Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
PICNEUROPRDCORE
तपागच्छाधिराज श्रीस
तिः
जइ-जीयकप्पो
(यतिजीतकल्पः)
* संपादकः । पंन्यासश्री नयभद्रविजयगणिवर्य
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स
।। श्रीआत्म-कमल-वीर-दान- प्रेम - रामचन्द्र - भद्रङ्कर - कुन्दकुन्दसूरिसद्गुरुभ्यो नमः ।।
事
तपागच्छाधिराज-श्रीसोमप्रभसूरिप्रणीतः जइ-जीयकप्पो ( यतिजीतकल्पः )
( साधुशिरोमणि - साधुरत्नसूरिविहितवृत्तियुतः )
शतावधानी मुनिराज श्री लाभसागरगणिसंशोधितमुद्रितपुस्तकसहायेन
सपादकः
पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजय रामचन्द्र - भद्रंकर - कुंदकुंदसूरीश्वरजी महाराजाना शिष्यरत्न वर्धमानतपोनिधि पूज्यपादपंन्यासप्रवर श्री.
नय भद्रविजयगणिवर्य
&
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
सड - जीयकप्पो
प्रथम संस्करणम्
प्रकाशक : परम धर्मः - अमदावाद:
वि.सं. २०६९
प्रतय : ६००
प्राप्तिस्थान
परेश जे. शाह ऐ/२, घनश्यामपार्क फ्लेट,
१७, आनंदनगर सोसायटी
भट्टा, पालडी, अहमदाबाद - ७ मो. ०९८२५०७४८८९
मनीष जे. कोठारी
२/ अ- ३१, आर. ओम. अल . नगर, ३०६, ओल. बी. अस. मार्ग,
कुर्ला (वेस्ट), मुंबई - ७० मो. ९७०२४२४१८७
પ્રસ્તુત પ્રકાશનના લાભાર્થી
સુવિશાલગચ્છાધિપતિ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન અધ્યાત્મયોગી પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રીભદ્રંકર વિજયજી ગણિવરના શિષ્યરત્ન હાલારદેશે સદ્ધર્મસંરક્ષક પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રીમદ્વિજય કુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન વર્ધમાનતપની ૧૦૦ + ૦૯ મી ઓળીના આરાધક પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવરશ્રી નયભદ્ર વિજયજી ગણિવરની શુભ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૬૮માં શ્રીશત્રુંજયસામૂહિકચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ (રાજેન્દ્રજૈનભવન ધર્મશાળા, પાલીતાણા) એ જ્ઞાનદ્રવ્યની ઊપજમાંથી સુંદર લાભ લીધો છે.
एतद्ग्रन्थस्वामित्व श्रीजैन श्वेताम्बरमूर्तिपूजक सङ्घस्यैव
एतद्ग्रन्थपठन पाठनाधिकारी कृतयोगोद्वनो गुर्वनुज्ञातः श्रमण एव
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના જન્મ જરા અને મૃત્યુથી વ્યાપ્ત એવા ચતુર્ગતિમય સંસારમાં અનાદિકાળથી અનંત આત્માઓ પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે. પ્રત્યેક જીવો સુખની અપેશાવાળા હોવા છતાં સૌથી વધુ દુઃખો ભોગવી રહ્યા છે. આ અનંત દુઃખમય સંસારથી મુક્ત થવા માટે અને આત્માના વાસ્તવિક સુખને અનુભૂતિનો વિષય બનાવવા માટે કરુણાના સાગર પરમતારક વીતરાગ પરમાત્માઓએ ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરીને આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલો છે. પરમ પુણ્યોદયે પ્રાપ્ત થયેલા દુર્લભ અને ઉત્તમ મનુષ્યજન્મને સફળ બનાવવા માટે સાધુધર્મ સિવાય બીજો કોઇ ઉપાય નથી અને સાધુજીવન પામ્યા પછી સાધુજીવનની નિર્મળ સાધના કરવા માટે ગુરુકુલવાસ, ગુરુકૃપા, શાસ્ત્રાભ્યાસ અત્યંત જરૂરી છે. પર્યાય અને પરિણતિ દ્વારા યોગ્યતા પ્રાપ્ત થયા બાદ યોગોહન કરવાપૂર્વક આગમનો અભ્યાસ કરવાનો હોય છે અને આગમના અભ્યાસ દ્વારા વિશુદ્ધ પરિણતિના સ્વામી બની આત્મવિકાસ સાધવાનો હોય છે. ઉત્સર્ગમાર્ગના આગમશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરનારા મહાત્માઓને છેદસૂત્રોનો અભ્યાસ ગુરુભગવંત યોગ્યતા જોઇને કરાવતા હોય છે. જેના શાસનમાં છેદસૂત્રનું ઘણું મહત્ત્વ છે. દીશાપર્યાય સાથે પરિણત હોય અને ગુર્વાશામાં વ્યવસ્થિત હોય તેને જ અત્યંત ગંભીર એવા છેદસૂત્રનું અધ્યયન કરાવવામાં આવે છે. યોગ્ય અને પરિણત શિષ્યને અધ્યયન કરાવવામાં ન આવે તો ગુરુને ચતુર્ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. અપાત્ર વગેરેને અધ્યયન કરાવવામાં આવે તો પણ ગુરુને ચતુર્ગુરુ પ્રાયશ્ચિત આવે છે. एतेषामप्राप्ताऽपात्राऽव्यक्तानां वाचनां-श्रुतपाठनरूपां यो ददाति उद्देशसमुद्देशानुज्ञां वा करोति तस्य चतुर्गुरवः । तथा प्राप्तपात्रव्यक्तानां च यो वाचनां न ददाति उद्देशादींश्च न करोति तस्यापि चतुर्गुरवः ।
કુલ ૪૫ આગમો વર્તમાનમાં છે. તેમાં છ છેદગ્રંથો છે. દશાશ્રુતસ્કંધ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્ય, નિશીથ, મહાનિશીથ અને તકલ્પ. કેટલાકના મતે પંચકલ્પ છેદસૂત્રોમાં ગણાય છે. પરંતુ તેનો લોપ થયા બાદ જીવકલ્પને છેદસૂત્રમાં માન્ય કરેલ છે. આ છ છેદસૂત્રોમાં બૃહત્કલ્પ, વ્યવહાર, નિશીથ આ ત્રણ છેદસૂત્રો આકર ગ્રંથો છે. મૂલસૂત્રો અને તેની નિર્યુક્તિઓ પર ભાષ્યો લગભગ લખાયાં છે.
જ્યારે જનકલ્યભાષ્ય ફક્ત મૂલસૂત્ર ઉપર છે. તેની ઉપર નિર્યુક્તિ લખાયેલી નથી. વર્તમાનમાં છેદસૂત્રો ઉપર લખાયેલાં ભાષ્યોમાં નિર્યુક્તિ અને ભાષ્ય બંને મળીને એક ગ્રંથરૂપ બની ગયા છે.નિશીથસૂત્રનો અભ્યાસ કરેલા મુનિવરો જઘન્ય ગીતાર્થ ગણાય છે અને તેનો અભ્યાસ કર્યા વિના સ્વતંત્ર વિહાર કરવાનો અધિકાર નથી. આવા ગંભીર અને ઉત્તમ શ્રુતનું અધ્યયન મુનિવરો સુંદર રીતે કરી શકે તે માટે પૂર્વના પૂજ્ય પુરુષોએ ખૂબ પ્રયત્ન કરેલો છે.
Some
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
- P
પરિણતિને વિશુદ્ધ બનાવવા માટે અને ચારિત્રમાં થયેલી સ્ખલનાને પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા શુદ્ધ કરવા માટે છેદગ્રંથ અત્યંત ઉપયોગી છે. તેથી જ છેદસૂત્રને ઉત્તમશ્રુત તરીકે નિશીથભાષ્ય ગાથા – ૬૧૮૪ માં જણાવેલું છે.
छेदयं कम्हा उत्तमसुत्तं ? भण्णति जम्हा एत्थ सपायच्छित्तो विधी भण्णति, जम्हा य तेण चरणविसुद्धी करेति, म्हातं उत्तमसुतं ।
છેદગ્રંથને રહસ્યસૂત્ર પણ કહે છે. જીતકલ્પ, સાધ્વાચારથી સંબંધિત સંક્ષિપ્ત અને મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથ છે. ૧૦૩ ગાથાઓમાં પૂ.શ્રી. જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમો જીતવ્યવહારથી સંબંધિત પ્રાયશ્ચિત્તોનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કરેલું છે. મોક્ષનું કારણ ચારિત્ર છે અને ચારિત્રની શુદ્ધિ પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા થાય છે. જીતકલ્પગ્રંથ ઉપર ભાષ્ય ૨૬૦૮ ગાથાપ્રમાણ છે. પૂ.શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ મ.એ જીતકલ્પ ઉપર ‘જીયકપ્પ-ગુણી’ રચી છે. આ ‘જીયકપ્પ-ચુણી' ઉપર વિ.સં. ૧૨૨૭માં પૂ.શ્રી ચન્દ્રસૂરિ મ.એ ‘જીતકલ્પબૃહચૂર્ણિવિષમપદવ્યાખ્યા' ની રચના કરી છે. જીતકલ્પ ઉપર વિ.સં. ૧૨૭૫ માં ૧૭૦૦ શ્લોકપ્રમાણ ટીકા પૂ. શ્રી શિવપ્રભસૂરિજીના શિષ્ય પૂ. શ્રી તિલકાચાર્યએ લખી છે. જિનરત્નકોશના અનુસારે તેની ઉપર અવસૂરિ પણ લખાયેલી છે. તે હજી સુધી પ્રગટ થઈ નથી.
જીતકલ્પ નામના ગ્રંથના કર્તા દુઃષમાન્થકારગ્રસ્તપ્રવચનપ્રદીપસમ પુણ્યનામથેય પૂ.શ્રી જિનભદ્રગશિક્ષમાશ્રમણ છે. તેના આધારે અનેક જીતકલ્પો અને તેના ઉપવિભાગરૂપ જીતકલ્પો પણ રચાયા છે. જેમ કે યતિજીતકલ્પ, શ્રાદ્ધજીતકલ્પ, લઘુશ્રાદ્ધજીતકલ્પ. અત્યારે સંવિગ્ન ગીતાર્થ મહાપુરુષો જેના દ્વારા જે કાંઇ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે છે; તે અત્યંત મહત્ત્વના ગ્રંથો યતિજીતકલ્પ અને શ્રાદ્ધજીતકલ્પ છે. આ બંને ગ્રંથોને હસ્તલિખિત પ્રતો ઉપરથી પ.પૂ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય માણિક્યસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન શતાવધાની પૂ.મુ.શ્રી લાભસાગરજીગણિવરે અત્યંત પરિશ્રમ કરવાપૂર્વક વિ.સં. ૨૦૨૮માં છપાવ્યા હતા. ત્યારબાદ તે બંને ગ્રંથોને સિદ્ધાંતમહોદધિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના અંતિમ શિષ્યરત્ન વૈરાગ્યવારિધિ પૂ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ વિ.સં. ૨૦૬૩માં ઓપસેટ પ્રીન્ટ કરાવ્યા. વિ.સં. ૨૦૬૮માં પાલીતાણામાં ૪ મહિના (શેષકાળ)માં સમુદાયના યોગ્ય મુનિવરોને વર્તમાન ગચ્છાધિપતિ પ્રવચનપ્રદીપ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પુણ્યપાલસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અનુમતિથી યતિજીતકલ્પ પોષ સુ.૧૩ થી વંચાવવાનો શરૂ કર્યો અને શેષકાળમાં જ આખો ગ્રંથ પૂર્ણ કર્યો. ત્યારે આ ગ્રંથમાં મુદ્રણાશુદ્ધિઓ જોવા મળી. તેનું શુદ્ધિકરણ કરવાપૂર્વક અને અન્ય ગ્રંથોમાં મળેલી ગાથાઓનું સૂચન કરવાપૂર્વક શ્રાદ્ધજીતકલ્પ અને યતિજીતકલ્પ
=
--------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ બંને ગ્રંથો આજે પ્રકાશિત થઇ રહ્યા છે. તેમાં ભારપૂર્વક જણાવવાનું કે - યોગ્ય મુનિવરો, પૂજ્ય ગીતાર્થ ગુરુભગવંતની આશા પ્રાપ્ત કરીને જ આ ગ્રંથનો અભ્યાસ પૂજ્ય ગીતાર્થ ગુરુભગવંત પાસે કરે અને વિશુદ્ધ પરિણતિ ઉત્પન્ન કરી પરંપરાએ મુક્તિને પ્રાપ્ત કરનારા બને.
આ બંને ગ્રંથોનું મેટર તૈયાર થયે છતે પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કુલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ પણ ઉદારતાથી તપાસી આપ્યું છે. તેમનો પણ અંતઃકરણપૂર્વક ઉપકાર માનું છું.
આ ગ્રંથમાં શુદ્ધિની કાળજી રાખવા છતાં પણ અજ્ઞાનતા તથા પ્રમાદાદિના કારણે કોઇપણ અશુદ્ધિ રહી ગઇ હોય તો ગીતાર્થ ગુરુભગવંતો શુદ્ધ કરે અને સૂચન જણાવે.
गच्छतः स्खलनं क्वापि भवत्येव प्रमादतः । हसन्ति दुर्जनास्तत्र समादधति सज्जनाः ।। सपरजाणणट्ठा विसोहिअं, विवरियं च जमिह मए ।
तं सोहंतु गीअत्था, अणभिनिवेसी अमच्छरिणो ।। છેદ ગ્રંથોનું પ્રકાશન ઉચિત ગણાય? આ એક જટિલ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. છેદગ્રંથો અને પ્રાયશ્ચિત્તના અધિકારો ઘણા ગૂઢ હોય છે. તેના અધિકારીઓ પણ બહુ ઓછા હોય છે. છતાં આવા મહાન ગ્રંથોનું અધ્યયન અધ્યાપન યોગ્ય મુનિવરો સારી રીતે કરી શકે અને ગ્રંથ સુરક્ષિત રહી શકે એજ એક શુભ ભાવથી પ્રકાશન કરેલું છે. કોઇપણ વસ્તુ ગુપ્ત રાખવા યોગ્ય હોય તે બરાબર છે. પરંતુ ગુપ્ત રાખવા જતાં બિલકુલ અધ્યયન બંધ થઇ જાય અને યોગ્યને પણ ન મળે તે બરાબર નથી. જો કે આજે તો બધા જ છેદસૂત્રો પૂજ્ય મહાત્માઓ દ્વારા સંપાદિત થઈને સંબંધિત પ્રકાશકો તરફથી પ્રકાશિત થયેલાં છે.
આ બંને ગ્રંથોના પૂલ વગેરે સર્વ કાર્યોમાં મારા શિષ્યો મુ.શ્રી નિર્મલયશ વિ., મુ.શ્રી અજિતયશ વિ, મુ.શ્રી પ્રશાંતયશ વિમુ.શ્રી શ્રમણયશ વિ., મુ.શ્રી જયંતયશ વિ. તથા મુ.શ્રી. જયંતપ્રભ વિ. સંપૂર્ણ રીતે સહાયક બન્યા છે.
પં.નયભદ્ર વિ. ગણિ વિ.સં. ૨૦૬૯, કારતક સુદ - ૫ રાજેન્દ્ર જેનભવન, પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથપરિચય
जइजीयकप्पो ( यतिजीतकल्पः ) ग्रंथ साधुना प्रायश्चित्तने ४शवनारो छे. बृहत्स्थ-व्यवहार અને નિશીથસૂત્ર ઉપરથી સંક્ષેપમાં રચાયેલો અતિમહત્ત્વનો અને વર્તમાનમાં પ્રાયશ્ચિત્તના આધાર સ્વરૂપ આ ગ્રંથ ૩૦૭ ગાથાપ્રમાણ (અગાઉના પુસ્તકમાં આ ગ્રંથની મૂળ ગાથા ૩૦૬ છે કારણ કે, गाथाओोभां पट्टमी गाथा चउरो चउगुरु अहवा पछीनी गाथामा ६० नंबर खापवाना બદલે ૫૯ નં. આપેલ છે.) છે. મૂલકાર તપાગચ્છાધિરાજ પૂ. સોમપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજા છે અને ટીકાકાર તેઓશ્રીના જ પ્રશિષ્ય અને ૪૯ મા પટ્ટધર પૂ. દેવસુંદરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પૂ. साधुरत्नसूरीश्वर म. छे. ग्रंथस्थनासभय वि.सं. १४४६ ४शाव्यो छे.
जइजीयकप्पो ग्रंथना थाना नं. १३८ भां भहानिशीथ सूत्रनो पाठ अशुद्ध भागवाथी पू. खा. श्री. કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા દ્વારા સંપાદિત થઇને પ્રકાશિત થયેલી પ્રતમાંથી શુદ્ધ પાઠ છપાવ્યો છે.
९८
पृष्ठः पंक्ति:
८
६
१८ १३
२४
२६
२८
ε
२८
९२
१९
९६
3.9
የ
३६
૨૦
७०
टिप्पणी खिसनं
७१
दोषा
कम दिश
तदीयोच्छवास
शुद्धि-पत्रकम्
अशुद्धः
शुद्धः
अशुद्धः
पृष्ठ : पंक्ति: प्रायश्चित्तदातां प्रायश्चित्तदातॄणां ९८ टिप्पणी पादुकारुढयो : नैषेधिकी नैषेधिकी विंशत्युच्छ्वास: १३१
१२६ ९९
उपधेर
क्षमाश्रमणाः !
१५४ टिप्पणी
१९
2
४
विशंत्युच्छवासः
क्षमाश्रमणा !
चलचित
मेघावी
स्त्रिभि
मन्त्रोपहत
चलचित्त
मेधावी
स्त्रीभि मन्त्रोपहतः
विसनं
दोषाः क्रदिश
तदीयोच्छ्वास
१६७ ૨ १७८ १६
१८० २९
१८९ 23
१९९ १६
यदर्थ्याघुलात ग्रन्थविशेष:
सङ्गाधिपानां सहजीयकप्पो
शुद्धः
पादुका रूढयो : उपधेर यदर्थ्यागुलात ग्रन्थविशेषैः सङ्गाधिपानां
अस्य पुस्तकस्य
पृ. क्र. २१५-२१६
पराकच्छेदः सर्वच्छेदे शेषैर्मोदकै
अनुज मनुत श्रीनिशीथादिछेद श्रीनिशीथादिच्छेद
पृ. क्र. १०० १०१ पराकछेद:
सर्वछेदे
पैमोदकै
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
SAROKARKoreMAGE
सड्स - जीयकप्पो सड्ड-जीयकप्पो तथा जइ-जीयकप्पोमां जणावेला ग्रंथोना
सकेताक्षरसूचि आ०ग्र०वि०प्र०
: आलोचनाग्रहणविधिप्रकरणम् आ०नि०
: आवश्यकनियुक्तिः ओ०नि०/ओघ०नि०
: ओघनियुक्तिः ओ०नि०भा०गा०
ओघनियुक्तिभाष्यगाथा ग०प०
गच्छाचारपयन्ना गु०वि०
: गुरुतत्त्वविनिश्चयः जी०भा०
जीतकल्पभाष्यम् दश०/दशवै०
दशवैकालिकसूत्रम् द०वै०नि०
: दशवकालिकनियुक्तिः द्र०स०
द्रव्यसप्ततिका नि०भा०
निशीथभाष्यम् पञ्च०/पञ्चव०/प०व०
: पचवस्तुकम् पंचा०
: पञ्चाशक पिं०नि०
: पिण्डनियुक्तिः पिं०वि०
पिण्डविशुद्धिः पुष्पमा०(उप०)
पुष्पमाला (उपदेशमाला) प्र०सा०/प्रव०सारो०/प्रवचनसारो : प्रवचनसारोद्धारः बृ०क०
: बृहत्कल्पसूत्रम् म०प०
मरणसमाहिपयन्ना लघु०प्र०सा०
लघुप्रवचनसारोद्धारः वि०आ०भा०
विशेषावश्यकभाष्यम् व्य०सू०
व्यवहारसूत्रम् सं०प्र०
सम्बोधप्रकरणम् सिव्हे०
सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
मङ्गलादिप्रतिपादनम् ।
आगमादिपशव्यवहारनिरूपणम् ।
व्रतषट्कादीनि अष्टादश स्थानानि ।
दशधा दर्पिकाप्रतिसेवना ।
चतुर्विंशतिधा कल्पिकाप्रतिसेवना ।
दिव्याद्या उपसर्गाः ।
प्रायश्चित्तस्य भेदाः ।
आलोचना- प्रायश्चित्तम् ।
पञ्चधा उपसम्पद् ।
प्रतिक्रमणप्रायश्चित्तम् ।
इच्छादिसामाचारी ।
लघुमृषादृष्टान्ताः ।
विवेका व्युत्स च प्रायचित्तम् ।
अष्टधा ज्ञानाचारातिचारः ।
श्रुताध्ययनपर्यायः ।
दीक्षाया अयोग्याः ।
प्रथममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तम् ।
साधूनां जलमार्गे गमनविधिः ।
जड़ जीयकप्पो
प्रव्रज्यादिविधिः ।
देवाद्याशातना- प्रायश्चित्तम्, दर्शनाचारातिचारोऽष्टचा ।
द्वितीयादिमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तम् ।
षोडशोद्गमदोषाणां प्रायचित्तम् ।
षोडशोत्पादनादोषाणां प्रायश्चित्तम् ।
दशग्रहणैषणादोषाणां प्रायश्चित्तम् ।
-
विषयानुक्रमः
पृष्ठक्रमाङ्कः विषयः
१ ग्रासैषणादोषपक्षकप्रायचित्तम् ।
२
आहारग्रहणाग्रहणकारणानि । शय्यातरवर्णनम् ।
३
४
१३
१४
पृष्ठक्रमाङ्कः
१०३
१०५
१०७
११४
११९
१२३
उपधिविषयं प्रायश्चित्तम् ।
१२४
पात्रविषयं प्रायश्चित्तम् ।
१३१
स्वाध्यायस्य कर्त्तव्यता ।
१३८
साध्वीनां वस्त्रदानविधिः ः ।
१४४
यथाऽन्दादिस्वरूपम् ।
१४७
अतिक्रमादिस्वरूपम् ।
१६१
१६७
अवधावित- प्रत्यावृत्तसाधुविषयं प्रायश्चित्तम् । १६६ आलोचनाग्राहिणः : पुरुषाः । नवनियतपोदानव्यवहार । नवविधापत्तितपोव्यवहार: ः ।
१७४
१७५
१८८
१८९
१९१
१९४
१९६
२०३
२०४
२०५
परिशिष्ट - २ अवान्तरगाथानां अकारादिक्रमः २१० परिशिष्ट-३ यंत्र स्थापना
२१४
シ
५
१२ प्रक्षेपकदोषस्वरूपम् ।
१७
१७
जिनाचरितमालम्वनीयम् ।
नवधा वसतिः ।
१८
१९
२२
२५
२६
२६
३४
४१
४४
४५ पाराञ्चिकप्रायश्चित्तम् ।
५५ योगविधिविषयातिचारप्रायश्चित्तम् ।
८४ प्रशस्तिः ।
८९ परिशिष्ट- १ मूलगाथानां अकारादिक्रमः
९१
प्रायश्चित्तस्य पञ्चप्रकारा आरोपणाः ।
छेदाहं मूला च प्रायश्चित्तम् । अनवस्याप्याहं प्रायश्चित्तम् । अनवस्थाप्यतपोविधिः ः ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
इजीको
त्थु समस्स भगवओ महावीरस्स
।। श्री आत्म-कमल-वीर-दान- प्रेम - रामचन्द्र भद्रंकर - कुंदकुंदसूरिसद्गुरुभ्यो नमः ।। साधुशिरोमणि - साधुरत्नसूरिविहितवृत्तियुतः तपागच्छाधिराज - श्रीसोमप्रभसूरिप्रणीतः
जइ - जीयकप्पो
जयति महोदयशाली भास्वाञ्श्रीवर्धमानतीर्थपतिः । विशदं चरणपथं सा तपस्थितिर्यदुदिता तनुते । । १ । । जयति प्रवचनदीपः प्रतिहतदुरपोहमोहतिमिरौघः । चित्रं निरञ्जनोऽयं जगति गुणग्रामवृद्धिकरः।।२।। सकलत्रिलोकविस्मयविधायिनिस्सीमधीगुणातिशयान् । बहुविधलब्धिसमृद्धान् निखिलानपि गणधरान्नौमि ।।३।। प्रणमामि विश्रुतश्री - जिन भद्रगणिक्षमाश्रमणमुख्यम् । सङ्क्षिप्तजीतकल्पं महाश्रुताद्यः समुद्दध्रे ।।४।। श्री सोमप्रभसूरीन् गुरूत्तमान् स्तौमि विश्रुतातिशयान् । सुविहितहिताय विहितः सव्यासो यैरसावेव ।। ५ ।। श्रीसोमतिलकसूरीन् वन्दे विख्यातवैभवाभ्युदयान् । यैरस्य जीतकल्पस्याऽऽतेने वृत्तिरतिविशदा । । ६ ।। मन्दमतिबोधहेतोरतिगहनमहागमावगाहनया । कालानुभाववशतो व्युच्छिन्ना सा तदैव परम् ।।७।। युग्मम् ।। जगति जयन्ति गरिष्ठा गुरवः श्रीदेवसुन्दरमुनीन्द्राः । सम्प्रति निष्प्रतिमगुण - प्रभाप्रभावाद्भुता विदिताः । । ८ । । ये निजवचनसुधाअन - वशेन शिष्यस्य मादृशस्यापि । उद्घाटयन्ति लोचनमान्तरमज्ञानतिमिर भृतम् ।।९।। तस्याः पुनरालेखे चित्रकलाकौशलेन विकलोऽपि । तैः स्वविनेयकनिष्ठो -ऽप्यादिष्टोऽयं ततो यतते ।।१०।। यद्यपि साहसमेवं कुर्वन् हास्योऽस्मि तदपि किं कुर्वे । यन्मामत्र प्रसभं प्रेरयति गुरुप्रसादोऽयम् ।।११।। इह दुःषमान्धकारनिमग्नजिनप्रवचनप्रदीपायमान - श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितो जीतकल्पोऽतिसङ्क्षिप्तः । निशीथभाष्यादिछेदग्रन्थाश्चातिमहान्तो दुरवगाहाश्च । अतः साध्वनुग्रहाय पूज्यश्रीसोमप्रभसूरयः किञ्चित् विस्तरप्रायश्चित्तविधिप्रतिपत्तये प्रायो जीतकल्पनिशीथाद्यन्तर्गतगाथाभिरेव यतिप्रायश्चित्तविभागाविर्भावकं जीतकल्पनामकं प्रकरणं चिरन्तनजीतकल्पात् किञ्चित् समधिकगाथाकदम्बकं कृतवन्तः । परं द्विधा विनेयाः– योग्या अयोग्याश्च । तत्र योग्या ये रङ्गत्संवेगतरङ्गिणीतरङ्गप्रक्षालिताऽऽन्तरमला ः परिमलितबुद्धयः समस्तसिद्धान्तमहार्णवपारीणाः परिणतवयसः सार्वपथीनप्रतिभाप्राग्भारसारचेतसः सततमुत्सर्गापवादगोचराऽऽचारचतुराश्चिरप्रव्रजिताः । ये त्वेतद्विपरीताः तिन्तिणिकादयश्चाग्रतो वक्ष्यमाणस्वरूपाः तेऽयोग्याः । एतेषामयं जीतकल्पो न दातव्यः । यतः -
'आमे घडे निहित्तं जहा जलं तं घडं विणासेइ । इय सिद्धंतरहस्सं अप्पाहारं विणासेई ।। (नि० भा० ६२४३)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अतो योग्यानामेव दातव्यः । अत्र चादौ पूर्वजीतकल्पगतास्तद्रूपा एव चतुर्विंशतिगाथाः सन्ति । तासां व्याख्याऽपि प्रायस्तद्रूपैव । तथाहि-सर्वाण्यपि शास्त्राणि मङ्गलाभिधेयप्रयोजनप्रतिपादनपुरस्सराण्येव प्रणीयन्ते । विशेषतो निश्शेषकल्मषकरीषंकषो जीतकल्पस्ततस्तस्यादौ मङ्गलादिप्रतिपादिकेयं गाथा
कयपवयणप्पणामो वुच्छं पच्छित्तदाणसंखेवं ।।
जीअव्ववहारगयं जीवस्स विसोहणं परमं ।।१।। व्याख्या-प्रकर्षण परसमयापेक्षया यथावस्थितभूरिभेदप्रभेदैरुच्यन्ते जीवाजीवादयः पदार्था अनेनाऽस्मिन्निति वा प्रवचनं सामायिकादि बिन्दुसारपर्यन्तं मुख्यतः श्रुतज्ञानम् उपचारात् तत्रोपयुक्तश्चतुर्विधः सङ्घोऽपि । कृतः प्रवचनस्य प्रणामो येन स कृतप्रवचनप्रणामोऽहं वक्ष्ये प्रायश्चित्तदानसङ्खपम् । पापं छिनत्ति इति पापछित् । अथवा प्रायः चित्तं-जीवं मनो वाऽतीचारमलमलिनितं शोधयतीति प्रायश्चित्तम् । आर्षत्वात् प्राकृतेन पच्छित्तं । उक्तं चपावं छिंदइ जम्हा पायच्छित्तंति भण्णए तम्हा । पाएण वा वि चित्तं विसोहई तेण पच्छित्तं ।। (व्य०सू० ३५) तस्य दानं तस्य सक्षेपः सङ्ग्रहस्तं जीतव्यवहारकृतं जीतव्यवहारो- 'वत्तणुवत्ते' त्यग्रेतनगाथयैव वक्ष्यमाणलक्षणस्तेन कृतम् उपदिष्टम् , जीतव्यवहारगतं वा जीतव्यवहारानुप्रविष्टम् । जीवस्य ‘जीव प्राणधारणे, जिजीव जीवति जीविष्यती' त्युपयोगलक्षणत्वेन त्रिकालमपि जीवनाज्जीवस्तस्य विशेषेण शोधनम् । विशेषश्चायं-द्विजादयोऽपि स्थूलबुद्धयः क्वापि प्राणवधादौ सामान्येन प्रायश्चित्तं ददति, न पुनः सङ्घट्टनपरितापनोपद्रवादिभेदैः सर्वेषामेकेन्द्रियादि-त्रसपर्यन्तानां विषयभेदेन प्रायश्चित्तं दातुं जानन्ति । नह्ययमपदेशस्तदीयशास्त्रेष्वस्ति । इह पुनः प्रवचने सर्वमस्ति। अत एव यथा पलाशक्षारारिष्टकोदकादिर्वस्त्रमलस्य शोधनम् । तथाऽत्रापि कर्ममलमलिनस्य जीवस्य जीतव्यवहारोपदिष्टं विशोधनं परमं प्रकृष्टमनन्यसदृशम् , नान्यत्रैवं विशिष्टप्रायश्चित्तविधिरस्तीत्यर्थः। इह शिष्यः प्राह - विशेषणं हि व्यवच्छेदकं भवति, यथा नीलोत्पलमित्यत्र नीलविशेषणं रक्तोत्पलादेरपि सम्भवात् तद्व्यवच्छेदाय । तत् किमत्राप्यन्येऽपि व्यवहाराः सन्ति ? येन जीतव्यवहारगतमिति विशेष्यते । गुरुराह-सन्त्यन्येऽपि आगम-श्रुताऽऽज्ञा- धारणाव्यवहारास्तद्व्यवच्छेदाय तज्जीतपदम् । पुनः शिष्योऽभिधत्ते-भगवन्नमीषां मिथः को विशेषः ? गुरुराह-आगमव्यवहारिणस्तावत् षड्विधाः । तद्यथा-केवलिनो मनःपर्यायज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनश्चतुर्दशपूर्विणो दशपूर्विणो नवपूर्विणश्च । अत्र यदा केवली प्राप्यते तदा तस्याऽग्रे प्रायश्चित्तं गृह्यते, तदभावे मनःपर्यायज्ञानिनः, तस्याप्यभावेऽवधिज्ञानिनः, तदप्राप्तौ चतुर्दशपूर्विणः, तदनुपलम्भे दशपूर्विणः, तस्याऽप्यनासादने नवपूर्विण इति । श्रुतव्यवहारिणश्चाऽष्ट-सप्त- षट्-पञ्च-चतु-स्त्रि-येकार्द्धपूर्विण एकादशाङ्गधारिणो निशीथकल्पव्यवहारदशाश्रुतस्कन्धपञ्चकल्पाद्यशेषश्रुतसूत्रार्थाभिज्ञाश्च । A. करीषं कषति, अपसारयति, दूरीकरोति = महावायुः । B. द्रष्टव्यः पृष्ठः ११ ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो श्रुतव्यवहारश्चाऽऽचाराङ्गादीनामष्टमपूर्वान्तानामेव । यदुक्तम्- 'आयारपकप्पाई सेसं सवं सुअं विणिहिट' मिति (व्यवहारभाष्ये) ।अत्राह कश्चित्-किमष्टमपूर्वान्तमेव श्रुतम्, नवमपूर्वादीनां न श्रुतत्वम्? उच्यते-आगम्यन्ते परिच्छिद्यन्तेऽतीन्द्रियाः पदार्था येन स आगम इति व्युत्पत्तेर्नवमपूर्वादीनां श्रुतत्वाऽविशेषेऽपि केवलज्ञानादिवदतीन्द्रियार्थेषु विशिष्टज्ञानहेतुत्वेन सातिशयत्वादागमत्वेनैव व्यपदेशः । शेषश्रुतस्य तु नातीन्द्रियार्थेषु तथाविधोऽवबोधस्ततोऽस्मिन् श्रुतव्यवहारः । इदानीं चाऽऽगमव्यवहारिणामभावे समयानुसारेणोत्कृष्टतमश्रुतानां श्रुतव्यवहारिणां सन्निधावालोच्यते । आज्ञाव्यवहारस्तु कावपि गीतार्थावाचार्यों सम्यगधीताशेषसूत्रार्थों क्षीणजङ्घाबलो दवीयोदेशवासिनौ परस्परेणोपान्तमागन्तुमक्षमौ तयोरेकः प्रायश्चित्तं जिघृक्षुरगीतार्थशिष्यं मतिधारणाकुशलं सन्दिष्टवस्तुनयनसमर्थमागमभाषया गूढान्यपराधपदानि कथयित्वा लिखित्वा वा समर्प्य मन्दमेधसं शिष्यं द्वितीयाऽऽचार्यसमीपे प्रस्थापयति, सोऽपि तथैव गूढपदैः प्रायश्चित्तं कथयित्वा लिखित्वा वा समर्प्य प्रेषयति, एष आज्ञालक्षणः तृतीयो व्यवहारः । तदुक्तं- 'देसंतरहिआणं गूढपयालोअणा आणा' । आलोचना च प्रतिसेवकस्य प्रतिसेवनीयप्रतिसेवनातः स्यात् । तत्र प्रतिसेवकः साध्वादिः । प्रतिसेवनीयं च व्रतषट्कादीन्यष्टादशस्थानानि । तद्यथावयछक्कं कायछक्कं अकप्पो गिहिभायणं । पलिअंक निसिज्जा य सिणाणं सोहवज्जणं ।।
(व्य०सू० ४४४०, जी०भा० ५८७) व्रतषट्कं प्राणातिपातविरत्यादिमहाव्रतपञ्चकं रात्रिभोजनविरतिषष्ठम् । कायषट्कं पृथिव्यादयः षड्जीवनिकायाः। षट्कद्वयेन मूलगुणा उक्ताः । एतवृतिकल्पाश्चाऽकल्पादयः षडुत्तरगुणाः । तत्राऽकल्पो द्विविधः-शिक्षकस्थापनाकल्पोऽकल्पस्थापनाकल्पश्च । तत्राऽऽद्योऽनधीतपिण्डनियुक्त्यादिशास्त्रसाधुना समानीतमाहारादि साधुभ्यो न कल्पते । उक्तं च'अणहीआ खलु जेणं पिडेसणसिज्जवत्थपाएसा । तेणाणिआणि जइणो कपंति न पिंडमाईणि' ।। उउबद्धंमि न अनला वासावासे उ दोवि नो सेहा । दिक्खिज्जंती पायं (सेह) ठवणाकप्पो इमो होइ ।। आद्या गतार्था । द्वितीयस्याश्चायमर्थः-ऋतुबद्धे शीतोष्णकालमासाष्टके अनला अयोग्या नपुंसकादयो न दीक्षार्हाः। वर्षाकाले तु 'दोवि' त्ति । द्वावपि योग्याऽयोग्यौ शैक्षौ न कार्याविति शेषः । शिक्षकस्थापनाकल्पाख्योऽकल्पः । द्वितीयश्चाऽनेषणीयपिण्डशय्यावस्त्रपात्रलक्षणोऽकल्प उद्गमादिद्विचत्वारिंशद्दोषरहितस्यैव कल्पनीयत्वात् ।१। गृहिभाजनं गृहस्थसम्बन्धि स्थालतलिकादिकमकल्पम् ।२। 'पलिअंक' त्ति । आसन्दकशय्यामञ्चकादावुपवेष्टुं स्वप्तुं वा दुष्प्रतिलेख्यत्वात् साधूनां न कल्पते ।३। 'निसिज्ज' त्ति । भिक्षार्थं गृहप्रविष्टस्य साधोरुत्सर्गतस्तत्र
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो निषदनं न कल्पते । अपवादतः पुनः कस्यचित् कल्पते । यदुक्तं श्रीशय्यंभवमिश्रैः'तिण्हमन्नयरागस्स निसिज्जा जस्स कप्पई । जराए अभिभूअस्स वाहिअस्स तवस्सिणो' ।। (दशवै ० ६ / ६० )
एते च भिक्षाटनं न कार्यन्त एव परमात्मलब्ध्यपेक्षया सूत्रे त्रयस्योपवेशनमुक्तम् । ४ । स्नानम् अङ्गप्रक्षालनम्, सर्वतो देशतोऽप्यकल्पम् । ५ । शोभावर्जनं नखकेशसंस्कारादिविभूषात्यागः । ६ । इत्यष्टादशस्थानलक्षणं प्रतिसेवनीयम् । प्रतिसेवना च द्विधा - दर्पिका कल्पिका च । आकुट्टिप्रमादसेवने च सत्यावपि न विवक्षिते । दर्पाकल्पसाध्यत्वादाकुट्टेः । प्रमादस्यापि दर्पजन्यत्वादनयोर्दर्षिकाख्यायामाद्यप्रतिसेवनायामेवान्तर्भावः ।
साचाद्या दशधा तद्यथा
'दप्प - अकप्प - निरालंब चिअत्ते अप्पसत्थ-वीसत्थे । अपरिच्छि अकडजोगी निरणुत्तावी अ निस्संके' ।। (व्य० सू० ४४४२, जी० भा०५८९, गु०वि०२/१९) तत्र दर्पो धावनडेपनादिः । धावनं निष्कारणमतित्वरितमविश्रामं गमनम् । डेपनं गर्त्तवरण्डादीनां रयेणोल्लङ्घनम् । आदिशब्दान्मल्लवद् बाहुयुद्धकरणलगुड भ्रमणादिग्रहः 19 | अकल्पः पृथिव्यादिकायानामपरिणतानां ग्रहणम्उदकार्द्रसस्निग्धसरजस्काभ्यां हस्तमात्रकाभ्यामादानम् । अगीतार्थोत्पादिताहारोपधिपरिभोगः । पञ्चकादिप्रायश्चित्तयोग्यमपवादविधिं त्यक्त्वा गुरुतरदोषसेवनं चेति । २ । निरालम्बो ज्ञानाद्यालम्बनं विनाऽपि निष्कारणमकल्पिकासेवनम्, यद्वा-अमुकेनाऽऽचरितमतोऽहमप्याचरामीति । ३ । 'चिअत्ते' त्ति । त्यक्तकृत्यः त्यक्तचारित्रः, अपवादेनाऽसंस्तरे ग्लानादिकारणे वा यदकल्प्यमासेवितं पुनस्तदेव संस्तरेऽपि निवृत्तरोगोऽप्यासेवते । ४ । अप्रशस्तो प्रशस्तेन भावेन बलवर्णाद्यर्थं प्रासुकमपि भुआनः किं पुनरविशुद्धमाधाकर्मादि ? । ५ । विश्वस्तः प्राणातिपाताद्यकृत्यं सेवमानः स्वपक्षात् श्रावकादेः परपक्षान्मिथ्यादृष्ट्यादेर्न बिभेति । ६ । 'अपरिच्छिअ' त्ति । अपरीक्षक उत्सर्गापवादयोरायव्ययावनालोच्य यः प्रतिसेवते । ७ । अकृतयोगी ग्लानादिकार्ये गृहेषु त्रिः पर्यटनरूपं योगं व्यापारमकृत्वैव योऽनेषणीयमासेवते । यथा असंस्तरादौ त्रीन् वारानेषणीयार्थं पर्यटिताशेषगृहेणाप्यप्राप्तैषणीयेन चतुर्थवेलायामनेषणीयं ग्राह्यमित्येवं व्यापारमकृत्वैव प्रथमद्वित्रिवेलास्वप्यनेषणीयं गृह्णाति स तथा | ८ | निरनुतापी अपश्चात्तापी, यः साधुरपवादेनापि सङ्घट्टनपरितापनोपद्रवान् कृत्वा नानुतप्यते । यथा हा ! मया दुष्ठु कृतमिति । यस्तु दर्पेणाप्यासेव्य नानुतप्यते किं तस्य उच्यते ? । ९ । निश्शङ्को निरपेक्षः, अकार्यं कुर्वन् कस्याप्याचार्यादेर्नाऽऽशङ्कते नेहलोकस्यापि बिभेतीत्यर्थः । १० । एषा दर्पिका प्रथमा प्रतिसेवना । द्वितीया कल्पिका प्रतिसेवना चतुर्विंशतिधा । तद्यथा
९
१०
दंसणनाणचरित्ते तव-पवयण- समिइ - गुत्तिहेउं वा । साहम्मि अवच्छल्लत्तणेण
१३
१५
१६
२२ २३ २४
कुलओ गणस्सावि ।। य असहस्स गिलाण बालवुड्ढस्स । उदयग्गिचोरसावय भयावई ।। ( व्य०सू० ४४४४-४४४५, जी०भा० ६०१ ६०२, गु०वि० २ / २०-२१ )
११
१२
संघस्सायरि अस्
A. पूज्यै :
---
૪
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो 'दंसण' त्ति । दर्शनप्रभावकानि प्रमाणशास्त्राणि प्रमेयरत्नकोशादीनि गृह्णन्नसंस्तरे अकल्प्यमपि यतनया प्रतिसेवमानः शुद्धोऽप्रायश्चित्त इत्यर्थः ।१। माण' त्ति । ज्ञाननिमित्तं सूत्रमर्थं वाऽधीयन्नसंस्तरे अकल्प्याऽऽसेव्यपि शुद्धः ।२। घरित्ते' त्ति । यत्र क्षेत्रे एषणादोषः स्त्रीदोषो वा ततः क्षेत्राच्चारित्रार्थिना निर्गन्तव्यम् , निर्गच्छंश्चाक्षमत्वादकल्प्याऽऽसेव्यपि शुद्धः ।३। सवे'त्ति । तपः करिष्यामीति घृतादि पिबेत्, कृते वा विकृष्टतपसि मासक्षपणादौ पारणके लाजातरणादि पिबेत्, तीर्यत इवास्यामतिस्वच्छतयेत्यधिकरणे अनटि तरणं लाजा-भृष्टा वीहयस्तैर्निर्वृत्तं तरणं लाजातरणम् उपचारात् पेयाऽभिधीयते तां पिबेत् । यद्वाआधाकर्मादि तस्मै दद्यात् माऽन्येन शीतान्नादिना रोगोऽभूत्, शर्कराऽऽमलकादयो वाऽस्य यतनया पारणके दीयन्ते, परं शुद्धः ।४। पवयण' त्ति । प्रवचनार्थं किञ्चित् प्रतिसेवमानः शुद्धः । यथा कोऽपि राजादिर्भणेत् मम विषयान्निर्गच्छतेति । ततस्तद्दण्डार्थमुपक्रमते । यथा विष्णुकुमारमुनिना लक्षयोजनप्रमाणं शरीरं कृतं लवणोदधिश्चलनाभ्यामालोडितः ।५। समिइ'त्ति । समितिहेतोः, ईर्यासमितिर्न शुद्ध्यतीति, चक्षुर्निमित्तं वैद्योपदेशादौषधादिपानं कुर्यात् । कथमपि चित्तव्याक्षेपादिसम्भवे मा भाषासमितावसमितो भूवमिति तत्पशमनार्थमौषधादि पिबेत् । एषणासमित्यै कदाचिदसंस्तरेऽनेषणीयमपि गृह्णीयात् । एषणादोषेषु वा शङ्कितादिषु सत्स्वसंस्तरे गृह्णीयात् । दीर्घाऽध्वप्रतिपत्तौ वाऽध्वकल्पं प्रतिसेवेत् । अयं भावार्थःसम्प्रत्यल्पदोषमिदमनाददानः पश्चाद् ग्लानत्वादिभावे माऽऽधाकर्मादि बादरमनेषणीयं ग्रहीषम् । आदाननिक्षेपसमित्यै कश्चित् कम्पवातादिना कम्पमानकरोऽन्यत्र प्रमार्जयत्यन्यत्र वस्तु निक्षिपत्यतस्तत्पशमनार्थमौषधादि विदध्यात् । पारिष्ठापनिकासमित्यै स्थण्डिलाभावे कायिकी संज्ञां वा कदाचिदक्षमतया पृथिव्यादीन् विराधयन्नपि कुर्वीत, मा ममेदानी कायिक्याद्याबाधया मृत्युर्भूत् । जीवन् पुनरिमां समिति यथावस्थितां पालयिष्यामीति ।६। गुत्तिहेउं वा' गुप्तिहेतोः कदाचिद् विषमातङ्कादौ अनन्यौषधसाध्ये वैद्योपदिष्टं विकटं स्वल्पमेवाऽऽसेवते । माऽहं वैकल्यान्मनोवाक्कायैरगुप्तो भूवमिति ।७। साधर्मिकवात्सल्यमाश्रित्य किञ्चिदकल्प्यं प्रतिसेवेत । यथा आर्यवैरिस्वामिभिरशिखाकमुण्डः पटेऽधिरोप्य दुर्भिक्षान्निस्तारितः। न चैतत्कर्तुं कल्पते साधूनाम् । यदुक्तम् - सहेवाऽसंजयं धीरो आस एहि करेहि वा । सय चिट्ट वयाहित्ति नेवं भासिज्ज पण्णव' ।।
(दशवै०७/४७) मिति ।८। कुलगणसङ्घकार्येषु समुत्पन्नेषु वशीकरणोच्चाटनाभिचारादीनि राजादिकमुद्दिश्य प्रयुङ्क्ते, चूर्णयोगादीन् वा करोति ।९-११। आचार्यऽसहिष्णुग्लानबालवृद्धादीनां च येन समाधिर्भवति तत्कार्यम् ।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तत्र राजयुवराजाऽमात्यश्रेष्ठिपुरोहिता असहिष्णवः पुरुषा भण्यन्ते । एते हि अन्तप्रान्तैर्विपरिणाम्यन्ते । बालवृद्धौ च कारणदिक्षितौ भवेताम् । यथाऽऽर्यवैरिस्वामी आर्यरक्षितपिता च । एतेषां च सर्वेषामपि पञ्चकाद्यया यतनया आहारादि गृहीत्वा समाधिहेतोर्दातव्यम् । पञ्चकादियतना यं-येन गृहीतेन पञ्चकप्रायश्चित्तापत्तिर्भवति। तदपि तत्प्रायोग्यं सर्वविशुद्धप्रायोग्याऽलाभे ग्राह्यम् । तदभावे येन दशकापत्तिस्तदाप्यादेयम् । एवं यावदाधाकर्माऽप्यादाय तेषां समाधिरुत्पाद्यः । १२-१६। उदय' त्ति । उदकप्रवाहो नदीपूरादिः।१७।
अग्गि' त्ति । दावाग्निः ।१८। घोर' त्ति । चौरा द्विविधा-वस्त्राद्युपधिहारिणः शरीरहारिणश्च पारसीकम्लेच्छादयः।१९। सावय' त्ति । श्वापदानि च सिंहसिन्धुरव्याघ्रादीनि । एतेषामन्यतरस्मात् सकाशाद् भये सति स्तम्भनविद्यया तं नदीपूरादिकं स्तभ्नीयात्, विद्याया अभावे पलायेत, पलायनाऽसमर्थश्च श्रान्तो वा सचित्तवृक्षमप्यारोहेन्न दोषः ।२०। तथा भयं धाट्यादेः, तस्मिन् सति पलायमानः पृथिव्यादीन् विराधयेत् ।२१। कंतार' त्ति । अरण्यानी, यत्र भक्तपानादिलाभो न सम्भवत्येव, तत्र यतनया कदल्यादिफलानि उदकादि वाऽप्रासुकमाददीत ।२२। आवइ' त्ति । आपत्-द्रव्यक्षेत्रकालभावश्चतुर्द्धा । द्रव्यतः प्रासुकोदकाद्यलाभे, क्षेत्रतो दीर्घमध्वानं प्रतिपन्नानाम्, कालतो दुर्भिक्षादी, भावतो ग्लानत्वादावापत्। तत्र किञ्चिदकल्पिकं प्रतिसेवेत तथापि शुद्धः ।२३। वसण' त्ति । गीताद्यभ्यासो व्यसनम् । कोऽपि चारणादिः दीक्षितः स्यात् । स च गीतव्यसनतया गीतोच्चारं कुर्यात् । ताम्बूलव्यसनी वा प्रव्रजितो व्यसनितया पक्वशुष्कताम्बूलपत्रादिकं मुखे प्रक्षिपेत् ।२४ । एषा कल्पिका द्वितीया प्रतिसेवना । गूढपदानि चामूनिपढमस्स य कज्जस्सा पढमेण पएण सेविअं जं तु । पढमे छक्के अभिंतरं तु पढमं भवे ठाणं' ।।
(व्य०सू० ४४४८, जी०भा० ६१८, गु०वि० २/२३) प्रथमस्य कार्यस्य दर्पिकासेवनालक्षणस्य तद्भेदानां दोऽकल्पनिरालम्बादीनां दशानां पदानां मध्यात् प्रथमेन पदेन दर्पलक्षणेनासेवितं यत् । प्रथमे षट्के व्रतषट्काख्येऽभ्यन्तरम् अन्तर्वर्ति व्रतषट्कान्तःपतितमित्यर्थः । प्रथम प्राणातिपाताख्यं भवेदतीचारस्थानमापन्नमित्येवं गूढपदेन प्राणातिपाताऽतिचारं निर्दिष्टवान् । एवं बीयं भवे ठाणं, तइअं भवे ठाण' मित्यादिसर्वपदचारणिकाक्रमेणाशीत्यधिकं शतमतीचारस्थानानां जायते । तथाबीअस्स य कज्जस्सा पढमेण पएण सेविअं जं तु । पढमे छक्के अभिंतरं तु पढमं भवे ठाणं' ।।
___ (व्य०सू० ४४५६, गु०वि० २/२३) द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पिकाऽऽसेवनाख्यस्य तद्भेदानां दर्शनादीनां चतुर्विंशतिसङ्ख्यानां मध्यात् प्रथमेन पदेन दर्शनाख्येन दर्शनप्रभावनारूपेणाऽऽसेवितं यत् । उत्तरार्द्धं प्राग्वत् । अत्रापि सर्वपदचारणिकाक्रमेण
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकान्यतिचारस्थानानि जायन्ते । उभयराशिमेलने षट् शतानि द्वादशोत्तराणि । एतेषां च परिज्ञानायेदं यन्त्रकद्वयम् ।
।।दर्पयन्त्रकम् ।।
१|२|३|४ ५ ६ ७८९
२
३
| ४ |५|६|१|२|३ | ४|५|६|१|२|३|४|५|६
।। कल्पयन्त्रकम् ।।
३ | ४/५/६/७/८/९/१०/११|१२|१३|१४|१५/१६/१७/१८/१९२०/२१/२२/२३ | २४
TIITITTTTTTTIII अनयोर्यन्त्रकयोः शीलाङ्गरथवत् सर्वपदचारणिका करणीया । इयं स्थापनापढमस्स य कज्जस्सा' १८०- पढमेण पएण सेविअं जंतु १८। बीएण १८ । तइएण १८ । तुरिएण १८ । पंचमेण य १८ । छठेण १८ । सत्तमेण य १८ । अट्ठमेण य १८ । नवमेण १८ । दसमेण १८ । पढमे छक्के अन्भिंतरं तु ६, बीए छक्के अभिंतरं तु ६, तइए छक्के अन्भिंतरं तु ६ । पढमं भवे ठाणं १, बीए (अं) भवे ठाणं १, तइए (अं) भवे ठाणं १, तुरिअं भवे ठाणं १, तह पंचमं भवे ठाणं १, छठे भवे ठाणं १ एतत्प्रथमं यन्त्रम् । बीयस्स य कज्जस्सा' ४३२- पढमेण पएण सेविअं जं तु १८। बी० १८ । त० १८ । तु० १८ । पं० १८ । छ० १८ । स० १८ । अट्ठ० १८ । नव० १८ । द० १८ । एगारसमेण १८ । बा० १८ । ते० १८ । चउद० १८ । पनर० १८ । सोल० १८ । सत्तर० १८ । अढार० १८ । इगुणी० १८ । वी० १८ । इग० १८ । बा० १८ । ते० १८ । च० १८ । पढमे छक्के अन्भिंतरं तु ६, बीए ६, तइए ६ । पढमं भवे ठाणं १, बीअं भवे ठाणं १, तइयं भवे ठाणं १, तुरिअं भवे ठाणं १, तह पंचमं भवे ठाणं १, छटुं भवे ठाणं १ इदं द्वितीयं यन्त्रम् ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सोऊण तस्स पडिसेवणं तु आलोअणं कमविहिं च । आगम पुरिसज्जायं परिआय बलं च खित्तं च ।। अवधारेउं सीसो गंतूण य सो तओ गुरुसगासे । तेसि निवेएइ तहा जहाणुपुबी गत सबं' ।।
(व्य०सू० ४४६८-४४६९, जी०भा० ६३६-६३७, गु०वि० २/२४-२५) स गूढपदावधारकः शिष्यस्तस्याऽऽचार्यस्य प्रतिसेवकस्य प्रतिसेवामालोचनां च क्रमविधिं च मूलोत्तरगुणविषयं श्रुत्वा, आगमम् आगमधरत्वम्, पुरुषजातं वाऽऽचार्यादि, पर्यायं व्रतवयोविषयम् , बलं च वपुःसामर्थ्यम् , क्षेत्रं च कर्कश-साधारणादिरूपम्, अवधार्य, ततो गत्वा गुरूणां प्रायश्चित्तदातर सकाशे यथाऽनुपूर्व्या श्रुतं तत्तथा सर्वं तेषां निवेदयति । ततःसो ववहारविहिन्नू अणुमज्जिअ तं सुओवएसेणं । सिस्सस्स देइ आणं तस्स इमं देहि पच्छित्तं' ।।
(व्य०सू० ४४७०, जी०भा० ६३८) स प्रायश्चित्तदाता आगमादिव्यवहारविधिज्ञस्तत्र स्वयं गन्तुमक्षमः स्वशिष्यं प्रेषयति, तदभावे आगतशिष्यस्यैवाऽऽज्ञां ददाति, अनुमृज्य तं गूढपदालोचितमतीचारं श्रुतोपदेशेन विशोध्य, तथा तस्याऽऽचार्यस्येदं प्रायश्चित्तं दद्या इति गूढपदैरेव कथयति । तानि चैतानिपढमस्स य कज्जस्सा दसविहमालोअणं निसामित्ता । नक्खत्ते भे पीडा सुक्के मासे तवं कुणह' ।।
(व्य०सू० ४४७१, जी०भा० ६३९, गु०वि० २/२६ टीकान्तर्गतगाथा) धाउम्मासं तवं कुणह, छम्मासं तवं कुणह, सुक्के' इति सञ्चारितान्त्यपदा पुनरेषैव गाथा द्विः पठनीया । आसामर्थः-प्रथमस्य कार्यस्य दर्पिकासेवनाऽऽख्यस्य दशविधामालोचनां दर्पकल्पादिदशपदात्मिकां निशम्य नक्षत्रे भे भवतां पीडा पीडकत्वेनोपचाराद्विराधना । कोऽर्थः ? चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्रतारकभेदपञ्चविधज्योतिश्चक्रमध्ये नक्षत्रभेदश्चतुर्थः । अतोऽनेन चतुर्थव्रतगोचरा विराधना सूच्यत इति एके व्याचक्षते । अन्ये त्वाषाढाद्याः संवत्सरा इति । तदाद्यदिने ज्येष्ठपूर्णिमानन्तरप्रतिपदि संवत्सरमूलदिवसे मूलनक्षत्रं भवति । ततः प्राधान्यादत्र नक्षत्रशब्देन मूलं भणन्ति । तेन मूलगुणविराधनां प्राणातिपाताद्यतिचाररूपां ज्ञापयन्ति । अपरे त्वादिषु नक्षत्रेषु सर्वेषु वृष्टेऽपि मेघे हस्तवृष्टिं विना न धान्यानि विशिष्टां पुष्टिं बध्नन्ति । ततो हस्तस्य प्राधान्यमिच्छन्तोऽत्र नक्षत्रध्वनिना हस्तं निर्दिशन्ति । ततो हस्तेनाऽदत्तमात्रं हस्तकर्म वा कृतमिति तृतीयचतुर्थव्रतातिचारसूचा । एके तु नक्षत्राणि लोके सप्तविंशतिळवह्रियन्त इति । नक्षत्रशब्देनानगारगुणानां मूलोत्तरगुणरूपाणां सप्तविंशतिसङ्ख्यानां विराधनामाहुः । तथा चाऽऽवश्यके प्रतिक्रमणाध्ययने- सत्तावीसाए अणगारगुणेहिं' ति । वयछक्कमिंदिआणं च निग्गहो भावकरणसच्चं च । खमया विरागया वि अ मणमाईणं निरोहो अ' ।। कायाणं छक्क जोगंमि जुत्तया वेअणाहिआसणया । तह मारणंतिअहिआसणा य एए णगारगुणा'।।
A. अवधारितम् ।
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो गाथे स्पष्टार्थे । नवरं- भावकरणसच्चं च' त्ति । भावसत्यं शुद्धान्तरात्मतारूपं पारमार्थिकाऽवितथम्, करणेन सत्यं करणसत्यं यथोक्तप्रतिलेखनादिक्रियाकरणम् । इह व्रतषट्कं कायषट्कं च १२ मूलगुणाः, शेषाः १५ उत्तरगुणाः । तत्रोत्तरगुणविराधनामाश्रित्य शुक्ले मासे तपः कुरुत । चातुर्मासिकं तपः कुरुत, पाण्मासिकं तपः कुरुत । शुक्ले इति । अयमभिप्रायः-उत्तरगुणविराधनायां शुक्लशब्दवाच्यान्युद्घातिमानि मासिकचातुर्मासिक-पाण्मासिकानि प्रायश्चित्तानि कार्याणि । मूलगुणातिचारे तु कृष्णशब्दवाच्यान्यनुद्घातिमानि तान्येवेति । तथा चएवं तावुग्धाए अणुघाए ताणि चेव कण्हंमि । मासचउमासछम्मासिआणि छेअं अओ वुच्छं' ।।
(व्य० सू० ४४७४, जी०भा० ६४४) तत्रोद्घातो भागपातस्तेन निर्वृत्तान्युद्घातिमानि भावादिम' (सिव्हे०६।४।२१) इतीमः-लघूनीत्यर्थः । तद्विपरीतान्यनुद्घातिमानि गुरूणीत्यर्थः । उपलक्षणं चैतन्मासिक-चातुर्मासिक-पाण्मासिकानि । अन्यथा पञ्चकादीनि षाण्मासिकान्तानि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । तानि च सर्वाण्यपि लघूनि गुरूणि च । तत्स्वरूपं चाग्रे वक्ष्यति अद्धेण छिण्णसेस' मित्यादिना। इह तीर्थे उत्कृष्टतोऽपि षण्मासान्तमेवातिचारशुद्ध्यर्थं तपो भवति । अत एवोक्तं- मासचउमासछम्मासिआणि छेअंअओ वुच्छं' यश्चैतावता तपसा न शुद्ध्यत्यतस्तच्छुद्ध्यर्थं छेदादीन् वक्ष्ये । अन्यत्राऽप्युक्तम्उस्सग्गेण उ सुज्झइ अइयारो कोइ कोइ उ तवेणं । तवसा असुज्झमाणे छेअविसेसावि सोहंति' ।। छेदादयोऽप्याऽऽज्ञाव्यवहारत्वात् गूढपदैरेवोच्यन्ते । छिन्दित्तु तयं भाणं गच्छंतु वयस्स साहूणो मूलं । अब्बावडा व गच्छे अब्बीआ वावि विहरंतु' ।।
(व्य०सू० ४४७८, जी०भा० ६४९, गु०वि० २/२६ टीकान्तर्गतगाथा) तद्धाजनं पूर्ववतपर्यायरूपं छिन्दन्तु तन्मध्यात् कियन्तमपि पर्यायमपनयन्तु-उत्सारयन्त्वित्यर्थः । स च छेदस्तपोभूमिमतिक्रान्तस्य पञ्चदशकादिरूपतया तत्तदतिचाराऽपेक्षया यावत् पर्यायः प्राप्यते तावत् क्रियते । यदाहउक्कोसं तवभूमि समईओ सावसेसचरणो अ। छेअं पणगाईअं पावइ जा धरइ परिआओ' ।। ते चैवं छेदविभागाःछन्भागंगुल पणगे दसराए तिभाग अद्ध पन्नरसे । वीसाइ तिभागूणं छन्भागूणं तु पणवीसा' ।। मासचउमासछक्के अंगुलचउरो तहेव छक्कं तु । एए छेअविभागा नायबा अहक्कमेणं तु' ।।
___ (व्य०सू० ४४७९-४४८०, गु०वि० २/२६ टीकान्तर्गतगाथे) A. लघु । B. गुरु । c. षोडशप्रकारायास्तपोभूमेरतिक्रान्तस्य साधोः ।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो इहाङ्गुलशब्देन माससङ्केतः । ततश्च-पञ्चके दिनपञ्चके छेद्ये अङ्गुलषड्भागच्छेद्य इति व्यपदिशन्ति । भवन्ति हि त्रिंशद्दिनमानस्य मासस्य षड्भागे छेद्ये पञ्च, दशरात्रे छेद्ये त्रिभागः, पञ्चदशसु छेद्येष्वर्द्धम् , विंशतौ छेद्यायां त्रिभागोनमङ्गुलम्, पञ्चविंशतौ छेद्यायां षड्भागोनमङ्गुलं छेद्यमिति । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषडादिमासेषु छेद्येषु तत्सङ्ख्यान्यङ्गुलानि छेद्यानीति निर्दिशन्ति । एते छेदविभागाः क्रमेण ज्ञातव्याः ।
सर्वपर्यायच्छेदेनाप्यशुद्धौ गच्छन्तु साधवो व्रतस्य मूलम् अष्टमप्रायश्चित्तभाजो भवन्तु । तस्याऽप्ययोग्यतायां अव्यापृता वा गच्छेयुरव्यापाराः सन्तिष्ठन्तु-अनवस्थाप्यारे भवन्त्वित्यर्थः । तेनाऽप्यशुद्धौ अद्वितीया वा विहरन्तु एकाकिनः सन्तो दशमप्रायश्चित्ताऽऽसेविनो भवन्तु इति । दपिकासेवनाप्रायश्चित्तान्युक्तानि। कल्पिकासेवनायाः प्राहबिइअस्स य कज्जस्सा तहिअं चउवीसयं निसामित्ता । आउत्तनमुक्कारा भवन्तु एवं भणिज्जाहि' ।।
(व्य०सू० ४४८१, जी०भा० ६५२, गु०वि० २/२६ टीकान्तर्गतगाथा) द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पिकासेवनाख्यस्य दर्शनादिपदगोचरामासेवनां शिष्येण कथितां श्रुत्वा गुरुराहआयुक्ताः संयमोद्यमविधायिनः पञ्चपरमेष्ठिस्मरणपरा भवन्तु सूरयोऽप्रायश्चित्तेन इति भावः ।
नवरं- कारणपडिसेंवावि हु सावजा निच्छए अकरणिज्जा' । किं सर्वथा ? नेत्याह- बहुसो वि आरइत्ता' कर्त्तव्येतिशेषः। अधारणिज्जेसु अत्थेसु' अत्यागाढकारणेष्वित्यर्थः । जइवि अ समणुण्णाया' प्रक्रमात् सावद्यप्रतिसेवा । सहवि अ दोसो न वज्जणे दिट्ठो' पढधम्मया हु एवं नाभिक्खनिसेव निद्दयया'। एअं नाऊण तहिं जहोवएसेण देइ पच्छित्तं । आणाइए स भणिओ ववहारो धीरपुरिसेहिं' ।।
(व्य०सू० ४४८२, जी०भा० ६५३) एवं द्रव्यक्षेत्रकालभावसंहननधृतिबलादिकं तस्य प्रतिसेवकस्य ज्ञात्वा यथोपदेशेन गूढपदैः प्रायश्चित्तं ददाति । कोऽर्थः ? तस्य शिष्यस्याऽग्रे कथयित्वा लिखित्वा वा समर्प्य प्रेषयति । एष आज्ञाव्यवहारः । धारणाव्यवहारस्तु संविग्नेन गीतार्थेणाऽऽचार्येण द्रव्यक्षेत्रकालभावपुरुषप्रतिसेवना अवलोक्य यत्रापराधे यत् प्रायश्चित्तं दत्तं तद् दृष्ट्वाऽन्योऽपि तेष्वेव द्रव्यादिषु तादृश्येवाऽपराधे तदेव प्रायश्चित्तं ददाति । एष धारणाव्यवहारः। अथवा वैयावृत्त्यकरस्य गच्छोपग्रहकारिणः सर्द्धकपतेर्वा प्रवर्तकस्य संविग्नस्य देशदर्शनसहायस्य वाऽनेकशः कृतकार्यस्य समस्तछेदश्रुतदानाऽयोग्यस्य सानुग्रहो गुरुः कानिचिदुद्धृतानि प्रायश्चित्तपदानि कथयति । स तान्यवधार्योद्धृतपदालोचनां ददाति स धारणाव्यवहारः । उक्तं चगीअत्थेणं दिन्नं सुद्धिं अवधारिऊण तह चेव । दितस्स धारणा सा उद्धिअपयधरणरूवा वा' ।।
(प्र०सा० ८५८)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एते चत्वारो व्यवहाराः । पञ्चमस्तु जीतव्यवहारः येष्वपराधेषु पूर्वमहर्षयो बहुना तपःप्रकारेण शुद्धिं कृतवन्तस्तेष्वपराधेषु साम्प्रतं द्रव्यक्षेत्रकालभावान् विचिन्त्य संहननादीनां च हानिमासाद्य तदुचितेन केनचित्तपःप्रकारेण यां गीतार्थाः शुद्धिं निर्दिशन्ति तत् समयभाषया जीतमुच्यते । अथवा यद्यत्र गच्छे सूत्रातिरिक्तं कारणतः प्रायश्चित्तं प्रवर्तितम्, अन्यैश्च बहुभिरनुवर्तितं तज्जीतम् , तस्य जीतस्य व्यवहारो जीतव्यवहारः । स चायम् - . वत्तणुवत्तपवत्तो बहुसो आसेविओ महाणेण । एसो हु जीअकप्पो पंचमओ होइ नायब्बो' ।।
(व्य०सू० ४५०२, जी०भा० ६७५) वृत्तः पात्रबन्धग्रन्थिदानादिक एकदा नवो जातः, ततोऽनुवृत्तः पुरुषान्तरं यावत्, ततः प्रवृत्तः पुरुषप्रवाहेण । अत एव बहुश आसेवितो महाजनेन बहुश्रुतनिवहेन । भाष्यकृताप्युक्तम्वत्तो नाम एक्कसि, अणुवत्तो जो पुणो बिइअवारे । तइअवारपवत्तो सुपरिग्गहिओ महाणेण' ।। बहुसो बहुस्सुएहिं जो वत्तो न य निवारिओ होइ । वत्तणुवत्तपमाणं जीएण कयं हवइ एयं' ।। एष जीतकल्पः पञ्चमो व्यवहारो भवति ज्ञातव्यः । इह पञ्चसु व्यवहारेषु सत्सु आगमव्यवहारिभ्य एव प्रायश्चित्तमादेयम्, आगमव्यवहारिणो ह्यतिशयिनः सङ्क्लिश्यमानम्, विशुद्ध्यमानम् अवस्थितपरिणामं वा ज्ञात्वा श्रुतादधिकं हीनं वा तन्मात्रं वा तावद्ददति यावता शुद्ध्यति । न श्रुतमनुरुध्यन्ते । तदभावे श्रुतव्यवहारिभ्यो ग्राह्यम् । ते हि श्रुतमनुवर्त्तमाना इङ्गिताकारनेत्रवक्त्रवचनविकारैः भावं-संवेगाद्युपलक्ष्य त्रीन् वारानतीचारालोचनां कारयित्वा परिकुञ्चितमपरिकुञ्चितं वा ज्ञात्वा श्रुतोक्तं प्रायश्चित्तं ददति । तथाविधाऽऽसन्नश्रुतधराभावे आज्ञाव्यवहारेण दूरस्थानामपि गीतार्थाऽऽचार्याणां पार्थात् प्रायश्चित्तमानाययितव्यम्। तेषामप्यभावे श्रुतधरपाविधारितप्रायश्चित्तपदेभ्यो धारणाव्यवहारिभ्यो ग्राह्यम् । ते च द्वयेऽपि श्रुतोक्तप्रदत्वात् श्रुतव्यवहारकल्पा एव । सर्वेषां चैषामप्राप्तौ जीतेन व्यवहारः । जीतं श्रुतोक्तापत्तितो हीनमधिकं वा परम्परयाऽऽचीर्णं तेन व्यवहारः । अयं सर्वत्र यावत्तीर्थं भवति ।।१।। एष च ग्रन्थः प्रायश्चित्तप्ररूपणार्थमेवोपक्रान्तस्ततः प्रायश्चित्तप्राधान्यख्यापनार्थं गाथाद्वयमाह
संवरविणिज्जराओ मुक्खस्स पहो तवो पहो तासिं । तवसो अ पहाणंगं पच्छित्तं जं च नाणस्स ।।२।। सारो चरणं तस्स वि निव्वाणं चरणसोहणत्थं च ।
पच्छित्तं तेण तयं नेयं मुक्खत्थिणाऽवस्सं ।।३।। व्याख्या-संवरणं संवर आश्रवद्वारप्रविशत्कर्मनिरोधः । आश्रवश्च मिथ्यादर्शनाऽविरतिकषायप्रमादकायवाङ्मनोयोगाः । तत्र मिथ्यादर्शनं प्रतीतम् । अविरतिः प्राणातिपातादीनामनिषेधः । कषायाः क्रोधादयः।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
प्रमादो निद्राविकथामद्येन्द्रियस्वेच्छाप्रवृत्त्यात्मकः । काययोगो धावनवल्गनवरण्डाद्युल्लङ्घनबाह्वाऽऽ स्फालनाद्या अशुभचेष्टाः । वाग्योगोऽङ्गुष्ठपर्वादौ जीव इत्याद्यसद्भूतोद्भावनं भवकम्बलो देवदत्त' इत्यादि छलहिंस्रपरुषालीकपैशुन्यवचनादिः । मनोयोगः परसम्पत्त्यसहनत्वाऽमर्षभयशोकमिथ्याभिसन्धारणरागद्वेषाऽकुशलसङ्कल्पादिः । एतैद्वीरैस्तस्य तस्य कर्मणः प्रविशतः सम्यक्त्व - विरति - निष्कषायत्वाऽप्रमत्तत्वशुभयोगत्वाऽङ्गीकरणकपाटदानेन निवारणमित्यर्थः । विशेषेण निर्जरणं विनिर्जरा पूर्वोपचितशुभाऽशुभकर्मपरिशाटरूपा । सा पुनः समिति - गुप्ति - श्रमणधर्म - भावना - मूलगुणोत्तरगुणपरीषहोपसर्गाधिसहनरतस्य भवति । तत्र समितिगुप्तयः प्रतीताः । श्रमणधर्मो दशधा क्षान्त्यादिः । भावना द्वादशधा अनित्यताद्याः । मूलगुणाः पञ्च प्राणातिपातविरत्याद्याः । उत्तरगुणाः
'पिंडस्स जा विसोही समिईओ भावणा तवो दुविहो । पडिमा अभिग्गहावि अ उत्तरगुण मो विआणाहि' ।। ( व्य०सू० ४७०, नि०भा० ६५३४, गु०वि०१-९४)
परीषहाः क्षुदाद्याः
'खुहा पिवासा सीउन्हं दंसाचेलारइत्थिओ । चरिआ निसीहिआ सिज्जा अक्कोसवहजायणा ।। अलाभरोगतणफासा मलसक्कारपरीसहा । पण्णा अण्णाण सम्मत्तं इअ बावीस परीसहा' ।।
(नवतत्त्वप्रकरणम् २७-२८ )
उपसर्गाः दिव्याद्याः
'दिव्वा माणुस्सया चेव तेरिच्छा य विआहिआ । आयसंवेअणीआ य उवस्सग्गा चउब्विहा ।। तत्र दिव्या हास्यात् १ प्रद्वेषात् २ विमर्शात् - मयाऽपि प्रारब्धो ध्यानादेष न चलिष्यती' त्यादिकात् ३ पृथग्विमात्राः - हास्येन प्रारब्धाः प्रद्वेषेण निष्ठां यान्तीत्यादि संयोगजाः ४ । मानुष्या हास्यात् १ प्रद्वेषात् २ विमर्शाद् - 'एष शत्रुपुत्रादिर्वत्र्त्स्यन् ममानर्थाय तदेनमुच्चाटयामी' त्यादिकात् ३ कुशीलप्रतिसेवनार्थाश्चतुर्थव्रतलोपनार्थं स्वैरिस्त्र्यादिकृताः ४ । तैरश्चा भयात् १ प्रद्वेषात् २ आहारहेतोः ३ अपत्यलयनसंरक्षार्थाः ४ । आत्मसंवेदनीया घट्टनात् चक्षुः प्रविष्टरेण्वादिमर्दनात् १ स्तम्भनात् - पादाद्यङ्गानां चिरं स्तब्धत्वेन धरणात् २ श्लेषणात् - तेषामेव वातादिना चिरं सङ्कोच्य धरणात् ३ पतनात् - स्थाण्वाद्यास्फालनेन भूमौ निपतनात् ४ । एते प्रत्येकं चातुर्विध्यात् षोडशेति । ते च संवरनिर्जरे द्विविधे - सर्वतो देशतश्च । तत्रान्त्यगुणस्थानके शैलेशी प्रतिपन्नस्य व्युच्छिन्नक्रियत्वादाद्यसमये एव सर्वसंवरः । द्विचरमसमये तु द्विसप्ततेः चरमसमये चाऽऽयुषा सह त्रयोदशानामुत्तरप्रकृतीनां निर्जरणात् सर्वनिर्जरा । शेषकाले देशसंवरो देशनिर्जरा च । ते संवरनिर्जरे मोक्षस्य पथः । कोऽर्थः ? संवरनिर्जराभ्यां नवकर्माऽनादानेन पुरातनकर्मक्षपणेन च मोक्षे गम्यते । तयोश्च संवरनिर्जरयोस्तपः पथः । कोऽर्थः ? तपः कुर्वतां संवरविनिर्जरे भवतः । तपसश्च । चशब्दोऽप्यर्थे ।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो तपसोऽपि प्रधानमङ्गं प्रायश्चित्तम्, आभ्यन्तरतपो भेदत्वात् तेन तज्ज्ञेयमेवेति द्वितीयगाथान्तेन योगः । तथा यच्च सामायिकादिबिन्दुसारान्तस्य ज्ञानस्य सारः सारभूतं चरणम्, तस्याऽपि सारो निर्वाणम्, परं च तच्चरणं ज्ञानदर्शनान्वितं प्रायश्चित्तेन शोधितं सत् निर्वाणसाधकं भवति, तेन कारणेन निर्वाणसाधकस्य चरणस्य शोधनार्थं चकाराज्ज्ञानदर्शनातिचारशुद्ध्यर्थं च तत् प्रायश्चित्तं मोक्षार्थिनाऽवश्यं ज्ञेयम् ।। २-३ ।। तद्भेदानाहतं दसविहमालोअणपडिकमणोभयविवेगवुस्सग्गे । तवछेयमूलअणवट्टया य पारंचियं चेव ।।४।।
व्याख्या-अन्वयः सुगमः । भावार्थं ब्रूमः - तत् प्रायश्चित्तं दशविधम् आलोचनार्हादि । तत्राऽऽलोचनार्हम्आ - मर्यादया
'जह बालो जंपतो कज्जमकज्जं च उज्जुअं भणइ । तं तह आलोइज्जा मायामयविप्पमुक्को अ' ।। (सड्ड-जीयकप्पो १३ ) इत्येवंरूपयाऽऽलोचनं गुरोः पुरतः प्रकाशनं तावन्मात्रेणैव यस्य पापस्य शुद्धिस्तदाऽऽलोचनार्हम्, तद्विशोधकं प्रायश्चित्तमप्युपचाराद् आलोचनार्हम् । एवं सर्वेष्वप्युपचारो द्रष्टव्यः । १ । यन्मिथ्यादुष्कृतमात्रेणैव शुद्ध्यति, न गुरोरालोच्यते, तत् प्रतिक्रमणार्हम् । २ । यच्च प्रतिसेव्य गुरोरालोच्यते, गुरूपदेशेन च विशुद्ध्यर्थं मिथ्यादुष्कृतं दीयते, तत्तदुभयार्हम् । ३ । यस्य चानेषणीयग्रहणादेर्विधिना परित्यागेनैव शुद्धिस्तद् विवेकार्हम् ।४ । कायचेष्टानिरोधोपयोगमात्रेणैव यद्दुःस्वप्नादिकमिव शुद्ध्यति, तद्व्युत्सर्गार्हम् । ५ । यत्र प्रतिसेविते निर्विकृत्यादि षाण्मासिकान्तं तपो दीयते, तत्तपोऽर्हम् । ६ । यथा शेषाङ्गरक्षार्थं व्याधिदूषितमङ्गं छिद्यते, एवं व्रतशेषपर्यायरक्षार्थमतीचारानुमानेन दूषितः पर्यायो यत्र छिद्यते, तत् छेदार्हम् ।७। यस्यां चाऽऽसेवनायां सर्वपर्यायमपनीय पुनर्महाव्रतारोपणं क्रियते तन्मूलार्हम् । ८ । यत्र प्रतिसेविते उपस्थापनाया अप्ययोग्यत्वेन यावदनाचीर्णविशिष्टतपास्तावदनवस्थाप्यः क्रियते पश्चाच्चीर्णतपाः पुनर्महाव्रतेषु स्थाप्यते, तदनवस्थाप्यार्हम् । ९ । लिङ्गक्षेत्रकालतपोभिर्बहिष्कृतः तपसा अपराधस्य पारं - तीरमञ्चतीत्येवं साधुकारी ततो दीक्ष्यते यः स पाराञ्ची, पाराञ्च्येव पाराञ्चिकः, येन कर्मणा पाराञ्चिकः क्रियते, तत् पाराञ्चिकार्हम् ।१० । एष सङ्क्षेपतो भावार्थः । विस्तरस्तु दशानामपि प्रायश्चित्तानां स्वस्वविषयनिरूपणायां ज्ञेयः । इह प्रायश्चित्तानि दश, साधवश्च पुलाक - बकुश - कुशील - निर्ग्रन्थ- स्नातकभेदात् पञ्च । तत् कस्य तानि कियन्ति भवन्ति ? इत्युच्यते'आलोअण पडिकमणे मीसविवेगे तह विउस्सग्गे । तत्तो तवे अ छट्टे पच्छित्त पुलाकि छप्पे ।। बउसपडिसेवगाणं पायच्छित्ता भवंति सव्वेवि । थेराण भवे कप्पे जिणकप्पे अट्ठहा होइ ।। आलोअणा विवेगो वा निअंठस्स दुबे भवे । विवेगो उ सिणायस्स एमेआ पडिवत्तिओ' ।।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
I
एतासां व्याख्या - पुलाकादीनां स्वरूपं च व्याख्याप्रज्ञप्तेरवसेयम् । आलोचना 9 प्रतिक्रमणं २ मिश्रं ३ विवेकः ४ तपः ५ व्युत्सर्गः ६ एतानि षट् प्रायश्चित्तानि पुलाके । तथा बकुश - प्रतिसेवकयोः - बकुशस्य प्रतिसेवनाकुशीलस्य च सर्वाण्यपि दशापि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । तौ च बकुशप्रतिसेवनाकुशीलौ स्थविराणां कल्पे भवतः । जिनकल्पे, उपलक्षणमेतत् यथालन्दकल्पे च । नवरं जिनकल्पे यथालन्दकल्पे च तयोः प्रायश्चित्तमष्टधा भवति, अनवस्थाप्यपाराञ्चिकयोरभावात् । आलोचनाप्रायश्चित्तं विवेकप्रायश्चित्तमित्येते द्वे प्रायश्चित्ते निर्ग्रन्थस्य भवतः । स्नातकस्य केवल एको विवेकः । एवमेताः पुलाकादिषु प्रतिपत्तयः । सामायिकसाध्वादीनां पञ्चानां यानि यस्य भवन्ति तान्यप्युच्यन्ते
'सामाइअसंजयाणं पच्छित्ता छेअमूलरहिअट्ठ । थेराण जिणाणं पुण तवमंतं छव्विहं होइ' ।। ( व्य०सू० ४१६९, जी० भा० २८६ ) सामायिकसंयतानां स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां छेदमूलरहितानि शेषाण्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति । जिनानां जिनकल्पिकानां पुनः सामायिकसंयतानां तपः पर्यन्तं षड्विधं प्रायश्चित्तं भवति । 'ठेओवट्ठावणिए पायच्छित्ता हवंति सव्वेवि । थेराण जिणाणं पुण मूलंतं अट्ठा होई' ।। (व्य०सू० ४१७०, जी० भा० २८७ ) छेदोपस्थापनीये संयमे वर्त्तमानानां स्थविराणां सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि । जिनकल्पिकानां पुनर्मूलपर्यन्तमष्टधा भवति । 'परिहारविसुद्धीए मूलंता अट्ठ हुति पच्छित्ता । थेराण जिणाणं पुण छव्विह छेदाइवज्जं च' ।। ( व्य० सू० ४१७१, जी० भा० २८८ ) परिहारविशुद्धिके संयमे वर्त्तमानानां स्थविराणां मूलान्तानि अष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति । जिनानां पुनश्छेदादिवर्जं षड्विधम् ।
'आलोअणा विवेगो अ तइअं तु न विज्जई । सुहुमे अ संपराये अहक्खा तव य' ।। (व्य०सू० ४१७२, जी० भा० २८९ ) सूक्ष्मसम्पराये यथाख्याते च संयमे वर्त्तमानानां आलोचना, विवेक इत्येवंरूपे द्वे प्रायश्चित्ते भवतः । तृतीयं तु न विद्यते ।।४।।
'यथोद्देशं निर्देश' इति सविषयप्रथमप्रायश्चित्तनिरूपणायाह
करणिज्जा जे जोगा तेसुवउत्तस्स निरइआरस्स ।
छउमत्थस्स विसोही जइणो आलोअणा भणिआ । । ५ । ।
व्याख्या— करणीया अवश्यकर्त्तव्या ये योगाः प्रत्युपेक्षणादिक्रियारूपाः श्रुतोपदिष्टा अहोरात्रानुष्ठेयाः, संयमहेतवो यदि वा योगाः कायवाङ्मनोरूपाः । तथाहि'नित्यालीनप्रलीनाङ्गः कूर्मवन्मुनिपुङ्गवः । तिष्ठेत् प्रयोजनाभावे, काययोगोऽयमीरितः ’
11
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो तत्र आ-ईषल्लीन आलीनः । बहुतरं लीनः प्रलीनः। भाष्ये तु'अल्लीणा नाणाइसु पइ पइ लीणाओ हुंति पल्लीणा । कोहाई वा पलयं जेसि (सिं) गया ते पलीणा उ' ।।
(व्य०सू० ४४९४, जी०भा० ६६५) तथा- 'भूमावघर्षयन् पादं यद्वा रीयेत कार्यतः । अग्रपादादिना देशे कीटिकायाकुले पुनः' ।। हितं मितं प्रियं सत्य-मनवयं विमृश्य च । यन्मुनिर्वक्ति वाग्योगः सैष तमिवर्जनात् ।। मनोयोगः पुनरयं मनसः कुशलस्य यत् । उदीरणं निरोधश्चा-ऽकुशलस्य पुनः सदा ।। तेषूपयुक्तस्य निरतिचारस्याऽदुष्टभावस्य छद्मस्थस्य परोक्षज्ञानिनः श्रुतज्ञानानुसारेणैवाऽशेषक्रियाकलापानुष्ठानपरायणस्य यतेर्विशुद्धिरालोचना भणिता तीर्थकरगणधरैः ।।५।। अत्राह शिष्यः-निरतिचारो यतिः करणीयान् योगान् करोति ततः किमालोचनया विशोध्यम् ? गुरुराहसूक्ष्मा आश्रवक्रियाः सूक्ष्मप्रमादनिमित्ता अविज्ञातास्तासामालोचनामात्रेण शुद्धिः । स पुनर्गुरुसन्दिष्टोऽसन्दिष्टो वा कार्यस्याऽऽदौ समाप्तौ वा आलोचयति । करणीययोगान्नामग्राहमाह
__ आहाराइग्गहणे तह बहिआ निग्गमेसु णेगेसु ।
उच्चारविहारावणि-चेइअजइवंदणाईसु ।।६।। व्याख्या-आहारः अशनपानखाद्यस्वाद्यरूपः, स आदिर्येषां ते आहारादय आदिशब्दात् शय्यासंस्तारकपादप्रोञ्छनवस्त्रपात्राद्या औधिकौपग्रहिकोपधयः । तथा च'ओहेण जस्स गहणं भोगो पुण कारणे स ओहोही । जस्स य दुर्गपि निअमा कारणओ सो उवग्गहिओ' ।।
(पंचवस्तुकम् ८३८) आचार्यग्लानबालदुर्बलशैक्षक्षपकाऽसहिष्णुप्रायोग्यौषधादयश्च गृह्यन्ते । तेषां ग्रहणमाहारादिग्रहणं तस्मिन्। तथा बहिर्निमिषु अनेकेषु उच्चारविहारावनिचैत्ययतिवन्दनादिषु । बहिः बहिस्तात् शय्याया गुरुपाद्विा उच्चारावनौ सञ्ज्ञाभूमौ विहारावनौ स्वाध्यायभूमौ चैत्यवन्दनार्थं दूरमासन्नं वा यतीनामपूर्वबहुश्रुतसंविग्नानां वन्दनार्थं तत्पाघे संशयोच्छेदनार्थं वा, आदिशब्दात् श्रावकसन्तानिकाऽवसन्नविहारिश्रद्धासंवर्द्धनार्थम् साधर्मिकाणां वा संयमोत्साहनार्थम् । अथवा पीठफलकादिप्रत्यर्पणार्थम् । यद्वा-कुलगणसङ्घानां चैत्यद्रव्यस्य चोपद्रवनिवारणार्थं निर्गमाः स्युस्तेषु । 'तत्थ कुलं विण्णेअं एगायरिअस्स संतई जाओ । तिण्ह कुलाणमिहो पुण साविक्खाणं गणो होई ।। सङ्घः प्रतीतः, चैत्यं पञ्चधा-यथा वारत्तकमहर्षेः पुत्रः स्वपितरि भक्तिभरापूरिततया चैत्यगृहं कारयित्वा तत्र रजोहरणमुखवस्त्रिकाप्रतिग्रहधारिणीं पितुः प्रतिमामचीकरत् तदेव तत्साधर्मिकचैत्यम् । १। मथुरादिस्थानेषु गृहे कृते मङ्गलनिमित्तमुत्तरङ्गेषु प्रथममहत्प्रतिमा प्रतिष्ठाप्यते अन्यथा तद्गृहं पतति तन्मङ्गलचैत्यम् ।२। शाश्वतचैत्यं-नन्दीश्वरादिव्यवस्थितम् ।३। भक्तिचैत्यं-भक्त्या क्रियमाणं जिनायतनम्, तद्विधाA. प्रतिकूलः ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो साधूनां निश्रया क्रियमाणं निश्राकृतम् ।४। तदनिश्रया विधीयमानमनिश्राकृतम् ।५। तस्य द्रव्यंहिरण्यस्वर्णादिकं काष्ठोपलेष्टकादिकं वा तस्योपद्रवस्तन्निवारणार्थम्। अयमभिप्रायः- सति सामर्थ्य चैत्यद्रव्योपद्रवमुपेक्षमाणः साधुरपि अनन्तसंसारितादण्डभाजनं भवति। अतस्तदर्थमपि बहिनिर्गमः करणीययोग एव ।।६।। किमेतावन्त एव करणीययोगा आहोश्विदन्येऽपि सन्ति ? इत्याह
जं चन्नं करणिज्जं जइणो हत्थसय बाहिरायरिअं।
अविगडिअंमि असुद्धो आलोअंतो तयं सुद्धो ।।७।। व्याख्या- यच्च पूर्वगाथोक्तकरणीयव्यापारेभ्योऽन्यद् यतेः करणीयं क्षेत्रप्रतिलेखनस्थण्डिलान्वेषणशैक्षनिष्क्रमणाऽऽचार्यसंलेखनादि हस्तशताद् बहिराचरितं, तस्मिन् पूर्वोक्ते च करणीययोगनिवहे अविकटिते गुरोरप्रकाशितेऽनालोचिते अशुद्धः । समित्याद्यतिचारलेशवान् आलोचयस्तं करणीययोगनिवहं शुद्धः । आलोचनाख्यप्रायश्चित्तेन समित्याद्यतिचारलेशनिवर्त्तनात् । हस्तशताऽभ्यन्तराचरितं तु किञ्चित् प्रश्रवणादिकमालोच्यते किञ्चिच्च खेलसिङ्घानजल्लनिवेशनोत्थानविजृम्भणाऽऽकुञ्चनप्रसारणोच्छ्वासनिःश्वासचेष्टादिकं नालोच्यते । अत्राह शिष्यः-करणीययोगेष्वाहारादिग्रहणार्थेषु यथोक्तविधिना कृतेष्वपि यद्यालोचनाप्रायश्चित्तयोग्यता भवति तर्हि किमपि न कर्त्तव्यम्, व्रतमादाय प्रथममेव सर्वैरपि अनशनं कार्यम् । गुरुराह-तन्न, एवं सति तीर्थोच्छेदः स्यात् कः केन प्रतिबोधयिष्यते ? किञ्च न खलु मालिन्याशङ्कया वस्त्राणि न परिधीयन्ते । अपरिधाने हि विवस्त्रतया सर्वेषां पशुरूपतापत्तिः ततः परिधीयन्त एव । जातमालिन्यानि च जलेन प्रक्षाल्य निर्मलीक्रियन्ते । एवं चारित्रमपि करणीययोगकरणे सतातिचारलेशमलमालोचनाप्रायश्चित्तजलेन विशोध्य निर्मलीकार्यम् ।।७।। अतिचारलेशवतोऽपि तच्छुद्धये भवत्वालोचना, परं निरतिचारस्य किम् ? इत्याह
कारणविणिग्गयस्स य सगणाओ परगणागयस्स वि अ।
उपसंपया विहारे आलोअण निरइआरस्स ।।८।। व्याख्या-कारणेन अशिवदुर्भिक्षराजादिप्रत्यनीकत्वग्लानोत्तमार्थिकाऽऽराधनादिना गुवदिशाद् विनिर्गतः कारणविनिर्गतस्तस्य निरतिचारस्याऽप्यविराधितसमितिगुप्तिकस्याऽप्यालोचना भवति । सा च द्विधा-ओघतो विभागतश्च । तत्र यः कारणविनिर्गतः पक्षाऽभ्यन्तरे समागच्छति । आगतमात्रश्चेर्यापथिकी प्रतिक्रम्य समुद्देशवेलाया अवगिवाऽऽलोचयति तस्याऽप्योघालोचनामात्रं भवति । यथाअप्पा मूलगुणेसुं विराहणा अप्पउत्तरगुणेसुं । अप्पा पासत्थाइसु दाणग्गहसंपओगोहा' ।।
(नि०भा० ६३१६)
A. भोजनवेलायाः ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अल्पशब्दोऽभाववाची, तेन मूलगुणेषु विराधना अल्पा न काचित्, उत्तरगुणेष्वप्यल्पा न काचित् । पार्श्वस्थाऽवसन्नादिषु दानग्रहाभ्यां सम्प्रयोगः सम्पर्कः सोऽप्यल्पः सोऽपि नासीदित्यर्थः । इयमोघालोचना । यस्तु पक्षाभ्यन्तरागतोऽपि समुद्देशानन्तरमालोचयति यो वा पक्षात् परतः समागतः समुद्देशादर्वागप्याऽऽलोचयति, तयोर्निरतिचारयोरपि विभागालोचना-विशेषालोचना सुव्यक्तनिश्शेषनिजानुष्ठितनिवेदनरूपा । यस्तु तक्षशिलायां धर्मचक्रस्य, मथुरायां स्तूपस्य, पुरिकायां जीवत्स्वामिप्रतिमायास्तीर्थकृज्जन्मनिष्क्रमणज्ञाननिर्वाणभूमीनामयोध्यादीनां दर्शनार्थं स्वजनगोकुलविवाहादिसङ्घडिकाप्रेक्षार्थं यत्र विशिष्टाहारोपधी लभ्येते तत्र तल्लिप्सया रम्यदेशदिदृक्षादिना वा गुर्वनादेशाद् विनिर्गतोऽकारणविनिर्गतस्तस्य सातिचारत्वेन बृहत्तरप्रायश्चित्तशोध्यत्वान्नालोचनामात्रेण शुद्धिः । तथा स्वगणात् साम्भोगिकरूपादेकमण्डलीभोजिनः परगणाद् विसंभोगिकाद् अमण्डलीभोजिनः उभयतोऽपि संविग्नाऽसंविग्नरूपादागतस्यापि च निरतिचारस्य अवसंपय'त्ति उपसम्पद्यमानस्य, सा चोपसम्पत् पञ्चधा-श्रुतग्रहणायाऽन्यमाचार्यमुपसम्पद्यमानस्य श्रुतोपसम्पत् । १। सुखं दुःखं वा मया भवद्भिः सह सोढव्यमिति सुखदुःखोपसम्पत् ।२। अत्र क्षेत्रे तिष्ठतो मम युष्मदीया निश्रेति क्षेत्रोपसम्पत् ।३ । मार्गे व्रजतो मम यौष्माकी निश्रेति मार्गोपसम्पत् ।४। विनयं कर्तुं गच्छान्तरमुपसम्पद्यमानस्य विनयोपसम्पत् ।५। भाष्यकृताऽप्युक्तम्अवसंपय पंचविहा सुअ सुहदुक्खे अ खित्तमग्गे अ । विणओवसंपयावि अ पंचविहा होइ नायबा' ।। एतासामन्यतरामुपसम्पदं प्रथममाददानस्य विभागालोचना भवति । विहार'त्ति । विहारे कृते निरतिचारस्याऽप्यालोचना भवति । अयं भावः-एकाहात् पक्षाद् वर्षाद्वा यदा साम्भोगिकाः स्पर्द्धकपतयो गीतार्थाऽऽचार्या मिलन्ति, तदा निरतिचारा अप्यन्योऽन्यस्य विहारालोचनां स्वस्वविहारक्रमानुष्ठितप्रकाशरूपां ददतीति ।।८।। व्याख्यातं प्रथममालोचनाहँ प्रायश्चित्तम् । सम्प्रति प्रतिक्रमणाहमुच्यते-येषु स्थानेषु स्खलितस्य मिथ्यादुष्कृतयोग्यता भवति तान्याह
गुत्तीसमिइपमाए गुरुणो आसायणा विणयभंगे ।
इच्छाईणमकरणे लहुसमुसादिन्नमुच्छासु ।।९।। व्याख्या-गुप्तिसमितिप्रमादादिस्थानेषु मिथ्याकारः प्रतिक्रमणमिति तृतीयगाथान्ते सम्बन्धः । गुप्तिसमितीनां प्रमादो-मनसा दुश्चिन्तितादिः, वचसा दुर्भाषितादिः, कायेन दुश्चेष्टितादिः । ईर्यायां कथां कथयन् गच्छेत्, भाषायां ढड्ढरंगिरा गृहस्थभाषया भाषेत, एषणायामनुपयुक्तो भिक्षामाददीत, आदाननिक्षेपे प्रमार्जितादि विस्मार्य आदानं निक्षेपं वा कुर्यात्, उत्सर्गसमिती स्थण्डिलमप्रमृज्य प्रश्रवणादि त्यजेत् । एवंविधगुप्तिसमितिप्रमादे । तथा गुरोराशातना-आयो-ज्ञानादिलाभस्तस्य शातना खण्डना आशातना । यथाA. महाध्वनिभाषया ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो डहरो अकुलीणुत्ति अ दुम्मेहो दमगमंदबुद्धित्ति । अवि अप्पलाभलद्धो सीसो परिभवइ आयरिअं' ।।
(नि०भा० ६२१०, बृ०क० ७७२) यद्वा-विधाऽऽशातना-मनसा प्रद्वेषादि, वाचा अन्तरभाषादि, कायेन गुरोः समश्रेण्या गच्छति पुरःस्थितो वा गच्छतीत्यादिका, तस्यां गुर्वाशातनायां । विनयो गुरोरभ्युत्थानासनदानाअलिप्रग्रहवन्दनादिस्तस्य भङ्गे । इच्छादीनामकरणे । इच्छाद्याश्चामीइच्छा मिच्छा तहक्कारो आवस्सिआ य निसीहिआ । आपुच्छणा य पडिपुच्छा छंदणा य निमंतणा ।।
(पंचाशक ५/४६) उवसंपया य काले सामायारी भवे दसहा' ।। इच्छया बलाभियोगमन्तरेण करणं इच्छाकारः । यथा-इच्छाकारेण स्वेच्छया धर्मार्थितया मुने ! ममेदं पात्रलेपादि कुरु न बलादिति । १। मिथ्याकरणं मिथ्याकारः । संयमयोगवितथाचरणे वदन्ति जिनवचनतत्त्ववेदिनो मुनयो यथा-मिथ्यादुष्कृतमिति । इदं दुष्कृतं मिथ्या-वितथमनृतमित्यर्थः।२। तथाकरणं तथाकारः गुरोः किमपि कथयतो यथापूज्यैरुक्तं तथैवेदमित्येवंरूपः।३। अवश्यकार्यैः योगैर्निष्पन्ना आवश्यकी वसतेर्निर्गच्छद्भिर्या विधीयते ।४ । निषेधेन निर्वृत्ता नैषेधिकी वसतौ प्रविशद्धिा क्रियते।५। आपृच्छनमापृच्छा सा विहारादिकार्येषु गुरोर्विधया ।६। प्रतिपृच्छा प्राग् नियुक्तेनापि कार्यकरणकाले कार्या निषिद्धेन वा पुनः कार्यं कर्तुकामेन ।७। छन्दना प्राग् गृहीतेनाऽशनादिना कार्या, यथा-इदं पूज्या गृह्णन्तु ।८। निमन्त्रणा अगृहीतेनाऽशनादिना, यथा-इदमद्य पूज्यानां योग्यमशनाद्यानयामीत्येवंरूपा। ९ । तथा चोक्तम्आपुच्छणा उ कज्जे पुबनिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा । पुवगहिएण छंदणं निमंतणा अगहिएणं' ।।
(ओ०नि० ६९७) उवसंपच्च ज्ञानदर्शनचारित्रार्थं विधेया । १०। एतासामकरणे । तथा लहुस'त्ति । सकार आर्षत्वादल्पवाचककप्रत्ययार्थः । ततो लघुकमृषाऽदत्तमूर्छासु । तत्र लघुकमृषास्वरूपसूचकदृष्टान्तगाथे इमेपयला उल्ले मरुए पच्चक्खाणे अ गमण परिआए । समुद्देस संखडीओ खुड्डग परिहारिअ मुहीओ ।। अवसगमणे दिसासु एगकुले चेव एगदब्वे अ । एए सबेवि पया लहुसमुसाभासणे हुंति' ।।
__ (बृ०क० ६०६६-६०६७, नि०भा० २९८-२९९ तथा ८८२-८८३) पयला निद्राविशेषः, उल्लं वर्षणं, मरुया विप्राः, शेषं स्पष्टम् । एतद्गाथाद्वयोक्तदृष्टान्ताश्च श्लोकैरुच्यन्ते। तथाहिकोऽपि साधुर्दिवा धूर्णन्निद्रयाऽन्येन साधुना । उक्तो निद्रासि किं भद्र ! न निद्रामीति सोऽवदत् ।।१।।
१२
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो प्रापैवं निह्नवात् शुक्लमासार्ह स लघु मृषाम् । यत्र यत्रेदृगापत्तिस्तत्र तत्र लघुम॒षा ।।२।। १, साधुः कार्येण केनापि प्रस्थितः कोऽपि वर्षति । भणितः साधुनान्येन किं व्रजस्यार्य ! वर्षति ।।३।। बभाषे प्रस्थितः साधु ऽहं गच्छामि वर्षति । इत्युक्त्वाऽपि परं वर्षत्येव प्रस्थितवाँस्ततः ।।४।। साधुनोचे मृषा वक्षि सोऽवोचद् वच्मि नाऽनृतम् । वृष्टिरााय सा नेयं नन्वेते वर्षविपुषः ।।५।।२, साधुः कार्याद्गतः कोऽप्याऽऽश्रयमागत्य जल्पति । निर्यात भुअते विप्रास्तत्राऽस्माभिरपीयते ।।६।। प्रस्थिताः साधवोऽटित्वाऽऽयाताः पृच्छन्ति तं क्व ते ? । भिक्षाटनेऽपि नो दृष्टाः स ऊचे खस्ववेश्मसु ।।७।।३, कोऽप्यूचे मण्डलीकाले एहि भुवेति केनचित् । सोऽब्रवीद् यूयमश्नीत प्रत्याख्यातमहो ! मया ।।८।। इत्युदीर्याऽपि मण्डल्यामश्नाति स्म तदैव सः । किमेतदिति पृष्टोऽथ व्याचक्रे वक्रगीरिदम् ।।९।। ननु प्राणातिपाताद्या सर्वाप्यविरतिर्मया । प्रत्याख्यातैव सावद्या वितथं किमिहास्ति तत् ? ।।१०।।४, याता चैत्यादिकार्येण त्वं न यासीति केनचित् । कोऽप्युक्तो मुनिरूचे तं व्रज त्वं न व्रजाम्यहम् ।।११।। ततस्तस्मिन् गते सोऽपि सद्य एव तमन्वगात् । पृष्टस्तेनाथ नेत्युक्त्वा किं गच्छस्यथ सोऽभणत् ।।१२।। न त्वं जानासि सिद्धान्तं गम्यमानं गतं खलु । प्रश्नकाले स्थितोऽभूवमधुनाऽहं गतिक्रियः ।।१३।। ५, पृष्टो निनसुना कोऽपि पर्यायं यतिरूचिवान् । ममाऽस्य च दशाब्दानि निनंसुस्तं ततोऽगदत् ।।१४।। अहं नवाऽब्दपर्यायस्तत् त्वां वन्दे निषीद भोः ! । अथाऽऽचख्यौ स वन्यस्त्वं नाहं वन्द्योऽस्मि ते मुने ! ।।१५।। तेनोक्तं हेतुना केन सोऽभाणीद् भद्र ! शाठ्यतः । पञ्चाऽस्य पञ्च मेऽब्दानि मेलयित्वा दशाऽवदम् ।।१६।।६, कार्याद् बहिर्गतः कोऽपि विलोक्य ग्रहणं खेः । अधीयतो यतीनूचेऽद्भुतं भो ! भोजनक्षणः ।।१७।। उत्थिताः साधवः प्रात्तपात्राः पृच्छन्ति कुत्र सः । गगनेऽदर्शयत्तेषां राहुणा ग्रसनं रखेः ।।१८।।७, भणति स्माऽऽगतः कोऽपि विधाय प्रथमालिकाम् । अद्य सङ्घडिका बढ्यो भिक्षाकालेऽथ साधवः ।।१९।। पप्रच्छुः क्व क्व गेहे ता ? बभाषे च च्छलेन सः । एकेन्द्रियादयो जीवाः सङ्घण्ड्यन्ते गृहे गृहे ।।२०।।८, कोऽप्यूचे क्षुल्लकं दृष्ट्वाऽऽश्रयासन्नां मृतां शुनीम् । यथा क्षुल्लक ! माता ते मृताऽतो रोदिति स्म सः।।२१।। मा रोदीरस्ति जीवन्ती रुदन्तं च तमाह सः । अथ तं क्षुल्लकोऽन्ये च स्माहुब्रूष कथं द्विधा ? ।।२२।। स उवाचाऽस्य शुन्येषा कदाऽप्यम्बाऽभवद् यतः । जीवाः सर्वे भवेऽनादौ बभूवुः सर्वनात्रकैः ।।२३।।९, उद्याने कोऽपि पार्श्वस्थान् दृष्ट्वाऽऽगत्याऽवदन् मया । भोः ! पारिहारिका दृष्टास्तच्छुत्वाऽमोदि साधुभिः।।२४।। कीदृशास्ते महात्मानः परिहारतपस्विनः । गतास्तत्राथ तान् द्रष्टुं तावत् पश्यन्ति लैङ्गिकान् ।।२५।। पृच्छन्ति स्म ततस्तं ते स ददात्युत्तरं शठः । अभक्ष्यादिपरीहाराः किं नैते पारिहारिकाः ? ।।२६।। १०,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
जई - जीयकप्पो कोऽप्याख्यच्चित्रमत्र स्त्री—तुरङ्गममुखीक्ष्यते । साधुभिर्दर्शयत्युक्तः शठो दर्शयतेऽर्वतीम् ।।२७।।११, पृष्टः केनापि कोऽप्याऽऽर्य ! भिक्षाचर्यां गमिष्यसि ? । यास्याम्यवश्यं तेनोक्ते स तं यानाह्वदेहि भोः ! ।। २८ ।। स प्रत्यूचे न गच्छामि यावद्वेला न जायते । वेलायां तु गमिष्याम्यवश्यं दिवि शिवेऽथवा ।।२९।।१२, साधुरेकः परेणोक्तः क्व त्वं भिक्षामटिष्यसि ? । पूर्वस्यामिति तेनोक्तः पृच्छकः पश्चिमां गतः ।। ३०।। सोऽपि तत्राऽऽगतः पृष्टः किं न वागऽनुगा क्रिया ? सोऽवादीत् किं न पूर्वेषाऽपरग्रामव्यपेक्षया ? ।। ३१।। १३, भिक्षाचर्याप्रवृत्तेनाऽऽहूतः केनाऽपि कोऽप्यृषिः । जगाद त्वं व्रजैकस्मिन्नेव गच्छाम्यहं कुले ।।३२।। सोऽप्यथाऽनेकगेषु पृष्टोऽटँस्तेन गीतवान् । समकालमनेकेषु किं गच्छन्नस्मि वेश्मसु ? ।।३३।।१४, यामो भिक्षार्थमागच्छेत्युक्तोऽन्योऽन्येन साधुना । वक्ति स्म त्वं व्रज द्रव्यमेकमेवाहमाददे ।।३४।। ततो बहूनि द्रव्याणि गृह्णन् पृष्टोऽवदत् स तान् । तत् पुद्गलाऽस्तिकायाख्यमेकमेवाखिलैः परैः ।। ३५ ।। १५, (नि० भा० ३०० तः ३१६, बृ०क० ६०६८ तः ६०८७) एते पञ्चदश लघुकमृषादृष्टान्ताः । लघुकाऽदत्तं पुनरननुज्ञापिततृणलेष्टुक्षारमल्लकलेपाऽल्पकालिकवृक्षादिछायाविश्रामणादिविषयम् । लघुकमूर्च्छा सूक्ष्मममत्वरूपा । सा च द्रव्य - क्षेत्र - काल—भावभेदाच्चतुर्द्धा । तत्र द्रव्यतः शय्यातरगृहादौ काकश्वानगवाद्युपद्रवं लघुकल्पस्थकादिकं च रक्षति । क्षेत्रतः प्रतिक्रमणसंस्तारकादि— स्थानकुलवसतिग्रामनगरराज्यादिषु । कालतो मासकल्पोपरि निवासादौ । भावतोऽल्परागाद्यध्यवसायात्मिका । इह च यत्र यत्र पञ्चकादिलघुमासान्ताऽऽपत्तिस्तत् सर्वं लघुमृषादत्तमूर्च्छारूपं प्रतिक्रमणार्हस्थानमध्ये गृह्यते ।। ९ ।। तथा —
अविहीइ कासजिंभिअ - खुअवायासंकिलिट्टकम्मेसु । कंदप्प-हास - विगहा – कसाय - विसयासंगेसु
व्याख्या - कासजृम्भितक्षुतवाताऽसक्लिष्टकर्मसु । इतरेतरद्वन्द्वः । कासजृम्भितक्षुतानि प्रतीतानि । वातो द्विधा - ऊर्ध्ववात उद्गाररूपः, अधोवातस्तु अपानजः । तत्र कासजृम्भितक्षुतोद्वारा मुखे मुखवस्त्रिकां हस्तं वा दत्त्वा विधेयाः । अधोवातनिर्गमे च करेणैकपुतावकर्षणं कार्यं येन महान् कुत्सितशब्दो न भवति । अन्यथा त्वविधिः । असक्लिष्टकर्म पुनः सङक्लेशः कर्मबन्धस्तस्य यन्न कारणं तदसङ्क्लिष्टकर्म छेदनभेदन— घर्षणपीडनाभिघातसिञ्चनकायक्षाराद्यनेकविधम् । छेदनं कुष्ठादिशरीरविक्रियायां दुष्टाङ्गस्य । भेदनं दुष्टव्रणस्य, घर्षणं दन्तादेः, पीडनं पीडयित्वा शिरामोक्षणादिना रुधिरस्य निष्कासनम्, अभिघातसेचनं अभिघातो लगुडादिप्रहारस्तस्योष्णजलादिना सेचनम्, कायक्षारः प्रसूत्यादौ काये क्षाराभियोजनम् । एष्वविधिना कृतेषु । कन्दर्पो वाचिको नर्माऽऽलापादिरूपः, कायिको धावनादि, हासविकथाकषायविषयाः प्रतीताः । तेषामनुषङ्ग आसेवनं तेषु । तथा
A. 'घोडी ' इति भाषायाम् । B. लघुबालकादिकम् ।
।।१०।।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
खलिअस्स य सव्वत्थ वि हिंसमणावज्जओ जयंतस्स ।
सहसाणा भोगेण व मिच्छाकारो पडिक्कमणं ।। ११॥
व्याख्या - एकं पूर्वगाथाद्वयोक्तातिचारस्थानेषु अन्यत् सहस' त्ति सहसाकारोऽविमृश्यकरणम्, तथाधुवं अपासिऊणं छूढे पाए कुलिंगि जं पासे । न य तरइ निअत्तेउं जोगं सहसाकरणमेअं' ।।
A
(नि० भा० ९७, व्य०सू० ४०३६ ) अनाभोगोऽत्यन्तं विस्मृतिः । ताभ्यां सहसाकाराना भोगाभ्यां स्खलितस्य च अतिचारयोग्यतां प्राप्तस्य च सर्वत्रापि दर्शनज्ञानचारित्रतपःप्रभृतिचतुर्विंशतिपदेष्वपि यतमानस्य हिंसामनापद्यमानस्य अविराधितजीवस्य मिथ्याकारो मिथ्यादुष्कृतदानं प्रतिक्रमणं प्रतिक्रमणार्हप्रायश्चित्तं शुद्धिकृद् भवति ।। ११ । । तथा— आभोगेण वि तणुएसु नेहभयसोगबाउसाईसु । कंदप्पहासविगहाइएसु नेअं पडिक्कमणं । । १२ ।।
व्याख्या - आभोगेनापि परिस्फुटबुद्ध्यापि अविस्मृत्यापीत्यर्थः । तनुकेषु स्तोकेषु स्नेहभयशोकबाकुश्यादिषु । तत्र स्नेहो मातापितृस्वजनेषु भाक्तिक श्रावकजनेषु वा भयं सप्तविधम् इहपरलोकाऽऽदानाऽकस्मादाऽऽजीवमरणाऽश्लोकरूपम्, शोकः सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्याणामिष्टानां वियोगेनाऽनिष्टानां संयोगेन, बाकुश्यं बकुशत्वं कश्मलचारित्रत्वम्, ग्लानत्वादिकारणं विनाऽपि हस्तपादादिक्षालन शीलत्वेन, आदिशब्दात् पार्श्वस्थाऽवसन्नसंसक्तकुशीलत्वानि गृह्यन्ते । कन्दर्पहासविकथादिकेषु । कन्दर्पः प्राग् व्याख्यातः, हासादयः प्रतीताः, आदिशब्देन कषायविषयानुषङ्गा गृहीताः । ततः सर्वेष्वप्येतेषु तनुकेषु कृतेषु ज्ञेयं ज्ञातव्यं प्रतिक्रमणं प्रतिक्रमणार्हाऽऽख्यं प्रायश्चित्तम् । अत्राह शिष्यः - ननु कन्दर्पहासविकथाकषायविषयानुषङ्गाः प्राग्गाथायामपि प्रतिक्रमणार्हप्रायश्चित्तयोग्यत्वेनोक्ताः किं पुनरिहोच्यन्ते ? । गुरुराह - सहसाकाराऽनाभोगाभ्यां पूर्वगाथा - त्रयातीचारस्थानानि ज्ञेयानि एकवाक्यत्वात् । इह त्वाऽऽभोगेनाऽपि कन्दर्पाद्यास्तनुकाः कृताः प्रतिक्रमणार्ह - प्रायश्चित्तशोध्या भवन्तीति न पौनरुक्त्यमिति ।।१२।।
उक्तं प्रतिक्रमणार्हम् । इदानीमुभयार्हमुच्यते—
संभमभयाउरावइ सहसाणा भोगाणप्पवसओ वा । सब्ववयाई आरे तदुभयमासंकिए चेव ।।१३।।
व्याख्या - सम्भ्रमः संक्षोभः करिसरित्पूरशार्दूलदवानलादेः । भयं चौरबन्दिकम्लेच्छादेः । आउर' भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य आतुरत्वं पीडितत्वं क्षुत्पिपासाद्यैः । आपच्चतुर्धा द्रव्यक्षेत्रकालभावैः । तत्र द्रव्यात् कल्पनीयाऽशनादिद्रव्यदुर्लभता १ । क्षेत्रापत् प्रत्यासन्नग्रामनगरादिरहितमल्पं च क्षेत्रम् २ | कालापद् दुष्कालादि
A. विकलेन्द्रियम् । B. कल्पिकप्रतिसेवनायाः २४ स्थानेषु ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
३। भावापत् ग्लानत्वादि ४ । ततः सम्भ्रमभयातुरापद्भिः कारणैः सहसाकाराना भोगौ प्राग् व्याख्यातौ, ताभ्यां च । अनात्मवशकः परवशः, वाशब्दाद् भूताद्याविष्टश्च तस्य सर्वव्रतातिचारे सति, ते चैवमतीचाराःहस्तिसम्भ्रमाद्यैः पलायमानः ' पृथिवीजलानलानिलहरितद्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियाँश्चरणघातादिना ताडयन् पादपाद्यारोहणेन प्राणातिपातविरतिं विराधयेत्, मृषाविरतिं कूटसाक्ष्यादिना, अदत्तविरतिं अप्रभोः स्तैन्येनाऽशनादि ददतो ग्रहणेन, मैथुनविरतिमतिक्रमादिना, परिग्रहविरतिं मूर्च्छादिना, रात्रिभोजनविरतिं दिवागृहीतादिभङ्गकैः । अध्वकल्पो दूरतममार्गे व्रजतां घृतमिश्रकणिक्काद्याऽऽदानरूपः तं विदध्यात्, लेपकृतं क्षीरान्नादि तदुत्सर्गतो न ग्राह्यम् क्वचित्तद् भुञ्जीतेत्याद्या मूलगुणविषयाः । एवमुत्तरगुणेष्वपि ज्ञेयाः । इत्थमतिचारजाते सञ्ज सति, तथा आशङ्कते चैव यदतीचारस्थानं कृतमकृतं वेति निश्चेतुं न शक्नोति तस्मिँश्च दर्शनज्ञानचारित्रतपःप्रभृतिसर्वपदविषये तदुभयं तदुभयार्हं प्रायश्चित्तम् । एकं गुरोरालोचना, द्वितीयं गुरुसन्दिष्टेन मिथ्यादुष्कृतदानं प्रतिक्रमणार्हाख्यमित्येतदुभयं शुद्धिकरम् ।। १३ ।। किञ्च
दुच्चिति दुब्भासिअ दुच्चिट्ठिअ एवमाइअं बहुसो ।
उवउत्तो वि न याणइ जं देवसिआइ अइआरं । । १४ ।।
व्याख्या
- दुश्चिन्तितं च कोङ्कणार्यकवद् दवदानचिन्तना, दुर्भाषितं वा असद्भूतोद्भावनम्, दुश्चेष्टितं च धावनादि, दुश्चिन्तित - दुर्भाषित - दुश्चेष्टितम् । एवमादिकम् अन्यदप्येवंप्रकारं दुष्प्रतिलेखित - दुष्प्रमार्जितादि, बहुशोऽनेकशः उपयुक्तोऽपि उपयोगवानपि यद् दैवसिकातिचारादि, आदिशब्दाद् रात्रिकपाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकादि च पूर्वकालकृतमालोचनाकाले न स्मरति, तस्याप्यतिचारजातस्य शोधकम् अस्यां गाथायामनुक्तमपि प्रस्तावात्तदुभयार्हमेव ज्ञेयम् ।।१४।। किं बहुना —
सव्वेसु वि बीअपए दंसणनाणचरणावराहेसु ।
आउत्तस्स तदुभयं सहसाकाराइणा चेव । । १५ ।।
"
व्याख्या - प्रथमं पदमुत्सर्गस्तदपेक्षया द्वितीयं पदमपवादस्तस्मिन्नुपस्थिते सति आयुक्तस्य कारणेन यतनया गीतार्थस्यापराधपदान्यासेवमानस्य, सहसाकारादिना चैव । आदिशब्दादना भोगग्रहणे सहसाकाराऽनाभोगाभ्यां च, सर्वेष्वपि दर्शनज्ञानचरणापराधेषु तदुभयं प्रायश्चित्तम् । अत्राह शिष्यः - खलिअस्स य सव्वत्थ वी ' ( अस्मिन् ग्रन्थे मूलगाथा ११ ) त्यत्र दर्शनज्ञानचरणादिपदेषु सर्वेषु स्खलितस्य प्रतिक्रमणार्हमभिधाय तेष्वेवेह कथं तदुभयार्हमभिधीयते ? । गुरुराह - तत्र हिंसामनापद्यमानस्येत्युक्तम् । इह तु हिंसाद्यापन्नस्याऽप्याऽऽयुक्तस्य तदुभयार्हेण शुद्धिरिति न विरोधः ।। १५ ।। अधुना विवेकार्हं भण्यते—
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पिंडोवहिसिज्जाई गहिअं कडजोगिणोवउत्तेण ।
पच्छा नायमसुद्धं सुद्धो विहिणा विगिंचिंतो ।।१६।। व्याख्या-पिण्डः सङ्घातोऽशनपानखाद्यस्वाद्यभेदभिन्नः । उपधिरौधिक औपग्रहिकश्च प्रागुक्तरूपः । शय्या उपाश्रय, आदिशब्दादौषधतृणलेष्टुक्षारमल्लकादिग्रहः । ततः पिण्डोपधिशय्यादिकं कृतयोगिना गीतार्थेन सूत्रतोऽर्थतोऽपि चाऽधिगताशेषतत्समयवर्त्तमानश्रुतेन । उपयुक्तेन दत्तोपयोगेन गृहीतं पश्चाद् ग्रहणानन्तरम् उद्गमोत्पादनैषणाद्यन्यतरदोषदुष्टत्वेनाऽशुद्धमिति ज्ञातं निर्णीतम् । विधिना अनापाताऽसंलोकादौ स्थण्डिले विगिञ्चन् परित्यजन् शुद्धो निर्दोषो भवति ।।१६।। तथा
कालाद्धाणाइछिअ-मणुग्गयत्थमिअगहिअमसठेण ।
कारणगहिउवरिअं भत्ताइ विगिचयं सुद्धो ।।१७।। व्याख्या-कालाधाऽतिक्रान्तं प्रहरद्वयादूर्ध्वं ध्रियमाणं कालातिक्रान्तम्, अर्द्धयोजनातिरेकादानीतं चाध्यातिक्रान्तम्। तच्च साधूनामपरिभोग्यम् । आह-साधूनामुपयुक्तत्वात् कथं कालाध्वातिक्रान्तसम्भवः ? सत्यं, सम्भवत्येव ग्लानादिहेतोः त्यक्तुं वा स्थण्डिलं न स्यात्, सागारिका वा तत्र स्युः, चौरादिभयं वा तत्र स्यादिति । अथ अनुद्गताऽस्तमितगृहीतमशठत्वेन मेघमहिकारजोराहुभिरावृते भास्वति प्रातरुद्गतबुझ्या सन्ध्यायां चानस्तमितबुद्ध्या गृहीतम्,पश्चाच्चाऽकाले गृहीतमिति ज्ञातम् । तथा कारणगृहीतोवृतं बालग्लानाऽऽचार्यप्राघुर्णकदुर्लभद्रव्यसहसालाभादिना कारणेन गृहीतस्य विधिना च भुक्तस्योवृतं भक्तादि अशनपानखाद्यस्वाद्यरूपम्, अशठः श्रुतोक्तः स्थण्डिले विगिधन् त्यजन् शुद्धः । कोऽर्थः ? कालातिक्रान्तादीनां सर्वेषां विवेकार्हप्रायश्चित्तेनैव शुद्धिर्भवति ।।१७।। उक्तं विवेकार्हम् । व्युत्सर्गार्हमुच्यते
गमणागमणविहारे सुअंमि सावज्जसुमिणयाईसु ।
नावानइसंतारे पायच्छित्तं विउस्सग्गो ।।१८।। व्याख्या-गमनागमनविहारे हस्तशताद् बहिर्गमनागमनादौ, विहारे स्वाध्यायार्थं कन्दरोद्यानादौ गमने, श्रुते श्रुतविषये उद्देशानुज्ञाप्रस्थापनप्रतिक्रमणश्रुतस्कन्धाङ्गपरिगुणनादिष्वविधिना विधाने, सावयस्वप्नादिषु प्राणातिपाताचं येषु स्वप्नेषु कृतं स्यात्तेषु, आदिशब्दा(निमित्तसूचकेषु स्वप्नेषु, नौनदीसन्तारे । तत्र नौश्चतुर्धा-आद्या समुद्रगामिनी समुद्रे १, अन्यास्तिस्रो नद्यां प्रतिश्रोतोगामिनी, अनुश्रोतोगामिनी, तिर्यग्गामिनी च, अन्त्या या नदीं छिन्दती याति । नदीसन्तारो-नद्युत्तारणम् , स चतुर्धा-तत्र जङ्घार्द्धदध्नोदकः सङ्घट्टः १, नाभिद्वयंसोदको लेपः २, तदूर्ध्वं जलो लेपोपरिः ३, बाहुभ्यामुडुपाद्यैर्वा चतुर्थः । सर्वेष्वेतेषु प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः । तथाA. शेषम् । B. द्वयस = सुधी पहोचतुं' इति भाषायाम् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
भत्ते पाणे सयणासणे य अरहंतसमणसिज्जासु । उच्चारे पासवणे पणवीसं हुति ऊसासा ।।१९।।
व्याख्या - भक्ते भक्तविषये, पाने पानविषये, शयनासनयोः शयनीयविष्टरयोर्वा प्रार्थनाय । अर्हतां श्रमणानां च शय्या अर्हच्छ्रमणशय्यास्तासु चैत्यालयोपाश्रयरूपासु एतेषु हस्तशतात्परतो गमनागमनयो:, उच्चारे प्रश्रवणे हस्तशतमध्येऽपि त्यक्ते सति हस्तमात्रेऽपि रेल्लके जाते कायोत्सर्गे क्रियमाणे पञ्चविंशतिरुच्छ्वासा भवन्ति । इतः पाश्चात्यायां गमणागमणे' त्यादिगाथायां सामान्येन कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तमुक्तम् ।। १९।। ततश्च किंविषयः कायोत्सर्गः कियदुच्छ्वासपरिमाणः कार्य इति प्ररूपणार्थं गाथात्रयमाहहत्थसयबाहिराओ गमणागमणाइएस पणवीसं ।
