakSa kise kahate haiM ? / jo indriyoM aura mana kI sahAyatA se padArtha ko eka deza spaSTa jaane|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 2-pratyakSa pramANAdhikAra 6. eka deza spaSTa jAnane se kyA tAtparya ? vastu kI sarva vizeSatAoM ko na jAnakara kucha mAtra ko hI jAnanA eka deza jAnanA hai, jaise netra dvArA dekhane para vastu kA rUpa to dikhAI detA hai para rasa nhiiN| (10) pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? jo binA kisI kI sahAyatA ke padArtha ko spaSTa jAne / 11. binA indriya va prakAza kI sahAyatA ke spaSTa kaise jAnA jA sakatA hai ? vizeSa prakAra ke jJAna dvArA spaSTa jAnA jA sakatA hai| isa prakAra kA jJAna prAyaH bar3e bar3e tapasviyoM ko haA karatA hai| (12) pAramArthika pratyakSa ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM-eka vikala pAramArthika dUsarA sakala pAramArthika / (13) vikala pAramArthika pratyakSa kisako kahate haiM ? jo rUpI padArthoM ko binA kisI kI sahAyatA ke spaSTa jAne / 14. vikala pratyakSa dvArA chahoM dravyoM meM se kauna sA dravya jAnA jA sakatA hai aura kyoM ? kevala pudgala dravya yA tatsaMyogI bhAva jAne jA sakate haiM, kyoMki vahI rUpI haiN| (15) vikala pAramArthika pratyakSa ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM-eka avadhi jJAna dUsarA manaHparyaya jJAna / (16) avadhi jJAna kise kahate haiM ? dravya kSetra kAla va bhAva kI maryAdA liye jo rUpI padArthoM ko spaSTa jaane| (isake vizeSa vistAra ke liye Age dekho adhyAya 2 kA caturtha adhikAra) 17. dravya kSetra kAla bhAva kI maryAdA se kyA samajhate ho ? ka. amUrtIka ko na jAnakara mAtra mUrtIka ko jAne, tathA mUrtIka meM bhI sthUla ko hI jAne sUkSma ko nahIM, yaha dravya kI maryAdA kha. loka meM sthita ko hI jAne, aloka meM sthita ko nahIM / loka
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- pratyakSa pramANAdhikAra meM bhI manuSya loka meM sthita ko hI jAne isase bAhara meM sthita ko nahIM, athavA manuSya loka meM bhI kucha yojana mAtra taka hI jAne usase Age nahIM / yaha kSetra kI maryAdA hai | ga. kucha bhava yA varSa Age pIche kI hI jAne anAdi va ananta kAla kI nahIM / yaha kAla kI maryAdA hai / gha. pudgala ke kucha hI guNoM ko athavA kucha hI rAgAdika saMyogI bhAvoM ko jAne, sarva guNoM va bhAvoM ko nahIM / unakI bhI kucha mAtra paryAyoM ko jAne sarva ko nahIM / yaha bhAva kI maryAdA hai| noTa :- ( maryAdA kA yaha kathana dezAvadhi kI apekSA jAnanA / paramAvadhi va sarvAvadhi kI vizeSatA yathA sthAna batAI jAyegI / ) 1 - nyAya 18. kyA avadhi jJAna jIva kI hAlatoM ko jAna sakatA hai ? zuddha jIva kI hAlatoM ko nahIM jAna sakatA kyoMki ve amUrtIka haiM / azuddha jIva kI rAgAdi yukta hAlatoM ko jAna sakatA hai, kyoMki ve kathaMcita mUrtIka haiM / 16. azuddha jIva kI hAlatoM ko mUrtIka kaise kahA ? kyoMki ve deza kAlAvacchinna hone se sImA sahita tathA vizeSa AkAra prakAra vAlI hotI haiM / 20. avadhi jJAnI munijana jIva ke pahile pichale bhava kaise batA dete haiM ? karmoM va zarIra se baddha jIva ko ve bhava tathA hAlateM Adi anta yukta hone se vizeSa AkAra prakAra ko dhAraNa kara letI haiM / siddha bhagavAna kI hAlatoM vat dezakAlAnavacchinna amUrtIka nahIM hotIM / (21) mana:paryaya jJAna kise kahate haiM ? dravya kSetra kAla va bhAva kI maryAdA lie hue jo dUsare ke mana meM tiSThe hue rUpI padArthoM ko spaSTa jAne / ( arthAt vizeSa AkAra prakAra yukta mAnasika bhAvoM ko spaSTa jAne) / ( isake vistAra ke lie dekho Age adhyAya 2 kA cauthA adhikAra ) /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya -pratyakSa pramANAdhikAra 22. mana meM sthita padArtha se kyA tAtparya ? mAnasika saMkalpa vikalpa kA nAma hI mana meM sthita padArtha 23. jJAnAtmaka hone ke kAraNa mAnasika saMkalpa vikalpa to amartIka hote haiM, unheM manaHparyaya jJAna kaise jAne ? jJayAzrita tathA dezakAlAvacchinna jJAna bhI vizeSa AkAra prakAra kA hone ke kAraNa mUrtIka hI mAnA jAtA hai| (24) sakala pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? kevalajJAna ko| 25. kevalajJAna kise hotA hai ? arhantoM va siddhoM ke atirikta anya kisI ko nahIM hotaa| (26) kevalajJAna kise kahate haiM ? jo trikAlavartI samasta padArthoM ko (yugapata) spaSTa jAne / (vizeSa dekhie Age adhyAya 2 adhikAra 4) / 27. yugapata jAnane se kyA tAtparya ? jisa prakAra hama eka padArtha ko chor3akara dUsare padArtha ko jAnate haiM, usa prakAra kevalajJAna aTaka-aTakakara nahIM jaantaa| vaha saba kucha ekadama jAna letA hai aura sadA jAnatA hI rahatA hai| praznAvalI 1. pramANa kise kahate haiM ? 2. jJAna ko pramANa kahate haiM, aisA kahane meM kyA doSa AtA hai ? 3. jJAna bar3A hai yA pramANa ? 4. pratyakSa jJAna kA kyA artha hai ? 5. pratyakSa pramANa ke sarva bheda prabheda btaao| 6. eka deza-pratyakSa se kyA samajhe ? 7. dravya kSetrakAla bhAva kI maryAdA se kyA samajhe ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - nyAya e 2- pratyakSa pramANAdhikAra 8. mUrtIka padArtha ko jAnane vAlA jJAna jIva ke pUrva bhava kaise jAne ? 6. kyA avadhijJAna ke dvArA siddha bhagavAna ko bhI dekhA jA sakatA hai ? 10. mAnasika vicAra mUrtIka haiM yA amUrtIka, kAraNa sahita batAo / 11. AtmA kA dhyAna karane vAle muni ke mana kI bAta kyA mana:paryaya jJAna jAna sakatA hai, kAraNa sahita batAo / 12. arhanta bhagavAna tumhArI bAta sunane ke pazcAta merI bAta suneMge kyA yaha ThIka hai ? 13. jo ghaTanA abhI huI nahIM use kauna jJAna jAna sakatA hai ? 14. avadhijJAna va kevalajJAna donoM ke dvArA vizada jAnane meM kyA antara hai ? 15. nimna bAteM kaunase pramANa dvArA jAnI jAtI haiM bhagavAna ke darzana karanA; pahale bhava meM tuma deva the; pustaka par3hanA; tuma yaha vicAra kara rahe ho ki tuma devadatta kI sahAyatA se somadatta ke sAtha apanA badalA cukA sakate ho; tuma apane putra dvArA hI pA~ca varSa bAda mAre jAoge; pratyeka padArtha meM pratikSaNa sUkSma pariNamana hotA rahatA hai; merI aMgUThI khoI gaI, use kahA~ talAza karU ? jAo tAlAba ke kinAre par3I hai uThA lo / 16. avadhijJAna va mana:paryaya jJAna meM kyA antara hai ? 17. avadhi, mana:paryaya va kevalajJAna ina tInoM meM kauna jJAna adhika sUkSma hai ?
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 parokSa pramANAdhikAra 3 (1) parokSa pramANa kise kahate haiM ? jo dUsare kI sahAyatA se padArtha ko spaSTa jAne / 2. dUsare kI sahAyatA se jAnane se kyA tAtparya ? dUsare kI sahAyatA se jAnanA do prakAra se hotA hai-eka svArtha dUsarA parArtha / 3. svArtha parokSa pramANa kise kahate haiM ? indriyoM dvArA svayaM koI padArtha dekhakara usase sambandha rakhane vAle kisI dUsare adRSTa padArtha ko jAna lenA svArtha parokSa pramANa hai; jaise dhueM ko dekhakara svataH agni ko jAna lenA athavA kisI vyakti kI AvAja sunakara usa vyakti ko pahicAna lenaa| 4. parArtha parokSa pramANa kise kahate haiM ? par3hakara yA dUsare ke mukha se sunakara jAnanA tathA tarka va hetu Adi ke dvArA nirNaya karanA parArtha parokSa pramANa hai / noTa:- (abhyAsa ke liye dekho Age praznAvalI meM naM0 4-5) (5) parokSa pramANa ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM-smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna va Agama / (6) smRti kise kahate haiM ? pahale anubhava kiye hue padArtha kI yAda ko smRti kahate haiN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-yAya 11 3-parokSa pramANAdhikAra (7) pratyabhijJAna kisako kahate haiM ? smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM jor3arUpa jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM; jaise--yahI vaha vyakti hai jise kala dekhA thaa| 8. jor3a rUpa jJAna se kyA samajhe? kisI padArtha ko indriya dvArA pratyakSa jAnakara apanI pUrva smRti ke AdhAra para yaha jAna lenA ki 'yaha vahI hai' yA 'vaisA hI hai jor3arUpa jJAna kahalAtA hai, kyoMki isameM pUrva smRti aura vartamAna pratyakSa donoM kA sammela pAyA jAtA hai / (6) pratyabhijJAna ke kitane bheda haiM ? ekatva pratyabhijJAna, sAdRzya pratyabhijJAna, Adi (vilakSaNa tatpratiyogI ityAdi) aneka bheda haiN| (10) ekatva pratyabhijJAna kise kahate haiM ? smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM ekatA dikhAte hue jor3arUpa jJAna ko ekatva pratyabhijJAna kahate haiM, jaise 'yaha vahI manuSya hai jise kala dekhA thaa| (11) sAdRzya pratyabhijJAna kise kahate haiM ? smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM sAdRzya dikhAte hue jor3arUpa jJAna ko sAdRzya pratyabhijJAna kahate haiM, jaise yaha gau gavaya (rojha) ke sadRzya hai| 12. vilakSaNa pratyabhijJAna kise kahate haiM ? smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM vilakSaNatA dikhAte hue jor3arUpa jJAna ko vilakSaNa pratyabhijJAna kahate haiM, jaise bhaiMsa gAya se vilakSaNa hotI hai / 13. tatpratiyogI pratyabhijJAna kise kahate haiM ? smRti aura pratyakSa ke viSayabhUta padArthoM meM apekSA dikhAte hue jor3arUpa jJAna ko tatpratiyogI pratyabhijJAna kahate haiM, jaiseyaha sthAna usa sthAna se dUra hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra (14) taka kisako kahate haiM ? vyApti jJAna ko tarka kahate haiM (yadi aisA na huA hotA to kadApi aisA na hotA / ityAdi prakAra ke jJAna ko tarka kahate haiM, kyoMki vyApti jJAna ke binA vaha sambhava nhiiN|) (15) vyApti kisako kahate haiM ? avinAbhAva sambandha kA nAma vyApti hai| (16) avinAbhAva sambandha kise kahate haiM ? jahAM-jahAM sAdhana hoya vahAM-vahAM sAdhya kA honA, aura jahAM-jahAM sAdhya nahIM hoya vahAM-vahAM sAdhana ke bhI na hone ko avinAbhAva sambandha kahate haiM, jaise jahAM-jahAM dhUma hai vahAM-vahAM agni hai aura jahAM-jahAM agni nahIM hai vahAM-vahAM dhUma nahIM hai / 17. vyApti kitane prakAra kI hai ? do prakAra kI-sama vyApti va viSama vyApti / 18. sama vyApti kise kahate haiM ? donoM tarapha sAdhana kI sAdhya ke sAtha vyApti ko sama vyApti kahate haiM / arthAt sAdhana ke hone para sAdhya kA avazya honA aura sAdhana ke na hone para sAdhya kA bhI na honA, jaise jahAM jahAM vAyu hotI hai vahAM-vahAM vRkSoM kA hilanA avazya dekhA jAtA hai| jahAM-jahAM vAyu nahIM hotI vahAM-vahAM vRkSoM kA hilanA bhI nahIM hotaa| 16. viSama vyApti kise kahate haiM ? eka taraphA vyApti ko viSama vyApti kahate haiN| arthAt sAdhana ke hone para sAdhya kA avazya honA, para sAdhana ke na hone para sAdhya hove yA na bhI hove, jaise dhueM ke hone para agni avazya hotI hai, para dhuAM na hone para agni hove yA na bhI hove / (20) sAdhana kisako kahate haiM ? jo sAdhya ke binA na hove jaise agni kA sAdhana dhUma hai, athavA jisa hetu dvArA koI bAta siddha kI jAye use sAdhana kahate haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- nyAya 13 (21) sAdhya kisako kahate haiM ? iSTa, abAdhita, asiddha ko sAdhya kahate haiM / sAdhana yA hetu dvArA jo bAta siddha kI jAya use sAdhya kahate haiM / (22) iSTa kisako kahate haiM ? 3- parokSa pramANAdhikAra vAdI tathA prativAdI jisako siddha karanA cAhate haiM, use ipTa kahate haiM / (23) abAdhita kisako kahate haiM ? jo dUsare pramANa se bAdhita na ho, jaise agni kA ThaNDApana pratyakSa pramANa se bAdhita hai / isa prakAra yaha ThaNDApana sAdhya nahIM ho sakatA / 24. bAdhita kitane prakAra kA hotA hai ? pAMca prakAra kA - pratyakSa, anumAna, Agama, loka va svavacana bAdhita | 25. pAMcoM bAdhita pakSoM ke lakSaNa va udAharaNa batAo / (ka) pratyakSa pramANa se bAdhita pratyakSa bAdhita hai, jaise agni ThaNDI hai kyoMki chUne se ThaNDI mahasUsa hotI hai / (kha) anumAna pramANa se bAdhita anumAna bAdhita hai, jaise zabda apariNAmI hai kyoMki kiyA jAtA hai / (ga) Agama pramANa se bAdhita Agama bAdhita hai, jaise pApa se sukha hotA hai| (gha) jo lokamAnya na ho vaha loka bAdhita hai, jaise manuSya kI khopar3I pavitra hai, kyoMki prANI kA aMga hai jaise zaMkha / (Ga) jisameM svayaM apane vacana se bAdhA AtI ho vaha svavacana bAdhita hai, jaise 'maiM Aja mauna se haiM, kyoMki Aja mujhe bolane kA tyAga hai', aisA mu~ha se kahakara batAnA / (26) asiddha kisako kahate haiM ? jo dUsare pramANa se siddha na ho use asiddha kahate haiM, athavA jisakA nizcaya na ho use asiddha kahate haiM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- nyAya 14 (27) anumAna kisako kahate haiM ? sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM / (28) hetvAbhAsa kisako kahate haiM ? sadoSa hetu ko| 3 - parokSa pramANAdhikAra ( 2 ) hetvAbhAsa ke kitane bheda haiM ? cAra haiM- asiddha, viruddha, anaikAntika va akiMcitkara | (30) asiddha hetvAbhAsa kise kahate haiM ? jisa hetu ke abhAva kA nizcaya ho, athavA usake sadbhAva meM sandeha ho, use asiddha hetvAbhAsa kahate haiM, jaise- ' zabda nitya hai' kyoMki netra kA viSaya hai / parantu zabda karNa kA viSaya hai ne kA nahIM ho sakatA, isakA 'neva kA viSaya ' yaha hetu asiddha hetvAbhAsa hai / (31) viruddha hetvAbhAsa kisako kahate haiM ? sAdhya se viruddha padArtha ke sAtha jisakI vyApti ho, usako viruddha hetvAbhAsa kahate haiM, jaise- zabda nitya hai, kyoMki pariNAmI hai / isa anumAna meM pariNAmI kI vyApti anitya ke sAtha hai nitya ke sAtha nahIM / isaliye nityatva pakSa meM 'pariNAmI hetu' viruddha hetvAbhAsa hai / (32) anaikAntika ( vyabhicArI) hetvAbhAsa kise kahate haiM ? jo hetu pakSa, sapakSa aura vipakSa ina tInoM meM vyApai usako anaikAntika hetvAbhAsa kahate haiM, jaise- isa koThe meM dhUma hai, kyoMki isameM agni hai / yaha 'agnitva' hetu pakSa, sapakSa va vipakSa tInoM meM vyApaka hone se anaikAntika hetvAbhAsa hai / (33) pakSa kisako kahate haiM ? jahAM sAdhya ke rahane kA zaka ho, jaise Upara ke dRSTAnta meM koThA / (34) sapakSa kisako kahate haiM ? jahAM sAdhya ke sadbhAva kA nizcaya ho, jaise dhUma kA sapakSa gIle IMdhana se milI agni hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra (35) vipakSa kisako kahate haiM ? jahAM sAdhya ke abhAva kA nizcaya ho, jaise-agni se tapA huA lohe kA golaa| (36) akicitkara hetvAbhAsa kisako kahate haiM ? jo hetu kucha bhI kArya (sAdhya kI siddhi) karane meM samartha na ho| (37) akiMcitkara hetvAbhAsa ke kitane bheda haiM ? do haiM--eka siddha sAdhana dUsarA bAdhita viSaya / (38) siddha sAdhana kise kahate haiM ? jisa hetu kA sAdhya siddha ho, jaise--agni garma hai, kyoMki sparzana indriya se aisA pratIta hotA hai| (36) bAdhita viSaya hetvAbhAsa kise kahate haiM ? jisa hetu ke mAdhya meM dUsare pramANa se bAdhA Ave / (40) bAdhita viSaya hetvAbhAsa ke kitane bheda haiM ? pratyakSa bAdhita, Agama vAdhita, anumAna bAdhita, svavacana bAdhita Adi aneka bheda haiN| (41) pratyakSa bAdhita kisako kahate haiM ? jisake sAdhya meM pratyakSa se bAdhA Ave, jaise 'agni ThaNDI hai' kyoMki yaha dravya hai| yaha to pratyakSa bAdhita hai| (42) anumAna bAdhita kisako kahate haiM ? jisake sAdhya meM anumAna jaise bAdhA Ave,jaise-ghAsa Adi kartA kI banAI huI hai, kyoMki ye kArya haiM / parantu isameM anumAna se bAdhA AtI hai ki-ghAsa Adi kiso kI banAI huI nahIM haiM, kyoMki inakA banAne vAlA zarIradhArI nahIM hai| jo-jo zarIradhArI kI banAI huI nahIM haiM ve-ve vastuyeM kartA kI banAI huI nahIM haiM, jaise AkAza / Agama bAdhita kisako kahate haiM ? zAstra se jisakA sAdhya bAdhita ho, usako Agama bAdhita kahate haiM, jaise pApa sukha kA dene vAlA hai, kyoMki yaha karma hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - nyAya 3- parokSa pramANAdhikAra jo-jo karma hote haiM ve ve sukha ke dene vAle hote haiM, jaise puNya karma / isameM zAstra se bAdhA AtI hai, kyoMki zAstra meM pApa ko duHkha kA dene vAlA likhA hai / 16 (44) svavacana bAdhita kisako kahate haiM ? jisake sAdhya meM apane hI vacana se bAdhA Ave, jaise - merI mAtA bandhyA hai, kyoMki puruSa kA saMyoga hone para bhI usako garbha nahIM rahatA / (45) anumAna ke kitane aMga haiM ? pAMca haiM - pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana / (46) pratijJA kisako kahate haiM ? pakSa aura sAdhya ke kahane ko pratijJA kahate haiM, jaise ' isa parvata agni hai' / (47) hetu kisako kahate haiM ? sAdhana ke vacana ko ( kahane ko ) hetu kahate haiM, jaise 'kyoMki yaha dhUmavAna hai' / (48) udAharaNa kisako kahate haiM ? vyApti pUrvaka dRSTAnta ke kahane ko udAharaNa kahate haiM, jaise--- 'jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai, jaise rasoI ghara / aura jahA~-jahA~ agni nahIM hotI vahA~-vahA~ dhUma bhI nahIM hotA jaise tAlAba' / (46) dRSTAnta kisako kahate haiM ? jahA~ para sAdhya sAdhana kI maujUdagI yA gaira maujUdagI dikhAI jAya, jaise- rasoI ghara athavA tAlAba | (50) dRSTAnta ke kitane bheda haiM ? do haiM - eka anvaya dRSTAnta dUsarA vyatirekI dRSTAnta 1 (51) anvaya dRSTAnta kise kahate haiM ? jahA~ sAdhana kI maujUdagI meM sAdhya kI maujUdagI dikhAI jAya, jaise - rasoI ghara meM dhUma kA sadbhAva hone para agni kA sadbhAva dikhAyA gayA /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra (52) vyatirekI dRSTAnta kisako kahate haiM ? jahA~ sAdhya kI anupasthiti meM sAdhana kI anupasthiti dikhAI jAye, jaise (agni ke abhAva kI siddhi meM) tAlAba / (53) upanaya kisako kahate haiM ? pakSa aura sAdhana meM dRSTAnta kI sadRzyatA dikhAne ko upanaya kahate haiM, jaise--yaha parvata bhI vaisA hI dhUmavAna hai (jaisI rsoii)| (54) nigamana kisako kahate haiM ? natojA nikAlakara pratijJA ke doharAne ko nigamana kahate haiM jaise 'isaliye yaha parvata bhI agni vAlA hai'| (noTa: abhyAsa ke liye dekho Age praznAvalI meM naM0 11) (55) hetu ke kitane bheda haiM ? tIna haiM-kevalAnvayI, kevala vyatirekI aura anvaya vytirekii| (56) kevalAnvayI hetu kise kahate haiM ? jisa hetu meM sirpha anvaya dRSTAnta hoM, jaise--jIva anekAnta svarUpa hai, kyoMki satsvarUpa hai| jo-jo satsvarUpa hotA hai vaha-vaha anekAnta svarUpa hotA hai, jaise pudgalAdika) (57) kevala vyatirekI heta kisako kahate haiM ? jisameM sirpha vyatirekI dRSTAnta pAyA jAve, jaise-jIvita zarIra meM AtmA hai, kyoMki isameM zvAsocchvAsa hai / jahA~jahA~ AtmA nahIM hotA vahA~-vahA~ zvAsocchvAsa bhI nahIM hotA, jaise caukI vgairh| (58) anvaya vyatirekI hetu kisako kahate haiM ? jisameM anvaya dRSTAnta aura vyatirekI dRSTAnta donoM hoN| jaise parvata meM agni hai, kyoMki isameM dhUma hai / jahA~-jahA~ dhUma hai vahA~-vahA~ agni hotI hai, jaise rasoIghara / jahA~-jahA~ agni nahIM hotI vahA~-vahA~ dhUma bhI nahIM hotA, jaise tAlAba / (noTa: abhyAsa ke liye dekho Age praznAvalI meM naM0 11)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 18 3-parokSa pramANAdhikAra (56) Agama pramANa kisako kahate haiM ? Apta ke vacana Adi se utpanna hue padArthajJAna ko| (60) Apta kisako kahate haiM ? parama hitopadezaka sarvajJadeva ko Apta kahate haiN| (61) pramANa kA viSaya kyA hai ? sAmAnya athavA dharmI tathA vizeSa athavA dharma donoM aMzoM kA samUharUpa vastu pramANa kA viSaya hai| 62. sAmAnya kisako kahate haiM ? anekatA meM rahane vAlI ekatA ko sAmAnya kahate haiM / 63. sAmAnya ke kitane bheda haiM ? do haiM-tiryak sAmAnya va Urdhva sAmAnya / 64. tiryak sAmAnya kise kahate haiM ? aneka bhinna padArthoM meM rahane vAlI sAmAnyatA ko tiryak sAmAnya kahate haiM, jaise-khaMDI muNDI Adi aneka gauoM meM rahane vAlA eka 'gotv'| 65. Urca sAmAnya kise kahate haiM ? eka padArtha kI aneka avasthAoM meM rahane vAlI ekatA ko Urdhva sAmAnya kahate haiM, jaise-kar3e kuNDala Adi meM rahane vAlA 'svarNa / (66) vizeSa kisako kahate haiM ? vastu ke kisI eka khAsa aMza athavA hisse ko vizeSa kahate haiM / (athavA ekatA meM rahane vAlI anekatA ko vizeSa kahate haiN| ) (67) vizeSa ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka sahabhAvI vizeSa dUsarA kramabhAvI vizeSa / (68) sahamAvI vizeSa kisako kahate haiM ? vastu ke pUre hisse tathA usakI sarva avasthAoM meM rahane vAle vizeSa ko sahabhAvI vizeSa athavA guNa kahate haiM /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra 69. sahabhAvI vizeSa ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka dravya meM rahane vAle, dUsare aneka dravyoM meM rahane vaale| 70. eka dravya meM rahane vAle sahabhAvI vizeSa kauna se haiM ? eka dravya ke apane aneka guNa usake sahabhAvI vizeSa haiN| 71. aneka dravyoM meM rahane vAle sahabhAvI vizeSa kauna se haiM ? pazu sAmAnya meM gAya ghor3A Adi kI vizeSatA athavA aneka gauoM meM kAlI bhUrI Adi kI vishesstaa| (72) kramabhAvI vizeSa kise kahate haiM ? / krama se hone vAle vastu ke vizeSa ko kramabhAvI vizeSa athavA paryAya kahate haiN| (73) pramANAbhAsa kisako kahate haiM ? mithyAjJAna ko pramANAbhAsa kahate haiN| (74) pramANAmAsa kitane haiM ? tIna haiM--saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya / (75) saMzaya kisako kahate haiM ? viruddha anekakArI sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiM, jaise 'yaha sIpa hai yA cAndI' / (76) viparyaya kise kahate haiM ? viparIta eka koTI sparza karane vAle jJAna ko viparyaya kahate haiM, jaise-sIpa ko cAndI jaannaa| (77) anadhyavasAya kise kahate haiM ? 'yaha kyA hai' aise pratibhAsa ko anadhyavasAya kahate haiM, jaise mArga calate hue ko tRNa (cubhane) kA jJAna / praznAvalI 1. nimna ke lakSaNa karopramANa; pratyakSa pramANa; parokSa pramANa; svArtha pramANa; parArtha pramANa; smRti pratyabhijJAna; vilakSaNa pratyabhijJAna; sAdRzya
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - parokSa pramANAdhikAra pratyabhijJAna; tatpratiyogI pratyabhijJAna; ekatva pratyabhijJAna; tarka; vyApti; avinAbhAva; viSamavyApti; samavyApti; sAdhya; sAdhana; anumAna; hetvAbhAsa; sAmAnya; vizeSa; sahabhAvI vizeSa ; pramANAbhAsa; anadhyavasAya; saMzaya; viparyaya; asiddha hetvAbhAsa; viruddha hetvAbhAsa; anaikAntika hetvAbhAsa; akiMcitkara hetvAbhAsa; siddhasAdhana hetvAbhAsa hetu pratijJA; udAharaNa; dRSTAnta; upanaya; nigamana; kevalAnvayI hetu; kevala vyatirekI hetu anvayavyatirekI hetu; Agama; 1-nyAya Apta / 2. nimna ke bheda batAo pramANa; pratyakSa pramANa; parokSa pramANa; pratyabhijJAna; vyApti bAdhita viSaya hetvAbhAsa; akiMcitkara hetvAbhAsa; bAdhita hetvAbhAsa; dRSTAnta; hetu; sAmAnya; vizeSa; pramANAbhAsa / 3. nimna meM antara darzAo pratyakSa va parokSa pramANa; svArtha va parArtha pramANa; sama va viSama vyApti; asiddha sAdhya va asiddha hetvAbhAsa; bAdhita sAdhya va bAdhita hetvAbhAsa; udAharaNa va dRSTAnta; anvaya va vyatirekI dRSTAnta; kevalAnvayI va anvayavyatirekI hetu; sAmAnya va vizeSa sahabhAvI va kramabhAvI vizeSa sAdhya va sAdhana; pramANAbhAsa va hetvAbhAsa; upanaya va nigamana / 4. nimna jJAna kaunasA hai - sammeda zikhara para jisa vyakti ko dekhA thA vaha bar3A sajjana thA; kyA tuma mujhe pahacAnate ho; hAM hAM pahacAnatA hU~ Apa devadatta haiM; kala Apa daur3e hue kahAM jA rahe the; yaha moTara vahI hai jisakA kala aiksIDeNTa huA thA; yaha moTara avazya neharU kI hai; ApakA paina vaisA hI hai jaisA ki merA; merI va usakI ghar3I meM dina rAta kA antara hai; jaba hama pahale yahAM Aye the to isa dharmazAlA meM Thahare the; kyoMki kavvoM kI AvAja sunAI de rahI hai ataH samudra kA kinArA A gayA;
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra tuma meM prazama guNa dikhAI detA hai, isaliye avazya samyagdRSTi ho| 5. nimna vAkya svArtha haiM yA parArtha-- ghar3e liye striyAM jA rahI haiM ataH gAMva A gayA; isa muni kI caryA dikhAvaTI hai isaliye yaha mithyAdRSTi pratIta hotA hai; kyoMki skandha TUTate va milate dikhAI dete haiM isaliye paramANu bhI koI vastu hai; kyoMki samyagdarzana se AMzika zAnti AtI pratIta hotI hai isaliye avazya isase mokSa honI sambhava hai; cIna kI senA bhArata kI sImA para ekavita ho rahI hai ata: yuddha avazyambhAvI hai| 6. nimna meM kaunasI vyApti hai: dhUma va agni; samyagdarzana va samyagcAritra; vAyu va vRkSoM kA hilanA; megha va varSA; agni kA prakAza va agni; nadI kA pUra tathA UparI kSetra meM adhika varSA; rUpa va rasa; samyagdarzana va manuSya; candra va sUrya; candra va tAre; sUrya va dhUpa; bindhyAcala va sahyAcala; agni va Indhana / 7. nimna meM sAdhana sAdhya batAo-- isa guphA meM mRga nahIM hai kyoMki isameM se siMha kI garjana A rahI hai; kahIM Aga lagI hai kyoMki phAyara brigeDa kI gAr3iyoM ke ghaNTe sunAI de rahe haiN| yaha avazya samyagdRSTi hai kyoMki vItarAga hai; gAMva nikaTa hai kyoMki murgA bolatA hai; Aja avazya koI utsava hai kyoMki baccoM meM naI umaMga dekhI jAtI hai / isa vyakti ko avazya mokSa hogI kyoMki mahAvratadhArI hai| 8. nimna sAdhyoM meM kyA doSa hai:- . . . . . maiM pUchanA nahIM cAhatA phira bhI koI mujhe kaha rahA hai ki nizcaya dharma hI yathArtha hai kyoMki vahI mukti kA sAdhana hai; vItarAgI deva para pUrI pUrI zraddhA rakhane vAle ko koI kahe ki vItarAga deva hI sacce haiM kyoMki vahI nija svabhAva meM sthita
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra haiM; anna khAne se mRtyu ho jAtI hai kyoMki rAmalAla anna khAne se mara gayA; jala meM agni kA nivAsa hai isI liye jala kA svabhAva garma hai; AvazyakatA par3e to corI bhI kara lenA cAhiye kyoMki usa samaya vahI dharma hai| maiM avazya samyagdRSTi hU~ kyoMki itane kaThina kaThina tapazcaraNa karatA hai; haDDI pavitra hai kyoMki prANI kA aMga hai / 6. nimna hetuoM meM kyA doSa hai: agni ThaNDI hai kyoMki dekhI jAtI hai| manuSya kI khopar3I pavitra hai kyoMki prANI kA aMga hai jaise zaMkha ; pApa se sukha hotA hai; merI mAtA bandhyA hai kyoMki usako garbha nahIM rahatA; maiM Aja mauna se haiM; zabda apariNAmI hai kyoMki kiyA jAtA hai; maitreyI kA garbhastha pUtra zyAma hai kyoMki usake anya pUtra bhI zyAma haiM; yaha vyakti bar3A krodhI hai kyoMki aisA prasiddha hai; kahIM avazya Aga lagI hai kyoMki phAyara brigeDa ke ghaNToM kI aTUTa dhvani A rahI hai| rAma Aja indaura gayA hai kyoMki abhI abhI apanI dukAna kI ora jA rahA thA; Aja avazya koI utsava hai kyoMki baccoM meM nayA utsAha dekhA jAtA hai; isa ghara meM avazya koI mara gayA hai kyoMki eka strI ke rone kI AvAja A rahI hai; jIvarAja avazya koI vyApArI hai kyoMki prAyaH baiMka meM rupayA letA detA dekhA jAtA hai; Apa avazya bhojana karake Aye ho kyoMki DakAra A rahI hai| candramA avazya bahuta garma hogA kyoMki Aja rAtri ko bahuta garmI hai| maiM abhI abhI indaura se A rahA hU~ aura tumhAre bhAI kA sandezA lAyA hU~ (jaba ki bhAI kala dina svayaM A cukA hai); jIva kA sukha dukha karma ke AdhIna nahIM hai kyoMki karma dikhAI nahIM detA; yadyapi rAta ko ghara para akelA rahate mujhako Dara lagatA hai, parantu usa roja cora ko itanI bahAdurI se pakar3A ki saba daMga raha gae; yaha bhagavAna kI mUrti nahIM hai kyoMki kevala eka patthara kA Tukar3A hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1--nyAya 23 3- parokSa pramANAdhikAra 10. nimna dRSTAnta kisa-kisa nAma vAle haiMjo kiyA jAtA hai vaha pariNAmI hotA hai jaise ghara; jo kiyA nahIM jAtA vaha pariNAmI bhI nahIM hotA jaise AkAza; jahAM icchA hotI hai vahAM avazya mAyAcArI hotI hai jaise lobhI rAma; jahAM icchA nahIM hotI vahAM anya kaSAya bhI nahIM hotI jaise vItarAgadeva; mehanatI vyakti khUba kamAtA hai jaise vRddhi - candra; jo kAma nahIM karatA vaha kucha kamAtA nahIM jaise maMgatarAya / 11. pAMca aMga lAgU karake dikhAo- yaha rogI abhI marA nahIM hai; zabda pariNAmI hai; agni garma hai; anna prANa haiM; jagata kisI Izvara kA banAyA huA nahIM hai / 12. batAo nimna hetu kisa-kisa nAma ke haiM vastu anekAnta svarUpa hai kyoMki sat hai; isa manuSya meM AtmA hai kyoMki ceSTA dekhI jAtI hai; jIva cetana hotA hai kyoMki jAnatA dekhatA hai; agni dAhaka hai kyoMki usase vastuyeM jala jAtI haiM; yaha vyakti avazya pAgala hai kyoMki pAgaloM kI sI ceSTA kara rahA hai; yaha ghara avazya basA huA hai kyoMki isameM rAtri ko prakAza dekhA jAtA hai / 13. nimna ke udAharaNa dekara samajhAo 6 kevala anvayI hetu; kevala vyatirekI hetu; anvaya vyatirekI hetu; bAdhita viSaya akiMcitkara hetu; asiddha hetu; viruddha hetu; anaikAntika hetu pratyabhijJAna; smRti, tarka, samavyApti; viSamavyApti; svArtha pramANa; parArtha pramANa; sAdhya; sAdhana; saMzaya; viparyaya; anadhyavasAya; pratijJA hetu; upanaya; nigamana; tiryak sAmAnya; UrdhvaM sAmAnya; eka dravyagata sahabhAvI vizeSa; aneka dravyagata sahabhAvI vizeSa kramabhAvI vizeSa siddha sAdhana hetvAbhAsa; anumAna bAdhita hetvAbhAsa; loka bAdhita hetvAbhAsa; AgamabAdhita hetvAbhAsa; pratyakSa bAdhita hetvAbhAsa / 1
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 3-parokSa pramANAdhikAra 14. jor3a rUpa jJAna se kyA samajhe ? 15. sAdhya meM kitanI zarte honI cAhiye, kAraNa sahita khulAsA karake btaao| 16. anumAna ke kitane aMga haiM una sabako eka hI vAkya meM pRthaka pRthaka prayoga karake dikhaao| 17. anumAna meM pAMca aMgoM kI bajAya tIna aMga hoM to kyA bAdhA AtI hai ? 18. sAdhya ke lakSaNa meM se dRSTa, abAdhita va asiddha ina meM se koI eka zarta haTA lene se kyA bAdhA AtI hai ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/4 naya-adhikAra (1) naya kise kahate haiM ? vastu ke eka deza jAnane vAle jJAna ko naya kahate haiM / (2) naya ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka nizcaya dUsarA vyavahAra athavA upanaya / (3) nizcaya naya kise kahate haiM ? vastu ke kisI eka asalI aMza ko grahaNa karane vAle jJAna ko nizcaya naya kahate haiM, jaise miTTI ke ghar3e ko miTTI kA ghar3A khnaa| (4) vyavahAra naya kisako kahate haiM ? kisI nimitta ke vaza se eka padArtha ko dUsare padArtha rUpa jAnane vAle jJAna ko vyavahAra naya kahate haiM, jaise miTTI ke ghar3e ko ghI ke rahane se ghI kA ghar3A khnaa| (5) nizcaya naya ke kitane bheda haiM ? do haiM - eka dravyAthika naya dUsarA paryAyAthika naya / 6. dravyAthika va paryAyAthika kI bhAMti tIsarA guNAthika naya kyoM nahIM kahA? nhiiN| kyoMki guNa svayaM sahabhAvI paryAya hone ke kAraNa, usakA antarbhAva paryAyAthika naya meM ho jAtA hai / paryAya zabda yahA~ 'vizeSa' kA vAcaka hai| (vizeSa dekhiye vi0 . . . adhyAya 2/1 sAmAnya adhikAra, 4 paryAya kA prazna naM0 10)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - nyAya 26 (7) dravyAthika naya kisako kahate haiM ? dravya arthAta jo sAmAnya ko grahaNa kare / (8) paryAyArthika naya kise kahate haiM ? jo vizeSa ko arthAta guNa va paryAya ko viSaya kare / (M) dravyAthika naya ke kitane bheda haiM ? tIna haiM- naigama, saMgraha, vyavahAra / (10) naigama naya kisako kahate haiM ? do padArthoM meM se eka ko gauNa va dUsare ko pradhAna karake bheda athavA abheda ko viSaya karane vAlA tathA padArtha ke saMkalpa ko grahaNa karane vAlA jJAna naigama naya hai, jaise - koI AdamI rasoI meM cAvala cuna rahA thA / usa se pUchA ki tuma kyA kara rahe ho / taba usane kahA ki bhAta banA rahA hU~ / yahA~ cAvala aura bhAta meM abheda vivakSA hai / athavA cAvaloM meM bhAta kA saMkalpa hai / ( 11 ) saMgraha naya kise kahate haiM ? 4- naya adhikAra apanI jAti kA virodha nahIM karake aneka viSayoM ko ekapane 'grahaNa kare use saMgraha naya kahate haiM, jaise jIva kahane se cAroM gati ke jIvoM kA grahaNa ho jAtA hai / (12) vyavahAra naya kise kahate haiM ? jo saMgraha naya se grahaNa kiye hue padArthoM ko vidhipUrvaka bheda kare so vyavahAra naya hai; jaise jIva kA bheda tasa sthAvara Adi karanA / (13) paryAyArthika naya ke kitane bheda haiM ? cAra haiM - RjusUtra naya, zabda naya, samabhirUDha naya va evaMbhUta naya (14) RjusUna naya kise kahate haiM ? bhUta bhaviSyata kI apekSA na karake vartamAna paryAya mAtra ko (pUrNa sat ke rUpa meM ) grahaNa kare so RjusUtra naya hai / (15) zabda naya kise kahate haiM liMga, kAraka, vacana, kAla, upasargAdika ke bheda se jo padArtha ko bheda rUpa grahaNa kare so zabda naya hai, jaise-dAra bhAryA kalaba
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 4-naya adhikAra ye tInoM bhinna-bhinna liMga ke zabda eka hI strI padArtha ke vAcaka haiM, so yaha naya strI padArtha ko (zabda bheda se) tIna bheda rUpa grahaNa karatA hai / isI prakAra kArakAdi ke bhI dRSTAnta jAnanA / (noTa:-zabdAdi cAra nayoM kA vyApAra padArtha ke vAcaka zabda meM hotA hai, padArtha meM nahIM, isI liye ye cAroM zabda yA vyaMjana nae kahalAte haiM aura padArtha grAhaka hone se naigamAdi tIna artha naya hai|) (16) samabhirUr3ha naya kise kahate haiM ? liMgAdi kA bheda na hone para bhI paryAyavAcI)zabda ke bheda se jo padArtha ko bheda rUpa grahaNa kare, jaise- indra zaka purandara ye tInoM eka hI liMga ke paryAya (vAcI) zabda haiM / devarAja ke vAcaka haiN| so yaha naya devarAja ko tIna bheda rUpa grahaNa karatA hai| (17) evaMbhUta naya kise kahate haiM ? jisa zabda kA jisa kriyA rUpa artha hai, usa kriyA rUpa pariName padArtha ko grahaNa kare, so evaMbhUta naya hai, jaise pujArI ko pUjA karate samaya hI pujArI khnaa| 18. ina sAtoM nayoM ke anya prakAra vibhAga kro| do vibhAga haiM-artha naya aura dUsarA zabda yA vyaJjana naya / 16. artha naya kise kahate haiM ? jo padArtha ke sAmAnya va vizeSa aMzoM ko grahaNa kare so artha naya hai| 20. zabda yA vyaJjana naya kise kahate haiM ? jo padArtha ke vAcaka zabda meM vyApAra kare so vyaJjana naya hai| 21. sAtoM meM artha naya kauna hai ? / naigama, saMgraha, vyavahAra va Rju sUtra ye cAroM padArtha ke svarUpa ko grahaNa karane ke kAraNa artha naya haiM / 22. sAtoM meM vyaJjana naya kauna hai ? tona zabda, samabhirUDha va evaMbhUta ina tIna nayoM kA vyApAra
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 4-naya adhikAra - padArtha ke svarUpa meM na hokara unake vAcaka zabdoM ke prati hotA hai, isaliye tInoM zabda naya yA vyaJjana naya kahalAte haiN| 23. sAtoM meM sthala va sUkSma viSaya grAhakatA drshaao| sAmAnya grAhaka hona se naigamAdi tIna dravyAthika naya sthUla haiM aura vizeSa grAhaka hone se RjU Adi cAra paryAyAthika naya sUkSma / paryAyAthika cAroM meM bhI padArtha grAhaka hone se Rju sUtra sthUla hai aura vAcaka zabda grAhaka hone se zabdAdi tIna sUkSma / dravyAthika meM bhI bheda va abheda donoM ko grahaNa karane se naigama sthUla hai, usameM jAti bheda karane se saMgraha naya usakI apekSA sUkSma aura usameM bhI vidhi pUrvaka bheda karane se vyavahAra naya usase bhI sUkSma hai / vartamAna paryAya mAtra grAhI hone se RjusUtra usase bhI sUkSma hai / vyaJjana nayoM meM zabda naya RjusUtra se sUkSma hai kyoMki liMgAdi ke bheda se usake viSaya meM bhI bheda kara detI hai| eka-eka liMgAdi meM uttara bheda karane se samabhirUDha usase sakSma aura kriyA va pariNati kI apekSA bheda kara dene se evaMbhUta sabase sUkSma hai| (24) vyavahAra naya yA upanaya ke kitane bheda haiM ? tIna hai-sadbhUta vyavahAra naya, asadbhuta vyavahAra naya tathA upa carita vyavahAra naya (athavA upacarita asadbhUta vyavahAra ny)| / asadbhUta vyavahAra naya kise kahate haiM ? eka akhaNDa dravya ko bheda rUpa viSaya karane vAle jJAna ko sadbhUta vyavahAra naya kahate haiM, jaise jIva ke kevalajJAnAdi va gati jJAnAdi guNa haiN| (26) asamata vyavahAra naya kise kahate haiM ? bhinna padArthoM ko jo abhedarUpa grahaNa kare, jaise-yaha zarIra merA hai athavA miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A khnaa| (27) upacarita asadbhuta vyavahAra naya kise kahate haiM ? atyanta bhinna padArthoM ko jo abheda rUpa grahaNa kare, jaise-hAthI, .... ghor3A, mahala, makAna mere haiM, ityaadi| .... (25) asA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 26 4-naya adhikAra 28. sadbhuta va asadbhUta vyavahAra naya meM kyA antara hai ? abheda dravya meM guNa guNI bheda karake dravya ko guNa vAlA Adi kahane kI paddhati sadbhUta vyavahAra naya hai, aura bhinna dravyoM meM kAraNa bhAvoM dvArA yA ahaMkAra mamakAra dvArA svAmitva sambandha sthApita karanA athavA unameM kartA bhoktA bhAva utpanna karanA asadbhUta vyavahAra hai| isa prakAra abheda meM bheda karanA sadbhUta aura bheda meM abheda karanA asadbhUta hai| 26. asadbhUta va upacarita asadbhUta meM kyA antara hai ? eka kSetrAvagAhI bhinna padArthoM meM abheda karanA asadbhata yA anupacarita asadbhUta hai, jaise zarIra va jIva meM / tathA bhinna kSetrAvagAhI bhinna padArthoM meM abheda karanA upacarita asadbhata hai, jaise jIva va makAna meN| 30. sadbhuta va asadbhuta vizeSaNa kA sArthakya kyA? guNa paryAya vAstava meM dravya ke apane aMza haiM isaliye unakA sambandha sadbhUta hai; para bhinna padArtha eka dUsare ke svabhAva yA aMza nahIM haiM isaliye unakA sambandha asadbhuta hai| vyavahArapanA donoM meM samAna hai kyoMki abheda meM bheda karanA bhI vyavahAra hai aura bheda meM abheda karanA bhI / kAraNa ki donoM hI upacAra haiM vAstavika nhiiN| 31. vAstavika na hote huye bhI vyavahAra kA prayoga kyoM ? binA vizleSaNa kiye abheda dravya kA paricaya denA asambhava hai tathA bhinna dravyoM kA vartana karane se hI loka kA sArA vyavahAra calatA hai ataH zuru ziSya vyavahAra meM tathA laukika vyavahAra meM sarvatra isI naya kA Azraya svAbhAvika hai| svabhAva meM sthita jJAtA dRSTA vyakti ko na bolane kI AvazyakatA aura na laukika prayojana kI, isaliye usameM usakA Azraya nahIM pAyA jaataa| 32. nizcaya naya kA lakSaNa va kathana paddhati btaao| guNa guNI meM abheda karake vastu jaisI hai vaisI hI kahanA nizcaya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 4-naya adhikAra naya kI paddhati hai, jaise-jIva jJAnasvarUpa yA jJAnamayI hai athavA jJAna hI jIva hai| nizcaya naya va sadbhUta vyavahAra meM kyA antara hai ? guNa guNI meM abheda karake kahanA nizcaya naya hai aura bheda karake kahanA sadbhUta vyavahAra naya hai jaise-jIva ko jJAna svarUpa yA jJAnamaya kahanA nizcaya naya hai aura jJAnavAna yA jJAna vAlA kahanA sadbhUta vyavahAra / 34. adhyAtma dRSTi se nizcaya naya ke kitane bheda haiM ? vAstava meM nizcaya naya kA koI bheda nahIM, para dravya ke svabhAva kA paricaya dene ke liye upacAra se usake do bheda kara diye jAte haiM-zuddha nizcaya va azuddha nizcaya / 35 zuddha nizcaya naya kise kahate haiM ? zuddha dravya ke svabhAva ko batAne vAlA zuddha nizcaya hai, jaise siddha bhagavAna kevalajJAna svarUpa hai, athavA jIvajJAna svarUpa hai| 36. azuddha nizcaya naya kise kahate haiM ? azuddha dravya ke svabhAva ko batAne vAlA azuddha nizcaya hai, jaise saMsArI jIva matizruta jJAna svarUpa hai athavA rAgamayI hai| 37. nizcaya naya ke ye bheda upacAra kaise hai ? vAstava meM dravya to na zuddha hai na azuddha / zuddha azuddha to usakI paryAya hai / paryAya ko dravya rUpa se grahaNa karake kahanA upacAra hai| 38. kyA naya ke itane hI bheda haiM yA aura bhI ? aura bhI aneka bheda prabheda haiM, jaise dravyAthika ke 10 bheda aura paryAyAthika ke 6 bheda zAstroM meM prasiddha haiN| para una sabakA kathana yahA~ karane se viSaya kI jaTilatA bar3hatI hai / ata: yadi naya kA vistRta va vizada jJAna prApta karanA hai to bhu0 jinendra varNI kRta 'naya darpaNa' nAmaka grantha dekhiye / Age isI viSaya kA pRthaka adhyAya bhI diyA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-nyAya 4-naya adhikAra praznAvalI 1. lakSaNa karo: naya, nizcaya naya, vyavahAra naya, dravyAthika naya, paryAyAthika naya, naigama naya, saMgraha naya, vyavahAra naya, RjusUtra naya, zabda naya, samabhirUDha naya, evaMbhUta naya; sadbhUta vyavahAra naya; asadbhUta vyavahAra naya; upacarita asadbhUta vyavahAra naya ; zuddha nizcaya naya; azuddha nizcaya naya / 2. artha naya va vyaJjana naya ke lakSaNa va bheda drshaao| 3. naigamAdi ko artha naya tathA zabdAdi ko vyaJjana naya kahane meM hetu? 4. naigamAdi sAta nayoM ke viSayoM meM sthUlatA va sUkSmatA drshaao| 5. nizcaya naya va vyavahAra naya tathA unakI kathana paddhati meM kyA antara hai ? 6. sadbhUta vyavahAra va asadbhUta vyavahAra meM kyA antara hai ? 7 sadbhUta va asadbhUta meM vizeSaNoM kA sArthakya drshaao| 8. nizcaya naya va sadbhUta vyavahAra meM kyA antara hai ? 6. nizcaya naya ke bheda karanA upacAra kyoM? 10. upacAra hote hue bhI vyavahAra naya va usake bhedoM ko kahane kI kyA AvazyakatA hai? 11. naya se atIta vyakti kaisA hotA hai ? 12. kyA nayoM ko jAna lene mAtra se athavA vyavahAra kI asatyArthatA ko jAna lene mAtra se usakA Azraya chUTa jAtA hai ? 13. vyavahAra naya kA Azraya kaise chUTe ?
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya ( dravya guNa paryAya ) 2/1 sAmAnya adhikAra paricayaH-(sAmAnya adhikAra ko 6 bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai -vizva, dravya, guNa, paryAya, dharma va dravya kA vizleSaNa / ina kA krama se kathana kiyA jAyegA) (1. vizva) 1. vizva kisako kahate haiM ? jo kucha dikhAI detA hai vaha vizva hai, athavA dravyoM ke samaha ko vizva kahate haiN| 2. dikhAI kyA detA hai ? st| 3. sat kisako kahate haiM ? ___ jo hai use sat kahate haiN| 4. samUha se kyA tAtparya ? aneka pRthaka-pRthaka dravyoM kA saMgraha samUha hai, jaise senaa|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 2 / 1 - sAmAnya adhikAra 33 ( 2. dravya ) (5) dravya kisako kahate haiM ? ke samUhako dravya kahate haiM / 6. samUha kisako kahate haiM ? kisI na kisI sambandha se ekatA ko prApta aneka padArthoM ko samUha kahate haiM, jaise - senA | 7. sambandha kitane prakAra kA hotA hai ? cAra prakAra kA -saMyoga, sazleSa, ayuta siddha aura tAdAtmya | 8. saMyoga sambandha kise kahate haiM ? jo sambandha kiyA gayA ho, aura sambandha ko prApta hokara bhI dravya pRthaka-pRthaka hI raheM use saMyoga sambandha kahate haiM, jaise anAja kI borI yA senA / C. saMzleSa sambandha kise kahate haiM ? jo sambandha kiyA gayA ho parantu sambandha ko prApta hokara dravya pRthaka-pRthaka na raheM use saMzleSa sambandha kahate haiM, jaise dUdha va pAnI kA sambandha | 10. ayuta siddha sambandha kise kahate haiM ? jo sambandha kiyA na jAye para usameM dravya pRthaka-pRthaka raheM, jaise vRkSa meM DAlI phUla phala Adi / 11. tAdAtmya sambandha kise kahate haiM ? jo sambandha kiyA na jAye aura usameM padArtha bhI pRthaka-pRthaka na raheM use tAdAtmya sambandha kahate haiM, jaise agni meM uSNatA prakAza Adi / 12. saMgraha kitane prakAra kA hotA hai ? pA~ca prakAra kA hotA hai : : (ka) jo kiyA jAya aura kor3A bhI jAya, jisameM padArtha pRthaka-pRthaka raheM aura samUha se pRthaka eka dUsarA svataMtra padArtha bhI hai jisameM ki vaha samUha rahatA ho, jaise anAja kI borI (saMyoga sambandha )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 34 2/1-sAmAnya adhikAra (kha) jo kiyA jAya aura tor3A bhI jA sake, jisameM padArtha pRthaka-2 bhI rahate hoM, para samUha se pRthaka dUsarA koI svataMtra padArtha na ho jisameM ki vaha samUha rahe, jaisA senA yA lakar3I kA gaTThA (saMyoga) (ga) jo kiyA jAya aura tor3A bhI jAya, parantu na to usameM padArtha pRthaka-2 raha sakeM aura samUha se pRthaka dUsarA koI svataMtra padArtha ho, jisameM ki vaha samUha rahe, jaise--pAvaka (saMzleSa) (gha) jo kiyA to na jAye para tor3A jA sake, jisameM padArtha pRthaka rahe para samUha se pRthaka anya koI svataMtra padArtha na ho, jisameM ki vaha samUha rahe, jaise-vRkSa (ayutasiddha) (Ga) jo na kiyA gayA ho aura na tor3A jA sake, na hI usameM padArtha pRthaka-pRthaka rahate haiM / aura na hI samUha se pRthaka koI svataMtra padArtha ho jisameM ki vaha samUha rahe, jaise agni (tAdAtmya) 13. dravya ke lakSaNa meM kauna samUha iSTa hai ? pA~cavAM arthAta agni vAlA, kyoMki guNoM kA samUha na kiyA jAtA hai, na tor3A jA sakatA hai, na guNa pRthaka-2 rahate haiM, na hI unake samUha se pRthaka koI anya svataMtra dravya nAma kI cIja hai jisameM ki guNoM kA samUha rhe| 14. dUsare prakAra se dravya kA lakSaNa kro| guNa paryAya ke samUha ko dravya kahate haiN| 15. guNa kise kahate haiM ? jo dravya meM sarvadA rahe use guNa kahate haiM, jaise svarNa meM pIlA pana / (vizeSa paricaya Age pRthaka vibhAga meM diyA jAyegA) 16. paryAya kise kahate haiM ? jo dravya meM sarvadA na rahe balki kSaNa bhara ke liye yA sImita kAla ke liye rahe, athavA dravya kI parivartanazIla avasthAoM ko paryAya kahate haiM, jaise svarNa meM kar3A kuNDala Adi / (vizeSa dekheM Age pRthaka vibhAga) .
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 35 2/1-sAmAnya adhikAra 17. dravya kA tIsare prakAra se lakSaNa kro| sat hI dravya kA lakSaNa hai| 18. sata kisako kahate haiM ? jisameM tIna bAtaM yugapata pAI jAyeM-utpAda, vyaya aura dhrovya / (19) utpAda kise kahate haiM ? dravyoM meM navIna paryAya kI prApti ko utpAda kahate haiM, jaise sone meM kuNDala rUpa paryAya kI prApti / 20. vyaya kise kahate haiM ? dravya kI pUrva paryAya ke tyAga ko vyaya kahate haiM, jaise sone meM kar3e rUpa paryAya kA vinAza / (21) dhrauvya kise kahate haiM ? pratyabhijJAna kI kAraNabhUta dravya kI kisI avasthA kI nityatA ko dhrauvya kahate haiM / jaise--kar3e va kuNDala meM svarNa kI nitytaa| 22. utpAda vyaya dhrauvya meM tInoM eka hI samaya hote haiM yA pRthaka pRthaka ? (ka) yadi pUrva va uttaravartI do paryAyoM ko lekara dekheM to tInoM eka sAtha rahate haiM, kyoMki ghaDe kA vyaya, kapAla kA utpAda aura miTTIpane kI dhruvatA tInoM kA eka hI kAla hai Age pIche nahIM / kAraNa ki ghar3e kA vyaya hI vAstava meM kapAla kA utpAda hai| (kha) yadi eka hI kisI vivakSita paryAya ko lekara dekheM to utpAda va vyaya kA kAla bhinna hai, jaise-ghar3e kA utpAda aura usI ghar3e kA vinAza donoM eka kAla meM nahIM ho sakate / miTTI kI dhruvatA to donoM avasthAyoM meM sAtha hai / 23. eka hI dravya meM utpAda vyaya va prauvya ye tIna virodhI bAteM eka sAtha kaise raha sakatI haiM ? yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki ye tInoM eka hI bAta meM nahIM mAne jA rahe haiM / utpAda kisI anya bAta kA hotA hai, vyaya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra kisI anya kA aura dhrauvya kisI anya kaa| utpAda navIna paryAya kA hotA hai, vyaya pUrva paryAya kA aura dhrauvya gaNa va dravya kii| 24. kyA pUrva va uttara paryAyeM aura guNa va dravya pRthaka-pRthaka tIna bAteM haiM? nahIM, eka hI dravya meM dIkhane vAle tIna tathya haiM, jaise eka hI dravya meM rahane vAle aneka guNa / 25. dravya guNa paryAya meM kauna sat hai aura kauna asat ? tInoM hI sat haiM / vahA~ dravya va guNa trikAlI sat haiM aura payAya kSaNika sat / trikAlI na hone ke kAraNa bhale ise asat kho| 26. paryAya meM sat kA lakSaNa ghaTita kro| paryAya kA prathama samaya meM utpAda hotA hai, uttara samaya meM vyaya hotA hai aura eka samaya ke liye vaha dhruva rahatI hai, ataH sat hai| 27. dravya meM aMza aMzI bheda darzAo(ka) dravya aMzI hai aura guNa paryAya usake aMza, kyoMki jisa meM aMza raheM vahI aNshii| (kha) uparokta prakAra hI dravya aMgI hai aura gaNa paryAya usake aMga / (ga) dravya avayavI hai aura guNa paryAya usake avayava / (gha) dravya guNI hai aura guNa usake guNa / (Ga) dravya paryAyI hai aura paryAya usakI paryAya / isa prakAra dravya guNa paryAya meM yathA yogya aMza-aMzI, aMga-aMgI, avayava-avayavI, guNa-guNI, paryAya-paryAyo, Adi yugala bhAva ghaTAye jAne caahiye| 28. dravya guNa paryAya meM kauna sAmAnya hai aura kauna vizeSa ? dravya sAmAnya hai aura guNa paryAya usake vizeSa / isI prakAra guNa sAmAnya hai aura guNa-paryAya usake vizeSa / dravya sAmAnya hI hai vizeSa nahIM, kyoMki usameM hI guNa paryAya rahatI haiM, vaha kisI meM nahIM rahatA / guNa sAmAnya va vizeSa donoM hai, dravya kI apekSA vizeSa aura paryAya kI apekSA sAmAnya / paryAya vizeSa . hI hai, kyoMki paryAya meM anya guNa yA paryAya nahIM rhte|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 26. dravya ke tInoM lakSaNoM kA samanvaya karo dravya meM guNa sAmAnya aMza hai aura paryAya usake hI vizeSa haiM, jese rasa sAmAnya hai aura khaTTA mIThA usake vizeSa / isaliye pahilA va dUsarA lakSaNa eka hai| guNoM kA samUha kaho yA guNa paryAyoM kA eka hI bAta hai, kyoMki vizeSa ko chor3akara sAmAnya yA paryAya ko chor3akara guNa nahIM rhtaa|-gunn dhruva hai aura paryAya utpAda vyyvaalii| isaliye guNa va paryAya do kA samUha kahane se vaha svataH utpAda vyaya va dhrauvya tInoM se yukta ho jAtA hai aura vahI sat kA lakSaNa hai / ataH dUsarA va tIsarA lakSaNa eka hai / guNa paryaya vAlA kaho yA sat eka hI bAta hai| 30. dravya ko sat, dravya, vastu, padArtha va artha Adi nAma kaise ve sakate haiM ? dravya kA astitva hai isaliye vaha 'sat' hai| vaha sat utpAda vyaya yukta hone se 'dravya' hai kyoMki nitya pariNamana hI dravyatva kA lakSaNa hai / isI utpAda vyaya ke kAraNa artha kriyA hotI rahane se athavA koI na koI prayojanabhUta kArya hotA rahane se vaha 'vastu' hai, kyoMki artha kriyA hI vastutva kA lakSaNa hai / guNoM va paryAyoM ko prApta hone se vaha 'artha' hai kyoMki artha kA lakSaNa prApta honA hai / artha pada yukta hone se padArtha hai| 31. artha kise kahate haiM ? artha zabda 'R' dhAtu se banA hai, jisakA artha prApta karanA yA prApta honA hai| jo apane guNa paryAyoM ko prApta hotA hai, hotA thA va hotA rahegA, athavA jise guNa paryAya prApta karate haiM, karate the va kareMge, vaha artha hai| athavA dravya guNa paryAya tInoM ko yugapata kahane vAlA eka zabda 'artha' hai / 32. padArtha kisako kahate haiM ? artha yA padArtha ekArthavAcI haiM / 33. sattA kitane prakAra kI hai ? do prakAra kI hai-eka mahAsattA dUsarI avAntara sttaa|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 38 2/1-sAmAnya adhikAra 34. mahAsattA kise kahate haiM ? (sarva dravya sanmAtra haiM / isa prakAra vizva meM eka sat hI dikhAI detA hai| aisI vizvavyApinI eka akhaNDa sattA ko mahAsattA kahate haiM) samasta padArthoM ke astitva guNa ke grahaNa karane vAlI sattA ko mahAsattA kahate haiN| 35. avAntara sattA kise kahate haiM ? kisI eka vivakSita padArtha kI sattA ko avAntara sattA kahate haiN| 36. dravya ke svacatuSTaya drshaao| dravya meM cAra bAteM pAI jAtI haiM-dravya, kSetra, kAla va bhAva / inheM hI dravya kA svacatuSTaya kahate haiM / 37. svacatuSTaya ke pRthaka-pRthaka lakSaNa kro| guNoM kA adhiSThAna vaha dravya hI svayaM 'dravya' hai, kyoMki guNa dravya ke Azraya rahate haiM / dravya kI lambAI caur3AI moTAI Adi athavA usake AkAra kI racanA karane vAle usake apane pradeza hI usakA 'svakSetra' haiN| dravya kI parivartanazIla paryAya kAla sApekSa hone se usakA 'sva kAla' hai / tathA dravya ke guNa kA athavA usakI vartamAna paryAya ko usakA 'sva-bhAva' kahate haiN| 38. kyA dravyAdi catuSTa para bhI hote haiM, jo ki yahAM 'sva' vizeSaNa lagAne kI AvazyakatA par3I? hA~, vivakSita dravya ke atirikta jitane bhI jIva ajIva anya dravya haiM ve hI 'para dravya' haiN| apane pradezoM se yA tadracita AkRti se atirikta nagara grAma ghara bartana sanduka Adi jitane bhI kSetra vAcaka padArtha haiM ve saba 'para-kSetra' haiN| apanI paryAya ke atirikta dina rAta ghaNTA ghar3I pala Adi saba 'para-kAla' haiN| eka dravya ke guNa va vartamAna paryAya dUsare dravya ke liye 'parabhAva' haiM, jaise ki dUdha meM taralatA, kyoMki vAstava meM dUdha kI nahIM balki usake sAtha rahane vAlI pAnI kI hai, jo agni para rakhane se usase nikala jAtI hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 36 2/1- sAmAnya adhikAra 36. svacatuSTaya ko do bhAgoM meM karake dikhaao| guNoM kA adhiSThAna hone se dravya kSetrAtmaka hai, isaliye 'sva-kSetra' ko dravya meM gabhita kara dIjiye / guNa yA bhAva pariNAmI hone se 'sva-kAla' ko usameM gabhita kara diijiye| isa prakAra 'dravya' va 'bhAva' do hI pradhAna vibhAga haiN| 40. gabhita hI karanA hai to bhAva va kAla ko bhI dravya meM hI bhita karake eka hI vibhAga rahane do| nahIM, kyoMki kSetra va bhAva meM antara hai / kSetra to pradezoM kI racanA kA nAma hai aura bhAva rasa svarUpa hote haiM / jIva va ajIva donoM hI dravyoM kA kSetra to pradezAtmaka mAtra hone se eka prakAra se jar3a hI hai aura bhAva jIva dravya meM cetana hote haiM tathA ajIva dravya meM cetana ke upabhogya / kSetra dravya kA bAharI rUpa hai aura bhAva usakA bhItarI rUpa / kSetra yA pradezoM meM halana calana hotA hai aura bhAvoM meM binA hile jule hI pariNamana hotA hai| dravya kI kSetra parivartana meM koI hAni vRddhi nahIM hotI para bhAva parivartana me hAni vRddhi hotI hai| (vizeSa Age batAyA jAyegA) 41. dravya kitane prakAra kA hotA hai ? chaH prakAra kA--jIva, pudagala, dharma, adharma, AkAza va kAla / (noTa-inakA pRthaka 2 vistAra se vivecana Age kiyA jAyegA) (3. guNa) 42. guNa kise kahate haiM ? jo dravya ke sampUrNa hissoM meM va sarva hAlatoM meM rahe use guNa kahate haiN| 43. guNa kI vyAkhyA meM svacatuSTaya drshaao|| vyAkhyA ke cAra bhAga haiM- 1. dravya ke, 2. sampUrNa hissoM meM, 3. va sarva hAlatoM meM rahe, 4. use guNa kahate haiM / vahAM maM0 1 se 'dravya', naM0 2 se 'kSetra naM03 se 'kAla' aura naM0 4 se 'bhAva' kahA gayA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 40 2/1- sAmAnya adhikAra 44. guNa kI vyAkhyA meM se 'sarva avasthAoM meM itanA bhAga kATa deM to kyA doSa prApta ho ? lakSaNa avyApta ho jAyegA, kyoMki dravya kI jisa avasthA meM guNa rahegA usa avasthA meM to vaha dravya kahalAvegA, para anya avasthA meM usakA abhAva hI ho jAyegA, kyoMki taba vahAM guNoM kA samUha prApta na hone se dravya kA lakSaNa ghaTita na ho skegaa| 45. 'jo tAdAtmya rUpa se dravya meM rahe use guNa kahate haiM' aisA kaheM to? lakSaNa meM avyApta va ativyApta donoM doSa prApta hote haiM - (ka) tAdAtmya kahane se kSetra to A jAtA hai para kAla nahIM AtA / isaliye lakSaNa avyApta rahatA hai| (kha) yaha lakSaNa guNa va paryAya donoM meM caritArtha hotA hai, kyoMki paryAya bhI dravya ke sAtha tAdAtmya rahatI hai| isaliye lakSaNa ativyApta ho jAtA hai / 46. guNa kI vyAkhyA meM se 'sarva bhAgoM meM itanA bhAga kATa deM to kyA hAni ? lakSaNa avyApta ho jAyegA, kyoMki dravya ke eka kone meM guNa rahegA aura dUsare meM nhiiN| usa khAlI vAle kone yA bhAga meM guNoM kA samUha prApta na hone se dravya kA lakSaNa ghaTita na hogaa| 47. 'sarva bhAgoM meM itane pada dvArA kyA ghoSita hotA hai ? dravya kA 'sva-kSetra' batAyA jAtA hai / 48. 'sarva avasthAoM meM itane pada dvArA kyA ghoSita hotA hai ? dravya kA 'sva-kAla' batAyA jAtA hai| 46. guNa kI vyAkhyA meM bhAvavAcI zabda kaunasA hai ? tahAM kahA gayA 'guNa' zabda hI 'bhAva' ko pragaTa karatA hai ? 50. utpanna dhvaMsI bhAva guNa hai yA paryAya kAraNa sahita batAyeM / guNa nahIM paryAya hai, kyoMki ve sarva avasthAoM meM nahIM rhte|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 51. Ama eka tarapha khaTTA hotA hai aura dUsarI tarapha motthaa| so usakA miThAsa guNa usake sarva bhAgoM meM kyoM nahIM rahatA ? mIThApana usakA guNa nahIM paryAya hai| isa nAma kA guNa hai jo sarva bhAgoM meM rahatA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki Ama koI eka akhaNDa maulika dravya nahIM haiM balki aneka paramANuoM kA piNDa hai / pratyeka paramANa svayaM maulika dravya hai| unheM pRthaka pRthaka dekheM to pratyeka meM eka eka hI rasa hai do nahIM / (4. paryAya) 52. paryAya kisako kahate haiM ? / guNa ke vikAra ko (arthAta vizeSa kArya ko) paryAya kahate haiN| 53. vikAra yA vizeSa kArya kise kahate haiM ? utpAda vyaya honA hI vikAra yA vizeSa kArya hai| 54. kArya kisako kahate haiM ? jo nayA utpAda ho vahI 'kArya' huA kahA jAtA hai| 55. paryAya kahAM rahatI hai ? jahAM jahAM guNa rahatA hai vahAM vahAM hI usakI paryAya bhI rahatI hai, kyoM ki kArya kAraNa se pRthaka hokara nahIM rhtaa| ataH guNa kI bhAMti dravya ke sarva bhAgoM meM hI paryAya bhI rahatI hai| 57. paryAya kitane kAla taka rahatI hai ? sUkSma dRSTi se dekhane para pratyeka paryAya eka samaya se adhika nahIM rahatI, parantu sthUla dRSTi se dekhane para kucha varSa paryanta rahatI hai| 57. paryAya kA bhAva kaisA hotA hai ? jo bhAva guNa kA hotA hai vahI usakI paryAya kA hotA hai, kyoMki kAraNa sadRzya hI kArya honA nyAya saMgata hai / 58. guNa kI vyAkhyA meM paryAya kA lakSaNa ghaTita kro| "jo dravya ke sarva bhAgoM meM parantu kevala eka avasthA meM rahe use paryAya kahate haiN| 56. guNa va paryAya meM kyA kyA bAta samAna haiM ? dravya, kSetra va bhAva samAna haiM parantu kAla meM antara hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 60. yadi guNa ke kSetra se paryAya kA kSetra choTA ho to kyA doSa ? paryAya se bAhara sthita guNa kA bhAga binA parivartana vAlA raha jAyegA isameM asambhava doSa AtA hai, kyoMki eka to akhaNDa vastu meM aisA dvaita sambhava nahIM aura dUsare guNa kA svabhAva hI pariNAmI hai| 61. dravya meM guNa adhika haiM yA paryAya ? guNa va paryAya donoM samAna haiM, kyoMki guNa hara samaya apanI kisI na kisI paryAya ke sAtha hI rahatA hai| 62. paryAya kA dUsarI prakAra lakSaNa karo? dravya ke vizeSa ko paryAya kahate haiM / 63. dravya ke vizeSa se kyA tAtparya ? aMga, aMza, vizeSa, avayava, paryAya ye saba ekArtha vAcI haiN| 64. paryAya yA vizeSa kitane prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke --sahabhAvI paryAya va krama-bhAvI paryAya / (inake lakSaNa pahile kiye jA cuke haiN| dekho 1/3 parokSa pramANAdhikAra meM prazna naM0 68 va 72) athavA tiryak va Urdhva vizeSa tiryak va Urdhva vizeSa kisako kahate haiM ? eka hI kAla meM bhinna bhinna kSetra meM sthita aneka padArtha tiryak vizeSa haiM ; jaise gAya, ghor3A, Adi pazu ke tiryak vizeSa haiN| eka dravya kI Age pIche hone vAlI bhinna kAla sthita paryAya usake Urdhva vizeSa haiM; jaise bAlaka yuvA vRddha eka hI vyakti ke Urdhva vizeSa haiN| paryAya ke donoM lakSaNoM kA samanvaya karo ? dravya ke vizeSa ko paryAya kahate haiN| guNa dravya ke sahabhAvI vizeSa haiM / guNa ke bhI vizeSa kArya ko paryAya kahate haiM, so dravya ke kramabhAvI vizeSa haiM / ataH donoM lakSaNa eka haiM, kyoMki dravya kA vizeSa kaho yA kaho guNa kA vikAra eka hI bAta hai| 67. kramamAvI paryAya kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI-pariNamana rUpa va parispandana rUpa /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 68. pariNamana rUpa paryAya kise kahate haiM ? guNoM meM hone vAle kSaNika parivartana ko pariNamana kahate haiM, jaise - rUpa guNa meM lAla pIlA Adi / 43 66. parispanda rUpa paryAya kise kahate haiM ? dravya ke pradezoM kA apane sthAna se cyuta hokara kampana karanA yA hilanA DulanA parispandana hai | 70. pariNamana va parispandana meM kyA antara hai ? 2 / 1 - sAmAnya adhikAra pariNamana guNa meM hotA hai aura parispandana dravya ke pradezoM meM / pariNamana meM hilana Dulana kriyA nahIM hotI kevala guNa kI zakti meM hAni vRddhi hotI hai; parispandana meM hilana Dulana hotI hai hAni vRddhi nahIM / pariNamana se guNoM meM parivartana hotA hai aura parispandana se dravya ke AkAra meN| (vizeSa dekho Age adhikAra naM 0 4 ) ( 5. dharma) 71. dravya meM kitane prakAra kI vizeSatAyeM pAI jAtI haiM ? chaH prakAra kI -- guNa, svabhAva, zakti, paryAya, vyakti va dharma | 72. guNa kisako kahate haiM ? dravya ke vizeSa meM nitya vikAra yA parivartana hotA rahe, arthAta jisameM sadA koI na koI paryAya utpanna va naSTa hotI rahe use guNa kahate haiM, jaise jIva meM jJAna / 73. svabhAva kise kahate haiM ? (ka) jisa vizeSa meM koI paryAya pragaTa na hotI hai, arthAta jo sadA vaisA kA vaisA jAnane meM AtA hai use sva-bhAva kahate haiM; jaise jIva meM jIvatva yA cetanatva / (kha) 'tva' pratyaya lagAne se pratyeka guNa usakA sva-bhAva bana jAtA hai / guNa kI pratyeka paryAya meM guNatva vaha kA vaha rahatA hai; jaise khaTTa e meM bhI vahI rasatva aura mIThe meM bhI vahI rasatva | 74. zakti kisako kahate haiM ? dravya ke ve vizeSa zakti kahalAte haiM jinakI apanI koI svataMtra vyakti yA paryAya nahIM hotI, balki anya guNoM kI sAmarthya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra ke hI vizeSa prakAra se dyotaka hoM ; jaise Idhana meM dahana zakti athavA vaha vizeSa jo nimittAdi milane para kadAcita vyakta ho to ho anyathA yUM hI par3I rhe| 75. paryAya kisako kahate haiM ? dravya ke utpanna dhvaMsI aMza ko paryAya kahate haiM / 76. vyakti kisako kahate haiM ? jo nirantara utpanna hotI rahe use paryAya kahate haiM aura jo kadAcita utpanna ho use vyakti ; jaise Indhana meM dahana / 77. dharma kisako kahate haiM ? / dravya kA jo vizeSa na guNa ho, na svabhAva, na zakti, na paryAya aura na vyakti, parantu jo dravya meM apekSAvaza dekhe jA sakeM, dharma kahalAte haiM, jaise-dravya kA nityatva anityatva Adi / guNa kI apekSA dekhane para dravya nitya hai aura paryAya kI apekSA dekhane para anitya / 78. 'dharma' zabda kI vizeSatA drshaao| 'dharma' zabda kA prayogakSetra atyanta vyApaka hai, kyoM ki yaha apane uparokta artha ke atirikta guNa, svabhAva, paryAya, zakti va vyakti sabakA pratinidhitva karatA hai / isI liye dravya ananta dharmAtmaka kahA jAtA hai, anaMta guNAtmaka nhiiN| guNa ko dharma kaha sakate haiM para dharma ko guNa nhiiN| kahIM-kahIM svabhAva, dharma va zakti samAna artha meM prayoga kara diye jAte haiN| 76. guNa, svabhAva, zakti, paryAya, vyakti va dharma meM paraspara antara drshaao| guNa meM paryAya hotI hai aura zakti meM vyakti / isaliye guNa sadA hI apanI paryAya dvArA vyakta rahatA hai, jaise jIva meM koI na koI jJAna avazya vyakta rahatA hai / zakti kI vyakti kabhI hotI hai kabhI nahIM, jaise jIva kabhI calatA hai kabhI nahIM / guNa meM paryAya hotI hai, para svabhAva va dharma meM nahIM / ve apekSAvaza dravya meM dekhe mAtra jAte haiM, jaise jJAnatva va nityatva kI koI apanI svatantra paryAya nahIM hai / yadyapi dharma svabhAva va zakti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra kadAcita ekArtha mAne jAte haiM parantu vizeSa dekhane para svabhAva guNa kI paryAyoM dvArA paricaya meM AtA hai jaise jJAna kA jJAnatva, aura dharma kevala apekSAkRta hai jaise dravya meM nityatva / paryAya sadA rahatI hai jaise rasa meM khaTTI yA mIThI kucha na kucha paryAya avazya rahatI hai, parantu vyakti kadAcita hotI hai aura kada cita nahIM, jaise jIva meM gamana kriyA kI vyakti kadAcita hotI hai kadAcita nhiiN| 80. paryAya kisakI hotI hai aura vyakti kisakI? paryAya guNa kI hotI hai aura vyakti zakti kii| 81. dravya meM guNa kitane prakAra ke hote haiM ? mukhyatA se do prakAra ke sAmAnya guNa va vizeSa guNa (inakA vistAra Age kiyA jAyegA / de. adhikAra naM0 3) 82 dravya meM svabhAva kitane haiM ? cAra haiM-cetanatva, acetanatva, mUrtatva ,amUrtatva / inake atirikta jar3a va cetana padArthoM ke sarva vizeSa guNa una unake svabhAva kahe jA sakate haiM, jaise rasatva, jJAnatva Adi / 83. dravya meM dharma kitane haiM ? ATha haiM-astitva, nAstitva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, bhedatva, abhedtv| 84. AThoM dharmoM ke lakSaNa kro| (ka) apane dravyAdi sva-catuSTaya ko apekSA dravya kA sadbhAva usakA 'astitva' dharma hai aura para-catuSTaya kI apekSA usakA abhAva 'nAstitva' dhrm| (kha) dravya va guNa kI apekSA dravya meM 'nityatva' hai aura paryAya kI apekSA 'anityatva' kyoMki dravya va guNa trikAla sthAyI haiM aura paryAya kssnndhvNsii| (ga) apanI sampUrNa paryAyoM meM anusyUta rahane kI apekSA 'ekatva' hai aura vibhinna paryAyoM meM anya-anya dikhane kI apekSA 'anektv'|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra (gha) aneka guNoM ke bhAvoM kI apekSA dravya meM 'bhedatva' hai aura una sabakI akhaNDatA kI apekSA 'abhaMdatva' / 55. cAroM svabhAvoM ke lakSaNa kro| (ka) jJAna darzana svabhAva 'cetanatva' hai| (kha) jJAna darzana kA abhAva 'acetanatva' hai / (ga) rUpa rasa gandha va sparza ke sadbhAva ko 'mUrtatva' kahate haiM, __ kyoMki inake binA indriya grAhyatva nahIM bana sktaa| (gha) mUrtatva ke abhAva ko 'amUrtatva' kahate haiN| 86. sAmAnya va vizeSa guNa kisa dravya meM rahate haiM ? sAmAnya guNa sabhI dravyoM meM rahate haiM aura vizeSa guNa apanI apanI jAti ke dravyoM meN| 87 cAroM svabhAva kisa kisa dravya meM rahate haiM ? cetanatva jIva meM rahatA hai aura acetanatva zeSa pAMca dravyoM meM / mUrtatva pudgala meM rahatA hai aura amUrtatva zeSa pAMca dravyoM meM / 8. AThoM dharma kisa kisa dravya meM rahate haiM ? sabhI dravyoM meM sabhI dharma apekSAvaza dekhe jA sakate haiN| (6. dravya kA vizleSaNa) 89. dravya kA vizleSaNa kitanI apekSAoM se kiyA jAtA hai ? do apekSAoM se kiyA jAtA hai-kathana krama kI apekSA aura vastu svabhAva kI apekssaa| 60. kathana krama meM kitane vibhAga haiM ? cAra haiM-saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana / 61. saMjJA kisako kahate haiM ? dravya guNa Adi ke sAmAnya va vizeSa nAma ko 'saMjJA' kahate haiN| 62. saMkhyA kise kahate haiM ? dravya meM guNa va paryAya kitanI-kitanI hai, use 'saMkhyA' kahate haiN| 63. lakSaNa kise kahate haiM ? dravya guNa paryAya ke prati kiye gaye lakSaNa hI 'lakSaNa' haiM /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vRSya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 64. prayojana kise kahate haiM ? kisa dravya yA guNa va paryAya se hamArA kaunasA svArtha siddha hotA hai, so 'prayojana' hai| 65. vastu svabhAva ke kitane vibhAga haiM ? cAra haiM-sva-dravya, sva-kSetra, sva-kAla va sva-bhAva / 66. sva-dravya kise kahate haiM ? guNa paryAyoM ke pradezAtmaka adhiSThAna ko unakA 'sva-dravya' kahate haiN| sva-kSetra kise kahate haiM ? dravya ke pradezoM ko athavA usakI lambI caur3I AkRti ko usakA 'sva-kSetra' kahate haiM / sva-kAla kise kahate haiM ? dravya va guNa meM usa usakI apanI paryAya usa usakA 'svakAla' hai / athavA dravya guNa va paryAya kI avadhi arthAta nija-nija sthiti ko usa usakA 'sva-kAla' kahate haiN| 66. sva-bhAva kise kahate haiM ? dravya ke guNa usake 'sva-bhAva' haiM / athavA dravya guNa Adi kA apanA-apanA svarUpa usa usakA 'sva-bhAva' hai| sva-catuSTaya kI apekSA dravya meM kyA pradhAna hai aura guNa va paryAya meM kyA ? dravya meM kSetra pradhAna hai kyoMki vaha guNa va paryAyoM kA adhiSThAna hai / guNa meM bhAva kI pradhAnatA hai kyoMki ve svabhAva haiN| paryAya meM kAla pradhAna hai, kyoMki ve Age pIche krama se utpanna hotI haiM aura naSTa hotI haiM / tathA paryAyoM se hI kAla jAnA jAtA hai / svacatuSTaya meM sAmAnya va vizeSapanA drshaao| dravya sAmAnya hai aura kSetra usakA vizeSa, kyoMki dravya AkArapradhAna hai / bhAva sAmAnya hai aura kAla usakA vizeSa, kyoMki guNa nitya pariNamanazIla hai, AkAra nitya parivartanazIla nahIM 100. EPic 102. 'saMjJA' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? bheda hai, kyoMki dravya kI saMjJA 'dravya' hai aura guNa kI saMjJA 'guNa' /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 2-vravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 103. 'saMkhyA' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? bheda hai, kyoMki dravya eka hai aura usameM guNa aneka haiM / 104. 'lakSaNa' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? bheda hai, kyoMki dravya kA lakSaNa hai 'guNoM kA samUha' aura guNa kA lakSaNa hai 'jo dravya ke sampUrNa bhAgoM va sarva avasthAoM meM rhe| 105. 'prayojana' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? / bheda hai, kyoMki dravya meM sAre gaNoM ke kArya eka dama siddha ho jAte haiM, parantu kisI eka guNa se to mAtra eka usakA hI kArya siddha hotA hai, jaise Ama se sarva indriyoM kI tRpti hotI hai para usake rasa se kevala jihvA kii| 106. 'sva-dravya' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? abheda hai, kyoMki jo pradezAtmaka AdhAra dravya kA hai vahI usake guNa kA hai, jaise jIva va jJAna kA AdhAra eka hI hai / 107. 'sva-kSetra, kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai ki abheda ? abheda hai, kyoMki jo pradeza yA kSetra dravya kA hai vahI guNa kA hai, jaise jIva va jJAna eka kSetrAvagAhI haiN| 108. dravya va guNa kA kSetra samAna hai yaha kaise jAnA? 'guNa dravya ke sarva bhAgoM meM rahate haiM' guNa ke isa lakSaNa para se| 106. 'sva-kAla' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA abheda ? abheda hai, kyoMki donoM kA kAla trikAla hai, jaise jIva va usa kA jJAna vikAla hai| 110. dravya va guNa kA kAla samAna hai yaha kaise jAnA ? 'guNa dravya kI sarva avasthAoM meM rahatA hai' guNa ke isa lakSaNa para se| 111. 'sva-bhAva' kI apekSA dravya va guNa meM bheda hai yA ameva ? yahAM do vikalpa haiM--1. abheda hai, kyoMki dravya kA AMzika svabhAva vahI hai jo ki usake eka guNa kA / 2 bheda hai, kyoMki
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 46 2/1-sAmAnya adhikAra dravya kA bhAva sarvaguNAtmaka hai aura guNa kA bhAva eka guNAtmaka / 112. AThoM apekSAoM se dravya va paryAya meM bhedAbheda vrshaao| (ka) saMjJA kI apekSA bheda hai, kyoMki donoM ko bhinna nAmoM se vyakta kiyA jAtA hai / eka kA nAma 'dravya' hai aura dUsare kA 'pryaay'| (kha) saMkhyA kI apekSA bheda hai, kyoMki dravya eka hai aura usameM rahane vAlI paryAyeM aneka / jitane guNa utanI hI pryaayeN| (ga) lakSaNa kI apekSA bheda hai, kyoMki dravya kA lakSaNa hai 'guNoM kA samUha' aura paryAya kA lakSaNa 'gaNa kA vikaar'| (gha) prayojana kI apekSA bheda hai, kyoMki dravya se trikAlagata aneka kArya kI siddhi hotI hai, parantu paryAya se kevala eka kArya kI, jaise pudgala se lohA sonA Adi saba kI siddhi hotI hai para sone se kevala sone kii| (ca) svadra vya kI apekSA abheda hai, kyoMki jo vivakSita AdhAra dravya kA vahI usakI paryAya kaa| jaise jIva apanI matijJAna paryAya kA svayaM AdhAra hai| (cha) svakSetra kI apekSA abheda hai, kyoMki guNoM kI bhAMti ve bhI dravya ke sampUrNa bhAgoM meM rahatI haiM, isa liye jo pradeza dravya ke haiM vahI usakI paryAya ke haiN| jaise matijJAna jIva meM sarvatra rahatA hai| (ja) svakAla kI apekSA do vikalpa haiM -1 paryAya vyakti ke kAla meM donoM kA kAla samAna hone se abheda hai, 2 sthiti kI apekSA bheda hai, kyoMki dravya trikAla sthAyI hai paryAya kSaNa sthaayii| (jha) svakAla kI apekSA do vikalpa haiM-1. AMzika rUpa se abheda hai ; 2 gairapUrNa rUpa se bheda / jaise ki dravya va guNa kI tulanA karate hue kaha diyA gyaa| 113. AThoM apekSAoM se guNa va paryAya meM bhedAbheda drshaao|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pramya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra (ka) saMjJA kI apekSA bheda hai, kyoMki donoM ko bhinna zabdoM dvArA vyakta kiyA jAtA hai| eka kA nAma 'guNa' hai aura dUsare kA 'pryaay'| saMkhyA kI apekSA do vikalpa haiM-1.bha'da hai, kyoMki guNa eka hai aura usakI vikAlI paryAya aneka / jaise rasa guNa eka hai aura usakI khaTTI mIThI paryAya aneka / 2. abheda hai, kyoMki guNa bhI eka hai aura vartamAna samaya meM usakI paryAya bhI eka hai| (ga) lakSaNa kI apekSA bheda hai, kyoMki guNa kA lakSaNa hai jo dravya ke sampUrNa bhAgoM va sarva hAlatoM meM rahe' aura paryAya kA lakSaNa hai 'guNa kA vikAra' / prayojana kI apekSA bheda hai, kyoMki guNa se usakI sarva paryAyoM kI kArya siddhi hotI hai aura paryAya se kevala eka apanI / jaise rasa se khaTTe mIThe Adi sabhI svAda siddhi hote haiN| para khaTTe se kevala khttttaa| (ca) 'sva dravya' kI apekSA abheda hai, kyoMki guNa va paryAya donoM kA AdhAra vahI eka vivakSita dravya hai| Ama kA rasa guNa va mIThI paryAya donoM hI kA AdhAra vahI eka Ama (cha) 'sva kSetra' kI apekSA abheda hai, kyoMki donoM hI dravya ke sampUrNa bhAgoM meM rahate haiM / Ama meM rasa bhI sarvatra hai aura usakA mIThA svAda bhii| (ja) 'sva kAla' kI apekSA do vikalpa haiM-1. abheda hai, kyoMki vartamAna samaya meM donoM kI sattA hai / 2. bheda hai, kyoMki guNa trikAla hai aura usakI paryAya kSaNa sthAyI / jaise Ama meM rasa sarvadA rahatA hai para mIThA panA kucha samaya mAtra / (jha) 'sva-bhAva' kI apekSA do vikalpa haiM-1. abheda hai
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra kyoMki vartamAna aMza kI ora dekhane para donoM kA bhAva eka hai / 2. bheda hai kyoMki guNa kA bhAva sarva paryAyAtmaka hai aura paryAya kA kevala eka paryAyAtmaka / 114. AThoM apekSAoM se bhedAbheda darzAne se kyA samajhe ? kathana krama kI apekSA to dravya gaNa va paryAya meM bheda hai para vastu sva-rUpa kI apekSA tInoM meM abheda hai / kahIM kahIM hI kathaMcita bhinnatA hai| 115. dravya guNa va paryAya meM kauna bar3A hai ? svadravya ko apekSA tonoM samAna haiM; sva-kSetra kI apekSA tInoM samAna haiN| sva-kAla kI apekSA dravya va guNa trikAla sthAyI hone se bar3e haiM, aura paryAya kSaNa sthAyI hone se choTI / isI prakAra sva-bhAva kI apekSA sarva gaNa paryAyAtmaka hone se dravya sabase bar3A hai, dravya kA aMza hone se guNa usase choTA hai aura guNa kA bhI aMza hone se paryAya sabase choTI hai| 116 dravya guNa paryAya meM se kauna pahile hai ? trikAla paryAya mAlA ko dekhane para to koI pahale pIche nhiiN| parantu eka vivakSita paryAya ko dekhane para dravya va gaNa pahale haiM aura vaha vivakSita paryAya pIche / praznAvalI (1-2 vizva va dravya) 1. nimna ke lakSaNa karo:vizva; dravya; sat; samUha; saMyoga sambandha; saMzleSa sambandha; ayutasiddha sambandha; tAdAtmya samvandha; guNa; paryAya; artha; padArtha; utpAda; vyaya; dhrauvya; dravya ke sva para catuSTaya; svakSetra; sva dravya; sva-kAla; sva-bhAva; para-kSetra; para-kAla; para-bhAva; mahA sattA; avAntara sttaa| 2. nimna ke bheda karo: sambandha, samUha, dravya /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 3. vizeSatA va antara darzAo: pAMca prakAra kA samUha, cAra prakAra kA sambandha / 4. dravya guNa paryAya meM kauna sat hai, kauna asat / 5. paryAya meM sata kA lakSaNa ghttaao| 6. dravya ke samUha meM kauna sA samUha iSTa hai, kAraNa sahita btaayeN| 7. dravya kA aneka prakAra se lakSaNa karo, tathA unameM samanvaya bhii| 8. dravya ko nimna nAma kyoM diye gaye ? sat, dravya, vastu, padArtha, artha / 6. utpAda vyaya dhrauvya ina tInoM kA kAla samAna hai yA asamAna / ThIka prakAra smjhaao| 10. jo utpanna hotA hai vahI naSTa ho jAye aura vahI TikA bhI rahe, yaha kaise sambhava hai / udAharaNa dekara smjhaao| 11. utpAda vyaya tathA dhrauvya eka hI bAta kA hotA hai yA bhinna bhinna bAtoM kA ? 12. apane andara utpAda vyaya dhrauvya drshaao| 13. ghar3A utpanna huA, ghar3e kA vyaya huA aura ghar3A dhrava rahA, kyA yaha kahanA ThIka hai ? nahIM to kyA ThIka hai btaao| 14. utpAda vyaya tathA dhrauvya meM kauna pradhAna hai ? 15. kyA nizcaya se nimna vAkya ThIka haiM, yadi nahIM to ThIka karo tuma nasIrAbAda meM rahate ho; zAntisvarUpa pratidina prAtaH cha: baje mandira meM AtA hai; saMsArI jIva zarIravAna hotA hai; bhagavAna neminAtha kA raMga kAlA thaa| 16. dravya meM aMza-aMzI Adi dvaita drshaao| 17. dravya guNa paryAya meM kauna sAmAnya hai aura kauna vizeSa ? (3. guNa) 1. guNa kisako kahate haiM ? 2. guNa kI vyAkhyA meM svacatuSTaya drshaao| 3. guNa kI vyAkhyA meM se nimna zabda kATa dene para kyA doSa AtA hai ?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya sarva bhAgoM meM; sarva avasthAoM meM / 4. kyA nizcaya se nimna vAkya ThIka haiM; nahIM to ThIka karo / Ama meM miThAsa guNa hai; jIva kA guNa harSa vizAda karanA hai bhArata ke manuSyoM meM kAlA raMga pAyA jAtA hai aura aMgrejoM meM gorA / 53 5. nimna dRSTAntoM meM guNa kI vyAkhyA ThIka-ThIka ghaTita karoAma eka ora se khaTTA hotA hai aura dUsarI ora se mIThA, so isakA guNa sarva bhAgoM meM nahIM rahatA / kaccA Ama khaTTA hotA hai aura paka kara mIThA ho jAtA hai so isakA guNa sarva avasthAoM meM nahIM rahatA / 6. jIvita zarIra meM cetanA yA jJAna hotA hai, aisA kahane meM kyA hAni ? 2/ 1 - sAmAnya adhikAra 7. guNa sat hai yA asat kAraNa sahita batAo / 8. guNa meM sat kA lakSaNa ghaTita karo / 8. dravya guNa va paryAya meM kauna sAmAnya hai, kauna vizeSa ? kAraNa sahita batAo / 10. guNa va paryAya ye donoM kisa kisa jAti ke vizeSa haiM, aura dravya kisa prakAra kA sAmAnya ? ( 4. paryAya ) 1. lakSaNa karo paryAya, vizeSa, kArya, sahabhAvI vizeSa, kramabhAvI vizeSa, tiryak vizeSa, Urdhva vizeSa, pariNamana, parispandana / 2. paryAya yA vizeSa kitane prakAra ke hote haiM ? 3. paryAya kA kSetra kAla va bhAva batAo / 4. pariNamana va parispandana meM kyA antara hai ? vizeSa' ) samanvaya karo / 5. guNa va paryAya meM samAnatA va asamAnatA darzAo / 6. paryAya ke donoM lakSaNoM kA ( ' guNa kA vikAra' va 'dravya ke 7. yadi guNa ke kSetra se paryAya kA kSetra choTA ho to kyA doSa hai ?
