Book Title: Chintan ke Kshitij Par
Author(s): Buddhmalmuni
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003140/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana ke kSitija para munibuddhamalla .. WAVE PIAFor Private & personal usalonive WwwAainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya cintanazIla prANI hai| jAgRta avasthA meM to vaha cintana karatA hI hai, svapnAvasthA meM bhI karatA hai| buddhi usake cintana ko sauSThava pradAna karatI hai, viveka gaharAI, smRti sthAyitva to kalpanA nava-nava unmeSa / ina sabhI vizeSatAoM se saMpanna manuSya jaba cintana ke kSetra ko apane AsapAsa tapha hI sImita rakhatA hai taba 7vaha apane evaM apane se saMbaMdhita vyaktiyoM kI samasyAoM taka hI sImita rahatA hai, parantu jaba usake cintana kA kSetra kSitija kI dUriyoM taka vistAra pAtA hai to usake lie hara viSaya bahu-AyAmI hokara bahuta-bahuta vistIrNa ho jAtA hai| usa sthiti meM usake lie bAhya samasyAoM ke samAdhAna kI khoja gauNa tathA AbhyaMtara kI mukhya ho jAtI hai| adhyAtma, dharma, saMskRti aura samAjagata samasyAoM ke samAdhAna cintana ke isI bindu para anviSya hote haiN| prastuta pustaka kA nAma uparyukta pariprekSya meM rakhA gayA hai-cintana ke kSitija pr| jijJAsujana cintana ke kSitija para utara Ane vAlI samasyAoM kA samAdhAna prApta kareMge, aisA vizvAsa hai| Jain Education Internasional el Private S ersonal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana ke kSitija para Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana ke kSitija para muni buddhamalla nikAya pramukha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) ci0 surendra (Atmaja zrI zubhakaraNajI surANA, bambaI) sau0 sonala (AtmajA zrI nirmalacandajI seThiyA, jayapura) ke zubha vivAhopalakSya meM zrI zubhakaraNajI mInAdevI surANA ke saujanya se prakAzita / prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna)/ mUlya : pacIsa rupaye | prathama saMskaraNa, 1662 / mudraka : pavana priMTarsa, dillI-32 CHINTAN KE KSHITIJ PAR by Muni Bubdhamalla Rs. 25.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamikI manuSya cintanazIla prANI hai| jAgRta avasthA meM to vaha cintana karatA hI hai, svapnAvasthA meM bhI karatA hai / buddhi usake cintana ko sauSThava pradAna karatI hai, viveka gaharAI, smati sthAyitva to kalpanA nava-nava unmess| ina sabhI vizeSatAoM se saMpanna manuSya jaba cintana ke kSetra ko apane AsapAsa taka hI sImita rakhatA hai taba vaha apane evaM apane se saMbaMdhita vyaktiyoM kI samasyAoM taka hI sImita rahatA hai, parantu jaba usake cintana kA kSetra kSitija kI dUriyoM taka vistAra pAtA hai to usake lie hara viSaya bahu-AyAmI hokara bahuta-bahuta vistIrNa ho jAtA hai / usa sthiti meM usake lie bAhya samasyAoM ke samAdhAna kI khoja gauNa tathA AbhyaMtara kI mukhya ho jAtI hai| adhyAtma, dharma, saMskRti aura samAjagata samasyAoM ke samAdhAna cintana ke isI bindu para anviSya hote haiN| prastuta pustaka kA nAma uparyukta pariprekSya meM rakhA gayA hai-cintana ke kSitija para / isameM mere una lekhoM kA saMkalana hai, jo sAmayika AvazyakatAoM para likhe gae tathA dainika evaM mAsika Adi vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita hue| inheM vibhAgIkaraNa ke dvArA vyavasthita evaM sampAdita karane kA kArya muni dhanaMjayakumArajI ne kiyA hai| etadartha unake prati pramoda bhAvanA vyakta karatA huuN| yadi ve isa ora pravRtta nahIM hote to saMbhava hai, laMbe samaya taka inheM pustakAkAra grahaNa karane kA avasara upalabdha nahIM ho paataa| vibhinna sugaMdhoM evaM vargoM ke puSpoM kA apanA eka mahattva tathA upayoga hai phira bhI jaba ve mAlA ke rUpa me guMphita ho jAte haiM taba ekAtmakatA ke AdhAra para unakA mahattva tathA upayoga adhikatara ho jAtA hai| mere ina prakIrNa lekhoM ke viSaya meM bhI yahI kahA jA sakatA hai| jijJAsu jana isa upakrama se avazya hI lAbhAnvita hoMge tathA cintana ke kSitija para utara Ane vAlI samasyAoM kA samAdhAna prApta kareMge, aisI AzA karatA huuN| muni buddhamalla jaina vizva bhAratI lADanaM (rAjasthAna) 22 pharavarI 1962 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama vicAra nirmANa ke nikharate dAyitva bauddhika varga : sAmAjika dAyitva sAmAjika nyAya kA vikAsa vikAsa ke patha para caritra - vikAsa jIvana ke tIna sUtra manuSya aura usakI DagamagAtI niSThA pragati ke sopAna sAmarthya aura usakA vizvAsa prANa: eka vyAvahArika vizleSaNa mAnasika zAnti aura dhAraNAoM kA raMga apanA darzana, apane dvArA anuzAsana : eka samasyA dizA - bodha darzana vastu, anubhUti aura abhivyakti syAdvAda kyA hai ? samanvaya kI ora ahiMsA : eka anucitana Aja ke pariprekSya meM 'ahiMsA' maraNa - pravibhakti pudgala : eka vivecana mis 3 8 12 18 23 26 33 37 40 43 48 51 53 56 63 71 77 82 85 88 6.4 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana : anucintana akSaya tRtIyA : eka mahAn tapaH parva saMvatsarI mahAparva aura adhimAsa ekatA aura anuzAsana kA pratIka : terApaMtha yuga-pariprekSya meM maryAdA - mahotsava maryAdA - mahotsava : sAMskRtika parva aNuvrata Andolana : eka paricaya aNuvrata ke sandarbha meM vyakti aura samAja aNuvrata Andolana aura nArI- samAja samAja ke nirmANa meM mahilAoM kI bhUmikA yuga kI AvazyakatA : syAdvAda sadAcAra se jur3e prazna vyakti Atma jAgaraNa ke upadeSTA mahAvIra ahiMsAvatAra bhagavAn mahAvIra ahiMsaka krAnti ke purodhA bhagavAn mahAvIra darpaNa eka : hajAroM cehare, draSTA RSi : AcArya zrI tulasI AcAryazrI tulasI : kuzala adhyApaka usa samaya ke muni nathamala : Aja ke yuvAcArya mahAprajJa zaktisvarUpA jaina sAdhviyAM jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka niSThAzIla zrAvaka zrI bihArIlAla jaina aNuvratI 'amana ' 101 108 113 116 116 123 127 130 133 135 137 147 151 154 156 164 167 174 182 192 206 212 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa ke nikharate dAyitva viveka ke mArgadarzana meM manuSya isa dharatI kA anupama prANI hai / anantAnanta prANiyoM meM usa jaisA dUsarA koI nhiiN| sabhI prANI jIte haiM, manuSya bhI jItA hai, parantu usakA jInA eka pRthaka artha rakhatA hai / zvAsocchvAsa ke grahaNa-vimocana ko hI jIvana kahA jAe to isa sImA taka manuSya bhI saba prANiyoM ke sAtha hai parantu manuSya kA jIvana itanA mAtra hI nahIM hai / apane jIvana ko uccasthiti pradAna karane ke lie manuSya ke pAsa bahuta kucha karaNIya hotA hai| yadi manuSya sajaga hai to avazya hI usakA jIvana kartavya-bodha ke dvArA hI saMcAlita hotA hai| usakA viveka Age se Age usakA mArgadarzana karatA rahatA hai aura vaha kramaza: unnati ke mArga para agrasara hotA jAtA hai| cale so pAye viveka manuSya ko anya prANiyoM se bhinnatA pradAna karatA hai| sabhI prANI bhojana, vizrAma, surakSA aura sUkha kI AkAMkSA se paricAlita hote haiM, parantu akelA manuSya hI hai, jo ina sabase Age bhI socatA hai, vaisA karane tathA banane kA mArga bhI vaha dera-savera khoja letA hai| aura phira eka samaya aisA bhI AtA hai jaba vaha vaisA bana bhI jAtA hai| yadyapi nirNIta Adarza ke rUpa meM svayaM ko DhAla lenA koI sIdhA yA sarala kArya nahIM hai| bahuta Ter3hI khIra hai, phira bhI kucha manuSya aise hote haiM, jo mArgagata kaThinAiyoM se nahIM ghabarAte / ve uddiSTa taka pahuMcane ke lie cala par3ate haiN| jo calate haiM, ve pA bhI lete haiM / eka gIta meM kahA gayA hai jo calatA hai vaha pAtA hai, baiThe usako yama khAtA hai| yahAM pragati ke lie rahA hai, calane kA vrata mUla / / uddezya prApti ke lie calane vAloM meM aneka aise ho sakate haiM, jo mArga se bhaTaka jAte haiM, zrAnta aura klAnta hokara ruka jAte haiM yA phira adhairyavaza nirAza Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 cintana ke kSitija para hokara lauTa Ate haiM, phira bhI sahasroM - sahasroM meM koI eka to saphalatA pAtA hI hai / saphalatA pAne vAle kI pahale se koI pRthak pahacAna nahIM hotI, vaha koI bhI ho sakatA hai / eka kI saphalatA sabakI saphalatA ke dvAra khola detI hai / usase vizvAsa jAgatA hai ki vaha saphala huA hai to maiM bhI ho sakatA hUM / apane hAtha, jagannAtha jIvana ke kAryakSetra meM prApta kI gaI saphalatA hI vyakti ke bhaviSya kA nirmANa karatI hai| dUsare zabdoM meM ise hI bhAgya kA nirmANa bhI kahate haiM / apane bhaviSya kA nirmANa vyakti ko svayaM hI karanA hotA hai / dUsarA jo kucha prApta karatA hai vaha usI kI upalabdhi hotI hai, anya kisI kI nahIM, isI taraha dUsare kI saphalatA bhI usI kI hotI hai, anya kA usameM koI zreya nahIM hotA / isIlie yahAM jo kucha bhI pAnA hai, vaha svayaM apane hI hAthoM se pAnA hai / 'apane hAtha, jagannAtha' kI kahAvata isI ora saMketa karatI hai / ayaM me hasto bhagavAn ayaM me bhagavattaraH'ye mere hAtha hI bhagavAna haiM, itanA hI nahIM, ye bhagavAna se bhI bar3hakara haiM / ' ukta kathana meM kisI prakAra kI atyukti nahIM hokara vAstavikatA kA hI digdarzana karAyA gayA hai| manuSya ko jo kucha bhI bananA hai, vaha svayaM apane dvArA hI bananA hai / isa kSetra meM anya koI mArga hai hI nahIM / 'apane dvArA apanA nirmANa' yaha zAzvata satya hai tInoM kAloM meM I 1 kAla ke tIna bheda kiye jAte haiM - vartamAna, bhUta aura bhaviSya / inameM kevala vartamAna hI aisA hai, jo vidyamAna hotA hai / zeSa do to sadaiva anupasthita hI rahate haiM / inameM eka bhUtakAla hai, jo bIta cukA hotA hai| dUsarA bhaviSyakAla hai, jo abhI taka ajanmA hI hai / ye donoM una atithiyoM ke samAna haiM, jinameM se eka jA cukA hai to dUsarA AyA hI nahIM hai / phira bhI manuSya tInoM se saMbaMdha rakhane ke prayAsa meM lagA rahatA hai / vartamAna ko to vaha pratikSaNa bhoga rahA hotA hai, parantu zeSa donoM ke bhoga se bhI cUkatA nahIM / samaya ke jisa mArga para se atIta meM vaha gujarA hai, vaha mArga to samApta ho cukA hai, dubArA kabhI usa para se nahIM gujarA jA sakatA, parantu usa kAla meM arjita saMskAra aura anubhava vyakti kI cetanA meM saMgRhIta raha jAte haiM / vaha samaya samApta ho jAtA hai, para vaha cetanA sadA kAyama rahatI hai / usameM saMcita saMskAra aura anubhava bhI lambe samaya taka smRtikoza meM surakSita rahate haiN| apanI smRti ke bala para jaba manuSya jugAlI karane baiThatA hai to mAno vaha avidyamAna atIta meM gujara rahA hotA hai / pratyakSa bhakta ghaTanA ko smati ke parde para bAra-bAra bhogatA rahatA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa ke nikharate dAyitva 5 nirbhara hai vartamAna para bhaviSya kAla meM manuSya kA praveza hotA hai kalpanA ke dvArA / vaha apane asantoSoM tathA asaphalatAoM ke ghAva bhaviSya meM nahIM le jAnA cAhatA, ataH una sabase mukta bhaviSya kI kalpanA karatA hai / atIta ke anubhavoM se vaha una kalpanAgata saphalatAoM ko sajAtA hai / jaba una vAyavI kalpanAoM ko mUrta rUpa dekara Thosa dharAtala para utArane kA samaya upasthita hotA hai tabhI vyakti ko vAstavikatA se Amane-sAmane honA par3atA hai| usa samaya usakA puruSArtha jitanA sAtha detA hai utanI hI saphalatA kI sambhAvanA rahatI hai / zeSa sabhI kalpanA-jagat ke mahala Dhaha par3ane ko vivaza hote haiN| atIta kA artha hI yaha hai ki jo bIta cukA hai, mara cukA hai| usake viSaya meM kI gayI koI cintA kAragara nahIM ho sktii| bhaviSya ke viSaya meM avazya kucha socanA Avazyaka hotA hai| vaha usa garbhastha bhrUNa kI taraha hai, jo kAlAntara meM zizu banakara hamAre bIca upasthita hone vAlA hotA hai / parantu usake lie jo bhI yojanA banatI hai, jo bhI karaNIya nirdhArita hotA hai, vaha saba vartamAna se hI saMbaddha hotA hai / isalie antataH sArA dAramadAra vartamAna para nirbhara karatA hai| vartamAna jisake hAtha meM hotA hai, bhaviSya bhI usI ke hAtha meM hotA hai / vartamAna sudharatA hai tabhI bhaviSya sudharatA hai / aisA isalie hotA hai, kyoMki bhaviSya ko vartamAna bananA hI par3atA hai| atIta kA kala aba kabhI 'Aja' nahIM bana pAtA, parantu bhaviSya ke kala ko to 'Aja' bananA hI hotA hai / isIlie Aja ko sudhAranA evaM saphala banAnA hI bhaviSya ko sudhAranA aura saphala banAnA hai| yahAM kAla ke AdhAra para sudhAra kI jo bAta kahI jA rahI hai, vaha upacAra mAtra hI hai| vAstava meM to vyakti ko hI sudharanA hotA hai / vyakti sudharatA hai tabhI usakA vartamAna aura bhaviSya bhI sudharatA hai| sudhAra se tAtparya hai---vyakti ke guNoM kA uttarottara vikaas| saphalatA ke cAra sUtra jIvana ke vikAsa kI ananta sambhAvanAeM haiM / sarvocca Adarza ko lakSya banAkara calanA cAhie, tabhI vikAsa ke zikharoM ko chuA jA sakatA hai / choTA lakSya banAne vAle usa sImA ke darzana bhI nahIM kara pAte / ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda aura ananta zakti bhI jaba prApti-sImA meM A sakatI hai to usase svalpa para kyoM kisI ko ThaharanA cAhie ? pauMchA dene kI naukarI khojane nikaloge to rAja-vyavasthA kA dAyitva nahIM sambhalAyA jA skegaa| vikAsa ke lie jitanA UMcA lakSya banAyA jAtA hai, usakI saphalatA ke lie Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 cintana ke kSitija para utanI hI ucca koTi kI taiyArI bhI upekSita hotI hai| pratyeka saphalatA meM nimnokta cAra sUtra vizeSa sahAyaka ho sakate haiM 1. AsthA, 2. AkAMkSA, 3. saMkalpa aura 4. puruSArtha / AsthA kI dharatI saphalatA kI prApti ke lie jo sarvAdhika Avazyaka tattva hai, vaha AsthA hai / pratyeka saphalatA kA bIja AsthA kI dharatI para hI boyA jA sakatA hai| apane kartRtva meM AsthA nahIM ho to vyakti kisI bhI kArya ko hAtha meM lene se katarAne lagatA hai / apanI kSamatA para to vizvAsa ho, parantu kArya ke prati AsthA na ho arthAt usa kArya ko vaha karane yogya hI nahIM mAnatA ho taba bhI vaha use karane ke lie udyata nahIM hotA / kartRtva aura kArya -- donoM ke prati AsthAvAn hone para hI manuSya usake lie prastuta ho sakatA hai| isIlie vikAsa ke abhiyAna meM saphalatA kA prathama par3Ava AsthA kI dharatI para hI kiyA jA sakatA hai / uccatara kI AkAMkSA afrain prANI yathAsthiti meM hI jI lete haiM / koI bhI nayI AkAMkSA unake mAnasa meM aMgar3AI lekara khar3I nahIM ho pAtI / gAya, ghor3A, kuttA Adi pazu sahasroM-sahasroM varSoM se prAyaH eka hI prakAra kA baMdhA baMdhAyA jIvana jIte haiN| unake mana meM uccatara banane kI koI AkAMkSA nahIM hotI, to koI yojanA bhI nahIM / phalataH koI pragati bhI nahIM hotI / eka mAtra manuSya hI aisA prANI hai, jo yathAsthiti ko kabhI nahIM svIkAratA / vaha use badala DAlane ko sadaiva Atura rahatA hai / jo prApta hai vaha to usakA hotA hI hai, aprApta ko prApta karane meM bhI usakI uddAma abhiruci rahatI hai / apane sAmarthya kI AsthA usameM uccatama banane kI AkAMkSA jagAtI hai / AsthA kI dharatI para boye gaye saphalatA ke bIja AkAMkSA kA jala milane para hI aMkurita ho pAte haiN| Aga kahate haiM -- uccatama banane ke mArga meM yadi saMsAra bAdhaka banatA hai to usake viparIta khar3e hone meM bhI mata hicakicAo / 'paDisoya meva appA, arraat hou kAmeNaM' uccatama kI AkAMkSA manuSya ko saphalatA ke patha para Age bar3hatI hai| pAne yA khapAne kA nirNaya saphalatA ke lie tIsarA sUtra hai-- saMkalpa / AkAMkSA eka cAha hai| saMkalpa hai use pAne ke lie svayaM ko khapA dene kI taiyArI / samyak dizA meM lagA saMkalpa hI manuSya ko 'kAryaM vA sAdhayeyaM, dehaM vA pAtateyaM' jaisA dRr3ha nizcaya pradAna karatA hai / zithilatA vihIna saMkalpa saphalatA ke phalIbhUta hone meM AdhAra - bhUmi banatA hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa ke nikharate dAyitva 7 puruSArtha nahIM hAratA AcArAMga sUtra meM bhagavAn mahAvIra kahate haiM- "purisA paramacakkhU ! viparikkamA" cakSuSmAn puruSa, tuma parAkrama karo / kArya kI saphalatA ko pUrNatA pradAna karane vAlA puruSArtha hI hotA hai| pUrNamAtrA tathA samyak dizA meM lage puruSArtha ke sammukha kabhI asaphalatA Tika nahIM paatii| yadi kahIM asaphalatA milatI hai to samajhanA cAhie ki puruSArtha kI mAtrA bar3hAne kI apekSA hai| puruSArtha kabhI nahIM haartaa| virodhI paristhitiyoM para prahAra kara vijaya pAne vAlA hotA hai| saphalatA ke ukta cAroM sUtra uttarottara vikAsa meM sAdhaka banate haiN| inhIM se manuSya kA bhaviSya-nirmANa hotA hai| ina cAroM meM koI bhI daivIya tattva nahIM hai| saba ke saba manuSya dvArA hI anuSThAnIya haiM / isI AdhAra para kahA jA sakatA hai ki pratyeka manuSya kA apanA bhaviSya svayaM usI ke hAtha meM hai| vaha svayaM use banA bhI sakatA hai, bigAr3a bhI sakatA hai| bigAr3ane kI bAta to koI ajJAnI hI soca sakatA hai / sujJAnI to bhaviSya ko banAne yA sudhArane meM hI apanI zakti kA niyojana karatA hai| nirmANa hI manuSya kI mahattA kA dyotaka hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika varga : sAmAjika dAyitva Aja saMsAra meM kSetrIya, rASTrIya evaM antarrASTrIya stara kI aneka jvalaMta samasyAeM haiM jo ki cintana kI apekSA rakhatI haiM / buddhijIvI varga una samasyAoM kA samAdhAna nikAla lene ke lie pUrNataH samartha hai / baddhijIviyoM kA kartavya bhArata eka vizAla aura prAcIna deza hai| usakI Antarika evaM bAhya aneka samasyAeM haiN| buddhijIviyoM kA kartavya hai ki una samasyAoM ko samAhita karane ke lie upAya khojeM / yadyapi buddhijIvI samasyAoM ko sulajhAne meM yogya hote haiM, phira bhI isakA artha yaha nahIM ki pratyeka buddhijIvI samasyAoM kA nirAkaraNa karake samAja kA mArgadarzaka bana sakatA hai yA use sahI rAste para lagA sakatA hai| eka sarvekSaNa kA niSkarSa hai ki sau meM se kevala pAMca hI vyakti mArgadarzaka banane yA netRtva karane kA sAmarthya rakhate haiN| zeSa sAre unake pIche-pIche calane vAle hote haiM / yahI bAta vidroha evaM krAnti karane vAloM para bhI lAgU hotI hai| merI yaha bAta bhI Apako vicitra lagegI ki jo vyakti jitanA teja sudhAra kara sakate haiM, viparIta hone para ve utanA hI teja bigAr3a bhI kara sakate haiN| sAkSarAH rAkSasAH vastuta: sUdhArane tathA bigAr3ane kI kSamatAeM bhinna nahIM hotIM, kevala usake dizAparivartana para hI sArA bhaviSya yA vyavasthAeM nirbhara karatI haiN| pUrva se pazcima kI ora mukha karane meM kevala thor3e-se ghumAva kI hI AvazyakatA hotI hai| usI prakAra sudhAra yA bigAr3a meM lagA huA netRtva thor3e-se parivartana meM hI apanI viparIta dizA meM sakriya ho sakatA hai / nItikAroM ne kahA bhI hai-"sAkSarAH viparItAzced rAkSasA eva kevalam" arthAt vidvAn vyakti viparIta socane laga jAte haiM to ve rAkSasa se kama nahIM hote| anukUlatA se socane para hI ve rASTra ke lie hitakara Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika varga : sAmAjika dAyitva hai banate haiM / zlokakAra ne 'sAkSarA' zabda kA prayoga bhI aisA hI kiyA hai, jo ulaTA par3hane para 'rAkSasA' ho jAtA hai| mastiSka kI saMjJA buddhijIvI varga samAja kA mahattvapUrNa evaM nirNAyaka aMga hotA hai| use mastiSka kI saMjJA dI jAtI hai| jaise zarIra meM mastiSka sarvAdhika mahattvapUrNa hai, vaise hI samAja meM buddhijIvI varga hai / yadi mastiSka ke andara jarA-sI bhI kharAbI hotI hai to sArI kriyAeM, vyavasthAeM aura vyavahAra gar3abar3A jAte haiM / vyakti kA pUrA vyaktitva hI lar3akhar3A jAtA hai / usI prakAra yadi buddhijIvI varga kA cintana sadoSa hotA hai to vaha pUre samAja tathA rASTra kI sthiti ko DAvAMDola kara DAlatA hai| tathyoM kI gaharAI meM jAeM buddhijIvI sarvaguNa sampanna hI hote haiM, aisI bAta nahIM hai, kyoMki ve vItarAga nahIM hote| ve bhI bhrAnta ho sakate haiN| mata-pakSa aura mata-bheda kA AzrayaNa kara sakate haiM phira bhI ve bauddhika haiM ataH unase yaha AzA kI jA sakatI hai ki ve mUroM kI taraha thappar3a-mukke kI bAta nahIM kareMge, apitu tathyoM kI gaharAI meM jAkara una para sarvatomukhI cintana kareMge / avazya hI unake aise cintana kA niSkarSa sundara hogaa| hI bhI gayA hai 'vAde vAde jAyate tattvabodhaH' arthAta pArasparika vicAra-vimarza se kahA tattva kA bodha hotA hai| bauddhika varga jaba kisI sAmUhika nirNaya para pahuMcatA hai taba svabhAvataH hI janatA ko karaNIya-akaraNIya kA jJAna ho jAtA hai| satya ke sAtha saudebAjI na ho buddhijIviyoM ke sammukha yaha Adarza honA cAhie ki ve satya ke sAtha kabhI koI saudebAdI nahIM kreN| satya ke lie jahAM svArtha-tyAga kI AvazyakatA ho vahAM unheM usake lie taiyAra rahanA cAhie / vyakti jyoM hI svArthonmukha hotA hai, satya yA Adarza kA lopa ho jAtA hai| bhAratIya lokasabhA kakSa meM eka zloka uddhRta hai na sA sabhA yatra na santi vRddhA, vRddhA na te ye na vadanti dharmam / dharmaH sa na yo na hitAvahaH syAd, hitaM na tad yad chalamabhyupetam / / vaha sabhA vAstavika sabhA nahIM hai, jisameM vRddha vyakti nahIM / vRddha se tAtparya anubhava-vRddha evaM jJAna-vRddha se hai| Age kahA gayA hai--ve vRddha bhI vAstavika vRddha nahIM haiM, jo dharma evaM kartavya kI bAta nahIM kaha sakate hoN| usa dharma ko bhI dharma Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 cintana ke kSitija para nahIM kahA jA sakatA, jo hitakArI na ho aura hitakArI vahI ho sakatA hai, jisameM chala kA prayoga nahIM kiyA gayA ho| paMcataMtra kA yaha zloka Adarza kA bodha dene vAlA hai| dene kI bhASA meM soceM aneka buddhijIvI kuMThAgrasta hokara apane kartavya se udAsIna ho jAte haiM / ve socate haiM ki unakI pUcha nahIM hotI, samAja unako usa stara kA sammAna nahIM detA, jisake ve adhikArI haiN| parantu unakA yaha socanA nirdoSa nahIM hai| unheM to lene kI bhASA meM na socakara dene kI bhASA meM hI socanA caahie| samAja ne to unheM saba kucha diyA hI hai| surakSA, sahayoga, saMskAra, bhASA, parivAra, vyavahAra Adi sabhI to samAja-pradatta haiM / isalie samAja yA rASTra ko ve kyA de sakate haiM, yahI socanA unake lie upayukta hai| svArtha se Upara svArtha kI bAta to prAyaH sabhI socate haiM parantu bauddhikoM ko svArtha se Upara uThakara socanA cAhie / vyakti apane svArthoM se Upara uThakara jaba koI kArya karatA hai to usakI pariNati avazya hI madhura phaladAyaka hotI hai / hajAroM deza-bhaktoM ne hajAra varSoM kI gulAmI se mukta hone ke lie jaba sammilita prayAsa kiyA taba usameM bhI bauddhika vyaktiyoM ne hI mArgadarzana kiyA thaa| unake svArtha-tyAga aura balidAna ne samagra deza ko balidAna ke lie kaTibaddha kara diyaa| deza kI svataMtratA usI kA pariNAma hai| balidAna dene vAle cale jAte haiM, para unakA phala AgAmI pIr3hiyAM bhogatI haiN| bauddhika varga kA dAyitva bauddhika hokara bhI yadi koI aisA socatA hai ki mere zrama yA balidAna kA lAbha mujhe hI milanA cAhie, dUsaroM ko nahIM, to usakI bauddhikatA sadoSa mAnI jaaegii| sAdhAraNa vyakti bhI jAnatA hai ki Aja hameM jo prApta hai usameM bahulAMza pUrvajoM ke zrama kA phala hai| ___ eka zikSAprada kahAnI hai| eka vRddha vyakti apane udyAna meM paudhe lagA rahA thaa| pAsa meM khar3e dUsare vyakti ne kahA, 'tuma 80 varSa ke ho cuke ho| ye paudhe phala dene yogya hoMge taba taka tuma zAyada hI jIvita rhoge| taba phira yaha nirarthaka zrama kyoM kara rahe ho?' vRddha ne kahA-maiM inake phala na khA sakA to kyA huA? mere Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika varga : sAmAjika dAyitva 11 putra-pautra to khA sakeMge / Aja jo Ama merA parivAra khA rahA hai, ve vRkSa mere dAdAjI ne lagAye the / afas varga kA dAyitva hai ki vaha samAja evaM rASTra meM svastha vAtAvaraNa kA nirmANa kare / usase svastha vicAroM evaM svastha kAryoM kA nirmANa hogA / usakA asara bhAvI pIr3hI para bhI AegA, isameM saMdeha nahIM / tabhI Ane vAlA samAja adhika sundara evaM susaMskRta ho pAegA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika nyAya kA vikAsa mAtsya nyAya samAja eka samudra hai aura samudra ke lie eka kahAvata calI A rahI hai ki vahAM 'mAtsya nyAya: pravartate' arthAt bar3e maccha choTe macchoM ko khA jAte haiM / mAnava samAja ke isa samudra meM bhI prAyaH yahI nyAya calatA hai / lagatA hai mAno isI nyAya ke AdhAra para jIvana kA sArA DhAMcA khar3A hai / bahuta prAcIna kAla se yahI krama calatA AyA hai ki jo zaktizAlI, sattAvAn, dhana-kubera yA pratiSThita hotA hai, vaha dUsaroM ko khA jAtA hai, dhUlisAt kara detA hai / kamajora yA nirdhana honA hI usake lie abhizApa bana jAtA hai| pazu jagat aura vanaspati jagat meM bhI ve jAtiyAM samApta yA samAptaprAya ho gaI haiM, jo apane pratidvandvI se Takkara nahIM le kIM / isalie yahAM balavAn, sattAvAn aura dhanavAn bananA parama Avazyaka bana gayA hai / jIvana kI sArI bhAga-daur3a isI mAnyatA para calatI hai ki dUsare ko dabAkara apanI unnati kA AdhAra prazasta kiyA jAe / prazna hai sAmAjika nyAya kA uparyukta pRSThabhUmi ke pazcAt bhI jo sAmAjika nyAya kI bAta kI jAtI hai, usake pIche eka hI kAraNa hai ki manuSya eka vivekazIla prANI hai / apane viveka aura buddhi ke bala para usane prakRti para vijaya pAI hai| usakA vaha krama Aja bhI tIvra tase cAlU hai / prakRti kI aneka ghATiyAM pAra karate tathA unnati ke aneka AyAma khola lene ke bAda bhI socane ke lie yaha prazna raha hI jAtA hai ki sAmAjika viSamatAoM evaM samasyAoM ko hala karane ke lie manuSya ne abhI taka utanA nahIM socA hai jitanA ki use socanA caahie| yadi aisA kiyA jAtA to sAmAjika nyAya ke AdhAra para pratyeka manuSya ko apekSAkRta adhika unnata, pavitra evaM vikasita banAyA jA sakatA thaa| Aja kI yaha prabalatama AvazyakatA hai ki sAmAjika nyAya ke viSaya meM adhika gambhIratA se prayAsa kie jAeM / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika nyAya kA vikAsa 13 samAja aura sarakAra nyAya apane krama se calatA hai, ghaTanAyeM apane krama se hotI haiN| usa sthiti meM socanA yaha hai ki usameM kyA kucha sudhAra kiyA jA sakatA hai ? jo bhI sudhAra apekSita hai, usake lie eka prakAra kA svastha vAtAvaraNa banAyA jAnA caahie| sarakAra saba kucha kara degI, yaha socanA galata hai| sarakAra kI apekSA samAja kA mahattva adhika hotA hai| samAja jisa kArya ke lie taiyAra nahIM hotA, sarakAra usake lie kucha nahIM kara sakatI, parantu samAja jisa kArya ko cAhatA ho, sarakAra ko vaha usake lie bAdhya kara sakatA hai| para isakA artha yaha nahIM hai ki sarakAra kucha bhI nahIM kara sktii| samAja kI apanI sImA hai, sarakAra kI apanI ! donoM eka-dUsare kI pUraka banakara sarvotkRSTa sthiti meM hotI haiN| donoM ko apanI kSamatAoM kA upayoga eka-dUsare ke hita meM karanA caahie| vaha samAja yA vaha sarakAra kyA kArya kara sakatI hai, jinakA paraspara eka-dUsare ko dabAne, nIcA dikhAne yA miTAne kA khela hI samApta nahIM hotaa| manuSyoM kI bahuta bar3I kamajoriyoM meM se eka yaha hai ki vaha apanA koI hita na hone para bhI dUsare kA ahita kara DAlatA hai| dUsarA AnaMda kyoM bhoge ? kisI gAMva meM eka kubar3I bur3hiyA rahatI thii| bacce usakA bahuta majAka ur3AyA karate / isase vaha bahuta kruddha evaM cir3hI huI thii| eka dina mandira meM pUjA karane gaI to devI prasanna hokara bolI-"bur3hiyA ! varadAna mAMga le|" bur3hiyA ne kahA"jaba Apa itanI prasanna haiM to yahI varadAna dIjie ki gAMva vAle sAre kubar3e ho jaaeN|" devI bolI- "are, yaha kyA varadAna mAMgA? isase tujhe kyA phAyadA hai ?" bur3hiyA ne kahA-"mere phAyade kI cintA na kreN| yadi Apa ko varadAna hI denA hai to yahI dIjie tAki gAMva vAloM ko patA laga jAe ki kubar3A honA kitanA kaSTakArI hai|" Aja sampUrNa samAja kI sthiti bur3hiyA jaisI ho gaI hai| jo yaha mAnakara calatA hai ki maiM to duHkha meM hUM so hUM, para anya vyakti Ananda kyoM bhoga rahe haiM ? jisa samAja ke vyaktiyoM meM aise saMkucita evaM svArtha-paraka vicAra hoMge, unase samatA aura nyAya kI AzA karanA kaThina hai| vizeSakara una vyaktiyoM se to aura bhI kaThina hai, jo balAt samAja para chAe hue haiM aura apane astitva kI surakSA ke lie sAma, dAma, daNDa, bheda Adi sabhI astroM kA upayoga kara lete haiN| sAmAjika nyAya : prathama IMTa nyAya ke viSaya meM yadi yaha socA jAtA hai ki vaha nIce vAloM kI ora se vikasita hotA huA Upara taka pahuMcegA to yaha kabhI hone vAlA nahIM hai / nIce vAle itane Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 cintana ke kSitija para azakta ho cuke haiM ki ve kucha karane kI kalpanA taka bhI nahIM kara sakate / ve kAryAnvayana kA sAhasa kaise kara sakate haiM ? unase yadi sAmAjika nyAya kI prathama IMTa banane kI AzA kareM to sArA ciMtana vyartha jaaegaa| bahuta bAra dekhA gayA hai ki nimna jAti kA AdamI sArvajanika kAryakramoM meM Age Akara bar3e AdamiyoM ke bIca baiThane taka kA sAhasa nahIM kara sktaa| AtA bhI hai to kahIM dUra kone meM hI baiTha jAtA hai / variSTha vyaktiyoM ke saMga rahane kI to bAta bahuta dUra, vaha unake pAsa bhI nahIM jA sakatA / bAdhA hai aspRzyatA kAnUna kahatA hai ki aspRzyatA kA vyavahAra daMDanIya hai, para sAmAjika stara para aspRzyatA yathAvat jamI huI hai| aspRzyatA kI jo aneka duHkhada ghaTanAyeM maiMne apanI AMkhoM se dekhI haiM, unameM se eka ghaTanA kA ullekha karanA cAhatA hU~ / eka vyakti tAlAba ke pAsa ghar3A lie hue baiThA thaa| vaha tAlAba se pAnI le jAne vAloM se minnateM karake pAnI mAMga rahA thA / parantu koI usakI ora dhyAna nahIM de rahA thA / maiMne sthiti ko samajhane ke lie vyakti se pUchA to usane batAyA ki yaha vyakti aspRzya jAti kA hai / ataH tAlAba se pAnI lene ke yogya nahIM hai / jo vyakti yahAM se pAnI le jA rahe haiM, unase hI yaha pAnI kI yAcanA karatA hai / yadi unameM se kisI ke mana meM dayA A jAegI to vaha isake bartana ko bhara degaa| maiMne socA, kauna vyakti isake bartana ko bhara degA ? kisake mana meM karuNA A jAegI ? mere dekhate-dekhate bIsa vyakti pAra ho ge| vaha dayA to kisI ke mana meM nahIM AI / anya A vAloM meM se kisI ke mana meM dayA A bhI jAegI to usa jAti kA yaha eka hI vyakti to nahIM hai / isa jaise anya bhI hajAroM vyakti pAnI ko tarasa rahe hoMge ? isa prakAra kA vyavahAra kara kyA samAja usake sAtha nyAya karatA hai ? yadi isa taraha kA zoSita vyakti nyAyAlaya kI zaraNa meM jAtA hai to nyAya kI Ter3hI-mer3hI galiyoM meM kahIM kA kahIM bhaTaka jAtA hai / vilaMbita aura mahaMgA nyAya nyAya kI paddhati kramazaH vikasita huI hai, isameM koI saMdeha nahIM / para aba vaha vikAsa aisI sthiti meM pahuMca gayA hai ki nyAya eka gorakha dhaMdhA bana gayA hai / nyAyAlayoM meM prakaraNa cAlU rakhane ke bAda nyAya mAMgane vAlA gauNa ho jAtA hai, phira to nyAya kI apanI prakriyA hI pramukha rahatI hai / sikhA - sikhAkara dilAI gaI gavAhiyAM tathA vakIloM kI lambI bahaseM nyAya ko eka aisA vikaTa jaMgala banA DAlatI haiM, jisakA pAra pAnA atyanta kaThina ho jAtA hai| bhaTakate-bhaTakate jaba vaha usase bAhara AtA hai to bahadhA kSata-vikSata hokara hI AtA hai| lambA samaya pracara Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika nyAya kA vikAsa 15 vyaya aura zoSaNa kI aneka sthitiyAM usake pariveza kI ciMdiyAM ur3A DAlatI haiM ! bahuta bilambita aura bahuta vyaya-sAdhya vaha nyAya usake lie anyAya se bhinna nahIM hotA / nyAyAdhikArI bhale hI use vikAsa kI prakriyA kA anivArya aMga mAnakara saMtuSTa ho leM parantu sAdhAraNa jana isa bhUla-bhulaiyA jaisI prakriyA se parezAna haiN| itanA vilambita aura mahaMgA nyAya apane vikAsa kI nahIM, hrAsa kI hI eka duHkhAMta kahAnI kahatA pratIta hotA hai| aMdhA hotA hai nyAya saMskRta vyAkaraNa kI samasyAoM ko hala karane ke lie kucha nyAya-sUtra haiN| unake prayoga kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai--'nyAyA vRddhayaSTi prAyAH' arthAt ye nyAya bUr3he kI lar3akI ke samAna haiM, AvazyakatA ho tabhI TikAo, anyathA uThAe clo| zAyada nyAya kI sarvatra yahI dazA hai / jahAM lAgU kiyA jAtA hai vahAM vaha bAla kI bhI khAla udher3a letA hai, anyathA ghor3e becakara soyA rahatA hai| __ nyAya eka prakAra se aMdhA hotA hai, vaha gavAhoM ke sahAre TaTolatA huA Age bar3hatA hai, usa TaTola meM mile tathyoM ke AdhAra para nirNaya karatA hai| para tathya sadA hI satya nahIM hote| aneka bAra to aise banAvaTI tathya prastuta kie jAte haiM ki sAvadhAna se sAvadhAna nyAyAdhIza bhI cakkara khA jAtA hai / tathya satya se kitane dUra ho sakate haiM, isake lie eka ghaTanA kI ora ApakA dhyAna AkRSTa karanA cAhUMgA / tathya aura satya eka kisAna kA yuvaka putra madhyAhna ke samaya bhojana karane ke lie ghara aayaa| bahuta teja bhUkha lagI huI thii| usakI mAM kahIM bAhara gaI huI thii| usane rasoI ghara meM praveza kiyA to dekhA ki anya bhojana sAmagrI ke sAtha khIra banAI huI hai| usane anya sAmagrI to jyoM kI tyoM chor3a dI, kevala khIra hI khAI / khIra samApta hone para usane socA ki aba isa corI se kaise bacA jAe? usane eka upAya socA aura apanI pAlatU billI ko rasoI meM le aayaa| usake muMha tathA paMjoM para bacIkhucI khIra lagAkara use chor3a diyaa| rasoI ghara se bAhara taka paMjoM ke nizAna banAtI huI billI calI gii| yuvaka nizcita hokara so gyaa| thor3I dera bAda yuvaka ke mAtA-pitA bhI ghara para A ge| bhojana karane ke lie baiThe taba kisAna ko patA calA ki khIra kA baratana khAlI hai aura rasoI ghara se billI ke paMjoM ke nizAna haiN| isa tathya ke AdhAra para niSkarSa nikAlane meM unheM dera na lgii| Rddha kisAna ne Ava dekhA na tAva, pAsa meM par3I kulhAr3I billI para de mArI, vaha vahIM para Dhera ho gii| kisAna kA beTA dekha rahA thA ki akATya tathya ke AdhAra para becArI billI mArI gii| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 cintana ke kSitija para nyAya prakriyA badale nyAyAlaya meM bahuta bAra isI prakAra ke banAvaTI tathya prastuta hote rahate haiM / unake AdhAra para anyAyI sApha baca jAte haiM aura bhole paMchI phaMsa jAte haiM / mere isa kathana yaha tAtparya nahIM hai ki isameM nyAyAdhIzoM kA hI doSa hai, unheM doSI isalie nahIM ThaharAyA jA sakatA kyoMki ve jana-mAnya eka saMvidhAna ke AdhAra para vaisA karane ko bAdhya hote haiM / phira bhI itanA to kahA hI jA sakatA hai ki hara saMvidhAna mAnava-jAti ke lAbha aura unnati ke lie hotA hai / jaba vaha yugAnukUla AvazyakatAoM kI pUrti karane meM akSama hone lagatA hai taba usameM yathAvazyaka parivartana kiyA jAnA Avazyaka hotA hI hai / lagatA hai, nyAya- prakriyA ko badalanA Aja nyAya ko sarvasulabha banAne ke lie nitAnta apekSita hai / aparAdha kA kAraNa nyAya kI carcA karate samaya una biMduoM para bhI socanA Avazyaka hai, jinameM bAdhya hokara kisI vyakti ko doSa karanA par3atA hai / vyakti ke doSI banane kA sabase bar3A kAraNa garIbI hai| eka yuvaka ne kucha doSa kiyaa| usa para mukaddamA calA / abhiyukta ne nyAyAlaya meM apanA aparAdha svIkAra kara liyA / usane apanI vivazatA vyakta karate hue batalAyA -- usakA parivAra tIna dinoM se bilakula bhUkhA thA isalie usane amuka dukAna se kucha Dabala roTiyAM curAI thIM / nyAyAdhIza ne aparAdhI ko artha-daNDa diyA aura tatkAla daMDa kI artha-rAzi apanI jeba se nikAla kara meja para rakhate hue kahA-yaha rahI tumhArI daNDa - rAzi | sAtha hI nyAyAdhIza ne vahAM upasthita sabhI vyaktiyoM ko aparAdhI batalAte hue kahA -- kevala abhiyukta hI nahIM, hama saba bhI aparAdhI haiN| kyoMki hama aise samAja meM raha rahe haiM jahAM vyakti ko bhojana ke lie corI karanI par3atI hai / sAmAjika nyAya : vikAsa kI dizA nyAya viSayaka ciMtana karate samaya hameM una vyaktiyoM kI pIr3A ko bhI acchI taraha se samajhanA hogA, jo zoSita haiM, pIr3ita haiM, adhikAra- vihIna haiM aura vivazatA se patana ke garta meM phaMse hue haiM / aise hI kucha bindu haiM, jahAM sAmAjika nyAya kA hrAsa apanI carama sImA taka pahuMcA huA pratIta hotA hai| apekSA hai--unakA mukha vikAsa kI dizA meM mor3a diyA jAe / svatantratA prApti ke itane varSoM ke bAda bhI abhI taka usakA mukha uddiSTa dizA kI ora mur3A nahIM hai| usake lie yoM to pUrA samAja hI doSI mAnA jAegA parantu mukhyataH usakA doSa una para hai, jo adhikArayukta uccAsanoM para sthita haiM / cIMTI kI cAla se calane vAlA sudhAra kaba maMjila taka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika nyAya kA vikAsa 17 pahuMcegA, isa para to praznacihna hI lagA huA hai / phira bhI AzA karanI cAhie ki cirakAla se supta sAmAjika cetanA kA punarjAgaraNa hogA, pragati ke kuMThita pairoM meM punaH gatimattA kI sphuraNA AyegI, vaiSamya kI cakkI meM pisate nirbalatama nAgarika ko bhI nyAya kI tulA para niSpakSa evaM tvarita nyAya milegaa| avazya hI saghana timira ke sAmrAjya ko bikheratA haA navodita prabhAta kA vaha samaya sabake lie kalyANakArI hogaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa ke patha para prasphoTa Avazyaka hama cetana haiM, parantu hamArI cetanA pUrNa vikAsa kI sthiti meM nahIM hai| vaha anantAnanta kAla se pUrvArjita karmoM tathA saskAroM se AvRta hai / use anAvRta karanA hai / AvRta se anAvRta kI ora satata gati karane kA nAma hI vikAsa hai| bIja vakSa banatA hai, kalI phUla banatI hai aura maMjarI phala kA rUpa grahaNa karatI hai, to yaha saba vikAsa ke hI kAraNa phalita hotA hai| hameM vikAsa kA mArga khojanA hai| dUsare kI khoja hamAre kAma Ane vAlI nahIM hai, kyoMki hamArA vikAsa bAhara se Ane vAlA nahIM hai, vaha to hamAre hI andara ghaTita hone vAlI eka prakriyA hai| pratyeka bIja ko svayaM ke prasphoTa meM se gujarakara hI vRkSa bananA hotA hai, pratyeka kalI ko svayaM phUTakara hI phUla bananA par3atA hai aura pratyeka maMjarI ko svayaM hI rUpAntaroM kI maMjila taya karake phala bananA hotA hai| dUsare bIja, dUsarI kalI aura dUsarI maMjarI kI vikAsa prakriyA usake kisI kAma nahIM aatii| pitA kA dhana yA RNa to putra ko prApta ho sakatA hai, para usakA vikAsa use nahIM mila sktaa| use to svayaM ko prasphuTita karake hI pAyA jA sakatA hai| tIna guNa vikAsa kA mArga bahata lambA hotA hai| pUrNatA kI maMjila taka pahuMcane se pUrva vikAsa-krama kI aneka prakriyAoM meM se gujaranA par3atA hai| mArgastha ghATiyoM kI taraha aneka ghumAvoM tathA aneka utAra-car3hAvoM ko pAra karanA hotA hai| bhaTaka jAne kA bhaya bhI banA hI rahatA hai| aisI sthiti meM vikAsa-mArga para caraNa-nyAsa karane vAle ke lie tIna guNa vizeSa sahAyaka hote haiM--- 1. zraddhA 2. sAhasa 3. dhairya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa ke patha para 16 apane para vizvAsa zraddhA se tAtparya hai--vizvAsa, apane Apa para vizvAsa tathA apane vikAsa kI ananta sambhAvanAoM para vizvAsa / isake abhAva meM vikAsa ke lie kucha socA hI nahIM jA sktaa| Atma-vizvAsa ke sAtha Atma-vikAsa kA sIdhA sambandha hai| jitanA gaharA vizvAsa hogA, vikAsa utanA hI teja hogaa| Atma-vizvAsa ke DagamagAte caraNoM se Atma-vikAsa ke durjeya zikharoM para ArohaNa nahIM kiyA jA sakatA / Atma-vikAsa kI bAta to bahuta dUra hai, sAmAnya kAryoM kI saphalatA bhI usake abhAva meM asambhava ho jAtI hai / Apane kabhI tAra para sAikila daur3Ate hue vyakti ko dekhA ho, to avazya hI jAnate hoMge ki vaha kitanI saphAI se daur3atA huA nikala jAtA hai / isake viruddha aisA dRzya bhI bahudhA dekhane ko mila jAtA hai, jaba sIdhI aura caur3I sar3aka para bhI vyakti lar3akhar3Akara sAikila se gira par3atA hai| prathama Atma-vizvAsa kA aura dvitIya usake abhAva kA udAharaNa kahA jA sakatA ___ maiM kisI anya vyakti para vizvAsa karane ke viSaya meM nahIM kaha rahA hUM, svayaM apane para vizvAsa karane ko kaha rahA hUM / anya para vizvAsa karanA dvitIya koTi kA hai| prathama koTi kA kArya to svayaM para vizvAsa karanA hai| anya para vizvAsa karanA sarala hai, apane para kaThina / isakA kAraNa hai, anya para vizvAsa karanA ho, taba kevala mAna lene se kArya cala sakatA hai, parantu apane para vizvAsa karanA ho, taba mAnane se bilakula kArya nahIM calatA / vahAM to pahale jAna lenA hotA hai| mAna lenA bahuta sarala hai, jAna lenA kaThina / hama bhayavaza duSTa vyakti ko bhI sajjana mAna sakate haiM, vANI se svIkAra bhI kara sakate haiM, phira bhI antaraMga meM jAnate vaisA hI haiM, jaisA ki vaha hai| usakI sajjanatA para hameM koI vizvAsa nahIM ho jAtA / mAnane meM aupacArikatA cala sakatI hai, jAnane meM nhiiN| usakA sambandha sIdhA vAstavikatA se hI hotA hai / isIlie Atma-vizvAsa Aja kI paristhitiyoM meM kaThina kArya ho gayA hai / usake abhAva meM Atma-vikAsa kA dvAra khula hI nahIM sakatA / pUrNa cetanA ke mahala meM praviSTa hone ke lie Avazyaka hai ki Atma-vikAsa kA dvAra khule aura vaha taba khulatA hai, jabaki vyakti Atma-vizvAsI ho, zraddhAzIla ho| khatarA uThAne kA sAhasa dUsarA guNa hai sAhasa / nayI tathA aparicita sthitiyoM meM praveza sAhasa ke bala para hI kiyA jA sakatA hai / sAhasahIna vyakti jaisA hai, jahAM hai, usI se santuSTa raha letA hai, para sAhasI apane vikAsa ke naye AyAmoM meM praviSTa hotA hai, mArga kI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 cintana ke kSitija para bAdhAoM kA sAmanA karatA hai aura lakSya prApti ke lie 'karUMgA, anyathA marUMgA' kI dRr3ha-pratijJA lekara calatA hai / vikAsa kA mArga aparicita meM praveza kA mArga hai / bilakula ajJAta, akalpita sthitiyoM meM se gujaranA hotA hai / mana bhayabhIta hone lagatA hai ki na jAne Age kyA hogA, kaisA hogA ? usa samaya sAhasa hI usake kAna meM maMtra phUMkatA hai ki khatarA uThAnA hI zreyaskara hai| binA khatarA uThAye kabhI koI vikAsa sambhava nahIM hotA / bIja yadi apane prathama prasphoTa para hI ghabarAkara virata ho jAe to kabhI vRkSa bana hI na pAye / hara vyakti lakSya to prAyaH UMcA hI banAtA hai, manaH kalpanA ke kSetra meM koI kisI se nIce stara kA rahanA nahIM cAhatA, parantu usa taka pahuMcane meM bahuta-sI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| yaha eka prakAra kA raNa kSetra hai / sAhasa binA usameM praveza kA bhI khatarA uThAyA nahIM jA sktaa| vijaya kI to phira bAta hI bahuta dUra raha jAtI hai / prabala sAhasI hI vahAM paga ropakara khar3A raha sakatA hai, zeSa saba bhAga khar3e hote haiM / isIlie merA mAnanA hai ki pUrNa vikAsa ke lie Atma-vizvAsa ke sAtha sAhasa kA yoga honA atyanta Avazyaka hai / mArga kA svayaM nirmANa rela ke lie paTarI bichI huI hotI hai, moTara Adi anya vAhanoM ke lie sar3akeM haiM, mArga haiM, pagaDaMDiyAM haiM, ve una para sarapaTa daur3ate cale jA sakate haiM, parantu AtmavikAsa ke lie koI pUrva nirmita paTarI, sar3aka, mArga yA pagaDaMDI nahIM ho sakatI / pratyeka ko svayaM hI apanA mArga banAnA hotA hai / kisI anya kA mArga apane lie upayogI nahIM ho sktaa| isameM kAraNa hai / pratyeka vyakti ke saMskAra, svabhAva tathA AvaraNa bhinna-bhinna haiM, ataH unake rUpAntaraNa tathA vilaya ke mArga bhI bhinna prakAra ke hI hoNge| unameM kvacit samAnatA parilakSita ho sakatI hai, parantu pUrNa samAnatA kabhI nahIM hotI / nItikAra ne kahA hai loka-loka gAr3I calaM, lIka ho cale lIka chor3a tInUM calai, sAyara siMha kapUta / sapUta // baMdhI - baMdhAI lIka para yA to gAr3I calatI hai yA phira kapUta calatA hai, kyoMki rUr3ha lIkoM--paripATiyoM ko badala DAlane kA unameM koI sAhasa nahIM hotA / nadI, siMha aura sapUta to purAnI lIka ko chor3akara apanA mArga svayaM banAte haiM / usameM purAne mArga kA bhI kucha bhAga A sakatA hai, para vaha apane viveka ke nirNaya se hI AtA hai, purAnA hai-- isalie nahIM / purAne kA parityAga aura naye kA nirmANa donoM hI sAhasa kI apekSA rakhate haiM / usake binA Aja taka sambhava nahIM ho pAyA hai, Age bhI nahIM ho pAyegA / koI bhI vikAsa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa ke patha para 21 dhairya kI AvazyakatA tIsarA guNa hai dhairya / zraddhA aura sAhasa ke pazcAt bhI vikAsa ke antima zikhara taka pahuMcane ke lie dhairya kI mahatI AvazyakatA rahatI hai / mArga kI pralambatA tathA car3hAI kI durUhatA mana ko kabhI bhI adhIra banA sakatI hai / jaba vyakti saphalatA ke ekadama samIpa pahuMcakara bhI yaha socakara nirAza vApasa lauTa par3atA hai ki na jAne abhI kitanA calanA aura zeSa hai ? koI patthara yadi hathaur3e kI dasavIM coTa se TUTane vAlA hai to yaha asambhava nahIM ki kabhI hama thakakara nauvIM coTa dekara hI hathaur3A pheMka deM aura kaheM ki mere se yaha TUTane vAlA nahIM hai / hamArI adhIratA hameM kevala eka coTa ke lie asaphala banA detI hai / svarNa bhaNDAra pUrNa saphalatA taka DaTe rahane kA dhairya juTA pAnA bar3A kaThina kArya hai / koI-koI hI aisA kara pAte haiM / amerikA ke kolareDo kSetra meM svarNa kI khadAneM milane kA pahalepahala patA calA, taba aneka dhanikoM ne vahAM bhUmi kharIdI aura svarNa nikAlane lage / eka karor3apati ne to aisA sAhasa kiyA ki apanI pUrI pUMjI hI usa kArya meM lagA dI / usane eka pUrA pahAr3a hI kharIda liyaa| bar3A kSetra thA aura bar3I pUMjI lagAI gaI thI to yaMtra bhI naye aura bar3e lagAye gaye / kArya prArambha huA / kAphI nIce taka khudAI kI gaI, para svarNa kA kahIM koI patA nahIM claa| dhanika ko bar3I ghabarAhaTa huii| pUrI pUMjI DUba jAne kI sthiti sAmane thI / Akhira usane yaMtroM - sahita pUre pahAr3a ko becane kA vijJApana nikAla diyaa| gharavAloM ne kahA - " aba use kauna kharIdegA ? sabako patA laga cukA hai ki usa pahAr3a meM kahIM svarNa nahIM hai / " dhanika 1 phira bhI AzA thI ki zAyada kisI ke sira para merI hI taraha svarNa kA bhUta savAra ho aura vaha kharIda le / usakI AzA satya niklii| eka vyakti ne agale hI dina use kharIda liyA / banda par3I khudAI yathAzIghra punaH cAlU kI gyii| pahale hI dina kevala eka phuTa bhUmi aura khodane para pracura mAtrA meM svarNa nikala AyA / vikretA dhanika ko jaba ye samAcAra jJAta hue to vaha usase milane gayA aura bolA - "tuma bar3e bhAgyazAlI nikle| mujhe to mere durbhAgya ne dhokhA hI diyA / " usa vyakti ne kahA- "nahIM, mitra / yaha durbhAgya kA nahIM, adhairya kA phala hai / yadi tuma thor3A dhairya aura rakha pAte tathA khudAI ko mAtra eka phuTa aura Age bar3hA lete to yaha sArA svarNa-bha -bhaNDAra tumhArA hotA / " Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 cintana ke kSitija para vikAsa-trayI dhairya ke abhAva meM aisI asaphalatA kA zikAra koI bhI ho sakatA hai| apane hI andara avasthita vikAsa kA svarNa-bhaNDAra kevala eka phuTa kI dUrI para raha jAtA hai aura hama dhairya ke abhAva meM saphalatA ke dvAra taka pahuMcakara khAlI hAtha vApasa lauTa Ate haiN| isIlie kahA jA sakatA hai ki vikAsa kI pUrNatA kI ora bar3hane vAle manuSya ko tInoM guNoM kI nitAnta apekSA hai| eka kA bhI abhAva gati ko kaMThita kara detA hai| zraddhA hamAre meM yogyatA kA vikAsa jagAtI hai, sAhasa vighnoM kI chAtI cIrakara Age bar3hAne meM sahAyatA detA hai aura dhairya antima zikhara para pUrNa vijaya kA dhvaja phaharAne taka DaTe rahane meM sahAyaka hotA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra-vikAsa caritra kyA hai ? saMsAra meM yadi sabase adhika mahattvapUrNa kucha hai to vaha caritra-bala hai| caritra kA vikAsa hI deza kI garimA ko vyakta karatA hai| aisA kabhI nahIM huA ki caritravikAsa ke binA hI kisI samAja tathA deza ne kabhI koI mahattA arjita kI ho| caritra, sadAcAra, naitikatA yA prAmANikatA hI vaha mahAn AdhAra hai, jisa para koI bhI vikAsa khar3A hotA hai| sadvicAra aura sadAcAra kA samanvita rUpa hI caritra hotA hai / sadvicAra-zUnya athavA sadAcAra-zUnya vyakti kI caritravattA pUrNa nahIM kahI jA sktii| vastutaH vaha caritravattA hotI hI nhiiN| zarIra ke UdhvAMga aura adhoMga kI hI taraha caritra ke ye parasparApekSI do aMga kahe jA sakate haiN| sadvicAra ko caritra kA mastiSka kahA jAe to sadAcAra ko paira kaha sakate haiN| kisI bhI eka ke abhAva meM dUsare kI maulikatA nahIM raha jAtI / vikalAMga kI taraha ve adhUre aura nirupayogI ho jAte haiN| prathamAvaratva 'AcAraH prathamo dharmaH' isa ArSa vAkya meM AcAra ko manuSya kA prathama dharma kahA gayA hai| isI prakAra jainAgamoM meM 'AyAre nicca paMDiyA' isa vAkya meM yahI jatAyA hai ki sAdhu puruSa vahI hai, jo AcAra meM nirantara jAgarUka hotA hai / kintu ina saba kathanoM kA yaha artha kadApi nahIM hai ki vaha vicAra-rikta hotA hai / mUla bAta to yaha hai ki AcAra ke mahala ke lie vicAra kI nIMva sadaiva apekSita rahI hai| binA nIMva kA mahala Tika nahIM sktaa| hara AcAra ko vicAra ke prakAza meM hI Age bar3hane kA mArga milatA hai to hara vicAra ko AcAra kI agni-parIkSA dene para hI mAnyatA prApta hotI hai| inameM eka ke bAda dUsare kA mahattva cakrAkAra kahA jA sakatA hai| kisI eka ko prathama yA avara nahIM kahA jA sktaa| apekSA-bheda se donoM hI prathama yA donoM hI avara hote haiM / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 cintana ke kSitija para vicAradhArA aura AcAra kahA jAtA hai ki vyakti kA jIvana usake cintana ke anurUpa hI banatA hai / jaisI vicAradhArA hotI hai, vaise hI AcAra meM manuSya DhalatA calA jAtA hai / hara AcAra ke pUrva meM vicAra kI zakti kAma karatI rahatI hai / vicAra majabUta ho to vyakti IT jIvana majabUta bana jAtA hai / vicAra zithila aura nirbala ho to jIvana bhI nirbala aura zithila hI rahatA hai / manovaijJAnika to yahAM taka kahate haiM ki adhikAMza zArIrika vikAra yA roga bhI vicAra kI hI upaja haiM / vastutaH vicAroM kI sabala jar3eM jaba poSa pradAna karatI haiM, tabhI AcAra kA vRkSa phalatA-phUlatA hai / samanvita zakti vidyut RNa zakti aura dhana zakti kA samanvita rUpa hai / donoM milakara hI prakAza karatI haiM / usI prakAra vicAra aura AcAra bhI samanvita hote haiM, tabhI jIvana prakAzamaya banatA hai| korA vicAra paMgu hotA hai to korA AcAra aMdhA / ghara meM lagI Aga se na paMgu baca sakatA hai aura na aMdhA, kintu ve donoM milakara samanvita prayAsa kareM to baca sakate haiN| dUdha ke guNa dharmoM kA vicAra nahIM karane vAlA kisI anya tadrUpa vastu ko bhI dUdha mAna sakatA hai, parantu usase dUdha kA lAbha prApta nahIM ho sktaa| isI taraha kevala dUdha ke guNa-dharmoM ko jAna lene vAle ko bhI taba taka usase koI zakti nahIM mila pAtI, jaba taka ki vaha use pI nahIM letA / maMjila taka pahuMcane ke lie use jAnanA tathA usakI ora calate jAnAdonoM hI samAna rUpa se Avazyaka hote haiM / ina sabhI udAharaNoM kA niSkarSa eka hI hai ki vicAra aura AcAra kI samanvita zakti hI manuSya ko unnati kI ora le kI hai| unnati kI prakriyA vartamAna yuga meM manuSya kA cintana bahuta Age bar3hA hai| etadviSayaka usakI zakti tIkSNa se tIkSNatara huI hai, kintu usakA kriyA-pakSa kAphI pichar3a gayA hai| yahI kAraNa hai ki usake sammukha Aja aneka samasyAeM sira uThA rahI haiM / kriyA-pakSa ke pichar3epana ko miTAnA hai to pratyeka suvicAra ko AcAra meM pariNata karane kI taiyArI karanI hogii| unakI paraspara atyadhika dUrI hI samasyAoM kA samAdhAna nahIM hone detI / suvicAroM kI pRSThabhUmi para AcAra ko Age bar3hAne kA upakrama karanA, una donoM kA sAmaMjasya biThAnA yuga kI AvazyakatA hai | vicAra AcAra meM Dhale aura phira AcAra naye vicAra ke bIja utpanna kare, yahI unnati kI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra-vikAsa 25 prakriyA hai / isakA avarodha unnati kA avarodha hotA hai, vastuta: vaha jIvana kA hI avarodha hotA hai| vAstavika dRSTikoNa kucha logoM kA cintana hai ki isa prakriyA se kucha sudhAra ho sakatA hai, parantu do-cAra yA phira dasa-bIsa vyaktiyoM ke sudhara jAne se koI samAja thor3e hI sudhara jAtA hai ? samAja ke sudhare binA una kucha vyaktiyoM se kyA honA-jAnA hai? karor3oM loga jaba viparIta mArga para cala rahe haiM, taba thor3e se loga ThIka mArga para calate hue bhI duHkha hI uThA sakate haiM / parantu yaha cintana paripUrNa nahIM hai, kyoMki samAz2a koI vAstavika vastu nahIM hai / vaha to vyaktiyoM kI hI sAmaSTika avasthA kA nAma hai, ataH vyakti ke sudhare binA vaha sudhara hI nahIM sktaa| sanmArga para calate hue yadi kucha vyaktiyoM ko kaSTa uThAne par3ate haiM to ve unheM saharSa uThAne caahie| vaha unakI kasauTI mAnI jaayegii| usase unakA vyaktitva aura adhika nikharegA tathA anya vyaktiyoM ko usase mArga-darzana evaM sAhasa milegaa| vAstavika dRSTikoNa meM vyakti-sudhAra hI vizva-sudhAra kI bhUmikA hai| bhUmi ke eka-eka khaNDa ko upajAU banAyA jAe, tabhI bahuta sArA kSetra upaja ke yogya banatA hai| usa samaya yaha socakara kAryavirata ho jAnA ucita nahIM ki sArI bhUmi to upajAU banane se rahI, phira isa thor3I-sI ko upajAU banAne se kyA lAbha? aisA karane vAle svayaM to bhUkhoM marate hI haiM, samAja ko bhI bhUkhA mAra dete haiN| garvokti nahIM, vastusthiti bhArata kI naitikatA pUrva kAla meM bahuta UMcI rahI hai| yaha hama videzI yAtriyoM dvArA bhArata ke viSaya meM likhita