पाणिवहाई सुमिणे सयमदृसयं चउत्थम्मि ।। २० ।। देसिअराइअपक्खिअ - चाउम्मासवरिसेसु परिमाणं । समद्धं तिन्नि सया पंचसयट्टुत्तरसहस्सं । । २१ ।। उद्देससमुद्देसे सत्तावीसं तहा अणुन्नाए । अट्ठेव य ऊसासा पट्टवणपडिक्कमणमाई ।। २२ ।। व्याख्या- - पूर्वार्द्धं कण्ठ्यम् । नवरमादिशब्दाच्चतुर्विधनौ - नदीसन्तारे च पञ्चविंशत्युच्छ्वासमानः कार्यः । प्राणिवधादि स्वप्ने करणकारणानुमतिभिः स्वप्नमध्ये प्राणिवधादौ कृते सति शत' मिति शतोच्छ्वासमानम्, अष्टतं चतुर्थ' इति चतुर्थे मैथुनस्वप्नेऽष्टशतम् अष्टोत्तरशतोच्छ्वासमानं कायोत्सर्गं कुर्यादित्यर्थः । तथा इह यथासङ्ख्यमुच्छ्वासपरिमाणं ज्ञेयम् । दैवसिकप्रतिक्रमणे पश्चिमकायोत्सर्गत्रिकस्याऽऽद्ये द्वौ चतुर्विंशतिस्तवौ चिन्त्येते । शेषद्वयोस्त्वेकैकः । स च पञ्चविंशतिपदात्मकः पञ्चविंशत्युच्छ्वासः समाप्यते । ततश्चतुर्विंशतिस्तवचतुष्टयेनोच्छ्वासशतं भवति । रात्रिकप्रतिक्रमणे त्वाद्यकायोत्सर्गद्वयेऽप्येकैक चतुर्विंशतिस्तवचिन्तनात् 'अर्द्ध' ति शतार्द्धं पञ्चाशदुच्छ्वासा भवन्तीत्यर्थः । पाक्षिककायोत्सर्गे ते द्वादश चिन्त्यन्ते, ततो द्वादशगुणिताः पञ्चविंशतिस्त्रीणि शतानि भवन्ति । चातुर्मासककायोत्सर्गे ते विंशतिश्चिन्त्यन्ते, ततो विंशतिगुणाः पञ्चविंशतिः पञ्चशतानि जायन्ते । वार्षिकप्रतिक्रमणकायोत्सर्गे च चत्वारिंशच्चतु - र्विंशतिस्तवाश्चिन्त्यन्ते, ततश्चत्वारिंशद्गुणाः पञ्चविंशतिः सहस्रमुच्छ्वासानां भवति । तस्योपरि च बहुः कालो निर्विघ्नो गत इति मङ्गलार्थमष्टोच्छ्वासमानः पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारश्चिन्त्यते, ततोऽष्टोत्तरसहस्रं भवति । उद्देशः सूत्रवाचनादानम् । समुद्देशोऽर्थदानम् । अनुज्ञा परं प्रति सूत्रार्थदानानुमतिः । तथेत्यनुक्तसमुच्चये। तेन श्रुतस्कन्धाङ्गपरावर्त्तनोत्तरकालं च सप्तविंशत्युच्छवासः कायोत्सर्गः । तत्र सप्तविंशतिपदात्मकस्य चतुर्विंशतिस्तवस्य चिन्तनीयत्वात् । तथा प्रस्थापनप्रतिक्रमणादिषु । प्रस्थापनं स्वाध्यायस्य, प्रतिक्रमणं कालस्य, तयोः करणे, आदिशब्दादनुयोगप्रारम्भविसर्जनयोः दुर्निमित्तस्वप्न शकुनादिप्रतिघातार्थं च कायोत्सर्गेऽष्टै— वोच्छ्वासाः । नमस्कारचिन्तनेनाऽष्टोच्छ्वासः कायोत्सर्गः कार्य इत्यर्थः ।।२०- २१-२२।।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो गतं व्युत्सर्गाहम् । तपोऽर्हमभिधीयते
उद्देसज्झयणसुअखंधगेसु कमसो पमाइस्स। कालाइक्कमणाइसु नाणायाराइआरेसु ।।२३।। भिन्न-लहु-गुरु-लहुगा णगाढि पयवुढिगाढि अत्थे अ।
अपत्तापत्तावत्त-वायणुद्देसणाइसु अ।।२४।। व्याख्या-इह तपोऽर्हप्रायश्चित्ते ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारपञ्चकसत्कमतीचारचक्रमालोच्यम् । तत्राऽऽद्यो ज्ञानाचारस्यातिचारो ज्ञानाचारातिचारः सोऽष्टविधः, तद्यथा-अकाले अस्वाध्यायिके वा स्वाध्यायकरणं कालातिचारः ।१। श्रुतमधिजिगांसोर्जातिमदावलेपेन गुरुषु विनयो वन्दनादिरुपचारस्तस्याऽप्रयोजनं हीलनं वा विनयातिचारः ।२। श्रुते गुरौ वा बहुमानो हार्दः प्रतिबन्धविशेषस्तस्याकरणं बहुमानातिचारः ।३। उपधानं आचामाम्लादितपसा योगविधानं तस्याकरणमुपधानातिचारः ।४। यत्पार्श्वे श्रुतमधीतं तं निद्भुते अपलपति, अन्यं वा युगप्रधानमात्मनोऽध्यापकं निर्दिशति, स्वयं वाऽधीतमित्याचष्टे, एष निवाभिधानोऽतिचारः ।५ । व्यज्यतेऽर्थोऽनेनेति व्यञ्जनमागमः सूत्रं तन्मात्राक्षरबिन्दुभिरूनमतिरिक्तं वा करोति, संस्कृतं वा विधत्ते, पर्यायैर्वाऽभिदधाति, यथा- 'धम्मो मंगलमुक्किट्ठ' मित्यादिस्थाने 'पुण्णं कल्लाणमुक्कोसं दया संवरनिज्जरे'ति व्यअनातिचारः ।६। आगमपदार्थस्याऽन्यथा परिकल्पनमातिचारः, यथा-आचारसूत्रे अवन्त्यध्ययनमध्ये 'आवंती केयावंती लोगंसि विप्परामुसंतीति । यावन्तः केचन लोकेऽस्मिन् पाखण्डिलोके विपरामृशन्तीति प्रस्तुतेऽर्थेऽन्योऽर्थः परिकल्प्यते-'आवंति-जनपदे केया-घटीमाला वाता-पतिता तां लोकः परामृशति कूपे ।७। यत्र च सूत्रार्थों द्वावपि विनाश्यते स तदुभयातिचारो, यथा-'धम्म मंगलमुक्कट्ठा अहिंसा गिरिमत्थए । देवावि तस्स नस्संति जस्स धम्मे सया मसी' ।८। अयं च महीयान् अतिचारो, यतः सूत्रार्थोभयनाशे चारित्रनाशः, तन्नाशे मोक्षाभावः, तदभावे दीक्षावैयर्थ्यमिति । एष चाष्टविधोऽपि ज्ञानाचारातिचारो द्विधा-ओघतो विभागतश्च । तत्र विभागत उद्देशकाऽध्ययनश्रुतस्कन्धाङ्गेषु विषये प्रमादिनः प्रमादपरस्य कालातिक्रमणादिष्वष्टसु ज्ञानाचारातिचारेषु क्रमशः क्रमेण तपो भिन्नं लघुगुरुलघुका अनागाढे दशवैकालिकादिश्रुते उद्देशकातिचारेऽकालपाठादिके भिन्नमासः अध्ययनातिचारे मासलघु, श्रुतस्कन्धातिचारे मासगुरु, अङ्गातिचारे चत्वारो लघव इत्यर्थः । आगाढे तूत्तराध्ययन-भगवत्यादिके एतेष्वेवातिचारस्थानेषु पदवृद्धिः कार्या, लघुमासादि चतुर्गुरुकान्तमित्यर्थः । अर्थे च अर्थश्रवणेऽप्युद्देशकालातिक्रमणादिष्वतीचारेषु लघुमासादि चतुर्गुरुकान्तमेव तपो भवति, अप्राप्ताऽपात्राऽव्यक्तवाचनोद्देशनादिषु च । यत्र व्रतपर्याये यत् श्रुतमधीयते तदाश्रित्य तं व्रतपर्यायमनासादयन्नप्राप्तः । श्रुताध्ययनपर्यायश्चायम्तिवरिसपरिआयस्स उ आयारपकप्पनाम अज्झयणं । चउवरिसस्स उ सम्मं सूअगडं नाम अंगंति' ।।
(पंचवस्तुकम् ५८२)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ जइ - जीयकप्पो दस-कप्प-ववहारा संवच्छरपणगदिक्खिअस्सेव । ठाणं समवाओ वि अ अंगेए अट्ठवासस्स ।। दसवासस्स य विवाहो इक्कारसवासयस्स इमे उ । खुड्डिअविमाणमाई अज्झयणा पंच नायव्वा ।। बारसवासस्स तहा अरुणववायाइ पंच अज्झयणा । तेरसवासस्स तहा उट्ठाणसुआइया चउरो ।। चोद्दस्सवासस्स तहा, आसी विसभावणं जिना बिति । पन्नरसवासगस्स य दिट्ठिविसभावणं तह य ।। सोलसवासाईसु अ, एगुत्तरवड्ढिएसु जहसंखं । चारणभावण महसुविणभावणा तेअगनिसग्गा ।। एगूणवीसगस्स उ दिट्ठिवाओ दुवालसममंगं । संपुन्नवीसवरिसो अणुवाई सबसुत्तस्स ।। जं केवलिणा भणिअं केवलनाणेण तत्तओ नाउं । तस्सन्नहा विहाणे आणाभंगो महापावो ।।
(व्यवहारसूत्रम् – उद्देशकः १० सूत्राणि २९ तः ३५, पंचवस्तुकम् ५८३ तः ५८८, ५९०) अपात्रमयोग्यः तितिणिकचलचित्तगाणंगणिकादिः । अव्यक्तो वयसा लघुः श्रुते चाऽत्यल्पश्रुतः । चशब्दोऽनुक्तसमुच्चये । एतेषामप्राप्ताऽपात्राऽव्यक्तानां वाचनां श्रुतपाठनरूपां यो ददाति उद्देशसमुद्देशानुज्ञा वा करोति तस्य चतुर्गुरवः । तथा प्राप्तपात्रव्यक्तानां च यो वाचनां न ददाति उद्देशादींश्च न करोति तस्यापि चतुर्गुरवः ।।२३-२४।। अथानाप्ताव्यक्तयोः स्वरूपं सुखावसेयमिति तदनभिधायाऽपात्रस्वरूपं सूत्रकृदेवाह
तितिणिए चलचित्ते गाणंगणिए अदुब्बलचरित्ते । आयरिअपारिभासी वामाव? अ पिसुणे य ।।२५।।
(नि०भा० ६१९८, बृ०क० ७६२) व्याख्या-तिन्तिणिकः चलचित्तः गाणङ्गणिकश्च दुर्बलचरित्रः आचार्यपरिभाषी आचार्यपरिभावी वा वामावर्त्तश्च पिशुनश्च । तत्र तिन्तिणिको द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च । तत्र यदग्नौ प्रक्षिप्तं तिम्बुरुकदारुवद् दह्यमानं सत् त्रटत् त्रटदिति करोति तत् द्रव्यतिन्तिणिकम् । भावतिन्तिणिकः पुनर्यो गुर्वादिभिः कृताकृतेषु किंभणितो नोदितो वा सम्पूर्णदिवसमपि त्रटत्-त्रटायते । मम संमुखमिदमिदं च जल्पितमेभिरिति झषन्नास्ते इति भावः। आहारोपधिशय्याविषयोऽपि भावतिन्तिणिकः स्यात् । स च रसतिन्तिणिकोऽपि भण्यते । तत्राहारतिन्तिणिको द्विविधो- बहिःसंयोजनया अन्तःसंयोजनया च । तत्र क्षीरदध्यादि लब्ध्वा कलमशाल्योदनादिना रसगृध्नुतया यदुपाश्रयाद् बहिः संयोजयति सा बहिःसंयोजना । अन्तः संयोजना पुनरुपाश्रयमध्ये स्यात्, सा त्रिविधा-भाजने हस्ते मुखे च । तत्र भाजने यत्र कलमशाल्योदनस्तत्र दुग्धदध्यादि प्रक्षिपति, हस्ते मण्डकादिना गुडशर्करादि हस्तस्थितं वेष्टयित्वा मुखे प्रक्षिपति । मुखविषया तु पूर्वं मुखे मण्डकादि प्रक्षिप्य शर्कराखण्डादि प्रक्षिपति । एवंविधां द्विविधामप्याहारसंयोजनां लोभाभिभूततया कुर्वन् यदा यदा संयोजनीयवस्तुयोगं न लभते तदा तदा तिन्तिणिकत्वं करोतीत्याहारतिन्तिणिक उच्यते । एवमुपधिशय्यातिन्तिणिकावपि ज्ञेयौ, यतः-उपधेरपि संयोजना द्विविधा-बहिरन्तश्च । तत्र बहिःसंयोजना-उत्कृष्टं कल्पं लब्ध्वा चोलपट्टकमप्युत्कृष्टमुत्पादयति, और्णिकं वा कल्पं सुन्दरं लब्ध्वा तदनुरूपमेव सौत्रिकमुत्पादयति, उत्पाद्य च तदुभयपरिभोगेन संयोजयति । अन्तःसंयोजना
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पुनः विभूषार्थं श्वेतकम्बल्यां कृष्णदवरसीवनिकां ददातीत्यादि। शय्या-प्रतिश्रयस्तस्या अपि संयोजना द्विधा-बहिरन्तश्च । तत्र बहिःसंयोजना-अकपाटमुपाश्रयं लब्ध्वा कपाटाभ्यां संयोजयति । अन्तःसंयोजना-शोभार्थं प्रतिश्रयं गोमयमृदादिना लिम्पति सेटिकया वा धवलयति। अथवा शय्याशब्देन संस्तारक उच्यते । ततश्च सुन्दरतरं संस्तारकं प्राप्य यदुत्तरपट्टमपि तदनुरूपमुत्पाद्य परिभुङ्क्ते, सा बहिःसंयोजना । यत् पुनः सुकुमारस्पर्शा) विभूषार्थं वा सुन्दरया भङ्ग्या संस्तारकं प्रस्तृणाति सा अन्तः संयोजना । तदेवमुपध्यादिविषयां संयोजनां कुर्वाणो विवक्षितवस्तुयोगाभावे तिन्तिणिको भवति । हा ! नास्त्यमुकं वस्तु अत्र स्थण्डिलनाये संनिवेशे' इत्यादि जल्पतीत्यर्थः । उक्तं चतिंबुरुअदारुअंपि व अग्गाहिअंतिडितिडेति दिवसंपि । अह दबतिन्तिणो भावओ अ आहारुवहिसिज्जा ।। अंतोबहिसंजोअण आहारे बाहि खीरदहिमाई । अंतो उ होइ तिविहा भायण हत्थे मुहे चेव ।। एमेव उवहिसिज्जा गुणोवगारी उ जस्स जं होइ । सो तेण जोअयंतो तदभावे तिंतिणो होइ' ।।
(नि०भा० ६१९९, ६२००, ६२०१ - बृ०क० ७६४,७६५, ७६६) एवं तिन्तिणिको व्याख्यातः । अथ चलचित्तः, स च चञ्चल उच्यते । स च चतुर्धा-गतिचञ्चलः स्थानचञ्चलो भाषाचञ्चलो भावचञ्चलश्च । तत्र द्रुतद्रुतगामी गतिचञ्चलः । स्थानचञ्चलस्त्रिविधः-यो निषन्नः सन् पृष्ठबाहुकरचरणादिभिः कुड्यस्तम्भादि असकृत् सृशति १, यो वा निषन्न एवेतस्ततो भ्राम्यति २, पादौ वा पुनःपुनः सङ्कोचयति प्रसारयति वा ३, स स्थानचञ्चलः । भाषाचञ्चलश्चतुर्धा-असत्प्रलापी १, असभ्यप्रलापी २, असमीक्षितप्रलापी ३, अदेशकालप्रलापी ४ । तत्राऽसत्-अलीकमशोभनं वा प्रलपितुं शीलमस्येत्यसत्प्रलापी १, असभ्यं-सभायाः धम्मत्थसत्थकुसला सभासया जत्थ सा सभा नाम । जा पुण अविहिपलुट्टा बुहेहि सा भण्णए मेली' ।। इत्युक्तलक्षणाया योग्यं यद्वचनं तत् सभ्यं, तद्विपरीतमसभ्यं 'दासचण्डाल' इत्यादिकं ग्राम्यवचनं, कर्कशं कटुकं निष्ठुरं जकारमकारादि वा तत् प्रलपितुं शीलमस्येत्यसभ्यप्रलापी २, किमिदं पूर्वापरविरुद्धं किं वा इहपरलोकबाधकमित्याद्यविमृश्य यद् वदति तद्वचनमसमीक्षितं तत्प्रलपनशीलोऽसमीक्षितप्रलापी ३, कार्यस्य विनाशं दृष्ट्वा कश्चिद् भणति-यथा मया पूर्वमेव विज्ञातमिदं कार्यमेवं भविष्यति । यथा केनचित् साधुना पात्रं लेपितं, ततो रूढं सत् कुतोऽपि प्रमादतो भग्नं, ततः कश्चिदात्मनो दक्षत्वं ख्यापयन् ब्रवीति-यदेवेदं परिकर्मयितुमारब्धं तदैव मया ज्ञातं, यथेदं निष्पन्नमपि भक्ष्यते । एष एवंविधोऽदेशकालेऽनवसरे प्रलपनशीलोऽदेशकालप्रलापी ४ । भावचञ्चलः पुनर्यत् श्रुतमारब्धं तस्य पारमप्राप्तः सन्नपरापरश्रुतद्रुमाणां सूत्रार्थलवपल्लवान् स्वरुच्या ग्रहीतुं शीलमस्येति पल्लवग्राही । एषां गतिचञ्चलादीनामाज्ञादयो दोषाः संयमात्मविराधना च । तत्र संयमविराधना-गतिचञ्चलस्य त्वरितं गच्छतः पृथिव्यादीनां कायानामुपमर्दनम्, आत्मविराधना-प्रपतनप्रस्खलनदेवताछलनादिका । एवं स्थानचञ्चलादिष्वप्युपयुज्याऽऽत्मसंयमविराधने वक्तव्ये । कारणेन तु गतिचञ्चलत्वाद्यपि न दोषाय, यथा स्तेनश्वापदभयेन
A. दास ! चण्डाल ! वा दासश्चासौ चण्डालश्च वा ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो द्रुतमपि गच्छन्न दोषः । ग्लानो वा कश्चिदागाढस्तस्यौषधानयननिमित्तं शीघ्रमपि गच्छेन्न च प्रायश्चित्तमाप्नुयात्। उन्मत्तयक्षाविष्टादिः स्थानचञ्चलत्वमपि कुर्यान्न च प्रायश्चित्तमाप्नुयादनात्मवशत्वात् । वादिनो बुद्धिं पराभवितुमलीकमपि ब्रूयात्, यथा-रोहगुप्तेन पोट्टशालपरिव्राजकमतिव्यामोहनार्थं जीवा, अजीवा, नो जीवाश्चेति त्रयो राशयः स्थापिताः। तथा पण्डकादेः शैक्षस्य व्युत्सर्जन विधेये तन्निर्भर्त्सयन्नसभ्यमपि भणेत् येनोद्वेजितः स्वयमेव गणान्निष्क्रम्य गच्छेत् । आचार्या वा कुतश्चित् प्रमादस्थानान्नोपरमन्ते ततोऽदेशकालप्रलापित्वमपि कुर्यात् । यथा क्षमाश्रमणा ! अमुकः संयतो अमुकश्च श्रावको मम पुरत इदं भणति, यथा-त्वदीया गुरवः पार्श्वस्थीभवन्तः सम्भाव्यन्ते । एतच्च मया पूर्वमपि विज्ञातमासीत्, यथा-क्षमाश्रमणानामेवमाचरतामपवादो भविष्यति । एवमुक्ते तेऽश्लोकभयेनैवोपरमन्ते । बालो वा केलिकन्दादि कुर्वाणो वार्यमाणोऽपि न निवर्तते ततोऽनूहितमपि यदपि तदपि भाषित्वा वारणीयः । प्रत्यनीकादयो वा खरपरुषादिभाषणैरुपशमयितव्याः। तथा कस्याप्याचार्यस्यापूर्वं सूत्रमर्थो वा विद्यते तस्योभयस्यापि तत्पादिनधीयमानस्य व्यवच्छेदो भवति । अतः पूर्वारब्धं शास्त्रमर्धपठितमपि मुक्त्वा तदुभयमप्यध्येतव्यमिति यथाक्रमं गतिस्थानभाषाभावचञ्चलेषु द्वितीयपदम्। एवं चलचितश्चतुर्धा प्रोक्तः । यदुक्तम्गइठाणभासभावे लहुगो मासो उ होइ इक्किके । आणाइणो अ दोसा विराहणासंजमायाए ।। दावद्दविओ गइचंचलो थाणचवलो इमो तिविहो । कुड्डादसई फुसइ भमइ व पाए व विच्छुभइ ।। भासाचवलो चउहा असत्ति अलिअं असोभणं वावि । असभाजुग्गमसन्भं अणूहिउं तं तु असमिक्खं ।। कजविवत्तिं द₹ण भणइ पुब्बिं मए उ विन्नायं । एवमिणं तु भविस्सइ अदेसकालप्पलावी अ ।। जं जं सुअमत्थो वा उद्दिष्टं तस्स पारमप्पत्तो । अण्णण्ण सुअदुमाणं पल्लवगाही उ भावचलो' ।।
(नि०भा० ६२०२ तः ६२०६) इति चलचित्तो व्याख्यातः । अथ गाणङ्गणिकस्तस्येदं स्वरूपम्-उपसंपन्नः साधुः कारणाभावे षण्मासानपूरयित्वा यद्येकस्माद् गणात् परं गणं सङ्क्रामति, षण्मास्याः परतो वा यावत् द्वादश वर्षाण्यपूरयित्वा द्वादशभ्यो वा वर्षेभ्य ऊर्ध्वं निष्कारणं गणाद् गणं सङ्क्रामति यदि, तदा गाणङ्गणिकः स्यात् । कारणे तु ज्ञानदर्शनचारित्राणामन्यतरस्मिन् पुष्टालम्बने समुत्पन्ने मध्ये द्वादशवर्षमन्तःषण्मासं वा गणाद्गणं सङ्क्रामन्नपि न प्रायश्चित्तभाग् भवति । अथ दुर्बलचारित्रः यो धृतिवीर्यपरिहीणो दर्शनज्ञानादिपुष्टालम्बनं विना मूलगुणोत्तरगुणविषयानपराधान् प्रतिसेवते, कथम् ? पञ्चकादि यावच्चरमम् । इह पञ्चकशब्देन यत्र प्रतिसेविते रात्रिंदिवपञ्चकमापद्यते स सर्वजघन्यश्चरणापराधः परिगृह्यते । आदिशब्दाद्दशरात्रिंदिवादिप्रायश्चित्तस्थानानि यावच्चरमं सर्वोत्कृष्टचरणापराधलक्षणं पाराञ्चिकप्रायश्चित्तस्थानं स एष दुर्बलचारित्रः । उक्तं च
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
मूलगुणे उत्तरगुणे पडिसेवइ पणगमाइ जा चरिमं । धिइवीरिअपरिहीणो दुब्बलचरणो अणट्ठाए' ।। एवंविधस्य छेदश्रुतार्थदाने दोषबाहुल्यं । यदुक्तम्पंचमहब्बयभेओ छक्कायवहो अ तेणगुन्नाओ । सुहसीलविअत्ताणं कहेइ जो पवयणरहस्सं' ।।
___ (बृ०क० ७७०, नि०भा० ६२०९) तेनाऽऽचार्येण पञ्चमहाव्रतभेदः षट्कायवधश्चानुज्ञातः, ये सुखशीलाऽव्यक्तानां सुखं शरीरशुश्रूषादिकं शीलयन्तीति सुखशीलाः पार्श्वस्थादयः । अव्यक्ताः श्रुतेन वयसा च । सुखशीलाचाव्यक्ताश्चेति द्वन्द्वस्तेषाम् । यद्वा-सुखे शरीरसौख्ये शीलं स्वभावो व्यक्तः परिस्पष्टो येषां ते सुखशीलव्यक्तास्तेषाम् । अथवा सुखं-मोक्षसौख्यं तद्विषयं यत् शीलं मूलोत्तरगुणानुष्ठानं ततो विगतो यत्न उद्यम आत्मा वा येषां ते सुखशीलवियत्नाः सुखशीलव्यात्मानो वा तेषामुभयत्रापि पार्श्वस्थादीनामित्यर्थः । प्रवचनरहस्यं छेदग्रन्थार्थतत्त्वं कथयति । एवं दुर्बलचारित्रो व्याख्यातः । अथाऽऽचार्यपरिभावी कश्चित् कुशिष्यः सूचया असूचया वा आचार्यं परिभवति। सूचा नाम स्वव्यपदेशेन परस्वरूपसूचनं, यथा-कोऽपि वयसा परिणतः साधुर्बालकमाचार्य ब्रवीति – अद्यापि डहरा बालका वयं किं नामास्माकमाचार्यपदस्य योग्यत्वमिति । असूचा स्फुटमेव परदोषोद्घट्टनं, यथा भो आचार्य ! त्वं तावदद्यापि डहरो मुग्धः क्षीरकण्ठो वर्त्तसे । अतः कीदृशं भवत आचार्यत्वमिति । योऽकुलीन आचार्यस्तमुद्दिश्य भणति अहो ! उत्तमकुलसम्भूता अमी योग्या एवाऽऽचार्यपदस्य, वयं तु हीनकुलोत्पन्नाः कुतोऽस्माकं सूरिपदयोग्यता । यद्वा-धिक् कष्टं यदकुलीनोऽप्ययमाचार्यपदे निवेशित इति । एवं मेघावी मन्दमेधसम्, ईश्वरप्रव्रजितो दरिद्रप्रवृजितम् , बुद्धिसम्पन्नो मन्दबुद्धिम्, लब्धिसम्पन्नो मन्दलब्धिम् आचार्यं सूचया असूचया च परिभवतीत्याचार्यपरिभावी । उक्तं चडहरो अकुलीणुत्ति अ दुम्मेहो दमगमंदबुद्धी अ । अवि अप्पलाभलद्धी सीसो परिहवइ आयरिअं' ।।
__(बृ०क० ७७२, नि०भा० ६२१०) रायणिअपारिभासी तिपाठे तु रात्निको रत्नाधिको रत्नैः ज्ञानदर्शनचारित्ररूपैः परमपुरुषार्थप्रापणप्रवणैश्चरति व्यवहरतीतीकणि रात्निको रत्नाधिक आचार्यादिस्तं प्रत्यवज्ञावचनादि परिभाषत इत्येवंशीलो रात्निकपरिभाषी। अथ वामावर्त्तः यः शिष्य आगच्छेति भणितः सन् व्रजति, व्रजेति भणितः सन् शीघ्रं समालीयते । एवमन्यदपि कार्यं यद्यथा भण्यते तत्तथा न करोति, स वामावर्त्तः । उक्तं चएहि भणिओ उ वच्चइ वच्चसु भणिओ दुअं समल्लिअइ । जं जह भणइ तं तह अकरितो वामवट्टो अ' ।।
___ (बृ०क० ७७४, नि०भा० ६२११)
थ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो अथ पिशुनः- अलीकानीतराणि वा परदूषणानि भाषमाणः प्रीतिं शून्यां करोतीति वक्ष्यमाणलक्षणः । उपलक्षणत्वादपरेऽप्यपात्रभूताः शिष्या ज्ञेया यथा आद्यदृष्टभावः १ । अकृतसामाचारीकः २, तरुणधर्मा ३, गर्वितः ४, प्रकीर्णप्रज्ञविद्यः ५, गुरुनिह्नवी ६ । तत्राऽऽवश्यकादि-सूत्रकृताङ्गपर्यन्तेषु ग्रन्थेषु ये भावाः पदार्था अभिधेयास्ते आदिमा भावा येनाऽवगता न सन्ति, स आद्यदृष्टभावः । १। ज्ञानोपसम्पदि सूत्रार्थमण्डलीविषयां सामाचारी शास्त्रान्तरविस्तरोक्तां यो न करोति स्म, सोऽकृतसामाचारीकः ।२। यस्य श्रुतस्य यो यावान् कालः- तिरिसपरिआयस्स उ' इत्यादिगाथाकदम्बकप्रतिपादितस्तस्य तावन्तकालमसमापयन् तरुणधर्मा भवति ।३। गर्वितो यः श्रुतमधीयानः तदवलेपादेव दुर्विनीतो भवन्नुपलभ्यते, तादृशे पुरुषे आचारादि श्रुतजातं स्तोकमात्रमपि नाचक्षीत । यतः-परिकर्त्तितकर्णहस्तस्य पुरुषस्य कुण्डलकङ्कणाद्याभरणं दीयमानं न शोभेत । विशेषेणाऽयमयोग्यः । यदुक्तम्मद्दवकरणं नाणं तेणेव उ जे मयं समुवयंति । ऊणगभायणसरिसा अगदो वि विसायए तेसिं' ।।
(नि०भा० ६२२२, बृ०क० ७८३) योऽर्थमण्डल्या राहसिकग्रन्थार्थं श्रुत्वा उत्थितः सन् अपरिणतानां लेशोद्देशतः कथयति । यथा अमुकं प्रलम्बग्रहणादिकमत्र सूत्रेण कल्पनीयतया कथ्यते स प्रकीर्णप्रज्ञः । प्रज्ञाशब्देनेह प्रकर्षेण ज्ञायते उत्सर्गापवादतत्त्वमनयेति व्युत्पत्त्या छेदश्रुतान्तर्गता रहस्यवचनपद्धतिरुच्यते, सा प्रकीर्णा विक्षिप्ता येन स प्रकीर्णप्रज्ञः। तथा प्रकीर्णविद्यः यः सर्वमप्यादेरारभ्य पर्यन्तं यावत् छेदश्रुतमुत्सर्गापवादसहितमपरिणतानां कथयति स प्रकीर्णविद्यः, विद्याशब्देन चात्राऽखण्डं छेदश्रुतमभिधीयते ।५ । यः पुनः सूत्रार्थतदुभयानि कस्यचित् पार्श्वे गृहीत्वा तमाचार्यं निद्भुते अपलपति । अपरं कमपि विख्यातगुणमाचार्यमुद्दिशति । अथवा ब्रूयात् मया स्वयमेवाभ्यूह्य श्रुतं निर्णीतं केवलं तैर्वाचनाचार्येर्मम दिग्मात्रमेव दत्तमिति । अत्र परिव्राजकज्ञातं, तच्चेदम्- 'एगस्स ण्हाविअस्स छुरघरगं विज्जाए आगासे चिट्ठइ । तं च एगो परिवायगो बहूहिं उवासणाहिं आराहिऊण तस्स सगासे विज्जं गिण्हित्ता अन्नत्थ गंतुं तिदंडेणं आगासगएणं अच्छइ । तओ सो लोगेणं पूइज्जइ । अन्नया रन्ना पुच्छिओ-'भगवं ! किं विज्जाइसओ उआहु तवाइसओ ?' भणइ ‘विज्जाइसओ'। 'कओ आगमिओ' त्ति ? भणइ-'हिमवते पब्बए फलाहारनामस्स महरिसिस्स सगासाओ' त्ति भणिए तं 'तिदंडं खडत्ति पडिअं' एस दिटुंतो । अयमत्थोवणओ, जहा- सो पहाविअं विज्जायरिअं निण्हवितो ओहावणं पत्तो' एवं अन्नेवि अप्पगासंपि वायणायरिअंनिण्हविंता इहलोए चेव बहूणं समणसावगाईणं हीलणिज्जा भवंति, देवयाहि अछलिज्जतीति ।६। अत्र च तिन्तिणिक-चलचित्त-गाणङ्गणिक-दुर्बलचारित्राऽऽचार्यपरिभाषि- वामावर्त्त-पिशुना-ऽकृतसामाचारीक-गर्वित-प्रकीर्ण-निविन एकादशाऽपात्रभूताः A. आदि + अदृष्टभावः । B. ज्ञानप्राप्तिविषयाम् ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो शिष्याः । आदिमादृष्टभावोऽप्राप्तः, तरुणधर्मा पुनरव्यक्तः । अनयोः स्वरुपं प्राक् प्रतिपादितम् । तत्रेदं तात्पर्यम्-अव्यक्तो द्विधा-पर्यायण श्रुतेन च । तत्र पर्यायो द्विधा-जन्मतः प्रव्रज्यातश्च । तत्र जन्मतो यावत् षोडशवर्षाणि तावदव्यक्तः, प्रव्रज्यातस्तु यावत् त्रीणि वर्षाणि तावदव्यक्तः । प्रकल्पाध्ययनस्य यो वा यस्य श्रुतस्य कालः प्रोक्तस्तमप्राप्तोऽव्यक्तस्तस्य श्रुतस्य । श्रुतेन पुनरावश्यकेऽनधीते दशवैकालिकस्याव्यक्तः। दशवैकालिकेऽनधीते उत्तराध्ययनानामव्यक्तः । एवं सर्वत्र । अत्र पर्यायश्रुताभ्यां चतुर्भङ्गी कार्या । तद्यथा-पयिण श्रुतेन च व्यक्तः प्रथमः, पर्यायेण व्यक्तः श्रुतेन त्वव्यक्तो द्वितीयः, पर्यायणाव्यक्तः श्रुतेन तु व्यक्तस्तृतीयः, द्वाभ्यामप्यव्यक्तश्चतुर्थः । प्रथमभङ्गे व्यक्तः शेषेषु त्रिष्वपि भङ्गेष्वव्यक्तः । स एव च यथायोगमादिमादृष्टभावतरुणधर्मतयाऽवगन्तव्यः ।।२५।। अथैषां सूत्रार्थप्रदाने प्रायश्चित्तमाह
अबत्ते अप्पत्ते लहुगा लहुगा य हुंति अप्पत्ते । लहुगा य हुंति तितिणि रसतितिणि हुंतऽणुग्घाया ।।२६।।
___ (नि०भा० ६२२९, बृ०क० ७८८) व्याख्या-अव्यक्तः तरुणधर्मा तस्य, तथा अप्पत्ते' त्ति । अपात्राणामेकादशसङ्ख्याकानां सूत्रार्थों यदि ददाति तदा चत्वारो लघुकाः । लहुगा य हुँति अप्पत्ते' त्ति । अप्राप्त आद्यदृष्टभावस्तस्य ददाति चत्वारो लघुकाः । अत्रैव विशेषमाह- लहुगा य हुँति तितिणि' इत्यादि । तिन्तिणिकस्य शिक्षातिन्तिणिकस्य उपधितिन्तिणिकस्य शय्यातिन्तिणिकस्य ददाति चत्वारो लघवः । आहारतिन्तिणिकस्य पुनर्विशेषमाह- रसतितिणि हुंतऽणुग्घाया' इति । रसतिन्तिणिकस्य 'व्याख्यातो विशेषप्रतिपत्ते' राहारतिन्तिणिकस्य ददाति चत्वारोऽनुदाता गुरव इत्यर्थः। अयमुत्सर्गनिश्चयःभरिज सह विज्जाए कालेणं आगए विदू । अप्पत्तं च न वाइज्जा पत्तं च न विमाणए' ।।
(नि०भा० ६२३०) कारणैः पुनरपवादपदेनैतानपि वाचयन्न प्रायश्चित्तभाग् भवति । तच्चापवादपदं निशीथादिमहाग्रन्थेषु विस्तरेणाभिहितं तत एवावसेयम् । इह तु ग्रन्थगौरवभयान्नोच्यते । एवं पूर्वमुद्दिष्टानामव्यक्ताऽपात्राऽप्राप्तानां विभागेन प्रायश्चित्तं प्रतिपादितम् ।।२६।। अथ पूर्वोक्तपिशुनविषयं प्रसङ्गागतं विशेषमाह
पीईसुन्नणि पिसुणे गुरुगाइ चउण्ह जाव लहुगो उ । अहवा संतासते लहुओ लहुगा गिहेसु गुरुगा ।।२७।।
__ (नि०भा० ६२ १२, बृ०क० ७७५)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
व्याख्या - पीईसुन्नणि' त्ति । अलीकानि इतराणि वा परदूषणानि भाषमाणः प्रीतिं शून्यां करोतीति पिशुनो, नैरुक्ती शब्दनिष्पत्तिः । स च यद्याचार्यस्य पैशुन्यं करोति तदा चतुर्गुरु, उपाध्यायस्य करोति चतुर्लघु, भिक्षोः करोति मासगुरु, क्षुल्लकस्य करोति मासलघु इति कल्पचूर्ण्यभिप्रायः । निशीथचूर्ण्यभिप्रायेण तु यद्याचार्यः पैशुन्यं करोति तदा चत्वारो गुरवः, उपाध्यायः करोति चत्वारो लघवः, भिक्षुः करोति मासगुरु, क्षुल्लः करोति मासलघु । अमुमेवार्थं सञ्जिघृक्षुराह - गुरुगा' इत्यादि । चतुर्णामाचार्योपाध्यायभिक्षुक्षुल्लकरूपाणां पैशुन्यकरणं विषयभूतानां कर्तृभूतानां वा यथाक्रमं गुरुकादयो यावल्लघुको मासः प्रायश्चित्तम् । अथवे प्रकारान्तरोपन्यासे । सामान्यतः संयतः संयतेषु पैशुन्यं करोति । तत्रासदूषणविषये पैशुन्ये चत्वारो लघवः। सदूषणविषये लघुको मासः । एते एव प्रायश्चित्ते गृहिषु गुरुके अवसातव्ये, तद्यथा - गृहस्थेषु असद्भिर्दोषैः पैशुन्यं करोति चत्वारो गुरवः । सद्भिः करोति गुरुमासः । एवं प्रासङ्गिकं प्रतिपादितम् ।। २७।। सम्प्रति ज्ञानाद्युपसम्पन्निमित्तमागतः शिष्यो यैर्दोषैः प्रतीच्छनीयो न स्यादिति तानाह— एगे अपरिणए वा अप्पाहारे अ थेरए ।
गिलाणे बहुरोगी अ मंदधम्मे अ पाहुडे ।। २८ ।। ( बृ०क० ५३९९, नि०भा० ५४९४) व्याख्या–यदि एक एकाकी पश्चादाचार्य: । यदि वा अपरिणतः कथमपि गृहीतैरकल्पिकैर्वस्त्रादिभिः सहितः। अथवा तस्याचार्यस्य पार्श्वे ये तिष्ठन्ति, ते अपरिणता आहारवस्त्रपात्रशय्यास्थण्डिलानामकल्पिकास्तैः सहितः, स च कल्पिकवस्त्राद्युत्पादने लब्धिमान् । अथवा स आचार्योऽल्पाधारः अल्पस्य सूत्रस्यार्थस्य आधारः सूत्रार्थ नैपुण (ण्य ? ) विकलः शङ्कितसूत्रार्थो वा, सूत्रार्थकथननिपुणं तमेव शिष्यं पृष्ट्वा शेषसाधुभ्यो वाचनां ददाति । यदि वा आचार्यः परिवारो वा स्थविरो जरसा वृद्धशरीरोऽजङ्गमः, स च तेषां प्रतिजागरकः । अथवा पश्चात्तत्र गच्छे एको ग्लानोऽधुनोत्पन्नरोगः, स च तस्य चिन्ताकारी । यदि वा एको बहुरोगी, बहुरोगी नाम चिरकालं बहुभिर्वा साधारणै रोगैर्जा (या) प्यशरीरः, स च तस्य वर्त्तापकः । यदि वा पश्चात्तनाचार्यपरिवारः सर्वोऽपि मन्दधर्मा निर्धर्मा न गुर्वाज्ञां करोति, केवलं तद्भयात् किमपि करोति । तथा गुरुणा समं प्राभृतं कलहं कृत्वा समागतः । अथवा प्राभृतकारिणस्तस्य शिष्याः तस्यैव गुणेन प्राभृतं न कुर्वन्ति । तस्यैव वा संयतैर्गृहिभिर्वा सह प्राभृतमस्ति । यदि वा पश्चात्तत्र गुरोः केनापि सह प्राभृतमस्ति । स च क्रमेणापनयनतो गुरोः साहाय्यकारी । एवं प्राग् वर्त्तमाने यदि समागतः स्यात् । इदमुक्तं भवति - पश्चादेकाकिनम्, अपरिणतम्, अल्पाधारम्, स्थविरम्, गुरुं परिवारं वा ग्लानम्, बहुरोगिणम्, निर्द्धर्मपरिवारं वा आचार्यं विमुच्य प्राभृतं वा कृत्वा यदि समागतो भवेत्तर्हि स न प्रतिग्राह्यः ।। २८ । । केवलमयमुपदेशस्तस्मै प्रदातव्यस्तमेवाह—
A. याप्यः चिकित्साकरणयोग्यः ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एआरिसं विउसज्ज विपवासो न कपई । सीसपडिच्छायरिए पायच्छित्तं विहिज्जई ।।२९।।
(बृ०क० ५४००, नि०भा० ५४९५) व्याख्या-एतादृशमेकाक्यादि स्वरूपं गुरुमन्यं वा ग्लानादिकं व्युत्सृज्य परित्यज्य विशेषेण प्रवासोऽन्यत्र गमनं विप्रवासो भद्र ! तव न कल्पते । बहुगुणाधारो भवान् कथमीदृशं कृतवान् ? तस्मादद्यापि प्रायश्चित्तं प्रतिपद्य पश्चाद्गच्छ । स च समागतस्तस्य प्राक्तनाचार्यस्य शिष्यो वा स्यात् प्रतीच्छको वा । एवमागतमुपसम्पद्यमानं योऽप्याचार्यः प्रतीच्छति सोऽपि प्रायश्चित्तभाक् । ततः शिष्यप्रतीच्छकाचार्याणां प्रायश्चित्तं विवक्षुरिदमाहसीसपडिच्छायरिए' इत्यादि । शिष्ये प्रतीच्छके आचार्ये च प्रायश्चित्तं विधीयते । प्रायश्चित्तदानविधिरुच्यत इति भावः ।।२९।। प्रतिज्ञामेव निर्वाहयति
एगे गिलाणि पाहुडि तिण्ह वि गुरुगाओ सीसमाईणं । सेसे सीसे गुरुगा लहुग पडिच्छे गुरुसरिसं ।।३०।।
(नि०भा० ५४९६) व्याख्या-एकस्मिन् एकाकिनि गुरौ, ग्लाने वा तत्र गच्छे तिष्ठति, प्राभृते वा केनापि सहाऽधिकरणे सति यदि समागतः शिष्यः, प्रतीच्छको वा आचार्येण वा तथा समागतः सन् यदि प्रतीच्छितः तदा शिष्यादीनां शिष्यप्रतीच्छका-ऽऽचार्याणां त्रयाणामपि गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः । यः पुनरन्यः शेषोऽपरिणता-ऽल्पाधारस्थविर-बहुरोग-मन्दधर्म-परिवारलक्षणस्तस्मिन् शेषे यदि समागतः शिष्यस्तस्य प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः । अथ प्रतीच्छकः समागतः तर्हि तस्य लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः । गुरु सरिस' मिति गुरोरपि सदृशं प्रायश्चित्तम् , किमुक्तं भवति-यदि शिष्यं प्रतीच्छति ततः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुमासाः । अथ प्रतीच्छकं तर्हि चत्वारो लघुका इति ।।३०।। अथवा प्राभृते इदं प्रायश्चित्तम्
सीसपडिच्छे पाहुडि छेओ राइंदिआणि पंचेव । आयरिअस्स उगुरुगा दोवेए पडिच्छमाणस्स ।।३१।।
(नि०भा० ६३४०) व्याख्या- यदि प्राभृते गुरोः शिष्यस्य वा केनापि सहाधिकरणे वर्त्तमाने शिष्यः प्रतीच्छको वा समागतस्तदा तस्य शिष्यस्य प्रतीच्छकस्य वा प्रायश्चित्तं पञ्च रात्रिंदिवानि पर्यायस्य छेदः । आचार्यस्य पुनविप्येतौ प्रतीच्छतः प्रतिगृह्णतः प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः । तथा यः समनोज्ञ उपसम्पदनार्थमागतस्तं यद्याचार्यः प्रथमदिवसे न पृच्छति, यथा-कुतः आगतः ?, कुत्र वा गमिष्यसि ?, किं निमित्तं वा समागतः ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो इति । ततस्तस्यैवमप्रच्छने प्रथमदिवसे मासलघु । द्वितीयदिवसेऽपि यदि न पृच्छति तदा मासगुरु । तृतीयदिवसेऽप्यप्रच्छने च चत्वारो लघुमासाः । चतुर्थेऽपि दिवसे यदि न पृच्छति तदा चतुर्गुरु । पञ्चमादिष्वपि दिवसेष्वप्रच्छने तदेव चतुर्गुरु । सोऽपि पृष्टः सन् यदि ब्रूते-कथयिष्यामि तदा तस्यापि प्रथमदिवसे मासलघु, द्वितीयदिवसे मासगुरु, तृतीयदिवसे चतुर्लघु, चतुर्थदिवसेऽप्यकथने चतुर्गुरु, पञ्चमादिष्वपि तदेव चतुर्गुरु । अथवा प्रथमदिवसे श्रान्त इति कृत्वा न पृष्टस्तत आचार्यः शुद्धः, कारणवशेनाऽप्रच्छनात् । द्वितीयदिवसे न पृच्छति मासगुरु, तृतीये न पृच्छति चतुर्लघु, चतुर्थे दिवसे चतुर्गुरु । एवं तेनोपसम्पद्यमानेन पृष्टेनाऽपृष्टेन वा आख्यातं यदहममुकेन कारणेन समागत इति । तत आगतश्चिन्तनीयः शुद्धोऽशुद्धो वा । अत्र चत्वारो भङ्गाः । तद्यथा-निर्गमनमप्यशुद्धमागमनमप्यशुद्धम् १, निर्गमनमशुद्धमागमनं शुद्धम् २, निर्गमनं शुद्धमागमनमशुद्धम् ३, निर्गमनमपि शुद्धमागमनमपि शुद्धम् ४ । तत्र निर्गमनं पूर्वोक्तैरेकाकिगुरुत्यागादिभिर्वक्ष्यमाणैश्चाधिकरणादिभिर्दोषैरशुद्धम् । आगमनं तु वजिकादिषु प्रतिबन्धेनाशुद्धम् । तत्रापि प्रतिबन्धनिमित्तं प्रायश्चित्तं सूत्रानुसारतो वक्तव्यम् । चतुर्थभङ्गस्तु निर्दोष इत्यादि । एतद्वक्तव्यता विस्तरतो निशीथादिमहाग्रन्थेभ्योऽवसेया ।।३१।। एवं ज्ञानाद्युपसम्पन्निमित्तागतशिष्यदोषविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम् । अथ नवप्रव्रजितशिष्याऽविध्युपस्थापनाविषयमाह
अप्पत्ते अकहित्ता जीवाजीवे अ बंधमुक्खं च । उवठावणि चउगुरुगा विराहणा जा भणिअपुत्विं ।।३२ ।।
(नि०भा० ३७५२) व्याख्या-उपस्थापना तावत् प्रव्रजितस्य स्यात् । प्रव्रज्या च योग्यानामेव देया, न त्वयोग्यानाम् । यत उक्तंपव्वावणारिहा खलु जाईकुलरूवविणयसंपन्ना । तविवरीअगुणा खलु हुंति अपव्वावणाजुग्गा' ।। अथ चैतेऽष्टचत्वारिंशदयोग्याः प्रव्रज्यायाः । अट्ठारस पुरिसेसुं वीसं इत्थीसु दस नपुंसेसु । पवावणा अणरिहा अनला अह इत्तिआ भणिआ ।।
(नि०भा० ३५०५, बृ०क० ४३६५) बाले वुड्ढे नपुंसे अ जड्डे कीवे अ वाहिए । तेणे रायावगारी अ उम्मत्ते अ अदंसणे ।।
(नि०भा० ३५०६, प्र०सा० ७९०) दासे दुढे अ मूढे अ अणत्ते जुंगिए इअ । उबद्धये अ भयए सेहनिफेडिआइआ ।।
(नि०भा० ३५०७, प्र०सा० ७९१) गुबिणी बालवच्छा अ पवावेउं न कप्पइ । एएसिं तु परूवणा कायव्वा दुपयसंजुत्ता' ।।
(नि०भा० ३५०८, पंचकल्पभाष्य - २००, २०१, २०२)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एतेषां लेशतोऽयमर्थः-पुरुषेषु मध्येऽष्टादश, स्त्रीषु विंशतिः, नपुंसकेषु दश, एतेऽष्टचत्वारिंशत् प्रव्राजनाया अनर्हाः । अनला अयोग्या एतावन्तो भणिताः, तद्यथा बालः सप्ताष्टौ वर्षाणि यावदत्राभिधीयते। सप्ततिवर्षेभ्य उपरि वृद्धः । अन्ये त्वाहुः-अर्वागपीन्द्रियादिहानिदर्शनात् षष्टिवर्षेभ्योऽप्युपरि वृद्धोऽभिधीयते । न स्री, न पुमान् नपुंसकम् । जड्डस्तु त्रिधा भाषया शरीरेण करणेन च । भाषाजडुः पुनरपि त्रिधा-जलमूको, मन्मनमूक, एलकमूकः । तत्र जलनिमग्न इव बुडबुडायमानो यो वक्ति स जलमूकः । यस्य वदतः खल्यमानमिव वचनं स्खलति, स मन्मनमूकः । यस्त्वेलक इवाव्यक्तं मूकतया शब्दमात्रमेव करोति, स एलकमूकः । यः पथि भिक्षाटने वन्दनादिषु वाऽतीव स्थूलतयाऽशक्तो भवति, स शरीरजड्डः । करणं-क्रिया तस्यां जड्डः करणजड्डः समितिगुप्तिप्रतिक्रमणप्रत्युपेक्षणासंयमपालनादिक्रियां पुनः पुनरुपदिश्यमानामप्यतीव जड्डतया यो ग्रहीतुं न शक्नोति, स करणजड्ड इत्यर्थः । यः स्त्रिभिर्भोगैर्निमन्त्रितोऽसंवृताया वा स्त्रियोऽङ्गोपाङ्गानि दृष्ट्वा, शब्दं च मन्मनालापादिकं तासां श्रुत्वा समुद्भूतकामाभिलाषोऽधिसोढुं न शक्नोति स क्लीबः । भगन्दरातीसारकुष्ठप्लीहशूलार्शःप्रभृतिरोगैस्तो व्याधितः । क्षत्रखननमार्गपातनादिचौर्यनिरतः स्तेनः । श्रीगृहान्तःपुरनृपतिशरीरतत्पुत्रादिद्रोहविधायको राजापकारी । यक्षादिना प्रबलमोहोदयेन वा परवशतां नीत उन्मत्तः । न विद्यते दर्शनं दृग् यस्येत्यदर्शनोऽन्धः स्त्यानर्द्धिनिद्रोदयवानप्यत्र द्रष्टव्यः । गृहदास्याः सातो, दुर्भिक्षादिष्वर्थादिना वा क्रीतः, ऋणादिव्यतिकरे वाऽवरुद्धो दास उच्यते । दुष्टो द्विधा-कषायदुष्टो विषयदुष्टश्च । तत्र सर्षपभर्जिकाभिनिविष्टसाध्वादिवद् उत्कटकषायः कषायदुष्टः । अतीव परयोषिदादिषु गृद्धो
A. उदररोगविशेषः। B. भाण्डार । C. एगेण साहुणा सासवभज्जिया (='सरसवनी भाजी' इति भाषायाम्) सुसंभिया लद्धा, तत्थ से अतीव गेही। आयरियस्स य आलोइयं । पडिदंसिए निमंतिए य आयरिएणं सव्वा वि समुद्दिट्ठा । इतरो पदोसमावण्णो । आयरिएणं लक्खियं, मिच्छामि दुक्कडं' कयं तहावि न उवसमइ, भणइ य-तुज्झ दंते भंजामि । गुरुणा चिंतियं- मा असमाहिमरणेण मारिस्सइ'त्ति गणे अन्नं गणहरंठवेत्ता अन्नं गणंगंतूण भत्तपच्चक्खाणं कयं । समाहीए कालगया । इयरो गवेसमाणो सज्झंतिए पुच्छइ-कत्थ आयरिया ? तेहिं न अक्खायं । सो अन्नतो सोच्चा तत्थ गंतुं पुच्छइ-कहिं आयरिया ? ते भणंति-समाहीए कालगया । पुणो पुच्छइ-कहिं सरीरगं परिट्ठवियं ? आयरिएहि य पुव्वं भणियं-मा तस्स पावस्स मम सरीरपरिट्ठावणियाभूमि कहेज्जाह, मा आगट्ठि-विगढेि करेमाणो उड्डाहं काहिइ । तेहिं अकहिए अन्नतो सोउं तत्थ गंतुं उवट्ठियाओ गोलोवलं कड्डिऊण दंते भंजंतो भणइ-एतेहिं तुमे सासवनालं खइयं । तं साहूहिं पडियरतेहिं दिटुं ।। अथाक्षरगमनिका-सर्षपनालविषयं छन्दनं निमन्त्रणं गुरोः कृतम् । गुरुणा च सर्वं भुक्तम् । इतरस्य कोपः। गुरुणा क्षामणे कृतेऽपि स नोपशान्तः । ततोऽनुपशान्ते तस्मिन् गणिनम्' आचार्य स्थापयित्वा अन्यस्मिन् गच्छे परिज्ञा भक्तप्रत्याख्यानमङ्गीकृतम् । तस्य च शिष्याधमस्य गुरवः कुत्र गताः' ? इति पृच्छतोऽपि सञ्झिलकसाधुभिर्नाख्यातम् । ततोऽन्यतः श्रुत्वा तत्र गत्वा कुत्र तेषां शरीरम्'? पृच्छा कृता । गुरुभिश्च पूर्वमेव तदीयो वृतान्त: कथित आसीत् । दायण'त्ति अकारप्रश्लेषात् ततस्तैराचार्यशरीरपरिष्ठापनाभूमिर्न दर्शिता। स चान्यतः श्रुत्वा गतो दन्तभञ्जनं कृतवान् । साधुभिश्च गुपिलस्थाने स्थितैः प्रतिचरणं कृतमिति ।।
(बृ०क० ४९८८, ४९८९ - टीका, नि०भा० ३६८३,३६८४)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
विषयदुष्टः । स्नेहाऽज्ञानादिपरतन्त्रतया यथास्थितवस्त्ववगमशून्यमानसो मूढः । यो राजादीनां हिरण्यादिकं धारयति स ऋणार्त्तः । जातिकर्मशरीरादिभिर्दूषितो जुङ्गितः । तत्र मातङ्गकौलिकवरुडसूचिकछिम्पका– दयोsस्पृश्या जात्या जुङ्गिताः । स्पृश्या अपि स्त्रीमयूरकुक्कुटादिपोषकाः । वंशवरत्राऽऽरोहणनखप्रक्षालनसौकरिकत्ववागुरिकत्वादिनिन्दितकर्मकारिणः कर्मजुङ्गिताः । करचरणकर्णादिवर्जिताः पङ्गुकुब्जवामनककाणप्रभृतयः शरीरजुङ्गिताः । अर्थग्रहणपूर्वकं विद्यादिग्रहणनिमित्तं वा एतावन्ति दिनानि त्वदीयोऽहमित्येवं येनाऽऽत्मनः परायत्तता कृता भवति, सोऽवबद्धः । रूपकादिमात्रया भृत्या धनिनां गृहे दिनपाटिकादिमात्रेण तदादेशकरणे प्रवृत्तो भृतकः । शिक्षकस्य दीक्षितुमिष्टस्य निःस्फेटिका अपहरणं शिक्षकनिः स्फेटिका । तद्योगाद्यो मातापित्रादिभिरननुज्ञातोऽपहृत्य दीक्षितुमिष्यते, सोऽपि शिक्षकनिः स्फेटिका । इत्येते ऽष्टादश पुरुषेषु दीक्षाऽनर्हाः भेदाः । एतेषां बालादीनां दीक्षाप्रदाने प्रवचनमालिन्य - संयमात्मविराधनादयो दोषाः सुखावसेया एवेति न दर्शिताः । वैरस्वाम्यादीनां च प्रव्राजनेऽपवादपदं निशीथादवसेयम् । एते एव चाष्टादशभेदाः स्त्रीष्वपि परं नपुंसकद्वारेऽयं विशेषः - यः पुरुषनपुंसकः स प्रतिसेवते प्रतिसेवापयति च । स्त्रीनपुंसिका पुनः स्त्रीवेदं नपुंसकवेदमपि वेदयति । अन्यावपि द्वाविमौ भेदौ भवतः, तद्यथा - गुर्विणी सगर्भा, सबालवत्सा सह बालेन स्तनपायिना वत्सेन वर्त्तत इति सबालवत्सा । एते सर्वेऽपि विंशतिः स्त्रीभेदा दीक्षाऽनर्हाः । नपुंसकाः पुनः षोडशभेदा भवन्ति, तद्यथापंडए वाइए कीवे कुंभी इस्सालुए
>
इअ । सउणी तक्कमसेवी अ पक्खिआपक्खिए इअ ।। (बृ०क० ५१६६, नि०भा० ३५६१, प्र०सा० ७९३) सोगंधिए आसित्ते वद्धिए चिप्पिए इअ । मंतो- सहीउवहए इसिसत्ते देवसत्ते अ ।। (बृ०क० ५१६७, नि०भा० ३५६२, प्र०सा० ७९४ ) पण्डकः, वातिकः, क्लीबः, कुम्भी, ईर्ष्यालुः, शकुनी, तत्कर्मसेवी, पक्षिकाऽपक्षिकः, सौगन्धिकः, आसिक्तः, वर्द्धितः, चिप्णितः, मन्त्रोपहत, औषध्युपहतः, ऋषिशप्तः, देवशप्तः । तत्र पण्डकस्येमानि षड् लक्षणानि—
महिलासहावो सरखन्नभेओ मेंढं महंतं मउआ अ वाणी । ससद्दयं मुत्तमफेणगं च एआणि छप्पंडगलक्खणाणि ' ।। (बृ०क० ५१४४, नि०भा० ३५६७) पुरुषाकारधारिणोऽपि महिलास्वभावत्वं पण्डकस्यैकं लक्षणं, तथाहि - गतिस्तस्य पदाकुला मन्दा भवति, सशङ्कं पृष्ठतोऽवलोकमानो गच्छति । शरीरं च शीतलं मृदु च भवति । योषिदिवाऽनवरतं हस्तोभकान् प्रयच्छन् उदरोपरि तिर्यग् व्यवस्थापितवामकरतलस्य उपरिष्टाद्दक्षिणकरकूर्पूरं विन्यस्य दक्षिणकरतले च मुखं A. भृतिः = भाटिः ( मजुरी, भाडुं' इति भाषायाम् ) । B. कर्मकरः ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कृत्वा बाहूच विक्षिपन् भाषते । अभीक्ष्णं च कटीहस्तकं ददाति । प्रावरणाभावे स्त्रीवद् बाहुभ्यां हृदयमाच्छादयति। भाषमाणश्च पुनः पुनः सविभ्रमं भूयुगमुत्क्षिपति । केशबन्धनप्रावरणादिकं च स्त्रीवत् करोति । योषिदाभरणादिपरिधानं बहु मन्यते । स्नानादिकं च प्रच्छन्नं समाचरति । पुरुषसमाजमध्ये च सभयं शङ्कितस्तिष्ठति । स्त्रीसमाजे तु निःशङ्कितः प्रमदोचितं च रन्धनखण्डनपोषणादिकं कर्म प्रविदधाति इत्यादि महिलास्वभावत्वं पण्डकलक्षणम्। अपरं च स्वरवर्णभेदः । उपलक्षणत्वाद् गन्धरसस्पर्शाश्च स्त्रीपुरुषापेक्षया विलक्षणास्तस्य भवन्तीत्यर्थः । में, पुरुषचिह्नं महद्भवति । मृद्वी च वाणी ललनाया इव सआयते । योषित इव सशब्दं मूत्रमभिजायते फेनरहितं च तद्भवति । एतानि षट् पण्डकलक्षणानि १ । वातिको नाम यस्य मोहकर्मोदयेन सागारिकं सविकारं जातं सत् स्वभावस्थं न स्याद् यावदनाचारं नाऽचरति २। क्लीबः क्लीब्यते इति क्लीबो गुणनिष्पन्ननामा, यस्य मैथुनाभिप्राये अङ्गादानं विकारं भजति बीजबिन्दुंच गलति । यदि निरुणद्धि तदा कालान्तरेण तृतीयः स्यात् ३ । यस्य तु वृषणौ श्वयतः शोफ भजतः स कुम्भी । स च द्विधा-वातदोषेण यस्य सागारिकं वृषणौ वा श्वयति स जातिकुम्भी-रोगीत्यर्थः । यस्य पुनर्मोहोत्कटतया सागारिकं वृषणौ वाऽसेवमानः श्वयति, स वेदकुम्भी ४ । यस्य प्रतिसेवमानं दृष्ट्वा ईर्ष्याऽभिलाष उत्पद्यते, स ईर्ष्यालुर्वेदोत्कटः स्त्रीमलभमानस्तृतीयः स्यात् ५ । वेदोत्कटतया अभीक्ष्णप्रतिसेवनासक्तो गृहचटक इव शकुनी भवति ६। यो मैथुनमासेवमानो बीजनिसर्गे जाते जिह्वया श्वान इव तदेव लेढि, स तत्कर्मसेवी सोऽप्यसेवकस्तृतीयः स्यात् ७। यस्य शुक्लपक्षे शुक्लपक्षे अतीव मोहोद्भवः स्यात् द्वितीयपक्षे त्वल्पः । अथवा शुक्लपक्षे कृष्णपक्षे वा पक्षं यावदतीवोदयः स्यात् तावन्मात्रमेव च कालमल्पोदयः स पक्षिकापक्षिकः ८। यः सागारिकं जिघ्रति तन्मलित्वा हस्तं जिघ्रति, तद्गन्धं च शुभं मन्यते, स सौगन्धिकः ९। यः सागारिक स्त्रीसागारिकेऽनुप्रवेश्य तिष्ठति, स आसिक्तः, सोऽपि मोहोत्कटतयातीव व्यसनी निरुद्धबस्तिः कालान्तरेण तृतीयः स्यात् १० । एते पण्डकादयो दश नपुंसका नगरमहादाहसमानकामाध्यवसायसम्पन्नत्वात् स्त्र्याद्यासेवामाश्रित्यातीवाशुभाध्यवसायवत्त्वाच्च दीक्षाऽनर्हाः। शेषाः पुनः षट् वर्द्धितादयो नपुंसका निशीथोक्तविशेषलक्षणसम्भवे प्रव्रज्यायोग्याः । तेषामिदं स्वरूपम्-आयत्यां राजान्तःपुरम॑हल्लकपदप्राप्त्यादिनिमित्तं यस्य बालत्वेऽपि छेदं दत्त्वा वृषणौ गालितौ भवतः, स वर्द्धितकः ११ । यस्य तु जातमात्रस्याङ्गुष्ठाङ्गुलिभिर्मर्पयित्वा वृषणौ द्राव्येते, स चिप्पितः १२ । एतयोश्चैवं कृते सति किल नपुंसकवेदोदयःसम्पद्यते । कस्यचित्तु मन्त्रसामर्थ्यादन्यस्य त्वौषधिसामर्थ्यात् पुरुषवेदे स्त्रीवेदे वा समुपहते सति नपुंसकवेदः समुदेति १३-१४ । अपरस्य तु मदीयतपःप्रभावान्नपुंसको भवत्विति ऋषिशापादन्यस्य तु देवशापात्तदुदयो जायते इति १५-१६। एतेषामष्टचत्वारिंशतः प्रव्रज्यानर्हाणामुत्सर्गापवादपदाभ्यां प्ररूपणा प्रकल्पे प्रदर्शिता विस्तरेण सा तत एवावसेया । एतेभ्योऽपरे सर्वेऽपि जातिकुलविनयादिगुणसम्पन्ना A. मेहनम् । B. वर्धते । C. कंचुकी' इति भाषायाम् । D. निशीथे ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो बहुक्षीणप्रायकर्मांशाः प्रव्रज्याया योग्या मन्तव्याः । यश्च प्रव्रज्यार्थमुपस्थितो भवति, स एवं पृच्छ्यते-कोऽसि त्वं ? किं निमित्तं प्रव्रजसि ? किञ्च ते वैराग्यमिति पृष्टो यदि शुद्धोऽवगतः, ततस्तस्याग्रे साधुचर्या एषा कथ्यते-यावज्जीवं गोचरचर्यया भिक्षामटित्वाऽचित्तस्यैषणाविशुद्धस्याहारस्य भोजनं कर्तव्यम् । तदपि बालवृद्धशैक्षकादिसंविभागेन । नित्यं चतुष्कालं स्वाध्यायो विधातव्यः । यावज्जीवं देशतः सर्वतश्चाऽस्नानम्। ऋतुबद्धे काले भूमौ शय्या, वर्षारात्रे फलकादिशयनम् । दिवसे न स्वप्तव्यम् , रात्रौ तृतीये यामे निद्रामोक्षः। अष्टादश शीलाङ्गसहस्रा धरणीयाः । लोचादिकाः क्लेशा अनेके कार्याः । एवमुक्ते यदि स सर्वमभ्युपगच्छति, तदा तस्य सूत्रोक्तविधिना प्रव्रज्या प्रदेया । ततस्तस्य प्रासुक आहारो दीयते । स च भिक्षां न हिण्डाप्यते किन्त्वहिण्डमान एव ग्रहणशिक्षामासेवनशिक्षां च ग्राह्यते । ग्रहणशिक्षा नाम पाठः । आसेवनाशिक्षा सामाचारीशिक्षणम् । यदा च द्विविधामपि शिक्षा ग्राहितोऽधीतषड्जीवनिकायाध्ययनश्च स स्यात् तदा तस्याग्रे तदर्थः कथ्यते । ततोऽधिगतोऽर्थोऽनेन सम्यक् श्रद्धानविषयीकृतश्च यदि तदानीं तस्येत्थं परीक्षा क्रियते, यथा-उच्चारप्रश्रवणादिपरिष्ठापनार्थमस्थण्डिलं सचित्तपथिवीकायात्मकं दयते । यदि तत्र न परिष्ठापयति स्थाननिषदनादि च न करोति, तदा ज्ञायते सम्यक् परिणतोऽस्य धर्म इति । एवमप्कायविषये नदीतटाकायुदकसमीपे परीक्षा । तेजःकाये साऽग्निवसतौ प्रदीपमवष्वष्कय उत्ष्वष्कय वा । तथा वातविषये धर्मात्तॊ भण्यते-तालवृन्तादिना वातोदीरणां कुरु, अभिधारणं वा कुरु, यदि न करोति तदा परिणतः । हरितकाये त्रसेषु च पृथिव्यामिव परीक्षा कार्या । एवं गोचरगतोऽपि पृथिव्यादिभिः कायैः परीक्ष्यते, तद्यथा-सरजस्केनोदकार्टेण वा हस्तेन मात्रकेण वा भिक्षा ग्राह्यते, इत्यादि परीक्षया त्रिविधत्रिविधेन षड्जीवनिकायपरिहारी स यद्यवगम्यते तदा व्रतारोपणयोग्यः । ततो द्रव्यादौ प्रशस्ते तस्य आचार्येणात्मनो वामपावें स्थापितस्य व्रतारोपणरूपोपस्थापना यथाविधि विधेया । ततो दिग निबध्यते द्विविधा त्रिविधा वा । तत्र साधोर्द्विविधा । तद्यथा-आचार्यस्योपाध्यायस्य च । वृतिन्यास्त्रिविधा । तद्यथा-आचार्यस्योपाध्यायस्य प्रवर्त्तिन्याश्च । तथा-उपस्थापनानन्तरं तपः कार्यते । तच्चाऽभक्तार्थमाचाम्लं निर्विकृतिकं वा। तथा द्वौ पितापुत्रौ प्रव्रजितौ यदि द्वावपि युगपत् प्राप्तौ, तर्हि युगपदुपस्थाप्यते । अथ पुत्रः सूत्रादिभिरप्राप्तः स्थविरस्तु प्राप्तस्तर्हि तस्योपस्थापना विधेया । यदि पुनः पुत्रः प्राप्तः, स्थविरस्त्वप्राप्तः तर्हि यावदुपस्थापनादिवसः शुद्धः समेति तावत् स्थविरः प्रयत्नेन शिक्ष्यते, यदि तावता प्राप्तो भवति, ततो द्वावपि युगपदुपस्थाप्यते। अथाऽऽदरेण शिक्ष्यमाणोऽपि न प्राप्तस्तदा स्थविरेणानुज्ञाते सति क्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथ स्थविरो न मन्यते, तदा प्रज्ञापना कर्त्तव्या राजादिदृष्टान्तेन । स चैवम्- एगो राया रज्जपरिभट्ठो सपुत्तो अन्नरायाणमोलग्गिउँमाढत्तो । सो राया पुत्तस्स तुट्ठो । तं से पुत्तं रज्जि ठाविउमिच्छइ। किं सो पिआ नाणुजाणइ ? एवं तव जइ पुत्तो महब्वयरज्जं पावइ ता किं न मन्नसि ? ' एवं प्रज्ञापितेन स्थविरेणानुज्ञाते
A. सेवितुमारब्धः ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
क्षुल्लकस्योपस्थापना कर्त्तव्या । अथ स यद्येवं प्रज्ञाप्यमानो नेच्छति तदा पञ्च दिवसान् यावत्तिष्ठन्ति । ततः पुनरपि प्रज्ञाप्यते । तथाऽप्यनिच्छायां पुनरपि पञ्चाहं तिष्ठन्ति । पुनः प्रज्ञाप्यते तथाऽप्यनिष्टौ भूयः पञ्चाहमवतिष्ठन्ते । एवं यदि त्रिपञ्चाहकालेन स्थविरः प्राप्तो भवति, तदा युगपदुपस्थापना । अतः परं स्थविरेऽनिच्छत्यपि क्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथाऽहङ्कारी सन्नहं पुत्रादवमतरो भविष्यामीति विचिन्त्य कदाचिदुन्निष्क्रामेत् । गुरोः क्षुल्लकस्य चोपरि प्रद्वेषं गच्छेत् । एवं स्वरूपे ज्ञाते त्रयाणां पञ्चाहानामुपर्यपि क्षुल्लकः प्रतीक्षाप्यते यावत्तेनाऽधीतमिति । एवं राजाऽमात्ययोः, राज्ञा च सह श्रेष्ठिसार्थवाहयोरपि वक्तव्यम् । एवं संयतीमध्ये मातादुहित्रोर्द्वयोः, महादेव्यमात्यपत्न्योः, श्रेष्ठिसार्थवाहपत्न्योश्च निरवशेषं वाच्यम् । चोपस्थाप्यमाना गुरोर्वामपार्श्वस्था एकोऽनेको वा गजदन्तवदवनता भवन्ति । तत्र यदि ते गुरुसमीपमग्रतो वाऽभिसरन्ति तदा गच्छस्य वृद्धिर्ज्ञातव्या । यथाऽन्येऽपि बहवः प्रव्रजिष्यन्ति । अथ पश्चाद् बहिर्वा ऽपसरन्ति तदा स उपस्थाप्यमानोऽन्यो वा उन्निष्क्रमिष्यति अपद्रविष्यति वेति निमित्तम् । तथा - आचार्य उपाध्यायो वा स्मरन् साधुरयमुपस्थापनार्हो जात इति जानानश्चतूरात्रमध्ये पञ्चरात्रमध्ये वा तन्नोपस्थापयति तत्र यदि तस्य कल्पाकस्य कश्चिन्माननीयः पिता भ्राता वा ज्येष्ठः स्वामी वा कल्पाको भावी पञ्चरात्रेण पञ्चदशरात्रेण वा ततो नास्ति तस्य प्रायश्चित्तम् । माननीयेऽनुपस्थापिते तस्योपस्थापनाया अयोगात् । अथ नास्ति तस्य कश्चिन् माननीयः कल्पाको भावी ततस्तस्याऽऽचार्यस्योपाध्यायस्य वा प्रायश्चित्तम् । अत्रादेशद्वयम् - एके प्राहुश्चतूरात्रात् परं यद्यन्यानि चत्वारि दिनानि नोपस्थापयति, तत आचार्यस्योपाध्यायस्य च प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् । अथ ततोऽप्यन्यानि चत्वारि दिनानि लङ्घयति, ततः षड्लघुकम् । ततोऽप्यन्यानि चेच्चत्वारि दिनानि ततः षड्गुरुकम् । ततोऽप्यन्यानि यदि चत्वारि दिनानि ततश्चतुर्गुरुकश्छेदः । परमन्यानि चत्वारि दिनानि यदि तर्हि षड्लघुकश्छेदः । ततोऽपि चेदन्यानि चत्वारि ततः षड्गुरुकश्छेदः । ततः परमेकैकदिवसातिक्रमे मूलानवस्थाप्यपाराञ्चितानि । द्वितीयादेशवादिनः प्राहुः - पञ्चरात्रात् परं यदि नोपस्थापयति ततश्चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तम् । परं यदि पञ्चदिनानि लङ्घयति ततः षड्लघुकम् । ततः परमपि पञ्चरात्रातिक्रमे षड्गुरुकम् । ततोऽपि परं यदि पञ्चदिनानि वाहयति ततश्चतुर्गुरुकश्छेदः । ततः परमन्यानि चेत् पञ्चदिनानि ततः षड्लघुकश्छेदः । ततोऽपि पञ्चरात्रातिवाहने षड्गुरुकश्छेदः । ततः परमेकैकदिवसातिवाहने मूलानवस्थाप्य - पाराञ्चितानि । अथ दर्पप्रमादव्याक्षेपग्लानत्वकारणैरस्मरन्नोपस्थापयति, तत्र व्यायामवल्गनादिषु व्यापृततया यो निष्कारणोऽनादरः स दर्प:, तेनानुपस्थापने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । विकथादीनां पञ्चानां प्रमादानामन्यतमेन प्रमादेनानुपस्थापने चत्वारो लघुकाः । सीवनतुन्नस्वाध्यायध्यानपात्रलेपादिदानकार्येर्यो व्याक्षेपः, तेनानुपस्थापने गुरुको मासः । ग्लानत्वेन त्वनुपस्थापने लघुमासः । अथ राज्ञो युवराजस्यामात्यादेर्वा प्रतिदिवसमागच्छतो धर्मकथा कथ्यते । परप्रवादी वा कश्चनाऽप्युपस्थितः स वादे निग्रहीतव्य इति तन्निग्रहणाय विशेषतः शास्त्राभ्यासे,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तेन सह वादे वा दीयमाने, यदि वाऽऽचार्यस्यान्यस्य वा साधोर्यो उपस्थाप्यः तस्य वाऽत्युत्कटे ग्लानत्वे जाते व्याकुलीभवनतः स्मरन्नस्मरन् वा यद्यपि नोपस्थापयति तथापि न तस्य प्रायश्चित्तम् , कारणतो व्याकुलीभवनात्। अथाऽऽचार्य उपाध्यायो वा यदा स्मरति तदा न साधकं नक्षत्रादिकम् , यदा तु साधकं नक्षत्रादिकं तदा बहु व्याक्षेपतो न स्मरति । एवं स्मरन्नस्मरँश्च कल्पाकं नोपस्थापयति । तत्र यदि तस्य कश्चिन्माननीयः कल्पाको भावी तदा तदपेक्षया तस्यानुपस्थापनेऽपि न प्रायश्चित्तम् । अथ नास्ति कश्चिन्माननीयः कल्पाको भावी तदा दशदिवसातिक्रमे चत्वारो गुरुकाः । ततः परं दशदिनातिक्रमे षड्लघुकम् । ततः परमपि दशदिनातिवाहने षड्गुरुकम् । ततोऽपि दश दिनातिक्रमे चतुर्गुरुकश्छेदः । ततोऽपि दशदिनातिक्रमे षड्लघुश्छेदः । ततोऽपि दशदिनातिक्रमे षड्गुरुकश्छेदः। तत एकैकदिनातिक्रमे मूलानवस्थाप्यपाराञ्चितानि । एष प्रथममादेशः, द्वितीयादेशे पुनस्तपसा छेदेन वाऽदम्यमानेऽथवा धृतिबलेन कायबलेन वा दुर्बले तपसश्छेदस्य वा दातुमशक्यतया संवत्सरं यावदाचार्यत्वहरणम, गणो हियते इति भावः । एवमपस्थापनाविषयो विधिनिशीथादौ विस्तरेणाभिहितः । तदन्यथाकरणे प्रायश्चित्तम् । तच्च- अप्पत्ते अकहित्ता' इत्यादि प्रस्तुतगाथयाऽत्र प्रतिपाद्यते । इति सैव साम्प्रतं प्रतन्यते । अप्राप्ते श्रुतेन पूर्वकाले शस्त्रपरिज्ञाध्ययनपर्यन्तेन सम्प्रति षड्जीवनिकायपर्यन्तेन पर्यायण वा षण्मासादिकेन। तथा-अकथयित्वा जीवाऽजीवान् बन्धं मोक्षं च । उपलक्षणमेतत् तेन पृथिव्यादयो जीवाः। धर्माधर्माऽस्तिकायादयोऽजीवा आश्रवो बन्धः पुण्यं पापं संवरो निर्जरा मोक्षश्च । एतान्नवपदार्थान् सभेदान् कर्मबन्धभेदहेतूंचाकथयित्वा । उपलक्षणत्वादनधिगते जीवाजीवादौ तथा षड्जीवनिकायरक्षाविषयपरीक्षाया अभावे । इदमुक्तं भवति-येन षड्जीवनिकायाध्ययनं पठितं, न च तस्यार्थः श्रुतः । अथ श्रुतः, परं नावगतः । अवगतोऽपि न श्रद्धानविषयीकृतः । यश्च षड्जीवनिकायरक्षाविषये न परीक्षितः तस्योपस्थापने क्रियमाणे उपस्थापयितुः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । न केवलमेतत् प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयो दोषाः । विराधना या पूर्वभणिता सा चेयम्-उपस्थापितो भिक्षादौ किल कल्पिको भवति । ततस्तस्य भिक्षादिप्रेषणे षण्णां जीवनिकायानां विराधना अपरिज्ञानात् । ततस्तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तं उपस्थापयितुरुपढौकते । स च महाव्रतानामयोग्योऽत्र मालया दृष्टान्तो, यथा-स्थाणौ शूलानाये पञ्चवर्णसुगन्धपुष्पमाला समारोप्यमाणा न शोभते। एवमयोग्येऽपि पञ्चमहाव्रतमाला न शोभते ।।३२।। एवं सूत्रार्थाप्राप्तोपस्थापनाविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम्। अथ सूत्रार्थाऽऽशातनाविषयं तदाह
सामण्णेणं सुत्तासायणि चउलहुग चउगुरू अत्थे ।
लहुगुरुलहुगा वा तदुवगरणवन्नासु तिविहासु ।।३३।। व्याख्या सामान्येन ओघेनाऽऽगाढाऽनागाढाद्यविशेषेण सूत्राऽऽशातनायां सूत्रं परमाप्तप्रणीताऽऽगमरूपं तस्याऽऽशातनायामविधिपाठादिरूपायां चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । अर्थे अर्थविषयायामाशातनायामविधिश्रवणादिरूपायां चतुर्गुरवः । तदुपकरणावज्ञासु त्रिविधासु । तस्य ज्ञानस्योपकरणानि पुस्तकपट्टिकादीनि, तेषामवज्ञास्वाशातनासु त्रिविधासु जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदासु यथाक्रमं लघुगुरुलघुका वा । जघन्यावज्ञायां लघुमासः, A. पाटी' इति भाषायाम् ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो मध्यमावज्ञायां गुरुमासः, उत्कृष्टावज्ञायां चतुर्लघव इत्यर्थः । अत्र वाशब्दः समुच्चये पूरणे वा ।।३३।। अथाविधिसूत्रार्थग्रहणादिविषयं प्रायश्चित्तमाह
भूअपमज्जणुओग-काल-अविसज्जणाइसु अ भिन्नं ।
अक्खनिसिज्जअविहि चउ-गुरु(रू?) असमायारि लहु(हू?) सेसे ।।३४।। व्याख्या-भूः भूमिः सूत्रमण्डल्यर्थमण्डल्योः प्रक्रमात् भोजनमण्डल्याश्च स्थानं, तस्या अप्रमार्जने अनुयोगकालाविसर्जनादिषु च । अनुयोगकालयोरविसर्जनम् अप्रतिक्रमणम् , आदिशब्दात् सम्पूर्णश्रुतस्कन्धपरावर्त्तनान्तरं कायोत्सर्गाकरणम्, तेषु भिन्न भिन्नमासः । अक्षनिषद्याऽविधौ अनुयोगकालेऽक्षाणामस्थापने गुरुयोग्याऽक्षयोग्यनिषद्ययोरकरणे चतुर्गुरवः । शेषे अविधौ अनुयोगग्रहणशेषविध्यकरणे असमाचारीनिष्पन्नो लघुमासः । तद्यथा-अनुयोगप्रारम्भे गुरूणां वन्दनकाऽदाने कायोत्सर्गाकरणे च लघुमासः ।।३४।। अथ श्रुतोपचारयोगस्य भङ्गे प्रायश्चित्तमाह
आगाढाणागाढस्स सबभगे अ देसभगे अ।
जोगस्स कमा छल्लहु चउगुरुचउगुरुगचउलहुगा ।।३५।। व्याख्या-योगो द्विधा-आगाढोऽनागाढश्च । उभयोरपि सर्वभङ्गोऽयं-यदाऽऽचामाम्लं न करोति विकृतीर्भुङ्क्ते। देशभङ्गस्तु-योगसमाप्तौ विकृती(क्त्वा पश्चाद्विकृत्यादानकायोत्सर्गं करोति, स्वयमेव वा गुरोरसमक्षं विकृत्यादानकायोत्सर्ग करोति, स्वयमेव वा गुरोरसमक्ष विकृत्यादानकायोत्सर्गं कृत्वा भुङ्क्ते । अभणितोऽपि वा गुरून् भणति-सन्दिशत विकृत्यादिकायोत्सर्गं करोमि, एकपात्रके विकृतिमाचामाम्लप्रायोग्यं वाऽऽदत्ते। इह क्रमाद्-यथाक्रममागाढयोगस्य सर्वभङ्गे षड्लघु । देशभङ्गे चतुर्गुरु । अनागाढयोगस्य सर्वभङ्गे चतुर्गुरुकाः। देशभङ्गे चतुर्लघुका इति ज्ञानाचारातिचारप्रायश्चित्तमुक्तम् ।।३५।। अधुना दर्शनाचारातिचारप्रायश्चित्ताधिकारः । तत्र दर्शनं-देवगुर्वादितत्त्वसम्यक्श्रद्धानलक्षणमतः प्रथम देवगुर्वाद्याशातनाविषयं प्रायश्चित्तमाह
जिणजिणहरठवणगुरू गुरु-आवलियाण तिविहऽवन्नाए ।
लहु-गुरु-लहुगा ठवणा-यरियावलि-नासि लहुगुरुगा ।।३६।। व्याख्या-जिना जिनबिम्बानि जिनगृहाणि जिनप्रासादाः स्थापनागुरवोऽक्षाद्या गुरवः प्रत्यक्षा आचार्यप्रभृतयः आवलिका जपमाला । एतेषां त्रिविधाऽवज्ञायां त्रिविधाशातनायां जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदायां यथाक्रम लघुगुरुलघुकाः। जिनबिम्बादीनां जघन्याशातनायां लघुमासः। मध्यमाशातनायां गुरुमासः । उत्कृष्टाशातनायां चत्वारो लघुका इत्यर्थः । स्थापनाचार्यावलिकानाशे लघुगुरुको स्थापनाचार्यनाशे लघुमासः, जपमालानाशे गुरुमास इति भावः । क्वचित्पुनरेवं-ठवणायरिआवलिआनासे गुरुगो अ आयामम् ।।३६ ।। अथ दर्शनाचाराऽतिचारप्रायश्चित्तमाह
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो संकाइसु तिसु देसे गुरुगा मूलं तु सबहिं होइ।
दिट्ठी(ट्टि?)मोहे अपसंसणे अथिर अकरणे लहुगा ।।३७।। व्याख्या-इह दर्शनाचाराऽतिचारोऽष्टधा । तद्यथा-शङ्का-ऽऽकाङ्क्षा विचिकित्साऽमूढदृष्टिरुपबृंहा स्थिरीकरणं वात्सल्यं प्रभावना चेति । तत्र संशयकरणं शङ्का । सा द्विधा-देशतः सर्वतश्च । तत्र देशतः तुल्येऽपि जीवत्वे कथमेके भव्या अपरे त्वभव्या ? इत्यादि । सर्वतस्तु प्राकृतभाषानिबद्धमिदं श्रुतम्, न ज्ञायते किं सर्वज्ञेन प्रणीतं आहोश्वित् कुशलमतिना केनापि परिकल्पितमिति १। अन्याऽन्यदर्शनग्रहणमाकाङ्क्षा । साऽपि देशत एक किञ्चित् कुतीर्थिकमतमाकाङ्क्षति । यथा-अस्मिन्नपि खल्वहिंसैव धर्मो मोक्षश्च फलमुच्यते । सर्वतः सर्वाणि-शाक्या-ऽऽजीवक-कपिल-बोटिको-लूक-वेद-तापसादिकुमतान्याकाङ्क्षति, कृषीबल इव सर्वधान्यवपनानि कदाचित् किञ्चित् फलतीति धिया २। विचिकित्सा आत्मनः फलं प्रत्यनाश्वासः, यथा-आसीत्तादृशानुष्ठायिनां पुरातनानां महासत्त्वानां मोक्षः अस्मादृशानां त्वस्नानकेशलुञ्चनादिकं कष्टमेव मन्दसत्त्वत्वात क्व मोक्षसम्भव ? इति देशतः स्तोकोऽनाश्वासः । सर्वतस्तु सर्वथाऽनाश्वासः । यद्वाविदक् ज्ञाने विदन्तीति क्विब्लोपे विदः साधवः तेषां जुगुप्सा । देशतोऽहो ! मलदुर्गन्धा इमे मुनयो यधुष्णोदकेन स्नायुस्तदा को दोषः स्यादि ? त्यादि। सर्वतस्तु मण्डल्यां नन्दिपात्रे मिथः संसृष्टभोजिनोऽमी गुप्तिगृहवासिन इव महामलीमसाङ्गवाससः प्रागदत्तदानत्वेनाऽऽजन्म भिक्षाचरा इत्यादि ३ । मूढदृष्टिः परतीर्थिनां राजादिकृतां पूजां मन्त्राद्यतिशयान् वा दृष्टवा, तदाऽऽगमान् वा श्रुत्वा मतिव्यामोहो देशतः स्तोकः । सर्वतस्तु सर्वथा ४ । उपबृंहा प्रशंसा । सा ज्ञान-दर्शन-तपः-संयम-वैयावृत्त्याद्युद्यतानां साध्वादीनामुत्साहवृद्धिहेतुः प्रशस्ता, मिथ्यादृशां-शाक्यचरकादीनां त्वसावप्रशस्ता ५। स्थिरीकरणं सीदतश्चारित्रादिषु स्थैर्यहेतुः प्रशस्तम्, असंयमविषये पुनस्तदप्रशस्तम् ६ । वात्सल्यम् आचार्यग्लानप्राघुर्णकतपस्विसेहासहबालवृद्धादीनामाहारोपध्यादिना समाधिसम्पादनं प्रशस्तम्, गृहस्थपार्श्वस्थाद्युपष्टम्भरूपं तु तदप्रशस्तम् ७ । प्रभावना च तीर्थकरप्रवचनादिविषया प्रशस्ता, कुतीर्थिकविषया त्वप्रशस्ता ८। इह चोपबृंहादीनां प्रशस्तानामकरणेऽतिचारता, अप्रशस्तानां तु करणे । देशसर्वभेदश्चोपळहादीनामपि शङ्कादीनामिव ज्ञेयः । इति दर्शनाचारातिचारस्याष्टौ भेदाः । तत्र शङ्कादिषु शङ्का-काङ्क्षा-विचिकित्सासु तिसृषु देशतो गुरुकाश्चत्वारः, सर्वतः पुनः शङ्कादिषु तिसृष्वपि मूलं सर्वपर्यायछेदो भवति । तपोऽर्हप्रायश्चित्ताधिकारेऽपि मूलमत्र लाघवार्थमभ्यधायि । दृष्टिमोहे मूढदृष्टौ अप्रशंसने ज्ञानदर्शनतपःसंयमादिगुणानामनुपबृंहायाम् अस्थिरीकरणे च चारित्रादिषु सीदतां स्थैर्यानापादने चत्वारो लघुकाः प्रायश्चित्तम् ।।३७।। अथाऽवात्सल्यप्रायश्चित्तं विषयविभागेनाऽऽह
गुरुगाऽऽयरिअगिलाणाऽवच्छल्ले लहुग खवगपाहुणए । गुरुगो अ बालवुड्ढे सेहे अ महोअरे लहुओ ।।३८।।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-इह साधुना सर्वेषां साधर्मिकाणां साध्वादीनामाहारवस्त्रपात्रभेषजौषधपादशौचाऽभ्यङ्गनविश्रामणादिभिः सर्वस्थाम्ना वात्सल्यं कर्त्तव्यम् , गुरुग्लानादीनां तु विशेषतः । तेषां तदकरणे प्रायश्चित्तम् , यथा-आचार्यग्लानाऽवात्सल्ये आचार्यग्लानयोर्वात्सल्याऽकरणे प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः । क्षपकप्राघुर्णकयोः क्षपकः तपस्वी विकृष्टतपःकारी प्राघुर्णको ग्रामान्तरादागतस्तयोर्वात्सल्याऽकरणे चत्वारो लघुकाः । बालवृद्धयोरवात्सल्ये गुरुको मासः । शैक्षे अभिनवप्रवृजिते महोदरे च बहुभोजिनि वात्सल्याऽविधाने लघुको मासः । चशब्दात् सामान्यतः साधर्मिकवात्सल्याऽकरणे लघुमासः ।।३८।। अथाऽप्रभावनाप्रायश्चित्तमाह
सामन्नेणं गुरुगा ससत्तिए अप्पभावणे अहवा ।
गुरुवसभभिक्खुथेरे खुड्डे गुरुगाइ भिन्नतं ।।३९ ।। व्याख्या-इह यद्यपि प्रवचनं शाश्वतत्वात्तीर्थकरभाषितत्वात् सुरासुरनरनमस्कृतत्वाद् वा स्वयमेव दीप्यते तथापि गुणाधिकपुरुषाः स्वस्य दर्शनशुद्धये प्रवचनं प्रभावयन्ति, ते च प्रवचनप्रभावका अतिशय्यादयः । उक्तं चअइसेसिइड्डिधम्मकहिवाइआयरिअ खवगनेमित्ती । विज्जा रायगणसंमया य तित्थं पभाविति ।'
__ (व्य०सू० ६४, नि०भा० ३३) अस्या अक्षरगमनिका-अतिशयी अवधि-मनःपर्यायज्ञानयुक्तोऽतिशय्यध्ययनो वा । ऋद्धिग्रहणात् राजामात्यादिः ऋद्धिमान् दीक्षाग्राहकः । आमर्पोषध्यादि ऋद्धिप्राप्तो वा । धर्मकथी आक्षेपणी-विक्षेपणी-निवेदनीसंवेदनीकथाभिर्यो धर्ममाख्याति । वादी वादलब्धिसम्पन्नः । आचार्यः स्वपरसिद्धान्तप्ररूपकः । क्षपकः तपस्वी। नैमित्तिकः अष्टाङ्गनिमित्तवेत्ता । वियाग्रहणात् विद्यासिद्धः । राजगणसंमताश्च । राजसंमता मन्त्र्यादयः गणसंमता महत्तरादयः, चशब्दाद् दानश्राद्धादिपरिग्रहः । एते तीर्थं प्रवचनं प्रभावयन्ति । शक्तौ सत्यामेतस्याऽप्रभावने च प्रायश्चित्तम्, तद्यथा-सामान्येन अविशेषेण स्वशक्तौ स्वसामर्थ्य सत्याम् अप्रभावने प्रवचनस्य चत्वारो गुरुकाः । अथवा पूर्वोक्ताः प्रभावकाः । एतेषां पञ्चानामाचार्यादीनामन्तर्गता अतस्तद्विभागेन दर्शयतिगुरुवृषभभिक्षुस्थविरक्षुल्लेषु गुरुकादि भिन्नान्तं प्रायश्चित्तम् । आचार्यस्य प्रवचनाऽप्रभावने चतुर्गुरुकाः । उपाध्यायस्य चतुर्लघुकाः । भिक्षोर्गुरुमासः । स्थविरस्य लघुमासः । क्षुल्लस्य भिन्नमास इत्यर्थः ।।३९।। अथाऽप्रशस्तोपबृंहादिकरणे प्रायश्चित्तमाह
मिच्छत्तीणं उववूह-भत्ति-थिरकरण-वच्छलाईसु ।
खुड्डुगभिक्खू-वसभाऽऽयरिए लहुगुरुलहुगगुरुगा ।।४०।। व्याख्या-मिथ्यात्विनां कुतीर्थप्रवृत्तजनानाम् उपबृंहा प्रशंसा, भक्तिः सेवा, स्थिरीकरणं वात्सल्यम्, आदिशब्दात् प्रभावना च । एतेषु क्षुल्लकभिक्षुवृषभाऽऽचार्याणामनुक्रमेण लघुगुरुलघुकगुरुकाः । क्षुल्लकस्य लघुमासः,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो भिक्षोर्गुरुमासः, उपाध्यायस्य चतुर्लघु, आचार्यस्य चतुर्गुरु इत्यर्थः । इति दर्शनाचारातिचारप्रायश्चित्तमभिहितम् ।।४०।। साम्प्रतं चारित्राचारातिचारप्रायश्चित्तमाह
समिईसु अ गुत्तीसु अ लहुगो ओहेण असमिइ अगुत्ते ।
आणाइविराहणया विसेसओ भण्णिही उरिं ।।४१।। व्याख्या-इह समितयः पञ्च-ईर्यासमितिः, भाषासमितिः, एषणासमितिः, आदाननिक्षेपसमितिः, पारिष्ठापनिकासमितिः । गुप्तयस्तिस्रः-मनोगुप्तिः, वचनगुप्तिः, कायगुप्तिः । तत्र जन्तुजातरक्षानिमित्तं युगमात्रभूमिकान्तरदत्तदृष्टेरव्याक्षिप्तचित्तस्य प्रतिपदं चक्षुषा विशोधयतः साधोः संयमोपकरणाद्यर्थं या गमनक्रिया सा ईर्यासमितिः । मृदुमधुरानवद्यहितमितवचनभाषणं भाषासमितिः । सूत्रानुसारेण रजोहरणवस्त्रपात्राऽशनपाननिलयौषधान्वेषणम् एषणासमितिः । धर्मोपकरणानां प्रतिलेखनाप्रमार्जनापूर्वकमेव ग्रहणमोचनमादाननिक्षेपसमितिः। मूत्रमलश्लेष्मपुरीषादीनां विवेकार्ह-संसक्तभक्तपानादीनां वा जन्तुविरहिते स्थण्डिले विधिना परिष्ठापनं पारिष्ठापनिकासमितिः । सावद्यमनःसङ्कल्पगोपनं मनोगुप्तिः । सावद्यवचनरोधनं मौनेन वाऽवस्थानं वाग्गुप्तिः । कायव्यापारनिवारणं कायगुप्तिः । ननु समितिगुप्त्योः कः प्रतिविशेषः ?, उच्यतेसमितिर्व्यापाररूपा गुप्तिस्तु व्यापाराव्यापाररूपा । यदुक्तम्समितीण य गुत्तीण य एसो भेओ उ होइ नायब्बो । समिई पयाररूवा गुत्ती पुण उभयरूवा उ ।। समिओ नियमा गुत्तो गुत्तो समिअत्तर्णमि भइअबो । कुसलवयमुदीरितो जं वयगुत्तो वि समिओ वि ।। समिई पयाररूवा गुत्ती पुण हुँति उभयरूवा उ । कुसलवयमुदीरितो तेणं गुत्तो वि समिओ वि ।। गुत्तो पुण जो साहू अप्पविआराइ नाम गुत्तीए । सो न समिओ त्ति वुच्चइ तीसे उ विआररूवत्ता' ।।
(नि०भा० ३६ तः ३९) एतासु पञ्चसु समितिष्वसमिते तिसृषु गुप्तिष्वगुप्ते च ओघेन सामान्येन मासलघुकः । आज्ञाभङ्गादयो दोषा आत्मसंयमविराधना च स्यात् । विशेषतः पुनश्चारित्राचारातिचारप्रायश्चित्तं पञ्चमहाव्रतादिक्रमेण उपरिष्टाद् भणिष्यते ।।४१।। तत्र प्रथममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तं त्रयोदशगाथाभिः प्रतिपादयति
पुढवाइएसु घट्टणम-गाढ–गाढपरिआवणु-द्दवणे ।
भिन्नं लहु-गुरु-चउलहु अर्णति लहुगुरुलहुगगुरुगा ।।४२।। व्याख्या- पृथिव्यादिषु षष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात् पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनां मनाक् स्पर्शनं सङ्घट्टनम्। अत्राह-ननु पृथिव्यादीनां चतुर्णां घटते सङ्घट्टनम्, अप्कायस्य तु कथं सङ्घट्टनं सम्भवति ? तस्य द्रवरूपत्वेन
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो स्पर्शमात्रेऽपि विनाशसम्भवात् । उच्यते-घटादिस्थस्याऽप्कायस्यापि मनाक्करचरणादिना चालने सङ्घट्टः सम्भवति। परितापनं द्विधा-अगाढं गाढं च । तत्र सम्मईनचालनाद्यैर्बहुतरपीडोत्पादनमगाढं बहुतमपीडोत्पादनं च गाढम् । उपद्रवणं सर्वथा जीवविनाशनं । तच्च पृथिव्यग्न्योरत्यन्तसम्म नाद्यैः, अप्कायस्य तु वह्नितापनदण्डाद्यभिघातनपानपादादिक्षालनादिना, वायोस्तालवृन्ताभिघातादिना, वनस्पतेः पत्रपुष्पाङ्कुरादित्रोटनादिभिः। ततश्चैतेषां पञ्चानामपि पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनां प्रत्येकं घट्टने भिन्नमासः । अगाढपरितापने लघुमासः। गाढपरितापने गुरुमासः । उपद्रवणे चतुर्लघु इति क्रमेणावसेयम् । अनन्ते अनन्तकायविषये घट्टने लघुमासः। अगाढपरितापने गुरुमासः । गाढपरितापने चतुर्लघुकाः । उपद्रवणे चतुर्गुरुकाः ।।४२।।
नववासवुट्ठिकिसलय-विराहणा जत्तिआणि दिवसाणि । तावइआ चउगुरुगा दसगं छप्पिआलसुइनासे ।।४३ ।।
(सड्डजीयकप्पो ९९) व्याख्या-अभिनववर्षाकालवृष्टौ यानि किसलयान्यनन्तकायरूपाणि भवन्ति । तेषां विराधना यावन्ति दिनानि स्यात् तावन्तश्चतुर्गुरुकाः प्रायश्चित्तम् । अयमभिप्रायः-वर्षाकाले किल प्रथमवृष्टौ जातायां सत्यां दिनत्रयं यावत् सूक्ष्माङ्कुरा अन्तर्मुहूर्त्तमात्रकालमनन्तकायरूपाः प्रायः सर्वत्र भूतले प्रति क्षणं प्रादुर्भवन्तो भवन्ति । ते च दुर्लक्षतया परिहर्तुं दुःशकाः, अतस्तदानीं तद्विराधनाभीरवः साधवो दिनत्रयं यावत् तत्परिहाराय यथाशक्ति यतन्ते । यतमानानामपि च साधूनां नवीनाङ्करविराधना यावन्ति दिनानि स्यात् तावन्ति चतुर्गुरूणि भवन्ति । तथा षट्पयालयो यूकागृह सूची सूचिकालयस्तयो शे प्रत्येकं दशकं प्रत्यासत्तेश्चतुर्गुरुकाणाम् ।।४३ ।।
आऊतेऊविज्जुप्फुसणे उक्कोसमज्झिमजहन्ने ।
चउलहु-गुरु-लहुमासो चउगुरुवग्घार सुहमे अ ।।४४।। व्याख्या-अप्तेजोविद्युताम् अप्कायतेजःकायविधुदुद्योतानां स्पर्शन संस्पर्शे उत्कृष्टमध्यमजघन्ये उत्कृष्टे मध्यमे जघन्ये च क्रमेण चतुर्लघुः (घु?) गुरुमासः, लघुमासश्च । बग्घार' त्ति । वग्धारिअं या अविच्छिन्नधारा वृष्टिः, यस्यां वा वर्षाकल्पो नीव्र वा थ्योतति, वर्षाकल्पं वा भित्त्वान्तःकायमार्द्रयति या वृष्टिः । तत्र सूक्ष्मे च महिकारूपेऽप्काये गमने चतुर्गुरु ।।४४।।
इगनइबहुसंघट्टे गुरुगो लहुगो अ एगसंघट्टे ।
लेवे लेवोवरि-कुंभ-तुंब-दइओडुगे लहुगा ।।४५।। व्याख्या-इह जलमार्गेण गच्छतां साधूनां संयमात्मविराधनादयोऽनेके दोषाः सम्भवन्ति । अतः कारणाभावे तन्मार्गेण न गन्तव्यम् , कारणेन तु यतनया गन्तव्यम् । तत्र चायं विधिः-नद्यादिजलं तावद् द्विधा स्ताघमस्ताघं च। यत्र नासिका न बुडति तत् स्ताघं, यत्र तु नासिका बुडति तदस्ताघम् । तत्र स्ताघजलं सङ्घट्टलेपलेपोपरिभिर्गम्यते।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अस्ताघजलं तु कुम्भतुम्बादिभिः । यत्र यस्मिन् जले उत्तरतां पादतलादारभ्य जवाया अर्द्धं बुडति, स सङ्घट्टः। तस्यैव सङ्घट्टस्योपरि यावन्नाभिरेतावद्यत्र प्रविशति, स लेपः । ततः परं नाभेरारभ्योपरि सर्वमपि लेपोपरिभण्यते । नदीं चोत्तरतां त्रयः पन्थानः । तद्यथा-सङ्क्रमः स्थलं नोस्थलं च । तत्र सङ्क्रम एकाङ्गिको वा स्यादनेकाङ्गिको वा । एकाङ्गिको य एकेन फलकादिना कृतः । अनेकाङ्गिकोऽनेकफलकादिनिर्मितः । सण्डेवका अपि सङ्क्रमभेदा एव । ते च (द्विविधाः) तज्जाता अतज्जाता वा भवेयुः । तत्रैव जातास्तज्जाताः शिलादयः । अन्यतः स्थानादानीय स्थापिता अतज्जाता इट्टालकादयः । नद्या आकुण्टितंकूर्पराकारवलनं नदीकूर्परम् , जलोपरि कपाटानि मुक्त्वा पालिबन्धः क्रियते स वरणः । एताभ्यां यत्रोदकं परिहत्य गम्यते तत्स्थलम् । नोस्थलं पुनश्चतुर्विधम् उपलजलम् अधः पाषाणा उपरि जलम् १, वालुकाजलम् अधो वालुका उपरि जलम् २, शुद्धोदकम् अधः शुद्धा मही उपरि जलम् ३, पङ्कोदकम् अधः कर्दम उपरि जलम् ४ । एतेषां मध्ये पूर्व निरपायस्थलेन गन्तव्यम् । तदभावे सङ्क्रमेण । तत्राऽप्येकाङ्गिकेन गन्तव्यम्, नाऽनेकाङ्गिकेन । एवं स्थिरेण, न चलेन । अपरिशाटिना-न परिशाटिना । सालम्बनेन न निरालम्बेन। सालम्बोऽपि द्विधा-एकतः सालम्बो द्विधा सालम्बश्च । पूर्वं द्विधा सालम्बेन, ततः एकतः सालम्बेनाऽपि । तथा निर्भयन गन्तव्यम्, न सभयेन । एतेषामेकाङ्गिकादिनामभावे येऽनेकाङ्गिकादयस्तत्प्रतिपक्षास्तेष्वपि गमनं कर्त्तव्यम् । यत्राल्पतरा संयमात्मविराधना। सङ्क्रमाभावे नोस्थलेनाऽपि गन्तव्यम् । तत्र चतुर्विध नोस्थले पूर्वमाक्रान्तनिष्प्रत्यपायेन उपलजलेन गन्तव्यम् । तदभावे अनाक्रान्तनिरपायेनाऽपि । उपलाद् वालुका अल्पसंहनना, तत उपलजलाभावे वालुकाजलेन गन्तव्यम् । वालुकायाः शुद्धपृथिवी स्वल्पतरसंहनना, ततो वालुकाजलाभावे शुद्धोदकेन गन्तव्यम् । सिकताजलादावप्याक्रान्ताऽनाक्रान्तादयो विशेषा अवगन्तव्याः । पजलं तु बहुप्रत्यपायम् अतः सर्वेषामुपलजलादीनामभावे तेन गम्यते, तत्राऽप्यगाधकर्दमे कण्टकादिरहितेऽपि न गम्यते । अस्ताघजलवत्तस्यापि गन्तुमशक्यत्वात् । एष सर्वोऽपि विधिः सचित्तपृथिव्याम् अचित्तपृथिव्यां पुनरप्कायादीनां संयोगाः कर्त्तव्यास्तद्यथापृथिवी सर्वत्राप्यचित्ता परमेकतोऽप्कायः अन्यतश्च वनस्पतिकायः । तत्र किमप्कायेन गम्यते किं वा वनस्पतिकायेन?,उच्यते-अप्काये नियमाद् वनस्पतिरस्ति तस्मात्तेन न गम्यते, वनस्पतिना तु गम्यते । तत्रापि परीत्तयोनिकेन स्थिरसंहननेन आक्रान्तेन निष्प्रत्यपायेन । अत्र षोडश भङ्गाः । तद्यथा-प्रत्येकयोनिकः स्थिर आक्रान्तो निष्प्रत्यपायः एष प्रथमो भङ्गः । सप्रत्यपायेन द्वितीयः । अनाक्रान्तेऽप्येवमेव द्वौ विकल्पौ । एवं स्थिरे चत्वारो विकल्पा लब्धाः। अस्थिरेऽप्येवं चत्वारः । एते प्रत्येकयोनिकेनाष्टौ भङ्गा लब्धाः । अनन्तयोनिकेऽप्येवमेवाष्टौ । एवंसर्वसङ्ख्यया वनस्पतिकाये षोडश भङ्गाः । एवमप्कायस्य त्रसैर्दीन्द्रियादिचतुर्विधैः सह संयोगाः कार्याः । तद्यथा-आक्रान्ताः स्थिरा निष्प्रत्यपायाः । एतैस्त्रिभिः A. जलमार्गे यत्पाषाणादेरन्यस्मिन् पाषाणादौ पादनिक्षेपः क्रियते स पाषाणादिः सण्डेवकः । B. वक्रीकृतकूपर = वांकी करायेली कोणी' इति भाषायाम्
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पदैरष्टौ भङ्गा भवन्ति । एते च द्वीन्द्रियादिषु चतुर्वपि प्रत्येकमष्टावष्टौ लभ्यन्ते । जाता द्वात्रिंशद् भङ्गाः । सान्तरनिरन्तरविवक्षया च चतुष्षष्टिः संयोगाः । अत्र चाऽऽक्रान्तस्थिरनिरपायैः सान्तरैस्त्रसैर्गन्तव्यम् , नाप्कायेन। अथ वनस्पतित्रसानां द्विकसंयोगे किं वनस्पतौ गम्यतामुत त्रसेषु ? उच्यते-त्रसेषु सान्तरेषु गन्तव्यम्, न पुनर्वनस्पतौ, तत्र हि नियमेन वसा भवेयुः । पृथिव्यप्कायवनस्पतित्रयसम्भवे कतमेन गम्यताम् ?, उच्यते-पूर्व पृथिवीकायेन, ततो वनस्पतिकायेन, ततोऽप्कायेनाऽपि । पृथिव्युदकवनस्पतित्रसलक्षणचतुष्कसंयोगसम्भवे कतमेन गन्तव्यम् ?, उच्यते-पूर्वमचित्तपृथिव्यां प्रविरलत्रसेषु, ततः सचित्तपृथिव्यां, ततो वनस्पतिना, ततोऽप्कायेनाऽपि गम्यम् । तथा यदि स्थलपथ एव न स्यात् , स्थलपथे वा भिक्षा वसतिर्वा नास्ति, स्तेनश्वापदभयं वा तत्र, ततः स्थलपथं मुकत्वा पूर्वं सङ्घट्टेन गम्यते । तत्रेयं यतना- एकं पादं जले एकं पादं स्थले-आकाशे कृत्वा गन्तव्यम्। उत्तरन्तं लोकं विलोक्य, प्रातिपथिकमन्यं वा पृष्ट्वा च यस्मिन् पार्श्वे नीचतरमुदकमवगम्यते तत्रोत्तरणीयम् । उत्तरणानन्तरं च नीरे निष्प्रगलिते तीरे ईर्यापथिक्याः कायोत्सर्गः कार्यः इति । एतत् प्रकृतोपयोगित्वाद् दर्शितम्। अथ प्रकृतमेव दयत-एवं यतनया एकनदीबहुसङ्घट्टे एकस्या एव नद्या बहून वारान् सङ्घट्टे जाते सति गुरुको मासः प्रायश्चित्तम् । एकसङ्घट्टे एकवारं सट्टे लघुकश्च मासः । यत्र तु सङ्घट्टेन गन्तुं न शक्यते, तत्र लेपेन गम्यते । यत्र तु लेपेनाऽपि गन्तुं न पार्यत, तत्र लेपोपरिणापि गम्यते । तत्र चेयं यतना-यदि स साधुर्गृहिसार्थसहायस्तत उदकसमीपं गत्वोर्ध्वकायं मुखवस्रिकयाऽधःकायं रजोहरणेन प्रमा|पकरणमेकतः कृत्वा यदि चौरादिभयं न स्यात् ततो गृहस्थानां पश्चादुदकमवतरति । यथा यथा चोण्डमुण्डतरजलमवगाहते तथा तथोपर्युपरि चोलपट्टकमुत्सारयेत् येन न तीम्यते । अथ तत्र सभयं अगाधं वा जलमतो यदा कियन्तोऽपि गृहस्था अग्रतोऽवतीर्णास्तदा मध्ये साधुना अवतरणीयं चोलपट्टकं च दृढं बध्नीयात् । एतेन विधिनोत्तीर्णस्य यदि चोलपट्टकोऽन्यद्वा किञ्चिदुपकरणजातं तीमितम्, तदाऽयं विधिः-उदकतीरे स्निग्धपृथिव्यामप्कायरक्षार्थं तावत्तिष्ठेद् यावच्चोलपट्टोन्यद्वोपकरणं निष्प्रगलं भवति । अथ तत्र चौरादिभयं ततः प्रगलन्तमेव तं चोलपट्टकं हस्ते दण्डके वा प्रलम्बमानं गृहीत्वा कायेनाऽस्पृशन् गच्छति । यदा च सार्थविरहित एकाकी साधुरुत्तरति, तदाऽयं विधिः-सर्वोपकरणमवतरणतीरे मुक्त्वा आत्मप्रमाणाच्चतुरङगुलातिरिक्तां यष्टिं गृहीत्वा तयाऽस्ताघतामनुमीय परतीरात् प्रत्यागत्य सर्वोपकरणमेकत्र कृत्वा तेन परीक्षितजलपथेनोत्तरति । अस्ताघे च जले यत्र लेपोपरिणाऽपि गन्तुं न शक्यते, तत्र बाहुभ्यां न तरणीयं हस्तादिप्रक्षेपे बहूदकोपघातभावात् । किन्तु जलभावितैः कुम्भादिभिः सन्तरणं कार्यम् । तत्र प्रथमं कुम्भेन घटेन । अथवा घटैश्चतुष्काष्ठकोणकनिबद्धैः त्रापकेणेत्यर्थः । तदभावे दृतिकेन वातपूर्णेन । तदभावे तुम्बेन तुम्बकजालेनेत्यर्थः । तदभावे उडुपेन कोट्टिम्बकेन । तदभावे पर्ष्यापर्णीमयभारकैः। तदभावे च नावा गन्तव्यं तथाविधकारणे समुत्पन्ने । एतेषां च विपर्यासग्रहणे चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । A. भीनो न थाय' इति भाषायाम् B. द्रोण्या = लाकडीनुं बनेलु इंडाना आकारवाळु एक पात्र विशेष वडे' इति भाषायाम्
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एएसि विवज्जासे चाउम्मासा भवे लहुगा' इति निशीथभाष्यवचनात् । अथैतेषां लेपादीनामुत्तरार्द्धन प्रायश्चित्तं दर्शयति । यथा-लेपे लेपगमने, लेपोपरि कुम्भ-तुम्ब-दृतिको-डुपे-लेपोपरिगमने, कुम्भसन्तरणे, दृतिकसन्तरणे तुम्बसन्तरणे, उडुपसन्तरणे, उपलक्षणत्वात् पर्णीभारकसन्तरणे च चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । अत्र च तुम्बशब्दस्य दृतिकशब्दात् पूर्वं निबन्धो बन्धानुलोम्यात् । नौसन्तरणप्रायश्चित्तं त्वग्रे प्रतिपादयिष्यते । निष्कारणे सङ्घट्टनेन गमने मासलघु प्रथमवारायां, द्वितीयवारायां तु मासगुरु, एवं दशमवारायां पाराञ्चिकम् । अथ लेपेन गमने प्रथमवारायां चतुर्लघुकम् । अभीक्ष्णसेवयाऽष्टभिर्वाराभिः पाराञ्चिकम् । एवं लेपोपरि-कुम्भादिष्वपि
। अभीक्ष्णसेवयाऽष्टभिर्वाराभिः पाराञ्चिकं द्रष्टव्यमित्यादयो निशीथगता अनेकविशेषाः स्वयमवगन्तव्याः ।।४५।। अथ पूर्वदर्शितसक्रमगमने प्रायश्चित्तमाह
थिरसंकमेण लहुगो लहुगा निपच्चवाय-अथिरेण ।
गुरुगा सपच्चवाए जले वि इअ लेवमाईहिं ।।४६।। व्याख्या-स्थिरसङ्क्रमेण निश्चलजलपरिहारमार्गेण गमने लघुको मासः । तेनैव सङ्क्रमेण निष्पत्यपायेन अपायरहितेन अस्थिरेण चलेन गमने चत्वारो लघुकाः । तस्मिन्नेव सप्रत्यपाये चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तम् । जलेऽपि सप्रत्यपाये लेपादिभिर्गमने इत्येवं चतुर्गुरुकाः ।।४६।। अथ यत्र तथाविधकारणैर्नावा तीर्यते, तत्राऽयं विधिः
अडछगचउरदुगाओ अ वक्केण कमेण गंतु निरवाए ।
थल-घट्ट-लेव-लेवोवरि गमणं न उण नावाए ।।४७।। व्याख्या-अत्र क्रमेण यथासङ्ख्येन योजना । नावुत्तरणस्थानाद् यदि अष्टगव्यूतवक्रेण गत्वा निरपाये अपायाभावे स्थलमार्गः प्राप्यते, तदा तेन गम्यते । अथ स्थलपथो नास्ति, अस्ति वा परं सापायस्ततः षड्गव्यूतवक्रमार्गेण सङ्घट्टेन गम्यते । तदभावे चतुर्गव्यूतवक्रेण लेपेन गम्यते । तदभावे द्विगव्यूतवक्रमार्गेण लेपोपरिणा गमनं कार्यं, न पुन वा ।।४७।। तथा
इअ छच्चउरदुगाउ अ गमणं लेवुवरि-लेव-संघट्टे ।
निरवायपरिरयासइ नावाइगमे वि चउलहुगा ।।४८।। व्याख्या-एवमेव लेपोपरिस्थानात् षड्गव्यूतपरिरयेण स्थलेन, चतुर्गव्यूतपरिरयेण लेपेन, द्विगव्यूतपरिहारेण वा सङ्घट्टेन गम्यताम्, न च लेपोपरिणा । लेपोत्तरणस्थानात् चतुर्गव्यूतपर्यवहारेण स्थलेन, द्विगव्यूतपरिहारेण वा सङ्घट्टेन गन्तव्यम्, न तु लेपेन । सङ्घट्टोत्तरणस्थानात् द्विगव्यूतपरिहारेण स्थलेन गन्तव्यम्, न पुनः सङ्घटेन । एतेषां परिहारपरिमाणानामभावे नावा लेपोपरिणा लेपेन सङ्घट्टेन वा कारणे यतनया गम्यते । अमुमेवार्थमुत्तरार्द्धन
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
I
जई - जीयकप्पो दर्शयति — निरपायः प्रत्यपायवर्जितो यः परिरयो जलपरिहारमार्ग : पूर्वप्रतिपादितपरिमाणस्तस्याऽसति अभावे नावादिगमेऽपि नावा गमनेऽपि चतुर्लघुकाः । न केवलं लेपादिगमने किन्तु नावा गमनेऽपीत्यपिशब्दार्थः । नौसन्तरणे च या षट्कायविराधना स्यात्तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तमवगन्तव्यम् । अत्राह - ननु भावा नइसन्तारे पायच्छित्तं विउस्सग्गो' इत्यत्र नौनदीसन्तारभेदेषु सर्वेष्वपि व्युत्सर्गः प्रायश्चित्तमभिहितमिह पुनस्तेष्वेव तपः प्रायश्चित्तं कथम् ? उच्यते - यत् व्युत्सर्गं प्रायश्चित्तं तत्राभिहितं तत्तदानीमेव करणीयतया यतनार्थं सामान्येनोक्तम् । तपः प्रायश्चित्तं तु अप्कायविराधनाविशुद्धिनिमित्तं विशेषतोऽभिधीयमानं न विरुद्ध्यते, उभयप्रायश्चित्तविशोध्यत्वादेतेषामिति । नावारोहणे चामूनि कारणानि - स्थलसङ्घट्टादिपथेषु शरीरोपधिस्तेनाः सिंहादयो वा श्वापदा भवेयुः, भैक्ष्यं वा न लभ्यते, आगाढं वा कारणमहिदष्टविषविशूचिकादिकं भवेत्, तत्र त्वरितमौषधान्यानेतव्यानि कुलादिकार्यं वा अक्षेपेण करणीयमुपस्थितम् उपधेरुत्पादनार्थं वा गन्तव्यम्, लेपे लेपोपरौ वा मकरभयं ततो नौरारोढव्या । सा च नौ परार्था संयतार्था वा याति । तत्र परार्थायां गन्तव्यम्, तदभावे संयतार्थायामपि । सा द्विविधा - नवा पुराणा च । नवायां गन्तव्यम्, न पुराणायां सप्रत्यपायत्वात् । नवापि द्विविधा — उदकभाविता अभाविता च । उदके या क्षिप्तपूर्वा सा उदकभाविता, इतराऽभाविता । तत्र भावितायां गन्तव्यम्, नाभावितायामुदकविराधनासम्भवात् । उदकभाविताऽपि द्विधा - तदुदकभाविता अन्योदकभाविता च । तदुदकभावितायां गन्तव्यम्, नेतरस्याम्, मा भूदुदकशस्त्रमिति कृत्वा । तदुदकभाविताऽपि द्विविध-आर्द्रा शुष्का च । आर्द्रायां गन्तव्यम्, नेतरस्यामुदकाकर्षणभयात् । नावं चाऽऽरोढुकामेन एकान्तमुपक्रम्योपकरणं प्रत्युपेक्षणीयम्, ततोऽधःकायं रजोहरणेनोपरिकायं मुखानन्तकेन प्रमृज्य, भाजनान्येकत्र बद्ध्वा तेषामुपरिष्टादुपधिं सुनियन्त्रितं करोति । ततो यदि भद्रका नाविकादयः स्थिरा च नौर्न दोलायते ततः पूर्वमारोढव्यम् । अथ प्रान्तास्ततः पूर्वं नारुह्यते । मा अमङ्गलमिति कृत्वा प्रद्वेषं गमन् । तेषां प्रान्तानां भावं ज्ञात्वा समकं पश्चाद् वा आरोहणीयम् । नौशिरसि च न स्थातव्यं देवतास्थानं तदितिकृत्वा । मार्गतोऽपि न स्थातव्यं निर्यामकस्तत्र तिष्ठतीति कृत्वा । मध्येऽपि यत्र कूपकस्थानं तत्र न स्थातव्यम् । तन्मुक्त्वा यदपरं मध्ये स्थानं तत्र स्थेयम् । अथ मध्ये नास्ति स्थानं ततः शिरसि पृष्ठतो वा यत्र ते स्थापयन्ति तत्र निराबाधे स्थीयते । साकारं भक्तं प्रत्याख्याय नमस्कारस्मरणप्रवणस्तिष्ठति । उत्तरन्नपि न पूर्वमुत्तरति न वा पश्चात् किन्तु मध्ये उत्तरति । सारोपधिश्च पूर्वमेवाल्पसागारिका क्रियते, यदन्तप्रान्तं चीवरं तत्प्रावृणोति । यदि च तरपण्यं नाविको मार्गयति तदा धर्मकथा अनुशिष्टिश्च क्रियते । अथ न मुञ्चति । ततो द्वितीयपदे यदन्तप्रान्तमुपकरणं तद्यतनया दातव्यम् । अथ तन्नेच्छति निरुणद्धि वा ततोऽनुकम्पया यद्यन्यो ददाति तदा न वारणीयः । नौश्च चतुष्प्रकारा - समुद्रगामिनी १, अनुस्रोतोगामिनी २, प्रतिस्रोतोगामिनी ३, तिर्यग्गामिनी च ४ । A. भाडुं' इति भाषायाम् ।
>
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एतासामेकतरयाऽपि नावा अर्धयोजनगमने चतुर्लघु। अतः परम् अर्धयोजनवृद्ध्याऽग्रेतनप्रायश्चित्तानि क्रमेण स्युः । तद्यथा-योजने चतुर्गुरु, सार्द्धयोजने षड्लघु, योजनद्वये षड्गुरु, सार्द्धयोजनद्वये छेदः, योजनत्रये मूलम्, सार्द्धयोजनत्रये अनवस्थाप्यम् , योजनचतुष्टये पाराञ्चिकम् । अभीक्ष्णसेवायां पुनरष्टवाराभिः पाराञ्चिकमिति दपिकासेवायां प्रकल्पे ।।४८।।
गंतीकमणीभोगे अचक्षुभूवणदगग्गिफुसणगमे । गाउअलहुगाढत्तं बत्तीसं जोअणे चरिमं ।।४९।।
(नि०भा० १८४) व्याख्या-गन्त्री शकटं क्रमणी उपानत् तयोर्भोगे परिभोगे । अचक्षुः यत्र चक्षुर्न विद्यते व्याप्रियमाणतया प्रसृमरान्धकारनिकरण, यत्र चक्षुषा लोचनेन निर्मलेनाऽपि स्थूला अपि जन्तवो निरीक्षितुं न शक्यन्ते इति भावः । सोऽचक्षुः अचक्षुर्विषयः प्रदेशः, भूः सचित्ता पृथिवी पण' त्ति वनस्पतिकायिकाः प्रत्येकशरीरिणः । दग' त्ति उदकम् , तच्च द्विधा-भूम्युदकं नद्यादिषु, अन्तरिक्षोदकं च मेघवृष्टौ । अग्निः वह्निस्तस्य स्पर्शनं अग्निस्पर्शनम् । एतेषु गमे गमने गव्यूतलघुकाऽऽरब्धं प्रायश्चित्तम् । द्वात्रिंशयोजनेषु चरमं पाराञ्चिकं स्याद् । अयमर्थः-साधुर्गन्त्र्यामुपविष्टः क्रमण्यो वा परिधाय अचक्षुर्विषये सचित्तपृथिव्यां प्रत्येकवनस्पतिकायिकेषु अप्काये अग्निस्पर्शन वा यद्येकगव्यूतमात्र मार्गं गच्छति, तदा तस्य चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम्, गव्यूतद्वयं यदि गच्छति तदा चतुर्गुरु, योजनं यदि याति तदा षड्लघु, योजनद्वयं यदि याति ततः षड्गुरु, योजनचतुष्कं चेद् गच्छति तदा छेदः, योजनाष्टकं यदि प्रयाति तदा मूलम् , षोडशयोजनानि यदि व्रजति तदाऽनवस्थाप्यम् , द्वात्रिंशद्योजनानि यदि पुनः प्रयाति तदा पाराञ्चिकम् । एवं गव्यूते चतुर्लघुकादारभ्य स्थानद्विगुणवृद्ध्या द्वात्रिंशद्योजनेष्वष्टमवारायां पाराञ्चिकं स्यात् । सचित्तपृथिव्यादीनामभीक्ष्णसेवायां पुनरित्थं प्रायश्चित्तम् । तद्यथा-सचित्तपृथिव्यादिषु द्वितीयवारायां गच्छतो गव्यूते चतुर्गुरुकादारभ्य यावत् षोडशयोजनस्थाने पाराश्चिकम्। तृतीयवारायां षड्लघुकादारभ्य अष्टयोजनपदे पाराञ्चिकम् । एवं यावदष्टमवारायां गव्यूते एव पाराञ्चिकम्, उपलक्षणत्वात् सचित्तपृथिव्यादौ स्थानं निषदनं त्वग्वर्त्तनं वा कुर्वाणस्य चतुर्लघुकम् । अभीक्ष्णसेवायामष्टमवारायां पाराञ्चिकम् । तथा च सचित्तपृथिव्यामधोऽङ्गुलचतुष्कखनने चतुर्लघुकम्, ततोऽप्यधोऽङ्गुलचतुष्कखनने चतुर्गुरुकम्। एवं तृतीयचतुष्के ६, चतुर्थचतुष्के दी, ततो द्विके छेदो, द्विके मूलम् , द्विकेऽनवस्थाप्यं पुनर्दिक पाराञ्चिकम्। एवमधश्चतुर्विंशत्यङ्गुलखनने अष्टमस्थाने पाराञ्चिकं स्यादिति भावः । अभीक्ष्णखननेऽष्टमवारायां पाराञ्चिकम् । तथा कलःचणकस्तावन्मात्रात् खण्डादारभ्य यावदार्द्रामलकप्रमाणं सचित्तपृथ्वीकायखण्डम् अप्कायरूपकरकहिमपिण्डादिखण्डं वनस्पतिकायखण्डं वा यदि गृह्णाति, तदा चतुर्लघुकम् । आर्द्रामलकद्विकप्रमाणA. निशीथसूत्रे
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