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 8. aisA dravya batAo jisameM guNa to ho para paryAya na ho / hetu dekara apane uttara kI puSTi kro| (5. dharma) 1. dravya meM kitane prakAra kI vizeSatAyeM pAI jAtI haiM ? 2. lakSaNa karo guNa, svabhAva, zakti, paryAya, dharma, vyakti, astitva, nAstitva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, bhedatva, abhedatva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva / / 3. antara darzAo guNa va dharma; dharma va svabhAva; guNa va svabhAva; guNa va zakti; dharma va zakti; svabhAva va zakti; paryAya va vyakti / 4. kyA dharma ko guNa kaha sakate haiM, kAraNa sahita batAo? 5. chahoM vizeSatAoM kA eka pratinidhi zabda kyA ? 6. Apa apane meM chahoM bAteM drshaao| 7. kauna vyApaka hai guNa, svabhAva va dharma meM; paryAya va vyakti meN| 8. kyA dravya ko ananta guNAtmaka kaha sakate haiM ? kAraNa mahita btaao| 6. Agama meM dravya ko ananta guNAtmaka na kahakara ananta dharmAtmaka kyoM kahA gayA hai ? 10. dravya meM guNa, svabhAva va dharma kitane kitane va kauna kauna se haiM, unake nAma va lakSaNa btaao| 11. guNa svabhAva va dharma kA dravya meM avasthAna batAo, ki kisa dravya vizeSa meM kitane kitane va kauna kauna se rahate haiM ? (6. dravya kA vizleSaNa) 1. dravya kA vizleSaNa kitanI apekSAoM se kiyA jAtA hai ? 2. kathanakrama va vastusvarUpa meM pRthaka pRthaka kitanI kitanI apekSAyeM lAgU hotI haiM ?
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/1-sAmAnya adhikAra 3. lakSaNa karosaMjJA; saMkhyA; lakSaNa; prayojana; sva-dravya; sva-kSetra; sva-kAla; sv-bhaav| 4. kisameM kauna apekSA pradhAna hai, kAraNa sahita batAo? dravya, guNa, paryAya, parispandana, rUpa paryAya, pariNamanarUpa paryAya / 5. dravyAdi catuSTaya ko do bhAgoM meM garbhita karo tathA usakI puSTi kro| 6. catuSTaya meM sAmAnya va vizeSa drshaao| 7. AThoM apekSAoM se bheda abheda darzAo dravya va guNa meM, dravya va paryAya meM, guNa va paryAya meM / 8. dravya guNa va paryAya meM kauna bar3A hai ? dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA, bhAva kI apekssaa| 6. dravya gaNa va paryAya meM se kauna pahile va kauna pIche ?
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/2 dravyAdhikAra (1. jIva dravya) 1. jIva dravya kise kahate haiM ? jisameM cetanA guNa pAyA jAve usako jIva dravya kahate haiM / 2. jIva kA lakSaNa amUrta kareM to kyA doSa hai ? ativyApti doSa AtA hai, kyoMki AkAza Adi anya amUrtoka dravyoM meM bhI vaha lakSaNa calA jAtA hai| 3. jIva kA lakSaNa rAgI kareM to kyA doSa hai ? avyApta doSa AtA hai, kyoMki yaha lakSaNa saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai, mukta meM nhiiN| 4. jIva kA lakSaNa zarIrI kareM to kyA doSa AtA hai ? asambhava doSa AtA hai, kyoMki jIva cetana hai aura zarIra acetana / 5. jova ke nizcaya se kitane bheda haiM ? koI bheda nahIM hai / cetana svabhAvI jIva nizcaya se eka hI prakAra kA hai, jaise tAlAba, bAvar3I Adi kA jala vAstava meM eka hI prakAra kA hai| 6. jIva ke Agama kathita bheda vAstava meM kisake haiM ? zarIra ke haiM jIva ke nahIM; jisa prakAra ki jala ke bheda vAstava meM tAlAba Adi AdhAroM ke haiM jala ke nhiiN|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 7. saMsArI va mukta meM nizcaya se kyA antara hai ? koI antara nahIM kyoMki donoM cetana svabhAvI haiM / 8. do hAtha va do pAMva vAlA manuSya jIva hotA hai ? nahIM, vaha zarIra hai jIva nahIM, kyoMki indriyagocara hai / 6. Apako jo kucha dikhAI de rahA hai usameM jIva kauna hai ? koI nahIM, kyoMki AMkhoM se dikhAI dene vAlA saba pudgala dravya hai jIva nahIM / 10. zAntilAla jIva hai yA ajIva ? ajIva hai, kyoMki zarIra ko lakSya karake nAma rakhane kA vyavahAra hai, jIva ko lakSya karake nahIM / 57 2/ 2 - dravyAdhikAra 11. bhagavAna neminAtha kA raMga kaisA thA ? varNa bhagavAna ke zarIra kA thA bhagavAna kA nahIM, kyoMki vaha jIva the / jIva amUrtIka hotA hai / 12. Apa donoM meM se kSetra kAla va bhAva tInoM apekSAoM se nizcaya kauna bar3A hai ? (ka) kSetra kI apekSA samAna haiM, kyoMki donoM asaMkhyAta pradezI haiM / (kha) kAla kI apekSA samAna haiM, kyoMki donoM trikAlI haiM / (ga) bhAva kI apekSA samAna haiM. kyoMki donoM cetana svabhAvI haiM / 13. vyavahAra se Apa donoM meM kauna bar3A va uttama hai ? (ka) kSetra kI apekSA zAnti lAla bar3A hai, kyoMki isakA qada bar3A hai| (kha) kAla kI apekSA maiM bar3A haiM, kyoMki merI Ayu isase adhika hai / (ga) bhAva kI apekSA donoM samAna haiM, kyoMki donoM samyagdRSTi va dharmAtmA hai, athavA zAntilAla bar3A hai kyoMki mujha se adhika saumya hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 2-vrajya guNa paryAya 2/2-vyAdhikAra 14. Apa donoM meM adhika guNI kauna ? nizcaya se donoM samAna, kyoMki donoM meM utane utane hI guNa hai| vyavahAra se zAntilAla adhika guNI hai, kyoMki mujha se adhika zAstrajJa hai| 15. nizcaya se pitA pahale hotA hai yA putra ? koI pahile pIche nahIM, kyoMki donoM hI trikAlI dravya haiN| 16. eka jIva kitanA bar3A hotA hai ? eka jIva pradezoM kI apekSA lokAkAza ke barAbara (asaMkhyAta pradezI) hai, parantu saMkoca vistAra ke kAraNa apane zarIra ke pramANa hai / aura mukta jIva antima zarIra ke pramANa hai / 17. lokAkAza ke barAbara kauna sA jIva hai ? mokSa jAne se pUrva samuddhAta karane vAlA jIva lokAkAza ke barAbara hai| 18. jIva choTe bar3e zarIra meM kaise samAtA hai ? usameM sikur3ane va phailane kI vizeSa zakti hai| 16. sukar3a jAne se jIva meM kyA kamI par3atI hai ? kucha nahIM, kyoMki usake pradeza utane ke utane hI rahate haiN| 20. phaila jAne se jIva meM kucha vRddhi ho jAtI hogI ? nahIM, usake pradeza utane ke utane hI rahate haiN| 21. Apa kitane bar3e haiM ? nizcaya se loka pramANa aura vyavahAra se zarIra pramANa / 22. loka pramANa jIva itane choTe se zarIra meM kaise Ave ? sukar3ane ke kAraNa usake pradeza eka dUsare meM samA jAte haiM / 23. pradeza eka dUsare meM kaise samA sakate haiM ? / amUrtIka va sUkSma padArthoM ko eka dUsare meM samAne meM koI bAdhA nhiiN| 24. eka sthAna meM zarIradhArI jIva eka hI rahatA hai ? nahIM, yadyapi sthUla zarIradhArI to eka hI raha sakatA hai, para sUkSma zarIradhArI ananta raha sakate haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2/2-myAdhikAra 25. eka kSetra meM aneka siddha yA zarIradhArI kaise rahate haiM ? siddha amUrtIka hone ke kAraNa aura zarIradhArI sUkSmazarIrI hone ke kAraNa eka dUsare meM samAkara rahate haiN| 26. kyA jIva kA koI AkAra hai ? nizcaya se koI AkAra nahIM, vyavahAra se zarIra kA AkAra hI usakA AkAra hai, jaise bhAjana kA AkAra hI usameM par3e jala kA AkAra hai / kyoMki jIva zarIra meM sarvava vyApa kara rahatA hai / 27. yadi AkAra hai to jIva ko mUrtIka kahanA cAhiye ? nahIM, kyoMki indriya grAhya ko mUrtIka kahA hai, AkAravAna ko nhiiN| 28. kyA tumhArA citra yA phoTo kheMcA jA sakatA hai ? citra kheMcA jA sakatA hai para phoTo nahIM, kyoMki citra kalpanA se kheMcA jAtA hai aura phoTo kemare se / kemare meM mUrtIka padArtha kA hI pratibimba par3a sakatA hai, amUrtIka kA nahIM / 29. vyavahAra se jIva kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA eka saMsArI dUsarA mukta / 30. saMsArI jIva kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-eka vasa dUsarA sthAvara / 31. sthAvara jIva kitane prakAra kA hai ? pAMca prakAra kA-pRthivI, jala, agni, vAyu va vanaspati / 32. jasa jIva kitane prakAra kA hai ? pAMca prakAra kA-dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjI paMcendriya aura asaMjJI paMcendriya / 33. jIva kitanI kAya ke haiM ? cha: kAya ke haiM-pRthivI, apa, teja, vAyu, vanaspati aura trs| 34. jIva va kArya ke bhevoM meM yaha antara kyoM ? jIva ke bheda usake jAnane kI zakti va sAdhanoM kI apekSA hai, aura kAya ke bheda zarIra jAtiyoM kI apekSA /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- pravya guNa paryAya 2/ 2 - vyAdhikAra 35. kAya ke bhedoM meM sthAvara ke sarva bheda ginA diye para basa kA koI bheda na ginAyA ? hAM, kyoMki pAMca sthAvaroM ke zarIra bhinna-bhinna jAti ke haiM para sabhI tasoM kA zarIra eka mAMsa jAti kA hai / 36. jIva dravya ko 'jIva' va 'AtmA' kyoM kahate haiM ? prANa dhAraNa karane kI apekSA 'jIva' aura apane guNa paryAyoM ko prApta karane kI apekSA 'AtmA' hai / 60 37. kyA AtmA ke avayava hote haiM ? nizcaya se nahIM, vyavahAra se usake guNa paryAya tathA pradeza hI usake avayava haiM / 38. jIva kitane haiM ? jIva dravya anantAnanta haiM / 36. jIva dravya kahAM haiM ? samasta lokAkAza meM bhare hue haiM / 40. anantAnanta jIva isa loka meM kaise samAyeM ? sUkSma zarIradhArI jIva eka dUsare meM samAkara eka hI kSetra meM anantoM raha jAte haiM / sthUla zarIradhArI eka dUsare meM nahIM samA sakate / 41. siddha loka meM kevala mukta jIva hI rahate hoMge ? nahIM, vahAM anantAnanta sUkSma jIva bhI rahate haiM, kyoMki ye sarvatra loka meM ThasAThasa bhare hue haiM / ( 2. pudgala drabhya ) 42. pudgala dravya kise kahate haiM ? jisameM sparza rasa gandha va varNa pAyA jAye / 43. pudgala zabda kA sArthakya samajhAo / 'puda' arthAta pUrNa honA aura 'gala' arthAta galanA / jo pUrNa ho sake aura gala sake, arthAta milakara yA bandhakara skandha bana sake
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pravya guNa paryAya 2/2-dravyAdhikAra aura TUTa kara paramANu taka bana jaaye| pUraNa jalana svabhAvI hone ke kAraNa 'pudgala' hai| 44. pudgala kA lakSaNa mUrtIka kareM to kyA hAni ? nahIM, kyoMki prAthamika jana itane mAtra se samajha nahIM sakate, athavA mUrtIka meM AkAra mAtra kI bhrAnti ho jaayegii| 45. jisakI koI mUrtI yA AkAra ho so mUrtIka, kyA ThIka hai? nahIM, kyoMki mUrtI AkAra ko kahate haiM aura mUrtIkapanA indriyagrAhyatA ko / mUrtI chahoM dravyoM meM hai para mUrtIkapanA kevala pudgala meN| 46. jisameM rUpa pAyA jAye so rUpI kyA yaha ThIka hai ? kevala rUpa nahIM balki jisameM rUpa rasa gandha va sparza cAroM pAye jAyeM so ruupii| 47. jo netra se dikhAI de so rUpI kyA yaha ThIka hai ? netra hI se nahIM, balki kisI bhI indriya ke gamya ho so ruupii| 48. zabda karNa indriya gocara hai, kyA vaha rUpI hai ? hAM, zAstroM meM zabda ko rUpI mAnA gayA hai| 46. kyA tumane kabhI apanA phoTo khiMcavAyA hai ? khiMcavAyA hai para apanA nahIM zarIra kaa| 50. AkAravAna dravya rUpI hotA hai ? nahIM, AkAra to arUpI dravyoM meM bhI hotA hai / 51. vizva meM jo kucha bhI dRSTi hai vaha vAstava meM kyA hai ? saba pudgala hai, kyoMki indriyoM dvArA pudgala ke atirikta kucha bhI grahaNa nahIM ho sakatA; athavA saba kisI na kisI jIva ke jIvita yA mRta zarIra hI dRSTigata ho rahe haiN| jaise-meja va pustaka vanaspati kAyika jIva ke mRtaka kalevara haiM aura yaha DabbA pRthivI kAyika kaa| 52. pudgala dravya ke kitane bheva haiM ? do bheda haiM--eka paramANa dUsarA skandha /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pravya guNa paryAya 2/2-prakhyAdhikAra 53. paramANu kisako kahate haiM ? sabase choTe pudgala ko paramANu kahate haiN| 54. skandha kisako kahate haiM ? aneka paramANuoM ke bandha ko skandha kahate haiN| 55. skandha meM kitane paramANu hote haiM ? do paramANu kA bhI skandha hotA hai, tIna cAra kA bhI / isI prakAra saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta paramANuoM taka ke bhI skandha hote haiN| 56. skandha kA kyA AkAra hotA hai ? choTe, bar3e, lambe, moTe, gola, caukora Adi aneka AkAra hote haiN| 57. jo indriya dvArA grahaNa hotA hai vaha paramANu hai yA skandha ? vaha saba skandha hai paramANu nhiiN| 58. kyA paramANu bhI indriyoM dvArA dekhA jA sakatA hai ? nhiiN| 56. paramANu dikhAI nahIM detA ataH vaha arUpI hai ? nahIM, kyoMki usake kAryabhUta skandha indriyoM dvArA dekhe jA rahe haiM / skandha kArya hai aura paramANu usakA kAraNa / kAraNa ke anusAra hI kArya hotA hai| jaba kArya rUpI hai to kAraNa (paramANu) bhI rUpI hI hai| 60. skandha kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke eka sthUla dUsarA sUkSma / 61. sthUla kise kahate haiM ? jo eka dUsare meM samA na sakeM / / 62. sthUla skandha meM paramANu kitane hote haiM ? ananta hI hote haiN| 63. sUkSma kise kahate haiM ? jo eka dUsare meM samA ske|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pravya guNa paryAya 2/2-dhyAdhikAra 64. sUkSma skandha meM kitane paramANu hote haiM ? do, tIna athavA saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta taka hote haiM / 65. sthUlatA va sUkSmatA kI apekSA skandha ke bheda drshaao| chaH bheda haiM-sthUla sthUla, sthUla, sthUla sUkSma, sUkSma sthUla, sUkSma, sUkSma sUkSma / , 66. chahoM skandhoM ke udAharaNa dekara smjhaao| sarva Thosa padArtha sthUla sthUla haiM, tarala va vAyavIya padArtha sthUla haiM, nevagamya chAyA prakAzAdi sthUla sUkSma haiM, anya cAra indriyoM ke viSaya zabda Adi sUkSma sthUla haiM, vargaNA rUpa skandha sUkSma haiM, vargaNA se Age do paramANu paryanta ke skandha sUkSma sUkSma haiN| 67. chahoM skandhoM meM sthUlatA va sUkSmatA ke lakSaNa ghaTita kro| (ka) pRthivI patthara Adi Thosa padArtha atyanta sthUla haiM kyoMki kisI bhI vastu meM se pAra nahIM ho sakate, isI se sthUla sthUla kahe gye| (kha) tarala va vAyavIya padArtha chidroM meM se pAra ho jAte haiM para padArthoM meM se nahIM, isaliye pahale kI apekSA kucha kama sthUla hone se kevala sthUla kahe ge| (ga) netra ke viSayabhUta prakAza Adi chidroM ke atirikta vastra jhIne kAgaja va pAradarzI zIze Adi Thosa padArthoM meM se pAra kara jAne kI apekSA yadyapi kucha sUkSma haiM, para anya padArthoM meM se pAra na hone se sthUla hI haiN| isI se sthUla sUkSma kahe gye| (gha) anya viSaya zabda Adi kucha adhika sthUla padArthoM meM se bhI pAra ho jAne ke kAraNa sUkSma haiM aura pUrNa rItayaH pAra nahIM ho sakate isa liye kucha sthUla bhI haiM; isI se sUkSma sthUla kahe gye| vargaNAyeM pratyeka sUkSma va sthUla padArtha meM se pAra ho jAne ke kAraNa sUkSma haiN| (cha) vargaNAoM se bhI choTe tathA avyavahArya skandha to unase
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 64 70 bhI sUkSma hone ke kAraNa sUkSma sUkSma kahe gae haiM / 68. bandha kisako kahate haiM ? aneka cIjoM meM ekapane kA jJAna karAne vAle sambandha vizeSa ko bandha kahate haiM / 66 bandha kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA - jIva bandha, ajIva bandha va ubhaya bandha / jIva bandha kise kahate haiM ? jIva meM jo rAgadveSa hote haiM ve jIva bandha haiM / ise bhAva bandha bhI kahate haiM / 71. ajIva bandha kise kahate haiM ? paramANu kA paramANu ke sAtha tathA anya pudgala skandha ke sAtha saMzleSa rUpa se bandhanA ajIva bandha hai / ise dravya bandha bhI kahate haiM / 2/ 2 - pradhyAdhikAra 72. ubhaya bandha kise kahate haiM ? jIva pradezoM kA pudgala karma vargaNAoM ke sAtha athavA zarIra ke sAtha bandha honA ubhayabandha hai / pradeza bandha hone ke kAraNa ise bhI dravya bandha kahate haiM / 73. saMzleSa rUpa se bandhane kA kyA artha ? dUdha pAnIvat ekameka ho jAnA saMzleSa bandha hai / 74. bandha kisa kAraNa se hotA hai ? snigdhatA va rUkSatA ke kAraNa se / pudgala meM snigdhatA va rUkSatA nAma vAle sparza janita guNa hote haiM aura jIva meM inake sthAna para kramazaH rAga va dveSa hote haiM / rAga snindha hai aura dveSa rUkSa | 75. kauna se bandha se skandha banatA hai ? ajIva bandha se / 76. skandha bana jAne para bhI kyA paramANu pRthaka 2 rahate haiM ? bandha kI apekSA ve saba ghula mila eka ho jAte haiM, jaise tAmbA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra va sonA milakara eka ho jAte haiM parantu sattA kI apekSA aba bhI ve pRthaka-pRthaka, kyoMki padArtha kI svatantra sattA kA kabhI nAza nahIM hotaa| 77. kyA skandha meM rahane vAle paramANu ko zuddha kaha sakate haiM ? nahIM, vaha azuddha kahA jAtA hai, kyoMki anya ke sAtha mile hue sarva padArtha azuddha kahalAte haiM / khoTe sone meM svarNa bhI azuddha hai aura tAmbA bhii| 78. skandha banAne meM jIva kA bhI kucha hAtha hai kyA ? jitane bhI sthUla skandha dRSTa haiM, ve sabhI kisI na kisI jIva ke jIvita yA mRta zarIra haiM, jaise--yaha vastra vanaspati kAyika kA mRta zarIra hai aura yaha makAna pRthvI kAyika kA / yadyapi vargaNA rUpa sUkSma skandha svabhAva se hI bana jAte haiM, para sthUla skandha jIva kA zarIra bane binA utpanna hotA nahIM dekhA jAtA / ataH jIva hI sthUla skandhoM kA mUla nirmAtA hai / 79. zarIra kitane prakAra ke haiM ? pAMca prakAra ke audArika, vaikriyaka, AhAraka, tejasa, kaarmaann| 80. vargaNA kise kahate haiM ? sthUla zarIroM ke yA skandhoM ke mUla kAraNabhUta jo sUkSma skandha (Elements) hote haiM, unheM vargaNA kahate haiN| (81) vargaNArUpa skandhoM ke kitane bheda haiM ? AhAra vargaNA, taijasa vargaNA, bhASA vargaNA, mano vargaNA va kArmANa vargaNA Adi 22 bheda haiM (ye pAMca pradhAna haiN)| (82) AhAra vargaNA kisako kahate haiM ? audArika, vaikriyaka va AhAraka ina tIna zarIra rUpa jo pariNamai use AhAraka vargaNA kahate haiN| (83) audArika zarIra kisako kahate haiM ? manuSya, tiryaJca ke sthUla zarIra ko audArika zarIra kahate haiN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-anya guNa paryAya 2-vyAdhikAra (84) vaikriyaka zarIra kisako kahate haiM ? - jo choTe bar3e eka aneka Adi nAnA kriyA ko kareM aise deva va nArakiyoM ke zarIra ko vaikriyaka zarIra kahate haiN| (85) AhAraka zarIra kise kahate haiM ? chaTe guNasthAnavartI muni ke tatvoM meM koI zaMkA hone para kevalI va zrutakevalI ke nikaTa jAne ke liye, mastaka meM se eka hAtha kA (dhavala) putalA nikalatA hai| use AhAraka zarIra kahate haiN| (86) kyA AhAraka zarIra dikhAI detA hai ? / nahIM, sUkSma hone se vaha indriya grAhya nahIM hotaa| (87) taijasa vargaNA kise kahate haiM ? - audArika va vaikriyaka zarIroM ko kAnti dene vAlA tejasa zarIra hai / vaha jisa vargaNA se bane so taijasa vargaNA hai| 88. dRSTa padArthoM meM taijasa zarIra kaunasA hai ? sUkSma hone se vaha dRSTa nahIM hai| vaha audArika va vaikriyaka zarIroM ke bhItara ghula milakara rahatA hai / (89) bhASA vargaNA kise kahate haiM ? jo zabda rUpa pariNamai use bhASA vargaNA kahate haiM / 10. mano vargaNA kise kahate haiM ? zarIra ke bhItara ATha pAMkhur3I vAle kamala ke AkAravAlA jo sUkSma mana hotA hai usa rUpa jo pariNamai use mano vargaNA kahate haiN| (91) kArmANa vargaNA kise kahate haiM ? jo kArmANa zarIra rUpa pariNamai use kArmANa vargaNA kahate haiN| (92) kArmANa zarIra kise kahate haiM ? jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM ke samUha (piNDa) ko kArmANa zarIra kahate haiN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vravya guNa paryAya 2-vyAdhikAra (63) tejasa va kArmANa zarIra kisake hote haiM ? cAroM gati ke saba saMsArI jIvoM ke taijasa aura kArmANa zarIra hote haiN| AtmA ke nizcaya se kaunasA zarIra hotA hai ? AtmA ko koI zarIra nahIM hotA athavA jJAna hI usakA zarIra hai| 65. tumhArA zarIra kisa jAti kA hai ? audaarik| 66. jitane bhI dRSTa padArtha haiM ve kauna se zarIra haiM ? ye saba SaTkAyika jIvoM ke audArika zarIra haiM yA the| 67. kyA tumhAre isake atirikta zarIra bhI haiM ? hAM, kArmANa va taijasa ye do zarIra sabhI saMsArI jIvoM ko sAmAnya rUpa se hote haiM, ve mere bhI haiN| tejasa va kArmANa zarIra kahAM rahate haiM tathA dikhAI kyoM nahIM ve isa bAhya audArika va vaikriyaka zarIra ke bhItara unake sAtha ota prota hokara rahate haiM / sUkSma hone se dikhAI nahIM dete| 66. loka meM jo kucha bhI dRSTa hai vaha saba kyA hai ? kisI na kisI jIva ke jIvita yA mRta zarIra hI dRSTa haiM, anya kucha nahIM / jaise--yaha makAna pRthivIkAyika jIva kA mRta zarIra hai aura yaha zAnti lAla kA jIvita zarIra / yaha jUtA trasa jIva kA mRta zarIra hai aura yaha vastra vanaspati kAyika kA / 100. pAMcoM indriyoM ke viSaya kauna kauna vargaNAyeM haiM ? sparza rasanA ghrANa va netra ina cAra indriyoM ke dvArA jo kucha bhI grahaNa hotA hai vaha saba AhAraka vargaNA hai, kyoMki vaha saba sthUla jIvita yA mRta audArika zarIra hai / karNa indriya dvArA bhASA vargaNA kA grahaNa hotA hai / mano vargaNA, tejasa vargaNA aura kArmANa vargaNA ye tInoM tathA unake dvArA nirmita mana aura taijasa kArmANa zarIra sUkSma hone ke kAraNa kisI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pama guNa paryAya 2-dravyAdhikAra bhI indriya se grahaNa hone zakya nahIM / 101. nimna vastuyeM kyA hai ? pustaka, caukI, stambha, jUtA, vAyu, ghar3I, moTarakAra, vastra / 102. pAMcabhUta kauna se haiM ? pRthivI, apa, teja, vAyu, AkAza / AkAza bhautika nahIM hai isaliye koI koI cAra hI bhUta kahatA hai / 103. pRthivIbhUta se kyA tAtparya ? sabhI Thosa padArtha arthAta sthUla sthUla skandha pRthivI kahe jAte haiM; jaise miTTI, patthara, lohA, sonA, ratna Adi / 104. apabhUta se kyA samajhe ? sabhI tarala padArtha arthAt sthUla skandha apa kahe jAte haiM; jaise .jala, tela, ghI, dUdha Adi / 105. tejabhUta se kyA samajhe ? USNatA va kAntirUpa se jo kucha pratIta hotA hai vaha saba teja . yA agnibhUta hai; jaise agni, sone kI kAnti Adi / 106. vAyubhUta se kyA samajhe? vAyuvat pratIti meM Ane vAle saba padArtha vAyubhUta ke antargata ; jaise- sabhI prakAra kI vAyu, gaisa, vASpa, dhUma Adi / 197. kyA ye dRSTa Thosa va tarala Adi padArtha hI paMcabhUta haiM ? yadyapi samajhAne ke liye aisA hI batAyA jAtA hai, parantu vAstava meM aisA nahIM / ye sabhI uparokta padArtha to pAMcoM bhUtoM ke sammela va saMghAta se utpanna sthUla skandha haiM / 'bhUta' to sUkSma ..... haiN| jinheM AhAraka vargaNA ke hI uttara bheda rUpa se grahaNa :: kiyA jA sakatA hai| dRSTa pRthivI meM bhI ve pAMcoM hInAdhika : rUpa se dekhe jA sakate haiM aura dRSTa jala va vAyu Adi meM / jisa 'bhUta' kA aMza adhika hotA hai, vaha bhUta vaise hI lakSaNa vAlA kahA jAtA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vya guNa paryAya 2-vyAdhikAra 108. tumhAre zarIra meM kitane bhUta haiM darzAo ? pAMcoM bhUtoM se milakara zarIra banA hai / camar3A haDDI va mAMsa Thosa hone se pRthivI haiM; rakta mUtra paseva jala haiM ; bhItara saMcAra karane vAlI vAyu hai, udarAgni jaTharAgni va kAnti teja hai aura zarIra kI bhItarI polAhaTa AkAza hai / yaha saba sthUla rUpa se batAyA gayA hai, vAstava meM haDDI Adi ye sabhI padArtha pRthaka pRthaka paMca bhautika haiN| 106. pudgala ke bhedoM meM vAstavika dravya kyA hai ? paramANu 110. pudgala dravya kitane haiM ? anantAnanta haiN| 111. pudgala skandha kitane haiM ? sUkSma skandha ananta haiM aura sthUla skandha asaMkhyAta / 112. pudgala dravya kI sthiti kahAM hai ? samasta lokAkAza meM bhare hue haiN| 113. anantAnanta dravya choTe se loka meM kaise samAveM? . sUkSma hone ke kAraNa eka dUsare meM samAkara raha jAte haiM; sthUla hokara nahIM raha skte| 114. kyA pudgala dravya siddha loka meM haiM ? hAM, sUkSma skandha va paramANu vahAM bhI haiM / (3. dharma dravya) (115) dharma dravya kisako kahate haiM ? / gati rUpa pariName jIva aura pudgala ko jo gamana meM sahakArI ho, use dharma dravya kahate haiM, jaise--machalI ko jala / ' 116. dharma dravya ke lakSaNa meM se 'gati rUpa pariName ye zabda nikAla deM to kyA doSa Aye ? dharma dravya sahakArI na rahakara preraka bana jAye arthAt jabaradastI gamana karAne lge| 117. dharma dravya ke lakSaNa meM se 'jIva va pudgala' ye zabda nikAla deM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ la 2-ma guNa paryAya 2-dravyAdhikAra to kyA doSa Aye ? lakSaNa ati vyApta ho jAye arthAta jIva va pudgala ke atirikta anya cAroM dravyoM ko bhI sahakArI bana baitthe| 118. dharma dravya kisa kisa dravya ko sahAI hai aura kyoM? kevala jIva va pudgala ko, kyoMki ve donoM hI gamana karane kA samartha haiN| 119. gatirUpa pariNamana kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-parispandana va kriyaa| 120. parispandana kise kahate haiM ? dravya apane sthAna se na Dige para usake pradeza andara hI andara kAmpate raheM, use parispandana kahate haiM / 121. kiyA kise kahate haiM ? dravya apanA sthAna chor3akara sthAnAntara ko prApta ho jAye to use kriyA kahate haiN| 122. dravya ke AkAra nirmANa meM dharma dravya kA kyA sthAna hai ? jIva va pudgala ke pradezoM kA phailanA isI ke nimitta se hotA 123. dharma dravya kahAM rahatA hai ? lokAkAza meM sarvatra vyApakara / (124) dharma dravya khaNDa rUpa hai kiMvA akhaNDa rUpa aura isakI sthiti kahAM hai ? dharma dravya eka akhaNDa dravya hai| yaha samasta loka meM rahatA hai| 125. dharma dravya ko loka vyApaka kyoM mAnA ? jIva va pudgala kI eka samaya kI gati AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza paryanta bhI ho sakatI hai aura utkRSTataH sarva loka meM bhii| 126. siddha bhagavAna loka ke Upara kyoM nahIM jAte ? ___ kyoMki vahAM dharma dravya nahIM hai| 127. kyA siddha bhagavAna meM loka ke Upara jAne kI zakti nahIM hai ?
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra unameM to gamana kI zakti hai para sahakArI kAraNa ke binA gamana sambhava nahIM, jaise jala binA mchlii| 128. dharma dravya kI siddhi kaise hotI hai ? yaha na hotA to jIva va pudgala ko lokAkAza ke bAhara calA jAne se kauna rokatA, aura taba loka va aloka kA vibhAga bhI kaise ho sktaa| 126. dharma dravya ke udAsIna sahakArIpane ko udAharaNa se samajhAo / jaise jala machalI ko balapUrvaka nahIM calAtA balki jala meM vaha svayaM cAhe to cale, vaise hI dharma dravya jIva ko balapUrvaka nahIM calAtA balki usameM rahatA huA svayaM cAhe to cale / jisa prakAra jala ke abhAva meM machalI yadi cAhe to bhI cala nahIM sakatI, usI prakAra dharma dravya ke abhAva jIva yadi cAhe to bhI cala nahIM sktaa| (4. adharma dravya) 130. adharma dravya kisako kahate haiM ? gati pUrvaka sthitirUpa pariNamai jIva aura pudgala kI sthiti meM sahakArI ho use adharma dravya kahate haiM / 131. adharma dravya ke lakSaNa meM se 'gati pUrvaka sthiti' ye zabda nikAla deMto kyA doSa ? jIva pudgala ke atirikta zeSa cAra dravya nitya sthita haiM / unakI sthiti meM bhI kAraNa bana baiThe aura isa prakAra ati vyApti A jaaye| 132. adharma dravya ke lakSaNa meM se 'jIva pudgala' ye zabda nikAla deM to kyA doSa ? taba bhI lakSaNa ativyApta ho jAye, kyoMki unake atirikta zeSa cAra dravyoM meM bhI usakA vyApAra hone kA prasaMga aaye| 133. adharma dravya kisa kisa dravya ko sahAI hai aura kyoM ? kevala jIva va pudgala ko, kyoMki ve donoM hI gamana karane meM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra samartha haiN| 134. anya dravyoM kI sthiti meM sahAI mAneM to? / nahIM, kyoMki ve trikAla sthita haiM, gamana pUrvaka sthiti nahIM karate / jo nayA utpanna ho use kArya kahate haiN| naI sthiti utpanna na hone se vaha unakA kArya nahIM svabhAva hai aura svabhAva meM kisI kI sahAyatA nahIM huA karatI / 135. dravya ke AkAra nirmANa meM adharma dravya kA kyA sthAna hai ? dravya ke pradezoM kA mur3anA usake nimitta se hotA hai, kyoMki gamanazIla pradeza binA ruke mur3a nahIM sakate, aura unake mur3e binA tikona caukora Adi AkAra nahIM bana skte| 136. adharma dravya aura kisa kisa prakAra sahAI hotA hai ? calate hue jIva va pudgala ko mur3ane meM sahAI hotA hai, kyoMki binA ruke mur3anA ho nahIM sktaa| 137. adharma kA artha pApa kareM to ? anyatra isakA pApa artha meM bhI prayoga kiyA gayA hai, para yahAM dravya adhikAra meM yaha eka vizeSa jAti ke dravya kA nAma hai| 138. adharma dravya kitanA bar3A hai aura usakA AkAra kyA hai ? lokAkAza jitanA hI bar3A hai aura usI AkAra kA hai| (139) adharma dravya khaNDa rUpa hai kiMvA akhaNDa rUpa aura usakI sthiti kahAM hai ? adharma dravya eka akhaNDa dravya hai aura samasta lokAkAza meM vyApta hai| 140. adharma dravya ko loka vyApaka kyoM mAnA gayA hai ? calate calate jIva va pudgala loka ke kisI bhI pradeza para Thahara sakate haiN| 141. dharma va adharma dravyoM meM kauna choTA hai ? donoM lokAkAza pramANa haiM / koI choTA bar3A nhiiN| 142. adharma dravya kI siddhi kaise hotI hai ? .::
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 73 2-dravyAdhikAra yadi yaha na hotA to gatimAna jIva va pudgala sadA sIdhe gamana hI kiyA karate, kabhI na Thahara pAte aura na mur3a skte| 143. dharma dravya jIva pudgala ko calAtA hai aura adharma ThaharAtA hai| yadi donoM meM jhagar3A ho jAye to kyA jIva bIca meM hI pisa jAyegA? nahIM, kyoMki ye donoM bala pUrvaka jIva pudgala ko calAte yA ThaharAte nahIM haiN| vaha svayaM caleM yA ThahareM ve to sahAI mAtra hote haiN| 144. adharma dravya ke udAsIna sahakArIpane ko udAharaNa se smjhaao| jaise vRkSa kI chAyA pathika ko bala pUrvaka nahIM rokatI, balki pathika use dekhakara svayaM hI yadi cAhe to ruka jAtA hai, usI prakAra adharma dravya jIva pudgala ko balapUrvaka nahIM rokatA, balki usake nimitta se svayaM cAheM to ruka jAte haiN| yadi chAyA na ho to icchA hone para bhI pathika na ruke, isI prakAra yadi adharma dravya na ho to jIva pudgala kabhI bhI ruka na ske| 145. kyA siddha bhagavAna ko bhI adharma dravya sahakArI haiM ? kevala usa samaya sahakArI huA thA jaba ki ve Urdhva loka meM jA kara pahile pahala Thahare the| usake pIche na ve kabhI calate haiM aura na calate calate Thaharate haiM / ataH anya cAra dravyoM vat aba una ko bhI adharma nimitta nahIM hai / 146. adharma dravya svayaM ThaharA huA hai, kyA vaha svayaM ko bhI nimitta nahIM, kyoMki vaha gatipUrvaka sthita nahIM hai| (5. AkAza dravya) (147) AkAza dravya kise kahate haiM ? jo jIvAdi pAMca dravyoM ko rahane ke lie jagaha de| .. 148. avakAza yA jagaha dene se kyA samajhe? koI bhI dravya isa mahAna AkAza (space) meM jahAM va jisa prakAra se cAheM raha sakate haiM, yahI avakAza yA jagaha denA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-apa guNa paryAya 74 2-vyAdhikAra 146. AkAza dravya kisa kisa rUpa meM sahAI hai ? dravyoM ko paraspara milakara arthAta eka dUsare samAkara rahane meM tathA jIva pudgala dravyoM ke pradezoM ko sukar3akara eka dUsare meM samAne meM sahAI hotA hai| 150. dravya ke AkAra nirmANa meM AkAza dravya kA kyA sthAna hai ? pradezoM kA sikur3anA AkAza dravya ke nimitta se hotA hai, kyoMki eka dUsare meM avakAza pAye binA vaha sambhava nahIM / 151. AkAza kA raMga kaisA hai ? amUrtIka hone ke kAraNa isakA koI raMga nahIM / 152. yaha nIlA nIlA kyA dIkhatA hai ? yaha AkAza nahIM hai, balki usameM sthita pudgala kaNoM para par3e hue sUrya prakAza kA pratibimba hai| 153. AkAza Upara aura pRthivI nIce kyA yaha ThIka hai ? nahIM, AkAza meM Upara nIce kI kalpanA sambhava nahIM, kyoMki vaha sarvavyApaka hai| 154. yaha pRthivI kisa cIja para TikI huI hai, kyA kisI stambha para yA zeSa nAga ke sara para? AkAza meM TikI hai / stambha yA zeSanAga ke sahAre kI Avazya katA nahIM, kyoMki AkAza meM svayaM avakAzadAna zakti hai / 155. sUrya candra Adi adhara meM kaise laTaka rahe haiM ? sUrya candra hI nahIM pRthivI bhI isI prakAra adhara meM laTaka rahI hai| candra meM baiThakara dekheM to aisI hI dikhAI de| yaha saba AkAza kI avakAzadAna zakti kA mAhAtmya hai| (156) AkAza kahAM para hai ? AkAza sarvavyApI hai| 157. pRthivI ke cAroM ora AkAza hai para usake bhItara nahIM ? nahIM pRthivI ke bhItara bhI AkAza hai, kyoMki vaha amUrtIka va sUkSma hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 75 2-dravyAdhikAra 158. kyA hamAre zarIra meM bhI AkAza hai ? hAM, isameM jo polAhaTa hai athavA roma kUpa haiM, vaha saba AkAza hai, tathA mAMsa peziyoM va haDDiyoM meM bhI vaha avazya sthita hai| (156) AkAza ke kitane bheda haiM ? nizcaya se AkAza eka hI akhaNDa dravya hai / vyavahAra se isake do bheda haiM--lokAkAza va alokAkAza / (160) lokAkAza kise kahate haiM ? jahAM taka jIva, pudgala, dharma, adharma va kAla ye pA~coM dravya haiM (dikhAI deM) usako lokAkAza kahate haiN| (161) alokAkAza kise kahate haiM ? loka se bAhara ke sarva avazeSa AkAza ko alokAkAza kahate haiN| 162. lokAkAza kA AkAra kasA ? puruSAkAra hai, arthAta yadi puruSa apane donoM hAthoM ko apane donoM kulhoM para rakhakara pAMva phailAkara khar3A ho jAye to vaisA hI loka kA AkAra hai| (163) loka kI moTAI, lambAI, caur3AI aura UMcAI kitanI hai ? loka kI moTAI uttara dakSiNa dizA meM saba jagaha sAta rAjU hai| caur3AI pUrva va pazcima dizA meM mUla meM (nIce jar3a meM pAMva ke sthAna para) sAta rAjU hai| Upara krama se ghaTakara sAta rAjU kI UMcAI para (kulhoM ke sthAna para madhya meM) eka rAjU hai / phira krama se bar3hakara 10 // rAjU kI UMcAI para (kuhaniyoM ke sthAna para) pAMca rAjU hai| phira krama se ghaTa kara caudaha rAjU kI UMcAI para (sara ke sthAna para) eka rAjU caur3AI hai| Urdhva va adho dizA meM (sara se pAMva taka) UMcAI caudaha rAjU hai|| (164) dharma tathA adharma dravya khaNDa rUpa hai kiMvA akhaNDa rUpa, aura inakI sthiti kahAM hai ? dharma va adharma dravya donoM eka eka akhaNDa dravya haiM aura donoM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 2-mba guNa paryAya 2-dravyAdhikAra hI samasta lokAkAza meM vyApta haiM / 165. loka aura aloka ke bIca kauna sI dIvAra khar3I hai ? loka aura aloka vAstava meM kisI dIvAra se vibhAjita nahIM haiM balki eka hI akhaNDa dravya hai| usake jitane bhAga meM jIvAdi pAMca dravya rahate haiM tathA gamanAgamana karate haiM use loka kahA gayA hai tathA jahAM ve A jA nahIM sakate use aloka kahate haiM / 166. loka va aloka ye AkAza ke do khaNDa haiM ? / nahIM, AkAza to eka akhaNDa dravya hai| loka usI meM eka bhAga yA sImA vizeSa hai, jisameM ki jIvAdi rahate haiN| zeSa bhAga ko aloka kahate haiN| 167. loka va aloka kA vibhAga karane vAlA kauna va kaise ? dharma va adharma dravya ke kAraNa hI loka aloka kA vibhAga hai, kyoMki AkAza ke jitane bhAga meM ye donoM dravya haiM, utane bhAga meM hI jIva va pudgala gamanAgamana kara sakate haiM, usase bAhara nhiiN| ataH utane bhAga meM hI dharma adharma svayaM tathA jIva va pudgala dikhAI dete haiN| kAla dravya bhI utane bhAga meM hI haiM usase bAhara nhiiN| ataH utane bhAga meM hI pAMcoM dravya dikhAI dene se vaha lokAkAza nAma pAtA hai| 168. yadi dharma Adi dravyoM kI sthiti loka ke bAhara bhI mAna leM to? dharma dravya kI sImA ko ullaMghana na kara sakane se jitanA bar3A bhI dharma dravya mAnoge utanA hI lokAkAza hogaa| adharma dravya bhI utanA hI bar3A hogA kyoMki usake bAhara gamana pUrvaka sthiti karane vAlA koI hai hI nhiiN| kAla bhI utanI hI sImA - meM rahegA, kyoMki usake bAhara pariNamana karane vAlA koI bhI . . na hone se vahAM usakI AvazyakatA hI nahIM hai| (166) praveza kisako kahate haiM ? AkAza ke jitane hisse ko eka pudgala paramANu roke use
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 170. 2-vravya guNa paryAya 2-vyAdhikAra pradeza kahate haiN| praveza AkAza meM hI hote haiM yA anya dravyoM meM bhI ? AkAzavat hI anya dravyoM meM bhI jAnanA, kyoMki ve bhI AkAza ko avagAha karake rahate haiN| 171. kyA pradeza paramANuvat pRthaka pRthaka hote haiM ? nahIM, pradeza nAma kA koI pRthaka padArtha nahIM hotA, balki dravyoM kI lambAI caur3AI Adi mApane ke liye eka kalpanA mAtra hai| 172. loka va aloka ina donoM ke raMgoM meM kyA antara? amUrtIka hone ke kAraNa donoM hI raMga rahita haiM / 173. loka va aloka ina donoM meM kauna bar3A? aloka ananta hai| usakI tulanA meM loka aNuvat hai / jaise ghara ke bIca laTakA chiiNkaa| 174. eka AkAza pradeza para kitanI sRSTi hai ? eka AkAza pradeza para eka kAlANu, eka dharma dravya kA pradeza, eka adharma dravya kA pradeza, anantoM paramANu, anantoM sUkSma skandhoM ke kucha kucha pradeza, anantoM sUkSma zarIradhArI jIvoM ke tathA unake zarIroM ke kucha kucha pradeza, eka sthUla skandha ke yA eka sthUla zarIradhArI jIva ke va usake zarIra ke kucha pradeza / itanI sRSTi eka AkAza pradeza para samAI huI hai| 175. itane dravya eka AkAza pradeza para kaise samAveM? sUkSma hone ke kAraNa dravya athavA unake pradeza eka dUsare meM samA kara raha sakate haiM, isaliye koI bAdhA nhiiN| sthUla dravyoM meM hI aisI bAdhA sambhava hai, ki eka sthAna para eka se adhika na raha skeN| 176. sUkSma jIva kama se kama kitane pradeza para AtA hai ? choTe se choTe zarIra vAlA jIva bhI asaMkhyAta pradezoM se kama meM nahIM samA sktaa| itanI bAta avazya hai ki yaha 'asaMkhyAta', lokAkAza ke kula asaMkhyAta jo pradeza usake asaMkhyAtaveM bhAva
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vya guNa paryAya 78 2-dravyAdhikAra pramANa hote haiM, arthAta atyalpa asaMkhyAta pramANa haiM / 177. saba dravya to AkAza meM Thahare hue haiM, para AkAza kisameM ThaharA haA hai? AkAza svayaM apane meM ThaharA huA hai| (6. kAla dravya) (178) kAla dravya kise kahate haiM ? jo jIvAdi dravyoM ke pariNamana meM sahakArI ho use kAla dravya kahate haiM; jaise kumhAra ke cAka ko ghUmane ke liye lohe kI kiilii| 176. pariNamana kise kahate haiM ? pratikSaNa dravya ke guNoM meM jo bhItara hI bhItara sUkSma parivartana hotA rahatA hai, vaha pariNamana kahalAtA hai| jaise ki Ama kA rUpa guNa dhIre dhIre bhItara bhItara hI pIlepane ko prApta hotA rahatA hai, athavA yaha stambha pratikSaNa bhItara hI bhItara kSINa ho rahA hai| 180. kAla dravya kA AkAra kaisA? eka paramANu kI bhAMti kAla dravya eka pradezI hai| 181. eka paramANu jitanA bar3A dUsarA dravya kauna sA hai ? kaalaannu| (182) kAla dravya kitane haiM aura unakI sthiti kahAM hai ? lokAkAza ke jitane pradeza haiM utane hI kAladravya (kAlANu) haiN| aura lokAkAza ke eka eka pradeza para eka eka kAlANu sthita hai| 183. kyA kAlANu bhI apane sthAna se anya sthAna para jA A sakatA nahIM, kAlANu meM kriyAvatI zakti nahIM hai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-travya guNa paryAya 76 2-dravyAdhikAra (184) kAla dravya ke kitane bheda haiM ? do haiM--eka nizcaya kAla dUsarA vyavahAra kAla / (185) nizcaya kAla kise kahate haiM ? kAla dravya (kAlANu) ko nizcaya kAla kahate haiM / (186) vyavahAra kAla kisako kahate haiM ? kAla dravya kI ghar3I, dina, mAsa Adi paryAyoM ko vyavahAra kAla kahate haiN| 187. nizcaya va vyavahAra-kAla meM se vAstavika dravya kauna ? nizcaya kAla yA kAlANu hI vAstavika dravya hai| 188. kyA vyavahAra kAla bhI dravya hai ? nahIM, vyavahAra kAla to kalpanA hai, kyoMki sUrya netrapuTa va ghar3I kI gati va kriyA rUpa paryAyoM para se dina nimeSa ghaNTA minaTa Adi kA vyavahAra mAtra kiyA jAtA hai / athavA vyavahAra kAla dravya nahIM paryAya hai, kyoMki utpannadhvaMsI hai| 186. ghar3I ghanTe Adi kA nizcaya kAla se kyA sambandha hai ? kAla dravya ke nimitta se sUrya Adi meM athavA anya vyavahAragata dravyoM meM pariNamana hotA hai, jisake kAraNa ki vyavahAra kAla kI kalpanA kI jAtI hai / isa prakAra kyoMki nizcaya kAla vyavahArakAla ke kAraNa kA bhI kAraNa siddha hotA hai, isaliye vyavahAra kAla usakI paryAya mAnA gayA hai / 190. samaya kise kahate haiM ? vyavahArakAla ke choTe se choTe bhAga ko samaya kahate haiN| 191. samaya kaise utpanna hotA hai ? eka pudgala paramANu ati manda gati se eka AkAza pradeza para se anantaravartI dUsare AkAza pradeza para jitanI dera meM jAye, vaha eka samaya hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 2-vyAdhikAra 193. 162. kyA pudgala paramANu eka samaya meM eka hI praveza pAra kara sakatA hai yA adhika bhI? sabase adhika mandagati se gamana kare to eka pradeza pAra karatA hai, parantu tIvratama gati se to vaha eka samaya meM sAre loka kA ullaMghana karane ko samartha hai| eka samaya meM 14 rAjU jAne vAle paramANu ke dvArA eka samaya ke asaMkhyAta bhAga ho jAyeMge? nahIM, kyoMki eka samaya se kama kI koI bhI gati yA kArya sambhava nahIM, vaha gati tIvra ho yA manda / tahAM manda gati se eka pradeza aura tIvra gati se loka kA ullaMghana karatA hai, tahAM koI virodha nahIM athavA pradeza kA ullaMghana karanA samaya kI utpatti kA kAraNa nahIM, vaha to kevala anumAna karAne kA eka sAdhana hai| 164. kAla dravya ko khaNDa rUpa kyoM mAnA gayA? kAla dravya ke nimitta se hone vAlA pariNamana eka samaya se adhika kA nahIM hotA, isaliye use khaNDarUpa mAnA gayA, kyoMki kArya ke anusAra hI kAraNa honA caahiye| 195. kAla dravya ko dharma dravyavat vyApaka kyoM na mAnA gayA? dharma dravya ke nimitta se hone vAlI gati to tIvra va manda aneka prakAra kI ho sakatI hai, para kAla dravya ke nimitta se hone vAlA pariNamana niyama se eka eka samaya kA pRthaka pRthaka hI hotA hai| dharma dravya ke nimitta se hone vAlA kArya vyApaka bhI ho sakatA hai aura avyApaka bhI, isaliye use vyApaka mAnanA hI nyAya saMgata hai| kAla ke nimitta se hone vAlA kArya sarvadA khaNDita hI hotA hai isaliye use khaNDita hI mAnA gayA hai| dUsare prakAra se yoM samajhiye ki dharma dravya kSetra-pradhAna hai aura kAla dravya kAla-pradhAna / dravyoM kA kSetra yA akhaNDa AkAra bar3A choTA saba prakAra kA ho sakatA hai, parantu kAla kA akhaNDa rUpa eka samaya se adhika nahIM hotA, isIliye vaha vyApaka hai aura yaha aNu ruup|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 196. kyA alokAkAza meM bhI pariNamana hotA hai ? hA~, kyoMki vaha bhI dravya hai, pariNamana karanA pratyeka dravya kA svabhAva hai / 81 167. kAla dravya ke abhAva meM alokAkAza kaise pariNamana kare ? kyoMki AkAza akhaNDa dravya hai / loka va aloka koI pRthaka dravya nahIM hai / isaliye loka ke pariNamana ke sAtha isakA bhI pariNamana avazyambhAvI hai; jaise ki kumhAra ke cAka kI kIlI ke Upara vAlA cakra kA bhAga jaba ghUmatA hai to zeSa bhAga ko bhI ghUmanA par3atA hai / 168. alokAkAza meM pariNamana kA nimitta kyA ? lokAkAza vAlA kAla dravya hI vahAM nimitta hai; jaise ki kumhAra ke sAre cAka ko ghUmane meM madhya bhASA vAlI kIlI hI nimitta hai / 166. kyA kAla dravya bhI pariNamana karatA hai ? 2- dravyAdhikAra hA~, kyoMki pariNamana karanA dravya kA svabhAva hai / 200 kAla dravya kisake nimitta se pariNamana karatA hai ? svayaM apane nimitta se / 201. kAla dravya mAnane kI kyA AvazyakatA, sabhI dravya kAlavat svayaM svabhAva se pariNamana kara leM ? nahIM ; sarva dravyoM meM pariNamana karane kA svabhAva hai parantu karAne kA nahIM / kAla dravya meM pariNamana karane kA va karAne kA donoM svabhAva haiM / isa liye kAla dravya binA kisI kI sahAyatA ke svayaM pariNamana kara sakatA hai, parantu anya dravya nahIM / ( 7. astikAya) 202. astikAya kisako kahate haiM ? bahu pradezI dravya ko astikAya kahate haiM /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 82 2-dravyAdhikAra 203. 'astikAya' zabda kA artha kro| 'asti' kA artha hai sattA rakhanA yA honA tathA 'kAya' kA artha hai bahu pradezI / ataH jisa dravya meM sattA va bahu pradezIpanA donoM pAye jAyeM vaha 'astikAya' hai / 204 kAya kA artha bahu pradezI kaise ? kAya zarIra ko kahate haiM aura vaha niyama se vahu pradezI hotA hai, paramANuoM kA saMcaya hue binA skandha, piNDa yA zarIra kA nirmANa sambhava nhiiN| (205) astikAya kitane haiM ? pAMca haiM-jIva, padgala, dharma, adharma aura AkAza / 206. kAla dravya ko astikAya meM kyoM nahIM ginA ? vaha asti to avazya hai kyoMki usakI sattA hai, parantu kAyavAna nahIM hai, kyoMki eka pradezI hai| ata: use asti kaha sakate haiM para astikAya nhiiN| (207) pudgala paramANu bhI (kAlANuvat) eka pradezI hai, to vaha asti kAya kaise huA? pudgala paramANu zakti kI apekSA astikAya hai arthAta skandharUpa hokara bahu pradezI ho jAtA hai| isaliye upacAra se asnikAya kahA gayA hai| 208. paramANu kI bhAMti kAlANu ko bhI upacAra se astikAya kaha lIjiye? nahIM, kyoMki usameM skandha banane kI zakti kA bhI abhAva hone se tahA~ upacAra sambhava nhiiN| 206. chahoM dravyoM meM kitane kitane pradeza haiM ? jIva, dharmAstikAya aura adharmAstikAya tInoM samAna hote hue asaMkhyAta pradezI haiM / AkAza svayaM ananta pradezI hai parantu lokAkAza vAlA bhAga dharmAstikAya ke samAna asaMkhyAta pradezI hai| pudgala paramANu eka pradezI hai aura skandha saMkhyAta
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 2-dravya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra asaMkhyAta va ananta pradezI bhI hote haiN| kAlANu eka pradezI hI hai| 210. dravya meM unake pradeza pRthaka pRthaka rahate hoMge ? nahIM, dravya to akhaNDa hotA hai| usakA bar3A va choTApanA jAnane ke liye usameM pradezoM kI kalpanA mAtra kI gaI hai / jIva kitane paramANuoM se milakara banA hai ? jIva eka akhaNDa cetana padArtha ha / vaha kinhIM paramANuoM se milakara nahIM banA hai / paramANuoM se pudgala skandha banatA hai jIva nhiiN| (8. dravya sAmAnya) 212. jIva va pudgala dravya hI pratyakSa haiM, zeSa cAra ko mAnane ko kyA AvazyakatA ? jIva va pudgala donoM dravyoM meM do prakAra ke kArya hote haiMAkAra banAnA va pariNamana krnaa| AkAra banAne ke liye use tIna kArya karane par3ate haiM-pradezoM yA paramANuoM kA kahIM se mur3anA, kahIM se bAhara kI ora nikalanA yA phailanA aura kahIM se bhItara ko praveza karanA yA sukar3anA / ina cAra kAryoM ke liye nimitta bhI cAra hI hone cAhiya / tahAM phailane yA bAhara ko gamana karane ke liye dharmAstikAya, sukar3ane yA bhItara ko avakAza pAne ke liye AkAza aura gatipUrvaka Thahara Thahara kara mor3a lene ke liye adharmAstikAya kI AvazyakatA hai| athavA jIva va pudgala ke cAra prakAra ke kArya dRSTa haiM--gati karanA, ThaharanA, eka dUsare meM samAnA yA avagAha pAnA aura bhAvAtmaka pariNamana karanA / ina cAra kAryoM ke nimitta bhI cAra hI cAhiye / gati ke liye dharma, sthiti ke liye adharma, avakAza ke liye AkAza aura pariNamana ke liye /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 213. chahoM dravyoM ko do do bhAgoM meM vibhAjita karo / 84 2- dravyAdhikAra (ka) cetana-acetana / jIva cetana aura zeSa pAMca acetana / (kha) mUrtIka- amUrtIka | pudgala mUrtIka aura zeSa pAMca amUrtIka / (ga) eka pradezI - bahu pradezI / kAla dravya eka pradezI zeSa pAMca bahu pradezI | (gha) eka va aneka / dharma, adharma va AkAza eka eka zeSa aneka aneka | (ca) sarvagata va asarvagata | AkAza sarvagata zeSa pAMca asarvagata (cha) kriyAvAna akriyAvAna jIva | pudgala kriyAvAna zeSa akriyAvAna | (ja) pariNAmI - apariNAmI / jIva va pudgala pariNAmI zerpA apariNAmI / kyoMki jIva pudgala meM hI sthUla AkAra vikAra hote haiM anya meM nahIM / (jha) nitya - anitya / jIva pudgala pariNAmI hone se anitya aura zeSa cAra apariNAmI hone se nitya zuddha / (Ta) kSetrAtmaka - akSetrAtmaka / AkAza kSetra pradhAna hone se kSetrAtmaka anya pAMca akSetrAtmaka / (Tha) kAraNa - akAraNa / jIva akAraNa zeSa pAMca kAraNa / dharmAdi cAra to jIva pudgala donoM ke liye kAraNa hai aura pudgala jIva ke zarIrAdi va rAgAdi kA kAraNa hai / (Da) kartA - akartA / icchAvAna hone se jIvakartA aura zeSa akartA / (Dha) bhoktA - abhoktA / icchAvAna hone se jIva bhoktA zepa abhoktA / (ta) dravyAtmaka - bhAvAtmaka / jJAnAtmaka hone se jIva bhAvasvarUpa hai aura jar3a hone se zeSa dravya svarUpa (vizeSa dekho Age prazna naM0 221) 214. dravyoM ke pRthaka pRthaka avayava darzAo / (ka) jIva ke avayava jJAna, darzana, sukha, vIryAdi bhAva va usake asaMkhyAta pradeza |
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra (kha) pudgala ke avayava rUpa rasa gandha sparza Adi bhAva va usake pradeza yA prmaannu| (ga) dharmAstikAya ke avayava umakA gati hetutva bhAva va usake asaMkhyAta pradeza / (gha) adharmAsti ke avayava usakA sthiti hetutva bhAva aura usake asaMkhyAta pradeza / (ca) AkAza dravya ke avayava usakA avagAhana hetRtva bhAva aura usake ananta prdesh| (cha) kAla dravya ke avayava umakA pariNamana hetutva rUpa bhAva hI hai pradeza nhiiN| 215. sabase bar3A dravya kauna sA? dravya kI apekSA pudgala mabase bar3A hai, kyoMki usakI saMkhyA sabase adhika hai / kSetra kI apekSA AkAza sabase bar3A hai kyoMki usake pradeza sabase adhika haiM / kAla kI apekSA mabhI samAna haiM, kyoMki sabhI trikAlI haiN| bhAva kI apekSA jIva sabase bar3A hai kyoMki jJAna ke avibhAga praticcheda mavame adhika haiM tathA sarvagrAhaka haiN| kauna se dravya aise haiM jo sva va para donoM ko nimitta haiM ? jIva pudgala AkAza va kAla ye cAroM sva va para donoM ko nimita haiN| jIva dravya sva va para donoM ko jAnatA hai, eka dUsare kA upakAra karatA hai tathA viveka dvArA apanA bhii| pudgala dravya zarIrAdi ke dvArA jIva kA upakAra karatA hai aura skandha banAkara apanA bhii| AkAza dravya sva va para donoM ko avakAza detA hai / kAla dravya mva va para donoM ko pariNamana karAtA hai| 217. kauna se dravya aise haiM jo para ko hI nimitta haiM sva ko nahIM ? dharma va adharma dravya jIva va pudgala ko hI gati va sthiti karAne meM nimitta haiM, apane ko nahIM, kyoMki ve vikAla sthAyI haiM / 218. aise dravya batAo jo arUpI bhI hoM aura acetana bhii| cAra haiM-dharma, adharma, AkAza aura kAla /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 2-dravyAdhikAra 216. artha, pAdArtha, dravya, tatva, vastu va sat inameM kyA antara hai ? dravya, guNa, paryAya tInoM pRthaka pRthaka athavA yugapata 'artha' va 'padArtha' zabda vAcya haiN| guNa va paryAya kA AzrayabhUta pradezAtmaka padArtha 'dravya' zabda vAcya hai| dravya ke svabhAva va vibhAva 'tatva' zabda vAcya haiN| dravya meM prayojanabhUtapane ko 'vastu' zabda pragaTa karatA hai| aura dravya kA utpAda vyaya dhruvatA ko sat zabda se darzAyA jAtA hai| (aura bhI dekheM pIche adhyAya 2 meM prathama adhikAra ke antargata 'dravya' kI vyAkhyA meM prazna naM0 21) 220 dravya ko dravya vastu artha padArtha tatva va sat kyoM kahA jAtA hai ? pradezAtma hone ke kAraNa arthAta parimana zIla hone ke kAraNa dravya, prayojanabhUta kArya karane se vastu, guNa-paryAyavAna hone se artha va padArtha, svabhAvavAna hone se tatva aura sattAvAna hone se sat kahA jAtA hai| 221. dravya ke do pradhAna aMga kauna se haiM ? pathaka pRthaka drshaao| vizleSaNa dvArA dravya meM do pradhAna vibhAga prApta hote haiM-- dravya va bhAva / (vizeSa dekho pIche mAmAnyAdhikAra meM 'dravya' nAmaka dvitIya vibhAga ke antargata prazna naM0 36-40) 222. parispandana. kriyA va pariNamana meM kyA antara hai ? (dekho pIcha sAmAnyAdhikAra ke 'paryAya nAmaka caturtha vibhAga meM prazna naM068-70) praznAvalI noTa:-sarva adhikAra va vibhAga hI svayaM praznAvalI haiN|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/3 guNAdhikAra (1 guNa sAmAnya) (1) guNa kise kahate haiM ? jo dravya ke pUre himme meM aura usakI saba hAlatoM meM rahe use guNa kahate haiM / (isa lakSaNa sambandhI tarka vitarka ke liye dekho pIche sAmAnyAdhikAra meM 'guNa nAmaka tRtIya vibhAga) (2) guNa ke kitane bheda haiM ? do haiM--eka mAmAnya dumarA vizeSa / (3) sAmAnya guNa kise kahate haiM ? jo marva dravyoM meM na vyApe (yA pAyA jAye) use sAmAnya guNa kahate haiN| (4) vizeSa guNa kise kahate haiM ? jo sarva dravyoM meM na vyApe (na pAyA jAye) balki apane apane dravyoM meM (dravya jAtiyoM meM) rahe use vizeSa guNa kahate haiN| (5) sAmAnya guNa kitane haiM ? aneka haiM lekina unameM chaH mukhya haiM; jaise-astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva. agurula ghRndha va pradezatva / 6. vizeSa guNa kitane haiM ? aneka haiM lekina unameM 12 pradhAna hai| jIva ke cAra-jJAna, darzana, sukha va vIrya / pudgala ke cAra-rUpa rasa, gandha va sparza / dharmAstikAya Adi ke cAra --gati hetutva, sthiti-hetutva, avagAhaNA hetutva va pariNamana hetutva /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 88 3-guNAdhikAra 7. kauna dravya aisA hai jisameM sAmAnya guNa na ho ? aisA koI dravya nahIM hai, kyoMki sAmAnya guNa sabhI dravyoM meM vyApta haiN| 8. kauna dravya aisA jisameM vizeSa guNa na hoM ? aisA koI dravya nahIM hai, kyoMki pratyeka dravya meM apane apane vizeSa guNa avazya haiN| 6. eka hI sAmAnya guNa saba dravyoM meM AkAzavat vyApta hai ? nahIM, pratyeka dravya meM apanA apanA sAmAnya guNa pathaka pRthaka hai| saba dravyoM meM pAye jAne vAle sAmAnya guNa jAti kI apekSA eka eka haiM, isI liye saba dravyoM meM vyApanA kahA hai, AkAzavat nahIM, jaise--sarva dravyoM meM apanA apanA astitva guNa hai kyoMki ve saba sat haiN| 10. sAmAnya guNa ke mAnane se kyA lAbha ? sAmAnya guNa se dravya kI siddhi hotI hai / 11. vizeSa guNa ko mAnane se kyA lAbha ? vizeSa guNoM se dravya meM jAti bheda hotA hai / 12. sAmAnya guNa na mAne to? dravya kA astitva hI siddha na ho| 13. vizeSa gaNa na mAneM to? dravyoM meM jAti bheda na ho / sarva saMkara kA prasaMga Aye / 14. sAmAnya gaNa ko anya kyA nAma de sakate haiM ? 'tva' pratyaya sahita hone se ise svabhAva kaha sakate haiM: prathA astitva svabhAva / 15. sAmAnya va vizeSa guNoM ke lakSaNoM ko guNa kI vyAkhyA meM lgaao| jo sarva dravyoM ke pUre hisse meM va unako sarva avasthAoM meM rahe unako sAmAnya guNa kahate haiN| aura jo sarva dravyoM meM na raha kara apanI apanI jAti ke dravyoM ke pUre pUre hisse meM aura unakI sarva hAlatoM meM rahe, use vizeSa guNa kahate haiM /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya paha 3-guNAdhikAra 16. sAmAnya va vizeSa guNoM kI kisa kisa bAta meM antara hai ? (ka) sAmAnya guNa sarva dravyoM meM rahatA hai parantu vizaSa guNa apanI apanI jAti ke dravyoM meM hii|| (kha) sAmAnya guNa se dravya kI middhi hotI hai aura vizeSa guNa se unameM jAti bhed| (ga) yadi sAmAnya gaNa na ho to dravya hI na ho aura yadi vizeSa guNa na ho to sarva dravya milakara ekameka ho jAyeM / (gha) sAmAnya guNa dravya sAmAnya kA lakSaNa karane ke kAma Ate haiM aura vizeSa gaNa pathaka pathaka jAti ke dravyoM ke lakSaNa karane meM kAma Ate haiM; jaise dravya kA lakSaNa to astitva hai parala jIva dravya kA lakSaNa jJAna dagana / 17. sAmAnya va vizeSa guNoM meM kauna adhika hai ? donoM aneka aneka haiM, koI adhika nhiiN| 18. sAmAnya va vizeSa guNoM meM ATha apekSAoM se bhedAbheda drshaao| (ka) 'saMjJA' kI apekSA bheda hai, kyoMki donoM ke nAma bhinna bhinna haiN| (kha) 'saMkhyA' kI apekSA abheda hai, kyoMki donoM aneka aneka (ga) 'lakSaNa' kI apekSA bheda hai, kyoMki donoM ke lakSaNa bhinna (gha) 'prayojana' kI apekSA bheda hai, kyoMki sAmAnya guNa meM dravya kI siddhi hotI hai aura vizeSa guNa se jAti kii| (ca) 'dravya' kI apekSA abheda hai, kyoMki donoM kA Azraya pratyeka dravya hai / (cha) 'kSetra' kI apekSA abheda hai. kyoMki donoM hI usa dravya ke sarva hisse meM rahate haiN| (ja) 'kAla' kI apekSA abheda hai, kyoMki donoM dravya kI sarva hAlatoM meM rahate haiM arthAt vikAlI haiN| (jha) 'bhAva' ko apekSA bheda hai kyoMki donoM ke lakSaNa bhinna haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra (ca) pAra 19. chahoM sAmAnya guNoM ke krama kA sArthakya drshaao| (ka) kisI padArtha kA astitva hone para hI anya-anya bAtoM kI carcA prayojanIya hai, isaliye 'astitva guNa' sabase pahile hai| (kha) jo bhI hai usakA kucha na kucha prayojanabhUta kArya avazya honA cAhiye anyathA vaha vastu hI nahIM hai| isaliye dUsare nambara para 'vastutva' hai / (ga) vastu meM prayojanabhUta kArya sambhava nahIM jaba taka ki usameM pariNamana na ho, isaliye tIsare nambara para 'dravyatva' guNa hai| (gha) uparokta tInoM bAtoM kI siddhi tabhI ho sakatI hai jaba vaha kisI na kisI ke jJAna kA viSaya bana rahA ho| isaliye cauthe nambara para 'prameyatva' hai| pariNamana karate hue use apane svataMtra astitva kI rakSA avazya karanI cAhiye, tAki badalakara dUsare rUpa na ho jAye; anyathA mabhI dravya mila julakara ekameka ho jaayeNge| isI se pAMcaveM nambara para 'agarula ghRtva' gaNa kahA gayA hai| (cha) dravya kI svatantra sattA Tika nahIM sakatI yadi guNoM kA samUha na ho; aura guNoM kA samUha raha nahIM sakatA jaba taka ki unakA koI AdhAra yA Azraya na ho| Azraya pradezavAna hI hotA hai isaliye anta meM 'pradezatva' guNa kahA gayA hai| 20. apane meM chahoM sAmAnya va vizeSa guNa ghaTita karake dikhAo / 'maiM hU~' yaha merA astitva hai| jAnanA dekhanA merA prayojanabhUta kArya hai, yahI merA vastutva hai| maiM prati kSaNa bAlaka se vRddhatva kI ora jA rahA hU~ yaha merA dravyatva hai| mujhako maiM va Apa saba jAnate haiM yaha merA prameyatva hai| maiM kabhI bhI badala kara
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra cetana se jar3a nahIM bana sakatA yahI merA agurulaghutva hai| maiM manuSya kI AkRti yA saMsthAna vAlA hU~ yaha merA pradezatva hai| jJAna darzana Adi mere vizeSa guNa sarva pratyakSa haiN| (2. astitva guNa) (21) astitva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya kA kabhI nAza na ho use astitva guNa kahate haiN| 22. dravya kA nAza hone se kyA samajhe ? (ka) na koI nayA dravya utpanna ho sakatA hai aura na koI pahilA dravya naSTa ho sakatA hai| jitane bhI dravya haiM ve anAdi kAla se svataH siddha haiM; utane hI rheNge| unameM hAni vRddhi nahIM ho sktii| (kha) astitva guNa ke kAraNa dravya hI nahIM balki usake guNa bhI vinaSTa nahIM ho sakate, na hI hInAdhika ho sakate haiM, kyoMki gaNoM kA samUha dravya hai / 23. Apa kI Ayu kitanI hai ? maiM anAdi ananta haiM, kyoMki astitva gaNa ke kAraNa maiM kabhI marA na mruuNgaa| 24. AdinAtha bhagavAna ke samaya meM kyA Apa the ? hAM thA, kyoMki astitva gaNa ke kAraNa merA kabhI bhI vinAza nahIM huaa| 25. kyA bhagavAna mahAvIra Aja bhI haiM ? hAM, haiM kyoMki astitva gaNa ke kAraNa unakA kabhI nAza nahIM huaa| 26. dravya kI utpatti sthiti va saMhAra karane vAlA kauna ? astitva guNa ke kAraNa dravya svayaM anAdi siddha hai| na nayA banatA hai na naSTa hotA hai| svayaM rakSita kI rakSA kA prazna nhiiN| ataH usakI utpatti sthiti va saMhAra karane vAlA koI nhiiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 12 3-guNAdhikAra 27. astitva guNa ko jAnane kA kyA prayojana ? / vyakti jJAtA dRSTA va nirbhaya bana jAtA hai / na kisI vastu ko banAne bigAr3ane kA vikalpa A sakatA hai aura na marane kA bhaya ho sakatA hai| 28. dravya ko sata kyoM kahate haiM ? astitva guNa yukta hone se dravya 'mat' saMjJA ko prApta hai / 26. dravya meM sabhI guNa sabhI avasthAoM meM rahate haiN| isakA kyA kAraNa hai ? astitva guNa ke kAraNa jisa prakAra dravya naSTa nahIM hotA usI prakAra guNa bhI naSTa nahIM hote, kyoMki guNoM kA samUha hI dravya hai| unake naSTa hone para unakA mamuha rUpa dravya kaise raha sakatA hai / (3. vastutva guNa) (30) vastutva guNa kisako kahate haiM ? / jisa zakti ke nimitta se dravya meM artha kriyA ho use vastutva guNa kahate haiM; jaise-ghaTa kI kriyA jaladhAraNa / artha kriyA se kyA samajhe ? pratyeka dravya kA koI na koI prayojanamata kArya yA Function avazya hotA hai, bhale hamAre liye iSTa ho athavA aniSTa yA vyartha / jaise ina tRNoM kA bhI prayojana hai pazuoM kA peTa bharanA athavA caTAI Adi banAne meM kAma aanaa| 32. vastutva zabda kA kyA artha hai ? vastutva arthAt vAsa dene kA svabhAva / 33. vastutva guNa ke kyA kyA lakSaNa ho sakate haiM ? tIna pradhAna lakSaNa ho sakate haiM(ka) pratyeka dravya meM artha kriyA honA / (kha) pratyeka dravya svacatuSTaya se sat hai aura paracatuSTaya se asat /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra (ga) pratyeka dravya apane guNa paryAyoM ko vAsa detA hai / 34. vastutva guNa ke uparokta lakSaNoM kA samanvaya kro| artha kriyA yA prayojanabhUta kArya dravya meM tabhI sambhava hai jabaki usameM apane guNa paryAya basate hoM tathA sadA apane svarUpa kI rakSA karatA huA anya rUpa na ho jAtA ho / yadi dravya svocita kArya ko chor3akara anyocita kArya karane lage to ghaTa bhI kala ko paTa kA kArya karane lagegA aura isa prakAra ghaTa bhI paTa bana jAyegA aura paTa maTha bana baitthegaa| dravyoM ke svabhAva kI koI vyavasthA na bana skegii| ataH prayojana bhUta kArya se hI sva catuSTaya meM sthiti tathA guNa paryAyoM kA vAsa jAnA jAtA hai| 35 kUr3A kacarA nikammA ? usakA bhI prayojanabhUta kArya hai vadabU denA tathA macchara paidA krnaa| 36. vastutva guNa jAnane kA kyA prayojana ? merA prayojanabhUta kArya jAnanA dekhanA hai, ataH isake ati rikta anya kucha karane kA vikalpa vyartha hai| 37. bhaiyA ! maiM bImAra hUM, ataH mujhase koI kAma nahIM hotA / aisA nahIM hai, kyoMki isa avasthA meM bhI jAnane dekhane kA kArya ho hI rahA hai| 38. dravya kA nAma vastu kyoM par3A? . vastutva guNa yukta hone se dravya 'vastu' kahalAtA hai / 36. Apa jIva haiM zarIra nahIM aisA kyoM ? merA aura zarIra ke prayojanabhUta kArya judA-judA haiM, merA jAnanA dekhanA aura usakA kSIrNa honaa| ataH maiM apane svacatuSTaya meM sthita hU~ aura zarIra mere svacatuSTaya se nyArA hai| (4. dravyatva guNa) (40) dravyatva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya sadA ekasA na rahe aura usakI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 64 3-guNAdhikAra paryAya nirantara badalatI rheN| 41. dravya ekasA na rahane se kyA samajhe ? kyA vaha badala kara anya rUpa ho jAtA hai ? dravya nahIM badalatA, balki usakI hAlateM jala pravAhavat sadaiva badalatI rahatI haiN| 'dravyatva' zabda se kyA tAtparya ? dravyatva arthAt pravAhita rahane yA risate rahane kA svbhaav| 43. dravyatva va vastutva guNa meM kyA antara hai ? vastutva guNa dravya ke kAryakSetra kI sImA bA~dhatA hai ki vaha apanA hI prayojanabhUta kArya kara sakegA, pratyeka kArya nahIM / dravyatva guNa vastu ke pariNamana svabhAva kI siddhi karatA hai, arthAt eka kSaNa ko bhI ruke binA nirantara dravya kI avasthAyeM (paryAya) sUkSma rUpa se andara hI andara badalatI rahatI hai, aisA svabhAva hI hai| 44. dravyatva guNa kI vyAkhyA meM nirantara zabda kA kyA mahatva ? pariNa mana meM eka kSaNa kA bhI antarAla nahIM pdd'taa| eka kSaNa ko bhI pariNamana nahIM ruktaa| jala pravAhavat usakI santati yA dhArA barAbara banI rahatI hai| yahI nirantara' zabda batAtA hai| 45. dravya ko 'dravya' saMjJA kyoM dI gaI ? dravyatva guNa yukta hone ke kAraNa padArtha 'dravya' kahalAtA hai / mAtA ro rahI hai ki usakA putra mara gyaa| vaha kyA bhUlatI hai ? vaha astitva va dravyatva guNa ko bhUla rahI hai / astitva guNa ke kAraNa vaha usake putra nAma vAlA jIva naSTa nahIM huaa| dravyatva guNa ke kAraNa kevala usakI avasthA badalI hai / 47. saMsAra asAra hai yahAM kucha bhI sthAyI nahIM / kyA bhUla hai ? astitva va dravyatva guNoM kI bhUla hai| astitva guNa kI tarapha dekheM to saMsAra nAma kI koI cIja hI nahIM hai| sattAdhArI 46. mA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 65 3-guNAdhikAra chaH mUla padArtha trikAla sthAyI haiN| saMsAra nAma se jo pratIti meM A rahA hai vaha usI trikAlI sat kA pariNamana mAtra hai| dravyatva guNa kI tarapha dekheM to paryAya rUpa hone se saMsAra kA svabhAva hI aisA hai, yahI usakA saundarya hai aura yahI sAra / 48. jagata kI utpatti sthiti saMhAra karane vAlA kauna hai ? jagata nAma dravya kA nahIM paryAya kA hai| navIna paryAya kA utpAda aura purAnoM kA vyaya hote rahanA hI usakA svabhAva hai| ataH jagata kI utpatti va saMhAra karanA dravyatva guNa kA kArya hai| mUla chaH dravya rUpa se vaha trikAla dhruva hai / astitva guNa hI unakI sthiti kI rakSA karatA hai / 46. 'brahma sat jagat mithyA' kyA bhUla hai ? astitva va dravyatva guNa kI bha na hai| astitva guNa ke kAraNa kucha bhI mithyA nahIM, kyoMki use dekhane para jagata nahIM mUla chaH padArtha dikhAI dete haiM, jo trikAla sat haiM, unakI samaSTi ho 'brahma' zabda vAcya jAnanI cAhiye / dravyatva guNa kI tarapha dekhane para usakI paryAyabhata isa jagata kA svabhAva hI asthira hai, phira usameM mithyApanA kyA / 50. loka meM koI bhI vastu TikatI pratIta kyoM nahIM hotI ? kyoMki dravyatva guNa ke kAraNa pratyeka padArtha nitya pariNamana kara rahA hai| 51. akRtrima caityAlaya va sUrya vimba Adi trikAla nitya kahe jAte sthUla rUpa se nitya dIkhane se aisA kahA jAtA hai / vAstava meM dravyatva guNa ke kAraNa unake bhItara bhI barAbara sUkSma pariNamana ho rahA hai| 52. saMgamaramara ke isa stambha meM koI parivartana nahIM hai ? aisA vAstava meM nahIM hai / isameM bhI barAvara sUkSma parivartana ho rahA hai, anyathA sahasra varSa pazcAt yaha jarjarita hokara samApta na
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 66 3 - guNAdhikAra ho jAtA / pratikSaNa naye se purAnA hotA huA yaha jarjarita huA jA rahA hai / 53. dravyatva guNa ko jAnane se kyA prayojana ? jagata meM nirAzA ke sthAna para saundarya ke darzana karanA / (kha) apanI vartamAna ajJAna dazA se nirAza na honA, kyoMki yaha bhI badala kara eka dina samyaktva pUrvaka terA paramArtha kalyANa bana baiThegA / ( 5. prameyatva guNa ) 54. prameyatva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya kisI na kisI ke jJAna meM vilaya ho, use prameyatva guNa kahate haiM / 55. 'kisI na kisI ke jJAna meM' isase kyA samajhe ? parokSa kA nahIM to pratyakSa kA athavA chadmastha ke jJAna kA nahIM to sarvajJa ke jJAna kA viSaya avazya hogA | 56. 'prameyatva' zabda kA kyA artha ? pramANa arthAta sacce jJAna meM Ane kI yogyatA hI prameyatva hai 57. yaha bAta atyanta gupta rakhanA, dekhanA koI jAnane na pAve ? aisA nahIM ho sakatA, kyoMki apane prameyatva guNa ke kAraNa vaha bAta avazya kisI na kisI ke dvArA jAnI jA rahI hai / 58. alokAkAza meM to koI nahIM, batAo use kauna jAne ? apane prameyatva guNa ke kAraNa vaha sarvajJa ke jJAna kA viSaya ho rahA hai| 56. jagata meM kitane padArtha jAne jAne yogya haiM ? sattAbhUta sabhI padArtha jAne jAne yogya haiM, kyoMki sabhI prameyatva guNa yukta haiM / 60. dravya jAnA jAye para paryAya nahIM ? nahIM, dravya guNa paryAya tInoM hI jAne jAte haiM, kyoMki tInoM pRthaka pRthaka nahIM akhaNDa haiM / dravya kA prameyatva guNa hI usake anya guNoM va paryAya ko janavAne meM kAraNa hai /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra 61. rUpI padArtha ho jAne jA sakate haiM arUpI nahIM ? nahIM, arUpI padArtha yadyapi indriya jJAna gocara nahIM para yogaja jJAna vizeSa dvArA avazya jAne jA rahe haiN| kyoMki unameM bhI prameyatva guNa hai| 62. jAnane vAlA svayaM apane ko kaise jAne ? jAnane vAloM meM do guNa haiM -jJAna va prameyatva / jJAna dvArA vaha jAnatA hai aura prameyatva dvArA janAyA jAtA hai| isa prakAra svayaM apane ko bhI jAnatA hai| 63. jJAna hone va jJAta hone kI ye do zaktiyeM kisameM haiM ? jIva meN| 64. prameyatva guNa ko jAnane kA kyA prayojana? / samasta vizva apane prameyatva dvArA mere jJAna ko apanA sarvasva arpaNa ko svayaM taiyAra hai, phira maiM jagata ke padArthoM ke jAnane ke prati vyagra kyoM houuN| sAkSI rUpa se sthita rahate hue, jJAna ko sahaja apanA kArya karane duu| (6. agurulaghutva guNa) (65) agurulaghutva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya kI dravyatA kAyama rahe arthAt(ka) eka dravya dUsare dravya rUpa na pariNamai / (kha) eka guNa dUsare guNa rUpa na pariNamai / / (ga) eka dravya ke aneka yA ananta guNa bikhara kara jude jude na ho jAveM; usako agurulaghutva guNa kahate haiN| 66. 'agurulaghu' zabda kA kyA tAtparya ? a+ guru + laghu / anahIM; guru=bhArI yA bar3A; 'laghu = halakA yA chottaa| koI bhI dravya pramANa yA sImA ko ullaMghana karake bhArI yA halakA athavA choTA yA bar3A nahIM bana sktaa| 67. 'dravya ko dravyatA kAyama rahe' isase kyA samajhe? dravya guNoM kA samUha hai| usakI dravyatA isI meM hai ki usake