pustakoM se bhalIbhAMti jAna sakate haiN| unhoMne apane yAtrA-saMsmaraNoM meM likhA hai ki bhArata eka mahAn deza hai| usakA caritra bahuta ujjvala hai / vahAM ke loga corI nahIM karate / samAna se bharI dukAnoM para bhI tAlA lagAne kI kabhI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki koI kisI kI vastu ko nahIM utthaataa| ye ullekha dUra se Ane vAle una yAtriyoM ne kiye haiM, jo varSoM taka bhArata me rahakara apane deza meM lauTa gaye the| apanI usa mahattA se svayaM bhAratavAsI bhI koI aparicita nahIM the| ve use acchI taraha se jAnate the| tabhI to smRtikAra maharSi manu ne kahA etaddeza prasUtasya, sakAzAdagrajanmanaH / svaM svaM caritraM zikSeran, pRthivyAM sarvamAnavAH // yadi koI caritra kI zikSA lenA cAhe to vaha bhArata ke manISiyoM se le / isa ukti se bahuta logoM ko laga sakatA hai ki yaha to garvokti hai, kintu jaba inhIM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 cintana ke kSitija para bAtoM kA ullekha dUra se Agata yAtriyoM ne kiyA hai to nissandeha kahA jA sakatA hai ki yaha garvokti nahIM, kintu vastusthiti kA digdarzana hai / Aja loga ise isalie atizayokti yA garvokti mAna baiThate haiM, kyoMki vartamAna kI bhAratIya jIvana-paddhati atyanta asta-vyasta ho cukI hai| Aja kI sthiti pUrva sthiti se Aja kI sthiti sarvathA bhinna pratIta hotI hai| Aja samAja meM sadAcAra ke prati utanI jAgarUkatA nahIM hai, jitanI pahale thI / durAcAra para pahale kI jyoM Aja nirbhIka aMgulI nahIM uThAI jA sakatI, kyoMki prAyaH sarvatra usake bhI samarthaka milane lage haiN| AdezoM ke prAcIna mAnadaMDa badala gaye haiM tathA badalate jA rahe haiM / satya-niSThA ke caraNa DagamagAe haiM aura skhalita bhI hue haiN| isa skhalanA ke aneka kAraNoM meM se eka kAraNa bhArata kI parataMtratA bhI banI hai| saikar3oM varSoM taka bhAratIya janatA dUsaroM ke zAsana meM rahI / phalasvarUpa vaha apanI saMskRti ko bhUlane lagI aura usameM cAritrika hrAsa hone lagA / zatAbdiyoM ke pazcAt janatA ne aneka balidAnoM ke AdhAra para svataMtratA prApta kI hai| aba use apanI saMskRti aura caritrabala ko punaH sudhAranA hai, unheM vikAsonmukha karanA hai| saMskRti ko janamAnasa meM punaH pratiSThita karane ke lie sadAcAra kI avaruddha sura-saritA ko pravAhita karanA hogA, janatA ke soye pauruSa ko jagAkara use kartavya-bodha denA hogaa| ghasITA banAma zera siMha samAja meM sadAcAra kI pratiSThA koI kaThina kArya nahIM hai| usameM vyakti ko jarAsA apanA dRSTikoNa badalanA par3atA hai| vaha jaba svarUpa aura sva-sAmarthya ko pahacAna letA hai to usake lie koI kArya kaThina nahIM raha jAtA / sva-sAmarthya se paricita vyakti dIna-hIna nahIM rahatA, vaha sabala aura sarvakSama bana jAtA hai| eka kahAnI isa tathya ko adhika spaSTa kara degii| eka sAhUkAra se eka vyakti ne kucha RNa liyaa| kAphI samaya bIta gayA, vaha use cukA nahIM sakA / sAhUkAra jaba-jaba use dekhatA, kucha kharI-khoTI sunA detaa| eka bAra donoM acAnaka mArga meM mila gaye / sAhUkAra ne AMkheM tarerakara kahA--- 'kyoM be ! isa bAra byAja ke rupaye kyoM nahIM bhare ? mAlUma par3atA hai, terI nIyata kharAba ho gaI hai|' vinamra bhAva se jhukate hue usa vyakti ne kahA-'sarakAra, isa bAra kucha vyavasthA nahIM baiTha pAI hai| agale mahIne eka sAtha hI de jaauuNgaa|' Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra-vikAsa 27 sAhUkAra akar3A aura AMkheM lAla kara bolA-'maiM kucha nahIM jAnatA / mujho Aja hI rupaye dene hoNge|" usakA hAtha pakar3a kara maror3a diyA, gAliyAM dI aura do-cAra thappar3a jar3ate hue kahA-'abakI bAra rupaye nahIM lAyA to jAna nikAla dUMgA, harAmajAde kii|' garIba vyakti gAliyAM sunakara aura mAra khAkara bhI gir3agir3AyA, hAtha jor3e, mAphI mAMgI aura zIghra hI pUre rupaye lA dene kA vacana dekara calA gyaa| ___ saMyoga vaza eka tIsarA vyakti vahIM kucha dUra khar3A huA una donoM kI bAteM suna rahA thaa| vaha thor3A teja calakara usa garIba vyakti se milA aura pUchA'tumhArA kyA nAma hai ?' garIba ne khaa-'ghsiittaa|' vaha vyakti ThahAkA mArakara haMsa par3A aura bolA-"yahI bAta hai ki tuma isa prakAra gAliyAM sunate ho aura mAra khAte ho| apane Apako ghasITA mAnane vAle hara vyakti kI yahI dazA hotI hai / parantu yaha to batalAo ki jaba tumhArA haTTAkaTTA zarIra hai, majabUta mAMsa-peziyAM haiM, AMkhoM meM lAlI hai, phira tuma kisI kI gAliyAM kyoM suna lete ho aura mAra kyoM khA lete ho?" ghasITA ne kahA--'seTha mujhase rupaye mAMgatA hai, isIlie itanI takarAra ho rahI thii|' usa vyakti ne kahA- 'seTha rupaye mAMgatA hai to unheM ImAnadArI se cukAo, parantu usake lie yoM gAliyAM sunane aura mAra khAne kI kyA AvazyakatA hai ? yaha saba to tuma apanI mAnasika durbalatA se hI sahana karate ho| tumhArA nAma tumhAre meM Atma-vizvAsa utpanna nahIM hone detaa| 'ghasITA' yaha bhI bhalA koI nAma huA ? zarIra se jaba tuma zera kI taraha ho to zera kI taraha hI nirbhIka raho / muTThI bhara haDDiyoM kA DhAMcA vaha seTha tumhAre sAmane kyA cIja hai ? yAda rakho, Aja se tuma 'ghasITA' nahIM, zerasiMha ho|' ghasITA ke mana meM bhI bijalI-sI kauMdha gii| use lagane lagA, vastutaH hI vaha ghasITA nahIM, zerasiMha hai| usane nirNaya kiyA ki aba vaha phira kabhI 'ghasITA' nahIM bnegaa| / ukta ghaTanA ke kucha dina pazcAt hI eka bAra phira sAhakAra sAmane mila gyaa| usane sadA kI taraha use lalakArate hue kahA--'abe o ghasITe ke bacce ! aba taka bhI rupaye nahIM laayaa| harAmajAde ! kaha rahA thA na ki zIghra hI lA duuNgaa|' sAhUkAra kI kar3akar3AtI AvAja sunakara bhI vaha sIdhA khar3A rhaa| yaha prathama avasara hI thA ki na vaha gir3agir3AyA aura na dAMta nipora kara dayA kI bhIkha maaNgii| sahaja bhAva se bolA---'seTha sAhaba ! aba maiM ghasITA nahIM, zerasiMha hUM / rupaye hAtha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 cintana ke kSitija para meM Ane para maiM svayaM pahuMcA duuNgaa| parantu unake lie ochI jabAna sunane ko taiyAra nahIM huuN|' seTha adhika ugra haA aura bhabhakA-'mUrkha ! kamIne !! nAlAyaka !!! mere rupaye mArakara baiTha gayA aura phira sAmane bolatA hai, zarma nahIM AtI bezarma ko?' zerasiMha bIca meM hI bola par3A-"rupaye daMgA, para ye gAliyAM nahIM sahUMgA aura na mAra hI khAUMgA / jabAna sambhAla kara boliye, nahIM to jhagar3A ho jaayegaa|" seTha ne usakI tamatamAtI huI AkRti kI ora dekhA to sakapakA gyaa| sthiti ko bhAMpate hI apanI AvAja ko madhyama kara diyA aura bAta ko nayA mor3a dete hue kahA-'are bhAI ! tuma to burA mAna gye| gAlI kauna detA hai ? maiM to rupayoM ke lie kaha rahA thA ki jaba hAtha meM hoM, to zIghra de denaa|' caritra vikAsa kA artha hArda yaha hai ki vicAroM kI nirbalatA hI AdamI ko 'ghasITA' banAe hue hai / yadi vaha miTa jAtI hai to use zerasiMha banane meM kSaNa bhara bhI nahIM lagatA / svatva kA ajJAna hI bAdhaka banA huA hai ki manuSya sadAcArI evaM naitika nahIM bana pA rahA hai| vicAroM kI ukta hInatA ko dUra karane kI mahatI AvazyakatA hai| yaha hone para manuSya ke sadAcArI banane meM koI vimlaba nahIM hogaa| sudhAra kI yaha eka prakriyA hai ki sarva prathama manuSya apane sAmarthya kA anubhava kare / aisA karane se Atmodbodha hotA hai aura Atma-vizvAsa jAgatA hai / taba phira hara kArya usake lie sugama ho jAtA hai| aNuvrata ke mAdhyama se kahI jAne vAlI cAritrika utthAna kI bAta kevala caritrotthAna kI hI nahIM, vaha vicArotthAna kI bhI hai| kevala cAritrika yA vaicArika utthAna vAstavika nahIM hotA, vaha kevala utthAna kA bhrama hI hotA hai| donoM kA saMtulita va samanvita utthAna hI vAstavika kahA jA sakatA hai| isI ko caritra-vikAsa kahate haiN| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke tIna sUtra zakti-bhaNDAra janma eka bAta hai, parantu jIvana bilkula duusrii| janmate sabhI haiM, parantu jIvana ko jIne vAle birala hI hote haiM, adhikAMza to jIvana ko Dhote haiN| usI prakAra jaise murde ko DhoyA jAtA hai yA bhAra ko DhoyA jAtA hai| sacamuca hI aneka logoM kI dRSTi meM jIvana eka bhAra bana gayA hai| anacAhA bhAra, jise vivazatA pUrvaka DhonA par3atA hai / ve yathAzIghra usase chuTakArA pAne ko Atura haiN| ve nahIM jAnate ki jIvana ananta zakti aura ananta Ananda kA bhaNDAra hai / jisa zakti aura Ananda ko Aja taka unhoMne bAhara khojA hai, vaha bAhara na hokara apane hI andara hai / jo jahAM nahIM hai, vahAM usakI khoja nirarthaka hai, use nirAzA hI hAtha lagatI hai| 'kAMkha meM chorA nagara meM DhiMDhorA' kI kahAvata aise hI kAryoM ke lie pracalita hai| vastu kahIM, khoja kahIM eka bur3hiyA apane phaTe vastra ko sI rahI thii| acAnaka sUI hAtha se chaTa gaI aura kho gii| saMdhyA kA samaya thA / aMdherA ho cukA thaa| bur3hiyA ne socA, aMdhere meM khojane se koI lAbha nahIM, prakAza meM khojUM, tabhI vaha milegii| ghara meM prakAza karane ke bajAe usane sar3aka para jala rahI bijalI ke prakAza meM khojanA prArambha kiyaa| vaha vahAM khojatI rahI, khojatI rahI, kintu sUI jaba vahAM thI hI nahIM, taba milatI kaise? mArga se gujarate hue eka yuvaka kA dhyAna bur3hiyA kI parezAnI kI ora gyaa| usane pAsa meM Akara pUchA--"kyA kho gayA hai, bUr3hI ammA ?" bur3hiyA ne usI parezAnI ke sAtha kahA-"sUI kho gaI hai, beTA ! bahata samaya se khoja rahI hUM, parantu mila hI nahIM rahI hai|" yuvaka bolA-"tuma Thaharo / maiM khoja detA huuN| yuvaka ne bhUmi para idhara-udhara dRSTi ghumAte hue pUchA-"kahAM khoI thI ammA ?" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 cintana ke kSitija para bur3hiyA ne hAtha se apane ghara kI ora saMketa karate hue kahA--"vahAM ghara ke AMgaga meM khoI thii|" yuvaka ne sAzcarya kahA--"vahAM khoI thI, taba yahAM kyoM khoja rahI ho?" / bur3hiyA bolI-"vahAM aMdherA thA, yahAM prakAza hai| jaba yahAM prakAza meM bhI nahIM mila rahI hai, aMdhere meM to vaha milatI hI kyA ?" yuvaka ne samajhAte hue kahA---- "yahAM to vaha jIvana bhara khojane para bhI nahIM milegii| jahAM khoI hai, vahIM prakAza karake khojo|' ___ yaha eka kahAnI hai / patA nahIM, satya hai yA kAlpanika, parantu isakA niSkarSa sanAtana satya hai / zakti aura Ananda ko apane se bAhara khojane vAle usa bur3hiyA jaise hI haiN| unake ghara meM vaise hI aMdherA hai, jaisA bur3hiyA ke ghara meM thA / ve bhI baDhiyA kI hI taraha zakti aura Ananda kI khoja vahAM karate haiM, jahAM unakA astitva hI nahIM hotaa| jina 'khodA', tina pAiyA zakti aura Ananda apane meM haiM avazya, parantu sahaja sulabha nahIM haiN| bahuta lambe samaya se una para AvaraNa car3hate rahe haiM, ataH unakA astitva bAhya dRSTi se ojhala ho cukA hai / antara-dRSTi sabako sulabha nahIM hotI, ataH sabako yaha vizvAsa prApta nahIM hai ki svayaM unake andara zakti aura Ananda kA ananta srota pravAhita hai| dharatI ke nIce bahane vAle pAnI ke srota kI hI taraha usakI sthiti adRzya hote hue bhI sandeha se pare hai| kahA jAtA hai ki 'jina khojA, tina pAiyAM' parantu yahAM kahanA cAhie---'jina khodA, tina paaiyaa|' jisane dharatI ko khodA, use pAnI avazya milA, parantu usake lie taba taka khodate jAnA Avazyaka hotA hai, jaba taka ki pAnI mila na jaae| miTTI, kaMkara aura caTTAnoM se Darane kI AvazyakatA nahIM, rukane kI bhI AvazyakatA nhiiN| unheM to tor3anA hI hotA hai, cAhe Aja, cAhe kala, cAhe phira kbhii| isI taraha zakti aura Ananda ke srota ko pAne ke lie svayaM ko khodanA par3atA hai / bIca meM par3ane vAlI ajJAna kI caTTAnoM kI partoM ko tor3anA par3atA hai, pUrvAgrahoM kI miTTI ke Dhera haTAne par3ate haiN| isa prakAra nirantara apanI gaharAI meM paiThatA huA manuSya eka dina ananta zakti aura ananta Ananda ke srota ko kahIM binA bhaTake apane meM hI pA letA hai / vahI maMjila, vahI mukti yaha pA lenA koI bAhara se Ane vAlI vastu ke pA lene jaisA nahIM hai| yaha to apane hI ghara meM vismRta apanI vastu ko pA lene jaisA hai| vastutaH yaha apane meM apane ko hI pA lenA hai| apane Apako pA lenA hI maMjila hai, mukti hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ke tIna sUtra 31 I jo apane ko khodane meM lage haiM, ve apane lakSya kI siddhi meM lage hue haiM / ve jIvana ko jIne meM lage hue haiM / jo isa khudAI se bacakara nikalate haiM, ve jIvana ko se bacakara nikalate haiM / ve phira jIvana kA kevala bhAra Dhote haiM / jinake sammukha apanA koI lakSya nahIM hotA, dizA nahIM hotI aura maMjila bhI nahIM hotI, unake sammukha kevala bhaTakana hotI hai, ananta bhaTakana, jisameM lagatA to hai ki gati ho rahI hai, parantu pahuMca kahIM bhI nahIM hotI / telI kA baila sAre dina calakara bhI kahIM nahIM pahuMca paataa| vahIM rahatA hai, jahAM se calanA prArambha karatA hai / vartamAna kA Adara jIvana ko jIne kI ora pravRtta hone se pUrva usakI bhUmikA ke rUpa meM kucha tathyoM ko jAna lenA Avazyaka hai / jinheM maiM jIvana ke sUtra kahanA pasanda karUMgA / pahalA sUtra hai -- vartamAna meM jInA / atIta bIta cukA hotA hai aura bhaviSya anAgata / eka kI smRti aura dUsare kI kalpanA hI kI jA sakatI hai / mUlataH donoM hI asat haiM, avidyamAna haiM / sat yA vidyamAna to kevala vartamAna hI hotA hai / use sArthaka banAnA Avazyaka hai / vartamAna jaba manuSya ke sammukha upasthita hotA hai, taba yadi manuSya use atIta yA bhaviSya ke cintana kI yAntrika Adata meM khoyA huA mile, to vaha cupacApa Age bar3ha jAne ke atirikta aura kyA kare ? vaha calA jAtA hai / manuSya taba prAyaH pIche se usake viSaya meM cintA karatA hai ki vaha samaya niSphala calA gyaa| isa pravRtti ko rokanA hai / vartamAna ko saphala banAnA hai| usakA eka hI tarIkA hai ki vartamAna meM jIyA jAye / vartamAna kA Adara karanA sIkhe binA atIta kA hI Adara kiyA jA sakatA hai aura na anAgata kA hI / sahajatA dUsarA jIvana sUtra hai - sahajatA se jInA / manuSya kA prAyaH sArA jIvana aupacArikatA meM hI bItatA hai| eka mukhauTA sadA lagAye rahanA par3atA hai tAki usakA mUla rUpa kisI ke sammukha udghATita na hone pAye / dhIre-dhIre vahI svabhAva ho jAtA hai / mukhauTA mUla ho jAtA hai aura mUla vismRta | apane Apake sahaja rUpa ko prakaTa hone dene kI AvazyakatA hai / yadi vaha vikRta bhI ho to bhI usI rUpa ko prakaTa hone denA cAhie / Dhakane se vikRti dUra nahIM ho pAtI / ulTA yaha vizvAsa hone lagatA hai ki hamArI vikRti kA kisI ko koI patA nahIM cala skegaa| sabhI isa mukhauTe ko hI mUla rUpa mAna leMge / parantu isa bhrAnti meM nahIM rahanA caahie| koI jAne yA na jAne, svayaM to svayaM ko jAnatA hI hai / svayaM se chipakara manuSya kahIM jA nahIM sktaa| svayaM ko svayaM se chipA nahIM sakatA / isIlie sahajatA ko khulane denA hai| usase apane ko acchI taraha se jAnane aura Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 cintana ke kSitija para sudhArane kA avasara milatA hai| nATaka ke pAtra kI taraha kRtrimatA meM nahIM, vAstavikatA meM jInA hai / anAsakti tIsarA sUtra hai - anAsakta hokara jInA / sAdhAraNatayA manuSya vividha sambandhoM, saMskAroM aura vikAroM se ghirA huA rahatA hai / bAhara se hI nahIM, bhItara se bhI ghirA huA hotA hai / vaha kisI kA mitra hotA hai, to kisI kA zatru, kisI kA priya to kisI kA apriya, isI taraha kisI ke prati udAra aura kisI ke prati anudAra | kabhI krodha meM to kabhI ahaMkAra meM / ina bAhya aura Antarika ghirAvoM ke kAraNa use kabhI ekAnta cintana kA tathA sabase dUra rahakara svayaM ko jAnane evaM samajhane kA bhI avasara nahIM miltaa| ina bAhya tathA Antarika AcchAdanoM meM manuSya kI Asakti itanI gaharI ho jAtI hai ki usase dUra haTakara jIne meM use bhaya lagane lagatA hai / AvaraNa kI vRtti para vijaya pAeM mana ke AcchAdanoM kI Asakti to bahuta gaharAI kI bAta hai, jabaki tana ke AcchAdanoM kI Asakti ko chor3a pAnA bhI kaThina hotA hai / sau-sau vicAra yA vikalpa sAmane A khar3e hote haiM / saradI laga jAne, abhAva grasta yA aziSTa kahalAne se lekara tana kI vikRtiyoM yA khAmiyoM kA sabake sAmane A jAne taka kA bhaya satAne lagatA hai / manuSya jitanA apanI zArIrika vAstavikatA se -- anAvRtatA se katarAtA hai, usase kahIM adhika mAnasika vAstavikatA ke udghATana se katarAtA hai / vibhinna prakAra ke AvaraNoM ke sAtha hI vaha apanI AntarikatA yA bAhyatA saMsAra ke sammukha prastuta karane kA abhyasta ho gayA hai / vastrAvaraNa rahate hue hamArI aMguliyAM hamAre zarIra taka nahIM pahuMca pAtIM, usI taraha saMskAroM aura vikAroM ke AvaraNa hameM svayaM hamAre taka nahIM pahuMcane dete / isalie svayaM ko Dhaka lene yA AvRta kara lene kI isa vRtti para vijaya pAkara vAstavika jIvana taka pahuMcA jA sakatA hai / jIvana ke ye sUtra apane ko apanI gaharAiyoM taka khodakara pA lene meM nitAnta sahAyaka hote haiM / 'nAnyaH panthA ayanAtha' - dUsarA koI mArga nahIM hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya aura usakI DagamagAtI niSThA mana hI manuSya hai saMsAra kI sabase bar3I samasyA cAritrika abhAva hai / yaha kevala bhArata meM hI nahIM kintu prAyaH sabhI rASTroM meM prakArAntaroM se dRSTigata ho rahA hai| caritra kA nirmANa manuSya ke mana se sambandha rakhatA hai / jisa prakAra ke vicAra usake mana meM utpanna hone lagate haiM, dhIre-dhIre vaise hI usake saMskAra bana jAte haiM, isIlie 'mAnasaM viddhi mAnavaM' isa RSi vAkya meM kahA gayA hai ki mana hI manuSya hai| jina cAritrika guNoM ko Adarza ke rUpa meM sammukha rakhA jAtA hai aura bAra-bAra una para cintanamanana kiyA jAtA hai, kAlAntara meM unakA anusaraNa bhI sambhava hone lagatA hai| ___ koI vyakti yadi yaha batalA sake ki vaha kina vyaktiyoM ko apanA Adarza mAnatA hai to usI ke AdhAra para prAyaH yaha bhI jAna liyA jA sakatA hai ki vaha kisa cAritrika dharAtala para jI rahA hai / sinemA abhinetriyoM kI gatividhiyoM para jAgarUkatA se dhyAna rakhane vAle vyakti kA tathA kisI satpuruSa kI gatividhiyoM para manana karane vAle vyakti kA mAnasika dharAtala eka honA sambhava nahIM hai, phira bhI mAnavIya sAmarthya meM eka vizeSatA bahuta hI AzAprada rahI hai-vaha apane mAnasika stara ko sAvadhAna hokara badala bhI sakatA hai / yaha to sambhava nahIM hai ki sabhI vyaktiyoM kA mAnasika dharAtala eka samAna samunnata ho jAe aura ve saccaritra ke dhanI ho jAeM, kintu utanA hI asambhava yaha bhI to hai ki sabhI vyaktiyoM kA mAnasika dharAtala nimna ho jAe aura ve duzcaritra hI bana jaaeN| jaba taka yaha saMsAra hai taba taka cAritrika dharAtala kI yaha viSamatA vidyamAna rahegI, parantu saccaritratA aura duzcaritratA meM se jaba jisakA prAbalya hogA, yuga kI sthiti usI ke anurUpa acchI aura burI hotI rhegii| devatva aura pazutva manuSya meM devatva aura pazutva--ye donoM hI bhAva vidyamAna rahate haiN| kisI yuga meM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 cintana ke kSitija para devatva kA prAbalya hotA hai to kisI meM pazutva kA / ina donoM meM dhUpa aura chAyA kI taraha zAzvata saMgharSa cAlU rahatA hai| hara yuga ke preraka puruSoM ke lie yaha Avazyaka hotA hai ki mAnava jAti ke devatva kA uddIpana kare aura pazutva kA zamana / jaba-jaba devatva ubharatA hai taba-taba samAja apane guNa gaurava se pAripAzvika vAtAvaraNa ko sugandhita kara detA hai, kintu jaba-jaba pazutatva ubhara AtA hai taba vahI samAja nAnA prakAra ke vigraha aura pArasparika vidveSa se vAtAvaraNa ko itanA dUSita banA detA hai ki usameM sAMsa lenA bhI kaThina ho jAtA hai| caritra kA daubhikSya samAja kA vartamAna vAtAvaraNa isI ora iMgita karatA hai ki isa samaya pAzavika vRttiyoM kA hI prAbalya hotA jA rahA hai / vyakti apane sAdhAraNa karttavyoM meM bhI bahuta asAvadhAna hotA calA jA rahA hai / anItimaya AcaraNa svAbhAvika banatA jA rahA hai jabaki nItimaya AcaraNa asambhava-sA bana gayA hai / Aja kisI ko beImAnI karate dekhakara Azcarya nahIM hotA kintu ImAnadArI karate dekhakara Azcarya hotA hai| eka bAra eka pravAsI bhAI mujhe batA rahe the ki moTara se yAtrA karate samaya kAnapura ke pAsa unakI moTara ke pichale bhAga se baMdhI huI sAmAna kI koI gaTharI gira gayI aura unheM usakA koI patA bhI na calA / usI samaya eka sthAnIya tAMgevAle ne use girate dekha liyA thA, usane moTara ke nambara bhI dekha liye| kAnapura meM kAphI talAzane ke bAda usane vaha gaTharI hameM lauttaayii| isa bAta ko sunane vAle vyakti ne mere pAsa usa tAMgevAle kI ImAnadArI kI prazaMsA kii| pAsa meM baiThe hue eka vyakti ne to AzcaryAbhibhUta hote hue yahAM taka kahA ki kyA koI aisA vyakti bhI mila sakatA hai ? usake kathana se mujhe lagA ki vartamAna meM beImAnI kA kAma svAbhAvika bana cukA hai / jaba koI ImAnadArI kA kAma karatA hai tabhI logoM ko Azcarya hotA hai mAno anahonI bAta kara dI ho| janatA ke isa dRSTikoNa se patA lagatA hai ki samAja meM saccaritra kA kitanA bar3A daubhikSya hai aura deva tattva para pazu tattva kitanA hAvI ho rahA hai ? satya ke prati niSThA cAritrika patana ke mukhya kAraNa haiM--satya aura ahiMsA ke prati niSThA kA abhAva / satya ke prati niSThA na rahane se manuSya meM apane ApakI hara vRtti ko chipAkara rakhane kI bhAvanA paidA hotI hai| sacAI ko vastuta: AvaraNa kI AvazyakatA nahIM hotI; vaha to jhUTha ko hI hotI hai| khule muMha yadi vaha sAmane A jAya to use pahacAna liye jAne kA sandeha rahatA hai| isIlie vaha AvaraNa yA mukhAvaguMThana ke binA bAhara nahIM A sktii| yahI kAraNa hai ki chaTapaTa vyApAra karane vAloM se Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya aura usakI DagamagAtI niSThA 35 lekara vizva saMsthA taka meM eka-dUsare se apane manobhAvoM ko chipAne kI vRtti cala rahI hai / bahudhA asatya ko satya kA bAnA pahanAkara upasthita karane kI dakSatA meM hI zakti kA apavyaya kiyA jA rahA hai / mAno satya ko Dhaka denA hI sabakA lakSya banA huA ho ! satya jo ki hara prakAra kI nIti kA prANabhUta tattva hai, Aja rAjanIti se to eka prakAra se bahiSkRta hI kara diyA gayA hai| para samAja nIti meM bhI usake mahattva ko samApta kiyA jA rahA hai| taba phira aisI prANahIna nItiyoM se jo hala khoje jA rahe haiM, ve saprANa kahAM taka ho sakate haiM ? unameM satyatA kI puna: prANa-pratiSThA ho, yaha Avazyaka hai, anyathA jIvana ke hara kSetra meM kevala dikhAvA hI dikhAvA raha jAegA, vAstavikatA khojane para bhI milanI kaThina ho jaaegii| ahiMsA ke prati niSThA isI prakAra ahiMsA ke prati niSThA nahIM rahane se bhaya kI vRtti utpanna hotI hai, jo ki pArivArika jIvana se lekara rAjanItika jIvana taka meM pArasparika avizvAsa paidA kara detI hai| manuSya kisI bhI samasyA ko usake nyAya yA anyAya hone kI daSTi se na dekhakara usI dRSTi se dekhatA hai jisameM ki vaha apane pakSa kA samarthana aura vipakSa kA khaNDana kara ske| jaba bhaya kI bhAvanA tIvra ho jAtI hai taba vaha hiMsA kA rUpa bhI le letI hai| usameM eka-dUsare ko samajhAne ke lie koI sthAna nahIM raha jAtA / vaisI sthiti meM hara samasyA ko sulajhAne kA eka hI tarIkA mAnA jAne lagA hai ki apane vipakSa ko samApta hI kara diyA jaae| para usase samasyA sulajhane ke sthAna para adhika hI ulajhatI dekhI jAtI hai| vyakti vizeSa ko samApta kara dene se ve vicAra samApta nahIM ho jAte, jinakA ki vaha pratinidhitva karatA hai, kintu tAtkAlika hala ke pralobhana meM bahudhA aisA kiyA jAtA rahA hai| rAjanIti meM to isa prakAra kI hatyAeM yatra-tatra hotI rahatI haiM / lagatA hai ki manuSya abhI taka apanI prAcIna barbaratA ko bhUla nahIM pAyA hai| satya aura ahiMsA kA vizvAsa sAmAjika tathA rAjanItika kSetra meM vaiyaktika tathA sAmUhika hiMsA kA prayoga manUSya jAti kI prArambha, kAlIna sthitiyoM se lekara Aja taka abAdha gati se calatA rahA hai, para usakI asaphalatA isIse siddha hai ki usane sadaiva pArasparika ghaNA ko bar3hAvA dekara aura adhika hiMsA ke hI bIja boye haiN| mAnava mAnava kI mAnasika dUrI ko pATane ke sthAna para usane sadaiva usameM vRddhi hI kI hai| Azcarya to isa bAta kA hai ki phira bhI abhI taka ahiMsA ke prati manuSya ke mana meM jo vizvAsa aura zraddhA bhAva utpanna ho jAnA cAhie thA, vaha bhI nahIM huA hai| aba Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 cintana ke kSitija para bhI use akSama aura akiMcitkara mAnakara upekSita kiyA jA rahA hai| logoM ke mAnasika dharAtala para jame hue usake pairoM ko DagamagA dene ke lie use 'kAyaratA' taka kI saMjJA se vibhUSita kiyA jA rahA hai| cAritrika utthAna kA svapna dekhane vAle vyaktiyoM ke lie yaha Avazyaka hai ki ve hara vyakti meM satya aura ahiMsA kA vizvAsa jAgRta kreN| kucha mAnavIya kamajoriyoM ke kAraNa Aja jo yaha bhAvanA bala pakar3atI jA rahI hai ki zAnti yuga meM hI satya aura ahiMsA kAragara ho sakatI hai, anyatra nahIM, use haTAyA jaae| janatA ke samakSa prayogAtmaka DhaMga se aise udAharaNa peza kiye jAeM ki jo AdhyAtmika kSetra meM hI nahIM, kintu rAjanItika aura sAmAjika kSetra meM bhI pUrNa rUpa se samasyA kA samAdhAna upasthita kara sakate hoN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragati ke sopAna astitva kI pRthakatA maiM jahAM ThaharA huA hUM, usa makAna kI dAhinI bhIta se saTe hue do vRkSa khar3e haiM, jo ki usa dumaMjile makAna kI chata para jhuka-jhuka Aye haiM / sahasroM-sahasroM pattiyoM se bharI unakI zAkhAeM havA meM yoM jhUmatI haiM, mAno kisI ke lie paMkhA jhala rahI hoN| maiM unheM dekhatA hUM aura mana-hI-mana Azcarya se bhara jAtA hUM ki prakRti ne kitane karIne se una saba pattiyoM ko samajhAkara yathAsthAna lagAyA hai| maiM kaI bAra unake samIpa calA jAtA hUM aura dhyAna se dekhatA hUM, to lagatA hai ki jo pattiyAM dUra se bilakula samAna dikhAI detI haiM, ve vastutaH samAna nahIM haiM / khoja kI dRSTi se dekhane, socane aura samajhane ke pazcAt maiM isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki prakRti ke vizAla rAjya meM kinhIM do pattiyoM kI pUrNa samAnatA asambhava hai| samAnatA ke vizAla nIlAkAza meM bhI asamAnatA vizeSatA ke asaMkhya tAraka yatra-tatra camakate hue apane pRthak astitva kI ghoSaNA karate dRSTigata ho hI jaaeNge| kevala pattiyoM ke lie hI kyoM, prakRti kI hara vastu ke lie yahI siddhAnta avikala rUpa se lAgU hotA hai| sUkSma nirIkSaNa : niSkarSa kaI varSa pUrva maiMne yugala-janmA bhAiyoM meM se eka ko dekhA thaa| paricaya haA to nikaTatA bhI aayii| pacAsoM bAra vaha mere pAsa AyA hogA / kucha dinoM taka maiM usake makAna para bhI ThaharA thA, lekina agale hI varSa jaba usake dUsare bhAI ko dekhA to mujhe usI kA bhrama ho gyaa| eka bAra nahIM, aneka bAra donoM ke antara ko pahacAnane meM maiMne bhUla kI / Akhira donoM ko eka sAtha dekhakara pArthakya khojane kA prayAsa kiyA, to lagA ki donoM kI AkRtiyoM meM kAphI samAnatA ke sAtha-sAtha kAphI asAmanatA bhI hai| itane dinoM taka merI AMkhoM ne jo kucha dekhA thA, vaha mAtra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 cintana ke kSitija para una donoM kI AkRtiyoM kA sthUla nirIkSaNa thA, ataH bhedaka rekhAeM pakar3a meM nahIM A pAyIM / sUkSma-nirIkSaNa karane para hI unakA patA cala paayaa| bhinna haiM upAdAna aura nimitta sArAMza yaha hai ki pattiyoM se lekara manuSyoM taka meM eka aisI svabhAvagata pArasparika bhinnatA vyApta hai ki jise na miTAyA hI jA sakatA hai aura na nakArA hI jA sakatA hai / yaha bhinnatA niSkAraNa nahIM hotii| pratyeka kA apanA bhinna upAdAna hotA hai aura bhinna nimitta, to phira kSamatAeM bhI bhinna hI hoMgI / kAla, kSetra aura prayoga Adi usa bhinnatA meM atirikta vRddhi kara dete haiN| isa prakAra kinhIM do ke pUrNataH eka jaise hone kI sambhAvanA hI nahIM raha jaatii| mere jaisA kevala maiM hI hoUMgA aura tumhAre jaise kevala tuma hI / tumhArI viziSTa yogyatAeM mere meM aura merI viziSTa yogyatAeM tumhAre meM panapa nahIM paayeNgii| aisI sthiti meM dUsaroM kI vizeSatAoM yA kSamatAoM ke prati IrSyA yA DAha karane jaisI sthiti nahIM raha jAtI hai| phira bhI yadi kvacit IrSyA Adi kI bhAvanA panapatI hai to kahanA cAhie ki vaha manuSya kA vyAmoha hI hai| usase ukta kSamatAoM ke vikAsa kA koI sambandha nahIM hai| IrSyA karane se to yaha adhika svastha mArga hogA ki vyakti svayaM apane meM usa kSamatA ke bIja ko TaTole aura phira use vikasita karane meM laga jaae| kSamatAoM kI pahacAna pragati kA prathama sopAna apanI kSamatAoM ko pahacAnanA hai to dUsarA usake vikAsArtha pUrNa manoyoga se juTa jaanaa| dUsaroM ke anukaraNa kA usameM tanika bhI sthAna nahIM ho sakatA / anukaraNa to eka aisA bhaTakAva hai, jo manuSya ke svataMtra vyaktitva ke vikAsa ko rokatA hai| usase usakI dRSTi svayaM apane para se bhaTakakara dUsare para rahane kI abhyasta ho jAtI hai / phira usake lie maiM kyA kara sakatA hUM, yaha Atma-prazna gauNa ho jAtA hai aura vaha kyA karatA hai' yaha mukhya / bAta yahIM samApta nahIM ho jAtI, usake bAda kaise karatA hai, kaba karatA hai, kitanA karatA hai, Adi aneka bAtoM ke lie bhI vaha dUsare para hI nirbhara ho jAtA hai| aisA karate samaya vaha yaha bhUla jAtA hai ki svataMtra-cintana kI apanI kAmadhenu ko vaha svayaM hI dUsare ke khUTe para bAMdha rahA hai| phala yaha hotA hai ki dUsare jaisA vaha bana nahIM sakatA aura jaisA bana sakatA hai, vaise sAmarthya kA upayoga nahIM kara paataa| vyakti svayaM hai apanA sahAyaka tuma kyA bana sakate ho-vaha svayaM tumheM khojanA hai aura phira pUrNa nirNaya ke sAtha apanI pUrNa zakti ko usI meM lagA denA hai| isa kArya meM yadi koI sarvotkRSTa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragati ke sopAna 36 sahAyaka ho sakatA hai, to vaha tumhIM ho sakate ho, anya koI nhiiN| eka bAra cAroM ora se hatAza hue eka vyakti ne eka manovaijJAnika se sahAyatA maaNgii| manovaijJAnika ne usakI sArI sthiti kA adhyayana karane ke pazcAt kahA-'tumhArI pUrI bAta sunane aura usa para vicAra karane ke pazcAt maiM isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki maiM tumhArI koI sahAyatA nahIM kara sakatA parantu maiM eka aise vyakti ko jAnatA hUM, jo nizcita hI tumhArI sahAyatA kara sakatA hai aura vaha use dUsare kamare meM le gyaa| vahAM eka Adamakada darpaNa para se pardA uThAkara usI kA pratibimba dikhalAte hae manovaijJAnika ne kahA---'yahI vaha AdamI hai, jo tumhArI sahAyatA kara sakatA hai| saMsAra bhara meM isake atirikta anya koI bhI tumhAre lie kucha nahIM kara sktaa|' ___ vaha vyakti eka kSaNa ke lie usa pratibimba ko dekhatA rahA aura phira cupacApa calA gyaa| kAlAntara meM vahI vyakti eka suprasiddha vyApArika saMsthAna kA adhyakSa vanA / usa vyakti ko vinAza ke dvAra se khIMcakara saphalatA ke uccAsana para lA biThAne vAlA anya koI nahIM, apanI zakti kA jJAna aura tadanukUla pravartana hI thaa| binA soce-samajhe sira jhukAkara dUsare ke pIche cala par3anA bher3a-bakariyoM kA kAma hai| siMha aisA kabhI nahIM krtaa| yadi manuSya bher3a-bakariyoM kI zreNI meM nahIM jAnA cAhatA, to usake lie vaha parama Avazyaka hai ki vaha apane siMhatva ko samajhe, apanI kSamatAoM tathA vizeSatAoM ko pahacAne aura phira unake nikhAra meM pUrNa niSThA se lge| pragati ke inhIM sopAnoM para caraNa rakhate hue Upara uThA jA sakatA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmarthya aura usakA vizvAsa zvAsa : vizvAsa vizvAsa manuSya ke lie utanA hI Avazyaka hai, jitanA ki zvAsa / zvAsa ke abhAva meM deha dhAraNa sambhava nahIM hotA, to vizvAsa ke binA jIvana-dhAraNa / vizvAsa kA udgama AtmA meM hotA hai, ataH use eka abhautika zakti kahA jA sakatA hai| aisa zakti, jo duSprApya to avazya hai, parantu aprApya bilakula nahIM / mUla bAta yaha hai ki vaha AtmA kI hI eka prasupta zakti hai / use jagA lenA hI use utpanna kara lenA yA prApta kara lenA hai / jisane usa zakti ko jagA liyA, usake lie phira asAdhya kucha bhI nahIM raha jAtA / hamAre vizvAsa kI kamI kA hI dUsarA nAma asAdhyatA hai / hamArI cetanA meM abhI taka anekAneka aMdha-kakSa isalie vidyamAna haiM, kyoMki hamAre vizvAsa kA prakAza vahAM taka pahuMca nahIM pAyA hai / vizvAsa svayaM para vizvAsa kA tAtparya apane Apa para vizvAsa - Atma-vizvAsa se hai / dUsare para kiyA jAne vAlA vizvAsa to usI kA vistAra mAtra hotA hai / Atma-vizvAsa ke vRkSa kA mUla hRdaya meM gaharA jamA huA ho tabhI usakI zAkhAeM dUra-dUra taka phaila sakatI haiN| mUla ke abhAva meM zAkhAoM ke vistAra kI kalpanA kI hI nahIM jA sktii| apane para jisakA vizvAsa nahIM hotA, vaha nizcita hI kisI anya para vizvAsa karane meM jhijhkegaa| apane para kA avizvAsa hI vastutaH dUsaroM kA avizvAsa bana jAyA karatA hai / zakti hai vizvAsa meM manuSya meM sAmarthya kI kamI nahIM hai, parantu sAmarthya ke vizvAsa kI kamI hai| vaha svayaM ko asamartha, pratibhAhIna aura viphala to binA hI kisI jhijhaka ke mAna sakatA hai, parantu asIma sAmarthya, jJAna aura Ananda kA svAmI anubhava karate use Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmarthya aura usakA vizvAsa 41 bar3A saMkoca hotA hai| vastutaH ananta sAmarthya kI anubhUti ke lie ananta vizvAsa kI bhI aparihArya AvazyakatA hotI hai| sAmarthya aura usake vizvAsa kI samamAtrA prAyaH upalabdha nahIM hotI, isIlie vyakti ke sAmarthya kA kAphI mahattvapUrNa aMza niSphala calA jAtA hai| samayogyatA vAle do vyaktiyoM meM bhI Atma-vizvAsa kI taratamatA ke kAraNa hI itanA bar3A antara ho jAtA hai ki eka bahuta kucha kara sakatA hai, dUsarA kucha bhI nahIM / vastutaH zakti ke vizvAsa meM hI zakti nihita hotI hai / usake abhAva meM sabase sabala vyakti bhI sabase nirbala raha jAtA hai| kSobha aura avizvAsa kI pariNati mahArathI karNa arjuna se kisI prakAra kama nahIM thA, parantu svayaM usI ke sArathI zalya ne raNa-kSetra meM lagAtAra usake Atma-vizvAsa ko ghaTAne kA prayAsa kiyaa| usane kahA ki arjuna eka mahAn yoddhA hai / tuma usakI barAbarI kabhI nahIM kara sakate, tuma use kisI bhI prakAra se jIta nahIM sakate / bAra-bAra duharAye gaye ukta vAkyoM se karNa mAnasika stara para TUTa gyaa| usa sthiti meM na kevala usake ratha kA cakra hI dhaMsa gayA, apitu usake mana kA cakra bhI kSobha aura avizvAsa ke kIcar3a meM dhaMsa gayA / na vaha apane ratha kA uddhAra kara pAyA aura na mana kaa| asamaMjasatA kI usI avasthA meM arjuna ke bANoM ne use vahIM Dhera kara diyaa| AtmavizvAsa kI phalazruti isake viparIta hamane apane yuga meM dekhA hai ki mahAtmA gAMdhI ne jaba nirastra bhAratIyoM ke AtmavizvAsa ko jagAyA to duniyA kA sabase bar3A briTiza sAmrAjya sazastra senAoM kI vidyamAnatA meM bhI bhU-luMThita ho gyaa| ahiMsA dvArA hiMsaka-zakti ko parAjita karane kA Atma-vizvAsa jahAM bhArata ko svataMtra karA gayA, vahAM saMsAra ke sammukha eka nayA mArga-darzana bhI prastuta kara gyaa| yadyapi pahale-pahala usa AtmavizvAsa ko eka pAgalapana hI samajhA gayA thA, parantu usakI kArya-pariNati ne aneka sambhAvanAoM ke dvAra khola diye| AtmavizvAsa kI kamI : pariNAma asaphalatA, parAjaya, apUrNatA Adi AtmavizvAsa kI kamI ke hI vibhinna pariNAma haiM / yadi usakI paripUrNa khurAka vyakti ko milatI rahe, to bhAvanA kI koI kalI phUla banakara surabhi bikherane se pUrva kabhI murajhA nahIM sktii| AtmavizvAsa ko eka prakAra kA saMjIvana rasa hI mAnanA caahie| usake kucha biMdu bhI bhAvanA ke stara para mata vyakti ko jIvita kara dete haiM / isI prakAra se usakA abhAva jIvita ko bhI mata banA DAlatA hai| Atma-hatyA karane vAle pratyeka vyakti kA Atma Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 cintana ke kSitija para vizvAsa hI samApta ho cukA hotA hai, anyathA koI svayaM maranA kaise cAha sakatA pUrNa nirNaya : pUrNa vizvAsa manuSya ke AtmavizvAsa meM ghaTAva-bar3hAva AtA rahatA hai, isIlie usakI kAryazakti tathA saphalatA meM bhI ghaTAva-bar3hAva AtA rahatA hai / pUrNa Atma-vizvAsa se aisI sarjana-zakti kA udaya hotA hai, jo kabhI kisI kArya ko apUrNa nahIM rahane detii| hama kyA haiM--isa cintana meM adhika zakti khapAne kI AvazyakatA nahIM, kintu hameM kyA bananA hai--yaha nirNaya kara pUrNa vizvAsa ke sAtha usI ora bar3hane meM sampUrNa zakti lagA denI caahie| adhUrA nirNaya anirNaya kI koTi meM AtA hai aura adhUrA vizvAsa avizvAsa kI koTi meM / isalie pUrNa nirNaya aura pUrNa vizvAsa hI siddhi-dAyaka ho sakatA hai| hara sAmarthya aura sAmarthya ke hara vizvAsa ke sAtha ucca Adarza kA yoga honA Avazyaka hai, anyathA mAnavIya durbalatAoM ke kAraNa vyakti unakA vinAza kAryoM meM bhI prayoga kara sakatA hai, parantu vaha prayoktA kA hI doSa mAnA jAegA, sAmarthya aura usake vizvAsa kA nhiiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa : eka vyAvahArika vizleSaNa tIna anivAryatAeM bahuta samaya pahale maiMne eka dohA sunA thA mohana pAsa garIba ke, ko Avata ko jAta / eka bicAro sAMsa hai, Ata-jAta dina rAta / garIba ke pAsa aura to koI nahIM AtA-jAtA, basa eka becArA sAMsa hI hai, jo niyamita rUpa se AtA-jAtA rahatA hai| yahAM sAMsa ko becArA kahA gayA hai| sAdhAraNa loga ise becArA hI samajhate haiN| isIlie isakA kabhI koI mUlyAMkana bhI nahIM kiyA jaataa| ise becArA samajhanA eka bhUla hai| yaha to hamAre zarIradhAraNa kA pramukha AdhAra hai, ise samajhanA bahuta Avazyaka hai| hamArA yaha zarIra sAdhanA kA mUla AdhAra hai, kyoMki hamArI samasta kriyAoMpratikriyAoM kA vAhaka yahI hai / isa zarIra ko astitva meM rakhane ke lie tIna vastueM sabase adhika mahattvapUrNa haiM, unheM anivArya evaM aparihArya kahA jAe to atyukti nahIM hogI, ve haiM--bhojana, jala aura zvAsa / zvAsa : astitva kA dyotaka bhojana bahuta sthUla vastu hai / usake binA vyakti aneka mahInoM kA lambA samaya nikAla sakatA hai| isI prakAra bhojana ke sAtha-sAtha jala kA bhI parityAga karake aneka dina nikAle jA sakate haiN| terApaMtha dharmasaMgha kI eka sadasyA sAdhvIzrI jeThAMjI ne anna-jala grahaNa kiye binA bAIsa dina nikAla die the| san 1960 meM sAdhvI gulAbAMjI ne anna-jala tyAga kA 28 dinoM kA kIrtimAna sthApita kiyaa| parantu zvAsa ke binA to vyakti apane zarIra ko itane minaTa bhI kAyama nahIM rakha sktaa| zvAsa hamAre jIvana ke astitva kA dyotaka hai / jaba vyakti maraNa zaiyA para hotA hai taba usake nAka ke sAmane rUI kA patalA-sA phAhA rakhA jAtA hai, tAki yaha jAnA jA sake ki vyakti jIvita hai yA mRta / yadi jarA-sI bhI zvAsa kI kriyA cala Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 cintana ke kSitija para rahI hotI hai, to yaha nizcaya karane meM vilamba nahIM hotA ki vyakti jIvita hai / isIlie kahA jA sakatA hai ki zvAsa kA astitva hI jIvana ke astitva kI prathama ghoSaNA hai aura usakA abhAva mRtyu kI / jo zvAsa prati samaya sAthI banakara manuSya ke pAsa rahatA hai, usake viSaya meM usakA ajJAna bhI utanA hI gahana hai / vyakti prAyaH kabhI dhyAna hI nahIM detA ki zvAsa A rahA hai yA jA rahA hai ? lambA A rahA hai yA choTA, jaldI A rahA hai yA dhIre-dhIre / isa viSaya meM itanA audAsInya kyoM hai, kaha pAnA kaThina hai / zAyada nItikAroM kA ukta kathana kucha samAdhAna pradAna kara sakatA hai - " ati paricaya ho jAne para kisake sammAna meM hrAsa nahIM ho jAtA ?" vyakti ne kabhI yaha jAnane kA prayAsa hI nahIM kiyA ki hamAre zarIra meM zvAsa ke dvArA kauna-kauna se sthAna prabhAvita hote haiM / usakI kyA kArya vidhi hai aura zvAsa-prazvAsa kaise evaM kitanA lenA chor3anA cAhie / mAno ina sArI jijJAsAoM yA to anutthAna hata kara diyA gayA ho yA phira ajJAnAndhakAra meM vilIna kara diyA gayA ho / pahalA zvAsa jaba taka bAlaka mAM ke garbha meM hotA hai taba taka usakA jIvana mAM ke zvAsa-prazvAsa se hI calatA rahatA hai| mAM kA zvAsa hI usakI AvazyakatAoM kI pUrti karatA rahatA hai / garbha meM usake zarIra ke avayava dhIre-dhIre paripUrNa avasthA ko prApta hote haiM / bAlaka jyoM hI garbha se bAhara AtA hai, usake sAtha eka vicitra ghaTanA ghaTatI hai| ki aba usako apane hI bala para jInA prArambha karanA hotA hai / zvAsa sambandhI prakriyA cAlU ho jAtI hai, usake phephar3e saMkoca -vikoca karane lagate haiM / phalasvarUpa zizu meM navasthiti janita bhaya paidA hotA hai aura vaha rone laga jAtA hai / prArambhAvasthA meM bAlaka ke pAsa sukha-duHkha evaM bhaya Adi janita apanI sabhI sthitiyoM kI abhivyakti ke lie eka mAtra rudana hI sAdhana hotA hai / apane prathama rudana ke dvArA bAlaka apane avataraNa evaM jIvita sattA kI sUcanA sabako detA hai / zvAsa - niHzvAsa kI prakriyA zvAsa prANiyoM ke jIvana kA eka sabala AdhAra hai, vaha usase vAyu ke rUpa meM prANa grahaNa karatA hai / yoM to vAyu grahaNa ke lie manuSya ke pAsa aneka sAdhana haiM / zarIrasthita hara roma vAyu grahaNa karatA hai / yadi roma kUpa anAvRta na hoM evaM vAyu kA praveza avaruddha ho jAe to tvacA rugNa tathA vikRta ho jAtI hai / dUsarA sthAna mukha hai / aneka vyakti ajJAnavaza yA svabhAvavaza zvAsa-grahaNa meM mukha kA prayoga karate haiM, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa : eka vyAvahArika vizleSaNa 45 parantu vaha ThIka nahIM hotA kyoMki prakRti dvArA mukha kA nirmANa bhojana cabAne, rasAnubhUti karane tathA bolane ke upayukta hI kiyA gayA hai / zvAsa-grahaNa karane kA upayukta avayava to nAka hI hai / usakI lambI nalikA meM se gujaratI huI grISmakAlIna garama havA tathA zItakAlIna ThaNDI havA AvazyakatA ke anusAra samatApIya ho jAtI hai| isase jaba zvAsa phuphphusa (phephar3oM) taka pahuMcatA hai to vaha rUkSa na hokara snigdha bana jAtA hai| nAsArandhroM ke prArambhika bhAga meM choTe kezoM kA eka jaMgala ugA hotA hai / prakRti ke vana-vibhAga ne bAhara ke registAna ko andara ghusane se rokane ke lie ise lagAyA hai| yaha vAyu ko chAnatA hai / zvAsa lete samaya vAyu ke sAtha Ane vAle rajakaNoM ko Age bar3hane se rokatA hai| isa jaMgala se Age jo samatala bhAga AtA hai, vaha zleSma kI cikanI parta se gIlA rahatA hai| kezoM ke jaMgala se bacakara jo rajakaNa yA kITANu Age bar3hate haiM, ve yahAM cipaka kara raha jAte haiN| isa prakAra nAsAraMdhra se Age bar3hatI huI vAyu kaMTha, TeMTuA aura svara-yaMtra ko lAMghakara zvAsa nalikA ke mAdhyama se phuphphusa meM pahuMcatI hai| ye phuphphusa (phephar3e) haMsalI kI haDDI ke pIche nIce kI ora phaile hue hote haiM / ye do hote haiN| spaMja kI taraha inameM saMkoca-vikoca kI svAbhAvika kSamatA hotI hai| inameM solaha karor3a se lekara aThAraha karor3a taka prakoSTha (koTara) bane hue hote haiN| zvAsa ke dvArA andara khIMcI gayI vAyu ina prakoSThoM meM phaila jAtI hai| vahAM kI sUkSma AMtarika prakriyA ke dvArA vAyu kA vaha aMza, jise prANa vAyu (oNksIjana) kahate haiM, sokha liyA jAtA hai| gRhIta prANa vAyu zarIra meM vyApta hokara nasa-nAr3iyoM ke mAdhyama se vibhinna avayavoM meM kAryarata ho jAtI hai, zeSa vAyu kArbana DAiAksAiDa ke rUpa meM dUSita evaM anAvazyaka kaNoM ke sAtha bAhara pheMka dI jAtI hai| zvAsa kI mAtrA vyakti itanA kama zvAsa letA hai ki phephar3e ke pUre prakoSTha kabhI zAyada hI bhara pAte hoN| unakI kSamatA prAyaH chaha lITara taka vAyu grahaNa karane kI hotI hai para vyakti bahudhA eka yA do lITara se Age nahIM bddh'taa| isalie prANAyAma kA abhyAsa karane vAloM ko sikhAyA jAtA hai ki ve zvAsa lambA leM / pralamba zvAsa-vidhi ko apanA lene ke bAda vyakti yaha anubhava karatA hai ki jitanA zvAsa vaha pahale letA thA aba usase tIna-cAra gunA adhika grahaNa kara rahA hai / adhika prANa vAyu grahaNa karane se usakI prANa-zakti bar3ha jAtI hai / phalata: indriyAM tejasvI ho jAtI haiN| AkRti para adhika oja, zarIra meM adhika sphati aura bala kA anubhava hone lagatA hai / kArya-zakti bhI vRddhiMgataho jAtI hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 cintana ke kSitija para zvAsa ke prakAra yoga kI bhASA meM zvAsa ke tIna prakAra haiM 1. pUraka 2. recaka 3. kumbhaka pUraka arthAt vAyu ko andara khIMcanA, recaka arthAt prazvAsa ke rUpa meM vAyu ko bAhara pheMkanA, kumbhaka kA artha hai--zvAsa kA saMyama krnaa| prANa-zakti kA upayoga vAyu ke aneka nAmoM meM eka hai-mahAbala / vastutaH vAyu ke bala kA anumAna lagA pAnA kaThina hai| bhIma ko vAyu-putra kahA jAtA thaa| unakA zArIrika bala apAra thA, dUsare vyakti jisa vastu ko hilA bhI nahIM sakate the, bhIma use uThAkara dUra pheMkane kI zakti rakhate the / vyakti kisI bhArI vastu ko uThAtA hai taba pahale sahaja hI apane meM pUrA zvAsa bharatA hai / kumbhaka avasthA meM hI bhAra uThAnA usake lie sarala hotA hai| AcArya siddhasena divAkara kahate haiM-'bala-prakarSaH pavanena varNyate' arthAt bala-prakarSatA kI tulanA vAyu se kI jAtI hai / vAyu-grahaNa se ajita zakti ke AdhAra para vyakti chAtI para hAthI ko khar3A karavA sakatA hai| chAtI para rakhI zilA ko hathaur3oM se tur3avA sakatA hai| kAra se baMdhA rassA pakar3akara pUre vega se daur3Ae jAne para bhI use eka iMca bhI Age sarakane se roka sakatA hai| ye saba camatkAra kucha hI dazaka pUrva pro0 rAmamUrti dikhalA cuke haiN| ye saba prANAyAma dvArA prApta zakti ke sthUla evaM bhautika camatkAra haiN| yahI zakti jaba AdhyAtmikatA ke sAtha jur3atI hai tabhI vAstavika sAdhanA kA krama prArambha hotA hai| prANa-zakti ke jAgaraNa kA yahI upayoga vAMchanIya hai / use camatkAroM tathA pradarzanoM meM khapAnA usakA durupayoga hai| vaha to karane vAle para nirbhara hai ki apanI ajita zakti kA upayoga kisa prakAra se kre| deza kI svatantratA se pUrva kI ghaTanA hai| kalakattA meM kAMgresa kA adhivezana thaa| kisI viSaya para netAoM meM matabheda thaa| bahasa calI, garamA-garamI huI aura phira hAthApAI kI naubata A gyii| eka-dUsare para prahAra karane meM jUtoM aura kusiyoM kA prayoga to huA hI, yahAM taka ki sUta kAtane ke kAma Ane vAlI takalI bhI prahAra kA sAdhana bana gyii| isake viparIta gobara evaM kar3ekarakaTa Adi se jo khAda banAyI jAtI hai, vaha malina padArthoM kA sadupayoga hai| Avazyaka hai mArgadarzana prakRti pradatta prANa-zakti kA sadupayoga yahI hai ki use niyaMtrita aura layabaddhatA se Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa : eka vyAvahArika vizleSaNa 47 saMvalita karate hue pUrNa jAgarUkatA rakheM aura UrjA ko UrdhvatA kI ora le jaaeN| isI se cetanA kA UrvIkaraNa hotA hai| cetanA kA UrvIkaraNa hI AdhyAtmika pragati kA mApadaNDa hai| mUcchita yA supta cetanA ko sAvadhAna yA jAgRta karane ke lie hI prANAyAma kA abhyAsa Avazyaka hai| sAmAnya rUpa se to yaha abhyAsa svataH hI kiyA jA sakatA hai, para vizeSa abhyAsa ke lie kisI yogya vyakti ke mArga-darzana meM hI kiyA jAnA lAbhadAyaka hai, kyoMki avidhi se kie jAne para kaI prakAra kI zArIrika evaM mAnasika kSatiyoM kI bhI sambhAvanA rahatI hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti aura dhAraNAoM kA raMga zAnti kyA hai ? zAnti manuSya ke lie kAmya hai / azAnti Aga ke samAna hotI hai / vaha dUra-dUra taka ke vAtAvaraNa ko uttapta banA DAlatI hai / uttapta vAtAvaraNa meM rahakara kabhI koI zItala yA zAnta kaise raha sakatA hai ? bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- 'saMti maggaM ba bahueM' arthAt 'zAnti ke mArga kI upabRMhaNA karo' / prazna kiyA jA sakatA hai ki zAnti kyA hai aura usakI upabRMhaNA kaise kI jA sakatI hai ? uttara haiudvignatA - hIna mAnasika sthiti kA nAma zAnti hai, usakI upabRMhaNA hama apane mana kI dhAraNAoM ko badala kara yA use susthira banAkara kara sakate haiM / azAnti vAstava meM nahIM hotI hai to bhI apanI ajJAnatA ke kAraNa hama use mAna lete haiM aura taba sArA jIvana azAnta ho jAtA hai / dhAraNAoM kA raMga jaba-jaba udvega kI havA calatI hai, taba-taba hamAre mana kA sarovara Andolita aura udvelita ho uThatA hai / udvega hamArI dhAraNAoM kA AdhAra pAkara panapatA hai / koI bhI ghaTanA yA sthiti hamArI dhAraNAoM ke anurUpa hI hamAre mana para prabhAva chor3atI hai / dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki hamArI prAyaH sabhI anubhUtiyAM hamArI dhAraNAoM ke raMga meM raMgI hotI haiM / phalataH hameM anubhUti kA satya nahIM, kintu dhAraNA kA satya prApta hotA hai, jo ki bahudhA asatya hI hotA hai / agrokta ghaTanA ke prakAza meM ise suspaSTa samajhA jA sakatA hai| do yAtrI rela ke eka Dibbe meM baiThakara yAtrA kara rahe the / eka khir3akI ke nikaTa baiThA thA to dUsarA usase kucha dUra Dibbe ke bIca meM / gAr3I ne raphtAra pakar3I to bIca vAle vyakti ne uThakara khir3akI ko banda kara diyaa| kinAre vAlA vyakti do minaTa to cupa rhaa| phira usane khaTAka se khir3akI ko khola diyA / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti aura dhAraNAoM kA raMga 46 bIca vAle vyakti ne use rokate hue kahA - 'kyA kara rahe ho ? havA ke ThaMDhe jhoMke mujhe parezAna kara rahe haiM / khir3akI ko banda kara do / ' kinAre vAlA yuvaka tunakakara bolA-' khir3akI ko khulA rakhanA hogA, banda hone para merA dama ghuTatA hai / ' usa vyakti ne usake kathana para koI dhyAna nahIM diyA aura uThakara punaH khir3akI ko banda kara diyA / vaha baiTha bhI nahIM pAyA thA ki kinAre vAle ne use punaH khola diyA / yo eka vyakti khir3akI ko banda karatA rahA aura dUsarA use punaH kholatA rhaa| jhagar3A calatA rhaa| kaI sTezana pAra ho cukane para jaba usa Dibbe meM TI0 TI0 AyA, taba donoM ne hI zikAyata kii| TI0 TI0 khir3akI kI vAstavikatA ko jAnatA thA / vaha muskarAyA aura bolA- 'Apa vyartha meM jhagar3a rahe haiM / pahale khir3akI ko to acchI taraha se dekha liijie|' khir3akI ko dekhA to patA calA ki usameM kAMca hai hI nhiiN| donoM ko apanI dhAraNA kI hI ThaMDa yA garamI laga rahI thI / pUrva dhAraNA kA raMga ur3ate hI vAstavikatA kA bhAna huA aura ve apane sthAna para zAnti se baiTha gaye / ve pahale bhI zAnti se baiTha sakate the, parantu donoM kI eka-eka dhAraNA thI aura tajjanya udvega thA, jo ki mana ke sarovara meM azAnti kA viSa ghole jA rahA thA / lar3AI usI viSa kA pariNAma thI / I uttama raMga hamane apanI anubhUtiyoM ke lie eka prakAra se sImAeM nirdhArita kara dI haiM, ataH unase bAhara jAkara socane evaM samajhane kI bAta bar3I aTapaTI lagane lagI hai / dhAraNAoM ke raMga meM raMge binA ghaTanAeM yA sthitiyAM raMgahIna, dUsare zabdoM meM kaheM to Ananda-hIna anubhava hone lagatI haiM / parantu yaha bhI to eka dhAraNA hI hai / yadi hama hara anubhUti ko apanI dhAraNA ke raMga meM hI dekhanA cAhate haiM to use kAle yA kutsita raMga meM hI kyoM raMge, dUsare raMga bhI to bahuta haiM, jo uttama aura sundara hote haiM / yadi hama apanI dhAraNA kI dizA ko badala deM to hameM dUsare hI prakAra kI anubhUtiyAM hone lgeNgii| ve hameM girane se to bacAyeMgI hI, Upara bhI uThAyeMgI / Thokara lagane para hameM prAyaH duHkhAnubhUti hotI hai, gAlI sunakara krodha AtA hai, mana ke viparIta kArya hone para kSoma hotA hai / kAraNa spaSTa hai / yaha saba mana kI pUrva nirdhArita dhAraNAoM ke AdhAra para hI hotA hai| yadi hama cAheM to aisI anubhUtiyoM ko dUsarA raMga bhI de sakate haiM / hama soca sakate haiM ki acchA huA, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 cintana ke kSitija para Thokara meM hI baca gaye, isase adhika bhI bahuta kucha ho sakatA thA / yaha tarka hama apane pratyeka abhAva aura alAbha ke prati bhI de sakate haiM / hameM taba anubhava hogA ki kaSTa kI jahAM asImita sambhAvanAeM haiM, vahAM hameM sImita mAtrA meM hI milA / sApekSa sambhAvanA-janya yaha anubhuti hamAre lie duHkhAnubhUti na hokara sukhAnubhUti hotI hai aura rakSA kavaca banakara TUTane se bacA letI hai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA darzana, apane dvArA para-darzana kI vRtti manuSya ke pAsa AMkheM haiM, parantu svabhAvataH hI ve anya vastuoM ko to dekha pAtI haiM, kintu apane Apako nahIM dekha paatiiN| AMkhoM ke svAmI svayaM manuSya kA svabhAva bhI aisA hI hai| AMkheM sambhavataH usI ke svabhAva kA pratinidhitva karatI haiN| manuSya apane atirikta anya sabhI ko jAnane meM jitanI ruci rakhatA hai, usase zatAMza bhI apane ko jAnane meM nahIM rkhtaa| apanI ora jhAMkane meM sambhavataH use bhaya lagatA hai| apanI sambhAvita virUpatA aura nagnatA hI usa bhaya kA kAraNa ho sakatI hai| apanI isa nirbalatA ko DhAMkane ke lie hI vaha prAyaH dUsaroM kI kamiyoM ko ginAtA rahatA hai tAki svayaM kI kamiyAM use kacoTeM nhiiN| unase anabhijJa rahane, unakI ora se AMkheM mUMda lene ko hI vaha apane lie zreyaskara mAnatA hai| roga ko bhulA denA hI roga se chuTakArA pAnA nahIM hai| use bhalAyA yA jhuThalAyA jAegA, to usake bar3hate jAne kI hI sambhAvanA adhika hai| roga ko miTAnA hai, to pahale use tathA usake