पृथिवीकायादिखण्डग्रहणे चतुर्गुरु । एवं स्थानद्विगुणवृद्ध्या यावदष्टमवारायामष्टाविंशत्युत्तरशतार्द्रामलकप्रमाणपृथिवीकायाऽप्कायवनस्पतिकायखण्डग्रहणे पाराञ्चिकम् । एवं द्रवोदकेऽपि ज्ञातव्यं, परमार्द्रामलकस्थाने अञ्जलिर्द्रष्टव्यः । अष्टाविंशत्युत्तरशताञ्जलिजलग्रहणे पाराञ्चिकं स्यादित्यर्थः ।। ४९ ।। तथा— इअ महिअनंततसगमि चउगुरुगा सोलजोयणे चरिमं । बीओसे मीसेसु अ लहुमासा अट्ठवीससए ।। ५० ।। व्याख्या - इअ' एवं यथा पूर्वगाथायां सचित्तपृथिव्यादिगमने गव्यूतादिषु पाराञ्चिकान्तं प्रायश्चित्तमुक्तं तथा अत्र महिकादिगमने ज्ञातव्यम् । महिका धूमरी अनन्ता अनन्तकायवनस्पतयः त्रसा द्वीन्द्रियादय:, तेषु गमे गमने गव्यूते चतुर्गुरुकाः । ततो द्विगुणद्विगुणवृद्ध्या मार्गगमने अग्रेतनानि प्रायश्चित्तानि तावद्वाच्यानि यावत् षोडशयोजनेषु चरमं पारञ्चिकं भवति । अयमभिप्रायः – महिकायां पतन्त्याम् अनन्तकायव्याप्तमार्गे द्वीन्द्रियादि— त्रसजीवसङ्कुले च मार्गे एकगव्यूतगमने चतुर्गुरु, गव्यूतद्वयगमने षड्लघु, योजने षड्गुरु, योजनद्वये छेदः, योजनचतुष्टये मूलम्, योजनाऽष्टके अनवस्थाप्यम्, षोडशयोजनेषु पाराञ्चिकम् । तथा — बीजानि द्विधा - प्रत्येकवनस्पतिबीजानि अनन्तकायबीजानि च । ओस' त्ति । अवश्यायः तुषारः । स चाऽधस्तादुपरि च स्यात्तेषु मिश्रेषु च । अत्र बहुवचनेन मिश्रपृथ्वी - मिश्रोदक - मिश्रवनस्पतिकाया एते त्रयोऽपि गृह्यन्ते । तेषु च गमने गव्यूते लघुमासादारभ्य द्विगुणद्विगुणवृद्ध्या यावदष्टाविंशत्युत्तरशतयोजनेषु चरमं पाराञ्चिकं स्यात् । अयमत्र भावः–प्रत्येकाऽनन्तबीजराशिव्याप्ते पथि, अवश्याये भूमौ निपतिते निपतति वा, मिश्रपृथिव्यां मिश्रोदके मिश्रहरितादिवनस्पतिकाये च गच्छतो गव्यूते लघुमासः । गव्यूतद्वये गुरुमासः । योजने चतुर्लघु । योजनद्वये चतुर्गुरु | योजनचतुष्टये षड्लघु । योजनाष्टके षड्गुरु । षोडशयोजनेषु छेदः । द्वात्रिंशद्योजनेषु मूलम् । चतुःषष्टियोजनेष्वनवस्थाप्यम् । अष्टाविंशत्युत्तरशतयोजनेषु पाराञ्चिकम् । एवं स्थानद्विगुणवृद्ध्या दशमवारायां पाराञ्चिकं प्रायश्चित्तम् । अत्र महिकाऽनन्तकाय - त्रससंसक्तमार्गाभीक्ष्णसेवायां सप्तवाराभिः पाराञ्चिकम् । बीजावश्यायमिश्राभीक्ष्णसेवायां पुनर्दशवाराभिः पाराञ्चिकम् परं मिश्रानन्तकायाऽभीक्ष्णसेवायां नववाराभिः पाराञ्चिकम् । यतस्तत्र प्रथमवारायां गुरुमासस्यैवापत्तिः । तथा मिश्रपृथिवीकायादौ स्थानोपवेशनशयनानि कुर्वाणस्य प्रत्येकं मासलघु । अभीक्ष्णसेवायां दशमवारायां पाराञ्चिकम् । तथा तेजः कायविराधनायामित्थं प्रायश्चित्तं प्रकल्पे प्रदर्शितम् । तद्यथा - उत्तराधरारणिकाष्ठमथनप्रयोगेणाभिनवमग्निं जनयति यस्तस्य मूलम् । स्वयं प्रज्वालिते चाऽग्नौ पृथिव्यादीनां त्रसकायपर्यन्तानां सङ्घट्टने ४, परितापने ४ी, अतिपातने मूलम् । एतत् प्रायश्चित्तं कायनिष्पन्नम् । तथा परप्रज्वालितं वह्निं स्वस्थानस्थितमेवाऽसङ्घट्टेन सेवमानस्य चतुर्लघु । यावतश्च वारान् हस्तादि परावर्त्त्य तापयति तावन्तश्चतुर्लघुकाः । तापने च षट्पदिकाविराधना, इन्धनप्रक्षेपे त्रसादिजन्तुविराधना
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो च स्यात् तन्निष्पन्नमपि तस्य प्रायश्चित्तम् । तथा-असार्वरात्रिकप्रदीपयुक्तवसताववस्थाने लघुमासः । सार्वरात्रिकप्रदीप-सार्वरात्रिकाऽसार्वरात्रिकाऽपरज्योतिसहितवस
साग्निवसतौ चोपकरणप्रतिलेखने मासलघु । अथाऽग्नौ छेदनकानि निपतन्ति तदा चतुर्लघु । अथाग्निविराधनाभयान्न प्रतिलेखयति ततोऽसामाचारीनिष्पन्नं मासलघु उपधिनिष्पन्नं वा । वसतिं गमनागमने वा यदि न प्रमार्जयति तदा मासलघु । अथ प्रमार्जयति तदापि मासलघु । अथ प्रमार्जने छेदनकैरग्निर्विराध्यते ततश्चतुर्लघु । तथा सूत्रपौरुष्यकरणे १, अर्थपौरुष्यकरणे पी, सूत्रनाशे ४, अर्थनाशे ही, तयोः करणे पुनरग्निविराधना । सज्योतिर्वसतौ रागे चतुर्गुरु । द्वेषे चतुर्लघु । आवश्यके च यावत उत्सर्गान्न करोति तावन्तो मासाः । सर्वं वाऽऽवश्यकं न करोति चतुर्लघु । अथ करोति ततो यावन्त उत्सर्गास्तावन्तश्चतुर्लघुकाः । सर्वस्मिन्नप्यावश्यके कृते चतुर्लघुकमेव । यतिवन्दनानि स्तुतीर्वा न ददाति, तति लघुमासाः । अथ ददाति तदा तदेव मासलघु । सन्दर्शकयोः प्रमार्जनेऽप्रमार्जनेऽपि लघुमासः । आवश्यकीनषेधिक्योः करणे पञ्चकमसामाचारीनिष्पन्न वा, अकरणे तु प्रत्येकं पञ्चकम् । आसज्जे' त्यभणने मासलघु भणने चाग्निनिष्पन्नम्। साग्निवसतौ प्रस्खलने पठने वा चतुर्लघु षड्जीवनिकायविराधनानिष्पन्नं च । अतस्तथाविधकारणैः साग्निवसताववस्थाने यतनेयं क्रियते-कटं चिलिमिणिकां वाऽन्तरा दत्त्वा प्रतिलेखनादीनि कुर्वन्ति, तदभावे बहिः कुर्वन्ति। बहिः स्थानाभावे चावश्यक स्तुतिवन्दनकहीनं मौनेन यतनया वर्षाकल्पप्रावृताः कुर्वन्ति । गमनागमने च प्रमार्जनावश्यकीनषेधिकीन कुर्वन्ति इत्यादि तेजःकायविषया यतना तत एवावसेया, ग्लानादिकार्यविषयाऽपि च । वायुकायविराधनायां पुनरेवं प्रायश्चित्तम्-धर्माभिभूतो निलयाऽभ्यन्तराद् बहिर्निर्गच्छति, अनिलाऽभिधारणनिमित्तं वा बहिः स्थितः शब्दयति, यथा-एहि एहि इतः शीतलो वायुरिति । पूर्वकृतछिद्रेषु वायु प्रतिसेवते । अपूर्वाणि वा छिद्राणि वाताऽभिधारणनिमित्तं करोति । घर्त्तिः स्वाङ्गं फूत्करोति । उष्णं वा भक्तपानं फूत्करोति । पूर्वकृतं द्वारं कपाटं वोद्घाटयति । अपूर्व वा द्वारमुद्घाटयति । उच्छाडं वाऽपसारयति । गृहछिंडिकायां वा याति । वस्त्रं वा चतुरस्रं कृत्वा वायुं करोति । तालवृन्त-वस्त्राञ्चल-पत्र-मात्रक-हस्तादिभिर्वायुं करोति । हस्तशङ्ख शङ्खदृतिकादि वा वायुना पूरयति । क्षुतकासितोच्छ्वसितनिःश्वसितानि वा अविधिना करोति। तत्र निर्गमन-फूत्करण-हस्त-मात्रक-पत्रवस्त्राञ्चलवायुकरणेषु मासलघु प्रायश्चित्तम् । अभीक्ष्णासेवायां च दशवाराभिः पाराञ्चिकम् । शेषेसु पदेषु चतुर्लघु, अभीक्ष्णासेवायां चाष्टवाराभिः पाराञ्चिकम् । क्षुतादिषु पुनः पञ्चकम् । अभीक्ष्णासेवायां चतुर्विंशतिवाराभिः पाराञ्चिकम् । छिद्राणि पुनर्यावन्ति करोति तावन्तो लघुमासाः यावत् त्रीणि । ततः परं चतुर्लघु स्यात् । पूर्वकृतछिद्रेष्वेवं प्रायश्चित्तम् । ननु वाताभिधारणादिषु कथं प्रायश्चित्तापत्तिः स्यात् ? उच्यते-वायुकायजीवविराधनासद्भावात् । यदुक्तम्A. पक्ष्माणि भाषायां पुमाटा इत्यर्थः (पातळो दोरो)। B. साणसी' इति भाषायाम् । C. वन खावा माटे' इति भाषायाम् ।।
D. ओछाड = ढांकवा के पाथरवानुं लूगडु' इति भाषायाम् ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो वाससिसिरेसु वाओ बहिआ सीओ गिहेसु तु स उण्हो । विवरीओ पुण गिम्हे दिअराई सत्थमन्नुन्नं ।। एमेव देहवाओ बाहिरवायस्स होइ सत्थं तु । विअणादिसमुत्थो वि अ सउप्पत्ती सत्थमन्नस्स' ।।
. (नि०भा० २४१, २४२) सउप्पत्ती' ति स्वेन स्वेन विधानेनोत्पन्न इति । एवमन्यदप्येतद्विराधनाविषयं प्रायश्चित्तं प्रकल्पतोऽवसेयम इति ।।५०।। पृथिवीकायायेकेन्द्रियविराधनाविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम् । सम्प्रति विकलेन्द्रियादिविराधनागोचरं तदाह
विगलाण घट्टणाइसु लहुगुरुचउलहु अ चउगुरु हुति ।
गुरुगाइ छल्लहुंतं पंचिंदिअघट्टणाईसु ।।५१।। व्याख्या-विकलानां विकलेन्द्रियाणां द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रीय-चतुरिन्द्रियाणामित्यर्थः । घट्टनादिषु सङ्घट्टनाऽगाढपरितापगाढपरितापोपद्रवणेषु यथासङ्ख्यं लघुगुरुचतुर्लघुचतुर्गुरुका भवन्ति । विकलेन्द्रियाणां सङ्घट्टने लघुमासः। अगाढपरितापे गुरुमासः । गाढपरितापे चतुर्लघु । उपद्रवणे चतुर्गुरु स्यादिति भावः । पञ्चेन्द्रियाणां घट्टनादिषु गुरुमासादि षड्लघुकान्तं प्रायश्चित्तं भवति । पञ्चेन्द्रियाणां सङ्घट्टस्तदहर्जातमूषकगृहोलिकादिविषयो द्रष्टव्यस्तत्र गुरुमासः । अगाढपरितापे चतुर्लघु । गाढपरितापे चतुर्गुरु । उपद्रवणे षड्लघुकम् ।।५१।। अथैतेषामेव वधविषयं प्रायश्चित्तं प्रकारान्तरद्वयेनाह
इगबितिचउपंचिंदिअवहमि गुरुगाइ बारसंतं वा ।
इगबितिचउरपणिंदिसु इगबितिचउपचकल्ला वा ।।५२।। व्याख्या-वा विकल्पार्थः । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियवधे गुरुकादि बादशान्तं क्रमेण स्यात् । एकेन्द्रियवधे चतुर्गुरु। द्वीन्द्रियवधे षड्लघु । त्रीन्द्रियवधे षड्गुरु । चतुरिन्द्रियवधे दशमम् । पञ्चेन्द्रियवधे द्वादशं भवतीति भावः । एकोऽयमादेशः । वा अथवा कल्यं कल्याणकं तच्चेदम्-नि०पु०ए०आ०उ० । तत एकेन्द्रियवधे एवंविधमेकं कल्यम् । द्वीन्द्रियवधे द्वे कल्ये । त्रीन्द्रियवधे त्रीणि कल्यानि । चतुरिन्द्रियवधे चत्वारि कल्यानि । पञ्चेन्द्रियवधे पञ्च कल्यानि । अयं द्वितीयादेशः । एतौ द्वावादेशौ दानप्रायश्चित्ततया प्रकल्पे भणितौ ।।५२ ।। अथैतेषां बहुलविराधनाविषयं प्रायश्चित्तमाह
जलतेअबहुलफुसणे छग्गुरु दसगं तु विगलबहुलवहे ।
दुतिचउकल्ला व कमा बितिचउरिंदीण बहुलवहे ।।५३।। व्याख्या-जलम् अप्कायः तेजः अग्निकायस्तयोः बहुलस्पर्शन बहुविराधनायां प्रत्येकं षड्गुरुकं प्रायश्चित्तं स्यात् । विकलानां विकलेन्द्रियाणां बहुलवधे पुनर्दशकं चतुर्थानामिति शेषः । वा अथवा क्रमाद् अनुक्रमेण द्वीन्द्रियाणां बहुलवधे द्वे कल्ये । त्रीन्द्रियाणां बहुलवधे त्रीणि कल्यानि । चतुरिन्द्रियाणां बहुलवधे चत्वारि कल्यानि । अथ प्रकारान्तरेण बहुलविराधनाविषयं प्रायश्चित्तमाह
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो इग-विगल-पणिदिसु वा बहुमद्दणि छलहु-छगुरु-दसगाणि ।
दसपु(प?)रओ दसगं चिअ पणिदि इक्केवि दप्पेणं ।।५४ ।। व्याख्या-वा अथवा एकेन्द्रिय-विकलेन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियाणां बहुमईने बहुलविराधनायां क्रमेण षड्लघु-षड्गुरुदशकानि । एकेन्द्रियाणां पञ्चविधानामपि बहुलविराधनायां षड्लघु । विकलेन्द्रियाणां त्रिविधानामपि बहुलविराधनायां षड्गुरु । पञ्चेन्द्रियाणां बहुलवधे दशकमभक्तार्थानामिति शेषः । दशपरतो दशभ्यः परतो ऽग्रत एकादशादिषु प्रभूतेष्वपि पञ्चेन्द्रियेषूपहतेषु दशकमेव क्षपणानां नाधिकम् । पञ्चेन्द्रिये एकस्मिन्नपि दर्पण हते दशकमेव । अथवा एगाइदसतेसु' (अस्य ग्रन्थस्य गाथा १५६) इत्यादिगाथया पिण्डाधिकारे वक्ष्यमाणया द्वीन्द्रियादीनां बहुलविराधनाविषयं प्रायश्चित्तं प्रकारान्तरेण दर्शयिष्यते, तदपि प्रकारान्तरमत्राऽवगन्तव्यम् । पूर्वजीतकल्पवृत्तावत्राधिकारे तस्य प्रकारस्य दर्शितत्वात् । एवं षड्विधजीवनिकायविराधनाप्रायश्चित्तप्रतिपादनेन प्रथममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तमभिहितम् ।।५४।। अथ द्वितीय-तृतीय-पञ्चममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तं सामान्येनाह
मोसाइसु मेहुणवज्जिएसु दवाइवत्थुभिन्नेसु ।
हीणे मझुक्कोसे कमेण गुरुलहुगचउगुरुगा ।।५५।। व्याख्या-मृषावादादत्तादानपरिग्रहाश्चतुर्विधा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च । तत्र द्रव्यतो मृषावादो धर्मास्तिकायादिसर्वद्रव्यविषयः । अदत्तादानं ग्राह्य-धारणीयवस्तुविषयम् । परिग्रहश्च सचित्ताचित्तमिश्रसर्वद्रव्यविषयः। क्षेत्रतो लोकालोकविषयौ मृषावादपरिग्रहौ । अदत्तादानं ग्रामनगराद्याश्रयम् । कालतस्त्रयोऽपि दिवा वा रात्रौ वा । भावतस्त्रयोऽपि रागेण वा द्वेषेण वा ततश्चतुर्विधेष्वपि मृषावादादत्तादानपरिग्रहेषु विषये क्रमेण हीने जघन्येऽतिचारे गुरुमासः । मध्ये मध्यमेऽतिचारे चतुर्लधु । उत्कृष्टे पुनश्चतुर्गुरु । मैथुनविषयप्रायश्चित्तं विशेषतो द्वितीयादिमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्ताभिधानाधिकारे क्रमप्राप्तमग्रे प्रतिपादयिष्यते । अतोऽत्र मृषादिषु मैथुनवर्जितष्वित्यभिहितम् ।।५५।। एवं समुदितद्वितीयतृतीयपञ्चममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तं सामान्येनाभिधाय विशेषतो द्वितीयमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्ताभिधित्सयाऽऽह
आयरिओ आयरिअं आगाढं वयइ पावइ छेयं । वसहे छग्गुरु भिक्खुंमि छल्लहु खुड्डगे गुरुगा ।।५६।।
(नि०भा० २६२२) व्याख्या-इह क्रोध-मान-माया-लोभ-हास्य-भय-मौखर्य-विकथोपयुक्तस्य वाक्यं मृषा भवति । यदुक्तम्
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कोहे माणे अ मायाए लोभे अ उवउत्तया । हासे भय-मोहरिए विगहासु तहेव य ।। एआई अट्ठ ठाणाइं परिवज्जित्तु संजये । असावज्जं मिअं काले भासं भासिज्ज पन्नवं' ।।
(सं०प्र० ५१८, ५१९) अत आगाढवचनं मृषावादरूपं क्रोधादिजन्यत्वात् । तच्चात्यर्थं गाढम्-आगाढम् खरपरुषनिष्ठुरजकारादिरूपम् अन्यस्याऽऽख्यातुं यन्न शक्यते, येन चोक्तेन शरीरस्योष्मा जायते तदागाढं द्विधा-सूचया असूचया च स्यात्। तत्र सूचा स्वव्यपदेशेन परदोषाविष्करणम् । असूचा तु प्रकटमेव परदोषभाषणम् । तत आचार्य आचार्य प्रति एवंविधमागाढं यदि वदति, तदा छेदं छेदाख्यं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति । वृषभे वृषभविषये यद्यागाढं वदति, तदा षड्गुरु । एवं भिक्षुविषये षड्लघु । क्षुल्लकविषये गुरुकाश्चत्वारः ।।५६।। तथा
वसभे छग्गुरुगाई छल्लहुगा भिक्खु खुड्डि गुरुगाई । वसभाइसु अंति कमा लहु गुरुगो अ लहुगो अ ।।५७।।
(नि०भा० २६२३) व्याख्या-वृषभस्याऽऽचार्यादिषु चतुर्षु विषये आगाढभाषणे षड्गुरुकादि चतुर्लघुकान्तं प्रायश्चित्तम् । भिक्षोः षड्लघुकादि गुरुमासान्तम् । क्षुल्लकस्य चतुर्गुरुकादि लघुमासान्तम् । पूर्वार्दोक्तादिप्रायश्चित्तोत्तरार्दोक्तान्तप्रायश्चित्तयोः क्रमेण योजनादेवमर्थघटना । इदमुक्तं भवति-वृषभस्याऽऽचार्य प्रति आगाढभाषणे षड्गुरु। वृषभं प्रति षड्लघु । भिक्षु प्रति चतुर्गुरु । क्षुल्लकं च प्रति चतुर्लघु । क्षुल्लकस्याऽऽचार्य प्रति चतुर्गुरु । वृषभं प्रति चतुर्लघु । भिक्षु प्रति गुरुमासः । क्षुल्लकस्य क्षुल्लकं च प्रत्यागाढभाषणे लघुमासः ।।५७।। एवमाचार्यादीनामागाढभाषणविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम् । अथाधिकरणकारिसाधूपेक्षादिरूपं तदाह
लहुगो अ उवेहाए गुरुगो से चेव उवहसंतस्स । उत्तुअमाणे लहुगा सहायगत्ते सरिसदोसो ।।५८ ।।
(बृ०क० २६९९, नि०भा० २७८०) व्याख्या-अधिक्रियते नरकगतिगमनयोग्यतां प्राप्यते आत्मा अनेनेत्यधिकरणं कलहः । साधूनां च तदुत्पत्तिकारणान्यमूनि-अन्यस्याऽऽभाव्यं शैक्षादिकं विपरिणमय्य यदि परः कश्चिदाचार्यो गृह्णाति, ततो मूलाचार्यो ब्रवीति- किमिति मदीयमाभाव्यं गृह्णासि ?' पूर्वगृहीतं वा शैक्षकादिकं याचितो मदीयमाभाव्यं किं न प्रयच्छसि?' इति मार्यमाणमपि विप्रतिपत्त्या न ददाति, तदाधिकरणं भवति । एवमपरापरघटमानाऽऽलापकश्लोकादियोजनारूपव्यत्यामेडनया सूत्रं परावर्तयन्, हीनाधिकाक्षरं वा उच्चरन्, स्थापनाकुलानि वा निष्कारणं प्रविशन, भक्त-स्त्री-देश-राजकथां वा कथयन् साधुर्द्धितीयेन साधुना नोदितो यदा प्रतिवक्ति प्रद्विष्ट इव तदाऽधिकरणं स्यात् । एवमादिकारणैः समुत्पन्ने चाधिकरणे यः साधुर्यस्य साधोः प्रज्ञापनया उपशाम्यति तस्य तेन साधुना A. उपाध्यायम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
उपशमनं कर्त्तव्यम् । यः पुनरुपेक्षां करोति तस्य प्रायश्चित्तम् । तच्चानया गाथया प्रतिपाद्यते। यथा—उपेक्षायां लघुको मासः । अधिकरणं कुर्वतो दृष्ट्वा मध्यस्थभावेन तिष्ठति, अन्येषामप्युपदेशं प्रयच्छति–परप्रत्ययः कर्मबन्धोऽस्माकं न भवति, परकृतस्य कर्मण आत्मनि सङ्क्रमाभावात् । अधिकरणनिवारणेन च स्वाध्यायध्यानादेः स्वार्थस्य भङ्गपातो भवतो भवति । अतो ज्ञानदर्शनचारित्ररूपे पारमार्थिके स्वकार्ये एव यतध्वम्, मा परकार्ये अधिकरणोपशमनादौ स्वार्थपरिमन्थकारित्वात् परार्थकरणस्येत्यादिरूपा उपेक्षा तत्र लघुमासः । उपहसतो ऽधिकरणं कुर्वतो दृष्ट्वा उपहासवचनानि भाषमाणस्य अट्टहासैरुपहासं कुर्वाणस्य च स एव मासो गुरुकः स्यात् । उत्तुदत उत् प्राबल्येन तुदतः प्रेरयतोऽधिकरणे उत्तरदानशिक्षापणमुत्तेजनं च कुर्वाणस्येत्यर्थः लघुकाश्चत्वारः । सहायकत्वे सदृशदोषः । द्वयोः कलहायमानयोर्मध्यादेकस्य पक्षे भूत्वा यः कोऽपि वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यां दन्तैर्लगुडादिभिर्वा साहाय्यं करोति, सोऽधिकरणकारिणा सह समानदोषः । ततो यत्प्रायश्चित्तमधिकरणकारिणः स्यात्, साहाय्यकारिणोऽपि तत् स्यात् समानदोषत्वादिति भावः ।। ५८ । । अधिकरणकारिणस्तु प्रायश्चित्तमिदम् —
चउरो चउगुरु अहवा विसेसिआ हुति भिक्खुमाईणं । अहवा चउगुरुगाई हवंति उ छे अनिट्टवणा । । ५९ ।। (बृ०क० २७००) व्याख्या - भिक्षुवृषभोपाध्यायाचार्याणामधिकरणं कुर्वतां प्रत्येकं चतुर्गुरुकं ततश्चत्वारश्चतुर्गुरुका भवन्ति । अथवा त एव चतुर्गुरुकाः तपःकालविशेषिता भवन्ति । तद्यथा - भिक्षोश्चतुर्गुरुकं तपसा कालेन च लघुकम् । वृषभस्य तदेव कालगुरुकम् । उपाध्यायस्य तपोगुरुकम् । आचार्यस्य तपसा कालेन च गुरुकम् । अथवा चतुर्गुरुकादारभ्य छेदे निष्ठापना कर्त्तव्या । तद्यथा - भिक्षुरधिकैरोति ततस्तस्य चतुर्गुरुकम् । वृषभस्य षड्लघुकम्, उपाध्यायस्य षड्गुरुकम्, आचार्यस्याधिकरणं कुर्वाणस्य छेदः । एवमधिकरणकरणे आदेशत्रयेण प्रायश्चित्तमुक्तम् । तथा साहाय्यकरणेऽपि द्रष्टव्यम् । अधिकरणानुपशमने दोषदर्शनार्थमिदमुदाहरणम् - अरण्णमज्झे एगं अगाहजलं सव्वओ वणसंडमंडिअं महंतं सरं अत्थि । तत्थ य बहूणि जलचर - थलचर - खचर - सत्ताणि अच्छंति । तत्थ एगं महल्लं हत्थिजूहं परिवसइ । अन्नया य गिम्हकाले तं हत्थिजूहं पाणिअं पाउण्हाउत्तिण्णं मज्झण्हकाले सीअलरुक्खछायाए सुहंसुहेणं चिट्ठइ । तत्थ य अदूरदेसे दो सरडा भंडिउमारद्धा । वणदेवताए अ ते दट्टु सव्वेसिं सभासाए आघोसिअं - भो हत्थिणो ! भो जलयरा! भो थलयरा ! मा एए सरडै भंडते उवेक्खह, वारेह तुब्भे । एवं भणिआ वि ते जलयराइणो चिंतंति-किं अम्हं एते सरडा भंडता काहिंति ? तत्थ य एगो सरडो भंडतो भग्गो पिल्लिओ सो धाडिज्जतो सुहपसुत्तस्स एगस्स जूहाहिवस्स बिलं ति काउं नासापुडं पविट्टो । बिइओ वि तस्स पिट्टओ चेव पविट्टो । ते सिरकपाले जुद्धुं संपलग्गा । तस्स हत्थिस्स महती अरई
A. कलहं करोति
B. काचंडाओ' इति भाषायाम्
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो जाया । तओ वेअणट्टो महईए असमाहीए पवट्टमाणो उठ्ठिता तं वणसंडं चूरेइ । बहवे तत्थ वसंता सत्ता घाइआ । जलं च आडोहितेण जलयरा घाइआ । तलागपाली भेइआ । तलागं विणटुं ताहे जलयरा सवे विणट्ठा । एष दृष्टान्तः । अथ अर्थोपनयः-यथा तेषामुपेक्षमाणानां तत् पद्मसरः सर्वेषामप्याश्रयभूतं विनष्टम् , तस्मिँश्च विनश्यमाने तेऽपि विनष्टाः। एवमत्राप्याचार्यादीनामुपेक्षमाणानां महान् दोष उपजायते । यतस्तावधिकरणकारिणावुपेक्षितौ परस्परं मुष्टामुष्टि वा दण्डादण्डि वा युध्येताम् । ततश्च परम्परया राजकुलज्ञाते साते सति, स राजादिः तेषां साधूनां बन्धनं वा ग्रामनगरादेर्निष्कासनं वा कटकम वा कुर्यात् ।।५९।। किं चान्यत्
तावो भेओ अयसो हाणी दंसणचरित्तनाणाणं । साहुपओसो संसारवड्डयो साहिगरणस्स ।।६।।
(बृ०क० २७०८, नि०भा० २७८७) व्याख्या-तापो भेदोऽयशो हानिर्दर्शनज्ञानचारित्राणां तथा साधुप्रद्वेषः संसारवर्द्धनो भवति । एते साधिकरणस्य दोषा भवन्ति । तत्र तापो द्विधा-प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च । तत्रातिभणिते सति चिन्तयति धिग् मां येन तदानीं स साधुर्बहुविधैरसभ्याख्यानैरभ्याख्यातः । इत्थमित्थं चाक्रुष्टः । एष प्रशस्तस्तापः । अथ तथाविधं तस्य संमुखं तदानीं न भणितं, ततश्चिन्तयति-हा ! मन्दभाग्यो विस्मरणशीलोऽहं यन्मया तदीयं जात्यादिमर्मनिकुरम्बं न प्रकाशितम्। एषोऽप्रशस्तस्तापः । तथा भेदो जीवितभेदश्चरणभेदो वा स्यात् । कलहं कृत्वा पश्चात्तापतप्तचेतसो विहायसादिमरणमभ्युपगच्छेयुः, उन्निष्क्रमणं वा कुर्युरिति भावः । कलहेन गणभेदो वा भवति । लोकोऽपि ब्रूयाद्-अहो ! अमीषां श्रमणानां बहिः प्रशान्ताकारं रूपं यादृशमवलोक्यते तादृशं शीलं मनःप्रणिधानं नास्ति । यद्वा-लज्जनीयं किमप्यनेन कृतं सम्भाव्यते, येनैवं प्रम्लानवदनो दृश्यते । एवमादिकमयशः समुच्छलति। कलहकरणोत्तरकालमपि कषायकलुषितः पश्चात्तापतप्तमानसो वा यन्न पठति एषा ज्ञानहानिः । साधुप्रद्वेषतः साधर्मिकवात्सल्यं विराधितं स्यात्ततो दर्शनहानिः । यथा यथा च क्रोधादीनां कषायाणां वृद्धिस्तथा तथा चारित्रस्याऽपि हानिः । विशुद्धसंयमस्थानप्रतिपातेनाविशुद्धसंयमस्थानेषु गमनं स्यादित्यर्थः । एतच्च व्यवहारनयेन, निश्चयनयेन पुनः कषायसहितः संयत एव न भवति चारित्रशून्यत्वात् । अकसायं खु चरित्तं कसायसहिओ न संजओ होइ' इति वचनात् । तथा साधूनामुपरि यः प्रद्वेषः तेनाऽसौ संसारं दीर्घतरं करोति । यत एते दोषाः तत उपेक्षा न विधया किन्तु कलहायमानावुपशमयितव्यौ। गुरुभिरुपशमनार्थमित्थमभिधातव्यम्-आर्याः! उपशाम्यतोपशाम्यत। अनुपशान्तानां कुतः संयमः ? कुतो वा स्वाध्यायः ? तस्मादुपशमं कृत्वा स्वाध्यायं कुरुत । किमेवं द्रमकवत्
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
कनकरसस्य शाकपत्रैः परित्यागं कुरुथ ? कः पुनरयं द्रमकः ? उच्यते-जहा एगो परिव्वायगो दमगपुरिसं चिंतासोगसागरावगाढं पासइ पुच्छति अ । किमेवं चिंतापरो ? तेण से सम्भावो कहिओ दारिद्दाभिभूओमि 'त्ति। तेण भणिअं इस्सरं तुमं करोमि । जतो भणामि ततो गच्छाहि, जं च भणामि तं सव् कायबं । ताहे ते संबलं धित्तुं पव्वयनिगुंज पविट्ठा । परिवायगेण य भणितो-एस कणगरसो सीयवायातवपरिस्समं अगणतेहिं तिसाखुधावेअणं सहतेहिं बंभयारीहिं अचित्तकंदमूलपत्तपुफफलाहारीहिं समीपत्तपुडेहिं भावओ अरुस्समाणेहिं धित्तव्यो । एस से उवयारो । तेण दमगेण सो कणगरसो उवचारेण गहिओ । तुंबयं भरिअं । ततो निअत्ता तेण परिवायगेण भणिअंसुरुटेण वि तुमे एस सागपत्तेण न छड्डिअब्बो । ततो सो परिवायगो गच्छंतो तं दमगपुरिसं पुणो पुणो भणइ-मम पभावेण इस्सरो भविस्ससि । सो अ पुणो पुणो भण्णमाणो रुट्ठो भणति-जं तुज्झ पसाएण इस्सरत्तं तेण मे न कज्जं, तं कणगरसं सागपत्तेण छड्डेति । ताहे परिवायगेण भणिअं-हा हा ! दुरात्मन् (दुरप्पा ?) ! किमेयं तुमे कयं'जं अज्जिअं समीखल्लएहिं तवनिअमबंभमइएहिं । तं दाणि पेच्छ नाहिसि छड्डुतो सागपत्तेहिं' ।।
(बृ०क० २७१४, नि०भा० २७९२) यदर्जितं शमीसम्बन्धिभिः खल्लकैः पत्रपुटैस्तपोनियमब्रह्मयुक्तैस्तदिदानी शाकपत्रैः परित्यजन् पश्चात् परित्यागकालादूर्ध्वं परितप्यमानो ज्ञास्यसि, यथा-दुष्टं मया कृतं यच्चिरसञ्चितः कनकरसः शाकपत्रैरुत्सिच्य परित्यक्तः । एवं पब्रिाजकेन द्रमक उपालब्धः । एवमाचार्यः तावधिकरणकारिणावुपालभते । आर्याः ! यच्चारित्रं कनकरसस्थानीयं तपोनियमब्रह्मचर्यमयैः शमीखल्लकैरर्जितं परीषहोपसर्गादिश्रममगणयद्भिश्चिरात् कथंकथमपि मीलितं तदिदानी शाकपत्रसदृशैः कषायैः परित्यजन्तः पश्चात् परितप्यमानाः स्वयमेव ज्ञास्यथ, यथा-हा ! बहुकालोपार्जितन संयमकनकरसेन तुम्बकस्थानीयं स्वजीवं बहुपूर्णं कृत्वा पश्चात् कलहायमानैः शाकवृक्षपत्रस्थानीयैः कषायैरुत्सिच्योत्सिच्याऽयमात्मा रिक्तीकृतः शिरस्तुण्डमुण्डनादिश्च प्रव्रज्याप्रयासो मुधैव विहित इति । कषायैः पुनश्चिरसञ्चितस्यापि चारित्रस्य नाशो भवेत् । यदुक्तम्'जं अज्जिअं चरित्तं देसूणाए पुनकोडीए । तं पि कसायितमित्तो नासेति नरो मुहुत्तेणं' ।।
(बृ०क० २७१५, नि०भा० २७९३)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एवमाचार्येण सामान्यतः तयोरनुशिष्टिर्दातव्या नत्वेकमेव कञ्चन विशेष्य भणनीयम् ।।६०।। यत आह
आयरिओ एगं न भणे अह एगं निवारि मासिअलहुअं। रागद्दोसविमुक्को सीअघरसमो अआयरिओ ।।६१।।
(बृ०क० २७१६, नि०भा० २७९४) व्याख्या-आचार्यो नैकमधिकरणकारिणं भणति अनुशास्ति । अथाऽऽचार्य एकमेव निवारयति अनुशास्ति, न द्वितीयं ततो मासिकलघुकमापद्यते । असमाचारीनिष्पन्नमिति भावः । तस्मादाचार्यो रागद्वेषविमुक्तः शीतगृहसमो भवेत् । शीतगृहं नाम वर्द्धकिरत्ननिर्मितं चक्रवर्त्तिगृहम् । तच्च वर्षासु निर्वातप्रवातम् , शीतकाले सोष्म, ग्रीष्मकाले शीतलम् । यथा तच्चक्रवर्तिनः सर्वत॒क्षमं तथा द्रमकादेरपि प्राकृतपुरुषस्य तत्सर्वत॒क्षममेव भवति । एवमाचार्यैरपि निर्विशेषैभवितव्यम् । अथ विशेषं करोति, तत इमे दोषाः । आचार्य आत्मीयोऽयमिति बुद्ध्या अमुंवारयति, मां तु परबुद्ध्या पश्यन्न वारयति । एवं पक्षरागेण क्रियमाणेनाऽननुशिष्यमाणः साधुर्बाह्यभावं गच्छति । यद्वा-सोऽननुशिष्यमाणो गाढतरमधिकरणं कुर्यात् । अथवा तमाचार्यं परिस्फुटमेव ब्रूयात्-त्वं मामेवैकं बाह्यतया प्रेक्षसे, ततश्चात्मानमुद्बध्य यदि मारयति । तत आचार्यस्य पाराञ्चिकम् । अथोन्निष्क्रामति ततो मूलम् । तस्माद् द्वावपि समदृशाऽनुशासनीयौ अनुशिष्टौ च यद्युपशान्तौ ततः सुन्दरम् । अथैक उपशान्तो न द्वितीयस्तेन चोपशान्तेन गत्वा स स्वापराधप्रतिपत्तिपुरःसरं क्षामितः परमसौ नोपशाम्यति । आहकथमेतदवगम्यते यथा नोपशान्त इति । उच्यते-यदा वन्द्यमानोऽपि वन्दनकं न प्रतीच्छति, यदि वा अवमरात्निकोऽसौ ततस्तं रत्नाधिकं न वन्दते । आद्रियमाणोऽपि वा नाद्रियते । एवमनुपशान्त उपलक्ष्यते । ततोऽनुपशान्तेऽपि य उपशान्तो भूत्वा आदरम् अभ्युत्थानं वन्दनं सम्भोजनं संवासंच करोति तस्याऽऽराधनाऽस्ति। यस्त्वेतानि न करोति अनुपशान्ततया तस्याऽऽराधना नास्ति । उपशमैकनिबन्धनत्वादाराधनायाः ।।६१।। अथोपशान्तमपि अधिकरणं ये पुनरुदीरयन्ति तेषां प्रायश्चित्ताभिधित्सया स्वरूपमाह
खामिअविउसविआई अहिगरणाइंच जे उईरति ।
ते पावा नायबा तेसिं आरोवणा इणमो ।।६२।। व्याख्या-क्षामितानि वचसा मिथ्यादुष्कृतप्रदानेन शमितानि, व्युपशमितानि विविधम् अनेकधा मनसा व्युत्सृष्टानि, क्षामितानि तानि व्युपशमितानि चेति क्षामितव्युपशमितानि । एवंविधान्यधिकरणानि ये भूय उदीरयन्ति, ते पापाः साधुधर्मबाह्या ज्ञातव्यास्तेषां चेयमारोपणा प्रायश्चित्तमित्यर्थः ।।६२।।
उप्पायगउप्पन्ने संबद्धे कक्खडे अ बाहू अ। आपिट्टणा स(सं?)मुच्छण समुघा(ग्घा?)यइवायणा चेव ।।६३ ।।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो लहुगो लहुगा गुरुगा छम्मासा हुंति लहुगगुरुगा य ।
छेओ मूलं च तहा अणवठ्ठप्पो अ पारंची ।।६४।। व्याख्या-इदं पूर्वगाथाप्रतिपादितेषु नवसु स्थानकेषु द्वितीयगाथोक्तानि नव प्रायश्चित्तानि क्रमेणावगन्तव्यानि । तद्यथा-दौ साधू पूर्वं कलहं कृतवन्तौ । ततश्च क्षामितव्युत्सृष्टेऽपि तस्मिन्नधिकरणेऽन्यदा तयोरेक एवं भणतिअहं नाम त्वया तदानीमित्थमित्थं च भणितः । एष उत्पादकः उच्यते । अस्य च मासलघु । इतरोऽपि ब्रूते अहमपि त्वया तदानीं किं स्तोकं भणितः ? एवमुक्ते उत्पादकः प्राह-यदि तदानीं त्वमभणिष्यस्तदा किमहमेवमेव त्वाममोक्ष्यम् ? एवमधिकरणमुत्पन्नमुच्यते । तत्र द्वयोरपि चतुर्लघु । सम्बद्धं नाम वचसा परस्परमाक्रोशनं कर्तुमारब्धम् तत्र चतुर्गुरु । कर्कशं नाम तटस्थितैरुपशम्यमानावपि नोपशाम्यतः तदा षड्लघु । बाहु' त्ति । रोषभरपरवशतया बाहूबाहवि युद्धं कर्तुं लग्नौ तत्र षड्गुरु । आपिट्टना नाम एकेनापरो निहत्य पातितस्तत्र छेदः । योऽसौ निहतः सम्मूर्छा यदि प्राप्तस्तदा मूलम् । मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहते अनवस्थाप्यम् । अतिपातना मरणं तत्र पाराञ्चिकम् ।।६३-६४।। अत्र प्रकरणे सर्वत्र लघुगुरुप्रायश्चित्तमिति तत्परिज्ञापनोपायमाह
अद्धेण छिन्नसेस पुबद्धेण तु संजु काउं ।
दिज्जाहि लहअदाणं गुरुदाणं तत्तिअं चेव ।।६५।। व्याख्या-इह प्रायश्चित्तानि पञ्चकादीनि षाण्मासिकान्तानि एकादश भवन्ति । तानि च लघुगुरुविवक्षया द्वाविंशतिः स्युः । एतानि चैतद्गाथोक्तप्रकारेणावगन्तव्यानि । यथा दशकस्याच्छिन्नस्य शेषं दिनाः ५, दशकापेक्षया पूर्वस्य पञ्चकाख्यप्रायश्चित्तस्याऽर्द्धन सार्धद्वयरूपेण संयुक्तं कृतं सार्द्धसप्तदिनसङ्ख्यानिष्पन्नं लघुदशकं भवति। एवंविधप्रक्रियया सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि षाण्मासिकान्तानि लघूनि ज्ञेयानि, पञ्चकस्य तु पूर्वं प्रायश्चित्तं नास्ति, यदर्द्धं तस्यार्कीकृतस्य मध्ये क्षिप्यते, अतोऽस्यार्द्धमेव सार्द्धदिनद्वयरूपं लघुपञ्चकमित्युच्यते । गुरूणि च सर्वाण्यपि यथास्वप्रमाणान्येव । स्थापना चेयम्
।।६५।।
लघु | पञ्चकम् २'/, दशकम् ७, पञ्चदशकम् १२'/, विंशम् १७'।, | पञ्चविंशम् २२'/, निर्वाण्यपि गुरु | " ५ | " १० ॥ १५ ॥ २० ॥ २५ भिन्नमास इत्युच्यन्ते
मासिकम् २७१, द्विमासिकम् ४५ | त्रिमासिकम् ७५ | चतुर्मासिकम् १०५ | पञ्चमासिकम् १३५ | पाण्मासिकम् १६५
गुरु |
"
.
|
"
०० |
" ०००
" ००००
" ०००००
" ००००००
A. अधिकरणोदीरकयोः।
B. मध्यस्थनरैः ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो इह पञ्चकादीनि षाण्मासिकान्तानि प्रायश्चित्तानि लघूनि गुरूणि च दर्शितानि तेषां च सङ्ग्रहगाथा इमाः
दो सड्ढदिवस पणगं सग सड्डा दसग सड्डबारसगं । पनरस सड्डसतरस वीसं दिण सड्डबावीसं ।।६६।। पणवीस सड्डसगवीस तीस पणचत्त सट्ठि पणसयरी । नवइ दिण पणहिअसयं सउवीसं पंचतीससयं ।।६७।। सडसयं पणसटुं असीइसयमिअदुवीसठाणेहिं ।
पणगाइ छग्गुरुतं लहु गुरु पणगाइ पच्छित्तं ।।६८।। व्याख्या-एतास्तिस्रोऽपि स्पष्टाः ।।६६-६७-६८।।
अथाऽप्रीतिकम् असङ्खडं निष्कासनम् उपधिहरणं प्रान्तापनम् । एतानि पञ्च सम्पत्त्यसम्पत्तिभ्यां कृत्वा दश, उपद्रावणं चैकादशम् एतान्येकादश कषायस्थानानि । एतेषु क्रमेण प्रायश्चित्तं गाथाचतुष्टयेनाह
सहसा व पमाएणं अपडिवंदे कसाइए लहुओ। अहमवि अन वंदिस्सं असंप संपत्ति लहुगुरुगो ।।६९।।
(नि०भा० १०९) व्याख्या-एकेन साधुना कश्चिदपरः साधुरभिमुखो दृष्टः, स च तेन वन्दितः, तेन च सहसा अन्यक्रियाव्यापारोपयुक्तेनाऽन्यतरप्रमादसहितेन वा स न प्रतिवन्दितः । ततोऽप्रतिवन्दे अप्रतिवन्दने सति अहमनेन वन्दितो न' इति कृत्वा स कषायितः । एवमप्रीतिकमुत्पन्नं तस्यैवं कषायितमात्रस्यैव लघुकः । तदनन्तरं स कषायित एवं चिन्तयति-यदा एष वन्दिष्यते तदाहमपि चैनं न प्रतिवन्दिष्ये । तस्याऽसम्पती तत्करणावसराऽप्राप्तौ मासलघु । सम्पत्तौ तदवसरप्राप्तौ मासगुरु ।।६९।।
एमेव संखडेवी असंपगुरुगो अलहुग संपत्ते । निच्छुभणमसंपत्ते लहुगंच्चिअनीणिए गुरुगा ।।७०।।
__ (नि०भा० ११०) व्याख्या-एवमेव यथाऽप्रीतिके तथैवाऽसङ्घडेऽपि वाचिककलहेऽपि । असम्पत्तौ गुरुको मासः । सम्पत्तौ चतुर्लघु । निच्छुभणं निष्कासनं यस्योपरि कोपः स्यात् तस्य गच्छान्निष्कासनोपायकरणमित्यर्थः । तत्राऽप्यसम्पत्तौ चतुर्लघुका एव । नीणिए गच्छान्निष्कासिते चतुर्गुरुकाः ।।७।।
उवहीहरणे गुरुगा असंपसंपत्तिए अछल्लहुगा । पंतावणसंकणे छल्लहुगा अचलमाणस्स ।।७१।।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-उपधिहरणे यस्योपरि रोषः स्यात् तस्य साधोः परिभोग्यस्य उपधेः उपकरणस्य हरणम् अपहरणमपहारणं वा, तत्राऽसम्पत्तौ चतुर्गुरुकाः, सम्पत्तौ च षड्लघुकाः । प्रान्तापनं यष्टिमुष्ट्यादिप्रहारैर्हननं, तस्य सङ्कल्पः चिन्तनं तस्मिन् सति 'अचलमाणस्स' अचलतः तदवस्थस्यैव कायक्रियामप्रयुञानस्य षड्लघुकाः ।।७१।।
पहरणमग्गणि छग्गुरु छेओ दिटुंमि अट्ठमं गहिए । उग्गिन्न दिन्न अमए नवमं उद्दावणे चरिमं ।।७२।।
(नि०भा० ११२) व्याख्या–प्रहरणं लकुटादि तस्य मार्गणमितस्ततो गवेषणं तस्मिन् षड्गुरु । तेन च मार्गयता प्रहरणे दृष्टे चक्षुर्निपाते कृतमात्रे एव छेदः । गत्वा तस्मिन् प्रहरणे हस्तेन गृहीते सत्यष्टमम्, मासलघुकाद् गण्यमानं मूलमष्टमं भवति । यस्य रुष्टस्तस्योपरि प्रहरणे उद्गीर्णे उत्पाटिते सति नवमं भवति । दत्ते प्रहारे यदि न मृतस्तदापि नवममेवानवस्थाप्यमित्यर्थः । प्रहारे दत्ते यदि मृतस्तदा चरमं पाराञ्चिकं भवति ।।७२ ।। अथाधिकरणं कृत्वा कश्चिदनुपशान्त एव गच्छे तिष्ठति तस्य विधिमाह. गच्छा अणिग्गयस्सा अणुवसमं तस्सिमो विही होइ । सज्झाय-भिक्ख-भत्तट्ठ-वासए चउर हिक्किक्के ।।७३ ।।
(नि०भा० २७९६, बृ०क० ५७६२) व्याख्या गच्छादनिर्गतस्यानुपशाम्यतोऽयं विधिर्भवति सूर्योदयकाले यः स्वाध्यायः क्रियते तदवसरे प्रथममसौ नोद्यते । द्वितीयं भिक्षावतरणवेलायाम् । तृतीयं भक्तार्थकाले । चतुर्थं प्रादोषिकाऽऽवश्यकवेलायाम् । एवं चतुरो वारानेकैकस्मिन् दिने नोद्यते । तच्चाधिकरणं प्रभाते प्रतिक्रान्तानां स्वाध्याये अप्रस्थापिते एवमादिकारणे उत्पद्येत- दोषदुष्टां प्रतिलेखनां कुर्वन्, अप्रतिलेखयन्, असामाचार्या वा प्रतिलेखयन्नोदितो यदि सम्यग् न प्रतिपद्यते ततोऽधिकरणं भवेत् । उत्पन्ने चाधिकरणे यदि स्वाध्याये अप्रस्थापिते स्वयमेवोपशान्तस्ततो लष्टम्। अथ नोपशान्तस्ततो यः प्रस्थापनार्थमुपतिष्ठते स वारणीयो यथा-तिष्ठतु तावद्यावत् सर्वेऽपि मिलन्ति । तत आगतेषु सर्वेषु सूरयो ब्रुवते-आर्योपशाम्य इमे साधवः स्वाध्यायं न प्रस्थापयन्ति । स पृष्टोत्तरं प्रयच्छति-अवश्यं कालो न शुद्धः, परिजितं वा साधूनां सूत्रश्रुतं ततो न प्रस्थापयन्ति । एवं भणतस्तस्य मासगुरु । साधवश्च सर्वेऽपि प्रस्थापयन्ति स्वाध्यायं च कुर्वन्ति । काले प्रतिक्रान्ते भिक्षावेलायां जातायां पुनराचार्या भणन्ति-आर्य! साधवस्त्वदीयेनानुपशमनेन भिक्षां नावतरन्ति, उपशमं कुरु । स पृष्टोत्तरं ददाति-नूनमभक्तार्थिनः, न वा भिक्षावेला । एवमुक्ते सर्वेऽप्यवतरन्ति तस्यानुपशान्तस्य द्वितीयं मासगुरु । भिक्षानिवृत्तेषु साधुषु गुरवो
A. प्रेर्यते ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो भणन्ति-आर्य ! साधवो न भुअते, स प्राह-नूनं साधूनां न जीर्णम् । एवमुक्ते सर्वे समुद्दिशन्ति तस्य पुनस्तृतीयं मासगुरु । भूयोऽपि प्रतिक्रमणवेलायां भणन्ति-आर्य ! साधवो न प्रतिक्रामन्ति, उपशमं कुरु । स प्रत्युत्तरमाह-नूनं निरतीचाराः श्रमणास्तेन न प्रतिक्रामन्ति । एवमुक्ते सर्वेऽपि प्रतिक्रामन्ति । तस्य पुनश्चतुर्गुरुकम् । एवं प्रभातकालेऽधिकरणे उत्पन्ने विधिरुक्तः । अथाऽन्यदा स्वाध्याये प्रस्थापिते यदि पठतामधिकरणमुत्पन्नं ततस्त्रयो नोदनाकालाः । द्वौ मासगुरुको । भिक्षा हिण्डमानानामधिकरणे उत्पन्ने द्वौ नोदनाकालौ, एकं मासगुरु । भुक्तानामधिकरणे उत्पन्ने एको नोदनाकालः । अत्र नास्ति मासगुरु । अनुपशान्तस्य प्रतिक्रमणे कृते चतुर्गुरुकमेव भवति ।।७३ ।।
एवं दिवसे दिवसे चाउक्कालं तु सारणा तस्स । जइ वारि न सारेई गुरूण गुरुगो अततिवारे ।।७४ ।।
__(नि०भा० २८००, बृ०क० ५७६६) व्याख्या-एवमनुपशान्तस्य दिवसे दिवसे चतुष्कालं स्वाध्यायप्रस्थापनादिरूपं तस्य सारणा कर्त्तव्या । यति यावतो वारान् आचार्यो न सारयति, तति तावतो वारान् गुरूणामाचार्याणां मासगुरुका भवन्ति । एवं दिने दिने सारणाविधिरगीतार्थस्य कर्त्तव्यो यस्तु गीतार्थः स यद्येकदिनं स्वाध्यायभिक्षा-ऽभक्तार्था-ऽऽवश्यकलक्षणेषु चतुर्षु स्थानेषु सारितस्तदा परतस्तमसारयन्नपि गुरुः शुद्धः । यदि पुनस्तमगीतार्थं गीतार्थं वा गुरुर्न सारयति, ततो द्वयोरप्याऽऽचार्यस्यानुपशाम्यतश्च प्रायश्चित्तम् । अन्ये ब्रुवते-अगीतार्थस्यानुपशाम्यतोऽपि नास्ति प्रायश्चित्तम्। यस्तु गुरुरगीतार्थं न नोदयति तस्य प्रायश्चित्तम् ।।७४।।
गच्छो उ दुन्नि मासे पक्खे पक्खे इमं परिहरेइ । भत्तटुं सज्झायं वंदणऽ(णाऽऽ ?)लावं तउ परेणं ।।७५।।
(नि०भा० २८०२, बृ०क० ५७६८) व्याख्या-एवमनुपशाम्यन्तं गच्छो द्वौ मासौ सारयति । इदं पुनः पक्षे पक्षे गच्छः परिहरति । तद्यथाअनुपशान्तस्य पक्षे गते गच्छस्तेन साई भक्तार्थं न करोति, न गृह्णाति न वा किमपि तस्य ददातीत्यर्थः । द्वितीये पक्षे गते स्वाध्यायं तेन समं न करोति । तृतीये पक्षे गते बन्दनं न करोति । चतुर्थोऽपि पक्षो यदा गतो भवति, ततः परमालापमपि तेन सार्द्धं वर्जयति ।।७५।।
आयरिओ चउमासे भुंजइ चउरो उ देइ सज्झायं । चउरो वंदणलावं तेण परं मूलनिच्छुभणा ।।७६ ।।
(नि०भा० २८०३, बृ०क० ५७६९)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
व्याख्या - आचार्यः पुनश्चतुरो मासान् सर्वैरपि प्रकारैस्तेन समं सम्भुङ्क्ते । ततः परं चतुरो मासान् भक्तार्थं वर्जयति, स्वाध्यायं तु ददाति । ततश्चतुरो मासान् स्वाध्यायं परिहृत्य वन्दनाऽऽलापौ ददाति । ततः परं वर्षे पूर्णे सांवत्सरिके प्रतिक्रान्ते उपशान्तस्य मूलम् । अनुपशान्तस्य तु गणान्निष्कासनं कर्त्तव्यम् । एवं द्वादशमास्यामप्यनुपशाम्यतो द्वयोरादिममासयोर्यावद् गच्छेन विसर्जितस्तावत्तपः प्रायश्चित्तमेव, शेषेषु दशसु मासेषु पञ्चरात्रिदिवच्छेदो यावत् सांवत्सरिकं पर्व प्राप्तं भवति । पर्युषणारात्रौ प्रतिक्रान्तानामधिकरणे उत्पन्ने एष विधिरुक्तः । भाद्रपद शुद्धपञ्चम्यामनुदिते आदित्ये यदाऽधिकरणमुत्पद्यते ततः पर्युषणायामप्यनुपशान्ते संवत्सरो भवति । षष्ठ्यामुत्पन्ने एकदिवसोनः संवत्सरः । सप्तम्यां दिनद्वयोनः संवत्सर एवमेकैकदिनहान्या तावत् ज्ञेयं यावत् पर्युषणादिवसः । तत्रानुदिते खौ कलहे उत्पन्ने एवमेव नोदना कर्त्तव्या । प्रथमं स्वाध्यायप्रस्थापनं कर्तुकामाः सारयन्ति, ततश्चैत्यवन्दनार्थं गन्तुकामाः सारयेयुः, तत्राऽप्यनुपशान्ते प्रतिक्रमणवेलायां सारयन्ति । एवं तस्मिन् पर्युषणादिवसे त्रिषु स्थानेषु नोदितस्याऽनुपशान्तस्य त्रीणि मासगुरूणि भवन्ति । । ७६ । । ततः किमित्याह— मूलं तु पडिक्कंते पडिक्कमते वि हुज्ज अहिगरणं । संवच्छरमुस्सग्गे कमि मूलं न सेसाई ।। ७७ ।। (नि० भा० २८०६, बृ०क० ५७७२)
व्याख्या
- पर्युषणादिने सर्वेषामधिकरणानां व्यवच्छित्तिः कर्त्तव्येति कृत्वा प्रतिक्रान्ते समाप्ते आवश्यके यदि नोपशान्तस्ततो मूलं भवति । एष पर्युषणादिनोत्पन्नाधिकरणे विधिः । अथ प्रतिक्रमणं कुर्वतामेवाधिकरणं भवेत् । ततः सांवत्सरिके कायोत्सर्गे कृते मूलमेव केवलं, न शेषाणि प्रायश्चित्तानि । एवमाचार्यस्तं रुष्टं संवत्सरं यावत् प्रयत्नेन रक्षति । किमर्थम् ?, उच्यते - यदि नाम उपशाम्येत । अथ संवत्सरेणापि यदि नोपशाम्यति, ततः पर्वतराजीसदृशरोषः स मन्तव्यः । वर्षादूर्ध्वं च मूलाचार्यसमीपान्निर्गतं तमन्यौ द्वावाचार्यौ क्रमेणैकैकं वर्षमनेनैव विधिना प्रयत्नेन संरक्षतः । तन्मध्याद् येनोपशमितस्तस्यैवाऽसौ शिष्यः । ततो वर्षत्रयादूर्ध्वमेष गृहीक्रियते - सङ्घस्तस्य लिङ्गमपहरतीत्यर्थः । द्वितीयपदेन राजप्रव्रजितस्य लिङ्गं न ह्रियते । एवं भिक्षोर्विधिरुक्तः । उपाध्यायाचार्ययोरप्येष एव विधिः । नवरमुपाध्यायस्यानुपशाम्यतो गच्छे वसतस्त्रीन् पक्षांस्तपः प्रायश्चित्तम्, परतश्छेदः । आचार्यस्यानुपशाम्यतो द्वौ पक्षौ तपः, परतश्छेदः । ततो ये उपाध्यायस्य त्रयः पक्षास्ते दिवसीकृताः पञ्चचत्वारिंशद्दिवसा भवन्ति । ततः पञ्चचत्वारिंशद्दिवसाश्चतुर्धा क्रियन्ते । चतुर्भागे च सपादा एकादश दिवसा भवन्ति । तत्र गच्छ उपाध्यायेन सममेकादश दिनानि भक्तार्थं करोति । एवं स्वाध्यायवन्दनालापानपि प्रत्येकमेकादश
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो दिनानि यथाक्रमं करोति, परतस्तु परिहापयति । पञ्चचत्वारिंशद्दिवसानन्तरं चोपाध्यायस्य दशकच्छेदः । आचार्यस्तथैवोपाध्यायमपि चतुर्भिश्चतुर्भिर्मासैर्भक्तार्थादीनि परिहापयन् संवत्सरं सारयति । आचार्यस्य द्वौ पक्षो दिवसीकृतौ त्रिंशदिवसा भवन्ति । ततश्चतुर्धा विभक्ता चतुर्थभागे चार्डोष्टमा दिवसा भवन्ति। तत्र गच्छ आचार्येण सहार्द्धाष्टमानि दिनानि भक्तार्थं करोति । एवं स्वाध्यायवन्दनालापानपि यथाक्रममर्द्धाष्टमैर्दिवसैः प्रत्येकं हापयति, ततः परं गच्छेन चतुर्भिरपि भक्तार्थादिभिः पदैर्विवर्जित आचार्यस्तत आचार्यस्य पञ्चदशकच्छेदो भवति । अत्राह-ननु सदृशापराधेऽप्याचार्योपाध्यायभिक्षूणां कथं विषमं प्रायश्चित्तं प्रदीयते ? उच्यतेकुमारदृष्टान्तोऽत्रावगन्तव्यः । स चाऽयम्-एगस्स रण्णो तिण्णि पुत्ता जिट्ठो मज्झिमो कणिट्टो । तेहि अ तिहिं वि सामत्थिअं पिअरं मारित्ता रज्जं तिहा विभयामो । तं च रण्णा नायं । तत्थ जिट्ठो जुवराया एस पहाणवत्थुत्ति काउं किमेरिसं अज्झवसति ? त्ति तस्स भोगहरण-बंधणताडणादिआ सब्बे दंडप्पगारा कया । मज्झिमो एस अपहाणोत्ति काउं तस्स भोगहरणं न कयं बंधवहखिंसाइआ कया । अव्वत्तो कणिट्ठो एएहिं विआरिउत्ति काउं कण्णचवेटयदंडो खिंसा दंडो अकओ, न भोगहरणबंधणदंडा कया । अयमर्थोपनयो-यथा सदृशेऽप्यपराधे युवराजस्य भोगहरणं बन्धनादिको महान् दण्डः कृतः । मध्यमस्य बन्धवधादिको, न भोगहरणम्। कनिष्ठस्य कर्णामोटनादिकः, न भोगहरणादिकः । तथा लोकोत्तरेऽप्युत्कृष्टमध्यमजघन्येषु पुरुषवस्तुषु बृहत्तमो लघुर्लघुतरश्च यथाक्रमं दण्डः क्रियते । यतः प्रमाणभूते पुरुषे अक्रियासु वर्तमाने अप्रत्ययादयो दोषा भवन्ति । अथ भिक्षुरुपाध्याय आचार्यो वा यदा स्वगच्छेन भक्तार्थादिभिश्चतुर्भिः पदैर्वर्जितस्तदा परगणं सङ्क्रामति । ततस्तस्य परगणाचार्यो वन्दनालापाभ्यां द्वाभ्यां पदाभ्यां सम्भुआनः स्वाध्यायादिभिः पदैर्दिने दिने सारणां तथैव वर्षं यावत्करोति । परगणे चानुपशाम्यतो भिक्षोः प्रतिदिनं दशकच्छेदः । उपाध्यायस्य पञ्चदशकच्छेदः । आचार्यस्य विंशच्छेदः । परगणे अन्यसाम्भोगिकेषु पुनः सङ्क्रान्तस्य भिक्षोरनुपशाम्यतः पञ्चदशकच्छेदः । उपाध्यायस्य विंशच्छेदः। आचार्यस्य पञ्चविंशच्छेदः । अवसन्नेषु च सङ्क्रान्तस्य भिक्षोर्विंशच्छेदः । उपाध्यायस्य पञ्चविंशच्छेदः । आचार्यस्य त्रिंशद्रात्रिंदिवच्छेदः।
स्वगणे | परगणे साम्भो० परगणे अन्य० । अवसन्नेषु
भिक्षोः
१०
१५
२०
उपा०
| १०
१५
२०
२५
आ०
| १५
२०
२५
३०
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अत्र शिष्यः प्रेरयति - रागद्वेषिणो यूयं यत् स्वगणे स्तोकं छेदप्रायश्चित्तं दत्तम्, परगणे तु प्रभूतम् । एवं स्वगणे भवतां रागः, परगणे द्वेषः । गुरुराह- इदं छेदनानात्वं कुर्वतो वयं न रागद्वेषिणः । तथा चात्र दृष्टान्तः - एग गिहिणो चउरो भज्जाओ । ताओ अ तेण कम्हि एगे अवराहे कए पंतावित्ता नीहरह मम गिहाउत्ति निच्छूढा । तत्थेगा कम्हिइ परघरंमि गया । बिइआ कुलघरं । तईआ भत्तुणो एगसरीरो वयंसो त्ति तस्स घरं गया । उत्थ निच्छुभंती वि बारसाहाए लग्गा । हम्ममाणि वि न गच्छइ । भणति अ कओ वच्चामि ? नत्थि मे अन्नो गइविसओ । जइ वि मारेसि तहावि तुमं चेव गई सरणं तत्थेव टिआ । तओ तुट्टेण चउत्थी घरसामिणी कया । तइआए घाडि घरं जंतीए सो चेव अणुवत्तिओ । विगयरोसेण खरंटिआ आणिआ य । बिइआए कुलघरं जंतीए पिउगिहबलं गहिअं गाढतरं रुट्टेण अन्नेहिं भणिए विगयरोसेण खरंटिआ दंडिआ य । दूरनट्ट त्ति न ताए किंचि पओअणं महंतेण वा पच्छित्तदंडेण दंडिउं आणिज्जइ । एवं उवसंहारो - परघरसंठाणीआ उसन्ना । कुलघरसंठाणीआ अन्नसंभोइआ घाडिअसमा संभोइआ । अनिग्गमे सघरसमो सगच्छो जाव दूरतरं ताव महंततरो दंडो भवइ । एवमादिकोऽधिकरणविषयो वाच्यविस्तरो निशीथादितः स्वयमवसेयो विस्तरप्रियैः । । ७७ ।। अथाधिकरणादिदोषैर्गणान्निर्गत्य यो भिक्षुरूपसम्पदनार्थं समागतः स्यात् स परिहरणीय इति दर्शयतिअहिगरणविगइजोगे पडिणीए थद्धलुद्धनिद्धम्मे ।
अलस अणुबद्धरोसे सच्छंदमई पयहिअव्वो ।। ७८ ।। (नि० भा० ६३२७, व्य०सू० २४८ ) व्याख्या - यदि स उपसम्पद्यमानः साधुः साधुभिर्गृहिभिर्वा सहाधिकरणं कृत्वा स्वस्थानान्निर्गतः । विगई ' त्ति विकृतिलाम्पट्यात् । जोग' त्ति योगोद्वहन भीरुतया । षडिणीए' त्ति प्रत्यनीकोऽत्र मे साधुरितिबुद्ध्या । तथा थद्धलुद्ध' इत्यादि । स्तब्ध इति वा, लुब्ध इति वा, निर्द्धर्मा इति वा, अलस इति वा, अनुबद्धवैर इति वा, स्वच्छन्दमतिरिति वा विनिर्गतस्ततस्तस्य निर्गमनमशुद्धमिति कृत्वा पयहिअब्बो' त्ति । परिहर्त्तव्यः । नन्वधिकरणादिदोषतो विनिर्गतास्ते कथमवसीयन्ते ? उच्यते - तथाविधतदुक्तिवशात् । तथाहि - विकृतिदोषविनिर्गतः पृष्टोऽपृष्टो वा वक्ति-स आचार्यो विकृतिं - घृतादिकां ग्रहीतुं न ददाति । तथा योगवाहिभिर्योगोत्तीर्णैः कायोत्सर्गकरणों गृहीतायां विकृतावन्यैश्च भुक्तायामपि या उद्धरिता विकृतिस्तामपि नानुजानाति । किंच भगवन् ! नवेक्षुतुल्यो मम देहो । यथा स इक्षुः पानीयेन विना शुष्यति तथा ममापि देहो विकृतिं विना सीदति । अन्यच्चाहं स्वभावेन दुर्बलः, न विकृतिमन्तरेण बलिको भवामि । तथा सर्वदैव विकृत्या भावितदेहस्ततस्तद्भावितस्य सतो ममेदानीं तस्या
A. वयस्यगृहं ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अभावे न बलम्, न च सूत्रस्यार्थस्य वा ग्रहणमशक्तत्वात् पूर्वगृहीतस्य तु सूत्रार्थस्यावधारणं कुतः ? ततोऽशक्त्या सर्वं दूरत एव विस्मृतं ततोऽहं विनिर्गतः । योगभीरुबूते-तस्याचार्यस्य गच्छे योग एकान्तरोपवासेनोह्यते एकान्तराचाम्लेन वा । तथा योगवाहिनो योगोत्तीर्णस्यापि ते आचार्या विकृतिं न विसृजन्ति । ततः कर्कशास्तत्र योगा इति विनिर्गतः । प्रत्यनीकत्रस्तोऽभिधत्ते-तत्र गच्छे मम प्रत्यनीकोऽस्ति स कथञ्चित् सामाचारीयोगे विस्मृते स्खलिते दुष्प्रत्युपेक्षणादिके मां गृह्णाति, अत्यर्थं खरण्टयति । अथवा चुक्कस्खलितेषु जातेषु तानि चुक्कस्खलितानि अपराधपदे छिद्राणीव गृह्णाति गृहीत्वा च गुरूणां कथयति । पश्चाद् गुरवो मां खरण्टयन्ति । ततो विनिर्गतः । अथ स्तब्धो ब्रूते-यद्याचार्याश्चङ्क्रमणं कुर्वन्ति, कायिक्यादिभूमिं गच्छन्त्यागच्छन्ति वा तदा(था)ऽप्युत्थातव्यास्तेषां नायकत्वात् । तत एवं चक्रमणादावभ्युत्तिष्ठतामस्माकं कटी वातेन गृह्यते, भूयोभूय उत्थाने च पलिमन्थभावात् सूत्ररूपस्यार्थरुपस्य वा स्वाध्यायस्य हानिः । अथ नाऽभ्युत्थीयन्ते तत आचार्याः प्रायश्चित्तं ददन्ति खरण्टयन्ति च ततोऽहं विनिर्गतः । लुब्धः पुनरेवं ब्रूते-यत्किमपि उत्कृष्टं शिखरिणी-मोदकादि तदाचार्यः स्वयं भुङ्क्ते न त्वस्मादृशेभ्यो ददाति, अन्येभ्यो वा बालवृद्धदुर्बलप्राघूर्णकभ्यो ददाति । तत एवमसहमानोऽहं निर्गतः । यो निर्द्धर्मा स एवं भाषते-यदि कथमपि निर्गच्छन् प्रविशन् वा आवश्यकीं नैषेधिकीं च न करोति, दण्डादिकं वा गृह्णन् निक्षिपन् वा न प्रमार्जयति, तत आचार्या निरनुकम्पाः सन्त उग्रं प्रायश्चित्तं दण्डं प्रयच्छन्ति । ततोऽहं दण्डभयाद्विनिर्गतः । यः पुनरलसः स एवं ब्रूते-बालवृद्धादीनामर्थाय तस्मिन् गच्छे दीर्घा भिक्षाचर्या । क्षुल्लकं कर्कशं वा तत्क्षेत्रं ततः प्रतिदिवसमन्यत्र ग्रामान्तरे गत्वा भिक्षाऽऽनीयते । तथा यदि कथमप्यपर्याप्त समागम्यते ततो गुरुः खरण्टयति-किं वसतौ महानसमस्ति ? येनाऽपर्याप्तः समागतः । तस्माद् भूयोऽपि व्रज भिक्षार्थं यतः कालोऽद्यापि बहुः प्राप्यः क्षेत्रं भाजनं चास्तीति ततोऽहं निर्गतः । अनुबद्धवैरो भणति-कलहमपि कृत्वा तत्र संयता एकत्र भअते । यथा चण्डालाः शनका वा परस्परं भण्डित्वा तत्क्षा क्षणादेवैकत्र भुञ्जते नवरं मिथ्यादुष्कृतं परस्परं दाप्यन्ते इति विशेषः । अहं पुनर्न शक्नोमि हृदयस्थेन शल्येन तैः सहैकत्र समुद्देष्टुमिति विनिर्गतः । स्वच्छन्दमतिः पुनरेवं भाषते-तत्र गच्छे एकाकिनः सतः स्तोकमपि चलितुं न लभ्यं सञ्जाभूमावप्येकाकिनः सतो गन्तुं न प्रयच्छन्ति,किन्त्वेवं ब्रुवते-नियमात् सङ्घाटकरूपतया केनापि सहितेन गन्तव्यं ततस्तमसहमानोऽहमत्रागतः । एतान्यधिकरणादीनि पदान्याचार्यः श्रुत्वा तं परित्यजति ।।७८।। एतैश्चाधिकरणादिपदैरागतस्य तस्योपसम्पद्यमानस्य प्रतीच्छतश्चाचार्यस्येदं प्रायश्चित्तम्
समणहिगरणे पडिणीअ लुद्ध अणुबद्धरोसि चउगुरुगा। सेसाण हुंति लहुगा एमेव पडिच्छमाणस्स ।।७९ ।।
(नि०भा० ६३३४, व्य०सू० २५५)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो व्याख्या - यः श्रमणैः सहाधिकरणं कृत्वा समागतः, यश्च तत्र मे प्रत्यनीकः साधुरिति कृत्वा समायातः, यश्च लुब्धो यश्चानुबद्धरोषः । एतेषां चतुर्णां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुमासाः । शेषाणां षण्णां विकृतिलम्पट - योगभीरुस्तब्ध - निर्द्धर्मा - ऽलस - स्वच्छन्दमतीनां गृहिभण्डनकारिणश्च चतुर्लघुकाः । यः पुनराचार्यस्तदाचार्याननुज्ञया प्रायश्चित्तदानमन्तरेण च प्रतीच्छति तस्यापि प्रायश्चित्तमेवमेव । तद्यथा श्रमणाधिकरणकारि - प्रत्यनीक - लुब्धाऽनुबद्धरोषान् प्रतीच्छतश्चत्वारो गुरुमासाः । शेषान् षट् प्रतीच्छतश्चत्वारो लघुमासाः ।। ७९ । अथाधिकरणादियथोक्तदोषरहितो यः समागतो भवेत् सोऽपि त्रीणि दिनानि परीक्ष्य सङ्ग्रहीतव्यः, यदि पुनः परीक्षां न कुर्वन्ति ततश्चतुर्लघु । अन्याचार्याभिप्रायेण वा मासलघु । सा च परीक्षा उभयथापि । शिष्य आचार्यं परीक्षते, आचार्यः शिष्यम् । सा पुनः परीक्षा यैः पदैः क्रियते तान्याह—
आवस्सय सज्झाए पडिलेहण भुंजणे अ भासाए । वीआरे गेलन्ने भिक्खग्गहणे परिच्छंति । । ८० ।।
(नि० भा० ६३४३, व्य०सू० २६५ )
व्याख्या - आवश्यके स्वाध्याये प्रतिलेखने भोजने भाषायां वीचारे बहिर्भूमौ ग्लाने भिक्षाग्रहणे च परस्परमाचार्यशिष्यौ परीक्षेते । तत्रावश्यके शिष्यमित्थं परीक्षन्ते आचार्या : - आवश्यकं हीनं करोति, हीनं नाम यत् कायोत्सर्गसूत्राणि मन्दं मन्दमुच्चार्य शेषसाधुषु चिरकालं कायोत्सर्गस्थितेषु पश्चात् कायोत्सर्गे तिष्ठति इत्यादि । अधिकं वा करोति । अधिकं नाम कायोत्सर्गसूत्राण्यतित्वरितमुच्चार्यानुप्रेक्षाकरणार्थं पूर्वमेव कायोत्सर्गे तिष्ठति । रत्नाधिकेन चोत्सारिते कायोत्सर्गे पश्चाच्चिरेण स्वं कायोत्सर्गमुत्सारयति इत्यादि । विपरीतं वा करोति, विपरीतं नाम प्रादोषिकान् कायोत्सर्गान् प्राभातिकानिव करोति, प्राभातिकान् प्रादोषिकानिव । अथवा सूर्येऽस्तमितमात्रे एव निर्व्याघाते सर्वैरपि साधुभिराचार्येण सह प्रतिक्रमितव्यम् । यदि पुनराचार्यस्य श्राद्धादिधर्मकथादिभिर्व्याघातस्ततो बालवृद्धग्लानासान् निषद्याधरं च मुक्त्वा शेषैः सूत्रार्थस्मरणार्थं कायोत्सर्गेण स्थातव्यम् । ये पुनः सत्यपि बले पूर्वं कायोत्सर्गे न तिष्ठन्ति तान् पूर्वमतिष्ठतो नोदयन्त्याचार्याः । यः पुनः परीक्ष्यते तं प्रमाद्यन्तमपि न शिक्षयन्ति, ततो यदि स एवं व्यवस्यति - यथाऽऽत्मीयान् प्रमाद्यतो नोदयन्ति, न मामिति सुखमिह वस्तुमिति । स इत्थम्भूतः पञ्जरभग्नो ज्ञातव्यो न प्रतीच्छनीयः । यः पुनरप्रतिनोद्यमानः सन्नेवं चिन्तयति - येषु स्थानेष्वहं प्रमाद्यामि तेष्वेव स्थानेष्वात्मीयान् शिष्यान् प्रमाद्यतो नोदयन्त्याऽऽचार्या न माम् । अहो ! अहमनाथः परित्यक्त एतैरिति चिन्तयित्वा संविग्नविहारमिच्छन् स्वयमेव ततः प्रमादस्थानान्निवर्त्तते । अथवा छिन्नमुक्तावलीप्रकाशान्यश्रूणि विमुञ्चन् आचार्याणां पादयोः पतित्वा शिक्षां मार्गयति - यथा मामप्यत्यादरेण भगवन्तः शिक्षयन्तां मा मां
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
शरणमुपागतं परित्यजत, युष्मच्छरणमागतोऽप्यहं युष्माभिः शिक्षाया अप्रसादतस्त्यक्तः । न चैतद् भगवतां परमकरुणापरीतचेतसामुचितं तस्मात् प्रसादमाधाय मामपि सीदन्तं शिक्षयध्वमित्येष इत्थम्भूतः प्रतिग्राह्यः । एषाऽऽवश्यकमधिकृत्य परीक्षा । एवं स्वाध्यायेऽपि हीनमधिकं विपरीतं च करोति । स्वाध्याये च हीनता नाम यद्यप्राप्तायामपि कालवेलायां कालप्रतिक्रमणं करोति । अधिकता च यद्यतिक्रान्तायामपि कालवेलायां कालं न प्रतिक्रामति । वन्दनादिक्रियां वा तदनुगतां हीनाधिकां करोति । विपरीतता तु पौरुषीपाठ्यमतिक्रान्तायां पौरुष्यां पठति । उत्कालिकं पौरुष्यामिति । प्रतिलेखनेऽप्येवमेव कालतो हीनामधिकां वा प्रतिलेखनां करोति । खोटकादिभिर्वा हीनाधिकां विपरीतां वा करोति । विपरितता नाम प्रभाते यन्मुखपोतिकादिक्रमेण न प्रत्युपेक्षते किन्तु स्वेच्छया, यदि वा पूर्वाह्नणे रजोहरणं निष्पश्चिमं प्रत्युपेक्षते अपराह्णे तु सर्वप्रथममित्यादि । तथा भोजने आलोकादिविधिना सूत्रोक्तेन न भुङ्क्ते, दोषैर्वा काकशृगालखादितादिभिः, असुरसुरं अचवचवं अद्दुअमविलम्बिअमित्यादिविपरीतरूपैर्वा भुङ्क्ते । भाषायां या गृहस्थभाषा ढढरभाषा स्थूरस्वरभाषा च तां भाषते । वीचारे स्थण्डिले सामाचारीं पादप्रमार्जनडगलकग्रहणदिगालोकनादिरूपां विलुम्पति । तथा ग्लानं न प्रतिजागर्ति, नाऽपि ग्लानस्य खेलमल्लकादिकं समर्पयति । भिक्षाग्रहणे च अभणितः सन् भिक्षां न हिण्डते, भणितोऽपि वा अर्द्ध हिण्डिते प्रतिनिवर्त्तते, अनेषणीयां वा भिक्षां गृह्णाति, कोण्टलेन वोत्पादयति । एतेषु च स्थानेषु स्वशिष्यान्नोदयन्ति न तु तं परीक्ष्यमाणमित्यादि प्राग्वत् । स चोपसम्पद्यमानः संविग्नेभ्यः पार्श्वस्थादिभ्यो वा समागतो भवेत् । तत्र यः संविग्नेभ्यः समागतः स ज्ञानदर्शनार्थं पअरभग्नो वा समागतः । यः पुनः पार्श्वस्थादिभ्यः समायातः स चारित्रार्थमुद्यन्तुकामोऽनुद्यन्तुकामो वा ज्ञानदर्शनार्थमायातः । अथवा संविग्नेभ्यो यः समागतः स पञ्जरभग्नः । यः पुनः पार्श्वस्थादिभ्यः समायातः स पञ्जराभिमुखः । एतयोर्द्वयोरपि समागतयोरावश्यकादिभिः पदैराचार्येण परीक्षा कर्त्तव्या । एवं शिष्येणाऽप्यावश्यकादिभिः पदैराचार्यस्य परीक्षा कर्त्तव्या । सा चैवम् - आवश्यकादिषु पदेषु मध्ये क्वापि यदि गच्छवासिनः कानपि सीदतः पश्यति, तत आचार्येभ्यः कथयति, तेन कथिते सति यद्याचार्याः सम्यक् प्रतिपद्य तान् प्रमादिनः प्रतिनोदयन्ति प्रायश्चित्तं च प्रयच्छन्ति । ततस्तत्रोपसम्पत्तव्यम् । अथ कथितेऽप्याचार्यास्तूष्णीं तिष्ठन्ति, भणन्ति वा किं तव ? यद्येते न सम्यग्वर्त्तन्ते, तर्हि अन्यत्र गच्छान्तरे उपसम्पत्तव्यं न तत्र । पञ्जरस्य चेदं स्वरूपम् -
सउणिदिट्टंतो' ।।
घणगाइसंगहो होइ पंजरो जा य सारणान्नुण्णं । पच्छित्तचमढणाहिं निवारणं (नि० भा० ६३५०, व्य०सू० २७२ ) पञ्चकं नाम आचार्योपाध्यायप्रवर्त्तिस्थविरगणावच्छेदकरूपम्, आदिशब्दात् भिक्षवो वृषभाः क्षुल्लका वृद्धाः परिगृह्यन्ते । तेषां सङ्ग्रहः पञ्चकादिसङ्ग्रहो भवति पञ्जरः । अथवा या आचार्यादीनामन्योऽन्यं परस्परं सारणा, A. महाध्वनि भाषा । B. कोंटलय (देश्यशब्दः) ज्योतिषसम्बन्धिसूचना, शकुनादिनिमित्तसम्बन्धि सूचना ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो किमुक्तं भवति-आचार्यादयः परस्परं यन्मृदुमधुरभाषया सोपालम्भं वा शिक्षयन्ते एष वा पञ्जरः । यदि वा यत् प्रायश्चित्तचमढनाभिरसामाचार्या निवारणं पूर्वं खरपरुषैस्तर्जयित्वा पश्चात् प्रायश्चित्तप्रदानेन यदसामाचारीतो निवर्त्तनं तत्पञ्जरः । अत्रार्थे शकुनिदृष्टान्तः यथा पअरे शकुनेः शलाकादिभिः स्वच्छन्दगमनं निवार्यत तथा आचार्यादिपुरुषगच्छपअरे सारणाशलाकया असामाचारीरूपोन्मार्गगमनं निवार्यते । अत्र ये संविग्नेभ्यो ज्ञानदर्शनार्थमागता ये च पार्श्वस्थादिभ्यश्चारित्रार्थमागतास्ते सङ्ग्रहीतव्याः । ये पुनः पञ्जरभग्ना ज्ञानदर्शनार्थमागता ये च पार्श्वस्थादिभ्यो ज्ञानदर्शनार्थमागतास्ते न सङ्ग्रहीतव्याः । न च स्फुटं प्रतिषेध्यन्ते । तेषां चेयं प्रतिषेधयतना-यदेतत् सूत्रमर्थं वा यूयमिच्छत तदस्माकं नास्ति । अथ भणति-मयाऽन्यसमीपे श्रुतं यथा युष्माकमेतदस्ति, अथवा भणति-मयैव यूयं वाचनां ददाना श्रुताः । तत आचार्या भणन्ति-सत्यम् , परमिदानीं तदस्माकं शङ्कितं जातं न च शङ्कितं सूत्रमर्थो वा दीयते आगमे प्रतिषिद्धत्वात् । ततोऽन्यत्र गच्छत यत्र निश्शङ्कितं श्रुतं लभध्वे । उक्तं चनत्थेअंमि जमिच्छह सुअं मए आमसंकिअं तं तु । न य संकिअं तु दिज्जइ निस्संकसुए गवेसाहि ।।
(नि०भा० ६३५४, व्य०सू० २७६) एवं पूर्वोक्ता अप्यधिकरणादिदोषनिर्गता यतनया प्रतिषेध्याः । तथाहि-यः सङ्घाटकोद्विग्नः समागतः स भण्यते-अस्माकमपीदृशी सामाचारी-न सङ्घाटकेन विना सज्ञाभूम्यादावपि गन्तुं लभ्यते । योऽनुबद्धवैरः स भण्यते-अस्माकमप्यवश्यं मण्डल्यां समुद्देष्टव्यम् । सूत्रार्थमण्डलीभग्नो भण्यते-अस्माकमियं सामाचारी सूत्रार्थमण्डलीषु यद्यपि न पठति न शृणोति वा तथापि मण्डल्यामुपविष्टस्तिष्ठति न स्वच्छन्देन स्थातुं लभ्यते । आलस्यवान् भण्यते-अस्माकमत्र क्षेत्रे बालग्लानवृद्धा हिण्डन्ते, ततो यदि दिने दिने बहिर्भिक्षाचर्यां करोषि तदा तिष्ठ । यो निर्द्धर्मा स भण्यते-अस्माकमपि यदि दुष्प्रमार्जितादीनि करोति तदा हाडहडं प्रायश्चित्तं प्रदीयते । हाडहडं नाम यत् तत्कालमेव दीयते, न कालहरणं क्रियते । विकृतिलम्पटो भण्यते-अस्माकं योगवाहिना अयोगवाहिना वा विकृतिर्न ग्राह्या । अथवा स यद्यत् कारणं दीपयति तस्य तत्तत् प्रतिलोममुपदिश्यते । उक्तं चइक्कल्लेण न लन्भा वीआरादी वि जयण सच्छंदे । भोअण सुत्तेमंडलि अपदंतेवी निओअंति' ।।
(नि०भा० ६३५५, व्य०सू० २७७) अलसं भणंति बाहिं जइ हिण्डसि अम्ह इत्थ बालाई । पच्छित्तं हाडहडं अविउस्सग्गं तहा विगई' ।।
(नि०भा० ६३५६, व्य०सू० २७८)
A. प्रवचनोक्तैर्वचनैः खिसनं करोति ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
अत्राह - ननु एवं प्रतिषेधं कुर्वाणस्य माया मृषावादश्च भवति, ततः कथं संयमशुद्धिः ? उच्यते - नात्र मायामृषावादौ, यतः कारणे तावप्यनुज्ञातौ । कारणं चेदं - तेषां निर्गमनमशुद्धं तेनोपायेनायं प्रतिषेधः कृतः । अगीतार्थानामेषा यतना । गीतानां पुनः स्फुटमेव भण्यते यतस्ते सामाचारीं जानन्तः कथमप्रीत्यादिकं कुर्वन्ति ? तेष्वपि यन्माया - मृषावादकरणं युज्यते तत् कर्त्तव्यम् । अगीतार्थानां पुनः स्फुटं भण्यमानं विद्वेषकरं स्यात् । ते च चिन्तयन्ति - एते च मत्सरेण न ददति श्रुतम्, ततोऽयशः सम्पद्यते । एतेषां च प्रतीच्छनेऽयमपवादः । यस्य निर्गमोऽशुद्धः स यतनया निषिद्धो भणति - मिथ्या मे दुष्कृतं न पुनरेवं करिष्ये, यद्वा भणत तत् करोमि, मुक्तो मया पापभावो दुर्गतिनिबन्धनमिहलोकेऽपि गर्हितः' । एवमुपस्थितः सङ्ग्रहीतव्यः । तत्राऽप्येते न सङ्ग्राह्याः - योऽधिकरणं कृत्वा समागतः यश्च प्रत्यनीको मेऽत्रेत्यागतः, यश्चानुबद्धरोषः येन वाऽऽचार्य एकाकी त्यक्तः । प्रत्यनीके पुनरपि भजना । गृहस्थप्रत्यनीको ग्राह्यः । संयतप्रत्यनीको न सङ्ग्राह्यः । गत्वा तं क्षामयेति वा भणितव्यः । यदि न क्षामयति तदा न सङ्ग्राह्यः । यदि क्षामयति तदा सङ्ग्राह्यः ।। ८० ।। एतत् प्रासङ्गिकमभिधाय पुनः प्रस्तुतद्वितीयमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तशेषमाह -
सावज्जसुबहुपडिणीअ - भासणे विगहकलहकंदप्पे ।
चउलहु सेसे सव्वहिं लहु असमायारिनिष्पन्नं । । ८१ ।।
व्याख्या - सावद्यानि सपापानि यानि वचनानि पापनिबन्धनानि भवन्तीत्यर्थः । अतिबहूनि निरर्थकानि असम्बद्धानि यानि, प्रत्यनीकानि चाऽऽचार्यादि प्रति प्रतिकूलानि यानि हीला - खिंसादिरूपाणि तेषां भाषणे । विकथाश्चतुर्विधाः स्त्रीभक्तदेशराजकथारूपाः । तत्र स्त्रीकथा जातिकुलरूपलावण्यलीलागतिभाषाशृङ्गारवर्णनादिरूपा । तस्यां चात्मपरमोहोदीरणोड्डाहस्वाध्यायसंयमयोगपरिहाणि - ब्रह्मव्रताऽगुप्तिप्रसङ्गादयो दोषा भवेयुः । भक्तकथा नानाप्रकारशाकरसवतीघृतादि - प्रमाणादिवर्णनरूपा । अस्यां चाऽऽहारगृद्धिलोकापवादरसनेन्द्रियाऽजयषड्जीवनिकायवधानुमोदनादयो दोषा भवन्ति । देशकथा नानाविधदेशाचारनेपथ्यभोजनविधिवापीकूपसरोवरादिवर्णनरूपा । एतस्यां च रागद्वेषोत्पत्तिस्वपक्षाधिकरणादयो दोषा प्रादुष्ष्यन्ति । राजकथा बलवाहनकोशकोष्ठागारप्रमाणनिर्गमप्रवेशशोभावर्णनादिरूपा । अस्यां च चौरहेरिकादिशङ्काकौतुकनिदानादयो दोषाः स्युः । एतासु चतुर्विधास्वपि विकथासु । अथवा विरुद्धा पापानुबन्धिनी कथा विकथा । सा च सामान्येनेयम् - इत्यिकहा भत्तकहा रायकहा चोरजणवयकहा य । नडनट्टजल्लमुट्ठिअ कहाओ एसा भवे विकहा' ।। एवंविधायां विकथायाम् । कलहे कलहकारिवचने । यानि वचनानि कामोद्दीपनानि हास्यगर्भाणि परेषां हास्योत्पादकानि वा तानि कन्दर्पः तस्मिन् कन्दर्पे चतुर्लघु । एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु प्रत्येकं चतुर्लघु
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थः । स्त्रीविकथायां तु निशीथे चतुर्गुरु । शेषे उक्तेभ्योऽवशिष्टे द्वितीयव्रतातिचारे सूक्ष्ममृषावादलक्षणे सर्वत्र लघुमासोऽसामाचारीनिष्पन्नः । एवमन्यत्रापि सर्वत्राऽसामाचार्यां लघुमासो मन्तव्यः । एतेषु पुनः स्थानेषु मृषावादोऽपि न दोषाय । यथाउड्डाहरक्खणट्ठा संजमहेउं व बोहिगे तेणे । खित्तम्मि व पडिणीए सेहे वा खिप्पलोए वा' ।।
(नि०भा० ३२१ तथा ८८५) यदि धिग्जात्यादयः पृच्छन्ति-यूयं कथं भुञ्जीध्वम् ? तदा वक्तव्यं वयं भुजीमहि कमढकादिषु । कमढकं नाम करोडकाकारं काष्ठमयं भाजनम् । एवमादिको मृषावाद उड्डाहरक्षार्थं वक्तव्यः । यदि केचिल्लुब्धकादयः पृच्छन्ति-कुतोऽत्र भगवन् ! दृष्टा मृगाः शूकरा वा ? दृष्टेष्वपि न दृष्टा इति, न शृणोमीति वा वक्तव्यं तूष्णीको वा तिष्ठति । एवं संयमहेतोम॒षा वक्तव्यम् । बोधिकगृहीतो वा अब्राह्मणोऽपि ब्राह्मणोऽहमिति ब्रवीति । स्तेनगृहीतो वा भणति-एष सार्थ एति तान् चौरान भणति नश्यत इति । रक्तपटपरिव्राजकादिप्रत्यनीकभावित क्षेत्रे उपासकाः शठतया परमार्थेन वा पृच्छन्ति भगवन् ! यद् वयं रक्तपटादीनां दानं दद्मः, एतस्य फलं किमस्ति न वा ? एवं पृष्टो भणति-दानस्य नास्ति नाश इति । यद्यपि तेषां दानं दत्तमफलं तथाप्येवं वक्तव्यं मा ते रुष्टा अनर्थं कुर्युरिति कृत्वा । शैक्षो वा प्रव्रज्याभिमुख आगतः प्रवृजितो वा तं च स्वजनाः पृच्छन्ति, तत्र जानन्तोऽपि भणन्ति-न जानीमो न वा दृष्ट इति । शैक्षस्य वा अनधिसहिष्णोर्लोचे क्रियमाणे बहावपि तिष्ठति एवं वक्तव्यम्-एष समाप्तो लोचः स्तोकं तिष्ठति । अन्यच्च साधोर्लोचे क्रियमाणे तत्रस्थित एव शक्रो देवराजश्छत्रमभिधारयति । एषा कल्पिका सेवा । इत्युक्तं द्वितीयमहाव्रतातिचारविषयं प्रायश्चित्तम् ।।८१।। सम्प्रति तृतीयमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तं किञ्चिद्विशेषेणाह
तण-डगल-छार-मल्लग पणगं लेवित्तरेसु लहुगो उ । दवादविदिन्ने पुण जिणेहिं उवही उ निष्फन् ।।८।।
(नि०भा० ३३२) व्याख्या-इह अदत्तादानं द्विधा-लौकिकं लोकोत्तरं च । तत्र लौकिकं द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावभेदैश्चतुर्द्धा । लोकोत्तरं तु द्विधा-सूक्ष्मं बादरं च । तत्र सूक्ष्मं स्वल्पं बादरं नाम बहुकम् । अथवा यत्र पञ्चकं प्रायश्चित्तं स्यात् तत्सूक्ष्मम् , शेषं बादरम् । अनयोः क्रमेण प्रायश्चित्तम् , तद्यथा-तृणानि कुशादीनि, डगलकानि उपलादीनि, क्षारो भस्म, मल्लकः शरावः, एतेषु अदत्तेषु गृहीतेषु पञ्चकाख्यं प्रायश्चित्तं भवति । लेपो येन भाजनं लिप्यते तस्मिन्नदत्ते गृहीते । इत्तरेसु' त्ति । पन्थानं व्रजन् यत्र वृक्षाधोभागच्छायादिषु विश्राम गृहीतुकामस्तत्रावग्रहं
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो नानुज्ञापयति, तत्र चेत्वरे अल्पकालावस्थानेऽप्यवग्रहाननुज्ञापने लघुको मासः तुशब्दात् कुटमुखादिष्वदत्तेषु गृहीतेषु । दवादविदिन्ने पुण' त्ति । द्रव्ये प्रतिविशिष्टे अदत्ते गृहीते । पुनःशब्दः पूर्वाभिहितप्रायश्चित्ताद्विशेषणे। जिनैः तीर्थकरैरुपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं भणितं तच्चेदम्-मुखपोतिकादिके जघन्ये पञ्चकम् । चोलपट्टादिके मध्यमे लघुमासः । वर्षाकल्पादावुत्कृष्टे चतुर्लघवः ।।८२।।। अथ अविदिण्ण' त्ति । अस्य पदस्य व्याख्यामाह
लढुं न निवेएई परिभुंजइ वा निवेइअमदिण्णं ।
तत्थोवहिनिष्फन्नं अणवट्ठप्पो व आएसा ।।८३।। व्याख्या-कोऽपि साधुर्भिक्षादिविनिर्गत उपकरणादिजातं लद्धं लब्ध्वा न निवेदयति गुरूणां न कथयति । अथवा परिभुङ्क्ते अनिवेदितम्, अथवा निवेदितं परं गुरुभिर्नानुज्ञातं ततो अदत्तमेव परिभुङ्क्ते । एवमदत्तादानं भवति । तत्रोपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं तच्च प्रागुक्तमेव । अथवा आदेशात् सूत्रादेशात् अनिवेदिताऽदत्तवस्त्रायुपकरणग्राहकः साधुरनवस्थाप्यो भवति । एवं प्रातिहारिकं वस्त्राद्युपकरणं तेषां गृहिणां यदि न प्रत्यर्पयति, शय्यातरसत्कं वा किमप्यदत्तं परिभुङ्क्ते, तत्राऽप्यदत्ते उपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तम् । वर्षाकाले च भगवता नानुज्ञातमुपधिग्रहणम् । अतस्तत्र तद् ग्रहणं कुर्वाणस्य तीर्थंकराऽदत्तं भवति, तत्र चतुर्गुरु । तथा परक्षेत्रे यद्यचित्तं द्रव्यमुपकरणरूपं गृह्णाति तदा तस्योपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तम् । अथ सचित्तं शिष्यादिरूपं गृह्णाति तदा चतुर्गुरुकं यदि वा मिश्रं सोपधिकं शिष्यादिरूपं गृह्णाति तदा संयोगप्रायश्चित्तं भवति । अचित्ते उपधिनिष्पन्नं सचित्ते चतुर्गुरुकमित्यर्थः । तथा साधर्मिका लिङ्ग-प्रवचनाभ्यां त्रि(द्वि)धा भवन्ति । तेषामप्यदत्तसचित्तवस्तुग्रहणे चतुर्गुरुकम् । अचित्तवस्तुग्रहणे पुनरुपधिनिष्पन्नम् । अन्यधार्मिकसत्कादत्तादानेऽप्येतदेव प्रायश्चित्तम् । यत् साधर्मिकादत्तादाने कुलस्तैन्येऽप्येतदेव कालतपोगुरुकं ज्ञेयम् । गणस्तैन्ये च तपोगुरु काललघु । सङ्घस्तैन्ये तु कालगुरु तपोलघु । आदेशेन पुनः सर्वत्राऽनवस्थाप्यम् । कारणैः पुनरदत्तग्रहणेऽपि शुद्धः । यदुक्तम्पत्तं वा उच्छेदे गिहि-खुड्डगमादिगं तु वुग्गाहे । निद्धम्मखुड्डगमखुड्डगं व जयउ त्ति एमेव' ।।
(नि०भा० ३४९) सूत्रार्थोभयव्युच्छेदे गृहिणां क्षुल्लकं बालम् आदिशब्दादबालमपि साधर्मिकाऽन्यधार्मिकाणां वा पात्रं सूत्रार्थतदुभयग्रहणधारणक्षम व्युद्ग्राहयेत् विपरीतं ग्राहयेत्, सूत्रार्थोभयव्युच्छेदेशिशुमितरं वा योग्यं सन्तमपहरतीत्यर्थः। निर्द्धर्माणः पार्श्वस्थाः तेषां सत्कं क्षुल्लकमक्षुल्लकं वा । एवमेव यथा गृहस्थानां तथा व्युद्ग्राहयेत् संयमयोगेषु यततामयमित्यालम्बनेन पार्श्वस्थानां शिष्यं संयमार्थमपहरतीत्यर्थः । ननु यत् सूत्रार्थोभयव्युच्छेदे गृहस्थादिक्षुल्लकाद्यपहरणं तद्युक्तं यत् पुनः पार्श्वस्थशिष्यापहरणं तत्कथं न स्तैन्यम् ? उच्यते
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सेसु उ तमणुण्णायं अणणुण्णायगहणे विसुद्धो उ । किं तेणं असंजमपंकेखुत्तं तु कलुते' ।। तेषु पार्श्वस्थेषु तं शिष्यमनुज्ञातं पूर्वं गृह्णन्ति । अननुज्ञातग्रहणेऽपि विविधं सर्वप्रकारेण शुद्धो विशुद्धः अनोत्तरार्द्धन हेतुमाह-अपि चसुहसीलतेणगहीए भवपल्लिं तेण जगडिअमणाहे । जो कुणइ कूविअत्तं सो वन्नं कुणइ तित्थस्स' ।।
(नि०भा० ३५१) एवमनया दिशा अदत्तविषया कल्पिकासेवा प्रकल्पादवसेया । इत्यभिहितं तृतीयमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तम् ।।८३ ।। अथ चतुर्थमहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तमाह
पडिबद्धसिज्ज दवे भावे दबंमि पिठवंसाई ।
पासवणठाणरूवे सद्दे भावे लहुग दवे ।।८४ ।। व्याख्या-इह साधूनां दुरपोहमोहव्यपोहपरायणानामपि कदाचित्कर्मवशेन मोहोदयो भवेत् । स च सनिमित्तोऽनिमित्तो वा स्यात् । तत्र गीतादिविषयशब्दश्रवणेन स्त्रीरूपालिङ्गनादिदर्शनन पूर्वक्रीडितस्मरणेन च यो मोहोदयो भवति स सनिमित्तः । यस्तु केवलकर्मोदयेनाऽऽहारेण शरीरोपचयेन वा स्यात् सोऽनिमित्तो बाह्यनिमित्तानपेक्षत्वात्। विषयशब्दश्रवणादीनि च मोहोदयनिमित्तानि प्रतिबद्धशय्यादौ भवेयुः । अतस्तत्र न स्थातव्यम् । तत्रावस्थाने च प्रायश्चित्तं तच्चात्र गाथाद्वयेन प्रतिबद्धशय्यास्वरूपप्ररूपणपूर्वकं प्रतिपाद्यते, यथा-प्रतिबद्धा युक्ता संश्लिष्टेत्यर्थः । शय्या वसतिः । सा च प्रतिबद्धा द्विधा-द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्ये पृष्ठिवंशादि । पृष्ठिवंशो वलधरणं येन काष्ठेन तिर्यक्संस्थापितेन वला ध्रियन्ते तेन प्रतिबद्धा । एकशिखरा लोकगृहैः सहेत्यर्थः । आदिशब्दादपरेण वा केनापि देशेन प्रतिबद्धा । एषा द्रव्यप्रतिबद्धा वसतिरवगन्तव्या । भावप्रतिबद्धा पुनश्चतुर्द्धाप्रस्रवणप्रतिबद्धा, स्थानप्रतिबद्धा, रूपप्रतिबद्धा, शब्दप्रतिबद्धा च । तत्र प्रस्रवणम्, प्रस्रवन्ति कायिकां कुर्वन्त्यस्मिन्नित्यधिकरणाऽनटि प्रस्रवणं कायिकाभूमिस्तेन प्रतिबद्धा । स्थानं यत्र स्त्रियस्तिष्ठन्ति तेन प्रतिबद्धा । यत्र वसतिस्थितैः स्त्रीरूपं दृश्यते सा रूपप्रतिबद्धा । यत्र वसतिस्थितैः स्त्रीणां भाषाभूषणरहस्यशब्दाः श्रूयन्ते सा शब्दप्रतिबद्धा । अत्र द्रव्यभावपदाभ्यां चतुर्भङ्गी स्यात् । तद्यथा-द्रव्यतः प्रतिबद्धा भावतोऽपि प्रतिबद्धा । द्रव्यतः प्रतिबद्धा न भावतः । भावतः प्रतिबद्धा न द्रव्यतः । न द्रव्यतो न भावतः । अत्र चतुर्थभङ्गः शुद्धो द्विघाऽप्यप्रतिबद्धायां वसताववस्थाने दोषाभावात् । दबे' त्ति । द्रव्यतः प्रतिबद्धा न भावत इत्येवंविधद्वितीयभङ्गे या वसतिः स्यात् तत्रावस्थाने चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनाश्च भवन्ति । इमे चाऽन्ये दोषाः साधूनां संशब्देन विबुद्धा असंयताः पानीयहारिका–पशुपाल-कौटुम्बिक-पथिक-लोहकार
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो यान्त्रिक- मत्स्यबन्धकादयो लोकाः तेषु तेषु नानाप्रकारपापव्यापारेषु प्रवर्त्तन्ते । अथाऽधिकरणभयाद्यदि साधवः तूष्णीकास्तिष्ठन्ति तदा सूत्रार्थहान्यादयो दोषा भवन्ति । तस्माद् द्रव्यप्रतिबद्धायां वसतौ न स्थातव्यम् । अथ द्रव्यभावाऽप्रतिबद्धवसत्यलाभे द्रव्यप्रतिबद्धायामपि वसतौ साधवः स्थितास्तदा शब्दे यतनां कुर्वन्ति । यथाअसंयता न जाग्रति ।।८४ ।। अथ भावतः प्रतिबद्धा न द्रव्यत इति तृतीयभङ्गे या वसतिर्भवति तस्या भेदकथनपुरस्सरं प्रायश्चित्तमाह
भावपडिबद्धि पासवणमाइपयचउगि भंगसोलसगं ।
पनरसपएसु चउगुरु दोसा आणाइ सविसेसा ।।८५।। व्याख्या-भावप्रतिबद्धायां वसतौ, मकारस्यालाक्षणिकत्वात् प्रस्रवणादिपदचतुष्केन भङ्गषोडशकं भवति । तद्यथा- प्रस्रवणप्रतिबद्धा, स्थानप्रतिबद्धा, रूपप्रतिबद्धा, शब्दप्रतिबद्धा एष प्रथमो भङ्गः । प्रस्रवणप्रतिबद्धा, स्थानप्रतिवद्धा, रूपप्रतिबद्धा, न शब्दप्रतिबद्धा अयं द्वितीयः । एवं चारणिकाक्रमेण षोडशभङ्गाः कर्त्तव्याः। तत्राऽऽद्येषु पञ्चदशभङ्गकेषु पञ्चदशभङ्गभावप्रतिबद्धवसतिष्वित्यर्थः । तिष्ठतां साधूनां चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं भवति । आदेशेन वा प्रथमभङ्गे चत्वारश्चतुर्गुरुकाः । एवं यत्र भङ्गे यावन्ति पदानि विरुद्धानि तत्र तावन्ति चतुर्गुरूणि भवन्ति । षोडशो भङ्गः शुद्धः । तथा आज्ञादयो दोषाः सविशेषा द्रव्यप्रतिबद्धवसतिसकाशात् भावप्रतिबद्धवसतौ सविशेषतरा भवन्तीत्यर्थः । तथाहि-यत्र साधूनामसंयतीनां च एका कायिकाभूमिः सा प्रस्रवणप्रतिबद्धा । तत्रेमे दोषाः-साधुः स्त्रियं दृष्ट्वा क्षुभ्यति, स्त्री वा साधुं दृष्ट्वा क्षुभ्यति । अन्योऽन्यं वा क्षुभ्यतः । ततो यदि स्त्री साधौ क्षुभ्यति तां च यदि प्रतिसेवते ततो व्रतभङ्गः । अथ नेच्छति तदोड्डाहं करोति । एवमुभयथापि दोषः । अथ साधुः स्त्रियां क्षुभ्यति ततः सा स्त्री सेच्छाऽनिच्छा वा स्यात् । यद्यनिच्छा ततो उड्डाहं करोति । अथ सेच्छा ततो व्रतभङ्ग एव । कायिकाभूमौ च स्त्रीप्रविष्टा पश्चात्साधुरपि प्रविष्टोऽन्येन केनापि दृष्टः ततोऽनाचारशङ्का । ततो वसत्यादेर्युच्छेदं करोति, प्रद्विष्टो वा ग्रहणकर्षणव्यवहारादि कुर्यात् । यत्र स्त्रीणां संयतानां च एकं स्थानं तत्रेमे दोषाः । दुष्प्रावृतं छन्नमङ्गमूर्वादि दृष्ट्वा भुक्तभोगस्य साधोः स्मृतिकरणं भवति । तस्य वा साधोः सागारिकं दृष्ट्वा स्त्री क्षुभ्यति शङ्कते वा एष साधुः सागारिकं दर्शयति किं मां प्रार्थयति । ब्रह्मचर्यस्य चाऽगुप्तिः स्यात् । परस्परं च लज्जानाशः, अभीक्ष्णदर्शनन वा प्रीतिवृद्धिः । लोक उत्पासर्वचनेन ब्रवीति साधु तपोवनवासः, राजादि निवारयति-मा एतेषां मध्ये कोपि प्रव्रजतु । एवं तीर्थव्युच्छेदः। रूप प्रतिबद्धायां पुनः साधुः स्त्रीणां सविलासचङ्क्रमणस्थानप्रेक्षितप्रहसितसविस्मितमुखादीन् बहुविधानाकारान् पश्यति । ततो भुक्तभोगस्य स्मृतिकरणं भवति । अभुक्तभोगस्य तु कौतुकं नैव मया
A. पुंचिह्नम्, मेहनम् ।
B. नर्मवचनेन ।
C. सुन्दरः ।
।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
इजीको
मानुष्यकाः कामभोगा भुक्ता एवं तेषामुन्निष्क्रमणादयो दोषा भवन्ति । ताः स्त्रियो वा तत्रस्थितान् साधून् दृष्ट्वा एवं चिन्तयेयुः । अहो ! जल्लमलमलिनदेहानामप्येतेषां साधूनां कीदृशी लावण्यश्रीः । गृहवासे पुनरभ्यङ्गादिसंस्कारेणास्याः सकाशात् शतगुणा आसीदिति । शब्दप्रतिबद्धायां तु स्त्रीणां गीतानि पठितानि सविकारहसितानि मञ्जुलालापान् वलयनूपुरादिभूषणशब्दान् मैथुनशब्दाँश्च श्रुत्वा साधूनां मनः क्षुभ्यति । उन्निष्क्रमणं करोति । स्वलिङ्गस्थितो वाऽनाचारमाचरति हस्तकर्म वा करोति । तस्मादेतद्दोषपरिहरणार्थं न स्थातव्यं भावप्रतिबद्धवसतौ । अथ शुद्धा वसतिर्न लभ्यते ततो द्रव्यप्रतिबद्धायां स्थातव्यम्, तदभावे ज्योतिष्प्रतिबद्धायां वसतौ स्थेयम्, तदभावे बहिर्वृक्षस्याऽधस्तात् । अथ बहिः स्तेनश्वापदभयं वृष्टिर्वा ततो भावप्रतिबद्धायामपि वसतौ तिष्ठन्ति । तत्रापि प्रथमं रूपप्रतिबद्धायां तत्र च पूर्वभणितदोषपरिहरणार्थमन्तरे कटादिकं ददति । तस्या अप्यभावे प्रस्रवणप्रतिबद्धायाम्, तत्रापि पूर्वभणितदोषपरिहाराय मात्रके व्युत्सृज्यान्यत्र परिष्ठापयन्ति । मात्रकाभावे अन्यस्थानाभावे च वृन्देन बोलं कुर्वन्तः कायिकाभूमौ प्रविशन्ति । तासां च या वेला तां वर्जयन्ति । प्रस्रवणप्रतिबद्धाया अप्यभावे शब्दप्रतिबद्धायां तिष्ठन्ति । तत्रापि प्रथमं भूषणशब्दप्रतिबद्धायां पश्चाद् भाषाशब्दप्रतिबद्धायां तत्रापि पूर्वोक्तदोषपरिहाराय समुदिता महता शब्देन स्वाध्यायं कुर्वन्ति, ध्यानसलब्धयो वा ध्यानं ध्यायन्ति । तदभावे स्थानप्रतिबद्धायां तिष्ठन्ति । तत्रापि पूर्वोक्तदोषपरिहरणार्थमुपकरणं विप्रकीर्णं तथा स्थापयन्ति यथा तासां स्थानं न स्यात् । स्वयं वा विप्रकीर्णास्तिष्ठन्ति । स्थानप्रतिबद्धाया अप्यभावे रहस्यशब्दप्रतिबद्धायां तिष्ठन्ति । तत्रापि दोषपरिहाराय वैराग्यकरं श्रुतं पठन्ति यथा तं शब्दं न शृण्वन्ति । अथवा यदस्खलितं श्रुतं यस्याऽऽगच्छति स तद्गुणयति, ध्यानसलब्धिर्ध्यानं ध्यायति । ध्याने पाठे वा योऽलब्धिः स कर्णौ स्थगयति, तथापि यदि शब्दं शृणोति तदा शब्दं करोति तथा यथा तयोर्लज्जितयोर्मोहो नश्यति । तथापि यदि न तिष्ठत्यनाचारसेवनात् तदा जनज्ञातं करोति । इति तृतीयभङ्गवसतौ दोषयतना । अथ द्रव्यतो भावतः प्रतिबद्धा वसतिरिति प्रथमभङ्गः । तत्र द्रव्यप्रतिबद्धभावप्रतिबद्धो भयपक्षोक्ता दोषा यतना चाऽवगन्तव्या । एवं पशुपण्डकसंसक्तवसतावपि दोषा यतना च स्वयमवसातव्याः । अथवा वसतिस्त्रिधा - युक्तप्रमाणा अतिरिक्तप्रमाणा हीनप्रमाणा च । तत्र साधुभिस्त्रिहस्तभूमिखण्डरूपसंस्तारकप्रमाणं गृह्णानैर्या सर्वापि व्याप्यते सा युक्तप्रमाणा । या न व्याप्यते साऽतिरिक्तप्रमाणा । यत्र सम्बाधया तिष्ठन्ति सा हीनप्रमाणा । एतासु तिसृष्वपि विद्यमानासु प्रथमायां स्थातव्यम् । तदभावे हीनप्रमाणायाम्, तदलाभेऽतिरिक्तप्रमाणायाम् । तत्रातिरिक्तप्रमाणघङ्घशालादिवसतौ स्थिताः साधवो भूमौ वस्त्र - पात्राणि संस्तारकानर्दवितर्दान् तथा कुर्वन्ति यथा तानि दृष्ट्वा स्थातुमनसोऽपि
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
न तिष्ठन्ति । एषा दिवा यतना । अथ रात्रौ वेश्यादिस्त्रीसहितः पुरुषः आगच्छति, ततोऽनुकूलप्रतिकूलवचनप्रकारै– र्निवारणीयः । अथ न निवारयन्ति ततश्चतुर्लघुकम् । दोषाश्चाज्ञादयः । अथ वेश्यादिर्न निर्गच्छति तदा साधुभिर्निर्गन्तव्यमन्यत्र शून्यगृहादौ स्थातव्यम् । तदभावे वृक्षमूलादावपि स्थेयम् । अथ बहिः स्तेनश्वापदभयं वर्षं वा वर्षति ततस्तत्रैव यतनया तिष्ठन्ति । अथवा भिक्षादिनिमित्तं वसतेर्बहिर्निर्गतस्य साधोः स्त्रीणां भाषाभूषणपरिचारशब्दान् श्रुत्वा रूपालिङ्गनविविधविलासान् प्रतिसेवनां कुर्वतो वा दृष्ट्वा अचेतनानि वा काष्ठ-पुस्त - चित्रकर्मादिविनिर्मितानि स्त्रीरूपाणि समीक्ष्य स्त्रीभिः सह पूर्वं यानि रतिक्रीडितानि तानि व स्मृत्वा मोहोदयो भवेत् । तत्रापि वैराग्यभावनया दृष्टिप्रतिसंहरणादिना च यतना कर्त्तव्या । एष सनिमित्तो मोहोदयः । अथाऽनिमित्तो यो मोहोदयः स त्रिविधः - कर्मोदयत आहारतः शरीरोपचयतश्च । तत्र क्षुधार्त्तस्य पिपासापीडितस्य स्वभावेन ग्लानत्वेन वा कृशशरीरस्य यो बाह्यशब्दादिनिमित्तमन्तरेण मोहो जायते स कर्मोदयतः । प्रणीताऽऽहारादिभोजनाद् यो मोहोदयः स्यात् स आहारतः । आहारतो रसस्योपचयः, ततो रुधिरस्य, ततो मांसस्य, ततो मेदसः, ततोऽस्थ्नां ततो मज्जायाः ततोऽपि शुक्रस्योपचयस्तस्माच्च मोहोदयः । एवं यो मोहोदयो भवेत् स शरीरोपचयतः । एवमनिमित्तो मोहोदयो भवेत् । तत्राऽपि वक्ष्यमाणा निर्विकृत्यादियतनाऽवगन्तव्या ।। ८५ ।।
एवं यतमानस्यापि कस्यापि हीनसत्त्वस्य साधोः कामाग्निः सन्दीप्यते, ततः कौतुकादयो दोषा भवेयुस्तानाह— कोऊहलं व गमणं सिंगारे कुड्डछिड्डकरणे अ ।
दिट्ठी परिणय करणे भिक्खू मूलं दुवे इअरे । । ८६ ।।
(नि० भा० ५६३, बृ०क० ४११८ ) व्याख्या- कुतूहलं तस्य उत्पद्यते कथमनाचारं सेवन्ते ? इति । अथ तस्याऽभिप्रायो जायते आसन्ने गत्वा पश्यामि शब्दं वा शृणोमि । एतदत्र साक्षादनुक्तमपि वाशब्दसूचितमवगन्तव्यम् । एवमभिप्राये उत्पन्ने तत्र गमनं कुर्यात् । ततः शृङ्गारशब्दान् कुड्यकटान्तरे शृणुयात् विलोकनाय वा कुड्ये छिद्रकरणं तेन च छिद्रेणानाचारं सेवमानानां दृष्टिः दर्शनम्, ततोऽनाचारं दृष्ट्वाऽहमप्येवं करकर्म करोमीति सोऽपि तद्भावपरिणतो भवेत् । ततः करकर्मकरणम् । एतेष्वष्टस्वपराधपदेषु भिक्षोर्मूलं यावत् प्रायश्चित्तम् । दुवे ' त्ति । द्वयोरुपाध्यायाचार्ययोरितरे अनवस्थाप्यपाराञ्चिके क्रमेण चरमपदे भवतः ।। ८६ ।। इदमेव व्यक्त्या दर्शयति
लहुगुरु लहुगा गुरुगा छल्लहु छग्गुरुगमेव छेओ ।
करकम्मस्स य करणे भिक्खू मूलं दुवे इअरे । । ८७ ।।
(नि० भा० ५६४ )
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-कुतूहले उत्पन्ने लघुमासः, अभिप्राये गुरुमासः, गमने चतुर्लघुकाः, शृङ्गारशब्दश्रवणे चतुर्गुरुकाः, कुड्यस्य छिद्रकरणे षड्लघुकाः, छिद्रेणानाचारविलोकने षड्गुरुकाः, करकर्मकरणपरिणामे छेदः, करकर्मकरणे च मूलम् । एवं भिक्षोः प्रायश्चित्तम् । उपाध्यायस्य मासगुरुकादारब्धमनवस्थाप्ये पर्यवस्यति । आचार्यस्य चतुर्लघुकादारब्धं पाराश्चिके तिष्ठति ।। ८७।। एवं सनिमित्तस्यानिमित्तस्य वा मोहोदयस्य ध्यानाऽध्ययनादिभिरधिसहनं कर्त्तव्यं तथाऽप्यनिवृत्तावेषा चिकित्सा कार्या
निविगइ निब्बलोमे तव उद्धट्ठाणमेव उन्भामे । वेआवच्ची हिंडण मंडलि कप्पट्ठिआहरणं ।।८८।।
(नि०भा० ५७४) व्याख्या-मोहोदये जाते सति तन्निवृत्त्यर्थं निर्विकृतिकमाहारमाहारयति, तथाप्यनुपशमे निर्बलानि वल्लचणकादीन्याहारयति । एवमप्यनिवृत्ताववमौदरिकां करोति । तथाप्यनुपरमे चतुर्थादि यावत् पाण्मासिकं तपः करोति । पारणके च निर्बलमाहारमाहारयति । यद्युपशाम्यति तदा सुन्दरम् । अथ नोपशाम्यति तदा ऊर्ध्वस्थानं महान्तं कायोत्सर्ग करोति । तथाऽप्यनुपशमे उद्घामे भिक्षाचर्यायां गच्छति । अथवा साधूनां विश्रामणादिवैयावृत्त्यं कार्यते । अथवा देशहिण्डकानां सहायो दीयते । एवमगीतार्थस्य यतना । गीतार्थः पुनः सूत्रार्थमण्डली दाप्यते । अथवा गीतार्थस्यापि निर्विकृतिकादिविधिर्द्रष्टव्यः । नोदकः प्राह-ननु यदि तावदगीतार्थस्य निर्विकृत्यादितपोविशेषादुपशमो न भवति, ततो गीतार्थस्य कथं शीतलछायादिस्थितस्योपशमो भविष्यति ? गुरुः प्रत्याहपेशाचिकमाख्यानं श्रुत्वा गोपायनं च कुलवध्वाः । संयमयोगैरात्मा निरन्तरं व्यापृतः कार्यः' ।।१।।
(नि०भा० ५७४ टीका) कल्पस्थिका बालिका तस्या आहरणं उदाहरणम् । तच्चेदम्-एगस्स कुटुंबिगस्स धूआ नियकम्मवावारा सुहासणत्था अच्छइ । तस्स अभंगुब्बट्टणण्हाणविलेवणादिपरायणाए मोहब्भवो अम्मधाति भणाति-आणेहि मे पुरिसं । तीए अम्मधातीए माउए से कहिअं । तीए वि पिउणो । पिउणा वाहरिया भणिआ पुत्तीए-एताओ दासीओ सबं धन्नादि अवहरंति, तुमं कोट्टायारं पडिअरसु, तहत्ति पडिवन्नं । सा जाव अन्नस्स भत्तयं देइ । अन्नस्स वित्तिं, अन्नस्स तंदुला, अन्नस्स आयं देक्खति अन्नस्स वयं । एवमादि किरिआसु वावडाए दिवसो गतो । सा अतीव खिन्ना रयणीए निविण्णा अम्मधातीए भणिता-आणेमि ते पुरिसं । सा भणति न मे पुरिसेण कज्जं निदं लहामि । एवं गीतार्थस्यापि सूत्रार्थपौरुषीं ददानस्यातीव सूत्रार्थेषु व्यापृतस्य कामसङ्कल्पो न जायते । भणितं चकाम ! जानामि ते मूलं सङ्कल्पात् किल जायसे । तमेव न करिष्यामि येन मे प्रभविष्यसि' ।।
(नि०भा० ५७४ तः ५७७, महाभारते)
A. अम्बधात्री = धावमाताने' इति भाषायाम्
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एवं निर्विकृत्यादिप्रकारेण यतमानस्य कस्यापि साधोर्मोहोपशमो भवेत् कस्यापि तु न भवेत् । यथा गिरिनद्यां पूर्णायां कृतप्रयत्नोऽपि कश्चित् पुरुषः तीक्ष्णेनोदकवेगेन ह्रियते । अथवा निम्नोन्नते तथाविधकदम वा कृतप्रयत्नोऽपि कश्चिद्यथा पतनं प्राप्नोति ।।८८।। एवं सर्वप्रयत्नेन यतमानस्याऽपि कस्यचित् साधोः कर्महतुका चारित्रविराधना भवेत्। एवं स उदीर्णमोहोऽदृढधृतिरसमर्थोऽधिसोढुं ततो हस्तकर्म करोतीति तद्विषयं प्रायश्चित्तमाह
पढमाइ पोरिसीए बिअ-तइअ-चउत्थिआइ करकम्मे । मूलं छेअं छम्मासमेव चत्तारि जा गुरुगा ।।८९।।
(नि०भा० ५७८, बृ०क० ४९३१) व्याख्या-रात्रौ प्रथमपौरुष्यां मोहोद्भवो जातः । तस्यामेवादृढधृतिर्यदि हस्तकर्म करोति तदा मूलम् । अथ प्रथमपौरुषीमधिसह्य द्वितीयायां पौरुष्यां करोति तदा छेदः । द्वे पौरुष्यावधिसह्य तृतीयायां करोति तदा षड्गुरुका मासाः । तिस्रः पौरुषीरधिसह्य चतुर्थ्यां कुर्वाणस्य चत्वारो गुरुकाः । एवं पौरुषी पौरुषीसहने एकैकं प्रायश्चित्तस्थानं इसति । उपलक्षणत्वादिदमप्यवगन्तव्यम् । रात्रौ चतुरो यामानधिसह्य द्वितीयदिवसे प्रथमपौरुष्यां करकर्म कुर्वाणस्य मासगुरुकम् । ततः परं सर्वत्रापि मासगुरुकमेव । लघूनि तु प्रायश्चित्तान्यत्र न भवन्ति । करकर्मसेवनस्यानुद्घातिमत्त्वात् ।।८९।। एतद्विषयमेव प्रायश्चित्तं पुनः प्रकारान्तरेणाह
सेवामि त्ति अ मिहुणं चउगुरुगं छग्गुरुअ करकम्मे। .