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra sarva guNa surakSita raheM; unameM se eka bhI na ghaTe na bar3he na badale / guNa ghaTane se vaha laghu ho jAyegA, bar3hane se guru bana jAyegA aura badalane se vaha dravya hI badalakara anya rUpa ho jaayegaa| 68. agurulaghu ke tInoM lakSaNa kA samanvaya kro| (ka) dravya pariNamana avazya karatA hai para anya dravya rUpa se nahIM, jaise ki jIva ajIva rUpa nahIM ho sakatA, athavA anya jIva rUpa bhI nahIM ho sakatA / yadi aisA hone lage sabhI dravya dhIre dhIre anyarUpa hokara apanI sattA kho baiThe aura vizva dravya-zUnya ho jAye, jo asambhava hai / (kha) dravya guNoM kA samUha tabhI raha sakatA hai jaba ki ve bhI dravya kI bhAMti eka dUsare rUpa na pariNama; yathA rUpa guNa rasa guNa na bana jAye / yadi aisA hone lage to sabhI guNa dhIre dhIre anya rUpa hokara apanI sattA kho baiTha aura dravya guNa-zUnya ho jAye, jo asambhava hai / (ga) isI prakAra dravya guNoM kA samUha tabhI raha sakatA hai jaba ki usake guNa use chor3akara bAhara na nikala sakeM / yadi aisA hone lage to saba guNa dhIre dhIre usakA tyAga kara deMge aura vaha guNa-zUnya ho jAyegA, jo asambhava hai| athavA laghu ho jAyegA aura ve guNa use chor3akara jisa dUsare dravya kA Azraya leMge vaha guru ho jAyegA / guNoM kA nirAzraya rahanA sambhava nahIM / 66. dUdha pAnI milakara ekameka ho gae ? nahIM, donoM apane apane svarUpa meM sthita haiN| dUdha jalarUpa yA jala dUdharUpa nahIM ho gayA hai / kevala saMzleSa bandha ke kAraNa eka dIkhate haiN| agurulaghu guNa ke kAraNa donoM kI sattA pRthaka 2 hai| 70. pratyeka dravya ko svataMtratA kI maryAdA kAhe se hai ? agurulaghutva guNa se hai, kyoMki usI ke kAraNa usakI sattA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra surakSita hai| vaha na ho to bar3e dravya choTe ko nigala jaayeN| 71. dravya kI svataMtratA kA kyA artha ? dravya apane svarUpa meM sthita rahe, anya rUpa na bane / 72. dravya svataMtra rUpa se zuddha azuddha saba prakAra ke kArya kara sakatA hai, aisA kaheM to? nahIM, vastu svataMtratA kA yaha artha nahIM hai ki vaha jo cAhe kara ske| koI bhI dravya apane kAryakSetra kI sImA ko ullaMghana nahIM kara sakatA / yahI usakI svatantratA hai, kyoMki anya kA kArya karane kA artha hai use apane AdhIna karanA / pratyeka dravya apane yogya hI prayojanamata kArya kara sakatA hai, dUsare ke yogya nahIM, kyoMki aisA hone lage usakI zakti meM badala kara dUsare rUpa ho jAyeM jo asambhava hai / agurulaghutva ke dvitIya lakSaNa se yaha bAta jAnI jAtI hai| 73. mukta AtmAyeM teja meM tejavat milakara eka ho jAtI haiM ? nahIM, ve eka dUsare ke kSetra meM avagAha bhale pA leM para unakI apanI apanI sattA vinaSTa nahIM hotI; jaise ki dUdha meM jala va khANDa kI sattA / agurulaghutva ke prathama lakSaNa se yaha bAta jAnI jAtI hai| 74. guru ne mujhe jJAna diyA ? gurune apanA jJAna mujhe nahIM diyA, merA hI jJAna guNa unake nimitta se mujhameM vikasita huA hai / guru apanA jJAna dete ve laghu ho jAte aura unakA jJAna mujhameM Ane se maiM guru ho jaataa| guru kA jJAna unase pRthaka nahIM ho sktaa| agurulaghutva ke tRtIya lakSaNa se yaha bAta jAnI jAtI hai / 75. samyagdRSTi ko cAritravAna honA hI cAhiye ? nahIM, samyagdarzana va cAritra donoM guNa pRthaka 2 haiM, inakA kArya bhI svataMtra hai / yadi samyaktva guNa cAritra guNa ko bAdhya karane lage to cAritra guNa samyaktva bana jAye / agurula ghutva guNa ke
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 100 3-guNAdhikAra kAraNa eka guNa dUsare guNa rUpa nahIM ho sktaa| agurulaghutva ke dvitIya lakSaNa para se yaha bAta jAnI jAtI hai| 76. bUr3he vyakti meM jJAna va viveka nahIM rahatA? aisA nahIM hai, kyoMki agurulaghutva guNa ke kAraNa ye donoM guNa usase judA nahIM ho skte| aguphalaghutva ke tRtIya lakSaNa para se yaha jAnA jAtA hai| 77. ekendriya jIva meM guNa kama hote haiM aura paMcendriya meM adhika / nahIM; sabhI jIvoM meM guNa samAna hote haiM, bhale hI kisI jIva meM ve kama vyakta aura kisI meM adhika / agurulaghutva guNa ke kAraNa kisI ke bhI usameM se nikala nahIM sakate aura na kisI meM praveza kara sakate haiM / agurulaghutva ke tRtIya lakSaNa parase yaha bAta jAnI jAtI hai| 78. paramANu meM sparza ke cAra guga kama hote haiM aura skandha meM adhika aisA Agama meM kahA hai ? paramANu va skandha ke guNoM meM hInAdhikatA nahIM hai, balki guNoM kI paryAyoM ke vyakta hone meM hInAdhikatA hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki halakA bhArI kaThora va komala ye cAra jo sparza kahe gaye haiM ve sparza gaNa kI paryAya nahIM hai, balki skandha meM eka dUsare kI apekSA rakhakara dekhe jAne vAle dharma haiN| agurulaghu guga ke kAraNa guNa ghaTa bar3ha nahIM sakate, yaha vAta agurulaghutva ke tRtIya lakSaNa para se jAnI jAtI hai| agurulaghu guNa se tumhArA kyA prayojana ? maiM jIva hU~ zarIra nahIM / siddha bhagavAna ke samAna hI pUrNa guNoM kA bhaNDAra haiM, isaliye nirAza na hokara zarIra meM se apanatva buddhi nikAlUM aura apane svarUpa ke darzana karU / (7 pradezatva guNa) (80) pradezatva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya kA kucha na kucha AkAra avazya ho| 76.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 3-guNAdhikAra 81. 'AkAra' se kyA samajhe? dravya kI kucha na kucha lambAI caur3AI moTAI athavA gola caukora tikona Adi AkRti avazya honI cAhiye, kyoMki sarvathA AkRti rahita padArtha sambhava nahIM / vaha AkAra bar3A ho yA choTA yaha dUsarI bAta / 82. amUrtIka dravyoM kA koI AkAra nahIM hotA? nahIM, amUrtIka dravyoM kA bhI AkAra avazya hotA hai, parantu mUrtIka ke AkAravat vaha dikhAI nahIM detaa| 83. AtmA ko nirAkAra kahate haiM ? nirAkAra kA artha yaha nahIM hai ki usakA dravya AkAra rahita hai, balki yaha hai ki use bhAvapradhAna hone se use jJAna svarUpa yA cinmAtra mAnA gayA hai| cetana prakAza nirAkAra hai / 84. kyA AtmA bhI sAkAra hai ? hAM, usakA dravya arthAta pradezAtya vibhAga avazya kucha na kucha lambI caur3I moTI choTI AkRti vAlA hai| 55. AtmA kA AkAra kaisA hai ? jaise zarIra meM rahatA hai vaisA hI usakA AkAra bhI ho jAtA hai, jaise ghaTAkAza kA AkAra bhI ghaTa jaisA hotA hai| 86. pradezatva guNa kA kyA kArya hai ? tIna kArya hai---AkAra banAnA, parispandana karanA tathA kriyA krnaa| 87. AkAra parispandana va kriyA meM kyA antara hai ? AkAra lambAI caur3AI moTAI ko kahate haiM aura parispandana pradezoM ke bhItarI kampana ko / parispandana ke kAraNa AkAra meM parivartana hotA hai / kiyA to pradeza prathamarUpa akhaMDa dravya ke gamanAgamana kA nAma hai| 8. pradezatva guNa ko mAnane kI kyA AvazyakatA ? dravya guNoM va paryAyoM kA AdhAra hai / AdhAra yA Azraya ko
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 102 3-guNAdhikAra avazya pradezavAna honA cAhiye, anyathA guNa va paryAya kahAM va kaise ThahareM / ataH dravya ko pradezavAna honA hI cAhiye / 86. dravya guNa va paryAya tInoM ke AkAroM meM kyA antara? tInoM kA AkAra samAna hai, kyoMki guNa va paryAya dravya ke sarva bhAgoM meM vyApakara raha rahe haiN| 60. AkAra parivartana kina dravyoM meM hotA hai aura kyoM ? jIva va pudgala ke hI AkAroM meM parivartana hotA hai, kyoMki kriyAvAna hone se inake pradezoM meM hI parispandana hotA hai, zeSa cAra meM nhiiN| (8. vizeSa guNa) (61) vizeSa guNa kise kahate haiM aura kauna kauna se hai ? jo sarva dravyoM meM na vyApe (apane-apane dravyoM meM rahe) usako vizeSa guNa kahate haiM / jaise--- jIvameM cetanA, samyaktva, cAritra (sukha vIrya) Adi; pudgala meM sparza rasa gandha varNa; dharma dravya meM gati hetutva; adharma dravya meM sthiti hetutva; AkAza dravya meM avagAhanA hetutva; aura kAla dravya meM vartanA hetutva, vgairh| 62. rUpa guNa kise kahate haiM ? cakSu indriya ke viSaya ko arthAta varNa ko rUpa guNa kahate haiN| 63. rUpa kitane prakAra kA hai ? pAMca prakAra kA-kAlA, pIlA, lAla, nIlA, sapheda / 64. kyA netra indriya kA viSaya varNa hI hotA hai ? nahIM varNa va AkAra donoM netra indriya ke viSaya haiM parantu pradhAna hone se varNa ko hI rUpa guNa kahate haiM AkAra ko nahIM; kyoMki AkAra to kadAcita hAthoM se TaTolakara bhI jAnA jA sakatA hai, para varNa sarvathA netra kA hI viSaya hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 65. rasa guNa kise kahate haiM ? jihvA indriya ke viSaya ko rasa guNa kahate hai, arthAta jo cakhane meM Aye so rasa hai / 103 6. rasa kitane prakAra kA hotA hai ? pAMca prakAra kA hai - khaTTA, mIThA, kaDuA, kasAyalA va caraparA / 67. kyA jivhA kA viSaya cakhanA hI hai ? nahIM bolanA bhI hai, para rasa guNa cakhe jAne vAle viSaya ko hI kahate haiM / 8. gandha kise kahate haiM ? ghrANa indriya ke viSaya ko gandha kahate haiM / arthAta jo sUMghakara jAnA jAya / EE. gandha kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA - sugandha va durgandha / 100. sparza guNa kise kahate haiM ? 3 - guNAdhikAra sparzana indriya ke viSaya ko sparza guNa kahate haiM, arthAta jo chU kara jAnA jAye / 101. sparza guNa kitane prakAra kA hotA hai ? ATha prakAra kA ThaNDA, garma, cikanA, rUkhA, halakA, bhArI, kaThora, komala / 102. gati hetutva guNa kise kahate haiM ? jIva va pudgala ko gamana meM sahakArI dharmAstikAya ke guNa ko gati hetutva kahate haiN| 103. sthiti hetutva guNa kise kahate haiM ? jIva va pudgala ko gati pUrvaka sthiti karane meM sahakArI adharmAstikAya ke guNa ko sthiti hetutva kahate haiM / 104. avagAhanA hetutva kise kahate haiM ? sarva dravyoM ko avakAza dene meM samartha AkAza ke guNa ko avagAhanA hetutva kahate haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- gRNAdhikAra 2-dravya guNa paryAya 104 105. vartanA hetutva kise kahate hai ? sarva dravyoM ko pariNamana karane meM sahakArI kAla dravya ke guNa ko vartanA hetutva kahate haiN| 106. gati hetutva, sthiti hetutva, avagAhanA hetutva va vartanA hetutva kitane kitane prakAra ke haiM ? ye kevala eka-eka prakAra ke hI hote haiN| 107. kyA gati hetutva guNa apane liye bhI nimitta ho sakatA hai ? nahIM, kyoMki vaha jIva va pudgala kI gati meM nimitta hotA hai, svayaM kriyAvihIna hone se apane ko nimitta nahIM ho sktaa| 108. kyA rasa va gati hetutva gamana kara sakate haiM ? dravya se pRthaka hokara to guNa kA gamana sambhava nahIM, hAM gatimAna dravya ke sAtha hI usakA guNa bhI avazya gamana karatA hai| gatimAna hone se pudgala ke sAtha rasa kA gamana sambhava hai para gati vihIna hone se dharmAstikAya ke gati hetutva kA gamana sambhava nhiiN| 106. sabhI pudgaloM meM cAroM guNa pAye jAte haiM yA honAdhika bhI? sabhI pudgaloM meM ve paramANu hoM yA skandha rasAdi cAroM guNa hote haiN| 110. jala meM gandha, agni meM gandha va rasa aura vAyu meM rUpa rasa gandha nahIM pAye jaate| aisA vAstava meM nhiiN| sthUla vyakti na hone se sthUla indriyoM dvArA unakA grahaNa vahAM bhale na ho, parantu vAstava meM ve vahAM haiM avazya; kyoMki agugalaghutva ke kAraNa ve pRthaka nahIM ho skte| 111. paramANu meM halkA bhArI va kaThora narma sparza nahIM hotA? yaha ThIka hai, parantu ye sparza ko paryAya haiM, guNa nahIM / isase bhI adhika kaheM to ye kevala ApekSika dharma haiM jo skandha meM dekhe jA sakate haiM, parantu sparza guNa kI paryAya nahIM hai / sparza kA hI viSaya hone se inheM sparza guNa kI paryAya kahane kA upacAra hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 105 3-guNAdhikAra 112. aise vizeSa guNa batAo jo do jAti ke dravyoM meM hoN| vizeSa guNa apanI jAti ke dravyoM meM hI rahatA hai, isaliye do jAti ke dravyoM meM eka vizapa guNa nahIM pAyA jA sktaa| noTa:- (jIva ke guNoM ke liye Age dekho pRthaka adhikAra) (6. anujIvI pratijIvI guNa) (113) anujIvI guNa kise kahate haiM ? bhAva svarUpa guNoM ko anujIvI gaNa kahate haiM, jaise jIva meM samyaktva, cAritra, mukha, cetanA aura padgala meM sparza rasa gandha varNa aadi| (114) pratijIvI guNa kise kahate haiM ? vastu ke abhAvasvarUpa dharma ko pratijIvI guga kahate haiM jaise nAstitva, amurtatva, acetanatva vagairaha / 115. bhAva svarUpa va abhAva svarUpa se kyA samajhe ? jina gaNoM kI pratIti va vyAkhyA svatantra rUpa se ho sake hai ve bhAva svarUpa gaNa haiM jaise jJAna, rasa Adi / jina dharmoM kI pratIti va vyAkhyA svatantra rUpa se na ho sake balki anya gaNoM kA pratiSedha karake hI jinakA paricaya diyA jAnA sambhava ho ve abhAvasvarUpa dharma haiM, jaise vastu meM paracatuSTaya kA abhAva hI usakA nAstitva dharma tathA rUpa rasAdi kA abhAva hI amUrtitva dharma hai| vAstava pratijIvI nAma se kahe jAne vAle ye saba guNa nahIM 'dharma haiM, kyoMki apekSA vaza jAne jAte haiM, svatantra sattA vAle nahIM haiM / anujIvI guNa bhI haiM aura dharma bhii| 116. anujIvI yA pratijIvI guNa sAmAnya haiM yA vizeSa ? donoM hI donoM prakAra ke haiM - jJAna rasa Adi vizeSa anujIvI gNa haiM aura cetanatva mUrtatva Adi sAmAnya / sUkSmatva agurulaghutva Adi chahoM dravyoM meM pAye jAne se sAmAnya pratijIvI guNa haiN| acetanatva amUrtatva Adi vizeSa bhI haiM aura sAmAnya bhii| yahAM dravyoM meM na pAye jAne se vizeSa haiM aura pAMca-pAMca meM pAye jAne se sAmAnya /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 106 ( 117) jIva ke anujIvI guNa kauna se haiM ? , cetanA, samyaktva, cAritra sukha vIrya, bhavyatva, abhavyatva, jIvatva, vaibhAvika, kartRtva, bhoktRtva vagairaha ananta guNa haiM / ( 118) jIva ke pratijIvI guNa kauna se haiM ? -guNAdhikAra avyAbAdhatva, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSmatva, nAstitva Adi / 116. ajIva dravyoM ke anujIvI guNa kauna se haiM ? pudgala ke - rUpa rasa gandha sparza Adi / dharma dravya kA gatihetutva, adharma dravya kA sthiti hetutva, AkAza dravya kA avagAhanAhetutva aura kAla dravya kA vartanA hetutva | isa prakAra saba milakara ananta guNa haiM / 120. ajIva dravyoM ke pratijIvI guNa kauna se haiM ? avyAbAdhatva, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSmatva, nAstitva ityAdi ye saba jIva va ajIva meM samAna haiM / acetanatva pAMcoM ajIva dravyoM meM samAna haiM / amUrtatva pudgalAtirikta zeSa pAMca dravyoM meM samAna haiM /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/4 jIva guNAdhikAra (1. cetanA) (1) cetanA kisako kahate haiM ? jisameM padArthoM kA pratibhAsa (pratibimbita) ho usako cetanA kahate haiN| 2. cetana cetanA caitanya meM kyA antara hai ? cetanA svabhAva hai, usakA AdhAra jo jIva dravya vaha cetana hai| cetana yA cetanA ke bhAva ko caitanya arthAta cetanatva kahate haiM / (3) cetanA ke kitane bheda haiM ? do haiM-darzana cetanA aura jJAna cetnaa| (athavA tIna ha jJAna cetanA, karma cetanA aura karmaphala cetanA) 4. cetanA tathA darzana jJAna meM kyA bheda hai ? cetanA guNa yA svabhAva hai aura darzana jJAna usakI upayogAtmaka paryAyeM yA vyaktiyeM / (5) upayoga kise kahate haiM ? jIva ke lakSaNarUpa caitanyAnuvidhAyI pariNAma ko upayoga kahate haiM (arthAta cetanA kI pariNati vizeSa hI upayoga zabda vAcya hai) (6) upayoga ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka darzanopayoga dUsarA jJAnopayoga /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 108 4-jIva guNAdhikAra 7. jJAnopayoga va darzanopayoga kise kahate haiM ? jJeyoM se saMvalita bAhya citprakAza ko jJAnopayoga aura antastatvopalabdhi rUpa antacitprakAza ko darzanopayoga kahate haiM / noTa:-vizeSatA ke liye Age pRthaka-pRthaka carcA kI gaI hai| 8. jJAna cetanA kisako kahate haiM ? sAkSI bhAva se jJeyoM kA jAnanA rUpa jJAna cetanA, vItarAgI janoM meM hI sambhava hai| 6. karma cetanA kise kahate haiM ? ahaMkAra raJjita kartatva va bhoktatva ke pariNAma karma cetanA hai / yaha sarva rAgI jIvoM ko hotI hai| 10. karma phala cetanA kise kahate haiM ? sukha dukha ke kAraNa milana para unameM sukha dukha kA vedana karanA rUpa cetanA ke pariNAma karma phala cetanA hai| yaha sAmAnya rUpa se sabhI rAgI jIvoM ko hotI hai, phira bhI pradhAnatayA ekendriya se asaMjJI paMcendriya taka ke jIvoM meM mAnI gaI hai| 11. kyA saMjJo jIvoM ko karmaphala cetanA nahIM hai ? hotI hai, para unameM karma cetanA kI pradhAnatA hai, kyoMki ve sukha dukha kI kAraNakUTa sAmagrI ko apane anukala karane ke prati hI sadA rata rahate haiM. asaMjI paryata ke marva jIva unheM karane ko samartha na hone se jaisA taisA bhI sukha dukha prApta hotA hai bhoga lete haiM, ataH vahA~ karmaphala cetanA pradhAna hai|| pratyeka jIva prati samaya kucha na kucha jAnatA to hai hii| taba kyA unheM jJAna cetanA hotI hai ? nahIM, jJAna cetanA sarva vikalpoM se atIta sahaja jJAtA dRSTAmAtra bhAva ko kahate haiM / sAdhAraNa jIvoM kA jAnanA ipTAniSTa buddhipUrvaka prayatna vizeSa ke dvArA hone se vaisA nahIM hotaa| 13. Apako aba par3hate samaya kauna sI cetanA hai aura kyoM? karma cetanA hai, kyoMki jJAna prApti ke vikalpa sahita prayatna vizeSa dvArA ho rahI hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 4 - jIva guNAdhikAra : 14. Agamopayukta bhI Apako jJAna cetanA kyeM nahIM ? kyoMki kartA buddhi sahita hai, jJAtA dRSTA bhAva rUpa nahIM hai / 15. saMcetanA va saMvedanA meM kyA antara hai ? 106 saMcetanA padArthoM ke pratibhAsa rUpa se hotI hai aura saMvedanA sukha dukha rUpa se pratIti meM AtI hai / ( 2. jJAnApayoga sAmAnya ) (16) jJAna cetanA ( jJAnopayoga ) kisako kahate haiM ? avAntara sattA viziSTa vizeSa padArtha ko viSaya karane vAlI cetanA (upayoga ) ko jJAna cetanA yA jJAnopayoga kahate haiN| (17) avAntara sattA kise kahate haiM ? kisI vivakSita padArtha kI sattA ko avAntara sattA kahate haiM ( jaise manuSya, ghara, paTa Adi) / 18. jJAnopayoga ke kitane lakSaNa prasiddha haiM ? cAra haiM- vizeSa grahaNa, sAkAra grahaNa, savikalpa grahaNa aura bAhya citprakAza | 16. vizeSa grahaNa se kyA samajhe ? yaha manuSya hai, yaha ghara hai, yaha jJAnI hai, yaha dharmAtmA hai, yaha kAlA hai, yaha pIlA hai isa prakAra ke vikalpoM sahita jAnane ko vizeSa grahaNa kahate haiM / 20. sAkAra va savikalpa grahaNa se kyA samajhe ? dezakAlAvacchinna padArtha sAkAra hotA hai / manuSya pazu ghara paTa Adi padArtha vizeSa AkRti vAle hone se dezAvacchinna haiM aura bar3A choTA aba taka Ajakala Adi ke vikalpoM sahita padArtha kAlAvacchinna haiM / jJAnI dharmAtmA kAlA pIlA Adi vikalpoM sahita bhAvAvacchinna haiM / tAtparya yaha ki vizeSa AkAra prakAroM vAle padArtha sAkAra va savikalpa haiM / jJAna meM unakA grahaNa sAkAra grahaNa hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 4-jIva guNAdhikAra 'maiM usa padArtha ko jAnU', aba 'ise chor3akara ise jAnU' aisA prayatna vizeSa vikalpa kahalAtA hai| aise vikalpa sahita jAnane ko savikalpa grahaNa kahate haiN| 21. bAhya citprakAza se kyA samajhe? antaraMga vetanA kA jhukAva jJayoM ke prati rahanA arthAta usakA jJAtA jJAna jJeya rUpa tripuTI yukta ho jAnA hI bAhyacitprakAza hai; kyoMki eka to isa prakAra ke upayoga meM bAhya padArthoM kA hI pratibhAsa hotA hai aura dUsare antarcetanA kA prayatna va jhakAva bAhara kI ora hotA hai| 22. to kyA jJAnopayoga svAtma grahaNa ko samartha nahIM? usakA AkRti sApekSa dravyAtmaka rUpa hI usakA viSaya hai aura sAmAnya antarcena prakAza ke liye vaha bhI svAtma nahIM parAtma hI hai| 23. jJAna ke cAroM lakSaNoM kA samanvaya kro| vizeSa grahaNa svayaM vikalpAtmaka hai| vikalpoM meM jJeya padArthoM ke prati lakSya rahane se vaha sAkAra hai / pratibimba rUpa se bAhya padArtha hI jJAna meM pratibhASita hote haiM svayaM AtmA nahIM; jaise ki darpaNa meM bAhya padArtha hI pratibimbita hote haiM sva paNa nahIM / isaliye una AkAroM yA pratibimboM kA grahaNa bAhya citprakAza kahalAtA hai / athavA rAgI janoM ke jAnane kA DhaMga bAhya jJeyoM ke prati lakSya karake prayatna pUrvaka hotA hai, isIse vaha bAhya citprakAza kahalAtA hai| 24. jJAna va anubhava meM kyA antara hai ? 'maiM isa padArtha ko jAnatA hai aisA bAhya kI ora kA vikalpa jJAna kahalAtA hai / aura usa padArtha ke nimitta se jo sukha dukha kI antarpratIti hotI hai vahI usa padArtha kA anubhava kahalAtA hai / jaise AMkha se agni kA jJAna hotA hai aura hAtha dvArA use chUne para hAtha jalane ke duHkha kI pratIti usakA anubhava hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 111 4-jIva guNAdhikAra 25. anubhava guNa kA hotA hai yA paryAya kA ? paryAya kA hotA hai, kyoMki paryAya ke sAtha hI usa usa samaya upayoga tanmaya hotA hai| dravya va guNa to paryAya ke kAraNa rUpa se kevala jAne jAte haiN| 26. kyA jJAna guNa apane ko bhI jAna sakatA hai ? sva para prakAzaka hone se apane ko bhI jAnanA Avazyaka hai, para jJeya rUpa se prApta va AtmA kA AkAra bhI citsvabhAva kI apekSA parapane ko hI prApta hotA hai| 27. jJAna cetanA (jJAnopayoga) kitane prakAra kI hai ? do prakAra kI-parokSa va pratyakSa / (28) parokSa jJAna kise kahate haiM ? jo dUsare kI sahAyatA se (arthAta indriya mana va prakAzAdi kI sahAyatA se) padArtha ko spaSTa jAne / 29. parokSa jJAna ke kitane bheda haiM ? do hai-eka mati jJAna dUsarA zruta jnyaan| (30) pratyakSa jJAna kise kahate haiM ? jo padArtha ko spaSTa jAne / 31. pratyakSa jJAna ke kitane bhA haiM ? do haiM-eka sAMvyavahArika pratyakSa dUsarA pAramArthika pratyakSa / (32) sAvyavahArika pratyakSa kise kahate haiM ? jo indriya aura mana kI sahAyatA se padArtha ko eka deza spaSTa jAne (indriya jJAna sAMvyavahArika pratyakSa hai)| 33. indriya jJAna ko to Upara parokSa kahA gayA hai ? anya kI sahAyatA kI apekSA rakhane se vAstava meM vaha parokSa hI hai, para loka vyavahAra meM pratyakSa mAnA jAne se hI use sAMvyavahArika pratyakSa kahA gayA hai / (34) pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? jo binA kisI kI sahAyatA ke padArtha ko spaSTa jAne /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 112 4-jIva guNAdhikAra (35) pAramArthika pratyakSa ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM-eka vikala pratyakSa dUsarA sakala pratyakSa / (36) vikala pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? / jo rUpI padArthoM ko binA kisI kI sahAyatA ke spaSTa jAne / (37) vikala pAramArthika pratyakSa ke kitane bheda haiM ? do haiM --eka avadhi jJAna dUsarA manaHparyAya jnyaan| (38) sakala pAramArthika pratyakSa kise kahate haiM ? __ kevala jJAna ko| 36. pratyakSa va parokSa meM kyA antara hai? viSaya ke AkAra kI apekSA koI antara nhiiN| vizadatA va avizadatA meM antara hai| pratyakSa vizada hotA hai aura parokSa avizada / jaise andhe ko gulAba ke phUla kA jJAna honA avizada hai aura netravAna ko vizada / (3. mati jJAna) (40) mati jJAna kisako kahate haiM ? indriya va mana kI sahAyatA se jo jJAna ho use mati jJAna kahate haiM (jaise AMkha se rUpa kA jnyaan)| 41. mati jJAna kisako hotA hai ? ekendriya se saMjJI paMcendriya taka ke saba jIvoM ko apane apane yogya matijJAna hotA hai| apane apane yogya se kyA samajhe ? upalabdha indriyoM viSayaka hI jJAna hotA hai anya indriyoM janita nhiiN| (43) mati jJAna ke kitane bheda haiM ? cAra hai--avagraha, IhA, avAya, dhaarnnaa| (44) avagraha kise kahate haiM ? indriya aura padArtha ke yogya sthAna meM (mauja da jagaha meM) rahane para, sAmAnya pratibhAsarUpa darzana ke pIche, avAntara sattA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 4- jIva guNAdhikAra sahita vizeSa vastu ke jJAna ko avagraha kahate haiM / jaise yaha manuSya hai ( athavA yaha sapheda sapheda sA kucha hai to sahI ) ityAdi / (noTa: - darzana kA kathana Age kiyA jAyegA) (45) IhA jJAna kisako kahate haiM ? 2- dravya guNa paryAya avagraha se ja hue padArtha ke viSaya meM utpanna hue saMzaya ko dUra karate hue abhilASa svarUpa jJAna ko IhAjJAna kahate haiM / jaise - ThAkuradAsa pratIta hote haiM / ( athavA yaha dhvajA mA ka paMkti sarIkhI pratIta hotI hai) / yaha jJAna itayA kamajora hotA hai ki kisI padArtha kI IhA hokara chUTa jAye to kAlAntara meM saMzaya yA vismaraNa ho jAtA hai / (46) avAya kise kahate haiM ? hA se jAne hue padArtha ko yaha vahI hai anya nahIM, aise majabUta jJAna ko avAya kahate haiM; jaise - yaha ThAkuradAstra hI haiM anya nahIM haiM / ( athavA yaha dhvajA hI hai baka paMkti nahIM ) / avAya se jAne hue padArtha meM saMzaya to nahIM hotA, parantu vismaraNa ho jAtA hai / (47) dhAraNA kise kahate haiM ? jisa jJAna se jAne hue padArtha meM kAlAntara meM saMzaya tathA vismaraNa nahIM hoce, use dhAraNA kahate haiM ? 48. prati jJAna ke ina cAroM bhAvoM kA spaSTa rUpa va krama darzAo ? (ka) indriya aura padArtha kA saMyoga hote hI darzanopayoga ke anantara prathama kSaNa meM padArtha kA dhuMdhalA sA sAmAnya rUpa grahaNa hotA hai, jise avagraha kahate haiM / "yaha kucha hai to sahI' aisA pratibhAsa hI usakA rUpa hai ? (kha) tadanantara dvitIya kSaNa meM IhA hotA hai, arthAta usa padArtha kI ora upayoga ko kucha kendrita karake nirNaya karane kA prayatna hotA hai / (ga) tadanantara tRtIya kSaNa meM avAya hotA hai arthAta usa viSaya kA nizcita jJAna ho jAtA hai /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 4-jIva guNAdhikAra (gha) tadantara dhAraNA hotI hai / avAya aura dhAraNA meM itanA antara hai ki jaba taka usa nirNIta jJAna kA saMskAra dRr3ha nahIM hotA taba taka vaha avAya kahalAtA hai aura usakA saMskAra itanA dRr3ha ho jAye ki kAlAntara meM bhI smaraNa kiyA jA sake taba vahI jJAna dhAraNA nAma pAtA hai| 46. avagraha Adi kA yaha krama pratIti meM kyoM nahIM AtA? ye cAroM bAteM itanI zIghratA ke sAtha ho jAtI haiM ki sAdhAraNa buddhi se pakar3a meM nahIM aatiiN| vizeSa upayoga dene para avazya pratIti meM AtI haiN| 50. kyA mati jJAna kA itanA hI kArya hai yA kucha aura bhI? matijJAna do prakAra kA hotA hai-pratyakSa va parokSa / uparokta cAra bAteM to usakA sAMvyavahArika pratyakSa rUpa haiN| isake pazcAta usakA parokSa rUpa prArambha hotA hai, jisake 3 bheda haiM- smRti, pratyabhijJAna va cintA yA takaM / ina tInoM ke lakSaNa pahile batA diye gaye haiM, dekho adhyAya 1 adhikAra 3 / mati jJAna ke parokSa bhedoM kA krama darzAo? dhAraNA ke saMskAra meM baiThe hue padArtha kI kAlAntara meM kadAcita smRti ho sakatI hai| smRti hone para hI pratyabhijJAna honA saMbhava hai, kyoMki vartamAna pratyakSa se pUrva smRti kA jor3a anyathA ho nahIM sktaa| eka hI viSaya kA punaH punaH pratyabhijJAna hotA rahe taba usa viSaya sambandhI vyApti yA tarka jJAna utpanna ho jAtA hai| arthAta aisI dhAraNA dRr3ha ho jAtI hai ki jaba jaba aura jahAM jahAM bhI yaha hogA taba taba va tahAM tahAM hI yaha bhI hogA aura yadi yaha na hogA to yaha bhI na hogaa| tarka yA vyApti jJAna kA hI hetu rUpa se prayoga karane para anumAna jJAna hotA hai jo zrutajJAna ke antargata hai| 52. kyA pratyeka padArtha viSaya mati jJAna meM ye AThoM bAteM hotI haiM ? nahIM, kisI ko athavA kisI samaya kevala avagraha hokara chuTa 51.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 4 - jIva guNAdhikAra jAtA hai arthAta abhI avagraha huA hI thA ki upayoga anya viSaya kI ora khica gayA / isI prakAra kisI ko avagraha va IhA hokara chUTa jAte haiM, avAya hone nahIM pAtA / kisako avagraha hA avAya ye tInoM ho jAne para bhI dhAraNA nahIM ho pAtI / kisI ko kisI samaya dhAraNA sahita cAroM jJAna bhI ho jAte haiM; para smRti kA kabhI kAma hI nahIM par3atA / isI prakAra kisI ko smRti to ho jAtI hai, para pratyabhijJAna kA avasara prApta nahIM hotA / kisI ko smRti va pratyabhijJAna ho jAne para bhI vyApti yA tarka jJAna jAgRta nahIM hotA aura kisI ko vyApti jJAna sahita uparokta sarvabheda ho jAte haiM / vyApti ho jAne para bhI usakA anumAna ke lie prayoga kare hI kare yaha Avazyaka nahIM, para koI koI kahIM kahIM usase anumAna bhI kara letA hai / 2- madhya guNa paryAya itanI bAta avazya hai ki Age Age ke jJAna vAloM ko usase pUrva ke sarvajJAna avazya hote haiM, kyoMki pUrva bheda ke abhAva meM agalA jJAna honA sambhava nahIM / aisA nahIM ho sakatA ki avAya to ho jAye aura avagraha IhA na ho / avagraha ba IhA hone para hI avAya sambhava hai, aura isI prakAra dhAraNA hone para hI smRti pratyabhijJAna Adi hone sambhava haiM / (53) mati jJAna ke viSayabhUta padArthoM ke kitane bheda haiM ? do haiM - vyakta va avyakta / ( athavA artha va vyaJjana ) (54) avagrahAdi jJAna donoM hI prakAra ke padArthoM meM hote haiM yA kaise ? vyakta padArthoM ke avagraha Adi cAroM hote haiM parantu avyakta padArtha kA kevala avagraha hI hotA hai / (55) arthAvagraha ( vyaktAvagraha ) kise kahate haiM ? vyakta padArtha ke avagraha ko arthAvagraha kahate haiM (jaise nela dvArA dekhanA ) (56) vyaJjanAvagraha kise kahate haiM ? avyakta padArtha ke avagraha ko vyaJjanAvagraha kahate haiM (jaise
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-avya guNa paryAya 116 4-guNAdhikAra rame hue nAka meM gandha kA grhnn)| (57) vyaJjanAvagraha bhI arthAvagraha kI taraha saba indriyoM aura mana se hotA hai yA kaise? vyaJjanAvagraha cakSu va mana ke atirikta sabhI indriyoM se hotA hai| (58) vyakta va avyakta padArthoM ke kitane bheda haiM ? hara eka ke 12 bheda hai-bahu-eka, bahuvidha-ekavidha, kSipra akSipra, niHsRta-aniHsRta, ukta-anukta, dhruva-adhruva / 56. avAya hone vAle ko kitane jJAna haiM ? tIna haiM--avagraha, IhA va avAya / devadatta ko dekhate hI pahicAna gayA, batAo mujhe kitane jJAna chaha jJAna hue-avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti va pratyabhijJAna / kucha kAla pUrva use dekhA thA taba avagraha Adi cAra jJAna hue the aura aba use dekhA hai taba chahoM hue haiN| 61. uparokta sarva vikalpoM ko milAne para mati jJAna ke kula kitane bheda hue ? arthAvagraha yogya 12 padArthoM ke chahoM indriyoM dvArA avagraha Adi cAroM hote haiM / ataH 64 1244=288 hue| vyaJjana yA avyakta 12 padArtha kA neva va mana rahita cAra indriyoM dvArA kevala avagraha hotA hai / ata: 441241 =48 / kula milakara 326 bheda hue| (ye to pratyakSa mati jJAna ke bheda haiN| inameM 48 kI smRti Adi sambhava nhiiN| 288 ke smRti Adi tInoM parokSa bheda bhI ho sakate haiM / ata; parokSa bheda kula 48+28843= 612 hue| kula milakara366+612%= 1248 hue)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-drasya guNa paryAya 4-gunAdhikAra (4. zruta jJAna) (62) zruta jJAna kise kahate haiM ? mati jJAna se jAne hue padArtha se sambandha liye hue kisI dUsare padArtha ke jJAna ko zrata jJAna kahate haiN| jaise ghaTa zabda sunane ke anantara utpanna haA kambugrIvAdi rUpa ghaTakA jJAna (athavA kisI vyakti kI AvAja sunakara binA dekhe hI usa vyakti kA jnyaan)| 63. zruta jJAta ke kitane bheda haiM ? tIna bheda haiM -hitAhita jJAna, zabda jJAna va kalpanA jJAna / 64. hitAhita rUpa bhuta jJAna kise kahate haiM ? kisI padArtha ko mattijJAna dvArA jAnakara 'yaha mere liye iSTa hai athavA aniSTa, maiM isa viSaya ko prApta karU athavA tyAga karU, ityAdi prakAra kA jo nirNaya andara meM hotA hai use hitAhita jJAna kahate haiN| jaise-sugandhi mAtra ko nAsikA dvArA mati jJAna se grahaNa karake, cIMTI 'khAdya' miSTAnna hai' yaha na jAnatI haI bhI 'yaha merA koI iSTa padArtha hai' itanA mAtra jAnakara, usa ora cala detI hai aura agniko 'yaha mere liye kucha aniSTa hai' aisA jAnakara vahAM se haTa jAtI hai| zabda jJAna kise kahate haiM ? karNendriya se yA netrendriya se matijJAna dvArA koI zabda suna kara yA par3ha kara usake vAcya kA jJAna ho jAnA zabda jJAna hai| 66. zabda jAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-dravya zruta va bhAva zruta / 67. dravya ata kise kahate haiM ? / zAstroM kA athavA kinhIM pustakoM kA athavA kevala sune va par3he zabdoM mAlA kA jJAna dravya zruta kahalAtA hai, jaise amuka zAstra meM yaha bAta likhI hai aura amuka vyakti yaha kahatA thA ... ityaadi| . . . . . . .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 118 4-jIva guNAdhikAra 68. bhAva zruta kise kahate haiM ? zAstra Adi ke zabda par3hakara athavA kisI vaktA se sunakara, una zabdoM kA vAcya vAcaka sambandha jaisA pahile samajha rakhA hai vaisA smaraNa karake, zabda para se vAcya padArtha kA nirNaya kara lenA bhAva zruta kahalAtA hai| 66. kalpanA jJAna kise kahate haiM ? kisI viSaya ko dekhakara yA sunakara athavA anya kisI indriya se jAnakara jo mana meM tatsambandhI vikalpa Adi utpanna hote haiM, use kalpanA jJAna kahA jAtA hai; jaise ghara ko dekhakara 'isameM jala bhara dene se vaha ThaNDA ho jAtA hai, garmiyoM meM isakA prayoga atyanta iSTa hai' ityAdi / 70. kalpanA jJAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-zRkhalAbaddha vyartha vikalpa aura anumAna jJAna / 71. zrRMkhalAbaddha vikalpa kaise hote haiM ? zekhacillI kI kalpanAoM kA jo mana meM kadAcita eka ke pIche eka rUpa se dhArA pravAhI kar3Ibaddha kalpanAyeM Ane lagatI haiM, vahI yahA~ zRMkhalAbaddha vikalpa kahe gae haiN| jaise-eka bhikhArI ko matijJAna dvArA dekha va jAnakara pahile deza kI bhukhamarI kA vikalpa jAgRta ho jAtA hai aura tadanantara 'sarakAra meM ghUsakhorI hI isakA kAraNa hai' aisA vikalpa svataH sAmane A dhamakatA hai| isI prakAra dalabandI, cIna kI duSTatA, amarIkA kI sahAnubhUti, bhAvI bhaya kI AzaMkA Adi anekoM dhArAvAhI kalpanAoM kI zRMkhalA cala nikalatI hai| kalpanA kI yaha aTUTa zRMkhalA kisa viSaya para se prArambha hokara kahA~ pahu~ca jAyegI, yaha kahA nahIM jA sakatA; jaise bhikhArI se prArambha hokara amarIkA va rUsa ke yuddha meM praviSTa
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-anya guNa paryAya 116 4-jIva guNAdhikAra ho aiTama bamoM dvArA yaha kalpanA eka kSaNa meM isa pRthvI ko pralayaMkara agni meM jalatI dekhane lagatI hai| (72) anumAna jJAna kise kahate haiM ? sAdhana se sAdhya ke jJAna ko kahate haiM jaise-dhUma dekhakara agni kA jJAna athavA kisI vyakti kI AvAja sunakara usa vyakti kA jJAna / 73. anumAna jJAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-svArthAnumAna aura parArthAnumAna / 74. svAnumAna kise kahate haiM ? / binA kisI anya ke upadeza ke yA hetu Adi ke yA tarka vitarka ke, jo jJAna svata: kisI padArtha ko pratyakSa karane ke anantara ho jAtA hai, vaha svArthAnumAna hai| jaise dhUma ko dekhakara agni kA jJAna svayaM ho jAtA hai| 75. parArthAnumAna kise kahate haiM ? kisI dUsare vyakti ke dvArA hetu Adi dekara samajhAye jAne para jA jJAna hotA hai, vaha parArthAnumAna hai / (isa jJAna ke aMgopAMgoM kA vizeSa vistAra pahale adhyAya 1 ke adhikAra 3 meM kiyA 76. zruta jJAna ke hone kA kyA krama hai ? matijJAna pUrvaka hI zruta jJAna hotA hai| 77. matijJAna pUrvaka se kyA samajhe ? pahale kisI indriya dvArA viSaya kA pratyakSa hotA hai aura phira usase sambandhita anya vikalpa hote haiM, bhale hI ve vikalpa hitAhita rUpa hoM athavA kalpanA rUpa athavA vAcyavAcaka rUpa yA anumAna rUpa / athavA smRti dvArA kisI viSaya kA parokSa jJAna karake isI prakAra ke vikalpa hote haiN| athavA kisI vaktA ke zabda va vAkyoM ko mati jJAna dvArA sunakara usake
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-gya guNa paryAya, 120 4-jIva guNAdhikAra dvArA diye gaye hetu udAharaNa Adi para se kisI anya viSaya kA nirNaya kiyA jAtA hai, ityAdi / 76. kyA matijJAna pUrvaka hI zruta jJAna hotA hai yA anya prakAra bhI ? kalpanA jJAna meM pahilI kalpanA to matijJAna pUrvaka hotI hai aura Age Age kI sarva kalpanAyeM apane se pUrva vAlI kalpanAoM ke AdhAra para hone se zrutajJAna pUrvaka hotI haiN| BE. mati jJAna va ata jJAna meM kyA antara hai ? indriya pratyakSa dvArA yA smati dvArA jo prathama jJAna hotA hai vaha to matijJAna hai| usa viSaya se sambandha rakhane vAlA agalA jo kar3Ibaddha jJAna hotA hai, vaha saba zrutajJAna hai| 80. mati va zrutajJAna meM kauna pratyakSa haiM aura kauna parokSa ? indriya pratyakSa vAlA matijJAna sAMvyavahArika pratyakSa hai, smRti Adi rUpa matijJAna parokSa hai aura zratajJAna ke mAre vikalpa parokSa haiN| 11. zrata jJAna kisa indriya ke nimitta se hotA hai ? hitAhita rUpa zrutajJAna meM koI indriya vizeSa nimitta nahIM hai, kyoMki vaha saMskAravaza kevala hitAhita ke abhiprAya kI avadhAraNA rUpa se hotA hai, padArtha ke AkAra rUpa se nhiiN| gheta jJAna ke anya sarva vikalpa mana ke nimitta se hote haiN| anya koI bhI indriya zra tajJAna meM nimitta nhiiN| 82. taba manomati jJAna va zrutajJAna meM kyA antara hai ? pUrva dRSTa zruta yA anubhUta padArtha kI smRti pratyabhijJAna va tarka to manomati jJAna ke vikalpa haiM aura tadAzrita anya anya viSayoM kA jJAna zruta hai| 23. bhUta jAna kise hotA hai ? sabhI jIvoM ko hotA hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-khya guNa paryAya 121 4-jIva guNAdhikAra 54. ekendriyAdi asaMjI paryaMta jIvoM ko mana ke abhAva meM vaha kaise sambhava hai ? unheM kevala hitAhita rUpa hI zrata jJAna hotA hai anya nhiiN| aura saMskAravaza hone se usameM mana kA nimitta hotA nhiiN| 85. zruta jJAna kA kyA viSaya hai ? rUpI va arUpI, cetana va aceta sabhI dravyoM kI sthUla sUkSma kucha paryAyeM isakA viSaya hai| ata: vaha lagabhaga kevala jJAna ke barAbara hai| 86. mokSa mArga meM zrata jJAna kA kyA sthAna hai ? kevala jJAna kI barAbarI karane me chamastha ke jJAnoM meM isakA mUlya sarvopari hai / avadhi va mana paryaya jJAna yadyapi camatkArika haiM para AtmAnubhUti meM samartha hone se zruta jJAna hI mokSa mArga meM prayojanIya hai, avadhi va manaH paryaya nahIM / (5. avadhijJAna) (87) avadhijJAna kise kahate haiM ? dravya kSetra kAla va bhAva kI maryAdA liye jo rUpI padArthoM ko spaSTa jAne / (noTa:-dravya kSetrAdi kI maryAdA; rUpI padArtha Adi kA kyA tAtparya hai yaha bAta pahile adhyAya 1 adhikAra 2 meM batA dI gaI) 88. avadhijJAna pratyakSa hai yA parokSa? deza pratyakSa hai sarva pratyakSa nahIM, kyoMki sakala dravya kSetra kAla bhAva ko nahIM jaantaa| lakSaNa meM Aye maryAdA zabda se yaha bAta sUcita hotI hai| 86. kyA avadhijJAnabhUta bhaviSyata ko bhI bAta ko jAnatA hai ? hAM, sAta ATha bhavoM Age pIche taka kI bAta jAna sakatA hai, parantu kevala pudgala dravya kI yA usake nimitta se hone vAle azuddha bhAvoM kI hI jAna sakatA hai, zuddha jIva va usake bhAvoM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vadhya guNa paryAya 122 4-jIva guNAdhikAra kI nhiiN| (azuddha jIva va usake bhAvoM ko kaise jAna sakatA hai, yaha bAta pahale adhyAya 1 adhikAra 2 meM batA dI gaI) / 60. smRti va avadhijJAna meM kyA antara hai ? yadyapi kinhIM jIvoM ko apane va apane se sambandha rakhane vAle kucha anya jIvoM ke pUrva bhavoM kI smRti ho jAtI hai, para vaha mati jJAna hai aura mana ke nimitta se hone ke kAraNa parokSa hai| avadhijJAna pratyakSa hotA hai| smRti jJAna ke liye pUrva dhAraNA yA saMskAra kI AvazyakatA hai, avadhi jJAna ko usakI AvazyakatA nhiiN| vaha navIna va adRSTa viSaya ko bhI jAna sakatA hai| 61. anumAna va avadhijJAna meM kyA antara hai ? anumAna meM bhI pUrva smRti Adi kI apekSA par3atI hai, tathA usake liye vizeSa rUpa se buddhi pUrvaka vicAra karanA par3atA hai| parantu avadhijJAna meM vicAra karane kI AvazyakatA nahIM / jaise padArtha ke prati netra jAte hI binA vicAre usakA pratyakSa ho jAtA hai. usI prakAra viSaya ke prati avadhijJAna ke upayukta hote hI binA vicAre usakA pratyakSa ho jAtA hai| 62. jyotiSa jJAna se bhI bhUta bhaviSyata kA jJAna ho jAtA hai ? ThIka hai, para vaha zruta jJAna hai, avadhijJAna nhiiN| kyoMki vaha bhI kucha bAhya lakSaNoM Adi ko dekhakara hI anumAna dvArA usakA phalAdeza karatA hai / avadhijJAna meM lakSaNa Adi kA Azraya lene kI AvazyakatA nhiiN| 63 avadhijJAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-kSayopazama nimittaka va bhava pratyaya / 64. kSayopazama nimittaka avadhijJAna kise kahate haiM ? samyaktva va cAritra ke prabhAva se jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazamavizeSa ho jAne para jo manuSya va tiryaJcoM ko
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 4- jIva guNAdhikAra kadAcita utpanna ho jAtA hai, vaha kSayopazama nimittaka kahalAtA hai / 65. kSayopazama nimittaka avadhijJAna kitane prakAra kA hotA hai ? tIna prakAra kA hotA hai- dezAvadhi, paramAvadhi va sarvAvadhi / 66. dezAvadhi kise kahate haiM aura kise hotA hai ? atyanta alpa zakti kA dhAraNa karane vAlA dezAvadhi kahalAtA hai / tiryaMca va manuSya donoM ko ho jAtA hai / 1 2- dravya guNa paryAya 67 dezAvadhi jJAna kitane prakAra kA hotA hai ? chaH prakAra hotA hai - varddhamAna hIyamAna, avasthita anavasthita, anugAmI ananugAmI / 68. varddhamAna avadhijJAna kise kahate haiM ? utpatti ke pazcAta jo nirantara uttarottara vRddhigata hotA rahe / EE. hIyamAna avadhijJAna kise kahate haiM ? utpatti ke pazcAta jo nirantara uttarotara ghaTatA calA jAye / 100 avasthita avadhijJAna kise kahate haiM ? utpatti ke pazcAta jo jaisA kA taisA rahe, na ghaTe na bar3he / 101 anavasthita avadhijJAna kise kahate haiM ? utpatti ke pazcAta jo nizcala rahe eka rUpa na Tike / kabhI ghaTe kabhI bar3he / 102. anugAmI avadhijJAna kise kahate haiM ? yaha do prakAra kA hotA hai-kSevAnugAmI aura bhavAnugAmI / utpatti vAle sthAna se uThakara anyatra cale jAne para bhI jo jJAna vyakti ke sAtha hI rahe vaha kSetrAnugAmI hai, aura mRtyu ke pazcAta dUsare bhava meM bhI sAtha jAye so bhavAnugAmI hai / 103 ananugAmI avadhijJAna kise kahate haiM ? anugAmI se ulaTA ananugAmI hai| yaha bhI do prakAra kA haikSetrAnanugAmI aura bhavAnanugAmI / utpatti vAle sthAna se uThakara anyatra jAne para jo vyakti ke sAtha na jAye balki chUTa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 -dravya guNa paryAya 4-jIva guNAdhikAra jAye vaha kSetrAnanugAmI hai| isI prakAra mRtyu ke pazcAta agale bhava meM sAtha na jAye vaha bhavAnanugAmI hai| 104. inameM se tiryacoM ko kauna se hote haiM aura manuSyoM ko kona se kAraNa sahita batAo? tiryacoM ko to hIyamAna, anavasthita va ananugAmI hI hote haiM, para manuSyoM ko chaho ho sakate haiN| kAraNa ki tiryaMcoM ke samyaktvAdi guNa jaghanya hote haiM, vRddhigata nahIM hote; manuSyoM ke vRddhigata bhI ho sakate haiM guNa kI hI vRddhi Adi ke sAtha jJAna kI vRddhi Adi kA avinAbhAva sambandha hai| 105. paramAvadhi kise kahate haiM aura kise hotA hai ? tapazcaraNa vizeSa ke prabhAva se tadbhava mokSagAmI puruSoM ko hI hotA hai| jaghanya avasthA meM bhI isakA viSaya utkRSTa dezAvadhi se asaMkhyAta guNA hotA hai| varddhamAna va anugAmI hI hotA hai hIyamAna Adi cAra bheda sambhava nhiiN| 106. sarvAvadhi kise kahate haiM aura kise hotA hai ? . tapazcaraNa vizeSa se carama zarIrI muniyoM ko hI hotA hai / isakA viSaya utkRSTa paramAvadhi se bhI asaMkhyAta guNA hotA hai| isameM jaghanya utkRSTa kA bheda nhiiN| sadA eka rUpa avasthita va anugAmI hI rahatA hai| varddhamAna Adi zeSa cAra bheda isameM sambhava nhiiN| 107. paramAvadhi va sarvAvadhi meM kyA antara hai ? yadyapi donoM hI carama zarIriyoM ko sAdhu dazA meM vizeSa tapazcaraNa se hI hote haiM, parantu paramAvadhi meM to jaghanya utkRSTa ke vikalpa hote haiM, sarvAvadhi meM nhiiN| vaha eka rUpa hI hotA hai| 108. avadhijJAna kaise utpanna hotA hai ? samyagdarzana, cAritra va tapa vizeSa dvArA utpanna hotA hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 125 2-jIva guNAdhikara 106. bhava pratyaya avadhijJAna kise kahate haiM aura kinako hotA hai ? kevala bhava ke sambandha se jo sabhI devoM va nArakIyoM kA sAmAnya rUpa se hotA hai, vaha bhava pratyaya kahalAtA hai| kyA bhava pratyaya meM jJAnAvaraNIya ke kSayopazama kI AvazyakatA nahIM? nahIM, karma ke kSayopazama binA to koI bhI jJAna honA sambhava nhiiN| itanI bAta hai ki yahAM vaha kSayopazama binA kisI cAritra Adi kI sAdhanA ke svata: usa bhava ke nimitta mAva se ho jAtA hai, jaba ki kSayopazama nimittaka meM vaha samyaktvAdi kI vizeSa sAdhanA ke prabhAva se hotA hai| 111. mithyAdRSTiyoM ko bhI to avadhijJAna kahA gayA hai ? use vibhaMga jJAna kahate haiM aura prAya bhavaH pratyaya hI hotA hai| kadAcita manuSya va tiryacoM ko hotA hai to vaha kSaNamAtra pazcAta hI naSTa ho jAtA hai| kyoMki mithyAdRSTi manuSya tiryaMcoM meM vaha utpanna nahIM hotA, balki avadhijJAnI samyadRSTiyoM kA samyaktva TUTa jAne para jaba ve mithyAtva avasthA ko prApta hote haiM taba unameM kSaNa mAtra ke liye vaha pahilA hI avadhijJAna kadAcita pAyA jAtA hai| 112. bhava pratyaya avadhijJAna dezAvadhi hotA hai yA paramAvadhi kAraNa, sahita batAo? vaha dezAvadhi hI hotA hai aura vaha bhI jaghanya dazA vaalaa| paramAvadhi va sarvAvadhi vahAM sambhava nahIM / kAraNa ki tapazcaraNa va cAritra ko deva nArakiyoM meM avakAza nahIM, jisake nimitta se ki utkRSTa jJAna ho sake / samyagdarzana avazya kisI kisI ko hotA hai para cAritrahIna vaha akelA utkRSTa jJAna ko kAraNa nhiiN| 113. pratipAtI jJAna kise kahate haiM ? jo hokara chUTa jAve use pratipAtI kahate haiN|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravyaguNa paryAya 126 4-jIva guNAdhikAra 114. apratipAtI jJAna kise kahate haiM ? utpanna hone ke pazcAta kevala jJAna hone taka jo na chUTe use apratipAtI kahate haiN| 115. dezAvadhi Adi meM kauna pratipAtI aura kauna apratipAtI : dezAvadhi pratipAtI hai aura paramAvadhi va sarvAvadhi apratipAtI hii| 116. to kyA dezAvadhi vAle ko kevala jJAna nahIM hotA? koI niyama nahIM, ho bhI jAye aura na bhI hoya / para paramAvadhi va sarvAvadhi vAle ko niyama se hotA hai| (6. manaH paryaya jJAna) (117) manaH paryaya jJAna kise kahate haiM ? dravya kSetra kAla va bhAva kI maryAdA liye hue jo dUsare ke mana meM tiSThate rUpI padArthoM ko spaSTa jaane| 118. dUsare ke mana meM tiSThate padArtha kyA ? ___ mana dvArA jisa viSaya kA smaraNa yA vicAra kiyA jAtA hai, vahI mana meM sthita padArtha hai / jJAna meM par3A jJeya kA AkAra hI isa kA tAtparya hai| 116. mana meM sthita rUpI padArtha se kyA samajhe ? yadi mana meM sthita vaha jJeyAkAra pudgala kA hai athavA tannimittaka jIva ke azuddha bhAvoM kA hai, arthAta yadi mana ina cIjoM kA vicAra kara rahA hai, taba to usameM manaH paryaya kA vyApAra cala sakatA hai anyathA nhiiN| vItarAgI janoM ke mana meM sthiti sAkSI rUpa sAmya bhAva athavA jJAtA jJAna jJeya kI tripuTI se rahita Atma prakAza meM ramaNatA kA bhAva, vaha nahIM jAna sktaa| 120. manaH paryaya jJAna bhUta bhaviSyata ko bhI viSaya karatA hai ? hAM, kisI vyakti ne Aja se kucha kAla pahale kyA vicArA yA jAnA thA, aba kyA vicAra rahA hai aura Age kyA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4- jIva guNAdhikAra vicAregA, aise vikAlI manogata viSaya ko yaha jJAna grahaNa karane meM samartha hai| 2- dravya guNa paryAya 127 121. manaH paryaya jJAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA hotA hai - Rjumati va vipulamati / 122. Rjumati manaH paryaya jJAna kise kahate haiM ? mana meM sthita sarala yA sIdhe sAdhe padArtha ko jAnanA Rjumati hai / 123. vipulamati manaH paryaya jJAna kise kahate haiM ? mana meM sthita bakra yA Ter3he padArtha kA jAnanA vipulamati hai / 124. sarala yA vakra viSaya kyA ? mAyAcArI yukta mana kA vicAra vakraviSaya hai aura sarala mana kA vicAra sarala viSaya hai / 125. manaH paryaya jJAna kaise utpanna hotA hai ? samyaktva va tapa vizeSa ke prabhAva se hI hotA hai / 126. manaH paryaya jJAna kinako hotA hai ? vItarAgI sAdhuoM ko hI hotA hai / anya sAdhAraNa manuSyoM kA yA tiryaca nArakI va devoM ko nahIM hotA hai / tIrthakaroM va gaNadharoM ko dIkSA dhAraNa karate samaya hI pragaTa ho jAtA hai / 127. Rjumati va vipulamati meM kyA antara hai ? * ( ka ) Rjumati kA viSaya sarala va sthUla hai tathA vipulamati kA sarala sthUla ke sAtha sAtha vakra va sUkSma bhI / (kha) RjurmAta pratipAtI hai arthAta utpanna hone ke pazcAta chUTa bhI jAtA hai, para vipulamati apratipAtI hai, binA kevala jJAna hue nahIM chUTatA | ( ga ) Rjumati anya muniyoM ko bhI ho sakatA hai para vipulamati carama zarIrI muniyoM ko hI hotA hai / (gha) isaliye Rjumati kI apekSA vipulamati adhika vizuddha hai /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 128 4-jIva guNAdhikAra 128 manaH paryaya meM nimitta kyA? manomati jJAna pUrvaka hone se manonimittaka hai / 126. mana ke nimitta se hone ke kAraNa ise parokSa kahanA cAhiye ? nahIM, kyoMki yahAM matijJAna kI bhAMti mana kA sAkSAta nimitta nahIM hai, paramparA nimitta hai / arthAta yaha jJAna manogati pUrvaka 'isake mana kyA hai' aisA kucha vicAra hone ke pazcAta pratyakSa rUpa se utpanna hotA hai| 130. hama bhI to dUsare mana kI anekoM bAteM jAna lete haiM ? jAna avazya lete haiM, para vacana mukhAkRti va zarIra kI kriyA Adi bAhya lakSaNoM para se anumAna lagAkara jAnate haiM, pratyakSa nahIM / isaliye vaha zrutajJAna hai manaH paryaya nhiiN| 131. avadhi va manaH paryaya meM kyA antara hai ? avadhijJAna bAhya ke bhautika padArthoM ke viSaya meM athavA jIva kI azuddha dravya paryAyoM ke viSaya meM hI jAnatA hai, jaba ki manaHparyaya jIva ke azuddha bhAva paryAyoM ke viSaya meM jAnatA hai isaliye avadhi jJAna kA viSaya yadyapi manaHparyaya se adhika hai, parantu sthUla hai / manaH paryaya kA viSaya bhAvAtmaka hone se sUvma hai / isI se avadhi kI apekSA manaH paryaya vizuddha hai| 132. avadhi va manaparyaya jJAna to bar3e camatkArika haiN| kisI ko ho jAye to? laukika janoM ke liye hI AkarSaNa haiM / mokSamAgiyoM ke liye inakA koI mUlya nhiiN| unheM to zrutajJAna hI camatkArika hai, jo yadyapi parokSa hai para sarva lokAloka sahita nija zaddhAtma tatva ko bhI grahaNa karane meM samartha hone se mokSa kA sAdhana hai| (7. kevala jJAna) 133. kevala jJAna kisa ko kahate haiM ? jo vikAlavartI samasta padArthoM ko yugavata (eka sAtha spaSTa jAne /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 126 4-jIva guNAdhikAra 134. trikAlavartI samasta padArthoM se kyA samajhe ? chahoM dravya, unakI pRthaka pRthaka anantAnanta vyakti meM, pratyeka ke anantAnanta guNa dharma zakti va svabhAva, unameM se pratyeka kI tInoM kAloM meM hone yogya sarva pryaayeN| yaha saba kucha kevala jJAna yugapata jAnatA hai| 135. yugapata se kyA samajhe? jisa prakAra hama tuma eka viSaya ko chor3akara dUsare ko aura use chor3akara tIsare ko aTaka aTaka kara jAnate haiM, usa prakAra yaha jJAna viSayoM ko Age pIche ke krama se nahIM jAnatA, balki saba ko eka sAtha jAnatA hai; jaise ki sAre dillI nagara kA jnyaan| 136. kevala jJAna meM 'kevala' zabda se kyA samajhe ? kevala kA artha niHsahAya hai / arthAt usa jJAna ko indriya prakAza kI sahAyatA kI athavA jJeya padArtha ke Azraya kI, athavA jAnane ke prati koI prayatna karane kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| sahaja jAnanA hI usakA svabhAva hai| 137. kevala jJAna kitane prakAra kA hotA hai ? isake koI bheda prabheda nahIM hote / eka hI prakAra kA hotA hai / 138 kevala jJAna kinako hotA hai ? ahaMta va siddha bhagavAna ko hI hotA hai, anya saMsArI jIvoM ko nhiiN| 139. jJAna kA lakSaNa savikalpa upayoga hai| kyA kevala jJAna meM bhI kisI prakAra kA vikalpa hotA hai ? / hAM hotA hai, anyathA vaha jJAna hI na rahe / 'vikalpa' zabda ke do artha haiM-eka rAga aura dUsarA jJAna meM jJeyoM ke vizeSa aakaar| yahAM vikalpa kA artha mohajanita rAga na samajhanA parantu jJAnAtmaka AkAra smjhnaa| vAstava meM yaha jJAna savikalpa nirvikalpa hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 130 4-jIva gRNAdhikAra 140. savikalpaka nirvikalpa se kyA samajhe? jJAna meM jJeyoM ke AkAra pratyakSa hote haiM, isaliye savikalpaka haiN| 'maiM isa padArtha ko jAnU' isa prakAra kA vikalpa nahIM hotA isaliye nirvikalpa hai| 141. kevala jJAnI nizcaya se AtmA ko jAnate haiM, vyavahAra se jagata ko bhI jAnate haiM / kyA samajhe ? kevala jJAna meM samasta padArtha jJeyAkAra rUpa se pratibhAsita mAtra hote haiN| darpaNa kI bhAMti vaha pratibhAsa usakA nija rUpa hai. jJaya padArthoM kA rUpa nahIM hai| isaliye ve vAstava meM jJAnAtmaka nija AtmA ko athavA pratibhAsa yukta nija jJAna ko hI jAnate haiM, jagata ko nhiiN| isakA yaha artha nahIM ki jJeyAkAra rUpa se bhI jagata na jAnA jA rahA ho / jJAna meM par3e una jJeyA kAroM ko hI jagata kA jJAna kahanA vyavahAra hai| 142. kevalI bhagavAna to jagata ko vyavahAra se jAnate haiM to kyA hama use nizcaya se jAnate haiM ? nahIM, koI bhI dUsare padArtha ko nizcaya se nahIM jAna sakatA, kyoMki nizcayanaya abheda yA tanmayatA arthAta tatsvarUpatA ko darzAtA hai| tanmaya hokara padArtha kA anubhava kiyA jAtA hai padArtha ko jAnA nahIM jaataa| anubhava bhI vAstava usa padArtha ke nimitta se utpanna nija sukha dukha kA hI hotA hai padArtha kA nhiiN| isaliye padArtha ko jAnanA vyavahAra se hI hai nizcaya se nahIM kyoMki vyavahAra naya hI anya meM anya kA upacAra karatA hai| noTa:-(yaha kathana jainAgama kA abhiprAya vyakta karane mAtra ke liye samajhanA anyathA zuddhAtmA ko prApta kevalI meM aisA honA yukti siddha nahIM hai, kyoMki usakA svarUpa to citprakAza mAtra hai|)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- kravya guNa paryAya 131 ( 8. darzanopayoga) (143) darzana cetanA ( darzanopayoga ) kisako kahate haiM ? jisameM mahAsattA ( sAmAnya kA) pratibhAsa ( nirAkAra jhalaka ) ho usako darzanacetanA yA darzanopayoga kahate haiM (144) mahAsattA kisako kahate haiM ? 4 - jova guNAdhikAra samasta padArthoM ke astitva ko grahaNa karane vAlI sattA ko mahAsattA kahate haiM; jaise--sarva padArtha sat kI apekSA sAmAnya hai / 145. darzanopayoga ke kitane lakSaNa prasiddha haiM ? cAra haiM - sAmAnya pratibhAsa, nirAkAra pratibhAsa, nirvikalpa pratibhAsa aura anta citprakAza / 146. sAmAnya pratibhAsa se kyA samajhe ? 'maiM isako jAnatA hU~' athavA 'yaha aisA haiM' 'vaha vaisA hai' ityAdi vikalpa jisa upayoga meM nahIM hote use sAmAnya pratibhAsa kahate haiM; jaise - prativimbita darpaNa meM pratibimboM kI ora lakSya na karake kebala darpaNa kI svacchatA kI ora lakSya karanA / athavA jJeyakAroM se rahita kevala cetanA prakAza kI antapratIti sAmAnya pratibhAsa hai / 147 nirAkAra va nirvikalpa pratibhAsa se kyA samajhe ? jJeyAkAroM se rahita hone se vaha uparokta pratibhAsa ho sarokAra hai, aura jJAtA jJAna jJeya ke athavA jJeya kI vizeSatAoM ke vikalpoM se zUnya hone ke kAraNa vahI nirvikalpa hai / 148. attacitprakAza se kyA samajhe ? cetana prakAza kI isa pratIti meM usakI vRtti antarmukhI hone se vahI antarcitprakAza hai / athavA svacchatA kA sAmAnya pratibhAsa hI antarAtmA kA svarUpa hai, isaliye vaha antaci - prakAza hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 2-dravya guNa paryAya 4-jIva guNAdhikAra 146. darzana ke cAroM lakSaNoM kA samanvaya karo? (dekho Upara prazna naM 146-148) 150. darzana va anubhava meM kyA antara hai ? citprakAza kI antarpratIti kI apekSA vaha darzana hai aura tajjanita nirvikalpa Ananda kI pratIti yukta hone se vahIM AtmAnubhava yA anubhUti hai| kyoMki anubhava kA tanmayatA vAlA lakSaNa yahAM pUrNatayA ghaTita hotA hai| 151. darzana to sarva jIvoM ko hotA hai to kyA ve saba AtmA nubhavI haiM ? nahIM, unako darzana kA bhI svarUpa yadyapi hotA to aisA hI hai, para usakI vizeSa pratIti na hone se vahAM AnandAnubhUti nahIM ho paatii| (152) darzana kaba hotA hai ? jJAna se pahile darzana hotA hai / binA darzana ke alpajJa janoM ko jJAna nahIM hotaa| parantu sarvajJadeva ke jJAna va darzana sAtha sAtha hote haiN| 153. chaprasthoM ko mAna se pahale darzana kaisA hotA hai ? eka indriya se jAnate jAnate jaba vyakti dUsarI indriya se jAnane ke sammukha hotA hai, taba eka kSaNa ke liye pahalI indriya kA vyApAra to ruka jAtA hai aura abhI dUsarI indriya kA vyApAra prArambha nahIM huA hotaa| isa bIca ke antarAla meM upayoga kI jo kSaNika avasthA rahatI hai, vahI chadmasthoM ke jJAna se pahale hone vAlA darzanopayoga hai| kisI bhI jJeya kA grahaNa na hone se vaha usa samaya sAmAnya pratibhAsamAtra hI hotA hai, parantu vaha kSaNa itanA sUkSma hai ki sAdhAraNa buddhi kI pakar3a meM nahIM aataa| isI se vahAM nirvikalpatA kI anubhUti nahIM hotii|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 133 4--jIva guNAdhikAra 154 sarvajJa kA jJAna va darzana yugapata kaise hotA hai ? jaise darpaNa va tadgata pratibimba donoM meM se kisI bhI eka kI ora lakSya na kareM to donoM bAteM yugapata dikhAI detI hai, vaise hI sarvajJa ko AtmA kI svacchatA tathA tadbhava jJeyAkAra yugapata dikhAI dete haiN| vahIM AtmA kI svacchatA ke sAmAnya pratibhAsa vAlA aMza darzana hai aura pratibimboM ke vizeSa pratibhAsa vAlA aMza jJAna hai 1 ( yaha kathana bhI jainAgama ko abhiprAya vyakta karane ke liye kiyA gayA samajhanA, anyathA zuddhAtmA ko prApta kevalI meM aisA honA yukti siddha nahIM hai kyoMki usakA svarUpa to citprakAza mAtra hai) 155. chagrasthoM ko isa prakAra darzana va jJAna yugapata kyoM nahIM hotA ? alpa mAtra padArthoM ko jAnane kI zakti rakhane vAle chadmasthoM meM 'maiM isa padArtha ko chor3a kara aba dUsare padArtha ko jAnU' isa prakAra kA vikalpa yA prayatna vizeSa pAyA jAtA hai / isaliye unakA upayoga barAbara badalatA rahatA hai, ataH usameM Age pIche kA krama par3anA svAbhAvika hai / 156. sarvajJa ke upayoga meM krama kyoM nahIM par3atA ? sarva ko yugapata jAna lene ke kAraNa sarvajJa ko navIna jAnane ke liye kucha zeSa nahIM rahatA, jisase ki vaha eka ko chor3a kara dUsare ko jAnane ke prati udyama kare / ( 157 ) darzana cetanA ( darzanopayoga) ke kitane bheda haiM ? cAra haiM--cakSudarzana, acakSudarzana, avadhi darzana aura kevala darzana / (158) cakSu darzana kise kahate haiM ? netra indriya, janya matijJAna se pahile hone vAle sAmAnya pratibhAsa yA avalokana ko cakSudarzana kahate haiM (156 ) acakSu darzana kise kahate haiM ? cakSu ke sivAya anya indriyoM aura mana sambandhita matijJAna se
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 -dravya guNa paryAya 4-jIba guNAdhikAra pahale hone vAlA sAmAnya pratibhAsa yA avalokana cakSudarzana kahalAtA hai| (160) avadhi darzana kise kahate haiM ? avadhijJAna se pahale hone vAle sAmAnya avalokana ko avadhi darzana kahate haiN| (161) kevala darzana kise kahate haiM ? / kevalajJAna ke sAtha hone vAle sAmAnya avalokana ko kevala darzana kahate haiN| 162. 'darzana' sAmAnya pratibhAsa kA nAma hai phira usameM bheda hone kaise sambhava hai ? vAstava meM darzana to eka hI prakAra kA hai, yaha bheda bhinna jJAnoM ke kAraNapane kI apekSA kara diye gaye haiN| jisa jJAna se pahile ho vaha nAma usa darzana ko de| dayA jAtA hai| 163. matijJAna se pahile kauna sA darzana hotA hai aura kyoM ? cA acakSa darzana hI matijJAna ke darzana haiM, kyoMki indriya janya jJAna kI hI matijJAna saMjJA hai / 164. cakSu indriya kI bhAMti anya indriyoM ke pRthaka pRthaka darzana kahane cAhiye the? yaha koI doSa nahIM hai / bheda karane para pratyeka indriya ke pRthaka pRthaka darzana kaha sakate haiN| 165. phira cakSu darzana ko pRthaka kyoM kahA? kyoMki cakSu indriya janya jJAna ko bhI loka meM dekhanA yA darzana karanA kahate haiM / usa jJAna se usa indriya ke darzana ko pRthaka karane ke liye usakA vizeSa nirdeza karanA nyAya hai| dhata zAna se pUrva kauna sA varzana hotA hai ? matijJAna pUrvaka hone se zrutajJAna kA pRthaka se koI darzana nhiiN| pahale darzana tadanantara matijJAna aura tadananta tatsambandhI zruta jJAna, aisA krama hai| 166.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vrajya guNa paryAya 135 4-jIva guNAdhikAra 167. avadhi jJAna se pUrva kauna sA varzana hotA hai ? avadhi darzana 168. mana paryaya jJAna se pahile kauna sA darzana hotA hai ? manomati jJAna pUrvaka hone se vaha jJAna hI isake darzana ke sthAna para hai| ataH pRthaka se isake darzana kI koI AvazyakatA nhiiN| 166. kevala jJAna se pahile kauna sA darzana hotA hai ? kevala jJAna se pahale nahIM balki usake sAtha sAtha kevala darzana hotA hai, kyoMki usameM darzana jJAna kA krama nahIM hotaa| (6. samyaktva) (170) samyaktva guNa kisako kahate haiM ! jisa guNa ke pragaTa (vyakta) hone para apane zuddha AtmA kA pratibhAsa ho usako samyaktva guNa kahate haiN| 171. samyaktva va samyagdarzana meM kyA antara hai ? samyaktva guNa hai aura samyagdarzana usakI paryAya / 12. samyaktva guNa kI kitano paryAya hotI hai ? do hotI haiM-eka mithyAdarzana, dUsarI samyagdarzana / 173. mithyA darzana kise kahate haiM ? tatvoM meM tathA AtmA ke svarUpa meM viparIta va anyathA zraddhA ko mithyAdarzana kahate haiM jaise zarIra ko 'maiM' rUpa smjhnaa| 174. mithyAdarzana ke kitane bheda haiM ? ekAnta, viparIta saMzaya, ajJAna va viSaya isa prakAra pAMca bheda haiN| unakA vistAra Age adhyAya 3 meM kiyA gayA hai| 175. samyagdarzana kise kahate haiM ? tatvoM meM tathA Atma ke svarUpa meM samIcIna zraddhA ko samyagdarzana kahate haiM; jaise zarIra ko jar3a aura AtmA ko cetana prakAza rUpa samajhanA /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vrajya guNa paryAya 136 4-jIva gRNAdhikAra 176. samyagdarzana kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA hai-aupazamika, kSAyika va kSayo pshmik| 177. aupazamikAdi samyagdarzana kinheM kahate haiM ? mithyAtva karma ke upazamAdi ke nimitta se AvirbhUta hone ke kAraNa unakI aupazamikAdi saMjJA hai / ina kA artha Age adhyAya 3 meM diyA gayA hai| (10 cAritra) (178) caritra kisako kahate haiM ? bAhya va abhyantara kriyA ke nirodha se prAdurbhata AtmA kI zuddhi vizeSa ko cAritra kahate haiN| (176) bAhya kriyA kisako kahate haiM ? hiMsA karanA, jhUTha karanA, corI karanA maithuna karanA aura parigraha saMcaya krnaa| (180) AbhyAntara kriyA kise kahate haiM ? yoga va kaSAya (upayoga) ko Abhyantara kriyA kahate haiN| (yoga va upayoga kA vistAra Age pRthaka zIrSaka meM kiyA gayA hai) (181) kaSAya kise kahate haiM ? krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa Atma ke vibhAva pariNAmoM ko - kaSAya kahate haiN| (182) cAritra ke kitane bheda haiM ? cAra haiM-svarUpAcaraNa caritra, deza cAritra, sakala cAritra va yathAkhyAta caritra / (183) svarUpAcaraNa cAritra kise kahate haiM ? zuddhAnubhava ke avinAbhAvI cAritra vizeSa ko svarUpAcaraNa cAritra kahate haiN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 137 4-jIva guNAdhikAra (184) deza-cAritra kise kahate haiM ? zrAvaka ke vratoM ko deza cAritra kahate haiM / (dekho raktakANDa zrAvakAcAra) (185) sakala cAritra kise kahate haiM ? muniyoM ke vratoM ko sakala caritra kahate haiN| (186) yathAkhyAva cAritra kise kahate haiM ? kaSAyo ke sarvathA abhAva se prAdurbhUta AtmA kI zuddhi vizeSa ko yathAkhyAta cAritra kahate haiN| 187. cAroM cAriva kina-kina ko hote haiM ? svarUpAcaraNa cAritra cauthe guNasthAna se 13 veM guNasthAna taka hotA / usakA jaghanya aMza cauthe meM aura utkRSTa aMza 14 veM meM hotA hai / deza cAritra paMcama guNasthAna kI 11 pratimAoM meM hotA hai / jaghanya aMza pahalI pratimA meM aura utkRSTa aMza 11 vI pratimA meM / saphala cAritra chaTe se dasaveM guNa sthAna taka hotA hai / jaghanya chaTe meM aura utkRSTa 10 veM meN| yathAkhyAta caritra 11 veM se 14 veM guNa sthAna taka hotA hai| jaghanva 10 veM meM aura utkRSTa 14 veM meM / (vizeSa Age dekho adhyAya 4) 188. sakala cAritra ke bheda batAo? pAMca hai-sAmAyika, chedApasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma sAmparAya aura yathAkhyAta / 189. sAmAyika caritra kise kahate haiM ? lAbha alAbha meM, zatru mitra meM, duHkha sukha meM, nagara araNya meM, nindA prazaMsA meM, ityAdi saba dvandoM meM samatA rakhanA / rAga dveSa,iSTAniSTa buddhi yA harSa viSAda jAgRta na ho sAmAyika caritra hai| 160. mAlA japane ko bhI sAmAyika kahate haiM ? vaha kevala upacAra kathana hai, kyoMki vahAM bhI kucha kAla ke
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192. 2-ya guNa paryAya 4-jIva ga NAdhikAra liye ina dvandoM se upayoga haTA kara paMcaparameSThI Adi ke prati lagAne kA jabhyAsa kiyA jAtA hai, aura isa prakAra utane ke / liye usameM bhI AMzika samatA ke cinha pragaTa ho jAte haiN| 161. sAmAyika cAritra kisako hotA hai ? chaTe guNa sthAmavartI muni se lekara 6 guNasthAna taka hotA hai chaTe guNasthAna meM usakA jaghanya aMza hotA hai aura 6 veM meM utkRSTa / deza cAritra meM bhI to sAmAyika dhata hotA hai ? vaha sAmAyika caritra kA abhyAsa hai. jo nizcita kAla paryanta pratijJA pUrvaka kiyA jAtA hai. para yahAM una guNasthAna vartI muniyoM kA svabhAva hI aisA ho jAtA hai, aura isI liye vaha cAritra nAma pAtA hai| 163. dhyAna rUpa sAmAyika samaya hotA hai yA anya samayoM meM bhI ? una vItarAgI sAdhuoM kA jIvana yA svabhAva hI samatA mayI ho jAne se unhe vaha cAritra 24 ghanTe hotA hai, bhale dhyAna karo yA upadeza do yA AhAra vihAra Adi kriyA karo / itanI bAta avazya hai ki dhyAna ke samaya vaha vizeSa vRddhigata hotA hai| 164. chedopasthApanA cAritra kise kahate haiM ? pUrva saMskAra vaza yA karmodaya vaza jaba sAdha ko jo vratoM Adi ke dhAraNa poSaNa ke vikalpa rahate haiM use chedo pasthApanA cAritra kahate haiM / sAmAyika rUpa yathArtha svabhAva kA cheda ho jAnA tathA upayoga ko azubha se roka kara vratoM Adi ke zubha bhAvoM meM sthApita karanA, aisA isakA artha hai / 165. chedopasthAnA cAritra kisako hotA hai ? yaha bhI chaTe se 6 veM guNasthAna taka hotA hai / para yahAM chaTe meM utkRSTa tathA 6 veM meM jaghanya hotA hai, kyoMki vikalpAtmaka hone se yaha vAstava meM sAmAyika se ulaTA hai| jU jU sAdhu Upara kI bhUmikA meM pahu~catA hai tU tUM adhika adhika sama hotA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 136 4-jIva guNAdhikAra jAtA hai aura vikalpa uttarottara ghaTate jAte haiN| 196. parihAra vizuddhi cArita kise kahate haiM ? sAmAyika cAritra ke prabhAva se kaSAyoM kI atyanta kSati yA parihAra hokara bhAvoM meM atyanta vizuddhi yA ujjavalatA kI pragaTatA honA parihAra vizuddhi cAritra hai| 197. parihAra vizuddhi kinako hotA hai ? yaha bhI uparokta prakAra hI chaTe meM veM gaNasthAna taka hotA hai| 198. sUkSma sAmparAya cArita kise kahate haiM ? krodha, mAna, mAyA va sthUla lobha kA sarvathA abhAva ho jAne para jaba usa sAdhu meM lobha kA antima sUkSma aMza avazeSa rahatA hai| usa samaya usake cAritra ko sUkSma mAmparAya yA sUkSma kaSAya kahate haiN| 166. sUkSma sAmparAya kinako hotA hai ? / kevala 10veM guNasthAna meM hotA hai| 200. yathA khyAta cArita kise kahate haiM aura kinheM hotA hai ? isakA svarUpa kaha diyA gayA hai| yahAM vizeSa itanA samajhanA ki 10veM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobha bhI samApta ho jAne para sampUrNa kaSAyeM nikha zeSa ho jAtI haiN| taba jIva kA jo jJAtA dRSTAsvabhAva hai vaha pragaTa ho jAtA hai, kyoMki kaSAya hI usakI malinatA kA kAraNa thiiN| jaise svabhAva kahA gayA hai vaisA hI pragaTa ho jAne se isa cAritra kA nAma yathAkhyAta hai| isakA svAmitva pahile kaha diyA gayA, 11 veM se 14 veM taka hotA hai| pUrNa yayAlyAta cAritra meM jaghanya utkRSTa kA bheda kaise sambhava hai ? yadyapi upayoga pUrNa hone se yathAkhyAta hai, para yoga meM kamI hai| nizcala yoga hI yathAkhyAta hai / jaba taka vaha prApta nahIM hotA taba jaMghanyatA utkRSTatA mAnavA ThIka hI hai| 201.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 140 (11 sukha) ( 202) sukha kisako kahate haiM ? AlhAda svarUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko sukha kahate haiM ( vizeSa dekho adhyAya 5 adhikAra ) / 203 . sukha kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA - aindriya sukha aura dUsarA atIndriya sukha / 204 aindriya sukha kise kahate haiM ? pAMcoM indriyoM ke viSaya bhogane se jo sukha hotA hai use aindriya sukha kahate haiM / yaha sukha laukika hone se sarva paricita hai / 205. atIndriya sukha kise kahate haiM ? 4- jIva guNAdhikAra svarUpa sthiratA dvArA, jo jJAtA dRSTA rUpa svAbhAvika bhAvameM jo nirAkulatA va nirvikalpatA utpanna hotI hai. use atIndriya sukha kahate haiM | alaukika hone se samyagdRSTi jIvoM ke paricaya meM AtA hai / 206. mokSamArga va mokSa meM kauna sA sukha iSTa hai ? atIndriya hI svAbhAvika va nirAzraya hone se vahAM iSTa hai, kyoMki parAzrita hone se indriya sukha to anekoM AkulatAyeM utpanna karane vAlA hai aura isaliye duHkha hI mAnA gayA hai / (12 vIrya) ( 207) vIrya kisako kahate haiM ? AtmA kI zakti ko vIrya kahate haiM / 208. AtmA kI zakti se kyA samajhe ? AtmA kI zakti usake sarva guNoM meM ota prota hai, jaise jAnane kI hInAdhika zakti, saMkalpa zakti Adi / 206. vIrya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA - zArIrika va Atmika / athavA tIna prakAra kA zArIrika, va vAcAsika mAnasika /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 141 210. zArIrika bala kise kahate haiM ? bhAra Dhone athavA kuzte lar3ane kA bala zArIrika hai / 211 vAcasika bala kise kahate haiM ? vacana bolane kI zakti athavA vAda vivAda zakti / 212. mAnasika bala kise kahate haiM ? vicAraNA, dhAraNA, smaraNa, saMkalpa Adi kI zakti 213. Atmika bala kise kahate haiM ? upasarga Ane para svarUpa sthiratA bhaMga na honA Atmika bala hai / mano cAJcalya Atmika nirbalatA hai / 4- jIva guNAdhikAra 214. mokSa mArga yA mokSa meM kauna sA bala iSTa haiM ? Atmika bala / 215. vIrya guNa jIva meM hI hotA hai yA anya dravyoM meM bhI ? sabhI dravyoM meM apanI apanI jAti kA vIrya hotA; jaise ki pudgala meM skandha nirmANa karane kA tathA eka samaya meM samasta loka ko ullaMghana kara jAne kA vIrya / 216. jIva va ajIva ke vIrya meM kyA antara hai ? jIva kA vIrya cetana zakti dvArA AMkA jAtA hai aura ajIva IT vIrya unake aneka vizeSa guNoM kI zakti dvArA AMkA jAtA hai, yathA bijalI kI zakti vASpa zakti, tApa zakti, cumbaka zakti ityAdi / isaliye jIva kA vIrya cetanAtmaka hai aura ajIvakA jar3Atmaka | ( 13 bhavyatva) (217) bhavyatvaguNa guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se AtmA ke samyagdarzana samyagjJAna va samyagcArita pragaTa hone kI yogyatA ho use bhavyatva guNa kahate haiM / (218) abhavyatva guNa kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se AtmA meM samyagdarzana jJAna va cAritra