kAraNoM ko jAnanA Avazyaka hai aura phira upacAra ko jAnanA aura karanA hogaa| apane upacAra ke lie apane hI roga ko jAnanA hotA hai / dUsare ke roga ko jAna lene se apane roga meM tanika bhI antara nahIM A paataa| apanI ora jhAMke manuSya bahata lambe samaya se dUsaroM ke rogoM ko, kamiyoM ko jAnane meM ruci letA rahA hai, para aba apane roga ko jAnane aura usakA prAthamikatA se upacAra karane kA avasara A gayA hai| yadi koI yaha kahatA hai ki mere se kahIM adhika roga-grasta dUsare haiM, ataH unakA upacAra pahale apekSita hai, to yaha eka dRSTi-bhrama hI kahA jaaegaa| yadi satya bhI ho, to bhI usakA upacAra usI ke dvArA sampanna hogA, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 cintana ke kSitija para anya kisI ke dvArA nahIM, ataH apane ko dekhanA, apanA upacAra karanA hI zreyomArga hai| apanA roga yA apanA doSa bahuta sAdhAraNa yA bahuta choTA lagatA ho, to usa jAna ko vAstavika mAnakara prAyaH khatarA hI mola liyA jAtA hai| bahudhA apanA doSa svayaM ko jitanA choTA lagatA hai, usase vaha bahuta bar3A hotA hai| samudratala para bahane vAlI barpha kI caTTAna bAhara se jitanI dikhAI detI hai, usase kaI gunA jala ke andara hotI hai| isIlie apane lie Atma-darzana kI prakriyA nirantara cAlU rahanI cAhie / dUsaroM ke doSoM ko dekhate rahane kA abhyasta manuSya bahudhA apane doSoM ko dekhanA bhUla jAtA hai / yadi eka bAra bhI vaha svayaM ke andara jhAMka kara dekha le, to nizcaya hI phira dUsaroM ke andara jhAMkanA bhUla jaaegaa| dUsaroM se apane ko acchA yA utkRSTa samajhane kI bhUla bhI phira sambhavata: nahIM kregaa| ziSya kA nivedana eka yogI ne apanI sAdhanA ke dvArA aneka cAmatkArika zaktiyAM upArjita kara lii| camatkAra ko namaskAra karane vAlI duniyA meM cAroM ora usake bhakta hI bhakta ho ge| ve jahAM jAte, logoM kI bhIr3a laga jaatii| unakI vaiyaktika sevAoM ke lie unake pAsa eka anya saMnyAsI ziSya thA / vaha sAdhanA meM to nahIM, parantu unakI sevA karane meM sadA tatpara rhtaa| kAlAntara meM yogI vRddha ho ge| sevAbhAvI saMnyAsI ne taba unase kahA---'bhagavan ! Apake pAsa to itane loga Ate haiM aura ApakA itanA mahattva hai| parantu pIche se mujhe kauna pUchegA? mujhe koI aisA camatkAra sikhA dIjie tAki Apake ziSya ke anurUpa merI bhI pUcha hotI rhe|' guru kA avadAna : ziSya kA prayoga garu ne apane jhole meM se nikAla kara eka DaMDA diyA aura kahA ki yaha apane pAsa rkho| isakA agalA sirA jisakI ora kara doge, usake mana ko tuma spaSTa par3ha sakoge, usake andara jo bhI acchA-burA hogA, vaha saba tumhAre sAmane spaSTa A jaaegaa| ziSya ne DaMDA apane hAtha meM le liyaa| prayoga karake dekhane kI icchA balavatI huI / vahAM aura koI to thA nahIM, ataH usakI noMka ko guru kI ora hI dhumA diyaa| usI kSaNa guru kA samagra antaraMga usako apanI hasta-rekhA ke samAna spaSTa dikhAI dene lgaa| usane dekhA--gurujI ke mana ke eka kone meM kAma-krodha Adi durguNoM ke kucha kIr3e kulabulA rahe haiM / apane guru ko usane sadaiva bhagavat tulya pavitra samajhA thA / Aja unake mana kI malinatA ko dekhakara usakA mana vitRSNA se bhara utthaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA darzana, apane dvArA 53 svayaM ko dekheM guru ne usake manobhAvoM ko bhAMpa liyaa| unhoMne kahA-'vatsa! jarA DaMDe ke agrabhAga ko apanI ora bhI mor3o?' ziSya ne kahA--'maiM apanI ora kyoM moDUM ? maiMne to apanA sArA jIvana ApakI sevA meM hI samarpita kara rakhA thaa| mere sAmane to kArya hI itanA rahatA thA ki kAma, krodha Adi ko vahAM utpanna hone kA koI avasara hI nahIM thaa|' guru ne kahA--'phira bhI dekha lene meM kyA Apatti hai ?' ziSya ne bar3e Atma-vizvAsa ke sAtha DaMDe ke agra bhAga ko apanI ora kiyaa| jyoM hI usane apane andara jhAMkakara dekhA, usake Azcarya kA pAra nahIM rahA / vaha to svayaM ko parama pavitra mAna rahA thA, parantu vahAM to mana meM sarvatra na jAne kitane prakAra ke kIr3oM se sthAna saMkula ho rahA thA ! usa Atma-darzana ke sAtha hI usakA ghamaNDa cUra-cUra ho gayA / guru-caraNoM meM nata hokara usane svayaM ko sadA ke lie sudhAra liyaa| isIlie kahA jA sakatA hai ki svayaM ke andara jhAMkakara dekhanA sarvAdhika Avazyaka hai, anyathA mana meM Atma-gaurava kI jo aneka nirarthaka bhrAMtiyAM panapa rahI hotI haiM, ve TUTa nahIM paatiiN| apane hI dvArA jaba apane darzana kI taiyArI kI jAtI hai, tabhI vAstavikatA ke darzana kI taiyArI hotI hai aura tabhI vyakti ke andara chipI bhagavattA ke darzana bhI sahaja ho jAte haiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana : eka samasyA mAnava jAti ke vikAsa-krama meM eka yuga aisA bhI thA, jisameM manuSya ekAkI rahatA thA aura zikAra ke AdhAra para jIvana-yApana karatA thaa| vaha yuga saMkhyAtIta varSa pUrva kA thaa| usa samaya taka mAnava-sabhyatA kA vikAsa aMkurita nahIM huA thA kAlAntara meM prAkRtika preraNA ne use sAmUhika jIvana kI ora agrasara kiyaa| surakSA kI bhAvanA bhI aisA karane meM usake lie sahAyaka thii| 'eko'haM bahu syAm' kA IzvarIya saMkalpa mAnavIya saMkalpa kA hI pratibimba pratIta hotA hai| akelA rahane vAlA manuSya dhIre-dhIre samAja banAkara rahane kA abhyasta ho gyaa| ekAkI jIvana paddhati ekAkI jIvana-paddhati se sAmaSTika jIvana-paddhati meM Ane para mAnava-jAti ko jahAM aneka suvidhAeM prApta huI, vahAM use aneka duvidhAoM kA bhI upahAra milaa| usakI kSamatAeM to bar3hIM, para sAtha hI vivazatAeM bhI bar3ha giiN| ekAkI ke lie mana hI sarvopari saMvidhAna hotA hai / karaNIya aura akaraNIya kA nirNaya vahI karatA hai| pratyeka vidhi aura niSedha usI kI AkAMkSAoM ke iMgita banakara calate haiM / usa sthiti meM na kisI sthira siddhAnta kI apekSA hotI hai aura na kisI pradatta Adarza ke prakAza kii| jo cAhA, vaha kiyA aura jo nahIM cAhA, vaha nahIM kiyaa| yahI usa samaya kA sarvotkRSTa siddhAnta yA Adarza kahA jA sakatA hai| parantu sAmaSTika jIvana meM kisI bhI eka vyakti kI manamAnI nahIM cala sktii| vahAM dUsaroM kI bhAvanAoM, icchAoM tathA sukha-suvidhAoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka hI nahIM, anivArya ho jAtA hai| usa sthiti meM dUsaroM ke lie apanI suvidhAoM kA AMzika parityAga bhI karanA par3atA hai| sAmAjika jIvana : svArtha kI sImA sAmajika jIvana ke usa uSaHkAla meM prathama bAra jaba kisI manuSya ne kisI dUsare ke lie apanI sukhopalabdhi meM utpanna bAdhA ko sahA, tabhI se anuzAsana kA janma Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana : eka samasyA 55 haa| para-hita meM bAdhaka banane vAle svahita kA svecchayA parityAga tabhI kiyA jA sakatA hai, jabaki apanI bhAvanAoM para apanA ninyatraNa sthApita kiyA gayA ho / prArambha meM yaha anuzAsana pArasparika prema ke AdhAra para kiyA jAtA rahA, parantu jyoM-jyoM sAmUhikatA kA dAyarA bar3hA, tyoM-tyoM svahita ke parityAga kI adhikAdhika AvazyakatA hotI gaI / Akhira usa tyAga se manuSya muMha curAne lgaa| usakA prayAsa hone lagA ki svayaM usako kama-se-kama tyAga karanA par3e, parantu dUsaroM ke tyAga kA phala bhogane kA avasara adhika-se-adhika milatA rhe| yaha bhAvanA tyAga kI bhAvanA ke samAna sAmUhika-jIvana ke lie hitakara nahIM thii| isameM parArtha yA paramArtha ke sthAna para kevala svArtha kA hI prAdhAnya thaa| anuzAsana : pahalA kadama durbhAvanA chUta ke roga ke samAna hotI hai| usake kITANu bahuta zIghra dUsaroM taka pahuMca jAte haiM / phalataH pratyeka manuSya kI bhAvanA meM ve hI vicAra ubharane lage / jaba hara eka apane Apako tyAga se bacAne lagA aura dUsaroM ke tyAga kA upabhoga karane ko utsuka rahane lagA, to avyavasthA aura ApA-dhApI hone lgii| usa sthiti meM svecchayA anuzAsana kI vRtti ko phira se jAgarita karane ke lie samUha ke prabhAvaka vyaktiyoM ne milakara kucha sImAeM nirdhArita kI, jo sabake lie samAna rUpa se svIkArya huiiN| yahIM se anuzAsana kI vRtti ko eka svarUpa milanA prArambha huaa| rAjataMtra kI sthApanA sarva svIkRta niyamAvalI ne vyakti ko vaiyaktikatA kI bhUmi se uThAkara sAmAjikatA kI bhUmi para lA khar3A kiyaa| sAtha hI svecchA ke sthAna para bAdhyatA kA bhI praveza huA aura niyama pAlana na karane vAloM ke lie daNDa kI vyavasthA kI gyii| kAlAntara meM niyama-pAlana aura daNDa kI suvyavasthA ke lie rAjataMtra kI sthApanA huii| isa prakAra samaya ke sAtha-sAtha anuzAsana ke AkAra, prakAra aura AdhAra Adi meM aneka parivartana Ate rahe / usakA svarUpa nadI ke usa svarUpa kI taraha virATa hotA gayA, jo ki apane prArambha kAla meM mAtra eka patalI-sI dhArA hotI hai| Aja ke ye bhArI-bharakama saMvidhAna aura ye prANAntaka daNDa-saMhitAeM isa bAta ko pUrNataH pramANita kara detI haiN| anuzAsana kI sImA Ajakala prAyaH kahA jAtA hai ki hara sthAna para anuzAsana-hInatA phaila rahI hai| yaha sthiti Aja kI eka bRhattama samasyA bana gayI hai| isako hala karane ke lie isake kAraNoM kI taha taka pahuMcanA atyanta Avazyaka hai| kyA Aja mAnavIya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 cintana ke kSitija para pragati ke lie pahale kI taraha anuzAsana kI AvazyakatA nahIM raha gayI hai ? isake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki jaba taka manuSya samAja banAkara rahatA rahegA, taba taka anuzAsana kI AvazyakatA kisI bhI prakAra se miTa nahIM sktii| usako hara sthiti meM apanI svacchandatA para aMkuza lagAkara hI rahanA pdd'egaa| samAja ko pUrNata: chor3akara guhA-mAnava ke yuga meM punaH calA jAnA usake lie aba kisI bhI prakAra se sambhava nahIM hai, vAMchanIya bhI nahIM hai| taba phira yaha prazna sAmane AtA hai ki Akhira yaha anuzAsana-hInatA phailatI kyoM jA rahI hai ? isa prazna ke sAtha hI mere mana meM eka nayA prazna uTha AtA hai ki kahIM svayaM anuzAsana hI to anuzAsanahIna nahIM bana gayA hai ? mujhe apane pahale prazna se yaha prazna adhika mahattvapUrNa lagatA hai / jyoM-jyoM isa para socatA hUM, tyoM-tyoM yahI adhika sahI lagatA hai ki anuzAsana ko bhI apanI sImAeM rakhanI caahie| anyathA usake prati pAlaka anuzAsana-hIna baneMge hii| vartamAna ke saMvidhAna kI ora dRSTipAta karane se yaha tathya sambhavataH adhika spaSTa ho jaaegaa| niyamoM kA jAla kahA to yaha jAtA hai ki jisa rAjya-sattA meM niyama kama se kama hote haiM, vahI sarvottama hotI hai, parantu kArya-vyavahAra meM isase bilkula ulaTA ho rahA hai| jina niyamopaniyamoM ko manuSya ne kabhI sira kA mukuTa mAnakara dhAraNa kiyA thA, Aja ve bar3hate-bar3hate sira kA bhAra bana gaye haiN| bhAra bhI itanA ki vAhaka usake nIce dabakara pisa jAe / niyamAvalI ke isa jAla meM itanA jhAr3a-jhaMkAr3a uga AyA hai ki Age bar3hane kA koI nirApada mArga to dUra, koI pagaDaMDI bhI dRSTigata nahIM hotI / aisI viSama sthiti meM jisako jidhara se ThIka lagatA hai, vaha udhara se hI apanA mArga khojatA hai, nayI pagaDaMDI nikAlatA hai aura usI ko sahI siddha karane vAle vakIla khar3e karatA hai| Aja kI anuzAsana-hInatA meM anya aneka kAraNoM ke sAtha yaha eka bahuta bar3A kAraNa mujhe pratIta hotA hai, jo ki auroM ke dvArA prAyaH upekSita kara diyA jAtA hai| kor3ha meM khAja janatA se yadi anuzAsanazIlatA kI apekSA kI jAtI hai, to usake pUrva anuzAsaka ke lie yaha atyanta Avazyaka hogA ki ve saMvidhAna ko 'agamya' hone se bcaaeN| vidhi-niSedhoM aura unake apavAdoM kI bharamAra se jo agamyatA hai, usake sAtha hI jana-bhASA kI upekSA aura janatA kI azikSA ne kor3ha meM khAja kA kAma kiyA hai| jo abhI taka ThIka-ThIka jAnA hI nahIM gayA hai, usakA pAlana kaise kiyA jA sakatA hai? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana : eka samasyA cintanIya prazna manuSya kI karmaNyatA aura nava premitA ke cAroM ora jaba pratibandhoM kI dIvAreM uThane lagatI haiM, aisI vivazatA kI sthiti meM anuzAsanazIlatA ke sthAna para anuzAsana 57 tA ko hI panapane kA adhika avasara milatA hai / jaba taka aisI vivazatA nahIM AtI, taba taka prAya: anuzAsana kA virodha koI nahIM karatA / saMkhyAtIta varSoM se anuzAsana se paricita mAnava-jAti ke lie Aja anuzAsana nayI vastu nahIM hai / vaha anuzAsana para zraddhA rakhakara hI calatI hai / rASTra, samAja, dharma, gurujanoM aura parijanoM ke anekavidha anuzAsanoM meM santulana biThA lene meM use koI kaThinAI nahIM hotI / bhAratIya janatA ke lie to yaha santulana biThAnA apekSAkRta aura bhI sarala hai, kyoMki vaha svabhAvataH adhika komala aura vinIta rahI hai / yahAM kI janatA ke lie jaba yaha prazna uThAyA jAtA hai ki vaha anuzAsana - hIna hotI jA rahI hai, to avazya hI cintanIya ho jAtA hai / doSa kisakA hai ? I anuzAsanahInatA kA doSa yahAM prAyaH vartamAna pIr3hI ke yuvakoM tathA chAtroM para lagAyA jAtA hai, para yaha kaise kahA jA sakatA hai ki yaha doSa mAtra unhIM kA hai / merI dhAraNA hai ki unakA utanA doSa nahIM hai, jitanA ki unake mArga-darzakoM yA abhibhAvakoM kA hai| yuvakoM aura chAtroM meM joza hotA hai, nayA rakta kucha kara dikhAne ko lAlAyita rahatA hai| aisI sthiti meM yadi unheM ThIka mArga-darzana mile to ve samAja aura rASTra ke lie bar3e upayogI ho sakate haiM / samucita mArga-darzana ke abhAva meM unakI zakti kA upayoga aise vyakti karane lagate haiM, jo samAja ke lie ghAtaka hote haiM / ve yuvaka - zakti ko galata mArga kI ora mor3akara apanI netRtva kI bhUkha ko tRpti pradAna karate haiN| yuvaka aise logoM ke prabhAva meM Akara apanI zakti kA upayoga karane kA avasara to prApta kara lete haiM, parantu aparipakva hone ke kAraNa ve zIghratA se yaha nirNaya nahIM kara pAte ki unakI zakti kA bahAva acchAI kI ora ho rahA hai yA burAI kI ora ? merA vizvAsa hai ki yuvA zakti ke upayogArthaM yadi zAsana ke pAsa pracura kSetra ho aura yathAsamaya unheM ucita mArgadarzana milane lage, to anuzAsana hInatA kI zikAyata svataH hI samApta ho jAe / mArgadarzakoM ke pAsa itanI zakti avazya honI cAhie, jisase ve yuvakoM meM yaha vizvAsa utpanna kara sakeM ki nirdiSTa mArga hI unake lie sarvotkRSTa hai / yadi itanA kiyA jA sakA, to zakti kA sadupayoga hone ke sAtha-sAtha ucca nAgarikoM ke nirmANa kA kArya bhI svataH sampanna ho jaaegaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 cintana ke kSitija para sarvotkRSTa anuzAsana anuzAsana kisI para thopA nahIM jA sakatA, parantu anuzAsana ke prati zraddhA utpanna kI jA sakatI hai| taba vaha anuzAsana Upara se AyA huA nahIM raha jAtA / svayaM vyakti use apane lie hitakara evaM Avazyaka mAnakara svIkAra karatA hai| vaisA anuzAsana cAhe rAjasattA kI ora se, cAhe samAja kI ora se tathA cAhe dharma kI ora se Aye, vastutaH vaha usakA apanA bana jAtA hai| apanA anuzAsana pAlane meM kabhI kisI ko koI bAdhA nahIM hotI / adhyAtma kI bhASA meM aise anuzAsana ko AtmAnuzAsana kahA jAtA hai / yahI sarvotkRSTa anuzAsana hai / isakI sthApanA se anuzAsana-hInatA kA prazna sadA ke lie samAhita ho jaaegaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizA-bodha bhAratIya samAja meM vivAha saMskAra ko sarvAdhika maMgalamaya kArya mAnA jAtA hai| pArivArika paramparA ko Age bar3hAne ke lie yaha anivArya aura Avazyaka hai| isameM bhinna parivAroM ke bhinna liMgI do vyaktiyoM-vara aura vadhU ko samAja kI sAkSI se saha-jIvana kI svIkRti dI jAtI hai| ukta avasara para Ananda aura ullAsa ke vAtAvaraNa meM donoM vyakti pati-patnI ke rUpa meM sneha-sUtra meM baMdha jAte haiM, sAtha hI una donoM ke parivAroM tathA mitrajanoM ke mAnasa bhI snehasikta ho jAte haiN| abhibhAvakoM kA kartavya eka nayA ghara basatA hai / gRhastha-jIvana kI eka nayI gAr3I saMsAra kI daur3a meM sammilita ho jAtI hai| pati-patnI usa gAr3I meM do cakkoM ke samAna hote haiM / isIlie pratyeka vivAha ke sAtha yaha apekSA jur3I rahatI hai ki donoM cakke samAna hoN| mAtA-pitA Adi abhibhAvakoM kA mukhyata: yahI kartavya mAnA jAtA hai ki ve zIla, guNa aura vaya Adi kI upayukta samAnatA dekhakara hI sambandha nizcita kareM, anyathA cakkoM meM viSamatA rahegI aura gAr3I samabhUmi para bhI hicakole khAtI calegI / sambhava hai, koI jora kA hicakolA use ulaTa yA tor3a hI DAle / vaha sthiti kisI ke lie bhI zobhAspada nahIM kahI jA sktii| vivAha se jur3I samasyA vivAha-saMskAra kI maMgalamayatA ko Ajakala kI kucha pravRttiyoM ne dUSita kara diyA hai| phalata: Ananda aura ullAsa kA vAtAvaraNa cintA aura nirAzA se ghirane lagA hai| una pravRttiyoM ko samAja ke karNadhAroM tathA samartha vyaktiyoM ke dvArA hatotsAhita kiye jAne ke bajAya protsAhita hI kiyA jAtA rahA hai, ataH madhyamavarga vAloM ke lie vivAha eka samasyA banatA jA rahA hai| manuSya kI vyAvasAyika vRtti ne vivAha ko bhI vyavasAya kA eka aMga banA DAlA hai| lar3ake aura lar3akiyoM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 cintana ke kSitija para kA mola tola ho rahA hai / kucha varSa pUrva bAjAra meM lar3akiyoM ke bhAva UMce the, Aja lar3akoM ke UMce haiM / ThaharAva kI kuprathA lar3ake kA pitA isa avasara kA pUrA-pUrA lAbha uThAtA hai / vivAha se pUrva usane lar3ake kI par3hAI Adi para jitanA vyaya kiyA hotA hai, use byAja sahita kanyA ke pitA se ugAha lenA cAhatA hai / vaha khullama-khullA ThaharAva karatA hai ki itane rupaye de sako, to bAta karo, anyathA mere lar3ake ke lie aura bahuta-sI lar3akiyAM haiM / lar3akI ke pIle hAtha karane kI cintA se dabe hue kanyA ke pitA ko vaha mAMga pUrI karanI hI hotI hai / svayaM ke pAsa utanI rakama nahIM hotI, to RNa lekara detA hai, ghara-bAra becakara detA hai / detA kyA hai, denA par3atA hai / kanyA kA pitA hone ke kAraNa yaha usakI vivazatA ho gayI hai / ThaharAva kI isa kuprathA ne vivAha ke amRtopama Ananda meM viSa ghola diyA hai| pitA apanI putrI ko svecchA se detA hai, vaha burA nahIM hai, parantu usameM anivAryatA nahIM honI cAhie | anivAryatA aura saudAgarI ne daheja ko ThaharAva banA diyA hai, jo ki sarvathA tyAjya hai / isI prakAra pradarzana, bRhad bhoja tathA samadhI kI anekAneka mAMgoM ke sAtha jUjhatA huA kanyA kA pitA eka hI kanyA ke vivAha se mAnasika stara para TUTa sA jAtA hai| ThaharAva kA virodha kareM vivAha sambandhI ye samasyAeM svalpAdhika rUpa meM bhArata meM prAyaH sabhI kSetroM tathA tabakoM meM vyApta haiM, parantu mere vicAra se rAjasthAnI samAja meM inakI bahuta adhika prabalatA hai / samAja sudhArakoM tathA karNadhAroM kA kartavya hai ki vivAha-saMskAra ko bojhila banA dene vAlI ina prathAoM aura rUr3hiyoM ko haTAkara ve sahajatA tathA sAdagI ko prazraya dene vAle vAtAvaraNa kA nirmANa kareM / vivAha sUtra meM baMdhane vAle hara yuvaka aura yuvatI ko bhI yaha nizcaya karanA cAhie ki ve apanA mUlya nahIM lagane deMge aura bAjAra bhAva meM bikane kA virodha kareMge arthAt apane vivAha meM ThaharAva nahIM hone deMge / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu, anubhUti aura abhivyakti vastu aura hama isa saMsAra meM yadi kevala hama hI hote, to hamAre lie koI samasyA nahIM hotii| hamana hokara kevala anya vastueM hI hotIM, to bhI koI samasyA nahIM hotii| hama aura vastueM--donoM hone para bhI yadi hamAre andara kisI prakAra kI cetanA yA jijJAsA nahIM hotI, to bhI samasyA kA astitva nahIM hotaa| parantu hama haiM, hamAre sadRza yA visadRza anya aneka vastueM haiM, isI prakAra hamArI cetanA yA jijJAsA bhI hai aura isIlie anekAneka samasyAeM bhI haiN| ananta guNoM aura ananta paryAyoM ke piNDa ko vastu kahA jAtA hai| guNasahabhAvI dharma, arthAt vaha svabhAva, jo vastu se kabhI pRthak nahIM hotaa| paryAyakramabhAvI dharma, arthAt vaha svabhAva, jo vastu meM RmikatA se prApta hotA hai aura use paurvAparya--avasthAntara pradAna karatA hai| aisI vastu hamArI jijJAsA ke lie isalie eka samasyA bana jAtI hai ki usameM 'ardha nArIzvara' kI taraha anazvaratA aura nazvaratA yA phira aparivartanazIlatA aura parivartanazIlatA ke rUpa meM vibhinna virodhI dharmoM kA eka vicitra sahAvasthAna hai| bahiraMga se vaha eka prakAra kI jJAta hotI hai, to antaraMga se bilkula dUsare prakAra kii| ina viparItatAoM kA samAdhAna hameM vastu ke lie nahIM, svayaM apane lie, apanI jijJAsA kI samAdhi ke lie Avazyaka hai| anya vastuoM ke lie hI kyoM kahA jAe, hamArI cetanA ke sammukha hama svayaM bhI to eka usI koTi kI vastu haiN| yaha kitanI vicitra bAta hai ki hama svayaM apane Apake lie kucha prakAza meM haiM aura kucha aMdhakAra meM / dUsare zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki hama svayaM apane Apase kucha paricita aura kucha aparicita-donoM haiN| apUrNa anubhUti jijJAsA kI utpreraNA se hama svayaM ko jAnanA cAhate haiM aura utanI hI utkaNThA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 cintana ke kSitija para se svayaM se vyatirikta vastuoM ko bhI jAnanA cAhate haiM / hama jo haiM, vaha hai, vastu bhI jo hai, vaha hai; vahAM taka koI samasyA nahIM, parantu jaba hama svayaM apane Apako yA vastu-satya ko apane jJAna kA viSaya banAte haiM, usakI vAstavikatA jAnanA cAhate haiM aura usake antaraMga taka pahuMcane kA prayAsa karate haiM, tabhI hamAre sammukha anekAneka samasyAeM A upasthiti hotI haiM : Azcarya to yaha hai ki koI bhI samasyA viSaya kI ora se nahIM, apitu sArI kI sArI viSayI kI ora se hI utpanna hotI hai / hamArI cetanA yA jJAna kI kSamatA sasIma hI hotI hai| usakI paridhi meM viSayagata kisI bhI vastu kI niHsIma kSamatA samA nahIM paatii| vastutaH cetanA yA jJAna kI yaha apUrNatA hI sArI samasyAoM kA mUla hai; kyoMki isI kAraNa se hameM vastugata akhaNDa satya ko una aneka khaNDoM meM dekhane ko vivaza honA par3atA hai, jo ki vAstavika nahIM hote| Agama-vANI kahatI hai ki satya hI loka meM sArabhUta hai| parantu hamArI cetanA kI apUrNatA ne usakI upalabdhi ko eka samasyA banA diyA hai pUrNa cetanA pUrNa satya ko pA sakatI hai, parantu apUrNa cetanA se use kaise pAyA jA sakatA hai ? hamAre lie eka hI upAya zeSa hai ki pahale akhaNDa ko khaNDazaH jAnA jAe aura phira kalpanA ke dhAge se jor3a liyA jaae| aneka phaTe vastra khaNDoM ko jor3akara banAyA gayA paridhAna hamArI cetanA kI lajjA ko to avazya bacA letA hai, parantu vyavasthita paridhAna kA saundarya kadApi pradAna nahIM kara sktaa| hama cetana haiM, ata: cetanA kI bhUmi para khar3e rahakara hI vastu-satya kA anubhava kara sakate haiM / isa prakriyA meM hamArA nirNaya vastu para nahIM, apitu hamArI cetanA meM vaha kaisA AbhAsita hotA hai, isI para eka mAtra AdhRta hotA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki hamArI cetanA jitanI pUrNa aura anAvRta hogI, satya usameM utanI hI pUrNatA se AbhAsita hogaa| do sAdhana hamAre pAsa cetanA-vyApAra ke do sAdhana haiM---indriyAM aura mana / parantu ye bahuta hI apUrNa aura aparyApta haiM / cetanA kI nirbala AMkheM satya ke sUrya ko pratyakSa nahIM dekha paatiiN| indriya aura mana ke vibhinna raMgIna kAMcoM ko madhya meM lekara hI use dekhanA par3atA hai| isa vidhi se sUrya ke prakAza kA sahasrAMza bhI usameM AbhAsita nahIM ho paataa| isa prakAra satya taka pahuMcane meM indriyAM aura mana jitane sAdhaka banate haiM, usase kahIM adhika bAdhaka bana jAte haiM / ye hameM vastu-satya taka na pahuMcAkara apanI anubhUtiyoM ko hI vastu-satya mAna lene ke lie bAdhya karate haiN| inake mAdhyama se upalabdha anubhava kI asandigdha prAmANikatA kabhI ho hI nahIM pAtI / aneka bAhya paristhitiyAM unheM itanA prabhAvita kara DAlatI haiM ki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu, anubhUti aura abhivyakti 65 jJAna meM viparyaya A jAtA hai| udAharaNa rUpa meM AMkhoM ko hI lIjie / eka hI vRkSa samIpa se bahuta bar3A dikhAI detA hai aura dUra se bahuta choTA; jaba ki hamAre samIpa yA dUra se usake phailAva para koI prabhAva nahIM pdd'taa| isI prakAra samAnAntara calane vAlI rela kI sIdhI paTariyoM ke madhya meM khar3e hokara dekhane vAloM ko samIpa meM ve vastu caur3I phira kramazaH saMkarI hotI huI eka bindu para milatI haI dikhAI detI haiM, jabaki satya yaha hotA hai ki unakI dUrI hara sthAna para samAna hotI hai| isI prakAra anya sabhI indriyoM ke bAre meM samajhA jA sakatA hai| sArA kA sArA indriya-jJAna hamArI indriya-sApekSa anubhUtiyoM se sambaddha hotA hai, na ki vastu ke mUla rUpa se / indriyAM jo apane niSkarSa nikAlatI haiM, hama unheM mAna lene ko bAdhya haiN| lekina yaha indriyoM ke sAtha hamArA samajhautA hai, vastu kA nhiiN| usake sAtha yaha bAdhyatA nahIM hai ki indriyoM kI anubhUti ke anurUpa hI vaha apane ko rkhe| satahI jJAna uparyakta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vastu-satya ko samajha pAnA sahaja nahIM, apitu bahuta hI kaThina hai| satya kI sataha para hI hamArI sArI zakti khapatI rahatI hai| usake antaraMga taka praveza pAne kA avasara prAyaH AtA hI nhiiN| kisI makAna ko dekhane vAlA vyakti yaha AzaMkA karatA hI kaba hai ki usane to kevala makAna kA Upara vAlA palastara hI dekhA hai| vaha to sAdhikAra yahI ghoSaNA karatA hai ki usane usa makAna ko acchI taraha se dekhA hai / satya ke isa satahI yA palastara jJAna ko mAtra vyAvahArika yA sthUla jJAna hI mAnanA cAhie / paramArtha usase bahuta dUra hotA hai / indriya aura mana ke sAdhanoM se hama paramArtha taka nahIM, vyavahArArtha taka hI pahuMca pAte haiN| __isakA yaha artha nahIM ki indriya-jJAna satya jJAna nahIM hotA / hotA hai, parantu yaha bhI nahIM ki vaha pUrNa satya hotA hai| usase Age bhI usI indriya-jJAna satya kA bahata-sA aMza jAnane ko avaziSTa raha jAtA hai| DaoNkTara rogI ke zarIra ko Upara se dekhakara jaba roga kA nirNaya nahIM kara pAtA, taba vaha sUkSmatA se dekhane ke lie aneka prakAra ke indriyetara yaMtroM kA prayoga karatA hai / gaharAI taka dekhanA ho to 'eksa-re' kA bhI prayoga karatA hai / usa prakriyA se vaha use dekhatA hai, jise korI AMkhoM se nahIM dekha pAyA thaa| pazU kA kArya kevala utane mAtra se cala jAtA hai jo ki use apanI AMkhoM se dikhAI detA hai, kintu manuSya kA nhiiN| vaha AMkhoM se pare bhI dekhanA cAhatA hai| vaha kArya-jagat kI sthUlatA meM hI ruka kara nahIM raha jAtA, kAraNa-jagat kI khoja Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 cintana ke kSitija para meM Age bar3hatA hai aura kArya kI sthUlatA ke pIche chipI kAraNa kI sUkSmatA ko jAna jAtA hai| sAgara aura gAgara dArzanikoM ne isI sthUlatA aura sUkSmatA ke dRSTikoNa ko lekara pratyakSa jJAna ke do bheda kara die / eka vaha pratyakSa, jo satahI yA bahiraMga hotA hai tathA dUsarA vaha, jo antaraMga hotA hai / dArzanika zabdoM meM unheM kramaza: sAMvyavahArika aura pAramArthika pratyakSa kahA jAtA hai| prathama pratyakSa meM indriya aura mana ke mAdhyama se prApta jJAna AtA hai, jabaki dvitIya meM kevala AtmA ke mAdhyama se prApta atIndriya jnyaan| ___ hamAre sammukha sarvAMga anubhUti kI vikaTa samasyA isIlie hai ki indriyoM aura mana se jJAta vastu meM jo ajJAtAMza hai aura jo ki bahulAMza hai, use jAnane ke lie hameM koI sAdhana upalabdha nahIM hai| upalabdha sAdhanoM se jitanA jAna sakate haiM, vaha kevala nAmamAtra ko hI jAnanA kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha bahuta alpa hotA hai| ananta dharmAtmaka vastu kI akhaNDa avasthiti ko yadi hama eka sAgara kI upamA deM, to hamAre indriya-jJAna kI khaNDaza: anubhUti ko eka ghar3A kaha sakate haiN| sAgara kI vizAlatA ke sammukha ghar3e kI kyA bisAta hai ? sAgara kI iyattA kA koTyaMza bhI ghar3e kI samagra iyattA se bar3A hotA hai| gAgara meM sAgara bhara dene kI bAta kavi-kalpanA ke atirikta aura kahIM satya nahIM hotii| abhivyakti kI kSamatA vastu kI ananta dharmAtmakatA hamArI anubhUti ke lie eka samasyA hai, to hamArI anubhUti bhI hamArI abhivyakti ke lie koI choTI samasyA nahIM hai| vastu ke sAgara meM se bharI huI anubhUti kI yaha gAgara bhI hamArI abhivyakti ke lie eka sAgara hI bana jAtI hai| vastu ke sAtha mAdhyama-nirapekSa sIdhe sambandha arthAta AtmajJAna kI bAta ko eka kSaNa ke lie alaga bhI chor3a deM, to mAtra indriya-jJAna kI yathAvasthita abhivyakti bhI hamAre lie sambhava nahIM hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jitanA hai, utanA jAnane kI aura jitanA jAnate haiM, utanA batA pAne-zabdoM meM utArane kI kSamatA hamAre pAsa nahIM hai| hama gulAba aura rajanIgandhA kI sugandha ko pRthak-pRthak jAnate to haiM, parantu kyA pArthakya hai, yaha kisI ko samajhA nahIM sakate / pArthakya hI kyoM, mUla gandha ko samajhAne ke lie bhI hamAre pAsa zabda nahIM haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu, anubhUti aura abhivyakti 67 vastu aura zabda 1 vastu ke sAtha zabda kA yadi koI sambandha hai, to vaha hamArI kalpanA ke mAdhyama se hI hai / mUlata: koI sambandha nahIM hai / ye eka prakAra ke lebala haiM, jo hamArI suvidhA ke lie hamane vastuoM para cipakA diye haiM / isalie koI bhI zabda vastu kA pratinidhitva nahIM, kevala vastu ke prati hamArI anubhUti kA hI pratinidhitva karatA hai / tAtparya yaha ki zabda ke dvArA hama vastu kI nahIM, kintu usake prati apanI anubhUti kI abhivyakti karate haiM / 'nIma kar3avA hai' isa vAkya se hama itanA hI batA sakate haiM ki hamArI jihvA ko nIma ke svAda kI kaisI anubhUti hotI hai| nIma kI vAstavikatA kyA hai, yaha usase nahIM jAnA jA sktaa| UMTa, art Adi aneka pazuoM kI anubhUti meM vaha kar3avA na hokara mIThA ho sakatA hai / sAMpa kATe manuSya kI anubhUti meM bhI vaha mIThA hotA hai / sAdhAraNa manuSyoM meM vaha kisI ko adhika kar3avA lagatA hai, kisI ko km| to phira yahI kahA jA sakatA hai ki nIma kA vAstavika svAda kyA hai - yaha hama meM se kisI ko bhI jJAta nahIM hai / vAstavikatA se hama kucha dUra to tabhI ho jAte haiM, jaba vastu ko hamArI anubhUti kI paridhi se dekhate haiM / parantu taba aura bhI dUra ho jAte haiM jabaki usa anubhUti ke aneka aMzoM meM se eka bAra kisI eka ko hI zabda paridhAna pahanA pAte haiM / 'nIma kar3avA hai' isa vAkya ke dvArA hama nIma-viSayaka mAtra apanI jilA kI hI anubhUti vyakta kara pAte haiM, jabaki zeSa indriyoM kI bhI tadviSayaka anubhUti hamAre pAsa hotI hai / usake AkAra, varNa, gandha, sparza Adi guNoM kI aneka bAteM jAnate hue bhI usa vAkya meM hama unheM vyakta nahIM kara paate| una sabakI abhivyakti ke lie hameM pRthak-pRthak vAkyoM kA Azraya lenA hotA hai / isa prakAra kisI bhI eka vastu viSayaka guNoM kI apanI anubhUtiyoM ko vyakta karate samaya hameM Dhera sAre vAkyoM kA prayoga karanA hotA hai| hameM vastugata una guNoM kI kramika abhivyakti ke lie bAdhya honA par3atA hai, jabaki satya yaha hotA hai ki ve saba vahAM yugapat avasthita hote haiM / zabda kahIM, artha kahIM itanA hI kyoM, hamArI abhivyakti kI aura bhI aneka kamajoriyAM haiM / jisa bhASA kA hama prayoga karate haiM, usameM kahIM eka vastu ke lie aneka zabda sthApita haiM, to kvacit aneka vastu ke lie eka hI zabda se kAma calAnA hotA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 cintana ke kSitija para kvacit zabda kA mUlArtha anya hotA hai aura prayukta vAkya ke sandarbha meM vaha kucha anya hI artha prakaTa karane lagatA hai / yaha sar3aka sTezana jAtI hai / yahAM gehUM kI boriyAM par3I haiM / nAlI baha rahI hai / maiM reDiyo suna rahA hUM / uparyukta sabhI vAkyoM kA artha hama zabdoM se kucha haTakara hI samajha sakate haiM / hama acchI taraha se jAnate haiM ki sar3aka kabhI sTezana nahIM jAtI, kintu sar3aka para calane vAlA vyakti jAtA hai / boriyAM gehUM kI nahIM, jUTa Adi kI banI hotI haiM / meM pAnI baha rahA hai, svayaM nAlI nahIM / isI prakAra reDiyo nahIM, reDiyo meM bola gayI bAteM sunI jAtI haiM / abhivyakti kI isa prakAra kI aneka apUrNatAoM ke kAraNa hI hamArI eka ATIT vibhinna vyakti vibhinna artha lagA lete haiM aura taba hameM 'hamArA tAtparya yaha nahIM, yaha thA' ke dvArA apanA spaSTIkaraNa dene ko bAdhya honA par3atA hai / sambhava hai, ukta spaSTIkaraNa ke pazcAt bhI una vyaktiyoM ke mana meM yaha AzaMkA banI raha jAe ki pahale to bAta isI artha meM kahI gayI thI, parantu aba palaTakara usakA dUsarA artha kiyA jA rahA hai / pratinidhi zabda uparyukta sabhI prakAra kI kamiyoM ke rahate hue bhI hamAre pAsa abhivyakti ke lie bhASA hI anya sAdhana hai / isake binA hama apane vicAra eka-dUsare taka samIcIna rUpa se pahuMcA nahIM sakate / hamAre lie isakA prayoga anivArya hai / cintya itanA hI raha jAtA hai ki kisa prakAra se isakA prayoga kiyA jAnA cAhie, jisase ki bhASA hamArI anubhUti ko adhika se adhika pUrNatA ke sAtha abhivyakta kara sake / bhagavAn mahAvIra ne mArga batalAte hue kahA hai- " vibhajjavAyaM ca viyAgarejjA"" arthAt bolate samaya 'vibhajyavAda' kA prayoga karo / vibhajyavAdaH syAdvAda vibhajyavAda kA artha hai - apekSAvAda / jisa kisI bhI vastu ke viSaya meM hama kucha kahanA cAhate haiM, vaha ananta dharmAtmaka hotI hai / unameM se kucha dharma hI hamAre indriya-sApekSa jJAna dvArA jJAta ho pAte haiM / una saba jJAta dharmoM kA kathana bhI eka 1. sUtrakRtAMga, 1-14-22 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu, anubhUti aura abhivyakti 66 sAtha meM sambhava nahIM hai; ata: unheM vibhinna apekSAoM kI dRSTi se vibhakta kara diyA jAnA Avazyaka ho jAtA hai| isa vibhaktIkaraNa ko hI vibhajyavAda kahA jAtA hai| isake dvArA hama abhISTa kA pratipAdana kara apane abhiprAya dUsaroM taka pahuMcA pAte haiM / abhivyakti kI isa praNAlI kA dUsarA nAma 'syAdvAda' bhI hai| vaha isalie ki aneka apekSAoM meM se vartamAna meM hama kisI eka apekSA ko hI cuna sakate haiM, zeSa saba gauNa hokara kAlAntara ke lie raha jAtI haiN| una sabhI gauNa apekSAoM tathA unake dvArA pratipAdita hone vAle dharmoM ke astitva kI svIkRti kI sUcanA ke lie pratIka rUpa meM 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| use isa prakAra bhI kahA jAtA hai ki 'syAt' zabda kathyamAna dharma ke atirikta zeSa saba dharmoM kA pratinidhitva karatA hai| syAdvAda kI isa vAkya-praNAlI ko darzana zAstra meM 'sakalAdeza' yA pramANa-vAkya kahA jAtA hai| bahuta bAra 'syAt zabda kA prayoga kiye binA bhI vastu ke kisI dharma-vizeSa kA pratipAdana kiyA jAtA hai, parantu vahAM bhI kathana karane vAle ke vicAroM meM kathyamAna dharma ke atirikta anya sabhI dharmoM ke prati nirAkaraNa kI bhAvanA nahIM AnI caahie| zeSa dharmoM ke lie pratinidhi zabda 'syAt' kA vAkya meM prayoga na karane para bhI abhiprAya meM to vaha rahanA hI caahie| pratinidhi-zabda rahita sAdhAraNa rUpa se bole gaye vAkya ko 'vikalAdeza' athavA 'nayavAkya' kahA jAtA hai / pramANa vAkya meM vastu ke eka kathyamAna dharma kI mukhya rUpa se tathA zeSa sabhI dharmoM kA 'syAt' ke pratinidhitva meM gauNa rUpa se kathana kiyA jAtA hai; ataH vaha sampUrNa vastu ko viSaya banAtA hai / nayavAkya meM vastu ke kisI eka dharma ko hI viSaya banAyA jAtA hai| zeSa dharmoM kA na to kisI pratinidhi zabda dvArA samarthana kiyA jAtA hai aura na hI kisI nivAraka zabda dvArA niSedha hI / kevala kathyamAna ko kahakara zeSa ke lie taTastha mauna grahaNa kara liyA jAtA hai| sabake prati nyAya pramANa-vAkya kA prayoga kiyA jAe, cAhe nayavAkya kA, donoM hI sthitiyoM meM uddezya yahI hotA hai ki vastu-viSayaka hamArI anumati ko bhASA dvArA ThIka abhivyakti mile aura usase hamAre abhiprAya ko zrotA ThIka DhaMga se samajha paaye| pratipAdya ke prati nyAya tabhI sambhava hai, jabaki pratipAdaka apane Agraha aura ekAnta se mukta hokara yathAvasthita kathana kre| ayathArtha kathana vaicArika hiMsA hai aura yathArtha kathana ahiMsA / bhagavAn mahAvIra ne 'na yA siyAvAyaM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana ke kSitija para thiyAgarejjA" kA upadeza dekara saMsAra ko yahI sandeza diyA hai ki syAdvAdarahita ekAnta vacana nahIM bolanA cAhie / ahiMsA - pAlakoM ke lie syAdvAda praNAlI ke atirikta bhAvAbhivyakti ke lie anya koI niravadya praNAlI nahIM hai / isI ke dvArA hama vastu sambandhI hamArI anubhUti ko yathArtha DhaMga se abhivyakta kara sakate haiM aura vastu, zrotA tathA svayaM apane prati nyAya kara sakate haiM / 70 1. sUtrakRtAMga, 1-14-16 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kyA hai ? syAdvAda : zabda mImAMsA syAdavAda, jaina darzana ke mantavya ko bhASA meM utArane kI paddhati ko kahate haiN| 'syAdvAda' ke 'syAt' pada kA artha hai, apekSA yA dRSTikoNa aura 'vAda' pada kA artha hai-siddhAnta yA pratipAdana / donoM padoM se milakara bane isa zabda kA artha huAkisI vastu, dharma, guNa yA ghaTanA Adi kA kisI apekSA se kathana karanA "syAdvAda' hai| ApekSika satya padArtha meM jo aneka ApekSika dharma haiM, una sabakA yathArtha jJAna tabhI sambhava ho sakatA hai jabaki usa apekSA ko sAmane rakhA jaae| darzana-zAstra meM nitya-anitya, sat-asat, eka-aneka, bhinna-abhinna, vAcya-avAcya Adi tathA loka-vyavahAra meM choTA-bar3A, sthUla-sUkSma, dUra-samIpa, svaccha-malina, mUrkha-vidvAn Adi aneka aise dharma haiM, jo ApekSika haiN| inakA tathA ina jaise anya kisI bhI dharma yA guNa kA jaba hama bhASA ke dvArA kathana karanA cAhate haiM, taba vaha usI hada taka sArthaka ho sakatA hai, jahAM taka hamArI apekSA use anuprANita karatI hai| jisa apekSA se hama jisa zabda kA prayoga karate haiM, usI samaya usI padArtha ke kisI dUsare dharma kI apekSA se dUsare zabda kA prayoga bhI kiyA jA sakatA hai| vaha bhI utanA hI satya hogA, jitanA ki pahalA / sArAMza yaha ki eka padArtha ke viSaya meM aneka aisI bAteM hamAre jJAna meM sannihita hotI haiM, jo eka hI samaya meM sArI kI sArI samAna rUpa meM satya hotI haiM / phira bhI vastu ke isa pUrNa rUpa ko kisI dUsare vyakti ke sAmane rakhate samaya hama ise vibhakta karake hI rakha sakate haiM / bhASA kI kuNThatA ke kAraNa aisA karane ke lie hama bAdhita haiN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 cintana ke kSitija para syAt zabda kA prayoga kyoM? koI eka zabda vastu ke sampUrNa dharmoM kI abhivyakti kara sake-aisA sambhava nahIM hai, ataH bhinna-bhinna zabdoM ke dvArA bhinna-bhinna dharmoM kA pratipAdana kara hama vastu sambandhI apanA abhiprAya dUsaroM ke sAmane rakhate haiN| jisa dharma kA pratipAdana karate haiM, usake lie tadbodhaka zabda kA prayoga karate haiM aura avaziSTa virodhI tathA avarodhI samasta dharmoM ke lie pratinidhi svarUpa 'syAt' zabda kA prayoga karate haiM, jisakA bhAva hotA hai-kathyamAna dharma ke atirikta aura aneka dharma bhI isa vastu meM vidyamAna haiM sahI, parantu isa samaya meM una sabakI sUcanA hI kara sakate haiM, kathana nhiiN| hamArI isa sUcanA se jJAtA avaziSTa dharmoM ko bhI kathyamAna dharma ke samAna vastu kA aMga samajhe, para sAtha hI yaha bhI samajhe ki isa samaya hama usakA dhyAna mukhyatayA amuka kathyamAna dharma kI ora hI AkRSTa karanA cAhate haiN| kabhI-kabhI 'syAt' zabda kA prayoga kiye binA bhI vastu-dharma kA pratipAdana kiyA jAtA hai, parantu vahAM bhI kathana ke abhiprAya meM kathyamAna dharma ke atirikta dharmoM kA nirAkaraNa karane kI bAta nahIM AnI cAhie, tabhI vastu-sambandhI vAstavikatA kA Adara kiyA jA sakatA hai| sakalAdeza : vikalAdeza uparyukta vivaraNa se yaha jJAta ho jAtA hai ki hama vastu kA pratipAdana karate samaya kabhI sampUrNa vastu ke viSaya meM kahanA cAhate haiM aura kabhI kevala usake eka aMza mAtra ke viSaya meN| vAkya meM 'syAt' zabda kA prayoga karate samaya sampUrNa vastu kA citra hamAre sAmane hotA hai| usI ko dUsare ke sAmane rakhanA cAhate haiM arthAt eka kathyamAna dharma ko mukhya rUpa se aura zeSa dharmoM ko 'syAt' ke pratinidhitva meM gauNa rUpa se kahanA cAhate haiN| isa prakAra ke kathana ko darzana-zAstra meM 'pramANa-vAkya' yA 'sakalAdeza' kahA jAtA hai / parantu jaba hama vastu ke kisI eka dharma ke viSaya meM to kahate haiM, parantu zeSa dharmoM ke viSaya meM na to kisI pratinidhi zabda kA prayoga kara samarthana karate haiM aura na kisI nivAraka zabda kA prayoga kara khaNDana karate haiM, kevala kathyamAna dharma ko kahakara zeSa ke lie taTastha maunAvalambI ho jAte haiN| yaha kathana 'nayavAkya' yA 'vikalAdeza' kahalAtA hai / dUsare zabdoM meM uparyukta bAta ko yoM bhI kahA jA sakatA hai--vastu sambandhI hamArI sampUrNa dRSTi pramANa aura eka dRSTi yA dRSTikoNa naya kahalAtA hai| vaicArika ahiMsA kA pratIka pramANa-vAkya kaheM cAhe naya-vAkya, donoM hI sthitiyoM meM uddezya yahI hotA hai ki Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kyA hai ? 73 vastu-pratipAdana meM bhASA kA prayoga ThIka se ho aura jJAtA usakA abhiprAya ThIka samajhe / pratipAdya ke prati kisI bhI prakAra kA anyAya tabhI ruka sakatA hai, jabaki pratipAdaka apane Agraha aura ekAnta se vimukta hokara yathAvasthita kathana kre| ayathArtha kathana vaicArika hiMsA hai to yathArtha kathana ahiMsA / pramANa-vAkya aura nayavAkyamaya syAdvAda kI isa kathana praNAlI ko vaicArika ahiMsA kA pratIka kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha praNAlI hI kathita aura kathanAvaziSTa svabhAvoM ko, yadi ve vastu meM pramANita hote haiM to samAna rUpa meM svIkAra karatI hai| yahAM taka ki paraspara virodhI svabhAvoM ko bhI jisa-jisa apekSA se ve vahAM prApta hote haiM, usausa apekSA se svIkAra karanA isa praNAlI ko abhISTa hai| yadi aisA na kiyA jAe to dArzanika pahaluoM kA samAdhAna to dUra rahA, vyavahAra bhI nahIM cala sktaa| apekSAvAda : kucha nidarzana bhinna-bhinna apekSAeM bhinna-bhinna jijJAsAoM ke uttara se svayaM phalita hotI haiN| eka vastra vizeSa ke lie pUchane vAloM ko hama unakI jijJAsAoM ke anusAra ye bhinna-bhinna uttara de sakate haiM (1) yaha vastra rUI kA hai| (2) yaha vastra mila kA hai| (3) yaha vastra narendra kA hai| (4) yaha vastra pahanane kA hai| (5) yaha vastra pAMca rupaye kA hai| aba batalAie yaha vastra kisa-kisa kA samajhA jAe? kisI eka kA yA pAMca kA ? ina pAMca kathanoM meM se koI bhI kathana aisA nahIM, jise apramANita kahA jA sake / pAMcoM hI bAteM bhinna-bhinna apekSAoM se usI eka vastra ke viSaya meM satya haiN| pAMca hI kyoM? do gaja kA hai, bhArata kA hai, san 1955 kA hai Adi aura bhI aneka bAteM usake viSaya meM kahI jA sakatI haiM aura sabakI saba samAna rUpa se satya ho sakatI haiN| inameM se pratyeka kathana vastra sambandhI koI-na-koI jAnakArI detA hai| eka vAkya meM jo bAta kahI gaI hai, dUsare pratyeka vAkya meM usase bhinna bAta kahI gayI hai| phira bhI inameM paraspara koI virodha nahIM hai| virodha isalie nahIM hai ki pratyeka kI apekSAeM bhinna haiM / vaha vastra upAdAna-kAraNa kI apekSA se ruI kA, to sahakArI-kAraNoM kI apekSA se mila kA aura svAmitva kI apekSA se narendra kA, kAryakSamatA kI apekSA se pahanane kA tathA mUlya kI apekSA se pAMca rupaye kA hai| praznakartAoM kI ye jijJAsAeM-yaha vastra ruI kA hai yA rezama kA ? mila kA hai yA hAtha kA? narendra kA hai yA vIrendra kA? pahanane kA hai yA or3hane kA? kitane Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 cintana ke kSitija para mUlya kA hai ?- uttaradAtA ko bhinna-bhinna uttara dene ke lie hI prerita karatI haiN| kisI eka uttara se sArI jijJAsAeM zAnta nahIM ho sktiiN| sAdhAraNa loka-vyavahAra meM apekSA bheda se kathana kA yaha prakAra jitanA maulika, ucita aura satya hai, utanA hI dArzanika kSetra meM bhii| uparyukta vastra-sambandhI jJAna meM ekAntavAditA satya se jitanI dUra le jA sakatI hai, tattvajJAna sambandhI ekAntavAditA bhI utanI hI dUra le jAtI hai, ataH dArzanika kSetra meM bhI 'svAvAda' (apekSAvAda) kA prayoga AdaraNIya hI nahIM, anivArya bhI hai| jainetara dArzanikoM kA tarka jainetara dArzanikoM kA syAdvAda ke viSaya meM eka khAsa tarka yaha rahA hai ki yadi padArtha 'sat' hai to 'asat' kaise ho sakatA hai ? isI prakAra nitya-anitya, sAmAnyavizeSa, vAcya-avAcya Adi paraspara virodhI dharma eka hI samaya meM eka padArtha meM kaise Tika sakate haiM ? isI tarka ke AdhAra para zaMkarAcArya aura rAmAnujAcArya jaise vidvAnoM ne 'syAdavAda' ko 'pAgala kA pralApa' kahakara isakI upekSA kI, rAhula sAMkRtyAyana ne 'darzana-digdarzana' meM bauddha dArzanika dharmakIrti ke zabdoM ke AdhAra para dahI, dahI bhI hai aura UMTa bhI, to dahI khAne ke samaya UMTa khAne ko kyoM nahIM daur3ate ? isa Azaya kA kathana kara syAdvAda kA upahAsa kiyA hai| DaoN0 esa. rAdhAkRSNan ne ise 'arddha satya' kahakara tyAjya batAyA hai, isI prakAra kisI ne ise 'chala' aura kisI ne 'saMzayavAda' batalAyA hai| parantu yaha saba to 'pratyeka vibhinna kathana ke sAtha vibhinna apekSA hotI haiM'-syAdvAda ke isa sUtra ko hRdayaMgama na kara sakane ke kAraNa huA hai / baddhamUla dhAraNA tathA jainetara granthoM meM jaina ke lie kiye gae kathana ko satya mAnakara calanA bhI isameM sahAyaka hue haiM / anyathA apekSA bheda se 'sat' arthAt 'hai' aura 'nahIM hai' kA kathana viruddha mAlUma nahIM denA caahie| bhinna haiM apekSAeM vastra kI dukAna para kisI ne dukAnadAra se pUchA---'yaha vastra sUta kA hai na?' dukAnadAra ne uttara diyA-'hAM sAhaba, yaha sUta kA hai| dUsare vyakti ne Akara usI vastra ke viSaya meM pUchA-'kyoM sAhaba, yaha vastra rezama kA hai na ? dukAnadAra bolA-'nahIM, yaha rezama kA nahIM hai|' yahAM kathita vastra ke lie 'yaha sUta kA hai', yaha bAta jitanI satya hai, utanI hI 'yaha rezama kA nahIM hai' yaha bhI satya hai / eka hI vastra ke viSaya meM sUta kI apekSA se 'sat' arthAt 'hai' aura rezama kI apekSA se 'asat' arthAt 'nahIM hai' kA kathana kisako akhara sakatA hai ? 'syAdvAda' bhI to yahI kahatA hai / 'sat hai to vaha asat kaise ho sakatA hai ?' yaha zaMkA to ThIka aisI hI hai ki 'putra hai to vaha pitA kaise ho sakatA hai ?' parantu vaha apane pitA kA putra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kyA hai ? 75 hai to apane putra kA pitA bhI ho sakatA hai / isameM koI viru ddhatA nahIM A sakatI, kyoMki apekSAeM bhinna haiN| syAdvAda : cAra dRSTiyAM syAdvAda ke matAnusAra pratyeka padArtha 'sva' dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se 'sat' hai tathA para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se 'asat' / ise saralatApUrvaka yoM samajhA jA sakatA hai-eka ghar3A sva-dravya miTTI kI apekSA se sat-astitva yukta hai, para dravya-vastrAdi itara vastuoM kI apekSA se asat hai arthAt ghar3A, ghar3A hai, vastra nhiiN| dravya ke samAna hI kisI bAta kI satyatA meM kSetra kI apekSA bhI rahatI hai| koI ghaTanA kisI eka kSetra kI apekSA se hI satya ho sakatI hai / jaise--bhagavAn mahAvIra kA nirvANa 'pAvA' meM huaa| bhagavAn ke nirvANa kI yaha ghaTanA 'pAvA' kSetra kI apekSA se hI satya-sat hai, parantu yadi koI kahe 'bhagavAn kA nirvANa rAjagRha meM huA to yaha bAta asatya hI kahI jaaegii| dravya aura kSetra ke samAna hI padArtha kI sattA aura asattA batAne ke lie kAla kI bhI apekSA hai, jaise-AcAryazrI tulasI ne aNuvata-Andolana kA sUtrapAta saMvat 2005 meM kiyaa| isake atirikta kisI kAla kA kathana kiyA jAe to vaha aNuvrata-Andolana ke sambandha meM satyatA prakaTa nahIM kara sktaa| isI prakAra vastu kI satyatA meM bhAva bhI apekSita haiM, jaise--pAnI meM taralatA hotI hai| isakA tAtparya yaha huA ki taralatA nAmaka bhAva se hI pAnI kI sattA pahacAnI jA sakatI hai, anyathA to vaha hima, vASpa yA kuharA hI hotA, jo ki pAnI nahIM, kintu usake rUpAMtara haiM / sva-dharmoM kI sattA : paradharmoM kI asattA uparyukta prakAra se hama jAna sakate haiM ki pratyeka padArtha kI sattA svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva kI apekSA se hI hai, paradravya, parakAla aura parabhAva kI apekSA se nahIM / yadi paradravya Adi se bhI usakI sattA ho sakatI to eka hI vastu saba vastu hotI aura saba kSetra, saba kAla aura guNayukta bhI hotI arthAt eka ghar3A miTTI kA bhI kahA jA sakatA aura sone-cAMdI, lohe Adi kA bhii| kAnapura kA bhI kahA jA sakatA aura dillI kA bhii| saMvat 2005 kA bhI kahA jA sakatA aura saMvat 2000 kA bhii| jalAharaNa ke kAma meM bhI liyA jA sakatA aura pahanane ke kAma meM bhii| / parantu aisA nahIM ho sakatA, kyoMki usameM svadharmoM kI sattA ke samAna hI paradharmoM kI asattA bhI vidyamAna hai / svadravyAdi kI apekSA se ghaTa meM 'asti' zabda Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 cintana ke kSitija para kA viSaya banane kI jitanI yogyatA hai, utanI hI paradravyAdi kI apekSA se 'nAsti' zabda kA viSaya banane kI bhii| yahI kAraNa hai ki ghar3e kA svarUpa vidhi aura niSedha-donoM se prakaTa hotA hai| vicAra-kSetra meM bahumUlya avadAna uparyukta 'sat-asat' arthAt 'asti-nAsti' arthAt 'vidhi-niSedha' ke ApekSika kathana ke samAna hI vastu meM sAmAnya-vizeSa, eka-aneka Adi vibhinna dharmoM kA bhI ApekSika astitva samajhanA caahie| bhagavAn mahAvIra ne jagat ko jIvana-kSetra meM ahiMsA kI jitanI bahumUlya dena dI hai, vicAra-kSetra meM bhI 'syAdvAda' kI utanI hI bahumUlya dena dI hai| ahiMsA jIvana ko udAra aura sarvAMgINa banAtI hai to syAdvAda vicAroM ko| ekAMgI vicAra apUrNa aura vAstavikatA se dUra hotA hai, jabaki sarvAMgINa vicAra pUrNa aura vAstavika hotA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kI ora parivartita, phira bhI aparivartita jaina dharma kA daSTikoNa mUlataH samanvayavAdI rahA hai| jaina-darzana kI syAdavAda praNAlI yahI saMketa karatI hai| jaina darzana pratyeka padArtha ko ananta dharmoM-svabhAvoM se yukta mAnatA hai| una svabhAvoM meM aneka aise bhI haiM, jo sAdhAraNa dRSTi se paraspara sarvathA viparIta pratIta hote haiN| unakA sahAvasthAna anya aneka darzanikoM kI daSTi meM asambhava hai, parantu syAdvAdI ke lie vaha koI asambhava to hai hI nahIM, apitu anivArya hai / vastu meM kauna-kauna se svabhAva hone cAhie, yaha nirNaya dene kA kisI ko adhikAra nahIM hai, isake viparIta vastu meM kauna-kauna se svabhAva haiM, yahI saba satya-gaveSakoM ke lie anveSaNIya hotA hai| usa anveSaNa meM yadi virodhI dharmoM kA sahAvasthAna prApta hotA hai, to phira usa vastu-satya ko inakAra karane vAle hama hote kauna haiM ? apanI jijJAsA kA uttara dene ke lie vastu-svabhAva ko ulaTane kA prayAsa karane ke sthAna para apane vicAra-prakAra kA hI punanirIkSaNa karanA Avazyaka hai, jisase vastu-satya ke sAtha usakA virodha na rhe| udAharaNa ke lie hama vastu ke nityatva aura anityatva svabhAva para hI vicAra kreN| pahalI dRSTi meM yaha bAta jaMcatI-sI lagegI ki jo vastu nitya hotI hai, vaha anitya nahIM ho sakatI aura jo anitya hotI hai, vaha nitya nahIM ho sktii| parantu jaba ise vastu-vizleSaNa ke prakAza meM dekhA jAtA hai, taba lagatA hai ki vastu kA antaraMga nitya hotA hai aura bahiraMga anitya / kalpanA kIjiye, kisI vyakti ke pAsa sone kA eka biskuTa hai / vaha usakA kaNThahAra banavAtA hai / kAlAntara meM usI kaNThahAra se kaMkaNa aura phira usI svarNa se aMgUThiyAM banavAtA hai / hama dekhate haiM ki hara bAra vastu ke AkAra meM parivartana AtA hai, parantu usI ke sAtha yaha bhI dekhate haiM ki hara bAra vaha svarNa hI rahatA hai / isase sahaja hI isa niSkarSa para pahuMcA jA sakatA hai ki vastu meM kucha aparivartanazIla hotA hai, use hama vastu kA antaraMga kaha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 cintana ke kSitija para sakate haiM / isI prakAra kucha parivartanazIla bhI hotA hai, use vastu kA bahiraMga kaha sakate haiM / dArzanikoM ne inheM kramazaH dravya aura paryAya ke nAma se pukArA hai| bhASA kI asamarthatA jaba hama yaha kahate haiM ki vastu nitya hotI hai, taba hama vastugata ananta satyoM meM se kevala eka hI kA udghATana karate hote haiM, isI prakAra jaba hama yaha kahate haiM ki vastu anitya hotI hai, taba bhI unameM se eka hI satya kA udghATana karate hote haiN| vastugata sampUrNa satyoM kA udghATana karanA bhASA ke sAmarthya se bAhara hai, ataH kathanIya vastu-svabhAva ke atirikta anya saba svabhAvoM ke astitva kI svIkRti ke lie jaina dArzanikoM ne eka sAMketika zabda cuna liyA hai.