तमि वि बहुवारकए पच्छित्तं पंचकल्लाणं ।।९।। व्याख्या-मैथुनं सेवामि मैथुनसेवां करोमीति सङ्कल्पे चतुर्गुरुकं तेन सङ्कल्पेनोदीर्णकामो भवेत्ततोऽदृढधृतितयाऽधिसोढुमशक्तो यदि करकर्म करोति तदा षड्गुरुकम् । तस्मिन्नपि करकर्मणि बहुवारकृते असकृत् कृते प्रायश्चित्तं पञ्चकल्याणं पूर्वोक्तमेव तानि पञ्च भवन्ति ।।९०।। तथा
मूलं इत्थितिरिक्खिनपुंसनरआसपोससेवाए।
थीवयवफासि लहुगा अंचलतिरिफासणे पणगं ।।९१।। व्याख्या-स्त्री-तिर्यची-नपुंसकनराणां आसपोषसेवायाम् आस्यपोषाभ्यां या सेवाऽनाचाररूपा तस्यां विहितायां मूलं प्रायश्चित्तं भवति । स्त्रीणामवयवाः शरीरप्रदेशा हस्तादयः तेषां स्पर्शे निरन्तरे लघुकाश्चत्वारः । स्त्रीणामञ्चलेन परिधानादिवस्त्रप्रान्तेन स्पर्शने सान्तरे तिर्यक्स्त्रीणां गोमहिष्यादीनां स्पर्शन च पञ्चकं पञ्चकाऽऽख्यं प्रायश्चित्तं स्यात् ।।९१।। अथवा
पुरिसस्सित्थीफासे चउलहु इत्थीइ होइ चउगुरू(रु?)अं। लहुगं संतरफासे अंचलतिरिफासणे भिन्नं ।।१२।।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-पुरुषस्य संयतस्य स्त्रीपर्शे निरन्तरे चतुर्लघुकम् । स्त्रियास्तु संयत्या निरन्तरे पुरुषस्पर्श चतुर्गुरुकं भवति । संयतस्य संयत्याश्च सान्तरे विपक्षस्पर्श लघुमासः । वस्त्राथलाभ्यामेव स्पर्शन परम्परामर्शन इत्यर्थः । तिर्यशीनां च स्पर्शन भिन्न भिन्नमासः प्रायश्चित्तं भवति । इत्यभिहितं चतुर्थमहाव्रतातीचारप्रायश्चित्तम् ।।९२।। अथ पञ्चममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तमाह
सुहुमो अ बायरो वा दुविहो लोउत्तरो समासेणं । कागाइसाणगोणे कपठगरक्षणममत्ते ।।९३।। सेहाई पडिकुटे सचित्तेणेसणाइ अचित्ते ।
ओरालिए हिरण्णे छक्काय परिग्गहे जं च ।।९४ ।। व्याख्या-परिग्रहो द्विविधो-लौकिको लोकोत्तरश्च । तत्र लौकिको द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावभेदाच्चतुर्दा । लोकोत्तरः पुनः समासेन सङ्केपेण विधा सूक्ष्मो बादरश्च । तत्रेषन्ममत्वभावःसूक्ष्मः परिग्रहः । तीव्रो ममत्वभावो बादरः परिग्रहः । एष द्विविधोऽपि परिग्रहः पुनश्चतुर्द्धा-द्रव्ये क्षेत्रे काले भावे च । तत्र द्रव्ये काकादि पश्चार्द्धम् । आत्मनः पानकादि काकमपराध्यन्तं निवारयति । आदिग्रहणात् श्वानशृगालादिकम्, श्वानं वा दशन्तं गोणं वा बलीवदं वसत्यादिष्वपराध्यन्तं शय्यातरादीनां वा कल्पस्थकं बालकमन्यापदेशेन रक्षति । स्वजनादिषु वा ममत्वं करोति । शैक्षा वा प्रतिक्रुष्टाः प्रव्रज्याऽयोग्याः पूर्वमुपदर्शिता अष्टचत्वारिंशत् प्रव्राजयतः परिग्रहो भवति । अनाभाव्यं वा अप्रव्राजनीयं सचित्तं शिष्यादि वस्तु प्रव्राजयतः परिग्रहो भवति । आदिशब्दो भेदवाचकः। अनेषणीयं वा अचितभक्तादि गृह्णानस्य परिग्रहः स्यात् । आदिशब्दो भेदवाचकः आदिशब्दाद्वा वस्त्रपात्रशय्या गृह्यन्ते । अचित्तग्रहणाद्वाऽतिरिक्तोपधिग्रहणं करोति । स चानुपकारित्वात् परिग्रहो भवति । ओरालियं घटितरूपं द्रविणम्,अघटितरूपं हिरण्यं एतानि गृह्णतः परिग्रहो भवति । षट्कायान् जीवनिकायान् सचित्तपृथिवीकायादिकान् गृह्णानस्य परिग्रहो भवति ।।९३-९४ ।। जंच' त्ति । यच्च एतेषु काकादिषु प्रायश्चित्तं तच्च द्रष्टव्यम् । तदेव दर्शयति
पंचाई लहुगुरुगा एसणमाईसु जेसु ठाणेसु ।
गुरुगा हिरण्णमाई छक्कायविराहणे जं च ।।९५।। व्याख्या–पञ्चकादीनि प्रायश्चित्तानि लघूनि गुरूणि वा एषणादिषु येषु येषु स्थानेषु यानि सम्भवन्ति तानि दातव्यानि । अथवा पञ्चकमादौ कृत्वा चतुर्लघु चतुर्गुरु येषु स्थानेषु यत् प्रायश्चित्तं सम्भवति तद्दातव्यम् । आदिशब्दादुत्पादनोद्गमौ गृह्यते । हिरण्यं गृह्णानस्य चतुर्गुरुकाः । आदिशब्दादोरालिकेऽपि चतुर्गुरुकाः । षट्कायविराधने यत् प्रायश्चित्तं तत् षट्कायपरिग्रहे द्रष्टव्यम्, तच्च पुरापि प्रतिपादितम् ।।९५ ।। इममेवा) स्पष्टतरं व्याख्यानयति
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो गिहिणोऽवरज्झमाणे सुणमज्जाराइ अप्पणो वावि ।
वारेऊण न कप्पइ जिणाण थेराण उ गिहीणं ।।९६।। व्याख्या गृहिणो गृहस्थस्यापराध्यन्ति अपराधं कुर्वन्ति श्वा मार्जारो वा । आदिशब्दात् गोणादयो वा । आत्मनो वा एते भक्तादिष्वपराध्यन्ति । तेऽपराध्यन्तोऽपि निवारयितुं न कल्पन्ते जिनानां जिनकल्पिकानाम् । स्थविराः स्थविरकल्पिका गच्छवासिनो ये साधवस्तेषां पुनर्गृहिणां गृहेषु श्वानमार्जारादयोऽपराध्यन्तोऽपि निवारयितुं न कल्पन्ते । आत्मनस्तु भक्तादिषु वारयितुं कल्पन्त इत्यर्थः ।।९६ ।। एतेष्वेव काकादिषु प्रायश्चित्तं भणति
कागनिवारणि लहुओ जाव ममत्तं तु लहुग सेसेसु ।
मज्झ सवासा इत्ति व तेण लहुग रागिणो गुरुगा ।।९७।। व्याख्या-काकनिवारणे लघुको मासः । शेषेषु श्वानगोणादिषु निवारितेषु यावत् शय्यातरममत्वेन कल्पस्थकरक्षणेऽपि चतुर्लघुकाः । मम सवासा एकग्रामवासिनः स्वजना वा तेन सज्ञातिकादिषु ममत्वेन कल्पस्थकं रक्षति तथाऽपि चतुर्लघुकम् । अथ कल्पस्थकं रागेण रक्षति तदा चतुर्गुरुका रागिणः । एवं प्रतिकुष्टशिष्यपरिग्रहे सामान्यतश्चतुर्गुरु । अनाभाव्यसचित्तग्रहणेऽपि चतुर्गुरुकमेव । अनेषणीयभक्तादिप्रायश्चित्तं तु अग्रे भणिष्यते। वस्त्रादीनि धर्मोपकरणानि तु परिग्रहो न भवति । तान्येव समधिकानि बहुमूल्यानि मूर्छया वा परिभुज्यमानानि परिग्रहः स्यात् तत्र चतुर्गुरु । एवं द्रव्यपरिग्रहप्रायश्चित्तमुक्तम् ।।९७।। अथ क्षेत्रपरिग्रहप्रायश्चित्तमाह
ओगासे संथारुवसयकुलगामनगरदेसरजे अ।
चत्तारि छच्च लहु गुरु छेओ मूलं तह दुगं च ।।९८।। व्याख्या-अवकाशः प्रतिश्रयदेशः प्रवातादिको रमणीयः तस्मिन् ममत्वं करोति । संस्तारकः संस्तारभूमिः तस्यां ममत्वं करोति । उपाश्रयो वसतिः तत्र ममत्वं करोति । एवं कुले कुलं-कुटुम्बं ग्रामनगरदेशाः प्रसिद्धाः तेषु, राणकभुक्ती राज्यम्, सा पुनर्भुक्तिरेकविषयो(या ?)ऽनेकविषयो(या ?) वा भवेत् । तत्र ममत्वं करोति । एतेष्ववकाशादिषु ममत्वकरणे क्रमेण प्रायश्चित्तमिदमुत्तरार्दोक्तमवगन्तव्यम् । यथा-अवकाशममत्वे चतुर्लघु। संस्तारकममत्वे चतुर्गुरु । उपाश्रयममत्वे षड्लघु । कुलममत्वे षड्गुरु । ग्रामममत्वे छेदः । नगरममत्वे मूलम् । देशममत्वे अनवस्थाप्यम्। राज्यममत्वे पाराधिकम् । एतत् क्षेत्रपरिग्रहप्रायश्चित्तम् । एवं कालपरिग्रहप्रायश्चित्तमत्रानुक्तमप्यनया गाथया ज्ञेयम्कालातीते काले कालविवच्चास कालउ अकाले । लहुओ लहुआ गुरुगा सुद्धपदे सेवए जं च।।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कालतोऽतीतं कालातीतम् ऋतुबद्धे मासातिरिक्तम्, वर्षासु चातिरिक्तम् एकत्र स्थाने वसतः काले कालपरिग्रहो भवति, नियतवासदोषाश्च भवन्ति । कालस्य विपर्यासो विपर्ययः तं करोति, कथम् ? कालतः काले ऋतुबद्धे न विहरति, अकाले वर्षाकाले विहरति । अथवा दिवा न विहरति, रात्रौ विहरति । अत्रेदं प्रायश्चित्तम्-ऋतुबद्धे मासातिरिक्ताऽवस्थाने मासो लघुकः । वर्षातिरिक्तावस्थाने चतुर्लघुकाः । कालविपर्यासे चतुर्गुरुकाः । एतानि प्रायश्चित्तानि शुद्धपदे भवन्ति । शुद्धपदं नाम यद्यप्यपराधं न प्राप्तस्तथापीत्यर्थः । यच्चात्म-संयमप्रवचनविराधनं सेवते तन्निष्पन्न प्रायश्चित्तं द्रष्टव्यम् ।।९८।। अथ भावपरिग्रहप्रायश्चित्तमाह
उवहिममत्ते लहुगा तेणभया निक्खिवंति ते चेव ।
ओसन्नगिहिसु लहुगा सच्छंदित्थीसु चउगुरुगा ।।९९।। व्याख्या-भावपरिग्रहो रागेण द्वेषेण च भवति । तत्रोपधिरौधिक औपग्रहिकश्च । तस्मिन् द्विविधेऽप्युपधौ ममत्वं ममीकाररूपं तस्मिन् चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । स्तेनभयात् चौरभयादुपधिं निक्षिपति गोपायति, विनाशभयाद्वा बद्धमेव स्थापयति ततः ते चेव त एव चतुर्लघुकाः । अवसन्नाः पार्श्वस्थादयो गृहिणो गृहस्थाः श्राद्धाः स्वजना वा तेषु विषये ममत्वे चतुर्लघुकाः । स्वच्छन्दा यथाछन्दाः तेषु स्त्रीषु च ममत्वे चतुर्गुरुकाः।।९९।। ननु अवसन्नादिषु ममत्वं किमर्थं करोति ? इत्याह
परिवाराइनिमित्तं ममत्तपरिपालणाइ-वच्छल्ले ।
साहम्मिय त्ति संजमहेउं वा सबहिं सुद्धो ।।१००।। व्याख्या-परिवारः सहायरूपः, आदिशब्दादाहारोपधिशय्याः तेषां निमित्तम् । अयमाशयः-पार्श्वस्थाद्यानुकूल्येन सहायाऽऽहारोपधिशय्या लभ्यन्त इति कृत्वा पार्श्वस्थावसन्नकुशीलसंसक्तयथाछन्दादिषु श्रावकस्वजनादिषु च विषये ममत्वपरिपालनादिवात्सल्ये, ममत्वं प्रतिबन्धरूपं परिपालनमौषधाद्यैः आदिशब्दात् संभोगसंवाससूत्रार्थदानानि । इत्यादिके वात्सल्ये कृते सति पूर्वगाथोक्तं प्रायश्चित्तं भवति । यदि वा जीतोक्तं पुरुषविभागेन प्रायश्चित्तमत्रावगन्तव्यम् । यथा-भिक्षोभिन्नमासः । वृषभस्य लघुमासः । उपाध्यायस्य गुरुमासः । आचार्यस्य चतुर्लघु । अथ पुनः साधर्मिक इति समानधार्मिकोऽसाविति संयम वाऽसौ मत्संसर्गात् करिष्यतीति हेतोः । वाशब्दात् कुलगणसङ्घग्लानादिकार्येषु साहाय्यादिकं करिष्यतीत्यादिबुद्ध्या सर्वस्मिन् ममत्वादिके वात्सल्ये कृतेऽपि शुद्धः । इत्युक्तं पञ्चममहाव्रतातिचारप्रायश्चित्तम् ।।१००।।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अथ षष्ठव्रतातिचारप्रायश्चित्तमाह
लेवाडसुक्कसंनिहिभोगे गुरुगा घयाइए छलहु ।
दिअगहिअ दिआभुत्ते अ छग्गुरू सेसभंगतिगे ।।१०१।। व्याख्या-लेपकृत् द्रव्योपलिप्तस्य पात्रबन्धतुम्बकादेः पर्युषितत्वे, शुष्कसन्निधिभोगे शुष्कानां शुण्ठी-हरीतकीबिभीतकादीनां सन्निधिः साधुनिश्रया रात्रौ स्थापनम् , तद्भोगे च चतुर्गुरुकाः । घृतादिके आर्द्रवस्तुनि पर्युषिते गृहीते षड्लघु, आदिशब्दात् गुड-कक्कब-तैलादीनि गृह्यन्ते । इह रात्रिभोजने चतुर्भङ्गी भवति । दिवा गृहीतं रात्रौ परिवास्य दिवैव भुक्तमिति प्रथमो भङ्गः । दिवा गृहीतं रजन्यां भुक्तमिति द्वितीयः । रजन्यां गृहीतं दिवा भुक्तमिति तृतीयः । रजन्यां गृहीतं रजन्यामेव भुक्तमिति चतुर्थः । तत्र दिवा गृहीतं दिवा भुक्तमिति प्रथमभङ्गे च षड्लघु । शेषभङ्गत्रिके द्वितीय-तृतीय-चतुर्थभङ्गेषु षड्गुरु ।।१०१।।
तुसभूइबिंदुमित्ताहारे परिवासिअमि चउगुरुगा।
लहुगा निंबाइतयाइ मोअतिफलाइऽणाहारे ।।१०२।। व्याख्या-तुषभूतिबिन्दुमात्राहारे परिवासिते भुक्ते चतुर्गुरुकाः । तिलतुषत्रिभागमात्रमप्याहारमशनादिकं रात्रिस्थापितं यद्याहरति सक्तुकादीनां शुष्कचूर्णानामैकस्यामङ्गुलौ यावती भूतिमात्रा लगति, तावन्मात्रमपि परिवासितं यद्यश्नाति। तथा पानीयस्य बिन्दुमात्रमपि यदि पिबति, तदा चतुर्गुरुका इत्यर्थः । निम्बादयो ये वृक्षा आदिशब्दात् कटुकादिवृक्षपरिग्रहः, तेषां त्वगादि-त्वक् छल्ली । आदिशब्दान्मूलफलादिग्रहः । मोकं कायिकी, त्रिफला आमलकहरीतकबिभीतकफलत्रयसंयोगरूपा । आदिशब्दादन्यदपि यन्निरास्वादं जिह्वाया अनिष्टम् । अयं सर्वोऽप्यनाहारः । तस्मिन्ननाहारे परिवासिते गृहीते चतुर्लधुकाः ।।१०२।। तथाआगाढाऽनागाढग्लानत्वादिकारणमन्तरेण प्रासुकादिवस्तुपरिवासने प्रायश्चित्तं दर्शयति
___ फासुअअफासुए वाऽचित्तसचित्ते परित्तणते अ।
असिणेह-सिणेहगएऽणहारहारे लहुगगुरुगा ।।१०३।। व्याख्या-प्रासुकम् एषणीयं रात्रौ यदि स्थापयति तदा चतुर्लघु । अप्रासुकम् अनेषणीयं स्थापयति तदा चतुर्गुरु । अचित्ते स्थाप्यमाने चतुर्लघु । सचित्ते चतुर्गुरु । परीत्ते चतुर्लघु । अनन्ते चतुर्गुरु । अस्नेहे चतुर्लघु । स्नेहगते स्नेहावगाढे चतुर्गुरु । अनाहारे चतुर्लघु । आहारे चतुर्गुरु । इति व्रतषट्क-कायषट्कविराधनाविषयप्रायश्चित्तप्रतिपादनेन मूलगुणविषयप्रायश्चित्तमभिहितं । सम्प्रति वयछक्ककायछक्कं' इत्यादि-गाथोक्तक्रमेणोत्तरगुणविषयं प्रायश्चित्तमुच्यते । तत्रोत्तरगुणा अकल्पपरिहारादयः । अकल्पश्च पिण्डशय्यावस्त्रपात्रचतुष्टयविषयः । एतेषां च क्रमेण प्रायश्चित्तमत्र प्रतिपादयिष्यते । तत्र प्रथमं पिण्डः । स च सप्तचत्वारिंशद्दोषदुष्टोऽकल्प्यः, ते चामी दोषाः
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
सोलस उग्गमदोसा सोलस उप्पायणाइ दोसा उ । दस एसणाइ दोसा संजोअणमाइ पंचेव' ।। षोडशोद्गमदोषा आधाकर्मादयः । ततः षोडशोत्पादनादोषा धात्र्यादयः । अथ दशैषणादोषाः शङ्कितादयः । तदनु पञ्च ग्रासैषणादोषाः संयोजनादयः । एतेषां च विस्तरव्याख्या पिण्डनियुक्तितोऽवसेया । लेशतश्चात्रापि यथास्थानं दर्शयिष्यते । यथा तद्विषयं प्रायश्चित्तं सुज्ञातं भवति ।। १०३।। तत्र प्रथमं षोडशोद्गमदोषाणां क्रमेण प्रायश्चित्तं प्ररूपयति
आहाकम्मे चउगुरु दुविहं उद्देसिअं विआणाहि ।
ओहविभागे अ तहिं मासलहू ओहउद्देसे ।।१०४।। व्याख्या-यत् साध्वर्थमेव सचित्तमचित्तीक्रियते तदाधाकर्म, तस्मिन्नाधाकर्मणि चतुर्गुरु । आधाकर्मदोषदुष्टमाहारं गृह्णानस्य साधोश्चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थः । एवं सर्वत्र ज्ञेयम् । औद्देशिकं द्विविधम्-ओघतो विभागतश्च । तत्र स्वकुटुम्बार्थं पच्यमाने भक्ते पाखण्डिनां गृहिणां वा मध्ये यः कोऽपि समेष्यति, तस्य भिक्षादानार्थं कतिपयानधिकतरान् तन्दुलान् ओघेन-सामान्येन एतावत् स्वार्थं एतावच्च भिक्षादानार्थमित्येवं विभागरहितेन गृहनायको यत् क्षिपति, एतदोघौदेशिकम् । तस्मिन्नोघौदेशिके गृहीते मासलघु ।। १०४।।
बारसविहं विभागे चउहुद्दिष्टुं कडं च कम्मं च ।
उद्देस-समुद्देसा-ऽऽदेस-समाएसभेएणं ।।१०५।। व्याख्या-वीवाहप्रकरणादिषु यदुद्धरितं तत् पृथक् कृत्वा दानाय कल्पितमेतत् विभागेनस्वसत्तातः पृथक्करणेनौद्देशिकं विभागौद्देशिकम् । तच्च प्रथमतस्त्रिधा-उद्दिष्टं कृतं कर्म च । तत्र स्वार्थमेव निष्पन्नमशनादिकं भिक्षाचराणां दानाय यत् पृथक्कल्पितं तदुद्दिष्टम् । यत् पुनरुद्धरितं सत् शाल्योदनादिकं भिक्षादानाय करम्बादिरूपतया कृतं तत् कृतमित्युच्यते । यत् पुनर्वीवाहप्रकरणादावुद्धरितं मोदकचूर्णादि तद्भूयोऽपि भिक्षाचराणां दानाय गुडपाकदानादिना मोदकादि कृतं तत्कर्म । यदुक्तम्संखडिभत्तुवरिअं चउण्हमुद्दिसइ जं तमुद्दिडं । वंजणमीसाइ कडं तमग्गितविआइ पुण कम्म' ।। एकैकं पुनश्चतुर्द्धा-उद्देशसमुद्देशादेशसमादेशभेदेन । तत्र यद् उद्दिष्टं कृतं कर्म वा यावन्तः केऽपि भिक्षाचराः पाखण्डिनो गृहस्था वा समेष्यन्ति तेभ्यः सर्वेभ्योऽपि दातव्यमिति सङ्कल्पितं तद् उद्देशम् । पाखण्डिनां देयत्वेन कल्पितं समुद्देशम् । श्रमणानामादेशम् । निर्ग्रन्थानां समादेशम् । यदुक्तम्आवंतिअमुद्देसं पासंडीणं भवे समुद्देसं । समणाणं आएसं निग्गंथाणं समाएसं' ।।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
ततश्चैवं भेदाभिधानम्-उद्दिष्टोद्देशम् उद्दिष्टसमुद्देशम् उद्दिष्टादेशम् उद्दिष्टसमादेशम् । कृतोद्देशं कृतसमुद्देशं कृतादेशं कृतसमादेशम् । कर्मोद्देशं कर्मसमुद्देशं कमदिशं कर्मसमादेशम् । एवं विभागे-विभागविषयमौदेशिकं द्वादशविधं भवति ।।१०५।। अथैतेषां द्वादशानां भेदानां प्रायश्चित्तमाह
चउभेए उद्दिढे लहुमासो अह चउबिहंमि कडे ।
गुरुमासो चउलहुअं कम्मुद्देसे अ नायव्वं ।।१०६ ।। व्याख्या-चतुर्भेदे चतुष्प्रकारे उद्दिष्टे पूर्वोक्तस्वरूपे गृहीते लघुमासः । अथ चतुर्विध कृते गुरुमासः । कर्मदिशे च चतुर्लघुकं ज्ञातव्यम् ।।१०६।।
कम्मसमुद्देसाइसु तिसु चउगुरु भकति समयन्नू ।
दुविहं तु पूइकम्मं उवगरणे भत्तपाणे अ।।१०७।। व्याख्या-कर्मसमुद्देशादिषु त्रिषु भेदेषु-कर्मसमुद्देश-कमदिश-कर्मसमादेशेषु चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं भणन्ति समयज्ञाः श्रुतधरा-गणधरादयः । पूतिकर्म सूक्ष्मं बादरं च भवति । तत्र सूक्ष्ममाधाकर्मिकगन्धाग्निधूमादिभिः स्यात्, तददुष्टम् आचीर्णत्वादशक्यपरिहारत्वाच्च । बादरं तु पूतिकर्म द्विविधम्-उपकरणे भक्तपाने च । तत्रोपकरणं चू(चु?)ल्लीस्थालीदादिरूपम् । चुल्ली च या कियता शुद्धेन कियता चाऽऽधाकर्मिकण कर्दमन निष्पादिता सा इत्थम्भूता उपकरणपूतिः । अनया दिशा अन्यस्याऽप्युपकरणस्य पूतित्वं भावनीयम्। आधाकर्मिकचुल्लीस्थाल्यादिषु राद्धं स्थापितं वा आधाकर्मभक्तादिखरण्टितस्थाल्यादौ स्थापितं वा आधाकर्मभक्तादिलवेनाऽपि मिश्रं वा भक्तं पानं वा स्वरूपतः शुद्धमपि पूति अपवित्रं स्यात् । यथा अशुचिलवेनाऽशनादि । एतद् भक्तपानपूतिकर्म ।। १०७।।
उवगरणपूइ मासलहु मासगुरु भत्तपाणपूइंमि ।
जावंतिअ-जइ-पासंडि मीसजायं भवे तिविहं ।।१०८।। व्याख्या-उपकरणपूतौ मासलघु । भक्तपानपूतौ मासगुरु प्रायश्चित्तम् । अथ मिश्रजातं त्रिविधं भवति । यावदर्थिकमिश्र पाखण्डिमिश्र यतिमित्रं च । यत् स्वस्य तेषां च योग्यं प्रथमतोऽप्यग्निज्वालनाऽधिश्रयणदानाद्यैरशनादि मिश्रितमेव राद्धमारभ्यते तन्मिश्रमेव जातमुत्पन्नं मिश्रजातम् ।।१०८।।
जावंति मिसि चउलहु चउगुरु पासंडि सघरमीसंमि । चिर-इत्तरभेएणं निहिट्ठा ठावणा दुविहा ।।१०९।।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो व्याख्या–यावदर्थिकमिश्रजाते चतुर्लघु । पाखण्डिमिश्रजाते सुष्ठु अतिशयेनाऽगृहाः स्वगृहा अनगारास्तैः सह मिश्रजातम् । तस्मिँश्चतुर्गुरु । स्थापना द्विविधा निर्दिष्टा तीर्थकरादिभिः - चिरेत्वरभेदेन चिरस्थापना इत्वरस्थापना च । यत् साध्वर्थं स्थापयित्वा मुञ्चति सा चिरस्थापना | गृहपङ्क्त्यामेकः साधुरेकत्र गृहे भिक्षां सम्यगुपयोगेन परिभावयन् गृह्णाति, द्वितीयस्तु द्वयोः पार्श्वस्थितगृहयोर्हस्तगते द्वे भिक्षे परिभावयति, ततो गृहत्रयात् परतो गृहान्तरे साधुनिमित्तं या हस्तगता भिक्षा सा इत्वरस्थापना तत्रोपयोगाऽसम्भवात् ।। १०९ ।। चिरठविए लहुमासो इत्तरठविअंमि देसिअं पणगं ।
पाहुडिआ वि अ दुविहा बायरसुहुमप्पयारेहिं । । ११०।।
व्याख्या- चिरस्थापिते चिरस्थापनादोषे लघुमासः । इत्वरस्थापिते इत्वरस्थापनादोषे पञ्चकं देशितं कथितम् । प्राभृतिकाऽपि च द्विविधा बादरसूक्ष्मप्रकाराभ्यां बादरप्राभृतिका सूक्ष्मप्राभृतिका च । तत्र गुर्वागमनं ज्ञात्वा कोऽपि श्रावको विवाहादेरुपसर्पणमपसर्पणं वा यत्करोति सा बादरा । यत्तु पुत्रादौ भोजनमर्थयमाने सति साध्वर्थमुत्थिता तवापि दास्यामीति ब्रूते गृहस्था सा सूक्ष्मा ।।११०।।
बायरपाहुडिआए चउगुरु सुहुमाइ पावए पणगं ।
पायडपयासकरणं तं बिंति पाउअरं दुविहं । ।१११ ।।
व्याख्या– बादरप्राभृतिकायां बादरप्राभृतिकादोषदुष्टाऽऽहारग्रहणे चतुर्गुरु । सूक्ष्मायां प्राभृतिकायां साधुः पञ्चकं प्राप्नोति । प्रादुष्करणं द्विविधं ब्रुवते समयविदः प्रकटकरणं प्रकाशकरणमित्यमुना प्रकारेण । तत्रान्धकारादपसार्य बहिः सप्रकाशप्रदेशे साध्वर्थमन्नादि स्थापनं प्रकटकरणम् । सान्धकारस्थानस्थितस्यैवाऽन्नादेर्मणि- प्रदीपगवाक्ष - कुड्य - छिद्राद्यैरुद्योतकरणं प्रकाशकरणम् ।।१११।।
मासलहु पयडकरणे पगासकरणे अ चउलहुं लहइ ।
अप्पपरदव्वभावेहि चविहं की माहंसु ।। ११२ ।।
व्याख्या–प्रकटकरणे मासलघु । प्रकाशकरणे चतुर्लघुप्रायश्चित्तं लभते साधुः । क्रीतं चतुर्विधमवोचन्ननूचानाः । कथम् ? आत्मपरद्रव्यभावैः आत्मद्रव्यक्रीतम्, आत्मभावक्रीतम्, परद्रव्यक्रीतम्, परभावक्रीतं चेति । तत्राऽऽत्मना स्वयमेव द्रव्येणोज्जयन्तभगवत्प्रतिमा शेषादिरूपेण प्रदानतः परमावर्ज्य यद् भक्तादि गृह्यते तदात्मद्रव्यक्रीतम्। यत् पुनरात्मना स्वयमेव भक्ताद्यर्थं धर्मकथादिना परमावर्ज्य भक्तादि ततो गृह्यते तदात्मभावक्रीतम् । तथा परेण यत् साधुनिमित्तं द्रव्येण क्रीतं तत्परद्रव्यक्रीतम् । यत् पुनः परेण साध्वर्थं निजविज्ञानप्रदर्शनेन धर्मकथादिना वा परमावर्ज्य ततो गृहीतं तत्पर भावक्रीतम् ।। ११२।।
A. विद्वांसः ।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अप्पपरदबकीए सभावकीए अ होइ चउलहुअं।
परभावक्कीए पुण मासलहुं पावए समणो ।।११३।। व्याख्या-आत्मद्रव्यक्रीते परद्रव्यक्रीते स्वभावक्रीते च चतुर्लधुकं भवति। परभावक्रीते पुनर्मासलघु प्राप्नोति श्रमणः।।११३।।
अह लोउत्तरलोइअभेएणं दुविहमाहु पामिच्चं ।
लोउत्तरि मासलहू चउलहुअं लोइए होइ ।।११४ ।। व्याख्या-अथ प्रामित्यं द्विविधमाहुः लोकोत्तर-लौकिकभेदेन । यदुद्धारकेण वस्त्राद्यानीय साधुभ्यो ददाति गृहस्थस्तल्लौकिकं प्रामित्यम् । साधुरेव वस्त्राभावे साध्वन्तरपार्खाद्यदुद्धारके गृह्णाति तल्लोकोत्तरम् । तत्र लोकोत्तरे मासलघु । लौकिके चतुर्लघुकं भवति ।। ११४।।।
परिअट्टि पि दुविहं लोउत्तरलोइअप्पगारेहिं ।
लोउत्तरि मासलहू चउलहुअं लोइए होइ ।।११५।। व्याख्या-परिवर्तितमपि द्विधा लौकिकलोकोत्तरप्रकाराभ्याम् । तत्र यदन्यदीयं वस्त्राद्यात्मीयैः परावर्त्य गृही साधुभ्यो ददाति तल्लौकिकम् । साधव एव यन्मिथः परिवर्तयन्ति तल्लोकोत्तरम् । तत्र लोकोत्तरे परिवर्तित मासलघु । लौकिके चतुर्लघुकं भवति ।। ११५।।
अभिहडमुत्तं दुविहं सगामपरगामभेअओ तत्थ ।
चरमं सपच्चवायं अपच्चवायं च इअदुविहं ।।११६ ।। व्याख्या-अभ्याहृतम्-अभि-सम्मुखं स्वस्थानात् साधुसमीपे दानायाहृतम्-आनीतमभ्याइतम् । तच्च द्विविधमुक्तं स्वग्रामपरग्रामभेदतः । स्वग्रामाऽभ्याहृतं परग्रामाऽभ्याहृतं चेत्यर्थः । तत्र तयोर्मध्ये चरमं पाश्चात्यं परग्रामाऽभ्याहृतं पुनर्द्विविधं सप्रत्यपायमप्रत्यपायं चेति ।।११६।।
सपच्चवायपरगाम आहडे चउगुरुं लहइ साहू ।
निपच्चवायपरगामआहडे चउलहु जाण ।।११७। व्याख्या-परस्माद् अन्यस्माद् ग्रामाद् यत् साधुदाननिमित्तम् आहृतम् आनीतं तत् परग्रामाहृतम् । तस्मिन् परग्रामाहृते सप्रत्यपाये अनर्थसहिते गृहीते चतुर्गुरुकं लभते साधुः । परग्रामाते निष्पत्यपाये चतुर्लघुकं प्रायश्चित्तं जानीहि ।।११७।।
मासलहु सग्गामाहडम्मि तिविहं च होइ उन्भिन् । जतुछगणाइविलित्तुन्भिन्नं तह दद्दरुन्भिन्नं ।।११८।।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
तह य कवाडुब्भिन्नं लहुमासो तत्थ दद्दरुग्भिन्ने । चउलहुअं सेसदुगे तिविहं मालोहडं तु भवे ।। ११९।। व्याख्या - यस्मिन् ग्रामे साधुर्भवति तस्मादेव ग्रामादाहृतं साधुसमीपे दानायानीतं स्वग्रामाहृतं तस्मिन् स्वग्रामाहते मासलघु प्रायश्चित्तम् । उद्भिन्नं पुनस्त्रिविधं भवति - लिप्तोद्भिन्नं दर्दरोद्भिन्नं कपाटोद्भिन्नं च । तत्र जतुछगणादिलेपेन विलिप्तं घृतघटादिमुखं साधूनां दानार्थमुद्भिद्य घृतादि यद्दीयते तल्लिप्तोद्भिन्नम् । दर्दरः कुतुपादेर्मुखबन्धनं वस्त्रचर्मादिखण्डं तं दर्दरमुद्भिद्य यद्दीयते तद्दर्दरोद्भिन्नम् । तथा यत् पिहितं कपाटमुद्भिद्य उद्घाट्य साधुभ्यो दीयते तत्कपाटोद्भिन्नम् । तत्र दर्दरोद्भिन्ने लघुमासः । शेषद्विके लिप्तोद्भिन्नकपाटोद्भिन्नलक्षणे चतुर्लघुकम् । मालापहृतं मालं प्रासादोपरितलं तस्मादपहृतं मालापहृतम् । उपलक्षणत्वात् करदुर्ग्राह्यं यद् दात्री ददाति तत् सर्वं मालापहृतं ।। ११९ ।। तत् पुनस्त्रिविधं भवति । कथम् ? उक्किट्ठजहन्नमज्झिम - भेअओ तत्थ चउलहुक्किट्टे ।
लहुमासो अ जहन्ने गुरुमासं मज्झिमे जाण । । १२० ।। व्याख्या - जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदत्रयान्मालापहृतं त्रिधा । तत्र भून्यस्ताभ्यां पादयोरग्रभागाभ्यां पार्ष्णिभ्यां चोत्पातिताभ्यामूर्ध्वविलगितसिक्ककादिस्थितं दात्र्या दृष्टेरगोचरं यद्दीयते तज्जघन्यं मालापहृतम् । मञ्चकादिकमारुह्य यद्दीयते तन्मध्यमम् । निःश्रेण्यादिकमारुह्य प्रासादोपरितलादानीय यद्दीयते तदुत्कृष्टं मालापहृतम् । तत्रोत्कृष्टे मालापहृते गृहीते चतुर्लघु । जघन्ये मालापहृते लघुमासः । मध्यमे मालापहृते गुरुमासं जानीहि ।। १२० ।।
सामिपहुतेणकए तिविहे वि अ चउलहुं तु अच्छिज्जे ।
साहारण - चुल्लग - जड्डुभेअओ तिविहमणिसिद्धं ।। १२१ ।।
व्याख्या-आच्छेद्यं त्रिधा - स्वामिप्रभुस्तेनभेदात् । स्वामी ग्रामादिनायकः प्रभुः गृहाधिपः तौ स्वायत्तमानुषेभ्यः । स्तेनाः चौरास्ते सार्थिकादिभ्यो बलादाच्छेद्य उद्दाल्य यत् साधुभ्यो ददाति तदाच्छेद्यम् । तस्मिन् त्रिविधेऽपि स्वामिप्रभुस्तेनकृते आच्छेद्ये गृहीते चतुर्लघुकम् । अनिसृष्टं त्रिविधं साधारण - चोल्लक - जड्डुभेदतः । तत्र साधारणराद्धं भक्तं सर्वाननुज्ञातमेकादेर्ददतः साधारणानिसृष्टम् । चोल्लको भोजनं यत् कौटुम्बिकप्रेषितहालिकयोग्यचोल्लकमध्यात् कौटुम्बिकाननुज्ञया चोल्लकवाही साधवे ददाति तच्चोल्लकानिसृष्टम् । जड्डो हस्ती तस्य सत्कं पिण्डादिकं राज्ञा गजेन वाऽननुज्ञातं जड्डानिसृष्टम् ।।१२१।।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
तिविहे वि तत्थ चउलहु तओ अज्झोअरं विआणाहि ।
जावंति - अजइपासंडि - मीसभेएण तिविगप्पं । । १२२ ।।
व्याख्या - तत्र त्रिविधेऽपि अनिसृष्टे गृहीते चतुर्लघु । ततोऽध्यवपूरकं विजानीहि यावदर्थिक - यतिपाखण्डि - मिश्रभेदेन त्रिविकल्पं त्रिविधम् । यत्राऽग्निसन्धुक्षणस्थालीजलप्रक्षेपाद्यारम्भे यावदर्थिकाद्यागमनात् पूर्वमेवात्मार्थं निष्पादि पश्चाद्यथासम्भवं त्रयाणां यावदर्थिकादीनामर्थायाधिकतरास्तन्दुलाः सह राद्धुं स्थाल्यां प्रक्षिप्यन्ते सोऽध्यवपूरकः । अत एव चास्य मिश्रजाताद् भेदः । यतो मिश्रजातं तदुच्यते यत् प्रथमत एव यावदर्थिकाद्यर्थमात्मार्थं च मिश्र निष्पाद्यते । यत् पुनः प्रथमतः स्वार्थमारभ्यते पश्चात् प्रभूतानर्थिनः पाखण्डिनः साधून् वा समागतानवगम्य तेषामर्थायाधिकतरजलतन्दुलादि प्रक्षिप्यते सोऽध्यवपूरक इति मिश्रजातादस्य भेदः । स त्रिधा यावदर्थिकमिश्रः पाखण्डिमिश्रः यतिमिश्रश्च ।। १२२ ।
मासलहु पढमभेए मासगुरुं चरमंमि जाण भेअदुगे । इअ उग्गमदोसाणं पायच्छित्तं म वुत्तं । । १२३ । व्याख्या - प्रथमभेदे अध्यवपूरकस्य यावदर्थिकरूपमिश्ररूपे मासलघु । चरमे पाश्चात्ये भेदद्विके पाखण्डमिश्रयतिमिश्ररूपे मासगुरु प्रायश्चित्तं जानीहि । इत्यमुना प्रकारेण उद्गमदोषाणां षोडशानां प्रायश्चित्तं मया प्रोक्तं प्रतिपादितम् । एतेषु षोडशोद्गमदोषेषु केचन दोषा विशुद्धकोटिरूपाः केचन पुनरविशुद्धकोटिरूपाः । तत्र यद्दोषदुष्टे भक्ते तावन्मात्रेऽपनीते शेषं कल्पते स दोषो विशुद्धकोटिः । शेषस्त्वविशुद्धकोटिः । तत्राधाकर्म, औदेशिकचरमभेदत्रयम्, भक्तपानपूतिः मिश्रजातान्त्यभेदद्वयम्, बादरप्राभृतिका, अध्यवपूरकान्त्यभेदद्वयं चाविशुद्धकोटिः । पुरीषलवेनेव तदवयवेनापि स्पृष्टं सर्वमभोज्यम्, शेषास्तु विशुद्धकोटयः । तत्सम्पृक्तं चान्नादि संस्तरे साधवः सर्वं त्यजन्ति । असंस्तरे तु विविच्य तदेव त्यजन्ति । घृतादिकमपि तावन्मात्रमेव त्यजन्ति, न शेषम् । यद्यपि तदवयवयोगस्तथापि शुद्धत्वमिति ।। १२३ ।। अथोत्पादनादोषाणां षोडशानां क्रमेण प्रायश्चित्तमाह
धाईड पंच खीराईभेअओ चउलहु तु तपिंडे ।
चउलहु दूईपिडे सगामपरगामभिन्नंमि ।। १२४ ।।
व्याख्या - धात्र्यो बालकपरिपालिकाः ताश्च क्षीरादिभेदतः पञ्च भवन्ति । बालस्य क्षीर - मज्जन- मण्डन- क्रीडनाऽङ्कधात्र्यः । तासां कर्म धात्रीत्वं तेन लब्धः पिण्डो धात्रीपिण्डस्तस्मिन् धात्रीपिण्डे चतुर्लघु । दूती परसन्दिष्टार्थकथिका, तस्याः कर्म दौत्यम्, तेन दौत्येन स्वग्रामे परग्रामे वा सन्दिष्टार्थकथनरूपेण प्राप्तः पिण्डो दूतीपिण्डस्तस्मिन् दूतीपिण्डे स्वग्रामपरग्रामभेदभिन्ने चतुर्लघु ।।१२४।।
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तिविहो निमित्तपिंडो तिकालभेएण तत्थ तीयंमि ।
चउलहु अह चउगुरुअं अणागए वट्टमाणे अ ।।१२५।। व्याख्या-निमित्तम् अतीताद्यर्थसूचकं शुभाशुभचेष्टादि तत्कथनेन प्राप्तः पिण्डो निमित्तपिण्डस्त्रिविधस्त्रिकालभेदेनातीतानागतवर्तमानलक्षणकालत्रयभेदेन । तत्रातीतकालविषयनिमित्तकथनेन प्राप्ते पिण्डे चतुर्लघु । अनागतकालविषयनिमित्तकथनेन वर्तमानकालविषयनिमित्तकथनेन च लब्धे पिण्डे चतुर्गुरुकम् ।। १२५।।
जाइकुलसिप्पगणकम्मभेअओ पंचहा विणिद्दिट्टो ।
आजीवणाइपिंडो पच्छित्तं तत्थ चउलहुगा ।।१२६ ।। व्याख्या-आजीवनापिण्डो जातिकुलशिल्पगणकर्मभेदतः पञ्चधा विनिर्दिष्टः । तत्र जातिः ब्राह्मणादिका, कुलम् उग्रादि । अथवा मातुः समुत्था जातिः, पितृसमुत्थं कुलम् । शिल्पं तूर्णनसीवनादि । गणो मल्लादिवृन्दम् , कर्म कृष्यादि । अथवा अप्रीत्युत्पादकं कर्म, प्रीत्युत्पादकं तु शिल्पम् । अन्ये त्वाहुः अनाचार्योपदिष्टं कर्म, आचार्योपदिष्टं तु शिल्पमिति । एतैर्जातिकुलशिल्पगणकर्मभिरात्मनो गृहस्थस्य च तुल्यरूपताख्यापनेन लब्धः पिण्डः आजीवनापिण्डः । तत्राऽऽजीवनापिण्डे प्रायश्चित्तं चतुर्लघुकाः ।।१२६ ।।
चउलहु वणीमगपिंडे तिगिच्छपिंडं दुहा भणति जिणा ।
बायरसुहुमं च तहा चउलहु बायरचिगिच्छाए ।।१२७।। व्याख्या-वनीपको भिक्षाचरः तद्वत् पिण्डार्थं श्रमणातिथिब्राह्मणकृपणश्वानादिभक्तानां दायकानामात्मानं तत्तद्भक्तं दर्शयन् यल्लभते स वनीपकपिण्डस्तस्मिन् चतुर्लघु । चिकित्सापिण्डं द्विधा भणन्ति जिना वीतरागा बादरं सूक्ष्मं च । तत्र वैद्यवत् स्वयं वमनविरेचनादि रोगप्रतीकारविधापनं बादरचिकित्सा, तयाऽवाप्तः पिण्डो बादरचिकित्सापिण्डः । वैद्यौषधादिसूचनेन सूक्ष्मा चिकित्सा तया लब्धः पिण्डः सूक्ष्मचिकित्सापिण्डः । तत्र बादरचिकित्सापिण्डे चतुर्लघु ।।१२७।।
सुहुमाए मासलहू चउलहुआ कोहमाणपिंडेसु ।
मायाए मासगुरुं चउगुरु तह लोभपिंडंमि ।।१२८।। व्याख्या-सूक्ष्मचिकित्सापिण्डे लघुमासः । क्रोधमानमायालोभैलब्धाः पिण्डाः क्रोधमानमायालोभपिण्डाः । तत्र साधोर्विद्याप्रभावमुच्चाटनमारणादिकम् , तपःप्रभावं शापदानादिकम् , राजकुले वल्लभत्वम् , क्रोधफलं वा ज्ञात्वा गृहस्थेन यः पिण्डो दीयते स क्रोधपिण्डः । अभिमानेन हठादपि यः पिण्डो गृह्यते स मानपिण्डः । नानाविधविप्रतारणप्रकारैर्यः पिण्डो लभ्यते स मायापिण्डः । वल्लचनकादिकमसारं लभ्यमानमपि प्रतिषिध्य यन्मोदकादि सारमेव प्रतिगृह्णाति अथवा प्रचुरं मधुरस्निग्धादि वस्तु लभ्यमानं दृष्ट्वा यबहु गृह्णाति स लोभपिण्डः । तत्र क्रोधमानपिण्डयोश्चतुर्लघुकाः।मायापिण्डे गुरुमासः । तथा लोभपिण्डे चतुर्गुरु ।।१२८।।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पुदिपच्छासंथवमाहु दुहा पढममित्थ गुणथुणणे ।
मासलहु तत्थ बीअं संबंधे तत्थ चउलहुअं ।।१२९।। व्याख्या-संस्तवं द्विविधमाहुः-प्रथमं गुणस्तवने । द्वितीयं सम्बन्धे । एकैकमपि द्विधा पूर्वं पश्चाच्च । अयमर्थःसंस्तवो द्विविधः-श्लाघारूपः परिचयरूपश्च । तत्र श्लाघारूपो वचनसंस्तवः, परिचयरूपः सम्बन्धिसंस्तवः । एकैकोऽपि द्विधा-पूर्वसंस्तवः पश्चात्संस्तवश्च । तत्र पूर्वं यद्दातारं स्तुत्वा याचते, लब्धे वा पश्चात् स्तौति स पूर्वसंस्तवः पश्चात्संस्तवश्च श्लाघारूपः । सम्बन्धिसंस्तवो मात्रादिनात्रकयोजनं पूर्वसंस्तवः, श्वश्वादिसम्बन्धयोजनं पश्चात्संस्तवः । तत्र गुणस्तवनरूपसंस्तवे द्विविधेऽपि मासलघु । सम्बन्धिसंस्तवे द्विविधेऽपि चतुर्लघुकम् ।। १२९।।
विज्जामते चुन्ने जोगे चउसु वि लहेइ चउलहुअं।
मूलं च मूलकम्मे उपायणदोसपच्छित्तं ।।१३०।। व्याख्या-विद्या ससाधना स्त्रीदेवताऽधिष्ठिता च, मन्त्रोऽसाधनः पुंरूपदेवताधिष्ठितश्च, चूर्णमञ्जनादि, योगः पादप्रलेपादिः । तत्प्रयोगेण लब्धाः पिण्डा विद्यामन्त्रचूर्णयोगपिण्डाः । एतेषु चतुर्वपि पिण्डेषु गृहीतेषु चतुर्लघुकं लभते साधुः । मूलकर्मणि गर्भाधानपरिशाटादिकरणरूपे मूलं च मूलाख्यमष्टमप्रायश्चित्तं लभते साधुः । इत्युत्पादनादोषप्रायश्चित्तमुक्तम् ।।१३०।। सम्पति ग्रहणैषणादोषाणां दशानामपि क्रमेण प्रायश्चित्तमाह
संकिअदोससमाणं आवज्जइ संकिअंमि पच्छित्तं ।
दुविहं मक्खिअमुत्तं सचित्ता-ऽचित्तभेएणं ।।१३१।। व्याख्या-इह शङ्कितदोषे चत्वारो भङ्गाः-शङ्कितग्राही शङ्कितभोजी, शङ्कितग्राही निःशङ्कितभोजी, निःशङ्कितग्राही शङ्कितभोजी, निःशङ्कितग्राही निःशङ्कितभोजी च । अत्र द्वितीयचतुर्थो भङ्गो शुद्धौ, द्वयोरपि भोजनस्य निःशङ्कितत्वेन निर्दोषत्वात् । द्वितीयभङ्गभाविनश्च शङ्कितग्रहणदोषमात्रस्योत्तरशुभपरिणामेन शुद्धिसम्भवात्, शेषभङ्गद्वयमध्ये पुनः शङ्किते सति शङ्कितदोषसमानं प्रायश्चित्तमापद्यते । आधाकर्मादीनां षोडशोद्गमदोषाणां मृक्षितादीनां च नवैषणादोषाणां मध्ये यं दोषं ग्रहणे भोजने वा शङ्किते तस्मिन् दोषे यत् प्रायश्चित्तं भवति, तत् शङ्कितदोषे प्राप्नोतीत्यर्थः। मेक्षितं द्विविधमुक्तं सचित्ताऽचित्तभेदेन । सचित्तम्रक्षितम् अचित्तम्रक्षितं च । तत्र यत् सचित्तेन पृथ्वीकायादिना मेक्षितम् अवगुण्ठितं तत् सचित्तम्रक्षितम् । यत् पुनरचित्तेन पृथिवीरजःप्रभृतिनाऽवगुण्ठितं तदचित्तम्रक्षितम् ।। १३१।। तत्र सचित्तमृक्षितं त्रेधा । एतदेव दर्शयति
भूदगवणमक्खिअम्मिअ तिविहं सचित्तमक्खिअं बिंती। पुढवीमक्खिअमित्थं चउविहं बिति गीअत्था ।।१३२।।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो व्याख्या-सचित्तम्रक्षितं त्रिविधं ब्रुवते भूदकवनम्रक्षितमिति अनेन प्रकारेण पृथ्वीकायमूक्षितम् अप्कायमृक्षितं वनस्पतिकायम्रक्षितं चेत्यर्थः । तत्र पृथिवीम्रक्षितमित्थमनेन वक्ष्यमाणप्रकारेण चतुर्विधं ब्रुवन्ति गीतार्थाः समयविदः ।।। १३२।। एतदेव व्याख्यानयति
ससरक्खमक्खिरं तह सेडिअकासाइमक्खिअं चेव ।
निम्मीसमीसकद्दममक्खिमिअ पुढविमक्खिअं चउहा ।।१३३ ।। व्याख्या-सरजस्कं सचित्तपृथिवीरजोऽवगुण्ठितं देयमात्रकहस्तादि तच्च तत् मेक्षितं च सरजस्कम्रक्षितम् । तथा सेटिकाकाषादिम्रक्षितमेव ऊषमृत्तिकाहरितालहिङ्गलकमनःशिलाअनलवणगैरिकसेटिकातुवरिकादिपृथ्वीकायमेक्षितमित्यर्थः । निर्मिश्रोऽपरिणतः सचेतनः, मिश्रः सचित्ताऽचित्तरूपः, एवंविधो यः कर्दमस्तेन मेक्षितं निर्मिश्रकर्दमम्रक्षितं मिश्रकर्दमम्रक्षितं चेत्यर्थः । इति पृथिवीम्रक्षितचतुर्दा ।। १३३ ।। तत्र क्रमेण प्रायश्चित्तमाह
तत्थ कमेणं पणगं लहुमासो चउलहु अ मासलहु ।
दगमक्खिअं पि चउहा पच्छाकम्मं पुरेकम्मं ।।१३४।। व्याख्या-तत्र पृथिवीकायमृक्षिते चतुर्विधऽपि क्रमेणेदं प्रायश्चित्तम् । तद्यथा-सरजस्कम्रक्षिते पञ्चकम् । सेटिकादिपृथ्वीकायमक्षिते लघुमासः । निर्मिश्रकईमम्रक्षिते चतुर्लघु । मिश्रकर्दमम्रक्षिते मासलघु । दकमक्षितमपि अप्कायमृक्षितमपि चतुर्द्धा । तद्यथा-पुरःकर्म, पश्चात्कर्म, सस्निग्धम् , उदका च । तत्र दानात् पूर्वं हस्तमात्रकयोः क्षालने पुरःकर्म । दानानन्तरं क्षालने तु पश्चात्कर्म ।। १३४।।
ससिणिद्धं उदउल्लं चउलहु चउलहु अ पणग लहुमासा ।
वणमक्खिअं तु दुविहं पत्तेआणंतभेएण ।।१३५।। व्याख्या-सस्निग्धम् ईषल्लक्ष्यमाणजलखरण्टितं हस्तादि । उदका स्पष्टोपलभ्यमानजलसंसर्गम् । अत्र क्रमेण प्रायश्चित्तमिदम्-पुरःकर्मणि चतुर्लघु, पश्चात्कर्मणि चतुर्लघु, सस्निग्धे पञ्चकम्, उदकार्दै लघुमासः । वनस्पतिकायम्रक्षितं तु द्विविधं प्रत्येकानन्तभेदेन । प्रत्येकवनस्पतिकायमृक्षितमनन्तकायमृक्षितं च ।। १३५।। तत्र प्रत्येकमृक्षितं त्रिधा, तदेवाह
उक्कट्ठपिट्टकुक्कुसभेआ पत्तेअमक्खिअं तिविहं ।
तिविहे वि हु लहुमासो गुरुमासो गंतमक्खिअए ।।१३६ ।। व्याख्या-उत्कृष्टपिष्टकुक्कुसभेदात् प्रत्येकम्रक्षितं त्रिविधम् । तत्र उत्कृष्टं कलिङ्गाऽऽमवालुयादिफलादीनां श्लक्ष्णीकृतानि खण्डानि अम्लिकापत्रसमुदायो वा उदूखलखण्डितः । पिष्टम् आमतन्दुलक्षोदादि । कुक्कुसाः प्रतीताः । तैमक्षितं प्रत्येकवनस्पतिम्रक्षितम् । त्रिविधेऽपि प्रत्येकवनस्पतिम्रक्षिते लघुमासः । हुशब्दः पूरणे । कुट्टितानामनन्तकायानां पनसफलादीनां श्लक्ष्णखण्डैर्मक्षितमनन्तकायमक्षितं तस्मिन् गुरुमासः । शेषैस्तु
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जइ - जीयकप्पो तेजःकायादिभिः प्रक्षितं न सम्भवति, लोके तथा प्रतीत्यभावात् ।। १३६।। एवं त्रिविधस्यापि सचित्तम्रक्षितस्य सप्रभेदस्य प्रायश्चित्तमभिहितम् । अथाचित्तमृक्षितस्य तदाह
गरहिअइअरेहिं अचित्तमक्खिअं दुविहमाहु साहुवरा ।
गरहिअअचित्तमक्खिअ-दोसेण लहइ चउलहुअं ।।१३७।। व्याख्या-गर्हिततरैः गर्हितागर्हितैरचित्तम्रक्षितं द्विविधमाहुः साधुवरा जिनाः । तत्र गर्हितः मांसवसाशोणितसुरामूत्रोच्चारादिभिः शिष्टजनस्याऽभक्ष्याऽपेयैर्मक्षितं गर्हिताचित्तमृक्षितं तेन गर्हिताचित्तमक्षितदोषेण चतुर्लधुकं लभते साधुः ।।१३७।।
अगरहिसंसत्त-अचित्तमक्खिअम्मि वि लहेइ चउलहुअं।
निक्खित्तं पुढवाइसु अणंतरपरंपरं ति दुहा ।।१३८।। व्याख्या-संसजन्ति विलगन्ति सलेपत्वात् कीटिकामक्षिकादयो जन्तवो येषु तानि संसक्तानि, तैरगर्हितैरचित्तैमक्षितम् अगर्हितसंसक्ताचित्तमक्षितं तस्मिन्नगर्हितसंसक्ताचित्तम्रक्षितेऽपि चतुर्लधुकं लभते यतिः । इत्युक्तं मेक्षितदोषप्रायश्चित्तम् । अथ निक्षिप्तदोषप्रायश्चित्ताभिधित्सया तत्स्वरूपं दर्शयत्युत्तरार्द्धन-निक्षिप्तं पृथिव्यादिषु स्थापितं द्विधा अनन्तरपरम्परमिति । देयं वस्तु पृथिव्यादिषु निरन्तरं सान्तरं वा स्थापितं भवतीति द्विधा निक्षिप्तमित्यर्थः ।।१३८।। एतत्प्रायश्चित्तमाह
ठविए सचित्त भूदगसिहिपवणपरित्तवणस्सइतसेसु ।
चउलहु अ मासलहुआ अणंतरपरंपरेसु कमा ।।१३९।। व्याख्या-सचित्तभूदकशिखिपवनपरीत्तवनस्पतित्रसेषु सचित्तपृथ्वीकायाऽप्कायतेजःकायवायुकायप्रत्येकवनस्पतिकायत्रसकायेषु अनन्तरम् अव्यवधानेन परम्परं व्यवधानेन स्थापिते निक्षिप्ते देयेऽशनाद्याहारे गृहीते क्रमात् प्रायश्चित्तं चतुर्लघुकमासलधुको। अनन्तरनिक्षिप्ते चतुर्लघु, परम्परनिक्षिप्ते लघुमास इत्यर्थः।।१३९।।
अइरपरंपरठविए मीसेसु तेसु मासलहुपणगा।
अइरपरंपरठविए पणगं पत्तेअणंतबीएसु ।।१४०।। व्याख्या-तेषु पृथ्वीकायाऽप्कायतेजःकायवायुकायप्रत्येकवनस्पतिकायत्रसकायेषु मिश्रेषु सचित्ताचित्तरूपेषु । अतिरःपरम्परस्थापिते तिरो व्यवधाने, न तिरोऽतिरोऽव्यवधानम् अनन्तरमित्यर्थः । अतिरोऽव्यवधानेन स्थापिते मासलघु । परम्परेण व्यवधानेन स्थापिते पञ्चकं क्रमादवगन्तव्यम् । प्रत्येकानन्तबीजेषु प्रत्येकवनस्पतिकायबीजेषु अनन्तवनस्पतिकायबीजेषु अतिरःपरम्परस्थापिते निरन्तरं सान्तरं स्थापिते पञ्चकम् । प्रत्येकबीजेषु अनन्तरपरम्परस्थापिते पञ्चकं लघु । अनन्तबीजेषु निरन्तरपरम्परस्थापिते पञ्चकं गुरु स्यादित्यर्थः । एवमन्यत्राऽप्यनन्तकाये पञ्चकं गुरुकं ज्ञातव्यम् ।। १४०।।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सचित्तणंतकाए अणंतरपरंपरेण निक्खित्ते ।
चउगुरु मासगुरु कमा मीसे गुरुमास पणगा य ।।१४१।। व्याख्या-सचित्तेऽनन्तकाये अनन्तरपरम्परेण निक्षिप्ते निरन्तरनिक्षिप्ते सान्तरनिक्षिप्ते क्रमाच्चतुर्गुरु मासगुरु भवति । मिश्रे पुनरनन्तकाये निरन्तरनिक्षिप्ते गुरुमासः । सान्तरनिक्षिप्ते तु पञ्चकं गुरुकं स्यात् ।। १४१।। अथ पिहितं त्रिधा स्यात् तदेव दर्शयति
तह गुरुअचित्तपिहिअं सचित्तपिहिअं च मीसपिहिअं च ।
पिहिअं तिहा अभिहिअं चउगुरुमचित्तगुरुपिहिए ।।१४२।। व्याख्या तथा पिहितं देयमशनादि वस्तु यत् केनाऽप्यपरेण वस्तुना स्थगितं भवति तत् पिहितं त्रिधाऽभिहितं जिनैः । गुर्वचित्तपिहितं सचित्तपिहितं मित्रपिहितं च । तत्र गुरुणा महाभारेणाऽचित्तेन पाषाणखण्डादिना यद्देयवस्तु भाजनादि पिहितं स्यात् तद्गुर्वचित्तपिहितम् । सचित्तेन पृथिवीकायादिना पिहितं सचित्तपिहितम् । मिश्रेण पृथ्वीकायादिना पिहितं मिश्रपिहितम् । तत्राऽचित्तगुरुद्रव्यपिहिते चतुर्गुरु ।। १४२ ।।
पिहिए सचित्तभूदगसिहिपवणपरित्तवणस्सइतसेहिं ।
चउलहुअमासलहुआ अणंतरपरंपरेहिं कमा ।।१४३ ।। व्याख्या-सचित्तभूदकशिखिपवनपरीत्तवनस्पतित्रसैः सचित्तैः पृथ्वीकायाऽप्कायतेजःकायवायुकायप्रत्येकवनस्पतिकायत्रसकायैः पिहिते अनन्तरपरम्पराभ्यां स्थगिते क्रमाच्चतुर्लघुकमासलघुके एतैर्निरन्तरपिहिते चतुर्लघु । सान्तरपिहिते लघुमास इत्यर्थः ।।१४३ ।।
अइरपरंपरपिहिए मीसेहिं तेहिं मासलहुपणगा।
अइरपरंपरपिहिए पणगं पत्तेअणंतबीएहि ।।१४४।। व्याख्या-तैः पृथीकायादिभिर्मित्रैः सचित्ताऽचित्तरूपैरतिरःपरम्परपिहिते निरन्तरसान्तरपिहिते निरन्तरपिहिते मासलघु । सान्तरपिहिते पञ्चकम् । प्रत्येकानन्तबीजैरतिरःपरम्परपिहिते-निरन्तरसान्तरपिहिते पञ्चकम् ।। १४४।।
सचित्तअणतेणं अणंतरपरंपरम्मि पिहिअम्मि ।
चउगुरु मासगुरु कमा मीसेणं मासगुरुपणगा ।।१४५।। व्याख्या-सचित्तेनानन्तेन अनन्तकायेनानन्तरपरम्परपिहिते क्रमाच्चतुर्गुरु मासगुरु । निरन्तरपिहिते चतुर्गुरु । सान्तरपिहिते गुरुमास इत्यर्थः । मिश्रेण सचित्ताऽचित्तरूपेणानन्तकायेनानन्तरपरम्परपिहिते क्रमान्मासगुरुपञ्चके ।।१४५।। अथ संहतदोषप्रायश्चित्तमाह
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो साहरिअ सजिअ-भूदगसिहिपवणपरित्तवणस्सइतसेसु ।
चउलहुअमासलहुआ अणंतरपरंपरेसु कमा ।।१४६।। व्याख्या-इह येन हस्तेन मात्रकेण वा कृत्वा दात्री साधोरशनादिकं दातुमिच्छति, तत्रान्यददातव्यं किमपि सचित्तमचित्तं मिश्रं वाऽस्ति, ततस्तदन्यत्र भूम्यादौ सचित्ते, अचित्ते, मिश्रे वा क्षिप्त्वा तेन हस्तेन मात्रकेण वा यद्ददाति तत् संहृतम् । अत्र सचित्ताचित्तमिश्रपदैस्तिस्रश्चतुर्भङ्ग्यो भवन्ति । तथाहि-एका चतुर्भङ्गी सचित्तमिश्रपदाभ्याम् , द्वितीया सचित्ताचित्तपदाभ्याम् , तृतीया मिश्राचित्तपदाभ्याम् । तत्र सचित्ते सचित्तं संहृतम् , मिश्रे सचित्तम् , सचित्ते मिश्रम् , मिश्रे मिश्रमिति प्रथमा चतुर्भङ्गी । तथा सचित्ते सचित्तं संहृतम्, अचित्ते सचित्तम् , सचित्ते अचित्तम् , अचित्ते अचित्तमिति द्वितीया । तथा मिश्रे मिश्रं संहृतम् , अचित्ते मिश्रम् , मिश्रे अचित्तम् , अचिते अचित्तमिति तृतीया । अत्र प्रथमचतुर्भङ्ग्याः सर्वेष्वपि भङ्गेषु न कल्पते । द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्ग्योस्त्वाद्येषु त्रिषु त्रिषु भङ्गेषु प्रतिषेधः । चरमे भजना । अत्र च सचित्तः पृथ्वीकायः सचित्ते पृथ्वीकाये संहृतः, सचित्ताऽप्काये वा संहृत इत्यादि षड्जीवनिकायचारणिकया स्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गीत्रयभङ्गेष्वेकैकस्मिन् भने षट्त्रिंशत् षट्त्रिंशद् भङ्गा भवन्ति । सर्वसङ्ख्यया चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि भङ्गानाम् । एते च सर्वेऽपि भङ्गा नैरन्तर्येण पारम्पर्येण वा भवन्ति । तत्र चैतेषु सर्वेष्वपि निरन्तरपरम्परसंहृतभङ्गेषु यत्र सचित्तसङ्घट्टनादिदोषः स्यात् तत्र न कल्पते । एतत् सर्वं निक्षिप्ते पिहितेऽपि स्वयमवगन्तव्यम् । अथैतेषु निरन्तरपरम्परसंहृतसर्वभङ्गेषु प्रायश्चित्तं प्रदर्श्यते । सजीवाः सचित्ता ये भूदकशिखिपवनपरीत्तवनस्पतित्रसाः पृथ्वीकायाऽप्कायतेजःकायवायुकायप्रत्येकवनस्पतिकायत्रसकायास्तेषु अनन्तरपरम्परेषु संहत्याऽन्यद्वस्तु क्षिप्त्वाऽशनादिके दीयमाने गृहीते क्रमाच्चतुर्लघुकमासलघुके । अनन्तरसंहृते चतुर्लघुकं परम्परसंहते मासलघुकं भवतीत्यर्थः ।। १४६ ।।
अइरतिरोसाहरिए मीसेसु तेसु मासलहुपणगा।
अइरतिरोसाहरिए पणगं पत्तेअणंतबीएसु ।।१४७।। व्याख्या-तेषु पृथ्वीकायादिषु पूर्वोक्तेषु मिश्रेषु सचित्ताऽचित्तरूपेषु अतिरस्तिरःसंहृते अनन्तरपरम्परसंहते क्रमेण मासलघुपञ्चके । प्रत्येकानन्तबीजेषु प्रत्येकसाधारणवनस्पतिबीजेषु अतिरस्तिरःसंहते अनन्तरपरम्परसंहृते पञ्चकम् ।।१४७।।
सच्चित्तअणतेसु अणंतरपरंपरम्मि साहरिए । चउगुरुमासगुरु कमा मीसेसु मासगुरुपणगा ।।१४८।।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
व्याख्या - अनन्तेषु अनन्तकायरूपेषु कन्दादिषु सचित्तेषु सजीवेषु अनन्तरपरम्परसंहृते क्रमाच्चतुर्गुरुमासगुरुके । अनन्तरसंहृते चतुर्गुरु, परम्परसंहते मासगुरु । मिश्रेषु सचित्ताऽचित्तरूपेषु पुनरनन्तकायेषु अनन्तरपरम्परसंहृते क्रमान्मासगुरुपञ्चके स्याताम् ।।१४८।।
चउगुरु अचित्तगुरुसाहरिए अह दायत्ति थेराई । थेरपहुपंडवेविर जरि अंधऽव्वत्त मत्त उम्मत्ते ।। १४९।।
व्याख्या - अचित्ते निर्जीव गुरुणि बहुभारे शिलापुत्रकादिद्रव्ये दर्वीकरोटिकादेरुपरिभागात् संहृते अथवा देयवस्तुभाजनस्योपरिभागान्महति भाजने अचित्तबहुभारे संहते उत्पाट्याऽन्यत्र स्थापिते चतुर्गुरु । एवं सचित्ताऽचित्तमिश्रविषयसंहृतदोषप्रायश्चित्तमभिहितम् । अथ एतदनन्तरं दायक: स्थविरादिरित्येवंविधो दोषः स्थविरादिभिर्द्दयमाने दायकदोषो भवेदित्यर्थः । अतस्तेषां स्थविरादीनां नामग्राहं प्रतिपादनार्थमाह- थेरबहुपंडवेविरे' त्यादि । स्थविरो वृद्धः सप्ततिवर्षाणां मतान्तरापेक्षया षष्टिवर्षाणां वा उपरिवर्त्ती । स्थविरस्य च हस्तेन भिक्षाग्रहणे निपतन् षड्जीवनिकायविराधनादिदोषा भवेयुः । अतस्तद्धस्तेन उत्सर्गतो न गृह्यते १ । तथा अप्रभुः दीयमानभक्तादेः अस्वामी भृतकादिस्तेन दीयमाने प्रभोरप्रीतिः स्यात् २ । पण्डः पण्डको नपुंसकस्तस्मिन् दायके लोकापवादशङ्कादिदोषाः ३ । वेपमानः कम्पमानशरीरः, तद्दाने परिशाटनभाजन भङ्गादिदोषाः ४ । ज्वरितो ज्वररोगपीडितः, ततो भिक्षाग्रहणे ज्वरसङ्क्रमणजनापवादादयो दोषाः ५ । अन्धः चक्षुर्विकलः, तस्य हि भिक्षां ददतः कायवधस्खलनपतनभाजनबहिर्भक्तक्षेपणजनवचनीयतादयो दोषाः ६ । अव्यक्तो बालो, जन्मतो वर्षाष्टकाभ्यन्तरवर्ती, तेन दीयमाने तज्जनन्यादेः प्रद्वेषः ७ । मत्तः पीतमदिरादिः, स चाशुचित्वाऽऽलिङ्गनहननभाजनभङ्गकरणादिदोषदुष्टत्वात् साधुभिक्षादानाऽयोग्यः ८। उन्मत्तो दृप्तो सोऽपि मत्तवद् दुष्टः ९ । ।१४९ । । तथा
ग्रहगृहीतो वा,
छिन्नकरचरणगुब्बिणिनिअलंडु अबद्धबालवच्छाए ।
खंडइ पीसइ भुंजइ जिमइ विरोलइ दलइ सजिअं । । १५० ।। ठवइ बलिं उवउत्तइ पिढराइ तिहा सपच्चवाया जा ।
साहारणचोरिअगं देइ परक्कं परट्टं वा ।। १५१ ।।
व्याख्या - छिन्नकरः कर्त्तितहस्तः छिन्नचरणो लूनपादः, एताभ्यां च सकाशात् भिक्षा न ग्राह्या, दानाऽसमर्थत्वाल्लोकापवादादिदोषसम्भवाच्च १० - ११ । गुर्विणी आपन्नसत्त्वा, तत्सकाशाद् गच्छनिर्गता जिनकल्पिकादयः प्रथमदिनादारभ्य भिक्षा न गृह्णन्त्येव । स्थविरकल्पिकास्त्वष्टौ मासान् यावत् गृह्णन्ति,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
नवममासे तु न गृह्णन्ति निषदनोत्थानाभ्यां गर्भपीडासम्भवात् १२ । निगडेन लोहमयपादबन्धनेन बद्धः अण्डुकेन काष्ठमयकरबन्धनेन बद्धः । एताभ्यां सकाशात् परितापनादिदोषसम्भवाद् भिक्षा न ग्राह्या १३-१४। बालवत्सा स्तन्योपजीविशिशुका । तया दीयमानं न कल्पते, निक्षिप्तबालस्य मार्जारादिभ्यो विनाशसम्भवात् । निक्षिप्यमाणस्योत्क्षिप्यमाणस्य चातिसुकुमारत्वेन परितापनासम्भवात् १५ । अग्रेतनगाथास्थितो याशब्दोऽत्र प्रत्येकमभिसम्बध्यते । ततश्च या काचिन्महिला खण्डयति उदूखलक्षिप्तानि शाल्यादिबीजानि मुसलघातैः श्लक्ष्णीकरोतीत्यर्थः । तया दीयमाना भिक्षा न ग्राह्या । बीजसङ्घट्टनाद्यारम्भसम्भवात् १६ । तथा पिनष्टि शिलायां तिलामलककुस्तुम्बुरुलवणजीरकादि मृद्नातीति भावः । अनयापि दीयमानं न कल्पते, तिलादिसङ्घट्टनसद्भावात् १७। तथा भृज्जति चनकयवगोधूमादीन् अग्निप्रतप्तकडिल्लकादौ स्फोटयतीत्यर्थः । तया दीयमानं न कल्पते, कडिल्लकादिप्रक्षिप्तस्य तस्य चनकादेर्दाहसम्भवात् १८ । तथा जेमति भुङ्क्तेऽभ्यवहरतीत्यर्थः । भुआना हि आचमनं विधाय यदि साधुभ्यो दद्यात् तदाऽप्कायविराधना । अथैतद्दोषभयात्तदकृत्वैव वितरेत् तदोच्छिष्टमप्येते न त्यजन्तीत्यादिजनाऽपवादः स्यात् । तत्र च महान् दोषः । यदाह —
छक्कायदयावंतो वि संजओ दुल्लहं कुणइ बोहिं । आहारे निहारे दुगुछिए पिंडगहणे वि' ।। (ओ० नि०४४३) इत्यतो न कल्पते १९ । तथा विरोलयति करमन्थानादिना दध्यादिकं मथ्नाति । सा हि संसक्तदध्यादिलिप्तकरा भिक्षां ददती सत्त्ववधं विदध्यादिति न गृह्यते २० । तथा दलति सजीवं सचित्तं गोधूमादिधान्यं घरट्टेन पिनष्टि । इयं हि भिक्षादानायोत्तिष्ठन्ती बीजानि सङ्घट्टयति, दत्त्वा च करौ प्रक्षालयतीति न गृह्यते २१ । तथा या काचिन्नारी साधुदानायोद्यता सती मूलस्थालीतः समाकृष्य स्थगनिकादौ बलिमुपहारमग्रकूरमित्यर्थः स्थापयति तया दीयमाना भिक्षा न कल्पते, प्रवर्त्तनादिदोषसम्भवात् २२ । तथा उद्वर्त्तयति साधुदानबुद्ध्या परावर्तयति पिठरादि स्थाल्यादि नमयतीत्यर्थः । अत्र च कीटिकादिसत्त्वोपघातः स्यात् २३ । तथा त्रिधा ऊर्ध्वाऽधस्तिर्यग्लक्षणैस्त्रिभिः प्रकारैः सप्रत्यपायकोष्ठकण्टकगवादिभ्यः सकाशात् सम्भाव्यमानाभिघाताद्यनर्था या काचिद् वनिता स्यात् । सहा सपच्चवाया जा' इति पाठे तु तथा सप्रत्यपाया या दात्री कूलवालकमुनिव्रतत्याजयित्री मागधिकावेश्येव शाकिन्यादिर्वा, तया दीयमानं न कल्पते २४ । तथा साधारणं बह्वायत्तं तद्ददातीति योगः । तत्र साधारणानिसृष्टवद्दोषा वाच्याः २५ । तथा चोरितकं चौरिकया गृहीतं साधुभ्यो ददाति । तत्र च दोषाः प्रतीता एव २६ । तथा पाराक्यं परसत्कं परकीयमिदमित्युक्त्वा ददाति । अथवा परार्थं परनिमित्तं कार्पटिकादिदानाय कल्पितमित्यर्थः । तद्ददाति । अत्र च परसत्के तत् स्वामिनाऽननुज्ञाते परदानाय कल्पिते च दीयमाने अदत्तादानान्तरायादयो दोषाः २७ ।।१५०-१५१।। अथैतेषु दायकेषु ददानेषु भिक्षां गृह्णानस्य साधोः प्रायश्चित्तमाह
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो दितेसु एसु चउलहु चउगुरु पगलंत पाउआरूढे ।
कत्तइ लोढइ पिंजइ विक्खिणइ मद्दए अ मासलहु ।।१५२।। व्याख्या-एतेषु सप्तविंशतिसङ्ख्येषु दायकेषु भिक्षां ददत्सु गृहीतुः साधोश्चतुर्लघु प्रायश्चित्तं भवति । तथा प्रगलन् गलत्कुष्ठः, ततो भिक्षाग्रहणे हि साधोरपि कुष्ठरोगसङ्क्रान्तिः स्यात् । तदीयोच्छवासत्वक्संस्पर्शस्वेदमलमूत्रोच्चाराहारलालादिभिः शरीरान्तरे तत् सङ्क्रमणस्याभिहितत्वात् ततो न ग्राह्या । तथा पादुकारूढः काष्ठादिमयोपानत्समारूढः । स हि भिक्षां प्रयच्छन् दुर्व्यवस्थित्वात् कदाचित् पतति, कीटिकादिसत्त्वविराधनां च करोतीत्यतोऽसावपि परिहियते । अनयोदयिकयोभिक्षां ददानयोर्गृह्णानस्य साधोश्चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं स्यात् । तथा या कर्त्तयति रूतं सच्चक्रेण सूत्रं करोति । तथा लोढयति कार्पासं लोढिन्यां कनकेन निरस्थिकं करोतीत्यर्थः । तथा पिञ्जयति रूतं पिअनेन मृदूकरोति । तथा विक्खिणइ' ति । विकीर्णयति रूतं कराभ्यां पौनःपुन्येन श्लक्ष्णयति । एताभिश्चतसृभिरपि दीयमानं न कल्पते, कर्पासास्थिकसङ्घट्टनदेयवस्तुखरण्टितहस्तधावनदोषसम्भवात् । एताभ्यश्चतसृभ्यो दायिकाभ्यः सकाशाद् भिक्षाग्रहणे मईक च प्रमर्दनप्रवृते दातरि च मासलघु प्रायश्चित्तं भवति । अथ षट्कायान् विराधयन्ती या दात्री ददाति ।।१५२ ।। तद्विषयं प्रायश्चित्तमाह
छक्कायवग्गहत्था समणट्ठा निक्खिवित्तु ते चेव ।
' घट्टती गाहंती आरंभंती अ सट्ठाणं ।।१५३ ।। व्याख्या-षट्कायव्यग्रहस्ता षट्काययुक्तहस्ता । इह षट्कायव्यग्रहस्ता सा उच्यते यस्या हस्ते सजीवं लवणमुदकमग्निर्वायुपूरितो दृतिकः फलादिकं बीजपूरादि मत्स्यादयो वा विद्यन्ते । ततः सा श्रमणार्थं श्रमणभिक्षादानार्थमुत्थाय षट्कायान् भूम्यादौ निक्षिप्य पुनस्तानेव घट्टयन्ती तत् सङ्घट्ट कुर्वाणा । तानेव गाहमाना विलोडनेन इतस्ततो विक्षेपणेनाऽगाढं गाढं वा परितापयन्ती । तानेव आरभमाणा च षट्कायोपद्रवकरमारम्भं कुर्वाणा खननमर्दनादिना पृथ्वीकायं मज्जनवस्त्रधावनादिनाऽप्कायं उल्मुकघट्टनादिनाऽग्निं अग्न्यादेः फूत्करणादिना मारुतं फलादेः कर्त्तनादिना वनस्पतिं स्फुरन्मत्स्यादिछेदनादिना त्रसकायं च विराधयन्तीत्यर्थः । एवंविधा दात्री यदि ददाति, ततो गृहीतुः साधोः स्वस्थानं प्रायश्चित्तं भवति । अयमभिप्रायो-जीतकल्पेऽस्यापराधस्य यत् प्रायश्चित्तमुक्तमस्ति तत् तस्य स्वस्थानम् ।।१५३ ।। एतदेव स्वस्थानप्रायश्चित्तं गाथायुगलेन व्यक्तमेव दर्शयति
भूजलसिहिपवणपरित्तघट्टणागाढगाढपरिआवे ।
उद्दवणे वि अ कमसो पणगं लहु गुरु अमास चउलहुआ ।।१५४।। व्याख्या-पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनां सङ्घट्टाऽगाढपरितापगाढपरितापोपद्रवान् कुर्वाणा यदि दात्री ददाति तदा क्रमशः क्रमेण साधोरिदं प्रायश्चित्तं भवति । यथा-सङ्घट्टे पञ्चकम् । अगाढपरितापे लघुमासः । गाढपरितापे गुरुमासः । उपद्रवे चतुर्लघुकाः ।। १५४।। A. गलत्कुष्ठपादुकारुढयोः। B. शलाकया ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
लहुमासाई चउगुरुअंतं विगलेसु तह अणंतवणे ।
पंचिंदिसु गुरुमासाइ जाव कल्लाणगं एगं । । १५५ । । व्याख्या - विकलेन्द्रियाणां द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां तथा अनन्तवनस्य अनन्तकायवनस्पतेः सङ्घट्टाऽगाढपरितापगाढपरितापोपद्रवान् चेत् कुर्वती दात्री भिक्षां ददाति तदा गृह्णानस्य साधोर्लघुमासादि चतुर्गुर्वन्तं प्रायश्चित्तं क्रमेण भवति । सङ्घट्टे लघुमासः । अगाढपरितापे गुरुमासः । गाढपरितापे चतुर्लघु । उपद्रवे चतुर्गुरु स्यादित्यर्थः । तथा पञ्चेन्द्रियाणां सङ्घट्टाऽगाढपरितापगाढपरितापोपद्रवान् कुर्वत्या दात्र्याः सकाशाद् भिक्षां गृह्णतो गुरुमासादि यावत् कल्याणकमेकं प्रायश्चित्तं भवति । सङ्घट्टे गुरुमासः । अगाढपरितापे चतुर्लघु । गाढपरितापे चतुर्गुरु । उपद्रवे एकं कल्याणकमिति भावः । । १५५ । । अथाऽनेकद्वीन्द्रियाद्युपघातप्रायश्चित्तं स ( सा ? )माचारीगतगाथया दर्शयतिगाइदसं सुं गाइदसंतयं पच्छित्तं । तेण परं दसगं चिअ बहुए सुवि सगलविगलेसु । । १५६ ।।
व्याख्या- कयाचिद् दात्र्या साधोर्भिक्षां ददत्या प्रमादवशेन एकादयो दशान्ता द्वीन्द्रियादयो - द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिया व्यापादिताः, ततस्तत्र भिक्षां गृह्णानस्य साधोरेकादिषु दशान्तेषु द्वीन्द्रियादिषूपहतेषु एकादिदशान्तं स्वप्रायश्चित्तं भवति । अयमर्थः यद्यस्य द्वीन्द्रियादेरुपघातेऽत्र जीतकल्पे प्रायश्चित्तं भणितमस्ति तत्तस्य स्वप्रायश्चित्तमुच्यते । तच्चैकस्य द्वीन्द्रियादेरुपघाते एकं स्वप्रायश्चित्तं भवति । द्वयोरुपघाते द्वे स्वप्रायश्चित्ते भवतः । त्रयाणामुपघाते त्रीणि तानि भवन्ति । यावद् दशानामुपघाते दश स्वप्रायश्चित्तानि स्युः । सेने' ति । पञ्चम्यर्थत्वात् तृतीयायाः । ततः परमेकादशादिषु बहुष्वपि यावदसङ्ख्येष्वपि सकलविकलेषु पञ्चेन्द्रियविकलेन्द्रियेषूपहतेषु दशकमेव दशैव स्वप्रायश्चित्तानि दातव्यानि भवन्तीति भावः ।। १५६ ।। एवं दायक दोषप्रायश्चित्तमुक्तम् । अथोन्मिश्रदोषप्रायश्चित्तमाह
पुढवाइजिउम्मीसे चउलहु पणगं तु बीअउम्मीसे ।
मिस्सपुढवाइमीसे मासलहुं पावए साहू ।। १५७ ।।
व्याख्या - इह साधूनां दानयोग्यमोदनादि, अयोग्यं तु सचित्तं फलादि, मिश्रम् आमपक्वपृथुकादि । अचित्तं च तुषादि । ते द्वे अपि वस्तुनी अनाभोगादिना मिश्रयित्वा गृहस्थो यद्ददाति तदुन्मिश्रम् । तत्र सचित्तेन मिश्रेण वा वस्तुना मिश्रीकृत्य यद्देयद्रव्यं ददाति तन्न कल्पते । अचित्तवस्तुमिश्रितदेयद्रव्ये तु भजना । सचित्तोन्मिश्रे मिश्रोन्मिश्रे च प्रायश्चित्तमिदम् - पृथिव्यादिजीवोन्मिश्रे । पृथिव्यादयः पृथिवीकायादयः, आदिशब्दादप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतित्रसा गृह्यन्ते । एवंविधा ये जीवाः तैरुन्मिश्रे एकत्र मीलिते देयद्रव्ये गृहीते चतुर्लघु प्रायश्चित्तं प्राप्नोति साधुः । बीजोन्मिश्रे तु प्रत्येकानन्तबीजोन्मिश्रे पुनः पञ्चकम् आद्यप्रायश्चित्तम् । मिश्रपृथिव्यादिमिश्रे । मिश्रैः सचित्ताऽचित्तरूपैः पृथिव्यादिभिर्मिश्रिते आहारे गृहीते मासलघु प्रायश्चित्तं प्राप्नोति साधुः ।। १५७।।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
- जीयकप्पो
जइ -
चउगुरु सचित्तअणंतमीसिए मिस्सेणं तु उम्मीसे ।
मासगुरु दुविहं पुण अपरिणयं दव्वभावेहिं । । १५८ ।। व्याख्या - सचित्तानन्तमिश्रिते सचित्तेनाऽनन्तकायेन मिश्रिते आहारे गृहीते चतुर्गुरु । मिश्रेणानन्तकायेनोन्मिश्रे मासगुरु । अथाऽपरिणते दोषस्वरूपं दर्शयति अपरिणतं पुनर्द्विविधं द्रव्यभावाभ्यां द्रव्यापरिणतं भावापरिणतं चेतिभावः । द्रव्यापरिणतं यद्दातव्यद्रव्यमेवापरिणतम् अप्रासुकं भवति । भावोऽध्यवसायः । स च द्वयोः स्वामिनो मध्यादेकस्यापरिणतो दानेऽनभिमुखोऽथवा भिक्षागतसाधुसङ्घाटकमध्यादेकतरस्य साधोर्मनसि एतल्लभ्यमानमशनादि निर्दोषमित्यध्यवसायः, द्वितीयस्य तु न तथाऽध्यवसायः ।। १५८ ।।
ततो भावेन दातृसत्केन गृहीतृसत्केन वा अपरिणतं भावापरिणतं द्विविधेऽप्यपरिणते प्रायश्चित्तमाह— ओहेण दव्वभावापरिणयभेएसु दुसुवि चउलहुअं ।
दव्वापरिणमिए पुण जं नाणत्तं तयं सुणह ।। १५९ ।।
व्याख्या- द्रव्यभावापरिणत भेदयोर्द्वयोरपि ओघेन चतुर्लघुकं द्रव्यापरिणते भावापरिणतेऽप्याहारे गृहीते सामान्येन चतुर्लघुकं प्रायश्चित्तं भवतीति भावः । द्रव्यापरिणते पुनर्यन्नानात्वं विशेषः तकत् तत् शृणुत निशमयत यूयमिति शिष्यान् सावधानीकृत्य ।। १५९ ।। तदेव नानात्वमाह
अपरिणमंत छकाए चउलहु पणगं च बीअअपरिणए । मीसछकायापरिणय दोसे लहुमास माहंसु ।। १६० ।। व्याख्या- अपरिणमन्तोऽचित्तपरिणाममव्रजन्तोऽप्रासुका इत्यर्थः । एवंविधा ये षट्कायाः पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतित्रसकायरूपाः, तेषु षट्कायेष्वपरिणतेषु यथासम्भवं गृहीतेषु चतुर्लघु । बीजापरिणते अपरिणतानिअप्रासुकानि यानि प्रत्येकानन्तवनस्पतिबीजानि तेषां ग्रहणे पञ्चकं प्रथमप्रायश्चित्तमित्यर्थः । मिश्रषट्कायापरिणतदोषे । मिश्राः सचित्ताऽचित्तरूपा ये षट्कायाः पृथिव्यादयः तानाश्रित्यापरिणतदोषे अप्रासुकीभूतमिश्रषट्कायग्रहणे इत्यर्थः । लघुमासं प्रायश्चित्तमुक्तवन्तः तीर्थकरगणधराः ।। १६०।। सचित्तणंतकाए अपरिणए चउगुरुं मुणेअळं ।
मीसाणंतपरिणए गुरुमासो भासिओ गुरुणा । । १६१।।
व्याख्या - सचित्तः सजीवो योऽनन्तकायः तस्मिन्नपरिणते अप्रासुके गृहीते चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं मुणितव्यं ज्ञातव्यम् । मिश्रः सचित्ताचित्तरूपो योऽनन्तकायः तस्मिन्नपरिणते गृहीते गुरुमासो भाषितः प्रतिपादितो गुरुणा जगद्गुरुणा जिनेन इति ।। १६१ । । अपरिणतदोषप्रायश्चित्तमभिधाय लिप्तदोषप्रायश्चित्तमाह
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो चउलहुअं लहइ मुणी लित्ते दहिमाइलित्तकरमत्ते ।
छड्डिअमिह पुढवाइसु अणंतरपरंपरति दुहा ।।१६२।। व्याख्या-इह दधिक्षीरघृततैलतीमनप्रभृतिद्रव्यस्य यस्य लेपः करभाजनादौ लगति तल्लेपकृत् लिप्तमुच्यते । तच्च कारणं विना न ग्राह्यम् । यदाहघित्तव्यमलेवकडं लेवकडमाहु पच्छकम्माई । न य रसगेहिपसंगो न य भुत्ते बंभपीडा य' ।। इह साधुना सदैवाऽलेपकृद् वल्लचणककुल्माषशुष्कोदनादि ग्रहीतव्यम्, मा भूवन् लेपकृति गृह्यमाणे पश्चात्कर्मादयो दोषा दध्यादिलिप्तहस्तादिक्षालनादिरूपाः । न च सदैवाऽलेपकृद्ग्रहणे रसगृद्धिप्रसङ्गो रसाऽभ्यवहारलाम्पट्यवृद्धिः। न च तादृशे भुक्ते ब्रह्मपीडा ब्रह्मव्रतस्य बाधा, तादृशस्य नीरसाहारस्य दर्पोत्पादकत्वाभावात् । अत्राह नोदको-ननु यदि लेपकृद्ग्रहणे पश्चात्कर्मप्रभृतयो दोषा भवन्ति ततः तन्न गृह्यते, तर्हि मा कदाचनापि साधुर्भुङ्क्ताम् । एवं हि सर्वेषां दोषाणां मूलत एवोत्थानं निषिद्धं भवति । गुरुराह-सर्वकालं क्षपणमेव कुर्वतः साधोचिरकालभावितपोनियमसंयमानां हानिर्भवति, तस्माद्यावज्जीवं क्षपणं न कार्यम् । पुनः प्राह-यदि सर्वकालं क्षपणं कर्तुमशक्तः तर्हि षण्मासक्षपणं कृत्वा पारणकमलेपकृता विधत्ताम्। गुरुराह-यद्येवं तपः कुर्वन् संयमयोगान् कर्तुं शक्नोति तर्हि करोतु, न कोऽपि तस्य निषेद्धा । पुनरप्याहयदि षण्मासक्षपणं कर्तुं न शक्नोति तर्हि एकदिनोनं षण्मासक्षपणं कृत्वा आचाम्लेन पारयतु । एवमेकैकदिनहान्या तावदात्मानं तोलयेत् यावच्चतुर्थं कृत्वा आचाम्लेन पारणकं करोतु । एवमप्यसामर्थे दिवसे दिवसे गृह्णात्वाचाम्लं निर्लेपम् । गुरुराह-करोत्वेवं तपः यदि प्रत्युपेक्षणादिसंयमयोगभंशो न भवति । केवलं सम्प्रति सेवार्त्तसंहननानां नास्ति तादृशी शक्तिरिति न तथोपदेशो विधीयते । पुनः परः प्राह-ननु महाराष्ट्राः कोशलदेशोद्भवाः सदैव सौवीरकूरमात्रभोजिनः तेऽपि च सेवार्त्तसंहननाः । ततो यदि तेऽपीत्थं यापयन्ति यावज्जीवं तर्हि तथा सौवीरकूरमात्रभोजनेन किं न यतयो मोक्षगमनैकबद्धकक्षा यापयन्ति ? तैः सुतरामेवं यापनीयं प्रभूतगुणसम्भवात् । गुरुराहतिअ सीअं समणाणं तिअमुण्ह गिहीण तेणणुन्नायं । तक्काइणं गहणं कट्टरमाइसु भइअव्व' ।। त्रिकं वस्तुत्रयं श्रमणानां शीतं भवति, तेन प्रतिदिवसमाचाम्लकरणे तक्राद्यभावत आहारपाकासम्भवेनाऽजीर्णादयो दोषाः प्रादुःष्यन्ति । तदेव त्रिकमुष्णं गृहिणां, तेन सौवीरकूरमात्रभोजनेऽपि तेषामाहारपाकभावतो नाजीर्णादिदोषा जायन्ते । ततः तेषां तथा यापयतामपि न कश्चिद् दोषः । साधूनां तूक्तनीत्या दोषः । तेन कारणेन तक्रादिग्रहणं साधूनामनुज्ञातम् । इह प्रायो यतिना विकृतिपरिभोगपरित्यागेन सदैवाऽऽत्मशरीरं
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो यापनीयं कदाचिदेव च शरीरस्यापाटवे संयमयोगवृद्धिनिमित्तं बलाधानाय विकृतिपरिभोगः । तथा चोक्तं सूत्रे
अभिक्खणं निविगई गया य' इति । निर्विकृतिपरिभोगे च तक्रायेवोपयोगीति तक्रादिग्रहणं कट्टरादिषु घृतवटिकोन्मिश्रतीमनादिषु ग्रहणं भाज्यं विकल्पनीयं ग्लानत्वादिप्रयोजनोत्पत्तो कार्यम्, न शेषकालमिति भावः। तेषां बहुलेपत्वात् गृङ्यादिजनकत्वाच्च । अथ किं तत् त्रिकम् ? इति उच्यते-आहार उपधिः शय्या । एतानि त्रीण्यपि गृहिणां शीतकालेऽप्युष्णानि भवन्ति । तेन तेषां तक्रादिग्रहणमन्तरेणापि बाह्याभ्यन्तरोष्णतापेनाहारो जीर्यत । तत्राऽभ्यन्तरो भोजनवशात्, बाह्यः शय्योपधिवशात् । एतान्येवाऽऽहारोपधिशय्यारूपाणि त्रीणि वस्तूनि यतीनां ग्रीष्मकालेऽपि शीतानि भवन्ति । तत्राऽऽहारस्य शीतता भिक्षाचर्यायां प्रविष्टस्य बहुषु गृहेषु स्तोकस्तोकलाभेन बृहढेलालगनात् । उपधेरेकमेव वारं वर्षाकालादर्वाक् प्रक्षालनेन मलिनत्वात् । शय्यायास्तु प्रत्यासन्नाग्निकरणाभावेन । तेन कारणेन ग्रीष्मकालेऽप्याहारादीनां शीतत्वसम्भवरूपेणोपहन्यते जाठरोऽग्निः। तस्माच्चाऽग्न्युपघातादजीर्णबुभुक्षामान्द्यादयो दोषा जायन्ते । ततस्तक्रादिग्रहणं साधूनामनुज्ञातम्, तक्रादिनापि हि जाठरोऽग्निरुद्दीप्यते, तेषामपि तथास्वभावत्वात् । एतत्सर्वं प्रासङ्गिकम् । प्रस्तुतं तु लिप्तम् । तत्र च दातुः सम्बन्धी हस्तः संसृष्टोऽसंसृष्टो वा भवति, येन च कृत्वा भिक्षां ददाति तदपि मात्रं संसृष्टमसंसृष्टं वा, द्रव्यमपि सावशेषं निरवशेषं वा । एतेषां च त्रयाणां पदानां परस्परं संयोगतोऽष्टौ भङ्गा भवन्ति । ते चामी-संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यम् १, संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यम् २, संसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यम् ३, संसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यम् ४, असंसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यम् ५, असंसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यम् ६, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यम् ७, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यम् ८। एतेषु चाष्टसु भङ्गेषु मध्ये विषमेषु-प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमेषु भङ्गेषु कल्पते, सावशेषद्रव्ये सति पश्चात्कर्मासम्भवात् । समेषु पुनर्न कल्पते, निरवशेषद्रव्ये सति अवश्यं पश्चात्कर्मसम्भवात् । इह च लिप्ते लिप्तदोषे दध्यादिलिप्तकरमात्ररूपे चतुर्लघुकं लभते मुनिः । अथ छर्दितम् उज्झितं त्यक्तमित्यर्थः । तच्चेह द्विधा पृथिव्यादिषु अनन्तरपरम्परमिति । यदशनादौ दात्र्या दीयमाने पृथिव्यादिषु षड्जीवनिकायेषु परिशाटिर्निरन्तरं पतति तदनन्तरछर्दितम् , यत् पुनः सान्तरं निपतति तत् परम्परछर्दितम् । छर्दितग्रहणे च षड्जीवनिकायविराधनादयोऽनेके दोषाः सम्भवन्ति । तत्र च मधुबिन्दूदाहरणं तच्च प्रसिद्धमेव ।।१६२ ।। अथाऽनन्तरपरम्परछर्दितप्रायश्चित्तमाह
छड्डिअसचित्तभूदगसिहिपवणपरित्तवणस्सइतसेसु ।
चउलहु अ मासलहुआ अणंतरपरंपरेसु कमा ।।१६३ ।। व्याख्या-सचित्तेषु पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतित्रसेषु मध्येऽनन्तरछर्दिते परम्परछदित क्रमाच्चतुर्लघुमासलघुको स्याताम् ।।१६३।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अइरतिरोछड्डिअए मीसेसु अतेसु मासलहुपणगा।
अइरतिरोछड्डिअए पणगं पत्तेअणंतबीएसु ।।१६४।। व्याख्या-मिश्रेषु सचित्ताऽचित्तरूपेषु पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतित्रसेषु मध्ये अतिरस्तिरश्छर्दिते निरन्तरसान्तरछर्दिते मासलघुपञ्चके भवतः । प्रत्येकानन्तबीजविषये अतिरस्तिरश्छदित निरन्तरपरम्परोज्झिते पञ्चकं प्रायश्चित्तं भवति ।।१६४।।
सचित्तणंतकाये अणंतरपरंपरेण छड्डिअए ।
चउगुरुमासगुरु कमा मीसे गुरुमासपणगा य ।।१६५।। व्याख्या-सचित्ते सजीवेऽनन्तकाये कन्दादिरूपे विषये अनन्तरपरम्परेण छर्दित चतुर्गुरुमासगुरुकप्रायश्चित्ते क्रमाद् भवतः । मिश्रे पुनरनन्तकाये निरन्तरपरम्परछर्दिते गुरुमासपञ्चकाख्ये प्रायश्चित्ते स्याताम् ।। १६५।। अथ ग्रहणैषणादोषोपसंहारं कृत्वा ग्रासैषणादोषपञ्चकप्रायश्चित्तमाह
इअ एसणदोसाणं पायच्छित्तं निरूविअं इत्तो ।
संजोअणाइ चउगुरु अइपमाणम्मि चउलहुअं ।।१६६ ।। व्याख्या-इति उक्तप्रकारेण एषणादोषाणां ग्रहणैषणादोषाणां दशानां प्रायश्चित्तं विशुद्धिनिबन्धनं वस्तु निरूपितं प्रदर्शितम् । इत ऊर्ध्वं ग्रासैषणादोषपञ्चकप्रायश्चितं प्रदयत-तत्र पूर्व संयोजना । सा च द्विधा बाह्या अभ्यन्तरा च । तत्र वसतेर्बहिरेव भिक्षामटन् साधू रसगृद्ध्या दुग्धदध्योदनादीनां द्रव्याणामनुकूलद्रव्यैः सह संयोजनं रसविशेषोत्पादनाय यत् करोति सा बाह्या संयोजना । अभ्यन्तरा पुनर्यद्वसतावागत्य भोजनवेलायां संयोजयति । सा च त्रिधा-पात्रे कवले वदने च । तत्र यद् द्रव्यं यस्य द्रव्यस्य रसविशेषाधायि तत् तेन सह पात्रे रसगृद्ध्या संयोजयति । यथा सुकुमारिकादिकं खण्डादिना सह । एषा पात्रेऽभ्यन्तरा संयोजना । यदा तु हस्तगतमेव कवलतयोत्पाटितं सुकुमारिकादि चूर्णं खण्डादिना सह संयोजयति तदा कवले । यदा पुनर्वदने कवलं प्रक्षिप्य ततः शालनकं प्रक्षिपति, यद्वा-मण्डकादिकं पूर्व प्रक्षिप्य पश्चात् गुडादिकं प्रक्षिपति तदा मुखे । रसगृङ्ख्या च बाह्यद्रव्याणां संयोजनां कुर्वन् आत्मनो ज्ञानावरणीयादिकर्मपुद्गलसमूहैः सह संयोजनां करोतीति निषिद्धा संयोजना । वर्द्धिष्णुघृतादिनिगमनार्थं तु संयोगोऽनुज्ञातः तीर्थकृतादिभिः । वर्धिष्णु हि घृतादि न खण्डादिकमन्तरेण मण्डकादिभिरपि सह भोक्तुं शक्यते, प्रायस्तृप्तत्वात् । न च परिष्ठापनं युक्तम् , घृतादिपरिष्ठापने स्निग्धत्वात् पश्चादपि कीटिकादिसत्त्वव्याघातसम्भवेन बृहत्तरप्रायश्चित्तसम्भवात् । ततो वर्द्धिष्णुघृतादिनिगमनार्थं खण्डादिभिरपि तस्य संयोजनं न दोषाय । एवं ग्लानाद्यर्थमपि संयोजना न दुष्टा । यदाह
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो रसहेउं संयोगो पडिसिद्धो कप्पए गिलाणट्ठा । जस्स व अभत्तछंदो सुहोचिओऽभाविओ जो अ' ।।
(पिं०नि० ६७७) पिण्डाधिकाराच्च पिण्डविषयैवैषा संयोजनाऽभिहिता । एवमुपकरणविषयापि साऽवगन्तव्या । तस्यां च संयोजनायां क्रियमाणायां चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं साधोः स्यात् । अथातिप्रमाणदोषः तत्र साधोविन्मात्रेण द्वात्रिंशत्कवलादिप्रमाणेनाहारेण भुक्तेन धृतिबलसंयमयोगा न हीयन्ते, तावन्मात्रमाहारप्रमाणं भोजने विज्ञेयम् । कुर्कुट्यण्डप्रमाणकवलापेक्षं पुनरेवमाहारमानमभिधीयतेबत्तीसं किर कवला आहारो कुच्छीपूरओ भणिओ । पुरिसस्स महिलिआए अट्ठावीसं भवे कवला' ।।
(पिं०नि० ६७८) उदरभागापेक्षं त्वेवम्अद्धमसणस्स सबंजणस्स कुज्जा दवस्स दो भागे । वाउपविआरणट्ठा छन्भागं ऊणगं कुज्जा' ।। प्रकामनिकामप्रणीतभक्तपानातिबह्वाहारातिबहुवारभोजने च प्रमाणातिक्रमदोषः स्यात् । यदुक्तम्पगामं च निगामं च पणीअं भत्तपाणमाहारे । अइबहुअं अइबहुसो पमाणदोसो मुणेअव्यो।।
(पिं०नि० ६८०) तत्र द्वात्रिंशदादिकवलेभ्यः परतो भुआनस्य प्रकामभोजनम्, तदेव च प्रत्यहं क्रियमाणं निकामभोजनम् । गलत्स्नेह भोजनं प्रणीतम् , अतिशयेन निजप्रमाणातिरेकेण बहु अतिबहु । त्रीन् वारान् त्रिभ्यो वा वारेभ्यः परतो भोजनमतिबहुशः । अतिप्रमाणे च भोजने वमनातिसारमरणादयो दोषा भवन्ति, अतः प्रमाणातिक्रमो न कर्त्तव्यः। प्रमाणयुक्तमेव च भोक्तव्यं तस्यैव गुणावहत्वाद् । यदाहअप्पाहारस्स न इंदिआई विसएसु संपयटुंति । नेव किलंमइ तवसा रसिएसु न भुज्झए आवि' ।।
(पं०व० १३१२) तथाहिआहारा मिआहारा अप्पाहारा य जे नरा । न ते विज्जा चिगिच्छंति अप्पाणं ते चिगिच्छगा' ।।
(पिं०नि० ६८४) अतिप्रमाणे दोषे च चतुर्लघुकं प्रायश्चित्तं भवति ।। १६६ ।।
इंगाले चउगुरुगा चउलहु धूमे अकारणाहारे ।
तह कारणाऽण(णा?)हारे इअ पायच्छित्तमक्खायं ।।१६७।। व्याख्या-यन्निर्दोषमप्याहारं भुआनः तद्गतविशिष्टगन्धरसास्वादवशतो जाततद्विषयमूर्छः सन्नहो ! मृष्टमहो ! सुसम्भृतमहो ! सुस्निग्धं सुपक्वं सुरसमित्येवं प्रशंसति तद्भोजनमगारम्, चरणेन्धनस्य प्रदीप्तरागाग्निना
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अङ्गारसन्निभत्वापादनात् । यत् पुनस्तद्गतविरूपरसगन्धास्वादतो जाततद्विषयद्वेषः सन्नहो ! विरूपं कुथितमपक्वमसंस्कृतमलवणं चेति निन्दति, तद्भोजनं धूमं द्वेषाग्निना चरणेन्धनस्य सधूमोपमत्वकरणात् । आह चसं होइ सइंगालं जं आहारेइ मुच्छिओ संतो । तं पुण होइ सधूमं जं आहारेइ निंदतो' ।।
(पिं०नि० ६९१) तत्राङ्गारदोषे चतुर्गुरुकाः, धूमदोषे चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तं भवति । इह साधूनामाहारग्रहणकारणानि षड् भवन्ति । तानि चामूनिवेअणवेआवच्चे इरिअट्ठाए अ संजमट्ठाए । तह पाणवत्तिआए छटुं पुण धम्मचिंताए' ।।
(पं०व० ३६५, पिं०नि० ६९८) अस्या अर्थः-वेदना बुभुक्षारूपा पीडा तदुपशमनाय । यदुक्तम्- भत्थि छुहाइसरिसिया वेअणा भुंजिज्ज तप्पसमणट्ठा'। तथा आचार्यादीनां वैयावृत्त्यकरणाय । यदाह- छाओ वेआवच्चं न तरइ काउं अओ भुंजे' । तथा ईर्यापथसंशोधनार्थम्, बुभुक्षितो हि ध्यामललोचनत्वादित ईर्यापथं शोधयितुं न शक्नोति । तथा संयमः प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनादिलक्षणः तदर्थं तत्परिपालननिमित्तम् । तथा प्राणप्रत्ययार्थं प्राणसन्धारणार्थम्, षठं पुनः कारणं धर्मचिन्तार्थं सूत्रानुचिन्तनादिरूपधर्मध्यानाभिवृद्ध्यर्थं भुजीतेति क्रियासम्बन्धः । षड्भिस्तु कारणैः साधुन भुञ्जीत । तानि चेमानिआयके उवस्सग्गे तितिक्खया बंभचेरगुत्तीसु । पाणिदया-तवहेउं सरीरखुच्छेअणट्ठाए' ।।
(पिं०नि० ७०२) अस्या अर्थः-आतङ्के ज्वराजीर्णादावुत्पन्ने सति नाश्नीयात् । तथा उपसर्गे राजस्वजनादिकृते देवमनुष्यतिर्यक्कृते वा सआते सति तितिक्षार्थम् उपसर्गसहनार्थं न भुजीत । तथा ब्रह्मचर्यगुप्ति' वित्यत्र षष्ठ्यर्थे सप्तमी । ततोऽयमर्थः-ब्रह्मचर्यगुप्तीनां परिपालनाय न जेमेत् । तथा प्राणिदयाहेतोः वर्षे वर्षति महिकायां वा पतन्त्यां प्राणिदयार्थं नाश्नीयात् । सूक्ष्ममण्डूकादिसंसक्तायां वा भूमौ प्राणिदयार्थमटनं परिहरन्न भुञ्जीतेति भावः । तथा तपश्चतुर्थादिलक्षणं तद्धेतोः तत्करणनिमित्तं नाद्यात् । तथा शिष्यनिष्पादनादिसकलकर्त्तव्यतानन्तरं पश्चिमे काले पाश्चात्यवयसि संलेखनाकरणेन यावज्जीवानशनप्रत्याख्यानकरणस्यात्मानं योग्यं कृत्वा शरीरव्यवच्छेदार्थं भोजनं परिहरेन्नान्यथा । यतः-शिष्यनिष्पादनाद्यभावे प्रथमे द्वितीये वा वयसि संलेखनामन्तरेण वा शरीरपरित्यागार्थमशनप्रत्याख्यानकरणे जिनाज्ञाभङ्गः । ततश्च यानि षड् आहारग्रहणकारणान्यभिहितानि तानि विनापि बलरूपादिनिमित्तं रसगृद्ध्या वा य आहारो गृह्यते सोऽकारणाहारः । तस्मिन्नकारणाहारे गृह्यमाणे पूर्वोक्तमेव चतुर्लघु प्रायश्चित्तं भवति । तथा कारणाऽनाहारे कारणानि यान्याहारविषये प्रदर्शितानि तेषु समुत्पन्नेष्वपि आहाराऽग्रहणे चतुर्लघुप्रायश्चित्तमापद्यते यतिः ।।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
ननु आहाराग्रहणं तपोरूपं तपश्च परमपदप्रापणप्रवणकारणगणाग्रेसरम् । अतः कथं तस्मिन् विधीयमाने प्रायश्चित्तमापद्यते ? भवानुबन्धिसावधव्यापारनिबन्धनत्वात्, प्रायश्चित्तापत्तेः सत्यम्, परं तपोऽपि जिनाज्ञयैव विधीयमानं सिद्धिनिबन्धनं सम्पद्यतेऽन्यथा तु क्रियमाणं तदपि भवानुबन्ध्येव भवेत् । अतस्तस्मिन् तथाविधे प्रायश्चित्तमपि सङ्गच्छते। इति अमुना प्रदर्शितप्रकारेण प्रायश्चित्तं ग्रासैषणादोषपञ्चकविषयमाख्यातं प्ररूपितम् ।।१६७।। एवमाहारविषयसप्तचत्वारिंशद्दोषप्रायश्चित्तं प्ररूप्य पुनराहारानुगतकियघोषान्तरप्रायश्चित्तं प्रदर्शयन्नाह
गच्छगयनिग्गयाणं लहुगा गुरुगा गिहेलुगस्संतो।
भिक्खट्ठपविट्ठाणं निच्छुभणाणाइदोसा य ।।१६८।। व्याख्या-गच्छगता गच्छवासिनः स्थविरकल्पिकाः साधवः, गच्छनिर्गताः प्रतिमाप्रतिपन्नादयस्तेषां गच्छगत-निर्गतानां साधूनां गृहस्य लोकसदनस्य य एलुक उम्बरो द्वारे काष्ठादिमयस्तस्यान्तः मध्ये भिक्षार्थं भिक्षानिमित्तं प्रविष्टानाम्, उपलक्षणमेतत् तेनैलुकं विष्कम्भयताम्-एलुकस्यासन्नप्रदेशे वा तिष्ठतां क्रमेण चतुर्लघुकाः चतुर्गुरुका भवन्ति । गच्छवासिनां चतुर्लघु, गच्छनिर्गतानां चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थः । निष्कासनाऽऽज्ञाभङ्गादयो दोषाश्च भवन्ति । तथाहि-एलुकात् परतो यदि साधुर्गच्छति तदा स्तैन्ये मैथुने वा शङ्का स्यात् । तत्र गृहमध्ये गृहस्वामी हिरण्यादेर्निधानं करोति उत्खननं वा, तत्र स्तेनोऽयमिति शङ्का भवेत् । यस्या गृहमभ्यन्तरमतिगतस्तस्या विषयेऽस्य साधोरिच्छा येनेत्थमभ्यन्तरं सहसा प्रविष्ट इति लोकस्य चतुर्थव्रतविषये शङ्का स्यात् । ततः स्तेनपारदारिकबुद्ध्या ग्रहणम् , ततो राजकुलं प्रति कर्षणम् , तदनन्तरं राजकुले व्यवहरणम् , ततः पश्चात्कृतकरणम् । एवं च सति महान् प्रवचनस्योड्डाहः । तथा निर्विषयत्वकरणम् । तथा अतिभूमिप्रवेशनं तीर्थद्भिर्गृहस्थैश्चाननुज्ञातं ततोऽदत्तादान दोषः । तथा कस्मादतिभूमिमेष प्रविष्टः ? इति प्रद्विष्टः सन् गृहस्थोऽधिकरणं कुर्यात् । तथा हीलना यथा- एते वराका अलभमाना मध्ये प्रविशन्ति' । तथा गलके गृहीत्वा बहिःकर्षणं कुर्वन्त्यगारिणः । अगारिणी वा मध्ये अप्रावृता दुर्निविष्टा वा भवेत्, ततः सहसा साधोरभ्यन्तरप्रवेशे तस्या लज्जा स्याद्, एवमादयोऽनेकदोषाः प्रादुःष्यन्ति। ततः साधुना सहसा गृहाऽभ्यन्तरे न प्रवेष्टव्यम् ।।१६८।।
निअअग्गपिंडि लहुगो सनिकायनिमंति सागरिअपिंडे ।
अमणुन्नं च इअ मणुन्नं भुंजणे भत्तपाणस्स ।।१६९।। व्याख्या-नियतो ध्रुवः शाश्वत इत्यर्थः । योऽग्रो वरः प्रधानः, अथवा यः प्रथमं दीयते स नियताऽग्रपिण्डः । अथवा भीअग्गे तिपाठः । ततो नित्यम् अनवरतं योऽग्रपिण्डः तत्क्षणोत्तीर्णोदनस्थाल्या अव्यापारितायाः शिखाकूरलक्षणः तस्मिन्नियताग्रपिण्डे नित्याऽग्रपिण्डे वा गृहीते लघुमासः । निकाचनं निकाचो निबन्धः ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो निमन्त्रणं निमन्त्रो निमन्त्रणा ततः सह निकाचेन वर्त्तते यो निमन्त्रः स सनिकाचनिमन्त्रः । अयमर्थः- गृही साधु निमन्त्रयति-यथा भगवन् ! अनुग्रहं कुरु मम गृहे भक्तं गृहाण । ततः साधुर्भणति-करोम्यनुग्रहं परं किं दास्यसि ? गृही भणति-येन तेऽर्थः, ततः साधुरुत्पीलनं कुर्वन् भणति-गृहं गतस्य दास्यसि न वा ? गृहिणा दास्यामीति भणिते साधुः परिमाणं कारयन् भणति-कियत् परिमाणं कियच्चिरं वा कालं दास्यसि ? ततो गृही भणति यावन्मात्रेण भक्तेन तेऽर्थो यावन्तं वा कालं तेऽर्थः, किंबहुना भणितेन ? यत्तुभ्यं रोचते द्रव्यं यावत्परिमाणं यावन्तं वा कालं तदपरिहीणमहमवश्यं दास्यामीत्येवंविधा या निमन्त्रणा सा सनिकाचाऽवगन्तव्या। निकाचशब्देन चात्रोत्पीलनपरिमाणे गृह्यते । ततो निमन्त्रणोत्पीलनपरिमाणेषु त्रिष्वपि मासलघु प्रायश्चित्तं भवति । अथवा प्रतिदिनं तवैतावन्मानं दास्यामि मद्गृहे नित्यमागन्तव्यमिति निमन्त्रितस्य नित्यं गृह्णतः सनिकाचनिमन्त्रणापिण्डो नित्यपिण्ड इत्यर्थः । ततः सनिकाचनिमन्त्रे सनिकाचनिमन्त्रणापिण्डे लघुमासः । नन्वत्र स्वभावनिष्पन्नेऽप्याहारे गृह्यमाणे किं दूषणम् ? येन प्रायश्चित्तापत्तिः । उच्यते, आत्मार्थनिष्पन्नोऽप्याहारो नियतदाननिमन्त्रणादिभिः सदोषः स्यात् । स्थापनादीनां दोषाणां सम्भवात् । ततो निमन्त्रणादिपिण्डस्त्याज्यः। सागारिकः शय्यातरः । शय्यया साधुसमर्पितगृहलक्षणया भवार्णवं तरतीतिव्युत्पत्तेः । तस्य पिण्डो वक्ष्यमाणलक्षणो न भोक्तव्यः । तस्मिन् सागारिकपिण्डे गृहीते लघुमासः प्रायश्चित्तं भवति । अथ कोऽयं शय्यातरः ? कदा च शय्यातरो भवति ? कतिविधस्तत्पिण्डः ? कदा वा अशय्यातरो भवति ? कस्य च सम्बन्ध्यसौ वर्जनीयः ? के च तत्पिण्डग्रहणे दोषाः ? कदा च तत्पिण्डो गृह्यते ? क्व च शय्यातरो भवतीत्यष्टौ द्वाराणि । तत्रायद्वारे यतिप्रदत्तोपाश्रयप्रभुः, तेन यत्कृतप्रमाणतया निर्दिष्टो वा शय्यातरः । अत्र चैको वा बहवो वा शय्यातरा वाः । अपवादपदे पुनर्बहुषु शय्यातरेषु एकं शय्यातरं स्थापयित्वा वर्जयेत् । शेषेषु तु प्रविशेत् । द्वितीयद्वारे यदा शय्यातरगृहे रात्रौ सुप्त्वा जागरित्वा वा प्राभातिकप्रतिक्रमणं कुर्वन्ति तदाऽसौ शय्यातरः । अथैतच्छय्यायां सकलां रात्रि जागरित्वा प्राभातिकप्रतिक्रमणमन्यत्र कुर्वन्ति, तदा मौलः शय्यातरो न भवति, किन्तु यद्गृहे प्रतिक्रमणं कृतं स एव । अथ मौलशय्यायां रात्रौ सुप्त्वाऽन्यत्र प्रातः प्रतिक्रामन्ति, तदा मौलोऽन्यश्च द्वावपि शय्यातरौ । यदा तु वसतिसङ्कीर्णतादिकारणादनेकोपाश्रयेषु साधवस्तिष्ठन्ति, तदा यत्राऽऽचार्यः स्थितः स एव शय्यातरो नाऽन्यः । तृतीयद्वारे द्वादशधा तत्पिण्डः । तदुक्तम्असणाईआ चउरो पाउंछण वत्थ पत्तकंबलयं । सूइछुरकन्नसोहण नहरणिआ सागरिअपिंडो' ।। अयं तु तदपिण्डःसणडगलछारमल्लगसिज्जासंथारपीठलेवाई । सिज्जायरपिंडो सो न होइ सेहो अ सोवहिओ' ।।
(नि०भा० ११५४, बृ०क० ३५३५)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
चतुर्थद्वारे अहोरात्रात् परतोऽशय्यातरो भवति । तदुक्तम् - वुत्थे वज्जिज्जहोरत्तं ' । इदमत्र हृदयम्-यत्रोषितास्ततः स्थानाद् यस्यां वेलायां निर्गता द्वितीयदिने तावत्या वेलायाः परतः शय्यातरो न भवति । पञ्चमद्वारे साधुगुणविरहितस्य लिङ्गमात्रावशेषस्यापि सम्बन्धी शय्यातरो वर्जनीयः । षष्ठद्वारे—
तित्थंकरपडिकुट्ठो आणाण्णाउग्गमो वि अ न सुज्झे । अविमुत्ति अलाघवया दुल्लहसिज्जाइवुच्छेओ' ।। (नि० भा० ११५९, बृ०क० ३५४० ) अस्या व्याख्या–आद्यन्तवर्जेर्मध्यमैर्महाविदेहजैश्च तीर्थकरैः वरमाधाकर्म कथञ्चिदुक्तम्, न पुनः शय्यातरपिण्डोऽतस्तत् प्रतिक्रुष्टत्वाद्वर्जनीयोऽयम् । आण' त्ति । तं च गृह्णता तीर्थकराऽऽज्ञा न कृता स्यात् । अण्णा' त्ति । यत्र स्थितस्तत्रैव भिक्षां गृह्णता अज्ञातोञ्छं च न कृतं स्यात् । उग्गमो वि अ न सुज्झे' त्ति । आसन्नादिभावतः पुनः पुनस्तत्रैव भैक्षपानकादिनिमित्तं प्रविशत उद्गमदोषाश्च स्युः । स्वाध्यायश्रवणादिभ्यश्च प्रीतः शय्यातरः क्षीरादि स्निग्धद्रव्यं ददाति तच्च गृह्णता 'अविमुक्तिः ' गार्ध्याभावो न कृतः स्यात् । अलाघवय' त्ति । शय्यातरतत्पुत्रपितृव्यादिभ्यो बहूपकरणं स्निग्धाहारं च गृह्णत उपकरणशरीरयोर्लाघवं न स्यात् । तत्रैवाहारादि गृह्णतः शय्यातरवैमनस्यादिकारणात् शय्या दुर्लभा स्यात् सर्वथा वा तद्व्यवच्छेदः स्यात् । अतस्तत्पिण्डो वर्जनीयः । सप्तमद्वारे
सुविहे गेलन्नम्मी निमंतणा दव्बदुल्लहा असिवे । ओमोदरिअ पओसे भए अ गहणं अणुण्णायं ' ।। (नि० भा० ११६९, बृ०क० ३५५० ) व्याख्या–आगाढाऽनागाढे द्विविधग्लानत्वे सूत्रोक्तविधिना शय्यातरपिण्डोऽपि ग्राह्यः । निमन्त्रणे च शय्यातरनिर्बन्धे सकृत् तं गृहीत्वा पुनः प्रसङ्गो निवारणीयः । दुर्लभे च क्षीरादिद्रव्येऽन्यत्रालभ्यमाने तत्रैव गृणन्ति । ओसि' त्ति । राज्ञा प्रद्विष्टेन सर्वत्र भैक्षे निवारिते प्रच्छन्नं तद्गृहेऽपि गृह्णन्ति । तस्करादिभये चान्यत्र तत्रापि स्वीकुर्वन्ति । शेषं सुगमम् । अष्टमद्वारे स्वस्थाने वसन् शय्यातरो भवति देशान्तरे गतो न भवत्यपि । केवलं भद्रकप्रान्तदोषात् पिण्डस्तत्रापि वर्जनीयः । भद्रको हि मम तावत् स्वगृहावस्थितस्यामी न किञ्चिद् गृह्णन्ति, ततोऽत्र यदि गृह्णन्ति तथापि शोभनमिति विचिन्त्य अनेषणीयमपि कृत्वा दद्यात् । प्रान्तस्तु मम स्वगृहस्थितस्यामी न किञ्चिद् गृह्णन्ति । अत्र तु सर्वं गृह्णन्ति । तत् किमिदानीमहमन्यः सञ्जतः ? तस्मान्मायाविन एते इति विचिन्त्य वसत्युच्छेदादि कुर्यादिवं शय्यातरसम्बन्धिनां भ्रातृमातुलकादीनामुपाश्रयस्य प्रभूणामपि सम्बन्धी पिण्डो वर्जनीयो भद्रकप्रान्तादिदोषादित्यलं विस्तरेण । तदर्थिना तु कल्पतृतीयोद्देशको निशीथद्वितीयोद्देशकोवाऽन्वेष्यः । अथ मनोज्ञं मनसो रुचितं यद्विशिष्टवर्णगन्धरसस्पर्शेरुपेतं भक्तं भोजनमशनादि । पानं पानीयं गन्धरसोपेतमच्छं च मनोज्ञं तद्विपरीतममनोज्ञम् । सरसमपि दुर्गन्धममनोज्ञम् । अरसमपि सुगन्धं मनोज्ञं ततो मनोज्ञामनोज्ञे भक्तपानीये गृहीत्वा यदमनोज्ञं भक्तं पानीयं वा तत् त्यक्त्वा परिष्ठाप्य मनोज्ञस्य भक्तपानस्य भोजने विधीयमाने साधोर्लघुमासो भवति । आज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो इमे चापरे दोषाः-मनोज्ञभोजिनो रसगृद्धिः स्यात् । अपरसाधुभ्यः प्रमाणतो वाऽधिकभक्षणं स्यात्, विभज्य केवलमनोज्ञस्य भोजने काकशृगालखादितदोषः अङ्गारदोषश्च भवति । रसगृद्धो गच्छे रसाभावेन धृतिमलभमानो गच्छादपक्रामति । मायावी मण्डल्यां रसालमलभमानो भिक्षागत एव रसालं भुक्त्वा आगच्छति । उक्तं चभद्दगं भद्दगं भुच्चा विवन्नं विरसमाहरे' (दशवै० ५।२।३३ उत्तरार्धः) इत्यादि । रसभोजने च लुब्ध एषणामपि लुम्पति आर्यमङ्गवत् । मङ्वाचार्यो हि रसलाम्पट्यादवसन्नो जातो मृत्वा भवनपतिषूत्पन्नो जिह्वानिर्लालनेन साधूननुशशास । विपक्षे आर्यसमुद्रनिदर्शनम्-ते हि रसगृद्धिभीता एकतः सर्वं मिलित्वा भुअते स्म । तथाच- अरसं विरसं वा वि' (दशवै० ५।१।३८) सव्वं भुंजे न छड्डए' (दशवै० ५।२।१ उत्तरार्धः) इति सूत्राभिहितं कृतं स्यात् । अमनोज्ञलाभेऽपि मनोज्ञभक्तादिनिमित्तं गोचरचर्या दीर्घा स्यात् । तथा च सूत्रार्थपरिमन्थो भवेत् । अमनोज्ञभक्तपरिष्ठापने च जन्तुविराधना स्यात् । यस्मादेते दोषाः ततो विधिना भोक्तव्यम् । स चाऽयम्-आचार्य-ग्लान-बाल-वृद्ध-प्राघुर्णकादीनां प्रायोग्यं पूर्वं दत्त्वा शेष मनोज्ञममनोज्ञं च द्रव्याविरोधेन करम्बयित्वा मण्डलीरात्निको मण्डल्या सह भुङ्क्ते । एवं सर्वेषां समता स्यात् । पूर्वोक्तदोषाश्च परिहता भवन्ति । एवममनोज्ञं कलुषं पानीयं परिष्ठाप्य मनोज्ञमच्छं पिबतो दोषा ज्ञेयाः । कलुषपानीयपरिष्ठापने च मक्षिका पिपीलिकादिबहुत्रसजन्तुघातो भवति । अत्रापीयं सामाचारीकलषमच्छं च जलं पृथक्कत्वा प्रथमं कलषं पिबन्ति पश्चादच्छम् । एवं गद्धिदोषो न स्यात । आचार्याऽभावितशैक्षग्लानादीनामच्छं दीयते । भाजनकल्पकरणबहिभूमिव्यापारणादावच्छं जलं गृह्यते । अन्यथा सागारिकः कलुषजलं दृष्ट्वा सर्वपाखण्डिष्वेते अधमतरा अशुचित्वादित्यपभ्राजनां लोके करोति, अनादरं वा तद्व्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदं वा । कारणैः पुनरमनोज्ञं परिष्ठाप्य मनोज्ञं गृह्णानोऽपि प्रायश्चित्तभाग न स्यात् ।। १६९।। तथा अशनादिचतुर्विधाहारगतकियद्वस्तुविशेषग्रहणविषयं प्रायश्चित्तं क्रमेणोपदर्शयन्नाह
असणे अकारणं दुद्धदहिअभोगम्मि गुरुग लुद्धस्स ।
पाणम्मि गुरुग विअडे सचित्तजलि छलहु लहुमीसे ।।१७०।। व्याख्या-इहाशनाहारमध्ये साधूनां दुग्धदध्यादिविकृतयः कारणं विना न कल्पन्ते ग्रहीतुम् । अकारणग्रहणे चायं दोषःविगई विगईभीओ विगइगयं जो उ भुंजए साहू । विगई विगइसहावा विगई विगई बला नेई' ।।
(पच्चक्खाणभाष्यम् ४०, पंचवस्तुकम् ३७०) बीभत्सा विकृता वा गतिर्विगतिः नरकतिर्यक्कुमनुष्यत्वकुदेवत्वलक्षणा । अथवा विविधा गतिर्विगतिः संसारः । अथवा संयमो गतिः, असंयमो विगतिः तस्या भीतो विगतिभीतो यः साधुः विकृति क्षीरादिकां विकृतिगतं विकृतिप्रकारं विकृतिर्वा यस्मिन् द्रव्ये गता तत् विकृतिगतं क्षीरान्नादिकं भुङ्क्ते स दुर्गतिं यातीति वाक्यशेषः । यतो विकृतिबलाज्जीवमनिच्छन्तमपि विगतिं नरकादिकां नयति प्रापयति । एतदपि कुतः ?।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो विकृतिर्यतो विकृतिस्वभावा विकारजननस्वभावा संयमयोगभ्रंशजननस्वभावेत्यर्थः । यत एवमतो विकृतयो न ग्राह्याः कारणमन्तरेण । सम्प्रति चेयं सामाचारी साधूनां-दुग्धदधिगुडरूपा एतास्तिस्रो विकृतयो विकृष्टतप
औषधादिकारणं विना न कल्पन्ते । घृततैलविकृती तु प्रत्यहं न कल्पेते, संयमयोगनिर्वाहार्थं पुनः कदाचित्कल्पेते। उद्गाहिमविकृतिरपि जिह्वालौल्येन न कल्पते । एवं पानखादिमस्वादिमाहारगतकियद्वस्तूनि न कल्पन्ते । तद्ग्रहणे च प्रायश्चित्तम् । तद्यथा अशने अशनाहारमध्ये अकारणं कारणं विना दुग्धदधिभोगे दुग्धदधिग्रहणे लुब्धस्य गृद्धस्य साधोर्गुरुका मासाश्चत्वारः स्युः । सुब्धस्येति' वचनात् तक्राद्यभावे तद्ग्रहणेऽपि न दोषः । तथा पाने पानाहारमध्ये विकटे मद्ये गृहीते गुरुकाश्चत्वारो मासा भवन्ति । सचित्तजले गृहीते षड्लघु प्रायश्चित्तम् । मिश्रे सचित्ताऽचित्तरूपे जले गृहीते लघुमासो भवति । इह च साधूनां कल्पाध्ययनोक्तानि पानीयान्यमूनिउस्सेइमसंसेइमचाउलओदगं च तिलतुसजवाणं । आयामं सोवीरं सुद्धविअडमिअ जलं नवहा' ।
(लघुप्रवचनसारोद्धार ९०) उत्स्वेदिमम्, संस्वेदिमम्, तन्दुलोदकम्, तिलोदकम्, तुषोदकम्, यवोदकम्, आयामम्, सौवीरम्, शुद्धविकटम्। तत्रोत्स्वेदिमं पिष्टोत्स्वेदनार्थमुदकं पिष्टभृतहस्तादिक्षालनजलं वा, संस्वेदिमं येनारणिकादिपर्णाद्युत्काल्य शीतोदकेन सिच्यते । चाउलोदकं तन्दुलधावनोदकम्, तिलोदकं महाराष्ट्रादिषु निस्त्वगचित्ततिलधावनजलम् । तुषोदकः व्रीह्यादिधावनम्, यवोदकं यवधावनम्, आयामम् अवस्रावणम्, सौवीरं काअिकम्, शुद्धविकटम् उष्णोदकम् उवृत्तत्रिदण्डमेव नापरं तस्य मिश्रत्वात् । एतेषां च पानीयानां मध्ये काञ्जिकमेव पूर्वं साधुभिाह्यं तदभावेऽपरपानीयग्रहणानुज्ञाप्रतिपादनात् । तथा चोक्तं निशीथपीठेकांजिअआयामासइ संसद्सुणोदगेसु वा असती । फासुअमुदगं तसजढं तस्सऽसति तसेहिं जं रहिअं' ।।
(नि०भा० २००) अस्याश्चूर्णिः-पू(पु? )व्वं ताव कंजिअंगिण्हति । कंजिअं देसीभासाए आरनालं भण्णति । आयामं अवसामणं। एतेसिं असतीए संसट्ठसुणोदगं गिण्हति । गवगरसभायणनिक्केअणं जं तं संसट्ठसुणोदगं भण्णति । अहवा कोसलविसयादिसु सल्लोअणो विणस्सणभया सीतोदगे छुन्भति । तम्मि अ ओअणे भुत्ते अंबीभूअं तं जइ अतसागं ता घिपति । एवं वा संसट्ठसुणोदगं । एतेसि असतीए जं वप्पादिसु फासुगमुदगं तं तसजढं घिप्पति । तस्सासति' त्ति । फासुअ अतसागस्स असति फासुग सतसागं धम्मकरकादिपरिपूअं धिप्पति । सबहा फासुगासति सचित्तं जं तसेहिं रहिअंति । अतः काञ्जिकजलाद्यलाभे उत्स्वेदिमादीनि पानकानि गृह्यन्ते ।। १७०।। तान्यपि कानिचिन्मिश्राणि भवन्ति तानि न कल्पन्त इति तद्विचारं दर्शयन्नाहA. गोरसः (दधिदुग्धादिः) B. सजीवरहितम् C. वस्त्रादेः गालितं = गरणा विगेरेथी गाळेलु' इति भाषायाम्
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पढमुस्सेइममुदयं न कप्पई कप्पई उ केसिपि । तन्न जुज्जइ जम्हा मीसं उसिणंपि जा दंडो ।।१७१।।
(नि०भा० ५९७१) व्याख्या-यत्र शीतोदके उत्स्विन्नं क्षिप्यते तदुदकम् उत्स्वेदिमम् । यथा-मरहट्ठदेशे दीवगा उत्स्वेदिताः शीतोदके क्षिप्यन्ते तदुदकमुत्स्वेदिमम् । ते च दीवगादय उत्स्वेदिता एकस्मिन् द्वयोस्त्रिषु वा पानीयेषु क्षिप्यमाणा निर्वलन्ते । तत्र द्वितीयतृतीयपानीये सर्वेषामेवाचार्याणां मतेनाऽकल्प्ये एव । यत् प्रथममुत्स्वेदिममुदकं तदपि न कल्पते । केषाश्चित् पुनराचार्याणां मतेन तत्कल्पते । तन्न युज्यते, कस्मात् ? यस्मादुष्णमपि उत्कालितमपि उदकं यावद्दण्डोऽत्र जातावेकवचनं ततोऽयमर्थः । यावत् त्रयो दण्डा उत्काला न जायन्ते तावन्मित्रं भवति । तथाहि-प्रथमे दण्डे जायमाने किञ्चित् परिणमति किञ्च(ञ्चि?)न्नेति मिश्रम् , द्वितीये प्रभूतं परिणमति स्तोकमवतिष्ठते, तृतीये तु सर्वमप्यचित्तं भवति । ततोऽनुवृत्तेषु त्रिषु दण्डेषु उष्णोदकं मिश्रमेव सम्भवति । यद्येवमुष्णोदकमपि मिश्रं भवति तर्हि कथं तेषु दीवगादिषु उत्स्वेदितेषु क्षिप्तेषु तत्प्रथमोदकमचित्तं भविष्यतीत्यर्थः । एवं संस्वेदिममपि किञ्चिन्मिश्रं भवति । यथा संस्विन्नारणिकादिपत्राणि शीतोदकेन सिच्यन्ते । तत्र प्रथमद्वितीयपानीये प्रासुके भवतः । तृतीयचतुर्थपानके तु मिश्रे स्याताम् । तथा तन्दुलोदकमपि मिश्र भवति ।। १७१।। तदुपदर्शनपूर्वकं मिश्रग्रहणप्रायश्चित्तमाह
पढमबितिचाउलोदगि अहुणाधोअम्मि मीसगति लहू । .