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 142 4-jIva guNAdhikAra pragaTa hone kI yogyatA na ho use abhabyatva guNa kahate haiN| 216. kyA abhavya jIva mukta ho sakatA hai ? nahIM, kyoMki usako samyagdarza prakaTa hone kI yogyatA nahIM hai| 220. kyA bhavya jIva avazya mukta hotA hai ? sabhI bhavya jIvoM ko mukta honA ayazyambhAvI nahIM hai / hAM jo koI bhI mukta hotA hai. vaha bhavya hI hotA haiN| 221. bhavya kitane prakAra ke haiM ? vaise to eka hI prakAra kA hai, para mukti kI nikaTatA va dUratA kI apekSA kaI prakAra ke haiM; jaise Asanna bhavya, dUra bhavya, dUrAtidUra bhavya, abhavya samabhavya ityaadi| 222. bhavya ke uparokta bhedo ke lakSaNa karo? nikaTa kAla meM bhakti kI yogyatA rakhane vAle samyagdRSTi Asanna bhavya haiN| kucha kAla pazcAta mukta hone vAle dharma ke zraddhAlu dUra bhavya hai| ati dUra kAla meM kAlalabdhi vaza kadAcita mukta hone vAle dUrAtidUra bhavya haiM / aura kabhI bhI samyAktva sampAdana ke prati uddhata na hoMge aise abhavya sama bhavya haiM / 223. dUrAtidUra bhavya aura abhavya meM kyA antara hai ? yaha antara kevala jJAna gamya hai, chadmastha gocara nahIM / 224. yadi kadAcita hama abhavya ho to mokSa kA puruSArtha kisa liye kareM? puruSArthI kabhI apane ko abhavya nahIM samajhatA; jaise ki vyApArI ToTe kI zaMkA nahIM krtaa| pramAdI ke hRdaya meM hI aisI zaMkA hotI hai| (14 jIvatva va prANa) (225) jIvatva guNa kisako kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se AtmA prANa dhAraNa kare usako jIvatva guNa kahate haiN|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya ( 226) prANa kisako kahate haiM ? jinake saMyoga se yaha jIva jIvana avasthA ko prApta ho, aura viyoga se maraNa avasthA ko prApta ho usako prANa kahate haiM / (227) prANa ke kitane bheda haiM ? 143 do haiM - dravya prANa aura bhAva prANa / (228) dravya prANa kise kahate haiM ? zarIra ke jina avayavoM yA zvAsa Adi ke nimitta se jova Ayu dhAraNa kiye rahatA hai unheM dravya prANa kahate haiM / 226. dravya prANa ke kitane bheda haiM ? (cAra haiM - indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa 1 ) athavA daza ha - pAMca indriya, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu va karNa, tIna bala -- mana, vacana va kAya; tathA Ayu va zvAsocchavAsa / ( 230) kisa jIva ke kitane prANa hote haiM ? ekendriya jIva ke cAra prANa - sparzanendriya, kAvya bala, Ayu va zvAsocchavAsa / dvIndriya ke chaha prANa - do indriya, vacana va kA bala, Ayu va zvAsocchavAsa / trIndriya ke sAta prANapUrvokta cha : aura eka ghrANendriya / caturendriya ke ATha prANapUrvokta sAta aura eka cakSu indriya | paMcendriya asainI ke nau prANa - pUrvokta ATha aura eka karNendriya | paMcendriya sainI ke dasa - pUrvokta nau aura eka mana bala / 1 ( 231) bhAva prANa kisako kahate haiM ? 4 - jIva guNAdhikAra AtmA kI jisa zakti ke nimitta se indriyAdika apane kArya meM pravarte use bhAva prANa kahate haiM / ( 232) bhAva prANa ke kitane bheda haiM ( do bheda haiM- upayoga aura yoga athavA do bheda haiM-bhAvendriya aura bhAva bala / ( 233) bhAvendriya ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM - sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu va karNa /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 2-pravya guNa paryAya 4-jIvaguNAdhikAra 234. dravyendriya va bhAvendriya meM kyA antara hai ? 'dravyendriya' zarIra meM athavA Atma pradezoM meM netrAdi hI AkAra racanA hai, aura bhavendriya una netrAdi golakoM meM jAnane dekhane kI cetanA zakti yA upayoga / inake bheda prabhedAdi kA vistAra Age adhyAya 4 meM diyA hai| 235. bala prANa kise kahate haiM ? mana, vacana, kAya dvArA pravRtti karane kI cetana zakti ko balaprANa kahate haiN| isI kA dUsarA nAma yoga hai| (236) bala prANa ke kitane bheda haiM ? tIna haiM-manobala, vacanabala, kAyabala / (15. yoga va upayoga) (237) yoga kise kahate haiM ? mana, vacana va kAya ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM halana calana hone ko yoga kahate haiM / 238. yoga ke kitane bheda haiM ? tIna bheda haiM-mana, vacana va kAya / athavA do haiM-zabha va azubha / 236. pradeza kampana to eka hI prakAra kA hotA hai, phira tIna bheda kyoM ? vAstava meM yoga eka hI hai, para nimittoM kI apekSA ye tIna bheda karake batAyA jAtA hai| mana ke nimitta se ho to vahI parispandana manoyoga kahalAtA hai aura vacana va kAya ke nimitta se ho to vacana va kAya yoga kahalAtA hai| 240. zubha yoga kise kahate haiM ? mana vacana va kAya kI puNyAtmaka pravRtti ko zubha yoga kahate 241. azubha yoga kise kahate haiM ? mana vacana kAya kI pApAtmaka pravRtti ko azubha yoga kahate haiN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 145 242 pravRtti ko yoga kyoM kahate haiM ? kyoMki pravRtti mana vacana va kAya kI halana calana kriyA rUpa hotI hai / ( dravya va bhAva yoga ke liye dekho adhyAya 4 adhikAra 2) ( 243) upayoga kise kahate haiM ? 4-jIva guNAdhikAra kSayopazama ke hetu se cetanA ke pariNAma ( yA pariNati ) vizeSa ko upayoga kahate haiM / 244 upayoga kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA - darzanopayoga va jJAnopayoga / athavA tIna prakAra kA - zubhopayoga, azubhopayoga aura zuddhopayoga / 245. zubhopayoga kise kahate haiM ? cetana ke puNyAtmaka pariNAmoM ko yA pariNati ko kahate haiM / 246. azubhopayoga kise kahate haiM ? cetana ke pApAtmaka pariNAmoM ko yA pariNati ko kahate haiM / 247 zuddhApayoga kise kahate haiM ? cetana ke jJAtA dRSTA rUpa vItarAga va sAmya pariNAmoM ko yA pariNati ko kahate haiM / 248. yoga va upayoga meM kyA antara hai ? yoga kA sambandha jIva ke pradezoM ke sAtha hone se vaha dravyAtmaka hai aura upayoga kA sambandha jIva ke cetana bhAva ke sAtha hone se vaha bhAvAtmaka hai / yoga meM parispandana yA halana Dulana rUpa pravRtti hotI hai aura upayoga meM bhAvoM kI pariNati / 246. pravRtti va pariNati meM kyA antara hai ? pravRtti kriyA yA parispandana rUpa hotI hai arthAta halana Dulana rUpa hotI hai aura pariNati kevala pariNamana rUpa hotI hai arthAta bhAvoM kI zakti maiM taratamatA rUpa hotI hai / pravRtti karAnA kriyAvatI zakti kA kAma hai aura pariNati karAnA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-pravya guNa paryAya 146 3-jIva guNAdhikAra bhAvavati zakti kaa| pravRtti dravya yA vyaMjana paryAya hai aura pariNati bhAva yA artha paryAya / 250. upayoga kI bhAMti yoga ke bhedoM meM bhI zuddhopayoga kyoM nahIM kahA? yoga azuddha hI hotA hai zuddha nahIM, kyoMki mana vacana kAya ke nimitta binA svataMtra nahIM hotaa| jJAtA dRSTA bhAva binA kisI nimitta ke athavA sarva nimittoM kA abhAva ho jAne para svabhAva se hotA hai / para kA saMyoga na ho use hI zuddha kahate haiM / isaliye upayoga meM hI zuddhapanA sambhava hai yoga meM nhiiN| 251. mokSa mArga meM yoga va upayoga kA sArthakya drshaao| samyagdarzana jJAna cAritra rUpa ratnatraya mokSa mArga hai| tahAM samyagdarzana va jJAna upayoga rUpa hai aura samyagcAritra yoga ruup| 252. samatA rUpa bhAva ko cAritra kahA hai, vaha to upayoga hai| vAstava meM azubha se haTakara zubha meM pravRtti karane taka hI cAritra rahatA hai, isake Age prayatna kA abhAva ho jAne se cAritra kA bhI abhAva ho jAtA hai / bhUtapUrva naya ke upacAra se hI vahAM cAritna kahA jAtA hai| samatA rUpa vaha sthAna sarvathA zuddhopayoga rUpa hotA hai, ataH vahAM pariNati hotI hai pravRtti yA yoga nhiiN| 253. kaSAya bhAva yoga rUpa haiM yA upayoga rUpa ? bhAvAtmaka hone se vaha upayoga rUpa hai yoga rUpa nahIM, kyoMki usameM pravRtti nahIM antaraMga pariNati hI hotI hai| 254. kaSAya, lezyA va vAsanA kA svarUpa drshaao| (dekho Age adhyAya 4 meM prathama adhikAra) (16. kriyAvatI va bhAvavatI zakti) 255. zakti kise kahate haiM ? guNa kI bhAMti jo hara samaya paryAya yA vyakti rUpa na rahatI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 147 4-jIva guNAdhikAra ho, balki yogya nimittAdi milane para kadAcita vyakta hotI ho vaha zakti hai| 256. jIva meM guNoM ke atirikta kitanI zaktiye haiM ? tIna pradhAna haiM-kriyAvatI zakti; bhAvavatI zakti va vaibhAvikI shkti| 257. kriyAvatI zakti kise kahate haiM ? jisa zakti ke yoga se dravya gamanAgamana yA hilana Dulana kara sake use kriyAvatI zakti kahate haiN| 258. kriyAvatI zakti ke kitane kArya haiM ? do haiM--parispandana va kriyaa| 259. parispandana va kriyA meM kyA antara hai ? dravya ke pradezoM kA bhItarI kampana parispandana kahalAtA hai aura pUre dravya kA bAharI gamanAgamana kriyA kahalAtI hai| 260. kiyAvatI ko zakti kyoM kahA guNa kyoM nahIM ? kyoMki dravya sadA gamana karatA rahe aisA nahIM hotA, na hI usake pradezoM meM nitya parispandana pAyA jAtA hai| jaise ki saMsArI jIva ke pradezoM meM parispandana hotA rahane para bhI mukta jIva meM vaha nahIM pAyA jAtA aura isI prakAra skandha meM hotA rahane para bhI paramANu meM nahIM pAyA jAtA arthAta dravya kI azuddhAvasthA meM hI parispandana hotA hai zuddhAvasthA meM nahIM, ataH usake kAraNa ko guNa na kahakara zakti kahA gayA hai| 261. bhAvavatI zakti kise kahate haiM ? kriyAvatI zakti ko chor3akara dravya ke anya sarva guNa nitya pariNamana karate rahate haiM yahI usa dravya kI bhAvavatI zakti haiN| 262. bhAvavatI ko zakti kyoM kahA ? kyoMki isakI koI svataMtra vyakti nahIM hotii| dravya meM bhAvoM kI avasthiti kI dyotaka mAna hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 - jIva guNAdhikAra 2- dravya guNa paryAya 148 263. vaibhAvikI zakti kise kahate haiM ? jisa zakti ke nimitta se dravya meM dUsare dravya kA sambandha hone para vibhAva pariNamana ho ( arthAta azuddha avasthA ko prApta ho jAye / ) 264. vaibhAvikI guNa kyoM na kahA ? kyoM ki dravya sadA azuddha pariNamana kare aisA nahIM hotA / dUsare bhAvika zakti kI koI pRthaka vyakti upalabdha nahIM hotI / dravya meM vibhAva pariNamana kI sAmarthya kI dyotaka mAtra hai / 265 vibhAva se kyA samajhe ? aneka dravyoM ke paraspara bandha ko prApta ho jAne se usameM jo azuddhatA A jAtI hai, use vibhAva kahate haiM-jaise jIva meM zarIra va rAgadveSAdi aura pudgala meM skandha / 266. kriyAvatI va bhAvavatI zakti meM kyA antara hai ? kriyAvatI zakti kA vyApAra pradezatva guNa meM hai yA dravya ke pradezoM meM hotA hai aura bhAvavatI zakti kA vyApAra anya saba guNoM meM / 267. bhAvavatI zakti va vaibhAvikI zakti meM kyA antara hai ? bhAvavatI zakti kA zuddha va azuddha sabhI dravyoM ke guNoM meM sAmAnya rUpa se pariNamana karAnA hai aura vaibhAvikI zakti kA vyApAra anya dravya kA saMyoga karAkara usameM azuddhatA karAnA hai / 268. ye tInoM "zaktiyeM" kina-kina drathyoM meM pAI jAtI haiM ? bhAva zakti sAmAnya hai kyoMki sabhI dravyoM meM sAmAnya rUpa se pAI jAtI hai, arthAta sabhI dravya pariNamana karane kI sAmarthya se yukta haiM / parantu kriyAvatI va vaibhAvikI zakti vizeSa haiM / ye jIva va pudgala meM hI pAI jAtI haiM, kyoMki ve donoM gamana karane tathA paraspara meM baMdha kara azuddha hone meM samartha haiM /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 4-jIva guNAdhikAra 146 266. kyA zuddha jIva va pudgala meM bhI vaibhAvikI zakti hai ? hAM hai, para nimittoM kA abhAva ke kAraNa vyakta nahIM ho pAtI / kAraNa ki vaha zakti hai guNa nahIM, jo ki usakA nitya kucha na kucha pariNamana pAyA jAye / 270. kyA siddha bhagavAna meM kriyAvatI va vaibhAvika zakti haiM ? hAM haiM, para vyakta nahIM ho sakartI / vyartha par3I rahatI haiM / 271. kyA sthita hue jIva va pudgala meM kriyAvatI zakti hai ? hAM hai, parantu isa samaya vyakta nahIM hai, dravya ke calane para vyakta ho jAyegI / athavA pradeza parispandana rUpa se unake bhItara aba bhI vyakta hai / 272. jIva dravya meM kriyAvatI va bhAvavatI zakti kA dyotana kina nAmoM se kiyA jAtA hai ? yoga va upayoga zabda se, kyoMki yoga parispandana svarUpa hai aura upayoga pariNamana svarUpa / 273. vaibhAvikI zakti ke rahate siddha bhagavAna puna azuddha kyoM nahIM ho jAte ? vaibhAvikI zakti guNa nahIM jo ise hara avasthA meM vyakta honA hI par3e / nimittAdi milane para vyakta hotI hai / aura siddhAvasthA meM unakA abhAva hai|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/5 paryAyAdhikAra (1 sahabhAvI va kramabhAvI paryAya) 1. paryAya kise kahate haiM ? dravya ke vizeSa ko paryAya kahate hai| 2. paryAya va vizeSa kitane prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke sahabhAvI va kramabhAvI / athavA tiryak vizeSa va Urdhva vizeSa 3. sahabhAvI va kramabhAvI vizeSa arthAta kyA ? sarva avasthAoM meM eka sAtha rahane se guNa sahabhAvI vizeSa haiM __aura kramapUrvaka Age pIche hone se paryAya kramabhAvI vizeSa haiN| 4. tiryaka va Urdhva vizeSa arthAta kyA ? / jinakA kAla eka ho para kSetra bhinna aise vizeSa tiryaka vizeSa haiM; jaise dravya kI apekSA eka jAti ke aneka dravya, kSetra kI apekSA eka dravya ke aneka pradeza, bhAva kI apekSA eka dravya ke aneka guNa / jinakA kSetra eka ho para kAla bhinna aise vizeSa Urdhva vizeSa haiM; jaise dravya kI apekSA eka hI jIva kI Age pIche hone vAlI nara nArakAdi vyaJjana paryAyeM; aura bhAva kI apekSA eka hI guNa kI kramavartI artha pryaayeN|| 5. Agama meM to avasthAoM ko hI paryAya kahA hai ? dravya, guNa va paryAya tInoM prakAra ke vizeSa hI paryAya zabda vAcya haiM, para rUDhi vaza kevala avasthAoM ke liye hI paryAya zabda prayukta huA hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 151 5-paryAyAdhikAra (2. dravya va guNa paryAya) 6. kramamAvI paryAya kitane prakAra kI hotI haiM ? do prakAra kI--dravya paryAya va guNa paryAya / 7. dravya paryAya kise kahate haiM ? ___aneka dravyoM meM ekatA kI pratipatti ko dravya paryAya kahate haiM / 8. aneka dravyoM meM ekatA kI pratipatti kyA ? aneka dravyoM ke milakara paraspara ekameka ho jAne se jo saMyogI dravya banatA hai use eka dravyarUpa grahaNa karanA hI anekatA meM ekatA kI pratipatti hai; jaise tAmbe va jaste ke saMyoga se utpanna eka pItala nAma kA dravya / 6. dravya paryAya kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI eka samAna jAtIya dUsaro asamAna jAtIya / 10. samAna jAtIya dravya paryAya kise kahate haiM ? aneka paramANuoM ke saMyoga se utpanna skandha samAna jAtIya dravya paryAya hai; kyoMki usake kAraNabhUta mUla paramANu saba eka hI pudgala jAti ke haiN| asamAna jAtIya dravya paryAya kise kahate haiM ? / jIva pudgala ke saMyoga se utpanna nara nArakAdi paryAya asamAna jAtIya dravya paryAya haiM, kyoMki usake kAraNabhUta mUla jIva va pudgala bhinna jAtIya dravya haiN| anya prakAra ke dravya paryAya kise kahate haiM ? dra vya ke AkAra kI avasthAoM ko, athavA usakI gamanAgamana rUpa kriyA ko athavA pradeza parispandana ko dravya paryAya kahate haiN| 13. AkAra Adi ko dravya paryAya kaise kahate haiM ? kyoMki guNoM kA AzrayabhUta dravya kSetrAtmaka hai isaliye usake kSetra yA pradezoM kI sarva avasthAyeM dravya paryAyeM kahalAyeMgI, bhale hI vaha unakI racanA vizeSa ho yA kriyA va parispandana /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 152 14. dravya paryAya kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI - svabhAva dravya paryAya va vibhAva dravya paryAya 15. svabhAva va vibhAva arthAt kyA ? jo binA kisI dUsare padArtha kI apekSA kiye dravya meM svataH vyakta ho vaha svabhAva hotA hai aura para saMyoga ke nimitta se pragaTa ho so vibhAva kahalAtA hai / svabhAva zuddha hotA hai aura vibhAva azuddha / 16. svabhAva dravya paryAya kise kahate haiM ? 5 - paryAyAdhikAra zuddha dravyoM ke AkAra ko svabhAva dravya paryAya kahate haiM; jaise muktAtmA kA athavA dharmAstikAya kA AkAra / 17. vibhAva dravya paryAya kise kahate haiM ? aneka dravyAtmaka saMyogI AkAra ko vibhAva dravya paryAya kahate haiM, jaise zarIradhArI saMsArI jIva kA AkAra yA skandha / 18. eka dravyAtmaka hone se svabhAva dravya paryAya nahIM hotI ? nahIM, hotI hai, kyoMki vaha bhI aneka pradeza pracaya rUpa hai / 16. kriyA va parispandana ko dravya paryAya kahanA ThIka nahIM ? ThIka hai, sAdhAraNataH use dravya paryAya na kahakara kriyAvatI zakti kI paryAya kaha diyA jAtA hai, para vAstava meM vaha bhI dravya paryAya hI hai / kAraNa ki eka to vaha pradezoM meM pradeza pracayarUpa sampUrNa dravya meM hotI haiM aura dUsare dravya ke AkAra nirmANa meM kAraNa hai / 20. guNa paryAya kise kahate haiM ? AkAra se atirikta anya sarva bhAvAtmaka guNoM kI paryAya guNaparyAya kahalAtI haiM, jaise cAritra guNa kI rAga paryAya aura rasa guNa kI mIThI paryAya / 21. guNa paryAya kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI - svabhAva guNa paryAya va vibhAva guNa paryAya / 22. svabhAva guNa paryAya kise kahate haiM ? zuddha dravyoM ke guNoM kI paryAya ko svabhAva guNa paryAya kahate haiM;
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 153 5-paryAyAdhikAra jaise muktAtmA ke jJAna guNa kI kevala jJAna paryAya tathA paramANu ke isa guNa ko tadyogya sUkSma paryAya / 23. vibhAva guNa paryAya kise kahate haiM ? azuddha dravyoM ke guNoM kI paryAya ko vibhAva guNa paryAya kahate haiM; jaise saMsArI AtmA ke jJAna guNa kI mati jJAna paryAya aura skandha ke rasa guNa kI mIThI paryAya / (3. artha va vyaMjana paryAya ) (24) paryAya kise kahate haiM ? gaNa ke vikAra ko paryAya kahate haiN| 25. vikAra arthAta kyA ? yahAM vikAra kA artha vikRta bhAva grahaNa na karanA / isakA artha hai vizeSa kArya arthAta guNa kI pariNati se prApta avasthA vizeSa / (26) paryAya ke kitane bheda haiM ? do haiM--vyaJjana paryAya aura artha paryAya (yA dravya paryAya va guNa paryAya) (27) vyaJjana paryAya kise kahate haiM ? pradezatva guNa ke vikAra ko vyaJjana paryAya kahate haiN| 28. pravezatva guNa ke vikAra se kyA samajhe ? dravya kA AkAra hI pradezatva guNa kA vikAra yA vizeSa kArya hai; jaise manuSya paryAya kA do hAtha paira vAlA AkAra / 26. dravya paryAya va vyaJjana paryAya meM kyA antara hai ? donoM ekArtha vAcI haiM, kyoMki donoM kA sambandha pradezatva guNa (30) vyaJjana paryAya ke kitane bheda haiM? do haiM--svabhAva vyaJjana paryAya aura bibhAva vyaJjana paryAya / (31) svabhAva vyaJjana paryAya kise kahate haiM ? binA dUsare nimitta se jo vyaJjana paryAya ho use svabhAva
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 154 5-paryAyAdhikAra vyaJjana paryAya kahate haiM / jaise jIva kI siddha paryAya / (32) vibhAva vyaJjana paryAya kise kahate haiM ? dUsare ke nimitta se jo vyaJjana paryAya ho use vibhAva vyaJjana paryAya kahate haiM, jaise jIva kI nArakAdi paryAya / (33) artha paryAya kise kahate haiM ? pradezatva guNa ke sivAya anya samasta guNoM ke vikAra ko artha paryAya kahate haiN| 34. guNa paryAya va artha paryAya meM kyA antara haiM ? / donoM ekArthavAcI haiM, kyoMki donoM kA sambandha dravya ke bhAvA tmaka guNoM se hai| (35) artha paryAya ke kitane bheda haiM ? do haiM-svabhAva artha paryAya va vibhAva artha paryAya / (36) svabhAva artha paryAya kise kahate haiM ? binA dUsare nimitta ke jo artha paryAya ho use svabhAva artha paryAya kahate haiM; jaise jIva kI kevala jJAna paryAya / (37) vibhAva artha paryAya kise kahate haiM ? para ke nimitta se jo artha paryAya ho use vi meM vaha bhAryAya kahate haiN| jaise jIva ke rAgadveSAdi / dezoM meM pradeza 38. vyaJjana va artha paryAya ko anya vizeSatAyeM dadha ke AkAra vyaJjana paryAya chadmastha jJAnagamya, cirasthAyI, sthUla hotI hai, aura artha paryAya kevalajJAna gara vacana agocara va sUkSma hotI hai| hara 39. sthUla va sUkSma paryAya se kyA samajhe ? bAhara meM vyakta hone vAlI paryAya sthUla tathA avyakta rahakara andara hI andara hone vAlI sUkSma hotI hai| 40. cira sthAyI va kSaNa sthAyI se kyA samajhe? kucha minaTa, ghanTe, dina, mahIne, varSa yA sAgaroM paryanta Tikane vAlI paryAya cirasthAyI hotI hai aura eka samaya yA kSa dra
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 155 5- paryAyAdhikAra antarmuhUrta mAtra Tikane vAlI kSaNa sthAyI kahI jAtI hai / 41. vyaJjana va artha paryAya para ye lakSaNa ghaTita karo ? vyaJjana yA dravya paryAya cirakAla sthAyI haiM, kyoMki dravya kA AkAra kSaNa kSaNa meM badalatA dikhAI nahIM detA, sArI Ayu paryaMta eka hI rahatA hai jaise manuSya kA AkAra / bAhara meM vyakta hone se yaha sthUla va chadmastha jJAna gamya hai / artha yA guNa paryAya andara hI andara pariNamana karane se avyakta hai aura isI liye sUkSma / pariNama kSaNa prati kSaNa barAbara hotA rahatA hai isaliye kevala jJAna gamya hai / 42. vyaJjana paryAya bhI to kSaNa prati kSaNa badalatI hai ? eka hI manuSya paryAya meM bAlaka yuvA vRddha Adi paryAyoM ke rUpa meM yadyapi vyaJjana paryAyeM bhI kSaNa kSaNa meM badalatI haiM para usakA bAhya vyakta rUpa phira bhI cirasthAyI hI rahatA hai; jaise 2 varSa zizu. 2 varSa kizora, 4 varSa bAlaka, 20 varSa yuvA, 20 varSa praur3ha Adi / inameM jo kSaNa kSaNa prati sUkSma parivartana hotA hai vaha vyavahAra gamya nahIM hai / 43. vibhAva va svabhAva vyaJjana paryAyeM kitanI kitanI dera TikatI haiM ? vibhAva vyaJjana paryAyeM antarmuhUrta se lekara sAgaroM paryaMta TikatI haiM, jaise nimodiyA paryAya va sarvAdeva paryAya | svabhAva vyaJjana paryAya sadA eka sI rahatI hai, badalatI nahIM, na hI vahAM pradezoM meM parispandana hotA hai, jaise siddha paryAya yA dharmAstikAya kA AkAra / 44. vibhAva va svabhAva artha paryAyeM kitanI kitanI dera TikatI haiM ? vibhAva artha paryAyeM kama se kama kSudra antarmuhurta aura adhika se adhika kucha bar3A antarmuhurta paryanta hI TikatI haiM / jaise sUkSma va sthUla krodha / svabhAva artha paryAya kevala eka samaya sthAyI hai /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 156 5-paryAyAdhikAra 45. vibhAva artha paryAya to chaprastha jJAna gamya hotI hai ? hAM antarmuhurta sthAyI hone se krodhAdi vibhAva artha paryAya sthUla va chadmastha jJAna gocara hotI haiM, aura isa liye unheM bhI kadAcita vyaJjana paryAya kahA jA sakatA hai, para rUr3ha na hone se usake liye usa zabda kA prayoga nahIM kiyA jaataa| 46. eka samaya sthAyI paryAya kaisI hotI hai ? vaha kevala jJAna gamya hI hai tathA atyanta sUkSma / SaT guNa hAni vRddhi hI usakA rUpa hai| 47. SaTguNa hAni vaddhi kise kahate haiM ? agurula ghutva guNa ke kAraNa guNoM meM jo nirantara pariNamana hotA rahatA hai vahI SaT guNa hAni vRddhi kA vAcya hai / guNoM ke avibhAga praticchedoM meM andara hI andara barAbara ghaTotarI bar3hotarI dvArA sUkSma taratamatA Ate rahanA hI usakA rUpa hai / 48. yaha sUkSma artha paryAya svabhAvika hotI hai yA vibhAvika ? sUkSma artha paryAya zuddha dravyoM meM hI hotI hai azuddha meM nahIM ataH vaha svabhAva artha paryAya hai| 46. vibhAva artha paryAya bhI to prati kSaNa badalatI hI hogI ? badalatI avazya hai, para vaha rUr3ha nahIM hai / (4. sAdi santAdi paryAya) 50. Adi anta kI apekSA paryAya ke kitane bheda haiM ? cAra bheda haiM-sAdi sAnta, Adi ananta, anAdi sAnta, anAdi ananta / 51. sAdi sAnta paryAya kise kahate haiM ? jisa paryAya kA Adi bhI ho aura anta bhI, jaise harSa viSAda / 52 sabhI paryAyoM kA Adi anta hotA hai ? sUkSma rUpa se sabhI artha paryAya sAdi sAnta hai, para sthUla rUpa se kucha sAdi sAnta va sAdi ananta Adi bhI hai| vyaJjana paryAya kyA niyama se sAdi sAnta nahIM hotI ? nahIM; azuddha dravyoM meM ve niyama se sAdi sAnta hotI haiM aura zuddha dravyoM meM sAdi sAnta va sAdi ananta bhii|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 5-paryAyAdhikAra 54. sAdi ananta paryAya kise kahate haiM ? jo paryAya utpanna to hotI ho para jisakA anta na hotA ho; jaise jIva kI siddha pryaay| 55. anAdi sAnta paryAya kise kahate haiM ? jo paryAya kabhI utpanna na huI ho, arthAta anAdi se ho para jisakA anta ho jAtA hai; jaise jIva kI saMsArI paryAya / 56. anAdi ananta paryAya kise kahate haiM ? jisa paryAya kA na Adi ho na anta; jaise dharmAstikAya kI zuddha dravya paryAya aura abhavya jIva kI azuddha paryAyeM / 57. sAdi sAnta svabhAva vyaJjana paryAya va svabhAva artha paryAya kisa dravya meM hotI hai ? paramANu meM; kyoMki skandha se bichur3a kara zuddha ho jAtA hai, aura punaH skandha meM baMdhakara azuddha ho jAtA hai| 58. sAdi ananta svabhAva va vibhAva artha vyaJjana paryAya kina dravyoM meM hotI hai ? svabhAva rUpa donoM paryAya mukta jIva meM hotI haiN| kyoMki eka bAra siddha ho jAne para vaha punaH saMsArI nahIM hotaa| vibhAva paryAya meM Adi ananta kA vikalpa sambhava nahIM, kyoMki vaha niyama se naSTa hone vAlA hotA hai| anAdi sAnta svabhAva va vibhAva paryAya kisameM haiM ? anAdi sAnta vibhAva paryAya to saMsArI jIva meM hotI haiM / svabhAva paryAyoM meM anAdi sAnta kA vikalpa nahIM kyoMki na koI jIva anAdi se zuddha hai aura na paramANu / 60. anAdi ananta svabhAva va vibhAva paryAya kisameM hotI hai ? anAdi ananta svabhAva paryAya dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza va kAla ina cAra nitya zuddha dravyoM meM haiM, jIva pudgala meM sambhava nahIM kyoMki unameM anAdi se koI zuddha nahIM hai| anAdi ananta vibhAva paryAya kevala abhavya jIva meM hI sambhava 56.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-vravya guNa paryAya 5-paryAyAdhikAra hai, kyoMki vaha kabhI zuddha nahIM hotaa| sthUla rUpa se akRtrima caityAlaya, sUrya bimba Adi pudgala skandhoM kI anAdi ananta vibhAva vyaJjana paryAya mAnI gaI haiN| vahAM bhI artha paryAya sAdi sAnta hI hotI haiM anAdi ananta nahIM / (5 abhyAsa) 61. paryAya kisakA aMza hai ? dravya va guNa donoM kA aMza hai| dravya kA aMza hone se vaha saha bhAvI kahalAtI hai aura guNa kA aMza hone se krmbhaavii| 62. kina kina dravyoM meM kauna kauna paryAya hotI hai ? jIva va pudgala meM vaibhAvikI zakti hone se svabhAva va vibhAva donoM prakAra kI artha va vyaJjana paryAyeM hotI haiN| zeSa cAra dravyoM meM usa zakti kA abhAva hone se kevala svabhAva vyaJjana va arthaparyAya hI hotI haiM, vibhAva nhiiN| 63. dravya meM kauna sI paryAya eka hotI hai aura kauna sI aneka ? vyaJjana paryAya eka hotI hai aura artha paryAya aneka / kyoMki unake kAraNabhUta pradezAtvaguNa eka hai aura anya guNa aneka / 64. eka samaya meM jIva kitanI paryAya dhAraNa kara sakatA hai ? vyaJjana paryAya to svabhAva yA vibhAva meM se koI eka ho sakatI hai, kyoMki vaha eka hI guNa kI hotI hai, aura artha paryAya eka hI samaya meM svabhAva va vibhAva donoM ho sakatI haiM, kyoMki ve aneka haiN| kucha guNoM kI svabhAva artha paryAya ho sakatI hai aura kucha kI vibhAva / jaise-cauthe guNa sthAna meM samyaktva guNa kI svabhAva paryAya hai aura zeSa guNoM kI vibhaav| 65. eka samaya meM pudgala kitanI paryAya dhAraNa kara sakatA hai ? kevala do-donoM hI prakAra kI svabhAva paryAya yA donoM hI vibhAva pryaay| kyoMki skandha sarvathA azuddha dravya hone ke
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 2-dravya guNa paryAya 5-paryAyAdhikAra kAraNa usameM donoM vibhAva paryAya hotI hai aura paramANu sarvathA zuddha hone ke kAraNa usakI donoM paryAya zuddha hotI haiN| 66. pudgala meM svabhAva va vibhAva donoM paryAya kyoM nahIM ho sakatI aura jIva meM kyoM ho sakatI hai ? pudgala meM kartatva kA abhAva hone ke kAraNa vaha do hI avasthA meM upalabdha hotA hai-sarvathA zuddha yA sarvathA azuddha / vaha apanI azuddha avasthA ko kartRtva pUrvaka zuddha karane kA prayatna karate hue AMzika zuddha dazA ko sparza nahIM kara sktaa| jaba ki jIva meM kartRtva buddhi hone se vaha apanI azuddha dazA ko zuddha karane kI sAdhanA karatA huA AMzika zuddha dazA ko sparza kara sakatA hai| vahAM AMzika zuddha meM hI svabhAva va vibhAva donoM sambhava haiM, kevala zuddha yA kevala azuddha meM nhiiN| 67. arhanta bhagavAna va samyagdRSTi meM kitanI 2 paryAya haiM ? donoM meM tIna tIna prakAra kI paryAya hotI haiM--vibhAva vyaMjana tathA svabhAva va vibhAva artha paryAya; kyoMki arhata bhagavAna ke bhAvAtmaka aMza yA upayoga zuddha ho jAne para bhI dravyAtmaka bhAva azuddha hai, jisake kAraNa ki unheM yogoM kA sadbhAva bartatA hai| 68. siddha bhagavAna meM kitanI paryAya haiM ? kevala do.- svabhAva vyaJjana va svabhAva artha / 69. siddha bhagavAna kI vyaJjana paryAya kaisI hotI hai ? antima zarIra se kiMcita nyUna / 70. kyA koI siddha gAya ke AkAra ke bhI hote haiM ? siddha puruSAkAra hI hote haiM, anya kisI AkAra ke nahIM, kyoMki anya paryAya se mukti sambhava nahIM, strI paryAya se bhI nhiiN| 71. aise dravya batAo jinako vyaJjana paryAya samAna ho ? kevala samudghAtagata arhata, dharmAstikAya, adharmAstikAya, ina
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 5- paryAyAdhikAra tInoM kI vyaJjana paryAya lokAkAza pramANa hai / kAlANu va paramANu donoM kI vyaMjana paryAya aNurUpa hai / 72. sabase bar3I va sabase choTI vyaJjana paryAya kisakI ? AkAza kI sabase bar3I aura kAlANu va paramANu kI sabase choTI / 2- dravya guNa paryAya 73. vyaJjana va artha paryAya meM paraspara kyA sambandha ? vyaJjana paryAya zuddha hone para to sabhI artha paryAya bhI avazya zuddha hI hoMgI, jaise siddha bhagavAna / parantu artha paryAya zuddha hone para vyaJjana paryAya zuddha ho athavA na bhI ho; jaise arhata | 74. artha paryAya ke zuddha hone para vyaJjana paryAya ko bhI zuddha honA par3e kyA yaha ThIka hai ? nahIM, jIva meM samyaktavAdI guNoM kI artha paryAya zuddha hone para bhI vyaJjana paryAya azuddha raha sakatI hai / 75. bar3I vyaJjana paryAya meM adhika paryAya samA sakatI hai ? nahIM, vyaMjana paryAya ke choTe va bar3e hone se, artha paryAya kI saMkhyA meM antara nahIM par3atA, kyoMki sabhI paryAya dravya ke sarva kSetra meM vyApakara eka sAtha rahatI haiM / 76. jJAna guNa kI kitanI paryAya hotI haiM ? mati, zruta, avadhi va manaHparyAya ye cAroM vibhAva artha paryAya haiM aura kevala jJAna svabhAva artha paryAya | 77. rUpa rasa gandha va varNa ko kitanI kitanI paryAya hotI haiM ? rUpa guNa kI pAMca - kAlA, pIlA, lAla, nIlA, sapheda; rasa guNa kI pAMca - khaTTA, mIThA, kar3avA, kasAyalA, caraparA; gandha guNa kI do - sugandha, durgandha sparza guNa kI ATha- ThaNDA - garma, cikanA rUkhA, halkA- bhArI, kaThora-narma | 78. rUpa rasa Adi kI svabhAva va vibhAva paryAya kyA hotI hai ? uparokta sarva paryAyeM vibhAva haiM / una guNoM kI svabhAva paryAya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 161 5- paryAyAdhikAra svatva yogya kucha hotI avazya hai, para sUkSma hone se kevala jJAna gamya haiM, chadmastha jJAna gamya nahIM / ve paramANu meM hI hotI haiM / 76. paramANu meM eka samaya kitanI paryAya hotI haiM ? pAMca rUpa rasa gandha kI paryAyoM meM eka eka tathA sparza kI do paryAya / ye sabhI vahAM svabhAva rUpa sUkSma hotI haiM / 1 80. paramANu meM halkA bhArI tathA kaThora narma kyoM nahIM ? kyoMki ve skandha ke hI dharma haiM / 81. skandha meM eka samaya kitanI paryAya hotI haiM ? sAta - rUpa rasa gandha kI eka eka aura sparza kI cAra yugala paryAyoM meM se eka eka kara koI sI cAra; jaise ThaNDA - garma yugala meM se koI eka, cikane-rUkhe meM se koI eka / ye sabhI vibhAva rUpa hotI haiN| 82. 'zabda' kyA hai ? pudgala dravya kI vibhAva dravya paryAya hai, kyoMki skandha ke pradezoM meM parispandana rUpa se hotI hai, paramANu meM nahIM / 83. AkAra ko dravya paryAya kyoM kahA ? kyoMki padArtha ke pradezAtma vibhAga ko dravya kahate haiM, isalie usakI paryAya ko dravya paryAya kahanA ThIka hI hai / 84. dravya va guNa paryAya ko mApane ke yUniTa kyA haiM ? dravya paryAya ko mApane kA yUniTa pradeza hai, aura guNa paryAya ko mApane kA avibhAga praticcheda hai; kyoMki dravya praryAya kSetrAtmaka hotI hai aura guNa paryAya bhAvAtmaka / 85. aneka dravyoM kI eka paryAya aura eka dravya kI aneka paryAyeM kyA ? zarIra dhArI jIva tathA pudgala skantra aneka dravyAtma eka dravya paryAya hai / pratyeka dravya meM aneka artha paryAya hotI hI haiM / 86. dravya guNa va paryAya ina tInoM meM sAkSAta prayojanIya kyA ? kevala paryAya hI sAkSAta vyakta hone se upabhogya hai; guNa va
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-nya guNa paryAya 162 5-paryAyAdhikAra dravya to unake kAraNa rUpa se mAtra jJeya haiN| 87. dravya va guNa kA anubhava kyoM nahIM hotA? kyoMki ve sAmAnya hai / anubhava vizeSa kA hotA hai sAmAnya kA nahIM; jaise Ama hI khAyA jAtA hai, mAtra vanaspati nhiiN| 88. dravya guNa kA anubhava nahIM hotA to ve haiM hI nhiiN| nahIM, paryAyoM para se unakA anumAna hotA hai, kyoMki sAmAnya ke vizeSa kucha nahIM hotA; jaise vanaspati ke abhAva meM Ama kalpanA mAtra banakara raha jaayegaa| 89. vyaJjana va artha paryAya meM kauna pahale zuddha hotI hai ? jIva kI arhata avasthA meM pahile artha paryAya zuddha hotI hai, pIche siddha hone para vyaJjana paryAya zuddha hotI hai| pudgala meM paramANu ke pRthaka ho jAne para usakI donoM paryAya yugapata ho jAtI haiN| 60. jIva meM vibhAva paryAya kahAM taka rahatI hai ? caudahaveM guNasthAna ke anta taka, arthAta mukta hone se pahile tk| 61. vyanjana paryAya asamAna hone para bhI artha paryAya samAna hoM aise dravya kauna se? mukta jIva; kyoMki unake AkAra bhinna haiM para bhAva smaan| 62. 500 hAtha avagAhanA vAle siddhoM meM jJAna va Ananda adhika tathA 7 hAtha avagAhanA vAloM meM kama hai ? nahIM, avagAhanA vyaJjana paryAya hai aura jJAna va Ananda artha paryAya / avagAhanA choTI bar3I hone se artha paryAya choTI bar3I nahIM hotI, kyoMki ve bhAvAtmaka haiN| 63. vibhAva artha paryAya kitane prakAra kI hotI haiM ? do prakAra kI-guNa kI zakti ghaTa jAnA tathA guNa vikRta ho jaanaa|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 2-dravya guNa paryAya 5-paryAyAdhikAra 64. zakti ghaTa jAne se kyA samajhe ? jisa paryAya meM guNa kI kucha zakti vyakta rahe aura kucha avyakta / jaise ghanAcchAdi sUrya prakAza kI kucha zakti vyakta hotI hai aura zeSa DhakI rahatI hai aise hI saMsArI jIva ke mati jJAnAdi meM va alpa vIrya meM kucha mAtra hI zakti vyakta hotI hai, zeSa nhiiN| 65. vikRta guNa se kyA samajhe? jisa paryAya meM guNa kI zakti viparIta dizA meM vyakta ho| jaise dUdha sar3a jAne kI bhAMti jIva ke samyaktva va cAritra guNa vikRta hokara AnandarUpa se vyakta hone kI bajAye mithyAtva va vyAkulatA rUpa bana jAte haiN| 66. kyA Ayaphala ko vyaJjana paryAya usake UparI AkAra meM hI hotI hai ? nahIM, vyaJjana paryAya pradezoM kI ghanAkAra racanA ko kahate haiM, jo bhItara va bAhara sarvatra rahatI hai / 67. svabhAva vyaJjana paryAya ke sAtha vibhAva artha paryAya rahe aisA dravya kauna ? aisA koI dravya sambhava nahIM; kyoMki vyaJjana paryAya zuddha hone para to sabhI paryAya avazya zuddha hI hotI haiM / 18. vibhAva vyaJjana paryAya sAtha svabhAva artha paryAya rahe aisA dravya kauna sA? samyagdRSTi jIva athavA arhanta bhagavAna, ina donoM kI vyaJjana paryAya vibhAvika hai para samyagdRSTi kA eka samyaktva guNa aura arhanta bhagavAna ke jJAna, darzana, cAritna, sukha, vIrya Adi aneka guNoM kI svabhAvika paryAya hotI hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 praznAvalI 1. nimna padArthoM meM svabhAva vibhAva artha va vyaJjana paryAya darzAo / 2- dracca guNa paryAya 5- paryAmAdhikAra skandha, paramANu, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla / astitva, jJAna, rUpa, pradezatva, cAritra, zraddhA, sukha, rasa, avagAhanA hetutva, gati hetutva, acetanatva, kriyAvatI zakti / 2. nimna kisa kisa padArtha ke svabhAva yA vibhAva artha yA vyaMjana paryAya haiM ? dhvani, pratidhvani, chAyA, pratibimba, sUrya, vimAna, ghar3I ke piNDolamakA hilanA, dukha, mokSa kevalajJAna, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, kujJAna, manaHparyaya jJAna / 3. nimna padArtha paryAya haiM yA guNa tathA kyoM ? mati jJAna, kevala jJAna, khaTTA svAda, indriya sukha lAla raMga, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, ThaNDA, garma, narma / 4. nimna guNoM kI kitanI va kauna sI paryAya hotI haiM ? jJAna, darzana, sukha, samyaktva, cAritra, rasa, rUpa, gaMdha, sparza, avagAhanA hetutva | 5. uparokta sarva paryAyoM meM sAdi sAnta, sAdi ananta, anAdi sAnta va anAdi ananta paryAya batAo / 6. svabhAva va vibhAva paryAyoM kI utpatti va vinAza meM kitane kitane kAla kA antarAla par3atA hai ? 7. vartamAna ajJAna dUra hokara jJAna pragaTa hone meM kitanA antarAla par3atA hai ?
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/6 anya viSayAdhikAra (1. vigraha gati) (1) vigraha gati kisako kahate haiM ? eka zarIra ko chor3akara dUsarA zarIra grahaNa karane ke liye jIva ke jAne ko vigraha gati kahate haiN| (2) vigraha gati kitane prakAra kI hotI hai ? cAra-Rjugati, pANimuktA gati, lAMgalikA gati, gomUtrikA gati / 3. Rju gati kise kahate haiM ? sIdhI gati arthAta binA mur3e sIdhe jAne ko Rjugati kahate 4. pANimuktA gati kise kahate haiM ? gamana karate hue bIca meM eka bAra mur3anA par3e aisI gati / 5. lAMgalikA gati kise kahate haiM ? gamana karate hue bIca meM do bAra mur3anA par3e aisI halAkAra gati / 6. gomUtrikA gati kise kahate haiM ? gamana karate hue bIca meM tIna bAra mur3anA par3e aisI gati / 7. sIdhA calane se kyA samajhe? Urdhva rekhA para (Vertical axis para) yA tiryak rekhA para (Horizontal axis para) hI calanA tirachA (Diagonal axis para) nhiiN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-dravya guNa paryAya 6-anya viSayAdhikAra 8. gamana karate hue mur3ane se kyA samajhe? vigraha gati meM jIva sIdhA hI calatA hai tirachA (diagonally) nahIM / yadi usakA iSTa sthAna sIdhe mArga (Horizontal yA Vertical) se haTakara ho to use vahA~ pahu~cane ke liye Urdhva rekhA para (Vertical axis para) yA tiryaka rekhA para (Horizontal axis para) calakara Age mur3akara koNa banAnA par3egA, anyathA vaha vahAM pahu~ca nahIM sktaa| 6. vigraha gati meM adhika se adhika kitane mor3a saMbhava haiM ? tIna se adhika sambhava nahIM, kyoMki eka do yA tIna koNa banAkara loka ke kisI bhI kone meM pahu~cA jA sakatA hai| (10) ina vigraha gatiyoM meM kitanA-2 kAla lagatA hai ? Rjugati meM eka samaya, pANimuktA meM arthAta eka mor3e vAlI meM do samaya, lAMgalikA (do mor3e vAlI meM) meM tIna samaya aura gomUtrikA (tIna mor3e vAlI) meM cAra samaya lagate haiN| 11. eka mor3a meM do samaya kaise lagate haiM ? eka samaya se kama kI koI gati nahIM hotii| mor3a para jAkara rukanA Avazyaka hai, ataH mur3ane ke pazcAta naI gati prArambha hotI hai| isa prakAra mur3ane se pahile aura pIche do gatiyoM meM do samaya laganA yukta hai| isI prakAra 2 mor3e vAlI meM 3 samaya aura tIna mor3e vAlI meM cAra samaya smjhnaa| (12) mukta hone para jIva kauna sI gati se gamana karatA hai ? kevala Rju gati se / vaha anAhAraka hI hotA hai / (2. samuddhAta) (13) samuddhAta kise kahate haiM ? ...mUla zarIra ko chor3e binA jIva ke pradezoM kA bAhara nikalanA ... samuddhAta kahalAtA hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 167 14. zarIra ko chor3e binA pradeza bAhara nikalanA kyA ? kAraNa vizeSa ko prApta karake jIva ke pradeza phaila jAte haiM / taba ve apane mUla zarIra meM bhI rahate haiM aura usase bAhara cAroM tarapha AkAza meM bhI / 6 - anya viSayAdhikAra 15. kyA samuddhAta sabhI jIvoM ko hotA hai ? nahIM, kisI kisI jIva ko kvacita kadAcita kAraNa vizeSa milane para hotA hai / 16. samuddhAta kitane prakAra kA hotA hai ? sAta prakAra kA - mAraNAntika samuddhAt kaSAya samuddhAt, vedanA samuddhAt, vaikriyaka samuddhAt, taijasa samuddhAtu, AhArakA samuddhAt aura kevalI samuddhAt / 17. mAraNAntika samuddhAta kise kahate haiM ? maraNa samaya kisI kisI jIva ke pradeza phaila kara apanA iSTa sthAna talAza karane jAte haiM / isa sthAna kA sparza karake vApasa zarIra meM praveza kara jAte haiN| ise mAraNAntika samuddhAt kahate haiM / 18. kaSAya samuddhAta kise kahate haiM ? kaSAya vaza jIva ke pradezoM kA kadAcita phailanA kaSAya samuddhAta hai / 16. vedanA samuddhAta kise kahate haiM ? tIvra vedanA meM kisI jIva ke pradeza kadAcita phaila kara yogya auSadha yA jar3I bUTI kA sparza karake vApasa zarIra meM praveza kare so vedanA samuddhAta hai | 20. mAraNAntika, kaSAya va vedanA samuddhAta kise hotA hai ? sabhI prakAra ke jIvoM ko hone sambhava haiM / 21. vaikriyaka samuddhAta kise kahate haiM va kise hotA hai ? apane zarIra ko bar3A yA choTA banA lene meM; athavA vikriyA dvArA aneka zarIra banA lene meM usa jIva ke pradezoM kA phailanA yA sukar3anA tathA phailakara saba zarIroM ko kriyAzIla banA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-travya guNa paryAya 168 6-anya viSayAdhikAra denA vaikriyaka samuddhAta kahalAtA hai / yaha agni va vAyu kAyika jIvoM meM tathA vidyAdharoM meM kisI kisI ko athavA vikriyA RddhidhArI sAdhuoM meM hotA hai| 22. tejasa samuddhAta kyA hai va kise hotA hai ? yaha do prakAra kA hotA hai-zubha taijasa va azubha taijasa / kisI muni ko kadAcita tIvra krodha A jAne para usake bAyeM kandhe se eka tejomaya putalA nikalakara apane virodhI vyakti yA padArtha ko bhasma karake lauTa AtA hai, tathA usa muni ko bhI apane teja se bhasma kara detA hai| yaha azubha tejasa hai| kisI muni ko kadAcita karuNA utpanna hone para usake dAyeM kandhe se eka tejomaya putalA nikalakara lakSya vyakti yA deza Adi kA kaSTa roga athavA durbhikSAdi nivAraNa kara vApasa lauTa AtA hai, aura zarIra meM praveza kara jAtA hai| yaha muni ko bhasma nahIM krtaa| yaha zubha taijasa hai| ye donoM kisI kisI RddhidhArI muni ko hI hote haiM / 23. AhAraka samuddhAta kyA hai aura kise hotA hai ? kisI muni ko kadAcita tatvoM meM zaMkA hone para yA tIrthakara deva ke darzanoM kI utkaNThA hone para usake mastaka eka hAtha pramANa dhavala puruSAkAra putalA nikalatA hai aura tIrthaMkara, kevalI yA zrutakevalIkA ve jahAM kahIM bhI sthita ho sparza karake lauTa AtA hai| itane mAtra se hI usakI zaMkA Adi nivRtta ho jAtI haiM / ise AhAraka samuddhAta kahate haiM aura kisI kisI mahAna RddhidhArI muni ko hI hotA hai / 24. kevalI samuddhAta kyA va kise hotA hai ? kisI kisI arhanta kevalI bhagavanta kI Ayu ke antima kSaNa meM kadAcita unake pradeza phailakara samasta lokAkAza meM vyApta ho jAte haiM; aura punaH lauTakara zarIra meM samA jAte haiM / ise
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-mpa guNa paryAya 166 6 -anya viSayAdhikAra kevalI samuddhAt kahate haiM aura terahaveM guNa sthAna ke anta meM kisI kisI ahaMta deva ko hI hotA hai| 25. arhanta bhagavAna kevalI samuddhAta kyoM karate haiM ? kadAcita unakI Ayu kI sthiti anya tIna aghAtiya karmoM kI sthiti kI apekSA kucha hIna yA adhika raha jAye to una saba karmoM kI sthiti ko samAna karane ke liye karate haiN| 26. kevalI samuddhAta kA kyA krama hai aura isameM kitanA samaya lagatA hai ? kevalI samuddhAt ke antargata cAra vibhAga haiM--daNDa, kapATa, pratara va lokpuurnn| (ka) pahile samaya meM unake pradeza zarIra pramANa moTAI meM hI daNDe kI bhAMti Upara nIce loka kI sImAoM paryanta phaila jAte haiM / ise daNDa samuddhAt kahate haiN| (kha) dvitIya samaya meM daNDAkAra ve pradeza utane hI moTe rahakara dAMI bAMI dizA meM kapATa khulane kI bhAMti loka kI sImAoM paryanta phaila jAte haiN| ise kapATa samuddhAta kahate haiN| (ga) tRtIya samaya meM kapATAkAra ve pradeza utane ke utane caur3e rahate hue Age pIche vAlI moTAI kI dizAoM meM loka kI sImAoM paryaMta phaila jAte hai| ise pratara samuddhAta kahate haiN| (gha) caturtha samaya meM ve pradeza loka ke zeSa bace hue nIce Upara ke konoM meM bhI jU ketU caur3e va moTe rahate hue phailakara samasta loka ko pUrNa kara dete haiN| ise lokapUrNa samu dAta kahate haiN| (ca) paMcama samaya meM lokapUrNa samudghAta saMkucita hokara pratarAkAra bana jAtA hai| chaTe samaya meM pratarAkAra bhI simaTa kara kapATAkAra ho jAtA hai / saptama samaya meM vaha
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 2-mya guNa paryAya 6-anya viSayAdhikAra kapATAkAra bhI sukar3a kara daNDAkAra aura AThaveM samaya meM vaha daNDAkAra bhI simaTakara mUla zarIra meM samA jAtA hai| isa prakAra kevalI samuddhAta meM kula ATha samaya lagate haiN| (3. kAraNa kArya) (27) kAraNa kise kahate haiM ? kArya kI utpAdaka sAmagrI ko kAraNa kahate haiN| . 28 utpAdaka sAmagrI se kyA samajhe ? jina padArthoM kI sahAyatA se kArya utpanna ho unheM utpAdaka kahate haiN| (26) kAraNa ke kitane bheda haiM ? do haiM-eka samartha kAraNa dUsarA asamartha kAraNa / (30) samartha kAraNa kise kahate haiM ? pratibandhaka kA abhAva hone para sahakArI samasta sAmagriyoM ke sadbhAva ko samartha kAraNa kahate haiN| samartha kAraNa ke hone para anantara (agale hI kSaNa) kArya kI utpatti niyama se hotI hai / (31) asamartha kAraNa kise kahate haiM ? bhinna bhinna pratyeka sAmagrI ko asamartha kAraNa kahate haiM / asamartha kAraNa kArya kA niyAmaka nahIM (arthAta isake hone para kArya ho athavA na bhI ho)| 32. pratibandhaka kA abhAva va sahakArI kA sadbhAva kyA? kisI bhI kArya kI utpatti ke liye do bAteM Avazyaka haiN| vighnakArI kAraNoM kA abhAva aura sahAyaka kAraNoM kA sadbhAva, donoM meM se eka zarta bhI pUrI na ho to kArya honA sambhava nhiiN| do zartoM ke pUrI hone para hI kArya hotA hai| donoM zartoM kA honA hI samartha kAraNa hai| (33) sahakArI sAmagrI ke kitane bheda haiM ? do haiM - eka nimitta dUsarA upAdAna /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2- dravya guNa paryAya 171 (34) nimitta kAraNa kise kahate haiM ? jo padArtha svayaM kAryarUpa na pariName, kintu kArya kI utpatti meM sahAyaka ho, use nimitta kAraNa kahate haiM / jaise ghaTa kI utpatti meM kumhAra, daNDa va cakrAdi / 35. nimitta kitane prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke sAdhAraNa va asAdhAraNa / 6 - anya viSayAdhikAra 36. sAdhAraNa nimitta kise kahate haiM ? jo sabhI kAryoM ke sAmAnya rUpa se sahakArI hoM; jaise gamana ke liye pRthivI / 37. asAdhAraNa nimitta kise kahate haiM ? kArya meM sahAyaka vizeSa sAmagrI ko asAdhAraNa nimitta kahate haiM; jaise gamana karane meM ratha ghor3A Adi / 38. loka ke padArthoM meM sAdhAraNa asAdhAraNa nimitta kA vibhAga karo / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza va kAla, kramazaH gamana, sthiti, avagAha va pariNamana meM sAdhAraNa nimitta haiM; anya sarva laukika padArtha asAdhAraNa nimitta haiM / tinameM ghI sAmAnyapane va vizeSapane kI apekSA bheTa ho sakatA hai; jaise ghar3a e kI utpatti meM pRthivI sAdhAraNa nimitta, kumhAra, cakra Adi asAdhAraNa nimitta ityAdi / 36. anya prakAra se nimitta kitane prakAra ke haiM ? tIna prakAra ke preraka, udAsIna, balAdhAna / 40. preraka nimitta kise kahate haiM ? icchA tathA kriyA dvArA sahakArI hone vAle padArtha preraka nimitta haiM; jaise ghara kI utpatti meM kumhAra va cakra tathA dhvajA ke hilAne meM vAyu | preraka nimitta kArya kA niyAmaka hai, arthAta usake hone para kArya kI utpatti avazya hotI hai / 41. udAsIna nimitta kise kahate haiM ? jisa takArI padArtha meM icchA va kriyA na ho parantu usake
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2--dravya guNa paryAya 172 6-anya viSayAdhikAra abhAva meM kArya na ho sake, use udAsIna nimitta kahate haiN| jaise ghaTa kI utpatti meM cakra ke nIce kI kIlI athavA dhvajA hilAne meM dhvaja daNDa / udAsIna nimitta kArya kA niyAmaka nahIM hotA, arthAta isake hone para kArya ho athavA na bhI ho| para isake binA kArya honA sambhava nhiiN| 42. balAdhAna nimitta kise kahate haiM ? jisa nimitta meM icchA va kriyA na ho, para phira bhI vaha kArya kA niyAmaka ho arthAta usake hone para kArya avazya ho, use balAdhAna nimitta kahate haiM / jaise rAga dveSa kI utpatti meM mohanIya karma kA udaya tathA darpaNa ke pratibimba ke liye bAhya padArtha / (43) upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? (ka) jo padArtha svayaM kArya rUpa pariName use upAdAna kAraNa kahate haiM; jaise ghaTa kI utpatti meM mtrikaa| (kha) (anAdi kAla meM dravyoM meM paryAyoM kA pravAha calA A rahA hai usameM, anantara pUrvakSaNavartI paryAya yukta dravya upAdAna kAraNa hai aura anantara uttarakSaNavartI paryAya yukta dravya usakA kArya hai|) 44. upAdAna kAraNa kitane prakAra kA hotA hai ? / eka trikAlI dUsarA kSaNika / 45. trikAlI upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? trikAlI dravya apanI paryAya kA upAdAna kAraNa hai, kyoMki sadA vaha hI paryAya rUpa pariNamana karatA hai| 46. kSaNika upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? / pUrvakSaNavartI paryAyayukta dravya uttarakSaNavartI paryAyayukta dravya ko kAraNa par3atA hai; kyoMki usakA vyaya hI uttara paryAya kA utpAda hai / athavA usakA vyaya hue binA uttara paryAya kA utpAda nahIM ho sakatA; jaise ki ghaTa kI utpatti meM kuzala /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-mya guNa paryAya 6-anya viSayAdhikAra 47. kArya kise kahate haiM ? dravya kI yA guNa kI paryAya ko usakA kArya kahate haiM / 48. kArya kitane prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke sAmAnya va vizeSa / 46. sAmAnya kArya kisako kahate haiM ? pratyeka dravya meM pratikSaNa jo svAbhAvika pariNamana hotA rahatA hai vahI sAmAnya kArya hai| arthAta svabhAva artha va vyaJjana paryAya sAmAnya kAya hai, kyoMki isake binA vizeSa kArya arthAta vibhAva paryAya ho nahIM sktii| 50. sAmAnya kArya kisameM hotA hai ? zuddha va azuddha sabhI dravyoM meM hotA hai / 51. aza ddha dravya meM svabhAva paryAya rUpa sAmAnya kArya kaise sambhava hai ? pariNamana pratyeka dravya meM hI hotA hai, para azuddha dravyoM kI sthUla azuddhi paryAyoM meM antarlIna rahane se vaha vahAM pratIti meM nahIM AtA athavA pradhAna nahIM hotA hai / 52. sAmAnya kArya kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA pariNamana va parispandana / 53. sAmAnya kArya meM kisa prakAra ke nimitta kI AvazyakatA hotI hai ? kevala sAdhAraNa nimitta kii| tahAM pariNamana meM kAla dravya aura parispandana meM dharmAstikAya sAdhAraNa nimitta haiN| 54. vizeSa kArya kisako kahate haiM ? vizeSa prakAra se vyakta azuddha yA vibhAva paryAya vizeSa kArya haiM;-jaise agni ke saMyoga se jala uussnntaa| 55. vizeSa kArya kitane prakAra ke haiM ? cAra prakAra-skandha rUpa samAna jAtIya vibhAva vyaJjana paryAya, manuSyAdi rUpa asamAna jAtIya vibhAva vyaJjana paryAya
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57. 2-vrajya guNa paryAya 174 6-anya viSayAdhikAra skandhoM va manuSyAdi kI gamanAgamana kriyA rUpa vibhAva dravya paryAya aura donoM dravyoM ke gaNoM ko vibhAva artha paryAya / 56. vizeSa kArya meM kisa prakAra kA nimitta cAhiye ? sAdhAraNa va asAdhAraNa donoN| kyA vibhAva paryAya binA asAdhAraNa nimitta ke hotI hai ? nahIM, kyoMki kyoMki vibhAva yA azuddha nAma hI saMyogakA hai| saMyogI kArya binA saMyoga yA bAhya nimitta ke ho jAve so asambhava hai| 58. kyA svAbhAvika paryAya ko bhI asAdhAraNa nimitta cAhiye? nahIM; svAbhAvika kArya kevala apanI zakti se hotA hai, kyoMki svabhAva kahate hI use haiM jisameM anya kI apekSA na ho| nimitta rUpa se vahAM kAla yA dharmAstikAya sAdhAraNa nimitta hote haiN| asAdhAraNa nimitta koI nahIM hotaa| 56. zuddha va azuddha sabhI kAryoM ko asAdhAraNa nimitta nirapekSa batAne meM kyA bhUla hai ? tahAM dRSTi meM to zuddha paryAya yA sAmAnya baiThA rahatA hai aura bAteM kI jAtI haiM azuddha paryAyoM kii| so ghaTita nahIM hotA, pratyakSa virodha AtA hai| 60. skandha ke pratyeka paramANu kA svatantra pariNamana mAnane meM kyA doSa ? dRSTi meM to paramANu rahatA hai aura skandha kI bAta kI jAtI hai, jo ghaTita nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki saMzleSa bandha kI avasthA meM paramANu kI svataMtratA raha nahIM jaatii| kyoMki bandha ko prApta do dravya vijAtIya rUpa pariNata ho jAte haiN| binA paiTrola kevala kriyAvatI zakti se moTara cale, kyA doSa? moTara svayaM koI zuddha dravya nahIM / jisa prakAra zuddha hone se paramANu asAdhAraNa nimitta ke binA bhI svayaM gamana va pariNamana kara sakatA hai, usa prakAra koI bhI skandha nahIM kara sktaa| 61.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatIya adhyAya (karma siddhAnta) 3/1 cutaH zreNI bandha adhikAra (1. mUlottara prakRti paricaya) (1) jIva ke kitane bheda haiM ? do haiM- saMsArI va mukta / / (2) saMsArI jIva kisako kahate haiM ? __karma sahita jIva ko saMsArI jIva kahate haiN| (3) mukta jIva kise kahate haiM ? karma rahita jIva ko mukta jIva kahate haiN| (4) karma kisako kahate haiM ? jIva ke rAgadveSAdi pariNAmoM ke nimitta se kArmANa vargaNA rUpa jo pudgala skandha jIva ke sAtha bandha ko prApta hote haiM, unheM karma kahate haiN| 5. karma kitane prakAra kA hotA ha ? tIna prakAra kA bhAva karma, nokarma va dravya bandha / 6. bhAva kama kise kahate haiM ? jIva ke rAgadveSAtya pariNAma ko bhAva karma kahate haiN| 7. nokarma kise kahate haiM ? jIva ke paMcabhautika bAhya zarIra ko nokarma kahate haiM, athavA loka ke sabhI dRSTa padArtha nokarma haiM, kyoMki ve sabhI kisI na kisI jIva ke mRta zarIra hI haiM; jaise cauko vanaspati kAyika jIva kA mRta zarIra hai aura svarNa pRthivI kAyika kaa|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 1-bandhAdhikAra 8. dravya karma kise kahate haiM ? rAga dveSAdi ke nimitta se jo sUkSma kArmANa vargaNAyeM jIva ke sAtha baMdhatI haiM, aura jo jJAnAvaraNIya Adi aneka rUpa hotI huI kArmANa zarIra kA nirmANa karatI haiM, use dravya karma kahate haiN| 6. dravya karma kA bandhanA kyA? kArmANa vargaNAoM kA vizeSa pravRttiyoM Adi ko dhAraNa karake jIva pradezoM ke sAtha dUdha pAnI ekameka ho jAnA hI unakA saMzleSa bandha hai| (10) bandha ke kitane bheda haiM ? cAra bheda haiM-prakRti bandha, pradeza bandha, sthiti bandha va anubhAga bandha / (11) ina cAroM prakAra ke bandhoM kA kAraNa kyA hai ? prakRti va pradeza bandha yoga se hote haiM aura sthiti va anubhAga bandha kaSAya se| 12. bandha ke kAraNoM meM yoga va kaSAya kA vibhAga kro| prakRti va pradeza bandha dravyAtmaka va pradezAtma hone se usa kA kAraNa bhI pradezAtmaka honA cAhiye aura vaha jIva kA yoga hai| sthiti va anubhAga bhAvAtmaka pariNamana rUpa hone se isakA kAraNa bhI bhAvAtmaka hI honA cAhiye aura vaha jIva kA upayoga yA kaSAya hai| (13) prakRti bandha kisako kahate haiM ? mohAdi janaka tathA jJAnAdi ghAtaka tattatsvabhAva vAle kArmANa pudgala skandhoM kA AtmA se sambandha hone ko prakRtibandha kahate haiN| (14) prakRti bandha ke kitane bheda haiM ? ATha haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra. antraay|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 177 1-bandhAdhikAra (15) jJAnAvaraNIya karma (prakRti) kisako kahate haiM ? jo karma AtmA ke jJAna guNa ko ghAte usako jJAnAvaraNa karma kahate haiN| 16. jJAna guNa kA ghAtanA kyA ? jJAna kI zakti eka samaya meM samasta lokAloka ko sarva dravya guNa paryAya sameta jAna lene kI hai| use ghaTA kara tuccha mAtra kara denA, jisase ki vaha alpa mAtra hI jAnane ko samartha ho sake, yaha hI jJAna guNa kA ghAta hai| (17) jJAnAvaraNa ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM-matijJAnAvaraNa, zruta jJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyaya jJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa / 18. mati jJAnAvaraNa Adi kinheM kahate haiM ? usa usa jAti ke jJAna ko ghAtane se usa usa nAma kA hai| (16) darzanAvaraNa karma kise kahate haiM ? jo AtmA ke darzana guNa ko ghAte use darzanAvaraNa karma kahate haiN| 20. darzana guNa kA ghAta kyA? jJAna guNa kI bhAMti usakI zakti ko ghaTAkara tuccha mAtra kara denA hI usakA ghAta hai| (21) darzanAvaraNa karma ke kitane bheda haiM ? nava haiM-cakSu darzanAvaraNa, acakSu darzanAvaraNa, avadhi-darzanA varaNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA pracalA styaangRddhi| 22. cakSu darzanAvaraNIya Adi kinheM kahate haiM ? / usa usa jAti ke darzana ko ghAtane se usa usa nAma kA karma hai| 23. nidrA Adi pAMca bhevoM ke lakSaNa karo ? thakAvaTa se sara bhArI honA, tathA Adhe sone va Adhe jAgate rahanA 'nidrA' hai / punaH punaH nidrA meM pravRtti athavA ati nirbhara
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 178 1-bandhAdhikAra sonA; uThAye se bhI na uThanA 'nidrA nidrA' hai / zoka yA naza ke kAraNa netra gAla vikRta honA, sote sote bhI sira Age pIche girate rhnaa| isa prakAra baiThe baiThe hI sonA 'pracalA' hai| punaH punaH pracalA meM pravRtti karanA athavA baiThe baiThe bAra bAra sonA, sira dhunate yA ghUmate hue sonA, athavA cAroM dizAoM meM loTate hue sonA pracalA pracalA hai, / isameM mukha se lAra bahatI hai| svapna meM vIrya vizaSa kA AvirbhAva ho, sote sote bahuta se karma kara de, sote sote khar3A rahe, khar3A khar3A baiTha jAye, baiThakara bhI par3a jAye, uThAne para bhI na uThe, calatA sotA rahe, kATatA aura bar3abar3AtA rahe, vaha stayAnagRddhi' hai| 24. nidrA ke kAraNabhUta karma ko darzanAvaraNa saMjJA karo? kyoMki darzanaguNa ke ghAta hue binA nidrA sambhava nhiiN| (25) vedanIya karma kise kahate haiM ? jisa karma ke phala se jIva ko AkulatA hove, arthAta jo avyAvAdha (atIndriya) sukha ko ghAte use vedanIya karma kahate haiN| avyAbAdha sukha kA ghAta kyA ? atIndriya sukha se vimukha hokara bhautika sukha sAdhanoM meM ulajhanA hI usakA ghAta hai, kyoMki bhautika sukha va bhautika dukha donoM hI vyAkulatA rUpa haiM / 27. atIndriya sukha kyA ? samasta bhautika sAdhanoM se nirapekSa antaraMga sahaja AlhAdi, zAnti Ananda yA nirAkulatA hI atIndriya sukha hai / (28) vedanIya karma ke kitane bheda haiM ? do haiM-sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya / 29. sAtA asAtA vedanIya kise kahate haiM ? bhautika sukha va usakI sAdhanA sAmagrI kA saMyoga tathA duHkha kI 26.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 176 1 - bandhAdhikAra sAdhana sAmagrI kA viyoga karAne meM kAraNa ho vaha sAtA vedanIya karma hai / isI prakAra bhautika dukha va usakI sAdhana sAmagrI kA saMyoga tathA sukha kI sAdhana sAmagrI kA viyoga karane meM kAraNa ho vaha asAtAvedanIya karma hai / (30) mohanIya karma kise kahate haiM ? jo AtmA ke samyaktva aura cAritra guNa ko ghAte use mohanIya karma kahate haiM / 31. samyaktva va cAritra guNa kA ghAta kyA ? apane padArtha cetana svarUpa kI pratIti na hone ke kAraNa zarIra ko maiM tathA zarIra kI sAdhana bAhya cetana acetana sAmagrI ko iSTAniSTa mAnate rahanA samyaktva guNa kA ghAta hai / zarIra va zarIra sAdhana uparokta sAmagrI meM ahaMkAra mamakAra karate hue usameM hI kartRtva va bhoktRtva bhAva ke kAraNa atyanta vyagratA se usI meM rAga dveSa harSa viSAda karate rahanA cAritra guNa kA ghAta hai, kyoMki samatA bhAva kA nAma caritra kahA gayA hai / 32. jJAna darzana guNa kA ghAta aura samyaktva cAritra guNa kA ghAta ina donoM meM kyA antara hai ? jJAna darzana kA ghAta kevala AvaraNa rUpa hai aura samyaktva cAritra kA ghAta mUrchA rUpa hai / arthAta pahile ghAta se jIva kI zakti kevala kama ho jAtI hai para mUrchita hokara vikRta yA viparIta nahIM hotii| dUsare ghAta se vaha mUrcchita hokara vikRta yA viparIta ho jAtI hai arthAta vastu jaisI nahIM hai vaisI bhAsane lagatI hai, aura jo apanA kartavya nahIM hai vahI kartavya dIkhane lagatA hai / jJAna darzana ke ghAta se jIva kI vizeSa hAni nahIM para samyaktva cAritra kA ghAta hI se use saMsAra bandhana meM DAlane ke kAraNa vizeSa nAzakArI hai / (33) mohanIya ke kitane bheda haiM ? do haiM - darzanamohanIya va cAritra mohanIya |
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 180 . 1-bandhAdhikAra (34) darzanamohanIya kise kahate haiM ? AtmA ke samyaktva guNa ko jo ghAte use darzanamohanIya kahate (35) darzana mohanIya ke kitane bheda haiM ? tIna haiM--mithyAtva, samyamithyAtva, samyakprakRti / (36) mithyAtva kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se jIva ko atatva zraddhAna ho, usako mithyAtva kahate haiN| (37) samyamithyAtva kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se mile hue pariNAma; jinako na samyaktva rUpa kaha sakate haiM na mithyAtva rUpa, usako samyamithyAtva kahate (38) samyakaprakRti kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se samyaktva guNa kA mUla ghAta to na ho parantu cala malAdi doSa upajeM usako samyakprakRti kahate haiN| (36) cAritra mohanIya kise kahate haiM ? jo AtmA ke cAritra guNa ko ghAte usako cAritra mohanIya kahate haiN| (40) cAritra mohanIya ke kitane bheda haiM ? do haiM-kaSAya (vedanIya) aura nokaSAya (vedniiy)| 41. kaSAya va nokaSAya vedanI kise kahate haiM ? jina prakRtiyoM ke udaya se jIva meM kaSAya utpanna ho vaha kaSAya vedanIya karma hai| kiMcita kaSAya ko nokaSAya kahate haiN| jisa prakRti ke udaya se jIva meM nokaSAya utpanna ho vaha nokaSAya vedanI hai| 42. kaSAya ke kitane bheda haiM ? solaha-anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha / apratyAkhyAnAvaraNa krodha,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 181 1-bandhAdhikAra apratyAkhyAnAvaraNa mAna, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA, apratyAkhyAnAvaraNa lobha / pratyAkhyAnAvaraNa krodha pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha / saMjvalana krodha, saMjvalana mAna, saMjvalana mAyA, saMjvalana lobha / 43. anaMtAnubandhI Adi kinheM kahate haiM ? kaSAyoM kI vAsanA kI tIvratA mandatA banAne ke liye ye bheda 45. vAsanA kise kahate haiM ? kaSAya kI avyakta antaraMga dhAraNA ko vAsanA kahate haiN| kaSAya va vAsanA meM kyA antara hai ? vAsanA kAraNa hai aura kaSAya usakA kArya, jaise guNa aura usakI paryAya / vAsanA avyakta rUpa se andara sthita rahatI hai jaise guNa aura kaSAya vyakta rUpa se bAhara pragaTa hotI hai jaise paryAya / vAsanA anubhava meM nahIM AtI kaSAya anubhava meM AtI hai / udAharaNa ke rUpa meM - eka vyakti ko kisI se IrSyA ho gaI, vaha andara meM vAsanA bana kara par3a gii| bAharI vyavahAra meM vaha vyakti aba bhI usake sAtha mitravat madhura vyavahAra karatA hai, para bhItara meM kaTAkaTI hai / kabhI avasara milane para usako visphoTa hotA hai, jisake kAraNa kadAcita krodha kI tar3aka bhar3aka va lar3AI mAra pITa pragaTa ho jAtI hai| vaha krodha kucha dera pazcAta daba jAtA hai, para usakI vaha pUrva vAsanA aba bhI banI rahatI hai| kAlAntara meM pUnaH usakA visphoTa hotA hai| vAhya visphoTa punaH daba jAtA hai para vAsanA phira bhI banI rahatI hai| yahAM bAhya visphoTa ko kaSAya kahA gayA hai usa kaSAya ke bhItarI Azaya ko vaasnaa| 46. kaSAya va vAsanA kI tIvratA mandatA meM kyA antara hai| kaSAya kI tIvratA kA artha hai usakA tIvra visphoTa jaise krodha
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- bandhAdhikAra vaza vyakti ko jAna se mAra denA aura mandatA kA artha hai manda rUpa meM kevala kucha lakSaNoM kA vyakta honA jaise kevala eka ghur3akI dekara krodha vyakta karanA / vAsanA kI tIvratA kA artha hai usakA bhava bhavAntara taka jIva ke andara Azaya rUpa se sthita rahanA aura mandatA kA artha hai utpanna hone ke kucha kSaNoM pazcAta hI dhula jAnA / 47. kaSAya va vAsanA meM adhika ghAtaka kauna ? 3- karma siddhAnta 182 vAsanA adhika ghAtaka hai, kyoMki kaSAya daba bhI jAye taba bhI vaha andara hI andara vyakti ko saMtapta kiye rahatI hai / dUsarI ora vAsanA dhula jAye to kaSAya honI sambhava hI nahIM hai / 48. kaSAya kI tIvratA mandatA ko Agama meM kyA kahA hai ? lezyA / 46. lezyA kise kahate haiM ? kaSAya meM raMgI huI jIva kI pravRtti yA yoga ko lezyA kahate haiM / isI liye ise raMgoM ke nAma se batAyA gayA hai / 50. lezyA kitane prakAra kI hai ? chaH prakAra kI - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padya, 51. chahoM lezyAoM meM tIvratA mandatA dikhAo ? kRSNAdi tIna azubha haiM aura pIta Adi tIna zubha / tahAM kRSNa lezyA atyanta tIvra krodhAdi rUpa pravRtti kA nAma hai aura kApota atyanta manda kA / pIta lezyA atyanta tIvra dayA dAna Adi rUpa pravRtti kA nAma hai aura za ukla atyanta manda kA / 52. kaSAya va lezyA meM kyA antara hai ? zukla 1 kaSAya upayoga rUpa hai aura lezyA yoga rUpa | antaraMga upayoga meM kaSAya bhAva udita hone para tattadyogya pravRti mana vacana kAya kI pravRtti yA yoga hotA hI hai isaliye donoM eka haiM, para samajhAne ke liye do bheda karake batAyA hai /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- bandhAdhikAra 3 - karma siddhAnta 183 53. vAsanA kitane prakAra kI hai ? cAra prakAra kI - anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna va saMjvalana | 54. vAsanA ke bhedoM ko krodhAdi kaSAyoM kA vizeSaNa kyoM banAyA ? krodhAdi cAra kaSAya apanI apanI tIvra yA manda vAsanA kI apekSA pratyeka cAra cAra prakAra kI ho jAtI hai; jaise krodha bhI anantAnubandhI Adi cAra prakAra kA aura mAna Adi bhI / (55) nokaSAya ke kitane bheda haiM ? nava - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ( glAni), strI veda, puruSaveda, napuMsaka veda / 56. veda kise kahate haiM ? strI ke puruSa ke sAtha, puruSa ke strI ke sAtha aura napuMsaka ke donoM ke sAtha maithuna karane kA antaraMga bhAva veda kahalAtA hai / 57. veda kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA -bhAva veda va dravya veda / inameM se pratyeka ke tIna tIna bheda haiM- strI, puruSa va napuMsaka / 58. dravya va bhAva veda kise kahate haiM ? antaraMga meM maithuna bhAva rUpa kaSAya kA honA bhAva veda hai aura zarIra meM strI puruSa Adi ke aMgopAgoM kA honA dravya veda hai / 56. nokaSAyoM ke sAtha anantAnubandhI Adi bheda kyoM na batAye ? ye kaSAyeM udaya kAla mAtra ko sthita rahatI haiM, pIche pUrNa vinaSTa ho jAtI haiM / phira nimitAdi milane para udita ho jAtI haiN| inakI koI vAsanA nahIM hotI isaliye inheM anantAnubandhI bhedoM yukta nahIM kahA jAtA / 60. nokaSAyoM ko 'no' kyoM kahA gayA ? vAsanA vihIna hone se ye kiMcita kaSAya haiM pUrI nahIM / (61) anantAnubandhI krodhamAna, mAyA, lobha kise kahate haiM ? jo AtmA ke svarUpAcaraNa cAritra ko ghAte unako anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha kahate haiM /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 1- bandhAdhikAra 62. svarUpAcaraNa cAritra ko ghAta ne se kyA tAtparya ? mithyAtva ke sahavatI hone se yaha kaSAya jIva ko antaraMga kI ora lakSya karane nahIM detI / isI ke udaya se vaha bAhya padArthoM iSTAniSTa bhAva ko dhAraNa karatA hue unake pIche vyagra banA rahatA hai| 184 (63) mithyAtva va anantAnubandhI meM kyA antara hai ? mithyAtva samyaktvaguNa kA ghAtaka hone se abhiprAya va zraddhA ko viparIta karatA hai aura anantAnubandhI cAritra kA ghAtaka hone se antara pravRtti ko viparIta karatA hai / (64) apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kise kahate haiM ? jo AtmA ke deza cAritra ko ghAte unako apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kahate haiM / (65) pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kise kahate haiM ? jo AtmA ke sakala cAritra ko ghAte, unako pratyAkhyAnA - varaNa krodha mAna mAyA lobha kahate haiM / (66) saMjvalana krodha mAna mAyA lobha kise kahate haiM jo AtmA ke yathAkhyAta cAritra ko ghAte unako saMjvalana kaSAya krodha mAna mAyA lobha) aura nokaSAya kahate haiM / 67. deza cAritra Adi ko ghAtanA kyA ? isa isa prakRti ke udaya meM jIva kI vairAgya va tyAga zakti vRddhiMgata nahIM ho pAtI / bhogoM se virakta honA tathA sAmyatA meM sthita honA cAhate hue bhI usa usa prakAra ke cAritra ko sparza nahIM kara pAtA / yahI usa usa kA ghAta hai ? 4. 68. samyaktva hote hue bhI cAritra dhAraNA kyoM nahIM karatA ? samyaktva kA kAma antaraMga meM heyopAdeya viveka utpanna karAnA mAtra hai / tadanantara heya kA tyAga vairAgya kI vRddhi ke AdhIna hai aura vaha cAritra ke antargata hai /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 185 1-bandhAdhikAra 66. anantAnubandhI kA utkRSTa vAsanA kAla kitanA ? anantAnubandhI vAsanA ananta kAla rahatI hai arthAta bhava bhavAntara taka sAtha jAtI hai| apratyAkhyAna kA utkRSTa kAla cha: mahIne hai / pratyAkhyAna kA 15 dina aura saMjvalana kA antarmuhUrta mAtra hai| 70. nokaSAya kauna se cAritra ko ghAtatI hai ? yathAkhyAta cAritra ko| (71) Ayu karma kise kahate haiM ? jo karma AtmA ko nAraka tiryaJca manuSya deva ke zarIra meM roka rakhe usako Ayu karma kahate haiM / arthAta Ayu karma AtmA ke avagAha guNa ko ghAtatA hai / (72) Ayu karma ke kitane bheda haiM ? cAra-narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu va devAyu / (73) nAma karma kisako kahate haiM ? jo jIva ko gatyAdika nAnA rUpa pariNamAvai athavA zarIrAdika banAve / bhAvArtha-nAmakarma AtmA ke sUkSmatva guNa ko ghAtatA hai| (74) nAma karma ke kitane bheda haiM ? tirAnave-cAra gati (naraka, tiryaMca, manuSya va deva); pAMca jAti (ekendriyAdi paMcendriya paryanta); pAMca zarIra (audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa, kArmANa); tIna aMgopAMga (audArika vaikriyaka AhAraka); eka nirmANa karma, pAMca bandhana karma (pAMcoM zarIroM ke pAMca); pAMca saMghAta karma (pAMcoM zarIroM ke); chaH saMsthAna samacaturasra, nyagrodha parimaNDala, svAti, kubjaka, vAmana va huMDaka); chaH saMhanana (vajra RSabha nArAca, vajra nArAca nArAca, arddha nArAca, kIlaka, asaMprApta sapATikA); pAMca varNa (kRSNa nIla rakta pIta zveta); do gandha (sugandha durgandha) pAMca rasa (khaTTA mIThA kaDuA kasAyalA caraparA); ATha sparza (kaThora, komala, halakA, bhArI, ThaNDA, garma, cikanA, rUkhA); cAra