--'syAt / yaha zabda kathya dharma ke atirikta zeSa sabhI dharmoM kA pratinidhitva karatA hai / isI zabda ke AdhAra para jaina kI samagna vyAkhyA-paddhati ko syAdvAda ke nAma se pukArA jAtA hai| syAdvAda kA artha hai, apekSAvAda / arthAta hara vastu yA dharma ko vibhinna apekSAoM ke prakAza meM dekhanA / tAtparya yaha ki vastu meM jitane bhI virodhI yA avirodhI dharma haiM, ve saba vibhinna apekSAoM ke AdhAra para hI ekatra anusyUt haiM / apekSAoM kI upekSA kara kisI bhI vastu-satya taka nahIM pahuMcA jA sakatA / isa praNAlI ke AdhAra para dArzanikoM ne paraspara sarvathA viruddha dikhAI dene vAle darzanoM kA bhI samanvaya karane kA mArga prazasta kara diyA hai / AcArya siddhasena ne bhagavAn kI stuti karate hue isI bAta ko ina zabdoM meM vyakta kiyA hai--he prabho ! samudra meM jisa prakAra nadiyAM samanvita ho jAtI haiM, usI prakAra Apa meM sabhI darzana samanvita ho gaye AcArya haribhadra ne to aura bhI adhika spaSTatA aura udAratA ke sAtha anya dArzanikoM ke mantavyoM kA samanvayana kiyA hai| Izvara kartRtvavAda ke viSaya meM ve kahate haiM---"parama Izvaratva yukta hone se AtmA ko hI Izvara kahA jAtA hai aura vaha kartA hai| isa prakAra kartRtvavAda kI vyavasthA nirdoSa siddha hotI hai|" unhoMne anya sabhI dArzanikoM ke mantavyoM ko bhI isI prakAra apekSA-bheda se satya svIkAra karate hue unake pravartakoM ke prati Adara-bhAva vyakta kiyA hai| darzana : vyavahAra meM jainAcAryoM kI samanvaya-bhAvanA kevala dArzanika mantavyoM taka hI sImita nahIM rhii| 1. "udadhAviva sarva sindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / " 2. "paramaizvarya yuktatvAn, mata Atmaiva cezvaraH / sa ca karteti nirdoSaH, kartRvAdo vyavasthitaH / " Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kI ora 76 vyavahAra pakSa meM bhI unhoMne usakI avatAraNA kii| kahA jAtA hai ki hemacandra eka bAra rAjA kumArapAla ke sAtha somanAtha maMdira meM gaye aura vahAM stuti karate hue unhoMne kahA-"bhava bIja ko aMkurita karane vAle rAga aura dveSa jisake kSaya ho gaye hoM, usa deva ko maiM namaskAra karatA huuN| usakA nAma cAhe phira brahmA, viSNu, maheza, jina yA anya koI bhI kyoM na ho|" darzana aura vyavahAra-donoM hI pakSoM meM jainAcAryoM ne samavanya kI bhAvanA ko sudar3ha kiyA hai| jainAcAryoM ne matabhedoM kA poSaNa kabhI kiyA hI nahIM, yaha to nahIM kahA jA sakatA, para itanA to spaSTa hI hai ki matabheda hone para bhI unhoMne apane kathana kI apekSAoM ko samajhAne ke sAtha-sAtha dUsaroM ke kathana kI apekSAoM ko samajhane kA bhI prayAsa kiyA hai / matavAda unake jIvana kA lakSya kabhI nahIM rahA / unhoMne apanA lakSya sAdhanA ko hI banAyA, parantu usakI siddhi ke mArga meM pagaDaNDiyoM kI taraha aneka matavAdoM ne janma liyA, isase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| ise kSetra aura kAla kI anivAryatA bhI kahA jA sakatA hai tathA AvazyakatA aura paristhitiyoM kI utpreraNA bhii| isa sabake bAvajUda matavAda ko gauNa mAnate hue unhoMne mukhyataH sAdhanA para hI bala diyaa| pUrNatA ke lie mata, paramparA yA veza Adi ko nahIM, kintu sAdhanA se uddIpta AtmA ke samatAbhAva ko hI unhoMne mUla kAraNa mAnA / "jaina ho yA bauddha, zvetAmbara ho yA digambara yA phira ina sabase bhinna kisI anya mata yA sampradAya ko mAnane vAlA hI kyoM na ho, yadi usane apane Apako samabhAva se bhAvita kiyA hai to nizcaya hI usako mokSa kI prApti hogii| AcArya haribhadra ke ye zabda matavAda ke sthAna para sAdhanA ko hI puSTa karane vAle haiN| prakriyA gauNa, sAdhanA mukhya sAdhanA kI lambI prakriyA meM aneka sthAnoM para matabheda ho sakatA hai, kintu jaba taka vaha gauNa aura sAdhanA mukhya rahatI hai, taba taka koI bhaya kI bAta nahIM / matabheda sarvathA burAI hI paidA nahIM karatA, vaha tattva-bodha meM sahAyaka bhI ho sakatA hai| zarta eka hI hai ki apane para usakA nazA nahIM honA caahie| nazA hote hI matabheda matavAda kA rUpa le letA hai aura phira samanvaya ke dvAra banda ho jAte haiN| do vibhinna 1. "bhava bIjAMkura jananA, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya, brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai / " 2. "seyaMbaro va AsaMbaro va buddho va taha anno vA, samabhAva bhAviappA, lahai mokkhaM na sNdeho|" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana ke kSitija para mantavyoM ke sahAvasthAna kA AdhAra khoja nikAlanA hI to samanvaya hai / matavAda use kabhI pasaMda nahIM karatA / vaha ekAkI rahane meM hI apanA kalyANa mAnatA hai / 80 mAdhyama samanvaya kA pratyeka jaina ko syAdvAda kI ghuTTI ke sAtha hI samanvaya kI bhAvanA svataH prApta ho jAtI hai / pUrvAcAryoM ne usa bhAvanA ko mAMjakara aura bhI ujjvala tathA susaMskRta banAyA hai / phalasvarUpa use mAMjate rahane kA saMskAra bhI sabako virAsata meM prApta huA hai| itanA hone para bhI paraspara ke aneka matabheda aise haiM, jo matavAda kI sImA meM praviSTa ho cuke haiN| unake samanvayana tathA vilayana kA abhI taka koI mArga nahIM nikala pAyA hai / syAdvAda para AsthA rakhane vAloM ke lie yaha koI gaurava kI bAta nahIM, apitu lajjA kI hI bAta hai / - jainetara mAnyatAoM ke sAtha samanvaya kI bAta karanA taba taka eka bahuta bar3A dambha hI hogA, jaba taka ki svayaM jaina mAnyatAoM meM samanvaya ke sUtra nahIM khoje jAte / vibhinna jaina sampradAyoM meM paraspara jitane bhI prazna khar3e haiM, unako samAhita karanA Aja kI bahuta bar3I AvazyakatA hai| ina matabhedoM meM aneka aise haiM, jo vilayana ke yogya haiM / vaha tabhI ho sakatA hai, jaba ki pUrNataH mataikya ho / aneka matabheda aise bhI haiM, jinameM Aja kI sthiti meM pUrNa mataikya kI sambhAvanA nahIM kI jA sakatI, phira bhI unameM samanvayana to kiyA hI jA sakatA hai / unake lie una apekSAoM ko khojanA hogA, jo unake ekAdhikaraNya kA AdhAra bana sakatI haiM / jaina samAja apane isa karttavya patha para agrasara hone ke lie Aja jAgarUka dikhAI detA hai / bhArata ke svatantra hone ke sAtha hI usakI isa jAgarUkatA meM aura nikhAra AyA hai / aneka saMsthAeM isa kArya ko Age bar3hAne meM apanA yogadAna karane ko udyata haiM / jainAcArya bhI apane isa uttaradAyitva ke prati adhika saceSTa hue haiM / ve ekatA aura samanvaya ke isa patha para janatA kA patha-darzana karane ko unmukha haiM / sabakA dAyitva AcAryazrI tulasI ne jaina aikya ke lie preraNA dete hue prathama caraNa nyAsa ke rUpa meM eka trisUtrI yojanA jaina samAja ke sammukha rakhI thii| usakI prAya: sarvatra acchI pratikriyA huI, kArya Age bddh'aa| phalasvarUpa dillI meM digambara, sthAnakavAsI aura terApaMthI, ina tIna sampradAyoM ke AcAryoM kA sammelana huA / saMvigna sampradAya ke koI AcArya usa samaya dillI meM upasthita nahIM the / yadi cAroM sampradAya kai pramukha AcArya sammilita ho pAte, to vaha sammelana aura bhI vyApaka hotA / phira bhI vaha zubhArambha samanvaya aura ekatA kI dizA meM eka kadama aura Age bar3hane kA kArya to thA hI / usameM sarva sammati se kucha nirNaya kiye gaye / yadyapi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kI ora 81 ve antima nahIM the, phira bhI samanvaya kI prathama sAmUhika abhivyakti ke dyotaka hone ke sAtha-sAtha vAtAvaraNa meM eka nayA utsAha aura nayI preraNA utpanna karane vAle the / yadyapi vaha ghoSaNA pariNati ke samaya paripUrNatA ke sAtha lAgU nahIM kI jA sakI, phira bhI yaha AzA to baMdhI hI ki agalI bAra jo nirNaya kiye jAyeMge, unameM una bAtoM para bhI vistRta vicAra kiyA jAyegA, jina para pichalI bAra nahIM kiyA 1 jA sakA / bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa syAdvAda kI chatra-chAyA meM pUrvAcAryoM dvArA paripuSTa samanvaya kI isa bhAvanA ko Age bar3hAne kA pavitra karttavya aura uttaradAyitva vartamAna jainAcAryoM kA to hai hI, parantu sAtha meM zramaNa varga tathA zrAvaka varga kA sahayoga bhI utanA hI apekSaNIya hai / AcAryoM ke nirNaya ko vAstavikatA meM pariNata karane kA uttaradAyitva vastutaH unhIM para hotA hai / kArya gurutA ko dekhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki yaha saba tatkAla hone vAlA nahIM hai, phira bhI isakI AvazyakatA batalAtI hai ki isameM jitanI zIghratA kI jAyegI, jaina samAja kA utanA hI adhika kalyANa hogA / kaThina se kaThina kArya bhI dRr3ha nizcaya aura vyavasthita krama se karane para sahaja ho jAtA hai / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA : eka anuciMtana parama dharma ahiMsA saba prANiyoM ke lie kSemakarI hai, isalie use parama dharma kahA jAtA hai| ekeMdriya se lekara paMceMdriya taka ke sabhI prANI jIne kI AkAMkSA karate haiM, maranA kisI ko priya nahIM hotA, isIlie hiMsA ko ghora duSkarma mAnA jAtA hai| ahiMsA kI sAdhanA sabhI prANiyoM ke sAtha mitratA kI sAdhanA hai| bhagavAna mahAvIra ne sthAna-sthAna para apane upadeza meM isa bAta ko duharAyA hai ki kisI bhI prANI kA vadha mata kro| kisI ko pIr3A aura paritApa bhI mata pahuMcAo, yahAM taka ki kisI ke prati burA mata soco| isase bhI Age itanA aura ki kisI ke dvArA kisI ke prati kie gaye bure cintana kI mana se bhI anumodanA mata karo, kyoMki vaha bhI hiMsA hai| ahiMsA Atma-guNa hai aura hiMsA Atma-doSa, kintu prANivadha yA prANiparitApa Adi meM mApadaMDa banatA hai dUsarA praannii| isalie kisI ke marane yA na marane ke AdhAra para hiMsA yA ahiMsA kA jo vicAra kiyA jAtA hai, vaha sthUla evaM vyavahAra-mAtra hI hotA hai / nizcaya ke AdhAra para AtmA kI pramatta avasthA ko hiMsA tathA apramatta avasthA ko ahiMsA kahA jAtA hai| prathama dharma jaina dharma meM ahiMsA vrata ko saba vratoM meM prathama aura mUla mAnA gayA hai| jisa vyakti meM ahiMsA kA avataraNa hotA hai, usI meM anya guNoM kA avataraNa saMbhava hai, 1. savve jIvA vi icchaMti, jIviuM na marijjiuM __ tamhA pANavahaM ghoraM, niggaMthA vajjayaMti NaM -dasaveAliyaM 6/10 2. AyA ceva ahiMsA, AyA hiMsat nicchio esa jo hoi appamatto, ahiMsao hiMsao iyaro--vizeSAvazyaka bhASya 3536 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA : eka anucitana 83 anya kisI meM nahIM, isalie yahAM taka kahA gayA hai ki mUlata: ahiMsA hI ekamAtra vrata hai / zeSa sAre vrata to usI ke saMrakSaNa ke lie haiM / " tAtparya yaha hai ki dharma kA pratyeka rUpa ahiMsA se hI prAraMbha hotA hai / usakA sUkSma yA Antarika svarUpa hai apramattatA tathA sthUla yA bAhya rUpa hai prANiyoM ke prati sadayatA / sthUla se sUkSma kI ora gati karatA huA sAdhaka apane lakSya ko prApta kara letA hai / zAzvata evaM vyavahArya ahiMsA nIti-dharma na hokara Atma-dharma hai, ataH vaha zAzvata dharma hai / nItiyAM AvazyakatAnusAra badalatI rahatI haiM / ve samAja kI tAtkAlika samasyA ko hala karane ke lie banAI yA badalI jAtI haiM, kintu Atma-dharma sadA eka rUpa meM rahatA hai / na use kabhI banAyA jA sakatA hai aura na badalA / phira bhI pratyeka tIrthaMkara apane 'yuga meM dharmatIrtha kI sthApanA karate haiM aura mahAvrata tathA aNuvrata ke rUpa meM ahiMsA-dharma kA upadeza dete haiM / usameM na dharma nayA hotA hai aura na usakI vyAkhyA, parantu usa yuga meM una mahAn AtmAoM ke dvArA saMsthApita yA vyAkhyAta hone kI apekSA se use nayA kaha diyA jAtA hai / ' vartamAna avasarpiNI-kAla meM ahiMsA-dharma kI sthApanA meM sarvaprathama bhagavAna RSabha kA nAma AtA hai / ve isa yuga ke prathama yogI the / unhoMne svAnubhUti ke AdhAra para pUrNa ahiMsA-dharma ko AtmasAt kara sAdhanA ke sopAnoM para car3hate hue kaivalya prApta kiyaa| unake upadezAnusAra ahiMsAdi vratoM kI pUrNa sAdhanA karane vAle sAdhu aura sAdhvI tathA yathAzakya sAdhanA karane vAle zrAvaka aura zrAvikA kahalAe / inhIM cAra prakAra ke sAdhakoM ko AdhAra banAkara nAmakaraNa huA-- 'catuvidha dharmasaMgha' ati prAcIna prAgaitihAsika kAla meM saMghAtmaka sthiti se ahiMsA kI sAdhanA karane kA paurANika granthoM meM yaha prathama varNana milatA hai / ' dUsarA varNana bhagavAna neminAtha kA milatA hai / ve zrIkRSNa ke cacere bhAI the / apane vivAha ke avasara para kanyApakSa vAloM kI ora se bhoja ke lie ekatrita kiye ye pazuoM ko dekhakara unakA mana kaMpita ho utthaa| bhojana ke nimitta kI jAne vAlI usa saMbhAvita hiMsA ko apane lie aniSTa mAnakara unhoMne vivAha karane se hI inakAra kara diyaa| usI samaya ve vApasa apane nagara cale gaye aura ahiMsAtmaka dharmasaMgha ke pratiSThAtA bane / upaniSad meM ghora AMgirasa ko zrIkRSNa kA guru batalAyA gayA hai / unhoMne zrIkRSNa ko AtmayajJa kI zikSA dI aura 1. ekkacciya ettha vayaM niddiTTha jiNavarehi savvehiM / pANAikya - viramaNa, mavasesA tassa rakkhaTThA // 2. jaMbUdvIpa prajJapti, vakSa 2, sUtra 43 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 cintana ke kSitija para tapazcaryA, dAna, RjutA, ahiMsA aura satya ko usa yajJa kI dakSiNA btlaayaa|' kahA jAtA hai ki ve ghora AMgirasa anya koI nahIM, bhagavAna neminAtha hI the| tIsarA varNana bhagavAn pArzvanAtha kA upalabdha hotA hai / bhagavAn neminAtha ko kucha itihAsakAra aitihAsika puruSa mAnate haiM to kucha prAg-aitihAsika, parantu bhagavAn pArzvanAtha ko sabhI aitihAsika mAnate haiN| unhoMne apane dvArA nirdiSTa cAturyAma dharma ke mAdhyama se ahiMsA ko jana-jIvana meM vyavahArya rUpa pradAna kiyaa| ____ bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko aisA nikhAra diyA ki vaha jana-mAnasa meM raca-paca gii| yajJAdi meM hiMsA ko mAnya karane vAloM ko bhI 'ahiMsA paramodharma:' jaise sUtra vAkyoM kA nirmANa karanA pdd'aa| saMsAra Aja bhagavAn mahAvIra kA AbhArI hai ki unhoMne use Atma-kalyANa aura jIvana-vyavahAra ke lie eka prazasta evaM zAzvata dharma kA mArga-darzana diyaa| vartamAna ke lie ahiMsA-dharmiyoM ke lie vartamAna kAla eka parIkSA kA kAla hai| cAroM ora se bar3ha rahI hiMsA kA nirasana ve tabhI kara sakate haiM jaba pahale svayaM ke jIvana meM use gaMbhIratA se lAgU kreN| jisa dharma ne per3a-paudhoM taka apanI dayA kA vistAra kiyA thA, Aja usameM nyUnatA dRSTigata hone lagI hai| pazu-pakSiyoM ke prati nirdaya vyavahAra karane vAloM kI saMkhyA kama nahIM hai| vAstavikatA to yaha hai ki manuSya ke prati bhI sadaya vicAra nahIM kiyA jA rahA hai| usakI hatyA bhI Aja kisI ko jaldI se kaMpita nahIM krtii| zoSaNa, milAvaTa, pravaMcanA Adi ke dvArA manuSya hI manuSya ke prati jo aparAdha kara rahA hai, vaha saba hiMsA kA hI to eka aMga hai / ahiMsA ko samaddha dekhane kI kAmanA karane vAloM ke lie yaha Atma-nirIkSaNa kA samaya hai| dUsaroM kI pIr3A ko apanI pIr3A ke samAna dekhane vAle hI ahiMsA kI bhAvanA ko Age bar3hA sakate haiN| 1. chAndogya upaniSad 3, 17 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja ke pariprekSya meM 'ahiMsA' 'ahiMsA' ke viSaya meM mAtra Aja ke pariprekSya meM ciMtana nahIM ho sakatA / pichale itihAsa ko bhI jAnanA hogA aura usake sAtha-sAtha bhaviSya ke lie bhI socanA hogA / bhUta, bhaviSya aura vartamAna tInoM samaya ko sammilita kara soceM tabhI isa viSaya kI sArthakatA hogii| ahiMsA jIvana hai aura jIvana ina tInoM kAla se prabhAvita hotA hai / amRta hai ahiMsA vastuta: ahiMsA jIvana ke lie amRta hai / kyA ahiMsA ke binA jIvana kA koI astitva ho sakatA hai ? ahiMsA ke binA zAnta jIvana kI kalpanA bhI nahIM kara sakate / isake binA saha-astitva, sauhArda aura samanvaya jaise mUlabhUta tattva bhI samAja meM vikasita nahIM hoNge| ahiMsA ke AvaraNa se hI yaha saba saMbhava hai / isIlie ahiMsA ke AcaraNa ko jIvana meM utAranA amRtapAna hai / Aja taka manuSya isIlie jIvita hai ki usane dUsare ke astitva ko svIkAra kiyA hai| eka sAtha saikar3oM loga baiThakara aise viSaya para cintana kara sakate haiM / samasyAoM ke bAre meM soca sakate haiM / eka sAtha hama kuttoM ko isa taraha nahIM biThA sakate / milakara baiThanA to kyA, galI ke kone para bhI koI AtA dikhAI de to usa galI ke kutte usa para hamalA bola deMge / kuttoM kA yaha svabhAva surakSA kI dRSTi se upayogI mAnA jAtA hai| magara sAmUhikatA meM isa dRSTi se kAma nahIM calatA / pArasparika sauhArda ke lie ahiMsA Avazyaka hotI hai / sajjanatA ahiMsA ke mAdhyama se AtI hai / cintana kI gaharAI meM bahuta loga socate haiM ki manuSya lar3atA AyA hai / usane Aja taka hajAroM lar3AiyAM lar3I haiN| kaI aise jhagar3e ki unakA vivaraNa sunakara bhI roMgaTe khar3e hote haiM / kintu ina sabase nirAza hoM, aisI bAta najara nahIM aatii| manuSya milakara adhika rahA hai usake anupAta meM lar3A kama hai / lar3AI kA udgama bhI to zAnti sthApita karane ko Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 cintana ke kSitija para hotA hai / lar3a-jhagar3a kara bhI to aMtataH samajhautA hI hotA hai, zAnti-vArtA hotI hai / ahiMsA sthApita karane ke prayatna hameM AzAvAna banAte haiN| hama gaharAI se khojeN| kinAre para baiTakara samudra kI gaharAI kA patA nahIM lagatA / vahAM to sIpa, kaMkar3a, ghoMghe Adi hI hAtha lgeNge| motI unheM milate haiM jo gaharI DubakI lagAte haiM / gahare ciMtana se yaha tattva hAtha lagegA ki manuSya ne sadaiva ahiMsA ko mahattva diyA hai| bacAva kA eka hI rAstA manuSya zAMti cAhatA hai / yahI AzA kI eka jhalaka hai / vaha zastrAstra ikaTThA karatA hai magara kahatA yahI hai ki zAnti aura surakSA ke lie vaha aisA kara rahA hai| use bhaya hai| kisa bAta kA hai vaha bhaya / hiMsA kA, vinAza kaa| koI usa para AkramaNa na kara de / pratirodhAtmaka zakti cAhie jisase hiMsA Tala ske| phira cAhe kisI kAraNa se ho, bhaya se ho, hai to samajhaute se jIne kI bAta / yahI to ahiMsA kA kadama hai| ahiMsA kI vRtti kAma kara rahI hai| anyathA hiMsA kA eka kadama vinAza ke lie paryApta hai / itane paramANu astra-zastra ekatrita kie jA cuke haiM ki saMsAra ko bIsa bAra khatma kiyA jA sakatA hai / magara saba jAnate haiM ki ahiMsA se hI bacAva saMbhava hai| eka hI rAstA hai yaha / maitrI bhAva ko vikasita kreN| eka-dUsare rASTra ke astitva ko svIkAra kreN| hara mana meM maitrI aMkurita ho to bacAva saMbhava hai| vizvAsa utpanna hogA to vinAza ke sAdhana adhika nahIM baneMge aura jo hai unameM se kama kie jA skeNge| mana pavitra ho AiMsTIna ne kahA thA ki cauthA vizva yuddha to pattharoM aura lAThiyoM se hI lar3A jaaegaa| tIsare yuddha meM saba kucha naSTa ho jaaegaa| koI agara kaMdarAoM meM chupakara baca gae to unake pAsa koI astra-zastra zeSa na rheNge| hiMsA ke pariNAma ko isase AMkA jA sakatA hai| mAnava mAnava ko samajhanA hogA ki dUsare ko burA kahakara maiM UMcA nahIM bana sakU~gA / dUsare ko samAna mAnane vAlI bAta ahiMsA se hI aaegii| mahAvIra ne kahA-'mittI me savva bhUesa, vairaM majasaM na kennii'| saba jIvoM se mitratA, kisI se bhI vaira nhiiN| yaha nirvaira bhAvanA mAtra vANI kI bAta na ho| vANI kI bAta mAtra abhinaya hogii| mana kI bAta karma se hogii| mana pavitra ho, karuNAmaya ho| adhyAtma ko UMcAI : saMsAra kA astitva sarvanAza kI taiyAriyAM karate vizva ko mahAvIra kA saMdeza Aja bhI sahI mArga Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja ke pariprekSya meM 'ahiMsA' 87 dikhA rahA hai / Avazyaka hai samyak jJAna, samyak darzana aura samyak caaritr| vizuddha dRSTi, vizuddha bodha aura vizuddha AcaraNa / mahAvIra ne to ise jIva kI mUkti kA mArga btaayaa| para sAmAjika pariprekSya meM bhI vyakti-vyakti kI svataMtratA bhI isake binA saMbhava nhiiN| , Aja ke pariprekSya kI kyA kaheM, abhI isI kSaNa meM gaharAI se ciMtana kreN| kyA manuSya samAja ahiMsA ke binA Tika sakatA hai ? kahIM thor3I bhI halacala hotI hai to sArA vizva juTa jAtA hai, zAMti prayAsoM kI dizA meN| Aja jo yaha prazna karate haiM ki kyA kiyA hai ahiMsA ne ? unase merA pratiprazna hai, kyA kiyA hai 'hiMsA' ne ? yahI na ki manuSya ke kucha bhAga ko samApta kiyaa| kucha samaya tAMDava kiyaa| insAna ko jAnavara banAyA aura phira lauTakara vahI ahiMsA kI zaraNa meM aayaa| ___ adhyAtma kI UMcAiyAM bhI ahiMsA se hI milatI haiN| dUsarI ora saMsAra kA astitva bhI isI se hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa- pravibhakti kAla eka tantuvAya hai, jo hamAre jIvana ke tAne ke sAtha maraNa kA bAnA bunatA jA rahA hai / yaha bunAI dhIre-dhIre Age bar3hatI jAtI hai / thor3A-sA dhyAna deM, to apane hI zArIrika aura mAnasika parivartanoM ko dekhakara hama ise acchI taraha se samajha bhI sakate haiM / jisa kSaNa yaha bunAI samApta ho jAyegI, usI kSaNa hamArI bhavayAtrA kA yaha eka 'thAna' sameTa-saheja kara rakha diyA jAyegA aura phira dUsarA tAnAbAnA prArambha kara diyA jAyegA / isa prakAra 'punarapi jananaM punarapi maraNaM' kA yaha krama anAdi kAla se calatA AyA hai aura Age bhI taba taka calatA rahegA, jaba taka ki use bhaMga kara dene vAlI koI sthiti utpanna nahIM kara dI jAyegI / jIvana, janma aura mRtyu jIvana kA prArambha janma se hotA hai aura paryavasAna mRtyu se / vastutaH ye tInoM eka hI prakriyA ke vibhinna aMga haiN| isa prakriyA ke ora tathA chora ko kramaza: janma tathA mRtyu kahA jAtA hai, jabaki madhya ko jIvana / samaya kI dRSTi se jIvana kI avadhi apekSAkRta lambI hotI hai, kintu janma aura mRtyu kI atyanta choTI / choTI bhI itanI ki svayaM janmane yA marane vAle ko usa kSaNa kA kadAcit bhAna taka ho pAnA bhI sambhava nahIM hai / sambhavataH yahI vaha prabalatama kAraNa hai, jisase kITa-pataMga se lekara manuSya taka sabhI prANI jIvana se atyanta pyAra karate haiM aura hara sambhava upAya se usakI surakSA karate haiM / sAdhAraNatayA kisI bhI prANI ko yaha patA nahIM hotA ki janma se pUrva vaha kahAM thA aura mRtyu ke pazcAt kahAM hogA / use yaha patA bhI nahIM hotA ki vaha kauna-sA kAraNa hai, jisase vaha kisI ajJAta kSetra se Akara janma ke dvAra se isa jIvana meM praviSTa huA hai tathA kyoM phira mRtyu ke dvAra se usI ajJAta kSetra meM punaH calA jAyegA / usake sammukha to kevala jIvana hI pratyakSa hotA hai, ataH usI kI surakSA meM apanI samagra zakti lagA dene meM vaha apanA kalyANa samajhatA hai / mRtyu se vaha isalie ghabarAtA hai ki vaha use jIvana se vimukta kara detI hai / janma se / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa-pravibhakti 86 koI bhaya nahIM lagatA, kyoMki vaha ghaTanA usake sAtha ghaTita ho cukI hai| jo ho cukA hotA hai aura niHzeSa rUpa se ho cukA hotA hai, usake viSaya meM koI bhaya zeSa nahIM raha jaataa| bhaya to usI se hai, jo ghaTita hone ko zeSa hai| vaha bhaya taba tIvratara yA tIvratama ho jAtA hai, jabaki bhAvI ghaTanA kI anukUlatA yA pratiklatA pUrNataH andhakArAcchanna hotI hai| janma aura maraNa, eka dUsare ke pUraka mRtyu se ghabarAne kA eka dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki adhikAMza vyaktiyoM kA dhyAna jIvana para hI kendrita rahatA hai| mRtyu ke viSaya meM kucha socA jA sakatA hai yA socanA Avazyaka hai, isa pahalU se ve pUrNata: anabhijJa hI rahate haiN| isalie jisa AsthA aura puruSArtha ke sAtha ve jIvana kI taiyArI karate haiM, maraNa kI nahIM kara pAte / maraNa kI taiyArI karane kI bAta aneka logoM ko vicitra laga sakatI hai, parantu gaharAI se socane para usakI AvazyakatA se koI inakAra nahIM kara sktaa| jIvana-paTa ko apane pUrNa vistAra kI sthiti taka phailA denA hI paryApya nahIM hotA, use sameTane kI kalA bhI AnI caahie| kisI bhI kArya kA prArambha kara usakI pUrti ko bhavitavyatA para chor3a denA koI buddhimattA nahIM hai, to phira jIvana kI pUrti ko hI bhavitavyatA para kyoM chor3a denA cAhie? usakI bhI vaise hI vyavasthita taiyArI kI jAnI cAhie, jaisI kI anya kAryoM meM kI jAtI hai / jAgaraNa ke pazcAt jisa utsAha se manuSya prAtaH kAla apanA kArya prArambha karatA hai, kyA thaka jAne para rAta ko usI utsAha se vaha zayana kI taiyArI nahIM karatA? jAgaraNa aura zayana eka-dUsare ke pUraka hote haiM, vaise hI janma aura maraNa bhii| janma ke viSaya meM hama apanI ora se kucha bhI cunAva nahIM kara sakate / sthAna, samaya, prakAra Adi saba kucha daivAyatta hotA hai, parantu maraNa ke viSaya meM yaha bAta utanI kaThoratA se lAgU nahIM hotii| kucha rUpoM meM hama apane maraNa ke viSaya meM cunAva kara sakate haiN| mahArathI karNa ne 'devAyataM kule janma, madAyattaM tu pauruSam' isa kathana ke dvArA yaha spaSTa kiyA hai, ki merA janma kisa kula meM ho, yaha to daivAdhIna thA, parantu jIvana meM mujhe jo kucha bananA thA, usake anurUpa pauruSa karanA mere apane adhIna thaa| maiMne usI pauruSa ke bala para apane vyaktitva kA nirmANa kiyA hai| hama yahAM itanA aura bar3hA sakate haiM ki jIvana jI lene ke pazcAt hameM kisa prakAra se maranA hai, isakA cunAva karanA bhI hamAre apane adhIna hai| jIvana ko sucAru rUpa se jIne ke upAya hamAre lie upayukta haiM, to sucAru rUpa se usakI samApti-maraNa ke upAya bhI hasAre lie gaveSaNIya aura upayojanIya haiN| janma grahaNa karane ke sAtha hI itanA to sunizcita ho jAtA hai ki usakI mRtyu Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 cintana ke kSitija para avazyambhAvI hai| prazna itanA hI zeSa raha jAtA hai ki jIvana kI taraha kyA hama apanI mRtyu ko bhI saphala banAne kI soca sakate haiM ? mRtyu kI AkAMkSA : samAdhimaraNa sAdhAraNatayA adhyAtma-kSetra meM jIvana aura maraNa, ina donoM kI hI AkAMkSA varjanIya hai| ina donoM kI bhAvanAoM se Upara uThakara tathA ina donoM meM samAna bhAva sAdhakara rahanA hI sAdhaka ke lie uddiSTa hai| parantu viziSTa sthitiyoM meM mRtyu kI AkAMkSA bhI vihita hai| aise samaya meM 'saMlekhanA' ke dvArA samAdhimaraNa prApta karane ko 'paNDitamaraNa' kahA gayA hai| nirAzA, bhaya, asaphalatA tathA kaSAyAdi vaza jIvana ko samApta kara DAlanA 'Atma-hatyA hai| use zAstrakAroM ne 'bAla maraNa' kahA hai| paNDita-maraNa yA samAdhi-maraNa kI prakriyA usase sarvathA bhinna hotI hai / mumukSu ke lie zarIra kA mahattva tabhI taka hai, jaba taka vaha samatA mUlaka saMyama kI ArAdhanA meM sahAyaka banatA hai| tadanaMtara jIrNa vastra ke samAna anAsakta bhAva se usakA visarjana hI zreyaskara mAnA gayA hai| viSaya-kaSAyAdi meM Asakta manuSya jahAM janma kA utsava manAte haiM, vahAM saMsAra-virakta manuSya apanI mRtyu kA utsava manAte haiM / jo mRtyu sAMsArikoM ke lie bhaya kA kAraNa banatI hai jJAniyoM ke lie vahI pramoda kA kAraNa bana jAtI hai| nitya maraNa : tadbhava maraNa saiddhAMtika bhASA meM AyuSya, indriya, mana, vacana, kAyA aura zvAsocchvAsa-bala rUpa prANoM ke saMyoga kA nAma janma hai, tathA unake sarvathA kSINa ho jAne kA nAma mrnn| janma ke pazcAt evaM maraNa ke pUrva AyuSya Adi kA jo pratikSaNa bhoga va nirjaraNa hotA rahatA hai, use jIvana kahA jAtA hai / digambarAcArya akalaMka ne pratikSaNa hone 1. jAtasya hi dhruvaM mRtyuH, dhruvaM janma mRtasya ca --gItA 2-27 2. (ka) jIviyaM nAbhikakhejjA, maraNaM naaviptthe| --AcArAMga-8-8-4 (kha) nAbhinandeta maraNaM, nAbhinandeta jIvitam / -mahAbhArata, zAMtiparva 245-15 3. tao kAle abhippee, saDr3hI taalismNtie| viNaejja lomaharisaM, bheyaM dehassa kNkhe|| - uttarAdhyayana-5-31 4. vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya, navAni gRha NAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI / --gItA-2-22 5. saMsArAsaktacittAnAM, mRtyubhItyai bhavennRNAm / modAyate punaHso'pi, jJAna-vairAgyavAsinAm / / -mRtyu mahotsava-17 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa - pravibhakti 61 vAle hrAsa kI dRSTi se isa jIvana ko bhI maraNa kA hI eka bheTa mAnA hai / unake anusAra maraNa ke do bheda haiM- nitya maraNa aura tadbhava maraNa / pratikSaNa AyuSya Adi kA jo hrAsa hotA hai, vaha nitya-maraNa hai tathA prApta zarIra kA samUla nAza ho jAnA tadbhava-maraNa hai / " vizuddhi aura upAya jIvana kI vizuddhi ke lie jJAna, darzana, cAritra aura tapa rUpa vividha upAya batalAye gaye haiM / inake dvArA AtmA ko bhAvita karate hue pratikSaNa sAvadhAnI pUrvaka Age bar3hane kA nirdeza hai / jIvana kI svalpakAlikatA aura bahuvighnayuktatA sarva - vidita hai, ataH eka kSaNa kA bhI pramAda kiye binA nirantara pUrvakRta karmoM kI malinatA ko dUra karate rahanA Avazyaka hai / 2 jIvana- samApti athavA maraNa-prApti kA jaba avasara AtA hai, taba sAdhaka usakA upayoga bhI Atma-vizuddhi ke lie karatA hai / vaha kabhI mRtyu se ghabarAtA nahIM / Atma-vizuddhi ke mArga meM jIvana-zuddhi kA jitanA mUlya hai, utanA hI maraNazuddhi kA bhI / jIvana zuddhi ke lie kie gae sAre kAryoM kA mahattva taba aura bhI bar3ha jAtA hai, jabaki manuSya anazana ke dvArA samAdhi maraNa prApta karatA hai / vastutaH nirantara abhyasta zAstra jJAna cirapAlita vratoM aura bahuvidha kie gae ugra tapoM kA eka mAtra yahI to phala hai ki vaha AtmAnubhava karane ke sAtha-sAtha zAnta bhAva se samAdhi maraNa prApta kre| aisA maraNa bhava santati ko samApta kara dene vAlA hotA hai / janma aura mRtyu kA anAdikAlIna pravAha usake dvArA yA to pUrNataH avaruddha ho jAtA hai yA phira avaruddha hone ke samIpa taka A jAtA hai / itvaraka aura mAraNAntika anazana ke do bheda kiye jAte haiM - itvarika aura mAraNAntika / samaya kI avadhi 1. maraNaM dvividhaM nitya maraNaM tadbhava maraNaM ceti, tatra nitya-maraNaM samaya-samaye svAyurAdInAM nivRttiH tadbhava maraNaM bhavAntara prAptyanantaropazliSTaM pUrvabhava nigamanam / - tattvArtha rAjavArtika 7-22 2. ii ittariyammi Aue, jIviyae bahupaccavAyae, bihuNA hirayaM pure kaDaM, samayaM goyama ! mA pamAyae / 3. na saMtasaMti maraNaMte, sIlavaMtA bahussuyA / 4. taptasya tapasazcApi, pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA / -- uttarAdhyayana 10-3 - uttarAdhyayana 5-26 mRtyu- mahotsava- 23 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 cintana ke kSitija para pUrvaka jo AhAra pratyAkhyAna kiyA jAtA hai, vaha 'itvarika' aura maraNa paryanta kiyA jAtA hai, vaha 'mAraNAntika' yA yAvatkathika kahalAtA hai| prathama meM avadhi pUrNa hone para bhojana kI AkAMkSA ko avakAza rahatA hai, parantu dUsare meM vaisA koI avakAza nahIM rhtaa|' isa yAvatkathita anazana ko saMthArA yA mAraNAntika saMlekhanA bhI kahA jAtA hai| isa ucca sAdhanA meM sAdhaka jIvana kI kAmanA se Upara uTha jAtA hai aura apane sabhI bhAvoM ko adhyAtma meM itanA lIna kara letA hai ki use AhAra ke abhAva meM bhI kisI prakAra kA kleza nahIM hotaa| ___mAraNAntika saMlekhanA vastutaH mRtyu ko eka AhvAna hai| jIvana, jo ki sabhI prANiyoM ko sarvAdhika priya hotA hai, use svecchApUrvaka chor3akara maraNa ke sammukha jAnA aura usako AdaraNIya atithi kI taraha nimaMtrita karanA sahaja kArya nahIM hai| aisA sahasroM meM to kyA, lAkhoM meM bhI koI eka hI kara sakatA hai / bahudhA to yahI dekhA jAtA hai ki mRtyu pIchA karatI hai, taba hara koI kisI bhI mUlya para apane prANa bacAne ke lie Atura ho uThatA hai| usa samaya usakI sthiti zikArI dvArA pIchA kiye jAne vAle kAtara hariNa kI-sI hotI hai| parantu kyA mRtyu kA yahI eka mAtra prakAra hai yA isase ucca tathA Adarza prerita koI anya prakAra bhI ho sakatA hai, isakA uttara jaina dharma kI anazana-paddhati detI hai| isa paddhati se manuSya kAtara hariNa jaisI vivazatA kI mRtyu ke sthAna para vIrocita mRtyu kA varaNa kara sakatA hai| yoM to yuddha meM prANAhuti dene vAle yoddhA ko bhI vIra kahA jAtA hai, parantu usameM usakA Adarza maranA nahIM, apitu mAranA hotA hai / phira bhI vaha marane kA khatarA uThAtA hai / isa AdhAra para use vIra kahA jAtA hai / anazana meM kisI anya ko mArane kI to kyA, pIr3A pahuMcAne taka kI bhAvanA bhI nahIM hotii| usameM to kevala apanI Ahuti dete hue samAdhipUrvaka maraNa ko varaNa kiyA jAtA hai, ata: yaha vIra-vRtti anya sabhI prakAra kI vIravRttiyoM se pRthak prakAra kI to hotI hI hai. sAtha hI pUrNataH udAtta aura pavitra bhI hotI hai / ucca aura pavitra dhyeya ko sAmane rakhate hue jInA utkRSTa jIvana hai, usI prakAra usI dhyeya kI prApti meM maranA utkRSTa maraNa / jina vyaktiyoM kA yathA-tathA jI lene mAtra meM hI vizvAsa hotA hai, ve avasara Ane para bhI maraNa ko svecchayA 1. ittariya maraNakAlAya, aNasaNA duvihA bhave / ittariyA sAvakaMkhA, niravakaMkhA u biijjiyaa| uttarAdhyayana 30-6 2. AhArapaccakkhANe NaM jIviyAsaMsappaogaM vocchidaI, jIviyAsaMsappaogaM vocchidittA jIve AhAramaMtareNaM na sNkilissi| uttarAdhyayana-26-35 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa-pravibhakti 93 svIkAra nahIM kara pAte / aise vyakti na jIvana ke rahasya ko pahacAnate haiM aura na maraNa ke / aise logoM ke lie yahI kahA jA sakatA hai--'yajjIvati tanmaraNaM, yanmaraNaM sAsya vizrAntiH' arthAt unakA vaha nisteja jIvana hI unake vyaktitva kA maraNa hai| usake bAda jo unakA zarIra-pAta hotA hai, vaha to mAtra unakI vizrAnti hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala : eka vivecana pudgala kA svarUpa jaina matAnusAra yaha loka SaD-dravyAtmaka hai| loka ke ghaTaka una chaha dravyoM ke nAma haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya / inameM pAMca dravya amUrta haiM, kevala eka pudgalAstikAya hI mUrta hai| saMkSipta meM ise kevala 'pudgala' bhI kahA jAtA hai| yaha eka jaina pAribhASika zabda hai| bauddha darzana meM bhI isa zabda kA prayoga huA hai, parantu vaha isase sarvathA pRthak cetanA-santati ke artha meM huA hai| jainAgamoM meM bhI kvacit pudgala-yukta AtmA ko pudgala kahA gayA hai| parantu mukhyatayA mUrta dravya ke artha meM hI isakA prayoga huA hai / vyutpatti-gata artha meM pUraNa-galana dharmA hone ke kAraNa ise 'pudgala' kahA jAtA hai| bhAvAtmaka AdhAra para isakI paribhASA kI jAtI hai--jo sparza, rasa, gandha aura varNavAn hotA hai, vaha pudgala hai| nyAya-vaizeSika Adi ne jise bhautika tattva kahA hai aura vaijJAnika jise maiTara (MATIER) zabda se pahacAnate haiM, jainoM ne usI dravya ko 'pudgala' nAma se abhihita kiyA hai| pudgala ke prakAra jainAgamoM meM pudgala dravya ke do prakAra batalAye gaye haiM--paramANu pudgala aura no paramANu pudgala (skNdh)| anyatra isake cAra prakAra bhI batalAye gaye haiM--skaMdha, deza, 1. jIveNaM bhaMte / poggalI, poggale ? jIve poggalI vi, poggale vi / -bhagavatI, 8-10-361 2. pUraNagalanAnvarthasaMjJatvAt pudgalAH / -tattvArtha rAjavArtika, 5-1 3. sparzarasagaMdhavarNavAn pudgalaH / --jaina siddhAnta dIpikA, 1-11 4. sthAnAMga, 2 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala : eka vivecana 95 pradeza aura paramANu jahAM do bheda kiye gaye haiM, vahAM skaMdha, deza aura pradeza ko nau paramANu pudgala meM hI samAhita kara liyA gayA hai / mUlataH paramANu ko hI vAstavika pudgala kahanA cAhie / zeSa bheda to paramANu kI hI viziSTa avasthAoM para AdhRta haiM / nirvibhAgI pudgala ko paramANu kahA jAtA hai / vaha pudgala kA sabase choTA rUpa hotA hai / niraMza hone ke kAraNa use acchedya, abhedya, adAhya aura agrAhya kahA jAtA hai / aneka paramANu pudgaloM ke ekIbhUta piNDa ko skaMdha kahA jAtA hai / ye piNDa do se lekara ananta paramANuoM taka ke ho sakate haiM / skaMdhoM ke saMghAta tathA vighAta se bhI ye skaMdha banate haiM / skaMdha ke kalpita vibhAga ko deza aura skaMdha se apRthag bhUta-avibhAgI aMza pradeza kahA jAtA hai / pradeza aura paramANu meM kevala skaMdha se apRthag-bhAva aura pRthag-bhAva kA hI antara hai / pudgala ke guNa pudgala ke mUlataH cAra guNa haiM-- sparza, rasa, gaMdha aura varNa / upabhedoM ke AdhAra para nimnokta prakAra se ye bIsa ho jAte haiM / sparza--- zIta, uSNa, rukSa, snigdha, laghu, guru, mRdu aura karkaza / rasa - Amla, madhura, kaTu, kaSAya aura tikta / gaMdha---sugaMdha aura durgaMdha / varNa - kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta / pratyeka pudgala cAhe vaha paramANu rUpa ho aura cAhe skaMdha rUpa, uparyukta cAroM guNoM aura ananta paryAyoM se yukta hI hotA hai / eka paramANu meM koI bhI eka varNa, eka gaMdha, eka rasa aura do sparza (zIta-uSNa aura snigdha- rUkSa, ina donoM yugaloM meM se eka-eka ) hote haiM / pratyeka paramANu meM varNAntara, gaMdhAntara, rasAntara aura sparzAntara hotA rahatA hai / skaMdha ke lie bhI yahI niyama hai / yaha parivartana kama-sekama eka samaya ke pazcAt bhI ho sakatA hai, parantu adhika se adhika asaMkhyakAla ke pazcAt to avazyambhAvI hai / pudgala kI pariNatiyAM isa saMsAra meM jo bhI kucha indriyagrAhya haiM, ve saba pudgala kI hI vividha pariNatiyAM haiN| isa jagat ke ghaTaka dravyoM meM pudgala ke atirikta aura koI bhI dravya cakSurgrA nahIM hai / mAtra eka pudgala dravya hI aisA hai, jo AMkhoM yA yAMtrika 1. uttarAdhyayana, 36-10 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 cintana ke kSitija para upakaraNoM se dekhA jAtA hai| parantu isase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki sAre pudgala dRSTi-grAhya hI hote haiM / bahuta sAre pudgala, ananta paramANuoM ke piNDIbhUta skaMdha hone para bhI na dRSTi-grAhya hote haiM aura na yaMtra-grAhya hI / pudgaloM kI yaha dRzyatA aura adRzyatA vAstava meM unake pariNati-bheda se sambaddha hotI hai / pudgala kI pariNati do prakAra kI mAnI jAtI hai--sUkSma aura bAdara (sthuul)| sUkSma pariNati vAle pudgala anantAnanta skaMdhoM ke rUpa meM ekatrita hone para bhI taba taka dikhAI nahIM de sakate, jaba taka ki unakI sthUla pariNati nahIM ho jAtI / sUkSma pariNati vAle pudgaloM meM prathama cAra sparza milate haiM, ata: unheM catuHsparzI kahA jAtA hai| ve jaba sUkSma-pariNati se haTakara sthUla-pariNati meM Ate haiM, taba usake sAtha hI unameM uttaravartI cAra sparzoM kI bhI abhivRddhi ho jAtI hai| ve phira aSTa sparzI skaMdha kahalAte haiN| ye sparza pUrvavartI cAra sparzoM ke sApekSa saMyoga se banate haiM, jaise----rUkSa sparzI paramANuoM ke bAhulya se laghusparza, snigdha sparzI paramANuoM ke bAhulya se guru sparza, zIta va snigdha sparzI paramANuoM ke bAhulya se mRdu sparza aura uSNa va rUkSa sparzI paramANuoM ke bAhulya se karkaza sparza banatA hai| ___ inake atirikta zabda, bandha, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota Adi sabhI pudgaloM kI hI vibhinna pariNatiyAM haiN| saMsAra meM na kabhI eka paramANu ghaTatA hai aura na kabhI eka bar3hatA hai, kevala unakI vibhinna pariNatiyoM ke kAraNa hI dRzya jagat kI sArI uthala-puthala hotI rahatI hai| pudgaloM kA pariNamana jaba kisI prakAra kI bAhya preraNA ke binA svabhAvataH hotA hai, taba ve vaisrasika kahalAte haiN| jIva ke prayoga se zarIrAdi rUpa meM pariNata pudgala prAyogika aura jIva mukta hone para bhI jinakA prAyogika pariNamana jaba taka nahIM chUTatA taba taka ve pudgala athavA jIva prayatna aura svabhAva-donoM ke saMyoga se pariNata pudgala mizra kahalAte haiM / jIva ke sAtha sambaddha pudgala pudgala kA anya pudgala ke sAtha to milana hotA hI hai, parantu isake atirikta jIva dvArA bhI usakA grahaNa kiyA jAtA hai| jIva apanI vibhinna kriyAoM ke dvArA pudgaloM ko AkRSTa karatA hai, taba ve usake sAtha saMlagna hote haiM aura use aneka prakAra se prabhAvita karate haiN| pudgaloM para jIvoM ke aura jIvoM para pudgaloM ke vibhinna prabhAvoM ke pariNAmasvarUpa hI sRSTi kI sArI vicitratAeM ghaTita hotI rahatI haiM / jIva ke sAtha sambandha hone yogya pudgaloM ko mukhyataH ATha vargaNAoMzreNiyoM meM vibhakta kiyA jAtA hai Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala : eka vivecana 67 1. audArika vargaNA-pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasa jIvoM ke sthUla zarIra ke nirmANa meM kAma Ane yogya pudgl-smuuh| 2. vaikriya vargaNA-dRzya-adRzya, choTA-bar3A, halkA-bhArI Adi vibhinna kriyAeM karane meM samartha zarIra ke yogya pudgala-samUha / 3. AhAraka vargaNA-yoga-zakti janya zarIra ke pudgala-samUha / 4. tejasa vargaNA-USmA, teja yA vaidyutika pudgala-samUha / 5. bhASA vargaNA-vacanarUpa meM pariNata hone yogya pudgl-smuuh| 6. zvAsocchvAsa vargaNA--jIvoM ke zvAsa aura ucchvAsa meM prayukta hone ___ yogya pudgl-smuuh| 7. mano vargaNA-cintana meM sahAyaka banane yogya pudgala-samUha / 8. kArmaNa vargaNA--jIvoM kI sat-asat pravRttiyoM se AkRSTa hokara karmarUpa meM pariNata hone yogya pudgl-smuuh| uparyukta vargaNAoM ke avayava kramazaH adhikAdhika sUkSma aura adhikAdhika pracaya vAle hote haiN| ye vargaNAeM paraspara sarvathA bhinna nahIM haiM, ataH pratyeka vargaNA ke pudgaloM kI vargaNAntara pariNati saMbhava hai| prathama cAra vargaNAoM ke pudgalaskaMdha aSTasparzI arthAt--zIta, uSNa, rUkSa, snigdha, laghu, guru, mRdu aura karkazaina ATho sparzoM se yukta hote haiM / antima cAra vargaNAoM ke pudgala skaMdha catuHsparzIarthAt-zIta, uSNa, rukSa, snigdha-ina cAra sparzoM se yukta hote haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki pudgala kA jaivika saMsAra ke sAtha ghaniSTha sambandha hai| pudgala-vargaNAoM ko grahaNa kiye binA kisI bhI jIva kA koI bhI kArya eka kSaNa ke lie bhI cala nahIM sktaa| sukha-duHkhAnubhUti se lekara zvAsocchvAsa taka kI usakI pratyeka kriyA pudgala-prabhAvita hai| yahAM taka ki saba kriyAoM kA adhiSThAna usakA sthUla yA sUkSma zarIra bhI pudgala-saMbhUta hai| hamAre zarIra se pratikSaNa pratibimbAtmaka pudgaloM kA prakSepa hotA rahatA hai, hamAre pratyeka cintana meM jo manovargaNA ke pudgala grahaNa hote haiM, ve tadanukUla AkRtiyoM meM pariNata hokara agale hI kSaNa vahAM se mukta hokara AkAza-maNDala meM phaila jAte haiN| hamArI pratyeka dhvani yA zabda pahale bhASA-vargaNA ke pudgaloM ke rUpa meM grahaNa hote haiM, usake pazcAt hI yadi ve tIvra prayatna se utsRSTa hue hoM, to ati sUkSma kAla meM hI ve lokAnta taka urmiyoM ke rUpa meM phailate cale jAte haiN| uparyukta sabhI prakAra ke pudgala-skaMdha asaMkhyakAla taka usI rUpa meM Thahara bhI sakate haiM / 1. orAlaviuvvAhAra, teyamAsANu pANa maNa kamme ahadavvavaggaNANaM, kamo vivajjAsa orvtte|1-15 --karmagrantha (paMcama) 76 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 cintana ke kSitija para upayukta sAdhana upalabdha hoM to hajAroM varSa pUrva ke vyaktiyoM kI AkRtiyAM, unakA cintana aura zabda Aja bhI pakar3e jA sakate haiN| jaina cintakoM ne IsA kI aneka zatAbdiyoM pUrva pudgala yA paramANu viSayaka jo anveSaNa kiyA thA, vaha bahuta maulika aura mahattvapUrNa hai / Aja ke vijJAna kI anveSaNAoM ko usase bahuta kucha mArga-darzana mila sakatA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana : anucintana Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaya tRtIyA : eka mahAn tapaHparva Adi srota jaina samAja meM varSI tapa karane kA pracalana kAphI lambe samaya se rahA hai| kahA jA sakatA hai ki isakA prAraMbha purANa-puruSa bhagavAn RSabhadeva ke ghora tapa kI smRti evaM anukaraNa ke rUpa meM huA / bhagavAn RSabha vartamAna mAnava-paramparA ke Adi puruSa the, ataH unheM AdinAtha kahA jAtA hai| vartamAna jaina dharma ke mahattama puruSa caubIsa tIrthaMkaroM meM ve prathama tIrthaMkara the| sAmahika jIvana-vyavasthA, rAjavyavasthA aura daNDa-vyavasthA ke Adya aMkura unhIM ke dvArA utpanna kie gae the / adhyAtma ke Adi srota bhI ve hI the / ve saptama kulakara nAbhi aura marudevI ke putra the| caitra kRSNA aSTamI ko unakA janma huaa| yaugalika yuga jaina kAla-gaNanA ke anusAra eka kAla-cakra pUrNa hone para kramika vikAsa aura hrAsa kA bhI eka cakra pUrA ho jAtA hai / phalataH sArI sthitiyAM punaH pUrva rUpa meM A jAtI haiN| pratyeka kAla-cakra ke utsarpiNI aura avasarpiNI---ye do vibhAga hote haiN| pratyeka vibhAga ke chaha 'ara' yA vibhAgAMza hote haiM / bhagavAn RSabha avasarpiNI kAla meM utpanna hue, usa samaya taka usake prathama do 'ara' pUrNa ho cuke the| tIsare kA bahulAMza vyatIta ho cukA thaa| avasarpiNI kAla ke usa samaya ko yaugalika yuga kahA jA sakatA hai / puruSa aura strI kA yugala hI usa samaya saba kucha thaa| pratyeka yugala apane jIvana kAla meM svabhAvataH mAtra eka naye yugala ko janma detA thA / na jana-saMkhyA kI vRddhi thI aura na hrAsa / kula, varga aura jAti bhI nahIM thii| janyajanaka evaM pati-patnI ke atirikta sambandha vikasita nahIM hue the| sabhI vyakti sarala, zAnta aura AzutoSa prakRti ke hote the| azana, vasana, nivAsa Adi kI bahuta sImita AkAMkSAeM thIM / una sabakI pUrti kRlpavRkSoM dvArA ho jAtI thii| kAma karake jIvikA prApta karane kI AvazyakatA nahIM thii| saMgraha, corI aura asatya ke Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 cintana ke kSitija para manobhAva utpanna nahIM hue the / vaira, virodha aura jhagar3e bhI nahIM the / sabhI vyakti sahaja Ananda kI anubhUti meM jIvana-yApana karate the / kulakara vyavasthA kAla kA cakra ghUmA / dhIre-dhIre bhUmi kI sarasatA meM kamI aaii| varNa, gandha, rasa aura sparza kI zreSThatA apekSAkRta nyUna huI / phalataH kalpavRkSoM kI zakti aura saMkhyA bhI kSINa hotI calI gaI / AvazyakatA pUrti ke sAdhana kama hone lage taba mukta sAdhanoM para adhikAra jamAne kA bhAva jAgA / isa sthiti ne ApasI saMgharSa ko janma diyA / ApAdhApI aura aparAdhavRtti bar3hane lagI / yaugalika vyavasthA caramarAI to loga kSetrIya AdhAra para saMgaThita hone lge| ina saMgaThanoM ko 'kula' kahA gyaa| dekharekha aura niyaMtraNa ke lie eka vyakti ko mukhiyA banAyA gayA / use 'kulakara' nAma diyA gayA / vaha nyAya karane tathA anyAyI ko daMDa dene kA adhikArI bhI thA / 1 kulakara vyavasthA sAta pIr3hiyoM taka clii| ise rAjatantra kA prArambhika rUpa kahA jA sakatA hai / sAta kulakaroM ke nAma kramaza: isa prakAra haiM- vimalavAhana, cakSuSmAn, yazasvI, abhicandra, prasenajita, marudeva aura nAbhi / prathama do kulakaroM ke yuga meM sAmAnya aparAdha hone lage the / aparAdha - virati ke lie daMDa rUpa se 'hAkAra' nIti kA prayoga kiyA jAne lagA / 'hAya ! tUne yaha kyA kiyA !' itanA kahane mAtra se doSI lajjita ho jAtA aura Age ke lie vaisA karane kA sAhasa nahIM karatA / kheda prakAzana kA yaha daMDa kAlAntara meM sahaja ho gayA / taba agalI do pIr3hiyoM meM 'mAkAra' nIti kA prayoga vikasita huA / sAmAnya doSoM ke lie 'hAkAra' aura vizeSa doSoM ke lie 'mAkAra' arthAt 'aisA mata karo - yaha niSedhAtmaka daMDa kAma meM liyA gyaa| jaba yaha daMDa bhI svalpa prabhAvI hone lagA taba pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM pIr3hI ke kulakaroM ne 'dhikkAra' nIti kA avalambana liyA / choTe doSoM ke lie 'hAkAra' madhyama doSoM ke lie 'mAkAra' aura bar3e doSoM ke lie 'dhikkAra' kahakara doSakarttA ko tiraskRta kiyA jAtA / rAja-vyavasthA saptama kulakara nAbhi ke netRtva kAla taka Ate-Ate pUrvApekSA se bhUmi kI sarasatA meM kAphI antara A gayA / kalpavRkSoM kI saMkhyA ati nyUna ho gaI / azana - vasana kI durlabhatA ne zAMta aura prasanna rahane vAle yugaloM meM azAMti ke bIja aMkurita kiye / ve paraspara jhagar3ane lage / dhikkAra nIti taka ke zAbdika daMDoM kI vyavasthA aprabhAvI ho gii| prAcIna yugaloM ne kabhI krodha evaM jhagar3oM kI sthiti nahIM dekhI thii| ve ghabarAye aura milakara nAbhi evaM kumAra RSabha ko sUcita karane Aye / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaya tRtIyA : eka mahAn tapa:parva 103 rAja-vyavasthA kI kalpanA ubharI aura phira nAbhi ke Adeza se RSabha ko rAjA ghoSita kiyA gayA / RSabha prathama rAjA bane / unhoMne apane viziSTa jJAna ke bala para jIvanavyavasthA meM AmUla-cUla parivartana karane kI yojanA ko kAryAnvita karanA prAraMbha kiyaa| gAMvoM aura nagaroM kA nirmANa prAraMbha huA / rAjadhAnI ke rUpa meM jo nagara basA, usakA nAma 'vinItA' rakhA gayA / kAlAntara meM use 'ayodhyA' kahA jAne lgaa| loga vanavAsI saMskAroM se haTakara gRhavAsI banane lage / sukha evaM samRddhi ke lie pazu-pAlana kI paddhati bhI vikasita huI / gAyoM, ghor3oM, aura hAthiyoM kA vizeSa upayoga hone lagA / rAja RSabha ne prajA ko saMtAnavat pAlanA prAraMbha kiyaa| rAjya kI suvyavasthA ke lie unhoMne vibhinna adhikAra saMpanna cAra prakAra ke kuloM kI sthApanA kI / unake nAma the-- ugra, bhoga, rAjanya aura kSatriya / (1) nAgarika jIvana vyavasthita calatA rahe aura cora luTere Adi prajApIr3aka loga daMDita kiye jA sakeM ---- isalie ArakSI daloM kI niyukti kI gaI / ye loga kula meM gine gaye / I (2) samagra rAjya ke sajjanoM kI surakSA evaM durjanoM ke niyaMtraNa hetu maMtraNA kara ucita vyavasthA dene vAlI maMtri-pariSad kA gaThana kiyA gyaa| ve bhogakula meM gine gaye / (3) rAjA RSabha ke jo samavayaska unake nirdiSTa kAryoM ko saMpanna karane hetu niyukta kiye gaye tathA jinheM dUrastha kSetroM kA pratinidhitva sauMpA gayA, ve rAjanya kula ke kahalAe / (4) rAjya kI zakti ko koI cunautI na de sake, isalie caturaMga senA evaM senApatiyoM kI niyukti kI gaI, ve saba kSatriya kahalAye / rAjya kA anuzAsana bhaMga karane vAloM tathA prajApIr3akoM ko rodha, bandhana evaM tAr3ana ke rUpa meM zArIrika daMDa kA vidhAna usI samaya se prArambha kiyA gyaa| vivAha paddhati kA prArambha RSabha ke zaizava-kAla se hI yuga meM badalAva ke cihna spaSTa hone lage the / usa samaya taka hara yugala kA janma evaM maraNa sAtha-sAtha meM hI hotA thA / parantu eka durghaTanA ne usa sthiti meM Ane vAle zaithilya kI sUcanA de dii| eka mAtA-pitA ne apane navajAta yugala zizuoM ko tAr3avRkSa ke nIce sulA diyA / acAnaka phala TUTakara bAlaka ke sira para girA aura usakI mRtyu ho gaI / usa yuga kI vaha prathama- akAla mRtyu thI / kAlAntara meM mAtA-pitA bhI mara gaye, taba bAlikA akelI raha gaI / usakA akelApana sabhI ke lie Azcarya kI bAta thI / loga use kulakara nAbhi ke Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 cintana ke kSitija para pAsa laaye| unhoMne use apane yuvAputra RSabha ko patnI ke rUpa meM sauMpa diyaa| RSabha ne apanI sahodarI sumaMgalA ke sAtha-sAtha sunandA se bhI vivAha kiyaa| tabhI se vivAha-paddhati kA pracalana huaa| usake bAda loga sahodarI ke atirikta anya kanyAoM se vivAha karane lge| khAdya-samasyA kA hala kulakara-vyavasthA ke prAraMbha kAla se hI kalpavRkSoM kA kramika hrAsa prAraMbha ho gayA thaa| usa samaya logoM ne anya vRkSoM ke phala tathA kaMda, mUla Adi ko bhojana-sAmagrI bnaayaa| bAda meM banavAsa chor3akara grAma yA nagara vAsa prAraMbha hone para kaMdamUla evaM phaloM kI bhI sarva-sulabhatA nahIM rhii| RSabha ne taba manuSya dvArA boye jAne yogya zAlI, godhUma, caNaka Adi bhojya annoM ko cunA aura kRSi paddhati dvArA unheM bone evaM saMgRhIta karane kI vidhi sikhlaaii| vAtAvaraNa meM ati snigdhatA hone ke kAraNa usa samaya taka agni utpanna nahIM huI thii| kAlAntara meM snigdhatA ke sAtha rUkSatA kA AnupAtika yoga banA, taba vRkSoM ke pArasparika gharSaNa se agni utpanna huii| vaha phailI aura vana jalane lgaa| nayI vastu dekhakara loga bhayabhIta hue| unhoMne RSabha ko usakI sUcanA dii| unhoMne logoM ko agni ke upayoga tathA pAka vidyA kA prazikSaNa diyaa| khAdya samasyA kA sahaja hala upalabdha ho gyaa| kalA, zilpa aura vyavasAya RSabha ne apane jyeSTha putra bharata ko puruSopayogI 72 kalAoM kA prazikSaNa diyaa| kaniSTha putra bAhubali ko vibhinna prANiyoM ke lakSaNoM kA jJAna diyaa| bar3I putrI brAhmI ko lipi-jJAna aura choTI putrI sundarI ko gaNita-jJAna diyaa| una donoM ko strI-janopayogI 64 kalAeM bhI sikhlaaii| inake atirikta cikitsA, artha aura dhanurvidyA Adi vibhinna vidyAoM kA prazikSaNa dekara logoM ko suvyavasthita aura susaMskRta bnaayaa| janopayogI vastuoM ke nirmANa-prazikSaNa se aneka prakAra ke zilpoM kA udbhava huaa| nivAsa ke lie gRha-nirmANa, anna Adi pakAne ke lie pAtra-nirmANa, kRSi, gRha evaM yuddha Adi meM upayogI yantroM-aujAroM kA nirmANa, vastra-nirmANa, citrakArI tathA kSaura karma aadi| __ padArthoM kA vikAsa huA taba unake vinimaya kI bhI AvazyakatA huI, phalataH vyavasAya kA prazikSaNa diyA gayA / vastuoM ke AyAta-niryAta tathA yAtAyAta kI sulabhatA ke lie zakaTa, ratha Adi vAhanoM kA nirmANa huaa| padArtha bar3he to saMgraha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaya tRtIyA : eka mahAn tapaHparva 105 kA bhAva jAgA, mamatva bar3hA, vastu aura vyakti nija-para kI tulA para tole jAne lge| lokaiSaNA aura dhanaiSaNA kI ora loka-mAnasa-khicane lgaa| sAdhanA mArga para kartavya buddhi se loka vyavasthA ko gati dete hue RSabha ne lambe samaya taka rAjya kiyaa| unake rAjya kAla meM yaugalika jIvana kA pUrNa rUpa se mAnavIkaraNa ho gyaa| sAmAjika vikAsa ke sAtha-sAtha aneka paramparAeM utpanna huii| janma, vivAha Adi avasaroM para utsava tathA mRtyu Adi para zoka manAyA jAne lgaa| ___jIvana ke agrima bhAga meM RSabha bhogavAda se virata hokara tyAga evaM saMyama kI ora unmukha hue| ve janma se hI avadhijJAnI (eka prakAra ke atIndriya jJAna yukta) the| usI ke AdhAra para unhoMne pahale loka-dharma kA pravartana kiyaa| usake susthira ho jAne ke pazcAt uttarakAla meM usase bhI Age lokottara dharma yA mokSa dharma ke pravartana kI taiyArI kii| rAjya kI suvyavasthA cAlU rahe isalie jyeSTha putra bharata ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyaa| bAhubali Adi zeSa 66 putroM ko bhI alaga-alaga rAjyoM kA bhAra sauNpaa| usake pazcAt caitra kRSNA aSTamI ko