लहुगसचित्ते तुरिए तइएवि परे चिरकएवि ।।१७२।। व्याख्या-तन्दुलानां धावनोदकानि प्रथमद्वितीयतृतीयानि अचिरकालकृतानि नियमान्मिश्राणि भवन्ति, ततः परं चतुर्थादिधावनं सचित्तम् । एवं तिल-तुष–यवधावनोदकान्यपि अधुना कृतानि मिश्राण्यवगन्तव्यानि । ततः प्रथमद्वितीयतृतीयतन्दुलोदकेऽधुना धौते गृहीते लघुमासः प्रायश्चित्तं भवति, मिश्रकपरिणतमिदमिति हेतोः । अन्यस्मिन्नपि तिलधावनादिके उदकेऽधुना धौते मिश्रे गृहीते लघुमासः प्रायश्चित्तमवसेयम् । तन्दुलानां च तुर्ये चतुर्थे धावने सचित्ते गृहीते चतुर्लघुकं भवति । परे अन्ये आचार्याः पुनस्तृतीयेऽपि तन्दुलानां तृतीयधावनेऽपि न केवलं चतुर्थे, चिरकृतेऽपि न केवलमचिरकृते चतुर्लघुप्रायश्चित्तमाहुः । यतस्तत्रापि बहु अपरिणतं स्तोकं परिणतमिति । तन्दुलोदके च यान्याद्यानि-प्रथमद्वितीयतृतीयानि त्रीणि धावनानि मिश्राण्यभिहितानि तानि चिरमवतिष्ठमानान्यचित्तानि भवन्ति । चतुर्थादीनि तु धावनानि चिरमवतिष्ठमानान्यपि सचित्तानीति तेषामग्रहणमेव । मिश्राणां च तन्दुलोदकानां परिणामे इमे त्रयोऽनागमिका आदेशास्तद्यथाभंडगपासगलग्गा उत्तेडा बुब्बुआ य न समंति । जा ताव मीसगं तंदुला य रझंति जावन्ने' ।।
(पिं०नि० २६) A. जे पाणीमां दही-वडा नाख्या होय ते गरम पाणी' इति भाषायाम् ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-तन्दुलोदके तन्दुलप्रक्षालनभाण्डादन्यस्मिन् भाण्डे प्रक्षिप्यमाणे ये त्रुटित्वा भाण्डकस्य पार्थेषु उत्तेडा बिन्दवो लग्नास्ते यावन्न शाम्यन्ति विध्वंसमुपगच्छन्ति, तावत्तं तन्दुलोदकं मित्रं ततः परमचित्तमित्येके । अपरे पुनराहुः-तन्दुलोदके तन्दुलप्रक्षालनभाण्डकादपरस्मिन् भाण्डके प्रक्षिप्यमाणे ये तन्दुलोदकस्योपरि समुद्भूता बुबुदास्ते यावदद्यापि न शाम्यन्ति न विनाशमियूति तावत् तत् तन्दुलोदकं मिश्रं ततोऽचित्तमिति । अन्ये पुनरेवमाहुः-तन्दुलप्रक्षालनानन्तरं तन्दुला राखुमारब्धाः । ततस्ते यावन्न राध्यन्ति यावन्नाद्यापि सिद्ध्यन्ति तावत् तत् तन्दुलोदकं मिश्रं ततोऽचित्तमिति । एते त्रयोऽप्यादेशा अनादेशा एव । कालनियमस्यासम्भवात् । न खलु बिन्द्वपगमे बुबुदापगमे तन्दुलपाकनिष्पत्तौ वा सर्वदा सर्वत्र प्रतिनियत एव कालः, येन प्रतिनियतकालसम्भविनो मित्रत्वादूर्ध्वमचित्तत्वस्याप्यभिधीयमानस्य न व्यभिचारसम्भवः । कालनियमासम्भवश्चारूक्षेतरभाण्डपवनसम्भवाऽसम्भवचिरकालजलभिन्नत्वाऽभिन्नत्वादिभिः । इयमत्र भावना-स्नेहजलादिना यन्न भिन्नं भाण्डं तत् रूक्षमुच्यते । स्नेहादिना तु भिन्नं स्निग्धम् । तत्र रूक्षे भाण्डे तन्दुलोदके प्रक्षिप्यमाणे ये बिन्दवः पार्थेषु लग्नास्ते भाण्डस्य रूक्षतया झटित्येव शोषमुपयान्ति । स्निग्धे तु भाण्डे भाण्डस्य स्निग्धतया चिरकालम्। ततः प्रथमादेशवादिनां मते रूक्षे भाण्डे बिन्दूनामपगमे परमार्थतो मिश्रस्याप्यचित्तत्वसम्भावनया ग्रहण प्रसङ्गः। स्निग्धे तु भाण्डे परमार्थतोऽचित्तस्यापि बिन्दूनामनपगमे मिश्रत्वेन सम्भावनया न ग्रहणमिति । तथा बुबुदा अपि प्रचुरखरपवनसम्पर्कतो झटिति विनाशमुपगच्छन्ति । प्रचुरखरपवनसम्पर्काभावे तु चिरमप्यवतिष्ठन्ते । ततो द्वितीयादेशवादिनामपि मते यदा खरप्रचुरपवनसम्पर्कतो झटिति विनाशमैयरुः बुबुदास्तदा परमार्थतो मिश्रस्यापि तन्दुलोदकस्याचित्तत्वेन सम्भावनया ग्रहणप्रसङ्गः । यदा तु खरप्रचुरपवनसम्पर्काभावे चिरकालमप्यवतिष्ठन्ते बुबुदास्तदा परमार्थतोऽचित्तीभूतस्यापि तन्दुलोदकस्य बुबुददर्शनतो मिश्रत्वशङ्कायां न ग्रहणमिति । येऽपि तृतीयादेशवादिनस्तेऽपि न परमार्थं पर्यालोचितवन्तः । तन्दुलानां चिरकालपानीयभिन्नाभिन्नत्वेन पाकस्यानियतकालत्वात् । तथाहि-ये चिरकालसलिलभिन्नास्तन्दुला न च नवीना इन्धनादिसामग्री च परिपूर्णा ते सत्वरमेव निष्पद्यन्ते शेषास्तु मन्दम् । ततस्तेषामपि मतेन कदाचिन्मिश्रस्याप्यचित्तत्वसम्भावनया ग्रहणप्रसङ्गः । कदाचित् पुनरचित्तीभूतस्यापि मिश्रत्वशङ्कासम्भवादग्रहणमिति त्रयोऽप्यनादेशाः । अयं पुनरादेश आगमिकःआव न बहुप्पसन्नं ता मीसं एस इत्थ आएसो । होइ पमाणमचित्तं बहुप्पसन्नं तु नायव्वं' ।।
(पिं०नि० २८) व्याख्या-यावत् तन्दुलोदकं न बहुप्रसन्नं नातिस्वच्छीभूतं तावन्मिश्रमवगन्तव्यम् । एषोऽत्र मिश्रविचारप्रक्रमे भवत्यादेशः प्रमाणम्, न शेषः । यत्तु बहुप्रसन्नमतिस्वच्छीभूतं तदचित्तं ज्ञातव्यम् । तथा चोक्तम्A. विनाशं गच्छन्ति । B. विनाशमगच्छन् ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अं जाणिज्ज चिराधोअं मइए दंसणेण वा । पडिपुच्छिऊण सुच्चा वा जं च निस्संकिअं भवे' ।।
(दशवै० ५-१-७६) ततोऽचित्तत्वेन तस्य ग्रहणे न कश्चिद्दोषः । एवमपरधावनेष्वपि प्रथमद्वितीयतृतीयधावनोदकानि मिश्राण्यवगन्तव्यानि, चतुर्थादीनि तु सचित्तानि । तान्यपि च मिश्रधावनोदकानि उत्स्वेदिमसंस्वेदिममिश्रोदकानि च यदा रसत आम्लरसानि, वर्णतो विवर्णानि, गन्धतोऽन्यगन्धानि, स्पर्शतश्चिफिलानि जायन्ते तदा परिणतानि ज्ञातव्यानि । तेषां ग्रहणे न दोषः ।।१७२।। एवं पानाहारविषयं प्रायश्चित्तं प्रदर्श्य खादिमाहारविषयं तदाह
खाइमि भावे दवे अभिन्नभिन्ने पलंबि चउभंगो । पढमे कालतवगुरू लहुगा बीअम्मि तवगुरुगा ।।१७३ ।। तइए कालगुरु लहू चरमे लहु दोहि लहु इअ परित्ते ।
ते गुरुगणति साइमि लवंगपूआइए गुरुगा ।।१७४।। व्याख्या-प्रलम्बते नैरयिकादिकां गतिं प्रति लम्बते येन भुक्तेन जीवः तत् प्रलम्बम् । तच्च दशधा तद्यथामूले कंदे खंधे तया य साले पवालपत्ते अ । पुफे फले अ बीए पलंबसुत्तम्मि दसभेआ' ।।
(बृ०क० ८५४) मूलम्, कन्दः, स्कन्धः, त्वक् छल्ली, शाला शाखा, प्रवालं पल्लवः, पत्रम्, पुष्पम्, फलम्, बीजम् । एवं दशप्रकारं प्रलम्बं भवति । सर्वमप्येतत् द्विधा भिन्नम् अभिन्नं च । पुनः प्रत्येकं द्विधा द्रव्यतो भावतश्च । तत्र यद् विदारितं तत् द्रव्यतो भिन्नम्, जीवेन विप्रमुक्तं यत् तद् भावतो भिन्नं तद्विपरीतं त्वभिन्नम् । अत्र चत्वारो भङ्गा भवन्ति । तद्यथा-द्रव्यतो भावतश्चाऽभिन्नम्, द्रव्यतो भिन्नं भावतस्त्वभिन्नम्, भावतो भिन्नं द्रव्यतः पुनरभन्निम्, द्रव्यतो भावतश्च भिन्नम् । एतेषु चतुर्ध्वपि भङ्गेषु क्रमेण प्रायश्चित्तं प्रदश्यत । यथा-खादिमे खादिमाहारमध्ये प्रथमे प्रथमभङ्गप्रदर्शितप्रलम्बे द्रव्यतो भावतश्चाभिन्ने इत्यर्थः । गृहीते भिक्षोश्चत्वारो लघुका मासाः । कथम्भूताः? कालतपोगुरवः कालेन तपसा च गुरवो भवन्ति । द्वितीये भने चत्वारो लघुकास्तपोगुरवः तपसैवैकेन गुरवो न कालेनेत्यर्थः । एतयोर्द्वयोरपि भङ्गयोर्भावतोऽभिन्नतया प्रलम्बस्य सचेतनत्वात् । तृतीये भङ्गे लघुको मासः कालगुरुः कालेन गुरुर्न तु तपसा । चरमे चतुर्थे भने लघुमासो द्वाभ्यां लघुः । कालेन तपसा च लघुरित्यर्थः । इति उक्तप्रकारेण परीत्ते प्रत्येकवनस्पतिलक्षणे प्रलम्बे प्रायश्चित्तं भणितम् । अनन्तेऽनन्तकाय प्रलम्बे पुनस्तानि प्रायश्चित्तानि गुरुकाणि ज्ञातव्यानि । प्रथमद्वितीययोर्भङ्गयोश्चत्वारो गुरुकाः । तृतीयचतुर्थयोस्तु गुरुमासः प्रायश्चित्तं तपःकालविशेषितं पूर्ववद्वक्तव्यमिति भावः । तथा प्रलम्बानि गृह्णता तीर्थकृतामाज्ञाभङ्गः कृतो भवति। अनवस्था मिथ्यात्वं विराधना च संयमात्मविषया कृता भवति । तथा प्रलम्बान्यनाचीर्णानि । तथा चोक्तम्
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अविअ हु सब पलंबा जिणगणहरमाइएहिं नाइन्ना । लोउत्तरिआ धम्मा अणुगुरुणो तेण ते वज्जा' ।।
(बृ०क० ९९५, नि०भा० ४८५५) व्याख्या- अपिचे' ति दूषणाभ्युच्चये । पूर्वोक्ता दोषास्तावत् स्थिता एव दूषणान्तरमप्यस्तीति भावः । हुः निश्चितम् । सर्वाणि सचित्ताऽचित्तभेदभिन्नानि मूलकन्दादिभेदाद् दशविधानि वा प्रलम्बानि जिनैस्तीर्थकरैर्गणधरैश्च गौतमादिभिरादिग्रहणेन जम्बू-प्रभव-शय्यम्भवादिभिः स्थविरैरप्यनाचीर्णानि अनासेवितानि । लोकोत्तरिकाश्च ये केचन धर्माः समाचारास्ते सर्वेऽप्यनुगुरवो यद्यथा-पूर्वगुरुभिराचरितं तत्तथैव पाश्चात्यैरप्याचरणीयमिति गुरुपारम्पर्यव्यवस्थया व्यवहरणीया इति भावः । येनैवं तेन तानि प्रलम्बानि-परिहर्त्तव्यानि । अत्र परः प्राह-यदि यद्यत् प्राचीनगुरुभिराचीर्णं तत्तत् पाश्चात्यैरप्याचरितव्यं तर्हि तीर्थकरैः प्राकारत्रयछत्रत्रयप्रभृतिका प्राभृतिका तेषामेवार्थाय सुरैर्विरचिता यथा समुपजीविता, तथा वयमप्यस्मन्निमित्तकृतं किन्नोपजीवामः ? नैवम् , यतो यद्यप्यनुगुरवो धर्मास्तथापि न सर्वसाधात् किन्तु देशसाधम्यदिव । तथाहि-तीर्थकरा यत् सुरेन्द्रादिकृतानतिशयानुपजीवन्ति स तीर्थकरजीतकल्प इति कृत्वा न तत्राऽनुधर्मता चिन्तनीया । यत्र पुनस्तीर्थकृतामितरेषां च साधूनां सामान्यधर्मत्वं तत्रैवानुधर्मता चिन्त्यते । सा चेयम्-अनाचीर्णेति दर्श्यतेसगडबहसमभोमे अविअ विसेसेण विरहिअतरागं । तहवि खलु अणाइन्नं एसणुधम्मो पवयणस्स' ।।
(बृ०क० ९९७, नि०भा० ४८५७) यदा भगवान् श्रीमन्महावीरस्वामी राजगृहनगरादुदायननरेन्द्रप्रव्राजनार्थं सिन्धुसौवीरदेशावतंसं वीतभयं नगरं प्रस्थितः । तदा किलापान्तराले बहवः साधवः क्षुधार्ताः तृषार्दिताः सञ्ज्ञाबाधिताश्च बभूवुः । यत्र च भगवानाऽऽवासितः तत्र बहूनि तिलशकटान्यासन् । तेषु च तिला व्युत्क्रान्तयोनिका अशस्त्रोपहता अप्यायुःक्षयेणाचित्तीभूताः, स्थण्डिले च स्थितास्तदुद्भवाऽऽगन्तुकत्रसविरहिताश्च तिलशकटस्वामिभिश्च दत्ताः। तथा हृदः पानीयपूर्णो यथाऽऽयुष्कक्षयादचित्तीभूतोऽचित्तपृथिव्यां च स्थितस्त्रसविवर्जितश्च हृदस्वामिना च दत्तः। साधवश्च ते क्षुधापीडिताः तृषार्दिताश्चाऽऽयुषः स्थितिक्षयमकार्षुः । तथापि खलु भगवताऽनाचीर्णं-नानुज्ञातं ग्रहणम्, मा भूदशस्त्रोपहते ग्रहणप्रसङ्गः । तीर्थकरेणाऽपि गृहीतमिति मदीयमालम्बनं कृत्वा मत्सन्तानवर्तिनः शिष्या अशस्त्रोपहतं मा ग्राहिषुरिति भावः । तथा स्वामी तृतीयपौरुष्यां भुक्तमात्रैः साधुभिः सार्द्धमकामटवीं प्रपन्नः । तत्र च समभोमं गर्तागोष्पदबिलादिवर्जितं यथास्थितिक्षयव्युत्क्रान्तयोनिकपृथिवीकं त्रसप्राणविरहितं स्थण्डिलं वर्तत, अपरं च शस्त्रोपहतं स्थण्डिलं नास्ति, साधवश्च ते सञ्ज्ञाबाधिताः स्थितिक्षयं कुर्वन्ति । तथापि भगवान्नानुज्ञां करोति । यथा- अत्र व्युत्सृजत' इति मा भूदशस्त्रोपहते प्रसङ्गः । युक्तियुक्तं चैतत् प्रमाणस्थपुरुषाणाम् । यत उक्तम्प्रमाणानि प्रमाणस्थै रक्षणीयानि यत्नतः । विषीदन्ति प्रमाणानि प्रमाणस्थैर्विसंस्थुलैः' ।।
___ (बृ०क० ९९८)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एषोऽनुधर्मः प्रवचनस्य तीर्थस्य सर्वैरपि प्रवचनमध्यमध्यासीनैरशस्त्रोपहतपरिहारलक्षण एष एव धर्मोऽनुगन्तव्य इति भावः । एवं प्रलम्बान्यपि तीर्थकरादिभिरनाचीर्णानि पाश्चात्यैरपि परिहर्त्तव्यानि । तथा अवमकाले असंस्तरणे प्रलम्बग्रहणे इयं यतनाबत्तीसाई जा इक्कघास खवणं व नवि अ से हाणी । आवस्सएसु अत्थओ जा छम्मासे न य पलंबे' ।।
(बृ०क० १०७६, नि०भा० ४९३९) ओदनस्य द्वात्रिंशत् कवलाः पुरुषस्य प्रमाणप्राप्त आहारः । यदि ते एकेन कवलेन न्यूनाः प्राप्यन्ते ततस्तैरेव तिष्ठतु । यदि से तस्य साधोरावश्यकेषु अवश्यकृत्ययोगेषु हानिर्नापि नैव भवति, न च प्रलम्बानि गृह्णातु। एवं द्वाभ्यां कवलाभ्यां न्यूनाः द्वात्रिंशत् कवला लभ्यन्ते तैस्तिष्ठतु यदि तस्यावश्यकयोगा न परिहीयन्ते । एवमेकैकं कवलं परिहापयता तावद्वक्तव्यं यावद्ययेको ग्रासः कवलः प्राप्यते ततस्तेनैवास्ताम् । यदि तस्याऽऽवश्यकयोगा न परिहीयन्ते मा च प्रलम्बानि गृह्णातु । अथैकोऽपि कवलो न प्राप्यते तत एकं दिवसं क्षपणमुपवासं कृत्वा आस्तां द्वितीयदिवसे द्वात्रिंशत्कवलैः पारयतु । यदि तावन्तो न लभ्यन्ते, तत एकैककवलपरिहाण्या तावद्वक्तव्यं यावद्योकोऽपि कवलो न लब्धः । ततः षष्ठं कृत्वा समाधिसौधमध्यास्ताम् । षष्ठस्य च पारणके प्रमाणप्राप्तमाहारमुपादत्ताम् । अथ न लभ्यते ततः पूर्वोक्तयुक्त्या यावदेकोऽपि कवलो न लभ्यते । ततोऽष्टमं कृत्वा तिष्ठतु । मा च प्रलम्बान्याददीत । एवमनयैव दिशा दशमादिकमुत्तरोत्तरक्षपणं वर्द्धयता तावन्नेतव्यं यावत् षण्मासक्षपणं करोतु यद्यावश्यकयोगा न परिहीयन्ते मा च प्रलम्बानि गृह्णातु । एवमादि प्रकारेण प्रलम्बविषया यतना प्रकल्पादौ विस्तरेण प्रदर्शिता तत एवावसेया । एवं खादिमाहारविषयं प्रायश्चित्तं भणितम् । अथ स्वादिमाहारविषयं भण्यते । साइमि लवंगपूआइए गुरुग' (मूलगाथा १७४) त्ति । स्वादिमाहारमध्ये लवङ्गपूगादिके लवङ्गं देवकुसुमम्, पूगं पूगीफलम्, आदिशब्दात् खदिरवटिकाजातीयफलादिग्रहः । तस्मिन् गृहीते गुरुकाश्चत्वारो मासा भवन्तीति चतुर्विधाहारविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम् ।।१७४।। अथात्र प्रतिपदमाज्ञाभङ्गादयो ये दोषाः प्रोच्यन्ते तद्विषयं प्रायश्चित्तमाह
आणाभंगे चउगुरु लहुगा मिच्छे तहाणवत्थाए ।
गुरुगा आयविराहणि संजमि वयकायनिष्फन्न ।।१७५।। व्याख्या-इयं गाथा सामान्यविषयाऽपि प्रलम्बप्रक्रमात् प्रलम्बविषया प्रदीत । तद्यथा-भगवता प्रतिषिद्धं यत् प्रलम्बं न कल्पते, तद् ग्रहणं कुर्वता भगवतामाज्ञाभङ्गः कृतो भवति । तस्मिँश्चाऽऽज्ञाभने चतुर्गुरुकाः । अत्राह परःअवराहे लहुगतरो आणाभंगम्मि गुरुतरो किह णु ? आणाइच्चिअ चरणं तभंगे जाण किं न भग्गं नु' ।।
(बृ०क० ९२४, नि०भा० ४७८३) A. निशीथादौ ।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अपराधे चारित्रातिचारे लघुतरो दण्डो भवद्भिः पूर्वं भणितः । तथाहि-अचित्ते प्रलम्बे मासलघुः सचित्ते चतुर्लघु । इह पुनराज्ञाभङ्गे चतुर्गुरुकमिति गुरुतरो दण्डः कथं कस्मात् ? नुरिति वितर्के । अपि च-अनपराधिजीवोपघातो दृश्यते तेन तत्र गुरुतरो दण्डो युक्तियुक्तः । आज्ञायां पुनर्नास्ति जीवोपघात इति लघुतर एवात्र भणितुमुचित इति । गुरुराह-आज्ञायामेव भागवत्यां चरणं चारित्रं व्यवस्थितम् । अतः तद्भङ्गे तस्या आज्ञाया भङ्गे किं तन्मूलोत्तरगुणादिकं वस्तु न भग्नम् ? । अपि तु सर्वमपि भग्नमत आज्ञायां गुरुतरो दण्ड उच्यते । अस्यैवार्थस्य प्रसाधनार्थमयं दृष्टान्तःसोऊण य घोसणयं अपरिहरंता विणासं जह पत्ता । एवं अपरिहरंता हिअसबस्सा उ संसारे' ।।
(बृ०क० ९२५, नि०भा० ४७८४) राज्ञा कारितां घोषणां श्रुत्वा घोषणया च निवारितमर्थमपरिहरन्तो यथा द्रव्यापहारलक्षणं विनाशं प्राप्ताः । एवं तीर्थकरनिषिद्धं प्रलम्बग्रहणमपरिहरन्तो हृतसर्वस्वा अपहृतसंयमरूपसर्वसाराः संसारे दुःखमवाप्नुवन्ति । जहा कोइ नरवई सो छहिं पुरिसेहिं अन्नतरकज्जे तोसितो इमेणत्थेण घोषणं कारेइ । इमे छप्पुरिसा मज्झं पुरे अप्पणो इच्छाए विहरमाणा महाजणेणं अदिट्टपुब्वा अणुवलद्धविभवनेवत्था अच्छंति । जो ते छिवइ वा पीडेइ वा मारेइ वा तस्स उग्गं दंडं करेमि । एवं घोषणयं सोऊण ते पउरा जणवया य दंडभीता ते पुरिसे पयत्तेण वण्णरूवाईहिं चिंधेहिं आगमिऊणं पीडापरिहारकयबुद्धी तेसिं छण्हं पुरिसाणं पीडं परिहरंति ते निद्दोसा । जे पुण अणायारमंता न परिहरंति ते रन्ना सबस्सावहारदंडेणं दंडिआ । एस दिदंतो । अयमत्थोवणओ-रायत्थाणीआ तित्थयरा । पुरत्थाणीओ लोगो । छप्पुरिसत्थाणीआ छक्काया । घोषणत्थाणीया छक्कायरक्खणपरूवणपरा छज्जीवणिआदओ आगमा । छिवणाइत्थाणीआ संघट्टणादी । पउरजणवयत्थाणीआ साहू । दंडत्थाणीओ संसारो । तत्थ जे य पयत्तेण छण्हं कायाणं सरूवं रक्खणोवायं च आगमेऊण जहुत्तविहीए पीडं परिहरंति ते कम्मबंधदंडेणं न दंडिजति । इअरे पुण संसारे पुणो पुणो सारीरमाणसेहि दुक्खसयसहस्सेहिं दंडिजति त्ति । तथा मिथ्यात्वे चत्वारो लघुका भवन्ति । शङ्कादयश्च दोषाः । यदुक्तम्मिच्छत्ते संकाई जहेअ मोसं तहेव सेसंपि । मिच्छत्तथिरीकरणं अन्भुवगमवारणमसारं' ।।
(बृ०क० ९२९, नि०भा० ४७८८) मिथ्यात्वे विचार्यमाणे शङ्कादयो दोषा वक्तव्याः । शङ्का नाम किं मन्ये अमी यथावादिनस्तथाकारिणो न भवन्ति ? येन प्रलम्बानि गृह्णन्ति । आदिशब्दात् काङ्क्षादयो दोषाः । तथा यथैतन्मृषा तथैव शेषमन्यदप्येतेषां मिथ्यारूपमेवेति चित्तविप्लुतिः स्यात् , मिथ्यात्वाद्वा चलितभावस्य सम्यक्त्वाभिमुखस्य प्रलम्बग्रहणदर्शनात् पुनरपि मिथ्यात्वे स्थिरीकरणं भवति । अभ्युपगमं वा प्रव्रज्याया अनुव्रतानां वा सम्यग्दर्शनस्य वा कर्तुकामस्याऽपरः कश्चित् वारणं कुर्यात्-मा एतेषां समीपे प्रतिपद्यस्व । असारं निस्सारममीषां प्रवचनं मयेदं चेदं च दृष्टमिति । तथा अनवस्थायां चत्वारो लघुका भवन्ति । सा चेयम्
A. चिद्वैः।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एगेण कयमकज्जं करेइ तप्पच्चया पुणो अन्नो । सायाबहुलपरंपरखुच्छेदो संजमतवाणं' ।।
(बृ०क० ९२८, नि०भा० ४७८७, पंचव० ५९१) एकेन केनचिदाचार्यादिना किमप्यकार्यं प्रमादस्थानं कृतं प्रतिसेवितं ततोऽन्योऽपि तत् प्रत्ययादेष आचार्यादिः श्रुतधरोऽप्येवं करोति, नूनं नास्त्यत्र दोष इति तदेवाकार्यं करोति । ततोऽपरोऽपि तथैव करोति तदन्योऽपि तथैवेत्येवं सातबहुलानां सातगौरवप्रतिबद्धानां प्राणिनां परम्परया प्रमादस्थानमासेवमानानां संयमतपसोळवच्छेदः प्राप्नोति । यद्धि संयमस्थानं तपःस्थानं वा पूर्वाऽऽचार्येण सातगौरवगृध्नुतया वर्जितं तत् पाश्चात्यैरदृष्टमिति कृत्वा व्यवच्छिन्नमेव । अथ विराधना, सा च द्विधा-आत्मविषया संयमविषया च । तत्राऽऽत्मविराधना जिह्वालोलुपतया बहुप्रलम्बभक्षणे विसूचिकादिभिः । तस्यां च गुरुकाश्चत्वारो भवन्ति । संयम पञ्चमहाव्रतषड्विधजीवनिकायरक्षणात्मकः तस्मिन् या विराधना तस्यां व्रतकायनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं भवति । अयमर्थः- यत् पूर्वं व्रतषट्कविराधनाविषयं षड्विधजीवनिकायविराधनाविषयं च प्रायश्चित्तं प्रतिपादितं तदत्र संयमविराधनायामवगन्तव्यमिति । संयमविराधना चात्रेत्थं भवति । प्रलम्बानि गृह्णानो वनस्पतिकायान् न परित्यजति, तं चापरित्यजन् शेषानपि कायानसौ भावतः न परित्यजति, तदपरित्यागे च प्रथमव्रतपरित्यागः । प्रथमव्रतपरित्यागे च शेषव्रतपरित्यागोऽप्युपजायते । यद्वा-विरतिलक्षणं चारित्रं भणितं तच्च लक्षणं प्रलम्बानि गृह्णतो न स्यात् । लक्षणाभावे च चारित्रमपि न भवेत् । प्रलम्बग्रहणाच्च साधोर्जीवेषु समता न विद्यते, समताया अभावाच्च सम्यक्त्वमपि नास्ति तस्यापि सामायिकभेदतया समतारूपत्वात् । तथा ज्ञानोपदेशे क्रियाद्वारेणावर्त्तमानोऽसौ ज्ञान्यपि अज्ञानी मन्तव्यः । एवमन्यत्राऽप्याज्ञाभङ्गादिष्विदं प्रायश्चित्तं ज्ञातव्यमिति पिण्डविषयं प्रायश्चित्तं प्रपञ्चितम् ।।१७५ ।। अथ वसतिमधिकृत्य प्रायश्चित्तमाचिख्यासुर्मूलोत्तरगुणदुष्टवसतिस्वरूपमाह
पिट्ठीवंसो दो धारणा य चत्तारि मूलवेलीओ। मूलगुणेहिं असुद्धा एसा आहागडा वसही ।।१७६ ।।
(बृ०क० ५८२, नि०भा० २०४६) व्याख्या-उपरितनस्तिर्यपाती पृष्ठिवंशः । द्वौ मूलधारणौ ययोरुपरि पृष्ठिवंशः तिर्यग्निपात्यते । चतस्रश्च मूलवेलय उभयोर्धारणयोरुभयतो द्विद्विवेलिसम्भवात् । एते वसतेः सप्त मूलभेदा एतैर्मूलगुणैः सप्तभिरशुद्धा या एषा वसतिः आधाकृता भवति साधूनाधाय सम्प्रधार्य कृता आधाकृता। पृषोदरादित्वादिष्टरूपनिष्पत्तेः।।१७६।।
वंसगकडणुक्कंबणछायणलेवणदुवारभूमी अ। सपरिकम्मा वसही एसा मूलुत्तरगुणेहिं ।।१७७।।
(बृ०क० ५८३, नि०भा० २०४७)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
व्याख्या– वंशका ये वेलीनामुपरि स्थापयन्ते पृष्ठवंशस्योपरि तिर्यक् । कटनं कटादिभिः समन्ततः पार्श्वाणामाच्छादनम् । उत्कम्बनम् उपरि कम्बिकानां बन्धनं छादनं दर्भादिभिराच्छादनम् । लेपनं कुड्यानां कर्दमेन गोमयेन च लेपप्रदानम् । दुवार' त्ति । संयतनिमित्तमन्यतो वसतेर्द्वारकरणम् । भूमि' त्ति ।। समभूमिकरणम् । एतत् सप्तविधमुत्तरकरणम् । एषा सपरिकर्मा वसतिर्मूलगुणैरुत्तरगुणैश्च । एषा नियमेनाविशोधिकोटिरन्येऽपि चोत्तरगुणा वसतेर्विद्यन्ते, तैः कृता विशोधिकोटिः ।।१७७।। केतेऽन्ये उत्तरगुणाः ? इत्यत आह
दूमिअधूमिअ वासिअ उज्जोइअबलिकडा अवत्ता य । सित्ता संमट्टावि अ विसोहिकोडीगया
वसही ।। १७८ । । (बृ०क०५८४, नि० भा० २०४८ )
व्याख्या
- दूमिता नाम सुकुमारलेपेन सुकुमारीकृतकुड्या सेटिकया धवलीकृतकुड्या च । धूपिता अगुरुप्रभृतिभिः वासिता पटवासकुसुमादिभिः । उद्योतिता अन्धकारे अग्निकायेन कृतोद्योता । बलिकृता यत्र संयतनिमित्तं बलिविधानं कृतम् । अवत्ता नाम यत्र भूमिरुपलिप्ता । सिक्ता आवर्षणकरणतः । सम्मृष्टा सम्मार्जन्या, संयतनिमित्तमेवमुत्तरगुणैः कृता वसतिर्विशोधिकोटिगता भवति ।। १७८ ।। अथाविशोधिकोटि – विशोधिकोटिगतवसत्यवस्थानविषयं प्रायश्चित्तमाह
मूलुत्तरचउभंगो पढमे दोहिं गुरु गुरुग बिअतइए । तवगुरुकालगुरुकमा अत्तटुकडो चरिम सुद्धो ।। १७९।।
(बृ०क० ५८७, नि० भा० २०५१ ) व्याख्या–मूलगुणाः पृष्ठवंशादय उत्तरगुणा वंशकादयः । तेषु मूलोत्तरगुणेषु चतुर्भङ्गी । गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् । मूलगुणा अपि पृष्ठवंशादयः संयतनिमित्तमुत्तरगुणा अप्यविशोधिकोटिगता वंशकादयः संयतनिमित्तमिति प्रथमो भङ्गः । अत्र प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका द्वाभ्यां गुरवः तपसा कालेन च । मूलगुणाः संयतार्थमुत्तरगुणा अविशोधिकोटिगताः स्वार्थमिति द्वितीयः । अत्र चत्वारो गुरुकास्तपोगुरवः काललघवः । मूलगुणाः स्वार्थमुत्तरगुणा अविशोधिकोटिगताः संयतार्थमिति तृतीयो भङ्गः । अत्र चत्वारो गुरवः कालगुरवः तपोलघवः क्रमादवसेयाः । आत्मार्थं मूलगुणा आत्मार्थमेव चोत्तरगुणा इत्येवमात्मार्थकृतश्चरमभङ्गः शुद्धः । चतुर्थभङ्गवर्त्तिवसताववस्थाने प्रायश्चित्तं न भवतीत्यर्थः ।। १७९।।
अफासुण देसे सव्वे वा दूमिआइ चउलहुआ । अप्फासु धूमजोई देसम्मिवि चउलहू हुति । । १८० ।। सेसेसु फासुएणं देसे लहु सव्वहिं भवे लहुगा । सुन्नवसहीइ गुरुगा बालाइवसहिपाले
वि ।। १८१ ।।
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-यत्र देशतः सर्वतो वा अप्रासुकेन वस्तुना दूमितादि । आदिशब्दात् समस्तान्यपि पदानि गृहीतानि । तत्र तिष्ठतः प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । यत्र पुनरगुरुप्रभृतिभिधूपनम् अन्धकारेऽग्निकायेन उद्द्योतनं तत्र नियमादप्रासुकः सचित्तोऽग्निकाय इति देशेऽपि चत्वारो लघुका भवन्ति किमुत सर्वतः ? शेषेषु धूपितमुद्द्योतितं च मुक्त्वाऽन्येषु दूमितवासितबलिकृतावत्तसिक्तसंसृष्टरूपेषु भेदेषु प्रासुकेन देशतः करणे लघुमासः । सर्वतश्चत्वारो लघुका भवन्तीति मूलोत्तरगुणाऽशुद्धवसत्यवस्थानविषयं प्रायश्चित्तमुक्तम् । तथा साधुभिर्वसतिः शून्या न कार्या, बालादिर्वसतिपालश्च न विधेयोऽनेकदोषसम्भवात् । ततः शून्यवसतौ कृतायां गुरुकाश्चत्वारः प्रायश्चित्तं बालादौ, आदिशब्दाद् ग्लाने अव्यक्ते वा वसतिपालेऽपि कृते गुरुकाश्चत्वारो भवन्ति । निशीथादौ तु शून्यवसतौ चत्वारो लघुकाः कालतपोगुरवः । बालादौ तु मासलघु ।। १८०-१८१।। अथ संसक्तवसतिस्थितिविषयं प्रायश्चित्तमाह
संसत्ताए काएहि सजिअमीसेहिं होइ सट्टाणं । नरतिरिसंसत्ताए लहुगा गुरुगा नपुत्थीहिं ।।१८२।।
(बृ०क० ५८९) व्याख्या-कायैः पृथिव्यप्तेजोवनस्पतिकायैः सजीवैः सचित्तैः मित्रैश्च सचित्ताचित्तरूपैः संसक्तायां संयुक्तायां वसतौ तिष्ठतः प्रायश्चित्तं स्वस्थानं स्वस्थाननिष्पन्नं भवति । तद्यथा-सचित्तैः पृथिवीकायादिभिः संसक्तायां वसतौ चतुर्लघु । हरितैरनन्तैश्चतुर्गुरु । प्रत्येकबीजै रात्रिंदिवपञ्चकं लघु । अनन्तबीजैर्गुरुकम् । मित्रैः पृथिव्यादिभिर्मासलघु । हरितैरनन्तैर्मिश्रेर्मासगुरु । बीजैरनन्तैश्च मित्रैः सचित्तैरिव त्रसकायैश्चत्वारो गुरुकाः । तथा नरैः पुरुषैः तिर्यक्स्त्रीभिश्च संसक्तायां वसतौ तिष्ठतां निर्ग्रन्थानां चत्वारो लघुकाः । नपुंसकैर्मनुष्यस्वीभिश्च संसक्तायां वसतौ चत्वारो गुरुकाः । निर्ग्रन्थीनां पुनस्त्रीभिः संसक्तायां चतुर्लघु । पुरुषसंसक्तायां चतुर्गुरुः स्यादित्यनुक्तमप्यवगन्तव्यम् ।।१८२।। अथ वसतिर्नवधा भवतीति दर्शयति
कालाइक्कंतउवट्ठाण अभिक्कंत अणभिक्कंता य । वज्जा य महावज्जा सावज्जमहऽपकिरिआ य ।।१८३ ।।
(बृ०क० ५९३) व्याख्या-शय्या नवप्रकारा भवति । तद्यथा-कालातिक्रान्ता, उपस्थाना, अभिक्रान्ता, अनभिक्रान्ता, वा, महावा, सावया, महासावया, अल्पक्रिया च ।। १८३।। साम्प्रतमेतासामेव कालातिक्रान्तादीनां व्याख्यानमभिधित्सुराह
उडुवासा समईआ कालाइक्कत सा भवे सिज्जा । सा चेव उवट्ठाणा दुगुणादुगुणं अवज्जित्ता ।।१८४ ।।
(बृ०क० ५९५) A. स्त्रीभिः – हलकी जातनी स्त्रीओवडे संसक्त अवी वसतिमां ।
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
जड- जीयकप्पो व्याख्या-ऋतुबद्धकाले वर्षाकाले च यत्र स्थितास्तस्यामृतुबद्धे काले मासे पूर्णे, वर्षाकाले च चतुर्मासे पूर्णे यदि साधवस्तिष्ठन्ति तदा सा वसतिः कालातिक्रान्ता भवेत् १। यस्यां वसतौ ऋतुबद्धे मासम्, वर्षाकाले चतुर्मासं च स्थिता यदि तस्यामृतुबद्धवर्षाकालसम्बन्धिकालमर्यादां द्विगुणां द्विगुणामवर्जयित्वा भूयः समागत्य तिष्ठन्ति तदा सैव वसतिरुपस्थाना २ । किमुक्तं भवति-ऋतुबद्धे काले द्वौ मासौ, वर्षासु अष्टमासानपरिहत्य यदि पुनरागच्छन्ति यस्यां वसतौ ततः सा उपस्थाना भवति । अन्ये पुनरिदमाचक्षते-यस्यां वसतौ वर्षावासं स्थितास्तस्यां द्वौ वर्षारात्रावन्यत्र कृत्वा यदि समागच्छन्ति ततः सा उपस्थाना न भवति, अर्वाक् तिष्ठतां पुनरुपस्थाना ।।१८४।।
जावंतिअ वसही तेहिं भुत्त अभिक्कंत इअरणभिक्कंता । वज्जा सगिहं दाउं सट्टाए अन्नगिहकरणे ।।१८५।।
(बृ०क० ५९६) व्याख्या-या शय्या आचण्डालेभ्यो यावन्तिकी सा यदाऽन्यैश्चरकादिभिः पाखण्डस्थैर्गृहस्थैर्वा निषेविता पश्चात् संयतास्तिष्ठन्ति तदा सा अभिक्रान्ता ३ । सा एव यावन्तिकी अन्यैः पाखण्डस्थैर्गृहस्थैर्वाऽपरिभुक्ता तस्यां यदि संयताः प्रविशन्ति ततः सा अनभिक्रान्ता ४। स्वगृहं यतिभ्यो दत्त्वा स्वार्थमन्यगृहकरणे वा भवति । आत्मार्थे पूर्वकृतं गृहं साधुभ्यः प्रदत्तं ततः स्ववसनार्थमन्यन्नवीनं गृहं यदि गृहस्थः करोति, तदा यत् साधुप्रदत्तं गृहं सा वसतिः वा प्रोच्यते इत्यर्थः ५।।१८५।।
पासंडिअट्ठविहिआ महवज्जा समणअट्ठ सावज्जा ।
__ महसावज्ज जइट्ठा चरिमा अत्तट्टकडसुद्धा ।।१८६।। व्याख्या-बहूनां श्रमणब्राह्मणप्रभृतीनां पाखण्डिनामर्थाय या विहिता वसतिः सा महावा ६ । श्रमणार्थाय पञ्चानां श्रमणानामर्थाय या कृता सा सावया ७। ते चामी- निग्गंथसक्कतावसगेरुअ आजीवि पंच महासमणा' निर्ग्रन्थाःसाधवः क्षपणका वा, शाक्या रक्तपटाः, तापसा वनवासिनः, गैरुकाः परिव्राजकाः, आजीवका गोसालकशैक्षाःपाण्डुरभिक्षवो वा । या पुनरमीषामेव यतीनामर्थाय कृता सा महासावया ८ । या पुनरात्मार्थं कृता शुद्धा च कालातिक्रान्तादिदोषरहिता परिकर्मविप्रमुक्ता सर्वस्यापि परिकर्मणः स्वत एवाग्रे प्रवर्त्तितत्वात् सा वसतिश्चरमा अल्पक्रिया वेदितव्या ९ ।। १८६।। अथैतासु वसतिषु तिष्ठतः प्रायश्चित्तमाह
कालाइआइ लहुगो उवठाणाईसु चउसु चउलहुगा । महावज्जाइसु गुरुगा अपकिरिआइ सुद्धो उ ।।१८७।।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-कालातिक्रान्तायां वसतौ तिष्ठतो लघुको मासो भवति ऋतुबद्धे काले कालातिक्रान्तं तिष्ठतो मासलघु । वर्षाकाले चत्वारो लघवो भवन्तीत्यर्थः । उपस्थानादिषु चतसृषु उपस्थानायामभिक्रान्तायामनभिक्रान्तायां वायां चेत्यर्थः, तिष्ठतः प्रत्येकं चत्वारो लघुकाः । तथा महावादिषु तिसृषु महावायां सावद्यायां महासावद्यायां चेत्यर्थः, प्रत्येकं चत्वारो गुरवः । परं तपःकालविशेषितास्तद्यथा-महावायां चत्वारो गुरुकास्तपोलघवः । सावद्यायां तपोगुरवः । महासावद्यायां तपसा कालेन च गुरवः । अल्पक्रियायां तु वसतौ तिष्ठन् शुद्धः । प्रायश्चित्तभाग न भवतीत्यर्थः । आसां च नवानां शय्यानां मध्ये पूर्वस्याः पूर्वस्या अनुज्ञा वेदितव्या । किमुक्तं भवति-नवानां शय्यानां मध्ये या पूर्वाऽल्पक्रिया सा तावत् प्रथममनुज्ञाता, लेशतोऽपि सावद्याभावात् । तस्या अभावे शेषाणां मध्ये कालातिक्रान्ता या पूर्वा सा अनुज्ञाता । अल्पक्रियाया अलाभे सा आश्रयणीयेति भावः । तस्या अप्यलाभे शेषाणां पूर्वा उपस्थाना सा अनुज्ञाता । एवं या या पूर्वा सा सा अनुज्ञाता, तावद्वक्तव्या यावत् सावद्या महासावद्यायाः पूर्वा सा अनुज्ञाता । एवं पूर्वस्याः पूर्वस्या अलाभे उत्तरस्या उत्तरस्या अनुज्ञा वेदितव्या ।।१८७।। अथ विशेषतः सजलवसतिविषयं प्रायश्चित्तमाह
सिअउसिणोदगफासुअअफासु चउभंगि सदगसिज्जाए।
ठतस्स पढमतइए लहुगो लहुगा बिअचउत्थे ।।१८८।। व्याख्या-शीतमुष्णं चोदकं प्रासुकमप्रासुकं च । अत्र चतुर्भङ्गी भवति । तद्यथा-शीतोदकं प्रासुकम्, शीतोदकमप्रासुकम्, उष्णोदकं प्रासुकम्, उष्णोदकमप्रासुकम् । तत्र प्रथमभङ्गे उष्णोदकमेव शीतीभूतं तन्दुलधावनादिकं वा, द्वितीयभङ्गे शीतोदकमेव स्वभावस्थम्, तृतीयभङ्गे उष्णोदकमुवृत्तत्रिदण्डम् , चतुर्थभङ्गे तापोदकादिकं मन्तव्यम् । एवं चतुर्विधोदकेन सहिता या शय्या तस्यां तिष्ठतः साधोः प्रथमे तृतीये च भङ्गे लघुको मासो भवति । द्वितीय-चतुर्थे पुनर्लघुकाश्चत्वारो भवन्ति । एवं गुडमोदकशष्कुलिकाक्षीरदधिनवनीतसर्पिस्तैललपनश्रीशिखरिणीप्रभृतिविविधाहारप्रतिबद्धवसतौ तिष्ठतश्चतुर्लघवो भवन्ति ।।१८८।। अथापरवसत्यलाभे आधाकर्मिकस्त्रीसंसक्तवसत्योर्मध्ये कस्यां वस्तव्यमिति विचारं दर्शयति
एगा कम्मिअ वसही थीसंसत्ता इअरा दुसुवि गुरुगा ।
कारणि कम्मिअवसहीइ वसणमुचिअं न इअरीए ।।१८९।। व्याख्या-एका वसतिः कार्मिकी आधाकर्मदोषदुष्टा मूलगुणैरशुद्धेत्यर्थः । इतरा द्वितीया पुनर्मूलगुणैः शुद्धा परं स्त्रीसंसक्ता स्त्रीप्रतिबद्धा द्वयोरपि वसत्योः स्थितौ चत्वारो गुरुगा इति प्रायश्चित्तं समानमेव । तथापि तयोर्मध्ये कार्मिकवसतौ कारणे अपरनिर्दोषवसत्यलाभादिके पुष्टालम्बने वसनमवस्थानमुचितम्, न पुनरितरस्याम्, स्त्रीसंसक्तवसतौ ।। १८९।। कुतः ? इत्याहुः
जं एगकम्मदोसो कम्मिअवसहिवसणे गुरुस्सेव । इअरीए सव्वेसिं भुत्ताभुत्ताणं बहु दोसा ।।१९०।।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-यद् यस्मात् कारणात् कार्मिकवसतिवसने आधाकर्मदोषदूषितायां वसताववस्थाने क्रियमाणे गुरोरेवाचार्यस्यैव, न शेषाणामेकः कर्मदोष आधाकर्मलक्षणो दोषो भवति । इतरस्यां स्त्रीसंसक्तवसतौ पुनः सर्वेषां साधूनां भुक्तभोगानामभुक्तभोगानां च बहवो दोषाः प्रादुष्यन्ति । तथाहि-भुक्तभोगानां स्मृतिकरणम् अभुक्तभोगानां कौतुकं भवति । तत उन्निष्कामणादयो दोषाः । गृहिणां च शङ्का जायते । एते अत्र स्थिता नूनं प्रतिसेवन्त इति लोके च परिवादो भवति- साधु तपोवने वसती'ति । अथवा यदि स्त्रीसंसक्ता वसतिः पुरुषाकीर्णा पुरुषाश्च सुशीलाः स्त्रियोऽपि शीलवत्यः भीतपरिषदश्च ते पुरुषाः । यद्वा-ताः स्त्रियो बाला अतीववृद्धा वा तरुण्यो वा तेषां साधूनां नालबद्धा अगम्याः तदा आधाकर्मिकवसतिः परित्यज्यते । यतः साधुभिः सर्वत्र यथा बहुतरगुणप्राप्तिः स्यात् तथा प्रवर्तितव्यम् । यदागमःजम्हा सव्वाणुन्ना सबनिसेहो अ नत्थि सममि । आयं वयं तुलिज्जा लाहाकंखी व वाणिअओ' ।। ।।१९०।। अथ वसतिप्रमार्जनविधिमाह
उडुवसहि दो पमज्जण तइअं वासासु अन्नहा लहुगो ।
वसहि बहुसो पमज्जणि अइसंघट्टन्नहिं गच्छे ।।१९१।। व्याख्या-यत्राऽपि वसतिस्त्रससंसक्ता न भवति । तत्रापि वसतेरष्टसु ऋतुबद्धमासेषु द्वे प्रमार्जन कर्त्तव्ये । तद्यथा-पूर्वाह्न अपराह्ण च । वर्षासु पुनस्तृतीयं प्रमार्जनं मध्याह्ने विधेयम् । अन्यथा यथोक्तप्रमार्जनाकरणे लघुको मासः प्रायश्चित्तं भवति । अथ कुन्थुप्रभृतिभिस्त्रसप्राणैः संसक्ता वसतिस्तत ऋतुबद्धे वर्षामासे च यथोक्तप्रमाणादतिरिक्तमपि बहुशः प्रमार्जनं कुर्यात् । अथ वसतेर्बहुशः प्रमार्जने त्रसप्राणानामतीव सचट्टो भवति अतिबहवो वा त्रसास्ततोऽन्यत्र उपाश्रये ग्रामे वा गच्छेयुः । अथ वसतेरेकदेशे पिपीलिकामत्कोटकादिनगरम् अन्यतरप्राणिसन्तानो वा भवति । तत्राऽयं विधिः-कुटकण्ठं तत्र स्थापयन्ति क्षारेण वोपलक्षितं कृत्वा परिहरन्ति। अनुपयुक्ततया गच्छन् साधून शैक्षम् अयोगोलकल्पानपरान् वा नोदयन्ति । एवं वसतिविषयं प्रायश्चित्तं प्रदर्शितम् ।।१९१।। अथ वस्त्रमपि मूलोत्तरगुणदुष्टं न ग्राह्यं तद्ग्रहणे प्रायश्चित्तमभिधित्सुराह
तणवितणसंजयट्ठा मूलुत्तरपमज्जणाइ चउभगे।
गुरुगा गुरुगा लहुगा विसेसिआ चरिमओ सुद्धो ।।१९२।। व्याख्या-इह संयतार्थं वस्त्रनिष्पत्तिहेतोःयत् तननं तानपरिकर्म वितननं च वानपरिकर्म क्रियते । एतौ मूलगुणौ। यद् वस्त्रं निष्पन्नं सन्(?) खलिकां पाय्यते तत् पायनम् , तदादय आदिशब्दाज्जलप्रक्षेपधावनधूपनादयो गृह्यन्ते एते उत्तरगुणा वस्त्रस्य । अत्र चतुर्भङ्गी भवति । तननवितनने संयतार्थं पायनमपि संयतार्थम् ,तननवितनने संयतार्थं पायनं स्वार्थम् , तननवितनने स्वार्थं पायनं संयतार्थम् , तननवितनने स्वार्थं पायनमपि स्वार्थम् । अत्रायेषु
A. सुष्छु।
B. वासः ।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
त्रिषु भङ्गेषु गुरुका गुरुका लघुकाश्च तपःकालाभ्यां विशेषिताः प्रायश्चित्तम् । तद्यथा – प्रथमे भङ्गे चत्वारो गुरवः तपसा कालेन च गुरवः । द्वितीयेऽपि चतुर्गुरुकास्तपसा गुरवः कालेन लघवः । तृतीये चत्वारो लघुकाः कालेन गुरवस्तपसा लघवः । चरमः चतुर्थो भङ्गो द्वयोरपि मूलोत्तरगुणयोः स्वार्थत्वात् शुद्धो निर्दोषः ।।१९२।। पुनर्वस्त्रविषयमेव प्रायश्चित्तमाह—
लहुग समणट्टधोए वत्थेणत्तट्ठिए अ पक्खित्ते ।
निक्खित्तु छिन्नकालं सुज्झइ अवहीसमत्तिदिणे ।।१९३।।
व्याख्या - श्रमणानां संयतानामर्थाय यद्वस्त्रं धौतं प्रक्षालितं तस्मिन् गृहीते लघुकाश्चत्वारा भवन्ति । ऋणार्त्तस्य यद्वस्त्रं स्थितं स्यात् तस्मिँश्च वस्त्रे गृहीते चतुर्लघुकाः, अथवा अनात्मस्थिते परगृहे स्थापिते एवं रूपे प्रक्षिप्ते प्रक्षेपकदोषदुष्टे वस्त्रे गृहीते चतुर्लघुकाः । गत्तट्ठिए' इति पदस्यार्थोऽन्यथाप्यभ्यूह्यः । ननु प्रक्षेपकदोषः कथं स्यात् ? उच्यते—ये श्रमणश्रमणीजना लिङ्गमात्रधारिणस्ते उद्गमादिभिर्दोषैरशुद्धानि वस्त्राणि गृह्णन्ति स्वयमेव वा तन्तुवायैर्वाययन्ति, लिङ्गतः प्रवचनतोऽपि साधर्मिकाश्च ते इति तेषां वस्त्राण्यकल्पनीयानीति हेतोः साधवो न गृह्णन्ति । ततस्ते लिङ्गस्थाः संविग्नबहुमानिनः सन्तो वस्त्राण्यन्यत्र यथाभद्रककुलादौ प्रक्षिपेयुः । यदि साधवो वस्त्राणि गवेषयेयुस्तदा प्रदद्ध्वमितिकृत्वा । तथा श्रावकाः श्राविकाः साधुस्वजना वा अस्मद्गृहे उद्गमदोषाशङ्कया साधवो न गृह्णीयु' रित्यन्यत्र स्थापयेयुः । तथा ऋद्धिमतः श्रेष्ठिसार्थवाहादेगृहे यतस्ततः प्रवेशो न लभ्यते, तस्य च पत्नी श्राविका सा भक्तिवशादन्यत्र प्रक्षिपेद् वस्त्राणि । यद्वा-ऋद्धिमान् पाखण्डिनां श्रमणानां वा पुण्यार्थं वस्त्राणि दद्यात् । तत्र साधवो निमन्त्रिता अप्युद्गमाशङ्कातो न गृह्णन्ति, तेन सोऽपि दानश्रद्धालुस्तथैवान्यत्र प्रक्षिपेत् । एवं मामकस्यापि प्रान्तत्वेनेर्ष्यालुत्वेन वा कस्यापि स्वगृहे प्रवेशं न ददात्येवं लक्षणस्य भार्या श्राद्धिका भक्तिभरप्रेरिता सती तथैवाऽन्यस्मिन् गृहे स्थापयेत् । राजपिण्डविवर्जिनः साधवो राजसत्कवस्त्राणि नाददीरन्, ततो राजाऽपि दानश्रद्धालुतयाऽन्यत्र प्रक्षिपेत् । स्तेनस्यापि वस्त्रं साधवो न गृणन्ति, ततः सोऽपि संयतभद्रको मदीयं न स्वीकुर्वन्ति इत्यन्यत्र प्रक्षिपेत् । एवं साधूनामर्थाय यदन्यत्र वस्त्राणां प्रक्षेपणं स प्रक्षेपकदोषः । यत् पुनः प्रथमं स्वार्थं निक्षिप्य पश्चात् साधूनामनुज्ञायते स निक्षेपकः । स च कालेन छिन्नो वा स्यादछिन्नो वा । छिन्नो नाम निर्द्धारितः । यदि वयं देशान्तरगताः सन्तः एतावतः कालादर्वाक् न प्रत्यागच्छामस्ततो युष्माभिरमूनि वस्त्राणि श्रमणेभ्यः प्रदातव्यानीति । अच्छिन्नः पुनः प्रतिनियतकालविवक्षारहितः । तत्र यन्निक्षिप्तं निक्षेपके स्थापितं वस्त्रं छिन्नकालं प्रतिनियतकालावधिकं कृतं स्यात् तदवधिसमाप्तिदिने यस्मिन् दिनेऽवधिः पूर्णो भवति तस्मिन् दिने शुद्ध्यति कल्पते, न परतः स्थापनादोषसद्भावात् । अच्छिन्ने पुनर्यदा प्रयच्छन्ति तदा कल्पते ।।१९३।। अथाञ्जनादिदूषितमध्यमादिभागवस्त्रग्रहणविषयं प्रायश्चित्तं शेषदोषातिदेशं चाह
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो आसुररक्खसभागे गुरुगजणमाइदूसिए वत्थे ।
पिंडम्मि व वत्थम्मि वि पच्छित्तं सेसदोसेसु ।।१९४ ।। व्याख्या-इह यद्वस्त्रं प्रथमं लभ्यमानं भवति, तस्य प्रथमतस्त्रयो भागाः कल्प्यन्ते । भूयोऽप्येकैको भागस्त्रिधा विभज्यते । एवं नवभागीकृते वस्त्रे ये चत्वारः कोणकास्ते देवसम्बन्धिनो भागाः । यौ द्वावञ्चलमध्यभागौ तौ मनुष्यसम्बन्धिनौ । यौ च द्वौ भागौ कर्णपट्टिकामध्यलक्षणौ तावसुरसम्बन्धिनौ । सर्वमध्यगतः पुनरेको भागो राक्षससत्कः । यदुक्तम्घउरो अ दिबिआ भागा दुवे भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा मझे वत्थस्स रक्खसो' ।।
(नि०भा० ५०८८, बृ०क० २८३३) एतेषु च नवसु भागेषु अञ्जनखअनकर्दमैः खरण्टितेषु मूषककंसारिकादिभिर्भक्षितेषु अग्निना दग्धेषु तुन्नितेषु रजककुट्टनेन पतितछिद्रेषु जीर्णेषु कुत्सितवर्णान्तरसंयुक्तेषु फलमिदमवबोद्धव्यम् । दिव्वेसु उत्तमो लाभो माणुसेसु अ मज्झिमो । आसुरेसु अ गेलनं मज्झे मरणमाइसे' ।।
(नि०भा० ५०८९, बृ०क० २८३४) ततो यो द्वावासुरौ भागौ यश्चैको राक्षसो भागः, एतेषु त्रिषु भागेषु यद्वस्त्रमअनादिभिरादिशब्दात् खञ्जनकर्दममूषकाग्न्यादिभिर्दूषितं भवति, तस्मिन् वस्त्रे गृह्यमाणे गुरुकाश्चत्वारो भवन्ति । आत्मविराधनासद्भावात् आज्ञा च भगवतां विराधिता भवति । अतो यद्वस्त्रं निर्दोषं लक्षणोपेतं च स्यात् तत्साधुभिः संयमनिर्वाहनिमित्तं ग्राह्यं न पुनः कृत्स्नं वस्त्रम् । तच्च चतुर्धा-द्रव्यकृत्स्नम्, क्षेत्रकृत्स्नम्, कालकृत्स्नम् , भावकृत्स्नं च । तत्र यत्सदशं प्रमाणातिरिक्तं वा वस्त्रं तद्रव्यकृत्स्नम् । यद्वस्त्रं यत्र क्षेत्रे दुर्लभं बहुमूल्यं वा तत्तत्र क्षेत्रकृत्स्नम् । यद्वस्त्रं यस्मिन् काले अर्थितं (अर्पितं - बहुमूल्यं) दुर्लभं वा तत्तस्मिन् काले कालकृत्स्नम् , यथा ग्रीष्मे काषायवस्त्रं शिशिरे प्रावारादि वर्षासु कुमादिखचितम् । भावकृत्स्नं द्विधा–वर्णतो मूल्यतश्च । वर्णतः पञ्चविधं वर्णाढ्यं यथा-कृष्णं मयूरग्रीवासन्निभम् , नीलं शुकपिच्छसन्निभम्, रक्तम् इन्द्रगोपकसन्निभम् , पीतं सुवर्णच्छवि, शुक्लं शद्धेन्दुसन्निभं तदेवंविधं वर्णकृत्स्नम् । द्रव्यादिकृत्स्ने वर्णकृत्स्ने चोत्कृष्टे चतुर्लघु, मध्यमे मासलघु, जघन्ये पञ्चकम् । मूल्यकृत्स्नं पुनस्त्रिविधं-जघन्यं मध्यमं उत्कृष्टं च । तत्र यस्याष्टादश रूपका मूल्यं तज्जघन्यम् , लक्षरूपकमूल्यमुत्कृष्टम् , शेषं मध्यमम् । रूपकप्रमाणं चेदं-द्वीपसत्करूपकद्विकेनोत्तरापथरूपक एकः स्यात् तद्वयेन चैकः पाटलिपुत्रीयो रूपकः । अथवा दक्षिणापथरूपकद्वयेन काञ्चिपुरीयरूपकः एकः स्यात् तवयेन च पाटलिपुत्रीय एकः एवंविधो रूपकोऽत्रावगन्तव्यः । १८ रूपके मूल्ये वस्त्रे लघुमासः, २० रूपके चतुर्लघु, १०० रूपके चतुर्गुरु, २५० रूपके षड्लघु, ५०० रूपके षड्गुरु, सहस्ररूपके छेदः, दशसहस्ररूपके मूलम्, पञ्चाशत्सहस्ररूपकमूल्ये अनवस्थाप्यम्, लक्षरूपकमूल्ये पाराञ्चितम् । पात्रे
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पुनरेकादित्रिपर्यन्तकार्षापणमूल्ये लघुमासः, चतुराद्यष्टादशपर्यन्तकार्षापणमूल्ये गुरुमासः । अग्रतो मूल्यवृद्धौ प्रायश्चित्तवृद्धिर्वस्त्रवत् पात्रेऽप्यवसेया। कृत्स्नवस्त्रबहुमूल्यपात्रग्रहणे च चौराद्यनर्थः । इत्थ दिटुंतो-एगो राया आयरिआण उवसमइ (एगेण आयरियेणं धम्मकहालद्धिसंपन्नेणं राया उवसामिओ) सो सवं गच्छं कंबलरयणेहिं पडिलाभिउं उवट्ठिओ । आयरिएहि निसिद्धो-न वट्टइत्ति । अतिनिबंधा एगं गहिअं । भणाति-पाउएणं हट्टमग्गेणं गच्छह तहा कयं । तेणगेण दिट्ठा । रातिं आगंतुं तेणगेणं भणिअं-जइ न देह वत्थं रायदिण्णं तो भे सिरच्छेअं करेमि । आयरिएहिं भणिअं-खंडिअं दंसेह, दंसि । रुट्टो भणेति-सिबिउं देह अन्नहा भे मारेमि । तं च सिबिउं दिण्णं । एवमनेकदोषाः स्वयं ज्ञेयाः । तथा वस्त्रं साधुभिः साधूचितव्यापारविधिना व्यापार्यं न तु शीर्षावरणाद्यविधिना । यदुक्तम्भिक्खविआरविहारे दुइज्जतो व गाममणुगामं । सीसदुवारं भिक्खू जो कुज्जा आणमाइणि' ।।
(नि०भा० १५२४) शीर्षावरणे चोपकरणभोगविपर्यासः, विपर्यासभोगे चेमे प्रकाराः प्रायश्चित्तं च । खंधे दुवारसंजइगरुलद्धंसो अ पट्टलिंगदुगे । लहुगो लहुगो लहुगा तिसु चउगुरु दोसमूलं तु' ।।
__(नि०भा० १५२५) चतुष्फलं मुत्कलं वा वस्त्रं स्कन्धे करोति । दुवार' इति सीसवारिआ शीर्षावरणं करोति द्वे अपि बाहे छादयन् संयतीप्रावरणेन प्रावृणोति । एकत उभयतो वा स्कन्धारोपितकल्पाश्चलकरणेन गरुडपक्षं प्रावृणोति । अर्धांस उत्तरासङ्गः, षट्ट' इति चोलपट्टे बध्नाति । लिङ्गद्विकं गृहलिङ्गमन्यतीर्थिकलिङ्ग वा करोति । एतेष्वष्टसु विपर्यासोपकरणभोगप्रकारेषु यथासङ्ख्यं पश्चार्दोक्तं प्रायश्चित्तमवसेयम् । शीर्षावरणे च त्रिधा छत्रकं भवति । उक्तं चघउफलपुत्ती सीसे बहुपावरणाउ बिइअगं छत्तं । हत्थुक्खित्तं वत्थं तइअं छत्तं च पिच्छाइ' ।।
(नि०भा० १५२७) चतुष्फलं कल्पं शिरसि करोति, वधूप्रावरणं नाम अङ्गुष्टिं करोति । एतद्वितीयं छत्रकम् । हस्तोत्क्षिप्तं दण्डके वा कृत्वा धरति इदं तृतीयं छत्रकम् । अथवा द्वे पूर्वोक्ते, तृतीयं पिच्छादि छत्रकं धरति । कारणे पुनः शीर्षावरणं कुर्यात् । उक्तं चबिइअपदं गेलन्ने असहू सागारसेहमाईसु अद्धाणतेणएसु अ संजयपंतेसु जयणाए' ।।
(नि०भा० १५२८) ग्लान उष्णं न सहते कर्णा वा तस्य वातेन भियन्ते । राजादिर्दीक्षितो वा असहो धारयति । शैक्षस्य वा सागारिकमिति कृत्वा अङ्गुष्टिं करोति । आदिशब्दादशैक्षोऽपि प्रत्यनीकादन्यस्माद्वा शङ्कमानो जात्यादिजुङ्गितो वा करोति । अध्वनि वा उष्णं न सहते, तृषितो वा संयतप्रान्तेषु वा स्तेनेष्वङ्गुष्टिं करोति । जयणाए' त्ति ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो यदि स्वलिङ्गोपधिना शीर्षावरणे कृते ज्ञायते तदा गृहिकाषायादिवस्त्रं गृहीत्वा करोति । एवं यथा न ज्ञायते तथा तथा करोति । एषा यतना । तथा पिण्डवत् वस्त्रेऽपि शेषदोषेषु प्रायश्चित्तं प्रतिपत्तव्यम् । अयमर्थः-यथा पिण्डविषयेषु उद्गमोत्पादनैषणासंयोजनालक्षणेषु दोषेषु पूर्वं प्रायश्चित्तं प्रदर्शितं तथा वस्त्रविषयेष्वपि शेषेषु-उक्तेभ्योऽवशिष्टेषु उद्गमोत्पादनैषणासंयोजनारूपेषु दोषेषु प्रायश्चित्तमवगन्तव्यम् ।। १९४।। अथ वस्त्राऽप्रतिलेखनाविषयं प्रायश्चित्तमाह
लहुगा गुरुगो लहुगो उक्कोसादुवहि अपडिलेहाए ।
दोसेहि उपेहते कमेण लहुभिन्नपणगाई ।।१९५।। व्याख्या-उत्कृष्टायुपधीनामप्रतिलेखनायां क्रमेण लघुका गुरुको लघुकश्च प्रायश्चित्तं भवति । उत्कृष्टमुपधिं न प्रत्युपेक्षते चत्वारो लघुकाः, मध्यमं न प्रत्युपेक्षते गुरुमासः, जघन्यं न प्रत्युपेक्षते लघुमास इत्यर्थः । कल्पव्यवहारयोस्तु मध्यमे लघुमासः । जघन्ये पञ्चकम् । अथारभटासम्मर्दामोसलीप्रभृतिभिर्दोषैर्दुष्टं प्रत्युपेक्षते ततः क्रमेणोत्कृष्टे लघुमासः, मध्यमे भिन्नमासः, जघन्ये रात्रिंदिवपञ्चकम् । उपघेरप्रतिलेखने चाऽऽज्ञाभङ्गादयो दोषाः । इमे च संयमदोषाः-अप्रतिलेखिते लूतापूटकं सम्बध्यते । पनको भवति । गृहकोकिला प्रसूते । हृतं नष्टं वाऽस्मारितं भवति । ग्रीष्मे वृश्चिकसर्पादयः प्रविशन्त्यप्रतिलेखिते तैरात्मविराधना भवति । भ्रमरी वा गृह कुर्यात् । यस्मादेते दोषाः तस्मात् सर्वोपधिसिन्ध्यं प्रतिलेखनीयः । कारणेषु पुनरप्रतिलेखनेऽपि न दोषः । तानि चेमानि
असिवे ओमोदरिए गेलन्नद्धाण संभमभए वा । तेणपउरसागारे संजमहेउं च बिइअपयं' ।। अशिवगृहीतो न शक्नोति प्रतिलेखनां कर्तुं तत्प्रतिचारका वा व्याकुलत्वात् । अवमे प्रगे एवारब्धा हिण्डितुं प्रतिलेखनाया नास्ति कालः, ग्लानो न शक्नोति, एकाकी अध्वनि सार्थवशो न प्रत्युपेक्षते, अग्न्यादिसम्भ्रमे वा बोधिकादिभये वा स्तेने वा प्रचुरे सारोपधि मा पश्यत्विति न प्रत्युपेक्षते । सागारिके वा कृत्स्नोपधिं न प्रत्युपेक्षते । संयमहेतोर्वा महिकाभिन्नवर्षसचित्तरजस्सु द्वितीयपदेनाऽप्रतिलेखयन्नपि शुद्धः । प्रत्युपेक्षणा चाऽन्यूनाधिका क्रमेण कर्त्तव्या । तत्र षट् पुरिमा नव खोटका नव प्रमार्जनाश्च भवन्ति । ततो यदि न्यूना अधिका वा क्रियन्ते ततोऽशुद्धा । वेलायां च न्यूनायामधिकायां वा क्रियते ततोऽप्यशुद्धा । अतो वेलायामेव विधेया प्रत्युपेक्षणा । वेला च प्रातस्तदा स्याद् यदा आवश्यकानन्तरं मुखवस्त्रिका-रजोहरण-निषद्याद्वयचोलपट्ट-कल्पत्रय- संस्तारको- त्तरपट्ट-दण्डकेषु एतेष्वेकादशसूपकरणेषु प्रतिलेखितेषु सूर्य उदेति । क्रमश्चायम्-प्रातः प्रतिलेखनायां पूर्व मुखवस्त्रिका ततो रजोहरणं ततोऽन्तर्निषद्या ततो बाह्यनिषद्या, चोलपट्टः, कल्पत्रयम्, उत्तरपट्टः, संस्तारकपट्टः, दण्डकश्च । एष क्रमोऽन्यथा उत्क्रमः । पुरुषेषु पुनरयं क्रमःपूर्वमाचार्यस्य पश्चात् परिज्ञावतस्ततो ग्लानशेक्षादीनाम् । अन्यथा उत्क्रमः । उत्क्रमेच उत्कृष्टमध्यमजघन्योपधिष क्रमेण चतुर्लघु- लघुमास-पञ्चकानि प्रायश्चित्तम् । प्रतिलेखनां च कुर्वता आरभटादयः षड् दोषास्त्याज्याः ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तत्र यद्विपरीतं करणं त्वरितमन्यान्यवस्त्रग्रहणं वा सा आरभटा १, वस्त्रस्य मध्यप्रदेशे कोणाः संवलिता यत्र भवन्ति सा सम्मर्दा तत्रैवोपधावुपवेश्य यत् प्रत्युपेक्षणां करोति सा वा सम्मर्दा २, यत्र प्रत्युपेक्षणे वस्त्रमूर्वं पीठिषु तिर्यक् कुड्ये अधश्च भूमौ लगति सा मोसली ३, यथा गृहस्थो रेणुगुण्डितं वस्त्रं प्रस्फोटयति एवं यद्वस्त्रस्य प्रस्फोटनं सा प्रस्फोटना ४, वस्त्रं प्रतिलेख्य यदन्यत्र क्षिपति वस्त्राञ्चलानां वा यदूर्ध्वं क्षेपणं सा विक्षिप्ता ५। वेदिका पञ्च प्रकारा । तद्यथा-ऊर्ध्ववेदिका, अधोवेदिका, तिर्यग्वेदिका, उभयतो वेदिका, एकतो वेदिका च । तत्रोवेदिका यदि जानुनोरुपरि हस्तौ च कृत्वा प्रतिलेखयति । अधोवेदिका जानुनोरधो हस्तौ कृत्वा प्रत्युपेक्षते । तिर्यग्वेदिका सन्दशकमध्येन हस्तौ नीत्वा प्रतिलेखयति । उभयतो वेदिका हस्तयोरन्तरे जानुद्वयं कृत्वा प्रतिलेखयति । एकतो वेदिका हस्तयोरन्तरे एकं जानु कृत्वा प्रतिलेखयति (इति पंचप्रकारा वेदिका) ६। एते षड्दोषाः । प्रतिलेखनाविधिस्तु सम्पूर्ण ओघनियुक्तितोऽवसेयः (ओ०नि० २६६) तथा प्रत्युपेक्षमाणः षट्सु कायेषु आत्मना प्रतिष्ठितः उपधिर्वा तेषु प्रतिष्ठित इत्यत्र चतुर्भङ्गी । तद्यथा-स्वयं कायेषु प्रतिष्ठितो नोपधिः, उपधिः प्रतिष्ठितो न स्वयम् , स्वयमपि प्रतिष्ठित उपधिरपि प्रतिष्ठितः, स्वयमप्यप्रतिष्ठितः उपधिरप्यप्रतिष्ठितः । ते च षट्काया मिश्रा वा सचित्ता वा भवेयुस्तेषु च साधुरुपधिर्वा अनन्तरं परम्परं वा प्रतिष्ठितो भवेत् । अत्राऽऽद्यभङ्गत्रये स्वस्थानप्रायश्चित्तं प्रागुक्तं षट्कायविराधनाविषयं प्रायश्चित्तमिति भावः । चतुर्थो भङ्गो विशुद्धः । अथ द्वीन्द्रियादित्रसानां शाल्यादिबीजानामस्थिरसंहननिनां रक्षार्थं कायेष्वपि पृथिव्यादिषु दृढसंहननिषु कारणतः प्रत्युपेक्षणा भवति न च प्रायश्चित्तम् । आह-तेषु प्रतिष्ठितः प्रत्युपेक्षणं कुर्वन् सङ्घट्टनादिबाधाविधानात् कथं न दोषभाग भवतीति ? उच्यते-नदीहरणोपलक्षितं पुत्रज्ञातमत्र-यथा कश्चित् पुरुषः तस्य द्वौ पुत्रौ । तयोरेकः कृशो द्वितीयः स्थूलः । स चान्यदा ताभ्यां सहितः कश्चिद् ग्रामं गच्छन् अपान्तराले एकामपारगभीरा नदीमवतीर्णवान्। स च नदीष्णतया सुखेनैव स्वयं तां तरीतुं शक्तः पुत्रौ तु न तरणकलाकुशलौ । ततः स यदि समर्थः तदा द्वावपि पुत्रावुत्तारयेत् । अथाऽसमर्थस्तर्हि यः कृशस्तं तारयति, लघुशरीरतया तस्य सुखेनैव तारणीयत्वात् । यस्तु स्थूलस्तमुपेक्षते, निजशरीरबहुभारेणात्मानं तं च नद्यां बोलयतीतिकृत्वा । एष दृष्टान्तः । अयमर्थोपनयः- पितृस्थानीयः साधुः । पुत्रद्वयस्थानीयः स्थिराऽस्थिरसंहनिनः पृथिवीकायादयः । ततः साधुना प्रथमतो निर्विशेषषडपि कायाः स्थिरसंहननिनोऽस्थिरसंहननिनोश्च रक्षणीयाः। अथाऽन्यतरेषां विराधनामन्तरेणाध्वगमनादिषु प्रत्युपेक्षणादि न स्यात् ततः स्थिरसंहननिनां पृथिव्यादीनां विराधनामभ्युपेत्याप्यस्थिरसंहननिनस्त्रसादयो रक्षणीया इति । पुनरुपधिविषयमेव प्रायश्चित्तमाह
तिविहोवहिणो विच्चुअविस्सारिअ-पेहिआ-निवेइअए ।
तह पाडिअलद्धे वि हु भिन्नं लहु गुरु लहुग सबे ।।१९६।। A. मोटी अने ऊंडी' इति भाषायाम् । B. मदीनी ऊंडाई - प्रवाह विगेरेने जाणनारो (नदीनो अनुभवी)' इति भाषायाम् ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-द्विविधाः साधवो-जिनकल्पिकाः स्थविरकल्पिकाश्च । उपधिरपि द्विविध औधिक औपग्रहिकश्च । इहायं प्रागुक्तोऽप्यनुस्मरणार्थमत्रापि लिख्यते
ओहेण जस्स गहणं भोगो पुण कारणे स ओहोही । जस्स य दुगंपि नियमा कारणओ सो उवग्गहिओ' ।। जिनकल्पिकसाधूनां चोपधिरष्टधा । तद्यथा-द्विविधः, त्रिविधः, चतुर्विधः, पञ्चविधः, नवविधः, दशविधः, एकादशविधः, द्वादशविधश्चेत्यष्टौ भेदाः । एषां च मध्ये कोऽपि केषाञ्चिज्जिनकल्पिकानां भवति । उक्तं चबिअ-तिअ-चउक्क-पणगं-नव-दस-इक्कारसेव बारसगं । एए अट्ठ विगप्पा उवहिम्मि उ हुंति जिणकप्पे।। रयहरणं मुहपत्ती दुविहो कप्पिक्कजुत्ततिविहो उ । रयहरणं मुहपुत्ती दुकप्प एसो चउद्धा उ ।। तिन्नेव य पच्छागा रयहरणं चेव मुहपुत्ती । पाणिपडिग्गहिआणं एसो उवही उ पंचविहो ।। पत्तगधारीणं पुण नवाइभेआ हवंति नायव्वा । पुबुत्तोवहिजोगा जिणाण जा बारसुक्कोसा' ।। सप्तप्रकारपात्रोपधिधारिणां पूर्वोक्तद्वित्रिचतुष्पञ्चप्रकारोपधियोगान् नवदशैकादशद्वादशाख्या भेदाः क्रमेण ज्ञेयाः। पत्तं पत्ताबंधो पायठवणं च पायकेसरिआ । पडलाइं रयत्ताणं च गुच्छओ पायनिज्जोगो ।। तिन्नेव य पच्छागा रयहरणं चेव होइ मुहपुत्ती । एसो दुवालसविहो ओही जिणकप्पिआणं तु ।। एए चेव दुवालस मत्तगमइरेगचोलपट्टो अ । एसो चउद्दसविहो ओही पुण थेरकप्पमि' ।।
(नि०भा० १३९३, १३९४, १३९५, ओ०नि० ६६९, ६७०, ६७१) एष त्रिविधो जघन्य-मध्यमो-त्कृष्टभेदात् । तत्र मुखवस्त्रिका पात्रकेसरिका गुच्छकः पात्रस्थापनं चेतिचतुर्विधो जघन्यः, पटलानि रजस्त्राणं पात्रकबन्धश्चोलपट्टको मात्रकं रजोहरणं चेति षड्विधो मध्यमः, पतद्ग्रहः कल्पत्रयं चेति चतुर्विध उत्कृष्टः । जिनकल्पिकानां तूपधेर्जघन्यमध्यमोत्कृष्टता यथासम्भवं स्थाप्या । आर्यिकाणां पुनरेवम्उक्कोसो अट्ठविहो मज्झिमओ होइ तेरसविहो उ । तह चउबिहो जहन्नो अजाणं पन्नवीसेवं' ।।
(नि०भा० १४१२, बृ०क० ४०९५, ओ०नि० ६७९) कप्पतिअ पडिग्गहगो अभिंतरबाहिरा निअंसणिआ संघाडिखंधकरणी उक्कोसो एस अट्ठविहो ।। पत्ताबंधो पडला रयहरणं मत्तकमढरयताणं । उग्गहपट्टो अद्धोरुचलणिकंचुअओ कच्छिवेकच्छी ।। इअ एस तेरसविहो मज्झिमओ तयणु चउविहु जहन्नो । गुच्छगपत्तठवणं मुहणंतयपायकेसरिआ' ।। कमढ' त्ति, साध्वीनामेकस्मिन् भाजने भोजनं न भवति किन्तु प्रत्येकं सर्वासां निजोदरमानं कमढकं भवति । अन्यथैकभाजनभोजने एकया गुरुकवलयोत्पाटनेऽन्यस्या अप्रीतिसम्भवः स्यादिति । इदानीमौपग्रहिकोपधिस्त्रिधा
१३
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पीठ निसिज्जा दंडगपमज्जणं घट्टडगलपिप्पलगा । सूई नहहरणी दंतकन्नसोहणदुग जहन्नो' ।।
(नि०भा० १४१३, बृ०क० ४०९६) पीठं काष्ठमयासनम्, निषीदन्त्वस्यामिति निषया पादप्रोञ्छनम् । दण्डकप्रमार्जनं येन वसतिः प्रमाय॑ते । घट्टका लिप्तपात्रघर्षणोपलाः । डगल' त्ति, लेष्टवो यैरपानं निर्लेप्यते । पिप्पलकः क्षुरप्रः, सूची यया सीव्यते, नखहरणी, दन्तशोधनं सिक्थाऽपनयनसिलाका कर्णशोधनं चेति जघन्यः । वासत्ताणाईओ मज्झिमगो वासत्ता(ता?)ण पंच इमे । वाले सुत्ते सूई कुडसीसगच्छत्तए चेव' ।। सहिअं दुन्नि अ ओहोवहिमि वाले अ सुत्तिए चेव । सेस तिअ वासताणा पणगं तह चिलमिणीण इमं' ।। वालमई सुत्तमई वागमई तहय दंडकडगमई । संथारगदुगमझुसिरझुसिपि य दंडपणगं च ।। दंडविदंडगलट्ठीविलट्ठि(ट्टी?) तह नालिया य पंचमिआ । अवलेहणि मत्ततिगं पासवणुच्चारखेले अ' ।। चिंचिणि अत्थुर पाउर तलिग अहवावि चम्मतिविहमिमं । केत्तीतलिगवन्भा पट्टगदुगं चेव होइ मिमं' ।। संथारुत्तरपट्टो अहवा सन्नाहपट्ट पल्हत्थी । मज्झो अज्जाणं पुण अइरित्तो वारगो होइ' ।। आसां व्याख्यालेशः- थाल' त्ति, वाला ऊर्णरूपास्तन्मयं कम्बलकमित्यर्थः । सुत्त' त्ति सूत्रमयम् । सूई तालपत्रसूच्यादि खुम्पकः । कुडसीसगं पलाशपत्रमयं खुम्पकम् । छत्रकं वंशमयम् । सेस तिअ वासताणा' और्णिकसौत्रिकादन्यद्वर्षास्पर्शनरक्षकं त्रयमौपग्रहिकम् । अझुसिरझुसिरं' अशुषिरः संस्तारको बहुकाष्ठफलकमयः उत्तरत्रैकाङ्गिकभणनात् । शुषिरः तृणादिमयः । दडेत्यादि । लट्ठी आयपमाणा विलट्ठि(ही?) चउरंगुलेण परिहीणा । दंडो बाहुपमाणो विदंडओ कक्खमित्तो उ' ।।
(ओ.नि. ७३१) सिरसो उवरिं चउरंगुलदीहा नालिआ होइ । अवलेहिणी वटोदुंबरप्लक्षाम्लिकाकाष्ठमयी यया पादयोः कर्दमोऽपनीयते । भणिअंच- बडउंबरे पिलक्खू तस्स अलाभम्मि चिंचिणिआ'। अत्थुर'त्ति, दावाग्न्यादिभये भूमावास्तीर्यत प्रलम्बादिविकरणाय च । पाउर' त्ति, षट्पदिकाभये यत् प्रावियते । तलिका उपानहः । सन्नाहपट्टो विहारे उपधेः शरीरेण सह बन्धनार्थः । पल्हत्थी योगपट्टः । वारओ' त्ति, ससागारिके साध्वीनां प्रस्रवणानन्तरमुदकस्पर्शनार्थं । नित्यं जनमध्य एव तासामुपाश्रयस्यानुज्ञातत्वात् । एष मध्यमौपग्रहिकः । अक्खा संथारो वा दुविहो एगंगिओ तदिअरो वा । बिइअपय पुत्थपणगं फलगं तह होइ उक्कोसो' ।।
(नि०भा० १४१६, बृ०क० ४०९९, व्य०सू० १२९ टीका) अक्खा अक्षा आचार्योपकरणम् । संस्तारको द्विविधः एकाङ्गिकः तिनिसकाष्ठरूपः, तदितरो दवरकावबद्धकम्बिकामयः । प्रथमपदमुत्सर्गः तदपेक्षया द्वितीयपदमपवादः । तत्र पुस्तकपञ्चकम् अग्रे वक्ष्यमाणस्वरूपम् । फलकं पट्टिका यस्यां लिखित्वा पठ्यते । एष उत्कृष्टौपग्रहिकः । अयं साधूनां साध्वीनां च त्रिविधोऽप्यौपग्रहिकः। एतस्य चौघिकौपग्रहिकोपधेस्त्रिविधस्यापि मध्यात् विच्चुअ' त्ति पदं सूत्रकारेणैव सह पाडिअलद्धे विहु ' इत्यनेन पदेन व्याख्यातम् । ततो विच्युतं नामाऽनाभोगेन पातितं ततः
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पुनर्लब्धं ततश्च जघन्ये उपधौ पातितलब्धे भिन्नमासः । मध्यमे पातितलब्धे लघुमासः । उत्कृष्टे पातितलब्धे गुरुमासः । तथा विस्मारितप्रेक्षितानिवेदने । प्रेक्षितं प्रतिलेखना । अयं भावः-प्रतिलेखनाया विस्मारणे विस्मार्यां प्रतिलेखनां गुरूणामनिवेदने च जघन्यस्य भिन्नमासः । मध्यमस्य लघुमासः । उत्कृष्टस्य गुरुमासः । सर्वस्मिँचोपधौ पातितलब्धे विस्मारितप्रतिलेखने 'न प्रतिलिखित' इति गुरूणामनिवेदिते च चतुर्लघु । इदं च मुखवस्त्रिकारजोहरणव्यतिरिक्तस्योपधेः प्रायश्चित्तं ज्ञेयम् । तयोः मुहणंतय'त्ति (मूलगाथा १९८) गाथायां प्रायश्चित्तस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।। १९६।।
हारिअधोउग्गमिआनिवेअणादिन्नभोगदाणेसु ।
तिविहोवहिम्मि गुरु लहुग गुरुग सबम्मि छल्लहुगा ।।१९७।। व्याख्या-हारितधौतोद्गमितानिवेदनादत्तभोगदानेषु गुरुचतुर्लघुचतुर्गुरूणि भवन्ति । अयं भावः-हारिते नाशिते, धौते क्षालिते, उद्गमितानिवेदने उद्गम्योत्पाद्योपधिं गुरोरनिवेदिते, अदत्तभोगे गुर्वदत्तेऽपि परिभक्ते, अदत्तदाने गुर्वननुज्ञयाऽप्यन्यस्य दत्ते, त्रिविधोपधौ जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदे यथाक्रमं प्रायश्चित्तमिदं यथा-जघन्ये उपधौ गुरुमासः । मध्यमे चतुर्लघु । उत्कृष्टे चतुर्गुरु । सर्वस्मिंस्तूपधौ हारिते, वर्षारम्भकालेऽपि धौते, उत्पाद्य गुरोरनिवेदिते, गुर्वदत्तेऽपि परिभुक्ते, गुर्वननुज्ञयाऽप्यन्यस्य दत्ते षड्लघुकाः प्रायश्चित्तम् ।। १९७ तथा
. मुहणंतयरयहरणे फिडिअम्मि कमेण भिन्नचउगुरुगा।
नासिअ हारविए वा जीएणं गुरुग छल्लहुगा ।।१९८।। व्याख्या- फिडिय' त्ति । स्फिटण् पदभ्रंशे विकल्पे' मन्ताश्चरादय' इतीन्प्रत्ययाभावे कर्तरि निष्ठाप्रत्यये च स्फिटित इति रूपम् । अथ गाथार्थ:-चतुर्दिशमात्मप्रमाणं क्षेत्रमवग्रहः, तस्मादवग्रहात् स्फिटिते बहिर्भूते मुखानन्तके क्रमेण भिन्नमासः रजोहरणे चतुर्गुरुका इति जीतकल्पचूर्णौ । निशीथभाष्ये तु साधोः सकाशात् हस्तमात्रातिक्रमेऽपि रजोहरणस्योत्सङ्घट्टनोक्ता । परचक्रादिसम्पाते चकितत्वेन च नाशिते पातिते निजप्रमादेन वा हारिते मुखानन्तके जीतव्यवहारेण चतुर्गुरु । रजोहरणे षड्लघु ।। १९८।। अथ सामान्येनाऽप्रत्युपेक्षणाऽप्रमार्जनाविषयप्रायश्चित्तमाह
अप्पेहऽपमज्जणि चउभंगे तुरिए दुपेहदुपमज्जे ।
चउभंगी इअ सत्तसु तिसु लहु तिसु पण चरिम सुद्धो ।।१९९। व्याख्या-अप्रेक्षणं चक्षुषा, अप्रमार्जनं रजोहरणेन । तत्र चत्वारो भङ्गा भवन्ति । तद्यथा-दण्डकग्रहणे न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयतीत्येको भङ्गः । न प्रत्युपेक्षते, प्रमार्जयतीति द्वितीयः । प्रत्युपेक्षते, न प्रमार्जयतीति तृतीयः । प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयतीति चतुर्थः । तत्र तुर्ये चतुर्थे भने दुष्प्रेक्षणे दुष्प्रमार्जन चतुर्भङ्गी भवति । तथाहि-दुष्प्रत्युपेक्षते दुष्प्रमार्जयति, दुष्प्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति, सुप्रत्युपेक्षते दुष्प्रमार्जयति, सुप्रत्युपेक्षते
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सुप्रमार्जयति । इत्येवं सप्त भङ्गा भवन्ति । एतेषु च सप्तभङ्गेषु मध्ये त्रिषु आयेषु भङ्गेषु लघुमासः, शेषेषु त्रिषु रात्रिंदिवपञ्चकं प्रायश्चित्तं भवति । चरमे सप्तमे भने शुद्धो विधिना प्रवृत्तेः । यथा दण्डकग्रहणे सप्त भङ्गा दर्शिताः । तथा दण्डकनिक्षेपेऽधस्तात् भूमेरुपरि च दण्डशिरः-सम्पर्कविषयभित्तिप्रदेशे अप्रेक्षणाऽप्रमार्जनाविषयाः सप्त भङ्गा वाच्याः । षट्सु प्रायश्चित्तं पूर्ववत् । सप्तमस्तु शुद्धः । एवं परेषामप्युपकरणानां ग्रहणे निक्षेपणे च सप्त भङ्गाः प्रायश्चित्तं च तथैव । तथा अविधिना खेलमल्लके निष्ठीवने दण्डक इव सप्त भङ्गा दण्डक इवैव चाद्येषु त्रिषु प्रत्येकं लघुमासः । उत्तरेषु त्रिषु प्रत्येकं रात्रिंदिवपञ्चकम्, सप्तमभङ्गवर्त्तिनस्त्वनिष्ठीवका एव विधिना निष्ठीवनात् । उपरितनेष्वपि च त्रिषु भङ्गेषु यदि भूमौ निष्ठीव्यति तदा मासलघु । यच्च निष्ठीवने प्राणिनां परितापनाद्युपजायते तन्निष्पन्नं च तस्य प्रायश्चित्तम् । एवमविधिना कण्डूयनेऽपि दण्डक इव सप्त भङ्गास्तथैव च प्रायश्चित्तविधिः । तथा वस्त्रादिकमातपात् छायायाम्, छायाया वा आतपे सङ्क्रामयन् न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयतीत्यादयः पूर्ववत् सप्त भङ्गाः, पूर्ववदेव चायेषु षट्सु भङ्गेषु प्रायश्चित्तविधिः । सप्तमे तु भङ्गे शुद्धः । एवं मार्गे व्रजन अस्थण्डिलात् स्थण्डिले स्थण्डिलाद्वा अस्थण्डिले । तथा-कृष्णभूमात्प्रदेशान्नीलभूमौ नीलभूमेर्वा कृष्णभूमिप्रदेशे । एवं शेषवर्णेष्वपि प्रत्येकं योजनीयम् । तथा-अध्वनो ग्रामप्रवेशे ग्रामाद्वा अध्वनि सङ्क्रामन् पादौ न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयतीत्यादयो दण्डक इव प्रत्येकं सप्त भङ्गा दण्डक इवैव च षट्सु भङ्गेषु प्रायश्चित्तम्, सप्तमे तु शुद्धः। एवमन्यत्राप्यप्रतिलेखनाऽप्रमार्जनाविषयं प्रायश्चित्तमवगन्तव्यम् ।।१९९।। एवं वस्त्रविषयं प्रायश्चित्तमभिधाय पात्रविषयं प्रायश्चित्तमभिधातुकामस्त्रिविधपात्रोत्क्रमग्रहणप्रायश्चित्तमाह
तुंबयदारुअमट्टिअपायं उक्कोस मज्झिम जहन्नं ।
उप्परिवाडीगहणे चाउम्मासा भवे लहुगा ।।२००।। व्याख्या-पात्रं त्रिविधं-तुम्बकमयं दारुमयं मृत्तिकामयम् । एकैकं त्रिविधम्-उत्कृष्टं मध्यमं जघन्यम् । उत्कृष्टं पतद्ग्रहो, मध्यमं मात्रकम्, जघन्यं टोप्परिकादि । एकैकं पुनस्त्रिधा-यथाकृतम् अल्पपरिकर्म बहुपरिकर्म च । तत्र यथाकृतं यत् पूर्वमेव कृतमुखं कृतलेपं तादृशं कुत्रिकापणे लभ्यते, निह्नवो वा प्रतिमाप्रतिनिवृत्तः श्रमणोपासको वा तादृशं ददाति । अर्धाङ्गुलं यावद्यच्छेद्यं स्यात्तदल्पपरिकर्म । यदर्भालात् परतश्छेद्यं भवति तत् बहुपरिकर्म । एतेषां पात्राणामुत्परिपाट्या विपर्यासेन ग्रहणे चत्वारो मासा लघुका भवन्ति । उपलक्षणत्वाल्लधुमास-रात्रिंदिवपञ्चके अपि । इदमुक्तं भवति-उत्कृष्टस्य यथाकृतस्य पात्रस्योत्पादनाय निर्गतस्तस्य योगं त्रिःपर्यटनरूपमकृत्वाऽल्पपरिकर्मोत्कृष्टमेव गृह्णाति चतुर्लघु । सपरिकर्म वा प्रथमत एव गृह्णाति चतुर्लघु । यदा यथाकृतम्, योगे कृतेऽपि न लभ्यते तदा अल्पपरिकर्म गवेषणीयम् । तस्योत्पादनाय निर्गतः प्रथमत एव सपरिकर्म गृह्णाति चतुर्लघु । इति त्रीणि चतुर्लघुकानि । एवं मध्यमस्यापि त्रिषु स्थानेषु त्रीणि मासिकानि, जघन्यस्य स्थानकत्रयेऽपि त्रीणि रात्रिंदिवपञ्चकानि । यथा यथाकृतादिविपर्यस्तग्रहणे प्रायश्चित्तं A. बहुपरिकर्म ।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तथोत्कृष्टादीनामपि परस्परं विपर्यस्तग्रहणे प्रायश्चित्तम् । तद्यथा-उत्कृष्टस्य प्रतिग्रहस्यार्थाय निर्गतो मध्यम मात्रकं गृह्णाति मासिकम् । जघन्यं टोपरिकादि गृह्णाति पञ्चकम् । मध्यमस्य निर्गत उत्कृष्टं गृह्णाति चतुर्लघु । जघन्यं गृह्णाति पञ्चकम् । जघन्यस्य निर्गत उत्कृष्टं गृह्णाति चतुर्लघु । मध्यमं गृह्णाति मासिकम् ।।२०० ।। अथ मूलोत्तरगुणदुष्टपात्रग्रहणप्रायश्चित्तमाह
मुहकरणं मूलगुणा निक्कोरणमुत्तरे गुरुग मूले ।
उत्तरगुणि लहुग अकोरिए अ झुसिरत्तिऽबीए वि ।।२०१।। व्याख्या-पात्रस्य यन्मुखकरणं तन्मूलगुणाः । यत् पुनर्मुखकरणानन्तरं तदभ्यन्तरवर्तिनो गिरस्योत्कीरणं तन्निक्कोरणमित्यभिधीयते तदुत्तरगुणाः । तत्र मूले मूलगुणदुष्टे पात्रे गृहीते गुरुकाश्चत्वारो भवन्ति । उत्तरगुणे उत्तरगुणदुष्टे पुनर्लघुकाश्चत्वारो भवन्ति । इदमुक्तं भवति-अत्र चतुर्भङ्गी-संयतार्थं कृतमुखं संयतार्थमवोत्कीर्णमिति प्रथमो भङ्गः । संयतार्थं कृतमुखं स्वार्थमुत्कीर्णमिति द्वितीयः । स्वार्थं कृतमुखं संयतार्थमुत्कीर्णमिति तृतीयः। स्वार्थं कृतमुखं स्वार्थमेवोत्कीर्णमिति चतुर्थः । अत्र त्रिषु भङ्गेषु प्रायश्चित्तम् । तद्यथा-प्रथमे भङ्गे चत्वारो गुरुकाः तपसा कालेन च गुरवः । द्वितीयेऽपि चतुर्गुरुकाः तपसा गुरवः कालेन लघवः । तृतीये चतुर्लघुकाः कालेन गुरवस्तपसा लघवः । चतुर्थे भने शुद्धः । उभयस्यापि स्वार्थत्वात् । तथा अकोरितेऽनुत्कीर्णे भाजने अबीजेऽपि बीजविरहितेऽपि गृहीते चतुर्लघुका भवन्ति । शुषिरमितिकृत्वा, शुषिरं हि दुर्निरीक्षत्वेन दुष्प्रतिलेख्यं भवति ।।२०१।। अथ दग्धत्वादिदोषदूषितपात्रकग्रहणप्रायश्चित्तमाह
अंतो बहिं च दद्धे पुष्फगभिन्ने अचउगुरू हूंति ।
अन्नह भिन्ने लहुगा हुडाइसु सत्तसु वि लहुगो ।।२०२।। व्याख्या-इह साधुना एवंविधलक्षणयुक्तं पात्रकं धारणीयं न तु निर्लक्षणम् । यदुक्तम्वटुं समचउरंसं होइ थिरं थावरं च वन्नटुं । हुंडं वायाइद्धं भिन्नं च अधारणिज्जाई' ।।
(बृ०क० ४०२२,नि०भा० ५८४६, ओ०नि० ६८७) वृत्तं वर्तु तदपि समचतुरस्रम् उच्छ्रयेण पृथुत्वेन च तुल्यम् , स्थिरं सुप्रतिष्ठानं दृढं वा, स्थावरमप्रातिहारिकम् , वर्णाढ्यं स्निग्धवर्णोपतम् । एवंविधं लक्षणयुक्तं पात्रं धार्यम् । तथा हुण्डं विषमसंस्थितं यत् समचतुरस्रं न भवति । वाताविद्धं यन्निष्पत्तिकालमन्तरेणाऽगिपि शुष्कम् । आतपसङ्कुचितं वलिभूतं च सातम् । भिन्नं नाम सछिद्रं राजियुक्तं च । एवं शबलं विचित्रवर्णम् । दुष्पुतं पुष्पकमूलेन प्रतिष्ठितं यत् स्थाप्यमानमूर्ध्वं तिष्ठति, वालितं पुनः प्रलुठति । कीलकसंस्थानं कूपराकारं कीलकवद्दीर्घम् । पद्मोत्पलम् अधः पद्मोत्पलाकारपुष्पकयुक्तम् । सव्रणं क्षतसहितं दग्धम् अग्निना ध्यामितम् । एतान्युपलक्षणतया अधारणीयानि। यतः सलक्षणनिर्लक्षणपात्रकयोरिमे गुणदोषाः ।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो संठिअम्मि भवे लाभो पइट्ठा सुपइट्टिए । निव्वणे कित्तिमारुग्गं वन्नड्डे नाणसंपया ।। हुडे चरित्तभेओ सबलम्मि अ चित्तविन्भमं जाण । दुप्पुए खीलसंठाणे नत्थि ठाणं ति निदिसे' ।।
(बृ०क० ४०२३-४०२४,नि०भा० ५८४७-५८४८, ओ०नि० ६८८-६८९) गणे चरणे च स्थानं नास्ति । पउमुप्पले अ कुसलं सवणे वणमाइसे । अंतो बहिं च दढे मरणं तत्थ निदिसे' ।।
(बृ०क०४०२५,नि०भा०५८४९, ओ०नि०६९०) अतो दग्धत्वादिदूषिते पात्रके धार्यमाणे प्रायश्चित्तम् , तद्यथा- अन्तर्मध्ये बहिश्चोपरिष्टात् दग्धे पात्रे पुष्पकभिन्ने च पुष्पकं पात्रकस्य नाभिस्तत्र यद्भिन्न तस्मिन् पात्रके धार्यमाणे चत्वारो गुरुका भवन्ति । अन्यत्र पुष्पकाद्व्यतिरिक्तेषु कुक्ष्यादिस्थानेषु भिन्ने पुनः पात्रके चतुर्लघुकाः । हुण्डादिषु सप्तस्वपि-हुण्डे, वाताविद्धे, दुष्पुते, कीलकसंस्थाने, शबले, सवणे, अवर्णाढ्ये चेत्यर्थः । पात्रकेषु धार्यमाणेषु लघुको मासो भवति। तथा पात्रं प्रमाणोपेतं धार्य हीनाधिकप्रमाणे पात्रे चतुर्लघुका भवन्ति । पात्रकप्रमाणं चेदम्तिन्नि विहत्थि चउरंगुलं च भायणस्स मज्झिमपमाणं । इत्तो हीण जहन्नं अतिरेययरं तु उक्कोसं' ।।
(बृ०क० ४०१३, नि०भा० ५८३७, ओ०नि० ६८१) इदं पात्रकपरिधिप्रमाणम् । अथवाउक्कोस तिसमासे दुगाउअद्धाणमागओ साहू । चउरंगुलवज् भत्तपाणपज्जत्तयं हिट्ठा' ।।
(बृ०क० ४०१४, नि०भा० ५८३८, ओ०नि० ६८३) मात्रकप्रमाणं पुनरिदंसुक्कोदणस्स भरिअं दुगाउ अद्धाणमागओ साहू । भुंजइ एगट्ठाणे एअं खलु मत्तगपमाणं ।।
(पंचव० ८१९, बृ०क० ४०६८) भत्तस्स व पाणस्स व एगतरागस्स जो भवे भरिओ । पज्जत्तो साहुस्स उ बिइअंपि अ मत्तगपमाणं'।।
(ओ०नि० ७१५, बृ०क० ४०६९) ।।२०२।। अथ पात्रकपरिकर्मणप्रायश्चित्तमाह
कारणविहिपरिकम्मे चउभंगो पढम सुद्ध तिसु लहुगो ।
तवकालेहिं विसिट्ठो तवकालगुरु चरिमभंगो ।।२०३।। व्याख्या-पात्रकस्य कारणे सति विधिना सूत्रोक्तेन परिकर्मणं बन्धनलेपनादिकं विधेयम् । अत्र चतुर्भङ्गी । कारणे विधिना परिकर्मणमित्येको भङ्गः । कारणे अविधिनेति द्वितीयः । निष्कारणे विधिना तृतीयः । निष्कारणे अविधिनेति चतुर्थः । अत्र प्रथमो भङ्गो विशुद्धोऽनुज्ञातत्वात् । शेषेषु त्रिषु भङ्गेषु लघुको मासः तपःकालाभ्यां विशिष्टो भवति । तत्र द्वितीयभङ्गे कालगुरुः, तृतीये तपोगुरुः । चरमः चतुर्थो भङ्गस्तपःकालगुरुः। तपःकालाभ्यां गुरुर्लघुमासश्चतुर्थे भवतीत्यर्थः ।।२०३।।। A. उत्कृष्टस्तृड्मासः स उच्यते यस्मिन् अतीवप्रबला पिपासा समुल्लसति स च ज्येष्ठः अषाढो वा ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अथ शोभादिनिमित्तपात्रकलेपदानप्रायश्चित्तमाह
संजमहेउं लेवो न विभूसा गारवेण वा देओ। चउगुरुग विभूसाए लिंपते गारवेणं वा ।।२०४।।
(बृ०क०५२७) व्याख्या-लेपः पात्रस्य दातव्यः संयमहेतोर्न विभूषया न वा गारवेण । संयमहेतोः पुनर्दीयमाने लेपे यदि विभूषा भवति तथापि संयमहेतोरेव । अत्र सत्या असत्या च दृष्टान्तः । तथाहि-सत्यपि आत्मानं विभूषयति असत्यपि, केवलं सती कुलाचारनिमित्तमात्मानं विभूषयतीति तुल्यमपि तद्विभूषणमदुष्टम् इतरा जारतोषणनिमित्तमिति दोषवत् । एवं यथा सत्यसत्यौ तथा साधू । यथा विभूषणं तथा लेपः । यथा कुलाचारः तथा संयमः । यथा जारतोषणं तथा असंयमः । विभूषया गारवेण वा लिम्पतो लेपं ददतः प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाः । तथा रात्रौ लेपं गृहीत्वा रात्रावेव च भाजने ददाति । अत्र प्रायश्चित्तं चतुर्लघुकास्तपःकालगुरुकाः, रात्रौ लेपं गृहीत्वा दिवा ददाति चतुर्लघुकास्तपोगुरवः, दिवा लेपं गृहीत्वा रात्रौ ददाति चतुर्लघुकाः कालगुरवः, दिवा गृहीत्वा दिवैव ददाति तदा शुद्धः । इति पात्रविषयं प्रायश्चित्तमभिहितम् ।।२०४।। एवमुत्तरगुणप्रायश्चित्ताधिकारे पिण्डशय्यावस्त्रपात्रविषयप्रायश्चित्तप्रतिपादनेनाऽकल्पविषयप्रायश्चित्तमुक्त्वा गृहिमात्रादिविषयं प्रायश्चित्तमभिधित्सुराह
गिहिमत्ते पलिअके लहुगा पडिहारिवत्थमाइगहे ।
चउगुरुग रायपिडे तहित्थिकहगिहनिसिज्जासु ।।२०५।। व्याख्या-गृहिणां गृहस्थानां मात्रं भाजनं मणिसुवर्णरजतताम्रकांस्यलोहदारुमृदादिमयम् , तस्मिन् योऽशनादि भुङ्क्ते तस्य चतुर्लघुकाः । आज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः । तथा गृहिभाजनभोजने पुरःकर्मपश्चात्कर्मादिभिः षट्कायविराधना । तथा पर्यङ्के पल्यथे, उपलक्षणत्वात् आसन्दीमञ्चकाशालकेषु शयनासने कुर्वतः चतुर्लघु आज्ञादयश्च दोषाः । तथा प्रातिहारिकवस्त्रादिग्रहे प्रातिहारिकं गृहस्थसत्तास्थमेव कियत्कालव्यापारणाय गृहीतं वस्त्रादि, आदिशब्दात् कम्बलादि तस्य व्यापारणे चतुर्लघुकाः । आज्ञादयश्च दोषाः । साधुव्यापारेण मलिने च धावनादयो दोषाः । तथा राजपिण्डे यो मूर्द्धाभिषिक्तः सेनापत्यमात्यपुरोहितश्रेष्ठिसार्थवाहसहितो राज्यं भुङ्क्ते स राजा तस्य पिण्डोऽशनादिरष्टविधः । यदुक्तम्असणाइआ चउरो वत्थे पाए अ कंबले चेव । पाउंछणए अ तहा अट्टविहो रायपिंडो अ' ।।
(बृ०क० ६३८४, नि०भा० २५००) तस्मिन् राजपिण्डे गृह्यमाणे गुरुकाश्चत्वारः । तथा स्त्रीणां पुरतस्त्रीणि चत्वारि पञ्च वा व्याकरणानि कारणेऽनुज्ञातानि, ततः परं तु षष्ठादिव्याकरणरूपामपरिमितां कथां कथयतश्चतुर्गुरुकाः । आज्ञादयश्च दोषाः
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो शङ्कादिदोषाश्च । द्वितीयपदेन तथाविधकारणे स्त्रीणामग्रेऽपि धर्मकथां कथयेत् । तत्र तासु दृष्टिमबध्नन् वृद्धासु वा दृष्टिं बध्नन् वैराग्यकथां कथयतीति विधिः । तथा गृहनिषद्यायां चतुर्गुरुकाः । गोचरचर्यादिगतो गृहिणां गृहे निषदनं कुर्वतश्चतुर्गुरुका भवन्तीत्यर्थः । आज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः। जराभिभूतादेस्तु गृहे निषीदतो न दोषः ।।२०५।। तथा साधूनां स्नानं न कल्पते । तत् करणे प्रायश्चित्तं प्रतिपिपादयिषुराह
आइन्न जयण कारण देसे ण्हाणमि भंग सोलसगं ।
जत्थाऽऽइन्नं सब्बे कारणि नाइन्न ते सुन्ना ।।२०६।। व्याख्या-इह स्नानं द्विधा-देशस्नानं सर्वस्नानं च । तत्र मुखनयनचलनदन्तकक्षाबाहुप्रभृतिशरीरावयवधावनं देशस्नानं, सर्वाङ्गप्रक्षालनं सर्वस्नानम् । तत्र देशस्नानं द्विधा-आचीर्णम् अनाचीर्णं च । आचीर्णं यत् साधुभिराचर्यते। अनाचीर्णं तद्विपरीतम् । आचीर्णमपि द्विविधं-कारणे निष्कारणे च । यत्कारणे तदपि द्विधा-भक्तामर्षे लेपे च । तत्र भक्तामर्षेऽशनादिना लेपकृता द्रव्येण हस्तौ लिप्तौ ततस्तौ मणिबन्धं यावद् धाव्येते यत् । लेपे पुनरिदम्-अस्वाध्यायिकमूत्रपुरीषादिना यावन्मात्रः शरीरावयवश्चलनादिः खरण्टितस्तावन्मात्रः स धाव्यते यत् । एतत्कारणतः । निष्कारणे पुनस्तद्विपरीतम् । भक्तामर्षे लेपे च यत् स्नानं तदाचीर्णम्, शेषं देशस्नानं सर्वस्नानं वा सर्वमनाचीर्णम् । एतत्सर्वमपि स्नानं यतनयाऽयतनया वा स्यात् । तत्र त्रिप्रसृतिप्रमाणप्रासुकपानीयेन यत्स्नानं क्रियते तत् यतनया, तदधिकेन पुनरयतनया । ततः स्नाने आचीर्णयतना-कारण-देशानामतेषां चतुर्णां पदानां सप्रतिपक्षाणां षोडश भङ्गा भवन्ति । ते च प्रस्तारतो यथा-एतेषु च
का षोडशभङ्गेषु ये भङ्गा अत्र न घटन्ते तानुत्तरार्द्धनोपदर्शयति । यथा
| यत्र भङ्गे आचीर्णग्रहणं दृश्यते तत्रैव यदि सर्वग्रहणं दृश्यते ततः पूर्वापरविरोधान्न घटतेऽसौ भङ्गः । यत्र च कारणग्रहणमनाचीर्णग्रहणं
च दृश्यतेऽसावपि न घटते, ततस्ते भङ्गाः सर्वेऽपि शून्या 1555
ज्ञातव्याः। शेषभङ्गा अत्र ग्राह्यास्तेषु प्रथमे भङ्गे शुद्धः । शेषेषु प्रायश्चित्तम् ।।२०६।। एतदेवाह
सेसे पढम ति इगदस बारस पण सत्त पनरस सोलसमे ।
सुद्धो लहु३ लहु११ लहुगा१२ तिसु५।७।१५ लहुगो चउलहु१६ कमेण ।।२०७।। व्याख्या-ये भङ्गाः शून्यास्तान वर्जयित्वा ये शेषा भङ्गा भवन्ति । तेषु यः प्रथमो भङ्ग आचीर्णो यतनया कारणे देशस्नानमित्येवंरूपस्तस्मिन् भने शुद्धः । ततस्तृतीयादिषु भङ्गेषु लघुकादि प्रायश्चित्तं क्रमेण ज्ञातव्यम्,
।5।।
5।।।
।।15
ISIS
SIIS
5515
।।5।
155।
SIS
SSSI
TISS
SI55
5555
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
इजीको
तद्यथा
- तृतीये लघुकः । एकादशे लघुकः । द्वादशे चतुर्लघुकाः । पञ्चमे सप्तमे पञ्चदशे च भङ्गे लघुको मासः । षोडशे भङ्गे पुनश्चतुर्लघुकाः । आज्ञाऽनवस्थामिथ्यात्वविराधनाश्च भवन्ति । इमे च दोषाः स्नाने षड्जीवनिकायविराधना । स्नानप्रतिबन्धः । अस्नानसाधुशरीरेभ्यो निर्मलशरीरोऽहमिति गारव विभूषा । अस्नानपरीषहाऽजयः । लोकस्याविश्रम्भः । उक्तं च