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 3-karma siddhAnta 1-bandhAdhikAra AnupUrvIya (naraka tiryaca manuSya va deva); eka aguru laghu, eka upaghAta, eka paraghAta, eka Atapa, eka udyota, do vihAyogati (prazasta aprshst)| (Age saba eka eka) eka ucchavAsa, eka trasa, eka sthAvara, eka bAdara, eka sUkSma, paka paryApti, eka aparyApti, eka pratyeka, eka sAdhAraNa, eka sthira, eka asthira, eka zubha, eka azubha, eka subhaga eka durbhaga, eka susvara; eka duHsvara, eka Adeya, eka anAdeya, eka yaza: kIti, eka ayaza: kIti, eka tIrthakara nAma karma / (75) gati nAma karma kisako kahate haiM ? jo karma jIva kA AkAra nArakI, tiryaJca, manuSya va deva ke samAna bnaaye| 76. gati va Ayu meM kyA antara hai ? gati karma zarIra ke AkAra kA nirmANa karatA hai aura Ayu karma use kucha nizcita kAla taka usa AkAra meM yA zarIra meM bAndha kara rakhatA hai| (77) jAti kisako kahate haiM ? / avyabhicArI sadRzatA se eka rUpa karane vAle vizeSa ko jAti kahate haiN| arthAta vaha sadRza jAti vAle hI padArthoM ko grahaNa karatA hai| (jaise go jAti se khaNDI muNDI sabhI gauoM kA grahaNa ho jAtA hai)| (78) jAti nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se ekendriya dvIndriya nIndriya caturindriya paMcendriya kahA jaaye| (arthAta jo karma isa isa jAti kA zarIra bnaave)| (76) zarIra nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se AtmA ke audArikAdi zarIra bane / (80) nirmANa nAma karma kisako kahate haiM ? jisake udaya se aMgopayAMga kI ThIka ThIka racanA ho (arthAta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 187 1-bandhAdhikAra AMkha ke sthAna para AMkha aura nAka ke sthAna para nAka ho) use nirmANa nAmakarma kahate haiM / (81) bandhana nAma karma kise kahate haiM ? / jisa karma ke udaya se audArikAdi zarIroM ke paramANu paraspara bandha ko prApta ho (bikhara kara pRthaka pRthaka na ho jAyeM) use bandhana nAma karma kahate haiN| (82) saMghAta nAma karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se audArikAdi zarIra ke paramANu chidra rahita ekatA ko prApta hoN| (83) saMsthAna nAma karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti bane use saMsthAna nAma karma kahate haiN| (84) samacaturastra saMsthAna kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra kI zakala Upara nIce tathA bIca meM samabhAga se (Proportional) bne| (85) nyagrodhaparimaNDala saMsthAna kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra bar3a ke vRkSa kI taraha kA ho arthAta jisake nAbhi se nIce ke aMga choTe aura Upara ke aMga bar3e hoN| (86) svAti saMsthAna kisako kahate haiM ? nyagrodha parimaNDala se bilkula viparIta lakSaNa ko svAti saMsthAna kahate haiM jaise sarpa kI naabhii| (arthAta nIce ke aMga bar3e aura Upara ke choTe hoM) / (87) kubjaka saMsthAna kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra kubar3A ho / (88) vAmana saMsthAna kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se baunA zarIra ho /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - bandhAdhikAra 13- karma siddhAnta 188 ( 8e) huNDaka saMsthAna kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra ke aMgopAMga kisI khAsa zakala ke na hoM / (60) saMhanana nAma karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se hAr3oM kA bandhana vizeSa ho, use saMhanana nAmakarma kahate haiM / (1) vajrarSabhanArAca saMhanana kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se vajjra ke hAr3a hoM, vajra kI hI kIlI hoM tathA veSTana ( camar3A ) bhI vajra ke hoM / 62. vajra ke hAr3a Adi kaise ? atyaMta kaThora, sudRr3ha va majabUta haDDI, camar3A Adi vajra kA kahA jAtA hai / (13) vajranArAca saMhanana kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se vajra ke hAr3a va vajra kI kIlI hoM parantu veSTana vajra kA na ho / (64) nArAca saMhanana kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se veSTana aura kIlI sahita hAr3a hoM (para koI bhI vastu vajra kI na ho) / (65) arddha nArAca saMhanana kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se hAr3oM kI saMdhi arddhakIlita ho / (66) kIlaka saMhanana kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se (binA kIloM ke) hAr3a paraspara kIlita hoM / (7) asaMprApta supATikA saMhanana kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se jude jude hAr3a nasoM se bandhe hoM, paraspara kIle hue na hoM / 8. saMhanana kauna se zarIra meM hotA hai ? kevala audArika zarIra meM hI saMhanana hotA hai, kyoMki usameM
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 3.karma siddhAnta 1-bandhAdhikAra hI haDDI camar3A Adi hotA hai, vaikriyaka Adi zarIroM meM nahIM / (85) varNa nAmakarma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra meM raMga ho| (100) gandha nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra meM gandha ho / (101) rasa nAma karma kisako kahate haiM ? - jisa karma ke udaya se zarIra meM rasa ho / (102) sparza nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra meM sparza ho / 103. varNa gandha rasa va sparza kisa zarIra meM hote haiM ? sabhI zarIra meM hote haiM, kyoMki ve pudgala ke guNa haiN| 104. aMgopAMga nAma karma ke tIna hI bheda kyoM kiye ? audArikAdi tIna zarIra hI aMgopAMga yukta hote hai, tejasa va karmANa ke apane koI svataMtra aMgopAMga nahIM hote / (105) AnupUrvo nAma karma kise kahate haiM ? . jisa karma ke udaya se AtmA ke pradeza maraNa se pIche aura janma se pahale arthAta vigrahagati meM maraNa se pahale ke zarIra ke AkAra rheN| (106) aguru laghu nAma karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra lohe ke gole kI taraha bhArI aura Aka ke tUla kI taraha halakA na ho| 107. agurulaghu gaNa ko ghAte so agurulaghu karma aisA kaheM to? yaha karma zarIra se sambandha rakhatA hai, AtmA se nahIM, ataH zarIra ke bhArI halake pane meM hI isakA vyApAra hai| (108) upaghAta nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se apanA ghAta karane vAle hI aMga hoM (jaise bAraha sIMge ke siiNg)|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 160 1-bandhAdhikAra (106) paraghAta nAmakarma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se dUsare kA ghAta karane vAle aMga hoM (jaise siMha ke nkh)| (110) Atapa nAmakarma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se Atapa rUpa zarIra ho, jaise sUrya kA pratibimba (aura agni)| (111) udyota nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se udyota rUpa zarIra hai| (arthAta candramA vat zItala prakAzayukta zarIra hai jaise khadyota) (112) vihAyogati nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se AkAza meM gamana ho| usake zubha aura azubha aise do bheda haiM; (yathA manuSya kI cAla va UMTa kI cAla) (113) ucchavAsa nAmakarma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zvAsocchavAsa ho / (114) basa nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se dvIndriyAdi jIvoM meM janma ho / (115) sthAvara nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se pRthvI apa teja vAyu aura vanaspati meM janma ho| (116) paryApti karma kisako kahate haiM ? jisake udaya se apane apane yogya paryApti pUrNa ho / (117) paryApti kisako kahate haiM ? AhAraka vargaNA, bhASA vargaNA aura manovargaNA ke paramANuoM ko zarIra indriyAdi rUpa pariNamAvane kI zakti kI pUrNatA ko paryApti kahate haiN| (118) paryApti ke kitane bheda haiM ? chaha-prathama AhAra paryApti, dUsarI zarIra paryApti, tIsarI indriya paryApti, cauthI zvAsocchavAsa paryApti, pAMcavIM bhASA paryApti, chaTI manaH paryApti /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ -karma siddhAnta 161 116. AhAra paryApti kise kahate haiM ? AhAraka vargaNA ke paramANuoM ko khala rasabhAva pariNAmAvane ko kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA / 120. zarIra paryApti kise kahate haiM ? 1- bandhAdhikAra AhAra paryApti dvArA khalabhAga rUpa pariNamane vAle paramANuoM kA mAMsa hAr3a Adi kaThora rUpa meM aura rasabhAga rUpa pariNamane vAloM ko rudhirAdi drava rUpa meM pariNamAvane kI kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA / 121. indriya paryApti kise kahate haiM ? uparokta paryAptiyoM dvArA hAr3a Adi rUpa pariNamane ko samartha unhIM AhAraka vargaNA ke paramANuoM ko indriyoM ke AkAra rUpa meM parimAvane ko kAraNa bhUta jIva kI zakti kI pUrNatA / 122. zvAsocchavAsa paryApti kise kahate haiM ? uparokta meM se atirikta anya AhAraka vargaNAoM ko grahaNa karake uNheM zvAsocchvAsa rUpa meM pariNamAvane ko kAraNa bhUta jIva kI zakti kI pUrNatA 123 bhASA paryApti kise kahate haiM ? bhASA vargaNAoM ko grahaNa karake unheM vacana rUpa meM pariNamAvane ko kAraNa bhUta jIva kI zakti kI pUrNatA / 124. manaH paryApti kise kahate haiM ? manovargaNA ko grahaNa karake unheM mana hRdaya sthAna meM aSTa pAMkhur3I ke kamalAkAra mana ke rUpa meM pariNamAvane ko kAraNa bhUta jIva ko zakti kI pUrNatA / 125. chahoM paryAptiyoM meM kitanA kitanA kAla lagatA hai ? uparokta krama se hI eka ke pazcAta eka pUrI hote hue ina sabakA pUrA kAla antarmuhUrta mAtra hai / pRthaka pRthaka eka eka kA pUrti kAla bhI antamuhUrta hI hai / pahalI paryApti se dUsarI kA, dUsarI se tIsarI kA isI prakAra Age Age vAlI paryApti
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 162 1-padhAdhikAra kA kAla apane se pUrva pUrva kI apekSA kucha adhika hai / jaghanya se utkRSTa paryanta antarmuhUrta ke aneka bheda haiM / so yahAM tatta dyogya antarmuhurta smjhnaa| 126. chahoM paryAptiyoM kA prArambha va anta kisa kama se hotA hai ? AhAra payApti ko Adi lekara pUrvokta krama se hI ina kI pUrNatA to Age pIche hotI hai, para ina saba kA prArambha eka dama bhavadhAraNa ke prathama kSaNa meM hI ho jAtA hai| 127. kisa kisa jIva ko kitanI paryApti hotI hai ? ekendriya jIva ke bhASA va mana ke binA cAra, dvIndriya, trIndriya caturindriya ora asainI paMcendriya ke mana binA pAMca aura sainI paMcendriya ke chahoM paryAptimeM hotI haiN| 128. paryApta jIva kauna se haiM ? zarIra paryApti pUrNa hone ke pazcAta jIva paryApta saMjJA ko prApta hotA hai, kyoMki isake pUrNa hone para agalI pAMcoM paryAptiyeM se krama pUrvaka niyama se pUrI ho jAtI haiN| (126) aparyApti nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se labdhya paryApta avasthA ho usako aparyApti nAma ko kahate haiN| 130. aparyApta jIva kauna se va kitane prakAra ke hote haiM ? aparyApta jIva do prakAra ke hote haiM-nivRtti aparyApta aura labdhi aparyApta / zarIra paryApti pUrNa ho jAne ke pazcAt jisa jIva ko avazya paryApta saMjJA prApta karanI hai vaha jaba taka use (zarIra paryApti) ko pUrI nahIM kara letA taba taka nivRtti aparyApta kahalAtA hai| para jisa jIva ko zarIra paryApti prArambha ho jAne para bhI use pUrI karane kI zakti na ho, aura usa paryApti ke adhUrI rahate meM hI mRtyu ko prApta ho jAye, vaha labdhyaparyAptaka kahalAtA hai| zvAsa ke aThahAraveM bhAga pramANa hI unakI Ayu hotI hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 163 1-bandhAdhikAra (131) pratyeka nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho usako pratyeka nAma karma kahate haiM (jaise manuSya aadi)| (132) sAdhAraNa nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se eka zarIra ke aneka jIva svAmI hoM, usako sAdhAraNa nAma karma kahate haiN| 133. pratyeka va sAdhAraNa zarIra ko vizadatA se smjhaao| (dekho Age adhyAya 4 adhikAra 2 meM kAya mArgaNA) (134) sthira aura asthira nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra ke dhAtu upadhAtu apane apane ThikAne raheM, usako sthira nAma karma kahate haiM; aura jisa nAma karma ke udaya se zarIra ke dhAtu upadhAtu apane apane ThikAne na raheM, usako asthira nAma karma kahate haiN| (135) zubha nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra ke avayava sundara hoM usako zubha nAma karma kahate haiM / (athavA cakravartI baladeva Adi ke sUcaka cinha va aMgopAMga yukta zarIra hove so zubha hai)| (136) azubha nAma karma kisako kahate haiM ? jisake udaya se zarIra ke avayaba sundara na hoM usako azubha nAma karma kahate haiM / (athavA zubha se viparIta lakSaNoM vAlA azubha hai)| (137) subhaga nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se anyajana prItikara avasthA ho, athavA strI puruSoM ke saubhAgya ko utpanna karane vAlA zarIra ho, vaha subhaga nAma karma hai| (138) durbhaga nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se anyajana aprItikara avasthA ho, athavA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 194 1-bandhAdhikAra strI puruSoM ke durbhAgya ko utpanna karane vAlA zarIra ho, vaha durbhaga nAma karma hai| (136) Adeya nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se kAnti (prabhA) yukta zarIra upaje usako Adeya nAma karma kahate haiN| (140) anAdeya nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se kAnti (prabhA) yukta zarIra na ho usako anAdeya nAma karma kahate haiN| (141) susvara nAma karma kise kahate haiM ? jisake udaya se acchA svara ho usako susvara nAma karma kahate haiN| (142) dusvara nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se acchA svara na ho usako dusvaranAmakarma kahate haiN| (143) yazaH kIti nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se saMsAra meM jIva kA yaza ho use yaza: kIti nAma karma kahate haiN| (144) ayazaH kIti nAma karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se saMsAra meM jIva kI tArIpha na hove usako ayazaH kIti nAma karma kahate haiN| (145) tIrthaMkara nAma karma kisako kahate haiM ? arhanta pada ke kAraNabhUta karma ko tIrthakara nAma karma kahate haiM / (146) gotra karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se santAna ke krama se cale Aye jIva ke AcaraNa rUpa ucca nIca kula meM janma ho / (147) gotra karma ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM-ucca gotra aura nIca gotra / (148) ucca gotra karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se ucca gotra (kula) meM janma ho|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 1-khAdhikAra (146) noca gotra karma kisako kahate haiM ? jisa karma ke udaya se nIca gotra (kula) meM janma ho| (150) antarAya kama kisako kahate haiM ? jo dAnAdi meM vighna ddaale| (151) antarAya karma ke kitane bheda haiM ? pAMca-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhopAntarAya aura vIryAntarAya 3 (2. puNya pApa Adi prakRti vibhAga) (152) puNya karma kisako kahate haiM ? jo jIva ko iSTa vastu kI prApti karAve / (153) pApa karma kisako kahate haiM ? jo jIva ko aniSTa vastu kI prApti karAve / {154) ghAtiyA karma kisako kahate haiM ? jo jIva ke jJAnAdika anujIvI guNa ko ghAte usako ghAtiyA karma kahate haiN| (155) aghAtiyA karma kisako kahate haiM ? jo jIva ke jJAnAdi anujIvI guNa ko na pAte (pratijIvI guNa ko ghAte athavA zarIra va isake sAdhanoM kA sampAdana kre)| (156) sarvaghAtI karma kisako kahate haiM ? jo jIva ke anujIvI muNoM ko pUre taura se paate| (157) deza ghAtI karma kisako kahate haiM ? jo jIva ke anujIvI muNoM ko eka deza pAte usako dezaghAtI karma kahate haiN| 158. pUre ghAta va eka deza ghAta se kyA samajhe ? guNa kI jhalaka mAtra bhI byakta na ho so sarvaghAta hai, jaise hameM tumheM kevala jJAna yA manaH paryaya jJAna kI jhalaka mAtra bhI nahIM hai| guNa kA kucha aMza vyakta rahe, bhale hI vaha atyalpa ho; jaise ki sUkSma nigodiyA taka meM mati jJAna kA kucha na kucha aMza vyakta rahatA, so dezaghAta hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - karma siddhAnta 166 ( 156) jIva vipAkI karma kise kahate haiM ? jisakA phala jIva meM ho ( arthAta jIva ke jJAnAdi guNoM ko ghAte yA prabhAvita kare ) / (160) pudgala vipAkI karma kise kahate haiM ? jisakA phala pudgala meM ho (arthAta jo zarIra kA nirmANa kare ) / ( 161) bhava vipAko karma kisako kahate haiM ? jisake phala se jIva saMsAra meM ruke / (162) kSetra vipAkI karma kisako kahate haiM ? 1 - bandhAdhikAra jisake phala se jIva kA AkAra vigraha gati meM pahale jaisA banA rahe / ( 163) vigraha gati kisako kahate haiM ? eka zarIra ko chor3a kara dUsarA zarIra grahaNa karane ke liye jAne ko vigrahagati kahate haiM / (164) ghAtiyA karma kitane va kauna se haiM ? saitAlIsa - jJAnAvaraNI 5, darzanAvaraNI 6, mohanIya 28, antarAya 5 / ( 165) aghAtiyA karma kitane va kauna se haiM ? eka sau eka vedanIya 2, Ayu 4, nAma 63, gotra 2 / ( 166) sarvaghAtI prakRti kitanI va kauna sI haiM ? ikkIsa haiM - jJAnAvaraNa kI 1 (kevalajJAnAvaraNa), darzanAvaraNa kI 6 (kevala darzanAvaraNa 1 aura nidrA 5 ), mohanIya kI 14 ( anantAnubandhI 4, apratyAkhyAnAvaraNa 4, pratyAkhyAnAvaraNa 4, mithyAtva samyagmithyAtva ) | ( 167) dezaghAtI prakRti kitanI va kauna sI haiM ? chabbIsa haiM - jJAnAvaraNa 4 (mati, zruta, avadhi va mana:paryaya jJAnAvaraNa), darzanAvaraNa 3 ( cakSu, acakSu va avadhi darzanAvaraNa ), mohanIya 14 ( saMjvalana 4, nokaSAya 6, samyakprakRti) antarAya 5 ( dAna, lobha, bhoga, upabhoga va vIryAntarAya) /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 167 7-graadhikaa 168. avadhi va manaH paryaya jJAnAvaraNI ko dezaghAtI kaise kahA jaba ki usakA hamameM sarvaghAta pAyA jAtA hai ? kucha prakRtiyeM aisI haiM jinameM sarvaghAta va dezaghAta donoM prakAra kA kArya karane kI zakti hai; jaise avadhi va manaHparyaya jJAnAvaraNIya, cakSu va avadhi darzana / kAraNa ina prakRtiyoM kA kinhIM jIvoM meM sarvaghAtI zakti yukta udaya pAyA jAtA hai aura kinhIM meM dezaghAtI zakti yukta / hamameM cakSu darzanAvaraNa kA dezaghAtI udaya hai aura bAndiya jIvoM meM sarva dhaatii| mati zruta jJAnAvaraNa kA kisI bhI jIva meM sarvaghAtI udaya nahIM dekhA jAtA, isa liye ye tathA anya prakRtiyeM sarvathA dezaghAtI hI haiN| (166) kSetra vipAko prakRti kitanI aura kauna sI haiM ? cAra haiM-narakagatyAnupUrvI, tiryaJca gatyAnupUrvI, manuSya gatyAnupUrvI va deva gatyAnupUrvI / (170) bhava vipAkI prakRti kitanI aura kauna sI haiM ! cAra haiM-narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu, devAyu / (171) jIva vipAkI prakRti kitanI aura kauna sI haiM ? aThahatara haiM-ghAtiyA kI 47, gotra kI 2, vedanIyakI 2, nAma karma kI 27 (tIrthakara, ucchavAsa, nAdara, sUkSma, paryApti, aparyApti, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayazaH kIti, basa, sthAvara, prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyo gati, subhaga, durbhaga, gati 4, jAti 5 / ye kula milakara 78 haiN| 172. nAma karma kI prakRtiyoM kA phala jIva ko kaise ho? yadyapi sabhI aghAtiyA karmoM kA phala zarIra pradhAna hai, para uparokta kucha prakRtiyeM aisI haiM jinakA aupacArika phala jIva ko prApta hotA hai, jaise nIca UMca gola se jIva hI kucha UMcA yA nIcA anubhava karatA hai, paryApti rUpa zakti jIva meM hI paidA hotI hai, prazasta yA aprazasta gamana athavA yaza va apayaza meM jIva hI utsAha Adi prApta karatA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 168 1- bandhAdhikAra (173) pudgala vipAko prakRti kitanI va kauna sI haiM ? bAsaTha haiM - (sarva 148 prakRtiyoM meM se kSetra vipAkI 4, bhavavipAkI 4 aura jIva vipAkI 78 aise kula 86 prakRti ghaTAne para 62 zeSa rahatI haiN| ve saba pudgala vipAkI haiN|) (174) pApa prakRti kitanI va kauna sI haiM ? sau haiM-ghAtiyA 47, asAtA vedanIya, nIca gola, narakAyu aura nAma karma kI 50 (naraka gati, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, ekendriyAdi cAra jAti, antima 5. saMhanana, antima 5 saMsthAna, sparza rasAdika 20, upaghAta 1, aprazasta vihAyogati 1, sthAvara 1, sUkSma 1, aparyApti 1, anAdeya 1, ayazaH kIti 1, azubha 1, durbhaga 1, duHsvara 1, asthira 1, sAdhAraNa 1) / 175. tiryaca gati ko to pApa meM ginA para Ayu ko na ginA? tiryaMca Ayu pUNya meM ginAI hai| isakA kAraNa yaha hai ki eka naraka Aya hI hotI hai jisakA ki jIva tyAga karanA cAhatA hai| zeSa tIna AyuoM kA jIva tyAga karanA nahIM cAhatA, viSThA kA kIr3A bhI svayaM maranA nahIM caahtaa| gati ke dRSTa dukhoM ko dekhane para tiryaca gati sAkSAta duHkha rUpa hone se pApa meM ginI jAnI yogya hI hai| (176) puNya prakRti kitanI va kauna sI haiM ? ar3asaTha haiM (sarva 148 prakRtiyoM meM se pApa ko 100 nikala kara zeSa rahI 48 meM nAmakarmakI sparza rasAdi 20 milA dene para 68 kA yoga prApta hotA hai; kyoMki sparza rasAdi kI ye 20 prakRti puNya jIva meM puNya rUpa se aura pApa jIva meM pApa rUpa se phala dene ke kAraNa ubhaya phala pradAyI haiN|) (3. sthiti bandha) (177) sthiti bandha kisako kahate haiM ? karmoM meM AtmA ke sAtha (bandhakara) rahane kI maryAdA par3ane ko (arthAt unakI Ayu ko) sthiti bandha kahate haiM /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 166 1 - bandhAdhikAra (178) AThoM karmoM kI utkRSTa sthiti kitanI kitanI hai ? jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, antarAya ina cAroM karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa tIsa kor3A kor3I sAgara kI hai / mohanIya karma kI 70 kor3A kor3I sAgara kI hai ( tahAM bhI darzana mohanIya kI 70 aura cAritra mohanIya kI 30 kor3A kor3I sAgara hai), nAma karma va gotra karma kI bIsa bIsa kor3A kor3I sAgara aura Ayu kI tetIsa kor3A kor3I sAgara hai / ( 176 ) AThoM karmoM kI jaghanya sthiti kitanI hai ? vedanIya kI 12 muhUrta, nAma tathA gotra kI ATha muhUrta aura zeSa samasta karmoM kI antarmuhUrta jaghanya sthiti hai / (180) kor3A kor3I kise kahate haiM ? eka kror3a ko eka kror3a se guNA karane para jo labdha Abe usako eka kor3A kor3I kahate haiM / (181) sAgara kise kahate haiM ? dasa kor3A kor3I addhApalyoM kA eka sAgara hotA hai / (182) addhApalya kise kahate haiM ? 2000 kosa gahare aura 2000 kosa caur3e gola gaDDhe meM, kaiMcI se jisakA dUsarA bhAga na ho sake, aise maiMDhe ke bAloM ko bharanA / jitane bAla usameM samAveM unameM se ekaeka bAla ko sau sau varSa pazcAta nikAlanA / jitane varSoM meM ve saba bAla nikala jAveM, utane varSoM ke jitane samaya hoM, usako vyavahAra palya kahate haiM / vyavahAra palya se asaMkhyAta guNA uddhArapalya hai aura uddhAra palya se asaMkhyAta guNA addhApalya hotA hai / (183) muhUrta kisako kahate haiM ? ar3atAlIsa minaTa kA eka muhUrta hotA hai / (184) antarmuhUrta kisako kahate haiM ? AvalI se Upara aura muhUrta se nIce ke kAla ko antarmuhUrta kahate haiM /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - karma siddhAnta (185) AvalI kisako kahate haiM ? 200 eka zvAsa meM asaMkhyAta AvalI hotI haiN| (186) zvAsocchvAsa kAla kisako kahate haiM ? 1 - bandhAdhikAra nIroga puruSa kI nAr3I ke eka bAra calane ko zvAsocchavAsa kahate haiM / (187) eka muhUrta meM kitane zvAsocchvAsa hote haiM ? tIna hajAra sAta sau tehattara hote haiM (3773) / ( 4. anubhAga va pradeza bandha) (188) anubhAga bandha kisako kahate haiM ? phala dene kI zakti kI hInAdhikatA ko anubhAga bandha kahate haiM / (189) pradeza bandha kisako kahate haiM ? bandhane vAle karmoM kI ( vargaNAoM kI ) saMkhyA ke nirNaya karane ko pradeza bandha kahate haiM / 160. prakRti va anubhAga bandha meM kyA bheda hai ? (dekho Age bandha kAraNAdhikAra naM0 3)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/2 udaya upazama Adi adhikAra (1) udaya kisako kahate haiM ? sthiti pUrI karake karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| (2) udIraNA kisako kahata haiM ? sthiti pUrI kiye binA hI (pAla meM dabAkara pakAye gaye Ama vat) karma ke phala dene ko udIraNA kahate haiN| (3) upazama kisako kahate haiM ? dravya kSetra kAla bhAva ke nimitta se karma ko zakti kI anud bhati ko upazama kahate haiN| (4) upazama ke kitane bheda haiM ? do haiM- eka anta:karaNa rUpa upazama, dUsarA sadavasthA rUpa upazama / (5) antaHkaraNa rUpa upazama kisako kahate haiM ? AgAmI kAla meM udaya Ane yogya karma paramANuoM ko Age pIche udaya Ane yogya karane ko antaHkaraNa rUpa upazama kahate (6) sadavasthA rUpa upazama kisako kahate haiM ? vartamAna samaya ko chor3akara AgAmI kAla meM udaya Ane vAle anya karmoM ke sattA meM rahane ko sadavasthA rUpa upazama kahate haiN| (7) kSaya kisako kahate haiM ? karma kI AtyantikI nivRtti ko kSaya kahate haiN|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 8. kSaya ke kitane bheda haiM ? 202 2- udaya upazama Adi do haiM - atyanta kSaya aura udayAbhAva kSaya / 6. atyanta kSaya kisako kahate haiM ? karmoM ke pradezoM kA hI jhar3a jAnA yA anya rUpa ho jAnA atyanta kSaya hai / 10. udayAbhAva kSaya kisako kahate haiM ? binA phala diye karmoM ke chUTa jAne ko udayAbhAvI kSaya kahate haiM / athavA karmoM kI zakti kA atyanta kSINa ho jAnA udayAbhAvI kSaya hai, kyoMki aba vaha prakRti sarvaghAtI ke rUpa meM udaya na A kara dezaghAtI ke rUpa meM udaya AyegI / (11) kSayopazama kisako kahate haiM ? vartamAna niSekameM sarvaghAtI spardhaka kA udayAbhAvI kSaya, tathA dezaghAtI spardhakoM kA udaya aura AgAmI kAla meM udaya Ane vAle niSekoM kA sadavasthA rUpa upazama; aisI karma kI avasthA ko kSayopazama kahate haiM / 12. kSayopazama ke uparokta svarUpa ko spaSTa samajhAo / kSayopazama kI isa avasthA meM kevala dezaghAtI prakRti kA udaya hotA hai sarvaghAtI kA nahIM, isI kAraNa jIva ke pariNAma dhule rahate haiM / sarvaghAtI karmoM kA anubhAga udaya meM Ane se pUrva ghaTa kara dezaghAtI bana jAtA hai aura usa rUpa se agale samaya meM udaya A jAtA hai / yahI sarvaghAtI spardhaka kA udayAbhAvI kSaya hai / parantu sattA meM avazya sarvaghAtI spardhaka par3e rahate haiM, jo Age jAkara udaya meM AyeMge, parantu vartamAna meM kisI prakAra bhI udaya meM nahIM A sakate / yahI AgAmI niSekoM kA sadavasthArUpa upazama hai / dezaghAtI prakRti do haiM / eka to pahalI sattA meM par3I huI aura dUsarI vaha jo sarvaghAtI prakRti ke udayAbhAvI kSaya dvArA naI banI hai / donoM kA hI vartamAna meM udaya rahatA hai, jisake kAraNa pariNAmoM meM kucha
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - karma siddhAnta 203 2- udaya upazama Adi dhuMdhalApana yA doSa utpanna hotA rahatA hai / yahI dezaghAtI spardhakoM kA udaya kahalAtA hai / ye tInoM bAteM jisameM pAI jAveM use kSayopazama kahate haiM / (13) niSeka kisako kahate haiM ? eka samaya meM karma ke jitane paramANu udaya meM AveM una sabake samUha ko niSeka kahate haiM / (14) spardhaka kisako kahate haiM ? vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiM / (15) vargaNA kisako kahate haiM ? vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiM / (16) varga kisako kahate haiM ? samAna avibhAga praticchedoM ke dhAraka pratyeka karma varga kahate haiM / paramANu ko (17) avibhAga praticcheda kisako kahate haiM ? zakti ke avibhAgI aMzoM ko avibhAga praticchaMda kahate haiM / (18) isa prakaraNa meM 'zakti' zabda se kauna sI zakti iSTa hai ? yahAM 'zakti' zabda se karmoM kI anubhAga rUpa arthAta phala dene kI zakti iSTa hai / (16) utkarSaNa kise kahate haiM ? karmoM kI sthiti va zakti donoM ke bar3ha jAne ko utkarSaNa kahate haiM / (20) apakarSaNa kisako kahate haiM ? karmoM kI sthiti va zakti ke ghaTa jAne ko apakarSaNa kahate haiM / (21) saMkramaNa kisako kahate haiM ? kisI karma ke sajAtIya eka bheda se dUsare bheda rUpa ho jAne ko saMkramaNa kahate haiM / (22) samaya prabaddha kisako kahate haiM ? eka samaya jitane karma va nokarma paramANu bandhe utane sabako eka samaya prabaddha kahate haiM /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 204 2-udaya upazama Adi (23) guNa hAni kisako kahate haiM ? guNAkAra rUpa hIna hIna dravya jisameM pAyA jAye usako guNahAni kahate haiM / jaise--kisI jIva ne eka samaya meM 6300 paramANuoM ke samUha rUpa samaya prabaddha kA bandha kiyA, aura usameM 48 samaya kI sthiti pdd'ii| usameM guNa hAniyoM ke samUha rUpa nAnA guNahAni 6 meM se prathama guNahAni ke paramANu 3200, dUsarI guNahAni ke 1600, tIsarI guNahAni ke 800, cauthI guNa hAni ke 400, pAMcavIM guNahAni ke 200 aura chaTI guNahAni ke 100 haiN| yahAM uttarottara guNahAniyoM meM guNAkAra rUpa hIna hIna paramANu (dravya) pAye jAte haiM isaliye isako guNahAni kahate haiN| (24) guNa AyAma kisako kahate haiM ? eka guNa hAni ke samaya ke samUha ko guNahAni AyAma kahate haiN| jaise-Upara ke dRSTAnta meM 48 samaya kI sthiti meM 6 guNahAni thIM, to 48 meM 6 kA bhAga dene se pratyeka guNahAni kA parimANa 8 AyA / yahI guNahAni AyAma kahalAtA hai| (25) nAnA guNahAni kisako kahate haiM ? guNa hAni ke samUha ko nAnA guNahAni kahate haiM / jaise--Upara ke dRSTAnta meM ATha-ATha samaya kI cha: guNahAni haiM, so hI cha: saMkhyA nAnA guNahAni kA parimANa jaannaa| (26) anyonyAbhyasta rAzi kisako kahate haiM ? nAnA guNahAni pramANa dUo mANDakara paraspara guNAkAra karane se jo guNanaphala ho usako anyonyAbhyasta rAzi kahate haiM / jaise-Upara ke dRSTAnta meM 6 dUo mANDakara paraspara guNA karane se 64 hote haiM, so hI anyonyAbhyasta rAzi kA parimANa jaannaa| (27) antima guNa hAni kA parimANa kisa prakAra se nikalanA ? eka ghATa anyonyAbhyasta rAzi kA bhAga samaya prabaddha ko dene
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 205 2-udaya upazama Adi se antima guNa hAni ke dravya kA parimANa nikalatA hai| jaise (Upara ke dRSTAnta meM) 600 meM eka ghATa 64 (63) kA bhAga dene se 100 pAye, so antima guNa hAni kA dravya hai| (28) anya guNa hAniyoM kA parimANa kisa prakAra nikAlanA cAhiye ? antima guNa hAni ke dravya ko prathama guNa hAni paryanta danA dUnA (guNA kA pramANa) karane se anya guNa hAniyoM kA parimANa nikalatA hai| jaise- Upara ke dRSTAnta meM 100 ko dUnA dUnA karane se 200, 400, 800, 1600, 3200 Ate haiM / (26) pratyeka guNahAni meM prathamAdi samayoM meM dravya kA parimANa kisa prakAra hotA hai ? niSekahAra ko caya se guNA karane se pratyeka guNa hAni ke prathama samaya kA dravya nikalatA hai, aura prathama samaya ke dravya meM se eka eka caya ghaTAne se uttarottara samayoM ke dravya kA parimANa nikalatA hai| jaise-niSekahAra 16 (guNa hAni AyAma x 2) ko caya 32 se guNA karane para prathama guNa hAni ke prathama samaya kA dravya 512 hotA hai, aura 512 meM eka eka caya arthAta 32 32 ghaTAne se dUsare samaya ke dravya kA parimANa 480, tIsare kA 448, cauthe kA 416, pAMcaveM kA 384, chaTe kA 352, sAtaveM kA 320, aura AThaveM kA 288 nikalatA hai| isI prakAra dvitIyAdi guNahAniyoM meM bhI prathamAdi samayoM ke dravya kA parimANa nikAla lenaa| (30) niSeka hAra kisako kahate haiM ? guNa hAni AyAma se dUne parimANa ko niSekahAra kahate haiM / jaise (uparokta dRSTAnta meM) guNa hAni AyAma 8 se dUne 16 ko niSekahAra kahate haiN| (31) caya kise kahate haiM ? zrer3hI vyavahAra gaNita meM samAna vRddhi ke parimANa ko caya kahate haiN|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 206 2-udaya upazama Adi (32) isa prakaraNa meM caya nikAlane kI kyA rIti hai ? niSekahAra meM eka adhika guNahAni AyAma kA pramANa jor3akara AdhA karane se jo labdha Ave, usako guNahAni AyAma se guNA kareM / isa prakAra karane se jo guNanaphala ho usakA bhAga vivakSita guNa hAni ke dravya meM dene se vivakSita guNahAni ke caya kA parimANa nikalatA hai ( vivakSita guNa hAni kA dravya (niSekahAra + guNa hAni AyAma+1) guNahAni-AyAma / jaise (Upara ke dRSTAnta meM) niSekahAra 16 meM eka adhika guNahAni AyAma 6 jor3ane se 25 hue| 25 ke Adhe 12 ko guNahAni AyAma 8 se guNAkAra karane se 100 hote haiM / isa 100 kA bhAga vivakSita prathama guNahAni ke dravya 3200 meM dene se prathama guNahAni sambandhI caya 32 AyA / isa hI prakAra dvitIya guNahAni ke caya kA parimANa 16, tRtIya kA 8, caturtha kA 4, paMcama kA 2 aura antima kA 1 jAnanA / (33) anubhAga kI racanA kA krama kyA hai ? dravya kI apekSA se jo racanA Upara batAI gaI hai usameM pratyeka guNahAni ke prathamAdi samaya sambandhI dravya ko vargaNA kahate haiN| aura una vargaNAoM meM jo paramANu haiM, unako varga kahate haiN| prathama guNahAni kI prathama vargaNA meM 512 varga haiM, unameM anubhAga zakti ke avibhAga praticcheda samAna haiM, aura ve dvitIyAdi vargaNAoM ke vargoM ke avibhAga praticchedoM kI apekSA sabase nyUna arthAta jaghanya haiN| dvitIyAdi vargaNA ke vargoM meM eka-eka avibhAga praticcheda kI adhikatA ke krama se jisa vargaNA paryanta eka-eka avibhAga praticcheda bar3he, vahAM taka kI vargaNAoM ke samUha kA nAma eka sparddhaka hai| aura jisa vargaNA ke vargoM meM yugapat aneka avibhAga praticchedoM kI vRddhi hokara prathama vargaNA ke vargoM ke avibhAga praticchedoM kI saMkhyA se dUnI ho
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 207 2-udaya upazama Adi jAye, vahA~ se dUsare spardhaka kA prArambha smjhnaa| isa hI prakAra jina-jina vargaNAoM ke vargoM meM prathama vargaNA ke vargoM ke avibhAga praticchedoM kI saMkhyA se tigune caugune Adi avibhAga praticcheda hoya, vahAM se tIsare cauthe Adi sparddhakoM kA prArambha samajhanA / isa prakAra eka guNahAni meM aneka sparddhaka hote haiN|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/3 bandhakAraNa adhika (1) Asrava kisako kahate haiM ? bandha ke kAraNa ko Asrava kahate haiM / 2. Asrava ke kitane bheda haiM ? do haiM-bhAvAsrava aura dravyAsrava / (3) bhAvAtrava kisako kahate haiM ? dravyabandha ke nimittakAraNa athavA bhAvabandha ke upAdAna kAraNa ko bhAvAsrava kahate haiM / noTa :-(jIva ke mana vacana kAyakI ceSTA ko bhAvAsrava kahate haiM, kyoMki unake kAraNa se dravyAsrava hotA hai)| (4) dravyAstrava kisako kahate haiM ? dravyabandha ke upAdAnakAraNa athavA bhAvabandha ke nimitta kAraNa ko dravyAsrava kahate haiM (noTa :-bhAvAsrava ke nimitta se navIna navIna karmANa vargaNAoM kA jIva ke pradezoM meM praveza pAnA dravyAsrava hai| 5. bandha kisako kahate haiM ? do dravyoM ke saMzleSa sambandha ko bandha kahate haiM / 6. saMzleSaNa sambandha kI kyA vizeSatA hai ? saMyoga sambandha meM jisa prakAra do dravya apane pRthaka-pRthaka svarUpa meM sthita rahate haiM, usa prakAra saMzleSa sambandha meM nahIM rahate / vahAM donoM milakara apanA-apanA asala rUpa kho dete haiM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 206 3-bandhakAraNa adhikAra aura eka tIsarA vijAtIya rUpa dhAraNa kara lete haiM, jo donoM meM se kisI kA bhI nahIM kahA jA sktaa| unakA mizrita svabhAva bilkula vicitra ho jAtA hai jaise hAiDrojana aura AksIjana do vAyu jAtIya gaisoM ke milane para eka tIsarA jalIya dravya bana jAtA hai, jisakA svabhAva agni vardhana kI bajAya aba agni zamana ho jAtA hai / 7. bandha kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-bhAvabandha aura dravya bandha / (8) bhAva bandha kisako kahate haiM ? AtmA ke kaSAya yoga rUpa bhAvoM ko bhAva bandha kahate haiN| (noTa :- yoga yadyapi dravyAtmaka hai, parantu jIva pudgala bandha ke isa prakaraNa jIvAtmaka hone se bhAvabandha kahA gayA hai kyoMki jIva bhAvAtmaka dravya mAnA gayA hai aura pudgala drvyaatmk)| (8) dravya bandha kisako kahate haiM ? / kArmANa skandha rUpa pudgala dravya meM AtmA ke sAtha sambandha hone kI zakti ko dravya bandha kahate haiM / (10) bhAva bandha kA nimitta kAraNa kyA hai ? udaya tathA udariNA avasthAko prApta pUrva baddha karma bhAvabandha kA nimitta kAraNa hai| (11) bhAva bandha kA upAdAna kAraNa kyA hai ? bhAva bandha ke vivakSita samaya se anantara pUrva kSaNavartI yoga kaSAya rUpa AtmA kI paryAya vizeSa ko bhAva bandha kA upAdAna kAraNa kahate haiN| (12) dravya bandha kA nimitta kAraNa kyA ? AtmAke yoga kaSAya rUpa pariNAma dravya bandha ke nimitta kAraNa (13) dravya bandha kA upAdAna kAraNa kyA? bandha hone ke pUrva kSaNa meM bandha hone ke sanmukha kArmANa skandha
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 210 3-bandhakAraNa adhikAra ko dravya bandha kA upAdAna kAraNa kahate haiN| (14) prakRti bandha va anubhAga bandha meM kyA bheda hai ? prakRti bandha ke bhinna upAdAna zakti yukta aneka bheda rUpa karmANa skandha kA AtmA se sambandha hone ko prakRti bandha kahate haiM, aura unhIM skandhoM meM phaladAna zakti ke tAratamya ko (nyUnAdhikatA ko)anubhAgabandha kahate haiN| (15) samasta prakRtiyoM ke bandha kA kAraNa sAmAnyatayA yoga hai yA usameM kucha vizeSatA hai ? jisa prakAra bhinna-bhinna upAdAna zakti yukta nAnA prakAra ke bhopatoM ko manuSya hasta dvArA icchA vizeSa pUrvaka grahaNa karatA haiM aura vizeSa icchA ke abhAva meM udara pUraNa ke liye bhojana sAmAnya kA grahaNa karatA hai, usa hI prakAra yaha jIva vizeSa kaSAya ke abhAva meM yoga mAtra se kevala sAtAvedanIya rUpa karma ko grahaNa karatA hai, parantu vaha yoga yadi kisI kaSAya vizeSa se anuraMjita ho to anyarUpa prakRtiyoM kA bhI bandha karatA hai| (prakRti Adi bandha ke kAraNa yoga va upayoga dekho pahale mUlo ttara prakRti paricaya) (16) prakRtibandha ke kAraNatva kI apekSA se strava ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga / 17. mithyAtva kisako kahate haiM ? mithyAtva prakRti ke udaya se adeva meM deva buddhi, atatva meM tatva buddhi, adharma meM dharma buddhi ityAdi viparItAbhiniveza rUpa jIva ke pariNAmoM ko mithyAtva kahate haiM / (18) mithyAtva ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM-ekAntika mithyAtva, viparIta mithyAtva, sAMzayika mithyAtva, ajJAnika mithyAtva aura vainayika mithyAtva / (19) ekAntika mithyAtva kisako kahate haiM ? dharma dharmI ke 'yaha aisA hI hai anyathA nahIM' ityAdi atyanta
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 3-bandhakAraNa adhikAra abhisanniveSa (abhiprAya) ko ekAntika midhyAtva kahate haiM / jaise bauddha matAvalambI padArtha ko sarvathA kSaNika mAnate haiM / ( 20 ) viparIta mithyAtva kisako kahate haiM ? 'sagrantha' nirgrantha haiM, 'kevalI' mAsAhArI haiM, ityAdi ruci ko viparIta mithyAtva kahate haiM / (21) ajJAnika mithyAtva kisako kahate haiM ? jahAM hitAhita viveka kA kucha bhI sadbhAva nahIM ho, usako ajJAnika mithyAtva kahate haiM / (22) vainayika mithyAtva kisako kahate haiM ? samasta deva tathA samasta matoM meM samadarzIpane ko vainayika mithyAtva kahate haiM / (23) avirati kisako kahate haiM ? hiMsAdi pApoM meM tathA indriya aura manake viSayoM meM pravRtti hone ko avirati kahate haiN| (24) avirati ke kitane bheda haiM ? tIna haiM - anantAnubandhI kaSAyodaya janita, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodaya janita aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodaya janita / (25) pramAda kisako kahate haiM ? saMjvalana aura nokaSAya ke tIvra udaya se niraticAra cArita pAlane meM anutsAha ko tathA svarUpa kI asAvadhAnatA ko pramAda kahate haiM / 211 (26) pramAda ke kitane bheda haiM ? paMdraha bheda haiM- vikathA 4 ( strI kathA, rASTra kathA, bhojana kathA, rAja kathA ), kaSAya 4 ( saMjvalana ke tIvrodaya janita krodha mAna mAyA lobha), indriyoM ke viSaya 5 ( sparza, rasa, gandha, rUpa, zabda), nidrA 1, sneha 1 | (27) kaSAya kisako kahate haiM ? ( yahAM bandha ke prakaraNa meM) saMjvalana aura nokaSAya ke manda
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 212 2-bandhakAraNa adhikAra udaya se prAdurbhUta AtmA ke pariNAma vizeSako kaSAya kahate haiN| (28) yoga kisako kahate haiM ? manovargaNA athavA kAyavargaNA (AhAraka vargaNA, kArmANa vargaNA va tejasa vargaNA) aura vacana vargaNA ke avalambana se karma nokarmako grahaNa karane kI zakti vizeSako yoga kahate haiM / (26) yoga ke kitane bheda haiM ? pandraha bheda haiM-manoyoga 4 (satya, asatya, ubhaya, anubhaya), kAya yoga 7 (audArika, audArika mizra, vaikriyaka, vaikriyaka mizra, AhAraka, AhAraka mizra, tathA kArmANa), vacana yoga 4 (satya, asatya, ubhaya, anubhy)| 30 taijasa yoga kyoM na kahA? tejasa zarIra kAnti mAtra ke lie hai parispanda ke liye nhiiN| (31) mithyAtva kI pradhAnatA se kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA solaha prakRtiyoM kA bandha hotA hai-mithyAtva, huMDaka saMsthAna, napuMsaka veda, naraka gati, naraka gatyAnupUrvI, narakAyu, asaMprApta sRpATikA saMhanana, jAti 4 (ekendriyAdi), sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApti, saadhaarnn| (32) anantAnubandha kI kaSAyodaya janita avirati se kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? paccIsa prakRtiyoM kA bandha hotA hai-anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha, styAna gRddhi, nidrA nidrA, pracalA pracalA, duHsvara, durbhaga, anAdeya, aprazasta vihAyogati, strIveda, nIca gotra, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI, tiryagAyu, udyota, saMsthAna 4 (nyagrodha parimaNDala, svAti, kubjaka, vAmana), saMhanana 4 (vajranArAca, nArAca, ardha nArAca, kiilit)|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 213 3-bandhakAraNa adhikAra (33) apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodaya janita avirati se kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? daza prakRtiyoM kA apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, manuSyAyu, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, vajrarSabhanArAca saMhanana / (34) pratyAlyAnAvaraNa kaSAyodaya janita avirati se kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? cAra prakRtiyoM kA-pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha / (35) pramAda se kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? cha: kA-asthira, azubha, asAtA, ayaza:kIrti, arati, zoka / (36) kaSAya (saMjvalana) ke udaya se kitano prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? aTThAvana kA--devAyu, nidrA, pracalA, tIrthakara, nirmANa, prazasta vihAyogati, paMcendriya jAti, taijasa zarIra, kArmANa zarIra, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, vaikriyaka zarIra, vaikriyaka aMgopAMga, devagati, devagatyAnupUrvI, rUpa, rasa, gandha, sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, khasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, subhaga, zubha, susvara, Adeya, hAsya, rati, jugupsA, bhaya, puruSadheda, saMjvalana krodha mAna mAyA lobha, pAMcoM jJAnAvaraNa, cAroM darzanAbaraNa, pAMcoM antarASa, yazaskIti, ucca gotra ina 58 prakRtiyoM kA bandha karatA hai| (37) yoga ke nimitta se kisa prakRtikA bandha hotA hai ? / eka sAtA vedanIya kA bandha hotA hai| (38) karma prakRti saba 148 haiM aura kAraNa kevala 120 ke likhe so 28 prakRtiyoM kA kyA huA? spAdi 20 kI jagaha cAra kA hI grahaNa kiyA gayA hai / isa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 214 3-bandhakAraNa adhikAra kAraNa 16 to ye ghaTI; aura pAMcoM zarIra ke pAMcoM bandhana tathA pA~coM saMghAta kA grahaNa nahIM kiyA gayA, isa kAraNa 10 ye ghaTI aura samyamithyAtva tathA samyakprakRti mithyAtva ina do prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| kyoMki samyagdRSTi jIva pUrvabaddha mithyAtva prakRti ke tIna khaNDa karatA hai, taba ina do prakRtiyoM kA prAdurbhAva hotA hai| isa kAraNa do prakRtiyAM ye ghttii| 36. sparzAdi zeSa 16 kA tathA bandhana saMghAta kA grahaNa kyoM na kiyA ? sparzAdi kI bIsoM vizeSa prakRtiyeM sAmAnya sparzAdi cAra meM gabhita samajhanA / bandhana saMghAta ko apane apane zarIra ke sAtha gabhita smjhnaa| 140) dravyAsrava ke kitane bheda haiM ? do haiM--eka sAmparAyika dUsarA IryApatha / (41) sAmparAyika Asrava kisako kahate haiM ? jo karma paramANu jIva ke kaSAya bhAvoM ke nimitta se AtmA meM kucha kAla ke liye sthiti ko prApta hoM, unake Asrava ko sAmparAyika Asrava kahate haiN| (42) IryApatha Asrava kisako kahate haiM ? jina karma paramANuoM kA bandha udaya aura nirjarA eka hI samaya meM ho, unake Asrava ko IryApatha Asrava kahate haiN| (43) ina donoM prakAra ke AsravoM ke svAmI kauna haiM ? sAmparAyika Asrava kA svAmI kaSAya sahita aura IryApatha kA svAmI kaSAya rahita AtmA hotA hai| (44) puNyAtrava va pApAlava kA kAraNa kyA hai ? zubha yoga se puNyAsrava aura azubha yoga se pApAsrava hotA hai / (45) zubha yoga aura azubha yoga kisako kahate haiM ? zubha pariNAma se utpanna yoga ko zubha yoga aura azubha pariNAma
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3- karma siddhAnta 215 se utpanna yoga ko azubha yoga kahate haiM / (46) jisa samaya jIva ke zubha prakRtiyoM kA Asrava hotA hai yA nahIM ? hotA hai / ? (47) yadi hotA hai to zubha yoga pApAtrava kA bhI kAraNa ThaharA nahIM tthhraa| kyoMki jisa samaya jIva meM zubha yoga hotA hai, usa samaya puNya prakRtiyoM meM sthiti anubhAga adhika par3atA hai, aura pApa prakRtiyoM meM kama par3atA hai / aura isa hI prakAra jaba azubha yoga hotA hai taba pApa prakRtiyoM meM sthiti anubhAga adhika par3atA hai aura puNya prakRtiyoM meM kama / dazAdhyAya tatvArtha sUtra ke chaTe adhyAya meM jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke Asrava ke kAraNa jo pradoSa ninhavAdika kahe gae haiM, unakA abhiprAya hai ki una una bhAvoM se una una prakRtiyoM meM sthiti anubhAga adhika adhika par3ate haiM / anya jo jJAnAvaraNAdika pApa prakRtiyoM kA Asrava dazave guNasthAna taka siddhAnta zAstra meM kahA hai usase virodha AvegA athavA vahAM zubha yoga ke abhAva kA prasaMga AvegA / kyoMki zubha yoga dazave guNasthAna se pahale pahale hI hotA hai / 3- bandhAkAraNa adhikAra yoga hotA hai usa samaya pApa praznAvalI 1. lakSaNa karo - prakRti Adi bandha, samyakprakRti, jIva pudgala kSetra va bhavavipAkI prakRti, spardha, avibhAgapraticcheda, utkarSaNa, kSayopazama / 2. bheda karo ---bandha, mohanIya karma, saMhanana, sarvaghAtI prakRti, kSetra vipAkI prakRti, Asrava / 3. antara darzAo - zarIra - nirmANa, Ayu-gati, subhaga-Adeya, udaya - udIraNA, antarakaraNa va sadavasthA rUpa upazama, kSayaudayAbhAvI kSaya, pratyeka sAdhAraNa /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-karma siddhAnta 216 3-bandha kAraNa adhikAra 4. paryApti aparyApti ke lakSaNa va bheda kro| bhASA paryApti pUrNa kara lene para jIva paryApta hotA hai yA aparyApta ? 5. AThoM karmo kI jaghanya utkRSTa sthiti btaao| 6. bandha ke kAraNoM kA tathA unake bheda prabhedoM kA cArTa bnaao| 7. anantAnubandhI Adi ke udaya meM kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ carartha adhyAya (bhAva va mArgaNA) 4/1 bhAvAdhikAra (1) jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM ? pAMca haiM -aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura paarinnaamik| (2) aupazamika bhAva kisako kahate haiM ? jo kisI karma ke upazama se ho usako aupazamika bhAva kahate haiN| 3. jIva kA aupazamika bhAva kaisA hotA hai ? kAdo (kIcaDa) ke nIce baiTha jAnepara jisa prakAra Upara kA nitharA huA jala usa samaya taka bilkula nirmala va zuddha rahatA hai jaba taka hilane Adi ke kAraNa kAdo punaH uTha na jAye; usI prakAra karmoM kA upazama ho jAne para jIva ke bhAva usa samaya taka bilkula nirmala va zuddha rahate haiM, jaba taka ki upazama kA kAla samApta ho jAne se karma punaH udaya meM na A jaaye| (4) kSAyika bhAva kisako kahate haiM ? jo kisI karma ke kSaya se utpanna ho usako kSAyika bhAva kahate haiN| 5. jIva kA kSAyika bhAva kaisA hotA hai ? kAdo ke sarvathA dUra ho jAne para jisa prakAra jala bilkula nirmala va zuddha ho jAtA hai, aura kAdo kI sattA niHzeSa ho jAne se punaH usake maile hone kI sambhAvanA nahIM rahatI; usI prakAra karma ke kSaya ho jAne para jIva ke bhAva bilkula nirmala va
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 218 1-bhAvAdhikAra zRddha ho jAte haiM, aura karma kI sattA niHzeSa ho jAne se punaH unake udaya se unakA azuddha honA sambhava nahIM rhtaa| (6) kSAyopazamika bhAva kisako kahate haiM ? jo karmoM ke kSayopazama se ho usako kSAyopazamika bhAva kahate haiN| jIva kA kSAyopazamika bhAva kaisA hotA hai ? thor3I kAdo nIce baiTha jAnepara aura thor3I abhI jala meM milI rahane para, jisa prakAra pAnI kucha kucha mailA rahate hue bhI pIne ke kAma A sakatA hai, usIprakAra karma kA kSayopazama hone para sarvaghAtI to bilkula baiTha jAtA hai, parantu deza-ghAtI kA udaya rahatA hai, jisake kAraNa jIva ke bhAva kucha kucha maile rahate hue bhI use samyaktvAdI guNa pragaTa rahate haiM / kevala pariNAmoM meM kucha cala mala Adi doSa lagate rahate haiN| (8) audayika bhAva kisako kahate haiM ? jo karmoM ke udaya se hoM unheM audayika bhAva kahate hai| 6. jIva kA audayika bhAva kaisA hotA hai ? jisaprakAra kAdo milA huA jala bilkula azuddha hotA hai, athavA AkAza para bAdala Ane se sUrya chipa jAtA hai; usI prakAra karma ke udaya hone para jIva ke samyaktva va cAritra bilkula azuddha va vikRta ho jAte haiM aura jJAnAdi guNa Dhaka jAte haiN| kSAyopazamika bhAva ko bhI dezaghAtI ke udaya hone se audayika kahanA cAhiye ? ThIka hai / vahA~ AMzika rUpa se do bhAvoM kA mizraNa rahatA hai, kucha aMza khulA rahatA hai aura kucha aMza ddhkaa| khule aMza kI apekSA use kSAyopazamika aura Dhake aMza kI apekSA beDhaka kahate haiM, kyoMki dezaghAtI kI zakti kA vedana yA anubhava rahatA hai / (11) pAriNAmika bhAva kisako kahate haiM ? jo upazama, kSaya, kSayopazama va udaya kI apekSA na rakhatA huA,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 216 1- bhAvAdhikAra jIva kA svabhAva mAtra ho, usako pAriNAmika bhAva kahate haiM / (jaise svarNatva na khoTA hotA na kharA vaha to svarNa svabhAva hai jo khoTe meM bhI vaisA hI aura khare meM bhI vaisA hai ) 12. jIva kA pAriNAmika bhAva kaisA hotA hai ? jisa prakAra kAdo mile jala meM bhI vicAra karane para jala vaisA hI jAnane meM AtA hai jaisA ki zaddha, kAdo kA bhAga usase pRthaka pratIta hotA hai; usI prakAra karmAcchAdita jIva meM bhI vicAra karane para caitanya vaisA hI jAna meM AtA hai jaisA ki siddha bhagavAna meM, karma kA bhAga usase pRthaka pratIta hotA hai| trikAlI yaha zuddha bhAva hI pAriNAmika hai| (13) aupazamika bhAva ke kitane bheda haiM ? / do haiM--- eka samyaktva bhAva, dUsarA cAritra bhAva / (14) kSAyika bhAva ke kitane bheda haiM ? nau haiM--kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, kSAyika darzana, kSAyika jJAna, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSA0 bhoga, kSA0 upabhoga, kSA0 vIrya / (15) jJAyopazAmika bhAva ke kitane bheda haiM ? aThAraha haiM-samyaktva, cAritra, cakSa darzana, acakSa dazana, avadhi darzana, deza saMyama, matijJAna, zruta jJAna, avadhi jJAna, mana:paryaya jJAna kumati jJAna, kuthata jJAna, vibhaMga jJAna, dAna, lAza, bhoga, upabhoga vIrya / (16) audayika bhAva kitane haiM ? ikkIsa haiM-gati 4, kaSAya 4, liMga 3, mithyAdarzana 1, ajJAna (mithyA jJAna yA jJAnAbhAva) 1, asaMyama 1, asiddhatva 1, lezyA 6 (pIta, padma, zakla, kRSNa, nIla, kaapot)| (17) pAriNAmika bhAva kitane haiM ? tIna haiM--jIvatva, bhavyatva, abhavyatva / 18. pAriNAmika bhAva itane hI haiM yA aura bhI ? jIva dravya kI apekSA to itane hI haiM, kyoMki jIvatva yA cetanatva to sAmAnya bhAva hai aura bhavyatva aura abhavyatva isake vizeSa / bAkI gaNoM kI apekSA pratyeka guNa kA svabhAva usa usa kA pariNAmI bhAva kahA jA sakatA hai, jaise jJAna kA jJAnatva /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/2 mArgaNAdhikAra 1. jIva viSaya meM kitanI prarUpaNAyeM hotI haiM ? bIsa hotI haiM-guNa sthAna, jIva samAsa, prANa, saMjJA, upayoga, caudaha maargnnaayeN| 2. guNasthAna, jIvasamAsa, prANa va upayoga kyA ? (ka) guNasthAna kI prarUpaNA ke liye Age pRthaka adhyAya hai| (kha) jIva samAsa ke liye dekho Age adhikAra naM03 / (ga) prANa pahale adhyAya 2 adhikAra 4 meM kaha diye gye| (gha) upayoga sAmAnya to pahale adhyAya 2 adhikAra 4 meM kahA gayA aura vizeSa rUpa se punaH indriya mArgaNA meM kahA jaayegaa| (3) saMjJA kisako kahate haiM ? abhilASA ko saMjJA kahate haiN| (4) saMjJA ke kitane bheda haiM ? ___cAra haiM-AhAra, bhaya, maithuna, parigraha / (5) mArgaNA kisako kahate haiM ? jina jina dharma vizeSoM se jIva kA anveSaNa kiyA jAye una una dharma vizeSoM ko mArgaNA kahate haiN| (6) mArgaNA ke kitane bheda haiM ? . caudaha haiM-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva, AhArakatva / (7) gati kisako kahate haiM ? gatinAmA nAmakarma ke udaya se jIva kI paryAya vizeSa ko gati kahate haiN|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 221 - 2-mArgaNAdhikAra (8) gati ke kitane bheda haiM ? cAra haiM-narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati, devagati / (8) indriya kisako kahate haiM ? AtmA ke liMga ko indriya kahate haiM / (10) indriya ke kitane bheda haiM ? do haiM--dravyendriya aura bhAvendriya / (11) dravyendriya kisako kahate haiM ? nirvRtti va upakaraNa ko dravyendriya kahate haiM / (12) nivRtti kisako kahate haiM ? pradezoM kI racanA vizeSa ko nirvRtti kahate haiM / (13) nirvRti ke kitane bheva haiM ? do haiM- bAhya aura aabhyntr| (14) bAhya nivRtti kisako kahate haiM ? indriyoM ke AkAra rUpa pudgala kI racanA vizeSa ko bAhya nirvRtti kahate haiN| (15) Abhyantara nirvRtti kisako kahate haiM ? AtmA ke vizuddha pradezoM kI indriyAkAra racanA vizeSa ko Abhyantara nirvRtti kahate haiN| (16) upakaraNa kisako kahate haiM ? jo nirvRtti kA upakAra kara usako upakaraNa kahate haiM / (17) upakaraNa ke kitane bheda hai ? do bheda haiM-bAhya va Abhyantara / (18) Abhyantara upakaraNa kisa ko kahate haiM ? nendriya meM kRSNa zukla maNDala kI taraha saba indriyoM meM jo nirvRtti kA upakAra kare usako Abhyantara nirvRtti kahate haiM / (19) bAhyopakaraNa kisako kahate haiM ? nevendriya meM palaka vagairaha kI taraha jo nirvRtti kA upakAra kare usako bAhyopakaraNa kahate haiM /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAya va mArgaNA 222 2- mArgaNAdhikAra (20) bhAvendriya kisako kahate haiM ? labdhi va upayoga ko bhAvendriya kahate haiN| (21) labdhi kisako kahate haiM ? jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ko labdhi kahate haiN| (22) upayoga kisako kahate haiM ? kSayopazama ke hetu se cetanA ke pariNAma vizeSa ko upayoga kahate haiN| 23. pahile upayoga kA lakSaNa kucha aura kiyA re ? ThIka hai| vahAM upayoga-sAmAnya kA prakaraNa hone se usa kA lakSaNa caitanyAnuvidhAyI pariNAma kiyA hai, kyoMki jJAna, darzana samyaktva, cAritrAdi sabhI meM vaha anusyUta hai / yahAM indriya kA prakaraNa hone se usakA vizeSa lakSaNakiyA hai jo kevala indriya jJAna meM hI pAyA jAtA hai anya meM nahIM / 24. labdhi va upayoga meM kyA antara hai ? labdhi zakti sAmAnya kA nAma hai aura upayoga usakI vizeSa paryAya kA / karma ke kSayopazama se jAnane kI jitanI zakti jIva ko prApta hotI hai use labdhi kahate haiN| usa labdhikA jitanA bhAga kisI jJeya ko jAnane ke liye indriya ke prati upayukta hotA hai use upayoga kahate haiN| (25) indriyoM ke kitane bheda haiM ? pAMca haiM-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSa , karaNa / (26) sparzanendriya kisako kahate haiM ? jisake dvArA ATha prakAra ke spaza kA jJAna ho usako sparza nendriya kahate haiN| (27) rasanendriya kisako kahate haiM ? jisake dvArA pA~ca prakAra ke rasa kA jJAna ho usako rasanendriya kahate haiN| (28) ghrANendriya kisako kahate haiM ? jisake dvArA do prakAra kI gandha kA jJAna ho usako ghrANendriya kahate haiN|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 223 2-mANAdhikAra (29) cakSu indriya kisako kahate haiM ? jisake dvArA pAMca prakAra ke varNa kA (tathA vastuoM ke AkAroM kA) jJAna ho usako cakSu indriya kahate haiM / (30) zrotrendriya kisako kahate haiM ? jisa ke dvArA sapta prakAra ke svaroM kA jJAna ho usako zrotra ndriya kahate haiN| (31) kina-kina jIvoM ko kauna sI indriyAM hotI haiM ? pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati ina jIvoM ke kevala eka (spazana) indriya hotI hai| kRmi Adi jIvoM ke spazana aura rasanA do indriya hotI haiN| cIMTI vagairaha jIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa ye tIna indriyAM hotI haiM / bhramara, makSikA Adi jIvoM ke zrotra ke binA cAra indriyAM hotI haiN| ghor3e Adi pazu, (pakSI, machalI Adi tathA) manuSya, deva, aura nArakI jIvoM ke pAMcoM indriyAM hotI haiN| (mana sahita va rahita kA vivaraNa Age saMjJitva mArgaNA meM dekho)| (32) kAya kisako kahate haiM ? trasa sthAvara nAma karma ke udaya se AtmA ke pradeza pracaya ko kAya kahate haiN| 33. jIva samAsa kisako kahate haiM ? kAya kI apekSA kiye gae jIvoM ke bhedoM ko jIva samAsa kahate haiN| (34) trasa kisako kahate haiM ? basa nAma karma ke udaya se dvIndriya vIndriya caturindriya tathA paMcendriyoM meM janma lene vAle jIvoM ko trasa kahate haiM (kyoMki trAsa yA bhaya Ane para ye svayaM apanI rakSA ke liye idhara udhara bhAga sakate haiN|) (35) sthAvara kisako kahate haiM ? sthAvara nAmakarma ke udaya se pRthvI, ap, teja, vAyu va vana
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 224 2-mArgaNAdhikAra spati meM janma lene vAle jIvoM ko sthAvara kahate haiM, kyoMki bhaya ke kAraNa Ane para bhI apane sthAna para sthita hI rahate haiN| (36) bAdara kisako kahate haiM ? pRthvI Adika se jo ruka jAya, yA dUsaroM ko roke, usako bAdara kahate haiN| (37) sUkSma kisako kahate haiM ? jo pRthvI Adika se svayaM na ruke aura na dUsare padArthoM ko roke, use sUkSma kahate haiN| 38. basoM ke bAdara sakSma bheda na kahe ? kyoMki ye bAdara hI hote haiM sUkSma nahIM / (36) banaspati ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM--pratyeka aura sAdhAraNa (40) pratyeka vanaspati kisako kahate haiM ? eka zarIra kA jo eka hI svAmI ho, usako pratyeka vanaspati kahate haiN| (41) sAdhAraNa vanaspati kisako kahate haiM ? jina jIvoM ke Ayu, zvAsocchvAsa, AhAra aura kAya ye sAdhAraNa hoM (samAna athavA eka hoM) unako sAdhAraNa kahate haiM, jaise kandamUlAdika / (42) pratyeka vanaspati ke kitane bheda haiM ? do haiM-sapratiSTita pratyeka va apratiSThita pratyeka / 43. pratyeka va sAdhAraNa meM sUkSma bAdara bheda kro| sAdhAraNa donoM prakAra ke hote haiM, aura donoM prakAra ke pratyeka kevala bAdara hii| (44) sapratiSThita pratyeka kisako kahate haiM ? jisa pratyeka vanaspati ke Azraya aneka sAdhAraNa vanaspati zarIra hoM, usako sapratiSThita pratyeka kahate haiN| (45) apratiSThita pratyeka kisako kahate haiM ? jisa pratyeka vanaspati ke Azraya koI sAdhAraNa vanaspati na
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 4-bhAva va mArgaNA 2-mArgaNAdhikAra ho usako apratiSThita pratyeka kahate haiN| 46. vanaspati meM sAdhAraNa kAya jIva hote haiM yA anyatra bhI ? vanaspati se atirikta anya sarva sthAvara va vasa jIva pratyeka hI hote haiM sAdhAraNa nhiiN| 47. sAdhAraNa vanaspati ke sUkSma va bAdara bheda kauna se haiM ? sUkSma sAdhAraNa jIva isa loka meM sarvatra ThasAThasa bhare hue haiN| sUkSma hone se vyavahAra gamya nahIM, phira bhI vanaspati kAya ke mAne gae haiM / bAdara sAdhAraNa jIva sapratiSThita pratyeka zarIroM ke Azrita hI rahate haiM; svataMtra nhiiN| (48) sAdhAraNa vanaspati sapratiSThita pratyeka vanaspati meM hI hote haiM yA aura bhI kahIM hote haiM ? pathvI, apa, teja, vAyu, kevalI bhagavAna, AhAraka zarIra (tIrthakaroM kA parama audArika zarIra), deva, nArakI ina ATha ke sivAya saba saMsArI (vasa va sthAvara) jIvoM ke zarIra sAdhA raNa arthAta nigoda ke Azraya haiM (sapratiSThita pratyeka hai)| 46. nigoda kise kahate haiM ? sAdhAraNa jIvoM ke zarIra ko nigoda kahate haiM, kyoMki vaha anantoM jIvoM kA eka sA phalA zarIra hotA hai; jisameM pratyeka jIva sarvatra vyApaka ra rahatA hai| ve sabhI jIva isa zarIra meM eka sAtha janmate haiM, eka sAtha zvAsa lete haiM aura eka sAtha hI marate haiN| (50) sAdhAraNa vanaspati (nigoda) ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM----eka nitya nigoda aura dUsarA itara nigoda / (51) nitya nigoda kisako kahate haiM ? jisane kabhI bhI (Aja taka) nigoda ke sivAya dUsarI paryAya nahIM pAI athavA jisane kabhI bhI nigoda ke sivAya dUsarI paryAya na to pAI aura na pAvegA usako nitya nigoda kahate haiN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 226 2-mArgaNAdhikAra (52) itara nigoda kisako kahate haiM ? jo nigoda se nikalakara dUsarI paryAya pAkara punaH nigoda meM calA gayA vaha jIva itara nigoda kahalAtA hai| 53. nigoda meM kitane jIva basate haiM ? pradhAnatA se dekhA jAya to saMsAra ke jIvoM kI akhila rAzi nigoda meM hI basatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki loka meM anantoM nigoda zarIra haiM / tahAM eka-eka zarIra meM samasta vyavarAzigata trasa va sthAvara jIvoM se ananta guNe jIva nivAsa karate haiN| 54. vanaspati kitane prakAra kI hai ? 1. skandha se ugane vAlI jaise AlU adarakha / 2. TahanI se ugane vAlI jaise gulAba va AkAza bela / 3. patte se ugane vAlI jaise patthara caTa / 4. porI se ugane vAlI jaise gtraa| 5. bIja se ugane vAlI jaise gehU~ aadi| 6. svayaM ugane vAlI-jaise khUmI, sAMpa kI chatarI, kAI aadi| 55. ina sarva vanaspatiyoM meM se sapratiSThita kaunasI haiM ? (ka) atyanta kaciyA hAlata meM sabhI vanaspati sapratiSThita hotI haiM; arthAta jaba taka vanaspati meM nase, dhArI, phAr3a, bIja, guThalI, jAlI, rezA Adi nahIM par3a jAte taba taka vaha sapratiSThita rahatI hai| jaise-koMpala, atyanta choTI ammI, uMgalI jitanI bar3I kakar3I, torI, ghiyA Adi / aisI vanaspati paka jAne para arthAt bar3I ho jAne para apratiSThita ho jAtI haiN| (kha) jo vanaspati kaTane ke pazcAta bhI uga sake vaha saprati SThita hI hotI haiM. jaise--Ala, bela kI ugane vAlI zAkha, patthara caTa kA pattA Adi /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 2- mArgaNAdhikAra (ga) kucha vanaspatiyeM paka kara arthAta bar3I ho jAne para bhI pratiSThita hI rahatI haiM / jaise- kandamUla, ganne kI porI, khammI, sAMpa kI chatarI, saba prakAra ke puSpa Adi / 4- bhAva va bhAgaNA (gha) tIrthakaroM va kevaliyoM ko chor3akara sabhI manuSyoM ke tathA tasa tiryacoM ke zarIra sapratiSThita hI hote haiM / 56. sapratiSThita pratyeka va sAdhAraNa vanaspati meM kyA antara hai ? pratiSThita vanaspati to apanI svataMtra sattA rakhatI hai jaise AlU Adi / parantu sAdhAraNa bAdara vanaspati kI koI svataMtra sattA nahIM hai / vaha niyama se pratyeka vanaspati ke Azraya hI rahatI hai, aura usakA AzrayabhUta hone ke kAraNa vaha vanaspati sapratiSThita kahalAtI hai| 57 sAdhAraNa vanaspati pratyeka ke Azraya kisa prakAra rahatI hai, kyA zarIra meM rahane vAle kITa kramiyoM vat ? nahIM, zarIra meM rahane vAle kamiyoM ke apane apane svataMtra zarIra haiM, parantu sAdhAraNa vanaspati ke apane-apane svataMtra zarIra nahIM hote / tahAM anantoM jIvoM kA eka sAjhalA zarIra hotA hai, aura aise asaMkhyAtoM zarIra sapratiSThita pratyeka ke bhItara ThasAusa bhare rahate haiM / ve hila Dula bhI nahIM sakate haiM / sUkSma hone se ve usa supratiSThita pratyeka se pRthaka indriyagocara nahIM hote / 58. sAdhAraNa zarIra kaisA hotA hai ? usakI pRthaka sattA na hone ke kAraNa vaha dekhA yA dikhAyA nahIM jA sakatA / 56. kisI sAdhAraNa vanaspati kA nAma batAo / loka meM koI bhI sAdhAraNa vanaspati aise nahIM jo hamAre tumhAre vyavahAra meM AtI ho / ataH usakA koI nahIM hai / sUkSma sAdhAraNa vanaspati to loka meM sarvatra ThasAThasa bharI huI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. 8-aar' e naali 228 2-mArgaNAdhikAra hai aura bAdara sAdhAraNa pratiSThita pratyeka meM sarvatra ThasAThasa bharI huI hai| AlU Adi kandamUla ko sAdhAraNa vanaspati kahA jAtA hai ? ve svayaM sAdhAraNa nahIM haiM, para sAdhAraNa dvArA pratiSThita hone ke kAraNa, upacAra se sAdhAraNa kaha dI jAtI haiN| nigoda va sAdhAraNa jIva meM kyA antara hai ? 'nigoda' to jIva kA nAma hai aura 'sAdhAraNa' usake zarIra kA vizeSaNa hai| athavA eka zarIra meM anantoM kA nivAsa hone se vaha zarIra 'nigoda' hai aura samAna Ayu Adi hone se 'sAdhAraNa' jIva kA vizeSaNa hai / sabhI nigoda jIva sAdhAraNa zarIra dhArI hote haiM / eka eka sAdhAraNa zarIra meM anantoM jIva sarvatra vyApa kara rahate haiN| 62. sapratiSThita pratyeka zarIra kI racanA samajhAo ? AlU Adi eka eka skandha hai, usameM asaMkhyAta 'aNDara' haiM / eka eka aNDara asakhyAta 'AvAsa' haiM / eka eka AvAsa meM asaMkhyAta pulavI' haiN| eka eka pulavI meM asaMkhyAta 'zarIra' hai / eka eka nigoda zarIra meM ananta sAdhAraNa jIva vyApakara rahate haiM / deza, nagara, muhallA, ghara aura usameM aneka manuSyoM kA eka kuTumba; aisI hI racanA usameM samajhanA / (63) bAdara aura sUkSma kauna kauna se jIva hai ? pRthivI, apa, teja, vAyu, nitya nigoda aura itara nigoda ye 6 bAdara aura sUkSma donoM prakAra ke hote haiM, bAkI ke saba jIva bAdara hI hote haiM sUkSma nhiiN| (64) yoga kisako kahate haiM ? pudgala vipAkI zarIra aura aMgopAMga nAmA nAmakarma ke udaya se manovargaNA, vacana vargaNA tathA kAyavargaNA ke avalambana se, karma nokarma ko grahaNa karane kI jIva kI zakti vizeSa ko bhAva yoga kahate haiN| isa hI bhAva yoga ke nimitta se Atma pradezoM ke
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22.6 2- mArgaNAdhikAra parispandana ko dravya yoga kahate haiM / ( vizeSa dekho adhyAya 2 adhikAra 4) 4- mAva va mArgaNA (65) yoga ke kitane bheda haiM ? pandraha haiM - mano yoga 4 ( satya, asatya, ubhaya, anubhaya); vacana yoga 4 ( satya, asatya, ubhaya, anubhaya); kAya yoga 7 ( audArika, audArika mizra, vaikriyaka, vaikriyakamizra, AhAraka, AhAraka mizra, kArmANa ) / (66) veda kisako kahate haiM ? nokaSAya ke udaya se utpanna huI jIva ke maithuna karane kI abhilAvA ko bhAva veda kahate haiM; aura nokarma se AvirbhUta jIva ke ( zarIra ke) cinha vizeSoM ko dravya veda kahate haiM / (67) veda ke kitane bheda haiM ? tIna haiM--strIveda, puruSaveda, naMpusakaveda / (68) kaSAya kisako kahate haiM ? jo AtmA ke samyaktva, dezacArita, sakalacArita aura yathAkhyAta cAritra rUpa pariNAmoM ko ghAte ( ka) use kaSAya kahate haiM / ( 6 ) kaSAya ke kitane bheda haiM ? solaha bheda haiM- anantAnubandhI 4, apratyAkhyAnAvaraNa 4, pratyAkhyAnAvaraNa 4, aura saMjvalana4 (vizeSa dekho adhyAya 3 adhikAra 1 ) ( 70 ) jJAna mArgaNA ke kitane bheda haiM ? ATha -- mati, zruti, avadhi, manaH paryaya, kevala tathA kumati, kuzruti, kuavadhi / (vizeSa dekho adhyAya 2 adhikAra 4 ) (71) saMyama kisako kahate haiM ? ahiMsAdika pAMca vrata dhAraNa karane, IryApatha Adi pA~ca samiti pAlane, krodhAdi kaSAyoM ke nigraha karane, manoyogAdi tInoM yogoM ko rokane, sparzana Adi pAMcoM indriyoM ko vijaya karane ko saMyama kahate haiM /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-mAva va mArgaNA 230 2-mAgaMNAdhikAra (72) saMyama mArgaNA ke kitane bheda haiM ? sAta haiM-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSma sAmparAya, yathAkhyAta, saMyamAsayama, saMyama (vizeSa dekho adhyAya 2 adhikAra 4). (73) darzanamArgagA ke kitane bheda haiM ? cAra haiM-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana (vizeSa dekho adhyAya 2 adhikAra 4). (74) lezyA kisako kahate haiM ? kaSAya ke udaya karake anuraMjita yogoM kI pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiM, aura zarIra ke pIta padmAdi varNoM ko dravya lezyA kahate haiN| (75) lezyA ke kitane bheda haiM ? cha: bheda haiM-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla / 76. kaSAya, vAsanA va lezyA meM kyA antara hai ? (dekho pIche adhyAya 3 adhikAra 1) (77) bhavya mArgaNA ke kitane bheda haiM ? do haiM.-bhavya, abhavya / (vizeSa dekho adhyAya 2 adhikAra 4) (78) samyaktva kisako kahate haiM ? tatvArtha zraddhAna ko sayamktva kahate haiN| (vizeSa dekho adhyAya do adhikAra 4) (76) samyaktva mArgaNA ke kitane bheda haiM ? chaha bheda haiM-upazama samyaktva, kSayopazama samyaktva, kSAyika samyaktva, samyagmithyAtva, sAsAdana, mithyAtva / (80) saMjJI kisako kahate haiM ? jisameM saMjJA ho use saMjI kahate haiN| (81) saMjJA kisako kahate haiM ? (pahile AhArAdi kI abhilASA ko saMjJA kahA hai, yahAM saMjJI