unhoMne Atma-sAdhanA ke mArga para caraNa-nyAsa kara diyaa| ___ RSabha ne saMyama vrata ke sAtha hI mauna grahaNa kara liyaa| usa samaya ke loga AhAra-dAna kI vidhi se sarvathA aparicita the / koI yAcaka thA hI nhiiN| bhagavAn paidala vihAra karate aura AhAra-yAcanA ke lie jaate| unheM apane ghara AyA dekhakara loga gadgada ho jaate| azva, ratha, AbhUSaNa Adi bheTa grahaNa karane kA Agraha karate, parantu bhojana ke lie koI nahIM puuchtaa| itanI choTI cIja ke lie pUchanA kisI ko yAda hI nahIM aataa| antarAya karma kA anivArya udaya samajhakara bhagavAn nirAhAra hI vicaraNa karate rahe / ve ananta zakti sampanna the, ataH usa dussaha parISaha meM bhI aDola rahe / unake sAtha cAra hajAra vyakti dIkSita hue the, parantu kisI ko sAdhanA-paddhati kA jJAna nahIM thaa| sabhI bhagavAn kA anusaraNa evaM anukaraNa karate rahe / maunI bana kara bubhukSita vicaraNa karate rahanA unake lie kucha hI dinoM meM asaMbhava ho gyaa| bAra-bAra pUchane para bhI bhagavAn ne apanA mauna nahIM kholA taba ve saba apanI-apanI manaH kalpita sAdhanA karane lage / ghara chor3a dene ke pazcAt vApasa vahAM jAnA upayukta nahIM lagA ataH ve vanavAsI banakara kaMdamUla khAne lage aura balkala pahana kara rahane lge| varSI tapa aura pAraNa bhagavAn RSabha eka varSa se bhI adhika samaya taka nirAhAra vicarate rahe / eka bAra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 cintana ke kSitija para ve hastinApura padhAre / vahAM bAhubali kA putra somaprabha rAjya karatA thaa| usake putra zreyAMsa ne prapitAmaha ke Agamana kI bAta sunI to tatkAla rAjabhavana se bAhara AyA aura bhagavAn ke caraNoM meM vaMdana kiyaa| unheM munirUpa meM dekhA to use vaha svarUpa paricita-sA lgaa| UhApoha karane para use tatkAla jAtismaraNa jJAna ho gyaa| pUrva bhava meM gRhIta apanI sAdhutA aura usakI samagra caryA usake sAmane spaSTa bhAsita ho gii| usane kalpya-akalpya ko jAnA tathA bhojana dene kI vidhi ko bhI jaanaa| zreyAMsa ke prAsAda meM usI dina tAje ikSu rasa se bhare hue dhar3e bheMTa svarUpa Aye hue the| usa samaya vahI zuddha padArtha vidyamAna thaa| kumAra ne use grahaNa karane ke lie bar3e zraddhAsikta bhAva se prArthanA kii| bhagavAn kara-pAtra hI the / sarvathA zuddha AhAra dekhakara unhoMne apanI donoM aMjaliyoM ko pAtravat banAkara usameM vaha ikSu-rasa grahaNa kiyaa| eka varSa aura cAlIsa dinoM kI lambI avadhi ke pazcAt unhoMne prathama bhojana kiyaa| vaha vaizAkha zuklA tRtIyA kA dina thaa| akSaya tRtIyA prathama dAnadAtA banakara zreyAMsa ne akSaya puNya tathA yaza kA arjana kiyaa| vaha dAna bhagavAn ke mahAn tapa kI saMpannatA meM sahAyaka banakara sadA-sadA ke lie akSaya bana gayA / isIlie isa tRtIyA ko akSaya tRtIyA ke nAma se prasiddhi prApta huii| usa dina ikSurasa kA dAna diyA gayA thA ataH ise ikSu-tRtIyA bhI kahA jAtA hai / yaha dina aba eka mahattvapUrNa parva ke rUpa meM pratiSThita hai| tapaHpUta isI dina ko kisI bhI zubha kArya ko prAraMbha karane ke lie eka svataH siddha zubha muhUrta mAnA jAtA hai| vartamAna varSI tapa bhagavAn RSabha ne saMkalpa pUrvaka varSa bhara ke lie tapa prAraMbha nahIM kiyA thA / vaha to dAna-paddhati kI anabhijJatA ke kAraNa zuddha AhAra na milane se svataH hI ho gayA thaa| vartamAna kA varSI tapa varSa bhara ke lie saMkalpapUrvaka prAraMbha kiyA jAtA bhagavAn kA tapa caitra kRSNA 8 se prAraMbha huA aura usakA pAraNa agale varSa kI vaizAkha zuklA 3 ko pUrA huaa| vartamAna ke varSI tapa kA saMkalpa vaizAkha zuklA 3 ko grahaNa kiyA jAtA hai aura vaha AgAmI dina se prAraMbha hokara agale varSa kI vaizAkha zuklA 3 ko saMpanna hotA hai| bhagavAn kA varSI tapa niraMtara nirAhAra ke rUpa meM thA, jabaki vartamAna varSI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaya tRtIyA : eka mahAn tapaHparva 107 tapa ekAntara upavAsa ke rUpa meM hai| koI cAhe to bIca-bIca meM upavAsa se adhika tapa bhI kara sakatA hai| bhagavAn kA varSI tapa vinItA (ayodhyA) se prArambha huA aura hastinApura meM saMpanna / vartamAna kA varSI tapa yoM to kisI bhI kSetra se prAraMbha aura saMpanna kiyA jA sakatA hai, parantu tapaHkartA bahudhA usakA prAraMbha kisI AcArya yA sAdhu-sAdhvI ke pAsa saMkalpa grahaNa karake karatA hai, tathA usakI saMpannatA kisI tIrthasthala meM yA kInhIM sAdhu-sAdhviyoM yA AcAryoM ke sAnnidhya meM karane kA prayAsa karatA hai| terApaMtha meM kaI varSoM se isake saMkalpa to yathA-suvidhA kahIM bhI grahaNa kara liye jAte haiM, parantu pAraNa prAya: sAmUhika rUpa se AcAryazrI ke sAnnidhya meM kiye jAte haiN| akSaya tRtIyA kA parva kahAM manAyA jAegA-isakI ghoSaNA AcAryazrI kAphI samaya pUrva hI kara dete haiN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarI mahAparva aura adhimAsa abheda kI ora abhiyAna jaina samAja ke vibhinna sampradAyoM meM samanvaya kI bhAvanA jAgarita ho aura ve ekadUsare ke adhikAdhika nikaTa A sakeM, aisA koI bhI upakrama abhinandanIya hogaa| vigata yuga cAhe kitanA hI pArasparika vibheda khojane kA kyoM na rahA ho, para aba usakI cintA karanA vyartha hai / aba to Agata yuga ke viSaya meM hI socanA tathA taiyArI karanI cAhie ki usameM kitanA abheda khojA tathA sthApita kiyA jA sakatA hai| abheda kI ora abhiyAna karane ke prAthamika caraNoM meM sarvAdhika mahattvapUrNa kArya hogA, parvo kI ekarUpatA / samagra jaina samAja kI dRSTi se aba taka mukhyataH do parva hI aise haiM, jinheM sarvamAnya kahA jA sakatA hai| eka bhagavAna mahAvIra kA janma-divasa aura dUsarA nirvANa-divasa / unameM bhI nirvANa-divasa dIpAvalI ke rUpa meM akhila bhAratIya stara kA eka sAMskRtika parva bana gayA hai / vaha bhagavAna mahAvIra kI nirvANa-tithi kA hI eka mAtra pratIka nahIM rahA hai| usameM jainoM tathA ajainoM ke aneka sAmAjika, Arthika aura sAMskRtika pratIka bhI sammilita ho gaye haiN| tAtparya hai ki isa samaya kA mAtra 'mahAvIra jayantI' kA dina hI aisA hai, jise jainoM ke sabhI sampradAya eka sAtha manAkara apane ekatva ko sudRr3hatA pradAna kara sakate haiM / vibhinna paramparAeM isake atirikta 'saMvatsarI' ko bhI usI koTi kA sarvamAnya parva banAyA jA sakatA hai, kyoMki vaha dina sabhI zvetAmbaroM dvArA bahumAnya paryuSaNa parva kI sampannatA kA dina hai, jabaki digambaroM dvArA bahumAnya daza lAkSaNika parva kA prArambhika dina / kintu isake ekatva meM aneka kaThinAiyAM bhI haiN| eka lambe samaya se isakI tithinirNaya meM paraspara kAphI bheda calA A rahA hai| kucha samartha pUrvAcAryoM ne etadviSayaka tithi-nirNaya ke lie apane saMghoM meM vibhinna paramparAeM sthApita kI thiiN| usa samaya vaisA karanA niHssandeha unake lie Avazyaka thaa| tatkAlIna dravya kSetra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarI mahAparva aura adhimAsa 106 kAla aura bhAva ko avazya hI unhoMne sammukha rakhakara yaha kArya kiyA thA, phira bhI ve vibhinna prayatna pRthak-pRthak ikAiyoM ko dhyAna meM rakhakara hI ho pAye; ata: ve sabhI paramparAeM sAmaSTika bhAvanA ke lie sAdhaka nahIM bana paayiiN| aba yaha prazna sAmUhika cintana ke lie sabake sammukha AyA hai| AcAryazrI tulasI ne bIkAnera (vi0 saM0 2021) catuArmAsa meM isa viSaya para sAmUhika cintana ke lie dhurINa vyaktiyoM kA AhvAna kiyA thaa| sabhI sampradAyoM ke cune hue vyakti sammilita rUpa se isa viSaya para ciMtana kareM aura ekarUpatA ke lie upayukta mArga nikAleM, usase pUrva sAMvatsarika parva kI tithi-bhinnatA aura usake kAraNoM para vicAra kara lenA bhI sAmayika hI hogaa| ___ sAMvatsarika parva kaba manAyA jAe, isa viSaya meM kahIM koI spaSTa Agamika vidhAna upalabdha nahIM hotaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke viSaya meM ullekha karate hue samavAyAMga meM kevala itanA vivaraNa diyA gayA hai ki unhoMne varSAkAla ke 50 dina vyatIta hone aura 70 dina avaziSTa rahane para paryuSaNa (saMvatsarI) parva kiyaa|' kalpasUtra meM bhI aisA hI ullekha kiyA gayA hai| isake atirikta nizItha meM asamaya paryuSaNa karane vAle tathA yathAsamaya paryuSaNa na karane vAle zramaNa ke lie cAturmAsika daNDa kA vidhAna kiyA gayA hai| tithi gaNanA kA AdhAra jainoM meM jaba taka AgamAnumodita paddhati ke anusAra cAturmAsa aura tithi-gaNanA kA krama cAlU rahA, taba taka paryuSaNa kI ArAdhanA yathAsamaya aura ekarUpatA se cAlU rahI pratIta hotI hai| parantu jaba se tithi-gaNanA ke lie laukika paMcAMga kA Azraya liyA jAne lagA, taba se vyavasthA gar3abar3A gayI aura usameM matabheda prArambha ho gaye / laukika paMcAMga ke anusAra zrAvaNa aura bhAdrapada Adi mahIne bhI adhimAsa ke rUpa meM Ate haiM, jabaki jaina krama se varSA-kAla kA koI bhI mAsa adhimAsa nahIM hotA / varSA-kAla meM adhimAsa hone para cAturmAsa pAMca mahIne kA hone lgaa| usa sthiti meM paryuSaNa-saMvatsarI ke lie pUrva ke pacAsa dina aura bAda ke sattara dinoM kA mela biThAnA asambhava ho gayA / phalasvarUpa isa parva ke viSaya meM aneka paramparAeM ho gaIM / kisI ne pUrva ke 50 dinoM ko mahattva diyA, to kisI ne bAda ke 70 dinoM 1. samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsai rAie mAse vaikkate sattariehi rAiMdiehi sesehiM vAsAvAsaM pjjosviti| -samavAyAMga 70 2. je bhikkhU apajjo savaNAe Na pajjosavei, pajjosavaMtaM vA saaijji| je bhikkhU pajjosavaNAe Na pajjosavei, Na pajjosavaMtaM vA saaijji|| -nizItha, 10-48, 46 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 cintana ke kSitija para ko aura kisI ne adhimAsa ko agaNanIya mAnakara parva manAne kI paramparA cAlU kI / tithiyoM kI ghaTA-bar3hI meM matabheda hone ke kAraNa isake sAtha eka durbhAgya aura jur3a gayA ki kabhI yaha parva caturthI ko manAyA jAne lagA, to kabhI yaha parva paMcamI ko| kisI paramparA dvArA isake lie kevala caturthI hI niyata kara dI gaI to kisI ke dvArA kevala paMcamI hii| kisI ne sUryodaya ke samaya kI tithi ko hI mAnyatA dI to kisI ne ghaTikA prApta tithi ko| __ yadyapi adhimAsa yA malamAsa jainAgamoM meM bhI svIkRta huA hai, parantu vahAM usake lie pauSa aura ASAr3ha--ye do mahIne hI nizcita haiM, anya koI mahInA adhimAsa nahIM hotA hai| candra-prajJapti sUtra meM 5 varSa ke eka yuga meM 62 mAsa hone kA ullekha hai| isase spaSTa hai ki vahAM 5 varSa meM do adhimAsa gine gae haiN| anyathA varSa ke 12 mAsa hone ke hisAba se to kevala 60 mAsa hI hone caahie| isa krama se pratyeka DhAI varSa ke pazcAt arthAt 30 mAha ke pazcAt eka mAsa adhika hotA hai| jaina gaNanA meM zrAvaNa pratipadA se nava varSa Arambha hotA hai, ata: 5 varSa ke yuga meM 31vAM mAsa pauSa aura 62vAM mAsa ASAr3ha adhimAsa hotA hai| jaba ASAr3ha do hote haiM, taba dvitIya ASAr3ha kI pUrNimA ko cAturmAsika pAkSika dina hotA hai aura taba se cAra mahIne taka arthAt kArtika pUrNimA taka varSAkAla mAnA jAtA hai / varSA-kAla meM adhimAsa kI paramparA jaina krama se to mAnya ThaharatI nahIM, parantu vaha anyatra bhI sambhavataH pIche se hI aaii| AcArya cANakya ne apane suprasiddha grantha 'arthazAstra' meM adhimAsa kA vicAra kiyA hai / usase to yahI siddha hotA hai ki usa samaya bhI grISma aura hemanta Rtu meM malamAsa kiyA jAtA thaa| ve likhate haiM--- divasasya haratyeka SaSTi bhAgamRto sataH karotyekaM mahacchedaM tathaivaikaM ca candramAH evamarSa tRtIyAnAmaSTAnAmadhimAsakam grISme janayata: pUrva paMcAndAnte ca pazcimam / sUrya pratidina dina ke 60veM hisse arthAt eka ghaTikA kA cheda kara letA hai| isa taraha eka Rtu meM ATha ghaTikA yAnI eka dina adhika banA detA hai / isa prakAra eka sAla meM 6 dina, do sAla meM 12 dina aura DhAI sAla meM 15 dina adhika banA detA hai| isI taraha candramA bhI pratyeka Rtu meM eka-eka dina kama karatA calA jAtA hai aura DhAI sAla meM 15 dina kI kamI ho jAtI hai| yAnI DhAI sAla meM saura aura cAndra gaNanA ke anusAra donoM meM eka mahIne bAda grISma Rtu meM prathama malamAsa yA adhimAsa aura pAMca sAla ke bAda hemanta Rtu meM eka adhika mAsa ko sUrya aura candramA utpanna karate haiM / DhAI sAla meM inakI gaNanA meM jo eka mahIne kA bheda par3a jAtA hai, use pahale grISma aura pIche hemanta Rtu meM kramazaH eka mahInA aura adhika Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarI mahAparva aura adhimAsa 111 bar3hAkara pUrA kara diyA jAtA hai| AcArya cANakya ke uparyukta kathana se yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki ve jyeSTha-ASAr3ha aura mArgazIrSa-pauSa ko hI malamAsa ke rUpa meM svIkRta karate haiN| unakA yaha kathana jaina mAnyatA kA hI samarthana karatA hai| isa samaya prAyaH sabhI jaina paramparAeM laukika paMcAMga ke anusAra hI adhimAsa tathA tithiyoM kA vRddhi-kSaya mAnya karatI haiM, ataH jaba-jaba zrAvaNa tathA bhAdrapada adhimAsa hotA hai, taba-taba saMvatsarI mahAparva ko manAne meM vibhinna vikalpa ho jAte haiN| pratyeka vikalpa ke pIche jo krama aura itihAsa rahA hai, vaha yadi sabake sammukha Ae, to eka-dUsare ke dRSTikoNa ko samajhane tathA usameM samanvaya kA mArga khojane meM sahAyatA mila sakatI hai| terApaMtha meM jisa krama meM saMvatsarI parva kA tithi-nirNaya kiyA jAtA hai, vaha jayAcArya ke zabdoM meM isa prakAra haimAsa meM bIsa divasa baisatI comAsI thI, sittara dina bali pAchala rAkhI / samavAyAMga rai sittara samavAye, saMvatsarI karaNI jina bhAkhI // 36 / / kave caumAsa meM tIna mahInA guNatIsA, eka mahInoM tIso hoya / eka so satare dina ro caumAso, kiNahika varSa bije Avai soya // 50 // jo guNa paccAsa dina syUM karai saMvatsarI, to pAchalA dina ar3asaTha rahai tAya / jo pAchalA dina guNaMtara rAkhai to, ar3atAlIsa dina thI saMvatsarI thAya // 51 // ima ar3atAlIsa dina thI saMvatsarI na karaNI, dina ar3asaTha piNa nahi rAkhaNA lAra / guNapaccAsa ane guNaMtara dina joie, tiNa ro kiNa rIta kije suvicAra // 52 // to ASAr3ha suda caudasa rI karaNI comAsI, pUnama rA dina thI avdhaar| guNa-paccAsa dina thI saMvatsarI karaNI, ima divasa guNaMtara rAkhaNA lAra // 53 // 1. arthazAstra, dvitIya adhikaraNa, adhyAya 20, zloka-73, 74 udayavIra zAstrIkRta anuvAda, pRSTha-245 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 cintana ke kSitija para caumAsA mAMhe je mahIno badhai to, - jai badhai te mAsa taNA dina dhAra / guNapaccAsa guNaMtara mAheM na giNavA, te luMDa mahIno na giNavo ligAra // 54 / / doya zrAvaNa huvai to dUjA zrAvaNa meM, saMvatsarI karaNI nahIM soya / doya bhAdravA huvai to dUjA bhAdravA meM, saMvatsarI karaNI nahIM koya // 55 // isakA phalitArtha saMkSepa meM nimnokta prakAra se kahA jA sakatA hai1. saMvatsarI parva se pUrva 46 yA 50 dina tathA bAda meM 66 yA 70 dina rahane caahie| 2. kisI varSa cAturmAsa kAla ke tIna mahIne 26 dina ke tathA eka mahInA 30 dina kA hone se 117 dina kA hI kAla rahatA hai| usameM 46 dina se saMvatsarI kI jAe, to pIche 68 dina zeSa rahate haiM aura yadi pIche 66 dina rakhe jAeM, to pahale 48 dina hI raha pAte haiN| usa sthiti meM ASAr3ha zuklA 14 ko cAturmAsika pAkSika dina karanA cAhie aura ASAr3ha pUrNimA kA dina milAkara 46 dina se saMvatsarI kI jAnI caahie| isa krama se pIche bhI 66 dina raha jAte haiN| 3. varSAkAla meM adhikamAsa ho, use ginA na jaae| do zrAvaNa hoM, to dUsare zrAvaNa ke dinoM kI gaNanA pUrva ke 46 yA 50 dinoM meM na kI jAe aura bhAdrapada meM saMvatsarI kI jaae| dUsare bhAdrapada ke dinoM ko agale 66 yA 70 dinoM kI gaNanA meM na liyA jaae| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatA aura anuzAsana kA pratIka : terApaMtha lauha-saMkalpa ekatA aura anuzAsana kA sthAna jIvana ke hara kSetra meM sabase UMcA ginA jAtA hai / isake binA na koI rASTra unnati kara sakatA hai aura na samAja / yahAM taka ki dhArmika saMghoM ke lie bhI ye prANa tattva gine jAte haiM / inakI avahelanA saMgaThana ke jIvana kI avahelanA siddha hotI hai / kucha zatAbdiyoM pUrva jaina dharma aise hI eka saMkrAMti-kAla se gujara rahA thA / taba saMgha choTe-choTe Tukar3oM meM vibhakta thA / koI eka aisA samartha AcArya nahIM thA, * jisakA anuzAsana sarvamAnya ho sake / aisI sthiti AcAra-vicAra kI nyUnatA kA panapanA bhI koI Azcarya kI bAta nahIM thI / una viSama paristhitiyoM ne avazya hI aneka vyaktiyoM ke mana ko Alor3ita kiyA hogA, parantu unase lohA lene kA lauha-saMkalpa karane vAle akele svAmI bhIkhaNajI cinagArI kI khoja svAmIjI eka nirbhIka vyakti the, satya ko pAne ke lie unhoMne aneka matoM aura paMthoM kA samIpatA se nirIkSaNa-parIkSaNa evaM adhyayana kiyA thA / Akhira ve AcArya raghunAthajI ke pAsa dIkSita hue| ATha varSoM taka lagAtAra AgamoM kA gaMbhIra adhyayana karane ke pazcAt unhoMne pAyA ki zAstroM meM jisa AcAra-vicAra kA ullekha hai, tadanurUpa AcaraNa yahAM nahIM hai / tatkAlIna sAdhuoM ke pArasparika vidveSa- pUrNa vyavahAroM ko dekhakara bhI unake mana meM bar3I vitRSNA huI, unheM lagA ki ekatA aura anuzAsana ke saMskAra viluptaprAya hote jA rahe haiM / AcArya raghunAthajI ke sammukha sArI sthiti rakhate hue svAmIjI ne kahA 'Apa guru haiM, sArI sthitiyoM ko sudhArane ke adhikArI haiM, ataH pUrNa sajagatA aura kaThoratA se kadama uThAkara abhI se inakA pratikAra karanA cAhie, anyathA ye hI saMskAra baddhamUla ho jAeMge / ' lagabhaga do varSoM taka guru-ziSya meM yaha vicAra-maMthana Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 cintana ke kSitija para calatA rahA, guru ne taba Ubate hue kahA-'kalikAla meM jitanA AcAra pAlA jA rahA hai, vahI kauna-sA kama hai ? isase adhika kI AzA tumheM chor3a denI caahie|' guru kA rukha jAna lene ke pazcAt svAmIjI ne anya AcAryoM se bhI saMparka kiyA, paraMtu sarvatra rAkha ke Dhera hI mile, cinagArI kA kahIM atA-patA taka nahIM thaa| usa sthiti meM svAmIjI ne apane hI bala-bUte para kArya karane kA nizcaya kiyaa| terApaMtha svAmIjI ne vi0 saMvat 1817 kI guru-pUrNimA (ASADha pUrNimA) ke dina naye saMgha kI sthApanA kii| prAraMbha meM unake sahayogI 13 sAdhu aura 13 hI zrAvaka the, ataH logoM ne unheM terApaMthI kahanA prAraMbha kara diyaa| svAmIjI ko jaba yaha patA calA to unhoMne usa nAma ko svIkAra karate hue kahA--'he prabho! yaha terApaMtha / ' nAma kI saMkhyA-parakatA ko bhI kAyama rakhate hue unhoMne kahA--'pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti---ina teraha niyamoM kI yathArtha pUrNatA ko jo apanA lakSya banAkara calatA hai, vaha terApaMrthI hai|' isa prakAra dUsaroM ke dvArA diye gaye nAma ko svAmIjI ne apanI arthavattA se upAdeya to banAyA hI, atizAyI bhI banA diyaa| saMvidhAna svAmI bhIkhaNajI ne saMgaThana ko sthAyitva pradAna karane ke lie aneka niyama banAye / unhoMne unako maryAdA nAma pradAna kiyaa| Aja kI bhASA meM hama use saMvidhAna kaha sakate haiM / maryAdAeM svAmIjI ne banAyIM, paraMtu pratyeka sAdhu-sAdhvI ko samajhAkara unakI svIkRti lene ke pazcAt unheM lAgU kiyaa| unheM ekataMtra aura lokataMtra kA adbhuta mizraNa kahA jA sakatA hai| svAmIjI ke sammukha usa samaya mukhyataH cAra biMdu the---samyak AcAra aura samyak vicAroM kA saMrakSaNa evaM pravardhana tathA ekatA aura anuzAsana kA saMsthApana / cAroM hI bAtoM meM svAmIjI ko paripUrNa saphalatA milii| terApaMtha Aja eka AcAra aura eka vicAra ke lie prasiddha hai| usI prakAra ekatA aura anuzAsana kA to vaha eka pratIka bana gayA hai| isakA yaha tAtparya nahIM hai ki terApaMtha meM kabhI koI matabheda hotA hI nhiiN| vaha hotA hai, paraMtu svAmIjI ne matabhedoM ko samAhita karane ke lie tIna upAya batalAye haiM, unase ve bahudhA samApta ho jAte haiM / unameM prathama upAya hai ki AgamajJa vidvAnoM ke sAtha baiThakara tadviSayaka carcA kro| apanI bAta samajhAo aura unakI smjho| utane se yadi samAdhAna prApta na ho pAye to dUsarA upAya hai ki AcArya jo nirNaya de, use zraddhApUrvaka svIkAra kara lo| usake lie bhI mana sAkSI na de to tIsarA aura aMtima upAya hai ki apane jJAna kI apUrNatA ko dhyAna meM rakhakara usa prazna ko sarvajJa ke caraNoM meM samarpita kara do| arthAt bhaviSya meM kabhI samAhita ho Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatA aura anuzAsana kA pratIka : terApaMtha 115 jAne kI AzA meM use gauNa kara do, kyoMki tuma sarvajJa nahIM ho, ataH tumheM jo laga rahA hai, vahI satya hai, auroM kA anubhava asatya hai, aisA Agraha karane kA koI kAraNa nahIM hai / jo ina tInoM meM se kisI bhI upAya ko svIkAra nahIM kara sktaa| usake lie svAmIjI ne kahA hai ki use saMgha se pRthak ho jAnA cAhie, AtmavaMcanApUrvaka saMgha meM rahane kA koI lAbha nhiiN| vartamAna pariprekSya meM prativarSa ASADhI pUrNimA ke dina terApaMtha apanA sthApanA divasa manAtA hai| vartamAna meM usake anuzAstA haiM-AcAryazrI tulsii| ve isa saMgha ke navama AcArya haiM / isa samaya sAta-sau se adhika sAdhu-sAdhviyAM unake nirdeza se samagra bhArata meM vihAra kara rahI haiN| jana-jIvana meM dhArmika saMskAra bharanA, durvyasanamukti, ahiMsaka AcAra-vyavahAra, AmiSa bhojana kA parityAga, asAMpradAyika bhAva se jana-jana ko aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se naitikatA aura sadAcAra kI preraNA denA una sabakA lakSya hotA hai| __ AcAryazrI tulasI ne apanI padayAtrAoM se prAyaH samagra bhArata kA bhramaNa kiyA hai| lAkhoM vyaktiyoM ko unhoMne vyasana-mukta kiyA hai / aNuvrata AMdolana ke rUpa meM jana-jana taka unakI AvAja pahuMcI hai| rASTrati-bhavana se lekara garIba kI jhoMpar3I taka unakA nirbAdha praveza hai| terApaMtha ne Aja taka vyasana-mukti aura dhArmika saMskAra-dAna ke rUpa meM janasevA kI hai, bhaviSya meM bhI vaha aura tIvra gati se kI jAtI rahegI, aisI usase AkAMkSA kI jA sakatI hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga-pariprekSya meM maryAdA-mahotsava vartamAna yuga ko samasyA-saMkula yuga kahA jA sakatA hai / jidhara bhI dRSTikSepa kiyA jAtA hai udhara anekAneka samasyAeM surasA kI taraha muMha bAye dRSTigata hotI haiN| sAmAnya jana-jIvana se lekara adhyAtma-jagat taka meM samasyAoM kI kar3iyAM Age se Age jur3akara aisI sudRr3ha zRMkhalA bana gayI haiM, jisake bandhana se bacakara raha pAnA prAyaH asambhava-sA bana gayA hai / yahI kAraNa hai ki Aja chAtroM se lekara netAoM taka meM anuzAsanahInatA kI eka avarjanIya hor3a lagI huI hai / vyaktiyoM, saMsthAoM aura jAtiyoM Adi meM apanI-apanI pRthak pahacAna kI aMdhI AturatA itane bhayaMkara aviveka taka pahuMca cukI hai ki usase rASTrahita ke bhI khaNDita hone kA bhaya hone lagA hai| hara samasyA ko apanI hI dhAraNA ke anukUla hala karane kI lalaka ne hiMsA aura AtaMka kA aisA tAMDava nRtya prArambha kara diyA hai ki hara cintaka kiMkartavya-vimUr3ha dikhAI dene lagA hai / bhrAtRtva, maitrI aura pArasparikatA kI sahasroM-sahasroM varSoM ke AcaraNa se supuSTa kI gayI paramparA kI dhajjiyAM ur3A dene ke lie isa samaya hara kisI ke hAtha mAno akulA rahe haiM / ina saba sthitiyoM ko dekhakara yahI pratIta hotA hai ki Aja ke prAyaH sabhI sakriya hAtha apanI-apanI pahuMca taka maryAdA kI pAMcAlI ke cIraharaNa kI prakriyA meM jur3e hue haiN| yuga ke isa pariprekSya meM jaba kahIM maryAdA ke upalakSya meM koI mahotsava manAyA jAtA hai to vaha kisI Azcarya se kama nahIM hotA / lagatA hai kisI kRSNa kA adRzya hAtha Aja bhI maryAdA kI usa pAMcAlI kI lAja bacAne ko kRta-pratijJa hai| isase eka prabala AzA evaM vizvAsa ke jAgaraNa kI prakriyA prArambha ho sakatI hai| terApaMtha meM maryAdA-mahotsava prativarSa manAyA jAtA hai| anya mahotsavoM kI taraha yaha koI Amoda-pramoda, nRtya-saMgIta, bhoja yA bhASaNabAjI kA utsava nahIM hai / yaha to vizuddha karttavya-bodha kA preraka utsava hai / isameM karttavya-buddhi ke AdhAra para pavitratA, ekatA aura niyamAnuvartitA kI Atma-svIkRta pratibaddhatA ko yathAvat surakSita rakhane ke saMkalpa ko sAmUhika rUpa se duharAyA jAtA hai| yaha mahotsava terApaMtha ke saMvidhAna-pUrti-divasa ke upalakSya meM prativarSa pUrva ghoSita sthAna Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga-pariprekSya meM maryAdA - mahotsava 117 para manAyA jAtA hai / isa avasara para rugNatA, vRddhatA yA AjJAta Adi kucha apavAdoM ke atirikta zeSa sabhI sAdhu-sAdhviyAM padayAtrA karate hue AcAryazrI ke sAnnidhya meM upasthita hote haiM / sAdhAraNatayA tIna sau, cAra sau se chaha sau taka sAdhu-sAdhviyAM tathA pacIsa-tIsa hajAra se pacAsa hajAra taka zrAvaka-zrAvikA gaNa upasthita hokara AcAryazrI ke mArga-darzana meM kRta kAryoM ke prati ciMtana-maMthana tathA karaNIya kAryoM kA nirdhAraNa karate haiM / terApaMtha jaina dharma kI eka zAkhA hai / isakA udbhava vi0 saM0 1817 ASAr3ha pUrNimA ko huA / isake Adya praNetA AcArya zrI bhikSu ne navodgata saMgha ke baddhamUla ho jAne ke pazcAt suvyavasthita pragati aura susthira astitva ke lie eka saMvidhAna bnaayaa| vaha vi0 saM0 1856 mAgha zuklA saptamI ko sampanna huA / usI dina ko AdhAra mAnakara terApaMtha ke caturtha AcAryazrI jayAcArya ne saM0 1621 meM ukta saMvidhAna ke upalakSya meM maryAdA - mahotsava manAne kI ghoSaNA kii| taba se yaha barAbara prati varSa manAyA jA rahA hai / yaha mahotsava AdhyAtmika aura sAMskRtika bhAvanAoM kA eka mUrtta pratIka bana gayA hai / samAna AcAra, samAna vicAra aura samAna ciMtana kI bhUmikA kA nirmANa karane meM bhI isakA mahanIya yogadAna rahA hai| saMgha ke yogakSema meM AdhArabhUta una maryAdAoM meM se kucha kA yahAM ullekha karanA prasaMgopAtta hI hogA / 1. terApaMtha meM eka hI AcArya hogA aura sabhI sAdhu-sAdhviyAM usI ke nirdeza meM cleNge| 2. sabake lie vihAra yA cAturmAsa kA nirdhAraNa AcArya dvArA hI hogA / 3. sabhI dIkSita ekamAtra AcArya ke ziSya hoMge, kisI ko apanA vyaktigata ziSya banAne kA adhikAra nahIM hogA / 4. pUre parIkSaNa ke pazcAt yogya vyakti ko hI abhibhAvakoM kI likhita AjJA prApta hone para dIkSita kiyA jA sakegA / 5. uttarAdhikArI kI niyukti karane kA adhikAra ekamAtra AcArya ko hI hogA / 6. caryA meM upayogI pratyeka vastu samagra saMgha kI hogI / kisI kA una para vyaktigata svAmitva nahIM hogA / 7. saMgha kA pratyeka sadasya saMvibhAga kA adhikArI hogA / 8. pUrva maryAdAoM meM parivartana, parivardhana yA saMzodhana tathA nayI maryAdAoM kA nirmANa AcArya dvArA niyukta samiti meM suciMtita hone ke pazcAt AcArya kI svIkRti hone para hI mAnya hogA / 6. saMgha kI sAdhanA paddhati meM pUrNa vizvAsI kI hI sadasyatA mAnya hogI / anyathA use anivAryataH sadasyatAmukta honA hogA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 cintana ke kSitija para uparyukta maryAdAoM ne zramaNa-saMgha ko sAmUhika jIvana kI dizAeM to pradAna kI hI, sabalatA aura pragati ke dvAra bhI khole / vartamAna meM isa saMgha ke sucAru saMcAlana kA dAyitva navama adhizAstA AcAryazrI tulasI ke kaMdhoM para hai| ve svayaM maryAdAoM kA paripUrNa pAlana karate haiM, ataH dUsaroM ko usa viSaya meM mArga-darzana dene ke adhikArI bhI haiN| maryAdA-mahotsava ke isa punIta parva para ve apane anuyAyiyoM kI maryAdAnuvartitA kA nirIkSaNa-parIkSaNa tathA mArgadarzana to karate hI haiM, sAtha hI samagra deza kI janatA ko bhI maryAdA ke prati sajaga aura niSThAzIla banAne kA prayAsa karate rahanA apanA karttavya mAnate haiN| .. bhAratIya janatA svabhAvataH maryAdApAlaka rahI hai, parantu vartamAna kI kaluSita rAjanIti, dalIya svArthoM ke aMdhe vyAmoha tathA bhrAnta maMtraNAoM evaM dhAraNAoM ne use patha se vicalita kara diyA hai| aisI vipannAvasthA meM saMtajanoM kA hI kArya hai ki use mArgastha karane kA bhAra ve svayaM apane kaMdhoM para leN| isa kArya se jahAM bhAratIya janatA kA kalyANa hogA, vahAM maryAdA-mahotsava jaise AdhyAtmika evaM sAMskRtika parva kI sArthakatA ko bhI cAra cAMda laga jaaeNge| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA-mahotsava : sAMskRtika parva maryAdA-mahotsava terApaMtha kA eka sAMskRtika parva hai| hara dharma tathA samAja meM vibhinna AdhAroM para vibhinna parva manAye jAte haiM, parantu 'saMvidhAna' ke AdhAra para kahIM koI parva manAyA jAtA ho, aisA sunane tathA dekhane meM nahIM AyA / jaina dharma kI zAkhA 'terApaMtha' hI eka aisA saMgaThana hai, jo apane saMvidhAna kI pUrti ke upalakSya meM zatAbdI se bhI adhika samaya se aisA parva manAtA AyA hai / isa dharmasaMgha ke saMsthApaka AcArya bhikSu ne ekatA aura pavitratA banAye rakhane ke lie jo niyama banAye, unakA unhoMne 'maryAdA' nAmakaraNa kiyaa| yuga kI bhASA meM Aja hama use 'saMvidhAna' kaha sakate haiM / isa saMvidhAna kI sampannatA mAgha zuklA saptamI ko huI thI, ata: prati varSa usI dina usakI puNya-smRti meM maryAdA-mahotsava nAma se yaha parva manAyA jAtA hai / rASTra ke vartamAna vAtAvaraNa ke pariprekSya meM maryAdAmahotsava jaise parva kI bAta nizcaya hI eka ajIba aura asAmayika pravRtti laga sakatI hai, parantu sAtha hI yaha utanI hI AzAprada bhI kahI jA sakatI hai / jahAM cAroM ora se maryAdA bhaMga kI hI ghaTanAeM sunane ko milatI hoM, rAjanetAoM se lekara vidyArthiyoM taka sabhI tabakoM ke loga jahAM saMghaTana ke sthAna para vighaTana meM hI apanI zakti lagA rahe hoM aura jahAM dhana-jana kI surakSA AzaMkAoM ke ghere meM par3I ho, vahAM maryAdA yA kAnUna kI yAda dilAne vAlA yaha parva mArga-darzana kA kArya kara sakatA hai| yaha parva bhAratavarSa kI AdhyAtmika aura sAMskRtika bhAvanAoM kA eka mUrta pratIka hai| samAna AcAra, samAna vicAra aura samAna cintana kI bhUmikA kA nirmANa karane meM isa parva ne bahuta bar3A kArya kiyA hai / zramaNa-saMgha meM jisa samaya aneka zithilatAoM ne ghara kara liyA thA, usa samaya unake nirAkaraNa aura samyak AcAra ke saMsthApana tathA saMrakSaNa ke lie isa parva kI AdhArabhUta maryAdAoM kA nirmANa huA thaa| ___ saMgaThana choTA ho cAhe bar3A, rAjanItika ho cAhe dhArmika, use suvyasthita calAne ke lie anuzAsana kI aura anuzAsana ke lie niyamoM kI AvazyakatA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 cintana ke kSitija para hotI hI hai| AcArya bhikSu ne isa dhArmika saMgaThana ke lie jo niyama banAye, unako unhoMne 'maryAdA' zabda se abhihita kiyaa| niyama yA zAsana zabda kI apekSA 'maryAdA' zabda adhika bhAvapUrNa evaM saMgata pratIta hotA hai| niyama zabda se niyaMtA evaM niyaMtrita ke tathA zAsana zabda se zAsaka aura zAsita ke bhAvoM kI ora dhyAna jAtA hai, sAtha hI eka bAdhyatA kI-sI sthiti anubhUta hone lagatI hai, parantu 'maryAdA' zabda se bAdhyatA rahita kevala karttavya aura akarttavya kI sImA kA bodha hotA hai| AcArya bhikSu ne jo maryAdAeM banAyIM, unheM tatkAlIna sAdhu-samudAya se pUchakara, unakI svIkRti prApta karane ke pazcAt hI saMgha meM lAgU kiyaa| ve likhate haiM.--"sarva sAdhu-sAdhviyAM nai pUchIna, vAM kanAM tUM kahivAya nai marajAdA bAMdhI chai... jiNarA pariNAma cokhA huvai te Arai huijyo, koI saramAsaramI ro kAma chai nahIM, maM ora nai mana meM aura imato sAdhu nai karaNo chai nhiiN|" - AcArya bhikSu vyaktigata svataMtratA ko bahuta mUlyavAn samajhate the, ataH usameM kisI prakAra kI bAdhA utpanna karane meM unakI koI ruci nahIM thI, parantu niraMkuza chUTa dekara saMgha meM pramAda ko bar3hAvA denA bhI unheM abhISTa nahIM thaa| donoM kA saMtulana biThAne ke lie hI unhoMne aisI maryAdAoM kA nirmANa kiyA, jinakI AvazyakatA saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ko bhI pratIta huii| isIlie terApaMtha kI maryAdAeM zAsaka dvArA thopI gayI na hokara svayaM ziSyoM dvArA saMyama kI bhUmikA para AtmasvIkRti se samudbhUta haiM / Atma-saMyama kI sthiti meM maryAdAeM parataMtratA kI ber3iyAM na hokara parama svataMtratA kI jananI bana jAtI haiN| ve sAdhaka ke viveka ko jAgRta rakhatI haiM aura bhaTakana se bacAtI haiN| AtmasvIkRti hI maryAdAoM kI pavitratA kI sImA-rekhA hai| usake abhAva meM kevala bAhya dabAva yA bhaya unheM apavitra banA DAlatA hai| saMgha meM dIkSita vyakti vibhinna kSetroM se Aye hue hote haiN| unakA khAna-pAna, bhASA-bhUSA evaM saMskAra Adi kAphI bhinnatA liye hote haiM, phira bhI yahAM Akara ve samAna maryAdAoM kA AdhAra pAkara baMdhu bana jAte haiM aura sAdhya-biMdu para ekAtmakatA kA anubhava karate haiM / yahI kAraNa hai ki bar3I saMkhyA meM ekatrita hokara bhI ve zAMta sahavAsa meM samAdhipUrvaka vaise hI raha lete haiM jaise eka zarIra meM usake sahasroM avyv| saMghIya jIvana meM vyakti ko apanI nissIma svataMtratA ke kucha aMzoM kA balidAna karanA hotA hai| akelA vyakti yathAruci raha sakatA hai parantu samaSTi meM rahane vAle ko apanI ruci ke koNoM ko isa prakAra se ghisa lenA par3atA hai ki ve samaSTigata kisI anya vyakti ke ruci-koNoM se na TakarA pAeM / pratyeka saMgaThana pArasparikatA kA AdhAra pAkara khar3A hotA evaM panapatA hai / dhArmika saMgaThana bhI isa niyama ke apavAda nahIM haiN| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA - mahotsava : sAMskRtika parva 121 terApaMtha eka dhArmika saMgaThana hai / Atma nairmalya kI sAdhanA meM pArasparika sahayoga karanA usakA lakSya hai / saMgaThana hai to use banAye rakhane ke lie maryAdAeM bhI haiM / maryAdA arthAt anuzAsana / jo anuzAsita nahIM hotA, vaha lakSya ke pratiasaMdigdha evaM nirNIta gati nahIM kara pAtA / anuzAsita honA saMgaThana ke lie jitanA Avazyaka hai usase bhI kahIM adhika vaha apanI pragati ke lie Avazyaka hotA hai| jainAcAryoM ne anuzAsanahIna samAja ko asthi-saMghAta mAtra mAnA hai, usameM koI prANavattA aura kriyAzIlatA nahIM hotii| aise saMgaThana zIghra hI apanA astitva kho dete haiM / anuzAsana jaba hRdaya kI pavitratA se pAlA jAtA hai taba vaha vyakti ke caritra vikAsa kA dyotaka hotA hai aura jaba daMDa kI nIti se pAlA jAtA hai taba vivazatA kA / hRdaya kI pavitratA vyakti ko AcaraNa kI ora pravRtta karatI hai / pavitratA ke abhAva meM daMDa kI nIti hI kArya karavAtI hai / parantu vahAM kArya kiyA nahIM jAtA, karavAyA jAtA hai / vaha saMgaThana kI asvasthatA kA hI dyotaka hai| terApaMtha eka sumaryAdita evaM svastha saMgaThana hai / usake Adya praNetA AcArya bhikSu ne jo maryAdAeM nirmita kI ve saMgha ko suvyavasthA pradAna karane vAlI to thIM hI, sAtha hI vyakti ke svAtaMtrya kA bhI Adara karane vAlI thiiN| aisI maryAdAeM jIvana ko samRddha karane vAlI hotI haiM, kuMThita nahIM / kuNThA taba utpanna hotI hai, jaba maryAdA lAdI jAtI hai / AcArya bhikSu ne aisA kabhI nahIM kiyaa| unhoMne jo bhI maryAdA patra likhe, sAdhugaNa kI sammati prApta karane ke pazcAt hI unheM aMtima rUpa pradAna kiyA / terApaMtha dharma saMgha kI tRtIya zatAbdI kA yaha caturtha dazaka cAlU huA hai| samayagaNanA kI dRSTi se yaha eka arvAcIna dharmasaMgha hai / janamAnasa meM prAcInatA ke sAtha jo gauravAnubhUti tathA lagAva hotA hai, vaha arvAcInatA ke sAtha prAyaH nahIM hotA, parantu terApaMtha ko isakA apavAda kahA jA sakatA hai / usane na kevala apane anuyAyiyoM ke mana meM hI, apitu anya janoM ke mana meM bhI eka AdarAspada sthAna banAyA hai / pratyeka anuyAyI terApaMtha ko apanA abhinna aMga mAnakara calatA hai / yaha lagAva kisI ke dvArA Upara se thopA huA nahIM, kintu svAbhAvika hotA hai / AcArya bhikSu bar3e dUradarzI aura sUjha-bUjha vAle the / unhoMne apane yuga ke aneka dharma-saMghoM ko TUTate evaM bikharate dekhA thA / koI bhI mahattvAkAMkSI vyakti apanI vyaktigata mahimA bar3hAne ke lie nayA saMgaThana banAtA aura vaha usakA saMcAlaka banakara gurupada para AsIna ho jaataa| AcArya bhikSu isa prakAra kI vaiyaktika mAnasikatA ko dharma-saMgha ke lie atyanta vinAzaka mAnate the / ise rokane ke lie unhoMne vibhinna prakAra kI maryAdAoM kA nirmANa kiyA / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 cintana ke kSitija para una maryAdAoM ne zramaNa-saMgha ko sAmUhika jIvana kI dizAeM to dIM hI, usa ora bar3hane ke lie upayukta vAtAvaraNa kA bhI nirmANa kiyA / jo maryAdAeM lagabhaga savA do sau se adhika varSa pUrva dasa-bAraha vyaktiyoM ke navagaThita saMgha ke lie banAyI gayI thIM, ve hI Aja sAta sau santajanoM tathA lAkhoM anuyAyiyoM kI atula zakti kI saMvAhaka banI huI haiM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Andolana : eka paricaya pragati aura pratigati mahArathI karNa ko jaba sUta-putra hone ke kAraNa avajJA kA sAmanA karanA par3A, taba unhoMne apanI ora se spaSTIkaraNa karate hue kahA--'devAyattaM kule janma, madAyattaM ta pauruSam / arthAt-kauna se kula meM merA janma ho, yaha nirNaya karanA mere vaza kI bAta nahIM thii| yaha to devAdhIna thI, parantu aba mujhe jo kucha bananA hai, usake lie sampUrNa pauruSa ke sAtha juTa jAnA mere vaza kI bAta hai| usameM kahIM kamI rahatI ho to vaha merI hI khAmI kahI jA sakatI hai / karNa kI uparyukta bAta Aja ke hara manuSya kA mArga-darzana karane vAlI hai| hameM jIvana prApta huA hai, yaha prakRti kI eka sahaja prakriyA hai, parantu usa jIvana ko unnata yA avanata banAne meM hamArA pauruSa hI uttaradAyI hai| hamArA jIvana kaisA honA cAhie, isakA nirNaya hamAre atirikta koI dUsarA karane vAlA nahIM hai| hamAre lie hama hI nirNaya aura tadanurUpa pauruSa karane ke adhikArI haiN| gati manuSya ke svabhAva meM ramI huI hai / vaha kahIM bhI ho, vipanna yA sampanna kisI bhI avasthA meM ho, eka rUpa meM sthira hokara baiThA nahIM raha sakatA, kucha-na-kucha gati avazya karatA hai / vahI gati yadi viveka ke prakAza meM kI jAtI hai, pragati bana jAtI hai, anyathA prtigti| pragati usake vikAsa aura unnati kA bIja hai, to pratigati hrAsa aura avanati kaa| pauruSa kI sArthakatA unnati aura vikAsa meM hI hai, avanati aura hrAsa meM nhiiN| __ utthAna aura patana tathA vikAsa aura hrAsa bhautika kSetra meM bhI hotA hai aura AdhyAtmika kSetra meM bhii| bhautika kSetra ke utthAna aura patana kA mApadaNDa Arthika vikAsa hotA hai aura AdhyAtmika kSetra ke utthAna-patana kA mApadaNDa hotA hai, cAritrika vikAsa / prathama prakAra kA vikAsa manuSya kI zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie aura dvitIya prakAra kA vikAsa Atmika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie Avazyaka hai| manuSya zarIra AtmA kA eka sammilita rUpa hai| na vaha Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 cintana ke kSitija para kevala zarIra hI hai aura na kevala AtmA hii| bhUkha zarIra ko bhI lagatI hai aura AtmA ko bhI / sAdhAraNatayA na zarIra ko bhUkhA rakhA jA sakatA hai aura na AtmA ko hii| AtmA paritRpta ho aura zarIra bhUkhA ho to kvacit manuSya nibhA bhI letA hai, parantu zarIra paritRpta ho aura AtmA bhUkhI, taba to kisI bhI prakAra se nibhA pAnA kaThina hai / usa sthiti meM manuSya kA patana avazyambhAvI ho jAtA hai| bhArata kI janatA Aja kucha aisI paristhitiyoM meM gujara rahI hai ki vaha abhI taka na apane bhUkha kA koI samucita samAdhAna khoja pAyI hai aura na bhUkhI AtmA kaa| aneka paMcavarSIya yojanAoM kI pUrti ke bAvajUda abhI samasyA jahAM kI tahAM hai| unale zArIrika AvazyakatAoM mAtra kI bhI pUrti nahIM kI jA sakI hai| Atmika pakSa kI to vahAM sarvathA upekSA hI kI gaI hai| Andolana kA utsa AcAryazrI tulasI ne Atma-pakSa ke usa apekSita kSetra meM kArya karane ke lie san 1646 meM aNuvrata Andolana kA sUtrapAta kiyaa| eka choTI-sI ghaTanA isakA kAraNa bnii| rAjasthAna ke eka choTe kasbe chApara meM AcAryazrI tulasI kA cAturmAsika pravAsa thA / eka dina unake upapAta meM anaupacArika vicAra-carcA karate hue kisI bhAI ne kahA--'Aja kI paristhitiyoM meM naitikatA kA pAlana kara pAnA asambhava hai| AsthA ke isa adhaHpatana ko dekhakara AcAryazrI kA bhagavAn-pradhAna hRdaya sihara utthaa| unheM lagA, jana-mAnasa kI AsthA kA mahala DagamagAne lagA hai| yadi samaya para ise nahIM samhAlA gayA to yaha zIghra hI dharAzAyI ho jaayegaa| usI dina unhoMne apane prAtaH kAlIna pravacana meM sahasroM kI saMkhyA meM upasthita jana-samUha ko AhvAna karate hue kahA--'dharma kevala upAsanA kA hI tattva nahIM hai| usase jIvana kA hara vyavahAra prakAzita honA caahie| upAsanAgRha meM svayaM ko dhArmika anubhava karane vAlA vyakti bAhara Akara yadi vaMcaka bana jAtA hai, to yaha Atma-vaMcanA ke sAtha-sAtha janatA ke sAtha bhI dhokhA hai / aise vyaktiyoM kI bahulatA rASTra ke naitika stara ko nIcA kara detI hai aura anaitikatA kI bAr3ha lA detI hai / isa sarvagrAsI bAr3ha ko rokane ke lie maiM Aja Apa logoM meM se kevala pacIsa vyaktiyoM kI mAMga karatA huuN| kyA maiM AzA karUM ki mArgastha sabhI khataroM kA sAmanA karane ko kRta-saMkalpa hokara naitika mUlyoM kI pUnaH pratiSThA meM apanA sarvasva lagA dene vAle pacIsa vyakti isa pariSada meM se mujhe mila jAyeMge?' ___ AcAryazrI tulasI ke isa AhvAna se vAtAvaraNa meM eka gambhIratA chA gii| upasthita vyakti apane-apane Atma-bala ko tolane lge| sahasA hI kucha vyakti khar3e hae aura unhoMne apane-apane nAma prastuta kie| dhIre-dhIre pacIsa kI vaha saMkhyA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Andolana : eka paricaya 125 pUrI ho gii| yaha choTI-sI ghaTanA aNuvrata-Andolana kI nIMva kA pahalA patthara bnii| lakSya aura sAdhana isa choTI-sI bhUmikA se prArambha huA yaha Andolana kramaza: pragati karatA rahA hai| rASTra ke choTe-bar3e sabhI vyaktiyoM kA isane apanI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai| isa Andolana kA lakSya hai (ka) manuSya ko Atma-saMyama kI ora prerita krnaa| (kha) maitrI, ekatA aura zAnti kI sthApanA krnaa| (ga) zoSaNa-vihIna aura svataMtra samAja kI racanA krnaa| apane lakSya kI pUrti ke lie sAdhana bhI zuddha hI hone cAhie, aisA AcAryazrI kA vizvAsa hai, ataH isa Andolana ko ve hRdaya-parivartana kA Andolana kahate haiN| vaicArika krAnti ke dvArA ve aprAmANikatA, saMgrahavRtti, zoSaNa aura anya anaitika vRttiyoM ke prati jana-mAnasa ko virakta kara denA cAhate haiM / vyakti-vyakti se samparka kara unameM vrata kA zuddha jIvana kA saMkalpa jagAnA cAhate haiM / ye sAdhana lakSya-prApti meM vilambakArI to ho sakate haiM, parantu lakSya se bhaTakane nahIM dete, viparIta phala nahIM laate| asAmpradAyika Andolana kA dRSTikoNa prArambha se hI asAmpradAyika rahA hai, ataH kevala caritravikAsa kI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhate hue.-dharma, jAti, rASTrIyatA Adi bhedoM se mukta hokara yaha sabhI ke lie samAna-bhUmikA para sAdhanA kA mArga prastuta karatA hai / yahI kAraNa hai ki isameM hindU, sikha, musalamAna, IsAI aura jaina Adi sabhI dharmoM ke loga sammilita haiN| mUlataH isake niyama sabhI dharmoM ke mAnya siddhAntoM kA samanvita rUpa haiM / vyavahAra dharma aNuvrata-Andolana mAnatA hai ki satya aura ahiMsA kevala mAnyatA ke hI dharma nahIM haiM, ve jIvana ke hara kSetra meM vyavahArya bhI haiN| jaba-jaba ye vyavahArya koTi se haTate haiM, taba-taba mAnava ke hara vyavahAra meM anaitikatA chA jAtI hai, kathanI aura karanI bhinna ho jAtI hai, manuSya kA taba adhaHpatana ho jAtA hai| vartamAna meM jo ApAdhApI macI huI hai, vaha isI kA duSpariNAma hai / aNuvrata Andolana cAhatA hai ki yaha sthiti vighaTita ho aura manuSya meM sAttvika bhAvoM kA jAgaraNa ho| sukhasamRddhi kI AkAMkSA hara kisI ko ho sakatI hai, parantu vaha naitika sAdhanoM se hI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 cintana ke kSitija para arjita kI jAye yA anyathA bhI, yahI Aja kA mukhya prazna hai / jo loga hiMsA meM vizvAsa karate haiM, ve lUTa-khasoTa se, mAra-dhAr3a se, dUsaroM ko AtaMkita karate haiM / sukha-samRddhi ko bAMTane ke bajAya lUTa lenA cAhate haiM, nava-sarjana ke sthAna para vinAza karate haiM / ve apane pauruSa kA durupayoga karate haiN| unake usa pauruSa kA sadupayoga ho sakatA hai, yadi ve nava-nirmANa meM lageM / utthAna aura samRddhi vinAza se nahIM, nava-sarjana se utpanna hotI hai / AdamI kA pauruSa tor3ane meM nahIM, jor3ane meM laganA cAhie / yahI aNuvrata Andolana kI bhAvanA kA mUla hai / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata ke sandarbha meM vyakti aura samAja sudhAra kI prayatna-zRkhalA aNuvrata Atma-sudhAra kI eka kramika prayatna-zRMkhalA hai| patthara jaisA hotA hai, vaisA hI sahasroM varSoM taka par3A raha sakatA hai| prakRti hI svayaM jo kucha usameM antara kara de to cAhe kara de, vaha svayaM apane lie kucha nahIM krtaa| manuSya vaisA jar3a nahIM hai / vaha utanA prakRti-parAyaNa bhI nahIM hai / lambe samaya taka kisI bhI eka sthiti meM par3e rahanA use pasanda nahIM hai| vaha apane ApameM parivartana cAhatA hai| acchA ho yA burA, UMcAI kI ora ho yA DhalAva kI ora, sudhAra ho yA bigAr3a, ye sabhI bAteM bAda kI haiM, pahalI bAta to parivartana kI hI hai| manuSya jaba yaha socanA prArambha karatA hai ki usameM kauna-sA parivartana honA cAhie aura kauna-sA nahIM, taba vaha viveka-jAgRti kI avasthA meM hotA hai| usa avasthA meM vaha prAyaH acchAI, UMcAI aura sudhAra kA nirNaya karatA hai, burAI, DhalAva aura bigAr3a kA nhiiN| ___ zAstrakAroM ne viveka ko dharma isalie kahA hai ki vaha use sat kI ora prerita karatA hai aura asat se bacane kI dRSTi detA hai| viveka jAgatA hotA hai, taba manuSya kA bhAgya aura kartavya donoM jAgate hote haiM / usake so jAne para ve bhI so jAte haiM / viveka jAgRta rahe, yaha manuSya ke lie sadaiva apekSaNIya hai, kyoMki Atma-sudhAra kA mUla yahI hai / isI ke AdhAra para manuSya jahAM hai, usase Age bar3hane ko prayatnazIla hotA hai aura jaisA hai, usase adhika acchA banane kA prayAsa karatA hai / viveka pUrNa isI sudhAra-paramparA ko aNuvrata kahA jAtA hai| aNu aura vrata 'aNa' yaha isalie hai ki manuSya apanI zakti ko tolakara use yathA-zakti grahaNa karatA hai| adhika zakti vAle usase bar3A vrata bhI grahaNa kara sakate haiN| vaha pUrNa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 cintana ke kSitija para vrata yA mahAvata hotA hai| usI kI apekSA se ise aNu arthAt choTA vrata kahA jAtA hai| _ 'vrata' yaha isalie hai ki isameM vivekapUrNa saMkalpa hotA hai / yaha saMkalpa Atma sudhAra meM jahAM sthAyitva pradAna karatA hai, vahAM paristhiti-prerita jhaMjhAoM se jujhane kI zakti bhI detA hai / asaMkalpita nirNaya adhUre aura kacce hote haiN| paristhiti, AvazyakatA aura pralobhana Adi se prerita hokara manuSya bahudhA unheM sahaja rUpa meM hI badala DAlate haiM parantu jo saMkalpita nirNaya hote haiM, unheM prANoM taka kI bAjI lagAkara pUrA karane kA prayAsa karate haiN| isameM vaiyaktika stara para kahIM kucha zithilatA bhI ho sakatI hai, parantu vaha ApavAdika hotI hai| vrata kI bhAvanA meM sarvatra yahI uddiSTa hotA hai ki use prANa-paNa se pAlA jAye, phira cAhe vaha vrata 'mahA' ho yA 'aNu', pUrNa ho yA yathAzakti / vyakti yA samAja Atma-sudhAra kI bAta Upara kahI gaI hai / usake eka anya pahalU para bhI vicAra kara lenA Avazyaka hai| bhAratIya paramparA meM prAyaH pratyeka bAta ko adhyAtma yA dharma ke prakAza meM dekhA jAtA hai, isalie, vahAM Atma-sudhAra para vizeSa bala diyA jAtA hai, jabaki anyatra yaha mAnA jAtA hai ki vyakti kA sudhAra taba taka asambhava hai, jaba taka ki samagra samAja ko hI sudhAra ke lie vivaza nahIM kara diyA jaataa| sAmAjika paristhitiyoM ke bigar3ane para AdamI bigar3atA hai aura unake sudhara jAne para vaha sudhara jAtA hai / Atma-sudhAra yA vyakti-sudhAra kI bAta nirarthaka hai / kucha vyakti yadi apane Apako sudhArate bhI haiM to ve Akhira taka nibha nahIM paate| jyoM-tyoM nibhate bhI haiM to pariNAma yaha hotA hai ki mAnasika stara para ve samAja se atyanta dUra par3a jAte haiM aura samAja ko sabhI burAiyoM kA mUla mAnate hue hI ve phira jI pAte haiN| uparyukta sabhI bAteM vastutaH adhyAtma-paramparA vAle ke lie dhyAna dene yogya haiM / parantu sAtha meM yaha bhI kaha denA cAhie ki samAja-sudhAra ke pakSadharoM ke lie bhI vyakti-sudhAra yA Atma-sudhAra kI bAta utanI hI dhyAna dene yogya hai| vyaktihIna samAja kA kahIM koI astitva nahIM hotaa| samAja kA vizAla bhavana vyakti kI IMToM se hI banatA hai| kaccI aura Ter3hI-mer3hI IMToM se pakke aura sundara bhavana ke nirmANa kI AzA nahIM kI jA sktii| samAja ke acche yA bure hone kA nirNaya usa samAja ke vyaktiyoM ke acche yA bure hone para hI nirbhara hotA hai Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata ke sandarbha meM vyakti aura samAja 126 eka dUsare ke pUraka mUla bAta yaha hai ki vyakti-sudhAra aura samAja-sudhAra donoM paraspara anUsyUta haiM, jaise ki vastra meM tAnA-bAnA hotA hai| donoM meM se na kisI eka kI upekSA kI jA sakatI hai aura na kisI ko gauNa hI kahA jA sakatA hai| unameM se yadi kisI kI mukhyatA yA gauNatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai to vaha apekSA-dRSTi se hI hotA hai, sarvathA nhiiN| jitanA satya yaha hai ki vyakti-sudhAra ke binA samAja-sudhAra astitva meM nahIM A sakatA, utanA hI yaha bhI satya hai ki samAja-sudhAra ke abhAva meM vyakti sudhAra kA Tika pAnA kaSTa-sAdhya ho jAtA hai| vyakti aura samAja ekadUsare ke virodhI na hokara pUraka hote haiN| usI taraha unake sudhAroM meM bhI koI virodha na hokara pUrakatA hI hotI hai| samanvita rUpa samAja kisI bhI Adarza ke sarvocca zikhara taka nahIM pahuMca pAtA / vaha pUrA prayAsa karane para bhI madhyama koTi taka hI pahuMca sakatA hai, parantu vyakti vahAM taka pahuMca sakatA hai| kahanA to yaha cAhie ki vyakti apanI sAdhanA se jisa zikhara taka pahaMcatA hai, vahI phira samAja ke lie Adarza yA sarvocca zikhara bana jAtA hai / isalie kahA jA sakatA hai ki Atma-sudhAra samAja-sudhAra ke lie Adarza prastuta karatA hai| usI taraha isa Adarza kI ora bar3hatA huA samAja vyakti ke lie aura ucca zikharoM taka car3hane kI bhUmikA taiyAra karatA hai| ___ aNuvrata-Andolana Atma-sudhAra aura samAja-sudhAra kA samanvita rUpa hai| aNuvrata kI niyamAvalI isakA udAharaNa hai / usa niyamAvalI ke anusAra calane vAlA to vyakti hI hotA hai, parantu usase sAmAjika vAtAvaraNa meM parivartana AtA hai| yaha sambhava nahIM hai ki phUla khile aura vAtAvaraNa sugandhita na ho pAye / phala kA khilanA yadyapi vyakti kA khilanA hI hai, parantu sugandhi kA phailanA use sAmUhika yA sAmAjika banA detA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNabata Andolana aura nArI-samAja aNuvrata Andolana Atma-sudhAra kA Andolana hai| isameM vyakti choTe-choTe saMkalpoM ke mAdhyama se apanI vRttiyoM ko kasatA hai / vyakti yadi samAja se nirapekSa akelA rahatA, to use apanI vRttiyoM ko kasane kI vizeSa AvazyakatA nahIM hotii| jo thor3I-bahuta AvazyakatA hotI, vaha bhI apane hitArtha hI hotii| usakA prabhAva kisI anya para nahIM pdd'taa| parantu vaha sarvathA samAja-nirapekSa ho nahIM sktaa| hara kSetra meM use samAja se AdAna-pradAna karanA hotA hai / isa prakriyA meM vaha kevala 'sva' ko hI Age rakhakara nahIM cala sakatA, use 'para' ke sAtha saMtulana biThAnA par3atA hai / saMtulana biThAne kI isI prakriyA ko yahAM vRttiyoM kA kasanA kahA gayA hai| yaha pravRtti svataH bhI jAgRta ho sakatI hai aura dUsaroM kI preraNA se bhii| jaba yaha dRr3ha saMkalpa kA rUpa dhAraNa kara letI hai, taba vrata bana jAtI hai| ___ bhAratIya dharma-zAstroM meM vrata ke do rUpa prastuta kiye jAte rahe haiN| eka pUrNa aura dUsarA apUrNa / pUrNa vratoM ko mahAvrata aura apUrNa arthAt yathAsAdhya vratoM ko aNuvrata kahA gayA hai| aNuvrata Andolana kA sambandha inhIM yathAsAdhya vratoM se hai| inhIM vratoM ke AdhAra para AcAryazrI tulasI ne mAnava mAtra ke cAritrika tathA naitika vikAsa ke lie prayAsa kiyaa| AcAryazrI rAjasthAna meM janme tathA rahe haiM, ataH svabhAvataH hI unakA paricaya-kSetra rAjasthAna se prArambha huaa| isa Andolana kA prathama prabhAva bhI rAjasthAniyoM para hI huaa| yaha dUsarI bAta hai ki AcAryazrI ne isa Andolana ke mAdhyama se dhIre-dhIre apanA paricaya-kSetra bar3hAyA aura Aja ve samagra bhArata ke apane bana cuke haiN| unake mAdhyama se Andolana kA prabhAva kSetra bhI akhila bhAratIya to banA hI hai, parantu bhArata se bAhara bhI usakI AvAja pahuMcI hai| Andolana kA prArambha rAjasthAna se huA hai, ata: vahAM kI janatA ko kitanA Andolita kiyA jA sakA hai, ise dekhakara hI Andolana kI saphalatA yA asaphalatA kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| isa kasauTI para kasane se Andolana kI jahAM aneka saphalatAeM najara AyeMgI, vahAM kucha asaphalatAeM bhI dikhAI deNgii| Andolana Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Andolana aura nArI-samAja 131 ne sahasroM vyaktiyoM ko zarAba, tambAkhU, dyUta Adi durvyasanoM