छक्कायाण विराहण तप्पडिबंधो अ गारव विभूषा । परिसहभीरुत्तंपि अ अविसासो चेव ण्हाणंमि' ।। द्वितीयपदे ग्लानस्याध्वश्रान्तस्य वा देशस्नानं सर्वस्नानं वा न दुष्टम् । वादिनो वादपर्षदं गच्छतः पादादि - देशस्नानं सर्वस्नानं वा आचार्यस्याऽतिशय इति कृत्वा देशस्नानं सर्वस्नानं वाऽनुज्ञातम् ।। २०७ ।। अथ कालातीतादिभक्तादिप्रायश्चित्तमाह—
भिन्नं कालद्धाणाइत्थिअकरणंमि गुरुग परिभोगे । अविहिविगिंचिणिआए भत्ताईणं तु लहुमासो ।। २०८ ।।
व्याख्या–विकथादिप्रमादेन विस्मृत्या भक्तादेः कालाध्वातिक्रान्तकरणे कालातीते अध्वातीते वा भक्ते पाने वा कृते भिन्नमासः । कालाध्वातीतस्य भक्तादेः परिभोगे चतुर्गुरुकाः । कालाध्वातीतानामशुद्धगृहीतानामधिकीभूतानां वा भक्तादीनामन्येषां वा परिष्ठापनीयानां प्रस्रवणादीनामविधिविवेचनायामशुद्धस्थण्डिलादौ परित्यागे पुनर्लघुमासः ।। २०८ ।। अथवा—
संसट्टा सट्टे निद्धे चउगुरुग लुक्खसंसट्टे ।
गुरुगो इअरे लहुगो भत्ते संपइ अविहिचाए । । २०९।।
व्याख्या - संसृष्टे असंसृष्टे वा स्निग्धे भक्ते अविधिना परिष्ठापिते चतुर्गुरुकाः । रूक्षसंसृष्टे गुरुको मासः । इतरस्मिन् रूक्षासंसृष्टे भक्ते अविधिना त्यक्ते लघुको मासः । सम्प्रति इदानीं सामाचार्यागतमिदं प्रायश्चित्तमविधिपरिष्ठापनेऽवगन्तव्यम् । आगमे च परिष्ठापनेऽयं विधिः - मूलगुणाशुद्धे भक्ते परिष्ठाप्यमाने एकः पुञ्जः, उत्तरगुणाशुद्धे लोभातिरेकगृहीते च द्वौ पुञ्ज । आचार्यग्लानप्राघुर्णकदुर्लभत्वसहसालाभहेतुकगृहीतेऽधिकीभूते शुद्धे भक्ते त्रयः पुञ्ज वीथ्यादिनिर्गतानां साधूनां शुद्धाशुद्धपरिज्ञानार्थं क्रियन्ते । दुष्टविद्यामन्त्रचूर्णविषकृतं तु भक्तं भस्माक्रान्तं कृत्वा परिष्ठाप्यते । साम्प्रतं तु सर्वं परिष्ठाप्यं प्रायो भस्माक्रान्तं कृत्वा परिष्ठाप्यते ।। २०९ ।। तथा—
चहु भागे पाए चउगुरु किमिपाय संखडे वमणे ।
लहुगो इरिओवओगाकरणे सज्झाय गुरुगो अ ।। २१०।। व्याख्या–प्रमादादिना हस्तपातनादितः पात्रे भग्ने चतुर्लघु । कृमिपातः, कृमयो व्रणापानकुक्षिसमुद्भवा जन्तवस्तेषां पातः पातनं निष्कासनं स चतुर्धा - निष्कारणे अविधिना, निष्कारणे विधिना, कारणे अविधिना, कारणे विधिना ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो काष्ठादिभिरविधिः । अङ्गुल्यादिभिस्तु विधिः । अत्र चतुर्थे भने शुद्धो विधिना प्रवृत्तत्वात् । शेषेषु त्रिषु प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । निशीथे तु आद्यभङ्गद्धये चतुर्लघु । तृतीये लघुमासः । उत्सर्गेण विधिना अविधिना वा न ते निष्कास्या यतस्तेषु विराध्यमानेषु संयमविराधना, क्षते त्वात्मविराधना ततोऽधिसोढव्यम् । यदुक्तं निशीथचूर्णी- सीस आह-वेअणट्टेण किं कायव्वं ?' आयरिअ आहमच्चुप्पइअं दुक्खं अभिभूओ वेअणाए तिव्वाए । अद्दीणो अबहिओ दुक्खं अहिआसए सम्म' ।।
(नि०भा० १५०३) नच्चत्ति ज्ञात्वा, किं ज्ञात्वा ? दुःक्खमुत्पन्नम्, वेद्यते इति वेदना तिवाए वेअणाए सव्वं सरीरं व्याप्त' मित्यर्थः । न दीणो अदीणो पसण्णमणो स्वभावस्थ इत्यर्थः । न वा ओहयमणसंकप्पे । अथवा हा माते ! हा पिते ! एवमादि न भासए जो सो अदीणो, न वेअणट्टो अप्पणो सिरोरुकुट्टणादि करेति । अथवा न वेअणट्टो चिंतेइ अप्पाणं मारेमित्ति । तं दुक्खमुणन्नं सम्मं अहिआसेअवं इत्यर्थः । कारणे पुण नीहरणं करिज्ज । अबुच्छित्तिनिमित्तं जीविअट्ठी समाहिहेउं वा । गंडादीसुं किमिए जयणाए नीहरे भिक्खू' ।
___ (नि०भा० १५१३) 'सुत्तत्थाणं अबुच्छित्तिं करिस्सामि' त्ति । जीवितही वा जीवंतो संजमं करिस्सामि, चउत्थाइणा वा तवेणं अप्पाणं भाविस्सामि, नाण-दसण-चरित्तसमाहिसाहणट्ठा वा अथवा समाहिमरणेण वा मरिस्सामि त्ति । किमिए जयणाए नीहरिज । जयणा जहा जीवोवघाओ न भवतीत्यर्थः । तथा संखडे सङ्घड्यां चतुर्गुरु । इदमुक्तं भवति-सङ्खडी द्विविधा-आचीर्णा अनाचीर्णा च । साधूनां कल्पनीया आचीर्णा, इतरा अनाचीर्णा। तत्रैता अनाचीर्णाःआवंतिआ पगणिआ सखित्त अखित्त बाहिराइण्णा । अविसुद्धा पंथ गमणा सपच्चवाया सभेआ य' ।।
(नि०भा० १७७२, बृ०क० ३१८४) तटिककार्पटिकादीनां सर्वेषां यस्यां दीयते सा यावन्तिका । यस्यां पुनः पाखण्डिनामेव दश सरजस्कानां दश शाक्यानां दश परिव्राजकानां दश श्वेतपटानामेवं गणितानां दीयते सा प्रगणिता । स्वक्षेत्रे या सक्रोशयोजनाभ्यन्तरे, अक्षेत्रे या सचित्तपृथिव्यां सचित्तवनस्पतिकायादिषु या स्थिता । बाह्या या सक्रोशयोजनप्रमाणक्षेत्रावग्रहाद् बहिः । आकीर्णा चरकपरिव्राजकसरजस्कादिभिस्तटिककार्पटिकादिभिश्च या आकुला । यस्या मार्गः पृथिव्यब्बनपतित्रसैः संसक्तो भवति साऽविशुद्धपथा । सिंहादिश्वापदस्तेनादिप्रत्यपायसहिता सप्रत्यपाया । यस्यां विषकुटिलप्रयोगेण जीवितचरित्रभेदो भवति सा सभेदा । एताः सर्वा अपि सङ्घड्योऽनाचीर्णाः । यावन्तिकादिदोषविप्रमुक्ता आचीर्णाः । अनाचीर्णासु च नवसु सङ्खडीषु गच्छतः प्रायश्चित्तम् , तद्यथायावन्तिकायां चतुर्लघु । प्रगणितायां चतुर्गुरु । स्वक्षेत्रसङ्घड्यां चतुर्लघु । अक्षेत्रसवड्यां कायप्रायश्चित्तम् । बाह्यायामर्द्धयोजनार्द्धयोजनवृद्धौ चतुर्लघु-चतुर्गुरुप्रभृति । आकीर्णायां चतुर्गुरु । अविशुद्धपथायां कायप्रायश्चित्तमेव ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सप्रत्यपायायां दर्शनापाये चतुर्लघु । ब्रह्माद्यपाये चतुर्गुरु । सभेदायां चतुर्गुरु । तथा वमने साते च चतुर्गुरु । तथा हस्तशताद् बहिर्गमनागमनादौ ईर्याया ईर्यापथिक्या अप्रतिक्रमणे उपयोगाकरणे च लघुमासः । तथा पौरुषीचतुष्टये स्वाध्यायाकरणे गुरुको मासः । साधुना हि सततं विशुद्धस्वाध्यायध्यानबद्धादरेण भाव्यम् । यदुक्तं श्रीमहानिशीथेगोयमा ! णं पवज्जा-दिवस-पभिईए जहुत्त-विहिणोवहाणेणं जे केई साहू वा साहुणी वा अपुव-नाणगहणं न कुज्जा तस्सासई विराहियं सुत्तत्थोभयं सरमाणे एगग्ग-चित्ते पढम-चरम-पोरिसीसु दिया राओ य णाणुगुणेज्जा से णं गोयमा ! णाणकुसीले णेए । से भयवं ! जस्स अइगुरुय-नाणावरणोदएणं अहंनिसं पहोसेमीणस्स संवच्छरेणावि सिलोगऽद्धमवि णो थिरपरिचियं भवेज्जा से किं कुज्जा ? गोयमा ! तेणावि जावज्जीवाभिग्गहेणं सज्झायसीलाणं वेयावच्चं तहा अणुदिणं अड्डाइज्जे सहस्से (२५००) पंचमंगलाणं सुत्थत्थोभए सरमाणे गग्गमाणसे पहोसिज्जा । से भयवं ! केणं अटेणं ? गोयमा ! जे भिक्खू जावज्जीवाभिग्गहेणं चाउक्कालियं वायणाइ जहासत्तीए सज्झायं न करेज्जा से णं णाणकुसीले णेए । अन्नं च-जे केई जावज्जीवाभिग्गहेण अपुलं नाणाहिगमं करेज्जा, तस्सासत्तीए पुबाहियं गुणेज्जा, तस्सावियासत्तीए पंचमंगलाणं अड्डाइज्जे सहस्से परावत्ते सेवि आराहगे तं च नाणावरणं खवित्ताणं तित्थयरे इ वा गणहरे इ वा भवित्ता णं सिज्झिज्जा। से भयवं ! । केण अटेणं एवं बुच्चइ जहा णं चाउक्कालियं सज्झायं कायव्वं ? गोयमा । मण-वयण-कायगुत्तो नाणावरणं खवेइ अणुसमयं । सज्झाए वटतो खणे खणे जाइ वेरग्गं ।।१०८।। उड्डमहे-तिरियमि य जोइस-वेमाणिया य सिद्धी य । सबो लागालोगो सल्झाय-विउस्स पच्चक्खो ।।१०९।। दुवालस-विहंमिवि तवे साभिंतरबाहिरे कुसल-दिढे । णवि अत्थि न वि य होही सज्झायसमं तवोकम् ।।११०।। एग-दुति-मासक्खमणं संवच्छरमवि य अणसिओ होज्जा । सज्झायझाणरहिओ एगोवासफलं पि ण लभेज्जा ।।१११।। उग्गम-उपायण-एसणाहिं सुद्धं तु निच्च भुंजतो । जइ तिविहेणाउत्तो अणुसमय भवेज सज्झाए ।।११२।। ता तं गोयम ! एगग्गमाणसत्तं ण उवमिउं सक्का । संवच्छरखवणेणवि जेण तहिं णिज्जराऽणंता ।।११३ ।। (युग्मम्) पंचसमिओ तिगुत्तो खंतो दंतो य निज्जरापेही । एगग्गमाणसो जो करेजा सज्झायं सो मुणी मन्ने ।।११४ ।। जो वागरे पसत्थं सुयनाणं जो सुणेइ सुद्धभावो । ठइयासव-दारत्तं तक्कालं गोयमा ? दोण्हं ।।११५ ।। एगपि जो दुहत्तं सत्तं पडिबोहिउं ठवइ मग्गे । ससुरा-ऽसुरंमि वि जगे तेणेह घोसिओ अमाघाओ ।।११६ ।। धाउ-पहाणो कंचणभावं न य गच्छई किया-हीणो । एवं भव्वोवि जिणोवएस-हीणो न बुझेज्जा ।।११७।। A. प्रघोषयतः। B. दुःखार्तं । C. अभयघोषणा ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो गय-राग-दोस-मोहा धम्मकहं जे करेंति समयन्नू । अणुदियहमवीसंता सव्वप्पावाण मुच्चंति ।।११८।। निसुणंति अ भयणिज्जं, एगंतं निज्जरं कहताणं । जइ अन्नहा ण सुत्तं अत्थं वा किंचि वाएज्जा ।।११९ ।। एएणं अटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जहा णं जावज्जीवं अभिग्गहेणं चाउक्कालियं सज्झायं कायव्ति, तहा अ गोयमा ! जे भिक्खू विहीए सुपसत्थनाणमहिज्जेऊण नाणमयं करेज्जा से वि नाणकुसीले, एवमाइनाणकुसीले अणेगहा पन्नविज्जंति । (महानिशीथसूत्रम् अध्ययन - ३ सूत्र ३६-३७-३८) ।।२१०।। अथावश्यकाविधिकारणप्रायश्चित्तमाह
फिडिए सयमुस्सारिअ भग्गे वेगाइवंदणुस्सग्गे ।
कमसो भिन्नं लहुगुरु मासो सबमि चउलहुगा ।।२११।। व्याख्या-स्फिटिते स्वयमुत्सारिते भग्ने वा एकादिवन्दनोत्सर्गे । क्रमशो भिन्नलघुगुरुमासाः । सर्वेषु चतुर्लघुकाः। अयं भावार्थः-निद्रादिप्रमादवशतो गुरुभिः सह प्रतिक्रमणे स्फिटितो न मिलितः । एकस्मिन् कायोत्सर्गे भिन्नमासः । द्वयोर्लघुमासः । त्रिषु गुरुमासः । तथा गुरुभिरपारितेऽपि कायोत्सर्गे स्वयमात्मना प्रथममेव पारिते, भग्ने वा कायोत्सर्गे अचिन्तयित्वापि सर्वं चिन्तनीयमन्तराल एव पारिते । एकद्वित्रिसङ्ख्ये कायोत्सर्गे यथासङ्ख्यं भिन्नलघुगुरुमासाः । सर्वेष्वपि च कायोत्सर्गेषु स्फिटितत्वे भग्नत्वे च चतुर्लघु । एवं वन्दनकेऽपि स्फिटितत्वे पश्चात्पतितत्वे गुरोर्वन्दनकं ददानस्य स्वयमग्रतः प्रदत्ते कृताकृतत्वे भग्ने वा यथासङ्ख्यमेकस्मिन् भिन्नमासः । द्वयोर्लघुमासः । त्रिषु गुरुमासः । सर्वेषु चतुर्लघु ।।२११।। यस्तु कायोत्सर्गादीनि न करोत्येव तस्य किमित्याह
अकएसु अ तेसु पुणो लहुगुरुचउलहुग चउगुरु सव्वे ।
पुबमपिहि अर्थडिल निसि वोसिरणे दिवा सुअणे ।।२१२।। व्याख्या-अकृतेषु पुनस्तेषु कायोत्सर्गेषु वन्दनकेषु च एकादिषु एकद्वित्रिषु लघुगुरुचतुर्लघुकाः क्रमेण भवन्ति । सर्वस्मिंस्तु प्रतिक्रमणे अकृते चतुर्गुरु । तथा पूर्व सन्ध्यायामप्रेक्षितस्थण्डिले निशि सञोत्सर्गे कृते, दिवा स्वापे च कृते चतुर्गुरु ।।२१२।। तथा
कोहे बहुदेवसिए आसवकक्कोलमाइएसुं वा ।
लसुणाइसु लहुमासो तन्नाईबंधमुअणे अ ।।२१३।। व्याख्या-अत्र वाशब्दोऽनुक्तसमुच्चये । तेन पूर्वोक्तं चतुर्गुरु प्रायश्चित्तमाकृष्यते । ततश्च क्रोधे बहुदेवसिके चिरकालीने पक्षाच्चातुर्मासकाच्चोपर्यपि रहिते चतुर्गुरु । तथा आसवकक्कोलमाइएसु' । आसवोधातक्यादिभावितइक्षुरसस्तस्मिन् कथञ्चित्पीत इति शेषः । कक्कोलादिषु कक्कोललवङ्गपूगफलजातिफलताम्बुलादिषु च भक्षितेषु चतुर्गुरु प्रायश्चित्तम् । लशुनादिषु अचित्ते लशुने, आदिशब्दात् पाण्डौ च भक्षिते । तथा सन्नाइ' त्ति । तो वत्स आदिशब्दात् मयूरतित्तिरादयः तेषां बन्धोन्मोचने लघुमासः ।।२१३।।
A. श्रमरहिताः।
B. डुंगळी' इति भाषायाम् ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो भूतिगअपेह अज्झुसिरतण भिन्न सेसपंचगेसु लहू ।
चउलहु पुत्थयपणए अपेहि पणगे गुरुगं च तसे ।।२१४।। व्याख्या-इह साधुभिः चतुर्भागावशेषायां चरमपौरुष्यां प्रस्रवणोच्चारकालभूमयः प्रतिलेख्याः ताः सप्तविंशतिर्भवन्ति । तद्यथा-उपाश्रयस्य मध्ये कायिकाभूमयस्तिस्रोऽनधिसहनीया आसन्ने मध्ये दूरे चाधिसहनीया अपि तिस्रः । एवमेताः षट् कायिकाभूमयो वसतिमध्ये । बहिरप्येवमेव षट् कायिकाभूमयः । एवं प्रस्रवणे द्वादश । एवं सञ्ज्ञाभूमयोपि द्वादश । तिस्रः कालमण्डलभूमयः । एवमेताः सर्वाः सप्तविंशतिः । ततो भुवां प्रस्रवणोच्चारकालभूमीनां त्रिकं भूत्रिकं तस्याऽप्रत्युपेक्षणे भिन्नमासः । निशीथे तु लघुमासः आज्ञादयश्च दोषाः । अप्रतिलेखिते च स्थण्डिले यदि व्युत्सृजति ततः षट्कायविराधना । बिलादिसम्भवे अप्रतिलेखिते अहिवृश्चिकादिभिरात्मविराधना । स्थण्डिलं न प्रतिलेखितमिति न व्युत्सृजति यदि ततो मूत्रनिरोधे चक्षुर्विनाशः । व!निरोधे जीवितनाशः । ग्लानकार्यव्याकुलत्वाग्निसम्भ्रमग्रामविकालप्राप्त्यादिकारणैः पुनरप्रतिलेखयन्नपि शुद्धः । तथा अशुषिरतृणेषु दर्भादिषु निष्कारणं परिभुक्तेषु भिन्नमासः । शेषपञ्चकेषु लघुमासः । तानि च पञ्चकानि-तृणपञ्चकं १ अप्रतिलेख्यदूष्यपञ्चकं २ दुष्प्रतिलेख्यदूष्यपञ्चकं ३ पुस्तकपञ्चकं ४ चर्मपञ्चकं चेति ५ । तत्र शालिव्रीहिकोद्रवरालकारण्यकतृणरूपं तृणपञ्चकम् । तूली संस्कृतरु(रू?)तादिभृता अर्कतूलादिभृता वा प्रतीता १ आलिङ्गनिका पुरुषप्रमाणा या राजेति बुद्ध्या समालिङ्ग्य राजान्तःपुर्यः शेरते २ मस्तकोपधानं हंसरोमादिपूर्णमुच्छीर्षकं ३ गल्लमसूरिका ४ पञ्चमो मसूरकश्चर्मकृतो वस्त्रकृतो वा बूयादिपूर्ण आसनक्रियायोग्यश्च क्वलकगष्टिकारूपः ५। एतदप्रतिलेख्यदूष्यपञ्चकं सर्वथापि प्रत्युपेक्षितुमशक्यम् अन्तश्चक्षुरविषयत्वात् । कोयवि-प्रावारक-पूरिका-दाढिकालि-विरालिकाख्यं दुष्प्रतिलेख्यदूष्यपञ्चकं चक्षुषा सम्यगनिरीक्ष्यम् । तत्र कोयविर्नाम रूतपूरितपट्टरूपा या लोके माणिकीत्युच्यते १। प्रावारो बृहत्कम्बलो नेपालादिः प्रतिशीरा वा २। पूर्यते स्तोकैरपि तन्तुभिः पूर्णा भवतीति पूरिका स्थूलशणगुणमयपट्टात्मिका यया धान्यगोणिकाः क्रियन्ते हस्त्याद्यास्तरणानि च ३। दाढिकालिर्यमलिततन्तुद्वयव्यूता पटी । अयमन्वयः । मुखमध्ये हि यमलितोभयदन्तपङ्क्तिरूपा दाढिकालि-दंष्ट्रिकावलिनिरीक्ष्यते । एवं द्विसूत्रपट्यपि । और्णिकी सौत्रिकी वा दाढिकालिसदृशीव दृश्यमाना प्रतिभातीति दाढिकालिरित्युच्यते ४। विरालिका नाम द्विसरसूत्रपटी ५। तथा गण्डीपुस्तकः १ कच्छपिपुस्तकः २ मुष्टिपुस्तकः ३ छेदपाटीपुस्तकः ४ सम्पुटफलकपुस्तकः ५ चेति पुस्तकपञ्चकम् । एतत्स्व रूपं चेदंबाहल्लपुहत्तेहिं गंडीपुत्थो अ तुल्लगो दीहो । कच्छवि अंते तणुओ मझे पिहुलो मुणेयव्यो ।। चउरंगुलदीहो वा वट्टागिइमुट्ठीपुत्थगो अहवा । चउरंगुलदीहु च्चिय चउरंसो होइ विन्नेओ ।। दीहो वा हस्सो वा जो पिहलो होइ अप्पबाहल्लो । तं मुणिअसमयसारा छिवाडिपुत्थं भणंतीह' ।।
(द० वै०नि० गा० ४६) A. भोटो तकीयो' इति भाषायाम् । B. रू' इति भाषायाम् ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो संपुडगो दुगमाइ-फलगा । गोमहिषाऽजैडकमृगाणां चर्माणि चर्मपञ्चकम् । द्वितीयमपि चर्मपञ्चकं भवति। यथा-तलिगाखल्लगवद्धे कोसगकत्ती अ बीअंतु । कोशकाद्याधारं चर्म । कृत्तिः प्रलम्बविकर्तनाय । अत्र च तृणपञ्चके दुष्प्रतिलेख्यदूष्यपञ्चके चर्मपञ्चके च निष्कारणपरिभुक्ते लघुमासः । अप्रतिलेख्य दूष्यपञ्चके गुरुमासः । पुस्तकपञ्चके च गृहीते चतुर्लघुकाः । यच्च त्रसानां द्वीन्द्रियादीनाम् पुस्तकान्तर्गतानां वा वधे आपद्यते तदपि च प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थः । त्रसविराधना च पुस्तकेष्वित्थमुक्ता । जइ तेसिं जीवाणं तत्थ गयाणं तु लोहि हुन्जा । पीलिज्जते धणि गलिज्ज तं अक्खरे फुसिउं ।।
(नि०भा० ४००७, बृ०क० ३८३०) यदि तेषां तत्र गतानां पुस्तकपत्रान्तरस्थितानां जीवानां कुन्थुप्रभृतीनां लोहितं भवेत् । ततः पुस्तकबन्धनादिकाले तेषां धणियं गाढतरं पीड्यमानानां तत् रुधिरमक्षराणि स्पृष्ट्वा बहिः परिगलेत् । अत एवजत्तिअमित्ता वाराउ मुंचई बंधई व जइ वारा । जइ अक्खराणि लिहइ तइ लहुगा जं च आवज्जे ।।
(नि०भा० ४००८, बृ०क० ३८३१) यावन् मात्रान् वारान् पुस्तकं मुञ्चति छोटयति । यति वारांश्च बध्नाति । यति वा यावन्ति अक्षराणि लिखति । तति तावन्ति चतुर्लघूनि । यच्च कुन्थुपनकादीनां सङ्घट्टनं परितापनमपद्रवणं वा आपद्यते तन्निष्पन्नं च प्रायश्चित्तं भवति । द्वितीयपदेन तु मेधाधारणादिपरिहाणिं विज्ञाय कालिकोत्कालिकश्रुतस्य दानग्रहणादौ भाण्डागारमेवेदं भविष्यतीत्येवमर्थं पुस्तकपञ्चकमपि गृह्यते । उक्तं च-धिप्पइ पुत्थगपणगं कालिअनिज्जुत्तिकोसट्टा ।।२१४।। तथा
छल्लहु अकालधुअणे फुल्लिअ-धुवणंडुवद्दवे छगुरू ।
मत्तविणु बहिनिरोहे लहुगा लोहे गुरुग नढे ।।२१५।। व्याख्या-वर्षारम्भकालं विना यदुपधिप्रक्षालनं तदकालधावनं तच्च साधूनां न कल्पते । अनेकदोषसम्भवात् । उक्तं चउउबद्धधुवण बाओस बंभविणासो अट्ठाणठवणं च । संपाइमवाउवहो पावणभूओवधाओ अ' ।।
(पिं०नि० ३१) ऋतुबद्धे काले चीवरधावने चरणं बकुशं भवति उपकरणबकुशत्वात् । तथा ब्रह्मविनाशो मैथुनप्रत्याख्यानभङ्गः। प्रक्षालितवासःपरिधानभूषितशरीरो हि विरूपोऽपि रमणीयत्वेन प्रतिभासमानो रमणीनां रमणयोग्योऽयमिति प्रार्थनीयो भवति, किं पुनः शरीरावयवरामणीयकोपशोभितः । ततः कामिनीकटाक्षविक्षेपादिक्षोभितोऽवश्यं ब्रह्मचर्यादपभ्रश्यति । तथा अस्थानस्थापनम् । इयमत्र भावना-यदि कथञ्चित्तत्त्ववेदितया संयमविषयनिष्पकम्पधृत्यवष्टम्भतो न ब्रह्मचर्यादपभ्रश्यति तथापि लोकेनासौऽस्थाने स्थाप्यते । यथा-नूनमयं कामी कथमन्य
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो थात्मानमित्थं भूषयति । न खल्वकामी मण्डनप्रियो भवतीति । तथा सम्पातिमानां मक्षिकादीनां प्रक्षालनजलादिषु निपततां वायोश्च वधो भवति । तथा प्लावनेन प्रक्षालनजलपरिष्ठापने पृथिव्यां रेल्लणेन भूतोपघातः पृथिव्याश्रितकीटिकादिसत्त्वोपमर्दो भवति । तस्मान्न ऋतुबद्धकाले वस्त्रं क्षालनीयम् । नन्वेते दोषा वर्षाकालादर्वागपि धावने सम्भवन्ति । ततस्तदानीमपि न चीवराणि प्रक्षालनीयानि । तन्न, तदानीं चीवराऽप्रक्षालने अनेकदोषसम्भवात्। उक्तं चअइभार चुडण पणए सीअलपाउरणजीरगेलन्ने । ओहावण कायवहो वासासु अधोवणे दोसा ।।
(पिं०नि० ३२) वर्षाकालादगिपि यदि वासांसि न प्रक्षालयन्ते तदानीमतिभारः सर्वतः सलिलमयीसु वर्षासु क्लिन्नमलसम्पकर्ता वासांसि गुरुतरभाराणि भवन्ति । तथा धुडणं' ति । वाससामधावने वर्षासु जीर्णताभवनेन शाटो भवति । न च वर्षासु अभिनववस्त्रग्रहणं न चाधिकः परिग्रहस्ततो वस्त्राभावे ये दोषाः समये प्रसिद्धास्ते सर्वेऽपि यथायोगमुपढौकन्ते । तथा मलक्लिन्नेषु वस्त्रेषु पनकः सआयते । तथा वर्षासु शीतलीभूतवाससां प्रावरणे भुक्ताहारस्याजीर्णतायां ग्लानत्वमुपजायते । तथा च सति प्रवचनस्यापभाजना । यथा अहो ! बठरशिरोमणयोऽमी तपस्विनो ये नाम वर्षासु अप्रक्षालितानां वाससां परिभोगे मान्द्यमुपजायते इत्येतदपि नावबुध्यन्ते-ते पृथग्जनापरिच्छेद्यं स्वर्गापवर्गमार्गमवगच्छन्तीति दुःश्रद्धेयम् । तथा भिक्षाद्यर्थं विनिर्गतस्य साधोर्मेघवृष्टौ मलिनवस्त्रकम्बलसम्पर्कतोऽकायविराधना । एते वर्षासु वर्षाप्रत्यासन्नकाले वस्त्रादीनामप्रक्षालने दोषास्तस्मादवश्यं वर्षाकालादर्वाग् वासांसि प्रक्षालनीयानि । ये च सम्पातिमसत्त्वोपघातादयो दोषाश्चीवरप्रक्षालने प्रोक्तास्तेऽपि सूत्रोक्तनीत्या यतनया प्रवर्तमानस्य न सम्भवन्ति । यो हि सूत्राज्ञामनुसृत्य यतनया सम्यग् प्रवर्तते स यद्यपि कथञ्चित् प्राण्युपमईकारी तथापि नासौ पापभाग् भवति । नापि तीव्रप्रायश्चित्तभागी । सूत्रे बहुमानतो यतनया प्रवर्त्तमानत्वात् । सूत्रं चेदम्अप्पत्ति च्चिअ वासे सवं उवहिं धुवंति जयणाए । असइए उदगस्स य जहन्नओ पायनिज्जोगो ।। आचार्यादीनां पुनरकालेपि वस्त्रधावने न दोषः । यदुक्तम्आयरिअ-गिलाणाण य मइला मइला पुणोवि धोवंति । मा हु गुरूण अवण्णो लोअंमि अजीरणं इअरे ।।
(पिं०नि० ३४) ततश्च शेषसाधोरकाले ऋतुबद्धकाले कल्प-चोलपट्टादेः कियन्मात्रस्योपधेः प्रक्षालने षड्लघु प्रायश्चित्तम् , सर्वस्य तूपधेरकालधावने प्रायश्चित्तमग्रे भणिष्यते । तथा पुष्पितस्य पनकजीवाश्रितस्योपधेः प्रक्षालने अण्डस्य चटकादिसत्त्वस्योपद्रवे प्रमादादिना विनाशे च षड्गुरु । तथा मात्रकं विना बहिः केवलभूमावेव निरोधे कृते चतुर्लघुकाः । लोहे सूचीनखहरणिकादिके नष्टे चतुर्गुरुकाः ।।२१५।। तथा
A. मूर्खः । B. प्राकृत (= सामान्य) जनागम्यम् । C. (तुला) नि०भा० १८५७ गिरोहं करोति वोसिरति ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो लहु कायन्भंग कवाडपिल्लणे लहुग कालऽपडिकमणे ।
मंडलिअपडिक्कमणे समं कुसीलेहिं पडिक्कमणे ।।२१६ ।। व्याख्या-कायस्य शरीरस्याभ्यङ्गस्तैलादिना मर्दनम् । अस्थिमांसरोमत्वक्सुखप्रदा सम्बाधनेत्यर्थः । तस्मिन् कायाभ्यङ्गे निष्कारणे कृते कारिते च लघुमासः । एवं कायस्य कल्कादिना उद्वर्त्तने मलप्रस्वेदस्फेटने नखसंस्करणे दीर्घरोमकर्त्तने काष्ठादिना दन्तधावने अलक्तकादिरङ्गेन नखादिरअने च लघुमासः । आज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः । इमे चापरे दोषाः । गाढसम्बाधनायां चर्मापनीयते, अस्थिभङ्गो वा भवेत्, अभ्यङ्गे च मक्षिकादिसम्पातिमजीववधः । मलस्फेटननखसमारणादौ आत्मपरमोहोदीरणं बाकुश्यदोषः । सूत्रार्थपरिमन्थः। साधुक्रियाविपर्ययः श्रावकमिथ्यादृष्टिलोके वा परिवादः । अभ्यङ्गादिकरणेन परिज्ञायते न साधुरिति । वातादिरोगमार्गश्रमादिना कारणेन पुनरभ्यङ्ग उद्वर्त्तनं वा कारयन्नपि शुद्धः । एवमनाभोगादिना मलाद्यपनयन्नपि शुद्धः । तथा पादनखा दीर्धाश्चङ्क्रमणे उपलादिषु आस्फिटन्ति, भज्यन्ते वा हस्तनखा, भाजनलेपं विनाशयन्ति, देहे वा क्षतं कुर्वन्ति । तथा च लोको भणेदेष कामी कामिनीकृतक्षतत्वादिति । लोकश्च भणति दीर्घनखान्तरे सज्ज्ञा तिष्ठत्यतोऽशुचय एते । पादनखेषु च दीर्घष्वन्तरे रेणुस्तिष्ठति तया च चक्षुरुपहन्यते । एतद्दोषपरिहरणार्थं नखकर्त्तनं कुर्वन्नपि शुद्धः । तथा वणगण्डभगन्दरादिषु रोमाण्युपघातं कुर्वन्तीतिरोमच्छेदने शिरोरोगिणो वा केशकर्त्तने न दोषः । दन्तरोगे काष्ठादिना दन्तघर्षणे न दोषः । तथा आदर्शस्फटिकादिमणिजलतैलघृतादिभाजनादिषु स्वं मुखं रूपं वा विलोकमानस्य चतुर्लघु प्रायश्चित्तम् । आज्ञाभङ्गादयो दोषाः । इमे चान्ये-आदर्शादिषु आत्मानं रूपवन्तं दृष्ट्वा विषयान् भुनज्मीति प्रतिगमनं कुर्यात् ; अन्यतीर्थिकेषु वा प्रविशति; सिद्धपुत्रो वा भवति; सिद्धपुत्रीं वा सेवते; स्वलिङ्गेन वा संयती प्रतिसेवते; विरूपं वात्मानं दृष्ट्वा निदानं कुर्यात् ; देवताराधनवशीकरणयोगादि वा शरीरबाकुश्यं वा कुर्यात् ; आदर्श वाऽऽत्मनो रूपं दृष्ट्वा शोभेऽहमिति गौरवं कुर्यात् ; रूपेण हृष्टो विरूपो वा विषादेन क्षिप्तादिचित्तो भवेत् ; सागारिकैर्वा दृष्टे उड्डाह-एष न तपस्वी कामी एषोऽजितेन्द्रिय इति । रोगादिकारणे पुनरादर्शादिष्वात्मरूपविलोकनेऽपि न दोषः । तथा कपाटस्य प्रेरणे अयतनयाऽग्रतः पश्चाच्च क्षेपणे लघुमासः । तथा काले आवश्यकवेलायामप्रतिक्रमणे आवश्यकाकरणे लघुकाश्चत्वारो भवन्ति । तथा मण्डल्यां यथाज्येष्ठानुक्रमव्यवस्थितसाधुश्रेणिरूपायामप्रतिक्रमणे च कृते प्रतिक्रमणाऽकरणे । कुत्सितं शीलमाचारो येषां ते कुशीलाः पार्श्वस्थावसन्नादयस्तैः सार्धं प्रतिक्रमणे च कृते चतुर्लघुका भवन्ति ।।२१६।।।
गुरु उवहिअपडिलेहे छप्पइअ असोहि कमतदग्गहणे । लहुगा गुरुगज्जाणं सयमेव य वत्थपायगहे ।।२१७।।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
व्याख्या - गुरूणामाचार्याणां परिभोग्यस्योपधेरप्रतिलेखने षट्पदिकानामशोधने क्रमेण परिपाट्या विभज्य तासामग्रहणे च चत्वारो लघुका भवन्ति । उपलक्षणत्वात् प्रपन्नानशनग्लानतपस्विस्थविरप्राघूर्णकशैक्षाणामुपधेरप्रत्युपेक्षणे चतुर्लघुकाः । तथा आर्याणां संयतीनां गृहस्थसकाशात् स्वयमेव वस्त्रपात्रग्रहणे चतुर्गुरुकाः । यतः संयतीनां गृहस्थेभ्यः स्वयमेव वस्त्रादिग्रहणे अनेकदोषाः सम्भवन्ति । तथाहि - संयतीं गृहस्थाद्वस्त्राणि गृह्णन्तीं दृष्ट्वा कोऽप्यभिनवश्राद्धो मिथ्यात्वं गच्छेत् । निर्ग्रन्थ्योऽपि भाटिं गृह्णन्तीति शङ्कते वा । गृहस्थो वा वस्त्राणि दत्त्वा मैथुनमवभाषेत प्रतिषिद्धे चैषामेव वस्त्राणि गृहित्वा उक्तं न करोतीत्युड्डाहं कुर्यात् । स्त्री च स्वभावेनाल्पसत्त्वा ततो येन तेन वा वस्त्रादिनाऽल्पेनापि लोभ्यते, लोभिता चाऽकार्यमपि करोति । बहुमोहा च स्त्री, ततः पुरुषैः सह संलापं कुर्वत्या वस्त्राणि गृह्णन्त्याश्च तस्याः पुरुषसम्पर्कतो मोहो दीप्यते । उदाररूपां वा संयतीं दृष्ट्वा कार्मणादिना कश्चिद्वशीकुर्यात् । वशीकृता च चारित्रविराधनां करोति । तस्माद् निर्ग्रन्थीभिः गृहस्थेभ्यः स्वयं वस्त्राणि न ग्राह्याणि किन्तु तासां तानि गणधरेण दातव्यानि । तत्रायं विधि :- संयतीप्रायोग्यमुपधिमुत्पाद्य सप्त दिनानि स्थापयति । ततः कल्पं कृत्वा स्थविरं स्थविरां वा परिधापयति । यदि नास्ति विकारस्ततः सुन्दरम् । एवं परीक्षामकृत्वा यदि ददाति तदा चतुर्गुरुकम् । तं च परीक्षितमुपधिमाचार्यो गणिन्याः प्रयच्छति । गणिनी च संयतीनां विधिना ददाति । अथाचार्य : स्वयं तासां ददाति तदा चतुर्गुरुकम् । यतः काचिन्मन्दधर्मा भणेदस्याश्चोक्षतरं दत्तम् । एषाऽस्येष्टा यौवनस्था च । एवमस्थाने स्थापयति । तस्मादाचार्येण प्रवर्त्तिन्या एव प्रदातव्यम् । आचार्यश्च संयतीवर्त्तापकः प्रथमभङ्गवर्त्ती अनुज्ञातो न शेषभङ्गत्रयवर्त्ती । ते चामी भङ्गाः - सहिष्णुरपि भीतपरिषदपि १ सहिष्णुर्न भीतपरिषत् २ असहिष्णुः परं भीतपरिषत् ३ असहिष्णुरभीतपरिषच्च ४ । तत्रेन्द्रियनिग्रहसमर्थः संयतीप्रायोग्यक्षेत्रवस्त्रपात्रादीनामुत्पादनायां प्रभविष्णुः सहिष्णुरुच्यते । यस्य तु सर्वोऽपि साधुसाध्वीवर्गो भयान्न कामप्यक्रियां करोति स भीतपरिषत् । तत्र प्रथमभङ्गे वर्त्तमानः संयतीपरिवर्त्तने समुचितः शेषेषु त्रिषु भङ्गेषु वर्त्तमानो नानुज्ञातः । यदि परिवर्त्तयति तदा चतुर्गुरुकाः । यतो द्वितीयभङ्गे आत्मना सहिष्णुः परमभीतपरिषत्तया स्वच्छन्दप्रचाराः सत्यो यत् किमपि ताः करिष्यन्ति तत् सर्वमयमेव प्राप्नोति । तृतीयभङ्गे तु स्वयमसहिष्णुतया तासामङ्गप्रत्यङ्गादीनि दृष्ट्वा यदाचरति तन्निष्पन्नम् । चतुर्थभङ्गे द्वितीयतृतीयभङ्गदोषांश्चाप्नोति । प्रथमभङ्गवर्त्तिनश्चाचार्यस्य यथावत् संयतीपरिवर्त्तने अतिमहती कर्मनिर्जरा यदुक्तम्
जइ पुण पव्वावेई जावज्जीवाए ताउ पालेई । अन्नासति कप्पे विहु गुरुगा जं निज्जरा विउला' ।। ( बृ०क० १०६३, नि० भा० ४९२६ ) यदीत्यभ्युपगमे । ततश्चायमर्थः - ताः प्रथमतोऽपि यतस्ततः प्रव्राजयितुं न कल्पन्ते । यदि पुनः प्रव्राजयति ततो यथोक्तविधिना यावज्जीवं ताः पालयति योगक्षेमविधानेन सम्यग् निर्वाहयतीत्यर्थः । स प्रथमभङ्गवर्त्ती यदि जिनकल्पं प्रतिपित्सुरपरं चार्यिकाः परिवर्त्तयितव्याः । ततः किं करोत्विति चिन्तायां यद्यस्ति तदीये गच्छे
,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कोऽप्यार्यिकाणां विधिना वर्त्तापकः ततः तस्य समर्प्य जिनकल्पं प्रतिपद्यते । अथ नास्त्यन्यो वर्त्तापकः तर्हि मा जिनकल्पप्रतिपत्तिं करोतु किन्तु आर्यिका एव परिवर्त्तयतु । कुतः ? इत्याह अन्यस्य वर्त्तापकस्यासति अभावे जिनकल्पेऽपि प्रतिपद्यमाने हुर्निश्चये, चत्वारो गुरुकाः । आह-सकलकर्मक्षयाक्षुण्णकारणे जिनकल्पेऽपि प्रतिपद्यमाने किमेवं प्रायश्चित्तम् ? आह-यद्यस्मात्कारणात् जिनकल्पं प्रतिपन्नस्य या निर्जरा तस्याः सकाशात् विपुला निर्जरा यथावत् संयतीः परिपालयतो भविष्यतीति युक्तियुक्तमेव प्रायश्चित्तम् ।।२१७।। तथा
भिन्नमपेहे वसहीसयणासणदंडथंडिलकडीणं ।
सज्झायकालगोअरचरिआई अपडिकमणे अ ।।२१८।। व्याख्या-वसतिः उपाश्रयः शयनं शय्या आसनं पीठकादि दण्डो बाहुप्रमाणा यष्टिः स्थण्डिलं प्रस्रवणोच्चारादिव्युत्सर्जनभूमिः कटी वंशखण्डादिमयीद्वारपिधानम् । एतेषामप्रत्युपेक्षणे प्रत्युपेक्षणां प्रमार्जनां च विनापि व्यापारणे प्रत्येकं भिन्नमासः । तथा स्वाध्यायकालगोचरचर्याणामप्रतिक्रमणे स्वाध्यायकालगोचरचर्याप्रतिक्रमणविस्मारणे प्रत्येकं भिन्नमासः । अत्र च निशीथादिभाष्यगतानां श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणप्रणीतजीतसूत्रगतानां सुविहितजनाचीर्णजीतसमाचारीगतानां च गाथानां तद्रूपाणामेव प्रायः सङ्गृहीतत्वात् क्वचित् किञ्चित् पदं पुनरुक्तमप्यदुष्टम् ।।२१८।। तथा
वरिसंताणि अभोगे लहुगा गुरुगा अकालसन्नाए ।
दगमट्टिजलुगमुअणे दगपिअणे लहुग सन्नाए ।।२१९।। व्याख्या-वर्षात्राण्याः कम्बल्या वर्षादौ जलादिविराधनायां सत्यामभोगे विनाशभयादिना अव्यापारणे चतुर्लघुकाः। अथवा वर्षति वृष्टिं कुर्वति वारिदे यदानीतं भक्तादि तस्य भोगे व्यापारणे चतुर्लघुकाः । अस्य पदस्यार्थोऽन्यथापि चिन्त्यः । अकालसञ्ज्ञायाम् अकाले रजन्यां सज्ञाया व्युत्सर्जने चतुर्गुरुकाः । तथा निष्कारणे मात्रके सज्ञां व्युत्सृज्य यः परिष्ठापयति तस्य मासलघु । मात्रके सद्भाव्युत्सर्जने चेमे दोषाः । शैक्षा गन्धेन दर्शनेन वा विपरिणामं व्रजेयुः जुगुप्सां वा कुर्युः । सागारिको वा दृष्ट्वा उड्डाहं कुर्यात् । अहो ! इमे अशुचयः सर्वलोकं विटालयन्तीति । भाजनभेदं वा विदध्यात् । ग्लानः पुनः सञ्ज्ञाभूमिगमनाऽसमर्थः बाढमाबाधितो वा सञ्ज्ञाभूम्यऽभावे वा पृथिव्यादिविराधनादिकारणे वा मात्रके सज्ञां व्युत्सृज्य परिष्ठापयन्नपि शुद्धः । विरुद्धस्थाने च सद्भाव्युत्सर्जने प्रायश्चित्तं तच्च विरुद्धस्थानं त्रिधा–आत्मसंयमप्रवचनोपघातकारिभेदात् । तत्रात्मोपघातकारि गृहादि तच्च परिगृहीतमपरिगृहीतं वा भवति । अपरिगृहीते मासलघु । परिगृहीते चतुर्लघु । ग्रहणाकर्षणादयश्च दोषाः । श्मशानादि प्रवचनोपघातकारि । तत्र चतुर्लघु । अशुचिस्थानसेविन एते कापालिका इवेति प्रवचनोपघातः। अङ्गारादिदाहस्थानादीनि संयमोपघातीनि । तत्र कायविराधनानिष्पन्नं प्रायश्चित्तम् । गृहादि विरुद्धस्थानेषु सञ्ज्ञाव्युत्सर्जन चैते दोषाः-दृष्टे छीप्यते प्रान्ताप्यते वाऽमत्रं वा पात्यते । अदृष्टे पुनरङ्गारादिदाहस्थानमन्यत् A. भाजनं = पात्रु' इति भाषायाम् ।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कुर्वन्ति तत्र च कायविराधनातीव तां वा सञ्ज्ञां कायानामुपरि क्षिपन्ति । तथा असंसक्तग्रहणीकः साधुरुष्णे सञ्ज्ञां विसृजति । संसक्तग्रहणीः पुनः छायायाम् अथोष्णे व्युत्सृजति ततः चतुर्लघु । तथा दकेन जलेन सहिता मृत्तिका दकमृत्तिका तस्यां गमने, रक्तादिविकारे जलौकोमोचने सन्ध्यायामुत्सूरे सामाचार्यन्तरे पुनः कालवेलायां पानीयपाने चतुर्लघुकाः ।।२१९।। तथा
गुरुगो दगुल्लवत्थाइघट्टणे फुसिअमत्तगाइ लहू ।
सुत्थे वसओ वासुवरि गुरुग मासोवरिं लहुगा ।।२२०।। व्याख्या-दकेन जलेनार्दै भिन्नं यद्वस्त्रादि, आदिशब्दात् कम्बलादिपरिग्रहः तस्य घट्टने पर्शने गुरुको मासः । सृष्टमात्रकादौ । स्पृष्टे जलेन भिन्नमात्रकदण्डकाद्युपकरणे लघुमासः । स्पृष्टमात्रकादिघट्टने वा । तथा सौस्थ्ये अशिवाद्यभावे वर्षाकाले वर्षाकालस्य चतुर्मासकरूपस्योपरि एकत्र स्थाने वसतः तिष्ठतः साधोश्चत्वारो गुरुकाः । ऋतुबद्धकाले तु मासस्योपरि वसतो लघुकाश्चत्वारो भवन्ति । यतः-ऋतुबद्धवर्षास्वतिरिक्तं वसतो नियतवासो भवति । स च चतुर्द्धा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च । तत्र द्रव्यक्षेत्राभ्यां नियतवासे चतुर्भङ्गी । तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतश्च नियतः १ द्रव्यतो नियतः क्षेत्रतस्त्वनियतः २ द्रव्यतोऽनियतः क्षेत्रतस्तु नियतः ३ द्रव्यतः क्षेत्रतश्चानियतः । तत्र संस्तारकद्विविधोपधिप्रस्रवणसञ्ज्ञाखेलमात्रकादीनि तान्येव द्रव्याणि कालद्वयातिक्रमे तस्मिन्नेव क्षेत्रे परिभुआनस्य तेष्वेव च कुलेष्वाहारं गृह्णानस्य प्रथमो भङ्गः । तान्येव संस्तारकादीनि द्रव्याणि अन्यत्र क्षेत्रे नीत्वा परिभुआनस्य द्वितीयो भङ्गः । तस्मिन्नेव क्षेत्रे वसतिस्वाध्यायभूमिसञ्ज्ञाभूमिकुलग्रामादिरूपे अन्यानि संस्तारकादीनि द्रव्याणि परिभुनस्य तृतीयो भङ्गः । चतुर्थस्तु शून्यो नियतवासमाश्रित्य । एवं कालभावाभ्यामपि चतुर्भङ्गी । कालतो भावतश्च नियतः १ कालतो नियतो भावतस्त्वनियतः २ कालतोऽनियतो भावतस्तु नियतः ३ कालतो भावतश्चानियतः ४ । तत्र ऋतुबद्धवर्षासु मासचतुर्मासातीतं वसतः श्राद्धशय्याभक्तपानादिषु च प्रतिबद्धस्य प्रथमः । कालद्विकातीतं वसतः श्राद्धादिषु अप्रतिबद्धस्य च द्वितीयः । कालद्वयनिर्गतस्यापि श्राद्धादिषु रागप्रतिबद्धस्य तृतीयः । चतुर्थः शून्यः । वृद्धनिमित्तं च वसन् बहुकालेनापि नियतवासी न भवति । वृद्धकार्यपरिसमाप्तौ तु उपरिष्टाद्वसन् नियतवासी भवति । तत्र द्रव्यं प्रतीत्य नियतवासे उत्कृष्टोपधौ फलके च चतुर्लघु । क्षेत्रं प्रतीत्य देशे राज्ये च चतुर्लघु । कालं प्रतीत्य वर्षातीते वृद्धवासातीते च चतुर्लघु । रागेण भावनियतवासे सर्वत्र चतुर्गुरु । शेषेषु द्रव्यादिषु प्रायो मासलघु । डगलकक्षारमल्लकेषु पञ्चकमिति निशीथे । बहिरऽशिवाऽवमबोधिकादिगाढभयमासकल्पप्रायोग्यक्षेत्राभावादिकारणैः पुनर्द्रव्यादिचतुर्विधमपि नियतं वसेन्न दोषः । तथा ज्ञानादिगुणपरिवृद्धिनिमित्तं नियतवासोऽपि न दुष्टः । यदुक्तम्गुणपरिवडिनिमित्तं कालातीते ण होइ दोसो उ । जत्थ उ बहिआ हाणी हविज्ज तहि ण विहरिज्जा ।।
(नि०भा० १०२४) ।।२२०।।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो धावणडेवणसंहरिसगमणकिड्डाकुहावणाईसु ।
उकिट्टिगीअछेलिअ-जीवरु आईसु चउगुरुगा ।। २२१।।
व्याख्या–धावनमतिवेगेन गमनम् । डेपनं वरण्डाद्युल्लङ्घनम् । सङ्घर्षणगमनम् आवयोः कः शीघ्रगतिरिति स्पर्द्धया गमनं समश्रेणिस्थितस्य वा यानं क्रीडा सारिचतुरङ्गद्यूताद्या । कुहावण' त्ति । कुहना विस्मयकारिणी दम्भक्रिया इन्द्रजालकगोलकखेलनाद्या, आदिशब्दात् समस्याप्रहेलिकादयो गृह्यन्ते । उत्कृष्टिः बूत्कारपूर्वकः कलकलः । गीतं प्रतीतं छेलितं सेण्टितं तस्करसञ्ज्ञा । जीवरुतं मयूरमार्जारशुकसारसादिला (ल?)पितम् । आदिशब्दादजीवरुतं अरघट्टशकटपादुकादिशब्दरूपम् । एतेषु सर्वेषु शुद्धिकृच्चतुर्गुरुकम् ।। २२१ । । तथा— अहछंद अभुट्ठजलिकरणे चउगुरुगलहुग पासत्थे ।
थीमेहुण संकाए चउगुरु निस्संकिए मूलं ।। २२२।। व्याख्या - इह छन्दोऽभिप्रायः, ततो यथाऽस्याभिप्रेतं स्यात्तथा प्रज्ञापयन् यथाछन्दो भवति । तस्य चेदं स्वरूपम् -
सुत्तमणुवदि सच्छंदविगप्पिअं अणणुवाई | परतत्तिपवत्तो तिंतिणे अ इणमो अहाछंदो' ।। (नि० भा० ३४९२, व्य०सू० ८५२, गु०वि० ३ / १०० ) उस्सुत्तं णाम सुत्तादवेअं । अणुवदिट्ठ नाम जं नो आयरिअपरंपरागयं मुक्तव्याकरणवत् । सीसो पुच्छइ-किमण्णं सो परूवेति ? आचार्य आह - सच्छंदविगप्पिअं स्वेन छन्देन विकल्पितं स्वच्छन्दविकल्पितं । तं च अणुपात न क्वचित् सूत्रे अर्थे उभये वा अनुपाती भवति ईदृशं प्ररूपयति । किञ्च - परो गृहस्थः तस्य कृताकृतव्यापारवाहकः परापवादभाषी वा स्त्रीकथादिप्रवृत्तो वा परतप्तिप्रवृत्तः । तिंतिणो दव्वे भावे अ । दब्बे तुंबुरुगादिकट्टं अगणिपक्खित्तं तिणितिणेति । भावे तिंतिणो आहारोवहिसिज्जाओ इट्टाओ अलभमाणे सोअति जूरति तप्पति । एवं दिवसंपि तिडितिडिंतो अच्छति । इमा अहाछन्दे प्रतिपत्तयः । सो अ अहाछंदो तिहा उस्सुतं दंसेति । परूवण - चरण - गईसुं । तत्थ परूवणे इमम् -
घडिलेहणमुहपत्ती रयहरणनिसिज्ज पायमत्तए पट्टे । पडलाई चोल उण्णा दसिआ पडिलेहणा पोत्तं ' ।। (नि० भा० ३४९३, व्य०सू० ८५५, गु०वि० ३ / १०४) पायपडिलेहणि-मुहपोत्तिआणं एगतरं भवतु । जती सकायपमज्जणा भायणपमज्जणा य एआए चेव कज्जि न विरोहो । अप्पोवगरणया य भवति । तम्हा सच्चेव पडिलेहणिआ सच्चेव मुहपोत्तिआ कज्जतु । रयहरणपट्टगो चेव बाहिरनिसज्जकज्जं करोति किं निसज्जागहणं कज्जति ? एक्कं चेव पायं पडिग्गहं भवतु किं मत्तयगहणं कज्जति ? पडिग्गहेणं चिअ मत्तयकज्जं कज्जति । भणिअं च तरुणो एगं पायं गिहिज्जा । पट्टेत्ति । उत्तरपट्टो सो राओ अत्थुरणं कज्जति, भिक्खग्गहणकाले तं चैव पडलं कज्जति । अहवा रातो उत्तरपट्टो दिवा चेव A. अव्यक्त ध्वनिविशेषः (तस्करसञ्ज्ञा) भाषायां 'सीसोटी' ति । B. व्याकरणनियमरहित भाषणवद् । C. भाषायां 'टिंबरु वृक्ष' इति ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो चोलपट्टो कज्जति । किं कक्खडफासाहि उण्णदसिआहि खोमिआ चेव मिउफासा भवन्तु । जइ जीवदयत्थं पडिलेहणा कज्जति तो एगवत्थस्स उवरिं सव्वपडिलेहणा कज्जतु । तं वत्थं बाहिं सीतले पदेसे पडिलेहेज्जउ । एवं जीवदया भवति । दंतच्छिन्नमलित्तं हरिअठिअ पमज्जणा य णितस्स । अणुवाइ अणणुवाई परूवणाचरणगइसुं तु' ।।
(नि०भा०३४९४, व्य०सू० ८५७, गु०वि० ३/१०५) दंतेहिं नहा छित्तव्वा नहहरणं न घित्तव्वम् , अधिकरणसम्भवात् । पायमलित्तं धरेअब्बं लेवग्गहणे बहु आयसंजमविराहणा भवति । हरितोवरिट्ठिअं डगलादि घित्तव्बम् , ते जीवा भाराक्रान्ता आसासिआ भवंति, अण्णहा अदयालुत्तं भवति । जहा निंतो जीवदयत्थं पमज्जइ जावच्छन्नं, तहा परतोवि पमज्जउ जीवदयत्थमेव न दोसो । इत्थ किंचि अणुवादि जहा पडिलेहणि मुहपत्ती । अहवा पडिलेहणा पुत्ते । किंचि अणणुवादी जहा पट्टे अपडलाइं चोलेति, छप्पदिअंडओदरसम्भवात् । अहवा सब्बे पदा अगीतस्स अणुवादी अ प्रतिभान्ति । गीतार्थस्य अननुपाति अनभिहितत्वात् सदोषत्वाच्च । एसा परूवणा भणिआ । इआणिं चरणगतीसु भन्नति । तत्थ चरणेसागारिआदि पलिअंक निसिज्जा सेवणा य गिहिमत्ते । निग्गंथिचिट्ठणादी पडिसेहो मासकप्पस्स' ।।
___(नि०भा० ३४९५, व्य०सू० ८५८, गु०वि० ३/१०७) सिज्जातरपिंडो उग्गमादिसुद्धो भुत्तव्यो, आदिग्गहणातो रायपिण्डोविन दोषः । नवे पलिअंके मंकुणादिजीवविरहिते सोअबं न दोसो । गिहिनिसिज्जाए को दोसो ? अवि अ साहू तत्थ निसण्णो धम्म कहिज्जा । ते अ दुविहं धम्म पडिवज्जिज्जा । गिहिधम्म साहुधम्मं च । एवं बहुतमो गुणो गिहिनिसिज्जाए । गिहिमत्तसेवणे को दोसो ? अवि अ उड्डाहपच्छादणं कयं भवति । निग्गंथीणं उवस्सए दोसविमुक्को कुसलचित्तो चिट्ठणादिपदे किं न करेति ? अह तत्थ ठिअस्स अकुसलचित्तसंभवो भवे अन्नत्थवि अकुसलचित्तस्स दोसो भवत्येव । जत्थ न दोसो तत्थ मासाहिअंपि वसतु, जत्थ दोसो तत्थ ऊणेवि मासे गच्छउ । एवं मासकप्पेण न किंचि पओअणं । एवं चरणे परूवणं करेति । किश्चान्यत्धारे वेरज्जे वा पढमसमोसर्राण तह य नियते उ । सुण्णे अकप्पिते वा अन्नाउंछे अ संभोगे' ।।
(गु०वि० ३/१०८, नि०भा० ३४९८, व्य० सू० ८५९) चरणं चारः । विगतरायं वेरजं जं भणिअं-णो कप्पति निग्गंथाणं वेरज्जविरुद्धरज्जंसि सज्जं गमणं सज्जं आगमणं । तदयुक्तम्, कम्हा ? जम्हा परिसहोवसग्गा सोढव्वा । अवि अ पव्वयंतेण चेव अप्पा परिचत्तो । पढमसमोसरणंसि उग्गमादिसुद्धं वत्थपत्तं किं न धिप्पति ? को दोसो ? निम्ममस्स नियतावासे को दोसो ? अवि अ विहरताणं सीउण्हपरिसहाइया य दोसा । निप्पच्चवाए सुन्ना वसही किं न कज्जइ ? को दोसो ?
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पिंडवत्थादि अकपिएण उग्गमादिसुद्धं आणिअं किं न भुंजइ ? अन्नाउँछं अडंतस्स पिवासखुहपरिस्समा बहुतरा दोसा, तम्हा सड्डादिसु कुलेसु चेव उग्गमादिसुद्धं धित्तव्वं । अन्नसंभोइओ पंचमहव्वय अट्ठारससीलंगसहस्सधारी तिगुत्तो पंचसमितो अ तेण सद्धिं किं न भुंजइ ? न य अन्नकिरिआ अन्नस्स संकमति । एवं चरणे उस्सुत्तं परूवेति करेति अ । इआणिं गतिदिटुंतमाहखित्तं गओ अ अडविं एगो संचिक्खई तहिं चेव । तित्थगरोवि अ पिअरो खित्तं तू भावतो सिद्धी' ।।
(नि०भा० ३४९९, व्य०सू० ८६२, गु०वि० ३/१११) इमं अहाछंदो दिद्रुतं परिकप्पेइ । तंजहा-एगो कुडुंबी । तस्स चउरो पुत्ता । तेण सवे सदेवा-गच्छह खित्ते । किसिवावारं करेह । तत्थेगो जहुत्तं खित्ते कम्मं करेति । बीओ निग्गंतुं अडवीए उज्जाणादिसु सीअलच्छायठितो अच्छइ । तइओ गिहा निग्गंतु गामे चेव देवकुलादिसु जूआदिपमत्तो चिट्ठति । चउत्थो गिहे चेव किंचि वायारं करितो चिट्ठति । अन्नया तेसिं पिता मतो । ताण जं पितिसंतिअं किंचि दव्वं खित्ते वा उप्पन्नं तं सवं समभागेण भवति । इआणिं दिटुंतोवसंहारो । पच्छद्धं । कुडुंबीसमा तित्थगरा । भावतो खित्तं सिद्धी । पढमपुत्तसमा मासकप्पविहारी उज्जमंता । बितिअपुत्तसमा नियतवासी । तइअपुत्तसमा पासत्था । चउत्थपुत्तसमा सावगधम्मट्टिता गिहिणो । पितिसंतिअं दव्वं नाणदंसणचरित्ता । जं च तुन्भे खित्तं पडुच्च दुक्करं किरिअकलावं करेह । तं सब्बं अम्ह निअतादिभावट्ठिआणं सुहेण चेव सामण्णं । एसो अहाच्छंदो । अह पासत्थोदुविहो खलु पासत्थो देसे सव्वे अ होइ नायबो । सब्बे तिन्नि विगप्पा देसे सिज्जायरकुलादी' ।।
(नि०भा० ४३४०, व्य०सू० ८४३) दुविहो पासत्थो देसे सब्बे अ । सबहा जोपासत्थो सो तिविहो । देसेण जोपासत्थो सो सिज्जायरपिंडभोइमादी अणेगविहो । पासत्थनिरुत्तं इमं सबदेसभेएणं भन्नति ।। दसणनाणचरित्ते तवे अ अत्ताहितो पवयणे अ। तेसिं पासविहारी पासत्थं तं विआणाहि' ।।
(नि०भा० ४३४१, व्य०सू० ८४४, गु०वि० ३/६७) दसणादिआ पसिद्धा । पवयणं चाउवन्नो समणसंघो । अत्ता आत्मा संधिपयोगेण आभियोगेण आहितो आरोपितः स्थापितः जेहिं साहूहिं उज्जुत्तविहारिण इत्यर्थः । तेसिं साधूणं पासविहारी जो सो एवंविधो पासत्थो पवयणं पडुच्च, जम्हा साहुसाहुणी-सावगसाविगासु एगपक्खेवि न निवडइ तम्हा पवयणं पइ तेसिं पासविहारी । अहवा दंसणादिसु अत्ता अहिओ जस्स सो अत्ताहितो दर्शनादीनां विराधक इत्यर्थः । जम्हा सो विराधको तम्हा तेसिं दसणादीणं पासविहारी पासत्थो । तिविधभेदो भण्णति । दंसणनाणचरित्ते सत्थो अच्छइ तहिं न उज्जमति । एएण उ पासत्थो एसो अन्नोवि पज्जाओ' ।।
(नि०भा० ४३४२, व्य०सू० ८४५, गु०वि० ३/६८) सत्थो अच्छइ त्ति । सुत्तपोरिसिं वा अत्थपोरिसिं वा न करेइ नोद्यमते । दंसणाइआरेसु वट्टइ । चारित्ते न
A. अगीतार्थेन ।
B. स्वस्थः ' अलसस्तिष्ठति । (गु०वि० ३/६८)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
वट्टति । अइआरे वा न वज्जेइ । एवं सत्थो अच्छइ । तेन पासत्थो अन्यः पर्यायः । अन्यो व्याख्याप्रकारः ।
अहवा
पासोत्ति बंधणंति अ एगट्टं बंधहेतवो पासो । पासट्टिअ पासत्थो एसो अन्नोवि पज्जाओ' ।। (नि०भा० ४३४३, व्य०सू० ८४६, गु०वि० ३ / ६९ ) पासो वा बंधणो त्ति वा एगठ्ठे । एए पया दोवि एगट्टा । बंधस्स हेऊ अविरतिमादी ते पासा भण्णति । तेसु पासेसु ठिओ पासत्थो । सव्वपासत्थो गतो । इमो देसपासत्थो
सिज्जातर कुलनिस्सिअ ठवणाकुल पलोअणा अभिहडे अ । पुब्बिपच्छासंथुअ निअअग्गपिंडभोती अ पासंत्थो' ।। (नि० भा० ४३४४, व्य०सू० ८४७, गु०वि० ३ / ७२ ) सिज्जातरपिंड भुंजति । सड्डाइकुलनिस्साए विहरति । ठवणकुलाणि वा निक्कारणे पविसति । संखडिं पलोएति देहं वा पलोएइ आदंसादिसु वा । अभिहडं गिण्हइ भुंजति अ । सयणं पडुच्च मातापितादिअं पुवं संथवं करेति । पच्छा संथवं वा सासुससुरादिअं । दाणं वा पडुच्च अदिण्णे पुव्वसंथवो दिण्णे पच्छासंथवो, निअयं निच्चं निमंतणे निकाएति । जइ दिणे दिणे दाहिसि अग्गकुरो तं गिण्हइ भुंजइ अ । एवमादिएसु अववादपदेसु वट्टंतो देसपासत्थो भवति । अथ कुत्सितशीलः कुत्सितेषु शीलं करोतीति कुशीलः । तस्य चेदं स्वरूपम् - कोउअ भूतिकम्मं पसिणापसिणं निमित्तमाजीवी । कक्ककुरुसुमिणलक्खणमूलमंतविज्जोवजीवी कुसीलो उ' ।। (नि० भा० ४३४५, व्य०सू० ८७०, गु०वि० ३ / ८८ ) निंदुमादिआणं तिगचच्चरादिसु ण्हवणं करेति त्ति कोतुअं । रक्खनिमित्तं अभिमंतिअं भूतिं देति । अंगुट्टबाहुपसिणादि करेति । सुविण विज्जाए अक्खिअं अक्खमाणस्स पसिणापसिणं । तीतपडुप्पण्णमणागयनिमित्तोवजीवी । अहवा—आजीवी जातिकुलगणकम्मसिप्पे पंचविहे करेति । लोद्रादिकेन कल्केन जंघादि घसति । सरीरे सुस्सूसाकरणं कुरुर्कुआ बकुसभावं करेति त्ति वृत्तं भवति । सुभासुभसुमिणफलं अक्खति । इत्थिपुरिसाण मसतिलगादिलक्खणे सुभासुभे कति । विविधरोगपसमणे कंदमूले कहिंति । अहवा - गब्भादाणपरिसाडणे मूलकम्मं मंतविज्जाहिं वा जीवणं करेंतो कुसीलो भवति ।
अथावसन्नो बहुतरगुणापराधी । स च द्विधा - देशतः सर्वतश्च । तत्र देशतोऽयम्
आवासग सज्झाए पडिलेहा झाण भिक्खभत्तट्टे । काउस्सग्ग पडिक्कमणे कितिकम्मं चेव पडिलेहा' ।। (नि०भा० ४३४६)
आवासग ति । अस्य व्याख्या
आवासगं अनिअयं करेति हीणातिरित्तविवरीतं । गुरुवयणनियोगवलायमाणो इणमो उ ओसण्णो' ।। (नि० भा० ४३४७, व्य०सू० ८७५ )
A. अस्या गाथाया विवरणाय गु.वि. ३ / ७३ तः ३/८१ गाथा द्रष्टव्याः निकृतं पिण्डं गृह्यते तन्नित्यपिण्डमिति, दीयते तन्निमन्त्रितम् ।
। B. यत्तु दायकात् निमन्त्रणापुरस्सरं प्रतिदिवसं निकाचित्तं C. पादप्रक्षालनम् ।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
अणिअयं कदाइ करेति कयाइ न करेति । हीणं वा करेइ अधिकं वा करेइ, दोसेहिं वा सह करेति । चक्कवालसामायारीए सीअमाणो आवस्सगे आलोअणवेलाए नियोग' त्ति चोइतो सम्मं अपडिवज्जंतो तहा वा अकरिंतो वलायमाणो गुरुवयणो भवति । अन्नत्थ वा चोइओ गुरुवयणाओ वलायति । सज्झाय'त्ति । सज्झायं णं करेति अतिरिक्तं वा करेति अहवा न करेति, विवरीअं वा कालिअं उक्काले करेति, उक्कालिअं वा कालवेलाए करेति, असज्झाइए वा करेति । पडिलेहणाए वि एवं चेव दट्टव्वं । पुव्वावररत्तकाले झाणं नो झायति । आलसिओ भिक्खं न हिंडइ, अणुवउत्तो वा भिक्खाविसोहिं न करेति, असुद्धं वा गिण्हति । भत्तट्ठ' त्ति । मंडलीए कयाइ भुंजति कयाइ न भुंजति, मंडलिसामायारिं वा न करेति, दोसेहिं वा भुंजति । पविसंतो निसीहिअं न करेति । निंतो आवस्सिअं न करेति । णिताणितो न पमज्जति वा । नदीसंतरणादिसु अन्नत्थ वा गमणागमणे काउस्सग्गं न करेति, दोसेहिं वा करेति । षडिक्कमणं 'ति । मिच्छादुक्कडं, तं पमायखलियादिसु न करेति । संवरणादिसु कितिकम्मट्टाणेसु कितिकम्मं वंदणं न करेति । गुरुमाईण वा विस्सामणादि कितिकम्मं न करेति । निसीअणतुअट्टणादिट्टाणं न पडिलेहेइ । संडासयं वा निसीअंतो आदाणनिक्खेवणेसु वा न पडिलेहेइ नमज्जति । एस देसोसन्नो गतो । इमो सव्वोसण्णोउबद्धपीढफलगो ओसन्नं संजयं विआणाहि । ठविअगरई अगभोई एमेआ पडिवत्तीओ' ।। (नि० भा०४३४८, व्य०सू० ८७७ ) जो अ पक्खस्स पीढफलगादिआण बंधे मुत्तुं पडिलेहणं न करेति सो संजओ उउबद्धपीढफलगो । अवा निच्चुत्थरिअसंथारगो उउबद्धपीठफलगो भण्णति । ठविअपाहुडिअं भुंजति निक्खित्तभोई वा ठविअंभोई । घंटिकरगपटलगादिसु जो अवट्टिअं आणेउं भुंजति सो रइअभोई । अहवा इमो संखेवओ ओसण्णो भण्णति— सामायारिं वितहं ओसण्णो जं च पावई जत्थ । संसत्तो व अलंदो नडरूवी एलओ चेव' ।। (नि० भा०४३४९, व्य०सू० ८७८ ) सव्वं सामायारिं वितहं करिंतो ओसन्नो, जं वा मूलुत्तरगुणातिआरं जत्थ किरिआविसेसे पयट्टो पावइ तं अनिंदंतो अणालोअंतो पच्छित्तं अकरितो ओसण्णो भवति । अह दोसेहिं जुत्तो संसत्तो आकिण्णदोसो वा संसत्तो । पच्छद्धं । संसत्तो कहं ? अलंदमिव जहा गोभत्तकलंदयं अणेगदव्बनिअरं किमिमादीहिं वा संसत्तं तहा सोवि । अहवा-संसत्तो अणेगरूवी नटवत् एडकवत् । जहा नडो नडवसा अणेगाणि रूवाणि करेति । ऊरणगो वा हलिद्दरागेण रत्तो धोविडं पुणो गुलिगगेरुगादिरागेण रज्जते । एवं पुणो पुणोवि धोविउं अण्णाणेण रज्जति । एवं एलगादिबहुरूवी, एवं संसत्तोवि इमेण विहिणा बहुरूवी ।
पासत्थ अहाछंदे कुसील ओसन्नमेव संसत्ते । पिअधम्मो पिअधम्मे चेव इणमो उ संसत्तो' ।। (नि० भा०४३५०, व्य०सू० ८८०)
A. गुरुवचनमकुर्वन् पुनर्गुरुं प्रति वालयत इति । C. रचितकं नाम कांस्यपात्रादिषु पटादिषु वा यदशनादि देयबुद्ध्या वैविक्त्येन स्थापितं तद् B. स्थापनादोषदुष्टप्राभृतिकाभोजी । भुङ्क्ते इत्येवंशीलो रचितकभोजी । D. कैलन्द: पात्रविशेषः कुण्डु' इति भाषायाम् ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो पासत्थाणं मझे ठितो पासत्थो । अहच्छदेसु अहाछंदो । कुसीलेसु कुसीलो । ओसन्नेसु ओसण्णाणुवत्तिओ
ओसण्णो । संसत्ताण मज्झे संसत्ताणुचरितो । पिअधम्मेसु मिलितो अप्पाणं पिअधम्मं दंसेइ । निद्धंमेसु निद्धम्मो भवति । इणमोत्ति वक्खमाणस्वरूपं संसत्तोपंचासवप्पवत्तो जो खलु तिहि गारवेहि पडिबद्धो । इत्थिगिहिसंकिलिट्ठो संसत्तो सो उ नायब्बो' ।।
(नि०भा०४३५१, व्य०सू० ८८१, गु०वि० ३/९८) पंच आसवदारा पाणवह-मुसावाय-अदत्त-मेहुण-परिग्गहा एतेषु प्रवृत्तः । खलुः अवधारणार्थः । तिण्णि गारवा इडिरससाया एएसु भावतो पडिबद्धो । इत्थीसु मोहमोहितो संकिलिट्ठो तप्पडिसेवी । गिहीसु वि समक्खपरोक्खेसु सुत्थदुत्थेसु दुपदचउपदेसु वा वावारवहणपडिबद्धो संकिलिट्ठो । संखेवो इमो-जो जारिसेसु चेव मिलति सो तारिसो चेव भवति । एरिसो संसत्तो नायव्यो । अह निच्चमवत्थाणाओ नियतोजं पुवं निअयं खलु चउब्विहं वण्णिअं तु बितिअंमि । तं आलंबणरहिओ सेवंतो होइ निअओ अ' ।।
___ (नि०भा० ४३५२) दव्वखित्तकालभावा एअं चउबिहं इहेव अज्झयणे बिइउद्देसे वण्णिअं, तं निक्कारणे सेवंतो निअतो भवति । सज्झायादिकरणिज्जे जोगे मोत्तुं जो देसकहादिकहाओ कहेति सो काहिओ। आहारादीणट्ठा जसहेउं अहव पूअणनिमित्तं । तक्कम्मो जो धर्म कहेइ सो काहिओ होइ' ।।
___ (नि०भा०४३५३, गु०वि० ३/५४ टीका) धम्मकहं पि जो करेति आहारादिनिमित्तं वत्थपायादिनिमित्तं जसत्थी वा वंदणादिपूआनिमित्तं वा, सुत्तत्थपोरिसिमुक्कवावारो अहो अ राओ अ धम्मकहादिपढणकहणवंज्झो तदेवास्य केवलं कर्म तत्कर्मा एवंविधो काहिओ भवति । चोअग आह-नणु सज्झाओ पंचविहो वायणादिगो तस्स पंचमो भेदो धम्मकहा तेण भव्वसत्ता पडिबुझंति तित्थे अ अबुच्छित्ती पभावणा य भवइ, अतो ताओ निर्जरा चेव भवति कहं काहिअत्तं पडिसिज्झइ ? आचार्य आहकामं खलु धम्मकहा सज्झायस्सेव पंचमं अंगं । अबुछित्ती अ ततो तित्थस्स पभावणा चेव' ।।
__ (नि०भा०४३५४, गु०वि० ३/५४ टीका) पूर्वाभिहितनोदकानुमते कामं शब्दः । खलुशब्दोऽवधारणार्थे । किमवधारयति ? इमं सज्झायस्स पंचमं चेवंगं धम्मकहा । जइ अ एवंसहविह न सबकालं धम्मकहा जीइ सव्वपरिहाणी । नाउं व खित्तकालं पुरिसं च पवेदए धम्म' ।।
(नि०भा० ४३५५, गु०वि० ३/५४ टीका) A. निशीथाध्ययने ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो सव्वकालं धम्मो न कहेअब्बो । जहा पडिलेहणाइसंजमजोगाणं सुत्तत्थपोरिसीण य आयरिअगिलाणमादिकिच्चाण य परिहाणी भवइ । अतो न काहिअत्तं कायबं । जया पुण धम्मं कहेइ तया नाउं साधुसाधुणीण य बहु गच्छुवग्गहं । खित्तं' ति । ओमकाले बहूणं साहुसाहुणीणं उवग्गहकरा इमे दाणसट्टादि भविस्संति(त्ति?) धम्मं कहेइ, रायादिपुरिसं वा नाउं कहिज्जा । महाकुले वा इमेण इक्केण उवसतेणं पुरिसेणं बहू उवसमंतीति कहिज्जा ।। जणवयववहारेसु नडनड्डादिसु वा जो पेक्खणं करेइ सो पासणिओ । लोइअववहारेसु लोए सत्थादिएसु कज्जेसु । पासणिअत्तं कुणई पासणिओ सो उ नायबो' ।।
(नि०भा० ४३५६, गु०वि० ३/५४ टीका) लोइअववहारेसु त्ति । अस्य व्याख्यासाधारणे विरेगं साहइ पुत्त पडए अ आहरणं । दुण्ह य इक्को पुत्तो दुण्णि अ महिला उ एगस्स' ।।
(नि०भा० ४३५७, गु०वि० ३/५४ टीका) दुण्हं सामन्नं साधारणं तस्स विरेगो विभयणं । तत्थन्ने पासणिआ छेत्तुमसमत्था सो भावत्थं नाउं छिंदति । कहं ? इत्थ उदाहरणं भण्णति-एगस्स वणिअस्स दो महिलाओ तत्थेगीए पुत्तो । एअं उदाहरणं जहा नमुक्कारनिज्जुत्तीए । पडगआहरणंपि जहा तत्थेव । एवं अन्नेसु वि बहुसु लोगववहारेसु पासणिअत्तं करेति छिंदति वा । लोए सत्थादिएसु' त्ति । अस्य व्याख्याछंदं निरुत्तं सदं अत्थं वा लोइआण सत्थाणं । भावत्थं च पसाहइ छलिआई उत्तरे सउणे'।।
__ (नि०भा० ४३५८, गु०वि० ३/५४ टीका) छंदादिआणं लोगसत्थाणं सुत्तं कहेइ अत्थं वा । अहवा- अत्थं व' त्ति । अत्थसत्थं सेतुमादिआण वा बहूणं कज्जाणं कोडिल्लयाण य वेसिअमादिआण य भावत्थं पसाहइ । छलिअ सिंगारकहा त्थीवण्णगादी । उत्तरे' त्ति । ववहारे उत्तरं सिक्खवेइ । अहवा-उत्तरेत्ति । लोउत्तरे वि सउणरुआदीणि कहयति । ममीकारं करितो मामाओआहार उवहि देहे विआर विहार वसहि कुलग्गामे । पडिसेहं च ममत्तं जो कुणई मामओ सो उ' ।।
___ (नि०भा० ४३५९, गु०वि० ३/५४ टीका) उवगरणादिसु जहासंभवं पडिसेहं करेति मा मम उवगरणं कोइ गिण्हउ । एवं अन्नेसु वि विहारभूमिमादिएसु पडिसेहं सगच्छपरगच्छयाणं वा करेति । आहारादिएसु चेव सब्बेसु ममत्तं करेति । भावपडिबंधं एवं करितो मामाओ भवति । विविधदेसगुणेहिं पडिबद्धो मामाओ इमोअह जारिसओ देसो जे अ गुणा इत्थ सस्सगोणादी । सुंदर अभिजाय जणा मामाति निक्कारणा वदति' ।।
(नि०भा० ४३६०, गु०वि० ३/५४ टीका)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अह' त्ति । अयं जारिसो देसो रुक्खवाविसरतडागोवसोभितो एरिसो अन्नो नत्थि । सुहविहारो सुलभवसहि भत्तोवकरणादिआ य बहू गुणा । सालिकुल्मासादिआ य बहू सस्सा निष्फज्जति अ । गोमहिसिपउरत्तणतो अ पउरगोरसं । सरीरेण वत्थादिएहिं सुंदरो जणो । अभिजायत्तणतो अ कुलीणो न साहुमुवद्दवकारी । एमादिएहिं गुणेहिं भावपडिबद्धो निक्कारणतो वा वयति प्रशंसतीत्यर्थः । गिहीण कज्जाणं गुरुलाघवेणं संपसारितो संपसारओ। असंजयाण भिक्खू कज्जेसु असंजमप्पवत्तेसु । जो देइ सामत्थं संपसारो उ नायबो'।।
___ (नि०भा० ४३६१, गु०वि० ३/५४ टीका) जे भिक्खू असंजयाणं असंजमकज्जपवत्ताणं पुच्छंताणं अपुच्छताणं वा सामत्थं देइ-मा एवं इमं वा करेहि । इत्थ बहुदोसा जहाहं भणामि तहा करेहि त्ति । एवं करितो संपसारओ भवति । ते अ इमे असंजमकज्जागिहिनिक्खमणपवेसे आवाहविवाहविक्कयकए वा । गुरुलाघवं कहते गिहिणो खलु संपसारीओ' ।।
(नि०भा० ४३६२, गु०वि० ३/५४ टीका) गिहीणं असंजयाणं गिहाओ दिसि जत्ताए वा निग्गमयं देइ । जत्ताओ वा आगयस्स पवेसं देइ । आवाहो बिट्टिआलंभणयं सुहं दिवसं कहेइ मा वा एअस्स देहि इमस्स वा देहि । विवाहपडलमादिएहिं जोइसगंथेहिं विवाहवेलं देइ । अग्धकंडमादिएहिं गंथेहि इमं दव्वं विक्किणाहि इमं वा किणाहि । एवमादिएसु कज्जेसु गिहीणं गुरुलाघवं कहितो संपसारत्तणं पावइ । एवं प्रकल्पाध्ययनाभिहित स्वरूपा यथाछन्द-पार्श्वस्थकशीला-ऽवसन्न-संसक्त-नियत-काथिक-दार्शनिक- मामाक-सम्प्रसारका एते दश न वन्दनीया न प्रशंसनीयाश्च । यदुक्तम्एएसामण्णतरं जे भिक्खु पसंसए अहव वंदे । सो आणा अणवत्थं मिच्छत्तविराहणं पावे' ।।
(नि०भा० ४३६३, गु०वि० ३/५४ टीका) पासत्थाई बंदमाणस्स नेव कित्ती न निज्जरा होइ । कायकिलेसो एमेव कुणइ तह कम्मबंधं च' ।। अतो यथाछन्दादीनां वन्दने प्रायश्चित्तं तच्च प्रस्तुतगाथया (मूलगाथा २२२) प्रतिपाद्यते-यथाछन्दस्य अभ्युत्थाने अअलिकरणे च प्रत्येकं चतुर्गुरुकाः । अभ्युत्थानं च षोढा अभिमुखोत्थानम् , आसनोपढौकनम् , किंकरोमीति भणनम्, धर्मच्युतस्य पुनर्धर्म स्थापनरूपमभ्यासकरणम्, अभेदरूपा अविभक्तिः एतत्पञ्चपदरूपः संयोगश्च। उक्तं चअन्भुट्टाणे आसण किंकर अभासकरण अविभत्ती । संजोगविहिविभत्ता अब्भुट्ठाणे वि छट्ठाणा' ।।
(नि०भा० २१११)
A. अभिनवपरिणीताया वध्वा वरगृहे आनयनम् । B. ग्रन्थविशेषः ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
ततोऽभिमुखोत्थानादिपञ्चके कृते अभ्यासकरणे पुनः सामर्थ्ये सत्यकृते प्रायश्चित्तम् । अञ्जलिकरणमपि षोढा पञ्चविंशत्यावश्यकयुक्तं वन्दनं १ शिरसा प्रणामकरणम् २ एकस्य द्वयोर्वा हस्तयोर्ललाटे योजनम् ३ बहुमानरसभरेण सरभसं नमो खमासमणाणमितिभणनम् ४ निषद्याकरणम् ५ एतेषां योगश्च ६ । उक्तं चदिअ पणमिअ अंजलि गुरु आलावे अ अभिग्गहनिसज्जा । संजोगविहिविभत्ता अंजलिपगहेवि छट्टाणा' ।। (नि० भा० २१०३) पार्श्वस्थस्य पुनरभ्युत्थाने अअलिकरणे च चतुर्लघुकाः । उपलक्षणत्वात् कुशीला - ऽवसन्न - संसक्तनियत-काथिक – दार्शनिक - मामाक - सम्प्रसारकाणां गृहस्थानां वाऽभ्युत्थाने अञ्जलिकरणे च चतुर्लघुकाः । संयतीनां च वन्दने चतुर्गुरु । किं मैथुनार्थी कुपितां वा प्रसादयतीति शङ्का च भवतीति । तत्र च प्रायश्चित्तं यथा—स्त्रीमैथुनशङ्कायां चतुर्गुरु, निःशङ्किते च मैथुने मूलम् । तथा पार्श्वस्था - ऽवसन्न - कुशीलसंसक्तादीनामन्यतीर्थिकानां गृहस्थानां वा वाचनादाने तेभ्यो वा वाचनाग्रहणे चतुर्लघु । अथवा - अर्थे च चतुर्गुरु । यथाछन्दानां सूत्रे चतुर्गुरु । यथाछन्दानाम् अर्थे षड्लघु । तथा पुरुषाणां स्त्रीवाचनायां चतुर्गुरु, स्त्रीणां च पुरुषवाचनायां चतुर्गुरु । पार्श्वस्थादीनामनेकदिनवाचनासु पुनः प्रायश्चित्तमिदम् — 'सत्तरतं तवो होइ ततो छेओ पहावई । छेएण छिन्नपरिआए तओ मूलं तओ दुगं' ।। (नि० भा० २७४८, बृ०क० ५४८६) सप्त दिनानि चतुर्लघुतपः, ततः एकं दिनं चतुर्लघुच्छेदः, ततः एकैकदिनं मूलाऽनवस्थाप्यपाराञ्चिकानि । अथवा - तपस्तथैव चतुर्लघुच्छेदः । सप्त दिनानि शेषाण्येकैकदिनं तथैव । अथवा तपस्तथैव षड्गुरुच्छेदः सप्त दिनानि शेषाणि तथैव । अथवा - चतुर्लघुतपः सप्त दिनानि ततश्चतुर्गुरुतपः सप्त दिनानि । ततः षड्गुरु सप्त दिनानि तत एते एव च्छेदाः सप्त सप्त दिनानि । ततो मूलानवस्थाप्यपाराञ्चिकान्येकैकदिनम् । अथवा - चतुर्लघ्वादीनि तपांसि तान्येव सप्त सप्त दिनानि । ततो लघुपञ्चकादिकाः षड्गुरुपर्यन्ताश्छेदाः प्रत्येकं सप्त सप्त दिनानि ज्ञातव्याः । ततो मूलानवस्थाप्यपाराञ्चिकान्येकैकदिनम् । पार्श्वस्थादिषु च वाचनादानादानयोर्वन्दन - दुष्टसंसर्गादयोऽनेकदोषाः । अन्यतीर्थिकगृहिभ्यो ग्रहणे मिथ्यात्वस्थिरीकरणं यथा ते तेषां समीपे गच्छन्तं दृष्ट्वा मिथ्यादृष्टयश्चिन्तयन्ति - इमे एव प्रधानतरा यत एतेप्येतेषां समीपे शिक्षन्ते । लोको 'दृष्ट्वा भणति - एतेषामात्मन आगमो नास्ति, परसत्कानि शिक्षन्ते, निस्सारं प्रवचनमित्यपभ्राजना । एवमादयो दोषाः । तेषां च दानेऽधिकरणादयो दोषाः । यः पुनर्गृही अन्यतीर्थिको वा ज्ञानदर्शनचारित्राणि प्ररूपयति जिनवचनं च रोचते यस्य, स्वपाषण्ड्येव स वाच्यते । तथा गृही परपाषण्डी वा प्रव्रज्याऽभिमुखो वाच्यते । श्रावको वा सूत्रतः षड्जीवनिकां यावदर्थस्तु पिण्डैषणाध्ययनं यावत् । पार्श्वस्थादिर्वा संविग्नविहारमभ्युपगतोऽभ्युगन्तुकामो वा वाच्यते । तथाऽन्यत्रालाभे सिद्धान्ताव्युच्छित्त्यर्थं
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो पार्श्वस्थादिभ्योऽपि गृह्यते संयतीनां च यद्याचार्यं विना प्रवर्त्तिन्यादिर्वाचयित्री नास्ति तदाऽऽचार्यो वाचनां ददाति न दोषः । तथा गृहिणामन्यतीर्थिकानां वा अशनाद्याहारदाने चतुर्लघु, आज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः । यदुक्तम्
जे भिक्खू असणादी दिज्जा गिहि अहव अन्नतित्थीणं । सो आणा अणवत्थं मिच्छत्त विराहणं पावे' ।। (नि० भा० ४९५९) सब्वे वि खलु गिहत्था परप्पवादी य देसविरया य । पडिसिद्धदाणकरणे समणे परलोकंखिम्मि' ।। (नि० भा० ४९६०, ४९८२) एतेषु दानं शरीरशुश्रूषाकरणं वा, अथवा दानस्यैव करणं यः परलोककाङ्क्षी श्रमणः तस्यैतत् प्रतिषिद्धम् । अत्र नोदकः प्राह
जुत्तमदाणमसीले कडसामइओ उ होइ समण इव । तस्समजुत्तमदाणं आचार्य आह- चोअग ! सुण कारणं तत्थ ।। रंधणकिसिवाणिज्जं पव्वत्तइ तस्स पुब्वविणिउत्तं । सामाइअकडजोगिस्सुवस्सए अच्छमाणस्स ।। सामाइअ पारेऊण निग्गओ जाव साहुवसहीओ । तं करणं साइज्जइ उदाहु तं वोसिरइ सव्वं ।। दुविह तिविहेण रुंभइ अणुमण्णा तेण सा न पडिसिद्धा । तेण उ न सव्वविरओ कडसामइओवि सो किं च ।। कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा सि (से?) होइ दट्ठव्वा । छेअणभेअणकरणे उद्दिट्ठकडं च सो भुजे ' ।। (नि० भा० ४९६१ तः ४९६५, ४९८३ तः ४९८७) अस्याः चूर्णि :- पंचविसया कामेति' त्ति कामी । सह गृहेन सगृहः । अङ्गना स्त्री सह अङ्गनया साङ्गनः । थूलपइण्णा देसविरति ' त्ति वृत्तं भवति । साधूणं सव्वविरई, वृक्षादिच्छेदने पृथिव्यादिभेदने च प्रवृत्तः सामायिक भावादन्यत्र, जं च उद्दिट्ठकडं तं कडसामइओ वि भुंजइ । एवं सो सव्वविरओ न भवति । एएणं कारणं तस्स न कप्पइ दाउं । इमो अववाओ - गिही अन्नतित्थी वा णिबंधेणं मग्गिज्ज तदा से दिज्जति । सेहो वा गिहिवेसट्टिओ भावतो पव्वइओ तस्स दिज्जा । विज्जस्स वा गिलाणट्टा आणिअस्स दिज्जति । एवमादि एवं पार्श्वस्थावसन्नकुशीलसंसक्तनित्यवासिनामशनादिदाने तेभ्यो वा अशनादिग्रहणे चतुर्लघु आज्ञादयश्च दोषाः । उक्तं च
"
षासत्यासन्नाणं कुसील - संसत्त-निअयवासीणं । जे भिक्खू असणाई दिज्ज पडिच्छिज्ज वाणाई' ।। पार्श्वस्थादयश्चोद्गमादिदोषेषु नित्यं वर्त्तन्ते । अतस्तेषां दाने ते अनुमोदिताः तेषां च हस्ताद् ग्रहणे उद्गमादिदोषाः प्रतिसेविता भवन्ति । तथा चोक्तम्उग्गमदोसादीया पासत्थाई जओ न वज्जंति । तम्हा उ तब्बिसुद्धिं इच्छंतो ते विवज्जिज्जा' ।। (नि० भा०४९७४) सूज अणुरागो दाणेणं पीइतो अगहणं तु । संसग्गया य दोसा गुणा य इअ ते परिहरिज्जा' ।।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो दुष्टसंसर्गतो बहुदोषाः, अदुष्टसंसर्गतश्च गुणा भवन्ति । अत्र च वनशुकोदाहरणं यथामाताप्येका पिताप्येको मम तस्य च पक्षिणः । अहं मुनिभिरानीतः स च नीतो गवाशनैः' ।। 'गवाशनानां स गिरः शृणोति अहं तु राजन् ! मुनिपुङ्गवानाम् । प्रत्यक्षमेतद्भवतापि दृष्टं संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति' ।।
(नि०भा० ४९७६) अत्राऽयमपवादःअसिवे ओमोदरिए रायहुढे भये व गेलन्ने । अद्धाणरोहए वा दिज्जा अहवा पडिच्छिज्जा' ।।
(नि०भा० ४९७८) तथा योऽन्यतीर्थिकानां गृहस्थानां वा वस्त्रादि ददाति गृह्णाति वा, प्रातिहारिकं वा तेषां ददाति, तेषां समीपाद्वा प्रातिहारिकं गृह्णाति तस्य चतुर्लघु आज्ञादयश्च दोषाः । तथा चोक्तम्जे भिक्खू वत्थादी दिज्जा गिहि अहव अन्नतित्थीणं । पडिहारिगं व तेसिं पडिच्छए आणमाईणि' ।।
___ (नि०भा० ४९८०) दाने ग्रहणे च बहवो दोषाः प्रतीता एव । जुत्तमदाणमसीले' इत्यादिचालना तत् प्रत्यवस्थानं चाहारवद् वस्त्रेऽपि ज्ञातव्यम् । एवं पार्श्वस्थादीनामपि यो वस्त्रं ददाति तेषां हस्ताद्वा प्रातिहारिकं गृह्णाति तस्य चतुर्लघु । उक्तं चजे भिक्खू वत्थाई पासत्थोसन्ननिययवासीणं । दिज्जा अह पडिच्छे सो पावइ आणमादीणि' ।।
(नि०भा० ४९९०) इमो अववाओ-गिही अन्नतिथिओ वा सेहो पबईउकामो तस्स दिज्जइ । जत्थ सुलभं वत्थं तंमि विसए अंतरे वा असिवादि हुज्जा । एवमादिकारणेहिं तं विसयमगच्छंतो इह अलभंतो पासत्थादिवत्थं गिण्हिज्जा, दिज्जा वा तेसिं, अद्धाणे वा वच्चंता मुसिआ अन्नतो अलभंता पासत्थादिवत्थं गिण्हिज्जा । हिमदेसे वा सीताभिभूआ पाडिहारिअं गिण्हिज्जा, गिलाणस्स वा अत्थुर्रणादि गिण्हिज्जा एवमादि । तथाठिअकप्पमि दसविहे ठवणाकप्पे अ दुविहमण्णतरे । उत्तरगुणकप्पमि अ जो सरिकप्पो ससरिसो उ' ।।
(नि०भा० ५९३२, बृ०क० ६४४१) स्थितकल्पादिभिर्यस्तुल्यः स साधुः सदृशः । अथवा-संविग्नः सर्वोऽपि सदृशः साम्भोगिको वा सदृशः । अथवा कारणे पार्श्वस्था असाम्भोगिका अपि सदृशास्तेषां वसतिमध्ये विद्यमानं स्थानं यो न ददाति तस्य चतुर्लघु । अग्न्यादिना वसत्युपद्रवात् श्वापदादिभयादा शैक्षग्लानाद्यर्थं वा अध्वप्रपन्ना वा । एवमादिभिः कारणैर्ये आगतास्तेषां विद्यमानस्थानादाने चतुर्गुरु । सम्भोगव्युच्छित्तिः साधर्मिकवात्सल्यव्युच्छित्तिः प्रवचनव्युच्छित्तिर्वा भवति । तस्मात् साधुना साधुषु दृढसौहृदेन भाव्यम् । आपत्सु चात्मवदन्योऽपि रक्षणीयः । उक्तं च
A. म्लेच्छः। B. रोधकः = परचक्रेण नगरादिवेष्टनम् । C. आस्तरणम् = बिछानु' इति भाषायाम् ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो जइ एगभाणजिमिआ गिहिणो वि हु दीहसोहिआ हुंति । निणवयणबाहिरा वि अ धम्म पुण्णं अयाणंता ।। किं पुण जगजीवसुहावहेण संभुंजिऊण समणेणं । सक्का हु इक्कमिक्के रक्खिउ जह अप्पणो देहो' ।।
__ (नि०भा० ५९४१ - ५९४२) अशिवादिकारणैः पुनः स्थानाऽदानेऽपि न दोषः ।।२२२।। तथा
पुरिमचरिमासु पत्तादपेहि सज्झायअकरणे लहुगा ।
नियमे चेइअवंदणि संघस्स अखामणे गुरुगा ।।२२३ ।। व्याख्या-प्रथमचरमपौरुष्योः पात्रायप्रत्युपेक्षणे पात्रकस्य, आदिशब्दात् मात्रकादेरप्रतिलेखने स्वाध्यायाकरणे च चतुर्लघुकाः । नियमे सति चैत्याऽवन्दने सङ्घस्य चतुर्विधस्याप्यक्षामणे च चतुर्गुरुकाः ।। २२३ ।। तथा
बिट्ठपडिकमणि लहुगा गुरुगा निक्कारणोवविट्ठस्स ।।
पडिकमणाकरणे थुक्कमाइपयघट्टणे गुरुगा ।।२२४ ।। व्याख्या-उपविष्टः सुप्तो वा यदि प्रतिक्रमणं करोति तदा चतुर्लघुकाः । निष्कारणोपविष्टस्य चतुर्गुरुकाः । तथा सर्वस्यापि प्रतिक्रमणस्याकरणे चतुर्गुरुकाः । तथा गुरोः आचादिः थुक्कादिलगने थुक्कश्लेष्मादिलगने पदेन घट्टने चतुर्गुरुकाः ।।२२४।।।
लहु अप्पे वि हु तलि अंधकारगमि जीणमाइपरिभोगे ।
तुंबाइबीअवणयणि पडिक्कमणे चिइअवंदणए ।।२२५।। व्याख्या-अल्पेऽपि तलिकापरिभोगेन गमने, अल्पेऽप्यन्धकारगमने, जीणं जयनं तच्च प्रतीतमेव, आदिशब्दादन्यदपि तथाविधं दुष्प्रतिलेख्यं गृह्यते, तस्य परिभोगे, तुम्बादीनामलाबूदङ्कादीनां बीजापनयने, भाजनार्थं जिघृक्षया गृहस्थादिभिर्बीजनिष्कासने, प्रतिक्रमणे प्राभातिकप्रादोषिकप्रतिक्रमणमध्ये चैत्याऽवन्दने च । एतेषु सर्वेष्वपि प्रत्येकं लघुमासः ।।२२५।। तथा
दिवसनिसि पढमचरिमे चउनिदासेवणे लहू मासा । आणऽणवत्थुड्डाहो विराहणा निद्दवुड्ढी अ ।।२२६ ।।
(नि०भा० १३४) व्याख्या-दिवसस्य चतुर्वपि यामेषु, निशायाः पुनः प्रथम चरमे वा यामे चतस्रो निद्राः निद्रा-निद्रानिद्राप्रचला-प्रचलाप्रचलालक्षणाः तासामासेवने प्रत्येकं लघुमासः । निद्रायां द्वाभ्यां लघुः । अतिनिद्रायां कालगुरुः । प्रचलायां तपोगुरुः । अतिप्रचलायां द्वाभ्यामपि गुरुः । निद्रां कुर्वतां चेमे दोषाः-भगवता प्रतिषिद्धे काले स्वपता आज्ञाभङ्गः कृतो भवति । आज्ञाभङ्गे च चरणभङ्गो, यतो भणितम्- आणाइ च्चिअ चरणं तभंगे जाण किं न भग्गं तु ?' एकः प्रतिषिद्धकाले स्वपिति, अन्योऽपि तं दृष्ट्वा स्वपितीत्येवमनवस्था
A. दीर्घमैत्रीमन्तः ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो भवति । दिवा शयानोऽसंयतैर्दृष्टस्ततस्ते चिन्तयन्ति-यथा एष निक्षिप्तस्वाध्यायध्यानयोगः स्वपिति तथा एष लक्ष्यते रात्रौ रतिक्लान्तः, एवमुड्डाहो भवति । विराधना सुप्तस्याग्निप्रदीपने दाहेन, निद्रावृद्धिश्च भवति । यत उक्तम्वर्द्धन्ते पञ्च कौन्तेय ! सेव्यमानानि नित्यशः । आलस्यं मैथुनं निद्रा क्षुधा क्रोधश्च पञ्चमः ।। स्त्यानर्द्धिनिद्राप्रायश्चित्तं त्वग्रे पाराञ्चिकप्रायश्चित्ताधिकारे भणिष्यते । एवमत्र वयछक्ककायछक्क' मित्यादिगाथासङगृहीतमूलोत्तरगुणविषयं प्रायश्चित्तं पूर्व प्रतिपादितम्, तदनु एकोनविंशतिगाथाभिः सामान्यत उत्तरगुणविषयविशकलितातिचारप्रायश्चित्तमभिहितम् । तदेवं मूलोत्तरगुणविषयातिचारप्रायश्चित्तप्रतिपादनेन समर्थितं चारित्राचारातिचारप्रायश्चित्तम् ।।२२६।। अथ तपआचारातिचारप्रायश्चित्तं प्रतिपिपादयिषुराह
दुविहतवपरूवणया सट्ठाणारोवणा तमकरते । सवत्थ होइ लहुओ लीणविणयझाय मुत्तूणं ।।२२७।।
(नि०भा० ४१) व्याख्या-तपो विधा-बाह्यमभ्यन्तरं च । तत्र बाह्यमनशनादि । यदुक्तम्अणसणमूणोअरिआ वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणता. य बझो तवो होइ' ।।
(नवतत्वप्रकरणम् ३४) अभ्यन्तरं तु प्रायश्चित्तादि । उक्तं चपायच्छित्तं विणयो वेआवच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गोवि अ अभिंतरओ तवो होइ' ।।
(नवतत्वप्रकरणम् ३५) तयोः प्ररूपणा नाम प्रज्ञापना, यथा द्रुमपुष्पिकाध्ययने । द्विविधमपि तत्तपोऽकुर्वतः स्वस्थानारोपणा स्वस्थानप्रायश्चित्तं भवति । तच्चेदं सव्वत्थ होइ लहुओ' त्ति । सर्वेष्वनशनादितपोभेदेषु संलीनताविनयस्वाध्यायवर्जेषु शक्तौ सत्यामकृतेषु लघुमासो भवति ।।२२७।। अथाऽवतिष्ठमानसंलीनतादितपोभेदत्रयप्रायश्चित्तं क्रमेणाह
दबंमि असंलीणे थीनपुसंसत्तवसहीए गरुगा। पुरिसतिरिएहि लहुगा भावे घाणिदिए रागे ।।२२८।। गुरुगो लहुगो दोसे गुरुगा सेसेसु रागि लोभे अ।
दोसे स कोहमाणे लहुगा गुरुगो अ मायाए ।।२२९ ।। व्याख्या-संलीनता द्विधा-द्रव्यसंलीनता भावसंलीनता च । तत्र द्रव्यसंलीनता स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तवसतिविवर्जनम्।
A. विभागतः ।
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो भावसंलीनता पुनर्द्विधा-इन्द्रियप्रतिसंलीनता नोइन्द्रियप्रतिसंलीनता च । इन्द्रियप्रतिसंलीनता पञ्चविधा श्रोत्रेन्द्रियादिकेन्द्रियपञ्चकभेदात् । नोइन्द्रियप्रतिसंलीनता च चतुर्विधा क्रोधादिकषायचतुष्कभेदात् । साधुना च द्रव्यतो भावतश्च प्रतिसंलीनेन भाव्यम् , यः पुनः प्रतिसंलीनो न भवति तस्येदं प्रायश्चित्तम् , तद्यथा-द्रव्ये द्रव्यविषये असंलीनस्य स्त्रीनपुंसकसंसक्तवसतौ वसतः चतुर्गुरुका भवन्ति । पुरुषतिर्यग्भिः संसक्तायां पुनर्वसतौ चतुर्लघुकाः । भावे भावविषये घ्राणेन्द्रिये घ्राणेन्द्रियविषये रागतोऽसंलीनस्य गुरुमासः । द्वेषतोऽसंलीनस्य लघुमासः । शेषेषु श्रोत्रेन्द्रियादिषु चतुर्षु विषये रागतोऽसंलीनस्य चतुर्गुरुकाः । एतेष्वेव च द्वेषतोऽसंलीनस्य चतुर्लघुकाः । क्रोधे मानेऽसंलीनस्य चतुर्लघुकाः । मायायां गुरुमासः । लोभे च चतुर्गुरुकाः । गाथायां तु व्यस्तोपन्यासो लाघवार्थः।।२२८-२२९।। एवं संलीनताप्रायश्चित्तमुक्तम् । अथ विनय-स्वाध्याय-प्रायश्चित्तमाह
गुरुवसभभिक्खुखुड्डे अविणय गुरुगाइ जाव लहुमासो ।
सत्तीइ सुत्तपोरिसि अकरणि लहुगो गुरु अत्थे ।।२३०।। व्याख्या-गुरुवृषभभिक्षुक्षुल्लानामविनये चतुर्गुरुकादिलघुमासान्तं प्रायश्चित्तम् । आचार्यस्याविनये चतुर्गुरु । उपाध्यायस्याविनये चतुर्लघुः । भिक्षोर्गुरुमासः । क्षुल्लस्य च लघुमासो भवतीत्यर्थः । शक्तौ सत्यां सूत्रपौरुष्या अकरणे लघुमासः । अर्थपौरुष्या अकरणे गुरुमासः । व्यवहारे त्वित्थम्सुत्तत्थपोरिसीणं अकरणि मासो उ होइ गुरुलहुगो । चाउक्कालं पोरिसिओवायणंतस्स चउलहुगा' ।।
(व्य०सू० १३०) सूत्रार्थपौरुष्योः सूत्रपौरुष्या अर्थपौरुष्या इत्यर्थः । अकरणे यथाक्रमं गुरुमासो लधुमासः । अर्थपौरुषी हि प्रज्ञादिविशिष्टसामग्र्यपेक्षा सूत्रायत्ता च । सूत्रपौरुषी त्वभिनवदीक्षितेनापि जडमतिनापि च यथाशक्ति अवश्यं कर्तव्या । सूत्राभावे सर्वस्याप्यभावाद्, अतः सूत्रपौरुष्या अकरणे मासगुरु । अर्थपौरुष्या अकरणे मासलघु । द्वयोःसूत्रपौरुष्योरकरणे द्वौ लघुमासौ । तिसृणां पौरुषीणामकरणे त्रयो लघुमासा इति सामर्थ्यात् प्रतिपत्तव्यम् । धाउक्काल' मित्यादि । चतुष्कालं दिवारात्रिगतप्रथमचरमप्रहररूपेषु चतुर्षु कालेषु सूत्रार्थपौरुषीरवपातयतो भंशयतोऽकुर्वत इत्यर्थः । चतुर्लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः ।।२३०।।
अणसणमाई नवविहसेसतवोऽकरणि लहुग सत्तीए ।
वयभगे लहु सहसप्पमायओ गुरुग दपेणं ।।२३१।। व्याख्या-अनशनादेर्नवविधस्य शेषतपसः शक्तौ सत्यामकरणे चतुर्लघुका जीतेनेति सम्भाव्यते । तथा सहसा प्रमादेन वा व्रतभङ्गे लघुमासः । दर्पण अकुशलपरिणामेन व्रतभङ्गे चतुर्गुरुकाः । व्रतभङ्गे चातिक्रमव्यतिक्रमातीचारानाचाररूपाः चत्वारो भेदा भवन्ति । एतेषां चाधाकर्म प्रतीत्येदं व्याख्यानम्आहाकम्मामंतण पडिसुणमाणे अतिक्कमो होइ । पयभेआइ वइक्कम गहिए तइएयरो गिलिए' ।।
(व्य०सू० ३३, पिं०नि० १८२)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
कोऽपि श्राद्धो नालप्रतिबद्धो ज्ञातिप्रतिबद्धो गुणानुरक्तो वा आधाकर्म निष्पाद्य निमन्त्रयति । यथा भगवन् ! युष्मन्निमित्तमस्मद्गृहे सिद्धमन्नमास्ते इति समागत्य प्रतिगृह्यतामित्यादि, तत्प्रतिशृण्वति अभ्युपगच्छति अतिक्रमो नाम दोषो भवति । स च तावत् यावदुपयोगपरिसमाप्तिः । किमुक्तं भवति यत्प्रतिशृणोति, प्रतिश्रवणानन्तरं चोत्तिष्ठति, पात्राण्युद्गृह्णाति, उद्गृह्य च गुरोः समीपमागत्योपयोगं करोति । एष समस्तोऽपि व्यापारोऽतिक्रमः । उपयोगपरिसमाप्त्यनन्तरं च यदाधाकर्मग्रहणाय पदभेदं करोति, आदिशब्दात् मार्गे गच्छति, गृहं प्रविशति, आधाकर्मग्रहणाय पात्रं प्रसारयति, न चाद्यापि प्रतिगृह्णाति । एष सर्वोऽपि व्यापारो व्यतिक्रमः । गहिए तइए' त्ति । आधाकर्मणि गृहीते, उपलक्षणमेतत् यावद्वसतौ समानीते गुरुसमक्षमालोचित्ते, भोजनार्थमुपस्थापिते, मुखे प्रक्षिप्यमाणेऽपि च यावन्नाद्यापि गिलति तावत्तृतीयोऽतीचारलक्षणो दोषः । गिलिते त्वाधाकर्मण्यनाचारः । एवमन्यत्राप्यतिक्रमादिस्वरूपमवगन्तव्यम् । एतेषु चेदं प्रायश्चित्तम्, तद्यथा - अतिक्रमे व्यतिक्रमे अतीचारे च मासगुरुः यथोत्तरं तपः कालविशेषितः । अनाचारे चतुर्गुरु । एते च मासगुर्वादयः प्रायश्चित्तभेदा अतिक्रमादिष्वविशोधिकोट्यां द्रष्टव्याः । विशोधिकोट्यां त्वेत एव मासादयो लघुकाः ।। २३१ ।। अथाष्टम्यादिपर्वदिनेषु यथोक्ततपोऽकरणे प्रायश्चित्तमाह
चउछट्टट्ठमऽकरणे अट्टमिपक्खचउमासवरिसेसु । लहु गुरु लहुगा गुरुगा अवंदणे चेइसाधूणं । । २३२।।