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4--bhAva va mArgaNA 231 2-mArgaNAdhikAra kA prakaraNa hone se) dravya mana Adi dvArA zikSA grahaNa karane ko saMjJA kahate haiN| (82) saMjJI mArgaNA ke kitane bheda haiM ? do haiM-saMjJI, asNjnyii| (83) AhAraka kisako kahate haiM ? audArika Adi zarIra aura paryApti ke yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko AhAra kahate haiN| (84) AhAraka mArgaNA ke kitane bheda haiM ? do haiM-AhAraka anAhAraka / (85) anAhAraka jIva kisa kisa avasthA meM hote haiM ? vigraha gati aura kisI kisI samuddhAta meM va ayoga kevalI avasthAyeM jIva anAhAraka hotA hai / 86. AhAra kitane prakAra ke hote haiM ? kaI prakAra kA hotA hai, jaise kavalAhAra, nokarmAhAra, karmA hAra, lepAhAra, uSmAhAra / 87. kavalAhAra Adi meM kthA antara hai ? makhadvAra se grAsa ke rUpa meM grahaNa kiyA jAne vAlA sarva paricita kavalAhAra hai| yogoM va upayoga ke kAraNa nokarma va karma vargaNAoM kA grahaNa nokarmAhAra va kamIhAra hai / tela mAliza Adi lepAhAra hai ora aNDe ko murgI ke zarIra kI garmI se jo svayaM pahu~catA rahatA hai vaha uSmAhAra hai| 88. kevalI anAhArakoM ko kauna sA AhAra nahIM hotA? koI sA bhI nahIM hotaa| 86. kevalI bhagavAna ko kauna sA AhAra nahIM hotA? kavalAhAra, lepAhAra va uSmAhAra nahIM hotA, karmAhAra va no karmAhAra hotA hai, kyoMki vaha saba jIvoM ko sAmAnya hai / (90) vigraha gati meM kauna sA yoga hotA hai ? kArmANa kAya yog|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 232 2-mArgaNAdhikAra (61) ina (vigraha) gatiyoM meM anAhAraka avasthA kitane samaya taka rahatI haiM ? Rju gati (binA mor3avAlI gati) meM jIva anAhAraka nahIM rhtaa| pANimuktA (eka mor3avAlI) gati meM eka samaya, lAMgalikA (do mor3avAlI) meM do samaya aura gomUtrikA (tIna mor3avAlI) meM tIna samaya anAhAraka rahatA hai /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/3 janma va jIva samAsa (1) janma kitane prakAra kA hotA hai ? tIna prakAra kA-upapAda janma, garbha janma, sammUrchana janma / (2) upapAda janma kisako kahate haiM ? jo jIvoM kI upapAda zayyA tathA nArakiyoM ke yonisthAna meM pahu~cate hI antarmuhUrta meM hI pUrNAvasthA ko prApta ho jAyeM, usa janma ko upapAda janma kahate haiN| (3) garbha janma kisako kahate haiM ? mAtA pitA ke zoNita zukra se jinakA zarIra bane, unake janma ko garbha janma kahate haiN| (4) sammarchana janma kisako kahate haiM ? jo mAtA pitA kI apekSA ke binA idhara udhara ke paramANuoM ko zarIra rUpa pariNamAve, usake janma ko sammUrcchana janma kahate haiN| 5. garbha janma kitane prakAra kA hotA hai ? tona prakAra kA-jarAyuja, aNDaja va potija / (6) kina kina jIvoM ke kauna kauna sA janma hotA hai ? deva nArakiyoM ke upapAda janma hI hotA hai, jarAyuja, aNDaja va potaja (manuSya tiryaMca) jIvoM ke garbha janma hI hotA hai, aura zeSa jIvoM ke sammUrcchana janma hI hotA hai| 7. jarAyuja, aNDaja aura potaja jIva kauna se hote haiM ? jo jera yA jhillimeM lipaTe hue utpanna hoM ve jarAyuja haiM, jaise
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4- bhAva va mArgaNA 3- janma va jIva samAsa 1 manuSya, gAya Adi / jo aNDe meM utpanna hoM ve aNDaja haiM, jaise pakSI / jo paidA hote hI bhAgane daur3ane lageM ve potaja haiM; jaise hirana / 234 (8) kauna kauna se jIvoM ke kauna kauna sA liMga hotA hai ? nArakI aura sammUcrchana jIvoM ke napuMsaka liMga, devoM ke strIliMga va puliMga aura zeSa jIvoM ke tInoM liMga hote haiM / (6) jIva samAsa kisako kahate haiM ? jIvoM ke rahane ke ThikAne ko jIva samAsa kahate haiM / (10) jIva samAsa ke kitane bheda haiM ? ( 14 bheda haiM - pAMca prakAra ke sthAvaroM ke sUkSma bAdara vikalpa se 10 tathA dvIndriyAdi trasoM ke 4 athavA ) aTThAnaveM-tiyaMcoM ke 85, manuSyoM ke 8, nArakI ke do aura devoM ke do / (11) tiyaMcoM ke 85 bha eda kauna se haiM ? sammUrcchanake 66 aura garbhaja ke 16 / (12) sammUrcchana ke 66 bha eda kauna se haiM ? ekendriya ke 42, vikalendriya ke I aura paMcendriya ke 18 / (13) ekendriya ke 42 bheda kauna se haiM ? pRthivI, ap. teja, vAyu, nitya nigoda va itara nigoda ina chahoM ke bAdara sUkSma kI apekSA se 12 tathA sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyeka ko milAne se 14 hue / ina 14 ke paryApta, nivaM syaparyApta, aura labdhyaparyApta ina tInoM kI apekSA se 42 jIvasamAsa hote haiM / (14) vikalatraya ke 6 bheda kauna kauna se haiM ? dvIndriya vIndriya acatarindriya ke paryApta, nivRttya paryApta ora labdhyaparyApta kI apekSA se bheda hue / rda (15) sammUrcchana paMcendriyoM ke 18 bheda kauna kauna se haiM ? jalajara, thalacara, nabhacara, ina tInoM ke sainI va asainI kI apekSA se 6 bheda hue aura ina chahoM ke paryAptaka, nivRttya "
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 235 3-janma va jIva samAsa paryAptaka va labdhya paryAptaka kI apekSA se 18 bheda hue| (16) garbhaja paMcendriya ke 16 bheda kauna kauna se haiM ? karmabhUmi ke 12 aura bhogabhUmi ke 4 / / (17) karma bha mi ke 12 bheda kauna kauna se haiM ? jalacara, nabhacara, thalacara ina tInoM ke sainI asainI ke bheda se 6 bhada hue aura inake paryApta va nivRttyaparyApta kI apekSA se 12 bhada hue| (18) bhogabha mi ke cAra bheda kauna kauna se haiM ? thalacara aura nabhacara inake paryApta aura nivRttyaparyApta kI apekSA 4 bheda hue / bhoga bhUmi meM asainI (va jalacara) tiryaca nahIM hote| (16) manuSyoM ke nau bheda kauna kauna se haiM ? AryakhaNDa, mlecchakhaNDa, bhogami aura kubhogabhUmi ina cAroM garbhaje ke paryAptaka va nivRttyaparyAptaka kI apekSA 8 bheda hue| inameM sammRrchana manuSya kA labdhyaparyAptaka bheda milAne se 6 bheda hote haiN| (20) nArakiyoM ke do bheda kauna kauna se haiM? paryAptaka aura nivRttyaparyAptaka / (21) devoM ke do bheda kauna kauna se haiM ? paryAptaka aura nivRttyaparyAptaka / (22) devoM ke vizeSa bheda kauna kauna se haiM ? cAra haiM--bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika / (23) bhavanavAso devoM ke kitane bheda haiM ? daza haiM --- asurakumAra, nAgakumAra, vighutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakUmAra aura dipakUmAra / (24) vyantaroM ke kitane bheda haiM ? ATha haiM--kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandhavaM, yakSa, rAkSasa, bhUta va pizAca /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4- bhAva va mArgaNA 236 (25) jyotiSka devoM ke kitane bhada haiM ? pA~ca bheda haiM- sUrya, candramA, graha, nakSatra, tAre 1 (26) vaimAnika devoM ke kitane bhada haiM ? do haiM- kalpopatra aura kalpAtIta / 3 - janma va jIva samAsa (27) kalpopatra kinako kahate haiM ? jinameM indrAdika kI kalpanA ho unako kalpopatra kahate haiM / (28) kalpAtIta kinako kahate haiM ? jinameM indrAdika kI kalpanA na ho unako kalpAtIta kahate haiM / (26) kalpopatra devoM ke kitane bheda haiM ? solaha - saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kAyiSTha, zukra, mahAzakra zatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta / (30) kalpAtIta devoM ke kitane bheda haiM ? teIsa haiM - navaveka, nava anudiza, paMca paMcottara ( vijaya, vaijayanta, jayaMta, aparAjita, savArtha siddhi ) / (31) nArakiyoM ke kitane bha eda haiM ? pRthivI kI apekSA se sAta bheda haiM / (32) sAta pRthiviyoM ke kyA nAma haiM ? ratnaprabhA (dhammA); zarkarA prabhA ( vaMzA), bAlukA prabhA (meghA ), paMka prabhA ( aMjanA ), dhUmaprabhA (ariSTA ), tamaH prabhA ( maghavI ), mahAtamaH prabhA ( mAghavI ) /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/4 lokAdhikAra (1) sUkSma ekendriya jIvoM ke rahane kA sthAna kahAM hai ? sarva loka / (2) bAdara ekendriya jIva kahAM rahate haiM ? bAdara ekendriya jIva kisI hI AdhAra kA nimitta pAkara nivAsa karate haiN| (3) trasa jIva kahAM rahate haiM ? / trasa jIva vasanAlI meM rahate haiN| (4) vikalatraya jIva kahAM rahate haiM ? vikalatraya jIva karmabhami aura anta ke Adhe dvIpa tathA anta ke svayambhUramaNa samudra meM hI rahate haiM / (5) paMcendriya tiyaMca kahAM kahAM rahate haiM ? tiryak loka meM rahate haiM, parantu jalacara tiryaJca lavaNa samudra, kAlodadhi samudra aura svayambharamaNa samudroM ke sivAya anya samudroM meM nahIM rahate haiN| (6) nArakI jIva kahAM rahate haiM ? adholoka kI sAta pRthiviyoM meM rahate haiN| (7) bhavanavAsI aura vyantara deva kahAM rahate haiM ? pahalI puthivI ke khara bhAga aura paMka bhAga meM tathA tiryakaloka meN| (8) jyotiSka deva kahAM rahate haiM ? pathivI se sAta sau navve yojana kI UMcAI se lagAkara nau sau
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-bhAva va mArgaNA 238 4-lokAdhikAra yojana kI UMcAI taka arthAta 110 yojana AkAza meM eka rAjU mAtra tiryak loka meM jyotiSka deva nivAsa karate haiN| (8) vaimAnika deva kahAM rahate haiM ? Urdhvaloka meN| (10) manuSya kahAM rahate haiM ? nara loka meN| (11) loka ke kitane bheda haiM ? tIna haiM--Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / (12) adholoka kisako kahate haiM ? meru ke nIce sAta rAjU adholoka haiN| (13) Urdhvaloka kisako kahate haiM ? meru ke Upara loka ke anta paryanta (7 rAjU) Uvaloka hai| (14) madhyaloka kisako kahate haiM ? eka lAkha cAlIsa yojana meru kI UMcAI ke barAbara madhyaloka (15) madhyaloka kA vizeSa svarUpa kyA hai ? madhya loka ke atyanta bIca meM eka lAkha yojana caur3A gola (thAlI ke AkAra) jambUdvIpa hai / jambUdvIpa ke bIca meM eka lAkha yojana UMcA sumerU parvata hai, jisakA eka hajAra yojana jamIna ke bhItara mUla hai| ninyANave hajAra yojana pRthivI ke Upara hai / aura cAlIsa yojana kI cUlikA (coTI) hai| jambU dvIpa ke bIca meM pazcima pUrva kI tarapha lambe cha: kulAcala parvata par3e hue haiM jinase jambUdvIpa ke sAta khaNDa ho gae haiN| ina sAta khaNDoM ke nAma isa prakAra haiM-bharata, haimavata, hairi, videha, ramyaka, hairaNyavata, airAvata / videha kSetra meM meru se uttara
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 4-bhAva va mArgaNA 4-lokAdhikAra kI tarapha uttara kuru aura dakSiNa kI tarapha devakuru (nAma uttama bhogabhUmiye) haiN| ___ jambU dvIpa ke cAroM tarapha khAI kI taraha beDha hue do lAkha yojana caur3A lavaNa samudra hai| lavaNa samudra kA cAroM tarapha se ber3ha hue cAra lAkha yojana caur3A dhAtukI khaNDa hai / isa dhAtukI khaNDa dvIpa meM do meru parvata haiM aura kSetra kulAcalAdi kI racanA (saba) jambU dvIpa se dUnI hai| dhAtukI khaNDa ko cAroM tarapha se beDhe hue ATha lAkha yojana caur3A kAlodadhi samudra hai / aura kAlodadhi ko beDhe hue solaha lAkha yojana caur3A puSkara dvIpa hai / puSkara dvIpa ke bIcobIca valaya ke AkAra, caur3AI pRthivI para eka hajAra bAIsa yojana, bIca meM sAta sau teIsa yojana, Upara cAra sau caubIsa yojana, UMcA sataraha sau ikaIsa yojana aura jamIna ke bhItara cArasau savAtIsa yojana jisakI jar3a hai, aisA mAnuSottara nAmA parvata par3A huA hai, jisase puSkara dvIpa ke do khaNDa ho gae haiN| puSkara dvIpa ke pahile ardha bhAga meM jaMbU dvIpa se dUnI dUnI arthAta dhAtakI khaMDa ke barAbara saba racanA hai| jambU dvIpa, dhAtakI khaNDa aura puSkarArddha dvIpa tathA lavaNodadhi samadra aura kAlodadhi samudra itane (DhAI dvIpa pramANa) kSetra ko naraloka kahate haiN| pUSkara dvIpa se Age paraspara eka dUsare ko ber3he hue dUne dUne vistAra vAle madhya loka ke anta paryanta dvIpa aura samudra hai| pAMca meru sambandhI pA~ca bharata, pAMca airAvata, devakuru va uttara kuru ko chor3akara pAMca videha isa prakAra saba milakara 15 karma bhUmi haiN| pAMca haimavavata aura pAMca hairaNyavat ina daza kSetroM meM jaghanya bhoga bhUmi hai| pAMca hari aura pAMca ramyaka ina daza kSetroM meM madhyama bhoga bhUmi hai| pAMca deva kuru aura pA~ca uttara kuru ina daza kSetroM meM uttama bhoga bhami hai jahAM para asi
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 4-bhAva va mArgaNA 4- lokAdhikAra masi kRSi sevA zilpa aura vANijya ina SaT karmoM kI pravRtti ho usako karma bhUmi kahate haiN| jahAM inakI pravRtti na ho usako bhoga bhUmi kahate haiN| manuSya kSetra se bAhara ke samasta dvIpoM meM jaghanya bhogabhUmi kI sI racanA hai, kintu antima svayammU ramaNa dvIpa ke uttarArddha meM tathA samasta svayammUramaNa samudra meM aura cAroM konoM kI pathiviyoM meM karmabhUmikIsI racanA hai / lavaNa samudra aura kAlodadhi samudra meM 66 antarvIpa haiM, jinameM kubhogabhUmi kI racanA hai / vahAM manuSya hI rahate haiN| unameM manuSyoM kI AkRtiyeM nAnA prakAra kI kutsita haiN| praznAvalI 1. lakSaNa karo- mArgaNA, upayoga, nirvRtti indriya, vigra; gati, nigoda jIva, jova samAsa, saMjJA, sAdhAraNa zarIra 2. bheda prabheda darzAo-jIva ke bhAva, mArgaNA, loka / 3. kyA antara hai-pAriNamika bhAva va kSAyika bhAva, bAdara va sakSma, nitya nigoda va itara nigoda, sapratiSThita pratyeka vasAdhAraNa / 4. sapratiSThita pratyeka vanaspati kA lakSya, cinhava racanA batAo 5. kisI sAdhAraNa vanaspati kA nAma btaao| 6. pratyeka sAdhAraNa Adi meM se kisa jAti ke zarIra haiM machalI, gobhI, ghiyA, ganne kI gAMTha, bela kI TahanI, AlU, pattA, phUla, TamATara, gAMTha gobhI, ApakA zarIra, tIrthakara va kevalI kA shriir| 7. jIva samAsa ke bheda prabheda drshaao| 8. kisa janma vAle jIva haiM--manuSya, cir3iyA, sarpa, machalI, makSikA, deva, gAya, hiraNa, vRkSa / 6. naraka va svarga kitane kitane haiM, unake nAma btaao| 10. loka meM kahAM kahAM rahate haiM-udadhikumAra, pizAca, rAkSasa, asurakumAra, kalpAtIta deva / 11. indriyoM ke bheda prebhedoM kA cArTa bnaao|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama adhyAya (guNa sthAna) 1. mokSa va usakA upAya (1) saMsAra ke saba prANI sukha ko kahate haiM aura sukha hI kA upAya kahate haiM, parantu sukha ko prApta kyoM nahIM hote ? saMsArI jIva asalI mukha kA svarUpa aura usakA upAya na to jAnate haiM aura na usakA sAdhana karate haiM, isaliye sukha ko bhI prApta nahIM hote| (2) asalI sukha kA kyA svarUpa hai ? AlhAda svarUpa jIva ke anujIvI guNa ko asalI sukha kahate haiN| yahI jIva kA khAsa svabhAva hai, parantu saMsArI jIvoM ne bhramavaza sAtAvedanIya karma ke udayajanita usa asalI sukha kI vaibhAvika pariNatirupa sAtA pariNAma ko hI sukha mAna rakhA hai| (3) saMsArI jIva ko asalI sukha kyoM nahIM milatA? karmoM ne usa sukha ko ghAta rakhA hai| isa kAraNa asalI sukha nahIM miltaa| (4) saMsArI jIva ko kyA asalI sukha mila sakatA hai ? mokSa hone pr| (5) mokSa kA svarUpa kyA hai ? AtmA ke samasta karmoM ke vitramokSa (atyanta vibhoga) ko mokSa kahate haiN| (6) usa mokSa kI prApti kA upAya kyA hai ? saMvara aura nirjraa|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ -guNasthAna 242 1.-mokSa va usakA upAya (7) saMvara kisako kahate haiM ? Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiM, arthAta anAgata (navIna) karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha na hone kA nAma saMvara hai| (8) nirjarA kisako kahate haiM ? AtmA kA pUrva se bandhe hue karmoM se sambandha chUTane ko nirjarA kahate haiN| (8) saMvara aura nirjarA hone kA kyA upAya hai ? samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ina tInoM pUrNa guNoM kI ekatA hI saMvara nirjarA kA upAya hai| (10) ina tInoM guNoM ko pUrNatA yugapata hotI hai yA kama se ? krama se hotI hai| (11) ina tInoM (ratnatraya) pUrNa guNoM kI ekatA hone kA krama kisa prakAra hai ? jaise jaise guNasthAna bar3hate haiM taise hI ye guNa bhI bar3hate hue anta meM pUrNa hote haiN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/2 guNasthAnAdhikAra (1) guNasthAna kisako kahate haiM ? moha aura yoga ke nimitta se samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ina AtmA ke guNoM kI tAratamya rUpa avastho vizeSa ko guNasthAna kahate haiN| (2) guNasthAnoM ke kitane bheda haiM ? caudaha haiM--(1) mithyAtva, (2) sosAdada, (3) mizra (4) avirata samyagdRSTi, (5) dezavirata, (6) pramatta virata, (7) apramatta ghirata, (8) apUrvakaraNa, (6) anivRttikaraNa, (10) sUkSma sAmparAya, (11) upazAntamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogakevalI, (14) ayoga kevlii| (3) guNa sthAnoM ke nAma hone kA kAraNa kyA hai ? mohanIya karma aura yoga / (4) kauna kauna se guNasthAna kA kyA kyA nimitta hai ? ___ Adi ke cAra gaNasthAna to darzanamohanIya karma ke nimitta se haiN| pAMcavaM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna paryaMta ATha guNasthAna cAritra mohanIya ke nimitta se haiN| aura terahavAM aura caudahavAM ye do guNasthAna yogoM ke nimitta se haiN| bhAvArtha - pahalA guNasthAna darzanamohanIya ke udaya se hotA hai| isameM AtmA ke pariNAma mithyAtvarUpa hote haiN| cauthA guNasthAna darzana mohanIya ke upazama kSaya yA kSayopazama se hotA hai / isa
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 - guNasthAnAdhikAra guNasthAna meM AtmA ke samyagdarzana guNa kA prAdurbhAva ho jAtA hai / tIsarA guNasthAna samyagmithyAtvarUpa darzanamohanIya karma ke udaya se hotA hai / isa guNasthAna meM AtmA ke pariNAma samyagmithyAtva arthAta ubhaya rUpa hote haiM / pahale guNa sthAna meM audayika bhAva, cauthe guNasthAna meM aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika bhAva aura tIsare guNasthAna meM audayika bhAva hotA hai / parantu dUsarA guNasthAna darzanamohanIya karma kI udaya upazama kSaya aura kSayopazama ina cAra avasthAoM meM se kisI bhI avasthA kI apekSA nahIM rakhatA hai, isaliye yahAM para darzanamohanIya karma kI apekSA se pAriNAmika bhAva hai, parantu anantAnubandha rUpa cAritra mohanIya karma kA udaya hone se isa guNasthAna meM cAritramohanIya karma kI apekSA audayika bhAva bhI kahA jA sakatA hai / isa guNasthAna meM anantAnubandhI ke udaya se samyaktva kA ghAta ho gayA hai, isaliye yahAM samyaktva nahIM hai aura mithyAtva kA bhI udaya nahIM hai, ataH mithyAtva pariNAma bhI nahIM haiM / isaliye yaha guNasthAna mithyAtva va samyaktva kI apekSA se anudaya rUpa hai / 5- guNasthAna 244 1 pAMcaveM guNa sthAna se dasaveM guNasthAna taka chaH guNasthAna cAritramohanIya karma ke kSayopazama hote haiM / ina guNasthAnoM se samyamcAra guNa kI karma se vRddhi hotI jAtI hai / gyArahavAM guNasthAna cAritra mohanIya karma ke upazama se hotA hai isaliye gyArahaveM guNasthAna meM aupazamika bhAva hote haiM / yadyapi yahAM para cAritra mohanIya karma kA pUrNatayA upazama ho gayA hai, tathApi yoga kA sadbhAva hone se pUrNa cAritra nahIM hai, kyoMki samyak cAritra ke lakSaNa meM yoga aura kaSAya ke abhAva se samyakcAritra hotA hai aisA likhA hai| bArahavAM guNasthAna cAritramohanIya karma ke kSaya se hotA hai, isaliye yahAM kSAyika bhAva pAyA jAtA hai / isa guNa sthAna meM bhI gyArahaveM guNasthAna
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 245 2-guNasthAnAdhikAra kI taraha samyak cAritna kI pUrNatA nahIM hai| samyagjJAna guNa yadyapi cauthe guNasthAna meM hI pragaTa ho cukA thaa| bhAvArtha- yadyapi AtmA kA jJAna guNa anAdikAla se pravAha rUpa calA A rahA hai, tathApi darzanamohanIya kA udaya hone se vaha mithyArUpa thA / parantu cauthe guNa sthAna meM jaba darzanamohanIya karma ke udaya kA abhAva ho gayA, taba vahI jJAna samyagjJAna kahalAne lgaa| aura paMcama Adi guNasthAnoM meM tapazcaraNa ke nimitta se avadhi va manaHparyaya jJAna bhI kisI kisI jIva ke pragaTa ho jAte haiM; tathApi kevalajJAna ke hue binA samyagjJAna guNa kI pUrNatA nahIM ho sktii| isaliye isa bArahavaM guNasthAna taka yadyapi samyagdarzana kI pUrNatA ho gaI hai (kyoMki kSAyika samyaktva ke binA kSapaka zreNI aura kSapaka zreNI ke abhAva meM bArahavAM gugasthAna sambhava nahIM / ) tathApi samyagjJAna va samyaka cAritraguNa abhI taka apUrNa haiM, isaliye yahAM mokSa nahIM hotaa| terahavAM guNasthAna yogoM ke sadbhAva kI apekSA se hotA hai, isaliye isakA nAma saMyoga aura kevalajJAna ke nimitta se kevalI hai| isa guNasthAna meM samyagjJAna pUrNa ho jAne para bhI, yogAtma cAritra kI pUrNatA na hone se mokSa nahIM hotaa| caudahavAM guNasthAna yogoM ke abhAva kI apekSA hai, isIliye isakA nAma ayoga kevalI hai| isa guNasthAna meM samyagdarzana, samyagajJAna aura samyakcAritra ina tInoM guNoM kI pUrNatA ho jAne ke kAraNa mokSa usase dUra nahIM raha jAtA / a, i, u, R, la ina pAMca hrasva svaroM ke uccAraNa karane meM jitanA kAla lagatA hai, utane hI kAla pazcAta mokSa lAbha karatA hai| (5) mithyAtva guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? mithyAtva prakRti ke udaya se atatvArtha zraddhAnarUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko mithyAtva guNasthAna kahate haiM / isa mithyAtva guNasthAna me rahanevAlA jIva viparIta zraddhAna karatA hai aura
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 246 2-guNasthAnAdhikAra sacce dharma kI tarapha isakI rUci nahIM hotii| jaise pittajvara vAle rogI ko dugdhAdika rasa kaDuve lagate haiM, usI prakAra isako bhI samIcIna dharma acchA nahIM lgtaa| (7) mithyAtva guNasthAna meM kina-kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? karma kI 140 prakRtiyoM meM se 20 prakRtiyoM kA abheda vivakSAyeM sparzAdika cAra meM, bandhana 5 aura saMghAta 5 kA abheda vivakSA se pAMca zarIroM meM, antarbhAva hotA hai| isa kAraNa bheda vivakSA se 148 aura abheda vivakSA se 122 prakRtiyAM haiM / samyagmithyAtva aura samyakprakRti ina do prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai, kyoMki ina donoM prakRtiyoM kI sattA samyaktva pariNAma se mithyAtva prakRti ke tIna khaNDa karane se hotI hai| isa kAraNa anAdi mithyAdRSTi jIva ke bandha yogya prakRti 120 aura satva yogya prakRti 146 hai| mithyAtva guNasthAna meM tIrthakara, prakRti, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga ina tIna prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA (ataH ye tIna avandha prakRtiyeM kahI jAtI haiN| Age jAne para inakA bandha ho jAyegA) kyoMki ina tIna prakRtiyoM kA bandha samyagdRSTiyoM ko hI hotA hai| isaliye isa guNasthAna meM 120 meM se tIna ghaTAne para 117 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (7) mithyAtva guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? samyakprakRti, samyagmithyAtva, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga aura tIrthaMkara prakRti, ina pAMca prakRtiyoM kA isa guNa sthAna meM udaya nahIM hotA, isaliye 122 meM se pAMca ghaTAne para 117 kA udaya hotA hai| (8) mithyAtva guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM kaa| () sAsAdana guNasthAna kisako kahate haiM ? prathamopazama samyaktva ke kAla meM jaba jyAdA se jyAdA cha:
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 247 2-guNasthAnAdhikAra AvalI aura kama se kama eka samaya bAkI rahe, usa samaya kisI eka anantAnubandhI kaSAya ke udaya se nAza ho gayA hai samyaktva jisakA, aisA jIva sAsAdana guNasthAna vAlA hotA hai| (10) prathamopazama samyaktva kisako kahate haiM ? samyaktva ke tIna bheda haiM ---darzana mohanIya kI tIna prakRti aura anantAnubandhI kI cAra prakRti, isa prakAra sAta prakRtiyoM ke upazama hone se jo utpanna ho usako upazama samyaktva kahate haiM, aura ina sAtoM ke kSaya hone se jo utpanna ho usako kSAyika samyaktva kahate haiN| inameM se 6 prakRtiyoM meM anudaya aura samyakprakRti nAmaka mithyAtva ke udaya se jo utpanna ho use kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| upazama samyaktva ke do bheda haiM,-eka prathamopazama samyaktva dUsarA dvitIyopazama smyktv| anAdi mithyAdRSTi ke pAMca aura sAdi mithyAdRSTi ke sAta prakRtiyoM ke upazama se jo ho usako prathamopazama samyaktva kahate haiM / (kyoMki samyAgmidhyAtva aura samyakprakRti yaha donoM prakRtiyAM kI sattA Adi mithyA. dRSTi ke hI hotI hai, anAdi mithyAdRSTi ke nhiiN| (11) dvitIyopazama samyak va kisako kahate haiM ? sAtave guNa sthAna meM kSAyopazamika samyagdRSTi jIva zreNI car3hane ke sanmukha avasthA meM anantAnuvandhI catuSTaya kA visaMyojana karake (unako apratyAkhyAna Adi rUpa pariNamA kara) darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM kA upazama karake jo samyavatva prApta karatA hai, usako dvitIyotIyopazama samyaktva kahate haiN| (12) AvalI kisako kahate haiM asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai / (13) sAsAdana guNasthAna meM kitanI prakratiyoM kA bandha hotA hai ? pahile guNasthAna meM jo 117 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unameM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 248 2-guNasthAnAdhikAra se mithyAtva guNasthAna meM jinakI vyucchitti hai, aisI 16 prakRtiyoM ke ghaTAne para 101 prakRtiyoM kA bandha sAsAdana meM hotA hai / ve solaha prakRtiyeM ye haiM-mithyAtva, hu~Daka saMsthAna, napuMsaka veda, narakagati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, aMsaprAptasRpATikA saMhanana, ekendriya jAti, vikalatraya tIna jAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApti aura sAdhAraNa / (14) vyucchitti kise kahate haiM ? jisa guNasthAna meM karma prakRtiyoM ke bandha udaya athavA satva kI vyucchitti kahI ho, usa guNasthAna taka hI una prakRtiyoM kA bandha udaya athavA satva pAyA jAtA hai| Age ke kisI bhI guNasthAna meM una prakRtiyoM kA bandha, udaya athavA satva nahIM hotA hai / isI ko vyucchitti kahate haiM / 15. abandha anudaya va asatya kisako kahate haiM ? jisa guNasthAna meM karma prakRtiyoM ke abandha anudaya athavA asatva kahA ho, usa guNasthAna meM hI una prakRtiyoM kA bandha udaya yA satva nahIM hotaa| Age kisI yogya guNasthAna meM ve prakRtiyeM bandha udaya athavA satva rUpa ho jAtI haiN| (16) sAsAdana guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? pahile guNasthAna meM jo 117 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se mithyAtva, Atapa, sUkSma, aparyApti aura sAdhAraNa ina pAMca mithyAtva guNasthAna kI vyucchitti prakRtiyoM ko ghaTAne para 112 rhiiN| parantu narakagatyAnupUrvI kA isa guNa sthAna meM udaya nahIM hotA, isaliye isa guNa sthAna meM 111 prakRtiyoM kA udaya rahatA hai| (17) sAsAdana guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? eka sau paitAlIsa prakRtiyoM kA satva rahatA hai| yahAM para tIrthakara prakRti, AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ina tIna prakRtiyoM kI sattA nahIM rahatI (asattva hai)|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 246 2 - guNasthAnAdhikAra (18) tIsarA mizra guNasthAna kisako kahate haiM ? samyagmithyAtva prakRti ke udaya se jIva ke na to samyaktva pariNAma hote haiM aura na kevala mithyAtva rUpa pariNAma hote haiM, kintu mile hue dahI gur3a ke svAda kI taraha eka bhinna jAti ke mizra pariNAma hote haiM / isI ko mizra guNasthAna kahate haiN| (16) mizra guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? dUsare guNasthAna meM bandha prakRti 101 thiiN| unameM se vyucchitti prakRti 25 ko ghaTAne para zeSa rahI 76 / parantu isa guNasthAna meM kisI bhI Ayu kA bandha nahIM hotA hai, isaliye 76 meM se manuSyAya devAyu ina do ke ghaTAne para 74 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| narakAyu kI pahale guNasthAna meM aura tiryacAyu kI dUsare guNasthAna meM hI vyucchitti ho cukI hai / ( vyucchitti vAlI 25 prakRtiyAM isa prakAra haiM - anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha, styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya; yagrodhaparimaNDala, svAti, kunjaka, bAmana saMsthAna; vajranArAca, nArAca, arddhanArAca kIlita saMhanana; aprazasta vihAyogati, strIveda, nIca gotra, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI, tiryagAyu aura udyota ) / (20) mizra guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai ? dUsare guNasthAna meM 111 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vyucchinna prakRti ke ghaTAne para zeSa rahI 102 meM se naraka gatyAnupUrvI ke binA ( kyoMki yaha dUsare guNa sthAna meM ghaTAI jA cukI hai) zepa kI tIna AnupUrvI ghaTAne para zeSa rahI 66 prakRti aura eka samyak prakRti (jisakA pahale anudaya ) kA udaya yahAM A milA; isa kAraNa isa guNasthAna meM 100 prakRtiyoM kA udaya hai / vyucchitti kI prakRtiyAM ye haiM - anantAnu bandhI krodha, mAna, mAyA, lobha; ekendriyAdi 4 jAti; sthAvara 1 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 250 2-guNasthAnAdhikAra 21. mizra guNasthAna meM gatyAnupUrvI kyoM ghaTAI ? kyoMki isa guNasthAna meM maraNa nahIM hotaa| (22) mitha guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? tIrthaMkara prakRti ke vinA 147 prakRtiyoM kA satva rahatA hai| (23) cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna kA kyA svarUpa haiM ? darzanamohanIya kI 3 aura anantAnubandhI kI cAra ina sAta prakRtiyoM ke upazama athavA kSaya athavA kSayopazama se aura apratyAkhyAnAvaraNa kodha mAna mAyA lobha ke udaya se vrata rahita samyaktvadhArI cauthe guNasthAnavartI hotA hai| (24) isa cauthe guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? tIsare guNasthAna meM 74 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, jinameM manuSyAyu, devAyu aura tIrthakara (jo pahale abandha rUpa thI) ina tIna prakRtiyoM sahita 77 prakRtiyoM kA yahAM bandha hotA hai / (25) cauthe guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? tIsare guNasthAna meM 100 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / unameM se vyucchinna prakRti samyagmithyAtva ke ghaTAne para rahI 66 / inameM cAra AnupUrvI aura eka samyakprakRti (jo pahale anudaya rUpa thI) ina pAMca prakRtiyoM ke milAne para 104 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| (26) cauthe guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA satva rahatA hai ? sabakA / arthAta 148 prakRtiyoM kA, kintu kSAyika samyagdRSTi ke 141 kA hI satva hai (kyoMki darzanamohanIya kI tIna aura anantAnubandhI cAra ina sAta prakRtiyoM kA kSaya ho gayA hai|) (27) dezavirata nAmaka pAMcaveM gaNasthAna kA kyA svarUpa hai ? pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha ke udaya se yadyapi saMyama bhAva nahIM hotA tathApi apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha ke upazama se (kSayopazamase) zrAvaka vratarUpa dezacAritra hotA hai / isahI ko dezavirata nAmaka pAMcavAM guNasthAna kahate haiM / pA~caveM Adi samasta Upara ke guNasthAnoM meM samyaga
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 251 2-gusthAnAdhikAra darzana aura samyagdarzana kA avinAbhAvI samyagjJAna avazya hotA hai| inake binA pAMcavaM chaTe Adi guNasthAna nahIM hote| (28) pAMcaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? cauthe guNasthAna meM 77 prakRtiyoM kA bandha kahA hai| unameM se vyacchinna daza ke ghaTAne para zeSa raho 67 prakRtiyoM kA bandha hotA hai (vyucchitti kI dasa apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha, manuSyagati, manuSyaga yAnupUrvo, manuSyAyu, audArika zarIra, audArika agopAMga, va jarSabha nArAca saMhanana) (26) pAMcaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? cauthe guNasthAna meM jo 104 prakRtiyoM kA udaya kahA hai, unameM se vyucchinna prakRti 17 ke ghaTAne para zeSa rahI 87 prakRtiyoM kA udaya hai / (vyucchinna 17 = apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha, devagati, devagatyAnupUrvI, devAyu, naraka gati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, vaikriyaka zarIra, vaikriyaka aMgopAMga, manuSya gatyAnupUrvI tiryaggatyAnupUrvI, durbhaga, anAdeya, ayazaskIti) / 30. gatyAnupUrvI kA udaya yahAM kyoM ghaTAyA ? kyoMki pAMcaveM Adi guNasthAnoM meM mRtyu nahIM hotii| mRtyu ke samaya cauthA yA pahalA sthAna ho jAtA hai| (31) pAMcava guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? cauthe guNasthAna meM jo 148 kA satva rahanA kahA hai, unameM se vyucchinna prakRti eka narakAyu ke binA 147 kA satva rahatA hai| kintu kSAyika samyagdRSTi kI apekSA 140 kA hI satva rahatA hai| (32) chaTe pramatavirata guNasthAna kA svarUpa kyA hai ? saMjvalana aura nokaSAya ke tIvra udaya se saMyama bhAva tathA malajanaka pramAda ye donoM hI yugapat hote haiM / isaliye isa guNasthAnavartI muni ko pramatta virata arthAta citralAvaraNI kahA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-jaNasthAna 252 2-guNasthAnAdhikAra 33. saMjvalana ke udaya se saMyama bhAva kase sambhava hai ? vAstava meM pratyAkhyAnAvaraNa ke upazaya se tadyogya saMyama hai para saMjvalana ke udaya meM hone se upacAra kathana kiyA hai| (34) chaTe guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? pAMcave guNasthAna meM jo 67 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unameM se pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha ina cAra vyucchinna prakRtiyoM ke ghaTAne para zeSa rahI 63 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (35) chaTe guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? pAMcaveM guNasthAna meM 87 prakRtiyoM kA udaya kahA hai, unameM se vyucchinna prakRti ATha ghaTAne para zeSa rahI 76 prakRtiyoM meM AhAraka zarIra va AhAraka aMgopAMga (jo anudaya rUpa thI) ye do prakRtiyAM milAne se 81 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| (vyucchinna ATha = pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha, tiryaggati, tiyaMgAyu, udyota aura nIca gotra ) (36) chaTe guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hai ? pAMcaveM guNasthAna meM 147 prakRtiyoM kI sattA kahI hai, unameM se vyucchinna prakRti eka tiryagAyu ke ghaTAne para 146 prakRtiyoM kA matva rahatA hai / kSAyika samyagdRSTi ke 136 kA hI satva hai| (37) apramatta virata sAtaveM guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? saMjvalana aura nokapAya ke manda udaya hone se pramAda rahita saMyama bhAva hote haiM, isa kAraNa isa guNasthAnavartI muni ko apramattavirata kahate haiN| (38) apramatta virata guNasthAna ke kitane bheda haiM ? do haiM-svasthAna apramatta virata aura sAtizaya apramatta virata / (36) svasthAna apramatta virata kisako kahate haiM ? jo hajAroM bAra chaTe se sAtaveM meM aura sAtaveM se chaTe guNasthAna
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 5-guNasthAna 2- guNara thAnAdhikAra meM Ave jAve, usako svasthAna apramatta kahate haiM / (40) sAtizaya apramatta virata kisako kahate haiM ? jo zreNI car3hane ke sammukha ho usako sAtizaya apramatta kahate hai| (41) zreNI car3hane kA pAtra kauna ? kSAyika samyagdRSTi aura dvitIyopazama samyagdRSTi hI zreNI car3hate haiM / prathamopazama samyaktva vAlA prathamopazama samyaktva ko chor3a kara kSAyopazamika samyagdRSTi hokara prathama hI anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha kA visayojana karake darzanamohanIya kI tIna prakatiyoM kA upazama karake yA to dvitIyopazama samyagdRSTi ho jAye, athavA ina tInoM prakatiyoM kA kSaya karake kSAyika samyagdRSTi ho jAye, taba zreNI car3hane kA pAtra hotA hai| (42) zreNI kisako kahate haiM ? jahAM cAritra mAhanIya kI zeSa rahI ikkIsa prakRtiyoM kA krama se upazama tathA kSaya kiyA jAye usako zreNI kahate hai / (43) zreNI ke kitane bheda haiM ? do--upazama zreNI aura kSapaka shrennii| (44) upazama zreNo kisako kahate haiM ? jisameM cAritra mohanIya kI ikkIsa prakRtiyoM kA upazama kiyA jaaye| (45) kSapaka zreNI kisako kahate haiM ? jisameM ukna ikkIsa prakRtiyoM kA kSaya kiyA jaaye| (46) ina donoM zreNiyoM meM kauna kauna se jIva car3hate haiM ? kSAyika samyagdRSTi to donoM hI zreNI caDhatA hai, aura dvitIyopa zama samyagdRSTi upazaya zreNo hI car3hatA hai, kSapaka zreNI nahIM cddh'taa| (47) upazama zreNI ke kauna kauna guNasthAna haiM ? cAra haiM-AThavAM, navamAM dasavAM, gyArahavAM /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 1-guNasthAnAdhikAra (48) kSapaka zreNI meM kauna se guNasthAna haiM ? cAra haiM-AThavAM, navamAM, dazavAM va bArahavAM / (46) cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ko upazamAvane tathA kSaya karane ke liye AtmA ke kauna se pariNAma nimitta kAraNa haiM ? tIna haiM-adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa / (50) adhaHkaraNa kisako kahate haiM ? jisa karaNa meM (pariNAma samUha meM) uparitana samavavartI tathA adhastana samapavartI jIvoM ke pariNAma sadRza tathA visadRza hoM usako adhaH karaNa kahate haiM / yaha adhaHkaraNa sAtaveM guNasthAna meM hotA hai| (51) apUrvakaraNa kisako kahate haiM ? jisa karaNa meM uttarottara apUrva hI apUrva pariNAma hote cale jAve arthAt bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma sadA visadRza hI hoM aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza bhI ho, unako apUrvakaraNa kahate haiM / yahI AThavAM guNasthAna hai| (52) anivRttikaraNa kisako kahate haiM ? jisa karaNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma visadRza hI hoM aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza hI ho usako anivRttikaraNa kahate haiN| yahI navamA guNasthAna haiN| (53) adhaHkaraNa kA dRSTAnta kyA hai ? devadatta nAma ke rAjA ke 3072 AdamI jo ki solaha mahakamoM meM baMTe hue haiN| sevaka haiN| mahakamA naM 1 meM 162 haiM, naM0 2 meM 166, naM0 3 meM 170, naM0 4 meM 174, naM. 5 meM 178, naM0 6 meM 182, naM0 7 meM 186, naM0 160, naM06 meM 164, naM0 10 meM 168, naM0 11 meM 202, naM0 12 meM 206, naM0 13 meM 210, naM0 14 meM 214, naM. 15 meM 218 aura naM, 16 meM 222 AdamI kAma karate haiN| pahale mahakameM meM 162 AdamiyoM meM se pahale AdamI kA vetana
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 255 2-guNasthAnAdhikAra 1), dUsare kA 2), tIsare kA 3), isa prakAra eka eka bar3hate hue 162 veM AdamI kA vetana 162) hai / aura mahakame naM. 2 meM 166 AdamI kAma karate haiM, unameM se pahile AdamI kA vetana 40) hai, dvitIyAdi kA eka eka rUpayA krama se bar3hatA huA hone se 166 veM AdamI kA vetana 205 hai / mahakameM naM 3 meM 170 AdamI kAma karate haiM. so unameM se pahale AdamI kA vetana 80) hai aura dUsare tIsare Adi AdamiyoM kA eka eka rupayA bar3hate bar3hate 170 veM AdamI kA vetana 241) hai / mahakameM naM0 4 meM 174 AdamI kAma karate haiM, so pahale AdamI kA vetana 126) hai aura dUsare Adi kA eka eka rupayA bar3hate bar3hate 174 veM AdamI kA vetana 214) hotA hai / isI krama se 16 veM mahakame meM jo 222 naukara haiM, unameM se pahale kA vetana 661) hai aura 222 va AdamI kA vetana 612) hai| isa dRSTAnta meM pahile 36 AdamiyoM kA vetana Upara ke mahakameM meM kisI bhI AdamI se nahIM milatA, tathA Akhira ke 57 AdamiyoM kA vetana nIce ke mahakame ke kisI bhI AdamI ke sAtha nahIM milatA hai / zeSa vetana Upara nIce ke mahakamoM ke vetanoM ke sAtha yathA sambhava sadRza bhI haiM, isI prakAra yathArtha meM upara ke samaya sambandhI pariNAmoM meM sadRzatA yathA sambhava jAnanI / isakA vizeSa svarUpa gomaTa TasArajI ke guNasthAna adhikAra meM tathA chape hue suzIlA upanyAsa ke 247 ve pRSTha se lagAkara 263 va pRSTha taka meM dekhnaa| (54) sAtaveM guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? chaTTe guNasthAna meM jo 63 prakRtiyoM kA bandha kahA hai, unameM se vyucchinna prakRti 6 ke ghaTAne para zeSa rahI 57 meM AhArakazarIra aura AhAraka aMgopAMga (jo abandha rUpa thIM) ina do prakR tiyoM ko milAne se 56 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (55) sAtaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? chaTe guNasthAna meM jo 81 prakRtiyoM kA udaya kahA hai, unameM se
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 256 2-guNasthAnAdhikAra vyucchinna prakRti pAMca ke ghaTAne para zeSa rahI 76 prakRtiyoM kA udaya rahatA hai (vyucchinna pAMca-AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, nidrA nidrA, pracalApracalA, aura styaangRddhi)| (56) sAtaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hai ? chaTe guNasthAna kI taraha isa guNasthAna meM bhI 146 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai, kintu kSAyika samyagdRSTi ke 136 kA hI satva hai| (57) AThaveM guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? sAtaveM guNasthAna meM jo 56 prakRtiyoM kA bandha kahA hai, usa meM se vyucchinna prakRti eka devAyu ke ghaTAne para zeSa rahI 58 kA bandha hotA hai| (58) AThaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? sAtaveM guNasthAna meM jo 76 prakRtiyoM kA udaya kahA hai unameM se vyucchinna prakRti cAra ghaTAne para zeSa rahI 72 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| (vyacchinna cAra = samyaktva prakRti, urddha nArAca, kIlita, asaMprApta sRpATikA shnn)|| (56) AThaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? sAtaveM guNasthAna meM jo 146 kA satva kahA hai, unameM se vyucchitti prakati anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha ina cAra ko ghaTAkara dvitIyopazama samyagdRSTi upazama zreNI vAle ke to 142 kA satva hai / kintu kSAyika samyagdRSTi upazama zreNIvAle ke darzanamohanIya kI tIna prakRti rahita 136 kA satva hai, aura kSapaka zreNIvAle ke sAtaveM guNasthAna kI vyucchitti prakRti ATha ghaTAkara zeSa 138 prakRtiyoM kA satva hai / vyucchiti ATha = anantAnubandhI 4, darzanamohanIya 3, aura devAyu 1) / (60) navameM arthAta anivRttikaraNa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? AThave guNasthAna meM jo 58 prakRtiyoM kA bandha kahA hai, unameM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 2 - guNasthAnAdhikAra se vyucchitti prakRti 36 ko ghaTAne para zeSa rahI 22 prakRti kA bandha hotA hai / (vyucchitti kI 36 = nidrA, pracalA, torthakara, nirmANa, prazasta vihAyogati, paMcendriya jAti, taijasa zarIra, kArmANa zarIra, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, vaikriyaka zarIra, vaikriyaka aMgopAMga, devagati, devagatyAnupUrvI, rUpa, rasa, gandha, sparza, agurulaghutva, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, tasa, bAdara, paryApti, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, hAsya, rati, jugupsA, bhaya ) / 5- guNasthAna (61) navameM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? AThaveM guNasthAna meM jo 72 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vyucchitti prakRti 6 ko ghaTAne para zeSa 66 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / (vyucchitti kI 6 = hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA) / (62) navameM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? AThaveM guNasthAna kI taraha isa guNasthAna meM bhI upazama zreNI vAle dvitIyopazama samyagdRSTi ke 142, kSAyika samyagdRSTi ke 136 aura kSapaka zra eNIvAle ke 135 kA hI satva hai / (63) dazaveM sUkSma sAmparAya guNasthAna kA svarUpa kyA hai ? atyanta sUkSma avasthA ko prApta lobha kaSAya ke udaya ko anubhava karate hue jIva ke sUkSma sAmparAya nAmakA dazavAM guNasthAna hotA hai / (64) daza guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA? hai ? navameM guNasthAna meM jo 22 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unameM se vyucchitti prakRti pAMca ko ghaTAne para zeSa rahI 17 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / ( vyucchitti kI pAMca = puruSa veda, saMjvalana krodha mAna mAyA lobha ) | (65) dazavaM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hai ? navameM guNasthAna meM jo 66 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, una
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 258 2-guNasthAnAdhikAra meM se vyucchitti prakRti 6 ko ghaTAne para zeSa rahI 60 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| (vyucchitti kI 6=strIveda, puruSaveda, napusakaveda, saMjvalana krodha mAna maayaa)| (66) daza guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? upazama zreNI meM to navameM kI taraha dvitIyopazama samyagdRSTi ke 142 aura kSAyika samyagdRSTi ke 136 / kSapaka zreNI vAle ke navameM guNasthAna meM jo 138 prakRtiyoM kA satva hai unameM se vyucchitti prakRti 36 ko ghaTAne para zeSa rahI 102 prakRtiyoM kA satva rahatA hai / (vyucchitti kI 36 tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI, vikalatraya 3, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagaddhi, udyota, Atapa, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara, apratyAkhyAnAvaraNa 4, pratyAkhyaHnAvaraNa 4, nokapAya I, saMjvalana krodha mAna mAyA, naraka gati, naraka gtyaanupuurvii)| (67) gyArahaveM upazAntamoha gaNasthAna kA kyA svarUpa hai ? cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama hone se yathAkhyAta cAritra ko dhAraNa karanevAle muni ke upazAnta moha nAmaka guNasthAna hotA hai| isa guNasthAna kA kAla samApta hone para mohanIya ke udaya se jIva nicale guNasthAnoM meM A jAtA hai| (68) gyArahaveM guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? dazaveM guNasthAna meM jo 17 prakRtiyoM kA bandha hotA thA, unameM se vyucchitti prakRti 16 arthAta jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 4, antarAya kI 5, yazaskIti va uccagotra ina sabako ghaTA dene para zeSa rahI ekamAtra sAtA vedanIya kA bandha hotA hai| (66) gyArahavaM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? dazaveM guNasthAna meM jo 60 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vyucchitti prakRti eka saMjvalana lobha ko ghaTA dene para zeSa rahI 56 prakRtiyoM kA udaya rahatA hai|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5- guNasthAna 256 2 - guNasthAnAdhikAra (70) gyArahaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? navameM aura dazaveM guNasthAnakI taraha dvitIyopazama samyagdRSTi ke 142 aura kSAyika samyagdRSTi ke 136 kA sattva hai / ( kSapaka zreNI yahAM hotI nahIM) / (71) kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna kA svarUpa kyA hai ? mohanIya karma ke atyanta kSaya hone se sphaTika bhAjanagata jala kI taraha atyanta nirmala avinAzI yathAkhyAta cAritra ke dhAraka muni ke kSINamoha nAmaka guNasthAna hotA hai / (72) bArahaveM guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? eka sAtAvedanIya mAtra kA bandha hotA hai / (73) bArahaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? gyArahaveM guNasthAna meM jo 56 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vajranArAca aura nArAca saMhanana ina do vyucchitti prakRtiyoM ko ghaTA dene para 57 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / (74) bArahaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? (yahAM kevala eka kSapaka zreNI ho sambhava hai ) dazave guNasthAna meM apaka zreNIvAle kI apekSA 102 prakRtiyoM kA satva hai / una meM se vyucchitti prakRti saMjvalana lobha ko ghaTA dene para zeSa rahI 101 prakRtiyoM kA satva rahatA hai / (75) sayoga kevalI nAmaka terahaveM guNasthAna kA svarUpa kyA hai aura vaha kisake hotA hai ? ghAtiyA karmoM kI 47 (dekho adhyAya 3 adhikAra 1 ) aura aghAtiyA karmoM kI 16 ( narakagati, naraka gatyAnupUrvI, vikalaar 3, Ayutrika 3, udyota, Atapa, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara) ye milakara 63 prakRtiyoM kA kSaya hone se lokAloka prakAzaka kevalajJAna tathA manoyoga, vacanayoga, kAyayoga ke dhAraka arhanta bhaTTAraka ke saMyoga kevalI nAmaka terahavAM guNasthAna hotA hai / yahI kevalI bhagavAna apanI divyadhvani se bhavya
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 2 - guNasthAnAdhikAra jIvoM ko mokSamArga kA upadeza dekara saMsAra meM mokSamArga kA prakAza karate haiM / (76) terahave guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? eka mAtra sAtAvedanIya kA bandha hotA hai / (77) terahave guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? 5- guNasthAna bArahaveM guNasthAna meM jo 57 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vyucchitti prakRti 16 ko ghaTA dene para zeSa rahI 41 prakRtiyoM meM tIrthaMkara kI apekSA se eka tIrthakara prakRti (jo anudaya rUpa thI) ko milAne se 42 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / ( vyacchitti kI 16 - jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNIya 4, aMtarAya 5, nidrA aura pracalA ) / (78) terahaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? bArahaveM guNasthAna meM jo 101 prakRtiyoM kA satva hai, unameM se vyucchitti prakRti 16 ko ghaTA dene para zeSa 85 prakRtiyoM kA satva rahatA hai / ( vyucchitti kI 16 - jJAnAvaraNIya 5, darzanAvaraNIya 4, antarAya 5, nidrA aura pracalA ) / (76) ayoga kevalI guNasthAna kA svarUpa kyA hai, aura vaha kisake hotA hai ? mana vacana kAya ke yogoM se rahita kevalajJAna sahita arhanta bhaTTAraka ke caudahavAM guNasthAna hotA hai / isa guNasthAna kA kAla a, i, u, R, lR ina pAMca hrasva svaroM ke uccAraNa karane ke barAbara hai / apane guNasthAna ke kAla ke dvicarama samaya meM sattA kI 85 prakRtiyoM meM se 72 prakRtiyoM kA aura carama samaya meM 13 prakRtiyoM kA nAza karake arhanta bhagavAna mokSadhAma (siddha zilA) ko padhArate haiM / (80) caudahaveM guNasthAna meM bandha kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? terahaveM guNasthAna meM jo eka sAtAvedanIya kA bandha hotA thA, usakI usI guNasthAna meM vyucchitti ho jAne se yahAM kisI bhI prakRti kA bandha nahIM hotA /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-guNasthAna 2-guNasthAnAdhikAra (81) caudahaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai ? terahavaM guNasthAna meM jo 42 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se vyucchitti prakRti 30 ko ghaTAne para zeSa rahI 12 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| (vyucchitti kI 30 asAtA vedanIya, vajrarSabha nArAca saMhanana, nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara, prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyogati, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, taijasa zarIra, kArmANa zarIra, samacaturasra, nyagrodha, svAti, kunjaka, vAmana, huMDaka saMsthAna; sparza, rasa, gandha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, pratyeka); (zeSa 12 prakRtiyAM = sAtA vedanIya, manuSyagati, manuSyAyu, paMcendriya jAti, subhaga, lasa, bAdara, paryApta, Adeya, yaza:kIti, tIrthaMkara, uccagrotra) (82) caudahaveM guNasthAna meM satva kitanI prakRtiyoM kA rahatA hai ? terahaveM guNasthAna kI taraha isa guNasthAna meM bhI 85 prakRtiyoM kA sattva hai, parantu dvicarama samaya meM 72 aura antima samaya meM 13 prakRtiyoM kA satva naSTa karake arhanta bhagavAna mokSa padhArate haiN| praznAvalI adhyAya svayaM praznAvalI hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTama adhyAya (tatvArtha) 1 nava padArthAdhikAra 1. tatva kisako kahate haiM ? dravya ke bhAva yA svabhAva ko tatva kahate haiM ! 2. dravya va tatva meM kyA antara hai ? dravya to svabhAva va guNoM kA Azraya hai aura tAva usake Azrita hai| dravya meM pradezAtmaka kSetra pradhAna hai aura tatva meM bhAvAtmaka guNa pradhAna hai| 3. padArtha kisako kahate haiM ? dravya guNa, paryAya, athavA utpAda, vyaya, dhrauvya ; athavA sAmAnya vizeSa; athavA dravya, kSetra, kAla bhAva ina mabhI se pRthaka pRthaka bhI padArtha kahA jA sakatA hai aura ikaTThA karake ina sabake eka akhaNDa rUpa ko bhI padArtha kahA jA sakatA hai / ataH 'padArtha' zabda ati vyApaka hai| 4. vastu kisako kahate haiM ? jo apane prayojanabhUta kArya ko middha karane vAlI ho usako vastu kahate haiM / jaise gotva nAma kI sAmAnya jAti svayaM avastu hai, kyoMki usase dUdha duhane rUpa prayojana kI siddhi nahIM hotI hai; aura 'go' nAma kA pazu vastu hai, kyoMki usase vaha prayojana siddha hotA hai| 5. tatva kitane haiM ? sAta haiM-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tatvArtha 6. jIva tatva kisako kahate haiM ? jJAna darzana Adi cetanAtmaka guNoM kA samUha jIva dravya hI jIva tatva hai / 263 1- tava padArthAdhikAra 7. ajIva tatva kisako kahate haiM ? jIva se atirikta pudgalAdi zeSa pAMca dravya hI ajIva tatva haiM / athavA jo na svayaM apane ko jAne na dUsare ko aise sarva padArtha ajIva haiM, bhale hI ve dravya hoM guNa hoM yA paryAya / isa prakAra ajIva dravya to ajIva haiM, hI, jIva ke jJAna darzana - Adika prakAza svabhAvI guNoM ke atirikta rAga dveSAdi sabhI vikArI guNa yA bhAva va usakI pradezAtmaka AkRti bhI ajIva hai / yaha kathana bheda vivakSA se hai sarvathA nahIM / 8. Asrava kisako kahate haiM ? Ane ke dvAra ko Ava tatva kahate haiM, arthAta jIva meM karmoM ke Ane kI Asrava kahate haiM / 6. karma kitane prakAra ke hote hai ? tIna prakAra ke - bhAva karma, dravya karma, nokarma / 10. bhAvakarma kisako kahate haiM ? jIva ke rAgadveSAdi mohajanita pariNAmoM ko bhAvakarma kahate haiN| 11. dravya karma kisako kahate haiM ? uparokta bhAva karmoM ke nimitta se kArmANa vargaNA rUpa jo pudgala skandha jJAnAvaraNIya Adi aSTa karma rUpa se pariNata hokara jIva ke sAtha bandha ko prApta hotA hai, vaha dravya karma hai / 12. nokarma kisako kahate haiM ? uparokta bhAva karma ke nimitta se hI AhAraka vargaNA rUpa jo yaha sthUla zarIra athavA jagata ke sabhI dRSTa pudgala skandha karma haiM, kyoMki ve sabhI kisI na kisI ke zarIra hI haiM yA the / 13. tInoM prakAra ke ye karma jIva haiM yA ajIva ? dravya karma va nokarma to pudgala vargaNA janita hone se ajIva haiM
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tatvArtha 264 1-nava padArthAdhikAra hI, para bhAva karma bhI sva para ko jAnane meM asamartha hone se ajIva hI haiN| 14. Asrava kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-bhAvAsrava aura dravyAsrava / 15. bhAvAtrava kisako kahate haiM ? jIva ke jina pariNAmoM ke nimitta se dravya karmoM kA Agamana jIva ke pradezoM meM ho jAye una pariNAmoM ko bhAvAsrava kahate haiN| 16. bhAvAtrava rUpa jIva ke pariNAma kauna se haiM ? tIna haiM-mana, vacana, va kAya kI kriyAyeM yA yog| 17. dravyAsrava kisako kahate haiM ? bhAvAsrava ke nimitta se jo dravya karmoM kA Agamana hotA hai, use dravyAsrava kahate haiN| 18. bandha tatva kisako kahate haiM ? karmoM kA jIva ke pradezoM ke sAtha saMzleSa sambandha ko prApta ho jAnA bandha hai| bandha kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA--bhAva bandha va dravya bandha / 20. bhAva bandha kisako kahate haiM ? jIva ke jina rAgAdi bhAva karmoM yA pariNAmoM ke nimitta se dravya karma jIva ke pradezoM se vandhate haiM, una pariNAmoM ko bhAva bandha kahate haiM athavA jIva ke una saMskAroM yA vAsanAoM ko bhAvabandha kahate haiM jinake kAraNa use rAgadveSAdi karane kI preraNA milatI hai| 21. bhAva bandha rUpa jIva ke pariNAma kauna se haiM ? pAMca haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya va yoga / (ina sabakA vistRta kathana pahale kiyA jA cukA hai)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 265 1-nava padAdhikAra 99 / 22. dravya bandha kisako kahate haiM ? bhAva bandha ke nimitta se jo dravya karmoM kA jIva pradezoM ke sAtha bandhAna hotA hai, vaha dravyabandha hai| 23. dravya bandha meM kitane vikalpa hote hai ? cAra-prakRti, sthiti, anubhAga va pradeza / (vistAra ke liye dekho adhyAya 3 adhikAra 1) 24. saMvara tatva kisako kahate haiM ? karmoM ke Agamana kA dvAra ruka jAnA arthAta Asrava kA nirodha saMvara hai| 25. saMvara tatva kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-bhAva saMvara, dravya saMvara / 26. bhAva saMvara kisako kahate haiM ? / jIva ke jina pariNAmoM se karmoM kA Asrava ruka jAye una pariNAmoM ko bhAva saMvara kahate haiN| 27. bhAva saMvara rUpa jIva ke pariNAma kauna se haiM ? ATha prakAra ke haiM -samyagdarzana, vrata, samiti, gupti, dharma, anu prakSA, parISaha jaya va cAritra / 28. draSya saMvara kisako kahate haiM ? bhAva savara ke nimitta se dravya karmo ke navIna Agamana kA ruka jAnA dravya saMvara hai| 26. nirjarA tatva kisako kahate haiM ? pUrvabaddha karmoM kA jIva pradezoM se dhIre dhIre pathaka honA yA jhar3a jAnA nirjarA kahalAtA hai| 30. nirjarA kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI-bhAva nirjarA va dravya nirjraa| 31. bhAva nirjarA kisako kahate haiM ? jIva ke jina pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha karma jhar3ate haiM, yA saMskArakSINa hote haiM unheM bhAva nirjarA kahate haiM /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 1-nava padArthAdhikAra 32. bhAva nirjarA rUpa jIva ke pariNAma kauna se haiM ? tapa sahita bhAva saMvara vAle pariNAma hI nirjarA rUpa haiN| 33. tapa kisako kahate haiM ? icchA kA nirodha karanA tapa hai; athavA atyanta pratikUla va viSama sthitiyoM meM, upasargoM tathA parISahoM meM sama rahanA hI AtmA kA pratApa hone se tapa hai / 34. tapa kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-bAhya tapa aura abhyantara tapa / 35. bAhya tapa kisako kahate haiM aura kitane prakAra kA hai ? jisakA sambandha zarIra se ho use bAhya tapa yA dravya tapa kahate haiM / vaha chaH prakAra kA hotA hai-anazana, Unodara, vRtti parisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza / 36. abhyantara tapa kisako kahate haiM aura kitane prakAra kA hai ? jimakA sambandha AtmA ke cetana pariNAmoM yA bhAvoM se ho use abhyantara tapa yA bhAva tapa kahate haiN| vaha cha: prakAra kA hai- prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga (kAyotsarga), dhyAna / 37 dravya nirjarA kisako kahate haiM ? bhAva nirjarA rUpa tapa ke nimitta se dravya karmoM kA Atma pradezoM se jhagar3A dravya nirjarA hai| 38. dravya nirjarA kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI -- savipAka va avipAka / 39. savipAka avipAka nirjarA kise kahate haiM ? apane apane samaya para krama pUrvaka karmoM meM udaya AA kara jhar3anA savipAka nirjarA hai; aura tapa dvArA karmoM ko kAla se pahale hI pakAkara udIraNA se jhAr3a denA avipAka nirjarA hai| 40. savipAka avipAka nirjarA meM kauna prayojanIya hai ? saMvara yukta tathA sAkSAta mokSa kA kAraNa hone se avipAka
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 267 1-nava padArthAdhikAra nijarA prayojanIya hai| mavipAka nirjarA ke sAtha navIna bandha hotA rahane se vaha mokSamArga meM prayojanIya nahIM hai| 41. savipAka va avipAka nirjarA kinako hotI hai ? svakAlapAka hone se savipAka nirjarA sarva jIvoM ko sAmAnya rUpa se hotI rahatI hai; aura tapa sAdhya hone se avipAka nijaMga tapasvI yogiyoM va sAdhakoM ko hI hotI hai / 42. mokSa tatva kisako kahate haiM ? karmoM ke sampUrNatayA chUTa jAne ko mokSa kahate haiM / 43. mokSa kitane prakAra kI hotI hai ? do prakAra kI-bhAva mokSa, dravya mokSa / 44. bhAva mokSa kisako kahate haiM ? jIva ke gagaDhapAdi bhAva karmoM se yA vAsanAoM se mukta ho jAne ko bhAva mokSa kahate haiN| ise jIvana bhukti bhI kahate hai / 45. dravya mokSa kisako kahate haiM ? bhAva mokSa ke nimitta se dravya karma va nokarma kA jIva se pRthaka ho jAnA dravya mokSa hai / ise videha mukti bhI kahate haiN| 46. dravya va bhAva mokSa kinako hotI hai ? bhAva mokSa terahaveM guNasthAnavartI ahala bhagavAna ko hotI hai aura dravya mokSa caudahaveM guNasthAna ke anta meM siddha loka meM jA virAjane vAle siddha bhagavantoM ko hotI hai| 47. padArtha kitane haiM ? nau haiM. - sAta to uparokta tatva tathA puNya, pApa / 48 puNya kisako kahate haiM ? zubha karma ko puNya kahate haiN| 46. puNya kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-bhAva puNya aura dravya puNya / 50. bhAva puNya kise kahate haiM ? jIva kI mana vacana kAya kI zubha pravRtti ko bhAva puNya kahate
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 268 1-nava padAdhikAra 51. bhAva puNya rUpa vaha zubha pravRtti kaisI hotI hai ? dayA, dAna, zIla, saMyama, tapa, upavAsa, pUjA, bhakti Adi aneka prakAra kI hai| 52. dravya puNya kisako kahate haiM ? bhAva puNya ke nimita se bandhane vAlI dravya karmoM kI prazasta prakRtiyeM dravya puNya kahalAtI haiM / (dekho adhyAya 3) 53. pApa kisako kahate haiM ? azubha karma ko pApa kahate haiM / 54. pApa kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-bhAva pApa va dravya paap| 55. bhAva pApa kisako kahate haiM ? jIva ke mana vacana va kAya kI azubha pravRtti ko bhAva pApa kahate haiN| 56. bhAva pApa rUpa vaha azubha pravRtti kauna sI hai ? pAMca haiM-hiMsA. jhUTha, corI, kuzIla, parigraha / 57. dravya pApa kisako kahate haiM ? bhAva pApa ke nimitta se bandhane vAlI dravya karmoM kI aprazasta prakRtiyeM dravya pApa kahalAtI haiN| (dekho adhyAya 3) 58. sAtoM tatvoM meM puNya pApa kyoM nahIM kahA? vahAM inako Asrava va bandha tatvoM meM garbhita kara diyA gayA hai| 56 tatva va padArtha meM kyA antara hai ? koI vizeSa antara nahIM; kevala puNya pApa kI vizeSatA batAne ke liye sAta tatvoM meM puNya pApa kA pRthaka se grahaNa kara liyA gayA hai| 60. puNya pApa ko pRthaka se darzAne kI kyA AvazyakatA hai ? kyoMki puNya va pApa hI isa loka meM sarvatra pradhAna hai| 61. jIva va ajIva ye donoM padArtha dravya ke bhedoM meM bhI ginAe gae aura tatvoM meM bhii| dravya ke prakaraNa meM jIva va ajIva kA artha pradezAtmaka AkRti
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 1 - nava padArthAdhikAra vAle jIva va ajIva vivakSita jo ki apane apane guNoM ke AzrayabhUta haiM, aura tatvoM ke prakaraNa meM bhAvAtmaka jIva va ajIva vivakSita haiM / dravya ke prakaraNa meM rAga dveSAdi jIva rUpa haiM aura tatva ke prakaraNa meM vahI ajIva rUpa haiM / 62. AsravAdi tatvoM ke bhAva va dravya do bheda karane kA kyA 6- tatvArtha prayojana hai ? AsravAdi jIva rUpa bhI hote haiM aura ajIva rUpa bhI yahI batAne ke liye / 63. AsravAdi sarva tatva jIna ajIva rUpa kaise hote haiM ? sAta tatvoM meM pahile do jIva va ajIva mUla tatva hone se sAmAnya haiM / ina donoM ke saMyoga va viyoga ke kAraNa hI agale pAMca tatva athavA sAta padArtha bana jAte haiM / isa liye ve saba inhIM donoM ke vizeSa yA paryAya haiM / tahAM bhAvAsrava, bhAvabandha, bhAva saMvara, bhAva nirjarA, bhAva mokSa, bhAvapuNya aura bhAva pApa to jIva ke vizeSa haiM, aura dravya AsravAdi saba ajIva ke vizeSa haiM / 64. AsravAdi svayaM jIva va ajIva ke vizeSa hone se jIva va ajIva do hI tatva kahanA paryApta thA ? yaha koI doSa nahIM hai / yahA~ mokSa mArga ke prakaraNa meM jIva va ajIva kI jina vizeSatAoM ko jAnanA atyanta prayojanIya hai, unako darzAne ke liye hI ve vizeSa pRthaka se grahaNa kiye gaye haiM / saMkSepa se kahane para to hI do hI tatva haiM- jIva va ajIva / 65. ina sAta tatvoM kI sattA kisameM pAI jAtI hai ? jIva va pudgala ina do dravyoM meM pAI jAtI hai / 66. jIva meM sAta tatvoM kI sattA kaise pAI jAtI hai ? maiM cetana lakSaNa antastatva jIva haiM / yaha zarIra tathA isake sAdhaka bAdhaka saba bahirtatva ajIva haiM / yadyapi dhana dhAnyAdi sabhI bahiH tatva ajIva haiM, phira bhI inameM mere tere pane kI athavA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 270 1-nava padArthAdhikAra iSTAniSTapane kI buddhi tathA inameM hI ruci lage rahanA merI mithyA dRSTi hai / isa mithyA dRSTi ke kAraNa hI maiM nitya inake prati hI mana vacana va kAya dvArA apanI samasta zakti ko pravRtta karatA rahatA hU~, yahI Asrava tatva hai| punaH punaH pravRtti karane ke kAraNa tajjanya rAgAdi ke saMskAra andara hI andara barAbara dRr3ha hote jA rahe haiM, jo punaH punaH mujhe unake prati hI pravRtta hone ko ukasAte rahate haiM; ve saMskAra yA vAsanAya hI bandha tatva haiN| vItarAgI guruoM kA upadeza sunane se apanI isa bhArI bhala ko jAna lene para maiM avazya hI apanI isa mana vacana kAya kI bahirmukhI pravRtti ko rokane ke prati satata prayata rahatA hU~, yahI saMvara tatva hai| isa pravRtti rUpa Asrava meM kamI par3ane ke kAraNa antaraMga meM kucha nigakulatA kA AbhAsa hone lagatA hai, jisase AkarSita hokara maiM adhikAdhika zakti ko nirAkulatA ke liye prayukta karatA huuN| yathAzakti anazanAdi bAhya tapa tathA dhyAna Adi abhyantara tapa karatA hU~, jinake kAraNa una dar3ha va puSTa saMskAroM va vAsanAoM kI zakti kSINa hotI jAtI hai, aura idhara Atmabala bar3hatA jAtA hai; yahI nirjarA tatva hai| dhIre dhIre saMskAra naSTa ho jAte haiM aura AtmA kI jJAnAnanda Adi zaktiye pUrNa vikasita ho kara khilakhilAne lagatI haiM, yahI mokSa tatva hai / isa prakAra jIva meM sarva Asra vAdi ke bhAvAtmaka vikalpa pratyakSa anubhava kiye jA sakate haiN| 67. ajIva meM sAta tatvoM kI sattA kaise dekho jAye ? karma aura nokarma vargaNAyeM ajIba tatva haiM / jIva ke rAgAdi rUpa bhAvAsrava kA nimitta pAkara vaha jIva pradezoM ke prati AkarSita hotI haiM; yahI Asrava tatva hai| Ane ke pazcAta vaha jIva pradezoM ke sAtha bandhakara aSTa karma va zarIra kA nirmANa karatA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 271 1-nava padArthAdhikAra hai, yahI bandha tatva hai| jIva ke nirmala pariNAmoM rUpa bhAva saMvara ke nimitta se unakA Agamana ruka jAtA hai, jisase karma saMgraha kI vRddhi ruka jAtI hai, yahI saMvara tatva hai / tatpazcAta jIva ke bhAva nirjarA rUpa tapa ke prabhAva se saMcita pUrva karma bhI apane kAla se pahile hI udaya A Akara jhar3ane lagate haiM, yahI nirjarA tatva hai / anta meM jova ke bhAvamokSa ke nimitta se samasta karma va zarIra bhI pUrNarUpeNa usa jIva kA sAtha chor3akara apane apane kAraNoM meM laya ho jAte haiM, yahI mokSa tatva hai| isa prakAra sAtoM tatvoM ke dravyAtmaka vikalpa ajIba tatva meM ghaTita hote haiN|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ratnatrayA dhikAra (1 dharma) 1. dharma kisako kahate haiM ? jo saMsAra ke jIvoM ko duHkhoM se nikAlakara uttama jo mokSa sukha usameM dharade, use dharma kahate haiM; athavA vastu ke svabhAva ko dharma kahate haiM / 2. dharma ke donoM lakSaNoM kA samanvaya karo / 'vastu' zabda se yahAM AtmA nAmaka vastu kA grahaNa karane para usakA svabhAva saccidAnanda hai / cidAnanda kI prApti hI mokSa zabda vAcya hai| use prApta karane ke upAya ko dharma kahate haiM / 3. Ananda yA mokSa kI prApti kA upAya kyA hai ? ratnatraya / 4. ratnatraya kisako kahate haiM ? samyagdarzana samyagjJAna samyagcAritra ko ratnatraya kahate haiM / ( 2. samyagdarzana) 5. darzana kisako kahate haiM ? zraddhA, ruci yA pratIti rUpa antaraMga ke sAmAnya avalokana ko darzana kahate haiM / 6. darzana kitane prakAra kA hotA hai ! do prakAra kA - samyak va mithyA /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 6-tatvArtha 2-ratnatrayAdhikAra 7. mithyAdarzana kisako kahate haiM ? tatvoM kI yA AtmA ke svarUpa kI viparIta zraddhA yA pratIti athavA dhAraNA mithyAdarzana hai| viparIta zraddhA se kyA tAtparya ? zarIra ko hI apanA svarUpa samajhate hue, isI ke janma maraNa ko apanA janma maraNa athavA isI kI sAdhaka bAdhaka bAhya sAdhana sAmagrI ko apanI sAdhaka vAdhaka mAnanA viparIta zraddhA hai| samyagdarzana kisako kahate haiM ? sAtoM tatvoM meM athavA AtmA ke svarUpa meM saccI zraddhA ko samyagdarzana kahate haiN| saccI zraddhA se kyA samajhe ? maiM cetana svarUpa amUrtIka va avinAzI AtmA hUM, zarIra nhiiN| zarIra ke janma maraNa Adi se merA janma maraNa nahIM hotaa| zarIra ke sukha dukha yA vighna bAdhA se mujhe sukha dukha yA vighna bAdhA nahIM hotI / zarIra kI pratyeka avasthA meM maiM to nitya TaMkotkIrNa eka mAtra jJAyaka bhAva se sthita rahatA huuN| aisI dRr3hatA ko saccI zraddhA kahate haiN| 11. samyagdarzana kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA nizcaya va vyavahAra / 12. vyavahAra samyagdarzana kisako kahate haiM ? sacce vItarAgI deva, tanmukha vinirgata upadeza va tanmArgAnugAmI vItarAgI guru para ekaniSTha zraddhA va bhakti ko athavA pUrvokta sAta tatvoM para dRr3ha AsthA ko vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| 13. nizcaya samyagdarzana kisako kahate haiM ? zuddhAtma kI dRSTi, abhiprAya, ruci, pratIti va zraddhA kA honA nizcaya samyagdarzana hai| 14. samyagdarzana ke nizcaya vyavahAra bhedoM kA kyA prayojana ? deva guru Adi ke saMsarga athavA sAta tatvoM meM sva para kA yA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 6-tatvArya 2-ratnatrayAdhikAra heyopAdeya kA bheda karake kathana kiyA gayA hai isaliye vyavahAra hai, aura akhaNDa va nirvikalpa eka Atma tatva kA kathana kiyA gayA hai, isaliye nizcaya/pahalA parAzraya janita vikalpa hone se vyavahAra aura dUsarA nija svarUpa hone se nizcaya hai| 15. zAstroM meM nizcaya samyagdarzana para hI jora kyoM diyA gayA ? kyoMki sva svarUpa hone se sAkSAta rUpa se mokSamArga meM vahI kAryakArI hai| 16. phira vyavahAra samyagdarzana kI AvazyakatA ho kyA thI ? kyoMki vyavahAra ke binA nizcaya samyagdarzana va prAthamika janoM ko batAyA jA sakatA, na abhyAsa meM lAkara prApta kiyA jA sakatA hai / vyavahAra samyagdarzana sAdhana hai aura nizcaya sAdhya / 17. donoM samyagdarzanoM meM sAdhana sAdhya bhAva kyA hai ? prAthamika aniSNAta vyakti ko pahale sthUla rUpa se mandira meM Ane tathA deva zAstra va guru kI andhazraddhA karane ke liye kahA jAtA hai| una para AsthA Tika jAne ke pazcAta zAstra par3hakara sAta tatva samajhane ke liye kahA jAtA hai| sAta tatvoM kA zAbdika artha samajha lene ke pazcAta unakA rahasyArtha grahaNa karane ko kahA jAtA hai, arthAta unheM apane jIvana meM khojakara unakA sva-para vibhAga dekhane ko kahA jAtA hai / sva-para kA viveka ho jAne para hI vaha svAnubhava karane ko saphala ho sakatA hai anyathA nhiiN| isa prakAra vyavahAra samyagdarzana ke tInoM lakSaNa uttarottara eka dUsare ke sAdhana hote hue anta meM nizcaya samyag darzana ko utpanna karate haiN| 18. Agama meM samyagdarzana ke kitane lakSaNa prasiddha haiM ? cAra lakSaNa prasiddha haiM(ka) sacce deva zAstra va guru para dRr3ha zraddhA honaa| (kha) sAta tatvoM yA nava padArthoM kA zraddhAna / (ga) sva-para bheda vijJAna yA sva-para meM viveka /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 275 2-ratnatrayAdhikAra (gha) svAnubhava yA Atma pratIti / 16. samyagdarzana ke cAroM lakSaNoM kA samanvaya kro| saccA deva zuddha kSAyika bhAva hone se mokSa svarUpa hai, sacce guru Asrava bandha kA nirodha tathA saMvara nirjarAkI pratimUrti haiN| zastra ratnatrayarUpa sacce dharma kA adhiSThAna hai| 'saccA dharma' ajIva, Asrava, bandhana ina tatvoM se haTakara, jIva saMvara nirjarA ina tIna tatvoM kI ora jhukane kA nAma hai| usakA phala mokSa hai / ata: sacce deva zAstra va guru kI zraddhA va sAta tatvoM kI zraddhA eka hI bAta hai| sAta tatvoM meM jIva, saMvara, nirjarA va mokSa ye cAra tatva Atma svabhAva ke anukUla tathA antarprakAza vardhaka hone se svatatva haiM, aura ajIva, Asrava va bandha ye tIna tatva AtmasvabhAva se viparIta tathA andara meM andhakAra vardhaka hone se para-tatva haiN| ataH sapratatva zraddhA va sva-para bheda vijJAna eka hI hai| sva-para bheda vijJAna kA prayojana para se haTakara sva meM laganA hai| vahI svAnubhava kA sAkSAta upAya hai / ataH ye donoM bhI eka hI haiN| 20. samyagdarzana kI vyAkhyA meM kitane zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai ? pAMca zabdoM kA-dRSTi, abhiprAya, ruci, pratIti, zraddhA / 21. dRSTi kisako kahate haiM ? vyakti ke lakSya vizeSa ko dRSTi kahate haiM / jisa prakAra bambaI jAne vAle kA lakSya 'bambaI' hai, bIca ke sTezana nahIM; usI prakAra samyagdRSTi kA lakSya nitya TaMkotkIrNa zuddhAtmA rUpa eka mAtra jJAyaka bhAva hai, zarIra athavA anya koI bhI prayojana nahIM / isake atirikta usakI dRSTi meM saba kucha asat hai| 22. abhiprAya kisako kahate haiM ? koI kArya karane meM vyakti kA jo prayojana hotA hai, use abhi