se mukta kiyA hai| vyApAra-kSetra meM milAvaTa, galata mApa-taula Adi ke viruddha vAtAvaraNa banAyA hai| isameM bhI sahasroM vyaktiyoM ne svayaM ko ina doSoM se mukta kiyA hai| sAmAjika kSetra meM bhI aneka sudhAra hue haiN| janma, vivAha aura mRtyu ke samaya kI aneka paramparAoM meM parivartana AyA hai| aspRzya bhAvanA kI jakar3a kAphI aMzoM meM zithila huI hai / bhAvanA kI gaharAiyoM taka chAI huI pardA-prathA kA bhI unmUlana prArambha ho cukA hai / kucha kArya vaiyaktika stara para aura kucha sAmUhika stara para pragati kara rahe haiN| yaha saba jahAM Andolana kI saphalatA kahI jA sakatI hai, vahAM yaha asaphalatA bhI spaSTa dikhAI detI hai ki itane varSoM ke prayAsa ke bAvajUda abhI taka sudhAra kA cakra svayaM cAlita nahIM ho pAyA hai| sudhAra ke prerakoM meM jitanI jAgarUkatA aura utkaMThA hai, utanI sudhAra ke pAtroM meM dikhAI nahIM de rahI hai| sAmayika vega jitanA kucha karavA jAte haiM, utanA hI ho pAtA hai, usake pazcAt phira sabhI ora mauna chA jAtA hai / vega kA sAtatya prAyaH Tika nahIM paataa| isa asaphalatA ko, jo ki aise kAryoM ke mArga meM bahudhA AyA hI karatI hai, saphalatA meM badalane kA mArga khoja nikAlane ke prayAsa meM svayaM AcAryazrI lage hue haiN| unakA prayAsa prAyaH saphalatA kA hI paryAyavAcI huA karatA hai, ata. kahA jA sakatA hai ki unhoMne vega utpanna kiyA hai, to usameM sAtatya kI vyavasthA bhI ve kara skeNge| itanA hone para sudhAra ke cakra meM svayaM cAlitatA bhI A jaayegii| Andolana ke lie eka yaha bAta bhI vizeSa dhyAna dene kI hai ki isameM abhI taka nArI-samAja kI zakti yatheSTa nahIM laga pAyI hai| yadyapi nArI-varga meM cetanA jarUra AI hai, vRttiyoM meM aneka parivartana bhI hue haiM, parantu unameM se adhikAMza yA to kisI vivazatA se phalita hue haiM yA phira zraddhAtireka se / svayaM ke jAgRta viveka se phalita hone vAle parivartana nagaNya jaise haiM / svarNAbhUSaNoM kA vyAmoha abhI unake mana se haTa nahIM pAyA hai| sAdI veSa-bhUSA aura sAttvika khAna-pAna se abhI unheM apane gaurava kA samAdhAna nahIM mila paataa| muMha para se pardA haTA dene se kisI prakAra kI zAlInatA yA lajjA kI maryAdA kA bhaMga nahIM hotA, yaha vicAra abhI taka unameM yatheSTa vyApakatA nahIM le paayaa| ajJAna aura rUr3hiyoM ke ghere se bAhara nikalane kI vyAkulatA hone para bhI tadanukUla apekSita sAhasa abhI kosoM dUra pratIta hotA hai| ye hI kucha kAraNa kahe jA sakate haiM ki jisase samAja ke isa mahattvapUrNa ardhAMza kA sahayoga aNuvrata Andolana ko khulakara nahIM mila pAtA hai| nArI-samAja jisa dina Andolana kI bhAvanA ko viveka pUrvaka hRdayaMgama kara legA aura usameM apanI zakti lagAnI prArambha kara degA, usa dina mAnanA cAhie ki aNuvrata Andolana eka bahuta bar3I maMjila taya kara legaa| nArI ke viveka kI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 cintana ke kSitija para prasuptAvasthA samAja ke lie jahAM eka bhayaMkara abhizApa hotI hai, vahAM usake jAgaraNa kI avasthA eka mahanIya vrdaan| yadi yaha varadAna aNuvrata Andolana ke mAdhyama se samAja ko prApta hotA hai, to isase jahAM rUr3hi-mukta aura sucaritra samAja ke nirmANa kA kArya bahuta Age bar3ha sakegA, vahAM svayaM Andolana ke kArya ko bhI naye kSitija aura naye AyAma prApta hoMge / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja ke nirmANa meM mahilAoM kI bhUmikA samAja kI gAr3I ke do cakke haiM-puruSa aura nArI / eka cakke se gAr3I nahIM cltii| do cakke Avazyaka aura anivArya haiN| donoM samAna aura sabala hone caahie| asamAna aura nirbala cakke gati meM sAdhaka na hokara bAdhaka hI banate ___Aja ke pariprekSya meM bhAratIya samAja meM nArI kI sthiti ke viSaya meM socA jAtA hai to lagatA hai ki vaha cakkA barAbara nahIM hai / jJAna, kArya evaM adhikAra Adi sabhI kSetroM meM use Age bar3hane kI AvazyakatA hai| paramparAoM aura vaidhAnika sthitiyoM meM parivartana avazya AyA hai| usakA kucha-kucha lAbha bhI sAmane Ane lagA hai, parantu abhI taka bahuta bar3A kSetra anavagAhita par3A hai| mahilAoM ke prati sAmAjika cintana meM nizcita hI antara AyA hai, parantu kArya pariNati ke kSetra meM usakI gati itanI manda rahI hai ki vaha agati kA sandeha utpanna karatI hai| udAharaNa ke lie pardA-prathA ko liyA jA sakatA hai / kucha varSa pUrva AcAryazrI ne isa prathA ke unmUlana para kAphI bala diyA thaa| usa samaya lagatA thA ki yaha prathA aba kucha hI varSoM meM nAmazeSa ho jaayegii| parantu aisA nahIM ho paayaa| joza ke prathama pravAha ke nikala jAne ke pazcAt vahI purAnI udAsI chA gii| isIlie aneka nagaroM kI dharma-pariSad kI ora jaba dekhatA hUM taba adhikAMza mahilAeM avaguMThanavatI hI dRSTigata hotI haiN| socatA hUM ki jo parivartana AyA, vaha sAmayika joza kA hI pratiphala thaa| cintanapUrvaka vicAroM meM jo parivartana apekSita thA, vaha abhI taka phalita nahIM huA hai / sAmayika joza to barasAtI nAle se adhika koI mahattva nahIM rkhtaa| sImita samaya ke pazcAt avaruddha ho jAnA hI usakI niyati hotI hai / suciMtita joza vAstavika hotA hai / usameM sadAtoyA nadI ke samAna nirantaratA hotI hai| ___ mRtaka ke pIche lambe samaya taka zoka kI baiThaka karate rahanA, gaMgA meM phUla DalavAnA, vivAhAdi avasaroM para aneka rUr3hiyoM ko prazraya denA Adi sAmAjika doSa mara-marakara vApasa jIvita hote rahate haiM, inase bhI yahI siddha hotA hai ki pratyeka Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 cintana ke kSitija para parivartana joza yA dabAva ke kSaNoM meM svIkRta hote haiM / unakA prabhAva haTate hI mAnasika durAgraha pUrvavat phana phailAkara khar3e ho jAte haiM / paramparAoM, prathAoM tathA rUr3hiyoM kA astitva yoM to puruSoM tathA mahilAoMdonoM hI Azraya kI apekSA rakhatA hai phira bhI mahilAoM kA Azraya unake lie adhika zaktidAyaka hotA hai / jisa prathA yA paramparA ko kevala puruSoM kA Azraya prApta hotA hai vaha prAyaH svalpajIvI hotI hai parantu jise mahilAoM kA Azraya mila jAtA hai, use sau-sau prayAsoM ke bAda bhI haTA pAnA kaThina hotA hai / jisa samAja kI mahilAeM suzikSita tathA vicAra - pravaNa hotI haiM usa samAja ko unnata hote dera nahIM lagatI / ve yadi rUr3hiyoM meM jakar3I haiM to puruSoM kI zikSAdIkSA kI UMcAiyAM baunI banakara raha jAtI haiM / kSetra AdhyAtmika ho cAhe sAmAjika, pratyeka meM mahilAoM kI unnati prAthamikatA se apekSita hotI hai, kyoMki bAlakoM ke tAdRza saMskAra - nirmANa meM unakI bhUmikA adhika sArthaka hotI hai| puruSoM ko bhI susaMskAroM meM sthira rakhane tathA burAiyoM ke mArga para na jAne dene meM unakA mahattvapUrNa yogadAna rahatA AyA hai / puruSa jitanA zIghra apanI durbalatA kA zikAra ho jAtA hai, mahilA nahIM hotI / eka bAra eka videzI ne mahAtmA gAMdhI se pUchA - "bhAratIya mahilAeM hI acche pati kI AkAMkSA se upavAsa kyoM karatI haiM, acchI patnI ke lie puruSa kyoM nahIM karate ?" mahAtmAjI ne kahA - "patniyAM kabhI burI nahIM hotIM, pati kabhIkabhI bure bhI hote haiM, ataH mahilAeM hI upavAsa karatI haiM / " mahAtmA gAMdhI kA ukta vizvAsa mahilAoM kI kSamatA ke anurUpa hI hai / usa kSamatA ko jAgarUka rakhakara hI samAja yA rASTra kI unnati ko surakSita kiyA jA sakatA hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga kI AvazyakatA : syAdvAda (munizrI buddhamala ne dillI meM aneka cAturmAsa kie haiN| aneka viziSTa vicAraka aura rAjanetA munizrI ke samparka meM Ae haiN| unase deza kI vartamAna sthiti, aNuvrata kI bhUmikA Adi aneka viSayoM para mukta vicAra-maMthana huA hai| isI sandarbha meM bhArata ke uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNana ke sAtha huA vArtAlApa ullekhanIya hai / lagabhaga pacAsa minaTa taka cale usa vArtAlApa ke kucheka bindu hI saMkalita ho pAe haiM / prastuta Alekha usa saMkalana kI niSpatti hai / -(sampAdaka) munizrI buddhamala--'Aja jo bhautika vicAradhArA hara manuSya ke jIvana kA aMga bana gaI hai, usameM agara AtmavAdI vicAradhArA kA puTa rahe to jIvana kI bhayaMkaratA dUra ho jAe tathA jIvana kA rUpa sundara ho jaae|' uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan---'maiM bhI aisA mAnatA huuN| Aja pAzcAtya jagata bhI isa tathya ko Avazyaka samajha rahA hai| vizeSakara hamAre jIvana ke sAre kArya Atma-jAgRti ke sAdhana rUpa hone cAhie / vAstava meM hamArA lakSya AtmajJAna kA sAkSAtkAra hI to hai| vizeSakara Apa sAdhuoM ko AtmavAdI vicAradhArA kA pracAra karane ke lie dUra taka jAnA caahie| mAnava-samAja sAre jagat meM phailA huA hai-bhagavAn mahAvIra tathA pArzvanAtha ke samaya meM to itane AvAgamana ke sAdhana nahIM the, parantu Aja to dehalI se nyUyArka taka jAnA bhI utanA hI sarala hai, jitanA ki kAzI se klkttaa|' ____ munizrI-hama padayAtrI haiN| hamAre lie yaha saMbhava nahIM hai| jaina sAdhuoM kI ahiMsA se anuprANita jIvana-caryA yuga ke lie eka Adarza hai| DaoNkTara rAdhAkRSNan--'jaina dharma meM AcaraNa kI mukhyatA hai, yaha saca hai| Aja vizeSa rUpa meM zuddha AcaraNa kI hI AvazyakatA hai| hara dharma ke Adarza to bahuta UMce haiM, lekina unakA prAyogika rUpa vaisA nhiiN| yahI to kAraNa hai ki eTama bama, hAiDrojana bama tathA anya vinAzakArI tattvoM kA janma huA hai aura hotA jA rahA hai / AdarzoM ko jIvana meM utArane vAle kabhI aisA kAma nahIM kara sakate / saca to yaha hai ki jahAM eka hAtha meM dhArmika pustaka rahatI hai, vahAM dUsare Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 cintana ke kSitija para hAtha meM talavAra / jarUrata Aja isI kI hai ki jIvana kA vyAvahArika rUpa acchA ho / ' munizrI - 'AcAryazrI tulasI dvArA pravartita aNuvrata Andolana eka aisA hI upakrama hai-- kevala AdarzoM kA hI rUpa nahIM, varan jIvana kI kriyA meM malinatA na ho, isa ora bhI prayAsa kiyA jA rahA hai| AcAryazrI isI uddezya se nirantara pUre deza kI yAtrA kara rahe haiM / 'jaina darzana meM AcAra ke sAtha vicAra kI bhI pradhAnatA rahI hai / bhinna-bhinna dRSTikoNa se eka hI satya ko aneka rUpoM meM AMkA jA sakatA hai| ye sabhI rUpa satya ke hI aMga hote haiM / jaina darzana anya vicAroM ke sAtha bhI samanvaya kA dRSTikoNa rakhatA hai / yaha isakI vicAra sambandhI ahiMsA kA dyotaka hai / ' DaoN0 rAdhAkRSNan-- 'Aja jaina dharma kI syAdvAdI vicAradhArA kI isa yuga ko mahatI AvazyakatA hai tathA duniyA isako mahasUsa bhI kara rahI hai / Aja rUsa aura amerikA eka-dUsare ke virodhI - se pratIta hote haiM, parantu unako nikaTa lAne ke prayatna bhI saphala ho rahe haiM / 'yaha saca hai ki jahAM eka dRSTikoNa se eka-dUsare meM antara hai, vahAM anya dRSTikoNa se eka-dUsare ke nikaTa bhI hai / jaina dharma kI anya vicAroM ke sAtha jo sahiSNutA hai, vAstava meM vaha bahuta hI anukaraNIya hai / islAma dharma vAle cAhate haiM ki saba anya dharma samApta ho jAeM aura kevala islAmI rAjya sAre jagata meM ho / IsAI dharma vAle bhI cAhate haiM ki eka-eka manuSya IsAI bana jAe tathA anya dharma na rahe / ' munizrI - ' zaMkarAcArya Adi aneka prAcIna vidvAnoM tathA vartamAna ke kucha vidvAnoM ne syAdvAda ko bahuta galata samajhA hai, yahAM taka ki syAdvAda ko chala tathA saMzayavAda bhI kahA hai / syAdvAda ke sambandha meM Apake kyA vicAra haiM ?' zrI rAdhAkRSNan - 'maiMne bhI 'iNDiyana philAsaphI' meM etat sambandhI vicAra likhe haiM, parantu maiMne karIba 30 varSa pahale isa sambandha meM par3hA thA / vicAroM meM samanvaya kA dRSTikoNa bahuta jarUrI hai / maiM to svayaM bhI syAdvAdI hUM---vicAroM meM samanvaya rakhanA anivArya samajhatA huuN| maiM saba dharmoM ke jalasoM meM zarIka hotA hUM / merA adhika samaya par3hane-likhane meM bItA hai, yadyapi aba to utanA samaya milatA hI nahIM hai, para aba maiM isa nirNaya para pahuMcA hUM ki duniyA ke lie par3hane-likhane kI apekSA use sahI rUpa meM jIvana meM AcaraNa karanA adhika Avazyaka hai / ' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra se jur3e prazna prazna--sAdhu ne jaba saMsAra ko chor3a hI diyA hai taba use yahAM kyoM rahanA cAhie? use to sabase alaga kahIM ekAMta meM cale jAnA caahie| uttara--yahAM se ApakA tAtparya isa kamare yA grAma se hai athavA isa pRthvI se| pRthvI se to eka dina sabhI ko cale jAnA hai| ataH sAdhu bhI cale jaaeNge| parantu taba yaha jAnanA AsAna nahIM hogA ki jo yahAM se gae, ve vastutaH hI cale gae, athavA zarIra-parivartana kara yahIM kahIM raha rahe haiN| yadi ve sacamuca hI kahIM anyatra cale jAeMge, taba bhI jahAM jAeMge vahAM saMsAra hI to hogaa| taba phira yahI prazna sAmane AegA ki saMsAra ko chor3ane vAlA Akhira kahAM jAe? mujhe lagatA hai ki saMsAra ko chor3ane kA artha hI galata liyA jA rahA hai| usakA artha koI kamarA, grAma yA pRthvI Adi kSetra vizeSa ko chor3a dene se sambaddha nahIM hai vahAM to saMsAra ke prati jo moha kA bandhana hotA hai, use hI chor3ane kA artha hai / yadi moha kA bandhana chor3a diyA jAtA hai, to phira yahAM rahate hue bhI saMsAra chUTa jAtA hai| anyathA kahIM bhI nahIM chuutttaa| dUsarI bAta hai ekAnta meM cale jAne kii| jaina paramparA meM donoM hI prakAroM ko mAnyatA dI gaI hai / Agama nirdiSTa yogyatA pA lene ke bAda icchA ho to vijana meM rahakara ekAnta aura mauna sAdhanA kI jA sakatI hai anyathA samUha meM rahakara bhii| jaba taka vaha yogyatA prApta nahIM ho jAtI, taba taka ke lie hara sAdhu ko saMgha meM rahate hue bhI guru ke pAsa abhyAsa karanA Avazyaka hotA hai / ekAnta zabda ke artha meM bhI kucha apekSAeM dikhAI detI haiN| jahAM eka mAtra sAdhaka ke atirikta koI dUsarA na ho use ekAnta kaheM, to yaha prazna sahaja hI uThatA hai ki dUsarA kauna na ho? manuSya hI yA pazu-pakSI bhI / pazu-pakSI bhI to dhyAna meM bAdhA DAla sakate haiM ? 1. san 1961 meM munizrI ke jodhapura pravAsa ke samaya presa kAMphreMsa tathA roTarI klaba Adi vibhinna saMsthAoM meM hue kAryakramoM meM prastuta kI gaI jijJAsAoM ke smaadhaan| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 cintana ke kSitija para apanI krIr3AoM ke dvArA usake mana meM vikAra utpanna karane meM ve sahAyaka bana sakate haiM / taba phira dUsare se kevala manuSya ke na hone kI hI jo sImA ekAnta ke lie bAMdhI jAtI hai vaha sApekSa hI to ThaharatI hai| usake atirikta jaMgala meM yadi guru ke sAtha ziSya rahatA ho to use bhI ekAnta hI kahA jAtA hai / yoM ekAnta svayaM anekAnta bana jAtA hai sarvatra usakI sImA kisI vizeSa dRSTikoNa se hI nirdhArita kI jAtI rahI hai / ataH jaMgala meM cale jAne mAtra ko hI ekAnta mAna / nA paripUrNa nahIM hogA / prazna --- paidala calane se Apa logoM kA samaya vyaya to adhika hotA hai aura kArya svalpa | yadi isa rUr3hi ko chor3a diyA jAe aura vartamAna kI vaijJAnika upalabdhiyoM kA upayoga kiyA jAe to kyA harja hai ? usase aNuvrata ke prasAra meM tvaratA A sakatI hai / uttara - hama aNuvrata bhAvanA ko Ama janatA meM prasArita karanA cAhate haiM / ataH yaha Avazyaka hai ki jana-sAdhAraNa se adhikAdhika paricaya kiyA jAe / yaha pada-yAtrA se hI sambhava ho sakatA hai| kArya vistAra kI dRSTi se kevala bar3e-bar3e zahara hI nahIM, kintu choTe-choTe grAmoM ko kArya kSetra banAnA Avazyaka hotA hai / bhArata kI adhikAMza janatA aba bhI grAmoM meM hI basatI hai| una taka pahuMcane ke lie paidala calane meM samaya kA vyaya to avazya hotA hai para apavyaya nahIM / vaijJAnika upalabdhiyoM kA upayoga nahIM kiyA jAnA cAhie, aisA koI niyama nahIM hai / phira bhI pada yAtrA ke viSaya meM sAdhuoM ke lie eka anivArya vidhAna hai / yaha koI rUr3hi nahIM, kintu eka suvicArita aura suvihita tathya hai / jaina paramparA ne ise eka ucca vaicArika bhUmikA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| hara saMsthA meM isI prakAra ke kucha ucca Adarza hote haiM aura ve vaijJAnika upalabdhiyoM ke nAma para chor3e nahIM jaate| kAMgresa ne apane sadasyoM ke lie yaha Avazyaka mAnA ki ve zuddha khAdI kA hI upayoga kreN| Aja bhI vahI mAnA jA rahA hai jabaki vaijJAnika upalabdhiyAM bahuta Age bar3ha cukI haiN| moTara yA havAI jahAja kA upayoga karane se phira hamArA havAI samparka to sambhava ho jAtA hai, para jana-samparka chUTa jAtA hai / jana-mAnasa kA vicAra - stara jaba rasAtala kI ora jA rahA ho, usa samaya havA meM ur3ane se usakI surakSA nahIM kI sakatI / dharAtala para Tikakara hI rokA jA sakatA hai / prasAra meM tvaratA Ae yaha Avazyaka to hai para usase bhI adhika Avazyaka yaha dhyAna rakhanA hai ki kahIM usa tvaratA meM vAstavikatA pIche na chUTa jAe / prazna --- maiM aNuvrata Andolana kA Alocaka rahA huuN| mujhe lagatA hai ki aNuvrata Andolana ne deza kI unnati ke lie koI kArya nahIM kiyA / kyA Apa koI aisA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra se jur3e prazna 136 pratyakSa udAharaNa de sakate haiM, jisase yaha siddha ho sake ki aNuvrata Andolana ne yaha kArya kiyA hai ? uttara-aNuvrata Andolana ke Apa Alocaka haiM to Apane svayaM hI yaha siddha kara diyA hai ki yaha eka jIvita Andolana hai| isa Andolana ne Apake mana ko jhakajhorA hai tabhI to Apane usake viSaya meM kucha socA hai, dhAraNAeM banAI haiN| yaha dUsarI bAta hai ki Apako usameM kucha truTiyAM dikhAI dI haiN| ataH Apa usake prazaMsaka na hokara Alocaka ho gae haiM / ApakI dhAraNA hai ki aNuvrata Andolana ne deza kI unnati ke lie koI kArya nahIM kiyA hai / parantu maiM pUchanA cAhUMgA ki Apa kisa prakAra ke kArya ko deza kI unnati karane vAlA mAneMge-bhautika kArya ko yA cAritrika kArya ko? yadi bhautika kArya ko hI unnati kA hetu mAnate haiM to mujhako niHsaMdeha yaha mAna lenA cAhie ki aNuvrata Andolana ne deza kI unnati kA koI kArya nahIM kiyA hai| parantu maiM mAnatA hUM ki bhautika unnati se bhI kahIM adhika mUlyavAna cAritrika unnati hai aura usa kSetra meM Andolana ne kucha kArya kiyA hai / jaba deza kI bhautika unnati ke lie sarakArI tathA gaira-sarakArI saMgaThanoM dvArA nAnA prakAra kI yojanAeM calAI jA rahI haiM taba unhIM meM se eka banakara yaha Andolana kucha bhI vizeSa nahIM kara pAtA / parantu isane deza kI AvazyakatA ke eka naye koNa ko chuA hai / vaha yaha mAnakara calA hai ki cAritrika unnati ke abhAva meM koI bhautika yojanA samucita rUpa se saphala nahIM ho sktii| vartamAna yojanAoM meM pakar3e gae lAkhoM rupayoM kA gabana isI bAta kA sAkSI hai| yadi cAritrika sAmarthya paripUrNa hotA to adhikArI varga sAre rASTra ke jIvana ko dhokhA dene kI bAta soca bhI nahIM sakatA thaa| Apa aNuvrata Andolana ke kArya ko jAnane ke lie kucha pratyakSa udAharaNa cAhate haiM kyoMki Aja kI dRSTi pratyakSa ko hI mahattva detI hai| parantu kaThinatA yaha hai ki bhautika yojanAoM ke phala kI taraha AdhyAtmika yA cAritrika yojanAoM kA phala pratyakSa nahIM ho pAtA / anna, vastra va phaloM ke Dhera kI taraha hRdaya-parivartana kA Dhera to nahIM lagAyA jA sakatA / bhautika aura abhautika vastuoM kI tulanA kI bAta to eka bAra Apa chor3ie / abhI taka to bhautika vastuoM meM bhI paraspara itanA antara hai ki una donoM ko eka hI tarAjU para nahIM tolA jA sakatA / patthara tolane ke tarAjU para hIrA kaise tolA jA sakatA hai ? dRzya vastuoM meM bhI pArasparika itanA antara hai, taba dRzya aura adRzya ke antara kI kalpanA hI kyA kI jA sakatI hai| phira bhI maiM kucha aise kAryoM ke viSaya meM batalAnA cAhUMgA jo ki Andolana ne vizeSa rUpa se kie haiM / sambhava hai Apa unase yaha anumAna lagA sakeMge ki Andolana ne kitanA kyA kucha kiyA hai / Andolana kA mUla dhyeya hRdaya-parivartana ke dvArA janatA ke cAritrika utthAna kA rahA hai| ataH usane bleka, daheja, milAvaTa, jhUTha Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 cintana ke kSitija para tola-mApa aura rizvata Adi ke viruddha bhI vAtAvaraNa taiyAra karane kA prayAsa kiyA hai| hajAroM vyaktiyoM ko uparyukta durguNoM ke viruddha pratijJA-baddha kara denA jahAM Atma-zuddhi ke kSetra meM mahattvapUrNa hai vahAM deza ke lie koI kama mahattva kA kArya nahIM hai| prazna-hama sabake lie ahiMsA pAlana kI upayukta antima sImA kyA honI cAhie? uttara--kisI kA prANa viyojana na karanA yA kisI ko kaSTa bhI nahIM pahuMcAnA, yaha ahiMsA kA sthUla rUpa hai / sUkSma rUpa meM to duSpravRtti mAtra yA vikAra mAtra kA bhI usameM varjana hotA hai| yahI usakI antima sImA kahI jA sakatI hai| kintu prazna taba thor3A Ter3hA ho jAtA hai| jabaki Apa apane lie ahiMsA kI upayukta antima sImA pUchate haiM / maiM Apake lie yA anya kisI ke lie isa viSaya kI koI antima sImA-rekhA khIMca sakU--yaha sambhava nahIM hai / na merA yaha kartavya hI ho sakatA hai ki maiM ApakI etad viSayaka sAdhanA kI yogyatA ko kisI prakAra ke madhyama stara taka hI bar3hane yogya maanuuN| isalie antima sImA to sabake lie pUrNa ahiMsA hI ho sakatI hai phira bhI jaba taka utane sAmarthya kA koI apane meM abhAva mahasUsa kare, taba taka ke lie vaha apane sAmarthya ko tolakara tatpramANa sImA kA nirdhAraNa karake bhI cala sakatA hai| parantu use antima sImA mAna lene kI bhUla to kabhI nahIM karanI caahie| maiM kisI bhI sImA kA nirdhAraNa karUM isase to yaha kahIM acchA hogA ki ve hI svayaM apanI-apanI sImA kA nirdhAraNa kara leN| maiM mAnatA hUM ki hara vyakti kA sAmarthya eka jaisA nahIM hotA ataH una sabake lie eka sImA bhI nahIM ho sktii| phira bhI yadi Apa una saba vyaktiyoM ke, jina-jina ke lie Apane yaha prazna upasthita kiyA hai, ahiMsA-pAlana ke kSetra meM sAmarthya-vikAsa kI antima sImA batA sakeMge to usI ke AdhAra para Apake lie ahiMsA-pAlana kI bhI upayukta antima sImA batalA skuuNgaa| prazna-ahiMsA kI dRSTi se AtatAyI ke prati kyA vyavahAra kiyA jAnA cAhie ? uttara---AtaMka phailAne vAle tathA dAruNa hiMsA karane vAle vyaktiyoM ko AtatAyI kahate haiM / aise vyakti samAja ke lie bar3e khataranAka gine jAte haiN| nyAyAlaya unheM mRtyu-daNDa taka detA hai| usase Age bhI kucha kara sakane kI guMjAiza hotI to zAyada vaha bhI vidhAna-sammata hI mAnA jaataa| 'nAtatAyI vadhe doSo' kahakara smRtikAra manu ne bhI AtatAyI ke vadha ko nirdoSa hI ghoSita kiyA hai| kintu ahiMsA kA dRSTikoNa isase bhinna rahA hai| sarvatra AtmavattA kI bhAvanA meM se ahiMsA kA udbhava huA hai| ataH vahAM kisI bhI sthiti meM vadha ko upayukta nahIM mAnA jA sktaa| yahAM taka ki sAmAjika nyAya jahAM use upayukta mAnatA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra se jur3e prazna 141 hai, vahAM bhI nahIM / ahiMsA kA siddhAnta sAmAjika nyAya se kahIM UMcA hai, vaha usakA pariSkartA hai / sAmAjika nyAya bahudhA bahumata kI dhAraNAoM ke AdhAra para Azrita hotA hai, jabaki 'satya' usase pRthaka bhI ho sakatA hai / IsA aura sukarAta ko khataranAka vyakti ghoSita kara mRtyudaNDa kI vyavasthA karane vAlA tatkAlIna nyAya hI to thA / para kyA vaha ThIka thA? gAndhI ko golI mArane vAle goDse ne bhI apanI tathA apane pakSa-poSakoM kI dRSTi meM hindU jAti ke lie khataranAka vyakti ko mArakara aucitya kA hI to pAlana kiyA thaa| Aja IsA, sukarAta aura gAndhI mahApuruSa mAne jAte haiN| na sAmAjika nyAyAlaya kI svIkRti unakI mahattA ko roka pAI aura na pakSa vizeSa kI svIkRti / isI prakAra Aja kI paribhASA meM jo AtatAyI haiM, ho sakatA hai ki kAlAntara meM ve janamAnya netA yA mAnavatA ke pathadarzaka bhI mAna liye jaaeN| jo vastutaH AtatAyI hote haiM aura jinheM nyAyAlaya bhI AtatAyI ghoSita karatA hai, unake vadha meM bhI yaha bAta socane kI raha jAtI hai ki koI bhI vyakti yadi AtatAyI banatA hai to usameM kyA samasta doSa usI kA hI hotA hai, athavA samAja ke vAtAvaraNa tathA samAja kI apUrNatAoM kA bhI usameM sahayoga hotA hai ? yadi sAmAjika doSoM ne use AtatAyI banane ko bAdhya kiyA hai to nyAyAlaya AtatAyI kA vadha karane kI AjJA dete samaya kyA pUrNataH usake sAtha nyAya hI karatA hai ? ____ manovijJAna bar3e se bar3e doSI ko bhI eka rogI mAnane ko kahatA hai / rogI ko miTA denA hI roga ko miTA denA nahIM ho sktaa| Aja taka ke upAya prAyaH rogI ko miTA dene ke hI rahe haiM--para aba ahiMsA ne manuSya ko eka nayI dRSTi pradAna kI hai / vaha AtatAyI ko eka rogI mAnatI hai aura usake upacAra meM dhairya aura sahanazIlatA ke atirikta karuNA aura sahAnubhUti kI bhI bahuta bar3I AvazyakatA hai| kucha sAmAjika bAdhyatAeM use AtatAyI banA sakatI hai to kucha sahAnubhUti use eka zreSTha nAgarika bhI banA sakatI hai| manuSya meM jo sudhAra sampUrNa jIvana meM nahIM ho pAtA vaha usake antita kSaNoM meM sampanna ho sakatA hai| prazna-naitikatA kI paribhASA hara kAla meM badalatI rahI hai| taba phira vAstavika naitikatA kise kahA jAe? uttara-sAmAjika jIvana ko aniSTa mArga para bar3hane se rokane ke lie jo sAmUhika pratibaMdha lagAe jAte haiM, merI dRSTi meM vahI naitikatA ke niyama hote haiN| jJAna-vijJAna kI abhivRddhi ke sAtha-sAtha badalatI huI paristhitiyoM ke kAraNa sAmAjika jIvana paddhati meM parivartana anivArya ho jAtA hai| phira bhI hara parivartana ke sAtha jIvana-krama ko ucca se ucca stara tathA satya se adhikAdhika anuprANita banAne kA prayAsa hI usakA lakSya hotA hai| isa dRSTikoNa se yadi kisI ko Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 cintana ke kSitija para vAstavika naitikatA ke patha para pratiSThita karanA ho, to vaha satya hI ho sakatA hai / jisa prakAra eka kamare meM praviSTa hone ke lie aneka dvAra hote haiM / unameM se vibhinna paristhitiyoM meM vibhinna dvAroM kI pramukhatA badalatI rahatI hai / dvAroM kI pramukhatA kA badalate rahanA kevala suvidhA ke lie hotA hai / mUla bAta to kamare meM praviSTa honA hai / usI prakAra naitikatA kI badalatI huI paribhASAeM satya ke kamare meM praviSTa hone ke lie vibhinna paristhitiyoM meM khole gae vibhinna dvAra haiM / unake badalate rahane para bhI satya nahIM badalatA / prazna -- dhUmrapAna aura madyapAna ko vyasana kyoM kahA jAtA hai ? ye to Ajakala kI sabhyatA ke Avazyaka aMga haiM / uttara --- prazna ke prathamAMza eka prazna hai aura dvatIyAMza eka sthApanA / prathamAMza kA uttara hai ki ye donoM hI zarIra dhAraNa ke lie Avazyaka aura anivArya to haiM hI nahIM, parantu bahudhA aneka rogoM ke kAraNa banane se usameM bAdhaka hI hote haiM / eka bAra lata par3a jAne para manuSya ko unakA Asevana duharAte rahane ke lie vivaza ho jAnA par3atA hai / yahI kAraNa hai ki unheM durvyasana kahA jAtA hai| pazu apane khAdya peya ke viSaya meM prAyaH Antarika mAMga ko AdhAra mAnakara calatA hai / para manuSya usakA atikramaNa bhI karatA rahatA hai / yaha atikramaNa use asvAbhAvikatA kI ora le jAtA hai / dhUmrapAna aura madyapAna sahaja niyamoM kA atikramaNa hai / prazna ke dvitIyAMza meM jo yaha sthApanA kI gaI hai ki ye sabhyatA ke Avazyaka aMga haiM, maiM isase sahamata nahIM hUM / sAdhAraNataH sabhA meM baiThane vAle upayukta vyakti ko athavA ziSTa bartAva karane vAle vyakti ko sabhya kahA jAtA hai / dhUmrapAna karane vAlA vyakti apane AsapAsa ke vAtAvaraNa ko jaharIle dhuoM se bhara detA hai kintu usase dUsaroM ko jo asuvidhA hotI hai vaha prAyaH usa para dhyAna nahIM detA / isI prakAra madyapAna karane vAlA vyakti unmatta hokara pAgala kI taraha vyavahAra karane lagatA hai / sabhyatA ke lie jisa viveka aura buddhi kI AvazyakatA hotI hai, madyapAna ke dvArA unako Acchanna kara diyA jAtA hai| aisI sthiti meM ye donoM ziSTatA ke nahIM, kintu aziSTatA ke hI cihna ho sakate haiM / ina donoM ko Adhunika sabhyatA kA aMga mAnanA bhrama mAtra hai / yadi Aja taka aisA mAnA gayA hai yA mAnA jA rahA hai, to isa dhAraNA ko badala denA cAhie / prazna -- kisI bhI vaktavya kA sthAyI prabhAva kyoM nahIM hotA ? caritra sambandhI upadeza bAra-bAra kyoM duharAe jAte haiM ? uttara- sAdhAraNatayA kisI bhI vaktavya kA asara na hone meM do hI kAraNa ho sakate haiM / prathama to yaha ki vaktA apanI bAta ko vyavasthita aura rucipUrNa DhaMga se rakhane kI kSamatA na rakhatA ho tathA dvitIya yaha ki zrotA kI upayukta pAtratA na ho / parantu yahAM kevala prabhAva ke lie nahIM pUchA gayA hai| usake pIche eka vizeSaNa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAcAra se jur3e prazna 143 'sthAyI' jor3A gayA hai| sthAyI prabhAva kyoM nahIM hotA? isa prazna meM yaha svataH siddha hai ki eka bAra prabhAva avazya hotA hai, para vaha TikatA nhiiN| yadi prabhAva hotA hI nahIM taba to vaktA ke lie socane kI bAta thii| parantu prabhAva hotA to hai, TikatA nahIM, taba Apa logoM ke lie socane kI bAta hai| vastu kA hI abhAva ho to pAtra kA usameM koI doSa nahIM, parantu vastu DAlane para yadi vaha pAtra meM Tika nahIM pAtI ho, to avazya hI usameM koI-na-koI cheda hai| prazna ke dUsare aMza kA uttara yaha hai ki jaba durAcaraNa ke saMsarga kA bhaya nirantara rahatA hai, taba usase bacane ke lie bAra-bAra sAvadhAna karanA bhI Avazyaka hai| bhUla bAra-bAra ho to sudhAra bhI bAra-bAra apekSaNIya hai| anyathA zeSa meM bhUla hI raha jAtI hai / sambhava hai, Apa yaha mahasUsa karate hoM ki aisA karake chAtra varga kI smRti-zakti para avizvAsa prakaTa kiyA jA rahA hai / parantu aisI bAta nahIM hai| kahA jAtA hai ki asatya bAta ko sau bAra duharAne se vaha satya lagane lagatI hai| taba phira santulana rakhane ke lie satya ko duharAnA bhI Avazyaka ho jAtA hai| anyathA asatya ko hI satya samajhA jAne lgegaa| satya ko kabhI sammukha Ane kA avasara hI nahIM rhegaa| prazna : sadAcAra aura naitikatA ke lie itanA prayAsa hote hae bhI bhraSTAcAra pratidina bar3hatA jA rahA hai / isakA kyA kAraNa hai ? svatantratA ke bAda yaha bahuta hI tIvratA se bar3hA hai| uttara : isameM mukhya kAraNa to manuSya kI apanI kamajorI hI hai / para kucha asara vAtAvaraNa kA bhI kahA jA sakatA hai| para isa prazna ko eka-dUsare dRSTikoNa se yoM bhI dekhA jA sakatA hai-homiyopaithI cikitsA paddhati meM yaha mAnA jAtA hai ki jaba auSadhi dI jAtI hai, taba andara jamA huA roga ubharane lagatA hai| roga kA yoM apratyAzita ubhAra dekhakara ghabarAne kI AvazyakatA nahIM hotii| kyoMki usase dabI huI rugNatA bAhara nikala jAtI hai taba vyakti svastha ho jAtA hai| svatantratA prApti ke bAda ubharane vAlI bhraSTAcAritA bhI eka prakAra se roga kA ubhAra hI hai| paratantratA kI sthiti meM dabe hue mAnasika doSa ubhara kara eka bAra nikala jAyeMge taba phira AzA karanI cAhie ki phira se sadAcAra ke vAtAvaraNa kA nirmANa hogaa| prazna : ApakI dRSTi meM sadAcAra sAdhana hai yA sAdhya ? uttara : sadAcAra ko maiM sAdhana mAnatA hUM, sAdhya nahIM / sAdhya to jIvana kI pUrNa pavitratA athavA nirdoSatA hai| sadAcAra ke dvArA usa ucca Adarza taka pahuMcA jAtA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNa ke upadeSTA : bhagavAn mahAvIra dhurINa-yuga I0 pU0 800 se I0 pU0 200 varSa taka kA kAla itihAsa kA dhurINa yuga kahA jAtA hai / isa yuga meM saMsAra ke vibhinna dezoM meM aneka aise vyakti utpanna hue, jinhoMne apanI jIvana-paddhati aura vicAra paddhati se jana-jIvana ko atizaya prabhAvita kiyaa| cIna meM lAotse aura kanphyusiyasa jaise vicAraka, IrAna meM jarathustra jaise mArgadarzaka, yUnAna meM paithAgorasa, sukarAta aura pleTo jaise dArzanika bhArata meM upaniSadoM ke aneka RSi tathA mahAvIra aura buddha jaise AdhyAtmika mahApuruSa usI yuga kI dena haiM / isase saMsAra kI vicAradhArA meM yugAntarakArI mor3a AyA / nipaTa bhautika sukhoM kI yAcanA meM pagI huI manuSya kI cintana-praNAlI jar3a prakRti ke adhyayana se haTakara caitanya ke adhyayana kI ora unmukha huI aura manuSya ke lie bahiraMga se aMtaraMga kI ora prasthAna karane kA mArga prazasta huA / sarva tyAga bhagavAn mahAvIra kA janma isI yuga pUrvArdha meM I0 pU0 566 meM huA / bhArata kA vAtAvaraNa usa samaya pazu bali aura yAjJika kriyA kANDoM se parivyApta thA / samAja meM purohitoM kA bahumAna thA / yajJoM meM sahasroM pazuoM kI bali dI jAtI thI / 'svargakAma: yajeta, putrakAmaH yajeta, ghanakAmaH yajeta ' -- ye bhautika kAmanAeM hI jIvana kA dhyeya banI huI thIM / varNAzrama vyavasthA ne samAja ko aneka vargoM meM vibhakta kara DAlA thA aura ucca-nIca kI bhAvanA yahAM taka phaila gayI thI ki manuSya hI manuSya ke lie aspRzya bana gayA thA / bhagavAn mahAvIra ke samaya taka ye sthitiyAM apanI caramAvasthA taka pahuMca cukI thIM / unhoMne una saba paristhitiyoM ko dekhA, unake mUla ko samajhA aura phira usake nirAkaraNa kA mArga prazasta karane ke lie sAdhanA meM lIna ho gaye / unakI sAdhanA kisI Avega yA joza kA pariNAma nahIM thI / ve jozIle nahIM, gambhIra the / pUrNa yuvAvasthA meM rAjya, Rddhi, 1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 cintana ke kSitija para parivAra aura samasta sukha-suvidhAoM ko Thokara mArakara tapasvI-jIvana svIkAra karane kA unakA saMkalpa koI tAtkAlika Avega-mAtra nahIM thaa| Avega meM Akara saba kucha chor3A jA sakatA hai, para sadA ke lie nahIM / sadA ke lie to vaha kisI siddhAnta ke AdhAra para hI chor3A jA sakatA hai aura phira siddhAnta yoM hI eka dina meM nahIM bana jAyA karatA / aMkura kI taraha cintana kI bhUmikA para usakA vikAsa huA karatA hai / vikAsa kI prakriyA ko pUrNa karane ke lie lambA samaya apekSita hotA hai| mahAvIra usa prakriyA meM se gujara cuke the| apane siddhAnta kI kasauTI para sarvaprathama unhoMne apane Apako hI ksaa| sAr3he bAraha varSa kI sudIrgha sAdhanA pUrNa huI aura Atma-jJAna kI jyoti prajvalita huii| 'sva' sarva ke lie sAdhanA kI usa carama vikAsa kI avasthA meM ve jina khlaae| 'jina' arthAt vijetaa| unhoMne kisI deza ko nahIM, AtmA ko jItA thaa| maiM kisI bAharI yuddha meM nahIM, antarvattiyoM ke yuddha meM vijayI bane the| parama vijaya kA mArga AtmA se prArambha aura AtmA meM hI paryavasita hotA hai / sva-vijaya hI sarva-vijaya kA mUla maMtra hai| 'sva' kendra hai, 'sarva' paridhi / kendra ke abhAva meM paridhi kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, usI prakAra 'sva' ko chor3akara 'sarva' kI kalpanA nahIM kI jA sktii| mahAvIra kI sAdhanA kA lakSya 'sarva' nahIM 'sva' thaa| 'sva' se prArambha kara ve 'sarva' taka pahuMce the| sva-vijaya ke pazcAt hI unhoMne sarva ke lie khaa| usase pUrva ve mauna tapasvI rahe / unake pravacana samagra jagata ke jIvoM kI rakSA hetu tabhI bana sake, jabaki ve Atma-prakAza meM se niHsRta hue| vastutaH unakA 'sva' sarva ke lie unmukta ho gyaa| mahAvIra ke upadezoM kA unmukta svara Atma-jAgaraNa kA svara hai| ve kisI zakti-vizeSa se yAcanA nahIM krte| unakA kathana to apanI hI ananta-zaktiyoM meM vizvAsa karane kA hai| jo kucha pAnA hai, vaha bAhara se nahIM andara se hI pAnA hai, vaha bhI prApta ko hI pAnA hai, aprApta ko nahIM / aprApta kabhI pAyA hI nahIM jA sakatA / jo hamAre meM nahIM hai, vaha kabhI A nahIM sktaa| isI prakAra jo hamAre meM hai, vaha kahIM jA bhI nahIM sakatA / bAta kevala itanI hI hai ki jo kucha hamAre pAsa hai, vaha abhI taka AvRta hai, hamAre pAsa hote hue bhI hameM jJAta nahIM hai| usa para se AvaraNa haTA denA hI use pA lenA hai| varNa-vyavasthA ko amAnyatA mahAvIra ke Atma-jAgaraNakArI upadeza kA pariNAma bar3A gambhIra huaa| jo vyakti yA jAtiyAM apane ko janmataH hIna mAnane lagI thIM yA unheM aisA mAnane Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNa ke upadeSTA mahAvIra 146 ke lie bAdhya kara diyA gayA thA, unameM Atma-gaurava jAgarita huaa| harikezabala jaise cANDAla-kulotpanna zUdratva kI sImA se bAhara nikale aura saMnyasta hokara devapUjita bana gaye / janmanA zUdratva mAnane vAle dhArmika purohitoM para bhI usakA gaMbhIra pariNAma huaa| ve bhI sahasroM kI saMkhyA meM bhagavAn mahAvIra ke ziSya banakara mAnava jAti ke samAnatva kA pracAra karane meM laga gye| ___ mahAvIra ke samakAlIna buddha ne bhI varNa-vyavasthA ko amAnya kiyA thaa| zramaNa paramparA kI ina donoM dhArAoM ne eka bAra ke lie samagra bhArata kI AtmA ko Andolita kara diyA thaa| yaha durbhAgya hI kahanA cAhie ki vaha AvAja kAlAntara meM kSINa ho gayI aura varNa-vyavasthA ko mAnya karane vAloM ne punaH prabalatA se usakI sthApanA kara DAlI / parantu taba se vaha AvAja kabhI banda nahIM ho paayii| Age se Age aneka vyaktiyoM ne, yahAM taka ki svayaM vaidika dharma ko mAnya karane vAloM ne bhI vaha AvAja utthaayii| isa yuga meM mahAtmA gAMdhI ne to ise samagra bhArata kA eka yakSa-prazna banA diyA thaa| phira bhI abhI taka Atma-jAgaraNa kI vaha lau sarvathA bujhI nahIM hai, to itane vega se prajvalita bhI nahIM ho pAyI hai ki jisase varNavyavasthA kI vaha punarujIvita bhAvanA jalakara rAkha ho jAe / yadyapi varNa-vyavasthA se utpanna aspRzyatA ko bhArata ne Aja kAnUnI aparAdha ghoSita kara diyA hai phira bhI vyAvahArika dharAtala para abhI use parAjita karanA zeSa hai / Atma-jAgaraNa kA abhAva hI usameM bAdhaka banA huA hai| kAnUna apane Apa meM nirjIva hI banA rahatA hai, jaba taka ki janatA ke Atma-jAgaraNa kA caitanya usameM nahIM A jaataa| nArI jAgaraNa kA sUtrapAta varNa-vyavasthA ko amAnya karane ke atirikta bhagavAn mahAvIra kI dUsarI sAmAjika dena thI-nArI-jAti kA jAgaraNa / usa yuga meM nArI kA mahattva eka bhoga-sAmagrI se bar3hakara kucha nahIM thA / dhana-dhAnya Adi ke samAna vaha bhI parigraha kI hI eka vastu mAtra thii| usake zoSaNa kI kahAnI karuNAdraM kara dene vAlI hai| manuSya ne mandiroM meM use devadAsI banAyA, vidhavA ho jAne para pati ke zava ke sAtha hI dagdha ho jAne ke lie bAdhya kiyA, pApa, patana aura naraka kI kAlI chAyA kahakara tyAjya btlaayaa| nArI ne bhI usa savako apanA durbhAgya samajhakara svIkAra kara liyaa| usake parityAga kI kahAnI rAmAyaNa se lekara nirantara sunane meM AtI rahI hai| isa prakAra kI kaThora. pRSThabhUmi meM mahAvIra kI ukta dena kA mahattva AMkA jA sakatA hai| unake sama-sAmayika gautama buddha jaise samartha vyakti bhI apane saMgha meM nArI ko sthAna dene kA sAhasa nahIM kara pAye the| bAda meM jaba apane priya ziSya Ananda ke dabAva se unhoMne strI ko saMgha meM sthAna diyA to anicchA se hI diyA aura use saMgha ke lie khatarA batalAyA jo ki bAda meM satya bhI niklaa| parantu Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 cintana ke kSitija para mahAvIra ko na kabhI vaisA bhaya huA aura na unake saMgha meM kabhI vaisI sthiti panapI hii| unhoMne sAdhanA ke kSetra meM puruSa ke samAna hI strI ko mahattva diyA aura use mokSa kI adhikAriNI mAnA / Aja samAnatA kI bAta karanA sahaja hai, parantu Aja se DhAI hajAra varSa pUrva aisA soca pAnA bhI sahaja nahIM thaa| isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki taba ise siddhAntataH prarUpita karane aura vaisI vyavasthA kara use kArya rUpa dene meM kitanA sAhasa aura dhairya cAhie thaa| mahAvIra ke isa kArya ko nArI-jAti ke Atma-jAgaraNa kA sUtrapAta kahA jA sakatA hai / ahiMsA aura anekAnta ahiMsA aura anekAnta bhagavAn mahAvIra kI AdhyAtmika aura dArzanika dena kahI jA sakatI haiN| yajJa kI hiMsA ko hiMsA taka na mAnane vAloM ke yuga meM vAyu aura vanaspati taka ke sUkSma jIvoM ke prati AtmIyatA batalAnA tathA samagra vizva meM ahiMsA-sthApanA kI bhAvanA rakhanA bahuta bar3e Atma-vizvAsa kI hI bAta ho sakatI hai| unakI ahiMsA-vRtti kA prabhAva itanA vyApaka huA ki hiMsA-dharmiyoM ko bhI 'ahiMsA paramo dharmaH' kahane ke lie bAdhya honA pdd'aa| AcAra kSetra meM jahAM ahiMsA ne adhyAtma bhAva ko Age bar3hAkara jana-mAnasa ko jagAyA, vahAM vicAra-kSetra meM anekAntavAda ne / yadyapi bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA aura anekAnta kA upayoga dharma-kSetra meM hI kiyA, parantu ye sAmAjika, rAjanItika Adi anya kSetroM meM bhI saMgharSa-mukti aura samanvaya ke lie upayogI ho sakate haiN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAvatAra bhagavAn mahAvIra AdhyAtmika mahApuruSoM meM bhagavAna mahAvIra kA nAma bar3e gaurava ke sAtha agrima zreNI meM liyA jAtA hai / unhoMne bhautikavAda meM pagI janatA kI vicAradhArA ko AdhyAtmikatA kI ora yugAntarakArI mor3a pradAna kiyA tathA jar3a prakRti kI gaveSaNA meM vyasta mAnavIya cintana ko cetanAmaya AtmA kI gaveSaNA kA nayA AyAma diyaa| usameM manuSya ke lie sthUla se sUkSma kI ora tathA bahiraMga se antaraMga kI ora prasthAna karane kA mArga prazasta huaa| unhoMne apanI jIvana-paddhati aura vicAra-paddhati--donoM se hI jana-mAnasa ko atyanta prabhAvita kiyA / ahiMsA dharma ke to ve avatAra hI mAne jAte the / rame nahIM vaibhava meM bhagavAna mahAvIra vaibhava meM janme aura vaibhava meM hI pale-puse / parantu unakA mana usameM nahIM ramA / ve mAnavIya saMskAroM ke viSaya meM socate, manana karate aura unheM vikasita karane ke upAya khojate / vaha aisA yuga thA, jisameM dharma ke nAma para sahasroM nirIha pazuoM kI bali dI jAtI thii| varNAzrama-vyavasthA kA rUpa itanA dUSita ho gayA thA ki usase manuSya hI manuSya ke lie aspRzya bana cukA thaa| dAsa-prathA ne manuSya ke jIvana ko pazu se bhI hInatara banA diyA thaa| samAja ke ardhAga nArI jAti ke lie vikAsa ke saba dvAra banda kiye jA cuke the / vaha mAtra eka bhogasAmagrI ke rUpa meM hI pratiSThita raha gayI thii| sAdhanA ke patha para bhagavAn mahAvIra ne ina sabhI paristhitiyoM ko dekhA, unake mUla ko samajhA aura phira unake nirAkaraNa kA mArga prazasta karane ke lie unhoMne pahale pahala svayaM ko sAdhane kI taiyArI kii| tIsa varSa kI paripUrNa yuvAvasthA meM samagra parivAra aura rAjya kA moha chor3akara ve sAdhanA meM lIna ho gaye / sAr3he bAraha varSa kI sudIrgha sAdhanA ke dvArA unhoMne svayaM ko hI apane siddhAntoM kI kasauTI para prkhaa| Akhira Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 cintana ke kSitija para sAdhanA pUrNa huii| AtmajJAna kI prakhara jyoti prajvalita huI / Atma-vijaya kI usa paramonnata avasthA meM ve 'jina' khlaae| jinatva-prApti ke pazcAt hI unhoMne saMsAra ko dharma-sandeza diyaa| usase pUrva ve nirantara mauna tapasvI bane rhe| ratnatrayI unhoMne apane dharma-sandeza meM hara vyakti ke lie samyag darzana, samyag jJAna aura samyag cAritra ke rUpa meM ratnatrayI kI AvazyakatA btlaayii| sAdhanA-mArga meM praviSTa hone ke lie sarvaprathama samyag darzana arthAt samyak zraddhA kI AvazyakatA hai / bhautika padArthoM se pare AtmAdi tattvoM para zraddhA hue binA sAdhanA ke lie koI lakSya nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA / nirlakSya sAdhanA to niruddezya bhaTakane ke samAna vyartha kA prayAsa mAtra hai| korI zraddhA se bhI kAma nahIM cala sakatA, ataH unhoMne kahA-zraddhAzIla vyakti ko satata manana karate rahanA cAhie, jo ki zraddhA aura vizvAsa ko samyak jJAna aura prakAza ke rUpa meM pariNata kara detA hai| yahAM bhI rukane kI AvazyakatA nahIM hai / Age bar3hakara apane jJAna ko AcaraNa meM DhAlanA cAhie / yahI samyak cAritra hai / AcaraNa-zUnya korA zabda-jJAna yA siddhAnta-jJAna trAtA nahIM ho sktaa| sAdhanA ke isa mArga ko unhoMne brAhmaNa, zUdra, strI-puruSa sabhI ke lie samAna rUpa se mokSadAyI btlaayaa| mahAvrata : aNuvrata unhoMne sadAcaraNa ke lie ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ina pAMca vratoM kI prarUpaNA kii| saMnyasta jIvana bitAne vAlA inheM akhaNDa rUpa se svIkAra karatA hai taba ye mahAvrata kahalAte haiM aura gRhastha jIvana bitAne vAlA inheM kramika vikAsa kI bhAvanA se yathAzakya grahaNa karatA hai, taba annuvrt| ___ pAMcoM vratoM kA mUla unhoMne ahiMsA ko btlaayaa| ahiMsA kI bhAvanA mana meM pratiSThita nahIM ho jAtI, taba taka anya kisI bhI vrata kI niSThApUrNa sAdhanA asambhava hai / unhoMne batalAyA ki ahiMsA kA artha prANivadha-varjana mAtra hI nahIM hai, apitu vaha prANimAtra ko Atmopamya mAnane se bhI sambaddha hai| usakA phalita hotA hai--vizvaprema / sUkSmatA kI dRSTi se kahA jAe, to ahiMsA kA sambandha anya prANiyoM kI apekSA svayaM se adhika hai, ataH apanI dUSita pravRtti aura dUSita cintana bhI hiMsA meM samAviSTa hai isIlie pUrNa ahiMsA kI sAdhanA ke stara para zeSa sabhI vratoM kA usameM samAveza ho jAtA hai| ahiMsA bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko prathama dharma isalie bhI kahA ki usameM samAja kI Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T ahiMsAvatAra bhagavAn mahAvIra 153 tatkAlIna samasyAoM kA samAdhAna nihita thA / ve jAnate the ki ahiMsA kI bhAvanA panapegI to Atma-tulyatA ke AdhAra para pazu-pakSiyoM ke prati dayA kI bhAvanA jAgegI / usase yajJa tathA rasa - lolupatA ke lie kiyA jAne vAlA pazuvadha banda hogA / isI prakAra dAsa prathA, aspRzyatA aura strI - laghutA kI bhAvanAeM bhI miTeMgI / yadyapi yuga-pravAha hiMsA kA samarthaka thA, parantu unhoMne nirbhIkatApUrvaka apane vicAra rakhe aura usa pravAha ko badalane meM saphala hue / Aja bhArata kI koTi-koTi janatA ke mana meM ahiMsA ke prati jo anurAga hai, usameM bhagavAn mahAvIra ke usa upadeza kA paripUrNa prabhAva hai / anekAnta manuSya apanI kriyAoM ke dvArA to hiMsA meM pravRtta hotA hI hai, para vicAroM se bhI hotA hai, ata: vicAra jagat meM ahiMsA ke pravezArtha unhoMne anekAntavAda kA nirUpaNa kiyA / unhoMne kahA - hara padArtha yA tattva ko aneka dRSTiyoM se dekho / ekAnta dRSTi se dekhane para usake sAtha nyAya nahIM ho sakatA / pratyeka vastu ke aneka pahalU hote haiM, ataH hamArI dRSTi bhI una saba pahaluoM ko samanvita rUpa se dekhakara nirNaya karane vAlI honI caahie| kisI eka hI pakSa kA AgrahapUrNa poSaNa ahiMsAvAdI ke lie upayukta nahIM / anekAntavAdI hokara hI vaicArika kSetra meM ahiMsA kI pAlanA kI jA sakatI hai| prAsaMgika haiM Aja bhI bhagavAn mahAvIra ke yuga se lekara adyatana yuga taka vicAroM va vyavahAroM meM bahutabahuta parivartana Aye haiM / bahuta-sI prAcIna mAnyatAeM va dhAraNAeM viluptaprAya ho cukI haiM | sAmAjika tathA saiddhAntika kSetra meM bhI aneka naye mor3a A cuke haiM, phira bhI bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA aura anekAnta ke apane mahAn siddhAntoM dvArA jisa dRSTikoNa kA nirUpaNa kiyA, usakI Aja bhI utanI hI AvazyakatA hai / ahiMsAvatAra bhagavAn mahAvIra kI nirvANa jayantI ke isa avasara para unake zrIcaraNoM meM hama tabhI zraddhAMjali arpita karane ke adhikArI ho sakate haiM, jabaki unake upadezoM ko jIvana meM sthAna de pAyeM aura vizva - prema tathA samanvayI dRSTikoNa ko Age bar3hA pAyeM | Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka krAnti ke purodhA : bhagavAn mahAvIra varddhamAna se mahAvIra bhagavAna mahAvIra bhArata ke una nara-ratnoM meM se eka the, jinake vyaktitva kA prabhAva yugoM-yugoM taka jIvita rahatA hai aura mAnava jAti ke pragati-mArga para prakAza phailAtA hai / apane lie jIne vAloM kI saMsAra meM koI kamI nahIM hai, parantu apane jIvana ko sabake lie samarpita kara DAlane vAloM kI saMkhyA to aMguliyoM para ginane yogya hI pAyI jAtI hai / bhagavAn mahAvIra una aMguligaNya vyaktiyoM kI agrasaMkhyA meM the| manuSya apane kartavya ke bala para bhagavAn bana jAtA hai---isa satya ke ve eka sajIva udAharaNa the| unakA janma I0 pU0 san 566 meM caitra zuklA trayodazI ke dina huaa| jJAtavaMzI rAjA siddhArtha unake pitA aura videha janapada kI rAjakumArI trizalA unakI mAtA thii| bihAra pradeza ke aMtargata kSatriya kuMDanagara unakA janma-sthAna thaa| unake janma ke sAtha hI rAjya meM dhana-dhAnya aura AnaMda kI pracura vRddhi huI, ataH mAtA-pitA ne unakA guNAnurUpa nAma varddhamAna rkhaa| bAda meM ve 'mahAvIra' nAma se adhika prasiddha hue| yaha nAma unakI nirbhayatA, balavattA aura sahiSNutA kI parAkASThA dekhakara janatA dvArA diyA gayA / vastutaH unakA samagra jIvana usa vIratA kI hI eka kahAnI thA, jisameM krUratA yA para-pIr3ana ke lie nAmamAtra ko bhI sthAna nahIM thaa| vaha yuga mahAvIra jisa vaMza meM utpanna hue the, unameM svAvalambana, svataMtratA aura samAnatA ko bahuta mahattva prApta thA, ataH prArambha se unakI vRtti ina guNoM se anuprANita rhii| Age calakara ye hI bIja AdhyAtmikatA kI bhUmi para aMkurita hue aura samagra prANiyoM ke lie zubhaphaladAyI bne| tIsa varSa taka ve ghara meM rhe| yauvana, sampatti aura sattA kI pracuratA cAroM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka krAnti ke purodhA bhagavAn mahAvIra 155 ora bikharI huI thI, phira bhI unake mana meM una sabake prati koI AkarSaNa nahIM thA / ve tatkAlIna mAnava-samAja meM vyApta dhArmika, naitika aura sAmAjika kuMThAoM ke nirAkaraNa kI bAta socate rahe / jyoM-jyoM ve isa viSaya ke ciMtana kI gaharAiyoM meM utarate gae, tyoM-tyoM adhikAdhika spaSTatA ke sAtha yaha anubhava karane lage ki jIvana ke prati janatA ke socane ke prakAra meM AmUla-cUla parivartana kI AvazyakatA hai / unhoMne usa samaya kI samasyAoM kA samAdhAna sudhAra meM nahIM, kintu vicAra krAnti meM hI saMbhava paayaa| Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva ke yuga ko apanI kalpanA kI rIla para utAra kara jarA dhyAna se dekhie| kaisA thA vaha yuga, kitanI rUr3ha paramparAoM aura daMbhoM se ghira gayA thA usa samaya kA mAnava jIvana ? parvata kI coTI se phisale hima-khaMDa kI taraha sArA samAja hI bar3I tejI se nIce kI ora lur3hakatA jA rahA thaa| bacAva asaMbhava laga rahA thA, vinAza sunizcita / usa samAja ko vinAza kI ora jAne se kauna roka sakatA hai, jisane jAtigata zreSThatA aura hInatA ke vicAroM kI kalpanAtmaka dIvAra khar3I karake manuSya-manuSya meM paraspara alagAva utpanna kara die hoN| dharma ke nAma para saMkhyAtIta mUka pazuoM kI bali car3hAne ko mAnyatA pradAna kI hoM, dharma viSayaka adhikAra jAti vizeSa ke lie hI surakSita kara die hoM aura mAtajAti ko jJAna ke adhikAra se sarvathA vaMcita kara diyA ho| mahAn nigraMtha bhagavAna mahAvIra ne tatkAlIna bhAratIya samAja kI sabhI samasyAoM para vicAra kiyA aura unake udgama ko khoja nikaalaa| unhoMne pAyA ki sabhI samasyAeM mAnava-hRdaya meM vyApta hotI haiM / jaba taka etad viSayaka ajJAna dUra nahIM kara diyA jAtA, taba taka kisI bhI samasyA kA samucita samAdhAna ho nahIM sktaa| vastusthiti jAna lene ke pazcAt ajJAna-mUlaka rUr3hiyoM kA aMta svataH hI saMbhava ho jAtA hai| isIlie unhoMne apane antardarzana meM jJAna ko anivArya batalAyA aura usI ke prakAza meM kI jAne vAlI kriyAoM ko mahAn phaladAyinI btaayaa| ajJAna yA mithyAtva ko unhoMne bhava-bhramaNa kA mUla hetu maanaa| dUsaroM ko mArga batalAne se pUrva ve svayaM carama sImA taka usakA nirIkSaNa kara lenA Avazyaka samajhate the, isIlie 30 varSa kI pUrNa yuvAvasthA meM hI unhoMne sabhI prakAra ke sahaja prApta indriya-sukhoM ko Thokara mAra dI aura Atma-vijaya ke mArga para nirbhaya hokara ekAkI hI Age bar3ha cle| ve Abhyantara aura bAhyarUpa se sabhI prakAra kI graMthiyoM se mukta hokara nigraMtha bana gae / nigraMtha banane ke sAtha hI unhoMne jo prAthamika pratijJAeM kI, unameM se kucha nimnokta haiM 1. Aja se maiM samasta pApAcaraNoM se nivRtta hotA huuN| mana, vacana aura Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 cintana ke kSitija para kAyA se na maiM koI sapApa AcaraNa karUMgA, na kisI se aisA AcaraNa karavAUMgA aura na kisI ke aise AcaraNa kA anumodana kruuNgaa| 2. Aja se maiM vyutsRSTakAya tyakta-deha hokara vihAra kruuNgaa| kAyA ke bacAva ko mahattva nahIM dUMgA, lakSya siddhi ke lie use bhI homa dene ko taiyAra rhuuNgaa| 3. kisI ke dvArA die gae athavA sahaja utpanna kaSToM ko samabhAva se shuuNgaa| unakI nivRtti ke lie kisI kI sahAyatA svIkAra nahIM kruuNgaa| 4. rAga aura dveSa ke baMdhana se dUra rahakara vItarAga bhAva kI ArAdhanA kruuNgaa| uparyukta pratijJAoM ke sAtha hI mahAvIra kA sAdhanA kAla prArambha huaa| yaha kAla lagabhaga sAr3he bAraha varSa taka nirantara calatA rhaa| isameM ve bahudhA mauna, ekAMtavAsa, abhaya, tapazcaryA aura tattva ciMtana meM lIna rahe / phalasvarUpa unheM mana, vacana aura tana kI pUrNa nirdoSatA prApta huI aura ve vItarAga bana ge| usI samaya unheM kaivalya kI bhI prApti huii| jisa prakAra ziva ne kAma ko bhasma kiyA thA, buddha ne mAra para vijaya pAyI thI, usI prakAra mahAvIra ne moha kA vinAza kiyA aura ve AtmajayI bane / sAdhanA kI pUrNatA ke pazcAt unhoMne dharmopadeza diyA aura janatA ko kalyANa kA mArga btlaayaa| saMnyastoM ke lie mahAvata tathA gRhasthoM ke lie aNuvrata dharma kI sAdhanA ko unhoMne Avazyaka btlaayaa| unake upadezoM kA aisA acUka prabhAva haA ki mahAn yajJakarmI indrabhUti Adi aneka vidvAn va abhimAnI brAhmaNoM, skaMdaka Adi aneka tApasoM, udayana Adi aneka prabhAvazAlI rAjAoM tathA vaizya, kumhAra, kRSaka