(व्य० सू० १३३) व्याख्या–अत्र यथासङ्ख्येन पदयोजना । सा चैवम् - अष्टम्यां चतुर्थस्याकरणे मासलघु । पाक्षिके चतुर्दश्यां चतुर्थस्याकरणे मासगुरु । चतुर्मासके षष्ठस्याकरणे चत्वारो लघुमासाः । सांवत्सरिके अष्टमस्याकरणे चत्वारो गुरुमासाः । तथा एतेषु चाष्टम्यादिषु दिवसेषु चैत्यानां जिनबिम्बानामन्यवसतिगतसुसाधूनां चावन्दने प्रत्येकं मासलघु ।। २३२ ।। अथ प्रत्याख्यानाऽकरण - भङ्गप्रायश्चित्तमाहपाणासंवरि भिन्नं नवकाराईण अगहणे भंगे ।
लहु तदहिअ तंमत्तं अभिक्खभंगे दसहिं सपयं ।। २३३ ।।
व्याख्या -पानस्याऽसंवरणे विकालवेलायां पानकाहारस्याऽप्रत्याख्याने भिन्नमासः । साधुभिः किल भुक्तानन्तरं सर्वाहारसंवरणं कार्यम् । अत एव साधवस्तृतीयपौरुष्यां स्वाध्यायकरणकाले त्रिविधाहारं प्रत्याख्यान्ति, विकाले च पानकाहारमपि । यस्तु विकालेऽपि सर्वसंवरणं न करोति तस्य सर्वाहारासंवरणे लघुमासो भवतीत्युपलक्षणत्वादवसेयम् । तथा नमस्कारसहितपौरुष्यादिप्रत्याख्यानानामग्रहणे गृहीतानां वा भङ्गे लघुमासः । केचित् पुनर्नमस्कारसहितपौरुषीसार्द्धपौरुषीपुरिमार्द्धापार्द्धद्व्यासनैकासननिर्विकृतिकाचाम्लक्षपणानां भङ्गे तदधिकप्रत्याख्यानदानमाहुः । इतरे तु यदेवैकासनादि भज्यते तदेवैकासनादि दीयते इति भणन्ति । तथा
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अभीक्ष्णं पुनः पुनः प्रत्याख्यानभङ्गे दशभिर्वाराभिः स्वपदं पाराञ्चिकं भवति । तथाहि-सकृत्प्रत्याख्यानभङ्गे मासलघु । द्वितीयवारभङ्गे मासगुरु । तृतीयवारे चतुर्लघु । चतुर्थवारे चतुर्गुरु । पञ्चमवारे षड्लघु । षष्ठवारे षड्गुरु । सप्तमवारे छेदः । अष्टमवारे मूलम् । नवमवारे अनवस्थाप्यम् । दशमवारे पाराञ्चिकम् । प्रत्याख्यानभने चाज्ञातिक्रमादयो दोषाः । इमे चापरेअपच्चयो अवन्नो पसंगदोसो अ अदढया धम्मे । माया य मुसावाओ होइ पइन्नाइलोवो अ' ।।
___ (नि०भा० ३९८८) यथा एष नमस्कारसहितादिप्रत्याख्यानं भनक्ति तथा मूलगुणप्रत्याख्यानमपि भनक्ति । एवमगीतार्थगृहस्थानामप्रत्ययं जनयति । आत्मनः साधूनां चावर्णवादं जनयति । प्रत्याख्यानभङ्गप्रसङ्गेन मूलगुणानपि भनक्ति । प्रत्याख्यानधर्मे श्रमणधर्मे वा अदृढत्वं कृतं भवति । अन्यां प्रतिज्ञा प्रतिपद्यते अन्यच्च करोतीति माया । अन्यद्भाषते अन्यत्करोतीति मृषावादः । पौरुष्यादिप्रतिज्ञापदलोपः कृतो भवति । प्रत्याख्यानं भनक्तीति प्रद्विष्टा देवता छलनादि कुर्यात् । कारणैः पुनः प्रत्याख्यानभङ्गेऽपि न दोषः ।।२३३।। एवं तपआचारातिचारप्रायश्चित्तं प्ररूपितम् । अथ वीर्याचाराऽतिचारप्रायश्चित्तमभिधित्सुराह
नाणे सणचरणे तवे अ छत्तीसएसु भेएसु ।
विरिअं न हावइज्जा सट्ठाणारुवण हावते ।।२३४।। व्याख्या-ज्ञानाचारोऽष्टविधः । दर्शनाचारोऽष्टविधः । चारित्राचारोऽष्टविधः । तपआचारो द्वादशविधः । एवमेतेषु षट्त्रिंशत्सु भेदेषु आचारविशेषेसु वीर्यं शक्तिं न हापयेत् न गोपयेत् । वीर्यं हापयतश्च स्वस्थानारोपणा स्वस्थानप्रायश्चित्तं भवति । ज्ञानाचारं हापयतस्तदेव प्रायश्चित्तं यत् ज्ञानाचारेऽभिहितम् । एवं शेषेष्वपि स्वस्थानप्रायश्चित्तमवगन्तव्यम्। एषा स्वस्थानारोपणा ।।२३४।। अथ वीर्याचारादिविषयं जीत–व्यवहारगतं प्रायश्चित्तमुपदर्शयति
ठवणमणापुच्छाए निविसणे विरिअगृहणाए अ।
जीएणं गुरुमासो सेसगमायासु चउगुरुगा ।।२३५।। व्याख्या-स्थापनमिति । स्थापनाकुलानि दानश्राद्धयथाभद्रकश्राद्धादीनां गृहाणि, एतेषु ह्येकेनैवाचार्यादिप्रायोग्यग्राहिणा सङ्घाटकेन प्रवेष्टव्यं नान्यरित्यवगणय्य लुब्धत्वाद् गुरोरनापृच्छया तेभ्यः प्रायोग्यभक्ताद्यादाय निविशतः परिभुआनस्य वीर्यगृहनायां च वीर्यं तपोऽनुष्ठानादिपराक्रमस्तस्य गृहनायां सतोऽपि मायया गोपनायां जीतेन जीतव्यवहारेण गुरुमासः । श्रुतव्यवहारेण पुनरेको जीतोक्तो द्वितीयो मायानिष्पन्नः, ततो गुरुमासद्वयं दीयत इति भावः । शेषकमाया पूर्वोक्तमायातोऽन्या यथासिआ एगयओ लद्धं विविहं पाणभोअणं । भद्दगं भद्दगं भुच्चा विवन्नं विरसमाहरे' ।।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो जाणंतु ता इमे समणा आयअट्ठी (मोक्षार्थी) अयं मुणी । संतुट्ठो सेवए पंतं लूहवित्ती सुतोसओ' ।।
(दशवै० सूत्रम् ५/२/३३-३४) इत्यादिकासु यशोऽर्थं कृतासु मायासु पुनश्चतुर्गुरुकाः ।।२३५।। तथा
विज्जाइसुविणलक्खणकोउअभूईनिमित्तपसिणेसु ।
गिहिणा उवहिवहावणि वमणविरेआइसु अ लहुगा ।।२३६ ।। व्याख्या-विद्या स्त्र्यभिधाना सोपचारसाधना वा, आदिशब्दान्मन्त्र-योगा गृह्यन्ते । तत्र मन्त्रः पुरुषाभिधानः पठितसिद्धो वा, वशीकरणविद्वेषणोच्चाटनपादलेपान्तर्धानादिका योगा अनेकविधास्ते पुनः सर्वेऽपि सविद्या अविद्या वा भवन्ति । स्वप्नं सुप्तजागरावस्थायां प्रायो यद् दृश्यते तच्च शुभाशुभमागामिसुखदुःखनिमित्तं भवति । लक्षणं द्विधा बाह्यमभ्यन्तरं च । तत्र बाह्यं स्वरवर्णादि । अभ्यन्तरं स्वभावसत्त्वादि । तत्र प्राकृतमनुष्याणां बाह्यानि द्वात्रिंशल्लक्षणानि भवन्ति । बलदेववासुदेवानामष्टोत्तरं शतम् । चक्रवर्तितीर्थकराणामष्टोत्तरं सहस्रम् । यानि हस्तपादादिषु स्फुटानि लक्ष्यन्ते तेषामिदं प्रमाणम् , यानि पुनरन्तःस्वभावसत्त्वादीनि तैः सह बहुतराणि भवन्ति । उपलक्षणाढ्यञ्जनमपि ज्ञेयम् । लक्षणव्यञ्जनयोरयं विशेषः- मानोन्मानादिकं लक्षणम्, मषतिलकादिकं व्यञ्जनम् । अथवा शरीरेण सहोत्पन्नं लक्षणं पश्चात्समुत्पन्नं व्यअनम् । मानोन्मानप्रमाणानां चेदं व्याख्यानम्जलदोणमद्धभारं समुहाई समुस्सिओ व जो नव उ । माणुम्माणपमाणं तिविहं खलु लक्खणं एअं'।।
(नि०भा० ४२९५ तः ४३०४) कौतुकं निन्दुप्रभृतीनां श्मशानचत्वरादिषु स्नानविधापनम् । भूतिकर्म रक्षानिमित्तं विद्याभिमन्त्रितरक्षाप्रदानम्। निमित्तमतीतादिकालत्रयगतलाभालाभसुखदुःखादिकथनम् । प्रश्नो नानाविधा लोकपृच्छा लग्नबलादिना तस्य कथनम् । प्रश्नात्प्रश्नो वा । स चायं स्वप्नमध्ये विद्या किञ्चित्कथयति । अथवा विद्याभिमन्त्रिता घण्टिका कर्णमूले चाल्यते तत्र देवता कथयति तस्य परेषां कथनम्, ततो विद्यामन्त्रसविद्यायोगप्रयोगे स्वप्नलक्षणव्यञ्जननिमित्तप्रश्नकथने कौतुकभूतिकर्मकरणे, उपलक्षणत्वान्निधानधातुवादकथने शिल्पद्वासप्ततिकलाशिक्षणे मार्ग पृच्छतां मार्गकथने च चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तं भवति । अविद्यायोगप्रयोगे तु मासलघु । मित्रे पुनः संयोगप्रायश्चित्तम्। तथा गृहिणा गृहस्थेनाऽन्यतीर्थिकन वा उपधेः स्वोपकरणस्य वाहने चतुर्लघुकाः । आज्ञादयश्च दोषाः । इमे चापरे-स गृहस्थोऽन्यतीर्थिको वा उपकरणं पातयेत् भाजनं वा भिन्द्यात् मलिने दुर्गन्धे चोपकरणे जुगुप्सा कुर्यात् षट्पदिका वा पातयेत् मारयेद्वा । अयोगोलकल्पो वाऽसौऽस्थण्डिले पृथिव्यादौ स्थापयेत् तद्भारेण वा तस्यात्मविराधना भवेत् तत्र परितापनादि, यच्च पश्चादौषधभेषजानि कुर्वन् विराधयति तन्निष्पन्नं च तस्य प्रायश्चित्तं स्यात् । स वा तदुपकरणं हरेत् तस्यानुपयुक्तस्याऽन्यो हरेत्, ग्लानत्वादिकारणैः पुनरुपकरणवाहनेपि
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो न दोषः । तथा वमनमूर्ध्वं विरेचः । विरेचोऽधः श्रावणम्, आदिपदात्तैलादिना गात्राभ्यङ्गः वर्णबलादिनिमित्तं घृतादिस्नेहपानं रूपमेधास्वरमाधुर्यादिनिमित्तं रसायनसेवन, वलिपलितनाशनार्थमौषधकरणं नासाऽर्शःप्रभृतिरोगनाशनार्थं तस्य करणं बस्तिकर्म च । एतेषु वमनविरेचादिषु निष्कारणं कृतेषु चतुर्लघुकाः प्रायश्चित्तम् । इमे च दोषाः । अतीव वमने मरणम्, वमननिरोधे कुष्ठम् , वनिरोधे मरणम्, अतिवेगेनास्थण्डिले छईनं तत्र षट्कायविराधना । यच्चात्मानमग्लानं ग्लानं करोति तन्निष्पन्नं च प्रायश्चित्तम् ।।२३६ ।। तथा
सुइमाई इक्किक्का गुरुण सेसाण वंससिंगसुई।
गिहिमाइणा तदुत्तरकरणे गुरुगो तहाणाई ।।२३७।। व्याख्या-सूची लोहमयी वस्त्रादिसीवनोपकरणम्, आदिशब्दान्नखहरणी-कर्णशोधनादिकमौपग्रहिकोपकरणम्। एतान्येकैकान्येव गुरूणां भवन्ति । शेषा अपि तैरेव कार्यं कुर्वन्ति । अथवा महान्तं गच्छमाश्रित्य शेषसाधूनामेकैका वंशमयी शृङ्गमयी वा सूची भवति । गृहिणा गृहस्थेनादिशब्दादन्यतीर्थिकन तस्य सूच्यादेरुत्तरकरणे समारचनरूपे कारिते सति गुरुमासः तथा आज्ञादयो दोषाः ।।२३७।। अथ पञ्चकल्यप्रायश्चित्तशोध्यमपराधजातं पादोनगाथाद्वयेनाह
साहहिं लेहसालं चिगिच्छचप्पुडिअरक्खडिअखडिअं। सिसुकीलनघरकम्मं कयविक्कयमेसिमेहिं वा ।।२३८।। कंकणिअकंडगाई गणत्तिआहारपोअणाई तहा ।
कारिते पणकल्लं लहू तदभंग पयधुवणे ।।२३९।। व्याख्या-इदं गाथाद्वयं श्राद्धजीतकल्पसम्बद्धं तेन तत्प्राधान्येन प्रायश्चित्तमत्र निबद्धं प्रस्तुतेप्युपयोगीत्यत्रापि लिखितमतोऽत्र साधुप्राधान्येन प्रदर्श्यते, यथा-यदि साधुभिः श्राद्धो लेखशालां शिशु पाठनरूपां कारयति । चिकित्सां रोगप्रतीकारं । चपुटिकां रक्षाटिकां खटिकां शिशुक्रीडनं गृहकर्म वा धवलनचित्रकरणादि कारयति, तदा साधोरेतानि कुर्वाणस्य प्रत्येकं पञ्चकल्यं भवति । तथा एतेषां गृहस्थानां सम्बन्धिवस्तुनः क्रयविक्रययोः करणे, एतैर्वा गृहस्थैः स्वसम्बन्धिवस्तुक्रयविक्रयविधापने पञ्चकल्यम् । तथा कङ्कणिका कराभरणं कण्डकं वलयम्, आदिशब्दात् आभरणसमारचनादि । तथा गणेत्रिकाहारप्रोतनादि । आदिशब्दादन्यदप्येवंविधं साधुजनानुचितगृहकर्म गृहस्थो यत्र कारयति तत्र साधोः प्रत्येकं पञ्चकल्यं प्रायश्चित्तं भवति । तथा तेन गृहस्थेन गात्राभ्यङ्गविधापने पादधावने च लघुमासः ।।२३८-२३९।। अथ कल्यशोध्यमपराधमाह
संसट्ठदाणगहणे कल्लं निज्जूहणा अणुवसते । पडिलेहणकालंमि वि फिडिए कल्लं पमत्तस्स ।।२४० ।।
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ- जीयकप्पो
व्याख्या-संसृष्टमुच्छिष्टं भक्तादि तस्य दाने ग्रहणे च साधोर्घट्टयित्वा-त्वयैवं पुनर्न कार्यमित्युक्त्वा कल्यं प्रायश्चित्तं गुरुदत्ते । तथा अनुपशान्तस्य तस्माद्दोषादनिवृत्तस्य दायकस्य ग्राहकस्य च नि!हणा गणान् निष्कासनं भवति । तथा प्रतिलेखनाकालेऽपि स्फिटिते प्रमादपरवशतया अतिक्रान्ते प्रमत्तस्य साधोः कल्यं भवति ।।२४०।। पुनः (पञ्च)कल्याणकप्रायश्चित्तशोध्यातिचारस्थानानि गाथायुगलेनाह
दप्पेणं पंचिंदियवोरमणे संकिलिट्ठकम्मे अ। दीहद्धाणासेविसु गिलाणकणावसाणे अ ।।२४१।। सबोवहिकपमि अ पुरि मत्तापेहणे अ चरिमाए ।
चउमासवरिससब्बुवहिधुवणअते अ पणकल्लं ।।२४२।। व्याख्या-दर्पो धावनवल्गनडेपनादिः प्राग्व्याख्यातः । तं कुर्वता पञ्चेन्द्रियव्यपरोपणं विघातनं कृतं स्यात् तस्मिन् दर्पण पञ्चेन्द्रियव्यपरोपणे । संक्लिष्टं कर्म यदङ्गादानस्य-लिङ्गस्य करपरिमर्दनेन शुक्रपुद्गलनिष्कासनं करकर्मेति यदुच्यते, चकाराल्लिङ्गस्य स्नेहादिना मृक्षणादिकं च तस्मिन् सङ्क्लिष्टकर्मणि । दीहद्धाणासेविसु' त्ति । षष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदः, ततो दीर्घाध्वनि यदाधाकर्म अध्वकल्पादिकं च शुष्ककदलीफलादिधरणात्मकं तदाऽऽसेविनां ग्लानकल्पावसाने च । ग्लानकल्पो ग्लानाचारः आधाकर्मिक्वाथपथ्याधुपजीवनं सन्निधीभूतचूर्णाद्यासेवनं वा तस्य ग्लानकल्पस्यावसाने नीरोगित्वे जाते सतीत्यर्थः । चः समुच्चये । सर्वोपधिकल्पे च वर्षारम्भं विनापि सर्वोपधेः कल्पे क्षालने कृते सति पुरि मत्तापेहणे अचरिमाए' सूचकत्वात् सूत्रस्य' पुरि' त्ति पौरुष्यां घरिमाए' त्ति । चरमभागोनायां प्रथमपादोनप्रहरे सतीत्यर्थः । मात्राप्रेक्षणे मात्रकस्य भिक्षापात्रकस्य प्रमादेनाप्रतिलेखने, चातुर्मासिके वार्षिक पर्युषणाख्ये पर्वणि शुद्धौ प्रक्रान्तायां वर्षारम्भकालेऽपि सर्वोपधिधावनिकाप्रान्ते च पञ्चकल्यं सर्वेष्वप्येतेषु पदेषु शोधकं पञ्चकल्याणकं प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थः । अत्राह-दर्पतः पञ्चेन्द्रियवधादौ दीयतां नाम प्रायश्चित्तम्, चातुर्मासिकवार्षिकषु चातिचाराभावे कथं प्रायश्चित्तम् ? इति । अत्रोच्यते-प्रादोषिकार्द्धरात्रिक-वैरात्रिक-प्राभातिकाख्यकालानां कदाचिदग्रहणम्, सूत्रार्थपौरुष्योत्वऽकरणम् अप्रतिलेखितादि चेत्यादीन् सूक्ष्मातिचारान् कृतानपि यतो न जानाति न वा स्मरति । ततश्चातुर्मासिकवार्षिकषु निरतिचारस्यापि प्रायश्चित्तं भवति । ननु वर्षारम्भकाले सर्वोपधिधावनं सिद्धान्तोक्तमेव । ततः कथं तदा सर्वोपधिधावने प्रायश्चित्तम् ? उच्यते-तदापि सिद्धान्तोक्तविधिना यतनापुरस्सरमपि धाव्यमानेषु वस्त्रेषु कथञ्चिद्वायुविराधनारूपः षट्पदिकोपमादिरूपो वाऽसंयमोऽपि सम्भाव्यते, ततः तच्छुद्ध्यर्थं तत्र प्रायश्चित्तम् । ओघनिर्युक्तौ तु तत्रैककल्यमेवोक्तमस्ति । चकारद्वयं चात्र गाथायां समुच्चयार्थं 'पुरि मत्तापेहणे अ चरिमाए' इत्यत्र तु यश्चकारः सोऽनुक्तसमुच्चयार्थः । तेन यद्युपोषितः कश्चिच्चरमायां पौरुष्यामपि पात्रकानि न प्रतिलेखयति, आस्तां प्रथमायां तदा तस्यैककल्याणकं दीयत इति समुच्चीयते ।।२४१-२४२।।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अथ कर्मवशावधावित-प्रत्यावृत्तसाधुविषयप्रायश्चित्ताभिधित्सया गाथायुगलमाह
संविग्गो साविक्खो कम्मवसोहाविओ निरईआरो । तद्दिणनिअत्तसुद्धो न तस्स उवही वि उवहम्मे ।।२४३ ।। संविग्गे अमणुन्ने एवं वसि आगए नवरि लहुगो । पासत्थाइसु लहुगा सच्छंदि गुरुगा उवहिघाओ ।।२४४ ।।
(व्य०सू० ३६३५ तः ३६५१) व्याख्या-कश्चित्साधुः कर्मवशात् चारित्रमोहनीयकर्मोदयवशादवधावितो दुस्सहपरीषहपराजिततया गणादपगतस्ततः केनाप्यनुशिष्टः स्वयं वा प्रत्यावृत्तपरिणामः पुनः संविग्नः सआतसवेगः समुत्पन्नज्ञानदर्शनचारित्रसमाराधनोद्यम इत्यर्थः । ततः सापेक्षः संयमसापेक्षचित्तो निरतीचारः सर्वातीचारविवर्जितो यदि तस्मिन्नेव दिने निवृत्तः पुनः स्वगणमध्ये समायातः, तदा शुद्धः प्रायश्चित्तभाग न भवति उपधिरपि तस्य नोपहन्यते साधुनामकल्प्यो न स्यात् । अथवा संविग्नेषु संयमोद्यतेषु साधुषु अन्यसाम्भोगिकेषु मध्येऽसावुषित्वा आगतस्तदाप्येवम् अमुना प्रकारेण तस्योपधि!पहन्यते, परं तस्य लघुमासः प्रायश्चित्तं भवति अथ पार्श्वस्थादिषूषित्वा समागतस्तदा तस्य चतुर्लधुकाः । अथ स्वच्छन्देषु यथाछन्देषु उषित्वा यद्यागतस्तदा तस्य चतुर्गुरुकाः पार्श्वस्थादिकेषु च वसतः साधोरुपधिघातोऽपि भवति । अथ संविग्नादिभिरनुशिष्टः साधुर्निवृत्तः परं तद्दिने एव गच्छे न मिलितो न च वजिका सङ्घडिकादिषु प्रतिबद्धः, ततः चिरेणापि मिलितस्य तस्योपधिर्नोपहन्यते । अथ पार्श्वस्थादीन् परिहरन्नेकाकी रात्रौ यदि सुप्तः तदा तस्य मासलघु प्रायश्चित्तम् उपधिश्चोपहन्यते । ततः परं द्वितीयतृतीयादिदिनेष्वेकाकिनो वसतश्चतुर्लघु । यच्च सूत्रार्थपौरुष्यकरणे सूत्रार्थनाशे दर्शनचरणविराधने च प्रायश्चित्तं तत् सर्वमापद्यते । यश्चावधावनानुप्रेक्षी आकारेङ्गितादिभिरवगम्यते, तस्य रतिवाक्यचूलाभणितान्यऽष्टादशस्थानानि हयरश्मिगजाङ्कुशपोतपताकाभूतानि यदि पुराप्यवगतानि तदा स्मारयन्ति वृषभसाधवः । अथ न तान्यवगतानि तस्य तदा सूत्रार्थतः कथयन्ति ।।२४३-२४४।। अथ छेदादिशोध्यमतीचारं कृतवतामपि केषाञ्चित्तप एव इति तान् ज्ञापयितुमाह
छेआइमसद्दहओ मिउणो परिआयगविअस्स वि अ।
छेआईए वि तवो जीएण गणाहिवइणो अ ।।२४५।। व्याख्या-यः छेदं न श्रद्दधाति भणति च धृतपर्याय दिनपञ्चकादौ छिन्ने किं मदीयं छिन्नं ? सम्पूर्णकरचरणकर्णनासिकाद्यवयव एव तावदहमस्मि'; तस्य छेदायश्रद्धानपरस्य । मिउणो' त्ति । यः छिद्यमानो व्रतपययिन सन्तप्यते । यथा कष्टं मम पर्यायः छिन्न' इति । यद्वा अन्येषां लघूनामप्यहमतिलघीयान् जात' इति तस्य मृदोः । यश्च पर्यायगर्वितो दीर्घपर्यायत्वात् छिन्नेऽपि पयिऽन्येभ्योऽभ्यधिक पर्याय एव नाऽवमपर्यायः,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो न वा पर्यायच्छेदाद् बिभेति तस्य पर्यायगर्वितस्य । अपिचेति समुच्चये । एतेषामुद्दिष्टानां छेदमापन्नानामपि, आदिशब्दान्मूलानवस्थाप्यपाराञ्चिकानप्यापन्नानाम् । तथा गणाधिपतेः आचार्यस्य, चशब्दात् कुलगणसङ्घाधिपानां च जीतेन जीतव्यवहारमतेन तप एव दीयते । अत्राह-दीयतां नाम छेदाद्यश्रद्धालुप्रभृतीनां छेदापत्तावपि तपः, आचार्यादीनां तु कथम् ? इति । अत्रोच्यते-अनेकविधाः शिष्याः परिणामकाः अपरिणामकाः अतिपरिणामकाः शैक्षाः उच्छृङ्खलाश्चेति । तत्रोत्सर्गे उत्सर्गमपवादे चापवादं यथा भणितं ये श्रद्दधत्याचरन्ति च ते परिणामकाः। ये पुनरुत्सर्गमव श्रद्दधत्याचरन्ति च, अपवादं तु न श्रद्दधति नाचरन्ति वा ते अपरिणामकाः । ये चापवादमेवाचरन्ति नोत्सर्ग ते अतिपरिणामकाः । शैक्षा नवदीक्षिताः । उच्छृङ्खला उल्लुण्ठाः । एषामपरिणामकादीनामिमे मा निन्दनीया लाघवभाजो भूवन्नित्याचार्यादीनामपि तप एव दीयते न छेदादय इति ।।२४५।। उक्तं वीर्याचारातिचारप्रायश्चित्तं तदुक्तौ च समर्थितं पञ्चविधाचारातिचारप्रायश्चित्तम् । अथ विशेषाभिधानाय प्रस्तावनामाह
एअं पुण सव्वं चिअ पायं सामन्नओ विणिदिलु ।
दाणं विभागओ पुण दवाइविसेसिअं नेअं ।।२४६ ।। व्याख्या- एतत् पुनरालोचनादि प्रायश्चित्तदानं सर्वमेव प्रायो बाहुल्येन सामान्यतो द्रव्याद्यविभागतो विनिर्दिष्टम् । विभागतः पुनर्द्रव्यादीनि द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-पुरुष-प्रतिसेवनाद्यपेक्षाविशेषितं हीनमधिकं वा यथोक्तमेव वा जीतदानं दातव्यमिति ज्ञेयम् । उक्तं चदवं खित्तं कालं भावं पुरिसपडिसेवणाओ अ । नाउ मिश्र चिय दिज्जा तमत्तं हीणमहिअं वा' ।। मिअं चिय' त्ति । मितमेव द्रव्यक्षेत्रादिप्रमाणेनैव । कोऽर्थः ? द्रव्यादिषु हीनेषु हीनम्, अधिकेष्वधिकम्, अहीनोत्कृष्टेषु तन्मानं जीतोक्तसममेव दद्यात् ।। २४६।। तत्र द्रव्याभिधित्सयाह
आहाराई दवं बलिअं सुलहं च नाउ अहिअंपि । दिज्जाहि दुब्बलं दुल्लहं च नाऊण हीणपि ।।२४७।।
(गु०वि० २/२७७) व्याख्या-आहारादिकं द्रव्यं यत्र देशे बलिकं सुलभं च । यथा अनूपदेशे शालिकूरो बलिकः स्वभावेनैव सुलभश्च तज्ज्ञात्वाऽधिकमपि जीतोक्ताद् बहुतरमपि दद्यात् । यत्र पुनर्वल्लचणककञ्जिकादिको रूक्षाहारो दुर्बलो दुर्लभश्च तं ज्ञात्वा हीनमपि जीतोक्तादल्पमपि दद्यादित्यर्थः ।।२४७।। अथ क्षेत्रकालाभिधानार्थमाह
लुक्खं सीअल साहारणं च खित्तमहिअंपि सीमि । लुक्खंमि अ हीणतरं एवं काले वि तिविहमि ।।२४८।।
(गु०वि० २/२७८)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-रूक्षं क्षेत्रं स्नेहरहितं वातिलं वा । शीतलं पुनः स्निग्धमनूपं च । साधारणं मध्यस्थम् अस्निग्धरूक्षम्। इह शीते स्निग्धक्षेत्रे जीतोक्तादधिकमपि दद्यात् । रूक्षे च हीनतरं जीतोक्तादल्पतरम् । अत्र चकारोऽनुक्तसमुच्चये । तेन साधारणे क्षेत्रे साधारणं जीतोक्तमात्रमेवाहीनाधिकं दद्यादिति ज्ञेयम् । कालेऽपि त्रिविधे वर्षाशिशिरग्रीष्मरूपे । एवम् अमुनवोक्तप्रकारेण जीतोक्ताधिकसमहीनानि तपांसि यथासङ्ख्यं दद्यादिति सामान्यातिदेशः ।।२४८।। विशेषतः कालं प्रपञ्चयन्नाह
गिम्हसिसिरवासासुं दिज्जट्ठमदसमबारसंताई । नाउं विहिणा नवविहसुअववहारोवएसेणं ।।२४९ ।।
(गु०वि० २/२७९) व्याख्या-अत्र कालस्त्रिविधो ग्रीष्मशिशिरवर्षालक्षणः । स सामान्यतो द्विधा-स्निग्धो रूक्षश्च । स च द्विरूपोप्युत्कृष्टमध्यमजघन्यभेदात् त्रिधा । तत्रोत्कृष्टस्निग्धो अतिशीतः । मध्यमस्निग्धो नातिशीतः । जघन्यस्निग्धः स्तोकशीतः । उत्कृष्टरूक्षो अत्युष्णः । मध्यमरूक्षो नात्युष्णः । जघन्यरूक्षो कवोष्णः । एवंरूपे ग्रीष्मशिशिरवर्षाख्ये कालत्रये नवविधश्रुतव्यवहारोपदेशेन । नवविधो नवविधतपोदानलक्षणश्चासौ श्रुतव्यवहारोपदेशश्च तेन नवविधश्रुतव्यवहारोपदेशेन विधिना वैपरीत्याभावेन ज्ञात्वा अष्टमदशमद्वादशान्तानि तपांसि दद्यात् । अयं भावार्थ:-ग्रीष्मशिशिरवर्षासु यथाक्रमं चतुर्थषष्ठाष्टमानि जघन्यानि । षष्ठाष्टमदशमानि मध्यमानि । अष्टमदशमद्वादशान्युत्कृष्टानि । उक्तं चगिम्हासु चउत्थं दिज्जा छट्टगं च हिमागमे । वासासु अट्ठमं दिज्जा तवो एस जहन्नगो ।। गिम्हासु छट्टगं दिज्जा अट्ठमं च हिमागमे । वासासु दसमं दिज्जा एस मज्झिमगो तवो ।। गिम्हासु अट्ठमं दिज्जा दसमं च हिमागमे । वासासु दुवालसमं एस उक्कोसओ तवो' ।। एष नवविधतपोदानलक्षणः श्रुतव्यवहारोपदेशः । एष च नवविधश्रुतव्यवहारोपदेशो द्विधा-ओघतो विभागतश्च । तद्विचारश्च बहुविस्तर इति कृत्वाऽग्रे दर्शयिष्यते ग्रन्थकृता स्वयमेव ।।२४९।। उक्तं कालविषयं प्रायश्चित्तम्, साम्प्रतं भावविषयमाह
हट्ठगिलाणा भामि दिज्ज हट्टरस न उ गिलाणस्स ।
जावइअं वा विसहइ तं दिज्ज सहिज्ज वा कालं ।।२५०।। व्याख्या-भावे भावतः कश्चिदालोचनाग्राही हृष्टो नीरोगः समर्थः, कश्चिद् ग्लानो रोगी शक्तिविकल इत्येतद्विचार्य दिन हट्ठस्स न उ गिलाणस्स' तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वात् । हृष्टस्य जीतोक्तादधिकमपि दद्यात्, ग्लानस्य तु न दद्यात् जीतोक्तादूनं वा दद्यात् । यावन्मात्रं वा विषहते कर्तुं शक्नोति तत् प्रायश्चित्तं तावन्मात्रं दद्यात् । कालं वा सहेत यावता प्रगुणो भवति तावत्प्रतीक्षेत, रोगनिवृत्तौ समर्थस्य दद्यादित्यर्थः । उक्तो भावविषयो दानविधिः ।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अथ अत्र सूत्रेऽनुक्तमपि पूर्वजीतकल्पगतं पुरुषद्वारं सप्रपञ्चमत्रापि लिख्यतेपुरिसा गीआगीआ सहासहा तह सढासढा केई । परिणामापरिणामा-अइपरिणामाइ वत्थूणं' ।।
(गु०वि० २/३२८) इह आलोचनाग्राहिणः पुरुषाः किं स्वरूपाः ? इति प्रथममेवाचार्यैर्विचार्यास्तदपेक्षया प्रायश्चित्तं दातव्यम् । ते च बहुप्रकाराः । तद्यथा-गीतार्था अधिगताचारप्रकल्पादिनिशीथान्तश्रुताः । तदितरे त्वगीता अगीतार्थाः । सहाः सर्वप्रकारैः समर्थाः । असहाः त्वसमर्थाः । तथा केचित् शठा मायाविनः । अशठाः सरलात्मानः । परिणामकादयस्त्रयोऽपि पूर्वमदूरे छेआइमसद्दहओ' इति (अस्य ग्रन्थस्य २४५) गाथाया विवरणे व्याख्यातास्ततो नात्र पुनः प्रतन्यन्त इति ।। सह धिइसंघयणोभयसंपन्ना तदुभएण हीणा य । आयपरोभयनोभयतरगा तह अन्नतरगा य' ।।
(गु०वि० २/३२९) तथा धृतिसंहननोभयसम्पन्नास्तदुभयेन हीनाश्च । इह भङ्गचतुष्टयं सम्भवति । तत्र धृत्या सम्पन्ना इत्येकः । संहननेन सम्पन्ना इति द्वितीयः । उभयेन धृतिसंहननाख्येन सम्पन्ना इति तृतीयः । तदुभयेन हीनाश्चेति चतुर्थः । तथा आत्मपरोभयानुभयतरका' इति । अत्रापि चतुर्भङ्गी । आत्मानुग्राहकं तपः, परोपष्टम्भकारकं वैयावृत्त्यं तयोर्द्धयोरपि समर्थाः परं ये तप एव कुर्वन्ति, न वैयावृत्त्यं ते आत्मतरकाः, स्वार्थेऽत्र कः, न परतरका इति प्रथमः । ये तु वैयावृत्त्यमेव कुर्वन्ति न तपस्ते परतरका इति द्वितीयः । ये तूभयमपि कुर्वन्ति ते उभयतरका इति तृतीयः । ये पुनरुभयमपि न कुर्वन्ति ते नोभयतरका इति चतुर्थः । तथा अन्नतरगा' त्ति । अन्यतरकाः ये तपोवैयावृत्त्ययोरन्यतरदेकमेव कर्तुं शक्नुवन्ति नोभयकरणक्षमा इत्यर्थः ।। कप्पठिआदओ वि अ चउरो जे सेअरा समक्खाया । साविक्खेअरभेआदओ अ जे ताण पुरिसाण' ।।
... (गु०वि० २/३३०) कल्पः सततासेवनीयः समाचारः । स चायम्आचेलुक्कुद्देसिअ सिज्जायररायपिंड किइकम्मे । वयजिट्ठ पडिक्कमणे मासं पज्जोसवणकप्पे' ।।
(बृ०क० ६३६४, नि०भा० ५९३३) न विद्यते चेलं वस्त्रं यस्यासावचेलकस्तस्य भाव आचेलक्यम् । सचेलत्वे चायमचेलकत्वव्यपदेशः । तथा चान्यत्रापि दृश्यतेजह जलमवगाहिंतो बहुचेलो वि सिरवेढिअकडिल्लो । भन्नइ नरो अचेलो तह मुणओ संतचेला वि ।। तह थोव-जुण्ण-कुच्छिअचेलेहिं वि भन्नए अचेलुत्ति । जह तूर सालिअ ! लहुं दे पुत्तिं नग्गिआ मु ति।।
(वि० आ०भा० २६००-२६०१) उद्देशेन साधुसङ्कल्पेन निवृत्तमौद्देशिकम् आधाकर्म । शय्यया वसत्या तरति भवाम्भोधिमिति शय्यातरः,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
राजा नृपस्तयोः पिण्डो भक्तादिरूपः शय्यातरपिण्डो राजपिण्डश्च । इहौद्देशिकादीनां त्रयाणामपि परिहारोऽवसेयः । कृतिकर्म ज्येष्ठानुक्रमेण वन्दनदानम् । व्रतानि पञ्च महाव्रतानि । ज्येष्ठो वर्षशतदीक्षिताया अपि साध्या अद्यतन दीक्षितोऽपि साधुर्गरियान् । प्रतिक्रमणं प्रतीतम् । मासो मासकल्पः । परिः सर्वथा वसनमेकत्र निवासो निरुक्तिवशात् पर्युषणा । इत्येतस्मिन् दशविधे कल्पे स्थिताः प्रथमचरमजिनसाधवस्ते आदयो अवयवभूता येषां ते कल्पस्थितादयः कल्पस्थितपरिणतकृतयोगितरमाणाख्याः । तत्र कल्पस्थिताः कथिता एव । परिणताः परिणतिपरिपाकमापन्नं जीवेन सह प्राप्तैकीभावं चारित्रं येषां ते । कृतयोगिनः चतुर्थषष्ठाष्टमादितपोभिः परिकर्मितशरीराः । सरमाण' त्ति । शकेश्चयतरतीरपारा' इत्यनेन प्राकृतलक्षणसूत्रेण शक्लृ' धातोस्तरादेशे कृते शक्नुवानाः शक्तितुलनां कुर्वाणा इत्यर्थः । ये एते चत्वारः सेतराः सप्रतिपक्षाः समाख्याताः कथिताः । कल्पस्थितादिभ्य इतरे अकल्पस्थिताऽपरिणताऽकृतयोगाऽतरमाणाख्याः । तत्र अकल्पस्थिता मध्यमद्वाविंशतिजिनसाधवो महाविदेहजाश्च । एते हि दशविधस्थितिकल्पमध्यात् शय्यातरपिण्डाऽनादानचतुर्यामपुरुषज्येष्ठत्वकृतिकर्मकरणाख्येषु चतुर्षु स्थिताः शेषेषु षट्सु पुनरस्थिताः । ते ह्येतानि षट् स्थानानि गुणानुलोम्यमालोच्य कदाचित् कानिचित् कुर्वन्ति वा न वेति । अपरिणतादयस्तु परिणतादिविपरीताः । साविक्खेअर भेआदओ अ जे ' ( उपरितना गु. वि. २ / ३३० ) इति । जे इति पादपूरणे। कल्पस्थिताकल्पस्थितादयोऽष्टावपि द्विविधाः । सापेक्षा गच्छवासिनो निरपेक्षा जिनकल्पिकादयः । साण पुरिसाण' (उपरितना गु.वि. २ / ३३०) इत्यग्रेतनगाथायां सम्बध्यते । सा चेयम् — जो जहसत्तो बहुतरगुणो व तस्साहिअंपि दिज्जाहि । हीणस्स हीणतरगं झोसिज्ज व सव्वहीणस्स ' ।। (गु०वि० २/३३१) तेषां पुरुषाणां कल्पस्थितादीनां सापेक्षनिरपेक्षभेदानां प्राग्गाथाद्वयोक्तगीतार्थादीनां च मध्यात् यो यथाशक्तः तपः कर्तुं क्षमः । बहुतरगुणो वा धृतिसंहननसम्पन्नः परिणतः कृतयोगी आत्मपरतरो वा भवेत् तस्याधिकमपि जीतोक्तादतिरिक्तमपि दद्यात् । हीनस्य धृतिसंहननादिरहितस्य हीनतरं जीतोक्तादल्पतरं दद्यात् । सर्वहीनस्य सामास्त्येनाक्षमस्य सर्वमपि तपः क्षपयेत् ड्रासयेत् न किमपि तस्य दद्यात् मिथ्यादुष्कृतेनैव तस्य शुद्धिरादेश्येत्यर्थः । पुनः पुरुषविशेषानेवाह—
इथं पुण बहुतरगा भिक्खुण ठिय अकयकरणाणभिगया य । जं तेण जीअमट्ठमभत्तंतं निब्बिगाईअं' ।। अत्र पुनर्बहुतरा बहुभेदा आचार्योपाध्यायकृतकरणगीतार्थस्थिराद्या भिक्षवः साधवः इति । स्थिरा नाम ये चरकादिभिर्दर्शनतः परीषहोपसर्गैश्चरणतोऽतिकर्कशप्रायश्चित्तदानतः स्वभावतो वा न च्याव्यन्ते । अकृतकरणाः तपोभिरपरिकर्मितशरीराः । अनभिगताश्चागीतार्थाः चशब्दादस्थिराः । एतेषां च सर्वेषां यथार्हम्, तेन सूक्ष्मबादरातिचारादिना यज्जीतं जीतदानं तन्निर्विकृत्याद्यष्टमभक्तान्तं ज्ञेयमिति शेषः । यद्वा यन्त्रेणैतद्
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
ज्ञेयमित्यर्थः । इदमत्र गाथान्ते यन्त्रकस्य पञ्चम्या दीर्घपङ्क्तेः पश्चिमानुपूर्व्या तपो गृहीतम् । एतदीयश्च तपोविशेषः सर्वोऽपि यन्त्रकेण स्पष्टीभवति । ततस्तस्यायं लिखनविधिः कथ्यते इह दैर्घ्येण पङ्क्तिरचनायां त्रयोदश गृहाणि स्थाप्यन्ते, पृथुत्वेन चाद्यपङ्क्तौ पञ्चदश गृहाणि । द्वितीयतृतीयपङ्क्त्योश्चतुर्दश । चतुर्थपञ्चमपङ्क्त्योस्त्रयोदश । षष्ठसप्तमपङ्क्त्योर्द्वादश । अष्टमनवमपङ्क्त्योरेकादश । दशमैकादशपङ्क्त्योर्दश । द्वादशत्रयोदशपङ्क्त्योर्नवगृहाणीति । अत्र चाद्यायाः पृथुपङ्क्तेरुपरि निरपेक्षः स्थाप्यते । द्वितीयाया उपर्याचार्यः कृतकरणः । तृतीयाया आचार्योऽकृतकरणः । चतुर्थ्या उपाध्यायः कृतकरणः । पञ्चम्या उपाध्यायोऽकृतकरणः । षष्ठ्या गीतार्थः स्थिरः कृतकरणभिक्षुः । सप्तम्या गीतार्थः स्थिरोऽकृतकरणभिक्षुः । अष्टम्या गीतार्थोऽस्थिरः कृतकरणभिक्षुः । नवम्या गीतार्थाऽस्थिरोऽकृतकरणभिक्षुः । दशम्या अगीतार्थः स्थिरः कृतकरणः । एकादश्या अगीतार्थः स्थिरोऽकृतकरणः । द्वादश्या अगीतार्थोऽस्थिरः कृतकरणः । त्रयोदश्या उपरि अगीतार्थोऽस्थिरोऽकृतकरणभिक्षुरिति स्थापयित्वा पृथुत्वेन प्रथमायां पङ्क्तौ निरपेक्षस्याधो गृहद्वये शून्यं स्थाप्यं, यतस्तयोः पाराञ्चिकानवस्थाप्ये भवतः, ते च जिनकल्पिकस्य न सम्भवतः । तस्य हि स्वभावेनैव निरपेक्षत्वात् । अथ तयोः शून्ययोरधस्त्रयोदशसु गृहेषु मूल - छेद - षड्गुरु — षड्लघु चतुर्गुरु- चतुर्लघु - मासगुरु - मासलघु - भिन्नमास - विंशतिक - पञ्चदशक - दशक - पञ्चकानि स्थाप्यन्ते । द्वितीयायां पङ्क्तौ पाराञ्चिकादीनि दशकान्तानि । तृतीयायामनवस्थाप्यादीनि पञ्चकान्तानि । चतुर्थ्यामनवस्थाप्यादीनि दशकान्तानि । पञ्चम्यां मूलादीनि पञ्चकान्तानि । षष्ठ्यां मूलादीनि दशकान्तानि । सप्तम्यां छेदादीनि पञ्चकान्तानि । अष्टम्यां छेदादीनि दशकान्तानि । नवम्यां षड्गुर्वादीनि पञ्चकान्तानि । दशम्यां षड्गुर्वादीनि दशकान्तानि । एकादश्यां षड्लघ्वादीनि पञ्चकान्तानि । द्वादश्यां षड्लघ्वादीनि दशकान्तानि । त्रयोदश्यां चतुर्गुर्वादीनि पञ्चकान्तानि स्थाप्यन्ते । अत्र चैवं भावना - यत्रापराधे कृतकरणाचार्यस्य पाराञ्चिकं तत्रैवापराधे अकृतकरणाचार्यादीनां दीर्घपङक्तिक्रमेणानवस्थाप्यादीनि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । तथा यत्राऽपराधे कृतकरणाचार्यस्यानवस्थाप्यं तत्रैवापराशेषाणां तथैव क्रमेण प्रायश्चित्तानीत्येवं सर्वदीर्घपङ्क्तिषु भावना करणीया । स्थापना चैवमत्रावसेया । एतत्पुरुषविभागेन श्रुतव्यवहारतो जीतकल्पयन्त्रम् ।। २५०।। सम्प्रति प्रतिसेवनामाह
आउट्टिआइ दप्पप्पमायकप्पेहिं वा निसेविज्जा ।
दव्वं खित्तं कालं भावं वा सेवओ पुरिसो । । २५१।।
व्याख्या–आकुट्टिकया उपेत्य सावद्यकरणोत्साहात्मिकया, दर्पप्रमादकल्पैर्वा, दर्पो धावनडेपनवल्गनादिकः हास्यजनकवचनादिकं दर्परूपो वा, प्रमादो दिवा रात्रौ वा प्रतिलेखनाप्रमार्जनाद्यनुपयुक्तता । कल्पः कारणे दर्शनादिचतुर्विंशतिरूपे सति गीतार्थस्य कृतयोगिन उपयुक्तस्य यतनया आधाकर्माद्यादानरूपः । तैरेतैश्चतुर्भिः प्रतिसेवनारूपैरासेवकः पुरुषो निषेवेत प्रतिसेवेत । द्रव्यम् आहारादिकं किञ्चिदशुद्धमप्याददीत । क्षेत्रं
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यः| आचार्यः
निरपेक्षः
कृत- | अकृत
उपाध्यायः| उपाध्यायः गीतार्थः | गीतार्थः । गीतार्थः । गीतार्थः । अगीतार्थः | अगीतार्थः | अगीतार्थः | अगीतार्थः · कृत- | अकृत- | स्थिरःकृत-| स्थिरःअकृत- अस्थिरःकृत-| अस्थिरःअकृत-| स्थिरःकृत- | स्थिरःअकृत-| अस्थिरःकृत- | अस्थिरःकरणः । करणः
करणः | करणः अकृतकरणः भिक्षुः भिक्षुः | भिक्षुः
भिक्षुः | भिक्षुः
भिक्षुः | भिक्षुः | भिक्षुः
करणः । करणः
| करणः
करणः
करणः ।
करणः
|पाराश्चितम् | अनवस्थाप्यं | अनवस्थाप्यं | मूलम्
छेदः ।
छेदः
अनवस्थाप्यं
मू
मूलम
- * - • • * * *
जइ - जीयकप्पो
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो छिन्नमडम्बादिकं स्तोकलोकाश्रयं सार्द्धयोजनं यावदविद्यमानवसत्प्रदेशं यत्र सम्पूर्णा भिक्षा न लभ्यते । कालो दुर्भिक्षादिर्यत्र सर्वथाऽन्नादिर्न प्राप्यते । तं प्रतिसेवेत । अयमाशयः-साधुना महति क्षेत्रे काले च गत्वा स्थेयम्। आकुट्टिकादिभिर्हि छिन्नमडम्बादिकं क्षेत्रं दुष्कालं च प्रतिसेवमानः संयमात्मविराधने प्राप्नुवन् (? प्राप्नोति) । भावं च हृष्टग्लानत्वादिकं प्रतिसेवते । आकुट्टिकादिभिरहिताऽन्नौषधादिकं भुक्त्वा ग्लानत्वादिकं भावमुत्पादयेदित्यर्थः ।।२५१।। उक्ताः स्वरूपतः प्रतिसेवनाः । तासां प्रायश्चित्तमाह
जं जीअदाणमुत्तं एअं पायं पमायसहिअस्स ।
इत्तो च्चिअ ठाणंतरमेगं वड्डिज्ज दप्पवओ ।।२५२।। व्याख्या-यज्जीतदानं जीतव्यवहारे तपोदानमुक्तम् । एतत्सर्वं प्रायः प्रमादसहितस्य प्रमादप्रतिसेवनाप्राग्गाथाविवरणव्याख्यातद्रव्यादिसेविनो भणिताः । इत एव प्रमादप्रतिसेवकप्रायश्चित्तादेकं स्थानान्तरं वर्धयत् दर्पवतः । अयमर्थः- प्रमादप्रतिसेवनया भिन्नमास-लघुमास-गुरुमास-चतुर्लघु-चतुर्गुरु-षड्लघु-षड्गुरूणामापत्तौ निर्विकृतिकपुरिमा?कासनाचामाम्लचतुर्थषष्ठाष्टमाख्यं तपो दीयते । दर्पप्रतिसेवनाकारिणस्तु भिन्नमासादीनामापत्तौ सत्यां स्थानान्तरवृद्धिः कार्या । निर्विकृतिकं मुक्त्वा पुरिमार्द्धादीनि दशमान्तानि देयानीति ।।२५२।।
आउट्टिआइ ठाणंतरं व सठाणमेव वा दिज्जा ।
कप्पेण पडिक्कमणं तदुभयमहवा विणिद्दिष्टुं ।।२५३ ।। व्याख्या-आकुट्टिकाप्रतिसेवायां साधोः स्थानान्तरं वा दद्यात् । दर्पप्रतिसेवाकारिणः सकाशात् स्थानवृद्ध्याधिक तपःस्थानं वितरेत् । दर्पप्रतिसेविनो हि भिन्नमासाद्यापत्तौ पुरिमा दीनि दशमान्तानि दीयन्ते । अस्य त्वेकासनादीनि द्वादशान्तानि देयानि । स्वस्थानमेव' वा दद्यात् । इहापत्तिरूपं प्रायश्चित्तं स्वस्थानमुच्यते । यथाऽऽकुट्टिकया पञ्चेन्द्रियवधे मूलम् । अन्यत्रापि चाकुट्टिकया यत्रापराधे यद् भिन्नमासादिकमुक्तं तत्तत्र स्वस्थानं तदेवाकुट्टिकाप्रतिसेविनो दद्यादित्यर्थः । कल्पेन कल्पप्रतिसेवनया प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतं प्रायश्चित्तम् । अथवा तदुभयम् आलोचनामिथ्यादुष्कृतोभयरूपं प्रायश्चित्तं विनिर्दिष्टम् ।।२५३।। इदं चोक्तस्वरूपं प्रायश्चित्तं परिणामानुरूपेणैव दद्यादित्याह
आलोअणकालंमि वि संकेस-विसोहिभावओ नाउं । हीणं वा अहिअं वा तम्मत्तं वा वि दिज्जाहि ।।२५४ ।।
(गु०वि० २/३३४) व्याख्या-आलोचनाकालेऽपि कमप्यपराधविशेषं यः सर्वथा न प्रकाशयति कथयन्नप्यर्द्धकथितं वा करोति स सक्लिष्टपरिणाम इति ज्ञात्वा तस्याधिकमपि दद्यात् । यः पुनः संवेगमुपगतो निन्दागर्हादिभिर्विशुद्धपरिणामः तस्य हीनमपि दद्यात् । यः पुनर्मध्यस्थपरिणामः तस्य तन्मात्रमेव दद्यात् ।।२५४।।
A. आकुट्टिकादिभिः अहितकारि
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो उक्तमेवार्थं दृढयन्नाह
इअ दवाइ बहुगुणे गुरुसेवाए अ बहुतरं दिज्जा ।
हीणयरे हीणयरं हीणयरे जाव झोसु त्ति ।।२५५ ।। व्याख्या-इति अमुना प्रकारेण द्रव्यादौ द्रव्यक्षेत्रकालभावाख्ये प्रतिसेव्ये बहुगुणे बहुगुणिते प्रचुरदोषत्वेन समर्थे वा, विपरीतलक्षणया वा बहुदोषे गुरुसेवायां गुरुतरायां प्रतिसेवायां कृतायां बहुतरं प्रायश्चित्तं दद्यात् । हीनतरे ऽल्पदोषे द्रव्यादिके प्रतिसेविते हीनतरमल्पतरं प्रायश्चित्तं दद्यात् । ततोऽपि हीनतरे यावत्सर्वहीनेऽत्यल्पदोषे द्रव्यादौ अत्यल्पीयस्यां सेवायां झोसु' त्ति । क्षपणा हासः कार्यः । सर्वस्तोकं तपो देयमित्यर्थः ।२५५ ।। कुत्रापि च सर्वथापि हासः क्रियत इति प्रतिपादयन्नाह
झोसिज्जइ सुबहुं पि हु जीएणन्नं तवारिहं वहओ।
वेआवच्चगरस्स उ दिज्जइ साणुग्गहतरं वा ।।२५६।। व्याख्या-इह जीतेन यद्येकगुरुभिर्वितीर्णं पाण्मासिकादितपो वहतः पञ्च-षट्स्वपि दिवसेषु गतेष्वन्यच्चातुर्मासिकं षाण्मासिकं वा तपोहँ समापन्नं ततः तत्क्षिप्यते सुबहुकमपि हास्यते, सर्वथापि तस्य न दीयत इत्यर्थः । वैयावृत्त्यकरस्य च सानुग्रहतरं वा दीयते । कोऽर्थः ? यावन्मात्रं तपस्तप्यमानः स वैयावृत्त्यं कर्तुं शक्नोति तस्य तावन्मात्रमेव तपो दीयते नाधिकम् ।।२५६।। अथ पूर्वोपन्यस्तनवविधश्रुतव्यवहारं विभागतो दिदर्शयिषुारभूतां गाथामाह
ति नव सगवीस इगसी पक्खे आवत्तिदाण कालतिगे ।
नवतवसुअववहारो जते दसरेहि तिरिउड्डे ।।२५७।। व्याख्या–अत्रैष नवविधतपोदानलक्षणश्रुतव्यवहारस्त्रिभिर्नवभिः सप्तविंशतिभिरेकाशीतिभिश्च भेदैर्भवति । तत्र संक्षेपतः तावदयं त्रिभेदः पक्षत्रयभेदात् । आपत्तिभेदतः पुनर्नवभेदः । दानतपोभेदतस्तु सप्तविंशतिभेदः। कालत्रिकविशेषेण पुनरेकाशीतिभेदश्च भवति । एतेषां च सर्वेषामपि भेदानां स्वरूपं ग्रन्थकारः स्वयमेव पुरस्ताद् व्यक्तीकरिष्यति । एवंविधभेदभिन्नश्च नवविधतपोदानलक्षणश्रुतव्यवहारः तिर्यगूधं च दशरेखे यन्त्र स्थापितः सुखावसेयो भवतीति सकलभेदप्रतिपादनानन्तरं तत्स्थापनापि दर्शयिष्यते ।।२५७।। तत्र पूर्वं नवविधतपोदानश्रुतव्यवहारमेव दर्शयन्नाह
उववासछट्टअट्ठम जहन्न छट्टट्ठमादसम मज्झा । अट्ठमदसमदुवालस जिट्ट तिकाले तवो नवहा ।।२५८ ।।
(सड्डजीयकप्पो १२६) व्याख्या-उपवासषष्ठाष्टमानि जघन्यानि । षष्ठाष्टमदशमानि मध्यमानि । अष्टमदशमद्वादशानि उत्कृष्टानि । कालत्रये ग्रीष्मशिशिरवर्षालक्षणे क्रमेण तपांसि नवधा देयतया अवगन्तव्यानि । एष नवविधतपोदानश्रुतव्यवहारः प्रोच्यते ।।२५८।। अथवा एष नवविधतपोदानश्रुतव्यवहारः
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
निविअपुरिमासणंबिल इगबितिचउपंचखमण नवह तवो । सुअववहारुवएसा विभागजो
ओहेण
चेव ।। २५९।।
(सड्डजीयकप्पो १२७)
व्याख्या–निर्विकृतिकं १ पुरिमार्द्धम् २ एकासनं ३ आचामाम्लम् ४ एकक्षपणं चतुर्थं ५ द्वे क्षपणे षष्ठं ६ त्रीणि क्षपणानि अष्टमं ७ चतुः क्षपणानि दशमं ८ पञ्च क्षपणानि द्वादशं ९ श्रुतव्यवहारोपदेशादेवं तपो नवधा ओघतो विभागतश्च ग्रीष्मशिशिरवर्षासु दीयत इति नवधा तपोदानश्रुतव्यवहारः ।। २५९। अथ यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात् पूर्वं पक्षत्रयं स्पष्टयन्नाह—
गुरु लहु लहुस ति पक्खा पिहो तिहाऽतिगुरु गुरुतरो गुरुओ । लहुतमलहुतरलहुओ लहुसतो लहुसतर लहुसो ।। २६०।। ( गु०वि० २ / २८२, सड्डजीयकप्पो १२८ ) व्याख्या - एष नवविधतपोव्यवहारः संक्षेपतस्त्रिधा - उत्कृष्टो मध्यमो जघन्यश्च । तत्र गुरुतम गुरुतरगुरुरूपभेदत्रयात्मको गुरुपक्ष उत्कृष्टः । लघुतम - लघुतर - लघुरूपभेदत्रयात्मको लघुपक्षो मध्यमः । लघुस्वतमलघुस्वतर- लघुस्वाख्यत्रिभेदो लघुस्वपक्षो जघन्य इति । यदाह—
भवविहववहारे सो संखेवेणं तिहा मुणेअव्वो । उक्कोसो मज्झिमगो जहन्नगो चेव तिविहो सो ।। उक्कोसो गुरुपक्खो लहुपक्खो मज्झिमो मुणेअब्बो । लहुसपक्खो जहन्नो तिविगप्पो एस नायव्वो' ।। इदानीं प्रकृतगाथाक्षरार्थः- गुरु १ लघु २ लघुस्वः ३ लघुस्वशब्दश्च लघुकार्थः । स्वशब्दास्याल्पार्थकप्रत्ययार्थत्वादित्येते त्रयः पक्षाः पृथक् प्रत्येकं त्रिधा भवन्ति । त्रैविध्यं च दर्शितमेव ।। २६०।। अथ नवविधापत्तितपोव्यवहारं दर्शयति
गुरुलहुअ छपणमासा चउतिगमासा दुमासगुरुमासो । लहुमासभिन्नवीसं पनरसदसपण तिपक्खकमा ।। २६१।।
( गु०वि० २ / २८३, सड्डजीयकप्पो १२९) उक्कोसमज्झहीणा आवत्ती नवति दाण कालतिगे । उक्कोसुक्कोसुक्कोसमज्झ उक्कोसग जहन्ना ।। २६२।। मज्झुक्कोसा मज्झिमगमज्झिमा तहय मज्झिमजहन्ना । जहन्नुक्कोस जहन्नगमज्झा य जहन्नगजहन्ना ।। २६३ ।।
(सजीयकप्पो १३०-१३१) व्याख्या - तेषु त्रिषु पक्षेषु गुरुलघुलघुकलक्षणेषु । एता आपत्तय उत्कृष्टमध्यमजघन्यरूपाः क्रमादवगन्तव्याः । तथाहि - गुरुपक्षे गुरुलघु षाण्मासिकपञ्चमासिकरूपा उत्कृष्टापत्तिः । चातुर्मासिकत्रिमासिकरूपा मध्यमा ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो द्विमासिकगुरुमासरूपा जघन्या । लघुपक्षे लघुमास उत्कृष्टः । भिन्नमासो मध्यमः । विंशतिकं जघन्यम् । लघुकपक्षे पञ्चदशकमुत्कृष्टम् । दशकं मध्यमम् । पञ्चकं जघन्यमित्येवं नवविधापत्तितपोरूपः श्रुतव्यवहारो दर्शितः । भणितं चगुरुपक्खो उक्कोसो मज्झ जहन्नो अ एव लहुए वि । एमेव य लहुसे वी इअ एसो नवविहो होइ ।। गुरुपक्खे छम्मासो पणमासो चेव होइ उक्कोसो। मझो चउतिमासो दुमासगुरुमासग जहन्नो ।। लहु-भिन्नमास-वीसा लहुपक्खुक्कोस मज्झिम जहन्ना । पनरस दसगं पणगं लहुसुक्कोसाइ तिविहेसो ।। आवत्तितवो एसो नवभेओ वण्णिओ समासेण । अहुणा उ सत्तवीसो दाणतवो तस्सिमो होइ' ।। तस्यापत्तितपसो नवविधस्य दानतपस्त्रिविधमुत्कृष्टमध्यमजघन्यलक्षणं सप्तविंशतिभेदं भवति । तच्च कालत्रिकेण वर्षाशिशिरग्रीष्मलक्षणेन विचार्यमाणमेकाशीतिभेदं भवति । तत्र गुरुपक्ष एकोऽपि नवधा । तद्यथा-उत्कृष्टोत्कृष्टः १ । उत्कृष्टमध्यमः २ । उत्कृष्टजघन्यः ३ । मध्यमोत्कृष्टः ४ । मध्यममध्यमः ५ । मध्यमजघन्यः ६ । जघन्योत्कृष्टः ७ । जघन्यमध्यमः ८ । जघन्यजघन्यश्चेति ९ एवं लघुपक्षोऽपि नवधा ।९। लघुकपक्षोऽपि चैवमेव नवधा ९। सर्वमीलने सप्तविंशतिभेदा भवन्ति । भणितं चगुरुलहुलहुसगपक्खे इक्किक्को नवविहो मुणेअव्वो । उक्कोसुक्कोसो वा उक्कोसो मज्झिमजहन्नो ।। मझुक्कोसो मज्झिममझो तह होइ मज्झिमजहन्नो । इअ नेउ जहन्नो वि अ उक्कोसो मज्झिम जहन्नो ।। गुरुपक्खे नव एए नव चेव य हुंति लहुअपक्खे वि । नव चेव लहुसपक्खे सत्तावीसं भवंतेए' ।। ।।२६३ ।। अथैतेषु गुरुलघुलघुकलक्षणेषु त्रिषु पक्षेषु सप्तविंशतिविधं दानतपो व्यक्तीकरोति
तहिं बारसदसममट्ठम जिट्टे मज्झि दसमट्ठमा छठें । अट्ठमछट्ठचउत्थं जहन्न तिगि दाण गुरुपक्खे ।।२६४।।
(गु०वि० २/२८५, सट्टजीयकप्पो १३२) व्याख्या-तत्र पक्षत्रये क्रमेण दानतपः प्रतिपाद्यते, यथा-इह गुरुपक्षे पाण्मासिकपञ्चमासिकाख्योत्कृष्टापत्तौ सत्यामुत्कृष्टोत्कृष्टं द्वादशं तपः, उत्कृष्टमध्यमं दशमम्, उत्कृष्टजघन्यमष्टमम् । चातुर्मासिकत्रिमासिकाख्यमध्यमापत्तौ मध्यमोत्कृष्टं दशमम् , मध्यममध्यममष्टमम् , मध्यमजघन्यं षष्ठम् । द्विमासिकगुरुमासाख्यजघन्यापत्तो जघन्योत्कृष्टमष्टमम् , जघन्यमध्यमं षष्ठम् , जघन्यजघन्यं चतुर्थम् । एवं गुरुपक्षे नवधा दानतपः प्रोक्तम् ।।२६४।। अथ लघुपक्षे दर्शयति
इअ दसमट्ठमछट्ठा अट्ठमछट्ठाचउत्थया कमसो । छट्टचउत्थायामा लहुपक्खे दाण वासासु ।।२६५।।
(सट्टजीयकपो १३३)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-लघुपक्षे लघुमासाख्योत्कृष्टापत्तौ उत्कृष्टोत्कृष्टं दशमम्, उत्कृष्टमध्यममष्टमम्, उत्कृष्टजघन्यं षष्ठम्। भिन्नमासाख्यमध्यमापत्तौ मध्यमोत्कृष्टमष्टमम्, मध्यममध्यमं षष्ठम्, मध्यमजघन्यं चतुर्थम् । विंशत्याख्यजघन्यापत्तौ जघन्योत्कृष्टं षष्ठम्, जघन्यमध्यमं चतुर्थम्, जघन्यजघन्यमाचामाम्लम् । इत्यमुनाप्रकारेण लघुपक्षे क्रमेण दानतपो नवविधमुक्तम् । एतच्च दानतपो वर्षास्ववगन्तव्यम् । पूर्वगाथोक्तमपि अग्रेतनगाथोक्तमपि च ।।२६५।। अथ लघुकपक्षे दानतपो दर्शयति -
अट्ठमछट्ठचउत्थं छट्टचउत्थंबिलं लहुसपक्खे । तह खवणबिलआसण इअ अड्डक्कति सगवीसा ।।२६६।।
(गु०वि० २/२८७, सडजीयकप्पो १३४) व्याख्या-लघुस्वपक्षे पञ्चदशाख्योत्कृष्टापत्तौ उत्कृष्टोत्कृष्टमष्टमम्, उत्कृष्टमध्यमं षष्ठम्, उत्कृष्टजघन्यं चतुर्थम् । दशकाख्यमध्यमापत्तौ मध्यमोत्कृष्टं षष्ठम्, मध्यममध्यमं चतुर्थम् , मध्यमजघन्यमाचामाम्लम् । पञ्चकाख्यजघन्यापत्तो जघन्योत्कृष्ट चतुर्थम्, जघन्यमध्यममाचामाम्लम् , जघन्यजघन्यमेकाशनकमित्येवम पक्रान्त्या सप्तविंशतिविधं दानतपो वर्षाविषयं प्रदर्शितम् ।।२६६।। अथ शिशिरग्रीष्मविषयं दानतपोऽतिदेशेनाह
दसमाई पुरिमंता सिसिरे (२७) गिम्हट्टमाइ निविअंता (२७) । असहे इक्किक्क हासो जा पंतिसु अंति इक्किक्कं ।।२६७।।
(सडजीयको १३५) व्याख्या-एवं यथा वर्षासु उत्कृष्टाद्यापत्तिनवके सति दानतपसो द्वादशमादौ कृत्वा एकासनान्ताः सप्तविंशतिर्भेदाचारणिकया कृताः, तथा शिशिरेऽपि, केवलं दशममादौ कृत्वा पुरिमार्द्धान्ताः । ग्रीष्मे पुनरष्टममादौ कृत्वा निर्विकृत्यन्ताः सप्तविंशतिर्भेदाः कार्याः यन्त्रकस्थापनातश्च ज्ञेयाः । वर्षाशिशिरग्रीष्माणां सप्तविंशतित्रयमिलने चैकाशीतिर्दानतपसो भेदा भवन्ति । अर्द्धापक्रान्तिश्चेयं-अर्द्धस्य असमप्रविभागरूपस्य एकदेशस्य एकादिपदात्मकस्यापक्रमणं निवर्त्तनं शेषस्य तु व्यादिपदसंघातात्मकस्यैकदेशस्यानुवर्तनं यस्यां रचनायां सा समयपरिभाषया अर्धपक्रान्तिरुच्यते । यथा वर्षासु गुरुतमे उत्कृष्टतो द्वादशमम् , मध्यमतो दशमम् , जघन्यतोऽष्टमम्, एषां मध्यादेकदेशो द्वादशलक्षणोऽपक्रामति, दशमाष्टमे गुरुतरं गच्छतः अग्रेतनं च षष्ठं मील्यते । ततश्च गुरुतरे उत्कृष्टतो दशमम्, मध्यमतोऽष्टमम् , जघन्यतः षष्ठम् । एषां मध्यादेकदेशो दशमलक्षणो निवर्त्तते अष्टमषष्ठे गुरुकं गच्छतः अग्रेतनं चतुर्थं मील्यते । ततश्च गुरुके उत्कृष्टतोऽष्टमं मध्यमतः षष्ठं जघन्यतश्चतुर्थमिति । यथा चेयमेकाशीतिके दानतपोयन्त्रके वर्षाद्ये नवकेऽर्द्धापक्रान्तिर्दर्शिता, तथैव सर्वेष्वपि नवकेषु विलोकनीया । एतैर्दानैरापत्तयः स्वकाः स्वका नियमात् सर्वा बोद्धव्याः । एवंविधापत्तिषु च द्वादशाद्यं तपः कर्तुमसहिष्णोरेकैकहासः तावत् कार्यो यावन्नवस्वपि पङ्क्तिषु पर्यन्तकोष्टकगतमेकैकं चतुर्थादि निर्विकृतिकान्तं तपः स्थितम् । ततः तत्तस्य दीयते ।।२६७।।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो तत्करणेऽप्यशक्तस्य पुनस्तथैव हासो भवतीति दर्शयति
असहस्स तंपि हसई तो सट्ठाणाउ दिज्ज परट्ठाणे । __इअ हिट्ठमुहे हासे निबिअं ठाइ सुद्धो वा ।।२६८।।
(सड्डजीयकपो १३६) व्याख्या-असहस्य तत्करणासमर्थस्य तदपि पङ्क्तिपर्यन्तकोष्टकगतमपि तपो हास्यते । ततः- पूर्वस्थानतपो दीयते । वर्षासु वर्षाकालोक्तम्, शिशिरे शिशिरोक्तम्, ग्रीष्मे ग्रीष्मोक्तम् । तदपि कर्तुमक्षमस्य ततः स्वस्थानात्परस्थानं परस्थानतपः वर्षास्वपि शिशिरोक्तम् , शिशिरेऽपि च ग्रीष्मोक्तं तपो दीयते । इत्येवमधोमुखे हासे स्थाने स्थाने वर्षाशिशिरग्रीष्मरूपे हासयद्भिः तावन्नेयं यावन्निर्विकृतिकमात्रमेव देयतया स्थितम् । शुद्धो वा यः पुनर्निर्विकृतिकमात्रमपि तपःकर्तुमशक्तः स मिथ्यादुष्कृतेनैव शुद्ध्यतीत्यर्थः । कैश्चित्त्वेवं व्याख्यातम्-आधाकर्मिकाद्युत्पत्तौ या षड्जीवनिकायविराधना तज्जनितं प्रायश्चित्तं स्वस्थानम् । आधाकर्माद्यासेवाभणितं च चतुर्थादिकं परस्थानं तद्दानेऽप्ययमेव हासविधिर्जेय इति । उक्तं चएएहिं दाणेहिं आवत्तिओ सया सया नियमा । बोधव्वा सव्वाओ असहस्सिक्किक्कहासणया ।। जावट्ठिय इक्किक्कं तं पि हासिज्ज असहुणो ताव । दाउं सठाणतवं परठाणं दिज्ज एमेव' ।। एवं ठाणे ठाणे हिट्ठाहुत्तं कमेण हासित्ता । नेअब्बं जाव तिअंनियमा निब्बीअयं इक्कं । एष नवविधो व्यवहारः।। एकाशीतिकस्य नवविधव्यवहारयन्त्रस्य स्थापना चेयं । (स्थापनायन्त्राय द्रष्टव्यं - सहजीयकप्पो पृ.क्र. १००-१०१) ।।२६८।। एवं कालविषयो नवविधदानतपोव्यवहारः पुनरपि प्रकारान्तरेण दानविधिमेवाह
एगाइ जा छमासं आवन्नाणं जहागयं दिज्जा ।
तवकाल गुरुअ लहुअं सझोसमिअरं व जहपत्तं ।।२६९।। व्याख्या-एकादि यावत् षण्मासमापन्नानाम् एकमासिकं द्विमासिकं त्रिमासिकं चातुर्मासिकं पाश्चमासिकं पाण्मासिकं च आपन्नानां साधूनां यथागतं तपःकालाभ्यां गुरुकं लघुकं वा यथाप्राप्तं स्यात् । तथा सझोषमितरता अझोषम्, यथापात्रं सहासहादिपुरुषविशेषरूपं पात्रमपेक्ष्य प्रायश्चित्तं दीयते ।।२६९।। अथ तपःकालाभ्यां लघुगुरु प्रायश्चित्तं यदुच्यते तत्स्वरूपं प्ररूपयति
छटुंतं तव लहुमट्ठमाइ तव गुरु जमुज्झई गिम्हे । तं लहुमवि कालगुरु गुरु वि लहुअं सिसिरवासे ।।२७०।।
(सड्डजीयकप्पो १२४)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
व्याख्या-निर्विकृत्यादिना षष्ठान्तेन तपसा यन्मासगुर्वादिकमप्युह्यते तत्तपो लघुकम् । अष्टमादिना तूह्यमानं मासलघ्वादिकमपि तपो गुरुकम् । ग्रीष्मे यदुह्यते तल्लघुकमपि मासलघ्वादिकमपि कालगुरुकम् । शिशिरवर्षासु तु यन्मासगुर्वादिकमप्युह्यते तत्काललघुकम् । यदाह
सवकाले आसज्जउ गुरू वि होइ उ लहू लहू गुरुओ । कालो गिम्हो उ गुरू अ ठाइ तवो लहू सेसो' ।। ।।२७० ।। गुरुलघुप्रायश्चित्तं पुनः प्रकारान्तरेण दर्शयति
दाणे निरंतरे वा लहुअं पि गुरू गुरुं पि लहु इहरा । सुत्तविहिणाऽविलंबं जं वुज्झइ तं तु हाडहडं ।। २७१।।
( गु०वि० २ / २९३ )
व्याख्या–वाशब्दः प्रकारान्तरोपन्यासे । दाने निरन्तरे सति लघुकमपि गुरुकम्, विचाले पारणकाऽदानेन दीयमानं लघुकमपि तपो गुरुकं भवतीति भावः । इतरथा सान्तरं दीयमानं गुरुकमपि तपो लघुकं भवति । उक्तं च
जंतु निरंतरदाणं जस्स व तस्स व तवस्स तं गुरुअं । जं पुण संतरदाणं गुरुअं पि हु तं लहुं होइ' ।। तथा सूत्रविधिना सूत्रोक्तप्रकारेण यत्प्रायश्चित्तमविलम्बं कालक्षेपं विनैवोह्यते तत्प्रायश्चित्तं हाडहडमित्युच्यते । आरोपणा हि पञ्चविधा । यदुक्तम्
षट्ठविइआ य ठविआ कसिणाऽकसिणा तहेव हाडहडा । आरोवण पंचविहा पायच्छित्तं पुरिसजाए' ।। (नि० भा० ६६४३) आरोपणा पञ्चप्रकारा । तद्यथा - प्रस्थापितिका स्थापिता कृत्स्ना अकृत्स्ना हाडहडा च । एषा पञ्चप्रकाराप्यारोपणा प्रायश्चित्तस्य । तच्च प्रायश्चित्तं पुरुषजाते कृतकरणादौ यथायोग्यमवसेयम् । एतासां चेदं व्याख्यानम्— पट्टविइआ वहते वेआवच्च ठिआ ठविइआउ । कसिणा झोसविरहिआ जहिं झोसो सा अकसिणाओ' ।। (नि० भा० ६६४४) यदारोपितं प्रायश्चित्तं वहति एषा प्रस्थापितिका, वैयावृत्त्यकरणलब्धिसम्पन्न आचार्यप्रभृतीनां वैयावृत्त्यं कुर्वन् यत्प्रायश्चित्तमापन्नः तस्यारोपितमपि स्थापितं क्रियते यावद्वैयावृत्त्यपरिसमाप्तिर्भवति । द्वौ योगावेककालं कर्तुमसमर्थ इति कृत्वा सा आरोपणा स्थापितिका । कृत्स्ना नाम यत्र झोषो न क्रियते, अकृत्स्ना यत्र किञ्चित् झोष्यते । हाडहडा त्रिविधा - सद्योरूपा स्थापिता प्रस्थापिता च । तत्र लघुगुरुमासिकादि यत्तप आपन्नः तद्यदि सद्यस्तत्कालं दीयते न कालक्षेपेण तदा सा हाडहडा आरोपणा सद्योरूपा । यदि पुनर्यन्मासिकादिकमापन्नः तद्वैयावृत्त्यमाचार्यादीनां करोतीति स्थापितं क्रियते । तस्मिंश्च स्थापिते यदन्यदुद्घातमनुद्धातं वा आपद्यते तत्सर्वमपि प्रमादनिवारणार्थमनुद्घातं दीयते सा हाडहडा स्थापिता । षाण्मासिकपाञ्चमासिकादितपो वहन् अन्तरा यदन्यदा उद्घातमनुद्घातं वा तत्तस्यापि प्रमादनिवारणार्थमनुद्घातं यदारोप्यते एषा हाडहडा आरोपणा प्रस्थापिता ।। २७१।।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कस्मिन्नपराधे पुनरेवं क्रमेण तपःप्रभृति प्रायश्चित्तमापद्यत इति दर्शयति
सत्तरत्तं तवो होइ तओ छेओ पहावई । छेएणाछिन्नपरिआए तओ मूलं तओ दुगं ।।२७२ ।।
(नि०भा० ५५८६, बृ०क० ५४८६, व्य०सू० १४०२, गु०वि० २/६९) व्याख्या-सप्तरात्रमिति जातावेकवचनम्, ततोऽयमर्थः-त्रीणि सप्तरात्राणि यावच्चतुर्गुर्वादिकं तपो भवति । ततः सप्तरात्रत्रयानन्तरं छेदः तस्यापराधपदासेविनोऽभिमुखं प्रकर्षेण धावति प्रधावति । छेदेनापि यस्य प्रभूतत्वात् पर्यायो न छिद्यते तस्मिन्नपराधकारिणि छेदेणाछिन्नपययि एकेनैव दिवसेन मूलम् । ततो द्विकमनवस्थाप्यपाराञ्चिकलक्षणम् । इयमत्र भावना-यदा कश्चिदाचार्योऽगीतार्थस्याऽबहुश्रुतस्य वा गणं ददाति, स च तदनुज्ञातो गणं धारयति, तदा द्वयोरप्यनेन क्रमेण प्रायश्चित्तमापद्यते । तथाहि-तयोराचार्ययोः प्रथमतः सप्तरात्रं यावत् दिवसे दिवसे चतुर्गुरुकम् । यद्येतावति गते केनाप्यपरेण गीतार्थेन आर्या ! न कल्पते अबहुश्रुतस्यागीतार्थस्य वा गणं दातुं धारयितुं वा, ततः प्रतिपद्यध्वं सम्प्रत्यपि प्रायश्चित्तमिति प्रज्ञापितौ स्वयं वा यापरतो ततः प्रायश्चित्तमप्युपरतम् । अथ नोपरमेते ततो द्वितीयं सप्तरात्रं दिने दिने षड्लघवः । तृतीयं सप्तरात्रं प्रत्यहं षड्गुरवः । यद्येतावता स्थितौ ततः सुन्दरमेव, नो चेत्ततश्छेदः प्रधावति । तत्रैके आचार्याः पञ्चरात्रिंदिवादारभ्य छेदं प्रस्थापयन्ति । अपरे पुनश्चतुर्गुरुकादिति । पञ्चरात्रिंदिवप्रस्थापनायां भूयोऽप्याऽऽदेशयुगं तद्यथा-केचिदाचार्या लघुभ्यः केचित्तु गुरुभ्यः पञ्चरात्रिंदिवेभ्यश्छेदं प्रारभन्ते । तत्र लघुकं पञ्चरात्रिंदिवप्रस्थापना प्रथमतो भाव्यते-सप्तरात्रत्रयानन्तरं तुरीयं सप्तरात्रं लघुपञ्चकच्छेदः । पञ्चमं गुरुपञ्चकः । षष्ठं लघुदशरात्रिंदिवः। सप्तमं गुरुदशरात्रिंदिवः । अष्टमं लघुपञ्चदशकः । नवमं गुरुपञ्चदशकः । दशमं लघुविंशतिरात्रिंदिवः । एकादशं गुरुविंशतिरात्रिंदिवः । द्वादशं लघुपञ्चविंशतिरात्रिंदिवः । त्रयोदशं गुरुपञ्चविंशतिकः । चतुर्दशं लघुमासिकः । पञ्चदशं गुरुमासिकः । षोडशं चतुर्लघुमासिकः । सप्तदशं चतुर्गुरुमासिकः । अष्टादशं लघुषाण्मासिकः । एकोनविंशं सप्तरात्रं गुरुषाण्मासिकच्छेद इति सर्वसङ्ख्यया त्रयस्त्रिंशं शतमहोरात्राणां भवति । गुरुपञ्चकप्रस्थापनायां तु सप्तरात्रत्रयानन्तरं सप्ताहोरात्राणि प्रथमत एव गुरुपञ्चकछेदः। ततः सप्ताह लघुदशकः। एवं पूर्वोक्तविधिना गुरुदशकादयोऽपि षड्गुरुकान्ताश्छेदाः । सप्ताहं सप्ताहं प्रत्येकं द्रष्टव्या इति । अत्र चाष्टादशभिः सप्तरात्रैः षड्विंशं शतं रात्रिंदिवानां भवति । यदा तु यतः प्रभृति तपः प्रायश्चित्तमुपक्रान्तं तत आरभ्य छेदविवक्षा क्रियते तदा चतुर्थे सप्तरात्रे प्रथमत एव चतुर्गुरुकः छेदः । पञ्चमे षड्लघुकः । षष्ठेषड्गुरुकः एवं षड्भिः सप्तरात्रैर्टिचत्वारिंशद्दिनानि भवन्ति । इत्थं त्रयाणामादेशानामन्यतमेनादेशेन छिद्यमानोऽपि भूयस्त्वात् यदा पर्यायो न छिद्यते । ततो यद्यपि देशोनपूर्वकोटिप्रमाणः पर्यायोऽवशिष्यते तथापि सर्वोपि युगपदेकदिनेनैव छिद्यते इति सर्वछेदलक्षणं ततो मूलम् । ततो द्वितीयदिवसेऽनवस्थाप्यम् । तृतीये पाराञ्चिकम्।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
इ-जीयकप्पो
एषा गाथाऽनियतविषयाऽप्येवं प्रतिनियतविषयत्वेन भाविता निशीथादौ तथादर्शितत्वात् ।।२७२।। अथ श्रीवीरतीर्थे उत्कृष्टा तपोभूमिः षाण्मासिकं तपो भवतिः । ततः परमपि कश्चित् तत्प्रायश्चित्तमापन्नः स्यात्तस्य कथं प्रायश्चित्तं प्रदीयत ? इत्याह
जइ छम्मास परेण वि आवन्नो जाव मास असिइसयं ।
ठवणरुवणाइ ते विहु काउ दिणे दिज्ज छम्मासं ।।२७३ ।।
व्याख्या - यदि कश्चित् साधुः षण्मासेभ्यः परतोऽपि सप्तमासादीनि प्रायश्चित्तानि यावदशीतिशतमासरूपमुत्कृष्टं तपोर्हप्रायश्चित्तमापन्नः तदा तान् सर्वानपि मासान् स्थापनारोपणाप्रकारेण दिवसान् कृत्वा षाण्मासिकमेवोत्कृष्टं तपस्तस्य दद्यान्नाधिकम् । इयमत्र भावना - मासादारभ्य यावत् षण्मासास्तावत् स्थापनारोपणाव्यतिरेकेणापि सूत्रेणैव प्रायश्चित्तं दीयते । ततः पराणि तु यानि सप्तमासादीनि प्रायश्चित्तानि यावदशीतिशतमासरूपमुत्कृष्टं प्रायश्चित्तं तानि अपरिणामकस्याऽतिपरिणामकस्य वाऽगीतार्थस्य स्थापनारोपणाप्रकारेणैव दीयन्ते । तयोः प्रत्ययहेतुत्वात्तत्प्रकारस्याऽन्यथादोषसम्भवाच्च । गीतार्थस्य अगीतार्थस्य वा परिणामकस्य पुनर्न स्थापनारोपणाप्रकारेण तानि दीयन्ते, तयोरन्यथा दानेऽपि प्रत्ययसम्भवात् दोषाभावाच्च । स्थापनारोपणाप्रकारश्चायम् - यावन्तो मासा दिवसा प्रतिसेविताः तावन्तः सर्वेऽप्येकत्र स्थाप्यन्ते, स्थापयित्वा च यत् सङ्क्षेपार्हं विंशिकादिकं प्रतिसेवितं तत् स्थाप्यते एषा स्थापना । तदनन्तरं येऽन्ये मासाः प्रतिसेवितास्ते सफलीकर्तव्या इत्येकैकस्मान्मासात् प्रतिसेवनापरिणामानुरूपं स्तोकान् स्तोकतरान् समान् विषमान् वा दिवसान् गृहीत्वैकत्र रोपयति । एषा आरोपणा । एषा चोत्कर्षतः तावत्कर्तव्या यावत् स्थापनया सह संकलय्यमानाः षण्मासाः पूर्यन्ते, नाधिकाः । अनेन हि प्रकारेण प्रायश्चित्तदानेऽतिपरिणामकोऽपरिणामको वा चिन्तयति — सर्वे मासाः सफलीकृता इति शुद्धोऽहमिति । तत्र स्थापनाया आरोपणायाश्च चत्वारि स्थानानि भवन्ति । तद्यथा - प्रथमं स्थानं त्रिंशत्स्थानात्मकम् । द्वितीयं त्रयस्त्रिंशत्स्थानात्मकम् । तृतीयं पञ्चत्रिंशत्स्थानात्मकम्। चतुर्थमेकोनाशीत्यधिकस्थानकशतप्रमाणम् । एतेषु च चतुर्ष्वपि स्थानकेष्विमा जघन्या स्थापनारोपणा ।। ठेवणा वीसिअ पक्खिअ पंचिअ एगाहिआ उ बोधव्वा । आरोवणा वि पक्खिअ पंचिअ तह पंचएगाही ' ।। ( व्य०सू० ३५६, नि०भा० ६४३२) स्थापनायाः प्रथमे स्थाने जघन्या स्थापना विंशिका विंशतिरात्रिंदिवप्रमाणा । द्वितीये पाक्षिकी । तृतीये पञ्चदिवसात्मिका । चतुर्थे एकाहिका । आरोपणापि प्रथमे स्थाने जघन्या पाक्षिकी । द्वितीये पश्चिका पञ्चदिनप्रमाणा । तृतीयेऽपि पञ्चिका । चतुर्थे एकाहिका । आद्येषु च त्रिषु स्थापनारोपणास्थानेषु पञ्चोत्तरा वृद्धिः । चतुर्थे त्वेकोत्तरा वृद्धिः । तथाहि - प्रथमस्थापनास्थानके विंशतिदिनस्थापना १ पञ्चविंशतिदिना २ त्रिंशद्दिना ३ एवं पञ्चकवृद्ध्या तावन्नेयं यावत्पञ्चषष्ट्यधिकशतदिनप्रमाणा त्रिंशत्तमा स्थापना । द्वितीये
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो स्थापनास्थाने पञ्चदशदिना प्रथमा, द्वितीया विंशतिदिना, तृतीया पञ्चविंशतिदिना, एवं पञ्चकवृद्ध्या तावन्नेतव्यं यावत् पञ्चसप्तत्यधिकशतदिनप्रमाणा त्रयस्त्रिंशत्तमा स्थापना । तृतीय स्थाने प्रथमा पञ्चदिना, द्वितीया दशदिना, पञ्चदशदिना तृतीया, एवं पञ्चोत्तरवृद्ध्या तावन्नेतव्यं यावत् पञ्चसप्तत्यधिकशतदिनप्रमाणा पञ्चत्रिंशत्तमा स्थापना । चतुर्थे स्थाने प्रथमा एकदिना, द्वितीया द्विदिना, तृतीया त्रिदिना, चतुर्थी चतुर्दिना, एवमेकोत्तरवृद्ध्या तावन्नेतव्यं यावदेकोनाशीत्यधिकशतदिनप्रमाणा एकोनाशीतिशततमा स्थापना । एवमारोपणाया अपि प्रथमे स्थाने पञ्चदशदिना विंशतिदिना, पञ्चविंशतिदिना. एवं पञ्चकवद्ध्या तावज्ज्ञातव्यं यावत् षष्ट्यधिकशतदिनप्रमाणा त्रिंशत्तमा आरोपणा । द्वितीयस्थाने पञ्चदिना प्रथमा । दशदिना द्वितीया । पञ्चदशदिना तृतीया । एवं पञ्चकवृद्ध्या तावत् ज्ञेयं यावत् पञ्चषष्ट्यधिकशतदिनप्रमाणा त्रयस्त्रिंशत्तमाऽऽरोपणा। तृतीयेऽपि स्थाने पञ्चदिना प्रथमा । दशदिना द्वितीया । पञ्चदशदिना तृतीया, एवं पञ्चकवृद्ध्या तावद् गन्तव्यं यावत् पञ्चसप्तत्यधिकशतदिनप्रमाणा पञ्चत्रिंशत्तमाऽऽरोपणा । चतुर्थे पुनरारोपणास्थाने स्थापना चतुर्थस्थानवदेकोनाशीतिशतप्रमाणान्यारोपणास्थानान्यवगन्तव्यानि । विंशतिदिनादिकासु च स्थापनासु पाक्षिक्यादिका आरोपणाः प्रत्येक योज्याः । एवं पाक्षिक्यादिकासु स्थापनासु पञ्चाहिकादिका आरोपणाः प्रत्येकं योज्याः । पञ्चाहिकादिस्थापनासु पञ्चाहिकाद्या आरोपणा, एकाहिकादिस्थापनासु पुनरेकाहिकाद्या आरोपणा योजनीयाः । एवं स्थापनारोपणानां परस्परं संवेधतोऽनेके भङ्गा भवन्ति । ते च स्वयं निशीथव्यवहारतो ज्ञेयाः । स्थापनारोपणयोश्च सर्वत्र वृद्धिः तावती कार्या यावत्या उभयमीलने षण्मासाः पूर्णा भवन्ति नाधिकम् ।। अथ का स्थापना आरोपणा च कतिषु मासेषु प्रतिसेवितेषु द्रष्टव्या ? इत्येतत्परिज्ञानार्थमाहठवणारोवणदिवसे माणाउ विसोहइत्तु तु जं सेसं । इच्छिअरूवणाए भए असुज्झमाणे खिवइ झोसं'।।
(व्य०सू० ३६९) मानात् षण्णां मासानां दिवसपरिमाणात् अशीत्यधिकशतरूपात् विवक्षितायाः स्थापनाया विवक्षितायाचारोपणाया ये दिवसाः तान् विशोधयेत् । विशोध्य च यच्छेषमुपलभ्यते तत् ईप्सितया अधिकृतया आरोपणया भजेत् भागं हियात् । भागे च हृते यदि राशिर्निर्लेपः शुध्यति । ततो न किमपि प्रक्षिप्यते, केवलं सारोपणा कृत्स्नेति व्यपदिश्यते । यदि पुनर्निर्लेपो न शुद्ध्यति ततः क्षिपति झोषम् । यस्मिन् प्रक्षिप्ते समो भागहारो भवति सा चारोपणा अकृत्स्नभागहरणादकृत्स्नेति व्यवहर्तव्या । यथा केनापि पृष्टम्-विंशिका स्थापना पाक्षिकी चारोपणा कतिभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना ? उच्यते-त्रयोदशभिर्मासैः । तथाहि-षण्णां मासानां मानमशीतं दिवसशतमित्यशीतं शतं ध्रियते १८० । ततो विंशतिकायाः स्थापनाया विंशतिदिनानि पाक्षिक्याश्चारोपणायाः पञ्चदश दिनानि शोध्यन्ते । शोधिते च शेषं जातं पञ्चचत्वारिंशं शतम् । ततोऽधिकृतया पञ्चदशदिनया आरोपणया
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
भागो ह्रियते, तत्र चोपरितनो राशिः शुद्धं भागं न प्रयच्छति, पञ्चसु च प्रक्षिप्तेषु प्रयच्छतीति पञ्चपरिमाणोऽत्र झोषः प्रक्षिप्यते । ततो भागे हते लब्धा दश मासाः । वक्ष्यमाणकरणतो द्वौ स्थापनाया मासौ एकश्चारोपणाया मास इत्यागतास्त्रयोदश मासाः प्रतिसेविताः । एवं विंशिका स्थापना पञ्चविंशतिदिना चारोपणा कतिभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना ? उच्यते - त्रयोविंशतिमासैः । तथाहि - स्थापनादिवसा विंशतिरारोपणादिवसाः पञ्चविंशतिरेते मिलिताः पञ्चचत्वारिंशत् । ते षण्मासदिवसेभ्योऽशीतिशतसङ्ख्येभ्यः शोध्यन्ते । जातं शेषं पञ्चत्रिंशशतम्। ततोऽधिकृतपञ्चविंशतिदिनया आरोपणया तस्य भागो ह्रियते । तत्र चोपरितनो राशिः शुद्धं भागं न प्रयच्छति, पञ्चदशसु च प्रक्षिप्तेषु प्रयच्छतीति पञ्चदशपरिमाणोऽत्र झोषः प्रक्षिप्यते लब्धाः षण्मासाः । तथा वक्ष्यमाणकरणतोऽधिकृतारोपणया पञ्चभिर्भागो हियते लब्धाः पञ्च ते द्विरूपहीनाः क्रियन्ते, जातास्त्रय एतावन्त आरोपणाया मासा यदि वेयं तृतीयारोपणेति ते षण्मासास्त्रिभिर्गुण्यन्ते जाता अष्टादश, द्वौ स्थापनामा सौ त्रयश्चारोपणामासा इत्यागताः सर्वसङ्ख्यया त्रयोविंशतिमासाः ।
अथवाऽन्यथा झोषपरिमाणं कथयति—
ठवणादिवसे माणा विसोहइत्ताण भयह रुवणाए । जो छेयं सविसेसो अकसिणरुवणाइ सो झोसो' ।। ( व्य०सू० ३७१ ) मानात् षण्मासदिवसपरिमाणात् अशीतिशतात् स्थापनादिवसान् अधिकृतस्थापनावासरान् विशोध्य यच्छेषमवतिष्ठते तत् आरोपणया अधिकृतारोपणादिवसैर्भज भागहारं कुरु । भागे च हृते यच्छेदांशानां विश्लेषः । इह विश्लेषे कृते सति यदवतिष्ठते, तदपि विश्लेषतो जातत्वात् विश्लेषः । स तावत्प्रमाणोSकृत्स्नारोपणायां झोषः । यथा षण्मासदिवसपरिमाणादशीतिशतात् विंशतिकायाः स्थापनाया दिवसा विंशतिरिति शोध्यते । जातं षष्ट्यधिकं शतं १६० । ततः पाक्षिक्यामारोपणायां सञ्चयमासा ज्ञातुमिष्टा इति पञ्चदशभिर्भागो ह्रियते, स्थिताः शेषा दश अधस्ताच्छेदः पञ्चदश । तेभ्यो दश विश्लिष्यन्ते स्थिताः पञ्च, आगतं पञ्चदशिक्यामकृत्स्नारोपणायां पञ्चको झोषः । तथा अशीतिशतात् स्थापनादिवसा विंशतिः शोध्यन्ते, जातं षष्टं शतं १६० । ततः पञ्चविंशतिदिनाया आरोपणायाः सञ्चयमासा ज्ञातुमिष्टा इति पञ्चविंशत्या भागो ह्रियते, शेषा दशच्छेदोऽधस्तात् पञ्चविंशतिः तस्य दशविश्लिष्यन्ते स्थिताः पञ्चदश । आगतं पञ्चविंशतिदिनायामारोपणायां पक्षो झोषः । एवं सर्वत्र भावनीयम् ।।
अत्थ पुण देइ सुद्धं भागं आरोवणाओ सा कसिणा । दुण्हं पि गुणसु लद्धं इच्छिअरुवणाइ जइ मासा' ।। (व्य०सू० ३७२) यस्यां पुनरारोपणायामुपरितनो राशिः शुद्धभागं प्रयच्छति, न किञ्चित् पञ्चाद्यस्यावतिष्ठते इति भावः । सा आरोपणा कृत्स्ना ज्ञातव्या । यथा विंशतिदिना । तथाहि - केनाऽपि पृष्टं विंशतिकास्थापना विंशिका चारोपणा
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो कतिभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना ? उच्यते-अष्टादशभिर्मासैः । तद्यथा-षण्णां मासानामशीतिशतं दिवसाः, तेभ्यो विंशतिर्दिना स्थापनाया विंशतिर्दिनान्यारोपणायाः शोध्यन्ते । जातं शेषं चत्वारिंशं शतं । ततोऽधिकृतया विंशिकया आरोपणया भागे हृते उपरितनो राशिर्निर्लेपः शुद्धः । एषा कृत्स्नारोपणा लब्धाः सप्त मासाः । इयमारोपणा द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्नेति सप्त मासा द्वाभ्यां गुण्यन्ते । जाताश्चतुर्दश मासाः । ततो द्वौ स्थापनामासौ द्वौ चारोपणामासौ चतुर्दशसु प्रक्षिप्यन्ते, आगतं विंशिका स्थापना विंशिका चारोपणा अष्टादशमासैनिष्पन्नेति । दुहंपि' इत्यादि । द्वयोरपि आरोपणयोः कृत्स्नाकृत्स्नयोर्लब्धमीप्सिताया आरोपणाया यति मासा यतिभिर्मासैरीप्सितारोपणा निष्पन्नेति यावत् ततिभिर्गुणय । यद्येकेन मासेन निष्पन्ना तत एकेन गुणय । अथ द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्ना तर्हि द्विकेन । अथ त्रिभिः ततस्त्रिभिरित्यादि । अथवा द्वयोरप्यारोपणयोः कृत्स्नाकृत्स्नयोर्लब्ध यति मासास्तत ईप्सितया आरोपणया गुणय । यदि प्रथमा तत एकेन गुण्यते । अथ द्वितीया ततो द्वाभ्यामथ तृतीया ततस्त्रिभिरित्यादि एवं सर्वत्र भावनीयम् ।। अथ स्थापनारोपणादिवसेभ्यो यथा मासा आगच्छन्ति मासेभ्यो वा दिवसास्तथा प्रतिपादयतिदिवसा पंचहिं भइआ दुरूवहीणाउ ते भवे मासा । मासा दुरूवसहिआ पंचगुणा ते भवे दिवसा।।
__ (व्य०सू० ३७३) स्थापनाया आरोपणाया वा दिवसाः पञ्चभिर्भज्यन्ते, ततो भागे हृते ये लब्धास्ते द्विरूपहीनाः क्रियन्ते, ततो यदवशिष्यते ते भवेयुर्मासाः । यथा विंशिकायाः स्थापनाया दिवसा विंशतिः, तेषां पञ्चभिर्भागे हते लब्धाश्चत्वारस्ते द्विरूपहीना कृताः स्थितौ द्वौ । आगतं विंशिकास्थापना द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्ना । तथा पाक्षिक्या आरोपणाया दिनानि पञ्चदश, तेषां पञ्चभिभगि हृते लब्धाः त्रयस्ते द्विरूपहीनाः कृताः स्थित एक आगतं पाक्षिकी आरोपणा एकेन मासेन निष्पन्ना विंशिकारोपणा विंशिकास्थापना च द्विमासनिष्पन्ना । एवं सर्वत्र भावनीयं । मासा दुरूवसहिआ' इत्यादि । यति मासाः स्थापनायामारोपणायां वा अधिकृतकरणवशात् लब्धास्ते दिवसानयनाय द्विरूपसहिताः क्रियन्ते । ततः पञ्चगुणास्ततो भवेयुर्यथोक्ता दिवसाः । यथा विंशिकायाः स्थापनाया द्वौ मासौ तौ द्विरूपसहितौ क्रियेते जाताश्चत्वारस्ते पञ्चभिर्गुण्यन्ते । आगतं विंशिकास्थापनाया विंशतिर्दिनानि । तथा पाक्षिक्यामारोपणायामेको मासः । स द्विरूपसहितः कृतो जाताः त्रयः ते पञ्चभिर्गुण्यन्ते । आगतं पाक्षिक्यारोपणाया पञ्चदश दिनानि । एवं सर्वत्र भावनीयं ।। तदेवं करणान्यभिधायोपसंहारमाहठवणारोवणसहिआ संचयमासा हवंति एवइआ । कत्तो किं गहि ति अ ठवणामासे ततो सोहे' ।।
(व्य०सू० ३७४) पूर्वं ठवणारोवण दिवसे माणाउ विसोहइत्तु' (उपर्युक्ता व्य.सू. ३६९ गाथा) इत्यादि करणवशात् ये लब्धा मासास्तेऽनन्तरोक्तकरणवशादानीता ये स्थापनारोपणामासाः तत्सहिताः क्रियन्ते, ततः शिष्येभ्य एवं प्ररूप्यते।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अस्यां स्थापनायामस्यां चारोपणायामेतावन्तः सधयमासाः सर्वप्रायश्चित्तसङ्कलनमासा भवन्ति । अथ तस्यां स्थापनायामारोपणायां च सञ्चयमासानां मध्ये कुतो मासात् किं गृहीतम् ? अत्र करणमाह ठवणामासे ततो सोहे' । ततः सञ्चयमाससङ्ख्यातः स्थापनामासान् शोधयेत् । शोधिते च सतिदिवसेहिं जइहिं मासो निष्फन्नो हवइ सव्वरुवणाणं । तइहिं गुणिआउ मासा ठवणादिणजुआउ छम्मासा' ।।
(व्य०सू० ३७५) सर्वासामारोपणानां यतिभिर्दिवसैर्मासो भवति निष्पन्नस्ततिभिर्गुणितास्ते कर्तव्याः । पुनः स्थापनादिनयुक्तास्ततस्ते षण्मासा भवन्ति । यथा प्रथमायां स्थापनायामारोपणायां च त्रयोदश सञ्चयमासास्तेभ्यः स्थापनामासौ द्वौ शोधितौ स्थिता एकादश । अत्रारोपणायामेको मासः, स च पञ्चदशभिर्दिननिष्पन्न इति ते एकादश पञ्चदशभिर्गुण्यन्ते । जातं पञ्चषष्टं शतं । ततो विंशतिदिवसाः स्थापनासत्काः प्रक्षिप्यन्ते । जातं पञ्चाशीतं शतं पञ्चझोष इति ते त्यक्ताः । जाताः षण्मासाः । आगतं द्वाभ्यां स्थापनीकृताभ्यां मासाभ्यां दश दश दिनानि गृहीतानि । शेषेभ्यस्त्वेकादशेभ्यः पञ्चदश पञ्चदश दिनानि । केवलं तन्मध्यात् पञ्चझोषः कृतः पञ्च दिनानि त्यक्तानीति भावः । एतान्येव च प्राक् राशिसमकरणार्थं प्रक्षिप्तानीति समकरणः प्रक्षेपणीयो राशिोषशब्देनोक्तः। एवं सर्वत्र झोषभावना ज्ञेया । तथा विशिकायां स्थापनायां विशिकायां चारोपणायामष्टादश किल सञ्चयमासाः तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितौ । जाताः षोडश । अत्र विंशतिदिनारोपणा द्विमासेत्येकैको मासो दशभिर्दिनैर्निष्पन्नः, ततस्ते षोडश दशभिर्गुण्यन्ते । जातं षष्टं शतं १६० । ततः स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्यन्ते । जातमशीतिशतम् । आगतमत्र द्वाभ्यां स्थापनामासाभ्यां दश दश वासरा गृहीताः । शेषेभ्योऽपि षोडशेभ्यो गात्रतो दश दशेति । तथा विशिकायां स्थापनायां पञ्चविंशतिकायां चारोपणायां त्रयोविंशतिः सञ्चयमासास्तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितौ । जाता एकविंशतिः । पञ्चविंशतिदिनारोपणा त्रिभिर्मासैर्निष्पन्नेत्येकैको मासः स त्रिभागैरष्टभिर्दिनैर्निष्पन्नस्तत एकविंशतिरष्टभिर्दिनैर्गुणिता जातमष्टषष्टं शतं त्रिभागगुणने च लब्धाः सप्त तेपि तत्र प्रक्षिप्यन्ते । जातं पञ्चसप्ततं शतं तत्र विंशतिः स्थापनादिवसाः प्रक्षिप्यन्ते। जातं पञ्चनवतं शतं १९५। तत्र पञ्चदश दिनानि झोष इति तान् अपनीयन्ते जातमशीतं शतम् । आगतमत्र द्वाभ्यां स्थापनीकृतमासाभ्यां दश दश दिवसा गृहीताः, शेषेभ्यस्त्वेकविंशतिमासेभ्यो गात्रतोऽष्टावष्टौ दिवसाः सत्रिभागाः, केवलं तत्रापि पञ्चदश दिनानि झोषीकृतानि । तदेवं स्थापनातः शेषमासेभ्य गात्रतो यत् गृहीतं तत्प्रतिपादितम् ।। अधुना शेषमासेभ्यो यद् येभ्यो विशेषतो गृहीतं तत्प्रतिपादनार्थं करणमाहरुवणाए जइ मासा तइभागं तं करे तिपंचगुणं । सेसं च पंचगुणिअं ठवणादिवसाजुआ दिवसा' ।।
(व्य०सू० ३७६) स्थापनामासेषु शोधितेषु यच्छेषमवतिष्ठते तत आरोपणायां यति मासाः ततिभागं तावत्सङ्ख्याकभागं
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
जइ - जीयकप्पो करोति । तत्राद्यं त्रिपञ्चगुणं पञ्चदशगुणं करोति, शेषं तु समस्तमपि पञ्चगुणम् । एतच्चैवं द्रष्टव्यम्— पाक्षिक्यादिष्वारोपणादिषु यदि पुनरेकदिना द्विदिना यावच्चतुर्दशदिना आरोपणा तदा यति दिनारोपणा तति गणं कुर्यात् । ततः ते दिवसाः स्थापनादिवसयुताः क्रियन्ते ततो दिवसाः षण्मासदिवसा भवन्ति । तद्यथा - प्रथमायां स्थापनायां प्रथमायां चारोपणायां त्रयोदश सञ्चयमासाः तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितौ जाता एकादश । अधिकृतपणा एकमासनिष्पन्नेति । एकादश एकभागेन क्रियन्ते । एकभागकृतं च तत्तथारूपमेव भवतीति समुदिता एव ते एकादश । ततः तिपंचगुणिअ' मिति वचनात् पञ्चदशभिर्गुण्यन्ते । जातं पञ्चषष्टं शतं १६५ । तत्र स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्ता जातं पञ्चाशीतं शतं, ततः पञ्च दिनानि झोषीकृतानीति तान्यपसार्यन्ते । जातमशीतं शतम् । आगतं द्वाभ्यां स्थापनाकृतमासाभ्यां दश दश दिनानि गृहीतानि शेषेभ्यस्त्वेकादशमासेभ्यः पञ्चदश पञ्चदश दिनानि यावत् झोषीकृतानि । तथा विंशिकायां स्थापनायां विंशिकायां चारोपणायामष्टादश सञ्चयमासाः, तेभ्यो द्वौ स्थापनामासावपनीतौ । जाताः षोडश । ततोऽत्रारोपणा द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्नेति षोडश द्वाभ्यां भागाभ्यां क्रियन्ते । उपर्यष्टौ अधोप्यष्टौ । तत्रोपरितनमाद्यभागं पञ्चदशभिर्गुणयेत् । जातं विंशं शतं १२० । अधस्तनास्त्वष्टौ पञ्चभिर्गुण्यन्ते । जाता चत्वारिंशत् ४० । उभयमीलने जातं षष्टं शतं १६० । अत्र स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतम्, आगतमत्र द्वाभ्यां स्थापनामासाभ्यां दश दश दिनानि गृहीतानि । अष्टाभ्यो मासेभ्यः पञ्चदश पञ्चदश । अन्ये त्वष्टाभ्यः पञ्च पञ्चेति । तथा विंशिकायां स्थापनायां पञ्चविंशिकायां चारोपणायां त्रयोविंशतिः सञ्चयमासास्तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितौ जाता एकविंशतिरत्रारोपणा त्रिभिर्मासैर्निष्पन्नेति ते एकविंशतिः सञ्चयमासास्त्रिभागाः क्रियन्ते । जातास्त्रयः सप्तकाः पुआः । तत्र प्रथमसप्तकः पञ्चदशभिर्गुण्यन्ते जातं पञ्चोत्तरं शतम्, तत्र पक्षो झोष इति पञ्चदश शोध्यन्ते जाता नवतिः ९० । शेषौ च द्वौ भागौ सप्तकौ प्रत्येकं पञ्चभिर्गुण्येते । जाता उभयत्र प्रत्येकं पञ्चत्रिंशत् । उभयमीलने सप्ततिः, सा पूर्वराशौ क्षिप्ता जातं षष्ट्यधिकं शतं १६० । तत्र विंशति स्थापनादिवसाः प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतमागतमत्र द्वाभ्यां स्थापनामासाभ्यां दश दश वासरा गृहीताः, सप्तभ्यो मासेभ्यः पञ्चदश पञ्चदश, चतुर्दशभ्यो मासेभ्यः पञ्च पञ्च पञ्चदश वासराश्च झोषीकृता इति । एवं सर्वत्र भावनीयम् ।।
अथ दिवसा पंचहिं भइआ ' ( उपर्युक्ता व्य. सू. ३७३ गाथा) इत्यादि करणं यत्र न प्रवर्त्तते तत्र विधिमाहअत्थ य दुरूवहीणं न हुज्ज भागं च पञ्चहिं न दिज्जा । तहिं ठवणरुवणमासो एगो उ दिणा उ ते चेव' । ( व्य० सू० ३७८ )
यत्र पुनः स्थापनासु आरोपणासु पञ्चदिनादिकासु पञ्चभिर्भागि हृते लब्धं तत् द्विरूपहीनं न भवेत् । पञ्चदिनादिकासु नवदिनपर्यन्तासु द्वयोरेव रूपयोरसम्भवात् । दशदिनादिकासु तु चतुर्दशदिनपर्यन्तासु द्विरूपहीनतायां शून्यतापत्तेः । यदि वा यासु स्थापनास्वारोपणासु चैकदिनादिषु चतुर्दिनपर्यन्तासु पञ्चभिर्भागमुपरितनो राशिर्न
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
जई - जीयकप्पो
दद्यात् स्तोकत्वात्तत्र तासु स्थापनास्वारोपणासु चैको मासो द्रष्टव्यः । दिणा उ ते चेव' त्ति । न तान्येव यान्युपात्तानि । न पुनर्माससङ्ख्यां द्विरूपसहितां कृत्वा पञ्चभिश्च गुणयित्वा दिनान्यानेतव्यानीति भावः । अथ यत्रोत्कृष्टा स्थापनारोपणा वा स्थापनारोपणाभ्यामेव षण्णां मासानां परिपूर्णभवनात् । ठेवणारोवणदिवसे माणाउ विसोहइत्तु जं सेस' (उपर्युक्ता व्य. सू. ३६९ गाथा) मित्यादिकरणं न प्रवर्त्तते, तदप्रवृत्तौ च कथं सञ्चयमाससङ्कलनं कर्तव्यम् ? तत आह
उक्कस्सारूवणाणं मासा जे हुंति करणनिद्दिट्ठा । ते ठवणामासजुआ संचयमासाउ सब्बासिं' ।। ( व्य० सू० ३८१ )
?