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 276 2-ratnatrayAdhikAra prAya kahate haiM / jisa prakAra khetI karane meM kisAna kA abhiprAya dhAnya prApti hai, bhUsA nahIM, bhale hI bhUsA svataH prApta ho jAye usI prakAra pratyeka dhArmika kriyA karane meM samyagdRSTi kA prayojana jJAyaka bhAva kI pratIti karanA hai, puNyAdi nahIM, bhale hI puNya svataH prApta ho jaaye| 23. ruci kisako kahate haiM ? antaraMga se koI kArya vizeSa karane kI preraNA ko ruci kahate haiM / jisa bAta kI ruci hotI hai, usake liye avazya hI bharasaka prayatna kiyA jAtA hai| jisa prakAra laukika vyaktiyoM ko dhana kamAne kI ruci hai aura isaliye ve use prApta karane ko nitya athaka parizrama karate haiM; usI prakAra samyagdRSTi ko zuddhAtmaprApti kI yA jJAya bhAva niSThA kI ruci hai aura isaliye vaha use prApta karane ko nitya athaka parizrama va tapazcaraNa karatA hai| 24. pratIti kisako kahate haiM ? antaraMga meM anubhava karane ko pratIti kahate haiM / anubhava bhI isI kA nAma hai| jisa prakAra kisAna ko harA bharA kheta dekhakara harSa kI pratIti hotI hai, usI prakAra samyagdRSTi ko Atmadarzana meM apUrva AlhAda va Ananda kI pratIti hotI hai| use hI zuddhAtmAnubhUti Atmadarzana kahA jAtA hai / 25. zraddhA kisako kahate haiM ? 'yaha hI bAta ThIka hai, yaha tIna kAla meM bhI anyathA ho nahIM sakatI' aisI dRr3ha AsthA ko zraddhA kahate haiN| jisa prakAra laukika vyaktiyoM ko viSaya bhogoM meM hI sukha hai' aisI zraddhA hotI hai, usI prakAra samyagdRSTi ko 'zuddha jJAyaka bhAva hI svayaM Ananda svarUpa hai, use Ananda yA sukha ke liye kisI bhI bAhya viSaya kA Azraya lene kI AvazyakatA nahIM' aisI zraddhA hotI hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 266 2-ratnatrayAdhikAra 26. dRSTi, abhiprAya, ruci, pratIti va zraddhA ina pAMcoM kA samanvaya kro| jisa ora lakSya yA dRSTi hotI hai, usI ko prApta karane kI ruci hotI hai, usI kI prApti ke abhiprAya se yatho yogya vyApAra yA kriyA kI jAtI hai| jaisI kriyA kI jAtI hai usake phala svarUpa vaisI hI pratIti hotI hai, aura usI para dRr3ha zraddhA hotI hai| isa prakAra ye pAMcoM uttarottara eka dUsare ke pUraka haiN| 27. samyagdarzana ke prakaraNa meM dRSTi Adi pAMcoM kA mahatva kyA hai ? kisI vyakti ko samyagdarzana hai yaha bAta taba kahI jA sakatI hai jabaki usakI dRSTi yA lakSya ekamAtra zuddhAtmA para ho, usake atirikta saba kucha asat bhAsatA ho / ruci bhI useusI paramatatva ko prApta karane kI ho, zuddhAtmA kI prApti ke abhiprAya se yathAzakti kucha na kucha AcaraNa bhI avazya karatA ho, antaraMga meM zuddhAtmA kI sAkSAta pratIti bhI kadAcita hotI ho, aura 'yahI zuddhAtmA kA svarUpa tathA usakI prApti kA upAya hai, anya nahIM aisI dRr3ha AsthA ho / 28. dRSTi ruci Adi pAMcoM kI parIkSA kisa bAta se hotI hai ? / vyakti kI mana vacana kAya kI kriyAoM va AcaraNa para se hotI hai| kisI vyakti kA AcaraNa bhoga vilAsa meM phaMsA huA ho athavA svacchandAcArI ho aura mana meM samajhatA rahe ki mujhe zuddhAtmA kI ruci hai to usakA bhrama hai| 26. bhagavAna va samyagdRSTi meM kisakA samyagdarzana bar3A hai ? samyagdarzana eka sAmAnya guNa hai| isameM taratamatA nahIM hotI, cAritra meM hotI hai| jisa prakAra garIva va amIra sabhI vyaktiyoM meM dhana kI ruci samAna hai, bhale hI unake pAsa dhana hIna ho yA adhika; usI prakAra bhagavAna va sAdhAraNa samyagdRSTiyoM meM AtmA kI ruci samAna hai, bhale unameM sthiratA va tatkRta Ananda adhika va hIna ho|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 278 2-ratnatrayAdhikAra 30. ise samyagzraddhA kI bajAye samyagdarzana kyoM kahA? samyagdarzana kA viSaya AtmA kA sAmAnya pratibhAsa hai, yaha batAne ke liye 'darzana' zabda kA prayoga hI yukta hai| zraddhA kahane se ativyApti hone kA bhaya hai, kyoMki loka meM sabhI vyaktiyoM ko koI na koI zraddhA to hai hii| 31. samyagdarzana kI pahacAna kaise ho? samyagdarzana ke ATha aMgoM para se samyagdarzana kI pahacAna hotI hai| 32. samyagdarzana ke ATha aMga kauna se haiM ? niHzaMkita, niSkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagRhana yA upavRheNa, sthitikaraNa, vAtsalya, prabhAvanA / 33. niHzaMkita aMga kisako kahate haiM ? tatvoM meM saMzaya yA zaMkA na karanA, tathA apane akhaNDa jJAyaka svarUpa para nizcala zraddhA rakhate hue janma maraNa roga Adi ke bhaya na karanA / unameM pahilA vyavahAra niHzakita guNa hai aura dUsarA nishcy| 34. niSkAMkSita guNa kisako kahate haiM ? isa loka tathA paraloka sambandhI bhogoM kI AkAMkSA na karanA vyavahAra hai; tathA nija svarUpa ke atirikta saba kucha asat dIkhanA nizcaya hai| 35. nivicikitsA guNa kisako kahate haiM ? dharmI jIvoM va sAdhuoM kA zarIra prArabdhavaza atyanta glAni yukta ho jAne para bhI unase ghRNA na karanA balki unakI sevA ko sadA udyata rahanA vyavahAra hai; aura vastu svarUpa para lakSya TikAne ke kAraNa kisI bhI padArtha se glAni na karanA nizcaya hai| 36. amar3ha dRSTi kisako kahate haiM ? laukika camatkAroM ko dekhakara, athavA bhaya lajjA gaurava yA anya kisI kAraNa se vItarAga mArga ke atirikta anya mArga
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 276 * i-lmgrikaa kI ora na jhukanA vyavahAra hai, aura vastu ke nitya TaMkotkIrNa svabhAva ke atirikta sabhI asat padArthoM kI icchA na karanA nizcaya hai| 37. upagRhana yA upavRheNa guNa kisako kahate haiM ? dUsare ke doSa chipAnA va guNa pragaTa karanA, isake viparIta apane guNa chipAnA va doSa pragaTa karanA upagRhana guNa yA vyavahAra hai / apane Antarika svabhAva ke prati adhikAdhika bahumAna jAgRta karake usameM adhikAdhika niSTha hote jAnA upavRheNa yA nizcaya hai| 38. sthitikaraNa guNa kisako kahate haiM ? kisI kAraNavaza koI vyakti vItarAga dharma se giratA ho to tana mana dhana se usakI sahAyatA karake use dharma para TikAnA vyavahAra hai; aura karmodayavaza kucha doSa laga jAne para svayaM ko punaH prAyazcittAdi lekara sanmArga meM TikAnA nizcaya hai| athavA upayoga ko punaH punaH bAhara se lauTAkara antastatva meM sthita karanA nizcaya hai| 36. vAtsalya guNa kisako kahate haiM ? anya samyagdRSTi yA dharmAtmA vyakti ko dekhakara andara se hRdaya khila uThanA vyavahAra hai aura nija zuddhasvarUpa kA sAkSAta darzana hone para apane ko kRtakRtya mAnanA nizcaya hai| 40. prabhAvanA guNa kisako kahate haiM ? jisa kisI prakAra bhI bItarAga dharma kA pracAra va prasAra karanA vyavahAra hai; aura nija zuddhAtmAnubhUti janita Ananda se sadA svayaM prabhAvita rahate hue anya kisI bhI padArtha ke prabhAva meM na AnA nizcaya hai| . 41. 'maiM to dharma zaMkA nahIM karUMgA athavA puNya kI AkAMkSA nahIM karUMgA' isa prakAra kRtrima guNoM ko pAlane vAlA samyagdRSTi hai yA mithyAdRSTi ? vaha mithyAdRSTi hai, kyoMki bhale hI bAhara meM pragaTa na kare
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArya 280 2-ratnatrayAdhikAra parantu usake antaraMga meM to zaMkA va AkAMkSA hai hii| 42. samyagdRSTi kI kucha anya bhI pichAna hai kyA ? prazama, saMvega, anukampA va Astisya ye cAra guNa bhI samyaga dRSTi meM sahaja hote haiN| 43. prazama Adi guNa kaise hote haiM ? kaSAyoM kI ati mandatA prazama guNa hai; saMsAra va bhogoM se Dara laganA saMvega athavA bhogoM se virakta rahanA nirveda hai, dukhiyoM ko dekhakara svayaM hRdaya Adrita ho jAnA anukampA hai tathA nija antastatva ke astitva kA nizcaya rahanA Astikya hai| 44. kRtrima rUpa se ina ATha yA cAra guNoM ko pragaTa karane ke liye jo miyoM kI sevA athavA prabhAvanA Adi karatA hai, vaha kyA hai ? vaha mithyAdaSTi hai, kyoMki use kRtrimatA karanI par3atI hai| 45. ye sabhI guNa samyagdRSTi meM kisa prakAra hote haiM ? usameM ye guNa svAbhAvika hote haiM, kRtrima nahIM / samyagdRSTi kA aisA svabhAva sahaja hI hotA hai aura isaliye binA kiye hI usameM ye saba lakSaNa pragaTa rahate haiN| 46. kyA ye guNa mithyAdRSTi meM nahIM hote? mithyAdRSTi meM bhI kadAcita inameM se eka do athavA sAre hI hone sambhava haiM, parantu prAyaH karake avikala rUpa se samyagdRSTi meM hI pAye jAte haiN| 47 taba samyagdRSTi va samyagdRSTi kI kyA vizeSatA ? ye saba guNa vyavahAra lakSaNa haiM. isaliye inake dvArA samyaktva kI ThIka pichAna nahIM hotii| usakI yathArtha pichAna to AnandAnubhUti hai aura svayaM use hI hotI haiM parIkSaka ko nhiiN| ataH parIkSaka ke liye to ina vyavahAra lakSaNoM para se anumAna lagAnA hI eka mAtra upAya hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tatvArtha 281 ( 3 samyagjJAna) 48. samyagjJAna kisako kahate haiM ? 2 - ratnatrayAdhikAra zuddhAtmA ke vizeSa pratibhAsa ko athavA sAta tatvoM ke vizeSa parijJAna ko samyagjJAna kahate haiM / 46. samyagdarzana va samyagjJAna meM kyA antara hai ? sAmAnya va vizeSa kA antara hai / jaise darzanopayoga sAmAnya pratibhAsa hai aura 'jJAnopayoga' vizeSa pratibhAsa hai vaise hI samyagdarzana kA viSaya zuddhAtmA tathA sAta tatvoM kA sAmAnya svarUpa hai aura samyagjJAna kA viSaya unhIM kA vizeSa grahaNa hai / 50. kyA jJAna bhI samyak va mithyA hotA hai ? vAstava meM jJAna kabhI samyak mithyA nahIM hotaa| abhiprAya ke samyak va mithyApane me vaha samyak va mithyA kahAtA hai / 51. samyagdRSTi ne andhere meM rassI ko sAMpa samajhA aura mithyA dRSTi ne use rassI hI smjhaa| kisakA jJAna samyak ? jJAna to samyagdRSTi kA hI samyak hai; kyoMki yahAM mokSa mArga meM zuddhAtmA kA jJAna hI iSTa hai / anya viSayoM ko jAno athavA na jAno, ThIka jAno yA viparIta jAno, hIna jAno yA adhika jAno usase samyagjJAna kA sambandha nahIM / samyagdRSTi rassI sarpa jAnatA huA bhI apane zuddha svarUpa ko usase sarvathA aspRSTa samajhatA rahatA hai aura mithyAdRSTi rassI ko rassI jAnatA huA bhI use apane liye iSTa aniSTa samajhatA hai / 52. samyagjJAna ke sAtha samyagdarzana kA kyA sambandha hai ? samyagdarzana pragaTa hone para abhiprAya ThIka ho jAne ke kAraNa pahale vAlA jJAna hI samyak saMjJA ko prApta ho jAtA hai, koI nayA jJAna utpanna nahIM hotA / 53. samyagdarzana va samyagjJAna meM pahale kauna hotA hai ? donoM yugapata hote hai, kyoMki samyagdarzana ho jAne para jJAna kA vizeSaNa hI badalatA hai, usakI taratamatA meM antara nahIM par3atA /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tatvArtha 282 2 - ratnatrayAdhikAra 54. jo vastu jAnI jA cukI hai usI ko zraddhA kI jAtI hai, isalie samyagjJAna pUrvaka samyagdarzana honA cAhiye / yaha bAta ThIka hai ki samyagdarzana se pahile sAta tatvoM kA jJAna honA Avazyaka hai, parantu vaha jJAna usa samaya taka samyak vizeSaNa ko prApta nahIM hotA jaba taka ki samyagdarzana na ho jAye / isIliye unakI utpatti yugapata batAI hai / 1 55. samyagjJAna kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA - vyavahAra va nizcaya / 56. vyavahAra samyagjJAna kisako kahate haiM ? zAstroM ke zAbdika jJAna ko dravya yA vyavahAra samyagjJAna kahate haiM / 57. nizcaya samyagjJAna kisako kahate haiM ? zAstroM ke vAcya usa rahasyAtmaka zuddhAtma tatva kA sAkSAta jJAna ho jAnA bhAva yA nizcaya samyagjJAna hai / 58. vyavahAra va nizcaya samyagjJAna kA samanvaya karo / pratipAdana kI apekSA hI donoM meM bheda hai, svarUpa kI apekSA nahIM / zAstra kA Azraya lekara kahA gayA hai isaliye vyavahAra aura vAcyabhUta padArthAkAra jJAna ko hI jJAna kahA gayA hai isaliye nizcaya hai | 56. donoM meM saccA kauna ? vAstava meM nizcaya jJAna hI saccA hai, kyoMki vyavahAra jJAna to zAbdika hai / 60. phira vyavahAra ko jJAna kyoM kahA ? binA vyavahAra jJAna ke arthAta binA zAstra par3he sune nizcaya bhAvAtmaka jJAna sambhava nahIM, isaliye vyavahAra jJAna sAdhana hai aura nizcaya sAdhya / 61. zAstra jJAna prApta karane kA kyA upAya ? samyagjJAna ke ATha aMgoM kA pAlana karane se zAstra jJAna sulabha ho jAtA hai /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 2-ratnatrayAdhikAra 62. samyagjJAna ke ATha aMga kauna se haiM ? 1. vyaJjanojita aMga, 2. artha samagrAMga, 3. tadubhaya samagrAMga 3. kAlAcArAMga, 4. upAdhAnAcArAMga, 6. vinayAcAra, 7. anivAcAra, 8. bahumAnAcAra / 63. vyaJjanojita aMga kisako kahate haiM ? svara, vyaJjana va mAtrAoM Adi kA zuddha uccAraNa karanA / 64. artha samagrAMga kisako kahate haiM ? / zAstra kI AvRtti mAtra na karake usakA artha samajhakara pddh'naa| 65. tadubhaya samagrAMga kisako kahate haiM ? artha samajhate hue zuddha uccAraNa sahita par3hanA / kAlAcArAMga kisako kahate haiM ? zAstra par3hane ke yogya kAla meM hI par3hanA ayogya kAla meM nhiiN| savera. sAMjha va rAtri ke sandhi kAloM meM, sUrya candra grahaNa meM athavA vidroha Adi ke avasara para zAstra par3hanA vajita hai / sUryodaya, sUryAsta, madhyAnha va madhya rAtri ye cAra sandhi kAla haiM kyoMki inameM pUrva dina va uttara dina kA athavA pUrva rAtri va uttara rAtri kA athavA rAtri va dina kA athavA dina va rAtri kA saMyoga hotA hai| 67. upAdhAnAMga kisako kahate haiM ? zArakha par3hate hue kisI se bhI bAta na karanA, athavA zAstra ke atirikta anya laukika bAteM na krnaa| 68. anivAMga kisako kahate haiM ? jisa guru se zArakha par3hA ho usakA nAma kabhI na chipAnA, bhale Age jAkara guru se bhI adhika jJAna kyoM na bar3ha jaaye| 66. bahumAnAMga kisako kahate haiM ? jJAna ke prati bahumAna va bhakti rakhanA / jJAna prApti ko apanA bar3A bhArI saubhAgya mAnanA /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 284 2-ratnatrayAdhikAra (4. samyagcAritra) 70. samyagcAritra kisako kahate haiM ? zuddhAtmA kI prApti ke liye pravRtti yA vyApAra karane ko samyakcAritra kahate haiN| 71. pravRtti yA vyApAra se kyA samajhe ? mana vacana va kAya kI kriyAoM ko pravRtti yA vyApAra kahate 72. samyagcAritra kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA vyavahAra va nizcaya / 73. vyavahAra samyakcAritra kisako kahate haiM ? azubha pravRtti se haTakara zubha pravRtti karanA vyavahAra cAritra 74. azubha pravRtti kisako kahate haiM ? hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha saMcaya Adi pApa tathA krodhAdi kaSAya saba azubha pravRtti hai / 75. zubha pravRtti kisako kahate haiM ? vrata, zIla, saMyamAdi dhAraNa karanA, satya bolanA, dayA dAna sevA karanA, sacce deva zAstra guru kI vinaya bhakti pUjA Adi karanA zubha hai| 76. nizcaya cAritra kisako kahate hai ? bAhya kriyA arthAta pApoM ke nirodha se athavA abhyantara kriyA arthAta yoga va kaSAyoM ke nirodha se AvirbhUta AtmA kI zuddhi vizeSa nizcaya cAritra hai / isI ko sAmyatA, mAdhyasthatA va vItarAgatA kahate haiM / athavA zuddhAtmadhyAna meM rata rahanA nizcaya cAritra hai| 77. zuddhAtmA ke dhyAna se kyA hotA hai ? nirAkulatA hotI hai aura vahI svAbhAvika Ananda hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-6tatvArtha 285 2-ratnatrayAdhikAra 78. cAritra ko nizcaya va vyavahAra vizeSaNa kyoM diye gae ? nizcaya abheda yA advaita ko kahate haiM aura vyavahAra bheda yA dvaita ko / dhyAna meM jIva kI pravRtti nirvikalpa tathA AtmasvarUpa nimagna hone ke kAraNa advaita hai| isaliye vaha nizcaya kahalAtI hai / vratAdi meM jIva kI pravRtti vratAdi dhArane ke tathA patrAcAra rakhane ke vikalpoM sahita hotI hai / isI kAraNa Atma svarUpa bAhya hone se dvaita rUpa hai| ata: vaha vyavahAra kahalAtI hai| 76. phira nizcaya cAritra hI karanA cAhiye vyavahAra se kyA? vyavahAra caritra ke binA prArambha meM hI nizcaya cAritra sambhava nahIM, isaliye vyavahAra cAritra sAdhana haiM aura nizcaya cAritra sAdhya / 80. vyavahAra cAritra nizcaya kA sAdhana kaise hai ? icchAyeM va kaSAyeM dUra kiye binA nirmala AtmA kA dhyAna va anubhava nahIM ho sktaa| icchAyeM va kaSAyeM viSaya bhogoM ke tyAga binA ruka nahIM sktiiN| viSaya bhoga vairAgya binA tyAge nahIM jA sakate / vairAgya prApti ke abhyAsArtha vItarAga deva zAstra guru kA Azraya bhakti sevA Adi karanA tathA unake upadeza Adi sunanA Avazyaka haiN| isaliye vyavahAra cAritra nizcaya kA sAdhana hai| 81. cAritra kitane prakAra kA hai ? cAra kA prakAra hai--svarUpAcaraNa cAritra, dezacAritra, sakala cAritra, yathAkhyAta cAritra / 82. ina cAra cAritroM meM nizcaya cAritroM kauna sA hai ? yathAkhyAta cAritra nizcaya cAritra hai| 83. svarUpAcaraNa bhI to nizcaya cAritra hai ? svarUpAcaraNa sAmAnya hai aura yathAkhyAta usakA vizeSa / svarUpAcaraNa ke pUrva vikAsa kA nAma hI yathAkhyAta hai|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6-tatvArtha 2-ratnatrayAdhikAra 84. kyA svarUpAcaraNa bhI pUrNa va apUrNa hotA hai ? hA~, kyoMki sAmAnya apane vizeSoM ko chor3akara nahIM vartatA / cauthe guNa sthAna meM isakA sarvaprathama prArambhika aMza pragaTa hotA hai, jo atyanta tuccha zakti vAlA hai| guNa sthAna paripATI ke anusAra uttarottara vRddhiMgata hotA huA anta meM kaSAyoM ke sarvathA abhAva ho jAne para 12 veM guNa sthAna meM pUrNa vyakta ho jAtA hai| 85. kyA cAritra prApta karane meM koI kama par3atA hai ? hAM, samyagdarzana to eka dama ho jAtA hai parantu cAritra meM guNa sthAna kA krama par3atA hai; kyoMki yaha dhIre-dhIre vRddhi ko pAtA huA vRkSavat bahuta kAla pazcAt pUrNatA ko prApta hotA hai / 86. cArita kI pUrNatA kA kyA kama hai ? samyagdarzana pragaTa ho jAne para jIva pahale guNa sthAna se ekadama cauthe guNasthAna ko prApta ho jAtA hai arthAta mithyA dRSTi se ekadama samyagdRSTi ho jAtA hai| yahAM usako cAritra kA atyanta tuccha aMza pragaTa hotA hai / avrata samyagdRSTi kA yaha cAritra vratAdi rUpa pariNata na hone ke kAraNa bAhara meM vyakta nahIM ho paataa| vaha andara hI andara bhogoM Adi se haTakara vrata Adi dhArane kI bhAvanA karatA rahatA hai| gRhastha ke kAraNa laukika vyApAra vyavahAra karane meM jo usake dvArA nitya pApa hote haiM athavA kaSAya jAgRta hotI haiM, unake liye vaha andara hI andara apane ko dhikkAratA rahatA hai, apanI nindA karatA rahatA hai| yahI svarUpAcaraNa kA prArambhika aMza hai kyoMki binA svarUpa ke prati jhuke doSoM kI yathArtha pratIti sambhava nhiiN| aisA yaha prArambhika antaraMga cAritra samyagdarzana ke sAtha hI sAtha utpanna ho jAtA hai arthAta usakA avinAbhAvI hai| Age dinoM dina vairAgya kA aMza bar3hate rahane se vaha paMcama guNa
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 6-tatvArtha 2-ratnatrayAdhikAra sthAna meM padArpaNa karatA hai, jisameM vaha aNuvrata Adi rUpa se zrAvaka kA deza cAritra grahaNa kara letA hai| antaraMga meM sAmAyika va dhyAna dvArA svarUpa meM kiMcita sthiratA kA abhyAsa karake use pahale vAle svarUpAcaraNa cAritra kA siJcana karatA rahatA hai / yahA~ Akara usake sthUla lakSaNa kucha kucha vyakta hote haiN| vairAgya aura bhI bar3ha jAne para samasta parigraha ko chor3akara nagna digambara yathAjAta rUpa dhara chaTe guNasthAna meM praveza karatA hai| bAhara kA samasta tyAga ho jAne se mahAvrata rUpa saphala cAritra nAma pAtA hai / antaraMga meM vaha svarUpa sthiratA rUpa sAmyatAmeM adhikAdhika Tike rahane kA prayatna karatA hai / kadAcita nirvikalpatA kA anubhava karane lagatA hai taba sAtavA~ guNasthAna kahalAtA hai / punaH dharmopadeza A jAne para punaH chaThA guNa sthAna kahalAtA hai| isa prakAra hajAroM bAra chaTe se sAtaveM meM aura sAtaveM se chaTe AtA huA utAra car3hAva ke jhUle meM jhUlatA rahatA hai| kadAcita citta sthira ho jAye to use cAritra kI zreNI para car3hA huA kahA jAtA hai| yahA~ buddhi pUrvaka koI bhI rAga yA vikalpAdika nahIM hote, phira bhI andara meM abuddhi pUrvaka vikalpa Ate jAte rahate haiN| svarUpAcaraNa kI isa atyanta vRddhigata avasthA kA nAma zukla dhyAna hai| isa zreNI ke antargata tIna guNasthAna haiM AThavA~, navamA~, va dazavA~ / ina tInoM guNasthAnoM meM uttarottara abuddhipUrvaka vAle vikalpa bhI naSTa hote jAte haiM aura sAtha-sAtha svarUpAcaraNa (svarUpa sthiti) bar3hatA jAtA hai / dazaveM guNasthAna ke anta meM sUkSmAtisUkSma vikalpa yA rAga bhI niHzeSa ho jAtA hai| aba vaha gyArahaveM va bArahaveM guNasthAna ko prApta ho jAtA hai, jahA~ usameM svarUpAcaraNa ke paripUrNa aMza pragaTa hote haiM, yahI
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 -- tatvArtha 2 - ratnatrayAdhikAra yathAkhyAta saMjJA ko dhAraNa kara letA hai / isa prakAra cAritra pUrA hone meM eka lambA krama hai, jisake bIca meM sAdhaka ko pUjA, bhakti, zIla, saMyama, tapa, upavAsa, sAmAyika dhyAna Adi aneka bAtoM kA abhyAsa va pravRtti karanI par3atI hai / 87. vyavahAra va nizcaya cAritra kA samanvaya karo / vyavahAra cAritra bAhya kI vratAdi zubha kriyAoM ko kahate haiN| aura nizcaya cAritra antaraMga ke svarUpAcaraNa ko ina donoM kI do avasthAyeM hotI haiM - eka mithyAdRSTi meM, dUsarI samyag - dRSTi meM / mithyAdRSTi meM to pahile zuSka vyavahAra kriyAyeM hotI haiM, pIche usake nimitta se kadAcita virakta citta ho jAye to samyaktva prApta ho jAtA hai, athavA nahIM bhI hotA hai / samyaktva hone se pahile vaha cAritra AgAmI samIcInatA kI sambhAvanA ke upacAra se samyakcAritra kahA jAtA hai, vAstava meM vaha mithyA hI hai / samyagdRSTi ko ye donoM cAritra yugapata prArambha hote haiM, parantu inakI pUrNatA Age pIche krama se hotI hai / pahale pahala vyavahAra cAritra kA aMza bahuta adhika hotA hai aura nizcaya kA atyanta alpa / Upara kI bhUmikAoM meM vyavahAra kA vAhya vikalpAtma aMza ghaTatA jAtA hai aura nizcaya kA antaraMga sAmyatA vAlA aMza bar3hatA jAtA hai / jaisA ki Upara vAle prazna meM darzAyA jA cukA hai / anta meM jAkara nizcaya cAritra pUrNa ho jAtA hai aura vikalpAtmaka vyavahAra cAritra usI meM lIna hokara raha jAtA hai| 288 88. deza cAritra ke kitane aMga haiM ? bAraha -- pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSA vrata / 8. sakala cAritra ke kitane aMga haiM ? teraha - pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tatvArtha 286 ( 5 ratnatraya sAmAnya ) 90. ratnatraya kisako kahate haiM ? samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ko ratnatraya kahate haiM / 61. ina tInoM ko ratna kyoM kahA ? kyoMki ratnavata atyanta durlabha mUlyavAna va iSTa hai / 62 ratnatvaya kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA - vyavahAra va nizcaya / 2 - ratnatrayAdhikAra 3. vyavahAra ratnatraya kisako kahate haiM ? vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna va vyavahAra samyak - cAritra ko daita yA bheda hone ke kAraNa vyavahAra ratnatraya kahate haiM / 4. nizcaya ratnatraya kisako kahate haiM ? zuddhAtmA kI zraddhA, usa hI kA parijJAna aura usa hI meM sthira cittavAlI atyanta niSThA; eka advaita va akhaNDa rUpa hone ke kAraNa nizcaya ratnatraya kahalAtA hai / 65. vyavahAra ratnalaya kisako hotA hai ? samyagdarzana pragaTa hone ke pazcAta se sAdhu hone taka arthAta cauthe guNasthAna se chaThe sAtaveM guNasthAna taka vyavahAra ratnavaya hotA hai, kyoMki ina bhUmikAoM meM abheda va nirvikalpa dhyAna nahIM hotA / 6. nizcaya ratnatraya kinako hotA hai ? AThaveM se dazaveM guNasthAna taka zukladhyAnI sAdhuoM ko nizcaya ratnatraya hotA hai, aura Age siddhAvasthA paryanta bhI vahI banA rahatA hai| 67. ratnatnaya meM kauna pradhAna hai ? vaise to tInoM hI apane apane sthAna para pradhAna hai; phira bhI apekSAvaza samyagdarzana hI pradhAna mAnA gayA hai| 8. samyagdarzana kI pradhAnatA kyoM ? samyagdarzana ke binA bar3e bar3e vidvAnoM kA zAstrajJAna bhI
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 6-tatvArtha 2-ratnatrayAdhikAra mithyAjJAna, bar3e-bar3e sAdhuoM kA saphala cAritra mithyAcAritra aura bar3e-bar3e tapasviyoM kA tapa mithyA tapa hai| samyagdarzana ke binA saba kucha mithyA kyoM ? samyagdarzana ke abhAva meM zuddhAtmA kA bhAvAtmaka sAkSAta paricaya nahIM hotaa| isaliye jJAna kA lakSya va abhiprAya kevala zAbdika zAstrajJAna tathA tatsambandhI caryAyeM mAtra hI rahatA hai / isI prakAra cAritra tathA tapa kA bhI lakSya va abhiprAya kevala zarIra sambandhI vAhya kriyAyeM athavA bAda viSayoM kA haTha pUrvaka tyAga karanA mAtra rahatA hai / antaraMga AtmA kA sparza nahIM ho pAtA, aura usake abhAva meM vaha svAbhAvika Ananda se vaJcita hI rahatA hai| 100. pradhAna hone se samyagdarzana kI prApti kA udyama hI prayojanIya hai| jJAna va cAritva se hameM kyA lenA hai ? aisA nahIM hai kyoMki binA sAta tatvoM kA vizeSajJAna kiye samyagdarzana va dhyAna hotA nahIM aura binA dhyAna ke a nanda prApta hotA nhiiN| isaliye apane apane sthAna para sabhI ko pradhAna smjhnaa| kisI eka kA bhI abhAva kara dene para zeSa do kI sthiti raha nahIM sktii| ye nAma mAtra ko tona haiM vAstava meM eka hI haiN| 101. tIna hote hue bhI eka kyoM ? kyoMki tInoM eka sAtha rahate haiN| yadi vAstava meM samyagdarzana hai to samyagjJAna va samyagcAritra avazyabhAvI haiM, bhale hI kama kyoM na hoM; jaise binA TahanI pattoM ke vRkSa hotA nhiiN| 102. ye tInoM yugapata hote hai yA Age pIche ? cauthe guNasthAna meM yugapata utpanna hote haiM, parantu inakI pUrti krama se hotI haiN| sabase pahile cauthe se sAtaveM ke anta taka samyagdarzana pUrNa hotA hai, phira terahaveM guNa sthAna meM samyagjJAna pUrNa hotA hai aura caudahaveM ke anta meM samyagcAritra pUrNa hotA hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tatvArtha 261 2- ratnatrayAdhikAra 103. samyak cAritra 12 ve guNasthAna meM pUrNa hotA hai ? bhAvAtmaka cAritrapUrNa ho jAne para bhI yoga zeSa rahane se cAritra apUrNa mAnA jAtA hai| 104. avirata samyagdRSTi ko kevala samyagdarzana hai cAritra nahIM ? aisA nahIM hai| vaha sarvathA avirata nahIM hotA, use bhI samyakvAcaraNa yA cAritra avazya hotA hai aura jaisA ki pahale batAyA gayA hai vaha svarUpAcaraNa kA aMza hI hai / apanI laukika pravRti ke prati nindana garhaNa tathA vratAdi dhAraNa kI uttarottara dRr3ha bhAvanA use nirantara banI rahatI hai| yahI usakA cAritra hai, kyoMki yadi ye na hoM to vaha Age saccA tyAga vairAgya kara nahIM sktaa|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya (syAdvAda) 7/1 vastu svarUpAdhikAra (sAmAnya vizeSa) 1. sAmAnya kimako kahate haiM ? anekatA meM rahane vAlI ekatA ko sAmAnya kahate haiM, jaise aneka manuSyoM meM eka manuSyatva / 2. sAmAnya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA tiryagsAmAnya aura UrdhvatA sAmAnya / 3. tiryagsAmAnya kisako kahate haiM ? eka samayavartI aneka padArthoM meM rahanevAlI ekatA ko tiryara sAmAnya kahate haiM, jaise aneka manuSyoM meM eka manuSyatva / 4. urdhvatA sAmAnya kisako kahate haiM ? eka padArtha kI bhinna samayavartI aneka paryAyoM meM rahane vAlI ekatA ko urdhvatA sAmAnya kahate haiM; jaise dUdha, dahI, chAcha, ghI, Adi paryAya meM eka morasatva / 5 vizeSa kisako kahate haiM ? ekatA meM rahane vAlI anekatA ko vizeSa kahate haiN| jaise manuSya jAti kahane para aneka manuSyoM kA grahaNa hotA hai| 6. vizeSa kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-vyatirekI vizeSa aura paryAya vizeSa / 7. vyatirekI vizeSa kisako kahate haiM ? eka jAti meM rahane vAle aneka vyaktiyoM ko vya tirekI vizeSa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 263 1-vastu svarUpAdhikAra kahate haiM, jaise eka manuSyatva jAti meM aneka manuSya / 8. vyatireka kisako kahate haiM ? __ pradezoM kI pRthakatA ko vyatireka kahate haiN| 6. paryAya kisako kahate hai ? pradezoM se apRtha rahane vAle dravya ke vizeSa ko paryAya kahate haiM / 10. paryAya rUpa vizeSa kitane prakAra kA hai| do prakAra kA-sahabhAvI paryAya aura kramabhAvI paryAya / 11. sahabhAvI paryAya kisako kahate haiM ? dravya ke aneka guNa usake sahabhAvI paryAya yA sahabhAvI vizeSa haiM, kyoMki ve dravya meM eka sAtha rahate haiM, jaise jIva meM jJAna darzana aadi| kramamAvI paryAya kisako kahate haiM ? dravya va guNa kI utpannadhvaMsI avasthA meM usake krama bhAvI paryAya yA kramabhAvI vizeSa haiM, kyoMki Age pIche hotI haiM; jaise sUkha dukha aadi| 13. sAmAnya va vizeSa kahAM rahate haiM ? padArtha meN| 14. kyA padArtha meM inakI sattA pRthaka-pRthaka hai ? nahIM, ekameka hai / arthAta padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hI hotA hai| jo padArtha sAmAnya rUpa hai vahI vizeSa rUpa hai| 15. sAmAnya va vizeSa donoM virodhI bAteM eka sAtha kaise raheM ? ye paraspara virodhI nahIM hai balki eka hI padArtha ke do dharma haiM / vAstava meM bizeSa se rahita sAmAnya yA sAmAnya se rahita vizeSa avastubhUta kalpanA mAtra hai / jaise ki dravya se pRthaka guNa korI kalpanA hai| 16 sAmAnya aura vizeSa meM avirodha kI siddhi kro| (ka) jo yaha jAti rUpa tiryak sAmAnya hai vaha apane vyaktiyoM rUpa vyatirekI vizeSoM meM anugata huA hI dekhA jA sakatA hai, usase pRthaka nahIM, jaise manuSyatva manuSyoM meM
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 264 1-vastu svarUpAdhikAra anugata huA hI dekhA jAtA hai, unase pRthaka nhiiN| (kha) jo yaha guNoM kA samUha rUpa eka sAmAnya dravya hai, vaha apane guNoM rUpa sahabhAvI vizeSoM meM anugata huA hI dekhA jAtA hai, unase pRthaka nhiiN| jaise-jIva dravya jJAnAdi guNoM meM anugata hI sat haiM unase pRthaka nhiiN| (ga) jo yaha UrdhvatA sAmAnya rUpa eka dravya hai vaha apanI paryAyoM rUpa kramabhAvI vizeSoM meM anugata huA hI dekhA jAtA hai, unase pRthaka nhiiN| jaise ki go rasa nAma kA dravya, dUdha, dahI, chAcha, ghI Adi meM anugata hI hai, inase pRthaka nhiiN| 17. sAmAnya va vizeSa meM kisakA pratyakSa hotA hai ? pratyakSa kevala vizeSa kA huA karatA hai, sAmAnya kA nhiiN| jaise-pratyakSa manuSyoM kA hI hotA hai manuSyatva kA nahIM; dUdha dahI Adi kA hI hotA hai / gorasa kA nhiiN| 18. taba sAmAnya ko kaise jAnA jAye ? anumAna se jAnA jAtA hai| vizeSa kAryarUpa hai aura sAmAnma kAraNa rUpa / 'kAraNa ho to kArya ho athavA na bhI ho, para kArya se to usakA kAraNa avazya honA cAhiye' aise tarka para se usakA anumAna hotA hai| jaise - yadi manuSyatva rUpa sAmAnya jAti na hotI to manuSya kisako kahate ? athavA yadi gorasa na hotA to dUdha dahI Adi kahAM se Ate / 16. sAmAnya kA prayakSa kyoM nahIM hotA? kyoMki vizeSoM se pRthaka usakI koI svatantra sattA nahIM hai| jaise--yoddhAoM hAthiyoM va ghor3oM Adi se pRthaka senA nAmakA koI sattAbhUta padArtha nahIM hai| yoddhAoM Adi ko dekhakara hI 'yaha senA hai' aisA sAmAnya jAnA jAtA hai aura vyavahAra meM AtA hai| unase pRthaka senA nAma ke padArtha kI sattA nahIM jisakA ki pratyakSa kiyA jA ske|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. 7-- syAdvAda 265 1-vastu svarUpAdhikAra (2 sva catuSTaya) 20. padArtha meM sAmAnya vizeSa kisa rUpa meM dekhe jAte haiM ? svarUpa catuSTaya ke rUpa meN| 21. svarUpa catuSTaya kisakA kahate haiM ? dravya ke svabhAvika cAra aMzoM ko svarUpa catuSTaya kahate haiN| 22. svarUpa catuSTaya kauna se haiM ? cAra haiM---dravya, kSetra, kAla bhAva / 23. dravya kisako kahate haiM ? guNa va paryAyoM ke Azraya yA AdhAra ko dravya kahate haiN| 24. kSetra kisako kahate haiM ? dravya ke pradezoM ko athavA usake AkAra ko dravya kA svakSetra kahate haiN| kAla kisako kahate haiM ? dravya va guNa kI apanI apanI paryAya usa usakA svakAla hai| svabhAva kisako kahate haiM ? dravya ke guNoM ko usakA sva-bhAva kahate haiM / / 27. catuSTaya ke kAraNa dravya ke cAra khaNDa ho jAyeMge ? nahIM hogA, kyoMki ye cAra vikalpa kevala dravya ko vizeSa prakAra se jAnane ke liye haiM, usakA vibhAga karane ke liye nahIM / jJAna dvArA dravya meM cAra vizeSa dekhe jA sakate haiN| dravya kI siddhi meM ina cAra bAtoM kA kyA sthAna ? dravya avazya pradezAtmaka kucha honA cAhiye, anyathA usameM guNa athavA paryAya Azraya nahIM pA sakatI aura guNa paryAya ke abhAva meM usakI siddhi nahIM ho sktii| dravya avazya paryAyAtmaka honA cAhiye anyathA usameM artha kriyA nahIM ho sakatI, aura artha kriyA ke abhAva meM usakI siddhi nahIM ho sktii| dravya avazya guNAtmaka honA cAhiye anyathA usakA kucha bhI svabhAva nahIM ho sakatA aura svabhAva ke abhAva meM usakI siddhi nahIM ho sktii| inhIM cAra vikalpoM se usake dravya kSetra kAla va bhAva jAne jAte haiN| 28.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- syAdvAda 266 1 - vastu svarUpAdhikAra 26. dravya guNa va paryAya meM isa catuSTaya kA kyA sthAna hai ? dravya meM kSetra pradhAna hai, kyoMki vaha Azraya yA AdhAra hai / guNa meM bhAva pradhAna hai, kyoMki vaha usakA svabhAva hai / paryAya meM kAla pradhAna hai, kyoMki vaha Age pIche utpanna va naSTa hotI rahatI hai / 30. sva-catuSTaya kisa liye batAye jAte haiM / padArtha meM sAmAnya va vizeSa dharmoM kI spaSTa pratipatti ke liye / 31. sva catuSTaya meM paraspara sAmAnya vizeSa batAo ? (ka) dravya sAmAnya hai aura kSetra usakA vizeSa kyoMki usameM kSetrAtmaka paryAya yA AkAra kI pradhAnatA hai / (kha) bhAva sAmAnya hai aura kAla usakA vizeSa kyoMki guNoM meM pariNamana rUpa paryAyoM kI pradhAnatA hai / athavA (ka) dravya kI apekSA karane para kSetra kAla va bhAva ina tInoM meM arthAta pradezoM, guNoM va paryAyoM meM 'anugata dravya' sAmAnya hai aura ye tInoM usake vizeSa 1 (kha) kSetra kI apekSA karane para aneka pradezoM meM anugata dravya kA akhaNDa AkAra sAmAnya hai aura pradeza usake vizeSa / (ga) kAla kI apekSA karane para aneka dravya paryAyoM meM anugata dravya kA dhruvatva sAmAnya hai aura utpAda vyaya rUpa ve dravya paryAya meM usake vizeSa / (gha) bhAva kI apekSA karane para trikAlI aneka arthaparyAyoM meM anugata guNa sAmAnya hai aura ve arthaparyAya usake vizeSa / 32. yadi catuSTaya ekameka to inheM kahane kI kyA AvazyakatA ? sarvathA eka hI ho, so bAta nahIM hai / ina cAroM meM apane apane svarUpa kI apekSA bheda bhI hai|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- syAdvAda 267 ( 3 abhAva) 1 - vastusvarUpAdhikAra (33) abhAva kisako kahate haiM ? eka padArtha kI (dravya, guNa yA paryAya kI ) dUsare padArtha meM gaira maujUdagI ko abhAva kahate haiM / 34. eka padArtha kI dUsare meM gaira maujUdagI kyA ? eka padArtha kA dUsare rUpa na honA, jaise 'ghaTa' kA 'paTa' rUpa na honA / (35) abhAva ke kitane bheda haiM ? cAra haiM- prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva, atyantAbhAva / (36) prAgabhAva kisako kahate haiM ? vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM jo abhAva usako prAgabhAva kahate haiM / 37. vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva kyA ? utpanna hone se prAk (pahale) arthAta pUrva paryAya kI sattA rahate hue vartamAna paryAya kI sattA kA abhAva thA, kyoMki usa samaya taka vaha utpanna hI nahIM huI thI / jaise- dUdha kI sattA ke rahate dahI kI sattA kA abhAva hai / 1 (38) pradhvaMsAbhAva kisako kahate haiM ? AgAmI paryAya meM vartamAna paryAya ke abhAva ko pradhvaMsAbhAva kahate haiM / 36. AgAmI paryAya meM vartamAna paryAya kA abhAva kyA ? vartamAna paryAya kI sattA apane se uttaravartI paryAya kI sattA meM dhvaMsa (naSTa) rUpa se rahatI hai| kyoMki isakA dhvaMsa hI uttara paryAya kA utpAda hai, jaise- dahI kA dhvaMsa ho ghI kA utpAda hai / 40. dahI kA dUdha meM athavA dUdha kA dahI meM 'abhAva' donoM bAteM samAna sI dIkhatI hai ? samAna nahIM haiM / inameM 'kA' aura 'meM' ke prayoga kA antara hai /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 268 1-vastusvarUpAdhikAra jisa vivakSita paryAya kI sattA khojanI ho usake sAtha 'kA' kA prayoga karanA cAhiye aura jisa dUsarI paryAya ke sAtha usakI bhinnatA dekhano hai usake sAtha 'meM' kA prayoga karanA caahiye| jaise - dahI kI sattA apane se pUrvavartI dUdha kI sattA meM prAgabhAva (anutpanna) rUpa se rahatI hai aura dUdha kI sattA apane se uttaravartI dahI kI sattA meM dhvaMsa (naSTa) huI rahatI hai| (41) anyAnyAbhAva kisako kahate haiM ? pudgala dravya kI eka vartamAna paryAya meM dUsare pudgala kI varta mAna paryAya ke abhAva ko anyonyAbhAva kahate haiN| 42. eka pudgala paryAya meM dUsaro paryAya kA abhAva kyA ? eka pudgala skandha se dUsarA pudgala skandha bhinna haiM, jaise--ghaTase paTa bhinna hai athavA eka ghaTa se dUsarA ghaTa bhinna hai| (43) atyantAbhAva kise kahate haiM ? eka dravya meM dUsare dravya ke abhAva ko atyantAbhAva kahate haiM / 44. eka dravya meM dUsare dravya kA abhAva kyA ? loka meM jitane bhI sattAbhUta maulika dravyoM kA astitva hai, ve saba paraspara bhinna hai, jaise jIva se pudgala bhinna hai athavA eka jIva se dUsarA jIva bhinna hai| 45. atyantAbhAva kahane se kyA samajhe ? koI bhI do dravya milakara tIna kAla meM bhI kabhI eka nahIM ho sakate, unakI sattA pRthaka pRthaka hI rahatI hai / dravya kSetra kA phala va bhAva cAroM, prakAra se bhinna rahane ko atyantAbhAva kahate 46. anyonyAbhAva va atyantAbhAva meM kyA antara hai ? svarUpa kA sarvadA pRthaka bane rahanA atyantAbhAva hai. yaha bAta chahoM mUla dravyoM meM pAI jAtI hai, pudgala kI dravya paryAyoM meM nahIM, kyoMki ve mUla dravya nahIM haiN| ve haiM samAna jAtIya paryAya rUpa skandha jo apane svarUpa ko badala lete haiM / jo Aja ghaTa
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 266 1-vastusvarUpAdhikAra hai vaha kala ko paTa bana jAtA hai aura jo ghaTa hai vahI kala ko ghaTa bana baiThatA hai| vartamAna meM to inameM paraspara bhinnatA avazya hai, parantu Age jAkara vaha banI hI rahe yaha nizcaya nhiiN| isaliye pudgala skandhoM meM atyantAbhAva nahIM anyonyAbhAva hai| athavA yoM kahiye ki trikAlI dravya na hone se skandhoM meM atyanta bhAva ghaTita nahIM hotaa| 47. do paramANuoM meM paraspara kauna sA abhAva hai ? trikAla sattAdhArI maulika dravya na hone se unameM atyantA bhAva hai| 48. paramANuoM meM atyantAbhAva aura skandhoM meM anyonyAbhAva aisA kyoM ? paramANu trikAlI dravya haiM aura skandha dravya paryAya / skandha bana jAne para bhI paramANuoM kI svAbhAvika sattA akSuNNa rahatI hai, parantu skandhoM kI sattA sthAyI nhiiN| eka paramANu badala kara dUsare paramANu rUpa nahIM ho jAtA, parantu eka skandha badalakara dUsare skandha rUpa ho jAtA hai, jaise lakar3I jalakara koyalA ho jAtI hai| 46. anyonyAbhAva kevala pudgala skandha meM hI lAgU hotA hai aisA kyoM ? kyoMki ve hI badalakara eka dUsare rUpa ho sakate haiM, anya dravya nhiiN| 50. dravya guNa paryAya meM kauna kauna abhAva ghaTita hotA hai ? / dravya meM atyantAbhAva sabhI artha paryAyoM meM prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva, pUdagalAtirikta dravya paryAyoM meM bhI prAgabhAva va pradhvaM sAbhAva, pUdagala kI dravya paryAya rUpa skandha meM anyonyAbhAva / 51. skandha rUpa paryAyoM meM prAga pradhvaMsa abhAva lAgU nahIM hote ? svabhAva vyaJjana paryAya meM lAgU kiye jA sakate haiM para skandhoM meM nhiiN|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7- syAdvAda 300 1 - vastu svarUpAdhikAra 52. samaya eka aura padArtha aneka; samaya aneka va padArtha eka, inameM kaunase abhAva ghaTita hote haiM ? eka samayavartI aneka padArtha maukhika dravya yA skandha hote haiM, ataH atyantAbhAva va anyonyAbhAva ghaTita hote haiM / aura aneka samayavartI eka padArtha paryAya rUpa hone se vahA~ prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva ghaTita hote haiM / 53. dravya guNa meM athavA eka dravya ke do guNoM meM paraspara kauna sA abhAva lAgU hotA hai ? ina cAroM abhAvoM meM se koI nahIM / tahA~ tadabhAva hai / 54. tadabhAva kisako kahate haiM ? svarUpa se bhinna hoM; arthAta saMjJA lakSaNa prayojana bhinna hoM para pradezoM se bhinna na hoM vahAM tadabhAva hotA hai / jaise- dravya kA svarUpa dravya rUpa hI hai guNa rUpa nahIM, aura guNa kA svarUpa guNa kAhI dravya nahIM / athavA rasa guNa rasa hI hai varNa nahIM aura varNa guNa varNa hI hai rasa nahIM / yahI tat tat abhAva hai / 55. eka dravya ke guNa va paryAyoM meM tathA do dravya ke guNa va paryAyoM meM kauna se abhAva ? eka dravyagata guNoM meM paraspara tadabhAva haiM, paryAyoM meM paraspara prAgabhAva pradhvaMsAbhAva hai / do dravyoM meM tathA unake guNoM va paryAyoM meM atyantAbhAva hai / do skandha paryAyoM meM anyonyAbhAva haiM / 56. nimna padArthoM meM paraspara kauna sA abhAva ? 1. dUdha-dahI, 2. kumhAra ghar3A, 3. ghaTa paTa, 4. samyagdarzana, mithyAdarzana, 5. tejasa va karmANa zarIra, 6. guru va ziSya, 7. pustaka va vidyArthI, 8. icchA va bhASA, 10. zarIra va vastra, 19. zarIra va jIva, 13. Ama kA rUpa va rasa ? 6. cazamA va jJAna, 12. jJAna va sukha, 1. prAk va pradhvaMsAbhAva athavA anyonyAbhAva, atyantAbhAva, 3. anyonyAbhAva, 4. prAga bhAva pradhvaMsAbhAva, 5. anyonyA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 301 1-vastu svarUpAdhikAra bhAva, 6. atyantAbhAva, 7. atyantAbhAva, 8.atyantAbhAva, 6. atyantAbhAva, 10. anyonyAbhAva, 11. atyantAbhAva, 12. tadabhAva, 13. tadabhAva / nimna padArthoM meM kaunasA abhAva hai ? - 1. zru tajJAna kA matijJAna meM; 2. ghar3I kA hAtha meM; 3. samyagadarzana kA mithyAdarzana meM; 4. jIva kI manuSya gati kA deva gati meM; 5. Ama ke hare pana kA pIle pana meM; 6. indriya sukha kA atindriya sukha meM; 7. kevala jJAna kA samyagdarzana meM; 8. jIva kI arhanta avasthA kA siddha avasthA meM; 8. sImandhara bhagavAna kA mahAvIra bhagavAna meM; 10. ghar3e ke eka paramANu kA dUsare paramANu meN| 1. prAgabhAva; 2. anyonyAbhAva 3. prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva donoM saMbhava haiM kyoMki samyagdarzana se mithyAdarzana aura mithyAdarzana se samyagdarzana donoM hone sambhava haiM; 4. uparokta naM0 3 kI bhAMti hI prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva donoM, kyoMki manuSya se deva va deva se manuSya donoM pakSa sambhava haiM; 5. pradhvaMsAbhAva; 6. pradhvaMsAbhAva; 7. tadabhAva; 8. pravvaMsA bhAva; 6. atyantAbhAva; 10 atyantAbhAva / 58. nimna padArthoM meM prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva btaao| 1. zru ta jJAna, 2. mithyAdarzana, 3. mokSa, 4 dahI, 5. dUdha, 6. makkhana, 7. ghI, 8. jala kI uSNatA -1. zra ta jJAna meM mati jJAna kA pradhvaMsAbhAva aura kevala jJAna kA prAgabhAva; 2. mithyAdarzana meM samyagdarzana kA prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva donoM; 3. mokSa meM saMsAra kA pradhvaMsAbhAva prAgabhAva kucha nahIM; 4. dahI meM dUdha kA pradhvaMsAbhAva aura chAcha kA prAgabhAva; 5. dUdha meM dahI kA prAgbhAva aura pradhvaMsAbhAva kucha nahIM; 6. makkhana meM dahI kA pradhvaMsAbhAva aura ghI kA prAgabhAva; 7. ghI meM makkhana kA pradhvaMsAbhAva, prAgabhAva kucha nahIM; 8. jala kI uSNatA meM pUrva zItalatA kA pradhvaMsAbhAva aura uttara zItalatA kA prAgabhAva /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 302 1-vastu svarUpAdhikAra 56. cAroM abhAva kisa-kisa dravya meM lAgU hote haiM ? kevala pudgala meN| 60. atyantAbhAva ko na mAne to kyA hAni ? saba dravya milakara ekameka ho jaaye| 61. anyonyAbhAva na mAne to kyA hAni ? pudgala skandhoM meM bhinnatA kI pratIti hI ma ho, saba eka skandha bana baitthe| 62. prAgabhAva na mAne to kyA hAni ? dravya kI paryAya anAdi bana jaaye| 63. pradhvaMsAbhAva na mAneM to kyA hAni ? dravya kI paryAyoM kA kabhI nAza na ho| 64. tadabhAva na mAneM to kyA hAni ? dravya meM aneka guNoM kI siddhi na ho athavA saba guNa mila kara eka ho jaayeN| 65. cAroM abhAvoM ko samajhane kA prayojana kyA ? dravya, guNa va paryAya kA apanA-apanA pRthaka-pRthaka astitva va svarUpa smjhnaa| 66. jagata kI hRSTa citratA vicitratA meM kauna sA abhAva kAraNa haiM ? anyonyaabhaav| 67. dravya, utpAda, vyaya, dhrauvya, svabhAva ina pAMcoM abhAvoM koM kAraNapanA darzAo? prAgabhAva meM utpAda kAraNa hai, pradhvaMsAbhAva meM vyaya, anyantAbhAva va tadabhAva meM dhrauvya, anyonyA bhAva meM utpAda byaya / vyatirekI vizeSoM meM kaunasA abhAva ? atyantAbhAva aura anyonyAbhAva / 66. sahabhAvI vizeSoM meM kaunasA abhAva ? tadabhAva / 68. vyA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 70. kramabhAvI vizeSoM meM kaunasA abhAva ? prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva / 7- syAdvAda 1 - vastu svarUpAdhikAra 71. dravya ke sva catuSTaya meM paraspara kaunasA abhAva ? kevala tadabhAva, kyoMki una saba meM pradeza bheda nahIM svarUpa bheda hai / 72. ina abhAvoM ko jAnane se kyA lAbha ? pAdArtha ke sAmAnya va vizeSa dharmoM kA vizada jJAna honA / 73. padArthoM ke sAmAnya vizeSa dharmoM kI ekatA anekatA kaise jAnI jAtI hai ? anekAnta tathA naya siddhAnta dvArA |
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/2 anekAntAdhikAra 1. anekAnta kisako kahate haiM ? aneka + anta arthAta aneka dharma / vastu meM vastupane ko nipajAne vAlI astitva, vastutvAdi (sAmAnya va vizeSa Adi) do virodhI zaktiyoM (dharmoM) kA prakAzita honA anekAnta hai| 2. vastuyeM virodhI zaktiyAM kauna sI haiM ? sAmAnya va vizeSa dharmoM kI apekSA karane para vastu meM anantoM virodhI zaktiyAM dekhI jA sakatI haiM, parantu inameM se cAra pradhAna haiM--sat va asat, tat va atat, eka va aneka, nitya va anitya, ye vastu ke yugma catuSTaya kahalAte haiM / 3. sat kisako kahate haiM ? padArtha kI 'sattA' svacatuSTaya hI hai; jaise ghaTa kI sattA ghaTa rUpa hI hai| 4. asat kisako kahate haiM ? padArtha kI 'sattA' paracatuSTaya svarUpa nahIM hai, jaise ghaTa kI sattA paTa Adi anya vastu svarUpa bilkula nahIM hai / ise hI pahale atyantAbhAva kahA gayA hai| 5. tat kisako kahate haiM ? akhaNDa eka dravya meM bhI dravya kA svarUpa dravyarUpa hI hai aura guNa paryAya kA svarUpa guNa paryAya rUpa hii|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ -syAdvAda 305 2-anekAntAdhikAra 6. atat kisako kahate haiM ? dravya kA svarUpa guNa paryAya rUpa bilkula nahIM hai aura guNa paryAya kA svarUpa dravya rUpa bilkula nahIM hai / isI prakAra eka guNa kA svarUpa anya guNa rUpa bilkula nahIM hai| ise hI pahale tadbhAva kahA gayA hai| 7. eka kisako kahate haiM ? dravya apane guNa paryAyoM ke sAtha tanmaya rahane ke kAraNa eka hai| athavA aneka paryAyoM meM anusyUta vaha eka hai / 8. aneka kisako kahate haiM ? 'padArtha dravya guNa va paryAya kA bheda karane para aneka rUpa dIkhatA hai / athavA dravya kI vyaJjana paryAyoM kI ora lakSya karane se vaha aneka rUpa hai| 9. nitya kisako kahate haiM ? aneka paryAyoM meM anugata UrvatA sAmAnya rUpa dravya nitya hai| 10. anitya kisako kahate haiM ? padArtha meM saba tanmaya hone se, paryAya ke utpanna va naSTa hone para dravya hI utpannadhvaMsI dIkhatA hai| 11. padArtha meM ye dharma kisa prakAra rahate haiM ? paraspara meM ekameka hokara rahate haiM; athavA inako Adi lekara padArtha ananta dharmoM kA eka rasAtmaka piMDa hai|| 12. paraspara virodhI hote hue bhI ye dharma padArya meM maMtrI bhAva se kaise rahate haiM ? kyoMki sAmAnya vizeSAtmaka hI padArtha kA svarUpa hai, akele sAmAnya yA akele vizeSa rUpa nahIM / sAmAnya kA vizeSa ke sAtha koI virodha nhiiN| 13. yugma catuSTaya meM sAmAnya va vizeSapanA kyA hai ? (ka) 'sat-asata' dharma-yugala tiryaka sAmAnya meM vyatirekI vizeSa ko utpanna karatA hai|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-spAdvAda 306 2-anekAntAdhikAra (kha) 'tat-atat' dharma-yugala bhI tiryaka sAmAnya rUpa eka dravya meM guNa paryAya rUpa sahabhAvI vizeSa utpanna karatA hai| (ga) 'eka-aneka' dharma-yugala UrdhvatA sAmAnya meM kramabhAvI vizeSa utpanna karatA hai| (gha) 'nitya-anitya' dharma-yugala UrdhvatA sAmAnya rUpa dhruvatva meM utpAda vyaya rUpa vizeSa utpanna karatA hai| 14. yugma catuSTaya meM pAMcoM bhAva kaise ghaTita hote haiM ? atyantAbhAva va anyonyAbhAva ke dvArA sat-asat dharma utpanna hote haiM / tadbhAva ke dvArA tat-atat va eka aneka dharma utpanna hote haiN| prAgabhAva va pradhvaMsAbhAva ke dvArA eka aneka tathA nitya-anitya dharma utpanna hote haiN| 15. padArtha ke svarUpa meM virodha bhale na ho para sunane meM to lagatA sAdhAraNa rUpa se kahane sunane meM avazya virodha lagatA hai, parantu syAdvAda paddhati se kahane para virodha nahIM lgtaa| 16. anekAnta kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-samyaka va mithyaa| 17. samyak anekAnta kisako kahate haiM ? padArtha meM samasta dharmoM ko eka rUpa se akhaNDa dekhanA samyak anekAnta hai athavA eka hI padArtha meM apekSAvaza virodhI zaktiyoM ko dekhanA anekAnta hai; jaise jo ghaTa 'sat' dharma yukta hai vahI kisI anya apekSA meM 'asat' dharma yukta hai| 18. mithyA anekAnta kisako kahate haiM ? padArtha ke samasta dharmoM ko isa prakAra dekhanA, mAno ve koI pRthaka pRthaka svatantra padArtha hoM, jinakA paraspara meM eka dUsare se koI sambandha nahIM / jaise--sat dharmayukta ghaTa to koI aura hai aura asat dharma yukta koI aura /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/3 syAdvAdAdhikAra 1. syAdvAda kisako kahate haiM ? syAt + vAda = syAdvAda / arthAta pratyeka bAta ko 'syAt' pada se alaMkRta karake bolane kI paddhati ko syAdvAda kahate haiN| 2. anekAnta va syAdvAda meM kyA antara hai ? aneka dharmAtmaka padArtha kA apanA akhaNDa svarUpa to anekAnta hai aura usako kahane kI paddhati kA nAma syAdvAda hai| syAdvAda vAcaka hai aura anekAnta vAcya / 3. 'syAta' pada kA kyA artha hai ? syAta, kathaJcita, kisI apekSA se, kisI abhiprAya se, kisI dRSTivizeSa se, kisI prayojanavaza-ye sabhI pada ekArthavAcI 4. apekSA yA dRSTi kisako kahate haiM ? vaktA ke abhiprAya ko usakI apekSA yA dRSTi kahate haiN| 5. vaktA kA abhiprAya kisako kahate haiM ? yadyapi vastu meM sabhI dharma eka rasa rUpa se yugapata rahate haiM, parantu yugapata kahe jAne sambhava nahIM, isaliye vaktA kabhI to sAmAnya ko tarapha apanA lakSya le jAkara usa ora se usa padArtha kA kathana karane lagatA hai, aura kabhI vizeSa kI ora lakSya le jAkara usa ora se padArtha kA kathana karane lagatA hai| ise hI vaktA kA abhiprAya kahate haiN| yaha lakSya yA abhiprAya vaha
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 3- syAdvAdA dhikAra zrotA kI prakRti ko athavA paristhiti ko athavA anya dravya kSetrakAla bhAva ke vikalpoM ko lekara svayaM nirdhAraNa karatA hai, koI niyama nahIM ki pahile amuka hI dharma kahe / 6. 'sthAta' kA artha to zAyada hotA hai ? ThIka hai, parantu eka zabda ke kaI artha hote haiN| yahAM usakA prasiddha zAyada yA saMzaya vAcI artha iSTa nahIM haiM, balki kathaMcita vAlA artha hI iSTa hai / 7- syAdvAva 7. syAdvAda kI kathana paddhati kisa prakAra hai ? 'syAt sat eva' 'syAt asat eva ityAdi prakAra se kahanA syAdvAda paddhati hai / isI prakAra sabhI virodhI dharmo ke sAtha samajhanA / 8. 'syAt sat evaM' isakA kyA artha hai ? syAt sat hI hai, arthAta padArtha kisI apekSA se sat svarUpa hI hai / 6. kisI apekSA sat svarUpa honA kyA ? apane svarUpa catuSTaya kI apekSA vaha sat hI hai / ise hI sarala bhASA meM yoM kaha lIjiye ki padArtha kI sattA svaya apane rUpa hI hotI hai, jaise ghaTa kI sattA ghaTa rUpa hI hotI hai / 10. ' syAt asat eva' isakA kyA artha hai ? syAt asat hI hai arthAta padArtha apekSA se asat svarUpa hI hai / 11. kisI apekSA asat svarUpa honA kyA ? para catuSTaya kI apekSA padArtha asat hI hai, arthAta sat nahIM hai / ise hI sarala bhASA meM yoM kaha lIjiye ki padArtha kI sattA anya padArthoM rUpa bilkula bhI nahIM hai / jaise ghaTa kI sattA paTa Adi anya padArthoM rUpa bilkula bhI nahIM hai / 12. kya pratyeka vAkya ke sAta 'syAt' pada kA honA Avazyaka hai ? hAM, syAdvAda kI samIcIna paddhati kA yahI niyama hai /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 7-syAdvAda 3-syAdvAdAdhikAra 13. zAstroM meM tathA vyavahAra meM aisA sarvatra kiyA to nahIM jAtA? jahAM 'syAta' pada bolA yA likhA nahIM hai, vahAM bhI syAdvAdI jana usa kA ukta rUpa se grahaNa kara lete haiN| 14. sarvatra isa niyama kA anusaraNa karane se sabhI vAkyoM kA eka hI artha ho jAyegA? nahIM, kyoMki 'syAt' zabda sAmAnya hai, isaliye vaha eka hI zabda prakaraNavaza bhinna bhinna artha kA dyotaka bana jAtA hai| 15. eka syAt pada bhinnArtha dyotaka kaise ho sakatA hai ? jaisA prakaraNa hotA hai vaisA hI vaktA kA abhiprAya yA apekSA hotI hai| jaisA vaktA kA abhiprAya yA apekSA hotI hai, usa samaya usa sthala para 'syAt' pada kA bhI vahI artha samajhA jAnA svAbhAvika hai| jaise-'syAt sat eva' isa pahile vAkya meM isa pada kA artha hai 'padArtha ke svacatuSTaya yA sva svarUpa kI apekSA' aura 'syAt asat eva' isa dUsare vAkya meM usI pada kA artha hai 'padArtha se anya para catuSTaya yA para svarUpa kI apekssaa'| svacatuSTaya va paracatuSTaya kI apekSA kyA? vivakSita padArtha kA nija dravya kSetrakAla bhAva usakA sva catuSTaya hai, vahI usakA apanA svarUpa hai| anya padArthoM kA dravya kSetra kAla va bhAva usa vivakSita padArtha ke liye para-catuSTaya hai, vahI usake liye parasvarUpa hai / jaba vaha vivakSita padArtha apane svarUpa meM khojA jAtA hai taba to vaha vahAM upalabdha hotA hai, isaliye sat pratIta hotA hai, parantu use hI yadi parasvarUpa meM khojane jAte haiM taba vaha vahAM upalabdha nahIM hotA, isaliye asat pratIta hotA hai / jaise ki ghaTa kI icchA vAle ke lakSya meM paTa hai hI nhiiN| 17. sattAbhUta padArtha asat kaise pratIta ho sakatA hai ? jisa samaya svarUpa meM khojA jAtA hai, usa samaya svarUpa hI dRSTi meM hotA hai, para rUpa nhiiN| aura jisa samaya pararUpa
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 310 3-syAdvAdAdhikAra khojA jAtA hai usa samaya vahI dRSTi meM hotA hai svarUpa nhiiN| isaliye svarUpa kI dRSTi ke samaya vaha asat aura pararUpa dRSTi ke samaya vaha asat dIkhatA hai| vAstava meM asat ho jAtA ho aisA nahIM hai kyoMki svarUpa to vaha hai hii| 18. 'syAt' pada ke sAtha evakAra yA ho' kA prayoga kisa liye ? nirdhAraNa arthAta nirNaya karAne ke liye hai| yadi evakAra na ho to padArtha ke svarUpa ke sambandha meM saMzaya banA rahatA hai. ki padArtha Akhira kyA hai-sat rUpa yA asat rUpa, nitya yA anity| 19. 'hI' kahane se to ekAnta ho jAtA hai ? avazya ho jAtA hai, yadi isake sAtha 'syAt' pada na ho to| jaise 'devadatta pitA hI hai' aisA kahanA ekAnta yA mithyA hai; tathA 'devadatta syAt pitA hI hai' aisA kahanA ThIka hai / kyoMki isakA artha hai devadatta kA kisI apekSA se arthAta apane putra kI apekSA se pitA honA aura pahale kA artha thA sarvathA pitA honaa| 20. ekAnta kisako kahate haiM ? vastu ke aneka dharmoM ko chor3akara kevala kisI eka dharma ko svIkAra karanA aura anya dharmoM kA sarvathA niSedha kara denA ekAnta hai; jaise ki Upara ke dRSTAnta meM devadatta kA kevala pitRtva dharma svIkAra kiyA gayA hai| putratva, bhAtRtva Adi dharmoM nirapekSa evakAra dvArA lopa kara diyA gayA hai| 21. ekAnta kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-samyak va mithyaa| 22. evakAra ke kAraNa ekAnta kaise ho jAtA hai ? kisI eka dharma ke sAtha nirapekSa evakAra lagA dene se svataH anya dharmoM kA niSedha ho jAtA hai| jaise, 'pitA hI hai' aisA kahane se svataH yaha samajha liyA jAtA hai ki vaha puna yA bhAI Adi kisI kA bhI nahIM hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 311 3-syAvAvAdhikAra 23. samyagekAnta kisako kahate haiM ? 'syAt' pada sahita evakAra kA prayoga karanA samyagekAnta hai; jaise devadatta syAta pitA hI hai| 24. mithyA ekAnta kisako kahate haiM ? 'syAt' pada rahita evakAra kA prayoga karanA mithyA ekAnta hai, jaise devadatta pitA hI hai| 25. 'syAta' pada meM aisI kaunasI vizeSatA hai ki usake sadbhAva va abhAva se hI ekAnta samyaka va mithyApane ko prApta ho jAtA 'syAt' pada vaktA kI dRSTi-vizeSakA sUcaka hai| yaha batAtA hai ki vaktA jo isa samaya kisI vivakSita dharma kI vidhi tathA anya dharmoM kA niSedha kara rahA hai, vaha vAstava meM vidhi niSedha nahIM hai, balki mukhyatA gauNatA hai / syAt pada se zUnya hone para vahI evakAra anya dharmoM kA sarvathA vyavaccheda kara DAlatA hai| mukhyatA aura gauNatA kisako kahate haiM ? vaktA kisI eka dRSTi se padArtha ko jaba vivakSita eka dharma rUpa hI batAtA hai aura evakAra dvArA usa samaya anya sarva dharmoM kA niSedha kara detA hai, taba vaha vidhi to mukhyatA aura vaha niSedha gauNatA kahalAtI hai, kyoMki niSedha karate hue bhI antaraMga meM unheM bhUla nahIM jaataa| 27. niSedha va gauNatA meM kyA antara hai ? niSedha dvArA to sarvathA lopa kiyA jAtA hai, arthAta kisI prakAra kahAM bhI tathA kabhI bhI usa dharma ko svIkAra karane kI bhAvanA nahIM rhtii| parantu gauNatA meM anya dRSTi se use unheM bhI kisI anya sthala para kisI anya samaya svIkAra kara liyA jAtA hai| jaise-'devadatta pitA hI hai' aisA kahane se ghoSita hotA hai ki vaktA usako sAre jagata ke jIvoM kA pitA mAnatA hai, putrAdi kisI kA bhI nahIM mAnatA, yaha niSedha
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-syAvAvAdhikAra kA udAharaNa hai| parantu 'devadatta syAt arthAta apane putra kI apekSA to pitA hI hai' aisA kahane se ghoSita hotA hai ki vaktA use kevala usake apane putra kA hI pitA mAnatA hai, anya vyaktiyoM kA nhiiN| isase svataH yaha artha prApta ho jAtA hai ki anya vyaktiyoM kA vaha putra Adi bhI ho sakatA hai| yaha gauNatA kA udAharaNa hai| 28. sunA jAtA hai ki 'bhI' ke prayoga se anekAnta va 'ho' ke prayoga se ekAnta ho jAtA hai ? ThIka hai, parantu ekAnta va anekAnta donoM hI samyak va mithyA aise do-do prakAra ke hote haiN| tahAM syAt pada sahita kiyA gayA 'bhI' kA prayoga samyaganekAnta hai, aura 'syAt' rahita kiyA gayA usI kA prayoga mithyA ekAnta hai| isI prakAra 'syAta' sahita kiyA gayA 'hI' kA prayoga samyagekAnta hai aura 'syAta' rahita kiyA gayA usI kA prayoga mithyA ekAnta hai| 26. samyaka va mithyA anekAnta va ekAnta ko dRSTAnta se smjhaao| jaise- 'devadatta pitA bhI hai, putra bhI hai, mAmA bhI hai' aisA kahane se yaha bhrama hotA hai ki avazya hI ye tona devadatta nAmaka pRthaka pRthaka vyakti haiN| kyoMki eka hI vyakti pitA putra mAmA Adi saba kucha kaise ho sakatA hai / athavA yaha bhrama hotA hai ki jisa kisI kA bhI pitA hai tathA jisa kisI kA bhI putra va maamaa| dUsarI ora 'devadatta syAta yA kisI kI apekSA pitA bhI hai aura kisI kI apekSA putra mAmA Adi bhI' aisA kahane se uparokta bhrama nahIM hotaa| isaliye pahilA mithyA anekAnta hai aura dUsarA smyk| isI prakAra 'devadatta pitA hI hai' aisA kahane se putra mAmA Adi kisI kA bhI nahIM hai aisA bhrama hotA hai aura 'syAta pitA hI hai' aisA kahane se kisI vyakti vizeSa kA pitA hI hai aura anya kinhIM kA putra Adi bhI avazya hogA, aisA samajha meM AtA hai| isaliye pahilA mithyA ekAnta hai aura dUsarA samyagekAnta /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 3-syAvAdAdhikAra 30. 'bhI' se anekAnta aura hI se ekAnta kaisA ho jAtA hai ? 'bhI' pada apanI zakti se svayaM anya dharmoM kA saMgraha kara lene se anekAnta yA aneka dharma sUcaka hai; tathA 'hI' pada apanI zakti se svayaM anya dharmoM kA vyavaccheda kara dene se ekAnta yA eka dharma kA sUcaka hai| 31. syAdvAda rUpa kathana paddhati kI mahattA kisa bAta meM hai ? padArtha yugapata aneka dharmoM kA eka rasAtmaka piNDa hai, parantu kathanakrama meM ve saba ke saba dharma yugapata eka rasa rUpa meM jaise haiM vaise kahe nahIM jA skte| unheM pRthaka-pRthaka eka-eka karake Age pIche kahane ke atirikta anya upAya nhiiN| bilkula mauna rahane se bhI tIthaM prakRti va sakala vyavahAra ke lopa kA prasaMga AtA hai / isaliye syAdvAda paddhati dvArA kahane kA AviSkAra guruoM ne kiyA hai| isa paddhati dvArA pRthaka pathaka bhI kahe gae sarva dharma apane ekarasAtma gaThana ko chor3ate hue pratIta nahIM hote| 32. syAdvAda ko kucha loga saMzayavAda batAte haiM ? yaha una logoM kA bhrama hai, vAstava meM syAdvAda siddhAnta bahuta gahana va gambhIra hai| ThIka-ThIka viveka hue binA isakA ThIka ThIka prayoga kiyA jAnA asaMbhava hai| taba apane ajJAna ke kAraNa hI athavA kisI sAmpradAyika pakSapAta ke kAraNa hI yaha siddhAnta saMzayavAdavata pratIta hotA hai| vAstava meM yaha saMzayavAda nahIM balki vastu kA ThIka-ThIka nirNaya karAne vAlA hai, tathA ekAnta va dRr3ha yA pakSapAta kA nirAkaraNa karake vyApaka dRSTi pradAna karane vAlA hai| 33. syAvAda siddhAnta ekAnta kA nirAkaraNa kaise karatA hai ? saptabhaMgI siddhAnta dvaaraa|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 4 saptabhaMgI zradhikAra 1. saptabhaMgI kisako kahate haiM ? praznavaza eka vastu meM pramANa se aviruddha vidhi pratiSedha dharmo kI kalpanA saptabhaMgI hai / 2. pramANa se aviruddha kahane se kyA samajhe ? apanI marjI se jisa kisa prakAra vidhi pratiSedha karanA samyak saptabhaMgI nahIM hai, balki pramANa siddha dharmoM kA vidhi niSedha hI saptabhaMgI hai / 3. vidhi pratiSedha dharma kyA ? 1 padArtha ke aneka virodhI dharma yugaloM meM se pratyeka ko pRthaka pRthaka syAdvAda paddhati sahita vistAra pUrvaka vizleSaNa karake samajhAnA hI vidhi pratiSedha kalpanA hai / vizleSaNa dvArA vidhi pratiSedha ye do dharma sAta bana jAte haiM / 4. ve sAta bhaMga kauna se haiM ? 7 syAt asti eva syAt nAsti eva syAt asti nAsti eva syAt avaktavya eva syAt asti avaktavya eva, syAt nAsti avaktavya eva aura syAt asti nAsti avaktavya eva / 5. kyA sabhI bhaMgoM ke sAtha prayukta zabda eka hI artha kA prakAzaka hai ? nahIM, prakaraNa va praznavaza pratyeka bhaMga ke sAtha usakA artha
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 7-syAdvAda 4-saptabhaMgIadhikAra badala jAtA hai, jaise--- 'asti' dharma ke sAtha prayukta karane para usakA artha 'sva catuSTaya kI apekSA' aisA hotA hai, aura 'nAsti' dharma ke sAtha prayukta karane para usI kA artha 'para catuSTaya kI apekSA' aisA ho jAtA hai / 6. 'syAt asti eva' kA kyA artha hai ? padArtha sva-catuSTaya kI apekSA asti hI hai, jaise ki ghaTa apane svarUpa kI apekSA sat svarUpa hI hai| yaha saiddhAntika bhASA hai, sarala bhASA meM yoM kahA jAtA hai ki ghaTa kI sattA ghaTa rUpa hI hai| 'syAt nAsti eva' kA kyA artha hai ? padArtha para-catuSTaya kI apekSA nAsti hI hai, jaise ki ghaTa anya paTa Adi padArthoM ke svarUpa kI apekSA asat svarUpa hI hai| yaha saiddhAntika bhASA hai, sarala bhASA meM yoM kahA jAtA hai ki ghaTa kI sattA paTa Adi anya padArthoM rUpa bilkula nahIM hai / 'syAt astinAsti eva' kA kyA artha hai ? padArtha ko eka hI bAra krama pUrvaka jaba donoM dharmoM ko mukhya karake kahA jAtA hai, taba yaha saMyogI bhaMga pragaTa hotA hai| isakA artha yaha hai ki svacatuSTaya kI apekSA padArtha asti rUpa hotA huA bhI paracatuSTaya kI apekSA nAsti rUpa hI hai| aura paracatuSTaya kI apekSA nAstirUpa hotA huA bhI vaha svacatuSTaya kI apekSA asti rUpa hI hai jaise-ghaTa kI sattA ghaTa rUpa hote hue bhI ghaTa Adi rUpa nahIM hI hai| aura paTa Adi rUpa na hote hue bhI ghaTa rUpa to hai hii| 6. pahale do bhaMgoM ke rahate isa tIsare saMyogI bhaMga kI kyA Ava zyakatA? kisI ke hRdaya ke prazna ko rokA nahIM jA sktaa| pRthakapRthaka asti va nAsti dharmoM ke sunane para kadAcita kisI ko pUrvApara virodha bhAsane lage aura vaha kahane lage ki kabhI to 'asti' kahate ho kabhI 'nAsti', kucha samajha meM nahIM AtA
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 4-saptabhaMgI adhikAra hai ki ghaTa kI sattA Akhira hai yA nhiiN| taba usakA saMzaya dUra karane ke liye yaha tIsarA bhaMga hai, jo yaha pragaTa karatA hai ki ghaTa hai to parantu paTa Adi rUpa nahIM hai, apane rUpa hI hai| 10. kevala 'asti' dharma kahane meM kyA hAni hai ? kevala asti hI asti kahate jAne se bhrama vaza padArtha sarvarUpa samajhA jA sakatA hai| bhinna bhinna padArthoM meM jo paraspara vyatireka hai vaha dRSTi se lupta ho jAtA hai| jaise 'ghaTa hai hI' aisA kahane se yaha grahaNa honA sambhava hai ki sabhI dravyoM rUpa se, sabhI jagaha, hara samaya, hara prakAra se vaha ho vaha hai arthAt sarva loka meM jo kucha bhI hai sarva ghaTa rUpa hai| 11. kevala 'nAsti' dharma kahane meM kyA hAni hai ? / kevala nAsti hI nAsti kahate jAne se bhrama vaza padArtha kA sarvathA lopa hotA pratIta hotA hai| jaise ki 'ghaTa nahIM hI hai' aisA kahane se yaha pratIta hotA hai. ki loka meM ghaTa nAma kA koI padArtha hI nahIM hai / athavA dUsare padArthoM ke abhAva kA nAma hI ghaTa hai, jaise ki prakAza kA abhAva andhakAra / 12. 'asti nAsti' tIsare bhaMga ko kahane se kyA lAbha hai ? pRthaka-pRthaka se padArtha kA astitva va nAstitva kahane meM kadAcita zrotA kA virodha bhAsane lage, ki padArtha hai bhI aura nahIM bhI so kaise, to usake virodha ko dUra karane ke liye tIsarA bhaMga pravRtta huA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki padArtha apane rUpa se sat hote hue bhI sarva rUpa se sat nahIM hai, balki para rUpa se asat bhI hai / aura para rUpa se asat hote bhI sarva prakAra asat nahIM hai, balki apane rUpa se sat bhI hai| athavA isa bhaMga se ghoSita hotA hai ki dUsare kA abhAva hI padArtha kA sadbhAva yA svarUpa nahIM hai balki vaha apane jude svataMtra svarUpa ko dhAraNa karatA hai| jaise andhakAra ke abhAva kA nAma hI prakAza nahIM hai, balki usakA svarUpa andhakArAbhAva kI apekSA kucha judA hI pratIti meM AtA hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 4-saptabhaMgI adhikAra 13. 'avaktavya' bhaMga kA kyA artha hai tathA isase kyA lAbha haiM ? tIsare bhaMga ko bhI sunakara zrotA yaha nahIM jAna pAyA ki sat aura asat dharmoM kA yaha krama kevala kathana meM hI hai, padArtha ke svarUpa meM nahIM / padArtha to donoM kA eka rasAtmaka piNDa hai| vaha to jaisA hai vaisA hI hai, jo kahA nahIM jA sakatA / yahI bAta spaSTa karane ke liye yaha cauthA 'avaktavya' nAma vAlA bhaMga hai| 14. pAMcaveM va chaTe bhaMga se kyA lAbha ? avaktavya sunakara kadAcita zrotA yaha soca baiThe ki padArtha to kahane va sunane kI vastu hI nahIM hai, isake sambandha meM pUchanA, tarka karanA, vicAranA Adi sarva prayAsa viphala hai; to usake isa bhrama ko nivAraNa karane ke liye ye donoM bhaMga haiM / inake dvArA batAyA jAtA hai ki avaktavya hote hae bhI padArtha kI sattA svacatuSTaya athavA paracatuSTaya ke vikalpoM kA Azraya lekara kiMcita batAI avazya jA sakatI hai| jaise ghaTa ko eka rasAtmaka rUpa se kahane lage to usakA akhaNDa rUpa kisI bhI zabda dvArA vaktavya nahIM hai, phira bhI vaha svarUpa kI apekSA hai hI aura para rUpa se sadA vyAvata hai / ina donoM dharmoM kI yugapata pravRti sambhava na hone se avaktavya hai, para pRthaka-pRthaka kahane se vaktavya ho sakatA hai| 15. 'asti nAsti avaktavya' nAma ke sAtaveM bhaMga kA kyA lAbha ? svarUpa kA sadbhAva, pararUpa kA abhAva, akhaNDa rUpa kI avaktavya, ina tInoM dharmo yA vikalpoM kI eka sAthatA darzAne ke liye vaha sAtavAM bhaMga hai| isakA yaha artha hai ki ye saba bAteM vidhi niSedha ke krama se kahane ke dvArA athavA yugapata dekhane ke dvArA padArtha meM pratyeka samaya pAI jAtI haiM, pRthaka-pRthaka nahIM / jaise, ghaTa nAma ke padArtha meM ghaTa ke svarUpa kA sadbhAva, paTa Adi anya padArthoM ke svarUpa kA abhAva aura unakI yugapata ava