सर्वासामुत्कृष्टानामारोपणानां ये मासा भवन्ति करणनिर्दिष्टाः दिवसा पंचहिं भइआ' (उपर्युक्ता व्य. सू. ३७३ गाथा) इत्यादिना आरोपणाकरणेन निर्द्दिष्टास्ते स्थापनामासयुताः स्थापनायां करणवशतो लब्धा मासास्तैः संयुक्ताः सञ्चयमासा द्रष्टव्याः । यथा विंशिकायां स्थापनायां षष्टदिनशतायामारोपणायां द्वात्रिंशन्मासाः । तथाहि - स्थापनायां द्वौ मासौ लब्धौ तौ च प्रागेव भावितौ आरोपणायाः पञ्चभिर्भागो ड्रियते, लब्धा द्वात्रिंशत् सा द्विरूपहीना क्रियते, जाताः त्रिंशत् । स्थापनामासौ तत्र प्रक्षिप्तावागतं द्वात्रिंशत् प्रतिसेविता मासाः । अथात्र कुतो मासात् किं गृहीतम् ? उच्यते - द्वौ द्वात्रिंशतः सञ्चयमासेभ्यः स्थापनामासौ शोध्येते । स्थिता त्रिंशन् मासास्त्रिंशता मासैर्निष्पन्नास्त्रिंशद्भागाः क्रियन्ते । आगत एकैकस्मिन् भागे एकैको मासः । तत्र प्रथमभागः पञ्चदशभिर्गुण्यते जाताः पञ्चदश, शेषा एकोनत्रिंशत् पञ्चभिर्गुण्यन्ते जातं पञ्चचत्वारिंशं शतं १४५ । उभयमीलने षष्टं शतम् १६० । अत्र स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतम् । आगतमत्र द्वाभ्यां स्थापनामासाभ्यां दश दश दिवसा गृहीताः । एकस्मात् पञ्चदश, शेषेभ्यः पञ्च पञ्चेति । एवं सर्वत्र भावनीयम् । श्रीवर्द्धमानतीर्थे च षाण्मासिकमेवोत्कृष्टं तपो दातव्यं नाधिकम् । यदुक्तम्
बारस अट्ठ य छक्कग माणं भणिअं जिणेहिं सोहिकरं । तेण परं जे मासा संहणंता परिसडंति' ।। ( व्य० सू० ४०२, नि०भा० ६४६६) मीयते परिच्छिद्यते वस्त्वनेनेति मानम् । तत् द्विधा - द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्येषु प्रस्थकादिषु, भावतः पुनरिदं मानं प्रायश्चित्तमानं जिनैस्तीर्थकृद्धिस्त्रिविधं शोधिकरं भणितम् । तद्यथा - प्रथमतीर्थकरस्य द्वादश मासाः, मध्यमतीर्थकृतामष्टौ मासाः, वर्द्धमानस्वामिनः षट्कं षण्मासाः । इतोऽधिकं न दीयते किन्तु बहुष्वपि प्रतिसेवितेषु मासेष्वेतावन्मात्रमेव । अत्र प्रस्थकदृष्टान्तो यथा - प्रस्थकेन मीयमानं तावन्मीयते यावत्प्रस्थकस्य शिखा परिपूर्णा भवति । ततः परमधिकमारोह्यमाणमपि परिपतति । एवं षण्णां मासानामधिकं यद्यपि प्रतिसेवितं तथापि तत् स्थापनारोपणाप्रकारेण संहन्यमानं परिशटति । तथा चाह- सेण पर' मित्यादि । तत उक्तरूपात् षण्मासादिकान् मानात् घर' मित्यव्ययं ये मासास्ते स्थापनारोपणाप्रकारेण संहन्यमानाः संघात्यमानाः
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो परिशटन्ति । तावन्मात्रेण च प्रायश्चित्तप्रतिपत्तारः शुद्ध्यन्ति शुद्धस्वभावत्वात् । भगवतां तीर्थकृतामाज्ञेषा सम्यगनुष्ठेया स्थापनारोपणाराशिज्ञानसद्भावे इत्थमुक्तम् ।।२७३ ।। यदा तु स्थापनारोपणाराशिर्न ज्ञायते तदा कस्मान्मासात् कियद्दिनानि गृह्यन्ते ? इति कथनार्थमाह
अहवाऽऽगयमासहिए असीइसए लद्धमासमासदिणे।
मासगुणे सेसदिणीकयसहिए दिज्ज असि(सी?)इसयं ।।२७४ ।। व्याख्या-अथवेति प्रकारान्तरोपन्यासे । तदेव प्रकारान्तरं दर्शयति । तथाहि-यदा स्थापनारोपणाराशिन ज्ञायते विस्मृतत्वादिना तदा आगतमासा ये आलोचकशिष्यमुखात् प्रतिसेविता मासाः श्रुताः तैरेव मासैरशीतशतस्य षण्मासदिनसङ्ख्यारूपस्य भागो ह्रियते, हृते च भागे यल्लब्धं तत् मासात् मासात् ग्राह्यमानम् । एकैकस्मान्मासात्तावन्ति दिनानि गृह्यन्ते इत्यर्थः । इह यदुद्वरितं ते दिनभागा अवबोद्धव्याः । ततस्तानि प्रतिमासग्राह्यदिनानि मासगुणानि प्रतिसेवितमासगुणितानि क्रियन्ते । शेषाश्च ये दिनभागास्तेप्यागतमासैस्तैरेव गुणयित्वा भागं हृत्वा दिनानि कार्याणि । ततस्तानि पूर्वागतदिनरात्रौ प्रक्षिप्यन्ते, जातमशीतं दिनशतं षाण्मासिकमित्यर्थः। यदा स्थापनारोपणाराशि वगम्यते तदाऽनेन करणप्रकारेणैवं षाण्मासिकं कृत्वा दद्यादिति भावः । यथा श्रुतमासाः १३ एभिरस्मात् १८० राशेगि हते लब्धास्त्रयोदश उद्धरितं ११ ते लब्धास्त्रयोदश श्रुतमासैस्त्रयोदशभिर्गुणिता जातं १६९ ते च शेषा एकादश तैः श्रुतमासैस्त्रयोदशभिर्गुणिता जातम् १४३ । अस्य च तैरेव त्रयोदशभिर्भाग हृते लब्धा एकादश । एतेषां च १६९ पूर्वराशौ प्रक्षेपे जातमशीतं शतम् १८०। एवं सप्रपञ्चं तपःप्रायश्चित्तं प्रदर्शितम् । एतच्च सकलं स्थविरकल्पिकानामनाचारमेवाश्रित्य भवति न पुनरतिक्रमव्यतिक्रमातीचारान् । यदाहसव्वे वि अ पच्छित्ता जे सुत्ते ते पडुच्चऽणायारं । थेराण भवे कप्पे जिणकप्पे चउसु वि पएसु' ।।
(व्य०सू० ४३४, नि०भा० ६४९९) यानि कानिचित् सूत्रेऽभिहितानि प्रायश्चित्तानि तानि सर्वाण्यपि स्थविराणां कल्पे स्थविरकल्पिकानामनाचारं प्रतीत्य भवन्ति । यतः स्थविरकल्पिकानां त्रिष्वतिक्रमादिषु पदेषु प्रायश्चित्तं न भवति । तथाहि-प्रतिश्रुतेऽपि यदि स्वतः परतो वा प्रतिबोधितः पदभेदं न कुरुते, कृतेपि वा पदभेदे न गृह्णाति, गृहीतेऽपि यदि न भुङ्क्ते किन्तु परिष्ठापयति, तदा स मिथ्यादुष्कृतमात्रप्रदानेनापि शुद्ध्यतीति न सूत्राभिहित प्रायश्चित्तविषयः । भुआनस्त्वनाचारे वर्तते इति तस्य सूत्रोक्तप्रायश्चित्तविषयता । जिनकल्पे जिनकल्पिकानां पुनश्चतुर्ध्वष्यतिक्रमादिषु पदेषु प्रायश्चित्तं भवति । स्थविरकल्पिकानां च मनसापन्नेऽपराधे तपः प्रायश्चित्तं नास्ति ।। तथा चोक्तम्जीवो पमायबहुलो पडिवक्खे दुक्करं ठवेउं जे । कित्तिअमित्तं वुज्झइ पच्छित्तं दुग्गयरिणीव' ।। अयं जीवः प्रमादबहुलोऽनादिभवाभ्यस्तप्रमादभावनाभावितः ततः प्रतिपक्षेऽप्रमादे स्थापयितुं दुष्करं भवति ।
A. अवशिष्टम् ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो दुःखेनाऽप्रमादभावनायां स्थाप्यत इत्यर्थः । जे इति पादपूरणे । अतो दुर्गतऋणिक इव दरिद्राधमर्ण इवातिप्रभूतं ऋणं अतिचपलचित्तसम्भवापराधवशादयं प्रमादबहुलो जीवः पदे पदे समापद्यमानं कियन्मात्रं प्रायश्चित्तं वक्ष्यति वोढुं शक्ष्यतीति नास्ति मनसापन्नेऽपराधे तपःप्रायश्चित्तं स्थविरकल्पिकानाम् । आलोचनाप्रतिक्रमणप्रायश्चित्ते तु तत्रापि भवत इति मन्तव्यमिति । एष सप्रपञ्चस्तपोर्हप्रायश्चित्तविधिः ।।२७४।। इदानीं छेदाहप्रायश्चित्तं गाथात्रयेणाह
तवगविओ तवस्स य असमत्थो तवमसद्दहतो अ। तवसा व जो न दम्मई अइपरिणाममप्पसंगी अ ।।२७५।। सुबहुत्तरगुणभंसी छेआवत्तिसु पसज्जमाणो अ। पासत्थाइ जो वि अ जईण पडितप्पओ बहुसो ।।२७६ ।। उक्कोसं तवभूमि समईओ सावसेसचरणो अ। छेअं पणगाईअं पावइ जा धरइ परिआओ ।।२७७।।
(त्रिभिर्विशेषकम्) व्याख्या-तपोगर्वितः षण्मासक्षपकोऽन्यो वा विकृष्टतपःकरणक्षमः । तपसश्चासमर्थोऽसहिष्णुः ग्लानो बालो वृद्धो वा । तपोऽश्रद्दधानश्च । तपसा वा पुनःपुनर्दीयमानेनापि यो न दम्यते । अतिपरिणामकोऽपवादैकप्रसक्तः। अतिप्रसंगी वा यो मुहुर्मुहुस्तदेवातिचारपदं सेवते बहुतरं वाऽतिचारस्थानं सेवते । तथा सुबहूनुत्तरगुणान् पिण्डविशुद्ध्यादीन् भंशयति विनाशयतीत्येवंशीलः सुबहूत्तरगुणभंशी । छेदापत्तिषु प्रसनंश्च येनातिचारेण छेदापत्तिर्भवति तमेवातिचारं पुनःपुनर्यः करोति । योऽपि च पार्श्वस्थादिः, आदिशब्दादवसन्नः कुशीलः संसक्तो नित्यवासी वा यतीनां साधूनां संविग्नानां बहुशोऽनेकशः परितर्पको वैयावृत्त्यकरः । तथा उत्कृष्टा तपोभूमिः आदिजिनतीर्थे संवत्सरं मध्यमजिनतीर्थेष्वष्टौ मासाः श्रीवीरतीर्थे षण्मासाः, तां तपोभूमिमतिकान्तः तदधिकप्रायश्चित्तयोग्यमतीचारजातं कृतवानित्यर्थः । सावशेषचरणश्च क्रियमाणेऽपि पर्यायछेदे यस्य सावशेषश्चरणपर्यायो भवति स साधुः पूर्वगाथाद्वयोक्तश्च तपोगर्वितादिः तपोऽर्हप्रायश्चित्तापत्तावपि पञ्चकादिकम्, आदिशब्दाद्दशक-पञ्चदशकादिकं अतीचारानुमानेन छेदं व्रतपर्यायछेदनरूपं प्राप्नोति । यावत्पर्यायं धरति सर्वपर्यायच्छेदो यावन्न भवतीत्यर्थः । सर्वछेदे हि मूलं स्यादिति ।।२७५-२७६-२७७।। उक्तं छेदार्हम् । अधुना मूलाहँ गाथाचतुष्टयेनाह
आउट्टिआइ पंचिंदिघाए मेहुणे अ दप्पेणं । सेसेसुक्कोसाभिक्खासेवणाईसु तीसुपि ।।२७८।।
तवगबिआइएसु अ मूलुत्तरदोसवइअरगएसु । दसणचरित्तवते चिअत्तकिच्चे अ सेहे अ ।।२७९ ।।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अच्चंतोसन्नेसु अ परलिंगदुगे अ मूलकम्मे अ। भिक्खुंमि अ विहिअतवेऽणवट्ठपारंचियं पत्ते ।।२८०।। छेएण उ परिआएऽणवठ्ठपारंचिआवसाणे अ। मूलं मूलावत्तिसु बहुसो अ पसज्जओ भणियं ।।२८१।।
(चतुर्भिः कलापकम् ) व्याख्या-आकुट्टिकया पञ्चेन्द्रियघाते मैथुने च दर्पण सेविते सतीवादमस्या नाशयामीतिबुद्ध्या स्त्रीसेवनायां । शेषेषु च मृषावादाऽदत्तादानपरिग्रहेषु त्रिष्वप्याकुट्टिकया उत्कर्षतोऽभीक्ष्णं वा पुनः पुनरासेवनादिषु आदिशब्दादाकुट्टिकया पञ्चानामप्येषां कारणानुमत्योश्च मूलम् । तथा तपोगर्वितादिषु तपोगर्वित-तपोऽसमर्थ तपोऽश्रद्दधान-तपोऽदम्यमानेषु बहुशो मूलोत्तरदोषव्यतिकरगतेषु । मूलगुणा उत्तरगुणाश्च बहुप्रकारास्तेषां दोषा दूषणं भङ्गकरणं तस्य व्यतिकरः सम्पर्कस्तं गतेषु बहुशो मूलोत्तरगुणभङ्गकारिष्वित्यर्थः । वान्तदर्शनचारित्रे इह दर्शने वान्ते नियमाच्चारित्रं वान्तमेव । चारित्रे पुनन्तेि दर्शने भजना-वान्तचारित्रोऽपि कोऽपि दर्शनं वमति, कोऽपि न वमति । ततो वान्तदर्शने वान्तचारित्रे च । त्यक्तानि कृत्यानि दशविधचक्रवालसामाचारीरूपाणि सर्वाणि येन स त्यक्तकृत्यस्तस्मिन् । शैक्षे च नवदीक्षितेऽनुपस्थापिते एतेषु सर्वेषु मूलम् । तथा अत्यन्तावसन्नेषु च । अवसन्ना एव प्रवाजिताः संविग्नैर्वा प्रवाजितमात्रा एवावसन्नतया विहृतास्तेऽत्यन्तावसन्नास्तेषु । परलिङ्गद्विके । परलिङ्गं गृहस्थलिङ्गं कच्छाबन्धनादिगृहस्थवेषरूपम् अन्यतीर्थिकलिङ्गं च तापसादिवेषरूपम् । तयोराकुट्टिकया दर्पण वा स्वयं करणे, मूलकर्मणि च औषधादिना स्त्रीणां गर्भाधानशाटनकरणरूपे । भिक्षौ च विहिततपसि । विहितं-दत्तं गुरुभिस्तपोरूपप्रायश्चित्तं यस्य तस्मिन् । एवमङ्गीकृततपःप्रायश्चित्ते पुनरपि छेदमूले अतिक्रम्य तथाविधाऽतिचारसेवनयाऽनवस्थाप्यं पाराञ्चिकं वापि प्राप्ते मूलम् । कोऽर्थः ? भिक्षोनवमदशमप्रायश्चित्तापत्तावपि मूलमेव प्रायश्चित्तं भवति । आचार्योपाध्याययोस्तु पाराञ्चिकापत्तावप्यऽनवस्थाप्यमेव । यदुक्तं भाष्येइत्थ य जह नवदसमे आवन्नस्सा वि अ भिक्खुणो मूलं । दिज्जइ तहाभिसेगे परं पयं होइ नवमं तु' ।। अभिषेकशब्देनाचार्योपाध्यायौ उच्येते, परमत्राचार्यस्याकृतकरणस्योपाध्यायस्य तु कृतकरणस्यैतत् ज्ञेयम् । कृतकरणस्याचार्यस्यान्त्यप्रायश्चित्तप्रतिपत्तिभणनात् । तथा छेदेन पुनःपुनरतीचारमाश्रित्य क्रियमाणेन व्रतपर्याय निरवशेषेऽपि छिन्ने इति शेषः मूलम् । अनवस्थाप्यपाराश्चिकयोरनुष्ठितयोरनन्तरं पुनस्तथाविधाऽतिचारसेवनया तदापत्तावपि मूलमेव दीयते । मूलापत्तिषु उपचारान्मूलापत्तिकारणेष्वतिचारेषु बहुशश्च प्रसजतः पुनः पुनः प्रसक्तिं कुर्वाणस्य मूलम् । एतेषु यथोक्तस्थानेषु सर्वेषु मूलं प्रायश्चित्तं भणितम् ।।२७८-२७९-२८०-२८१।।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो पुनरप्येकया गाथया मूलमेवाह
तवईअमसद्दहए तवबलिए चेव होइ परिआए ।
दुब्बलअप्परिणामे अथिर अबहुस्सुए मूलं ।।२८२।। व्याख्या-यो मासादिकं षण्मासपर्यन्तं तपोऽतीतो व्युत्क्रान्तः । किमुक्तं भवति–मासादिना षण्मासपर्यन्तेन तपसा यो न शुद्ध्यति, तपोग्रहणमुपलक्षणं देशच्छेदमपि योऽतीतो देशच्छेदेनापि यो न शुद्ध्यतीति भावः । तस्य मूलं दीयते इति सर्वत्र सम्बध्यते । तथा असद्दहए' इति । अश्रद्दधानो नाम मिथ्यादृष्टिः । ततो योऽश्रद्दधान एव सन् व्रतेषु स्थापितः पश्चात् सम्यक्त्वं प्रतिपन्नः सन् सम्यगावृत्तो भवति तस्य मूलं देयम् । यथा गोविन्दवाचकस्य दत्तमिति । सवबलिए' त्ति तपसा बलिको बलिष्ठः तपोबलिकः । किमुक्तं भवतिमहतापि तपसा यो न क्लाम्यति, यत्र तत्र स्वल्पे प्रयोजने तपः करिष्यामीति विचिन्त्य प्रतिसेवते । यद्वा षाण्मासिके तपसि दत्ते वदति-समर्थोऽहमन्यदपि तपः कर्तुं तदपि मे देहीति तस्मिन् तपोबलिके मूलम् । पर्याय' इति यस्य च्छेदेन छिद्यमानः पर्यायो न पूर्यते स्तोकत्वात् । अथवा छेदपर्यायं यो न सम्यक् श्रद्दधाति । यथा कोऽय मर्द्धजरतीयो' न्यायः कियत् पर्यायस्य छिद्यते कियन्नेति । यदि छिद्यते तर्हि मूलत एव छिद्यतां यदि वा न किमपीति । यदि वा वक्ति-रत्नाधिकोऽहं बहुकेऽपि परिछिन्ने पर्याय अस्ति मे दीर्घः पर्याय इति न किमपि छेत्स्यति तस्य सर्वस्यापि पर्याय हीनस्य पर्याय श्रद्धानरहितस्य पर्याय गर्वितस्य मूलम् । तथा यो बहुप्रायश्चित्तमापन्नोऽथ च धृति-संहननाभ्यां दुर्बलत्वात्तपः कर्तुमसमर्थस्तस्मिन् दुर्बले मूलम् । तथा अपरिणामत्वात् ब्रूते-यदेतत्तपः पाण्मासिकं युष्माभिर्मे दत्तमेतेन नाहं शुद्ध्यामि प्रायश्चित्तस्य बहुत्वात् तस्मिन्नपरिणामे मूलम् । तथा यो धृतिदुर्बलतया पुनःपुनः प्रतिसेवते तस्मिन्नस्थिरे धृत्यवष्टम्भरहिते मूलम्। तथा अबहुश्रुतोऽगीतार्थः । अथवाऽनवस्थाप्यं पाराञ्चिकं वा आपन्नस्तस्य वाऽबहुश्रुततया तद्दानायोग्यता तस्मिन्नप्यबहुश्रुते मूलं दातव्यमिति । अभिहितं मूलाहँ प्रायश्चित्तम् ।।२८२।। अधुनाऽनवस्थाप्याहँ तदाह
उक्कोसं बहुसो वा पउट्ठचित्तो वि तेणि कुणइ ।
पहरइ जो अ सपक्खे निरवेक्खो घोरपरिणामो ।।२८३ ।। व्याख्या-उत्कृष्टं उत्कृष्टवस्तुविषयं बहुशो वा पौनःपुन्येन प्रदुष्टचित्तो वा सङ्क्लिष्टमनाः क्रोधलोभादिकलुषितमानसो यः स्तैन्यं साधर्मिकस्तैन्यं अन्यधार्मिकस्तैन्यं करोति । तत्र साधर्मिकाः साधवस्तेषां सत्कस्य द्रव्यतः सचित्तस्य शिष्यादेः । अचित्तस्योत्कृष्टोपध्यादेः । मिश्रस्योपधिसहितस्य शिष्यादेश्चौर्यं कुर्वन् । क्षेत्रतोऽन्यसंयतावगृहीतक्षेत्रे तदनुज्ञां विनाऽवतिष्ठमानः । कालतो दिवा वा रात्रौ वा । भावतो रागेण वा द्वेषेण वा । अन्यधार्मिकाः शाक्यादयो गृहस्था वा तेषां सत्कस्याहारोपधिशय्यादेः स्तैन्यं कुर्वाणेऽनवस्थाप्यः क्रियत इत्युत्तरगाथाऽवयवेन योगः । उत्तरार्द्धन च अत्र हत्थायालो गृहीतः । स च त्रिधा । अस्थायाणं दलमाणे हत्थालंबं दलमाणे हत्थायालं दलमाणे अ । क्रमेणैषां व्याख्या - अर्थादानं द्रव्योपादानकारणमष्टाङ्गनिमित्तं तद्ददानः प्रयुआन इत्यर्थः । तत्र कथानकम्
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो वणिजावुज्जयिन्यां द्वौ प्रायः पृष्ट्वा गुरून् सदा । पणायमानौ पण्यौघैः परमामृद्धिमीयतुः ।१।
औज्झद् गुरूणां जामेयो भोगार्थी व्रतमन्यदा । ततस्तैः कृपयोचे स विनाथैः किं करिष्यसि ? ।२। तथाहि वणिजौ तौ त्वं भणाऽथ मे प्रयच्छतम् । गुर्वादशात्ततः सोऽपि गत्वा तो भणति स्म तत् ।३। अथैकः स्माह भोः ! कस्मादस्माकं द्रव्यसञ्चयः । शकुनी रूपकान् भद्र ! कुत्रापि हदतेऽत्र किम् ?।४। अढौकयद् द्वितीयस्तु तस्याग्रे द्रविणं बहु । ऊचे चेदं गृहाण त्वं यथेच्छं सोऽपि चाग्रहीत् ।५। द्वितीयेऽब्दे स तैर्द्रव्य-प्रदः पृच्छन्न भण्यते । क्रीणीहि तृणकाष्ठादि स्थापयेश्च पुराद् बहिः ।६। द्वितीयकस्तु तैरुक्तः क्रीत्वा स्नेहं गुडं कणान् । वस्त्रकर्पासकाष्ठादीन् पुरमध्ये निधेहि भोः ।७। वर्षारम्भे समस्तेषु छादितेष्वथ वेश्मसु । दग्धं सर्वं पुरं जज्ञे तृणकाष्ठमहर्घता ।८। प्राज्यं तदार्जयद् वित्तं गुरुजामेयवित्तदः । दग्धं सर्वं द्वितीयस्य सोऽथाभ्येत्यावदद् गुरुम् ।९। किं न ज्ञातमिदं पूज्या गाढं मुष्टोऽहमैषमः । निमित्त्यूचे निमित्तं नः शकुनो हदतेऽत्र किम् ? ।१०। तथा अन्यथापि वा किञ्चित् स्यात् कदाचित्कथञ्चन । ततो रुष्टं गुरुं ज्ञात्वात्यर्थं क्षमयति स्म सः ।११।
A. उज्जेणीए एगो ओसन्नायरिओ नेमित्तितो । तस्स य दुन्नि मित्ता वाणियगा, ते तं आपुच्छिउं आपुच्छिउँ ववहरंति-किं भंडं गिण्हामो मुयामो वा ? एवं ते इस्सरीभूया । तस्स य आयरियस्स भागिणेज्जो भोगाभिलासी आगम्म तं आयरियं केवइए मग्गति ताहे आयरियेणं खुड्डएण समं तेसिं दोण्हं पि मित्ताणं सगासं पेसवितोरूवगसहस्सं देहिं । तेण गंतुं आयरियवयणेणं मग्गितो-देहि । भणइ-किं मम सउणी रूवगा हगंति ? नत्थि मम एत्तिया, वीसमेत्ते देमि । तेण नेच्छियं, आयरियस्स य निवेदियं । ताहे आयरिएण बितियमित्तस्स सगासं पेसवितो, मग्गितो य आयरियवयणेणं । तेण चंगोडए काउं बहू णवलया दंसिया- एत्तो जावतिएहिं भे रूवएहि इच्छा तावतिए गिण्हह । तेहिं आगंतुं आयरियस्स उवणीतो नउलगो; ताहे भाइणिज्जस्स दिन्नो । बितियवरिसे ते वणियगा दो वि आयरियं पुच्छंतिएसमंवरिसे केरिसं भंडं गेहामो ? आयरिएहिं सउणिवाइत्तो भणितो-जत्तितो ते घरसारो तेण कप्पास-घय-गुले घेत्तुं अंतोघरे संगोवेह । बितिओ अप्पसारियं भणितो-तुमं सुबहु तण-कट्ठ-वंसे धण्णं च घेत्तुं बाहिं नगरस्स निरग्गेयट्ठाणे संगोवाहि । तदा य अणवुट्ठी जाया, अह अग्गी उहितो, सबं नगरं दडं । सउणीइत्तस्स सव्वं कप्पासाति दर्ल्ड, बितियस्स न दहूं, ताहे तेण तं तण-कट्ठ धण्णं च सुमहग्धं विक्कियं, अणेगाणं सयसहस्साणं आभागी जातो । तओ सउणियाइत्तो आयरियं भणति-किह भे निमित्तं विसंवतियं ? आयरिएणं भणियं-किं मम निमित्तं सउणीया हगइ ? तओ पायपडिएणं खामिओ । (बृ०क० ५११४ टीका) B. अस्मिन् वर्षे ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एवंविधार्थोपादानकारी आचार्यः स्वस्य महाव्रतान्यारोपयितुमभ्यर्थयमानोऽपि तद्दोषकरणनिवृत्तोऽपि तत्र क्षेत्रे महाव्रतेषु न स्थाप्यते । तथा हस्तालम्ब इव हस्तालम्बस्तं ददानः । अशिवे पुररोधादौ तत्पशमनार्थमभिचारमन्त्रादीन् प्रयुआन इत्यर्थः । तथा हस्तेनाताडनं हस्तातालस्तं ददानः । यष्टिमुष्टिलगुटादिभिरात्मनः परस्य च मरणभयनिरपेक्ष सपक्षे, चशब्दात् परपक्षे च घोरपरिणामो निर्दयो यः प्रहरति । एते त्रयोऽप्यनवस्थाप्याः क्रियन्ते । यदि वा आचार्यादीन कोऽपि हिनस्ति ततस्तन्मारणेनापि तान् रक्षेत् । यदाह
आयरिअस्स विणासे गच्छे अहवा वि कुलगणे संधे । पंचिंदिअवोरमणं पि काउं नित्थारणं कुज्जा ।। एवं तु करितेणं अबुछित्ती कया उ तित्थंमि । जइ वि सरीरावाओ तहविह आराहओ सो उ' ।। यस्तु समर्थोऽप्यागाढे प्रयोजने न प्रगल्भते स विराधकः ।।२८३ ।। तथा
अभिसेओ सव्वेसु वि बहुसो पारंचिआवराहेसु ।
अणवट्ठप्पावत्तिसु पसज्जमाणो अणेगासु ।।२८४।। व्याख्या-इहाभिषेक उपाध्यायः । स येषु येष्वपराधेषु पाराञ्चिकमापद्यते तेषु बहुशः पाराधिकापराधेषु कृतेषु सर्वेष्वपि शुद्धिनिमित्तमनवस्थाप्यः क्रियते । यथा भिक्षोरनवस्थाप्यपाराञ्चिके अपि प्राप्तस्य मूलमेव परमं प्रायश्चित्तं भवति । एवमुपाध्यायस्याप्यनवस्थाप्यमेव परमम् । तथा अनवस्थाप्यापत्तिषु अनेकासु अनवस्थाप्यापत्तिहेतवो येऽनेकाऽतिचारास्तेषु प्रसजन् प्रसक्तो भवन्नुपाध्यायोऽनवस्थाप्यः क्रियते ।।२८४।। स चानवस्थाप्यः क्रियमाणः कस्मिन् कस्मिन् विषये क्रियत ? इत्याह
कीरइ अणवट्ठप्पो सो लिंगखित्तकालओ तवओ।
लिंगेण दवभावे भणिओ पवावणाणरिहो' ।।२८५।। व्याख्या-क्रियते तथाविधापराधकारित्वान्महाव्रतेषु लिङ्गे वा नावस्थाप्यत इत्यनवस्थाप्यः । स चतुर्धालिङ्गतः क्षेत्रतः कालतस्तपोविशेषतश्चेति । लिङ्गं द्विधा-द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्यलिङ्गं रजोहरणादि, भावलिङ्ग महाव्रतादि । अत्र चतुर्भङ्गी-द्रव्यलिङ्गेन भावलिङ्गेन चानवस्थाप्य इत्येको भङ्गः । द्रव्यलिङ्गेनानवस्थाप्यो न भावलिङ्गेनेति द्वितीयः । भावलिङ्गेनानवस्थाप्यो न द्रव्यलिङ्गेनेति तृतीयः । उभाभ्यामपि नानवस्थाप्य इति चतुर्थः । इह द्रव्यलिङ्गेन भावलिङ्गेन चानवस्थाप्यः प्रथमभङ्गस्थः प्रव्राजनानो भणितः ।।२८५।। लिङ्गानवस्थाप्यादि चातुर्विध्यमेव विवृण्वन्नाह -
अप्पडिविरओसन्नो न भावलिंगारिहोणवठ्ठप्पो ।
जो जत्थ जेण दूसइ पडिसिद्धो तत्थ सो खित्ते' ।।२८६।। व्याख्या-अप्रतिविरतः साधर्मिकान्यधार्मिकस्तैन्यात् प्रदुष्टचित्तत्वेनानिवृत्तः सपक्षपरपक्षप्रहरणोद्यतश्च निरपेक्षोऽनुपशान्तवैरो यः स द्रव्यभावलिङ्गाभ्यामनवस्थाप्यो-ऽनवस्थाप्यप्रथमभङ्गवर्ती क्रियते । हस्तालम्बदायी
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो अर्थादानकारी वाऽवसन्नादिकश्च तत्तदोषानिवृत्तौ न भावलिङ्गार्हः । अयं भावः-स द्रव्यलिङ्गी भवति, न भावलिङ्गमर्हति । भावलिङ्गमपेक्ष्यानवस्थाप्य तृतीयभङ्गवर्ती भवतीत्यर्थः। द्वितीय-चतुर्थभङ्गो पुनर्न सम्भवत इति । क्षेत्रतोऽनवस्थाप्यो यो यत्र क्षेत्रे येन कर्मणा दूष्यते स तद्दोषकरणनिवृत्तोऽपि तत्र क्षेत्रे प्रतिषिद्धो महाव्रतेषु स्थापने निराकृतः । यथार्थादानकारी तत्रैव क्षेत्रे महाव्रतेषु न स्थाप्यते । यतः पूर्वाभ्यासात्तं लोको निमित्तं पृच्छेत् । स च तं निमित्तज्ञानजमृद्धिगौरवं सोढुमक्षमः कदाचित् कथयेत्, ततोऽन्यत्र नीत्वोपस्थाप्यः । उत्तमार्थप्रतिपन्नस्य पुनस्तत्रापि-स्वस्थानेऽपि स्थितस्य महाव्रतारोपः कार्य एव ।।२८६।। उक्तौ लिङ्गक्षेत्रानवस्थाप्यौ । कालतपोऽनवस्थाप्यावाह -
जत्तियमित्तं कालं तवसा उ जहन्नएण छम्मासा ।
संवच्छरमुक्कोसं आसायइ जो जिणाईणं' ।।२८७।। व्याख्या-यो यावन्तं कालं दोषान्नोपरमते तावन्तं कालमनवस्थाप्यः क्रियते । तपसा त्वनवस्थाप्यो द्विधा-आशातनाऽनवस्थाप्यः प्रतिसेवनाऽनवस्थाप्यश्च । तत्र जिनादीनां तीर्थकर-सङ्घ-श्रुता-ऽऽचार्यमहर्द्धिकगणधराणामाशातनं यः कुर्यात्, यथा तीर्थकरैः सर्वोपायकुशलैरपि गृहवासत्यागादिकाऽतिकर्कशा देशना कृता यदि च गृहवासो न श्रेयान् ततः किमिति स्वयं गृहवासे वसन्ति स्म भोगाँश्च भुक्तवन्तः ? इत्येवं तीर्थकृतोऽधिक्षिपेत् सङ्घ च दृष्ट्वाऽवज्ञया वदेत्-हुं हुं दृष्टा मयाऽरण्येऽपि सङ्घाः श्रृगाल-श्वानवृक-चित्रकादीनामिति । श्रुतं चैवमधिक्षिपति यथा - काया वया य तेच्चिय पुणोवि ते च्चिय पमाय-अपमाया । मोक्खस्स देसणाए जोइसजोणीहि किं कज्ज' ?।।
(नि०भा०३३०८, ०क० ४९७९) आचार्यं च जात्यादिभिरधिक्षिपति । महर्द्धिकाश्च गणभृतो गौतमादयः, यो वा यस्मिन् युगे प्रधानभूतस्तान् ऋद्धि-रस-सातगौरवप्रसक्ताः कथका इव लोकाऽऽवर्जनोद्यता इत्यादिवाक्यैरधिक्षिपति (स)आशातनातपोऽनवस्थाप्यः । स जघन्येन षण्मासानुत्कर्षतः संवत्सरं यावत्तपः कुर्वन् कर्त्तव्यः । तावता च तपसा क्षपिताशातनाजनितकर्मत्वात्तदूर्ध्वं महाव्रतेषु स्थाप्यते । प्रतिसेवनानवस्थाप्यश्चोत्तरगाथायां वक्ष्यते ।।२८७।। सा चेयम्
वासं बारस वासा पडिसेवी कारणा उ सब्बोवि ।
थोवं थोवयरं वा वहिज्ज मुंचिज्ज वा सव्वं' ।।२८८।। व्याख्या-प्रतिसेवी प्रतिसेवनानवस्थाप्यः साधर्मिकाऽन्यधार्मिकस्तैन्याभ्यां हस्तातालादिभिश्च भवति । स च जघन्यतो वर्षमुत्कृष्टतो द्वादश वर्षाणि । तदनन्तरं व्रतेषु स्थाप्यते । स चानवस्थाप्यः संहननादिगुणयुक्त एव क्रियते, अन्यस्य तु मूलमेव दीयते। तथा चोक्तम् -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो 'संघयण-विरिय-आगम-सुत्तत्थविहीइ जो समग्गो अ। तवसी निग्गहजुत्तो पवयणसारे अ गहिअत्थे' ।। 'तिलतुसतिभागमित्तो वि जस्स असुहो न विजई भावो । निज्जूहणारिहो सो सेसे निज्जूहणा नत्थि' ।।
(बृ०क० ५०२९-५०३०, गु०वि० २/३१३ - ३१४) 'एअगुणसंपउत्तो पावइ अणवट्टमुत्तमगुणोहो । एअगुणविप्पहीणे तारिसगंमी भवे मूलं" ।।
(बृ०क० ५०३१) तवसी तपश्चरणवान् निग्गहजुत्तो जितेन्द्रियः निज्जूहणारिहो गच्छात्पृथक्करणार्हः । अपवादतस्त्वनन्यसाध्यकुलगणसङ्घकार्यकारी । बहुजनसाध्यं च कार्यं शृङ्गनादितमुच्यते, तत्साधकश्चायमित्यतः कारणात् सर्वोऽपि द्विप्रकारोऽपि आशातनाप्रतिसेवनानवस्थाप्यतपो न कारयेदित्यर्थः ।।२८८।। यस्त्वनवस्थाप्यतपः प्रतिपद्यते, तद्विधिमाह
वंदइ न य वंदिज्जइ परिहारतवं सुदुच्चरं चरइ ।
संवासो से कप्पइ नालवणाईणि सेसाणि' ।।२८९।। व्याख्या-अनवस्थाप्यतपश्चरणकरणकालं यावत्स्वगणं गीतार्थे निक्षिप्याचार्य उपाध्यायो वा प्रशस्तेषु द्रव्यक्षेत्रकालभावेषु । तत्र द्रव्यतो वटादौ क्षीरवृक्षे । क्षेत्रत इक्षुशालिक्षेत्रकुसुमितवनखण्डप्रदक्षिणावर्त्तजलपद्मसरश्चैत्यगृहादिषु । कालतः पूर्वाह्ने । भावतः प्रशस्तेषु चन्द्रताराबलेसु सन्ध्यागतादिनक्षत्रव मालोचनां प्रयुङ्क्ते-स्वातिचारं प्रकाशयति । सन्ध्यागतादीनि चैतानि'संझागयं रविगयं विडेरं सग्गहं विलंबि च । राहुहयं गहभिन्नं च वज्जए सत्त नक्खत्ते' ।।
(व्य०सू० ३०९, नि०भा० ६३८४) तत्र लोकश्रीटीकाकारव्याख्या-सूर्ययुक्तादनन्तरं नक्षत्रं सन्ध्यागतम् । रविर्यत्र चारवशाद्वर्त्तते तद् रविगतम् । यस्मिन्नक्षत्रे ग्रहो वक्रमुपयाति युद्धं वा विधत्ते तद्विड्डेरम्। भौमादिक्रूरग्रहेरेवोपयुक्तं नक्षत्रं सग्रहम् । सूर्यास्तकाले यन्नक्षत्रमुदेति तद्विलम्बितम् । राहुणा मुखेनाक्रान्तं पुच्छेन वा तद् राहुहतम् । अन्ये त्वाहुर्यस्मिन्नक्षत्रे ग्रहणमासीत्तद्यावद् रविणा न युक्तं तावद् राहुहतमिति । यन्मध्यं ग्रहो विभिद्य निर्गच्छति तद्ग्रहभिन्नम् । केचित्त्वेवं ब्रुवते'जमि रविनक्खत्ते ततो संझागयं तु चउदसमं । विड्डेरं बीइज्ज़ होइ चउत्थं विलंबि च ।। आलोचनानन्तरं च जघन्येन मासमुत्कर्षतः षण्मासादिकमनवस्थाप्यतपः प्रपद्यमाने आलोचनादायकः कायोत्सर्ग करोति । एअस्सायरिअस्स अणवठ्ठप्पतवस्स निरुवसग्गनिमित्तं ठामि काउस्सग्गं अन्नत्थूससिएण' मित्यादि वोसिरामीति यावत् । चतुर्विंशतिस्तवमनुचिन्त्य पारयित्वा चतुर्विंशतिस्तवमुच्चार्याऽऽचार्यो वक्ति'एस तवं पडिवज्जइ न किंचि आलवइ मा य आलवह । अत्तट्टचिंतगस्स उ वाघाओ भे न कायबो' ।।
(व्य०सू० ५४९, नि०भा० ६५९५)
A. राहुगतं इत्यपि पाठः ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एष युष्मान्नालापयिष्यति युष्माभिरपि नालाप्यः । एष सूत्रार्थो शरीरवार्ता वा न प्रक्ष्यति युष्माभिरपि न पृच्छ्यः । खेलमल्लकमात्रकादिकं वा नास्य ग्राह्यमर्पणीयं वा । उपकरणं परस्परं न प्रतिलेख्यम् । भक्तपानं परस्परं न ग्राह्यम् । सङ्घाटकेऽस्य न मिलनीयम् । अनेन सहैकमण्डल्यां न भोक्तव्यम् । किमप्यनेन साड़ न कार्यं कार्यमिति । अधुना गाथाक्षरार्थः-प्रतिपन्नानवस्थाप्यतपाः शैक्षादीनपि वन्दते, न चासौ वन्द्यते । परिहारतपश्च पारिहारिकसाधूनां तपः ग्रीष्मे चतुर्थषष्ठाष्टमानि । शिशिरे षष्ठाष्टमदशमानि । वर्षाष्वष्टमदशमद्वादशानि जघन्यमध्यमोत्कृष्टानि । पारणके च निर्लेपभक्तमित्येवंरूपं सुदुश्चरं तपश्चरति । संवासः सहवासो गच्छेनास्य एकक्षेत्रे एकोपाश्रये एकस्मिन् पार्श्वे शेषसाध्वपरिभोग्यप्रदेशे कल्पते, नालपनादीनि शेषाणीत्येष सङ्क्षपतोऽनवस्थाप्यविधिः ।।२८९।। उक्तमनवस्थाप्यार्हम् । साम्प्रतं पाराञ्चिकमाह
तित्थयरपवयणे सुअं आयरिअं गणहरं महडिअं। आसायंतो बहुसो आभिनिवेसेण पारंची ।।२९०।।
_(गु०वि० ३/१२) व्याख्या-तीर्थकरादीन् आशातयन् हीलयन् आशातनापाराञ्चिको भवति ।।२९०।। प्रतिसेवनापाराञ्चिकमाह
जो उ सलिंगे दुट्ठो कसायविसएहिं रायवहगो अ।
रायग्गमहिसिपडिसेवओ अ बहुसो पगासो अ ।।२९१ ।। व्याख्या-इह प्रतिसेवनापाराञ्चिकस्त्रिधा दुष्टो मूढोऽन्योन्यं कुर्वाणश्च । यदाहपडिसेवणपारंची तिविहो सो होइ आणुपुबीए । दुढे अपमत्ते आनायब्वे अन्नमन्ने अ' ।। यश्च दुष्टः स द्विधा कषायतो विषयतश्च । पुनरेकैको द्विधा । सलिङ्ग त्ति । समानलिङ्गे सपक्षे श्रमणश्रमणीरूपे, चकारात् परलिङ्गे च परपक्षे गृहस्थेऽन्यतीर्थिक वा । ततश्च सपक्षपरपक्षाभ्यां कषायदुष्टे विषयदुष्टे च चत्वारश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति । तत्रैवं कषायदुष्टे भङ्गचतुष्टयं-सपक्षकषायदुष्टः परपक्षकषायदुष्टश्चेत्येको भङ्गः। सपक्षकषायदुष्टो न परपक्षकषायदुष्ट इति द्वितीयः । न सपक्षकषायदुष्टः परपक्षकषायदुष्ट इति तृतीयः। उभाभ्यामपि न दुष्ट इति चतुर्थः शुद्धो भङ्गः । उक्तं चदुविहो अ होइ दुट्ठो कसायदुट्ठो अ विसयदुट्ठो अ। दुविहो कसायदुट्ठो सपक्खपरपक्ख चउभङ्गो' ।।
(नि०भा ३६८१, बृ०क० ४९८६) तत्र सपक्षकषायदुष्टे चत्वार्युदाहरणानि-सासवनाले, महणंतए अ, सिहरिणि, उलगच्छी । सासवनालं ति सर्षपभर्जिका। साधुः कोपि गतो भिक्षा लब्ध्वा सर्षपभर्जिकाम् । रुच्यां सुसंस्कृतां गृद्धोऽप्याचार्याणामढौकयत् ।।१।। भुक्ता सर्वापि साचार्यैः साधुश्चाक्रोशयत् स तान् । ततस्तैः क्षमितोप्युच्चैरूचे भक्ष्यामि ते रदान् ।।२।। A. सर्षपभर्जिकायाः विस्तरतः दृष्टान्ताय अस्य ग्रन्थस्य मूलगाथा ३२, पृ.क्र. ३५, उपरि टिप्पणी द्रष्टव्या ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो गुरुणाऽचिन्ति मामेष मा वधदसमाधिना । स्वगणेऽन्यमथाचार्यं कृत्वा चागाद् गणान्तरे ।।३।। मृतश्चानशनात्तत्र सोऽथ दुष्टोऽवदन् मुनीन् । गुरवः क्वागमन्नूचुर्न विद्योऽन्यतोऽथ सः ।।४।। ज्ञात्वा तत्राऽगमत्तांश्चापृच्छत् साधून् गुरुः क्व मे । तैरूचेऽद्य मृतस्त्यक्तं श्मशानेऽस्ति च तद्वपुः ।।५।। गत्वा तत्राथ तद्दन्तान् स भनक्ति च वक्ति च । खादिष्यसि पुनः किं मे रुच्यां सर्षपभर्जिकाम् ? ।।६।। अन्य कोऽपि मुनिलब्ध्वा मुखानन्तकमुज्ज्वलम् । गुरोरढोकयत्तच्चाददे तैः सोऽपि रुष्टवान् ।।७।। तदेवार्पयतोऽप्यस्य नाददे किं पुनर्निशि । तल्लास्यसीति जल्पन् स गुरुं गाढं गलेऽग्रहीत् ।।८।। संमूढो गुरुरप्येनं ततो द्वावपि तौ मृतौ । साधुना केनचित्क्वापि लब्धा शिखरिणी शुभा ।।९।। तथा निमन्त्रितस्तेन गुरुस्तां निखिलां पपौ । तं सोऽथाश्मानमुद्गीर्य हिंसन्नन्यैर्यवार्यत ।।१०।। तथाप्यनुपशान्ते च तस्मिन्ननशनं गुरुः । स्वगच्छ एव विदधे नान्यं गच्छं जगाम सः ।।११।। अस्तंगतेऽपि कोऽप्यर्के सीव्यन् गुरुभिरौच्यत । उलूकाक्षोऽसि भिक्षो ! त्वं स रुष्टो गुरुमूचिवान् ।।१२।। तदैवं वदतो वे अप्यक्षिणी उद्धराम्यहं । अथासौ गुरुणा गाढं क्षमितोऽपि न शान्तवान् ।।१३।। ततो रजोहते.हमयीमाकृष्य कीलिकाम् । रोषाध्मातः स दुष्टात्मा समुद्दधेऽक्षिणी गुरोः ।।१४।। १. अथ मुखानन्तकदृष्टान्तमाहएकेन साधुना मुखानन्तकमतीवोज्ज्वलं लब्धम् , तस्य च गुरुभिर्ग्रहणं कृतम् । तत्रापि 'एवमेव' पूर्वाख्यानकसदृशं वक्तव्यम् । नवरं तत् पुनर्मुखानन्तकं प्रत्यर्पयतोऽपि न गृहीतम् । ततो गुरुणा स्वगण एव भक्तं प्रत्याख्यातम् । निशायां च विरहं लब्ध्वा 'मुखानन्तकं गृह्णासि' इति भणता गाढतरं गले ग्रहणं कृतम् । सम्मूढेन च 'इतरेणापि' गुरुणा स गलके गृहीतः । एवं द्वावपि मृतौ ।। (बृ०क० ४९९० टीका) २. शिखरिणीदृष्टान्तमाहएकेन साधुना उत्कृष्टा शिखरिणी लब्धा । सा च गुरूणामालोचिता, तया च गुरवः छन्दिताः-निमन्त्रिताः। सा च तैः सर्वाऽप्यापीता । ततः स साधुः प्रद्वेषमुपगतो मारणार्थं दण्डकमुद्गीर्णवान् । स गुरुभिः क्षामितोऽपि यदा नोपशाम्यति तदा भक्तपरिज्ञा कृता । नवरमिह 'सः' आचार्योऽन्यस्मिन् गणे न गतः । तस्य च समाधिना कालगतस्य शरीरकं तेन पापात्मना दण्डकेन कुट्टितम् ।। (बृ०क० ४९९२ टीका) ३. उलूकाक्षदृष्टान्तमाहएकः साधुरस्तङ्गतेऽपि सूर्ये सीव्यन् अपरेण साधुना परिहासेन भणितः-उलूकाक्ष ! किमेवमस्तङ्गतेऽपि सूर्ये सीव्यसि ? स प्राह-एवं भणतस्तव द्वे अप्यक्षिणी उत्खनामि । अत्रापि सर्वोऽपि प्रथमाख्यानकगमो मन्तव्यः । नवरमिह स्वगणे प्रत्याख्यातभक्तस्य कालगतस्य रजोहरणाद् अयोमयीं कीलिकामाकृष्य 'मां उलूकाक्षं भणसि ?' इति बुवाणो द्वे अप्यक्षिणी उद्धृत्य तस्य ढोकयति, वैरं मया नियमितम्' इति कृत्वा ।। (बृ०क० ४९९१ टीका) A. रजोहरणाद् अयोमयीं कीलिकामाकृष्य इत्यर्थः ।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो एते चत्वारोऽपि साधवो दुष्टत्वाल्लिङ्गपाराञ्चिकाः । परपक्षकषायदुष्टस्तु राजवधक उदायिनृपमारकवत् । विषयदुष्टे चैवं भङ्गचतुष्टयं-स्वलिङ्गी स्वलिङ्गीनी साध्वीं सेवते १, स्वलिङ्गी गृहिलिङ्गां स्त्रियं २, स्वलिङ्गी अन्यलिङ्गिनी परिवाजिकादिकाम् ३, अन्यलिङ्गी चान्यलिङ्गामिति ४, शून्योऽयं भङ्गः । तत्राद्यो विषयदुष्टःपावाणं पावयरो दिट्ठिभासे वि सो न कायवो । जो जिणमुई समणिं नमिऊण तमेव धरिसेइ' ।।
. (बृ०क० ५००९) द्वितीयविषयदुष्टस्तु बहुशः पौनःपुन्येन प्रकाशो लोकविदितः राजाग्रमहिषीप्रतिसेवकः । अग्रमहिषीग्रहणादन्यापि या काचिदिष्टा राज्ञस्तत्सेवकश्च, चशब्दाधुवराजसेनापत्याद्यग्रमहिषीसेवकश्च । द्वावप्येतो लिङ्गपाराश्चिकौ । तृतीयविषयदुष्टस्यातिशयी लिङ्गं दद्यान्नान्यः । अनतिशयी तु तस्यापि लिङ्गपाराञ्चिकमेव दत्त इत्यर्थः । अत्राह शिष्यः-सामान्यस्त्रीसेवकः साधुः किं न पाराञ्चिकः ? उच्यते बह्वपाया राजाद्यग्रमहिष्यः । तत्सेवने कुलगणसङ्घाचार्याणां प्रस्तारः संहाररूपो निर्विषयता वा स्यात् । इतरस्त्रीषु पुनर्वतभङ्ग एव दोषः । दोषवतः एव चैकस्यापाय इति तस्य मूलम् ।।२९१ ।। व्याख्यातो दुष्टपाराञ्चिको, मूढपाराञ्चिकमाह
थीणद्धिमहादोसो अन्नुन्नासेवणापसत्तो अ।
चरमठाणावत्तिसु बहुसो अ पसज्जए जो अ ।।२९२ ।। व्याख्या-स्त्यानर्द्धिः दर्शनावरणीयकर्मभेदरूपस्य निद्रापञ्चकस्य पञ्चमो भेदः । यदुदयेऽतिसङ्क्लिष्टपरिणामाद्दिनदृष्टमर्थमुत्थाय प्रसाधयति केशवार्द्धबलश्च जायते । तदनुदयेऽपि च स शेषपुरुषेभ्यस्त्रिचतुर्गुणबलो भवति । इयं च प्रथमसंहननिन एव भवति । अयमेव च महान् दोषो यस्य स स्त्यानर्द्धि महादोषः । अयं च मूढः प्रमत्तश्च कथ्यते । एते च पुद्गल-मोदक-हस्तिदन्त-कुम्भकार-वटशाखासाधवः पञ्च स्त्यानळ्यामुदाहरणानि । तद्यथाएकः कौटुम्बिको ग्रामे मांसमेवात्त्यनेकधा । श्रुत्वा धर्मं स केषाश्चित् समीपे व्रतमग्रहीत् ।।१।। १. एगम्मि गामे एगो कोडुंबी पक्काणि य तलियाणि य तिम्मणेसु अ अणेगसो मंसप्पगारे भक्खेइ । सो अ तहारूवाणं थेराणं अंतिए धम्म सोउं पब्बइओ गामाइसु विहरइ । तेण य एगत्थ गामे महिसो विगिच्चमाणो दिट्टो । तस्स मंसे अभिलासो जातो । सो तेण अभिलासेण अब्बोच्छिन्नेणेव भिक्खं हिंडित्ता अव्वोच्छिन्नेणेव
भुत्तो, एवं अब्बोच्छिन्नेण वियारभूमिं गतो । चरिमा सुत्तपोरिसी कया, आवस्सयं काउं पातोसिया पोरिसी विहिता । तदभिलासी चेव सुत्तो, सुत्तस्सेव थीणद्धी जाया । सो उट्टिओ, अणाभोगणिवत्तिएणं करणेणं गतो महिसमंडलं, अन्नं महिसं हंतुं भक्खित्ता सेसं आगंतु उवस्सयस्स उवरिं ठवितं । पच्चूसे गुरूणं आलोएइएरिसो सुविणो दिट्ठो । साहूहिं दिसावलोकं करेंतेहिं दिटुं कुणिमं, जाणियं जहा-एस थीणद्धी । ताहे लिंगपारंचियं पच्छित्तं से दिन्नं ।। अथ गाथाक्षरार्थ:-पिशिताशी कश्चित् पूर्व गृहवासे आसीत् । स च महिषं विकर्त्तितं दृष्ट्वा साततद्भक्षणाभिलाषः सत्र' महिषमण्डले निशि' रात्रौ गत्वा अन्यं महिषं हत्वा खादति । शेषम्' उद्धरितमुपाश्रये नयति ।।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो विचरंश्च क्वचिद् ग्रामे महिषं पिशितार्थिभिः । विभिद्यमानमद्राक्षीत् ततोऽभूत्तत्र सस्पृहः ।।२।। सोऽव्युच्छिन्नतदाकाङ्को भुक्तो यातो बहिर्भुवम् । सूत्रस्य पौरुषीं चान्त्यां चक्रे सुप्तस्तथा निशि ।।३।। जातस्त्यानद्धिरेषोऽथ गत्वा महिषमण्डलम् । हत्वैकं भुक्तवान् शेषमेत्य सद्मोपरि न्यधात् ।।४।। इदृग् दृष्टः प्रगे स्वप्न इत्यालोचितवान् गुरोः । दिशो विलोकने तच्च मुनिभिर्मासमीक्षितम् ।।५।। सोऽथ स्त्यानर्द्धिमान् ज्ञात्वा लिङ्गपाराश्चिकः कृतः । साधुर्भिक्षां भ्रमन् कोऽपि मोदकान् वीक्ष्य कुत्रचित्।।६।। चिरमैक्षिष्ट गृद्धस्तानलब्ध्वाऽशेत तन्मनाः । जातस्त्यानर्द्धिरुत्थाय गत्वा तद्भवनं निशि ।।७।। भित्त्वा कपाटमत्ति स्म मोदकानुद्धृतानथ । पात्रे भृत्वाश्रये प्राप्तः प्रातः स्वप्नं न्यवेदयत् ।।८।। दृष्टाः पादोनपौरुष्यां ते पात्रप्रतिलेखने । लिङ्गपाराञ्चिकः सोऽपि ततो गुरुभिरादधे ।।९।। एकः साधुर्गतो भिक्षां त्रासितः करिणा ततः । पलायितः कथमपि तस्मिन् रुष्टश्च सुप्तवान् ।।१०।। जातस्त्यानर्द्धिरुत्थाय गत्वा व्यापाद्य तं गजम् । आनीय दन्तमुसले विन्यस्योपाश्रयोपरि ।।११।। पुनः सुप्तः प्रगे स्वप्नं व्याचक्रेऽथ तपोधनैः । दृष्ट्वा दन्तान् स विज्ञातो लिङ्गपाराश्चिकः कृतः ।।१२।। गच्छे महति कस्मिंश्चित् प्रावाजीत् कुम्भकारकः । सुप्तः स्त्यानर्द्धिभाग् रात्रौ मृत्तिकाभ्यासतः स तु।।१३।। २. लड्डुकदृष्टान्तमाहएकः साधुर्भिक्षां हिण्डमानो मोदकभक्तं पश्यति । तच्च सुचिरमवलोकितमवभाषितं च, परं न लब्धम् । ततस्तदलब्ध्वा तदध्यवसायपरिणत एव प्रसुप्तः, रात्रौ तत्र गत्वा गृहस्य कपाटौ भक्त्वा मोदकान् भक्षयति, शेषैमोदकैर्भाजनं भृत्वा समागतः । प्राभातिके आवश्यके विकटयति-ईदृशः स्वप्नो मया दृष्ट इति । ततः प्रभाते मोदकभृतं भाजनं दृष्ट्वा ज्ञातम्, यथा-स्त्यानद्धिरिति । तस्यापि लिङ्गपाराञ्चिकं दत्तम् । शेष पुद्गलाख्यानकवद् वक्तव्यम् ।। ३. दन्तदृष्टान्तमाहअपरः कोऽपि साधुर्गृहस्थभावे मत्तहस्तिना शुण्डामुत्क्षिप्य धावता धाटितः, पलायमानो महता कष्टेन छुट्टितः । एष चूर्ण्यभिप्रायः । निशीथचूर्णिकृता तु– 'एगो साहू गोयरनिग्गतो हत्थिणा पक्खित्तो' इति लिखितम् । एवमुभयथाऽपि तं हस्तिकृतं पराभवं स्मृत्वा स साधुः तस्योपरि प्रद्वेषमापन्नः प्रसुप्तः । उदीर्णस्त्यानर्द्धिश्चोत्थाय पुरकपाटौ भङ्क्त्वा हस्तिशालां गत्वा तस्य हस्तिनो व्यापादनं कृत्वा दन्तानुत्खन्य वसतेर्बहिः स्थापयित्वा भूयोऽपि प्रसुप्तः । प्रभाते च विकटना स्वप्नमालोचयति । साधुभिश्च दिगवलोकनं कुर्वाणैर्गजदन्तौ वीक्षितौ । ततः स्त्यानर्द्धिमान् असौ' इति ज्ञात्वा लिङ्गपाराञ्चिकः कृतः ।। ४. फरुसकदृष्टान्तमाहअपरः' कश्चित् फरुसकः' कुम्भकारः क्वापि गच्छे मुण्डो जातः, प्रव्रजित इत्यर्थः । तस्य रात्रौ प्रसुप्तस्य स्त्यानर्द्धिरुदीर्णा । स च पूर्वं मृत्तिकाच्छेदाभ्यासी ततो मृत्तिकापिण्डानिव समीपप्रसुप्तानां साधूनां शिरांसि च्छेत्तुमारब्धः । तानि च शिरांसि कडेवराणि चैकान्ते अपोज्झति । शेषाः साधवोऽपसृताः । स च भूयोऽपि प्रसुप्तः । ततः प्रभाते ईदृशः स्वप्नो मया दृष्टः' इति विकटना कृता । प्रभाते च साधूनां शिरांसि कडेवराणि च पृथग्भूतानि दृष्ट्वा ज्ञातम् , यथा-स्त्यानर्द्धिरिति । लिङ्गपाराञ्चिकं दत्तम् ।।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो समीपस्थितसाधूनां छेदं छेदं शिरांस्यधीः । एकान्ते न्यक्षिपत्तानि शिर्षाणि च वपूंषि च ।। १४ । । शेषा अपसृता भूयः सुप्तः स्वप्नं प्रगेऽवदत् । मृतान् वीक्ष्याथ साधून् स लिङ्गपाराञ्चिकः कृतः ।। १५ ।। वटस्याधोऽध्वना कश्चिद् भिक्षाचर्यां गतो मुनिः । भृतपात्रो वलन् वेगात् क्षुत्तृग्रीष्मार्कतापितः ।।१६।। तच्छाखायामास्फलितो रुष्टस्तस्यामसौ निशि । स्त्यानदर्बुदयतो गत्वा भक्त्वा शाखां समागतः ।।१७।। विन्यस्योपाश्रयद्वारे सुप्तः स्वप्नं न्यवेदयत् । प्रातः स्त्यानर्द्धिमान् ज्ञात्वा लिङ्गपाराञ्चिकः कृतः ।। १८ ।। केप्याहुः प्राग् वनेभोऽभूत् सोऽथ स्त्यानर्द्धिमान्नरः । सञ्जातप्राग्भवाभ्यासाद्वटशाखां ततोऽभनक् ।। १९ ।। उक्तो मूढपाराञ्चिकः । अन्योन्यकुर्वाणः पाराञ्चिकस्तु अन्नोन्नासेवणापसत्तो अ' अन्योन्यं' पुरुषः पुरुषान्तरेण सह परस्परं मुखपायुप्रयोगतो मैथुनासेवायां प्रसक्तः । तथा चरमस्थानं पाराञ्चिकं तदापत्तिहेतवोऽतिचारास्तेषु बहुशः पौनःपुन्येन यश्च प्रसजति प्रसक्तो भवति स पाराञ्चिकः क्रियत इत्यर्थः ।। २९२ ।। एतदेवाह
सो कीरs पारंचिअ लिंगाओ खित्तकालओ तवओ । संपागडपडिसेवी लिंगाओ थीणगिद्धि अ ।। २९३ ।। व्याख्या - पाराञ्चिकश्चतुर्धा - लिङ्गतः क्षेत्रतः कालतस्तपोविशेषतश्च । तत्र लिङ्गपाराञ्चिके द्रव्यभावलिङ्गाभ्यां चतुर्भङ्गी । द्रव्यलिङ्गेन पाराञ्चिको भावलिङ्गेन च १, द्रव्यलिङ्गेन पाराञ्चिको, न भावलिङ्गेन २, भावलिङ्गेन पाराञ्चिको, न द्रव्यलिङ्गेन ३, उभाभ्यामपि न पाराञ्चिक इति चतुर्थः शुद्धः । तत्र सम्प्रकटप्रतिसेवी राजाग्रमहिष्यादिसेवकः स्त्यानर्द्धिमांश्च चशब्दादन्योन्यासेवनाप्रसक्तो राजवधकश्च । लिङ्गतः पाराञ्चिकोद्रव्यभावलिङ्गाभ्यां पाराञ्चिकः क्रियत इत्यर्थः ।। २९३ ।। क्षेत्रपाराञ्चिकं गाथाद्वयेनाह— वसहि-निवेसण - पाडग - साहि - निओगपुर - देस - रज्जाओ । खित्ताओ पारंची कुलगणसंघालयाओ
वा ।। २९४ ।।
५. वटशाला भञ्जनदृष्टान्तमाह
एकः साधुः उद्भ्रामक : ' भिक्षाचर्यां गतः । तत्र ग्रामद्वयस्यापान्तराले वटवृक्षो महान् विद्यते । स च साधुर्गाढतरमुष्णाभिहतो भरितभाजनस्तृषित - बुभुक्षित ईर्योपयुक्तो वेगेनाऽऽगच्छन् वडसालेण' त्ति लिङ्गव्यत्ययाद् वटपादपस्य शालया शिरसि घट्टितः सुष्ठुतरं परितापितः । ततो वटस्योपरि प्रद्वेषमुपगतः तदध्यवसायपरिणतश्च प्रसुप्तः । उदीर्णस्त्यानार्द्धिश्चोत्थाय तत्र गत्वा वटपादपं भङ्क्त्वा उन्मूल्य तदीयां शालामानीयोपाश्रयोपरि स्थापितवान् । उत्सर्गे च' आवश्यककायोत्सर्गत्रिके कृते गोसे च' प्रभाते तथैव गुरूणामालोचयति । ततो दिगवलोके कृते तथैव ज्ञातम्, लिङ्गपाराञ्चिकः कृतश्च । केचिदाचार्या ब्रुवते - स पूर्वभवे वनहस्ती बभूव ततो भनुजभवमागतस्य प्रव्रजितस्योदीर्णस्त्यानर्द्धेः पूर्वभवाभ्यासाद् वटशालाभञ्जनमभवत् । शेषं प्राग्वत् । ।
A. मूर्खः ।
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो जत्थुप्पन्नो दोसो उपज्जिस्सइ व जत्थ नाऊणं ।
तत्तो तत्तो कीरइ खित्ताओ खित्तपारंची ।।२९५।। व्याख्या-वसतिः प्रस्तावाद् ग्रामः । निवेशनम् एकनिर्गमप्रवेशद्वारो ग्रामयोरन्तराले व्यादिगृहाणां सन्निवेशः। एवंविधस्वरूप एव ग्रामान्तर्गतः पाटकः । साही शाखा शाखारूपेण श्रेणिक्रमेण स्थिता ग्रामगृहाणामेकतः परिपाटिः । नियोगपुर, निश्चिता योगा दिनकृत्यव्यापारा यस्य स नियोगो राजा तस्य पुरं राजधानी । देशो जनपदः । राज्यं राष्ट्रम् । यावत्सु देशेष्वेकभूपतेराज्ञा तावद्देशप्रमाणम् । एषां द्वन्द्वस्तस्मात् क्षेत्रात् पाराश्चिकः। कुलगणसङ्घालयाद्वा कुलगणसङ्घानामाऽऽसामस्त्येन यत्र क्षेत्रे लयनं मिलनं तस्माद्वा । यत्र क्षेत्रे वसतिनिवेशनादिके उत्पन्नो दोषः पाराञ्चिककारी उत्पत्स्यते वा यत्र तिष्ठतो दोषस्तद् ज्ञात्वा ततस्ततः क्षेत्रात्क्षेत्रपाराधिकः क्रियते ।।२९४-२९५।। कालतपःपाराञ्चिकावाह
जत्तिअमित्तं कालं तवसा पारंचिअस्स वि स एव ।
कालो दुविगप्पस्स वि अणवठ्ठप्पस्स जो भणिओ ।।२९६।। व्याख्या- सूचकत्वात् सूत्रस्य' यो यावन्तं कालमनुपशान्तदोषोऽनुपरतपाराधिकापत्तिहेत्वतिचारः स तावन्तं कालं कालपाराश्चिकः । तपसा पाराधिको द्विविधः-आशातनापाराञ्चिकः प्रतिसेवनापाराञ्चिकश्च । आद्यः प्रागुक्तरूपः । प्रतिसेवनापाराञ्चिकस्त्रिधा-दुष्टः प्रमत्तोऽन्योन्यकुर्वाणश्च । आद्यान्त्यभेदी प्रागुक्तरूपौ । प्रमत्तो मूढः । स पञ्चधा-कषाय-विकथा-मद्ये-न्द्रिय-निद्राख्यैः प्रमादभेदैविस्तरेणाख्येयः । अस्य च तपःपाराधिकस्य द्विविकल्पस्यापि स एव कालः प्रमाणसमयो यः पूर्वमनवस्थाप्यस्याभिहितः । तस्य चेयं योजना आशातनातपःपाराञ्चिकस्य जघन्येन षण्मासा उत्कर्षेण वर्षम् । प्रतिसेवनापाराञ्चिकस्य तु जघन्येन वर्षम् । उत्कर्षेण द्वादश वर्षाणि । तथा पाराञ्चिकमप्यनवस्थाप्यमिव संहननादिगुणवत एव दीयते । तपोऽपि पारिहारिकाख्यमनवस्थाप्यस्येव पाराञ्चिकस्यापि भवति ।।२९६।। प्रतिपन्नपाराञ्चिकस्य साधोविधिमाह
एगागी खित्तबहिं कुणइ तवं सुविउलं महासत्तो ।
अवलोअणमायरिओ पइदिणमेगो कुणइ तस्स ।।२९७।। व्याख्या-एकाकी महासत्त्वो जिनकल्पिकप्रतिरूपः क्षेत्राद् बहिः स्थितः सुविपुलं पारिहारिकतपोरूपं तपः करोति । स च यत्र यत्र क्षेत्रे आचार्यो विहरति ततस्ततः क्षेत्रादर्द्धयोजनं परिहत्य बहिः तिष्ठति । बहिः स्थितस्य च तस्याचार्यः प्रतिदिवसमवलोकनं करोति । सूत्रार्थो पोरुष्यौ द्वे अपि दत्त्वा तस्य समीपं याति । अर्थपौरुषीमदत्त्वा वा याति । अथवा द्वे अप्यदत्त्वा याति । अथाचार्यो दुर्बलः तत्समीपं गन्तुमक्षमः कुलगणादिकार्येण वा व्यापृतः ततो गीतार्थं शिष्यं तत्र प्रेषयति । तत्र आचार्यस्याचार्यप्रषितस्य वा शिष्यस्य तत्समीपं गच्छतस्तत्समीपादागच्छतो वाऽपान्तराले साधवो भक्तं पानं चोपनयन्ति । पाराञ्चिकसाधुस्तु यद्यग्लानस्तदा स्वयमेव भक्तपानादिकमानयति।
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ -
जीयकप्पो
प्रतिलेखनामुद्वर्त्तनादिकं च करोति । अथ ग्लानः ततः तस्याचार्योऽन्यो वा साधुर्भक्तपानाद्युपनयति । प्रतिलेखनामुद्वर्तनादिकं च करोति । सूत्रार्थेषु चाचार्योऽन्यो वा तस्य पृच्छायामुत्तरमपि ददाति । एवमेतत्संक्षेपतः पाराञ्चिकं भणितम् ।। २९७ ।। पुनरनवस्थाप्यपाराञ्चिकयोर्विशेषस्वरूपमाह
अणवट्टप्पो तवसा तवपारंची अ दो वि वुच्छिन्ना । चउद्दसपुव्वधरंभि धरंति सेसा उ जा तित्थं । । २९८ । ।
व्याख्या - तपोऽनवस्थाप्यस्तपः पाराश्चिकश्च चतुर्दशपूर्वधरे श्री भद्रबाहुस्वामिनि द्वावपि व्यवच्छिन्नौ । शेषास्तु लिङ्गक्षेत्रकालानवस्थाप्यपाराञ्चिका यावत् तीर्थं धरन्ति अनुव्रजन्ति भवन्तीत्यर्थः ।। २९८ ।।
अथ साम्प्रतं केषां साधूनां कियन्ति प्रायश्चित्तानि भवन्तीति गाथाद्वयेन दर्शयन्नाह— सामाइअसंजयाणं पच्छित्ता छेयमूलरहिअट्ठा ।
थेराण जिणाणं पुण तवअंतं छव्विहं होइ । । २९९ ।।
व्याख्या - सामायिकसंयतानां स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां छेदमूलरहितानि शेषाण्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति । जिनानां जिनकल्पिकानां पुनः सामायिकसंयतानां तपः पर्यन्तं षड्विधं प्रायश्चित्तं भवति ।। २९९।। छेओवट्ठावणिए पायच्छित्ता हवंति सव्वे वि ।
थेराण जिणाणं पुण मूलंत अट्टहा होइ ।। ३०० ।।
व्याख्या
- छेदोपस्थापनीये संयमे वर्त्तमानानां स्थविराणां सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । जिनकल्पिकानां पुनर्मूलपर्यन्तमष्टधा भवति । एते ( २९९-३०० द्वे) गाथे दसविहमालोअणे' त्यादिगाथावृत्तौ ( अत्र ग्रन्थे मूलगाथा ४ टीकायां ) पञ्चचारित्रविषयप्रायश्चित्तदर्शनाधिकारे पूर्वं व्याख्याते अपि सम्प्रति चारित्रद्वयसद्भावात् तद्विषयप्रायश्चित्तप्रतिपादकत्वेन सूत्रान्तर्गते कृते इति पुनर्व्याख्याते । एवं दशविधमपि प्रायश्चित्तं क्रमेण प्रदर्शितम् ।।३००।।
अथ साधूनां योगविधिविषयातिचारप्रायश्चित्तं गाथात्रयेणोपदर्शयति
समणुन्नसमुद्देसे दिणसमकाले अ कालि अस्सुद्धे ।
वमणे निसि वोसरणे वितहमणुट्टाणकरणे अ ।। ३०१ ।। अइरित्तुसंघट्टीअ - भत्तपरिट्ठवणि थंडिलाणं च । तह कालमंडलाणं च अपेहेणे कलहविकहासु ।। ३०२ ।। जोगेसु दिवसवुड्ढीति पंचमाईहिं सेसखलिएहिं ।
तिहिं विगइमउलिएहिं इअरेहिं पंच सत्तहि वा । । ३०३ । ।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो व्याख्या-समनुज्ञासमुद्देशयोः अङ्गश्रुतस्कन्धानामनुज्ञासमुद्देशयोर्दिवसे काले अशुद्धे सति । योगप्रवेशानन्तरं दिनसमेषु दिनप्रमाणेषु कालेष्वसत्सु । वमने वान्तौ । निशि व्युत्सर्जने अकालसञ्ज्ञायाम् । वितथमनुष्ठानकरणे च अन्यथा सतोऽनुष्ठानस्यान्यथाकरणे च । जोगेसु दिवसवुड्डी' इत्यग्रेतनगाथाऽवयवसम्बन्धादेतेषु सर्वेष्वपि पदेषु प्रत्येकयोगमध्ये दिवसवृद्धिः स्यात् । तथाऽतिरिक्तमधिकीभूतं उत्संघट्टितं संघट्टकात् स्फिटितम् एवंविधं यद्भक्तं तस्य परिष्ठापने । स्थण्डिलानाम् उच्चारप्रस्रवणभूमिमात्रकादीनां कालमण्डलभूमीनां च अप्रतिलेखने । कलहे रोषावेशविसंस्थुलभाषणादिरूपे साध्वादिभिः सह कृते । विकथासु विरुद्धासु स्त्र्यादिसम्बद्धासु कथासु च कृतासु प्रत्येकं योगमध्ये दिनवृद्धिर्भवति । शेषस्खलितैः शेषैरुक्तेभ्यो व्यतिरिक्तैः स्खलितैरविधिरूपपदैरुत्कृष्टमध्यमजघन्यलक्षणैस्विभिः पञ्चभिरादिशब्दात् सप्तभिर्वा दिवसवृद्धिर्भवति। त्रिभिर्विकृतिमहुलिकैर्निरन्तरैर्योगमध्ये दिवसवृद्धिर्भवति । इतरैः पुनर्महुलिकैः पञ्चभिः सप्तभिर्वा ।।३०१-३०२-३०३ ।। अत्र श्रीचन्द्रसूरिसमुद्धृत १४५० ग्रन्थमितसामाचार्यन्तरगतप्रायश्चित्तप्रकारान्तरदर्शनायाह
उस्संघट्टिअकम्मिअभोगे लेवाडसंनिही वमणे । थंडिलअपेह संखड कोहाइ महब्बयइआरे ।।३०४।। परपरिवाए पेसुन्न आल पुत्थाइथुक्कभूपडणे । रयहरचोले उग्गहफिडिए उवविठ्ठपडिकमणे ।।३०५।। पडिकमणकालभोअण-उद्देसगमाइभूमिओहीणं ।।
गुरुग अपेहे एगेगं आवस्सिनिसीहिआभंगे ।।३०६ ।। व्याख्या-योगमध्ये उत्संघट्टितभक्तादिपरिभोगे । आधाकर्मिकभक्तादिपरिभोगे । लेपकृद् द्रव्यसन्निधौ । वमने । स्थण्डिलानामप्रतिलेखने । सङ्घडे कलहे । क्रोधादौ तथाविधक्रोधे, आदिशब्दात्तथाविधमानमायालोभेषु । महाव्रतातिचारे पञ्चमहाव्रतरात्रिभोजनविरमणरूपमूलगुणातिचारे । परपरिवादे परेषां दूषणभाषणेऽपि । पैशुन्ये पिशुनत्वे प्रच्छन्नं परदोषप्रकटने । आलमभ्याख्यानं तत्पदाने । पुत्थाइथुक्कभूपडणे' इति पुस्तकादेः पुस्तकपट्टिकादेर्ज्ञानोपकरणस्य थुक्केन निष्ठीवनेन भरणे भूपतने प्रमादादिना भूमौ पातने, उपलक्षणत्वात् कक्षाप्रक्षेपे दुर्गन्धहस्तेन ग्रहणे च । रजोहरणे चोलपट्टे चावग्रहात् स्फिटितेऽपगते । उपविष्टप्रतिक्रमणे उपविष्टेन प्रतिक्रमणकरणे । प्रतिक्रमणकालभोजनोद्देशकादिभूमीनामप्रमार्जने उपधेरप्रतिलेखने च गुरुकाः । एतेषु सर्वेष्वपि गाथात्रयोपात्तेष्वपराधपदेषु चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं योगमध्येऽपि भवतीत्यर्थः । तथा आवश्यकीनैषेधिकीभङ्गे पञ्चकं पञ्चकाख्यं प्रायश्चित्तं भवति ।।३०४-३०५-३०६।। अथ शास्त्रसमाप्त्यर्थमुपसंहारगाथामाह
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ-जीयकप्पो
इअ जीअनिसीहाई अणुसारेणं जईण पच्छित्तं । लेसेणं सपरट्ठा भणिअं सोहंतु गीअत्था । । ३०७।। व्याख्या - इति एवं प्रदर्शितप्रकारेण । जीतनिशीथाद्यनुसारेण । जीतं जीतकल्पः निशीथं कल्पाध्ययनम्, आदिशब्दात् कल्पव्यवहाराध्ययनसामाचारीपरिग्रहः । एतेषां महाग्रन्थानामनुसारेण अनुगमनेन, यथा एतेषु महाग्रन्थेषु प्रायश्चित्तं प्रतिपादितं तथैवात्रापीत्यर्थः । यतीनां प्रायश्चित्तं लेशेन अंशेन स्वपरार्थं स्वपरहितनिमित्तं भणितं प्रतिपादितम् । इदं च यद्यपि परमागमानुसारेणैव भणितं तथापि गीतार्थाः श्रीनिशीथादिछेदग्रन्थधारिणः शोधयन्तु अपनयन्त्वत्र दूषणानि प्रमादादिजनितानि । अत्र च जीतकल्पसूत्रे पुरातनजीतकल्पसूत्रगता एव तद्रूपाः कियत्यो गाथाः सन्ति । कियत्यः पुनः श्रीनिशीथादिग्रन्थानुगतास्तद्रूपा एव । कियत्यस्तु श्रीनिशीथादिमहाग्रन्थगतार्थसार्थलेशलेशग्रहणेन ग्रथिताः । कतिपयाः पुनः सुखप्रतिपत्त्यर्थं पुरातनजीतकल्पगतमुकुलितार्थविस्तारणेन विरचिताः, स्वल्पाः पुनः सुविहितजनाचीर्णजीतानुगतसामाचारीगताः । एतासां च गाथानां विवरणमपि प्रायस्तद्रूपमेव तत्तद्ग्रन्थगतमत्र लिखितमस्तीत्यवगन्तव्यम् । इदं चैवंविधं जीतकल्पसूत्रं कालानुभावतः प्रायो निराधारपारमेश्वरप्रवचनाधारभूतैः निर्मलसंयमकमलाहृदयालङ्कारहारकल्पैः सकलसुविहित— व्रातशिरोमणिभिः विश्वविख्यात श्रीतपामहागच्छगगनाङ्गणनभोमणिभिः परमगुरु श्रीसोमप्रभसूरिभिः पवित्रचारित्रैकतानमानसैः मन्दतरमेधाधारणाधिगमविनेयजनानुग्रहार्थमेव अमुद्रसकलपरमागमसमुद्रमहाप्रयत्नेनावगाह्याऽमृतकल्पं प्रकटमकारीति ।। ३०७ ।।
इति यतिजीतकल्पवृत्तिर्जगत्प्रतीत श्रीतपागच्छाधिराजसुविहितशिरोमणि भट्टारकप्रभुश्रीदेवसुन्दरसूरिशिष्यश्रीसाधुरत्नसूरिकृता ।।
वर्षे तर्कशराब्धिचन्द्रगणिते १४५६ श्रीविक्रमार्काद् गते गुवदिशवशाद्विलोक्य सकलाः कल्पादिशास्त्रावली: । सूरि श्रीयुतदेवसुन्दरगुरोः शिष्याग्रणीरातनो
देतां श्रीयतिजीतकल्पविवृतिं श्रीसाधुरत्नाह्वयः । । ( शार्दूलविक्रीडितम् ) प्राज्ञैरुद्देशतो वृत्तौ ग्रन्थमानं विनिश्चितम् ।
सहस्राः पञ्च श्लोकानां शतैः सप्तभिरन्वितः (५७००) ।। ( अनुष्टुप् )
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलगाथाडूः १४० पू.
पूर्वार्धः / उत्तरार्धः अइपरंपरटविए मीसेसु अइपरंपरापिहिए मीरोहिं १४४पू. अइरतिरोछाड्डिए १६४ पू. अरतिरोछड्डिए पणगं
अइरतिरोसाहरिए पणगं
अइरतिरोसाहरिए
अइरपरंपरठविए पणगं
अइरपरंपरापिहिए पणगं
अरित्तसंघट्टीअ
अकसु अ तेसु पुणो
अक्खनिसिज्ज अविहि चउ
अगरहिसंसत्त
अच्चतोसने अ
अणवट्टो तवसा अणसणभाई
जई - जीयकप्पो
परिशिष्टम् - १
जई - जीयकप्पो मूलगाथायाः पूर्वार्धोत्तरार्धयोः अकारादिक्रमः (पू. = पूर्वार्धः, उ. =
पूर्वार्धः / उत्तरार्धः आसुररक्खसभागे आहाकम्मे चउगुरु आहाराइग्गहणे तह
आहाराई दव्वं बलिअं इअ उग्गमदोसाणं इअसणदोसाणं
अद्धेण छिन्नसं
अन्नह भिन्ने लहुगा
अपत्तापत्तावत्त
अपरिणमंत छकाए
अप्पत्ते अकहित्ता अप्पडिविर ओसन्नोन
अप्पपरदव्यकीए
अप्पपरदव्वभावेहि अप्पेऽपमज्जणि
धूम
अफारएण देसे
अभिसेओ सब्बे
अट्टमछट्टचउत्थं
२६६पू.
२६४उ.
अट्टमछट्टचउत्थं अट्टमदसमदुवालसजिट्ट २५८ उ.
२२ उ.
अट्टेव य ऊसासा छगचउरदुगाओ त्
४७ पू.
अभिमुत्तं दुविहं अन्नं च अ अलस अणुबद्धसे अवलोअणमायरिओ
१६४उ.
१४७उ.
१४७ पू.
१४० उ.
१४४ उ.
३०२पू.
२१२ पू.
३४ उ.
१३८ पू.
२८० पू.
२८४उ.
२९८ पू.
२३१पू.
६५ पू. २०२उ.
२४ उ.
१६० पू.
३२ पू.
२८६ पू.
११३ पू.
११२उ.
१९९ पू.
१८० उ.
१८० पू.
२८४ पू. ११६ पू. १६९उ.
७८ उ. २९७उ.
पूर्वार्धः / उत्तरार्धः अविगडिअंमि असुद्धो अविहिविगिंचिणिआए अविहीइ कासजिंभिअ अव्वत्ते अप्पत्ते लहुगा असणे अकारणं असिणेहसिणेहगएअसहे इक्किक्क असहस्स तंपि हसइ अछंद अभुट्टजलिकरणे अहमवि अन वंदिस्सं अहवाऽऽगयमासहिए अहवा चउगुरुगाई
अह लोउत्तरलोइअभेएणं ११४ पू.
२७ उ.
अहवासंतास
अहिगरणविग जोगे
आयरिअस्स उ गुरुगा आयरिओ आयरिअं
मूलगाथाङ्कः
७
७८ पू. २०६ पू.
आइन्न जयण कारण आउट्टआइ ठाणंतरं व
२५३ पू.
आउट्टिआई पंचिदिघाए २७८ पू. आउट्टिआई दप्पप्पमायकेहिं २५१पू.
१५ उ.
पू.
आउत्तरस तदुभयं आऊतेऊविज्जुप्फुसणे ४४ पू. आगाढाणा गाढस्स सव्वभंगे ३५ आजीवणाइपिंडो पच्छित्तं १२६ आणऽणवत्थुड्डाहो विराहणा २२६ उ. आणाइविराहणया
उ.
आयरिओ एगं न भणे
आयरिओ चउमासे
आलोअणकालंमि वि
उ.
२०८ उ.
१० पू.
२६ पू.
१७० पू.
१०३ उ.
२६७उ.
२६८ पू. २२२ पू.
६९ उ.
४१ उ. १७५ पू. आपणास (सं?) मुच्छण ६३ उ.
आणाभगे चउगु
१२
पू.
आभोगेण वि तणु सु आयरिअपायमूले आयरिअपारभासी
उ.
उ.
आवस्सय सज्झाए
आसातो बहुसो
२७४ पू.
५९ उ.
५
२५
३१ उ.
५६ पू.
६१ पू.
७६ पू.
२५४ पू.
८० पू.
२९० उ.
प/ १-१
उत्तरार्थः)
इअ छच्चउरदुगाउ इअ जीअनिसीहाइ
इअ दवाइ बहुगुणे
इअ महिअणंततसगमि
इअरीए सव्वेसिं इअ हिट्टमुहे हासे इंगाले चउगुरुगा इगनइबहुसंघट्टे गुरुगो इगबितिचउपंचिंदिअवहंमि इगबितिचउरपणिंदिस इग - विगल - पणिदिसु इच्छाईणकर इत्तो च्चिअ ठाणंतरमेगं
इह दसमट्टमछट्टा
उउबद्धमि अनला उक्कट्टपिट्टकुक्कुसभेआ उक्किट्टजहन्नमज्झिम उकिट्टिगी अछेलिअ उक्कोसं तवभूमिं उक्कोसं बहुसो वा उक्कोसमज्जहीणा आवत्ती उक्कोसुक्को सुक्कोसमज्झ उच्चारविहारावणि उच्चारे पासवणे
उडुवसहि दो पमज्जण
उड्डवासा समईसा उत्तरगुणि लहुग
अमाणे लहुगा उद्दवणे वि अ कमसो उद्देसज्झयणसुअखंधगेसु
उद्देससमुद्देसादेस उद्देससमुद्देसे सत्तावीसं उद्धरिअसब्वसल्लो
२०५
मूलगाथाडु: १९४ पू. १०४ पू.
६ पू. २४७ पू. १२३ उ. १६६ पू. पू.
४८ ३०७ पू. २५५ पू. पू.
५०
१९० उ.
२६८ उ.
१६७ पू.
४५ पू.
५२ पू.
५२ उ.
५४
९
पू. उ.
२५२ उ. २६५ पू.
२
पू.
१३६ पू.
१२० पू. २२१ उ.
२७७ पू.
२८३ पू.
२६२ पू.
६
२६२ उ. उ. १९ उ. १९१ पू. १८४ पू.
२०१ उ.
५८ उ.
४
१५४ उ.
२३ पू.
१०५ उ.
२२
पू.
उ.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२० २२९ १०६
२६१
२३०
पूर्वार्धः | उत्तरार्धः उप्परिवाडीगहणे उप्पायगउप्पन्ने संबद्धे उवउत्तो वि न याणइ उवगरणपूडू मासलहु उवटावणिचउगुरुगा उववासछट्टअट्ठम जहन्न उवसंपया विहारे उवहिममत्ते लहुगा उवही(हि?)हरणे गुरुगा उस्संघट्टिअकम्मिअभोगे एआरिसं विउसज्ज एअं पुण सबं एगाइ जा छमासं एगाइदसतेसुंएगाइदसतयं एगा कम्मिअ वसही एगागी खित्तबहिं कुणइ एगे अपरिणए एगे गिलाणि पाहुडि एमेव(5?)संखडेवी एवं दिवसे दिवसे ओगासे संथारुवसयकुल ओरालिए हिरण्णे ओहविभागे अ तहिं ओहेण दवभावाओसन्नगिहिसु लहुगा अंतो बहिंच दद्धे कयपवयणप्पणामो कंकणिअकंडगाई कंदपहासविगहाइएसु कंदपहासविगहाकसाय कत्तइ लोढइ पिंजइ कपेण पडिक्कमणं कमसो भिन्नं लहुगुरु कम्मसमुद्देसाइसु तिसु करकम्मस्स य करणे करणिज्जा जे जोगा कागनिवारणि लहुओ कागाइसाणगोणे कारणगहि उब्वरिअं
जइ - जीयकप्पो मूलगायाः पूर्वार्धः | उत्तरार्थः
मूलगाथाङ्क: २०० उ. कारणविणिग्गयस्सय ८ पू. |
कारणविहिपरिकम्मे २०३ पू. १४ उ. कारणि कम्मिअवसहीइ १८९ उ. १०८ पू. कारित पणकल्लं २३९ उ. ३२ उ. कालाइआइ लहुगो १८७ २५८ पू. कालाइक्कंतउवट्टाण १८३
कालाइक्कमणाइसु २३ उ. कालाद्धाणाइच्छि
१७ कालोदुविगपस्स वि २९६ उ. ३०४ पू. कीरइ अणवटुप्पो सो २८५ २९ पू. कोऊहलं व गमणं २४६ पू.
कोहे बहुदेवसिए २१३ २६९ पू.
खंडइ पीसइ भुंजइ १५० १५६ पू. खलिअस्स य सवत्थ
११ १८९ पू. खामिअविउसविआई ६२ पू. |
खारूमि भावे दबे १७३ २८ पू.
खित्ताओ पारंची २९४ उ. खुड्गभिक्खू
४० उ. गंतीकमणीभोगे
४९ पू. गच्छगयनिग्गयाणं लहुगा १६८ पू.
गच्छा अणिग्गयस्सा ७३ पू. ९४ उ. गच्छो उ दुन्नि मासे ७५ पू. १०४ गमणागमणविहारे सुअमि १८ पू. १५९ पू. गरहिअअचित्तमक्खिअ १३७ ९९ उ. गरहिअइअरेहिं २०२ पू. गाउअलहुगाढत्तं बत्तीसं ४९ उ.
गिम्हसिसिरवासासुं २४९ २३९ पू. गिलाणे बहुरोगी
२८ १२ उ. गिहिमत्ते पलिअके २०५ पू. १० उ. गिहिमाइणा तदुत्तरकरणे २३७ उ. १५२ उ. गिहिणा उवहिवहावणि २३६ २५३ उ. गिहिणोऽवरज्झमाणे ९६ पू. २११ उ. गुत्तीसमिइपमाए गुरुणो ९ पू. १०७ पू. गुरु उवहिअपडिलेहे
२१७ गुरुग अपेहे एगेगं ३०६ गुरुगा आयविराहणि १७५ गुरुगाऽऽयरिअ- ३८
गुरुगाइ छल्लहुत ५१ उ. १७ उ. गुरुगा गुरुगा लहुगा १९२ उ.
مو به مو مو مو به مو به مو مو مو به مو مو مو مو به مو مو مو مو مو به مو
प/१-२ २०६ पूर्वार्धः | उत्तरार्धः
मूलगाथाङ्कः गुरुगा सपच्चवाए गुरुगा हिरण्णमाई ९५ उ. गुरुगो अ बालवुड़े ३८ उ. गुरुगो इअरे लहुगो २०९ उ. गुरुगो दगुल्लवत्थाघट्टणे गुरुगो लहुगो दोसे गुरुमासो चउलहुअं गुरुलहुअ छपणमासा गुरु लहु लहुस ति २६० गुरुवसभभिक्खुखुड्डे गुरुवसभभिक्खुथरे
३९ घटुंती गाहंती आरंभंती १५३ हारिअघोउग्गामि १९७ हीणं वा अहिअंवा २५४ हीणयरे हीणयरं हीणयरे २५५ हीणे मझुक्कोसे कमेण ५५ उ. चउगुरु अचित्तगुरुसाहरिए १४९ पू. चउगुरुग विभूसाए २०४ चउगुरुग रायपिंडे २०५ चउगुरु मासगुरु कमा १४१ चउगुरु मासगुरु कमा १४५ उ. चउगुरुमासगुरु कमा १४८ चउगुरुमासगुरु कमा १६५ चउगुरु सचित्तअणंतमीसिए १५८ चउछट्टट्ठमऽकरणे
२३२ चउद्दसपुबधरंमि धर २९८ चउभंगी इअ सत्तसु चउभेए उद्दिटे लहुमासो चउमासवरिससबु- २४२ चउरो चउगुरु अहवा चउरो वंदणलावं तेण चउलहु अ मासलहुआ १३९ चउलहुअमासलहुआ १४३ चउलहुअमासलहुआ १४६ चउलहु अ मासलहुआ १६३ उ. चउलहु अह चउगुरु १२५ उ. चउलहुअं लहइ मुणी १६२ पू. चउलहुअं सेसदुगे ११९ उ. चउलहु-गुरु-लहुमासो ४४ उ.
'
७४ पू.
444444444444444449404949
१९९
१०६
७६
مو به مو مو په به
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
94449494
११०
२९०
पूर्वार्धः | उत्तरार्थः मूलगाथाङ्कः चउलहु दूईपिडे १२४ उ. चउलहु पुत्थयपणए २१४ उ. चउलहु भागे पाए चउलहु वणीमगपिंडे १२७ पू. चउलहु सेसे सबहिं ८१ उ. चत्तारि छच्च लहु गुरु ९८ उ. चरम सपच्चवायं ११६ चरमठाणावत्तिसु बहुसो २९२ उ. चिर-इत्तरभेएणं १०९ उ. चिरठविए लहुमासो छउमत्थस्स विसोही छक्कायवग्गहत्था समणट्टा १५३ पू. छट्टचउत्थायाम लहुपक्खे २६५ छटुंतं तव लहुमट्टमाइ २७० छड्डिअमिह पुढवाइसु १६२ उ. छड्डिअसचित्तभूदगसिहिप १ छल्लहु अकालधुअणे छिन्नकरचरणगुन्विणि छेआइमसद्दहओ मिउणो २४५ छेआईए वि तवो २४५ उ. छएण उ
२८१ पू. छेएणाछिन्नपरिआए २७२ छेओ मूलं च तहा ६४ । छेओवट्टावणिए पायच्छित्ता ३०० छेअं पणगाईअं पावइ २७७ जं एगकम्मदोसो १९० जं चन्नं करणिज्जं ७ पू. जं जीअदाणमुत्तं एअं २५२ पू. जइ छम्मास परेण वि २७३ जइ वारिन सारेई ७४ उ. जत्तिअमित्तं कालं तवसा जतुछगणाइविलित्तुभिन्न ११८ जत्तियमित्तं कालं तवसा २८७ जत्थाऽऽइन्नं सब्वे २०६ जत्थुप्पन्नो दोसो २९५ जलतेअबहुलफुसणे छग्गुरु ५३ जहन्नुक्कोस जहन्नगमज्झा २६३ उ. जाइकुलसिप्पगणकम्म- १२६ जावइ वा विसइअं २५० उ.
pp مه ۲ مه نم نم نم ۴ و ۴ تنه ۴ نر p
जइ - जीयकप्पो पूर्वार्धः / उत्तरार्धः
मूलगाचाहः जातिअ-जइ-पासंडि १०८ उ. जातिअजइपासंडि १२२ उ. जातिअ वसही तेहिं १८५ पू. जावंति मिसि चउलहु १०९ पू. जिणजिणहरठवणगुरू गुरु जीअब्बवहारगयं
१ उ. जीएणं गुरुमासो २३५ जो उ सलिगे दुट्ठो २९१ पू. जोगस्स कमा छल्लहु ३५ उ. जोगेसु दिवसवुड्ढीति ३०३ जो जत्थ जेण दूसइ २८६ झोसिज्जइ सुबहु पि ठंतस्स पढमतइए लहुगो १८८ उग्गिन्न दिन्न अमए ७२ ठवइ बलिं उवउत्तइ १५१ ठवणमणापुच्छाए ठवणरुवणाइ ते वि हु २७३ ठविए सचित्त
१३९ तंदसविहमालोअणपडितंमि वि बहुवारकए तं लहुमवि कालगुरु तइए कालगुरु लहू तणवितणसंजयट्ठा
१९२ पू. तण-डगल-छार तत्तो तत्तो कीरइ
२९५ तत्थ कमेणं पणगं १३४ तत्थोवहिनिफन्नं
८३ उ. तद्दिणनिअत्तसुद्धो न २४३ तन्न जुज्जइ जम्हा १७१ तवईअमसद्दहए तवबलिए २८२ तवकाल गुरुअ लहुअं २६९ तवकालेहिं विसिट्टो २०३ तवगबिआइएसु अ २७९ पू. तह पाडिअलद्धेवि हु १९६ उ. तवगबिओ तवरस य २७५ पू. तवगुरुकालगुरुकमा १७९ तवछेयमूलअणवट्टया य ४ तवसा व जो न
२७५ उ. तवसो अ पहाणंग
प/१-३ २०७ पूर्वार्धः | उत्तरार्धः
मूलगाथाः तह कारणाऽणणाहारे १६७ उ. तह कालमंडलाणं च ३०२ उ. तह खवणंबिल आसण २६६ उ. तह गुरुअचित्तपिहि १४२ तह य कवाडुब्भिन्नं तहिं बारस दसममट्टम तावइआ चउगुरुगा ४३ उ. तावो भेओ अयसो
६० पू. तितिणिए चलचित्ते २५ पू. तित्थयरपवयणो सुअं ति नव सगवीस २५७ पू. तिविहे वि तत्थ चउलहु १२२ तिविहे वि हु लहुमासो १३६ उ. तिविहो निमित्तपिंडो १२५ तिविहोवहिणो विच्चुअ १९६ तिविहोवहिम्मि गुरु लहुग १९७ तिहिं विगइमउलिएहिं ३०३ तुंबयदारुअमट्टिअपायं २०० तुंबाइबीअवणयणि २२५ ते गुरुगणंति साइमि
१७४ तुसभूइबिंदुमित्ताहारे . १०२ पू. तेण परं दसगं चिअ १५६ उ. ते पावा नायव्वा
६२ थंडिलअपेह संखड ३०४ थल-घट्ट-लेव-लेवोवरि थिरसंकमेण लहुगो थीणद्धिमहादोसा २९२ थीमेहुण संकाए
२२२ थीवयवफासि लहुगा ९१ थेरपहुपंडवेविर जरि १४९ थेराण जिणाणं पुण २९९ थेराण जिणाणं पुण ३०० थोवं थोवयरं वा दसणचरित्तवते
२७९ दगमक्खि पि चउहा १३४ उ. दगमट्टिजलुगमुअणे २१९ उ. दणं पंचिदियवोरमणे २४१ पू. दवं खित्तं कालं
२५१ उ. दबंमि असलीणे
२२८ पू.
९० २७०
له مو به مو له له مو مو به مو مو له بله مو مو مو به مو له هه مو له هه مو
666666666666
१७४
p ن
م
م
૨૮૮
من
ط كنم منم
b btp Www
م
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वार्थिः / उत्तरार्थः दवादविदिने पुण दब्बापरिणमिए पुण जं दसपु ( प ? ) रओ दसगं
दसमाई पुरिमता सिसिरे
दाणं विभागओ पुण
दाणे निरंतरे वा
दितेसु एसु चउलहु दिअगहिअ दिआभुत्ते अ
दिज्जाहि दुब्बलं
दिनाहि लहुअदाणं
दिट्ठी परिणय करणे
दिट्टी (ट्टि ? ) मोहे अपसंसण
दिवसनिसि पढमचरिमे
नववसुवनहारो ते
नववासवुट्टिकिसलय
मूलनाचाङ्गः
८२
उ.
१५९
उ.
५४
उ.
२६७ पू.
२४६
उ.
२७१
१५२
नरतिरिसंसत्ताए लहुगा नाउं विहिणा
नाणे दंसणचरणे नावानइसतारे पायच्छित्तं नासिअ हारविए
निम्नपिंड लहुगो निखितं पुढवाइसु निक्खि छिन्नका निच्छुभणमसंपते लहूगं
१०१
२४७
६५
८६
३७
4 १ १
उ.
पू. निब्बिगड़ निब्बलोमे
पू.
पंचाई लहुगुरुगा
उ. पंचिंदिसु गुरुमासाइ पंतयणका छलहुना पच्छा नायमसुद्धं
पच्छित्तं तेण तयं
पडिकमणकालभोअण
ܘ ܩܟ
उ.
२२६
दीद्धाणसेवि
२४१
१४
दुचिंतिअ दुन्भासिअ दुतिकल्ला व कमा ५३ दुब्बलअष्परिणामे अथिर २८२ विहं तु पूइकम्मं दुक्तं दुविहतवपरूवणया दूमिअभूमि(वि) अ वासिअ
१०७ १३१
२२७
१७८
देसि अराइ अपक्खि अ
पू. २१ पू.
दो दिवस
६६ पू.
२२९ उ.
१९५ उ.
दोसे न कोहमाणे दोसेहि उपेहते घाईड पंच खीराईभ अओ धावणडेवणसंहरिसगमणकि २२१ नव दिण पणहि असयं
१२४
उ.
उ.
पू.
उ.
पू.
उ.
उ.
उ.
उ.
पू. ६७ उ.
२५७ उ.
४३
पू. उ.
उ.
जइजीयकप्पो
१८२
२४९
२३४
उ.
१८ १९८ उ.
१६९ पू. १३८ उ.
१९३ उ. उ.
७०
पूर्वार्धः / उत्तरार्धः निपच्चनायपरगाम आहडे निम्मीसमीसकद्दम
नियमे चेडनंदणि
निरवायपरिस्यासड निविअपुरिमाणंबिल
पडिकमणाकरणे
पडिसिज्ज द पडिलेहणकालंगिन
पढमबितिचाउलोदगि
पटमाइ पोरिसीए बिज
पढमुस्सेइममुदयं न पढ़ने काललवगुरू
पणगाइ छग्गुतं पणवीस सङ्घसगवीस
पनरसपएतु चउगुरु
पनरस सडसतरस परपरिवाए पेसुन्न परभावक्कीए पुण
रिट्टि पि दुविहं परिवाराइनिमित्तं पहरइ जो अ सपक्खे पहरणमम्मणि धम्पुरु पाणम्मि गुरुन विअडे पाणासंवरि भिन्नं पाणिनहाई सुमि पायडपयासकरणं तं
पासंडिअट्टविहिआ महवज्जा पासत्थाइ जो वि अ
पासत्थाइसु लहुगा पासवणठाणरू सहे
पाहडिआ वि अ पिंडम व वत्यम्मि
मुलगाचाछुः
११७ उ.
१३३ उ.
२२३ उ.
४८
उ.
२५९ पू.
८८ पू.
९५ पू.
१५५
उ.
७१
उ.
१६ उ.
३ उ.
३०६ पू.
२२४ उ. ८४ पू. २४० उ.
. ܼܟ ܼܟ
१७२ पू.
८९
पू.
१७१ १७३
६८
६७ पू.
८५ उ.
६६ उ.
३०५ पू.
११३ उ.
११५
उ.
उ.
पू.
१०० I.
२८३
उ.
७२
1994 19:44 a
१७० उ.
२३३ पू. उ.
२०
१११ उ.
१८६
पू.
२७६ उ. २४४ उ.
८४ उ.
११० उ.
१९४ उ.
1
प/१-४
पूर्वार्धः / उत्तरार्थः पिंडोवहिसिज्जाई गहिअं पिट्टीवंसो दो धारणा पिहिए सचित्तभूदग
पिहिता अभिहिअं
सुन्न प
पुठाइएस पुढवाइजिउम्मीसे चउलहु
पुढवीमक्सि अमित्वं चउनिहं
पुरिमचरिमासु पत्तादपेहि पुरिसतिरिएहि लहुग पुरिसस्सित्थीफासे चउलहु पुवमपिहि अथंडिल
फासुअ अफासुए फिडिए सयमुस्सारिअ बायरपाहुडिआए चउगुरु
बारसविहं विभागे बीओसे मीसेसु अ बिद्रपडिकमणि लहूगा
भत्त राज्झाय
भते पाणे रावणासणे
भावपडिबद्धि भिक्खट्टपविद्वाणं
भिक्खुमि अ भिन्न कालखाणाइत्यि भिन्नमपेहे वराही
भिन्न- लहु-गुरु लहुगा भिन्नं लहु-गुरु- चउलहु भूअपमज्जणुओग-काल भूजलसिंहिपणपरित भूदगवणमक्खिअम्मिअ भूति अपेह अज्झसिरतण मंडल अपडिक्कमणे समं
मज्झ सवासा इत्ति
२०८
मूलगाथाडु: १६ पू. १७६ पू.
१४३ पू.
१४२ उ.
२७
I.
४२ पू. १५७ पू.
१३२ उ.
मक्का
मत्तविणु बहिनिरो महसावज्ज जइट्टा
महावज्जा गुरुना
मायाए मासगुरु
मासगुणे सेसदिणी
२२३ पू.
२२८ उ.
९२ पू.
२१२ उ.
१०३ पू.
२११ पू.
१११ पू.
१०५ पू.
५० उ.
२२४ पू.
७५
उ.
१९
८५
१६८ उ.
२८० उ.
२०८ पू. २१८ पू. पू.
२४
४२.उ.
३४ पू. १५४ पू. १३२ पू.
२१४ पू.
२१६ उ.
९७ उ.
२६३ पू.
२१५ उ.
१८६ उ.
१८७ उ.
१२८ उ.
२७४ उ.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइ - जीयकप्पो
प/१-५
२०९
مو مو مو مو به
मूलगाथा २०४ पू. १६६ उ. २९३ उ. १८२ पू. १३ पू. २८७उ. ७७ उ.
मूलगाथाङ्कः १५८ उ. १२३ पू. ११२ पू. ११८ ४० पू. १५७ उ. १६० उ. १६१ उ. ९१ पू. १३० उ. ८९ उ. ७७ पू. २८१ उ. १७६ उ. १७९ पू. २०१ पू. १९८ पू.
२८९ उ.
१० उ.
२४४ पू.
२४३ पू.
२०९पू.
१४५ पू. १६१ पू. १६५ पू.
पूर्वार्धः / उत्तरार्धः मासगुरु दुविहं पुण मासलहु पढमभेए मासलहुपयडकरणे मासलहु सग्गामाहडम्मि मिच्छत्तीणं उववूह-भत्ति मिस्सपुढवाइमीसे मासलहुँ मीस छकायापरिणय मीसाणंतपरिणए गुरुमासो मूलं इस्थितिरिक्खिन मूलं च मूलकम्मे मूलं छेअं छम्मासमेव मूलं तु पडिक्कते मूलं मूलावत्तिसु मूलगुणेहिं असुद्धा एसा मूलुत्तरचउभंगो पढमे मुहकरणं मूलगुणा मुहणतयरयहरणे मोसाइसु मेहुणवज्जिएसु रयहरचोले उग्गहफिडिए रागद्दोसविमुक्को रायग्गमहिसिपडिसेवओ लढेन निवेएई लसुणाइसु लहुमासो लहु अप्पे वि हु तलि लहु कायब्भंग लहुगं संतरफासे लहुगसचित्ते तुरिए लहुग समणट्टधोए लहुगा गुरुगज्जाणं लहुगा गुरुगो लहुगो लहुगा निंबाइतयाइ लहुगा य हुति लहु-गुरु-लहुगा लहु गुरु लहुगा लहुगुरु लहुगा गुरुगा लहुगुरुलहुगा वा लहुगो अ उवेहाए लहुगो इरिओवओगाकरणे लहुगो लहुगा गुरुगा
पूर्वार्धः | उत्तरार्धः मूलगाथा लहु तदहिअ मित्तं २३३ उ. लहुतमलहुतरलहुओ २६० उ. लहुमासभिन्नवीसं २६१ उ. लहुमासाई चउगुरुअंतं लहुमासो अजहन्ने १२० उ. लिंगेण दवभावे २८५ उ. लुक्खंमि अ हीणतरं २४८ उ. लुक्खं सीअल साहारणं २४८ पू. लेवाडसुक्कसंनिहिभोगे १०१ लेवे लेवोवरि-कुंभ-तुंब ४५ उ. लेसेणं सपरट्टा
३०७ लोउत्तरि मासलहू ११४ लोउत्तरि मासलहू
११५ उ. वंदइ न य वंदिज्जइ २८९ वंसगकडणुक्कंबणछायणलेव १७७ वज्जा य महावज्जा १८३ वज्जा सगिहं दाउं १८५ उ. वणमक्खिअंतु १३५ उ. वमणे निसि
३०१ उ. वयभगे लहु सहसप्पमायओ २३१ उ. वरिसंताणि अभोगे लहुगा २१९ पू. वसभाइसु अति कमा ५७ उ. वसभे छग्गुरुगाई वसहि-निवेसण-पाडग २९४ पू. वसहि बहुसो पमज्जणि १९१ उ. वसहे छग्गुरु भिक्खुमि ५६ उ. वायरसुहुमं च तहा १२७ उ. वारेऊण न कप्पइ ९६ उ. वासं बारस वासा २८८ विगलाण घट्टणाइसु ५१ विज्जाइसुविणलक्खणकोउ २३६ पू. विज्जामते चुन्ने
१३० पू. विरिअं न हावइज्जा २३४ वीआरे गेलन्ने ८० उ. वेआवच्चगरस्स उ २५६ उ. वेआवच्ची हिंडण ८८ उ. सुद्धो लहु३ लहु११ २०७ उ. संकाइसु तिसुदेसे संकिअदोससमाणं १३१ पू.
पूर्वार्धः | उत्तरार्थः संजमहेउं लेवो न संजोअणाइ चउगुरु संपागडपडिसेवी लिंगाओ संसत्ताए काएहिं संभमभयाउरावइ संवच्छरमुक्कोसं आसायइ संवच्छरमुस्सग्गे कयंमि संवरविणिज्जराओ मुक्खस्स संवासो से कपइ संविग्गपक्खिआणं संविग्गभाविएणं संविग्गे अमणुन्ने एवं संविग्गो साविक्खो संसट्टदाणगहणे कल्लं संसट्टासंसट्टे निद्धे सचित्तअणतेणं सचित्तणंतकाए अपरिणए सचित्तणंतकाये सचित्तमंतकाए सच्चित्तअणतेसु सज्झायकालगोअरचरिआई सज्झाय-भिक्ख-भत्तट्ट सडसयं पणसटुं सत्तरत्तं तवो होइ सत्तीइ सुत्तपोरिसि सपच्चवायपरगाम सपरहिअधारणट्टा सपरिकम्मा वसही समणहिगरणे पडिणीअ समणुन्नसमुद्देसे समिईसु अ गुत्तीसु अ सयमद्धं तिन्नि सल्लुद्धरणनिमित्तं खित्तंमि सब्वत्थ होइ लहुओ सबवयाईआरे सब्बेसु वि बीअपए सब्बोवहिकपमि अ ससरक्खमक्खिअं तह ससिणिद्धं उदउल्लं
به مو مو مو مو مو مو مو مو مو له به
१४१पू.
३०५ उ. ६१ उ. २९१ उ. ८३ पू. २१३ उ. २२५ पू. २१६ पू. ९२ उ. १७२ उ. १९३ पू. २१७ उ. १९५ १०२ उ. २६ उ.
१४८ पू. २१८ उ.
७३ उ.
६८ पू. २७२ पू. २३० उ. ११७पू. १ उ. १७७ उ. ७९ पू.
३०१पू.
४१ पू. २१ उ.
८७
२२७ उ. १३ उ. १५ पू. २४२ पू. १३३ पू. १३५पू.
२१० उ. ६४ पू.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलगाया ११ उ. ६९ पू. १८४ उ. ३३ पू.
२९९ पू.
पूर्वार्षः | उत्तरार्धः सहसाणाभोगेण व सहसा व पमाएणं सा चेव उवट्ठाणा सामण्णेणं सुत्तासायणि सामाइअसंजयाणं सामान्नेणं गुरुगा सामिपहुतेणकए तिविहे सारूवी-पच्छाकड सारो चरणं तस्स वि सावज्जबहुपडिणी साहम्मिय त्ति साहरिअ सजिअ साहारण-चुल्लग
जइ-जीयकप्पो
प/१-
६ २१० पूर्वार्धः | उत्तरार्घः मूलगायाहुः । पूर्वार्षः | उत्तरार्धः मूलगाया साहारणचोरिअगं देइ १५१ उ. सुन्नवसहीइ गुरुगा १८१ उ. साहुपओसो संसारवडणो ६० उ. सुबहुत्तरगुणभंसी २७६ पू. साहूहिं लेहसालं २३८ पू. सुहुमाए मासलहु १२८ पू. सिअउसिणोदगफासुअअफासु १८८ पू. सुहुमो अबायरो वा
९३ पू. सित्ता संमट्टावि अ १७८ सेवामि त्ति अ मिहुणं ९० पू. सिसुकीलनघरकम्म २३८ उ. सेसाण हुंति लहुगा ७९ उ. सीसपडिच्छायरिए
सेसे पढम ति इगदस २०७ पू. सीसपडिच्छे पाहुडि
सेसे सीसे गुरुगा ३० उ. सुअववहारुवएसा ओहेण २५९ सेसेसुक्कोसाभिक्खासेवणाईसु २७८ उ. सुइमाई इक्किक्का २३७ सेसेसु फासुएणं देसे १८१ पू. सुगुरूण अलाभमि १० पू. सेहाई पडिकुट्टे ९४ पू. सुत्तविहिणाऽविलंबं जं २७१ उ. सो कीरइ पारंचि २९३ पू. सुत्थे वसओ वासुवरि २२० उ. हट्टगिलाणा भावंमि २५० पू.
३९ पू. १२१ पू. १२ उ.
4949449494
94949494944
१०० उ. १४६ पू. १२१ उ.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्कः १५३ १५२ १२८
ܚ
ܟ
ܩ
ܚ
१७०
१९०
ܩ
0
ܩ
ܚ
ܩ
ܩ
ܩ
0
१४१ १५१ १८७ १३३ १२८
6
ܩ
ܩ
ܧ
ܬ
6
जइ-जीयकप्पो
प/२-१ परिशिष्ट -२
जइ-जीयकप्पो अवान्तरगाथानां अकारादिक्रमः अवान्तरगाथाप्रथमपद
पृष्ठाङ्कः
अवान्तरगाथाप्रथमपद अइभार चुडण पणए
१४२
आहार उवहि देहे अइसेसिइडिधम्मकहिवाइआयरिअ
आहारादीणट्टा जसहे अक्खा संथारो वा
१२९ इअ एस तेरसविहो अट्टारस पुरिसेसं
इक्कल्लेण न लब्भा अणसणमूणोअरिआ वित्तीसंखेवणं १५९ इच्छा मिच्छा तहक्कारो अणहीआ खलु जेणं
इत्थं पुण बहुतरगा भिक्खुण(णो?) अपच्चयो अवन्नो पसंगदोसो
इत्थ य जह नवदसमे अप्पत्ति च्चिअ वासे
उउबद्धमि न अनला अपा मूलगुणेसुं
उउबद्धधुवण बाओस अप्पाहारस्स न इंदिआई
उउबद्धपीठफलगो ओसन्नं अब्भुटाणे आसण किंकर
उक्कस्सारूवणाणं मासा अलस भणति बाहिं
उक्कोस तिसामासे अलाभरोगतणफासा
उक्कोसो अट्टविहो अल्लीणा नाणाइसु
उक्कोसं तवभूमि अवधारेउं सीसो
उग्गमदोसादीया पासत्थाई अवराहे लहुगतरो
११५
उड्डाहरक्खणट्टा संजमहे अवसगमणे दिसासुं
उत्थिताः साधवः अविअ हु सब
११४
उपसंपय पंचविहा सुअ असंजयाण भिक्खू कज्जेसु १५४
उस्सग्गेण उ सुज्झइ असणाईआ चउरो पाउछण
१०७ उस्सेइमसंसेइमचाउलओदगं च असणाइआ चउरो वत्थे
१३४ उस्सुत्तमणुवदिटुं असिवे ओमोदरिए
१२६ एअगुणसंपत्तो पावइ असिवे ओमोदरिए रायटे
१५७ एआइं अट्ट ठाणाई अह जारिसओ देसो
१५३ एए चेव दुवालस आचेलुक्कुद्देसिअ सिज्जायररायपिंड १६९ एएसामण्णतरं जे भिक्खु आपुच्छणा उ कज्जे
एएहिं दाणेहिं आवत्तिओ आमे घडे निहित्तं
एअं नाऊण तहिं आयके उवस्सग्गे
एगणवीसगस्स उ आयरिअ-गिलाणाण य
एगेण कयमकज्ज करेइ आयरिअस्स विणासे
१९३ एमेव उवहिसिज्जा आलोअणा पडिकमणे
एमेव देहवाओ आलोअणा विवेगो
एवं तावुग्घाए आलोअणा विवेगो अ तइअं
एवं तु करितणं आवत्तितवो एसो नवभेओ
१७६
एष नवविधतपोदानलक्षणः आवासगं अनिअयं
१५०
एस तवं पडिवज्जइ न आवासग सज्झाए
१५०
एहि भणिओ उ वच्चइ आहाकम्मामंतण पडिसुणमाणे
१६०
ओहेण जस्स गहणं
ܩ
ܩ
ܩ
ܘ
ܩ
१० १४७ १९५
१२८ १५४ १७८ १०
ܩ
ܩ
ܩ
ܩ
११७ २७
ܩ
ܩ
ܩ
१९३ १६८ १९५ २९
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्कः
२८
0
0
0
0
अवान्तरगाथाप्रथमपद ओहेण जस्स गहणं अंतोबहिसंजोअण आहारे कज्जविवत्तिं दट्टण भणइ कप्पठिआदओ वि अ चउरो कपतिअ पडिग्गहगो कांजिअआयामासइ काम खलु धम्मकहा काम! जानामि ते कामी सघरंगणओ थूलपइण्णा कायाणं छक्क जोगमि काया वया य तेच्चिय कालातीते काले किं पुण जगजीवसुहावहेण केप्याहुः प्राग् वनेभोऽभूत् कोउअ भूतीकम्म कोहे माणे अ खधे दुवारसंजइगरुलद्धंसो खित्तं गओ अ खुहा पिवासा सीउण्हं गइठाणभासभावे लहगो गवाशनानां स गिरः शृणोति गिम्हासु अट्ठमं दिज्जा गिम्हासु चउत्थं दिज्जा गिम्हासु छट्टगं दिज्जा गिहिनिक्खमणपवेसे गीअत्थेणं दिन्नं गुणपरिवट्टिनिमित्तं कालातीते गुत्तो पुण जो साहू गुरुपक्खे छम्मासो पणमासो गुरुपक्खे नव एए गुरुपक्खो उक्कोसो मज्झ गुरुलहुलहुसगपक्खे इक्किक्को गुबिणी बालवच्छा अ चित्तबमलेवकडं लेवकडमाहु चउफलपुत्ती सीसे बहुपावरणाउ चउरंगुलदीहो वा चउरो अ दिविआ भागा चारे वेरज्जे वा
जइ - जीयकप्पो
प/२-२ अवान्तरगाथाप्रथमपद १२८ चिचिणि अत्थुर पाउर
१२९ २७ चोद्दस्सवासस्स तहा
२६ छंदं निरुत्तं सई
१५३ १६९
छक्कायदयावंतो वि १२८ छक्कायाण विराहण
१३६ ११०
छन्भागंगुल पणगे १५२ छिन्दित्तु तयं भाणं ७८
छेओवट्टावणिए पायच्छित्ता १५६
जं अज्जिअं चरित्तं
जं अज्जिअं समीखल्लएहिं १९४ जं केवलिणा भणि
२६ जं जं सुअमत्थो वा
२८ १५८ जं जाणिज्ज चिराधोरं
११३ २०० जंतु निरंतरदाणं जस्स
१७९ १५० जं पुवं निअयं
१५२ जमि रविनक्खत्ते ततो
१९५ १२५
जइ एगभाणजिमिआ गिहिणो १५८ १४९ जइ तेसिं जीवाणं
१४१ १२ जइ पुण पवावेई
१४४ २८
जत्तिअमित्ता वाराउ मुंचई १४१ १५६ जत्थ पुण देइ सुद्धं भागं
१८३ १६८ जत्थ य दुरूवहीणं न
१८६ १६८ जाणंतु ता इमे समणा
१६३ १६८
जलदोणमद्धभारं समुहाई १६३ १५४ जातस्त्यानद्धिरेषोऽथ गत्वा १९९ १०
जह जलमवगाहिंतो बहुचेलो १६९ १४६ जह बालो जपतो ४४
जावंतिअमुद्देसं पासंडीणं १७६ जातिआ पगणिआ सखित्त १३७ १७६ जावट्ठिय इक्किक्कं तं
१७८ १७६ जाव न बहुपसन्नं
११२ १७६
जुत्तमदाणमसीले कडसामइओ उ १५६ ३४ जे भिक्खू असणादी
१५६ १०१ जे भिक्खू वत्थाई
१५७ -१२५ जे भिक्खू वत्थादी
१५७ १४० जो जहसत्तो बहुतरगुणो व १७० १२४
ठवणादिवसे माणा विसोहइत्ताण १४८ ठवणा वीसिअ पक्खिअ
१८१
८४
१८३
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवान्तरगाथाप्रथमपद ठवणारोवणदिवसे माणाउ ठवणारोवणसहिआ संचयमासा ठिअकप्पंमि दसविहे ठवणाकणे हरो अकुलीत्ति अ अकुलीत्ति अ तं होइ सइंगाल • तणडगलछारमल्लगसिज्जा तत्थ कुलं विण्णेअं
तवकाले आसज्जउ गुरू तह थोव - जुण्ण - कुच्छि अचेलेहिं तह धिइसंघयणोभयसंपन्ना तहविह न सव्वकालं
हिदुन्नि अ तहेवाऽसजयं धीरो तिअ सीअं समणाणं तिण्हमन्नयरागस्स तित्थंकरपडिकुट्टो आणाण्णा उग्गमो तिन्नि विहत्थि चउरंगुलं
तिन्नेव य पच्छागा तिन्नेव य पच्छागा तिलतुसतिभागमित्तो वि जस्स तिवरिसपरिआयस्स उ तिंबुरुअदारुअपि व अग्गाहिअं
नोक्तं हेतुना न
उत
दंडविदंडगलट्टीविलट्टि तह दंतच्छिन्नमलित्तं हरिअठिअ
दंसणनाणचरित् दंसणनाणचरिते तवे दंसणनाणचरिते सत्थो दप्प - अकम्प - निरालंब दव्वं खित्तं कालं
दस - कप्प - ववहारा
दसवासस्स य विवाहो
दावद्दविओ गइचंचलो दासे दुट्टे अ मूढे दिवसा पंचहिं भइआ दिवसेहिं जइहिं मासो दिव्वा माणुस्सया
जई - जीयकप्पो
पृष्ठाङ्कः
१८२
१८४
१५७
१८
२९
१०५
१०७
१५
१७९
१६९
१६९
१५२
१२९
५
१०१
४
१०८
१३३
१२८
१२८
१९५
२५
२७
१९
७४
१२९
१४८
४
१४९
१४९
४
१६७
२६
२६
२८
३४
१८४
१८५
१२
अवान्तरगाथाप्रथमपद
दिवेसु उत्तमो लाभो दीहो वा हस्सो वा दुविह तिविण रुंभइ दृष्टाः पादोनपौरुष्यां दुविहे गेलन्नम्मी निमंतणा वो अ होइ दुट्टो दुविहो खलु पासत्यो चुइअं दुक्खं नत्थेअंमि जमिच्छह नित्यालीनप्रलीनाङ्गः पंचमहव्वयभेओ छक्कायवहो
पंचासवप्पवत्तो जो खलु
पंड वाइए कीवे पउमुपले अकुसलं पगामं च निगामं
प/ २-३
पट्टविइआ य ठविआ
पट्टविइआ वहते वेआवच्च पडिलेहणमुहपत्ती रयहरणनिसिज्ज पडिसेवणपारंची तिविहो
पढमस्स य कज्जस्सा
पढमस्स य कज्जस्सा पणगाइसंगहो होइ पंजरा पत्तं पत्ताबंधो पायठवणं
पत्तं वा उच्छेदे
पत्तगधारीणं पुण नवाइभेआ पत्ताबंधो पडला रयहरणं पयला उल्ले मरुए
परिहारविसुद्धीए मूलंता पायच्छित्तं विणयो वैआवच्चं पावाणं पावयरो दिट्टिब्भासे
पासत्थ अहाछदे कुसील पासत्यासन्नाणं कुसील पासोत्ति बंधणंति अ पिंडस जा विसोहा
( ? ) निसिज्जा दंडगपमज्जणं पुरिसा गीआगीआ सहाराहा पुवं अपासिऊणं छूढे पैशाचिकमाख्यानं श्रुत्वा प्रमाणानि प्रमाणस्यै
पृष्ठाङ्कः
१२४
१४०
१५५
१९९
१०८
१९६
१४९
१३७
७०
१४
२९
१५२
३६
१३३
१०४
१७९
१७९
१४७
१९६
६
८
६९
१२८
७३
१२८
१२८
१८
१४
१५९
१९८
१५१
१५५
१५०
१२
१२९
१६९
२१
७८
११४
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
८४
.
.
१५
अवान्तरगाथाप्रथमपद बउसपडिसेवगाणं बत्तीस किर कवला बत्तीसाई जा इक्कघास बहुसो बहुस्सुएहिं बारस अट्ट य छक्कग बारसवासस्स तहा बाले वुड्ढे नपुंसे बाहल्लपुहत्तेहिं गंडीपुत्थो बिअ-तिअ-चउक्क-पणगं बिडअपदं गेलन्ने असहू बिइअस्स य कज्जस्सा बीअस्स य कज्जस्सा भंडगपासगलग्गा उत्तेडा भत्तस्स व पाणस्स व भासाचवलो चउहा भिक्खविआरविहारे दुइज्जंता भूमावघर्षयन् पादं मज्युक्कोसो मज्झिममज्झो तह मण-वयण-कायगुत्तो मद्दवकरणं नाणं तेणेव मनोयोगः पुनरयं मरिज्ज सह विज्जाए महिलासहावो सरवन्नभेओ माताप्येका पिताप्येको मासचउमासछक्के मिच्छत्ते संकाई जहेअ मूले कंदे खंधे तया रंधणकिसिवाणिज्जं पबत्तइ रयहरणं मुहपत्ती दुविहो रसहेउं संयोगो पडिसिद्धो रुवणाए जइ मासा लट्ठी आयपमाणा विलट्रि लहु-भिन्नमास-वीसा लोइअववहारेसु लोए वंदिअ पणमिअ अंजलि वत्तणुवत्तपवत्तो बहुसो वत्तो नाम एक्कसि वयछक्कं कायछक्कं वयछक्कमिदिआण च
जइ - जीयकप्पो
प/२-४ पृष्ठाङ्कः अवान्तरगाथाप्रथमपद
पृष्ठाङ्कः १३ वर्द्धन्ते पञ्च कौन्तेय !
१५९ १०४ वालमई सुत्तमई
१२९ ११५
वासत्ताणाईओ मज्झिमगो १२९ वाससिसिरेसु वाओ
५३ १८७ विगई विगईभीओ
१०९ २६
वेअणवेआवच्चे इरिअट्टाए १०५ संखडिभत्तबरिअं चउण्हमुद्दिसइ संघयण-विरिय-आगम
१९५ संघस्सायरिअस्स य १२५ संझागयं रविगयं विड्डेरं १९५ १०
संठिअम्मि भवे लाभो १३३ संथारुत्तरपट्टो अहवा
१२९ १११ सगडद्दहसमभोमे अविअ
११४ १३३ सत्तरत्तं तवो होइ
१५५ २८ समिई पयाररूवा गुत्ता
४४ १२५ समिओ नियमा गुत्तो
४४ समितीण य गुत्तीण
४४ १७६ सब्वे वि अ पच्छित्ता जे
१८८ १३८ सब्बे वि खलु गिहत्था
१५६ सागारिआदि पलिअंक
१४८ साधारणे विरेग साहइ
१५३ सामाइअ पारेऊण निग्गओ १५६ सामाइअसंजयाणं पच्छित्ता
१४ १५७ सामायारिं वितह
१५१ सिआ एगयओ लद्धं
१६२ ११६ सिज्जातर कुलनिस्सिअ
१५० ११३
सुक्कोदणस्स भरिअं दुगाउ १३३ १५६ सत्तत्थपोरिसीणं अकरणि
१६० १२८
सुहसीलतेणगहीए भवपल्लिं ७४ १०४
सूइज्जइ अणुरागो दाणेणं १५६ १८५
सोऊण तस्स १२९ सोऊण य घोसणयं
११६ १७६
सोगंधिए आसित्ते वद्धिए १५३ सोलसवासाईसु अ
२६ १५५
सो ववहारविहिन्नू हिआहारा मिआहारा
१०४ हितं मितं प्रियं
१५ हुड़े चरित्तभेओ सबलम्मि
१३३
३० १५
११
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.१५
सड्ड - जीयकप्पो यन्त्र-स्थापना
६५ उत्कृष्टापत्तौ
४।३ मध्यमापत्तौ गुरुतमपक्षे उ०उ० गुरुतमपक्षे उ०म० गुरुतमपक्षे उ०ज० गुरुतरपक्षे म०उ० गुरुतरपक्षे म०म० १२
१० २७), उत्कृष्टापत्तौ
२५ मध्यमापत्तौ लघुतमपक्षे उ०उ० लघुतमपक्षे उ०म० लघुतमपक्षे उ०ज० लघुतरपक्षे म०उ० लघुतरपक्षे म०म०
१०
१०
१५ उत्कृष्टापत्तौ
१० मध्यमापत्तौ लघुस्वतमपक्षे उ०उ० लघुस्वतमपक्षे उ०म० लघुस्वतमपक्षे उ०ज० लघुस्वतरपक्षे म०उ० लघुस्वतरपक्षे म०मव
६१५ उत्कृष्टापत्ती गुरुतमपक्षे उ०म०
४।३ मध्यमापत्तौ गुरुतरपक्षे म०उ० गुरुतरपक्षे म०मन
गुरुतमपक्षे उ०उ०
गुरुतमपक्षे उ०ज०
१०
२७,, उत्कृष्टापत्ती
२५ मध्यमापत्ती लघुतमपक्षे उ०उ० लघुतमपक्षे उ०म० लघुतमपक्षे उ०० लघुतरपक्षे म०उ० लघुतरपक्षे म०म०
१५ उत्कृष्टापत्तौ
१० मध्यमापत्तौ लघुस्वतमपक्षे उ०उ० लघुस्वतमपक्षे उ०म० लघुस्वतमपक्षे उ०० लघुस्वतरपक्षे म०उ० लघुस्वतरपक्षे म०मन
आं०
आं०
गुरुतमपक्षे उ०उ०
६.५ उत्कृष्टापत्तौ गुरुतमपक्षे उ०म०
४।३ मध्यमापत्ती गुरुतमपक्षे उ०० गुरुतरपक्षे म०उ० गुरुतरपक्षे म०मन
४
४
२७), उत्कृष्टापत्तौ
२५ मध्यमापत्तौ लघुतमपक्षे उ०उ० लघुतमपक्षे उ०म० लघुतमपक्षे उ०ज० लघुतरपक्षे म०उ० लघुतरपक्षे म०म०
आं०
आं० १५ उत्कृष्टापत्तौ
१० मध्यमापत्तौ लघुस्वतमपक्षे उ०उ० लघुस्वतमपक्षे उ०म० लघुस्वतमपक्षे उ०ज० लघुस्वतरपक्षे म०उ० लघुस्वतरपक्षे म०मन आं०
ए०
ए०
... आं०
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.१६
सड-जीयकप्पो परिशिष्ट-३ यन्त्र-स्थापना
२१ जघन्यापत्ती गुरुपक्षे ज०म०
गुरुतरपक्षे मज० | गुरुपक्षे
ज०उ०
गुरुपक्षे
ज०ज०
६
२० जघन्यापत्ती लघुपक्षे ज०म०
पादानयन्त्रकम
लघुतरपक्षे मज० | लघुपक्षे
ज०उ०
लघुपक्षे
ज००
आं०
५ जघन्यापत्तौ लघुस्वपक्षे
ज०म० आं०
लघुस्वपक्षे
लघुस्वतरपक्षे म०जव लघुस्वपक्षे ज०उ० |
आं०
ज००
२१ जघन्यापत्ती गुरुपक्षे ज०म०
गुरुतरपक्षे मज० | गुरुपक्षे
ज०उ०
गुरुपक्षे
ज०ज०
आं०
ज०उ०
लघुपक्षे
ज००
लघुतरपक्षे मज० | लघुपक्षे
आं०
२० जघन्यापत्ती लघुपक्षे
ज०म०
आं० ५ जघन्यापत्ती लघुस्वपक्षे ज०म०
ए.
लघुस्वतरपक्षे मज० लघुस्वपक्षे ज००
लघुस्वपक्षे जज०
पु०
ए०
आं०
ए०
ग्रीष्मकाल तपोदानयन्त्रकम् शिशिरे तपोदानयन्त्रकम्
गुरुतरपक्षे मज० | गुरुपक्षे
ज०उ०
गुरुपक्षे
गुरुपक्षे
ज०ज०
आं०
४
ए०
२१ जघन्यापत्ती
ज०म०
आं० २० जघन्यापत्ती लघुपक्षे ज०म०
___ए. ५ जघन्यापत्ती लघुस्वपक्षे ज०म०
लघुतरपक्षे म०ज० | लघुपक्षे
लघुपक्षे
ज०ज०
ज०उ० आं०
ए०
लघुस्वतरपक्षे मज० लघुस्वपक्षे
ज०उ०
लघुस्वपक्षे
ज०० |
पु०
ए०
नि०
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ જે કદાયિત લાગે ઘd, અતિચાર પંક કલંક, આaોયણે તે શોઘni, મુનિઘરે હો શ્રદ્ધા nિ:શંક: 50 ગાથા સ્તવન ઢાળ 14 ગા. 13 જીવનમાં પાપ ઝર્યા પછી અથલા થયા પછી પશ્ચાત્તાપ 8૨વાથી પાપ થવાય છે. અને પ્રાયશ્ચિત 8ાથી વિશુદ્ધ થવાય છે. Serving JinShasan 100 15106 gyanmandir@kobatirth.org ARYA GRAPHics9925801910 વાકે માત/All/%E >> જ !!!!!