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 310 4-saptabhaMgI adhikAra ktavyatA eka sAtha pAye jAte haiN| 16. isa prakAra paraspara ke saMyoga se to anya bhaMga bhI bana sakate haiM ? nahIM, kyoMki sAta bhaMga kaha cukane para Age prazna zAnta ho jAte haiM aura saMzaya nivRtta ho jAtA hai| saba prakAra ke saMzayoM kA spaSTIkaraNa ina sAta bhaMgoM se ho jAtA hai aura sakala virodha virAma pAtA hai| 17 sat asat dharmoM meM hI sapta bhaMgI lAgU hotI hai yA anyatra bhI ? sat asat ina do virodhI dharmoM kI bhAMti sarva hI virodhI yugala dharmoM meM niyojita hotI hai, tathA vizadatA ke liye niyojita karanI cAhiye / isa prakAra padArtha meM jitane bhI virodhI yugala dharma haiM, utanI hI saptabhaMgiye samajhanI cAhiye / 18. tat atat dharma yugala meM saptabhaMgI drshaao| padArtha meM dravya ke sattA dravya kI apekSA tat hai aura guNa paryAyoM kI apekSA atat / donoM kI krama se niyojanA karane para vaha tat hote hue bhI atat aura atat hote hue bhI tat hai / donoM dharmoM kI yugapata apekSA hone para yadyapi vaha avaktavya hai, para sarvathA avaktavya nahIM hai / yugapata akhaNDa rUpa se avaktavya hote hue bhI dravya rUpa se tat hai tathA guNa paryAyoM rUpa se atat hai| isa prakAra krama se va yugapata sabhI vikalpa vicArane para vaha tat atat avaktavya tInoM rUpa hai| 19. eka aneka dharma yugala meM sapta bhaMgI darzAoM ? tiryaka va UrvatA sAmAnya kI apekSA vaha sarvaguNoM va paryAyoM meM anugata hone se eka hai tathA unhIM ke vizeSoM kI apekSA vaha aneka hai / isa prakAra eka hote hue bhI aneka tathA aneka hote hue bhI eka hai| sAmAnya vizeSa donoM ko yugapata kahanA azakya hone se avaktavya hai; para unheM hI krama se kaheM to avaktavya hote hue bhI eka athavA aneka hai| isa prakAra eka aneka va avaktavya tInoM dharmoM yukta hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-sthAdAda 316 4-saptabhaMgI adhikAra 20. nitya anitya dharma yugala meM saptabhaMgI drshaao| aneka paryAyoM meM samaveta trikAlI akhaNDa dravya kI apekSA karane para nitya hai, aura usI kI paryAyoM kI ora dekhane para vaha anitya hai / donoM dharmoM kI krama se yojanA karane para vaha nitya hote hue bhI anitya aura anitya hote hue bhI nitya hai, para yugapata kahanA sambhava na hone se vaha avaktavya hai| avaktavya hote hue bhI nitya dharma dvArA athavA anitya dharma dvArA athavA donoM dharmoM kI krama pravRtti dvArA vaha vaktavya hai| 21. kyA sarvatra sAtoM bhaMga kaho Avazyaka haiM ? nahIM, ina sAtoM meM pahile do hI mUla haiN| zeSa pA~ca inake saMyoga se utpanna hote haiM / sAtoM ke prayoga meM abhyasta ho jAne ke pazcAta una do mUla bhaMgoM ke prayoga se zeSa pAMca kA anukta grahaNa ho jAtA hai| ata: vyavahAra meM prAya: syAt asti' va 'syAta nAsti' vAle prathama do bhaga hI prayukta hote haiN| 22. prathama do mUla bhaMgoM meM kyA vizeSatA hai ? prathama do bhaMga vidhi niSedha ke sUcaka haiM / sarva vivakSita apekSA se padArtha vidhi rUpa tathA avivakSita apekSA se niSedha rUpa hai| ina do ke kahane se usakI spaSTa siddhi ho jAtI hai| jaise apane pitA kI apekSA vaha putra hI hai pitA nhiiN| aisA kahane se usake putratva kA spaSTa nirNaya ho jAtA hai| ataH sarvatra ye do hI pradhAna haiN| kyA sarvatra ina donoM mUla bhaMgoM kA kahanA bhI Avazyaka hai ? nahIM, vidhi yA niSedha kisI bhI eka bhaMga ke prayoga se bhI prayojana kI siddhi ho jAtI hai, kyoMki unake sAtha lagA huA evakAra svataH apane pratipakSI dharma kA niSedha kara detA hai, jaise 'apane pitA kI apekSA vaha putra hI hai' aisA kahane para svata: 23.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-syAdvAda 320 4-saptabhaMgI adhikAra samajha liyA jAtA hai ki apane pitA kI apekSA putra nahIM aura putra kI apekSA pitA nhiiN| isI prakAra zeSa bhaMgoM kA bhI grahaNa svataH ho jAtA hai| 24. saptabhaMgI kitane prakAra kI hai? do prakAra kI- naya saptabhaMgI aura pramANa sapta bhNgii| 25. naya saptabhaMgI kisako kahate haiM ? evakAra sahita bhaMgoM kA prayoga karanA naya saptabhaMgI hai, kyoMki isase ekAnta kA grahaNa hotA hai, aura ekAnta grahaNa kA nAma hI 'naya' hai| 26. evakAra se ekAnta kaise hotA hai ? kyoMki evakAra ke prayoga dvArA svata: apanI vidhi ke sAtha sAtha tadvayatirikta anya dharmoM kA niSedha ho jAtA hai| eka dharma ko svIkAra karake anya dharmoM kA niSedha karanA hI ekAnta hai / parantu syAta padAMkita hone se vaha ekAnta samyak hai mithyA nhiiN| 27. pramANa saptabhaMgI kisako kahate haiM ? pratyeka bhaMga ke sAtha 'evakAra yA hI' ke sthAna para 'bhI' kA prayoga kara dene se vahI pramANa saptabhaMgI bana jAtI hai, kyoMki isa se anekAnta kA grahaNa hotA hai, aura anekAnta kA grahaNa hI pramANa hai| 28. 'bhI' ke prayoga se anekAnta kase hotA hai ? / 'bhI' pada dvArA vivakSita dharma ke sAtha sAtha anya dharmoM kA bhI gauNa rUpa se grahaNa ho jAtA hai, unakA niSedha nahIM hotaa| jaise-'vi.sI apekSA devadatta pitA bhI hai' aisA kahane para svataH yaha grahaNa ho jAtA hai ki anya apekSA vaha putra bhI avazya hogaa| aneka dharmoM kA yugapata grahaNa hI anekAnta hai| parantu syAt padAMkita hone se yaha anekAnta samyak hotA hai mithyA nhiiN|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-sthAdvAda 321 4-saptabhaMgI adhikAra 26. 'hI' au 'bhI' ke prayoga meM kyA viveka hai ? yadi vivakSA spaSTa kaha dI gaI ho to 'hI' kA prayoga karanA cAhiye, aura yadi na kahI gaI ho to 'bhI' kA prayoga karanA cAhiye / jaise 'apane pitA kI apekSA' aisA kahane para to devadatta putra hI hai, pitA bilkula nahIM hai / ataH yahAM 'hI' kA prayoga Avazyaka hai / parantu 'apane pitA kI apekSA' ye zabda na kahane para devadatta ko 'putra hI hai' aisA kahanA nahIM bana sakatA, kyoMki aisA kahane se to vaha hara vyakti kA putra hI bana jAyegA, pitA kisI kA bhI na ho skegaa| isaliye vahAM 'devadatta' putra bhI hai, aisA kahanA hI yukta hai, jisase ki sunane vAlA bhrama meM na par3e aura svayaM samajha jAye ki devadatta kevala putra hI nahIM kisI kA pitA bhI avazya hai|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/5. anekAnta yojanA vidhi anekAnta kA yaha viSaya kyoM par3hAyA jA rahA hai ? mokSamArga viSayaka saba vikalpoM meM lAgU karake viveka utpanna karAne ke liye tathA unakA vizada paricaya dene ke liye / anekAnta kina kina viSayoM para lAgU hotA hai ? vastu svarUpa, ratnatraya, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra vrata, tapa Adi sarva viSayoM para lAgU hotA hai / pratyeka viSaya para anekAnta kaise lAgU hotA hai ? naya ke dvArA, nikSepa ke dvArA aura pramANa ke dvArA /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ praSTama adhyAya (naya-pramANa) 1 pramANAdhikAra (1) pramANa kisako kahate haiM ? (ka) sacce jJAna ko pramANa kahate haiN| (kha) sakalArtha grAhI jJAna ko pramANa kahate haiN| 2. saccA jJAna kisako kahate haiM ? padArtha ke anurUpa yathAtathya jJAna ko pramANa jJAna kahate haiN| 3. padArtha ke anurUpa jJAna kyA ? jaisA padArtha hai bilkula vaisA hI jJAna honA athavA padArtha kA sAMgopAMga jJAna meM AnA padArtha ke anurUpa jJAna hai| kyoMki padArtha anekAnta arthAta aneka dharmAtmaka hai, isaliye anekAntA. tmaka jJAna hI padArtha ke anurUpa hone se saccA hai| 4. jJAna anekAnta kaise hotA hai ? aneka ekAntoM ko milAne se jJAna anekAnta ho jAtA hai| ekAnta kA artha hai naya / ataH aneka nayoM ko milAne se jJAna anekAnta yA pramANa bana jAtA hai| 5. aneka nayoM ko milAne se kyA samajhe ? eka naya se vastu ke kisI eka dharma kA nirNaya hotA hai| krama pUrvaka pRthaka pRthaka aneka nayoM ke dvArA padArtha ke aneka dharmoM kA apanI yogyatAnusAra dhIre dhIre nirNaya karateM jAnA cAhiye / ina aneka dharmoM kA grahaNa yadyapi jJAna meM pRthaka pRthaka Age pIche huA hai, parantu padArtha meM ye sAre dharma isa
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---naya pramANa 324 1---pramANAdhikAra prakAra pRthaka pRthaka Age pIche nahIM rhte| vahAM ye saba milakara eka rasa bane rahate haiM, jaise jIre ke pAnI meM sAre masAloM kA svAda eka rasAtmaka hotA hai| ataH jJAna meM bhI una pRthaka pRthaka nirNIta dharmoM kA buddhi dvArA mizraNa karake koI vicitra eka rasAtmaka bhAva banAnA caahiye| yahI aneka nayoM kA milAnA hai, aura vastu ke anurUpa hone se saccA jJAna yA pramANa hai| sakalArtha grAhI kA kyA artha ? yathA sambhava aneka nayoM kA paraspara meM eka rasa rUpa se milA huA jJAna hI sakalArtha grAhI kahA jAtA hai, kyoMki isameM padArtha ke sakala artha arthAta sampUrNa dharma yugapata A jAte haiN| 7. eka dharma bodhaka hone se naya jJAna saccA nahIM hai ? nahIM, kyoMki naya ke sAtha grahaNa kiyA gayA 'syAt' yA 'kathaMcita' pada gauNa rUpa se anya dharmo ke astitva kI sUcanA detA rahatA hai isaliye naya-jJAna bhI saccA banA rahatA hai / 'syAtkAra' ke binA avazya vaha naya mithyA yA kunayapane ko prApta ho jAtI hai| kyoMki taba ekAnta se eka dharma kA bodha hogaa| sattAbhUta bhI anya dharmoM kA gauNa rUpa se grahaNa hone kI bajAye niSedha ho jAyegA / taba vaha vastu ke anurUpa na rahane se mithyA bana jaayegaa| (8) pramANAbhAsa kisako kahate haiM ? mithyA jJAna ko pramANAbhAsa kahate haiN| 6. mithyAjJAna se kyA samajhe ? padArtha ke jJAna kA na honA mithyAjJAna hai / padArtha ke anurUpa jJAna na hone kA kyA tAtparya ? aneka dharmoM ke dvArA pRthaka pRthaka nirNaya kie gae aneka dharmoM kA paraspara meM sammela na baiThanA aura muMha se kahate rahanA ki isameM yaha dharma bhI hai aura vaha bhI / vAstava meM usa vaktA ko
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ --naya pramANa 325 pa-pramANAdhikAra yA to nayoM ke zabdoM kA jJAna hai, yA pRthaka dharmoM kA, parantu sarva dharmoM kA eka rasAtmaka akhaNDa bhAva kA jJAna nahIM hai| 11. pramANAbhAsa kitane haiM ? tIna haiM--saMzaya, viparyaya va anadhyavasAya / 12. saMzaya kisako kahate haiM ? viruddha aneka koTI sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiN| jaise yaha sIpa hai yA caandii| 13. pramANAbhAsa meM saMzaya kaise ghaTita hotA hai ? nayoM kA pRthaka pRthaka bodha ho jAne para jise unake eka rasAtmaka akhaNDa bhAva kA patA nahIM hai, vaha yaha nirNaya nahIM kara pAtA ki Akhira padArtha hai kaisA--isa naya rUpa yA usa naya rUpa / jaise--nizcaya naya ko saccI samajho yA vyavahAra naya ko, aisA jnyaan| (14) viparyaya kisako kahate haiM ? viparIta eka koTi ke nizcaya karane vAle jJAna ko viparyaya kahate haiM-jaise sIpa ko cAndI khnaa| 15. pramANAbhAsa meM viparyaya kaise hotA hai ? nayoM kA pRthaka pRthaka bodha ho jAne para jise unake eka rasAtmaka bhAva kA patA nahIM hai, vahI apanI marjI yA ruci se kisI eka naya vAle jJAna ko to satyArtha yA padArtha ke anurUpa mAna letA hai aura dUsarI nayoM vAle jJAna ko abhUtArtha yA aprayojanabhUta / (16) anadhyavasAya kisako kahate haiM ? 'yaha kyA hai' aise pratibhAsa ko anadhyavasAya kahate haiN| jaise mArga meM calate hue tRNasparza vagairaha kA jJAna / 17. pramANAbhAsa meM anadhyavasAya kaise hotA hai ? nayoM kA pRthaka pRthaka bodha ho jAne para jise unake eka rasAtmaka bhAva kA grahaNa nahIM hai, vaha na to padArtha ko eka naya rUpa grahaNa kara pAtA hai, aura na dUsarI naya rUpa / kevala kahatA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 326 1--pramANAdhikAra rahatA hai ki padArtha isa naya se aisA hai aura usa naya se aisA hai| jaise-nizcaya se aisA hai vyavahAra se aisA hai ityAdi / 18. pramANa meM saMzaya viparyaya anadhyavasAya kyoM nahIM hotA ? nayoM ke eka rasAtmaka bhAva kA grahaNa ho jAne para, vaha samyagajJAnI vyakti jo kucha bhI par3hatA yA sunatA hai usakA ThIka ThIka samanvaya kara letA hai, isaliye use saMzaya Adi nahIM ho paate| athavA taba vaha na to itanA mAtra kahakara santuSTi kA anubhava karatA hai, ki 'nizcaya naya se ThIka hai, yA vyavahAra naya se' aura na eka naya ko satyArtha kahakara dUsarI naya kA lopa karane kA prayatna karatA hai / na 'isa naya se aisA hai isa naya se aisA hai' ityAdi prakAra kA vAgvilAsa mAna karake santuSTa hotA hai| 16. samanvaya karanA kisako kahate haiM ? padArthaM meM jisa prakAra se usake ve ve virodhI dharma paraspara maitrI se yathAsthAna jar3e hue haiM, usI prakAra nayoM ke jJAna ko antaraMga meM yathAsthAna phira baiThA lene ko samanvaya karanA kahate haiN| jaisenizcaya naya se jIva sadA mukta hai so ThIka hai, kyoMki svabhAva se vaisA hI hai tathA vyavahAra naya se jIva baddha hai so ThIka hai, kyoMki zarIrAdi ke saMyogavaza vaisA hI hai /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8/2. nikSepAdhikara (1) nikSepa kisako kahate haiM ? yukti karake suyukta mAga hote hue kArya ke nAma se nAma sthApanA dravya va bhAva meM padArtha ke sthApana ko nikSepa kahate haiM / (2) nikSepa ke kitane bheda haiM ? cAra haiM-nAma, sthApanA, dravya va bhAva / (3) nAma nikSepa kisako kahate haiM ? jisa padArtha meM jo guNa nahIM haiM unako usa nAma se kahanA, jaisekisI ne apane lar3ake kA nAma 'siMha' rakhA / parantu usameM siMha jaisA guNa nahIM hai| (4) sthApanA nikSepa kisako kahate haiM ? sAkAra tathA nirAkAra padArtha meM 'vaha yahI hai' isa prakAra kA avadhAna karake niveza karane ko sthApanA nikSepa kahate haiN| jaise pArzvanAtha kI pratibimba ko pArzvanAtha bhagavAna kahanA athavA sataraMja ke mohare ko 'hAthI' khnaa| (5) nAma aura sthApanA meM kyA bheda hai ? nAma nikSepa meM mUla padArtha kI taraha satkAra Adi kI pravRtti nahIM hotI, parantu sthApanA nikSepa meM hotI hai| jaise kisI ne apane lar3ake kA nAma pArzvanAtha rakha liyA to usa lar3ake kA satkAra pArzvanAtha bhagavAna kI taraha nahIM hotA, parantu pArzavanAtha kI pratimA kA hotA hai|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8--naya-pramANa 328 2-nigaamikaa (6) dravya nikSepa kisako kahate haiM ? jo padArtha bhUta va bhAvI pariNAma kI yojanA kI yogyatA rakhane vAlA ho usako (usa guNa vAlA kahanA) dravya nikSepa kahate haiN| jaise-rAjA ke (yuvarAja) putra ko rAjA kahanA / (7) bhAva nikSepa kisako kahate haiM ? vartamAna paryAya saMyukta vastra ko bhAvanikSepa kahate haiM / jaise rAjya karate puruSa ko rAjA khnaa| 8. cAroM nikSepoM meM dravya paryAya grAhIpane kA bheda karo ? nAma va sthApanA dravya ko grahaNa karate haiM, aura dravya va bhAva nikSepa paryAya ko / tathA nAma meM dravya kI manamAnI kalpanA hai aura sthApanA meM zraddhA mAnya kalpanA hai| dravya nikSepa dravya kI bhUta va bhaviSyata kI paryAyoM meM dravya kI kalpanA karatA hai aura bhAva nikSepa usakI vartamAna paryAya meN| 6. naya va nikSepa meM kyA antara hai ? nikSepa kevala kalpanA gata vyavahAra hai aura naya vastu svarUpa kA jnyaan|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8/3 naya adhikAra (1. naya sAmAnya) 1. naya kisako kahate haiM ? (ka) vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiM / (kha) vastu ke eka dharma ke jAnane vAlA jJAna naya hai| (ga) zruta jJAna ke vikalpa ko naya kahate haiN| (gha) ekAnta grahaNa ko naya kahate haiN| 2. naya kitane prakAra ke hote haiM ? do prakAra ke samyaka va mithyA / 3. samyak naya kisako kahate haiM ? sApekSa naya samyak hotI hai, arthAta anya naya yA vivakSA dvArA gauNa rUpa se avivakSita dharmo ko bhI svIkAra karane vAlI naya samyak hai ! 4. mithyA naya kisako kahate haiM ? nirapekSa naya mithyA hotI hai, arthAta apekSA kA lopa kara dene ke kAraNa anya dharmoM kA sarvathA niSedha karane vAlI naya mithyA hai| 5. naya kA kathana kitane prakAra se hotA hai ? do prakAra se--Agama paddhati se va adhyAtma paddhati se| (2. Agama paddhati) 6. Agama paddhati kisako kahate haiM ? jisameM kevala padArtha ke sAmAnya vizeSAtmaka svarUpa kA athavA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya pramANa 330 3--naya adhikAra usakI zuddhatA azuddhatA kA paricaya denA mAtra iSTa ho, vaha Agama paddhati hai| isameM heyopAdeya kA viveka nahIM karAyA jaataa| 7- Agama paddhati se naya ke kitane bheda haiM ? tIna haiM-jJAna naya, artha naya aura vyaJjana naya / 8. tIna naya mAnane kI kyA AvazyakatA ? kyoMki padArtha tIna prakAra ke haiM-jJAnAtmaka, arthAtmaka va vyaJjanAtmaka / isaliye una unako viSaya karane vAlI naya bhI tIna honI caahiye| 8- jJAnAtmaka padArtha se kyA tAtparya ? jJAna meM vastu kA jo pratibhAsa par3atA hai vaha jJAnAtmaka padArtha hai| jaise--jJAna meM gAya kA AkAra / 10- arthAtmaka padArtha se kyA tAtparya ? jisameM artha kriyA kI prApti ho use arthAtmaka padArtha kahate haiM, jaise dUdha dene vAlI asalI gAya / 11- vyaJjanAtmaka padArtha se kyA tAtparya ? vastu ke vAcaka zabda ko vyaJjanAtmaka padArtha kahate haiM, jaise blaika borDa para likhA gayA 'gAya' aisA zabda / 12. jJAnAtmaka padArtha kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-sat va asat / 13. sat padArtha kise kahate haiM ? vartamAna meM vidyamAna padArtha ko sat kahate haiM, jaise dRSTa manuSya pazu aadi| 14. asat padArtha kise kahate haiM ? jo padArtha vartamAna meM vidyamAna nahIM hai / yA to pahale thA aba vinaSTa ho gayA hai, athavA AgAmI kAla meM utpanna hogA, abhI utpanna nahIM huA hai / aisA padArtha asat kahalAtA hai|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 8-naya-pramANa 3-naya adhikAra 15. sat padArtha to sambhava hai para anutpanna va vinaSTa kaise sambhava arthakriyAkArI padArtha ke rUpa meM bhale usakA bAhara meM astitva na ho , parantu jJAna meM usakA astitva avazya hai| jaise Apake jJAna meM ApakA mRta pitA sat hai / 16. padArtha bar3A yA jJAna ? padArtha kI apekSA jJAna bar3A hai, kyoMki padArtha to vartamAna paryAya yukta hI pratIti meM AtA hai, para jJAna usakI trikAlI paryAya yukta hotA hai| 17. jJAnanaya kisako kahate haiM ? jJAnAtmaka padArtha ke sambandha meM vicAra karane athavA kahane vAlI naya 'jJAnanaya' hai| 18. arthanaya kisako kahate haiM ? arthAtmaka padArtha ke sambandha meM vicAra karane athavA kahane vAlI naya 'arthanaya hai| 16. vyaJjana naya kisako kahate haiM ? vyaJjanAtmaka padArtha ke sambandha meM vicAra karane athavA kahane vAlI naya 'vyaJjana naya' hai / zabdAtma hone se ise 'zabdanaya' bhI kaha dete haiN| 20. jJAna meM jAnA gayA so jJAna naya aura zabda meM bolA yA likhA gayA so zabda naya; tIsare arthanaya ko kyA AvazyakatA ? aisA nahIM hai, tuma naya ke artha ko nahIM samajhe / naya to sarvatra jJAnAtmaka hI hotA hai / ye bheda to jJeya kI apekSA se haiM / jJeya tIna prakAra ke haiM-jJAna meM jJeya kA AkAra, asalI jJeya padArtha aura jJeya padArtha kA vAcaka zabda / yadi jJeyAkAra ko lakSya karake vicArA yA bolA gayA ho yA likhA gayA ho to ve saba vicAra yA zabda jJAna naya kahalAyeMge / yadi asalI arthAtmaka padArtha ko lakSya karake vicAra athavA bolA yA likhA gayA hai to ve saba vicAra aura zabda arthanaya kahalAyeMge / aura isI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 332 3-naya adhikAra prakAra yadi vAcaka zabda kI dhAtu vibhakti kAraka liMga Adi ke sambandha meM vicArA athavA bolA yA likhA gayA ho to ve saba vicAra yA zabda vyaMjana naya yA zabda naya khlaayeNge| 21. jJAnanaya ke kitane bheda haiM ? kevala eka--gama ny| 22. arthanaya ke kitane bheda haiM ? do-dravyArthika va paryAyAthika / 23. arthanaya ke do bhedoM kA kAraNa kyA ? kyoMki arthAtmaka padArtha dravya guNa paryAya yukta hotA hai| 24. dravyAthika naya kisako kahate haiM ? paryAya arthAta vizeSoM ko gauNa karake jo jJAna padArtha ke dravyAMza yA sAmAnyAMza ko grahaNa kare use dravyAthika naya kahate haiM jaise padArtha ko eka va nitya khnaa| 25. dravyAthika naya kitane prakAra kI hai ? tIna prakAra kI---naigama naya, saMgraha naya, vyavahAra ny| athavA do prakAra kI-zuddha dravyArthika va azuddha dravyAthika / 26. paryAyAthika naya kisako kahate haiM ? dravya arthAta sAmAnya ko gauNa karake jo jJAna padArtha ke payAMyAMza ko arthAta vizeSAMka ko grahaNa kare use paryAyAthika naya kahate haiM; jaise padArtha ko aneka va anitya khnaa| 27. paryAyAthika naya ke kitane bheda haiM ? kevaNa eka Rja sUtra naya / athavA do- zuddha paryAyAthika va azuddha paryAyAthika / athavA cAra-RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha va evaMbhUta / 28. dravyAthika va paryAyAthika ke sAtha guNAthika kyoM nahIM kahI? dravyAthika naya padArtha ke sAmAnyAMza ko grahaNa karatA hai paryAyAthika naya usake vizeSAMza ko| sAmAnya va vizeSa meM sarva padArtha samApta ho jAtA hai / jisa prakAra paryAyAthika naya krama
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 333 3-naya adhikAra bhAvI paryAyoM ko grahaNa karatA hai, usI prakAra sahabhAvI paryAyoM yA guNoM ko bhI grahaNa kara letA hai| isaliye tIsarI guNArthika naya kI AvazyakatA nhiiN| 26. vyaJjana naya kitane prakAra kI hotI hai ? tIna prakAra kI---zabda naya, samabhirUDhanaya va evaMbhUtanaya / 30. zabdAdi tInoM vyaJjana nayoM ko paryAyAthika meM kyoM ginA gayA? kyoMki vyaJjana yA zabda svayaM eka paryAya hai, dravya nahIM / 31. Agama paddhati kI apekSA kula nayoM kA cArTa bnaao| Agama naya jJAnanaya arthanaya vyaJjananaya yA zabdanaya naMgama dravyAthika paryAyArthika zabda samabhirUr3ha evaMbhUta naya | naigama saMgraha vyavahAra Rju sUtra bhUta vartamAna bhAvI / sUkSma sthUla zuddha azuddha isa prakAra Agama paddhati kI apekSA mUla naya sAta haiM-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha va evaMbhUta / 32. naigamanaya kisako kahate haiM ? naigama naya kyoMki jJAnanaya va arthanaya donoM vikalpoM meM ginI gaI hai, isaliye isake lakSaNa bhI do prakAra se kiye jAte haiM-eka jJAna naya kI ora se dUsarA arthanaya kI ora se|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 334 3-naya adhikAra (ka) saMkalpa mAtra grAhI vaigamanaya hai / jaise--bhAta pakAne kA saMkalpa karane para hI cAvaloM ko 'bhAta pakAtA hU~' aisA kahA jAtA hai| yaha lakSaNa jJAna naya kI ora se hai, kyoMki 'bhAta' nAmaka padArtha anutpanna hone ke kAraNa bAhara meM asat hai / usakA grahaNa jJAna meM hI ho rahA hai| (kha) jo saMgraha va vyavahAra donoM nayoM ke viSaya ko mukhya gauNa karake yugapata grahaNa kare vaha naigama naya hai| jaisejo yaha vastu samUha saMgraha naya kI apekSA eka jAti rUpa hai vahI vyavahAra naya kI apekSA jIva ajIvAdi aneka jAti rUpa hai| yaha lakSaNa artha naya kI tarapha se hai, kyoMki sAmAnya vizeSa hone se usI meM ekatA anekatA siddha hotI haiN| (ga) jo eka ko grahaNa karake donoM ko arthAta sAmAnyAMza va vizeSAMza donoM ko mukhya gauNa karake grahaNa kare usako naigama naya kahate haiN| jaise jo yaha dravya guNa paryAya kI apekSA aneka bheda rUpa kahA gayA hai vaha akhaNDa eka 33. negama naya va pramANa donoM hI sAmAnya va vizeSa ko yugapata grahaNa karate haiM, taba donoM meM kyA antara ? naigama naya donoM aMzoM ko mukhya gauNa ke vikalpa pUrvaka grahaNa karatA hai athavA jAnatA hai| jabaki pramANa unheM hI nirvikalpa rUpa se jAnatA hai / isaliye naigamanaya vaktavya hai aura pramANa avaktavya / 34. jJAna rUpa naigamanaya kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA-bhUta naigama, vartamAna naigama, bhAvI naigama / 35. bhUta naigamanaya kisako kahate haiM ? bhatakAla meM bIta gae viSaya kA vartamAna meM saMkalpa karanA bhUta
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 38. 335 3-naya adhikAra naigamanaya hai| jaise-Aja dIpAvalI ke dina bhagavAna vIra nirvANa pdhaare| 36. bhAvI naigamanaya kisako kahate haiM ? AgAmI kAla meM hone vAle viSaya kA saMkalpa vartamAna meM karanA bhAvI naigamanaya hai / jaise-pratimA banAne ke saMkalpa se lAye gaye pASANa khaNDa meM yaha pratimA hai' aisA vyavahAra krnaa| 37. vartamAna naigamanaya kisako kahate haiM ? ardha niSpanna viSaya ko vartamAna meM niSpanna kahanA vartamAna naigamanaya hai| jaise- Aga para rakhe adhapake cAvaloM ko bhAta khnaa| bhAvI va vartamAna naigamanaya meM kyA antara hai ? bhAvI naigamanaya kA viSaya dUra niSpanna hai athavA usakI niSpatti meM rAma ke rAjyabhiSeka vat vighna par3a sakatA hai| parantu vartamAna naigamanaya kA viSaya nikaTa niSpanna hai| isakI niSpatti nizcita hai| 39. artha rUpa naigamanaya kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA dravya naigama, paryAya naigama tathA dravya paryAya naigm| 40. dravya naigamanaya kisako kahate haiM ? kisI sAmAnya dharma dvArA dravya kA nirNaya karane vAlA athavA dravya dvArA sAmAnya dharma kA nirNaya karane vAlA 'dravya naigama' hai| jaise-jo sat hai vahI dravya hai aura jo dravya hai vahI sat hai| 41. paryAya naigamanaya kisako kahate haiM ? kisI eka vizeSa dharma para se kisI dUsare vizeSa dharma kA nirNaya karane vAlA paryAya naigama' hai| jaise-jo vItarAgatA hai vahI sukha hai aura jo sukha hai vahI vItarAgatA hai|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ -naya-pramANa 3-naya adhikAra 42. dravya paryAya naigamanaya kisako kahate haiM ? sAmAnya dharma para se vizeSa kA aura vizeSa dharma para se sAmAnya kA nirNaya karane vAlA 'dravya paryAya naigamanaya' hai| jaise-jo jIva hai vahI jJAna hai aura jo jJAna hai vahI jIva hai| 43. saMgrahanaya kisako kahate haiM ? apanI jAti kA virodha na karake aneka viSayoM kA eka rUpa se jo grahaNa kare usako 'saMgrahanaya' kahate haiM / jaise-eka 'sat' kahane se sabhI dravyoM kA yugapata grahaNa ho jAtA hai; athavA 'jIva' kahane se cAroM jAti ke sabhI jIvoM kA grahaNa ho jAtA hai| 44. saMgrahanaya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-zuddha saMgraha aura azuddha saMgraha / 45. zuddha saMgrahanaya kisako kahate haiM ? jo mahA sattA ko eka rUpa se grahaNa kre| jaise-loka meM eka ___sat' hai aura kucha nhiiN| 46. azuddha saMgrahanaya kisako kahate haiM ? jo avAntara sattA ko eka rUpa se grahaNa kare / jaise-jIva eka hai, pudgala eka hai, saMsArI jIva eka hai, ityAdi / (47) mahAsattA kisako kahate haiM ? samasta padArthoM ke astitva ko grahaNa karane vAlI sattA ko mahA sattA kahate haiM / (mahA sattA kI apekSA jIva va ajIva saba sanmAtra svarUpa haiN)| (48) avAntara sattA kisako kahate haiM ? kisI vivakSita padArtha ke astitva ko avAntara sattA kahate haiN| jaise-jIva kI sattA meM kevala jIva dravya hI Ate haiM ajIva nhiiN| 46. vyavahAra naya kisako kahate haiM ? jo saMgrahanaya se grahaNa kiye padArtha ko vidhipUrvaka bheda kare, so
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 337 3-naya adhikAra vyavahAra naya hai| jaise--jIva ko trasa va sthAvara ke bheda se do prakAra kA khnaa| 50. vyavahAra naya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-zuddha vyavahAra va azuddha vyavahAra / 51. zuddha vyavahAranaya kisako kahate haiM ? zuddha saMgraha ke viSaya ko bheda karane vAlA zuddha vyavahAra hai| jaise-jIva ajIva ke bheda se 'sat' do bhAgoM meM vibhAjita hai| 52 azuddha vyavahAranaya kisako kahate haiM ? azuddha saMgraha ke viSaya ko bheda karane vAlA azuddha vyavahAra hai / jaise-saMsArI va mukta ke bheda se jIva do prakAra kA hai| 53, RjusUtranaya kisako kahate haiM ? bhUta bhaviSyata kI apekSA na karake vartamAna paryAya mAtra ko jo grahaNa kare vo RjusUtra hai| jaise--bAlaka eka svatantra padArtha hai, yuvA va vRddha koI aura hI haiN| 54. Rju sUtranaya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA-sUkSma va sthUla / 55. sUkSma RjusUtra kisako kahate haiM ? dravya kI SaTguNa hAnivRddhi rUpa avasthAoM meM se kisI eka sUkSma paryAya mAtra ko svatantra dravya rUpa se grahaNa kare so sUkSma RjusUtra hai / isa naya ko udAharaNa nahIM ho sakatA kyoMki sUkSma paryAya vacana gocara nahIM hai / 56. sthUla RjusUtra kise kahate haiM ? dravya kI sthUla vyaJjana paryAya meM se kisI eka ko svatantra dravya rUpa se grahaNa kare so sthUla RjusUtranaya hai| jaise--manuSya eka dravya hai athavA bAlaka eka svatantra vyakti hai jisakA saMbaMdha vRddhatva se kucha nhiiN| 57. zabdanaya kisako kahate haiM ? Rju sUtranaya ke dvArA grahaNa kiye gae ekArthavAcI zabdoM meM se
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-maya-pramANa 3-naya adhikAra kevala samAna liMga va vacana Adi vAle zabdoM ko hI ekArthavAcI mAnatA hai, bhinna liMgAdi vAloM ko nahIM / 58. samabhirUDhanaya kisako kahate haiM ? / zabda naya dvArA grahaNa kiye gaye samAna liMgAdi vAle zabdoM kA bhI jo pRthaka-pRthaka artha grahaNa karatA hai, vaha samabhirUDhanaya hai| isa naya meM ekArthavAcI zabda nahIM hote| parantu eka artha ke liye sarvadA eka hI prasiddha zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / jaise gAya ko hara avasthA meM gAya khnaa| 56. evaMbhUtanaya kisako kahate haiM ? samabhirUr3ha naya ke dvArA grahaNa kiye gaye artha yA padArtha ko bhI kriyA kI apekSA lekara bhinna-bhinna samayoM meM nAma detA hai| jaise-calatI huI gAya ko 'gAya' kahanA baiThI huI ko nhiiN| 60. jaba sabhI naya zabdoM dvArA vyakta kI jAtI hai, phira RjusUtra ko arthanaya aura zabdAdi ko vyaMjananaya kyoM kahA? nayeM to sabhI kI sabhI zabdoM dvArA hI vyakta kI jAtI haiM, parantu isa apekSA nayoM kA bheda nahIM kiyA gayA hai| balki zabda kA lakSya kisa ora hai isa apekSA ko lekara kiyA gayA hai| Rju sUtra naya taka prayoga kiye gaye zabdoM kA lakSya 'vAcyapadArtha' ke sambandha meM tarka vitarka karanA hai, aura tInoM vyaJjana nayoM meM prayukta zabdoM kA lakSya, vAcya padArtha kA vAcaka jo nAma yA zabda hai, usake sambandha meM tarka vitarka karanA hai| ataH RjusUtra paryanta kI saba naye artha nayeM haiM aura Age kI tIna vyaJjana nyeN| ". ina sAtoM nayoM kA krama smjhaao| - yaha sAta naye padArtha ko sthala se sUkSmatama rUpa taka par3hanA sikhAte haiM / ataH inakA krama sthUla se sUkSma, sUkSmatara va sUkSmatama hotA jAtA hai / naigamanaya kA viSaya sabase mahAna hai / saMgrahanaya .kA viSaya naigamanaya se alpa hai, parantu Age vAle sabhI nayoM se mahAna hai| vyavahAra naya kA viSaya saMgrahanaya se bhI alpa hai,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 3 - naya adhikAra parantu Age vAle sabhI nayoM se mahAna hai / isI prakAra Age bhI jAnanA / 62. sAtoM nayoM ke viSaya kI alpatA va mahAnatA darzAmro / naigamanaya jJAnamaya hone ke kAraNa sabase mahAna hai, kyoMki jJAna meM sat va asat sabhI sambhava hai / saMgraha vyavahAra va RjusUtra ye tInoM naye artha naya hone ke kAraNa va saba milakara bhI akelI naigamanaya se alpa viSayaka haiM kyoMki unakA viSayabhUta kriyAkArI artha sat hI hotA hai asat nahIM / zabda, samabhirUr3ha va evaMbhUta ye tInoM naye vyaJjana nayeM hone ke kAraNa sabase alpa viSaya vAle haiM, kyoMki artha kI apekSA unakA vAcaka zabda svayaM unakI apekSA sUkSma hai / athavA vizeSa rUpa se kahane para - 'naigamanaya' jJAnanaya va arthanaya donoM rUpa hai, isaliye saba se mahAna hai| tahA~ bhI isakA arthanaya vAlA lakSNa jJAnanaya vAle lakSaNa se alpa viSaya vAlA hai, kyoMki jJAnAtmaka saMkalpa sat va asat donoM ko sparza karatA hai aura artha kevala sat ko hI / arthanayoM meM bhI naigamanaya sabase mahAna hai, kyoMki vaha saMgraha va vyavahAra donoM ke viSayoM ko yugapata akelA hI grahaNa kara letA hai / saMgrahanaya naigamanaya se alpa hai, kyoMki bheda ko chor3akara kevala abheda ko grahaNa karatA hai / bhedagrAhI hone ke kAraNa vyavahAranaya saMgraha kI apekSA bhI alpa hai, kyoMki abheda kI apekSA bheda choTA mAnA gayA athavA sAmAnya kI apekSA vizeSa choTA hotA hai / vyavahAra ke viSaya meM se bhI trikAlI sAmAnya aMza ko chor3akara kevala vartamAna samayavartI kisI eka aMza ko grahaNa karane ke kAraNa RjusUtra usase bhI alpa viSaya vAlA hai / 8-naya-pramANa zabdAdi tInoM vyaJjana nayeM milakara bhI eka RjusUtra se alpa viSaya vAle haiM, kyoMki inakA vyApAra artha meM na hokara kevala
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ -naya pramANa 340 3-naya adhikAra ..usake vAcaka zabda meM hotA hai| tahA~ RjusUtra naya to bhinna liMga kAraka Adi vAle aneka zabdoM kA bhI eka hI artha grahaNa kara letA hai, aura unake vAcyArtha meM bheda kA vikalpa nahIM krtaa| parantu zabdanaya kevala samAna liMga kAraka Adi vAle zabdoM kI hI ekArthatA svIkAra karatA hai, bhinna liMga Adi vAloM kI nhiiN| isaliye zabdanaya RjusUtra se alpa viSaya vAlA hai| samabhirUr3ha naya zabda naya ke viSayabhUta samAna liMga kAraka Adi vAle ekArthavAcI zabdoM meM bheda karake unakA bhinna bhinna artha svIkAra karatA hai, isaliye isakA viSaya zabdanaya se alpa hai| pratyeka zabda ko bhinnArtha vAcI mAnakara bhI samabhirUDha naya padArtha kI sarva avasthAoM meM use eka hI nAma detA hai, parantu evaMbhUta itanA abheda bhI pasanda nahIM krtaa| vaha padArtha kI bhinna samayavartI pRthaka-pRthaka bhinna kriyAoM ko Azraya karake, use pratyeka avasthA meM bhinna nAma pradAna karatA hai| kriyA yA avasthA badala jAne para yahA~ usakA nAma bhI badala jAtA hai| isaliye samabhirUr3ha kI apekSA bhI evaMbhUta kA viSaya atyalpa hai, jisake pazcAta zabda meM aura sUkSmatA lAnA saMbhava nhiiN| 63. zuddha dravyAthika naya kisako kahate haiM ? abhedarUpa se sAmAnya kA kathana karane vAlA saMgraha naya zuddha dravyAthika hai; athavA paryAyoM ko na dekhakara trikAlo zuddha tatva kA vivecana karanA isakA kAma hai| 64. azuddha dravyAthika naya kisako kahate haiM ? bheda rUpa se sAmAnya kA kathana karane vAlA vyavahAra naya azuddha .... dravyAthika hai; athavA sthUla dravya paryAyoM kA Azraya karake usako dravya rUpa se vivecana karanA isakA kAma hai| .. 65. zuddha paryAyAthika naya kisako kahate haiM ? .: zuddha artha paryAya kA kathana karane vAlA sUkSma RjusUtra naya zuddha
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 3 - naya adhikAra paryAyArthika hai / eka samayavartI arthaparyAya kA dravya rUpa se vivecana karanA isakA kAma hai / 8-naya-pramANa 66. azuddha paryAyArthika naya kisako kahate haiM ? azuddha yA sthUla vyaMjana paryAya kA kathana karanevAlA sthUla Rju suvanaya azuddha paryAyArthika hai / vartamAna kAlI avasthA kA hI vivecana karanA isakA kAma hai / 67. sthUla vyaJjana paryAyagrAhI hone se vyavahAra va RjusUtra donoM ko hI samAna kyoM na kahA ? nahIM, kyoMki vyavahAra naya una bhedoM ko pRthaka-pRthaka padArtha nahIM mAnatA una bhedoM dvArA athavA vizleSaNa dvArA saMgrahanaya ke sAmAnya kA hI spaSTI karatA hai, jaba ki sthUla RjusUtra usake kisI eka bheda ko svataMtra dravya yA sat mAnakara bAta karatA hai / ( 3 adhyAtma paddhati) 65. adhyAtma paddhati kisako kahate haiM ? jisameM padArthoM kI zuddhatA va azuddhatA darzAkara unameM heyopAdeya buddhi utpanna karAnA iSTa ho use adhyAtma paddhati kahate haiM / 66. adhyAtma paddhati se naya kA kyA lakSaNa hai ? jo jJAna vastu ke eka aMza ko grahaNa kare usako naya kahate haiM / 70. vastu ke kitane zraMza pradhAna haiM ? do sAmAnya va vizeSa athavA abheda va bheda athavA dravya va paryAya / sAmAnya, abheda, dravya ekArthavAcI haiM aura vizeSa bheda va paryAya ekArthavAcI haiM / 71. naya ke kitane bheda haiM ? do bheda haiM - nizcaya va vyavahAra / 72. nizcaya naya kisako kahate haiM ? jo samasta dravya ko abheda rUpa se grahaNa kare, arthAta usameM guNa guNI bheda na karake guNoM va paryAyoM ke sAtha tAdAtmya bhAva
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ --naya-pramANa 342 3-naya-adhikAra ko svIkAra kare use nizcaya naya kahate haiN| jaise-jIva jJAna svarUpa hai yA jJAnAtmaka hai aisA kahanA abheda va tAdAtmya sUcaka hone se nizcaya naya hai| 73. nizcayanaya ke kitane bheda haiM ? do haiM-zuddha aura ashuddh| 74. zuddha nizcaya naya kisako kahate haiM ? zuddhaguNa va zuddha paryAya ke sAtha dravya ko abheda darzAne vAlA zuddha nizcayanaya hai / jaise-'jJAnasvarUpa jIvatatva hai' athavA 'kevala jJAnasvarUpa siddha bhagavAna haiM' aisA khnaa| 75. azuddha nizcaya naya kisako kahate haiM ? azuddha paryAyoM ke sAtha dravya kA tAdAtmya darzAnevAlA azuddha nizcaya naya hai| jaise-'matijJAna svarUpa saMsArI jIva hai'| (guNa azuddha nahIM hotA paryAya hI hotI hai, isaliye guNa ke sAtha tAdAtmya vAlA vikalpa yahAM ghaTita nahIM hotaa)| 76. vyavahAra naya kisako kahate haiM ? abheda dravya meM guNa-guNI bheda karane vAlA athavA bhinna pradezavartI aneka dravyoM meM nimittAdi kI apekSA abheda karane vAlA upacAra vyavahAra naya kahalAtA hai| 77. upacAra kise kahate haiM ? prayojana vaza, mUla vastu ke abhAva meM, unase kisI prakAra kA sambandha rakhane vAlI anya vastu ko anya vastu rUpa kahanA upacAra hai| jaise siMha ke abhAva meM siMha kI pahacAna karAne ke liye, zakla sUrata meM samAnatA hone ke kAraNa billI ko siMha kaha denaa| 78. upacAra kitane prakAra kA hotA hai ? aneka prakAra kA hotA hai| jaise--dravya ko guNa kA upacAra, dravya meM paryAya kA upacAra, eka dravya meM dUsare dravya kA upacAra; eka guNa meM dUsare guNa kA upacAra, guNa meM dravya kA upacAra,
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 -naya-pramANa 3-naya adhikAra guNa meM paryAya kA upacAra; eka paryAya meM dUsarI paryAya kA upacAra, paryAya meM guNa kA upacAra, paryAya meM dravya kA upacAra; kAraNa meM kArya kA upacAra, kArya meM kAraNa kA upacAra aadi| 76. vyavahAra naya ke kitane bheda haiM ? do haiM--sadbhUta aura asadbhUta / 80. sadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? eka akhaNDa padArtha meM guNa-guNo athavA paryAya-paryAyI rUpa bhedopacAra karane ko sadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| jaise-jIva meM jJAna guNa hai, aisA kahanA bhedopacAra hai| 81. sadbhuta vyavahAra naya kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA--zuddha sadbhUta va azuddha sadbhUta / 82. zuddha sadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? zuddha guNa tathA zuddhaguNI meM athavA zuddha paryAya tathA zuddha paryAyI meM bhedopacAra karane ko zuddha sadbhUta naya kahate haiM / jaise-'jIva meM jJAna guNa hai' athavA 'siddha bhagavAna kevala jJAnadhArI haiN|' 83. azuddha sadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? azuddha paryAya va azuddha paryAyI meM bhedopacAra karane vAlA azuddha sadbhUta vyavahAranaya hai / jaise-saMsArI jIva rAgadveSa vAlA hotA hai| yahAM guNa guNI bheda sambhava nahIM kyoMki guNa azuddha nahIM hotaa| 84. asadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? aneka bhinna padArthoM meM abhedApacAra karanevAlA asadbhata vyavahAra naya hai / jaise-- ghI kA ghar3A' aisA kahanA / 85. asadbhUta vyavahAranaya kitane prakAra kA hotA hai ? do prakAra kA-upacarita asadbhUta aura anupacarita asadbhUta / 86. upacarita asadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? AkAza kSetra meM hI bilkula pRthaka par3e hue padArthoM meM ekatA yA abhedopacAra karane vAlA upacarita asadbhUta vyavahAranaya hai|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 3-naya adhikAra " jaise-ghara va dhana Adi merA hai, aisA khnaa| 87. anupacarita asadbhUta vyavahAranaya kisako kahate haiM ? ... saMzleza sambandha ko prApta bhinna padArthoM meM ekatA yA abhedo pacAra karanevAlA anupacarita asadbhUta vyavahAranaya hai jaise zarIra merA hai, aisA khnaa| 88. nizcayanaya va sadbhata vyavahAra naya meM kyA antara hai ? / nizcaya naya tatsvarUpatA rUpa se kathana karatA hai aura sadbhUta - vyavahAra naya usa guNavAlA yA guNadhArI athavA isameM yaha * , guNa hai, isa prakAra se bhedopacAra kathana karatA hai| 86. ina sarva nayoM meM saptabhaMgI kaise ghaTita hotI hai ? padArtha ke sAmAnya yA vizeSa aMgoM meM se naya kisI eka aMza ko mukhya karake kathana karatA hai aura dUsare aMza ko usa samaya gauNa kara detA hai / usakA yaha gauNa karanA hI anukta rUpa se / anya dharma kA niSedha karanA hai| isa prakAra pratyeka naya meM vidhi ... niSedha kI pratIti hotI hai| yaha vidhi niSedha hI sAtoM bhaMgoM ___meM prathama va dvitIya pradhAna bhaga haiM, jinake sammela se agale pAMca bhaga bhI bana jAte haiM jaise-nizcaya naya se jIva jJAnamayI ... hI hai, jJAna se pRthaka arthAta vyavahAra rUpa nahIM hai / 60. nizcayanaya aura vyavahAranaya kA samanvaya kro| nizcaya sAmAnyAMza grAhI hai, aura vyavahAranaya vizeSAMzagrAhI hai| padArtha yugapata sAmAnya vizeSAtmaka hai / sAmAnya ke binA vizeSa aura vizeSa ke binA sAmAnya AkAza puSpavat asat haiN| padArtha ke svarUpa meM ina donoM aMzoM meM se koI bhI mukhya gauNa nahIM hai / donoM aMga apane rUpa se satya hai / isI prakAra ina donoM aMzoM ko grahaNa karane vAle ye donoM nayeM bhale hI kathana krama ke kAraNa mukhya va gauNa rUpa se Age pIche vartate hoM, parantu pramANa jJAna yugapata donoM trayI haiM / nizcaya ke / binA vyavahAra aura vyavahAra ke binA nizcaya donoM AkAza
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jaya-pramANa 345 3- naya adhikAra. puSpavat asat haiN| pramANa jJAna meM ina donoM meM se koI bhI mukhya va gauNa nhiiN| donoM naye apane-apane rUpa se satya haiN| 61. Agama meM nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAra naya ko abha - tArtha kahA hai| vahAM bhUtArtha abhUtArtha kA artha ThIka-ThIka samajhanA cAhiye / vyavahAranaya abhU tArtha hai, aisA kahane kA yaha abhiprAya nahIM hai ki vyavahAra naya kalpanA mAtra hai yA gadhe ke sIMgavat asat hai yA vyartha bahakAne ke liye kaha diyA gayA hai / vAstava meM apane-apane sthAna para donoM satya haiN| 62. bhUtArtha va abhUtArtha kA kyA artha hai ? jaisA padArtha hai vaisA hI kathana karanA bhUtArtha hai, aura jaisA padArtha vAstava meM nahIM hai vaisA kathana karanA abhUtArtha hai| 63. nizcayanaya bhUtArtha kaise hai ? padArtha vAstava meM apane guNa-paryAyoM ke sAtha tanmaya rahane ke kAraNa eka akhaNDa satsvarUpa hai va tAdAtmaka hai / nizcaya naya usakA aise hI zabdoM meM vivecana karatA hai, isaliye bhU tArtha hai| 64. vyavahAranaya abhUtArtha kaise hai ? padArtha kI sattA vAstava meM apane guNa paryAyoM kI sattA se pRthaka nahIM hai, phira bhI vyavahAra naya usakA 'dravya guNa paryAya vAlA dravya hai' 'dravya meM amuka amuka guNa haiM' ityAdi prakAra se bhada kathana karatA hai / usake kathana para se aisA lagatA hai, mAnoM dravyaguNa paryAya tInoM koI bhinna padArtha hoM jo saMyoga yA samavAya sambandha dvArA milA diye gae haiN| (ekAtma abheda dravya ko isa prakAra bheda rUpa kahanA abhUtArtha hai, gadhe ke sIMgavat abha tArtha nahIM kyoMki usake vAcyabhUta guNa paryAyoM kI sattA apane svarUpa se hai avazya) athavA jitane bhI dRSTa padArtha haiM ve vAstava meM dravya nahIM unakI vibhAva vyaJjana paryAya haiM, phira bhI unheM dravya kahatA hai, isa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ -bhaya-pramANa 346 3-gaya adhikAra liye abhUtArtha hai / yadyapi ye saba vyavahAra dravya bhI kSaNa-kSaNa pariNamanazIla hone ke kAraNa badala rahe haiM, phira bhI inheM dhruva sattAdhArIvat kathana karatA hai, isaliye abhU tArtha hai| 65. sadbhUta vyavahAranaya male satya rahA Ave, para asada ta vya vahAra naya to sarvathA asatya hai hii| nahIM; aisA nahIM hai / asadbhUta vyavahAra ko bhI sarvathA asatya mAnanA yogya nahIM; kyoMki vaha naya do padArthoM kI kisI saMyogI-avasthA-vizeSa kA paricaya detA hai / yadyapi sattAbhUta mUla padArtha kI ora lakSya le jAnepara saMyogI padArthoM kI koI sattA pratIta nahIM hotI, na hI unameM koI sambandha pratIta hotA hai, parantu isa loka meM saMyogI padArthoM kI sattA bilkula na ho athavA unameM kucha sambandha bhI dekhA na jA rahA ho, aisA nahIM hai| saMyoga kA nAma hI vAstava meM loka hai, isakA sarvathA lopa kara dene para to bhUtArtha abha tArtha kA nirNaya karane vAle Apa bhI kahAM ho| ataH saMyogI dRSTi se dekhane para ve saba padArtha tathA unake sambandha bhUtArtha haiN| dUsare prakAra se yoM kaha lIjiye ki zuddha adhyAtma dRSTi meM sarvatra trikAlI svabhAva kA grahaNa hotA hai usakI upAdhiyoM kA athavA aupAdhika bhAvoM kA nhiiN| ataH usa dRSTi meM saMyogI padArtha asat hai aura isaliye usakA pratipAdana karane vAlA yaha naya bhI abhU tArtha hai| (4 naya yojanA vidhi) 66. naya kA yaha viSaya kyoM par3hAyA jA rahA hai ? mokSamArga sambandhI sarva viSayoM meM lAgU karake viveka utpanna karAne ke liye athavA padArtha kA vizada paricaya dene ke liye| 67. naya kina-kina viSayoM para lAgU hote haiM ? vastusvarUpa, ratnatraya, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, vrata, tapa Adi sarva viSayoM para lAgU hote haiN|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-naya adhikAra 18. uparokta sarva viSayoM meM kauna-kauna sI naya lAgU hotI haiM ? . ..mUla naya do hI haiM-nizcaya va vyvhaar| nizcaya abheda rUpa sAmAnya ko darzAtA hai aura vyavahAra bheda rUpa vizeSa ko ataH ina donoM ko lAgU kara dene para samasta naya yathAyogya rUpa se svataH lAgU ho jAtI haiM, kyoMki sAmAnya vizeSa kA samanvaya ho jAne para anya kucha zeSa nahIM raha jAtA hai| 66. vastusvarUpa meM nizcaya va vyavahAranaya lAgU karake btaao| .. 'padArtha yA vastu aneka guNoM va paryAyoM vAlI hai', aisA bheda rUpa kathana karanA vyavahAra naya hai, aura vahI vastu una guNa paryAyoM ke sAtha tanmaya eka akhaNDa rasasvarUpa hai' aisA abheda kathana karanA nizcaya naya hai| 100 ratnatraya meM nizcaya va vyavahAra lAgU kro| 'ratnatraya samdagdarzana samyagjJAna va samyakcAritna isa prakAra tIna rUpa hai' aisA bheda kathana karanA vyavahAra hai, aura vahI ratnatraya una tInoM ko eka rasarUpa akhaNDa Atma samAdhi hai' aisA abheda kathana karanA nizcaya hai| 101. samyagdarzana meM nizcaya vyavahAra lAgU kro| 'vikalpa rUpa se sAtoM tatvoM kI zraddhA karanA samyagdarzana hai' aisA parAzrita va bheda kathana karanA vyavahAra hai, aura 'vahI samyagdarzana unhIM sAtoM tatvoM meM anusyUta eka akhaNDa jJAyaka bhAva kA darzana karanA hai' aisA svAzrita va abheda kathana karanA nizcaya hai| 102. samyagjJAna meM nizcaya gyavahAra lAgU kro| 'AgamajJAna athavA Agama pratipAdita tatvoM kA pRthaka pRthaka vAcya vAcaka jJAna samyagjJAna hai' aisA bheda kathana vyavahAra hai / 'anya tatvoM va padArtho se vilakSaNa eka akhaNDa nijasvarUpa kA svasaMveda samyagjJAna hai' aisA svAzrita abheda kathana nizcaya hai|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ -ya-pramANa 348 3-maya adhikAra 103. samyakacAritra para nizcaya vyavahAra lAgU kro| 'anya padArthoM ke tyAga rUpa vrata, vacana va kAya Adi yatrAcArI pravRtti rUpa samiti, tathA mana vacana kAya ke bhAvoM va kAryo meM atyanta viveka rUpa gupti Adi samyak cAritra hai' aisA parAzrita va bheda rUpa kathana vyavahAra hai, aura padArthoM se virakti rUpa vrata, antaraMga pravRtti rUpa samiti tathA mana vacana kAya kI kriyAoM se nivRtti rUpa gupti Adi saba ekamAtra AtmaramaNatA meM svayaM gabhita haiM' aisA svAzrita abheda kathana nizcaya 104. vrata para nizcaya vyavahAra lAgU kro| 'hiMsA Adi parAzrita pApoM va viSayoM kA tyAga karanA vrata hai' aisA parAzrita bheda kathana vyavahAra hai, aura 'viSa Atma ramaNatA meM tRpti ke kAraNa bAhya viSayoM ke prati svAbhAvika virakti vrata hai' aisA svAzrita abheda kathana nizcaya hai| 105. tapa para nizcaya vyavahAra lAgU kro| . .. 'anazana va kAyakleza Adi rUpa bAhya tapa athavA prAyazcitAdi rUpa antaraMga tapa karanA tapa hai' aisA parAzrita bheda kathana vyavahAra hai, aura 'ekamAva AtmasvarUpa meM pratapana hone se bAhya ke vighna bAdhAyeM saba asat hokara raha jAtI haiM, yahI tapa hai' aisA svAzrita abheda kathana nizcaya hai| 106. uparokta sarva viSayoM meM vyavahAra va nizcaya ke lakSaNa kaise ghaTita hote haiM ? jisa viSaya kA kathana bheda karake kiyA jAtA hai, vahAM sadbhata vyavahAra naya ghaTita hotA hai / jisa viSaya kA kathana para kA Azraya lekara kiyA jAtA hai vahAM asadbhUta vyavahAra naya ghaTita hotA hai| jisa viSaya kA kathana svAzrita tathA abheda rUpa se kiyA jAtA hai, vahAM nizcaya naya ghaTita hotA hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-ma-pramANa. 346 3-naya adhikAra -: .. (5. samanvaya) 107 sarva viSayoM meM naya lAgU karane se kyA lAbha ? ! una viSayoM ke svarUpa meM athavA tatsambandhI kathana meM dIkhane vAle virodha pratIta hote haiM, unakA samanvaya karake jJAna ko - sarala va vyApaka banAnA hI naya prayoga kA prayojana hai / 108 samanvaya kisako kahate haiM ? :: kathana krama meM bhrAntivaza bhAsamAna hone vAle virodhoM ko dUra karake unameM maitrI kI sthApanA karanA samanvaya hai| 106. samanvaya kitane prakAra se kiyA jAtA hai ? : do prakAra se Age pIche kramapUrvaka bartane vAle dharmoM meM to -: - sAdhana sAdhya bhAva dikhAkara, aura yugapata bartane vAle dharmo meM 1. paraspara avinAbhAva dikhAkara / 120. sAdhana sAdhya bhAva kyA ? kAraNa pUrvaka kArya kA utpanna honA sAdhana sAdhya bhAva hai, jaise : kumhAra dvArA athavA miTTI ke loSTa dvArA ghar3A utpanna honaa| 111. sAdhana sAdhya bhAva kitane prakAra kA hotA hai ? .:: do prakAra kA nimitta naimittika aura upAdAna upAdeya / 11. nimitta naimittika bhAva kisako kahate haiM ? / do bhinna dravyoM meM jahAM kAraNa kArya bhAva dekhA jAya, vahAM ti.. kAraNa ko nimitta kahate haiM aura kArya ko naimittika / jaise "ghar3e kI utpatti meM kumhAra nimitta hai aura ghaTa rUpa kArya . naimittika / vahAM aisA kahane meM ki 'kumhAra ne ghar3A banAyA 3 yA usake nimitta se ghar3A banA' kumhAra sAdhana hai aura ghaTa 11 upAdAna upAdeya bhAva kisako kahate haiM ?.. hai: eka hI dravya meM usakI pUrvavartI paryAya kAraNa hai aura uttara vartI paryAya kArya hai, jaise--miTTI kA piNDa upAdAna kAraNa ka.. aura ghar3A upAdeya kArya / tahAM 'miTTI ne ghar3A banAyA athavA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ da-naya-pramANa 350 3- naya adhikAra miTTI dvArA ghar3A banA' aisA kahane meM miTTI sAdhana aura ghar3A sAdhya / isI prakAra yathA yogya sarvatra lagA lenA / 114. donoM prakAra ke sAdhana sAdhya bhAva kisa kisa naya ke viSaya haiM ? nimitta naimittika rUpa sAdhana sAdhya bhAva parAzrita hone ke kAraNa asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai / aura upAdAna upAdeya rUpa sAdhana sAdhya bhAva eka hI dravya ke kramavartI vizeSa hone ke kAraNa sadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai / 115. yugapata dharmoM meM avinAbhAva kisako kahate haiM ? jahAM eka dharma rahatA hai vahAM dUsarA dharma bhI avazya ho aura jahAM vaha dharma nahIM hotA vahAM dUsarA bhI na rahe, ise avinAbhAva kahate haiM / jaise - jahAM jahAM dhuAM hai vahAM vahAM agni avazya hotI hai aura jahAM jahAM agni nahIM hotI vahAM vahAM dhuAM bhI nahIM hotaa| 116. vastu svarUpa meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhAo / yadyapi padArtha ke svarUpa meM sAmAnya vizeSa ko koI sattAbhUta bheda nahIM hai, phira bhI bheda kiye binA kahanA asambhava hai / isaliye vaktA va zrotA donoM ko sarvaprathama usakA svarUpa samajhane yA samajhAne ke liye bheda grAhaka vyavahAra kA Azraya lenA par3atA hI hai, kyoMki aisA karane se hI usakA abheda nizcaya svarUpa samajha meM AtA hai / ataH tahAM vyavahAra dvArA kathana karanA sAdhana hai aura nizcaya svarUpa kA samajhanA sAdhya hai / yahAM sadbhUta vyavahAra vAlA sAdhana sAdhya bhAva samajhanA / 117. ratnatraya meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhAo / yadyapi ratnatraya kA yathArtha svarUpa nirvikalpa samAdhi meM samyAdarzana samyagjJAna va samyakcArita rUpa vikalpa yA bheda nahIM hai, phira bhI bheda kiye binA usa kA samajhanA samajhAnA tathA sAkSAta grahaNa karanA asambhava hai / isaliye sAdhaka ko apanI
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 -naya-pramANa 3-naya adhikAra ... prArambhika bhUmikAoM meM vyavahAra rUpa vikalyAtmaka yA bheda ratnatraya kA Azraya lenA hI par3atA hai, kyoMki aisA karane se guNasthAna paripATI ke anusAra kramapUrvaka Upara car3hate hue anta meM nizvaya ratnatraya rUpa samAdhi prApta ho jAtI hai| isaliye vahA~ vyavahAra ratnatraya sAdhana hai aura nizcaya ratnatraya sAdhya hai / yahAM sadbhUta vyavahAra vAlA sAdhana sAdhya bhAva smjhnaa| 118. samyagdarzana meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhaao| yadyapi samyagdarzana ke viSayabhUna AtmA meM sAtoM tatvoM kA koI sattAbhUta bheda nahIM hai, phira bhI bheda kiye binA usakA kathana karanA athavA samajhanA va samajhAnA athavA use sAkSAta prApta karanA azakya hai / aise sAdhaka ko sarvaprathama sAta tatvoM ke yathArtha svarUpa kA nirNaya par3atA hI hai kyoMki aisA karane se hI una sAta tatvoM meM anusyUta eka cetana abheda Atma tatva kA darzana hotA hai / isaliye tahA~ vyavahAra samyagdarzana sAdhana hai aura nizcaya samyagdarzana sAdhya hai / 'tatva' dravya va bhAva donoM prakAra se kahe jAne ke kAraNa yahAM bhI sadbhUta va asadbhuta donoM prakAra kA sAdhana sAdhya bhAva smjhnaa| 116. samyagjJAna meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhaao| yadyapi samyagjJAna ke viSayabhUta svasaMvedana pratyakSa meM sva va para kA koI sattAbha ta pArthakya dRSTigata nahIM hotA, phira bhI bheda kiye binA usakA kathana tathA samajhanA samajhAnA athavA sAkSAta prApta karanA zakya na hone se sAdhaka ko sarva prathama . buddhipUrvaka sva va para kA vikalpa jAgRta karanA par3atA hI hai, kyoMki aisA karane se hI kramapUrvaka vaha Age jAkara use svasaMvedana utpanna hotA hai / isaliye tahAM bhI vyavahAra samyagjJAna sAdhana hai aura nizcaya samyagjJAna sAdhya hai| yahAM 'para' se pRthaka vicArane yA kahane ke kAraNa asadbhuta aura apane andara
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ "panAma-pramANa 352 3-naya adhikAra meM jJAna jJeya ke vikalpa hone ke kAraNa sadbha ta, aise donoM prakAra : kA sAdhana sAdhya bhAva smjhnaa| 120. samyakacAritra meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhaao| yadyapi samyakcAritra ke viSayabha ta sAmyatA yA AtmasthiratA meM vratAdi ke koI vikalpAtmaka bheda nahIM haiM, phira bhI bheda kiye binA usakA samajhanA yA samajhAnA athavA sAkSAta prApta karanA azakya hone se sAdhaka ko apanI prArambhika bha mikA meM vairAgya vRddhi tathA vAsanA kSati ke artha vratAdi dhAraNa karane par3ate . hI haiM, kyoMki aisA karane se krama pUrvaka Age jAkara sampUrNa vi.. kalpa zAnta ho jAne para basa vaha parama sAmya rUpa svataH uchalane lagatA hai / isaliye tahAM bhI vyavahAra samyakcAritra sAdhana hai aura nizcaya samyakcAritra sAdhya hai| yahAM bhI yathAyogya sadbhUta va asadbhUta donoM prakAra kA sAdhana sAdhya bhAva jaannaa| 121. prata meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhaao| yadyapi vrata kI viSayabha ta virakti bhAva meM padArthoM ke grahaNa tyAga Adi ke koI vikalpAtmaka bheda nahIM haiM, phira bhI bheda .. - kiye binA usakA kathana karanA tathA samajhanA samajhAnA athavA sAkSAta grahaNa karanA zakya na hone se, sAdhaka ko apanI prArambhika bhUmikAoM meM buddhipUrvaka viSayoM kA tyAga karanA '.. par3atA hI hai, kyoMki aisA karane se kramapUrvaka Age jAkara :: .. kadAcita vaha bhItarI virakti bhAva jAgRta ho jAtA hai isaliye / yahAM bhI vyavahAra vrata sAdhana hai aura nizcaya vrata sAdhya / yahAM bhI yathAyogya sadbhUta va asadbhUta donoM prakAra kA sAdhana / ... sAvya bhAva samajhanA / / , 16. tapa meM nizcaya vyavahAra sAdhya sAdhana bhAva dikhaao| ... yadyapi tapa ke viSayabhU ta Atma pratapama meM anazana Adi ke vikalpa rUpa bheda nahIM haiM phira bhI usakA kathana karanA tathA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 -naya-pramANa 3-naya adhikAra samajhanA samajhAnA athavA sAkSAta prApta karanA azakya hone se sAdhaka ko apanI prArambhika bhUmikAoM meM jAnabUjhakara kAyakleza Adi upasargoM va parISahoM kA AvhAnana karanA par3atA hI hai; kyoMki aisA karane se hI usameM Atmabala jAgRta hotA hai, aura kramapUrvaka Age jAkara usako vaha AmapratApa bhI sAkSAta ho jAtA hai / yahAM bhI vyavahAra tapa sAdhana hai aura nizcayatapa sAdhya hai| vahAM pUrvavata yathAyogya sadbhUta va asadbhUta donoM prakAra kA sAdhana sAdhya bhAva smjhnaa| vastusvarUpa meM avinAbhAva darzAkara samanvaya kro| sAmAnya vizeSa ke binA nahIM rahatA hai aura vizeSa sAmAnya ke binA nahIM rahatA / isaliye abheda pratipAdaka nizcaya svarUpa tathA bheda pratipAdaka vyavahAra svarUpa meM paraspara avinAbhAva 123. 124. ratnatraya meM avinAbhAva darzAkara samanvaya kro| samyagdarzana Adika tInoM meM otaprota AtmA una bhedoM ke binA nahIM rahatA aura ve bheda bhI apane AzrayabhUta AtmA ke binA nahIM rahate / isaliye abheda pratipAdaka nizcaya ratnatraya tathA bheda pratipAdaka vyavahAra ratnatraya meM paraspara avinAbhAva samyagdarzana meM avinAbhAva darzAkara samanvaya kro| sAta tatvoM meM anusyUta trikAlI akhaNDa AtmA una sAtoM ke binA nahIM rahatA aura ve sAtoM bhI apane AzrayabhUta usa AtmA ke binA nahIM rahate / isaliye abheda pratipAdaka nizcaya samyagdarzana va bheda pratipAdaka vyavahAra samyagdarzana meM paraspara avinAbhAva hai| samyagjJAna meM avinAbhAva darzAkara samanvaya kro| para padArthoM se vyAvRta yA pRthaka hI AtmA ke svarUpa kA svasaMvedana-gamya lAbha hotA hai aura vaha svasaMvedana-gamya lAbha hI 126.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 354 3- naya adhikAra para padArthoM se pRthakatA hai| eka ke binA dUsarA nahIM / jaise andhakAra kA nAza hI prakAza hai aura prakAza kA abhAva hI andhakAra hai / isaliye sva ke sAtha abheda karane vAle nizcaya samyagjJAna aura para se pRthakatA darzAne vAle vyavahAra samyagjJAna meM paraspara avinAbhAva hai / 127. samyakcArita meM avinAbhAva darzAkara samanvaya karo / yathArtha vratAdi kI pUrNatA ke binA Atma svarUpa meM sthiratA athavA sAmyatA nahIM hotI, aura AtmasthiratA va sAmyatA ke binA yathArtha vratoM kI pUrNatA nahIM hotii| isaliye abheda pratipAdaka nizcaya cAritra aura bheda pratipAdaka vyavahAra cArita donoM meM paraspara avinAbhAva hai / 128. vrata meM avinAbhAva darzAkara samanvaya karo / viSayoM ke tyAga ke binA yathArtha virakti nahIM hotI aura yathArtha virakti ke binA viSayoM kA yathArtha tyAga nahIM hotA / isaliye nizcaya vrata aura vyavahAra vrata meM paraspara avinAbhAva hai / 126. tapa meM avinAbhAva darzAkara samanvaya karo / upasargoM va bAdhAoM ke prati nirbhaya hue binA Atma vIrya yA Atma pratApa nahIM hotA aura Atma pratApa ke binA nirbhayatA nahIM hotI / isaliye nizcaya tapa va vyavahAra tapa donoM meM paraspara avinAbhAva hai / 130. mithyAdRSTiyoM meM vastu jJAna va vyavahAra ratnatvayAdi hote haiM tahAM nizcaya ke sAtha avinAbhAva kaise hai ? nizcaya ke abhAva ke kAraNa hI usakA padArthajJAna, tathA jJAna darzana cAritra vrata Adi saba mithyA kahe gaye haiM / nizcaya svarUpoM ke sAtha rahane para hI ve samyak vizeSaNa ko prApta karate haiM /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ -naya-pramANa 355 3-naya adhikAra 131. kisI vyakti ko vyavahAra jJAna Adika na hoM aura nizcaya zAna Adika hoM vahAM avinAbhAva kaise ghaTe ? aisA honA asambhava hai ki vyavahAra jJAna cAritra vrata Adi na hoM aura nizcaya rUpa saba kRcha ho| ataH isa prazna ko ava kAza nahIM / 132. cauthe se sAtaveM guNasthAna taka nizcaya vrata cAritrAdi rUpa samAdhi nahIM hotI para vyavahAra vratAdi va samyak ratnatraya to hotA hai ? tahAM ratnatraya AMzika rUpa se pAyA jAtA hai, pUrNa rUpa se nhiiN| kathana sarvatra pUrNa bhAvoM kA kiyA jAtA hai, A~zika bhAvoM kA nahIM / ataH apanI buddhi se vyavahAra va nizcaya vAle aMzoM kA grahaNa karake unameM paraspara avinAbhAva samajha lenaa| 133. AMzika bhAvoM ko samajhAne samajhane ke liye kisa naya kA prayoga kiyA jAtA hai ? eka deza zuddha nizcaya naya kA kathana AgamameM AtA hai, vaha nizcaya rUpa aMza ke prati hI prayukta huA hai| aura upalakSaNa se apanI buddhi dvArA eka deza azuddha nizcaya nayakA tathA yogya vyavahAra nayoM kA prayoga karake aise AMzika yA mizrita bhAvoM kA nirNaya karanA caahiye| praznAvalI 1. naya kise kahate haiM ? 2. naya jJAna kA kyA prayojana hai ? 3, naya ke kitane bheda prabheda haiM ? 4. jo jAnA jAya so jJAnanaya hai aura jo likhA so zabda naya? 5. naigamAvi cAra aura zabdAdi tIna ye sAtoM hI zabda dvArA vyakta kI jAtI haiM; phira zabdAdi tIna ko ho pRthaka se vyaJjana naya batAne kI kyA AvazyakatA?
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ -naya-pramANa 3-naya adhikAra 6. jJAna va artha meM kyA antara hai, tathA inameM se kauna bar3A hai ? 7. nagamAdi sAtoM nayoM kI pravRtti kA krama darzAo, arthAt inake viSayoM meM sthUlatA va sUkSmatA drshaao| 8. kyA RjusUtranaya meM zabda prayoga nahIM hotA? phira ise arthanaya kyoM kahA? 6. zabda prayoga kI apekSA RjusUtra va zabdanaya meM kyA antara hai ? 10. Agama va adhyAtma paddhati meM kyA antara hai ? 11. zabda, artha va jJAna ina tInoM nayoM meM kisa kisa apekSA ekatA va anekatA hai? 12 'amuka vAkya isa naya kA hai' aisA kahane kA kyA tAtparya ? 13. dravyAthika va paryAyAthika kI bhA~ti tIsarI guNArthika naya kyoM nahIM? 14. nimna nayoM ke lakSaNa karo dravyAthika, paryAyAthika, jJAnanaya, arthanaya, vyaMjananaya, naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, samabhirUr3hanaya, evaMbhUtanaya, nizcayanaya, vyavahAranaya, zuddha nizcayanaya, azuddha nizcayanaya, sadbhUta vyavahAranaya, asadbhUta vyavahAranaya, zuddha sadbhUta, azuddha sadbhUta, upacarita asadbhUta, anupacarita asadbhuta / 15. nimna ke bheda va lakSaNa karo naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, nizcaya, vyavahAra / 16. nimna ke udAharaNa dekara unheM spaSTa karo bhUta naigamanaya, bhAvI naigamanaya, vartamAna naigamanaya, zuddha saMgraha, azuddha saMgraha, zuddha vyavahAra, azuddha vyavahAra, zuddha nizcayanaya, azuddha nizcaya, zuddha sadbhuta, azuddha sadbhUta, upacarita sadbhUta, anuracarita sdbhuut| 17. nimna nayoM meM antara drshaao| mahAsattA-avAntarasattA; zuddha saMgraha-azuddha saMgraha; zuddha-saMgraha;
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-naya-pramANa 3-naya adhikAra zuddha vyavahAra-azuddha vyavahAra; sUkSma Rju sUtra-sthUla Rju sUtra; RjusUtra-zabdanaya; zabdanaya-samabhirUr3hanaya; samabhirUr3ha-evaMbhUta; bhAvI naigama-vartamAna naigama; zuddha nizcaya-azuddha nizcaya; nizcayanaya-sadbhUta vyavahAranaya; zuddha sadbhUta vyavahAra-azuddha sadbhUta vyavahAra; upacarita asadbhUta-anupacarita asadbhUta; zuddha dravyArthika-azuddha dravyAthika; zuddha paryAyAthika-azuddha paryAyAthika / 18. nimna vAkya kisa-kisa naya ke haiM ? sImandhara bhagavAna siddha haiM; zreNika mahArAja siddha haiM; isa bAga meM vRkSa beleM va phala tInoM cIjeM haiM; are ! ise to minisTara banA hI samajho; isa sabhA meM anekoM prakAra ke vyakti baiThe haiM; kapar3A eka dravya hai; indra va zakra ina do zabdoM kA eka artha nahIM ho sakatA hai; nArI va strI ekArthavAcI haiM; kalatra nArI va dArA ye saba ekArthavAcI haiM; siMhAsana para baiThe rAjA ko vIra nahIM kahA jA sakatA hai; jIva jJAnavAna hai; jIva jJAnasvarUpa hai| manuSya bahuta duHkhI hai; saMyamI jIvarAgI hai; vijayavardhana meM bahuta bala hai; jIva ko karma kA phala bhoganA par3atA hai; kumhAra ghar3A banAtA hai; siddha bhagavAna kevala jJAnI hai; bhagavAna meM ananta catuSTaya haiM; maiM va siddha bhagavAna samAna haiM; jJAna hI AtmA hai; eka AtmaramaNatA hI ratnatraya haiM; isa vyakti ke cAra putra haiM; vRtticanda bahuta dhanika hai| yaha eka bar3A vyApArI hai| 19. nizcaya va vyavahAra naya kA samanvaya kro| 20. nizcayanaya ko bhUtArtha kahane kA kyA tAtparya ? 21. kyA vyavahAranaya sarvathA abhUtArtha hai, yadi nahIM to use abhUtArtha kyoM kahA gayA?
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ enaya pramANa 3-ya adhikAra 22. vastu svarUpa, ratnatraya, samayagdarzana, samyakcAritra, vrata va tapa ina viSayoM para nizcama vyavahAranaya lAgU karo, donoM meM sAdhyA sAdhana bhAva darzAo, donoM kA paraspara avinAbhAva darzA. kara samanvaya kro| -iti sampUrNama
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra ~ ~ ~ 46 pRSTha paMkti azuddha zuddha pRSTha paMkti azuddha zuddha 1 6 pravezika pravezikA 118 / ghara ghaTa 1 8 vikSepa nikSepa 121 6 aceta acetana 8 16 padAtha padArtha 127 16 kA ko 15 20 jaise 128 manogati manomati 16 16 anekArI anekakoTI 128 18 sUma sUkSma 27 26 tAna tIna 130 16 vAstava vAstava meM 28 4 hona hone 134 tadananta tadanantara 28 15 sakSama sUkSma 136 13 karanA bolanA 28 22 gati mati 137 2 raktakANDa ratnakaraNDa 26 23 zurU 137 14 saphala sakala 32 10 samaha samUha 137 40 10 6 aura aura na 138 2 utane utane samaya 3 kI jabhyAsa abhyAsa vaMsI dhvaMsI sAdha sAdhu svakAla svabhAva 136 16 nikhazeSa niravazeSa 27 gaira aura 136 26 mAnavA mAnanA 56 27 kArya kAya 142 3 samyagdarza samyagdarzana 61 1 jalana galana 142 12 bhakti mukti 21 dRSTi 143 14 kAvya kAya 12 abhAva abhAva meM 1558 pariNama pariNamana 2 dUsare dUsare meM 155 20 nimodiyA nigodiyA 12 bhASA bhAga 1566 vaddhi vRddhi 25 kSIrNa jIrNa 156 16 santAdi sAntAdi 161 17 pradezAtma pradezAtmaka 16 11 vilaya viSaya 161 26 dravyAtma dravyAtmaka 96 11 zaktimeM zaktiye 162 6 kyoMki kyoMki binA 19 21 dete dete to 171 18 bheTa 101 14 pradezAtma pradezAtmaka 172 14 matrikA mRttikA 110 12 antarcena antarcetana 172 26 kuzala kuzUla 113 20 prati mati 175 3 cutuH 115 3 kisako kisIko 175 28 cauko caukI kA mma bheda catu:
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pRSTha paMkti azuddha zuddha pRSTha paMkti azuddha 186 5 paka eka 266 22 to hI 167 16 nAdara bAdara 272 12 dAna adhika adhikAra 275 5 zastra 215 21 spardha spardhaka 275 14 sapratatva 215 25 nirmApa nirmANa 276 12 jJAya / 218 26 beDhaka vedaka 278 11 upavRheNa 225 18 sA phalA sAjhalA 278 28 amaDha 228 15 aNDara aNDara meM 2764 upavaheNa 234 24 avatarindriya aura caturindriya285 6 yalAcAra 235 15 garbhaje garbhajoM 2601 saphala 235 25 vighutkumAra vidyutkumAra 262 16 morasatva 236 4 kalpopatra kalpopanna 263 5 apatha 236 268 21 kA kala 2369 , 261 2 ghaTa 238 28 hairi * 0 maukhika 240 5 svayammU svayambha 302 18 hRSTa 241 20 vitramokSa vipramokSa 308 27 kya 244 16 kSayopazama kSayopazamase 310 2 asat 244 2. karma krama 312 14 pranoga 246 5 vivakSAyeM vivakSAse 313 1 kaisA 246 16 yagrodha nyagrodha 332 16 payAMyAMza 251 26 citralAvaraNI citralAcaraNI332 22 kevaNa 253 12 zraNI zreNI 334 1 vaigama 266 20 jhagar3A jhar3anA zuddha to darzana zAstra sva-paratatvaM jJAyaka upavRhaMNa amUDha upavRhaMNa yatnAcAra sakala gorasatva apathaka kAla paTa . maulika dRSTa kyA sata prayoga kase paryAyAMza kevala naMgama
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
_