aura zUdra kahI jAne vAlI jAtiyoM taka ne unakI ziSyatA svIkAra kii| bhagavAn mahAvIra ne samAja meM jAti yA varNa ke AdhAra para khar3e kiye gae vaiSamya kA bar3I prabalatA se khaMDana kiyaa| unhoMne kahA-sampUrNa manuSya jAti eka hai| usameM uccAvacatA kA bheda DAlanA bhayaMkara aparAdha hai / jAtIya-vizeSa meM utpanna hone mAtra se koI pUjanIya nahIM bana jAtA, pUjanIya to guNotkarSa se banatA hai| ___ unhoMne manuSya mAtra ke lie dharmapAlana meM samAna adhikAra kI ghoSaNA kii| ahiMsA ko parama dharma batAte hue unhoMne kahA-yajJArtha kI jAne vAlI pazubali ajJAna kA pratiphala hai| unakA yaha upadeza yugavANI banakara janatA ke hRdaya meM samAtA calA gyaa| Atma-vijaya bhagavAna mahAvIra dvArA batalAe gae mArga ko yadi kisI eka hI zabda meM vyakta karanA ho to vaha zabda hogA--'Atma-vijaya' / isake binA kisI bhI sAdhaka kI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka krAnti ke purodhA bhagavAn mahAvIra 157 sAdhanA pUrNa nahIM ho sakatI / Atma-vijaya para unhoMne kitanA bala diyA, yaha unake nimnokta udgAroM se spaSTa ho jAtA hai 1. vAstavika vijetA vaha nahIM hai, jo bhayaMkara yuddha meM lAkhoM manuSyoM para vijaya pA letA hai, kintu vaha hai jo apane Apa para vijaya pA letA hai / 2. yadi tumheM yuddha hI priya hai, to bAhara ke ina tuccha yuddhoM ko chor3akara apane Apa se yuddha karo / AtmajayI hI isa loka tathA paraloka meM sukhI hotA hai / 3. tuma svayaM hI apane zatru tathA mitra ho / unheM bAhara khojanA vyartha hai / 4. svayaM hI svayaM ko dekho aura nirNaya karo ki tumane kyA kiyA hai tathA kyA karanA cAhie / ahiMsA, aparigraha aura anekAnta bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA, aparigraha aura anekAnta para vizeSa bala diyA / ahiMsA se unakA tAtparya kisI prANI kI hatyA se bacane taka hI sImita nahIM thA, kintu bure ciMtana ko bhI unhoMne hiMsA mAnA aura usase bacanA Avazyaka batalAyA / aparigraha se bhI unakA tAtparya artha-saMgraha na karane mAtra se na hokara yaha thA ki vastu ke prati mamatva - va-buddhi kA visarjana hI aparigraha hai / mamatva miTe binA saMgraha-buddhi miTa nahIM pAtI / anekAnta se unakA tAtparya thA -- kisI bhI tattva yA padArtha ko ekAMta dRSTi se dekhane para usake sAtha nyAya nahIM kiyA jA sakatA / pratyeka vastu ke aneka pahalU hote haiM, ataH hamArI dRSTi bhI una sabhI pahaluoM ko samanvita rUpa se dekhakara nirNaya karane vAlI honI caahie| anyathA hama kisI eka hI pakSa kA Agraha - pUrNa poSaNa karate hue asatya ke poSaka bana sakate haiM / ahiMsA kA siddhAMta kalahoM aura yuddhoM meM Asakta mAnava jAti ko zAMti kA varadAna de sakatA hai / aparigraha kA vyavahAra sAmAjika jIvana kI viSamatAoM aura zoSaNa ke viparIta samatA kI sthApanA meM sahayogI ho sakatA hai / usI prakAra anekAnta kA prayoga, vastu, vyakti aura vicAroM ke prati hameM sahanazIla tathA gaveSI banakara nyAyavAdI banane kI preraNA detA hai / mahAvIra ke upadeza : vartamAna yuga Aja se DhAI hajAra varSa pUrva unhoMne jo siddhAMta mAnava jAti ke sammukha rakhe the, unakA upayoga Aja bhI utanA hI Avazyaka jAna par3atA hai, jitanA ki usa yuga meM thaa| Aja to kahIM adhika hiMsA, artha-saMgraha aura pakSa- prAbalya cala rahA hai / vinAzakArI astroM ke nirmANa ne mAnava-sabhyatA ko vinAza ke kagAra pA lA khar3A kiyA hai / vyakti se vyakti kA zoSaNa Age bar3hakara rASTra se rASTra kA zoSaNa bana gayA hai| vizva aneka ziviroM meM vibhakta ho gayA hai aura pratyeka zivira kA netA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 cintana ke kSitija para apane hI vicAra ko pUrNa satya mAnakara anya ko bhI manavAne kA AgrahI banA huA hai / apane virodhI rASTra kA mAna-mardana karane ke lie dUsare rASTra vahAM AtaMkavAda ko prazraya dekara AtaMka phailAne tathA use vighaTita karane kA prayAsa kara rahe haiN| hInatA graMthi se pIr3ita aneka AtaMkavAdI saMgaThana niraparAdha nAgarikoM kI hatyA kara svayaM ko kRtakRtya mAna rahe haiN| dharma, bhASA aura matavAda Adi ke nAma para aneka saMgaThana pArasparika vivAda meM khama Thokakara eka-dUsare ko parAjita karane para tule hue haiN| aisI sthiti meM bhagavAna mahAvIra ke ye ahiMsA, maitrI, samatA evaM sahiSNutA ke upadeza aura bhI adhika Avazyaka tathA sAmayika ho gae haiN| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa eka : hajAroM cehare AcAryabhikSu kA samasta jIvana usa pavitra pustaka ke samAna thA, jisake pratyeka pRSTha kI pratyeka paMkti preraNAdAyaka hotI hai / sArthaka va soddezya zabda-saMyojana, nirbhIka va nirlipta abhivyakti aura sAdyanta satya-pratibaddhatA, ye usa pustaka kI pavitratA ke sAkSya haiM / jisane bhI use par3hA, nayI sphUrti se bhara gayA / sahasroM-sahasroM vyakti unake samparka meM Ate rahate the, unameM anukUla aura pratikUla--donoM hI prakAra ke hote the, parantu unase prabhAvita hue binA zAyada hI koI baca pAtA thaa| nadI ke pravAha kI taraha nirantara gatizIla svAmIjI kI saMyama-yAtrA kI pratyeka lahara na jAne kitane vyaktiyoM kI pipAsA zAnta kara gaI, kitanoM ke uttApa kA haraNa kara gaI aura kitanoM kI sUkhatI huI khetiyAM lahalahA giiN| sAtha meM yaha bhI satya hai ki na jAne vaha kitane avarodhoM ko DhahAkara apane sAtha bahA le gii| jana-kalyANa ke uddezya se kiyA gayA svAmIjI kA jana-samparka ratnatrayI kI vRddhi karane meM atyanta saphala rahA / samparka viSayaka vicitra ghaTanAeM ikSu ke choTechoTe poroM kI taraha atyanta sarasa aura sumadhura to haiM hI, mAnasika aura AdhyAtmika dRSTi se baladAyaka bhI haiN| ___ svAmIjI kA jIvana-paTa ghaTanAoM ke hI tAne-bAne se bunA huA thA, isalie kahA jA sakatA hai ki unheM ghaTanAoM ke mAdhyama se jitanI saralatA se samajhA jA sakatA hai, utanI saralatA se anya kisI mAdhyama se nhiiN| pratyeka ghaTanA unake vividhAMgI jIvana ke kisI-na-kisI naye pahalU kI avagati pradAna karatI hai / hIre ke pahaluoM ke samAna sabhI ghaTanAoM kA apanA-apanA pRthak saundarya aura pRthak kaTAva-chaMTAva hai| phira bhI sampUrNa jIvana-saundarya ke sAtha unakA avikala sAmaMjasya banA huA hai| burAI meM bhI bhalAI kI khoja saMsAra meM aise vyakti bahuta kama mileMge, jo apane kAnoM se apanI niMdA sunakara bhI uttejita na hoN| svAmIjI meM yaha vizeSatA itanI utkRSTa thI ki ve apanI niMdA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 cintana ke kSitija para ko haMsate hue suna hI nahIM lete the, kintu apane hI hAthoM se una bAtoM ko likha bhI lete the| unake hAtha se likhe hue aise aneka patra Aja bhI surakSita haiM, jina para unake tathAkathita avaguNa likhe hue haiN| unake jIvana meM aise avasara aneka bAra Aye, jaba svayaM unhIM ke sAmane tathA agala-bagala ke sthAnoM para virodhI loga unake viruddha pracAra karane lage aura ve cupacApa sunate rahe / svAmIjI apane virodhiyoM dvArA kiye gaye kisI bhI kArya ko prAyaH guNa rUpa meM lene kA hI prayAsa kiyA karate the| kahA jA sakatA hai ki ve ananya rUpa se guNagrAhI vyakti the / guNa ko grahaNa karanA aura mAnanA eka bAta hai, para kisI ke dvArA pratyakSa rUpa se niMdA kiye jAne para bhI usameM kahIM-na-kahIM guNa ko khoja nikAlane kA prayAsa karanA bilakula dUsarI bAta hai| yaha to kisI mahApuruSa kA hI kArya ho sakatA hai| svAmIjI nissaMdeha aise hI vyaktiyoM meM se the, jo burAI meM bhI bhalAI khoja lete haiN| avaguNa nikAlane hI haiM kisI ne Akara svAmIjI ko batalAyA ki amuka sthAna para loga ekatrita ho rahe haiM aura vahAM amuka vyakti Apake avaguNa nikAla rahA hai| svAmIjI bole-~-'nikAla hI rahA hai, DAla to nahIM rahA? yaha to bahata acchI bAta hai| mujhe avaguNa nikAlane hI haiN| kucha maiM nikAlUMgA, kucha vaha nikAlegA, calo, isa prakAra ve aura bhI zIghra nikala jaaeNge|' Thoka-bajAkara dekhatA hai eka bAra carcA meM parAjita hokara eka bhAI ne vizavaza svAmIjI kI chAtI para makkA mArA aura cala diyaa| sAdhuoM ko vaha bahuta burA lagA / unhoMne svAmIjI se prArthanA kI ki aise ayogya vyaktiyoM se carcA karane meM koI lAbha nahIM hai| ___ svAmIjI ne muskarAte hue kahA--'jaba koI manuSya do-cAra paise mUlya kI miTTI kI haMDiyAM kharIdatA hai, taba pahale use Thoka-bajAkara dekha letA hai ki kahIM phUTI huI to nahIM hai ? yahAM to phira jIvana bhara ke lie gurudhAraNA karane kI bAta hai, ataH yaha becArA Thoka-bajAkara dekha lenA cAhe, to anucita kyA hai ?' sAdhu kauna aura DhoMgI kauna ? kisI vyakti ne svAmIjI se pUchA-'saMsAra meM sAdhu kA veza pahanane vAloM kI saMkhyA bahuta hai| unameM sacce kauna haiM aura DhoMgI kauna ?' svAmIjI ne kahA-'kisI vaidya se eka acakSu vyakti ne pUchA----isa nagara meM naMge kitane haiM aura savastra kitane ? vaidya ne kahA- unakI ginatI karanA merA kAma Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa eka : hajAroM cehare 161 nahIM hai| maiM auSadhi ke dvArA tumhArI dRSTi ThIka kara detA hUM, phira tuma svayaM gina lenA / isI prakAra vyaktizaH kisI ke viSaya meM kucha kahanA mere lie ucita nhiiN| maiM sAdhu ke lakSaNa batalAkara tumheM dRSTi pradAna kara sakatA hUM, phira sAdhu aura asAdhu ke viSaya meM jAMca tuma svayaM kara lenaa| pUrvajoM kA astitva eka bAra kelavA ke ThAkura mokhamasiMhajI ne svAmIjI se pUchA---'Apa Agama sunAte haiM, usameM bhUta aura bhaviSya sambandhI aneka ghaTanAeM AtI haiM, parantu unheM kisI ne dekhA nahIM hai, ataH ve satya haiM yA nahIM, isakA nirNaya kaise ho ?' svAmIjI ne kahA- 'tuma apane pUrvajoM ke nAma tathA unake jIvana-sambandhI aneka ghaTanAeM jAnate ho, parantu unako tumane dekhA nahIM hai, taba unakI satyatA para kaise vizvAsa karate ho?' ___ThAkura bole-'pUrvajoM ke nAma tathA unakI jIvaniyAM bhAToM kI pustakoM meM likhI huI haiM, unhIM ke AdhAra para hama jAnate haiN|' svAmIjI ne kahA-'bhAToM ke asatya bolane tathA likhane kA tyAga nahIM hai, phira bhI unakI likhI ghaTanAoM ko satya mAnate ho, taba jJAniyoM dvArA prarUpita zAstroM ko satya mAnane meM koI kaThinAI nahIM honI caahie|' ThAkura bar3e prasanna hue aura kahane lage-'praznoM kA aisA prabhAvazAlI uttara dene vAlA anya koI vyakti maiMne nahIM dekhaa|' chaha mahIne bace vi0 saM0 1853 meM svAmIjI mAMDhA pdhaare| vahAM gRhasthAvasthA meM hemajI ne siriyArI se Akara darzana kiye| dUsare dina prAtaH svAmIjI ne kuzalapura kI ora vihAra kiyA tathA hemajI nImalI ke mArga se siriyArI kI ora cala diye / mArga meM svAmIjI ko acche zakuna nahIM hue, ataH ve bhI mArga ko chor3akara nImalI kI ora hI A gaye / hemajI kI gati manda thI aura svAmIjI kI teja, ataH pIche se calane para ve unase A mile / svAmIjI ne AvAja dete hue kahA'hemar3A ! hama bhI idhara hI A rahe haiN|' hemajI ne svAmIjI ko dekhA, to Thaharakara vandana kiyA aura pUchA-'Apane to kuzalapura kI ora vihAra kiyA thA, phira idhara kaise ?' svAmIjI ne kahA--'yahI samajha le ki Aja tere lie hI Aye haiN|' hemajI ne kahA-'bar3I kRpA kii|' svAmIjI bole--'tU lagabhaga tIna varSa se kaha rahA hai ki merI dIkSA lene kI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 cintana ke kSitija para bhAvanA hai, para aba apanA nizcita nirNaya batalA ki mere jIte jI legA yA marane ke pazcAt ?' svAmIjI kI ukta bAta hemajI ke hRdaya meM coTa kara gyii| ve khinna hokara bole-'Apa aisI bAta kyoM kahate haiM ? mere kathana kI satyatA meM Apako zaMkA ho to nau varSa ke pazcAt abrahmacarya kA tyAga karA deN|' svAmIjI ne tyAga karavA diye aura kahA--'lagatA hai vivAha karane kI icchA se tUne ye nau varSa rakhe haiN| parantu tujhe yaha samajha lenA cAhie ki lagabhaga eka varSa vivAha hote-hote laga jAyegA / vivAha ke pazcAt yahAM prathA ke anusAra eka varSa taka strI pIhara meM rhegii| isa prakAra tere pAsa sAta varSa kA samaya rhaa| usameM bhI dina ke abrahmacarya kA tujhe parityAga hai, ataH sAr3he tIna varSa hI rhe| isake atirikta tujhe pAMcoM tithiyoM ke bhI tyAga haiN| una dinoM ko bAda dene para zeSa do varSa aura cAra mahIne kA samaya hI bacatA hai| una avaziSTa dinoM meM bhI sArA samaya bhoga-kArya meM nahIM lgtaa| pratidina ghar3I bhara kA samaya ginA jAye, to lagabhaga chaha mahIne kA samaya hotA hai| aba soca ki kevala chaha mAsa ke bhoga ke lie nau varSa kA saMyama kho denA kauna-sI buddhimattA hai ? yadi eka-do saMtAna ho jAe, taba phira vyakti unake moha meM ulajha jAtA hai| usa sthiti meM saMyama-grahaNa karanA kaThina ho jAtA hai / ' svAmIjI ke ukta lekhe-jokhe ne hemajI kI saMyamabhAvanA ko uddIpta kara diyA aura unhoMne usI samaya pUrNa brahmacarya svIkAra kara liyaa| kucha dinoM ke anantara to ve pravrajita hI ho gye| amRtamayI preraNA ke sUtradhAra AcArya bhikSu adhyAtma-preraNA ke eka mahAn srota the| unakA pratyeka kArya vyakti ke adhyAtma-bhAva ko jAgRta karane vAlA hotA thaa| unake mukha se niHsRta vANI kA nirjhara vyakti ke hRdaya ko virAga bhAva se siJcita kara jAtA thaa| jo unake saMparka meM AtA, vaha moha se amoha kI ora, pramAda se apramAda kI ora tathA ajJAna se jJAna kI ora Age bar3hane kI amRtamayI preraNA prApta karatA thaa| rUpAMjI kI ciMtA chor3a vi0 saM0 1855 kA cAturmAsa svAmIjI ne pAlI meM kiyaa| vahAM muni khetasIjI acAnaka rugNa ho gaye / vamana aura atisAra ne unake zarIra ko zithila banA diyaa| rAtri meM zArIrika AvazyakatA se ve bAhara gaye to vApasa Ate samaya mArga meM hI mUcchita hokara gira pdd'e| dhamAkA sunakara svAmIjI jAga par3e / unhoMne muni hemarAjajI ko jgaayaa| donoM ne milakara mArga meM mUcchita par3e muni khetasIjI ko uThAyA aura bichaune para lAkara littaayaa| unakI zArIrika dazA dekhakara svAmIjI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa eka : hajAroM cehare 163 ne muni hemarAjajI se kahA-- dekha, saMsAra kI mAyA kitanI kaccI hai ? khetasIjI jaisA prabala vyakti eka hI dina meM itanA nirbala ho gayA / ve unake pAsa baiThakara zaraNa Adi dilAne lge| kucha samaya pazcAt unakI mUrcchA TUTI, taba svAmIjI se kahane lage- 'Apa rUpAMjI ko par3hAne kI kRpA karanA / svAmIjI ne tatkSaNa Tokate hue kahA- 'rUpAMjI kI cintA chor3a aura apanI ciMtA kara / tere lie yaha samaya samAdhi pUrvaka Atma-ciMtana meM lagane kA hai| bahana kI ciMtA karane kA nahIM / ' khetasIjI ne svAmIjI kA kathana zirodhArya kiyaa| kucha dina pazcAt ve roga mukta ho gae / nyAya kI tulA para svAmIjI eka nyAyapriya evaM nIti- parAyaNa AcArya the / vyaktiyoM kA pArasparika manomAlinya miTAkara unameM sadbhAva utpanna karanA unheM khUba AtA thA / pakSapAta sadaiva nyAya aura nIti kA pratipakSa rahA hai / svAmIjI use kabhI prazraya nahIM dete the / yadyapi chadmasthAvasthA ke kAraNa manuSya rAga aura dveSa se sarvathA mukta nahIM ho pAtA hai, phira bhI svAmIjI jaise kucha aise mahAn vyakti hote haiM, jo apane mAnasika saMtulana ko kisI bhI sthiti meM Digane nahIM dete / svAmIjI tarkoM ke AdhAra para nahIM, vAstavikatA ke AdhAra para nyAya kiyA karate the / apane saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie to unhoMne maryAdA banAte samaya yahAM taka likha diyA ki yadi koI vyakti tumhAre calane, bolane tathA pratilekhana karane Adi kI dainika kriyAoM meM saccI tathA jhUThI bhI truTi nikAle, to tuma usakA prativAda mata kro| Age ke lie usa viSaya meM adhika sAvadhAna rahane kA hI vicAra vyakta karo / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draSTA RSi : AcAryazrI tulasI Ananda aura ullAsa se bharA huA vAtAvaraNa, pragati aura unnati kI AkAMkSAoM se paripUrita jana-mAnasa, rASTra-nirmANa ke sat saMkalpa se AplAvita neta-varga aura svataMtra rASTra ke anurUpa hara kSetra meM Atma-nirbharatA ke lie zrama-sAtatya meM uThe hue janatA-janArdana ke hAtha----yaha batalA rahe the ki svataMtra hone ke sAtha hI ubhara AI kaThinAiyoM para vijaya pAkara bhArata aba apanI bhAvI yojanAoM ke anukUla pragati karane ko taiyAra hai / sacamuca hI usa samaya kRSi-vikAsa se lekara sAmAjika nava-nirmANa taka ke pratyeka kSetra meM uccatara sthiti ko prApta karane kI ora kadama bar3hAye jA rahe the / AzA aura utsAha se bhare aise mAhaula meM eka taruNa vyakti janatA aura jana-netAoM ko cetA rahA thA ki rASTra-nirmANa ke isa mahAyajJa meM caritra-vikAsa ko prAthamikatA dI jAnI caahie| usakI mAnyatA thI ki caritravihIna rASTra kI sArI pragati rAkha meM DAlI gaI Ahuti ke samAna vyartha ho jAtI hai / vaha vyakti thA usa samaya taka svalpa jJAta kintu cintana aura kArya-kSamatA kI tejasvitA se paripUrNa AcAryazrI tulsii| unakI usa vicAra-dhArA se sabhI loga sahamata to hote, parantu use kArya rUpa meM pariNati dene kA avakAza kisI ke pAsa nahIM thaa| rASTra kA prAyaH samagra kauzala aura zrama bhautika samRddhi kI daur3a meM niyojita ho rahA thA / asAMpradAyika AMdolana AcAryazrI tulasI ne 'ega eva ghare lADhe' arthAt 'akele-calo' bhagavAn mahAvIra ke isa upadeza ko mArga-dIpa banAyA aura apane sAdhana tathA kSamatA ko tolakara akele hI cala pdd'e| unhoMne 2 mArca 1946 ko aNuvrata-Andolana kA sUtrapAta kiyaa| sarvadharma samAdRta choTe-choTe vratoM ke dvArA unhoMne mAnava jAti ke lie sadAcAra aura naitikatA kI preraNA dii| isa asAmpradAyika Andolana kI AvAja jana-jana taka pahuMcI aura usase lAkhoM loga prabhAvita evaM lAbhAnvita hue| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draSTA RSi : AcAryazrI tulasI 165 padayAtrA : janakalyANa aNuvrata - kArya ko gati dene ke lie AcAryazrI ne apane vihAra kSetra ko vistRta kiyaa| bhArata ke adhikAMza prAntoM meM padayAtrA karate hue ve lagabhaga eka lAkha kilomITara ghUma cuke haiN| vartamAna meM sattara varSa kI avasthA meM bhI unakI padayAtrA yathAvat cAlU hai / ve jahAM bhI jAte haiM vahAM hajAroM-hajAroM vyakti unheM sunane ko ekatrita ho jAte haiM / grAmINoM ko ve madyapAna, dhUmrapAna Adi vyasanoM se tathA mRtyu-bhoja, pardAprathA Adi rUDha dhAraNAoM se mukta karate haiM / apamizraNa, rizvata aura aspRzyatA nivAraNa Adi ke lie unakA prayAsa gAMvoM aura nagaroMdonoM meM hI calatA hai / aNuvrata Andolana ke antargata naye mor3a ke mAdhyama se mevAr3a jaise rUr3hi grasta kSetra meM sAmUhika parivartana kA zreya AcAryazrI ke isa Andolana ko hI diyA jA sakatA hai / nArI jAgaraNa apane AcArya-kAla ke prAraMbha se hI AcAryazrI ne nArI jAti ke jAgaraNa hetu vizeSa dhyAna diyA / sAdhviyoM ke adhyayana para jahAM unhoMne kAphI samaya aura zrama lagAyA vahAM mahilAoM ko bhI rUr3hi - mukta evaM sAdagIpUrNa jIvana jIne kI ora prerita kiyA / isameM unheM AzAtIta saphalatA bhI milI / sAhityika avadAna AcAryazrI tulasI kA sAhityika kSetra kA avadAna bhI bahuta vizAla hai / gadya aura padya - donoM hI vidhAoM meM unakI lekhanI se pracura sAhitya kA sarjana huA hai / unake tattvAvadhAna meM jaina AgamoM kA sampAdana unake uttarAdhikArI yuvAcAryazrI mahAprajJa kara rahe haiM / Adhunika aura asAmpradAyika dRSTi se sampAdita ina AgamoM kA vidvAnoM ne hRdaya se svAgata kiyA hai / AcaraNa pradhAna dharma kA udghoSa AcAryazrI ne dharma ko kevala kriyAkAMDoM yA kevala pUjA-vidhAnoM ke ghere se bAhara freene kA prayAsa kiyA hai| unakA kathana hai ki dharma jIvana-vyavahAra ko badala dene vAlA tattva hai / vaha AcaraNa pradhAna hai / ve bahudhA phala kA udAharaNa dekara samajhAyA karate haiM ki kriyAkAMDa to phala ke gUde kI surakSA karane vAle chilake kI jagaha hai | gUde ke sthAna para to AcaraNa hI hai / dharma kI vArtamAnika nistejaskatA meM eka mukhya kAraNa ve kriyAkAMDoM kI pramukhatA ho jAne ko mAnate haiM / dharma ko tejasvI banAne ke lie unhoMne usakA adhyAtma ke sAtha anubaMdhita honA anivArya Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 cintana ke kSitija para mAnA hai / isIlie prekSA-dhyAna-paddhati kA vikAsa kiyA gayA hai| yuvAcAryazrI mahAprajJa ke nirdezana meM calane vAle dhyAna-ziviroM ne alpa samaya meM prabuddha vyaktiyoM ko atizaya prabhAvita kiyA hai / draSTA : RSi AcAryazrI tulasI samanvaya aura sAmaMjasya meM vizvAsa karate haiN| jainoM ke vibhinna sampradAyoM ke AcAryoM se unakA nikaTa samparka hai| bahudhA ve aise bindu khojate haiM jo samIpatA utpanna kara skeN| jainetara dharmoM ke AcAryoM tathA vidvAnoM se bhI ve samanvayAtmaka cintana karate rahate haiN| unakA vizvAsa hai ki hara dharma prema kA mArga hI dikhA sakatA hai, jhagar3e yA kleza kA nhiiN| AcAryazrI kA janma vi0 saM0 1971 kArtika zuklA 2 ko lADanUM (rAjasthAna) meM huaa| gyAraha varSa kI laghuvaya meM ve AcAryazrI kAlagaNI ke pAsa dIkSita hue| bAIsa varSa kI avasthA meM AcArya bane / Aja ve apane 77veM varSa meM praveza kara rahe haiN| bhArata ke isa draSTA RSi ke caraNoM meM zata-zata vandana / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI : kuzala adhyApaka AcAryazrI tulasI apane yuga ke sarvAdhika carcita jainAcArya haiN| unakI kSamatAeM asIma haiM / ve apanI kSamatAoM kA bahuta acchA upayoga karanA jAnate haiN| isalie pratyeka kSetra meM saphalatA unakI bATa nihAratI milatI hai| unhoMne jitanI lambI padayAtrAeM kI haiM, AdhyAtmikatA ke kSetra meM jitanA janamAnasa ko jhakajhorA hai tathA kisAna se lekara rASTra ke sarvocca vyaktiyoM taka ko jitanA prabhAvita kiyA hai, utanA kisI bhI dharma ke anya kisI bhI dharmAcArya ne zAyada hI kiyA ho| jIvana ke AThaveM dazaka meM bhI ve itane kriyAzIla haiM ki yuvaka bhI unakI barAbarI nahIM kara sakate / itane kArya-kSetroM kI jamIna unhoMne tor3I hai ki dekhakara Azcarya hotA hai| kevala jamIna tor3ane taka kI hI bAta nahIM hai / unhoMne una sabako jotA hai, boyA hai aura unase bharapUra phasaleM prApta kI haiN| avizrAnta yAtrI Aja AcAryazrI tulasI eka yugapradhAna AcArya haiM, terApaMtha ke navama adhizAstA haiM, aNuvratoM ke mAdhyama se janajIvana ko naitikatA ke sUtradAtA haiM, samAja ko rUr3himukta banAne ke lie naye mor3a ke maMtradAtA haiM, Agama zodha kArya ke vAcanA pramukha haiM, prekSAdhyAna paddhati ke preraka evaM udbodhaka haiM, dharmasaMgha kI caturmakhI pragati ke lie nirantara sAvadhAna mArgadarzaka haiM, lagabhaga sAta sau sAdhu-sAdhviyoM kI sAdhanA kI vyavasthA, saMrakSA aura vikAsa kA pUrNa uttaradAyitva vahana karate haiM, zrAvakazrAvikA varga kI pratyeka AdhyAtmika samasyA ke samAdhAna kA bhAra bhI unhIM ke kaMdhoM para hai / aneka logoM kI vyaktigata samasyAoM ko sulajhAne meM bhI unheM apanA samaya aura zrama lagAnA par3atA hai| pratidina prAtaHkAlIna dharma sabhA meM lagabhaga ghaNTAbhara vyAkhyAna dete haiN| kabhI-kabhI eka hI dina meM do yA tIna bAra bhI vyAkhyAna dene hote haiM / ve AjIvana padayAtrI haiN| pUre bhAratavarSa ko unhoMne apanI padayAtrAoM se mApA hai| Aja bhI unakI padayAtrA cAla hai| usI prakAra se unakI lekhanI bhI avizrAnta calatI rahI hai / saMskRta, hindI aura rAjasthAnI bhASA meM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 cintana ke kSitija para unhoMne gadya tathA padyamaya darjanoM graMtha likhe haiN| ina saba kAryoM ko cintana meM lekara hama unakI vyastatA kA anumAna lagA sakate haiN| itanA hone para bhI jaba unheM zaikSa sAdhu-sAdhviyoM ko adhyApana karAte dekhate haiM to sahaja hI mana meM eka prazna utpanna hotA hai ki aneka mahattvapUrNa kArya unake cAroM ora haiM taba ve isa sAdhAraNa kArya meM apanA samaya kyoM lagAte haiM ? isakA uttara khojane lagatA hUM taba mahAtmA gAMdhI ke jIvana kI eka ghaTanA mere smRti-paTala para ubhara AtI hai| sarvodaya lA rahA hUM gAMdhIjI eka bAra kisI praur3ha mahilA ko varNamAlA kA abhyAsa karA rahe the| Azrama meM deza ke aneka uccakoTi ke netA Aye hue the| unheM gAMdhIjI se deza kI vibhinna samasyAoM para vimarza karanA thA tathA mArga-darzana lenA thaa| bar3I vyAkulatA liye ve saba bAhara baiThe hue apane nirdhArita samaya kI pratIkSA kara rahe the| aneka videzI bhI mahAtmAjI se milane ke lie utkaMThita ho rahe the| para mahAtmAjI sadA kI bhAMti tallInatA ke sAtha usa mahilA ko 'ka' aura 'kha' kA bheda samajhA rahe the| ____eka paricita videzI ne jhuMjhalAkara gAMdhIjI se kahA--"bahuta loga pratIkSA meM baiThe haiN| Apake bhI mahattvapUrNa kAryoM kA cAroM ora Dhera lagA hai| aise samaya meM yaha Apa kyA kara rahe haiM ?" gAMdhIjI ne smita-bhAva se uttara dete hue kahA--"maiM sarvodaya lA rahA huuN|" ThIka yahI sthiti AcAryazrI kI bhI hai / ve vidyA ko vikAsa kA bIjamaMtra mAnate haiM / isIlie aneka kAryoM kI vyastatA meM bhI ve usa bIja ko sIMcanA kabhI nahIM bhuulte| isa prazna kA eka dUsarA samAdhAna bhI hai / AcAryazrI jaba sAdhanA kSetra meM praviSTa hae aura chAtra rUpa meM apane adhyayana meM vyasta rahane lage, tabhI AcAryazrI kAlUgaNI ne unako hama bAla muniyoM ke adhyApana kA kArya bhI sauMpa diyA / apane guru dvArA sauMpe gaye usa kArya ko Aja kI bharapUra vyastatAoM meM bhI ve yathAvat calA rahe haiN| svIkRta uttaradAyitva ko isa sImA taka nibhAne vAle ve advitIya vyakti kahe jA sakate haiN| adhyApana-kauzala AcAryazrI ko adhyApana kArya meM eka sahaja kuzalatA prApta hai / bahuta se vyakti usa kuzalatA ko zramapUrvaka arjita karate haiM, parantu unameM vaha saMskArajanya hai| adhyayana-kArya se adhyApana-kArya kahIM adhika kaThina hotA hai| adhyayana karane meM svayaM ke lie svayaM ko khapAnA hotA hai, jabaki adhyApana meM para ke lie apane ko Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI : kuzala adhyApaka 166 khapAnA par3atA hai / apane jJAna tathA vyAkhyA-sAmarthya ko bhI vidyArthiyoM kI grahaNakSamatA ke anurUpa banAkara prastuta karanA par3atA hai / usake lie unheM apane meM rabar3a jaisI saMkSepa-vistAra kI yogyatA vikasita karanI hotI hai| anyathA jJAnasAgara hokara bhI ve vidyArthiyoM ke lie sUkhI talaiyA banakara raha jAte haiN| AcAryazrI meM yaha kauzala bharapUra hai / ve na kisI chAtra ko ajIrNa ho jAne jitanI adhika mAtrA dete haiM aura na bhUkhoM mara jAne jitanI kama / eka kuzala gRhiNI kI taraha ve pratyeka kI bhUkha aura jIrNa zakti ko acchI taraha se AMkanA jAnate haiN| anuzAsana kSamatA chAtra-varga ko AtmIyatA kI Dora meM bAMdhe rakhanA unake adhyApana-kauzala kA eka pramukha sUtra rahA hai| isI AtmIyatA ke bala para ve apane chAtra-varga para anuzAsana kAyama rakhA karate haiM / anuzAsana karanA eka bAta hai aura use karanA jAnanA duusrii| chAtroM para anuzAsana karanA to kaThina hai hI, para karanA jAnanA usase bhI kaThina / vaha eka kalA hai, hara koI use nahIM jAna sktaa| vidyArthI avasthA se bAlaka hotA hai svabhAva se culabulA to prakRti se svacchanda / anya-anya jIvana-vyavahAroM ke samAna anuzAsana bhI use sikhAnA hI hotA hai / jo bAta sIkhane se AtI hai, usameM bahudhA skhalanAeM bhI hotI haiM / skhalanAoM ko asahya banAne vAle adhyApaka chAtroM meM anuzAsana ke prati zraddhA nahIM, azraddhA hI utpanna karate haiM / anuzAsana kA bhAva chAtra meM utpanna na ho jAe taba taka anuzAsana ko adhika udAra, sAvadhAna aura sahAnubhUtiyukta rahanA Avazyaka hotA hai / AcAryazrI kI adhyApana-kuzalatA isIlie prasiddha nahIM hai ki unake pAsa aneka chAtra par3hA karate the, kintu isalie hai ki ve anuzAsana karanA jAnate the| vidyArthiyoM ko kaba kahanA aura kaba sahanA, usakI sImA unako jJAta thii| dUsaroM ko anuzAsana sikhAne vAle ko apane para kahIM adhika anuzAsana karanA hotA hai| chAtroM ke aneka kAryoM ko bAla-vilasita mAnakara saha lenA hotA hai| adhyApaka kA apane mana para kA anuzAsana bhaMga hotA hai to usakI pratikriyA chAtroM para bhI hotI hai| isIlie adhyApaka kI anuzAsana-kSamatA chAtroM para par3ane vAle rauba se kahIM adhika, usake dvArA apane Apa para kiye jAne vAle saMyama aura niyaMtraNa se mApI jAtI hai| AcAryazrI kA prArambha se hI apane Apa para gajaba kA niyaMtraNa thaa| ve zaikSa sAdhuoM ke sammukha kisI vyakti se na vizeSa bAta karate aura na kabhI haMsate hI / adhyayana karanA aura adhyayana karavAnA, mAno ye do kAma hI unakI pAMtI meM Aye hue the| AcAryazrI prArambha se hI kaThoratA aura mRdutA ke eka adbhuta mizraNa rahe haiN| unhIM ke samAna unakA anuzAsana bhI inhIM donoM tattvoM ke samAnupAtika mizraNa se Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 cintana ke kSitija para udbhUta rahA hai, jo zrIphala kI taraha Upara se zuSka yA kaThora lagatA hai parantu bhItara se madhura aura zaktidAyaka girI liye hue hotA hai / ve apane chAtroM ko kabhI vizeSa upAlambha nahIM diyA karate the / DAMTa-DapaTa karate rahane meM bhI unheM koI vizvAsa nahIM thA, phira bhI na jAne kauna-sA gurutvAkarSaNa thA ki koI bhI zaikSa unake niyaMtraNa se bAhara nahIM jA sakatA thA / caryA se lekara adhyayana taka kA pratyeka kArya unakI anujJA se hI hotA thA / ve apane vidyArthI sAdhuoM ke khAna-pAna, sone-baiThane se lekara choTe se choTe kArya ko bhI suvyavasthita rakhane kI cintA rakhate the / vidyArthI sAdhu bhI unheM kevala apanA adhyApaka hI nahIM, kintu saMrakSaka, mAtA-pitA tathA saba kucha mAnate the / zaikSa sAdhuoM ko kahIM idhara-udhara na bhaTakane denA, eka ke pazcAt eka kAma meM unakA mana lagAye rakhanA, apanI saMyatavRttiyoM ke pratyakSa udAharaNa se unakI vRttiyoM ko saMyatatA kI ora prerita karate rahanA, ina sabako ve adhyayana - kArya kA hI aMga mAnate rahe haiM / apanA hI kAma hai AcAryazrI ne adhyApana kArya ko paropakAra kI dRSTi se nahIM, kintu karttavya kI dRSTi se kiyA hai / jaba ve svayaM chAtra the aura nirantara adhyayanarata rahA karate the, taba bhI apane adhyayana-kArya meM jaisI unakI tatparatA thI, vaisI hI zaikSa sAdhuoM ke adhyApana kArya meM bhI thii| usa kArya ko bhI ve sadA apanA hI kArya samajhakara kiyA karate the| dUsaroM ko apanAne kI aura dUsaroM ko apanA svatva sauMpane kI unameM bhArI kSamatA thI / isIlie dUsare bhI unako apanA mAnate aura nizcinta bhAva se apanA svatva sauMpa diyA karate the / sAdhu samudAya meM vidyA kA adhika se adhika prasAra ho, yaha AcAryazrI kAlUgaNI kA dRSTikoNa thA / usI ko apanA dhyeya banAkara ve calane lage / munizrI campAlAlajI (bhAIjI mahArAja) kaI bAra unako Tokate hue kahate - "tU dUsaroM-hI-dUsaroM para itanA samaya lagAtA hai, apanI bhI koI cintA hai tujhe ?" isake uttara meM ve kahate - " dUsare kauna ? yaha bhI to apanA hI kAma hai / " usa samaya ke isa udAratApUrNa uttara ke prakAza meM jaba hama vartamAna ko dekhate haiM to lagatA hai ki sacamuca ve usa samaya apanA hI kAma kara rahe the / usa samaya jisa pragati kI nIMva unhoMne DAlI thI, vahI to Aja pratiphalita hokara sAmane A rahI hai / samasta saMgha kI sAmUhika pragati Aja AcAryazrI kI vyaktigata pragati bana gayI hai / komala bhI, kaThora bhI jina vidyArthiyoM ko unake sAnnidhya meM rahakara vidyArjana kA saubhAgya prApta huA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI : kuzala adhyApaka 171 thA, unameM se eka maiM bhI hN| hama chAtroM meM unake prati jitanA sneha thA utanA hI bhaya bhI thaa| ve hamAre lie jitane komala the, utane hI kaThora bhii| jisa vidyArthI meM apane adhyApaka ke prati bhaya na hokara korA sneha hI hotA hai, vaha anuzAsanahIna bana jAtA hai| isI taraha jisameM sneha na hokara korA bhaya hI hotA hai, vaha zraddhAhIna bana jAtA hai| saphalatA una donoM ke sammilana meM hai| hama logoM meM unake prati sneha se udbhUta bhaya thaa| hamAre lie unakI kamAna jaisI tanI huI vakrIbhUta bhauMhoM kA bhaya kitanA surakSA kA hetu thA, yaha una dinoM jitanA nahIM samajhate the, utanA Aja samajha rahe haiN| utsAha-dAna vidyArthiyoM kA adhyayana meM utsAha banAye rakhanA bhI adhyApaka kI eka kuzalatA hotI hai| eka zaikSa ke lie ucita avasara para diyA gayA utsAha-dAna jIvana-dAna ke samAna hI mUlyavAn hotA hai| apanI adhyApaka avasthA meM AcAryazrI ne aneka meM utsAha jAgRta kiyA tathA aneka ke utsAha ko bar3hAyA thaa| maiM isake lie apanI hI bAlyAvasthA kA eka udAharaNa denA cAhUMgA / jaba hamane 'abhidhAna cintAmaNi koza' (nAmamAlA) kaThastha karanA prArambha kiyA, taba kucha dina taka do zloka kaNThastha karanA bhI bhArI lagatA thaa| mUla bAta yaha thI ki saMskRta ke kaThina uccAraNa aura nIrasa padoM ne hamako ubA diyA thaa| unhoMne hamArI anyamanaskatA ko tatkAla bhAMpa liyA aura Age se pratidina Adha ghaNTA hameM apane sAtha usake zloka raTAne lage, sAtha hI artha batAne lge| usakA prabhAva yaha huA ki hamAre lie kaThina par3ane vAle uccAraNa sahaja ho gaye, nIrasatA meM kamI lagane lgii| thor3e dinoM pazcAt hama usI koza ke chattIsa-chattIsa zloka kaNThastha karane laga gye| maiM mAnatA hUM ki yaha unakI kuzalatA se hI sambhava ho sakA anyathA hama usa adhyayana ko kabhI kA chor3a cuke hote| jo adhyApaka apane vidyArthiyoM kI duvidhA ko samajhatA hai aura use dUra karane kA mArga khojatA hai vaha avazya hI apane ziSyoM kI zraddhA kA pAtra banatA hai| unakI priyatA ke jahAM aura aneka kAraNa the, vahAM yaha sabase adhika bar3A kAraNa thA / Aja bhI unakI prakRti meM yaha bAta dekhI jA sakatI hai| vidyArthiyoM kI adhyayana-gata asuvidhAoM ko miTAne meM Aja bhI ve utanA hI rasa lete haiM / itanA antara avazya hai ki usa samaya unakA kArya-kSetra kucha chAtroM taka hI sImita thA, para Aja vaha samUce saMgha meM vyApta ho gayA hai / sAdhvI samAja meM vidyA-vikAsa AcAryazrI ne apane munikAla meM adhyApana kArya kiyA, yaha koI Azcarya kI bAta Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 cintana ke kSitija para nahIM thI, parantu unhoMne AcArya banane ke pazcAt bhI usa kArya ko cAlU rkhaa| sAdhvI-samAja meM vidyA kA vikAsa unhoMne AcArya banane ke pazcAt hI kiyaa| apane AcArya pada kI prArambha kAlIna kaThinAiyoM se jUjhate hue bhI unhoMne sAdhviyoM ko pUrA samaya diyA aura adhyayana meM yathAsambhava nairaMtarya banAye rkhaa| usI kA yaha phala hai ki sAdhuoM ke samAna hI Aja terApaMtha kA sAdhvI-samAja bhI pratyeka viSaya meM sudakSa aura kAryakSama hai| pAThyakrama kA nirdhAraNa aneka varSoM ke adhyApana-kArya ne AcAryazrI ko yaha anubhava karAyA ki adhyayana kSetra meM eka vyavasthita kramikatA kI AvazyakatA hai| usake abhAva meM sAdhAraNa buddhi vAle aneka vidyArthiyoM kA zrama niSphala jA rahA thaa| sampUrNa caMdrikA athavA kAlUkaumudI kaNThastha kara lene tathA usakI sAdhanikA kara lene para bhI unakA vikAsa nahIM ho pAyA thaa| vidyArthiyoM kA zrama niSphala na jAe tathA unake prazikSaNa meM tvaratA Aye isalie eka pAThya praNAlI nirdhArita kI gyii| usakA nAma diyA gayA-'AdhyAtmika shikssaakrm|' sAta varSoM ke isa zikSAkrama ke tIna vibhAga haiM-yogya, yogyatara aura yogyatama / aneka viSayoM meM niSNAta banane ke icchuka vidyArthiyoM ke lie yaha krama bar3A upayogI siddha huaa| kAlAntara meM isa pAThyakrama meM aneka Avazyaka parivartana bhI kiye jAte rahe haiN| zreyobhAgI AcAryazrI ne hama logoM ko par3hAnA prArambha kiyA thA, taba ve svayaM adhyayanarata chAtra the| lagabhaga 18-16 varSa kI unakI avasthA thii| Aja ve apanI avasthA ke satattara vasaMta dekha cuke haiN| eka vizva-vizruta dharmAcArya bana cuke haiN| aneka uttaradAyitvoM se ghire hue haiN| pratyeka kSaNa ko nicor3akara kAma meM lete rahane para bhI samaya kI kamI anubhava karate rahate haiN| isa sthiti meM bhI unakA adhyApaka Aja bhI pUrvavat jAgarUka hai| vibhinna kAryoM ke bIca se Aja bhI ve samaya nikAlate aura bAla sAdhuoM tathA sAdhviyoM ko vibhinna viSayoM kA prazikSaNa dete dekhe jA sakate haiN| ve jaba par3hAte haiM to adhyApana-rasa meM sarAbora hokara par3hAte haiM / mUla pATha ko to ve pUrNataH spaSTa karate hI haiM, sAtha hI aneka zikSAtmaka bAteM bhI isI prakAra se jor3a dete haiM ki pATha kI kliSTatA madhumayatA meM badala jAtI hai| nava-zikSArthiyoM ko zabda-rUpe aura dhAtu rUpa par3hAte samaya ve jitanI prasanna mudrA meM dekhe jA sakate haiM, utane hI kisI kAvya yA dArzanika graMtha ke pAThana meM bhI dekhe jA sakate haiN| sAmAnyata: unakI vaha prasannatA graMtha kI sAdhAraNatA yA asAdhAraNatA ko lekara Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI : kuzala adhyApaka 173 nahIM hotI, apitu isalie hotI hai ki ve kisI ke vikAsa meM sahayoga de rahe haiN| terApaMtha kA sAdhu-sAdhvI varga Aja kAryakSama, jAgarUka tathA yugabhAvanA ko samajhane tathA AvazyakatA hone para use nayA mor3a dene kA sAmarthya rakhane vAlA hai, usakI usa kSamatA ke upArjana kA zreyobhAga ekamAtra AcAryazrI ko hI jAtA hai| isalie eka adhyApaka ke rUpa meM AcAryazrI ke jIvana kA yaha eka apUrva kauzala kahA jA sakatA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke muni nathamala : Aja ke __ yuvAcArya mahAprajJa saMsmaraNoM kI yAtrA yuvAcArya mahAprajJa terApaMtha dharmasaMgha ke bhAvI AcArya haiN| ve mahAprANa yuga pradhAna AcAryazrI tulasI ke dvArA niyukta unake uttarAdhikArI haiN| isa niyukti ke abhinandana meM 'tulasI prajJA' apanA vizeSAMka nikAla rahI hai| maiM yuvAcArya kA samavayaska hUM, isase bhI adhika maiM unakA bAla-sAthI evaM sahapAThI rahA hUM, ata: unase sambandhita kucha saMsmaraNa likhane ke lie mujhe kahA gayA hai| pichale ar3atAlIsa varSoM ke nikaTa samparka ke prakAza meM jaba maiM apane jIvana ke utAra-car3hAvoM kI ora daSTipAta karatA hUM taba pAtA hUM ki mastiSka meM khaTTe-mIThe saMsmaraNoM kI eka bhIr3a dhakkA-mukkI karatI huI praveza kara rahI hai / maiM una sabako isa samaya apane pAThakoM ke sammukha upasthita kara sakU yaha saMbhava nahIM hai, parantu kucha ko sammukha lAnA Avazyaka bhI pratIta hotA hai / to lIjie, ye upasthita haiM hamArI bAlyAvasthA ke kucha nanheM-munne saMsmaraNa, inase miliye / parantu eka bAta kA dhyAna rakhiye, inakI yAtrA mere bAlasakhA muni nathamala ke paripArzva se prArambha hotI hai aura yuvAcArya mahAprajJa taka pahuMcatI hai, phira bhI maMjila aura Age hai, yAtrA cAlU hai| bAlasakhA hama donoM janmanA DhUMDhAr3a (tatkAlIna jayapura rAjya) ke haiM / muni nathamalajI kA janma Tamakora (viSNugar3ha) meM aura merA pilAnI ke samIpastha grAma lIkhavA meM huaa| merA lAlana-pAlana evaM prAraMbhika zikSA nanihAla meM huI, ataH maiM sAdulapura meM hI rahA aura vahIM kA ho gyaa| merA janma saM0 1977 ASAr3ha kRSNA 3 kA hai aura yuvAcAryajI kA ASAr3ha kRSNA 13 kaa| unhoMne terApaMtha ke aSTamAcArya zrI kAlagaNI se saM0 1987 ke mAgha meM dIkSA grahaNa kI aura maiMne 1988 ke kArtika Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke muni nathamala : Aja ke yuvAcArya mahAprajJa 175 meM / prazikSaNa ke lie hama donoM muni tulasI (AcArya tulasI) ko sauMpe gye| samavayaskatA ke sAtha-sAtha tabhI se hama donoM sAthI aura sahapAThI bana gaye / yadyapi usa samaya anya bhI aneka bAla-sAdhu the, parantu hama donoM kI paTarI kucha aisI baiThI ki prAyaH hara kriyA aura pratikriyA meM hama eka sAtha rahate / hamAre nAma bhI prAyaH sabhI ke mukha para samastapada kI taraha eka sAtha rahate the| pUjya kAlUgaNI hameM 'natthUbuddha' kahakara pukArate the aura hamAre adhyApaka muni tulasI 'nathamalajI-buddhamalajI' kahA karate the| haMsane kA daNDa bAla-cApalya ke kAraNa hama donoM haMsA bahuta karate the / sakAraNa to koI bhI haMsa letA hai, para hama akAraNa bhI haMsate the| pATha yAda karate samaya hama donoM ko kamare ke do konoM meM bhIMta kI ora muMha karake biThAyA jAtA thA, phira bhI jhuka jhuka kara hama eka-dUsare kI ora dekhate aura hNste| choTI-moTI koI bhI ghaTanA yA sthiti hamAre haMsane kA kAraNa bana jAtI thii| hama abhidhAna citAmaNi koSa kaMThastha kara rahe the| muni tulasI ke pAsa vAcana karate samaya jaba 'peDhAlaH poTTilazcApi' jaise vicitra uccAraNa vAle nAma hamAre sAmane Aye to hama donoM apanI haMsI roka nahIM paaye| kaThora anuzAsana pasaMda karane vAle hamAre adhyApaka muni tulasI ne usa udaMDatA ke lie kaI dinoM taka hamArA zikSaNa baMda rkhaa| isI prakAra mevAr3a se Aye eka vyakti kI phaTI-phaTI-sI bolI sunakara bhI hama apanI haMsI nahIM roka sake aura daMDa svarUpa kaI dinoM taka zikSaNa baMda rhaa| baca gae tArAnagara kI bAta hai / maiM pAnI pIne ke lie gyaa| usI samaya muni nathamalajI bhI vahAM pahuMca gye| ve mujhe haMsAne kA prayAsa karane lage / bahuta dera taka unhoMne mujhe pAnI nahIM pIne diyA / Akhira jhallAkara maiMne unako dhamakI dI ki muni tulasI ke pAsa maiM ApakI zikAyata kara duuNgaa| taba ve ruke aura maiM pAnI pI skaa| usa samaya hama donoM ko yaha patA nahIM thA ki pAsa ke kamare se mahAmanA maganalAlajI svAmI hamArI kArastAnI dekha rahe haiN| sAyaMkAlIna bhojana parosate samaya maMtrI muni ne kAlUgaNI ke sammukha hI hamase pUchA ki Aja madhyAhna meM pAnI pIte samaya tuma donoM kyA kara rahe the ? hamArI to bhaya ke mAre mAnoM ghigghI hI baMdha gaI / maMtrI muni ne haMsate hue hamArI noka-jhoMka kAlUgaNI ko sunAI aura kahA--donoM hI bahuta caMcala haiM / AcAryazrI ne arthabharI dRSTi se hamArI ora dekhA aura muskarA diye / hama donoM taba Azvasta ho gaye ki baca gye| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 cintana ke kSitija para bar3A bananA hai yA choTA lagatA hai AcAryavara ne hamAre haMsane ke usa svabhAva ko badalane ke lie manovaijJAnika prayoga kiyaa| eka dina donoM upapAta meM baiThe the taba unhoMne pharamAyA - Ao eka soraThA yAda karo / unhoMne sikhAyA - haMsiye nA haMsiyAra, haMsiyA halakAI huve / haMsiyA doSa hajAra, guNa jAve gahalo giNaM // isI prakAra eka- dUsare avasara para unhoMne hameM yaha zloka kaMThastha karAyA-- bAla sakhitvamakAraNa hAsya, strISuvivAdamasajjana sevA / gardabhayAnabhasaMskRtavANI, SaTsu naro laghutAmupayAti // AcAryazrI ne hameM zikSA dete hue kahA -- " baccoM ke sAtha mitratA, akAraNa hAsya, , striyoM ke sAtha vivAda, durjana kI saMgati, gadhe kI savArI aura azuddha vANIina chaha bAtoM se manuSya choTA bana jAtA hai / " zikSA ke bIca meM hI AcAryazrI ne hamase prazna kiyA- "tuma loga bar3A bananA cAhate ho yA choTA !" hama donoM ne eka sAtha uttara diyA - 'bar3A' / AcAryazrI ne taba hamArI ora eka vicitra dRSTi se dekhate hue kahA - "bar3A bananA cAhate ho to ina bAtoM se bacanA cAhie / " sahaja bhAva se dI gaI ukta zikSA hamAre antaraMga meM utaratI gaI aura hama zIghra hI akAraNa hAsya ke usa svabhAva se mukta ho gaye / pArasparika spardhA I gaharI mitratA ke sAtha-sAtha hama donoM meM spardhA bhI calatI rahatI thI / khar3iyA se paTTI kauna pahale likhatA hai, zloka kauna zIghra yAda karatA hai, AcAryazrI kI sevA meM kauna pahale pahuMcatA hai, muni tulasI kA kathana kauna pahale kAryAnvita karatA hai -- ye hamArI spardhA ke viSaya huA karate the / kabhI-kabhI anya viSayoM meM bhI spardhA ho jAyA karatI thI / saM0 1986 meM eka bAra zrI DUMgaragar3ha meM kAlUgaNI kI sevA meM muni nathamalajI baiThe the / AcAryazrI ne apane ! puTThe' se bhartRhari kA nItizataka nikAla kara unheM diyaa| unhoMne Akara mujhe dikhAyA to maiMne bhI gurudeva se usakI mAMga kii| eka bAra to unhoMne pharamAyA ki 'puTThe' meM eka hI prati thI, vaha de dI gaI, aba tumhAre lie kahAM se Aye ! isa para bhI maiMne apanI mAMga ko duharAyA taba muni cauthamalajI ke 'puTThe' se eka-dUsarI prati nikalavAkara usI samaya mujhe dI gaI / saM0 1990 meM bIdAsara meM AcAryazrI kA pravAsa thA / maiM akelA AcAryazrI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke muni nathamala : Aja ke yuvAcArya mahAprajJa 177 kI sevA meM thaa| AcAryazrI ne apane 'pRThaTe' se eka kavitApatra nikAlA aura mujhe diyaa| maiMne muni nathamalajI ko vaha dikhalAyA to unhoMne bhI usakI mAMga kii| dUsarA patra upalabdha nahIM thA, ata: nayA likhavAkara unheM diyA gyaa| saM0 1986 ke saradArazahara caturmAsa meM dIkSAeM huIM taba jo vastra AyA, usameM se eka kaMbala ko alaga rakhate hue AcAryazrI ne kahA-"yaha natthU-buddhU ko denA hai|" kisI muni ke dvArA hameM ukta sUcanA to milI hI, sAtha hI yaha bhI patA calA ki usa kaMbala ke eka bhAga meM kucha kAle dhabbe haiM / madhyAhnakAlIna bhojana ke pazcAt kAlUgaNI ne kaMbala ke do Tukar3e kie aura hameM dene lage taba hama donoM ne hI binA dhabbe vAle Tukar3e kI mAMga kii| AcAryazrI ne hameM samajhAne kA prayAsa kiyA ki dhone para ye dhabbe miTa jAyeMge, parantu dhabbe vAlA bhAga lene ke lie hama donoM meM se koI bhI udyata nahIM thaa| Akhira AcAryazrI ne donoM bhAgoM ko apanI goda meM dabAyA aura vastra se Dhaka diyA / kevala do chora Upara rakhakara hamase kahA ki ekaeka chora pakar3a lo| hama donoM ThiThake to sahI, parantu phira eka-eka chora pakar3a liyaa| dhabboM vAlA bhAga muni nathamalajI ko milaa| ve thor3e udAsa hue, parantu jaba donoM bhAga ghulakara punaH hamAre pAsa Aye taba hama pahacAna hI nahIM pAye ki dhabboM vAlA bhAga kauna-sA thA ! muni tulasI artha karate saM0 1986 meM hama donoM abhidhAna ciMtAmaNi koza kaMThastha kara rahe the| AcAryazrI ne pharamAyA-madhyAhna meM pratidina eka zloka siMdUra prakara (sUkti muktAvali) kA bhI yAda kiyA kro| hama vaisA hI karane lge| kucha zloka kaMThastha ho jAne ke pazcAt hameM Adeza huA ki sAyaM pratikramaNa ke pazcAt tuma donoM zlokoM kA gAna kiyA karo aura tulasI artha kiyA kregaa| bAlyAvasthA ke kAraNa usa samaya hamArA svara mahIna aura madhura thaa| AcAryazrI ke sammukha khar3e hokara hama donoM upasthita jana-samUha meM pratidina cAra zlokoM kA gAna karate aura hamAre adhyApaka muni tulasI unakA artha kiyA krte| eka zikAyata muni tulasI hameM kAphI kar3e anuzAsana meM rakhate the| idhara-udhara ghUmane kI chUTa to dete hI nahIM the, paraspara bAta bhI nahIM karane dete the| hama donoM ne kAlUgaNI ke pAsa zikAyata karane kA nirNaya kiyaa| rAtri meM jaba AcAryazrI sone kI taiyArI kara rahe the taba hama gaye aura pAsa jAkara vandana kiyaa| AcAryazrI ne donoM ke sira para hAtha rakhate hue pUchA--"bolo, kyoM Aye ho ?' Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 cintana ke kSitija para hama donoM ne kucha sakucAte aura kucha sAhasa karate hue kahA- "tulasIrAmajI svAmI hameM bAta bhI nahIM karane dete, bahuta kar3AI karate haiN|" AcAryazrI ne pUchA--"yaha saba vaha tumhArI par3hAI ke lie hI karatA hai yA anya kisI kAraNa se !" hamane kahA-"karate to par3hAI ke lie hI haiN|" __ AcAryazrI ne pharamAyA-"taba phira kyA zikAyata raha jAtI hai ! isa viSaya meM jo vaha cAhegA vaisA hI karegA / tumhArI bAta nahIM clegii|" __hama donoM avAk the / na kucha kaha pAye aura na uThakara hI jA paaye| AcAryazrI ne hameM eka kahAnI sunAte hue kahA--"rAjA kA putra gurukula meM par3hA karatA thaa| anya chAtra bhI vahAM par3hate the| kaI varSoM ke pazcAt par3hAI sampUrNa huI taba AcArya rAjakumAra ko rAjA ke pAsa le gye| mArga meM rAjadhAnI ke bAjAra meM unhoMne kucha gehUM kharIde aura gaTharI rAjakumAra ke sira para rakha dii| kucha dUra taka le calane ke pazcAt vaha gaTharI utaravA dI gii| ve saba rAjasabhA meM phuNce| rAjA ne AcArya se pUchA-'rAjakumAra kA vyavahAra kaisA rahA!' AcArya ne kahA'bahata acchA, bahuta vinyyukt|' rAjA ne rAjakumAra se bhI pUchA-'AcAryajI ne tumhAre sAtha kaisA vyavahAra kiyA !' sakucAte hue rAjakumAra ne kahA-'itane varSoM taka to bahuta acchA vyavahAra kiyA parantu Aja kA vyavahAra usase bhinna thaa| Aja bAjAra meM inhoMne mujhase bhAra utthvaayaa|' rAjA ne khinna hokara AcArya se isakA kAraNa puuchaa| AcArya ne kahA--'yaha bhI eka pATha hI thaa| bhAvI rAjA ko yaha jJAta honA cAhie ki garIba kA zrama kitanA mUlyavAn hotA hai|' AcAryazrI ne kahAnI kA upasaMhAra karate hue kahA--"adhyApaka to rAjA ke pUtra se bhI bhAra uThavA letA hai, to phira tumhArI zikAyata kaise mAnI jA sakatI hai ! tulasI ne to tumheM bAta karane se hI rokA hai| jAo, mana lagAkara par3hA karo aura vaha kahe vaise hI kiyA kro|" hama AzA lekara gaye the, parantu nirAzA pAkara lauTa aaye| dUsare dina muni tulasI ke pAsa par3hane ke lie gaye to mana meM uthala-puthala macI huI thI ki kahIM hamArI zikAyata kA patA laga gayA to kyA hogaa| arthadAna momasAra kI bAta hai AcAryazrI kAlUgaNI ne hama donoM ko eka dohA kaMThastha karAyA hara ura guru Dara gAma Dara, Dara karaNI meM sAra / tulasI Dara so Ubara, gAphila khAvai mAra // AcAryazrI ne usakA artha bhI hameM smjhaayaa| usa samaya kI samajha ke anusAra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke muni nathamala : Aja ke yuvAcArya mahAprajJa 176 hamane use pUrA samajha liyaa| kucha samaya pazcAt jaba thor3A-sA mila-baiThane kA samaya milA taba hamane usa dohe ko phira se smaraNa kiyaa| usake artha para bhI dhyAna diyA / hamane samajhA thA ki bhagavAn, guru, janatA aura apanI kriyAoM kA bhaya rakhanA jitanA Avazyaka hai utanA hI muni tulasI se DaranA bhI Avazyaka hai| isa kArya meM sAvadhAna vyakti mAra khA jAtA hai / hamArI bAla sulabha kalpanA meM ukta 'tulasI' nAma kisI kavi kA na hokara hamAre adhyApaka muni tulasI kA hI thA / hama samajhe the ki AcArya zrI kAlUgaNI hameM batalAnA cAhate haiM ki tulasI se Darate rahanA hI tumhAre lie zreyaskara hai / hamArA vaha arthadAna dohe ke pariprekSa meM cAhe jaisA rahA ho, parantu paripUrNa AcaraNIya hokara hamAre lie to vaha nitAnta guNadAyaka hI rahA / prArambhika kaThinAiyAM muni tulasI ke pAsa hamArA adhyayana niyamita aura sucAru calatA thA / usa samaya taka saMgha meM zikSaNa kI koI nizcita paddhati yA paramparA nahIM thI / kaMThastha kara lenA hI adhyayana kA pramukha aMga thaa| usase Age bar3hane para vyAkaraNa kI sAdhanA kara lI jAtI thI / zabda siddhi ke jJAna para itanA bala rahatA ki zabda-prayoga kI dizA prAyaH aspaSTa hI raha jAtI / hamane abhidhAna citAmaNi zabda koza kaMThastha kara lene ke pazcAt samagra kAlukaumudI kaMThastha kI aura usakI sAdhanikA kI / kAlukaumudI kA zikSaNa hamAre lie bar3A kaThinAiyoM se bharA rahA / kAraNa yaha thA ki usake nirmANa aura hamAre zikSaNa kI sampannatA prAyaH sAtha hI huI / isalie nirmANa-kAla kI kAMTa-chATa kA jhaMjhaTa sadA hamAre zikSaNa ko asta-vyasta karatA rahA / Aye dina hameM kaMThastha kie hue pATha chor3a dene par3ate aura unake sthAna para naye pATha kaMThastha karane par3ate / Aja yaha bAta zAyada Azcaryajanaka hI pratIta hogI ki hamane na kabhI zabda rUpAvali sIkhI aura na dhAtu rUpAvali, yahAM taka ki vAkya banAne kA abhyAsa bhI nahIM kiyA / zabda prayoga ke lie hamane sarva prathama saMskRta ke padya nirmANa meM praveza kiyaa| saMskRta meM bhASaNa tathA gadya lekhana kA abhyAsa to usake bAda hI kiyA gayA / viSaya badale bAlyAvasthA se kizorAvasthA meM pahuMcane para hamArI spardhA ke viSaya badala gaye / saM0 1961 ke jodhapura cAturmAsa meM hamane rAjasthAnI bhASA meM prathama kAvya-racanA kI / 1664 ke bIkAnera cAturmAsa meM saMskRta bhASA meM prathama kAvya-racanA kI / usake pazcAt kramazaH saMskRta-bhASaNa, gadya lekhana aura AzukavitA Adi aneka vikAsa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 cintana ke kSitija para kramoM kI ora hamAre kadama bar3hate rhe| hama paraspara eka-dUsare kI racanA ko dekhate aura usake guNa-doSoM para carcA krte| ina viSayoM kI spardhA ne hameM bahuta tvaratA se Age bddh'aayaa| zIghra hI hama zaikSa muniyoM ko vyAkaraNa, kAvya aura darzana zAstra Adi aneka viSayoM kA prazikSaNa dene kA kArya bhI karane lge| parihAsa ke kSaNoM meM samaya-samaya para hama donoM meM parihAsa bhI calatA rahatA thaa| eka bAra muni nathamalajI ne kisI viSaya para mujhe koI sujhAva diyaa| maiMne use asvIkAra karate hue unakA majAka ur3AyA ki maiM Apase Ayu meM dasa dina bar3A hUM, ataH mujhe zikSA dene kA Apako koI adhikAra nahIM hai / unhoMne bhI mujhe usI lahaje meM tatkAla uttara diyA ki tuma dasa dinoM ke ghamaNDa meM fale ho, maiM dIkSA meM tumhAre se nau mahIne bar3A huuN| __ eka bAra maiMne unako koI sujhAva diyA to usakA majAka ur3Ate hue unhoMne mujhase kahA- "tumhArA to nAma hI 'buddhU' hai, tuma mujhe kyA sujhAva de sakate ho !" maiMne bhI 'jaise ko taisA' uttara dete hue kahA- "maiM samajhadAra vyakti ke kathana ko hI mahattva detA huuN| 'aire gaire natthU khaire' mere viSaya meM kyA kahate haiM, usa para kabhI dhyAna nahIM detaa|" jo Aja bhI yAda hai AkSepAtmaka parihAsa prAyaH kaTutA utpanna kara dete haiM jabaki gudagudAne vAle parihAsa tRptidAyaka hote haiM / ve bahudhA apanI smRti meM bhI vaisI hI tRpti pradAna karate haiN| mere dvArA kiyA gayA eka parihAsa, jise maiM bhUla cukA thA, parantu yuvAcAryajI ko Aja bhI vaha yAda hai / isakA patA mujhe taba lagA jaba yuvAcArya banane se tIna-cAra dina pUrva hI bAtacIta ke silasile meM unhoMne mujhe usa ghaTanA kA smaraNa kraayaa| ukta ghaTanA saM0 2001 ke grISmakAla kI hai| usa samaya ve kucha mAsa kA prathama bahivihAra karake vApasa Aye the / bAIsa varSa kI car3hatI avasthA aura nizcita evaM svataMtra viharaNa ne unake zarIra para kAphI acchA prabhAva ddaalaa| raktAbha mukha unakI svasthatA kA agrima paricaya de rahA thaa| maiMne unako vandana kiyA aura parihAsamaya prAcIna zloka kA eka caraNa sunAte hue usI ke mAdhyama se unheM sukhapRcchA kii| sthityanukUla saTIka baiThane vAlA apanA parihAsa sunakara ve khilakhilA par3e / abhI abhI rAjaladesara meM yuvAcArya banane se pUrva unhoMne mujhe merI parihAsa-prakRti kA smaraNa dilAte hue vahI caraNa gunagunA kara kahA-"kyA tumheM yAda hai ki tumane mere lie isakA prayoga kiyA thaa|" lagabhaga paiMtIsa varSa pUrva kie gae usa parihAsa ko yAda kara hama donoM eka bAra phira khilakhilA kara haMsa pdd'e| sAtha ke sAdhu Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya ke muni nathamala : Aja ke yuvAcArya mahAprajJa 181 jijJAsApUrvaka usa zloka ke lie pUchate rahe / una sabakI jijJAsA ko hama donoM ne haMsakara TAla diyaa| zAyada taba upayukta bhI yahI thA / isa par3Ava para AcAryazrI tulasI ne saM0 2000 kA cAturmAsa karane ke lie mujhe agraNI banAkara zrIDUMgaragar3ha bheja diyaa| usake pazcAta dhIre-dhIre mujhe bahivihArI hI banA diyA gyaa| tabhI se hama donoM ke kAryakSetroM meM pArthakya prArambha ho gyaa| muni zrI nathamalajI ko AcAryazrI ke sAmIpya kA nirantara lAbha prApta hotA rahA, mujhe vaha nahIM mila paayaa| paiMtIsa varSoM ke isa pralaMba bahivihAra-kAla meM maiMne jIvana kI durgama ghATiyoM ke aneka utAra-car3hAva pAra kie haiN| Aja jisa par3Ava para khar3A hUM, vahAM se pUre atIta ko bahuta spaSTatA se dekha rahA huuN| vigata kA pUrA lekhA-jokhA mere mastiSka meM aMkita hai| usake pRSTha ulaTatA-palaTatA hUM to pAtA hUM ki bAla-sakhA muni nathamalajI yuvAcArya mahAprajJa banakara bhI Aja mere vahI nikaTatama sAthI haiN| yAtrA-mArga aura par3AvoM kI dUriyAM hamAre sakhya meM koI bAdhA upasthita nahIM kara pAI haiN| nayA mor3a A rahA hai AcAryazrI tulasI ne muni nathamalajI ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyaa| cAroM ora vAtAvaraNa meM eka harSotphullatA chA gii| maiMne eka atirikta AhlAda aura gaurava kA anubhava kiyA / dUsare dina prAtaH pratilekhana Adi kAryoM se nivRtta hokara baiThA hI thA ki acAnaka yuvAcAryazrI mere kamare meM praviSTa hue| maiMne uThakara unakA svAgata kiyA aura Ane kA kAraNa puuchaa| unhoMne kahA--"tuma to mere sAthI ho, sAthI ke lie AyA huuN|" unhoMne merA hAtha pakar3A aura kahA- "calo AcAryazrI ke pAsa cleN|" maiM unake sAtha gayA to AcAryazrI ne usa sthiti para prasannatA vyakta karate hue jo kucha kahA, vaha mujhe gadgada kara gyaa| usI dina prAtaH kAlIna vyAkhyAna meM yuvAcArya kA abhinandana karate hue maiMne ukta ghaTanA kA ullekha kiyA to uttara dete samaya yuvAcArya ne merI bAta ko chUte hue kahA-"sAthI to sAthI hI rahatA hai|" maiMne anubhava kiyA, saMsmaraNoM ke pravAha meM avarodha nahIM, eka nayA mor3a A rahA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti svarUpA jaina sAdhviyAM nArI jAti ko zakti kA avatAra kahA jAtA hai, vaha ucita hI hai, kyoMki sahiSNutA ke kSetra meM vaha advitIya rahI hai / usake sAmarthya kI kahAniyoM se itihAsa bharA par3A hai / maiM yahAM kucha aisI jaina sAdhviyoM ke udAharaNa prastuta kara rahA hUM jinakI sAtvika zakti ne unake apane kalyANa kA mArga to prazasta kiyA hI, sAtha hI jana-jIvana ke lie bhI mArga prastuta kiyA / kaSTa sahiSNutA, kArya kuzalatA, bhakti-pravaNatA Adi aneka aisI vizeSatAeM haiM, jo apanI paripUrNa uccatA meM prAyaH kvacit hI prakaTa hotI haiM / vibhinna sAdhviyoM meM unameM se eka yA aneka kA sahaja avalokana kiyA jA sakatA hai / sarva prathama yahAM saradAra satI ke viSaya meM batalAyA jA rahA hai| unameM uparyukta tInoM hI vizeSatAeM apanI anupama chaTA liye hue thIM / 1. saradArasatI prAraMbhika jIvana saradArasatI cUrU (rAjasthAna) ke jaitarUpajI koThArI kI putrI thIM / unakA janma vi0 saM0 1865 meM huA / tatkAlIna prathA ke anusAra mAtra dasa varSa kI avasthA meM hI unakA vivAha phalaudI ke seTha sulatAnamalajI DhaDDhA ke putra jorAvaramalajI ke sAtha kara diyA gyaa| chaha mahIne bhI nahIM ho pAye the ki unake pati kA dehAnta ho gayA / ve vivAhitA hokara bhI akhaMDazIlA hI rhiiN| thor3I bar3I hone para jaba apanI sthiti ko samajhane lagIM tabhI se sAdagI aura saMyama unake jIvana kA dhyeya bana gayA / dhArmika raMga thalI meM terApaMtha kA pracAra-prasAra karane ke lie sarva prathama RSirAya mahArAja kA padArpaNa huA / saradArabAI bhI taba unake samparka meM AyIM / usI varSa (saM0 1887) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-svarUpA jaina sAdhviyAM 183 meM muni jItamalajI (jayAcArya) kA cAturmAsa-pravAsa cUrU meM huaa| saradArabAI ne unake pAsa tattvajJAna prApta kiyA aura sudRr3ha zrAvikA bana gyiiN| usa samaya se unake mana para dharma kA raMga aisA car3hA ki phira kisI dUsare raMga ke lie avakAza hI nahIM rhaa| ___saradArabAI kabhI apane pIhara tathA kabhI sasurAla meM rahA karatI thiiN| saM0 1864 ke poSamAsa meM ve phalaudI meM thIM tabhI muni jItamalajI (jayAcArya) kA vahAM padArpaNa huaa| usa apratyAzita satsaMga kA unhoMne kAphI lAbha utthaayaa| unake mana kA dhArmika raMga aura gaharA ho gyaa| ve taba dIkSA grahaNa kara saMnyasta jIvana jIne kI bAta socane lagIM / parantu unake sammukha eka bar3I bAdhA thI ki sasurAla vAloM se dIkSA ke lie AjJA kaise lI jAe? unake do jeTha tathA tIna devara the| ghara meM bar3e jeTha bahAduracandajI kA Adeza-nirdeza calatA thaa| ve bahuta kar3e svabhAva ke vyakti the| dUsarI bAdhA yaha bhI thI ki tatkAlIna sAmAjika paddhati kisI bhI bahU ko apane se pada meM bar3e puruSa ke sAtha bolane kI AjJA nahIM detI thii| itanA hI nahIM, usake sAmane se gujaranA bhI maryAdA-bhaMga mAnA jAtA thaa| unhoMne taba jeThAnI jI ko mAdhyama banAkara AjJA lene kA upakrama kiyA / bahAdUracandajI ne sArI bAteM sunIM aura phira roSa vyakta karate hue kahA-"karor3apatiyoM kI beTI aura karor3apatiyoM kI bahU bhI bhIkha mAMgegI to daridra kyA kareMge ? bahU se kaha do ki phira kabhI aisI bAta mere sAmane na aaye|" saradArabAI cupa ho gyiiN| Age kucha kahalAne kA ve sAhasa nahIM juTA paayiiN| dharma kA raMga andara-hI-andara pakatA rahA, ghuTatA rahA, para Age kA dvAra avaruddha hI dikhAI diyaa| prANoM kI bAjI do varSa taka zAnta sAdhanA karate rahane ke pazcAt saradArabAI ko lagA ki balidAna ke binA koI kArya hone vAlA nahIM hai / taba saM0 1896 meM unhoMne pratijJA kI ki jaba taka AjJA-patra prApta nahIM kara lUMgI taba taka bele-bele pAraNa (do dinoM ke antara se bhojana) kiyA kruuNgii| sAtha hI prati mAsa eka paMcolA (pAMca dinoM kA upavAsa) yA usase adhika koI tapasyA karatI rhuuNgii| bahAduracandajI ko jaba unakI pratijJA kA patA calA to unhoMne kahA-- "kisI ko bhUkhoM maranA ho to usakI icchA, para hama yaha kabhI nahIM hone deMge ki hamAre ghara kA koI vyakti bhIkha mAMga kara khAye aura hamAre samAja meM hamArI nAka kttvaae|" tapasyA calatI rahI parantu jeTha para usakA koI prabhAva nahIM huA taba saradArabAI ne dabAva DAlane ke lie ghara kA bhojana grahaNa karane kA tyAga kara diyaa| isa para jeTha ne unake lie ghara se bAhara jAne kI roka lagA dI / eka-eka kara chaha dina nirAhAra nikala gaye taba jeTha ko jhukanA pdd'aa| apane purohita ke Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 cintana ke kSitija para yahAM se bhojana maMgavA kara unheM pAraNa karavAyA gyaa| bele-bele kI tapasyA to calatI hI thI ataH hara tIsare dina bAhara se bhojana maMgAnA par3atA thaa| usakA bhI koI prabhAva nahIM huA taba saradArabAI ne keza-luMcana kara zveta vastra pahana liye aura AjJApatra na milane taka anya prakAra ke vastroM kA tyAga kara diyaa| unake isa vyavahAra se jeTha jala-bhuna gaye / unhoMne apanI patnI ko Adeza diyA ki vaha balapUrvaka unake ve vastra utaravA de / parantu patnI ne vaisA karanA ucita nahIM smjhaa| jeTha ne kahA-"mara bhale hI jAo, parantu AjJA nahIM milegii|" jeTha ke ukta zabdoM se saradArabAI ne spaSTa samajha liyA ki aba 'karo yA maroM' ke sivA koI mArga nahIM hai / unhoMne taba prANoM kI bAjI lagAte hue ghoSita kiyA ki jaba taka dIkSA kI AjJA nahIM dI jAyegI taba taka ve anna-jala grahaNa nahIM kreNgii| unakI pratijJA ne eka sAtha hI sabako hilA diyaa| bahAduracandajI bhI andara se to citita hue parantu bAhara se kaThora bane rhe| ___ anazana kara dene ke pazcAt saradArabAI prAya: apane kamare meM hI rahane lgiiN| unakA adhikAMza samaya japa, dhyAna Adi dhArmika kriyAoM meM vyatIta hone lgaa| nirjala anazana ke eka-eka kara ATha dina gujara gaye / taba taka phalaudI ke ghara-ghara meM anazana kI bAta phaila gayI / bahAduracandajI para taraha-taraha ke dabAva Ane lage taba unheM koI mArga nikAlane ke lie socanA pdd'aa| kaThoratA ko ve AjamA cuke the, ataH isa bAra namratA se pralobhana dekara jhukA lene kI bAta socii| ve saradArabAI ke pAsa Aye aura bole-"tuma cAho to mere donoM putroM meM se kisI eka ko goda le lo| dhana kI pAMtI lekara pRthaka rahanA cAho to pRthak raho aura sAtha rahanA cAho to sAtha / garIboM meM dhana bAMTanA cAho to khUba bAMTo, apane ghara meM koI kamI nahIM hai| sAdhu-sAdhviyoM kI sevA meM kahIM jAne kI icchA ho to ratha evaM naukaroM Adi kI pUrI vyavasthA kara dI jaayegii| jo bhI mana meM Aye, vaha saba karo para eka hI zarta hai ki dIkSA kI bAta chor3a do|" saradAra satI ko inameM se koI bhI bAta svIkAra nahIM huI taba bahAduracandajI nirAza hokara vApasa cale gye| ghora nirjala tapasyA ke kAraNa saradArabAI ke mukha se khUna girane lagA / usase sabhI ko ghabarAhaTa huii| jeTha ke sivA ghara ke zeSa sabhI sadasyoM kI unake prati pUrNa sahAnubhUti thii| assI varSIyA vRddha dAdIsAsa tathA jeThAnI Adi ne AjJA de dene ke lie bahAduracandajI para bahuta dabAva DAlA para unake to vahI DhAka ke tIna pAta rhe| anazana ke dasa dina vyatIta ho gaye taba jeThAnI ne unakI sahAnubhUti meM taba taka anna-jala kA tyAga kara diyA jaba taka ki unakA vaha anazana cale / isI prakAra dAdIsAsa ne bhI auSadhi aura jala ke sivA bhojana grahaNa karane kA tyAga kara diyaa| ghara meM tIna vyaktiyoM ke AjIvana tapasyA calane lgii| ghara ke sabhI sadasyoM kA sAmanA karanA DhaDDhA jI ke lie kaThina ho gayA taba unhoMne Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-svarUpA jaina sAdhviyAM 185 anyamanaskatA ke sAtha AjJApatra likha diyaa| nirdhArita saMkalpa pUrNa ho cukA thA, ataH saradArasatI ne usa dina jala grahaNa kiyA aura agale dina pAraNa kara liyaa| AjJApatra likha dene para bhI unheM sauMpA nahIM gayA, ataH bele-bele kI tapasyA, ghara ke bhojana kA tyAga tathA zveta vastra-paridhAna-ye tIna pratyAkhyAna pUrvavat cAlU rhe| AjJApatra sauMpa dene ke lie bAta calAI to jeTha ne kahA-"likha hI diyA hai to aba sauMpanA hI hai| cUrU bhejeMge taba sauMpa deNge|" jeTha ke ukta kathana se saradAra satI Azvasta ho gayI, para vaha dhokhA hI niklaa| dina vyatIta hote gaye kiMtu na curU bhejane kI taiyArI kI gayI aura na AjJApatra hI sauMpA gyaa| jAnabUjhakara kiye jAne vAle usa vilaMba kA kahIM anta dikhAI nahIM diyA taba unheM dUsarI bAra apane prANoM kI bAjI lagAnI par3I / unhoMne cUrU bhejane kI taiyArI karane se pUrva annajala kA tyAga kara diyA / itanI-sI bAta ke lie bhI nirjala tapasyA ke sAta dina nikala gaye taba jAkara taiyArI kI gyii| AThaveM dina pAraNa karake ve ratha para baiThakara vidA huiiN| vidA hone se pUrva saradArabAI ne apane sAre AbhUSaNa jeTha ko saMbhalA diye| jeTha ne cAlIsa hajAra rupaye unheM dete hue kahA--"apane AbhUSaNa aura ye rupaye jaise cAho vaise apane hAthoM se bAMTa do|" unhoMne taba unameM se pandraha sau rupaye to Agama kharIdane ke lie rakhe, zeSa rupaye, AbhUSaNa aura kapar3e icchAnusAra bAMTa die| vidA hone lagI taba saradArabAI ne AjJApatra maaNgaa| jeTha ne kahA-"tumhAre sAtha jA rahe munImajI ko vaha de diyA hai| ve tumhAre pitAjI ke sAmane hI tumheM sauMpa deNge|" jeTha kA yaha kathana eka mAyAcAra mAtra thA / cUrU pahuMcane para munIma ne AjJApatra usake pitA aura bhAI ko dete hue saradArabAI ko batalAyA ki use aisA hI Adeza thA / pitA aura bhAI bhI unakI dIkSA ke viruddha the, ataH bAta punaH khaTAI meM par3a gaI / aneka tapasyA, aneka pratyAkhyAna aura aneka dabAvoM ke bAda bhI jaba AjJApatra unheM nahIM diyA gayA taba tIsarI bAra unhoMne anna-jala kA parityAga kara diyA / AjJApatra unake lie prANAMtaka parIkSAoM kA eka silasilA bana gayA thaa| pracaMDa garamI ke dinoM meM nirjala anazana ke pAMca dina nikala gaye / Akhira pitA aura bhAI kA mana pighalA / unhoMne eka zarta rakhI ki pAMca varSa taka dIkSA nahIM lene kA vacana do to AjJApatra tumheM abhI sauMpa diyA jaayegaa| saradArabAI ne kahA- "Apa pAMca varSa kI bAta karate haiM, parantu AjJApatra sauMpe binA to mere pAMca dina bhI nikala pAne saMbhava nahIM haiN|" Akhira AjJApatra unheM sauMpa diyA gayA taba kahIM unhoMne jala grahaNa kiyaa| AjJApatra kI prApti ke sAtha hI tad viSayaka unake sAre tyAga pUrNa ho gye| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 cintana ke kSitija para saMyama ke patha para muni jItamalajI usa samaya taka yuvAcArya bana cuke the| unakA cAturmAsa udayapura meM thaa| saradArabAI ne unake darzanoM kI vyavasthA ke lie kahA taba pitA ne surakSA tathA kAma ke lie kucha strI-puruSoM ko unake sAtha UMToM para bhejaa| saradArabAI bahalI para baiThakara vidA huI / thalI, mAravAr3a tathA mevAr3a ke aneka kSetroM se sAdhusAdhviyoM ke darzana karatI huI kArtika kRSNA 4 ko udayapura phuNcii| yuvAcAryazrI ke darzana kiye / AjJA-prApti meM Aye saMkaToM kI kahAnI sunAI / atyaMta kaThinatA se prApta choTe se AjJApatra ko yUvAcAryazrI ke sammukha rakhate hue unhoMne kahA"ina tIna paMktiyoM ke lie mujhe tIna bAra AmaraNa anazana karanA par3A hai|" sAhasa aura sahiSNutA kI usa abhinava kahAnI ko sunakara upasthita sabhI vyaktiyoM ko romAMca ho aayaa| saradArabAI ne yuvAcAryazrI se yathAzIghra dIkSA pradAna karane kI prArthanA kI, parantu usa samaya udayapura meM sAdhviyAM nahIM thI ataH pratIkSA karanA Avazyaka thaa| cAturmAsa ke pazcAt goguMdA se do sAdhviyAM vahAM AI taba saM0 1897 mArgazIrSa kRSNA 4 ko unheM dIkSita kiyA gayA / bahuta zIghra unhoMne sAdhucaryA ke hara kArya meM nipuNatA prApta kara lii| grahaNazIlatA aura buddhi kI prakharatA ke bala para Agamika adhyayana bhI acchA kara liyA / sAhasa aura kAryakSamatA kI unameM koI kamI nahIM thI / ina sabhI guNoM ke AdhAra para AcArya RSirAya ne unako agraNI banA diyaa| aneka varSoM taka ve agragaNyA ke rUpa meM janapada-vihAra karatI rhiiN| saM0 1908 meM RSirAya ke divaMgata hone para AcArya pada para jayAcArya AsIna he| usa samaya taka sAdhvI-samAja apane-apane siMghAr3oM ke rUpa meM hI calatA thaa| sabhI siMghAr3oM kI koI suniyojita aura suniyaMtrita vyavasthA nahIM thii| jayAcArya ne aisI vyavasthA karanI caahii| usameM unheM saradAra satI kI vyavahAra-kuzalatA kA acchA sahayoga milaa| saM0 1610 meM unheM sAdhvI-pramukhA banAyA gyaa| ve terApaMtha dharmasaMgha kI prathama sAdhvI-pramukhA thiiN| usase pUrva sabhI sAdhviyoM kI AvazyakatAoM evaM vyavasthAoM kI ciMtA karane vAlI koI niyukta sAdhvI nahIM thii| pratyeka agraNI sAdhvI prAyaH apane siMghAr3e meM rahane vAlI sAdhviyoM kI hI mukhyataH cintA kiyA karatI thii| saradAra satI ne kArya saMbhAlane ke pazcAt bar3I sUjha-bUjha aura parizrama se kAma kiyaa| dhIre-dhIre sAdhviyoM ke sabhI siMghAr3e unakI nizrA meM A gaye / solaha varSa pazcAt saM0 1926 meM unhoMne siMghAr3oM kI nayI vyavasthA kii| usa samaya saMgha meM 174 sAdhviyAM thiiN| unameM dasa siMghAr3e, jo pahale the, ve hI rakhe aura zeSa sAdhviyoM meM se yogya dekhakara eka hI dina meM teIsa naye siMghAr3e banA diye| sabameM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-svarUpA jaina sAdhviyAM 187 anuzAsana kI bhAvanA jagAnA tathA cAlU vyavasthA ko badalakara dUsarI karanA- ye donoM hI bar3e kaThina kArya haiM, parantu saradAra satI ne bar3I nipuNatA ke sAtha unheM kara dikhaayaa| sAdhvI-pramukhA banane ke pazcAt saradAra satI ne sabhI cAturmAsa jayAcArya ke sAtha hI kiye / sabhI vyaktiyoM ke prati unakA dRSTikoNa atyaMta zAlIna aura vAtsalya bharA rahatA thA, ataH loga unakA mAtA ke samAna Adara karate the| saM0 1927 meM kucha dina kI asvasthatA ke pazcAt ve poSazuklA 8 ko anazana-pUrvaka divaMgata ho gii| 2. gulAba sato viduSI sAdhvI mahAsatI gulAbakuMvarajI eka viduSI sAdhvI thiiN| bIdAsara (rAjasthAna) ke pUrNamalajI begavANI ke ghara saM0 1601 meM unakA janma huaa| paMcamAcArya maghavAgaNI kI ve sagI choTI bahana thiiN| bAlyAvasthA meM hI jayAcArya ke pAsa dIkSita hokara gaMbhIra Agama-jJAna arjita kiyA / madhura kaMTha aura sarasa vyAkhyAna ke lie ve sarvatra prasiddha thiiN| ve sadaiva jayAcArya evaM maghavAgaNI ke sAtha hI vihAra karatI rhiiN| madhyAhna kA vyAkhyAna bahudhA ve hI diyA karatI thIM / aneka bAra vihAra karate samaya gAMvoM meM rAjaparivAra ke gar3hoM meM Thaharane ke bhI avasara Ate rahate the| vahAM ranivAsa kI mahilAoM tathA ThAkuroM ko bhI unakA vyAkhyAna sunane kA avasara miltaa| ve bahuta prabhAvita hote / koI unheM zakti kA avatAra batalAtA to koI sarasvatI kaa| gaNeza kA avatAra gulAbasatI hastalekhana meM bar3I nipuNa thiiN| unake akSara bahuta sundara the| unakI likhI huI AgamoM tathA graMthoM kI aneka pratiyAM Aja bhI dharma saMgha ke bhaMDAra kI zobhA bar3hA rahI haiN| unake dvArA lipibaddha kiye gaye graMthoM kA padyamAna lagabhaga DeDha lAkha hai| apane yuga meM itanA sundara aura itanA adhika likhane vAlI ve prathama sAdhvI thiiN| ____ jayAcArya ne sarvAdhika bRhat jainAgama bhagavatI kI padyabaddha TIkA (jor3a) kii| use likhane kA kArya gulAba satI ne saMbhAlA / jayAcArya padya banAte jAte ve likhatI jAtIM / graMthanirmANa kI dRSTi se yadi jayAcArya kI tulanA maharSi vyAsa se kI jAe to gulAbasatI ko gaNeza kA avatAra kahanA atyukti nahIM hogii| eka bAra suna lene ke pazcAt ve prAyaH dubArA nahIM pUchA karatI thiiN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 cintana ke kSitija para zveta-vasanA sarasvatI gulAbasatI ko prakRti ne khule hAthoM se rUpa-sauSThava pradAna kiyA thA to vaiduSya unhoMne apane parizrama ke bala para arjita kiyA thaa| saMparka meM Ane vAle vyakti para unake usa bAhya evaM AMtarika sauSThava kA aisA prabhAva par3atA ki vaha unake vyaktitva kI tulanA karane meM kisI mAnavI ko nahIM, devI ko hI upasthita krtaa| ___saM0 1942 meM maghavAgaNI ke sAtha ve jodhapura meM thiiN| usa samaya ke rAjamAnya kavirAja gaNeza purIjI maghavAgaNI ke samparka meM Aye / aneka viSayoM para bAtacIta kara ve bar3e prabhAvita hue / jAne lage taba AcAryazrI ne kahA 'avasara ho to gulAbasatI kA samparka bhI kriye|' kavirAjajI usI samaya sAdhviyoM ke sthAna para gae aura bAtacIta kii| ve unase itane prabhAvita hae ki ghara na jAkara vApasa maghavAgaNI ke pAsa Aye aura bole--'ve to zveta-vasanA sAkSAt sarasvatI haiM / maiM aneka rajavAr3oM meM aMtaHpura taka gayA huuN| aneka rUpavatI bahaneM dekhI haiM, para rUpa aura vaiduSya kA aisA maNikAMcana saMyoga kahIM nahIM dekhaa|' ___saM0 1927 meM saradArasatI ke pazcAt jayAcArya ne gulAbasatI ko sAdhvIpramukhA bnaayaa| gyAraha varSoM taka jayAcArya ke samaya tathA cAra varSoM taka maghavAgaNI ke samaya unhoMne usa bhAra ko bar3I nipuNatA se nibhaayaa| svabhAva kI komalatA ke kAraNa ve sabhI ke lie ArAdhanIyA aura pUjyA banIM / gulAbasatI ne AyuSya-bala bahuta kama paayaa| unakI chAtI para eka gAMTha uThI / aneka upacAroM ke bAda bhI vaha ThIka nahIM hii| usI ke kAraNa 41 varSa kI avasthA meM hI saM0 1642 poSakRSNA 8 ko jodhapura meM unhoMne anazana-pUrvaka dehatyAga kara diyaa| 3. navala satI pIhara bheja diyA mahAsatI navalAMjI kA janma saM0 1885 meM rAmasiMhajI kA gur3A (mAravAr3a) meM kuzAlacaMdajI golachA kI putrI rUpa meM huaa| teraha varSa kI bAlyAvasthA meM hI unakA vivAha pAlI ke anopacaMda jI bAphaNA ke sAtha kiyA gayA, parantu jaba ve satraha varSa kI huI taba unake pati kA dehAnta ho gyaa| sasurAla vAle terApaMthI the ataH navalabAI kA samparka mukhyataH terApaMthI sAdhu-sAdhviyoM se huA aura ve unake prati dRr3ha AsthA rakhane lgiiN| dhIre-dhIre unameM virakti ke bhAva ubhare aura ve saMyama grahaNa karane kI bAta socane lgiiN| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-svarUpA jaina sAdhviyAM 186 parivAra vAle dIkSA dene ke samarthaka nahIM the| unhoMne aisA sahaja upAya khojA ki sAMpa bhI mara jAye aura lAThI bhI na ttuutte| unhoMne navalabAI ko unake pIhara bheja diyaa| pIhara vAle sthAnakavAsI the aura terApaMtha se virodha rakhate the| unheM sArI sthiti se avagata bhI kara diyA tAki ve sAdhu-sAdhviyoM ke samparka se unheM bacA skeN| ve pIhara AI tabhI se mAtA-pitA vizeSa sAvadhAnI rakhane lge| kivADa gira par3e navala bAI prAya: ghara meM hI sAmAyika Adi dharma-kriyAeM kara letiiN| terApaMthI sAdhu sAdhviyoM kA usa samaya taka udhara ke kSetroM meM kama hI AnA hotA thaa| para saMyoga to saMyoga hI hotA hai| usa varSa sAdhviyoM kA eka siMghAr3A vahAM A gyaa| sAvadhAna mAtA-pitA ne navala bAI ko roke rakhane ke lie kamare ke kiMvAr3a jar3a diye| beTI kA mArga to unhoMne roka diyA parantu bhavitavyatA kA mArga rokanA unake vaza kI bAta nahIM thii| navala bAI to nahIM jA sakIM, parantu gocarI karatI huI satiyAM unake ghara pahuMca gaIM / baccoM kI halacala tathA AvAjoM se navala bAI ko patA laga gayA ki satiyAM AI haiN| ve jAnatI thIM ki daravAjA bAhara se banda hai, phira bhI apanI bhAvanA ke vega ko nahIM roka sakI / darzana karane kI lAlasA meM unhoMne uThakara kiMvAr3oM ko thor3A-sA dhkelaa| kiMvAr3a bhI mAno unake karasparza kI pratIkSA meM hI khar3e the / jyoM hI hatheliyoM kA dabAva una para par3A, ve caukhaTa sahita hI nIce A gire| navala bAI ne bAhara Akara sAdhviyoM ke darzana kiye to sabhI pArivArika cakita raha gye| kiMvAr3oM kA isa prakAra gira jAnA eka camatkAra mAnA gayA / usI dina se navala bAI ke mArga kI saba bAdhAeM samApta ho gii| vaha pUrA parivAra tabhI se terApaMthI bana gyaa| navala bAI ne vi0 saM0 1605 caitra zuklA 3 ko RSirAya ke pAsa pAlI meM saMyama grahaNa kiyaa| thor3e hI varSoM meM ve eka viduSI sAdhvI bana giiN| AgamoM ke adhyayana meM unakI tIvra ruci thii| unhoMne aneka bAra samagra AgamoM kA pArAyaNa kiyaa| RSirAya ne unako zIghra hI agraNI banA diyaa| saM0 1942 meM gulAbasatI ke divaMgata hone para maghavAgaNI ne unako sAdhvI-pramukhA kA bhAra sauNpaa| teraha varSoM taka unhoMne usa uttaradAyitva ko bar3I kuzalatA ke sAtha nibhaayaa| saM0 1955 ASADha kRSNA 5 ko ve ana zana-pUrvaka bIdAsara meM divaMgata huii| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 cintana ke kSitija para 4. satI sAdhvI pramukhA jeThAMjI sAdhvI pramukhA jeThAMjI sevA aura tapasyA kI pratimUrti thIM / aThAraha varSa kI avasthA meM dIkSita hokara ve sevA meM laga giiN| choTe-bar3e kA prazna nahIM, rogI yA nIroga kA bhI prazna nhiiN| kisI kA bhI kArya pAkara ve usameM aisI tatparatA se lagatI, mAno vaha svayaM unhIM kA kArya ho / sAdhvI pramukhA banane ke bAda bhI ve sevA - bhAvanA se pracAlita rahIM / ve eka ucca koTi kI tapasvinI bhI thIM / bAIsa dinoM kA nirjala upavAsa karake unhoMne terApaMtha meM jo kIrtimAna sthApita kiyA, vaha Aja bhI vidyamAna hai| unakA jIvana-kAla saM0 1601 se saM0 1981 taka 1 kA thA / 5. satI rUpAMjI satI rUpAMjI rAvaliyA (mevAr3a) kI thiiN| dIkSA kI bhAvanA hone para pati Adi nAnA prakAra se kaSTa diye / vicalita nahIM kara sake taba unheM 'khor3e' meM DAla diyA gayA / 'khor3A' kASTha-nirmita baMdhana hotA thA / usake cheda meM paira DAlakara tAlA lagA dene para vyakti kahIM jA nahIM sakatA thA / rUpAMjI usa kaida meM bhI sAre dina bhajana - stavana gAtIM aura svAmIjI ke nAma kA japa karatIM / prakRti ke kisI gUDha camatkAra se ikkIsaveM dina 'khor3A' svayaM hI TUTa gayA / janatA meM bAta phailI / udayapura ke mahArANA taka bhI phuNcii| unhoMne parivAra vAloM ko upAlaMbha pUrvaka kahalAyA ki aise bhaktajanoM ko kaSTa na pahuMcAyA jAe / AjJA milane para saM0 1852 meM dIkSA huI para pAMca varSa bAda hI ve divaMgata ho gaIM / 6. satI dIpAMjI thiiN| satI dIpAMjI jojAvara ( mAravAr3a) kI thiiN| saM0 1872 meM dIkSita huI / atyaMta nirbhIka, viduSI evaM zAstrArtha - nipuNa eka bAra lAvA saradAragar3ha meM anya saMpradAya ke muni mAnajI ne unheM ThAkura sAhaba kI madhyasthatA meM gar3ha meM zAstrArtha karane ke lie AhvAna kiyA / dIpAMjI ne use svIkAra kara sabhA meM unheM parAjaya dI / eka bAra jaMgala meM eka luTere ne talavAra ke bala para unake vastrapAtra nIce rakhavA liye / para jyoM hI vaha unheM sameTakara bAMdhane lagA, dIpAMjI ne usakI talavAra uThA lii| phira vaha use tabhI milI jaba sAdhvI- maMDala agale gAMva pahuMca gayA / eka bAra jaMgala meM kaI luTeroM ne unheM ghera liyA / vastra pAtra rakhavA liye / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-svarUpA jaina sAdhviyAM 161 dIpAMjI ne taba sAdhviyoM kA gola gherA banAyA aura namaskAra maMtra kA jora-jora se japa karane lagIM / luTere aniSTa kI AzaMkA se ghabarA kara bhAga khar3e hue| eka bAra kisI zrAvaka ne unake pAtra meM bahuta sArA ghI DAla diyaa| zAma ko khicar3I Adi meM milAkara satiyoM ne use khA liyA / pratikramaNa ke pazcAt dIpAMjI ne sabako tapasyA kI preraNA dii| phalasvarUpa unake siMghAr3e meM eka sAtha pAMca chaha-mAsI tapa hue| saM0 1998 AmeTa meM unhoMne anazana pUrvaka deha tyAga kiyaa| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka haracandalAla jI sIMdhar3a jayapUra AcArya bhikSu ke samaya meM hI terApaMtha kA vihAra kSetra bana gayA thaa| svAmIjI yahAM saM0 1848 ke' phAlgula mAsa meM padhAre aura 22 rAta birAje / pratidina bar3e sarasa aura preraka vyAkhyAna huA karate the| svAmIjI ke dvArA samyaktva aura cAritra ke viSaya meM kie gae vivecanoM ne yahAM ke dhArmika kSetra ko UhApoha se bhara diyaa| logoM ke mukha se suna sunakara yuvaka haracandalAlajI svAmIjI ke prati AkRSTa hue aura unake samparka meM Aye / eka dina Aye to phira mAno nirantara Ane ke lie baMdha hI ge| bAtacIta kI, tattva ko samajhA aura phira guru dhAraNA kara lii| unake pitA kisanacanda jI usa samaya ke prasiddha jauharI gine jAte the| dhArmika dRSTi se mandira mArgI the| haracandalAlajI javAharAta ke kAma meM dakSa ho cake the ve pitA ke bar3e vinIta the ataH unhoMne svAmIjI se kahA- maiM nahIM cAhatA ki mere kAraNa pitAjI ko kisI prakAra kA kheda ho ata: Apa merA nAma prakaTa mata karanA / svAmIjI ke nAma prakaTa karane kA koI prayojana nahIM thA, parantu unake sAtha Ane vAloM se bAta chipI nahIM thii| svAmIjI ke usa padArpaNa ke lagabhaga 20 varSa pazcAt AcArya bhAramalajI 1. RSirAya sujasa 6/do0 3 _ 'bhikhU prathama padhAriyA, saiMtAlise unamAna / rAtri bAvIsa rai Asare, rahyA munI gunnkhaan|| uparyukta pada ke anusAra svAmIjI kA jayapura pravAsa saM0 1847 meM huA, parantu lADanUM sthita zAsana ke pustaka bhaNDAra meM yuvAcArya bhAramala jI dvArA likhita sAdhu AcArI kI prati hai| usakI pUrti jayapura meM saM0 1848 phAlgUna zuklA 15 guruvAra ko huI, aisA likhA hai| usase spaSTa siddha ho jAtA hai ki svAmIjI savAI mAdhopura cAturmAsa karane ke pazcAt phAlguna meM jayapura pdhaare| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 163 kA yahAM cAturmAsa ke lie padhAranA huaa| lambe samaya taka sambhAla na hone para bhI haracandalAlajI bahuta dRr3ha rahe / usa cAturmAsa me unakA pUrA parivAra dRr3hadharmI ho gyaa| saM0 1866 kA vaha cAturmAsa janopakAra kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa rhaa| aneka naye parivAroM ne gurudhAraNA kii| usake pazcAt to sAdhu-sAdhviyoM tathA AcAryazrI kA yahAM bAra-bAra padArpaNa hotA rhaa| haracandalAlajI javAharAta ke kAma meM bahuta dakSa the| unhoMne apane vyApAra ko itanA bar3hAyA ki yAtAyAta kI asuvidhA ke usa yuga meM bhI kalakattA, bambaI, madrAsa, haidarAbAda, dillI aura AgarA Adi 12 nagaroM meM apane naye vyApAra-kendra prArambha diye / apane samaya meM ve jauhariyoM ke bAdazAha kahe jAte the| vyApArika aura dhArmika-donoM kSetroM meM zikharastha bana jAne vAle virala vyakti hI dekhe jAte haiN| haracandalAlajI unhIM vyaktiyoM meM se eka the| unakI usa unnati se aneka loga prasanna the to aneka IrSyAlu bhii| __ ajamera nivAsI eka vyApArI seTha ne ISyAvaza eka kuTila cAla clii| unhoMne bAjAra se unake nAma kI chaH lAkha rupayoM kI huMDiyAM ekatrita kara liiN| ve unheM bhugatAna ke lie eka sAtha jayapura bheja denA cAhate the, tAki samaya para bhugatAna na kara pAne para unakA divAlA nikala jAe / parantu billI ke cAhane para kaba chIMke TUTe haiM ? huMDiyoM ke eka dalAla ko ukta yojanA kA patA cala gyaa| usane tatkAla jayapura Akara haracandalAlajI ko cetA diyA ki kala bAjAra khulate hI Apake nAma chaH lAkha rupayoM kI huMDiyAM Ane vAlI haiN| ye samAcAra mile taba taka prahara rAtri vyatIta ho cukI thii| bAjAra saba banda ho cuke the, ataH itanI bar3I rakama ekatrita karanA sahaja nahIM thA, phira bhI kArya to karanA hI thaa| ve usI samaya apane vyAvasAyika mitroM se mile aura sAr3he pAMca lAkha rupayoM kI vyavasthA kara lii| pacAsa hajAra rupaye usa dina unakI apanI dukAna me pote bAkI the| isa prakAra chaH lAkha rupayoM se bhare kaTTe jaba unakI havelI meM pahuMca gaye taba ve nizcinta hokara soye| dUsare dina bAjAra khulate hI una seThajI kA AdamI huMDiyAM 'dekhI' (svIkAra) karavAne A phuNcaa| haracandalAlajI ne sArI huMDiyAM tatkAla 'dekhI' kara dii| madhyAhna hone taka to unhoMne bhugatAna bhI bheja diyaa| una seThajI ke sAre manasUbe eka sAtha hI miTTI meM mila ge| haracandalAlajI kA eka bAla bhI bAMkA nahIM huaa| usa samaya taka jayapura meM vyApAriyoM ke lie yaha niyama thA ki jisa dina huMDI pahuMce usI dina dekhI kara deM aura bAraha baje taka bhugatAna bheja deN| haracandalAlajI ne sarrAphoM kI paMcAyata bulAI aura usameM una seThajI kI nIyata kA digdarzana karAte hue bhugatAna karane ke niyama ko badala dene kI AvazyakatA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 cintana ke kSitija para batalAI / sabhI ne soca-vicAra kara eka mata se yaha niyama banAyA ki jayapura kI haMDI kA bhugatAna tIna dinoM meM tathA bAhara kI huMDI kA bhugatAna ikkIsa dinoM meM kara diyA jAye / yaha niyama bana jAne para vyApAriyoM ko kAphI suvidhA ho gii| haracandalAlajI dhanika hone ke sAtha-sAtha dhArmika bhI uccakoTi ke the| unhoMne jayapura kSetra meM dhArmika pracAra-prasAra kA kAphI prayAsa kiyaa| unake samparka se saikar3oM vyakti terApaMthI bane / unakI agalI aneka pIr3hiyoM ne bhI yathAvata apanA dAyitva nibhaayaa| saM0 1866 meM unakI havelI meM prathama cAturmAsa haA taba se kucha apavAdoM ko chor3akara saM0 2006 taka prAyaH vahIM cAturmAsa hote rhe| itane lambe samaya taka 'zayyAtara' kA lAbha virala vyakti hI le pAte haiN| 2. mahezadAsajI mUthA mahezadAsajI mUthA mUlataH kizanagar3ha ke the, parantu bAda meM jayapura nivAsI ho gye| saM0 1866 ke grISmakAla meM AcArya bhAramalajI kizanagar3ha padhAre taba ve terApaMtha ke virodhI the, kaTTara sthAnakavAsI zrAvaka the| vahAM zAstrArtha kA nizcaya huaa| jaba zAstrArtha meM niruttara ho gaye taba pahale se banAI vyavasthA ke anusAra hallA macA diyA gayA ki terApaMthI hAra gye| sabhA visarjita ho gyii| vahAM koI terApaMtha kA ghara nahIM thA, ataH koI pratyuttara karane vAlA bhI nahIM thaa| kAlAntara meM mahezadAsajI terApaMthI bana gaye taba unhoMne yaha bheda svayaM hI kholA ki hallA macavAne meM unhIM kA mukhya hAtha thaa| unhoMne apanI eka gItikA meM bhI isa bAta ko spaSTa kiyA hai ___ rupayA dIyA pAMca, te to kima bole sAMca / muni hemarAjajI ne saM0 1866 kA cAturmAsa kizanagar3ha meM kiyA / prArambha meM vahAM koI terApaMthI nahIM thA, parantu cAturmAsa kI samApti taka aneka vyakti terApaMthI bane / mahezadAsajI bhI unameM se eka the| unakI patnI saM0 1877 ke bAda terApaMthI banI / mahezadAsajI ne unheM samajhAne ke lie saM0 1877 meM 'guruolakhAvaNa' nAma se eka gItikA banAI / usameM unhoMne terApaMthI kI vezabhUSA se lekara AcAra-vicAra taka kI bAtoM se unheM avagata kraayaa| zraddhA grahaNa karane ke pazcAta ve bhI una jaisI hI pakkI ho gyii| mahezadAsajI ne pAMcoM vyaktiyoM ko zraddhAzIla bnaayaa| ve eka kavi hRdaya vyakti the| unakI aneka gItikAeM kAphI prasiddha huii| kucha to Aja bhI aneka vyaktiyoM ke mukhastha milatI haiM, jaise--'Aja ro dihADo jI bhalAI sUraja Ugiyo', 'bheMTa bhavizaraNa le caraNa bhikSu taNo' tathA 've guru mhArA the kara lyonI thAMharA' Adi / pIpAr3a ke samadar3iyA parivAra ke pAsa hastalikhita pothe meM unakI aneka DhAleM saMkalita milatI haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 165 3. rAmacandajI koThArI rAmacandajI koThArI kA janma saM0 1850 ke AsapAsa huA / saM0 1885 meM agraNI avasthA meM jayAcArya kA jayapura cAturmAsa huA / usameM 52 vyaktiyoM ne tattva ko samajhakara zraddhA grahaNa kii| unameM rAmacandajI bhI eka the| dhIre-dhIre ve eka tyAgI, virAgI evaM dRr3hadharmI zrAvaka bana gaye / ve eka nipuNa vyApArI bhI the / jayapura, AgarA, bolapura aura kalakattA Adi nagaroM meM unake bhinna-bhinna prakAra ke vyApAra the / eka bAra ve kisI paristhitivaza zaMkAzIla bana gaye aura AnA-jAnA tathA vaMdana-vyavahAra chor3a diyaa| kucha samaya pazcAt hI saM0 1607 ke zeSakAla meM yuvAcArya jaya kA vahAM padArpaNa ho gyaa| unhoMne jaba sunA ki rAmacandajI kAzIla ho gaye haiM to unhoMne unase bAtacIta kI aura unakI zaMkAoM kA samAdhAna kara diyaa| ve punaH pUrvavat Ane lage / unhoMne jayAcArya kA bar3A upakAra mAnA ki ve yadi unakI zaMkAoM ko nahIM miTAte to unake virAdhaka ho jAne kI sambhAvanA thI / usake bAda ve AjIvana eka jAgarUka zrAvaka rahe / 4. bhairUlAlajI sIMdhar3a bhairUlAlajI sIMdhar3a jayAcArya ke ananya bhakta zrAvakoM meM gine jAte the / ve jayapura ke prathama zrAvaka haracandalAlajI ke pautra the / ve apane dAdA ke samAna hI vyApAra kuzala evaM nIti nipuNa vyakti the| jayAcArya ke samavayaska hone ke kAraNa unake prati unakI sahaja ghaniSThatA ho gayI / jayAcArya unase parAmarza bhI kiyA karate the| kahA jAtA hai ki yuvAcArya jaya ne saM0 1904 meM cAturmAsa kiyA tabhI bhairUlAlajI ne unase vacana le liyA thA ki AcArya banane ke pazcAt prathama cAturmAsa unheM hI deMge / yahI kAraNa thA ki AcArya banate hI jayAcArya thalI ke saba nagaroM ko chor3akara cAturmAsa hetu jayapura pdhaare| isI prakAra vRddhAvasthA meM jayapura kI ora prasthAna karane meM bhI bhairUlAlajI kI prArthanA hI kAraNabhUta banI / phalataH saM0 1637 evaM 38 ke do cAturmAsa jayapura ko prApta hue / bhairUlAlajI bar3e sevAparAyaNa vyakti the / ve prativarSa jayAcArya kI sevA meM jAte aura mahIne - do mahIne se lekara chaH-chaH mahInoM taka kI sevA karate the / ghara meM jisa ThATha-bATa se rahate usI ThATha se ve sevA meM bhI rahate the / aneka naukara unake sAtha rahate / vihAroM meM sevA kA avasara hotA taba ve Thaharane ke lie tambU bhI sAtha rakhate the / yahAM taka ki gAyeM bhI unake sAtha rahatI thiiN| taraha-taraha kA dUdha pIne ke ve abhyasta nahIM the / eka bAra jayAcArya bhairUlAlajI kI havelI meM virAja rahe the| jayapura nareza Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 cintana ke kSitija para rAmasiMhajI veSa badalakara nagara meM ghUmA karate the| avasara dekhakara kaI bAra jayAcArya ke darzana hetu havelI meM A jAyA karate the| nareza ke sAtha bahudhA ThAkura nArAyaNasiMhajI rahA karate the| eka bAra havelI meM praviSTa hote samaya ThAkura sAhaba ne kisI prasaMga para unheM 'annadAtA' kahA / sIMdhar3ajI ke naukara ne vaha zabda sunA to jAna gayA ki nareza Aye haiM / naukara ne bhairUlAlajI ko sArI bAta batalAI to ve dvAra para Akara unake bAhara Ane kI pratIkSA karane lge| nareza Aye to sIMdhar3ajI ne mohara bheMTa karanI caahii| nareza muskarAkara bole-acchA to tumane mujhe pahacAna liyA hai| sIMdhar3ajI ne bar3I sughar3atA se uttara diyA ki sUrya ko kauna nahIM pahacAna letA? nareza unake usa kathana se bar3e prasanna hue| ve yaha kahakara Age bar3ha gaye ki yahAM to hama darzana karane Aye the, bheMTa lene nhiiN| ___ saM0 1938 kI zrAvaNa pUrNimA ke dina sIMdhar3ajI acAnaka rugNa ho gye| jayAcArya vahIM havelI meM nIce cAturmAsa kara rahe the| ve svayaM vRddha the, phira bhI madhyAhna aura sAyaM do bAra Upara jAkara unheM darzana diye / jayAcArya ke maMgala upadeza se lAlAjI ko bar3I sAMtvanA milii| ve usI rAtri ko divaMgata ho gye| bar3A parivAra thA, bahuta logoM ke Ane kI sambhAvanA thI, ataH jayAcArya vahAM se saradAramalajI lUniyA ke makAna meM padhAra gye| lAlAjI ne prArthanA karAyI taba chaThe dina vApasa vahIM padhAra gye| vahAM bhAdra kRSNA 12 ko jayAcArya bhI divaMgata ho gaye / bhairUlAlajI ne guru viraha nahIM dekhA / ve unase 12 dina pUrva hI prasthAna kara gaye the| 5. panarAjajI lUniyA panarAjajI lUniyA zraddhAzIla aura dhanavAna vyakti the| cApalusa mitra maNDalI kI kusaMgati ne unheM juA khelane ke vyasana meM DAla diyaa| parivAra ke loga usase bahuta duHkhI hue| ghara meM sabase bar3e ve hI the, ataH kahane-sunane kI bhI eka sImA hI thii| patnI, putra Adi ke kathana ko ve sunA-anasunA karate rahe / saba upAya vyartha ho gaye taba unakI patnI tathA putra saradAramalajI ne eka upAya socA aura usI ke anusAra panarAjajI se kahA ki pUre parivAra ko jayAcArya ke darzana karA deN| unhoMne taba pUre parivAra ke sAtha pAlI meM darzana kiye / patnI aura putra ne ekAnta meM jayAcArya ko sArI sthiti batalAyI aura unheM kisI bhI taraha jue kA tyAga karA dene kI prArthanA kii| jayAcArya ne panarAjajI ko upadeza diyA to ve lajjita to bahuta hue parantu kaha diyA ki mere se chor3A nahIM jaataa| kaI prakAra se UMcA-nIcA lene para bhI nahIM mAne taba eka dina jayAcArya ne Adeza ke rUpa meM kahA---hAtha jor3o ! unhoMne hAtha jor3e to unhoMne jue kA tyAga karAkara kahA-maiMne tumhArA mana na hone para bhI ___ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 167 tumhAre hita ke lie tyAga karavA diye haiN| mujhe vizvAsa hai ki tuma mere Adeza kA Adara karoge aura tyAga kA yathAvat pAlana karoge / ve svIkAra yA asvIkAra kucha bhI nahIM kara sake / phira jayapura cale aaye| pahale to ve bar3I asamaMjasatA meM rahe, parantu antataH mana ko dRr3ha kiyA aura mitroM ke Agamana ke samaya zmasAna bhUmi meM jAkara sAmAyika karane lage / do-cAra dina aisA kiyA taba mitra maNDalI ne apanA dUsarA sthAna banA liyaa| phalataH ve sahaja hI usa kusaMgati se baca gye| __eka dina zmasAna bhUmi meM ve sAmAyika kara rahe the, usI samaya unakA eka juArI mitra AyA aura unakI aMgulI meM se hIre kI aMgUThI nikAla lii| jAte samaya unheM dharma aura guru kI saugaMdha dilA dI ki yaha bAta kisI tIsare ko mata kahanA / panarAjajI ghara Aye to patnI ne naMgI aMgulI dekhakara pUcha liyA ki aMgUThI kahAM gayI? ve mauna rahe / taba sabane jAna liyA ki jue meM hAra Aye haiN| jayAcArya usa samaya jayapura meM hI the| zikAyata una taka phuNcii| unhoMne bhI pUchA to panarAjajI ne itanA hI kahA ki mere tyAga yathAvat haiM, parantu aMgUThI ke viSaya meM batalAne kI sthiti meM nahIM hUM / sabhI ne unakI bAta ko vyartha smjhaa| ___ kaI varSoM pazcAt juArI mitra ne aMgUThI lauTAI aura sabake sammukha apanI sthiti batalAte hue kahA-jodhapura meM ise giravI rakhakara 20 hajAra rupaye liye aura vyApAra kiyaa| usameM 40 hajAra kI kamAI kara lI, taba aMgUThI (chur3Akara) tumheM dene AyA huuN| tumhArI aMgUThI ne merI lAja rakha lI / parivAra vAloM ko taba patA calA ki aMgUThI kahAM gayI thI? jayAcArya ne sunA to unakI gambhIratA kI prazaMsA kii| 6. saradAramalajI lUniyA saradAramalajI lUniyA panarAjajI ke putra the| unakA jIvanakAla saM0 1904 se 1966 taka kA thaa| jayAcArya kI una para bahuta kRpA thii| kahA jAtA hai ki vihAra Adi ke avasara para unheM pahuMcane meM derI ho jAtI to jayAcArya bhI do kSaNa pratIkSA kara lete| samAja meM bhI unakA bar3A sammAna thaa| apanI dukAna para jAne ke lie jyoM hI kaTalA meM praviSTa hote, pratyeka dukAnadAra unake sammAna meM khar3A ho jaataa| ve kisI se kucha pUcha lete yA do kSaNa bAta kara lete to vaha svayaM ko gauravAnvita anubhava krtaa| jayAcArya kA dAha-saMskAra saradAramalajI ke bAga meM hI kiyA gayA thaa| use aba sarakAra ne le liyA aura myUjiyama ke pArzvavartI kSetra meM milA liyaa| vahAM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 cintana ke kSitija para banAyI gayI sar3aka ke kinAre jayAcArya kI chatrI aba bhI apanI mahattA kA itihAsa kaha rahI hai| 7. chogamalajI bAMThiyA chogamalajI bhAgacandajI bAMThiyA ke putra the| jayapura ke tatkAlIna pradhAnamaMtrI hAthI bAbUjI ke sAtha bhAgacandajI kI pragAr3ha mitratA thii| unhIM kI preraNA se ve saM0 1600 ke AsapAsa cUrU se Akara jayapura meM basa gaye aura vyavasAya karane lge| putra chogamalajI ne vyavasAya kA mArga na apanA kara rAjya sevA apnaayii| yahAM se jakAta mahakame ke hAkima bana gaye / rAjya ke tatkAlIna vittamaMtrI motIlAlajI aTala unake ghaniSTha mitra the| kisI bhI viziSTa kArya se pUrva ve donoM paraspara parAmarza avazya kara liyA karate the| chogamalajI ke koI putra nahIM thA, ataH apane choTe bhAI ke putra sUrajamalajI ko goda le liyaa| unhoMne unako vyavasAya meM sthApita kiyaa| putra ne jyoM-jyoM ghara kA bhAra sambhAlA, chogamalajI adhikAdhika dhArmika kAryoM meM samaya lagAne lge| ve RSirAya aura jayAcArya ke samaya meM eka pramukha zrAvaka the| ve divaMgata hue usa samaya sIMdhar3oM kI havelI meM sAdhvI rAyakaMvarajI virAja rahI thiiN| ve saM0 1944 se 52 taka kAraNavaza vahAM rahI thii| chogamalajI ne bar3e prabhAvaka DhaMga se unake darzana kiye / mRtyu ke kucha samaya pazcAt arddha rAtri ke samaya pUre makAna meM vicitra prakAra kA eka prakAza phaila gyaa| sIMdhar3a parivAra ke gaNezalAlajI, campAlAlajI tathA unakI patniyoM ne usa dRzya ko pratyakSa dekhA thaa| unakA kathana thA ki prakAza aura sara-sara jaisI dhvani se makAna mAno bhara gyaa| phira eka teja jyotipiMDa nIce utarA aura sAdhvIzrI ko vaMdana kiyaa| sAdhvIjI ne bolI pahacAna kara pUchA-kauna, chogamalajI ? uttara milA-hAM mahArAja ! aura phira vaha jyotipiMDa, prakAza aura sara-sara kI dhvani saba antardhAna ho gye| 8. sUrajamalajI bAMThiyA sUrajamalajI bAMThiyA chogamalajI ke choTe bhAI bIMjarAjajI ke putra the / chogamalajI ke goda gaye the| ve eka kuzala vyApArI hone ke sAtha-sAtha acche dhArmika bhI the| zrAvaka janocita sAmAnya pratyAkhyAnoM ke atirikta unako aneka vizeSa pratyAkhyAna bhI the / ve chAtA lagAne, paMkhe Adi se havA lene taka kA tyAga rakhate the| sAmAjika kAryoM meM bhI ve jAgarUka the| unhoMne saMvat 1970 meM eka pAThazAlA prArambha kii| usameM bAlakoM ko dhArmika evaM saMskRta vidyA par3hAyI jAtI thii| kAlAntara meM vahAM hindI, aMgrejI tathA gaNita Adi viSaya bhI par3hAye jAne lge| prArambha meM usakA arthabhAra bAMThiyAjI ne hI vahana kiyaa| kAlAntara meM use rAjya ke zikSA vibhAga Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 196 se saMbaddha kara diyA aura vyaya-bhAra bhI terApaMthI samAja ko sauMpa diyA / usa samaya bhI sUrajamalajI ne 2500 rupaye diye / vartamAna meM vaha ucca mAdhyamika ke rUpa meM cala rahA hai| 6. sadAsukhajI dUgar3a sadAsukhajI dUgar3a ke pitA khetasIdAsajI saM0 1925 meM phatahapUra (zekhAvATI) se Akara jayapura meM base the| sadAsukhajI usa samaya 17 varSa ke kizora the| unakA vivAha pahale hI ho cukA thaa| jayapura meM Ane ke bAda unhoMne jayAcArya se gurudhAraNA kii| bar3e uccakoTi ke zrAvaka hue| pratidina 3-4 sAmAyika krte| thokar3e bahuta Ate the| patnI bhI usI prakAra kI dhArmika pravRtti kI thii| donoM prAyaH sAmAyika meM thokar3oM Adi kA khUba svAdhyAya karate / unake putra nahIM thA, ataH bIdAsara se candanamalajI ko goda lAye / saM0 1974 meM 65 varSa kI avasthA meM divaMgata ho gye| 10. sUrajamalajI surANA sUrajamalajI surANA ke pitA mannAlAlajI gadara ke samaya saM0 1614 meM dillI se Akara jayapura base the| unhoMne jayAcArya ke pAsa gurudhAraNA kI / sUrajamalajI kA janma saM0 1927 meM huaa| ve bar3e tattvajJa zrAvaka the| sthAnakavAsI vidvAn saMta Ate to vahAM bhI jAyA karate the| vahAM dAna-dayA Adi viSayoM para khUba carcA krte| eka bAra sthAnakavAsI muni mAdholAlajI kA vahAM cAturmAsa thaa| sUrajamalajI muni pUnamacandajI se rAmacarita sunane ke bAda vahAM jAyA karate the| sadbhAva yukta carcA calatI rahatI thii| eka dina muni mAdholAlajI ne kahAterApaMtha meM dAna aura dayA hai hI nahIM / sUrajamalajI ne kahA-zItakAla meM yadi maiM Apake pAsa AUM aura zIta se kAMpane lagUM to kyA Apa apanI cAdara mujhe de deMge? muni mAdholAlajI ne kahA-hama cAdara ko paraTha deNge| sUrajamalajI-maiM spaSTa samajhA nahIM, thor3A khulAsA kriye| munijI-hama cAdara se mamatva utArakara use pRthak rakha deNge| sUrajamalajI-to kyA pahale ApakA usa para mamatva thA? isa para muni mAdholAlajI kucha bola nahIM pAye, cuppI sAdha gye| unake zrAvakoM ko bhI vaha cuppI akharI tosahI para bolane ke lie unake pAsa kucha bhI nahIM thaa| muni mAdholAlajI ne bAta ko mor3a dete hue kahA-terApaMtha meM tumhArI jaisI khopar3iyAM kitanI haiM ! sUrajamalajI ne unake vyaMgya kI upekSA karate hue kahA-maiM to bahuta sAdhAraNa huuN| merI jAnakArI bahuta nyUna hai / vizeSa jAnakAra to hamAre yahAM zrAvaka gulAbacandajI lUNiyA, sUjAnamalajI khArer3a, nAnagarAmajI nAgaurI tathA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 cintana ke kSitija para candanamalajI dugar3a Adi gine jAte haiN| ApakI carcA karane kI icchA ho to unheM kaha duuN| muni mAdholAlajI ne koI uttara na dekara cupa rahane meM hI lAbha smjhaa| unake lie to sUrajamalajI bhArI par3a rahe the| 11. gulAbacandajI lUNiyA gulAbacandajI lUNiyA ke pUrvaja jaisalamera meM rahate the, phira dillI meM basa gye| saM0 1870 meM gorulAlajI ne jayapura ko nivAsa sthAna bnaayaa| gulAbacandajI kA janma saM0 1935 meM huaa| unhoMne muni pUnamacandajI ke pAsa acchA tattvajJAna prApta kiyaa| carcA-vArtA meM bar3e nipuNa the| gAne kI vizeSa yogyatA thii| gItikAeM, vyAkhyAna tathA tAttvika graMtha likhate the| ghara meM graMthoM tathA AgamoM kA acchA saMgraha rakhate the| javAharAta tathA prAcIna vastuoM kA vyApAra thaa| pUrI prAmANikatA se kArya karate the| dukAna para Ane vAle videziyoM meM se aneka ko muni-darzana karavAte the| bAraha vrata dhAre hue the| 12. lichamanadAsajI khArar3a lichamanadAsajI zrImAla jAti meM khAreDa gotra ke the| unake pUrvaja rohataka ke pAsa mehama gAMva meM Akara jayapura meM base the / javAharAta kA kArya kiyA karate the| lichamanadAsajI ke eka choTe bhAI hukamacandajI the jo ki mANakagaNi ke pitA the| ve malla vidyA meM adhika ruci rakhA karate the / ataH pratidina akhAr3e meM jAkara bala AjamAyA karate the| parantu yaha saba ve bar3e bhAI se chipAkara hI kiyA karate the| eka bAra ve phatehaTIbA meM hone vAle kisI daMgala meM gye| kisI ne yaha bAta lichamanadAsajI se kaha dI, ve tatkAla vahAM gaye aura unako bulAkara ghara le aaye| upAlambha dete hue kahA-hama jauharI haiM, kuztI lar3anA hamArA kArya nahIM hai| ve unheM vyApAra ke nimitta bambaI, sUrata Adi dUravartI kSetroM meM bhejate rahate / eka bAra bambaI se vApisa Ate samaya mArga meM bhIla, DAkuoM ne unheM gherakara lUTa liyA aura mAra ddaalaa| unake bAla-baccoM kA bharaNa-poSaNa lichamanadAsajI ne hI kiyaa| mANakagaNi ko virAga huA taba lichamanadAsajI ne bar3I kaThinAI se AjJA dii| svaya jayAcArya ko usameM preraka bananA pdd'aa| ___ lichamanadAsajI acche tattvajJa zrAvaka the| sevAparAyaNa bhI the prativarSa darzana sevA kA lAbha lete the jahAM jAte vahAM dharma kI carcA karate / bambaI meM sUrata nivAsI Anande bhAI (magana bhAI ke dAdA) Adi ko samajhAne kA zreya unhIM ko hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 201 13. sujAnamalajI khArer3a sujAnamalajI khArer3a kA janma saM0 1935 caitra kRSNA 5 ko huaa| ve mANakagaNi ke bar3e bhAI kastUrIcandajI ke putra the| acchA tattvajJAna thaa| gulAbacandajI lUNiyA ke sAtha milakara acchA gAyA karate the| thokar3e kAphI kaNThastha the| praznottara tattvabodha bhI kaNThastha kiyA thaa| bAraha vrata dhAre hue the / javAharAta kI dalAlI karate the| usake sivA anya Aya kA tyAga thaa| eka bAra saradArazahara nivAsI zrAvaka vRddhicandajI goThI ne unake mAdhyama se jayapura se koI vastu mNgvaaii| unhoMne pArsala ke dvArA bheja dii| goThIjI ne taba vastu kA mUlya aura unakI Ar3hata ke rupaye bheje| unhoMne Ar3hata ke rupaye vApasa lauTAte hue likhA ki unheM aisI kamAI kA pratyAkhyAna hai| unakA dehAvasAna saM0 2005 mAgha kRSNA 2 ko huaa| 14. nAnakarAmajI nAgaurI nAnakarAmajI agravAla jAti ke the| unake pUrvaja maMgalacandajI ne jayAcArya ke pAsa zraddhA grahaNa kI thii| jailajI unake dattaka putra the| unake do putra hue--nAnakarAmajI aura ballilAlajI / donoM hI bhAI atyanta niSThAvAna aura bhaktimAna zrAvaka the| nAnagarAmajI ko, kAphI thokar3e kaNThastha the| dhAraNA bahuta acchI aura gaharI thI ve tana, mana, dhana se zAsana kI sevA kiyA karate the / sthAnIya terApaMthI sabhA ke aneka varSoM taka sabhApati rahe / saM0 2023 meM unakA dehAnta huaa| unake dattaka putra zyAmalAlajI ne unakI smRti meM saM0 2025 meM milApa bhavana meM do haoNla bnvaaye| 15. manajI kAlA mannAlAlajI kAlA ko saMkSepa meM manajI kAlA hI kahA jAtA thA / agravAla jAti ke the| 'kAlA' unakA vizeSaNa isalie bana gayA thA ki pIr3hiyoM se unake pUrvaja sAMpa kATe kA upacAra karate the| manajI bhI yaha kArya karate the| yaha kArya kevala upacAra kI dRSTi se kiyA jAtA thaa| unake badale meM paisA yA bheMTa bilkula nahIM lI jAtI thii| manajI kA jIvana saM0 1898 se saM0 1968 taka kA thaa| dalAlI kA kArya karate the ataH manajI kA lAlA bhairUlAlajI sIMdhar3a ke vahAM bhI AnA-jAnA rahatA thaa| usI samparka se sAdhu-sAdhviyoM se paricita hue| jayAcArya ke pAsa guru dhAraNA lii| tattvajJAna kiyaa| sAmAyika dina-pratidina karate rahate the / aneka logoM ko unhoMne thokar3oM kA jJAna krvaayaa| kahA jAtA hai ki ghara-ghara jAkara thokar3A sikhAyA karate the| isalie unakA nAma 'ustAdajI' par3a gyaa| lagabhaga 70 varSa kI avasthA meM unakA dehAnta ho gyaa| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 cintana ke kSitija para 16. kisanalAlajI pATanI kisanalAlajI pATanI khaNDelavAla digambara the / jayAcArya ke pAsa tattva samajhakara terApaMthI bane / dhIre-dhIre unake prayAsa se pUrA parivAra terApaMthI bana gayA / vyApAra 1 meM bhI ve pUrI satyatA nibhAte the / eka bhAva aura pUrI taula, yaha unakI chApa thI / vyApAra dina meM hI karate the| rAta kA samaya santoM ke pAsa yA sAmAyika svAdhyAya meM bitaate| dukAna para bhI ve khule muMha bAta nahIM karate the ataH loga 'DhUMr3hiyA' kahakara pukArane lge| pIr3hiyoM taka ukta vizeSaNa gotra kI taraha usa parivAra ke sAtha jur3A rahA / kisanalAlajI virAgI tattvajJa zrAvaka the / AjIvana unhoMne apane vratoM ko bahuta dRr3hatA se nibhAyA / 17. kesaralAlajI aura gaurIlAlajI pATanI kesaralAlajI aura gaurIlAlajI pATanI sundaralAlajI ke putra the / ye donoM kisanalAlajI pATanI ke prapautra the| donoM bhAI dRr3ha zraddhAzIla aura acche tattvajJa the / kesaralAlajI vakAlata karate the / pratidina sAmAyika karate aura vyAkhyAna sunate the / carcA - vArtA meM bhI nipuNa the / 1 gaurIlAlajI bhI bI0 e0, ela-ela0 bI0 the / hindI kI madhyamA aura urdU kI munzI taka zikSA prApta kI / utsAhI aura bar3e parizramI the / sArvajanika kAryoM meM bhI kAphI ruci rakhate the / aneka saMsthAoM ke padAdhikArI rahe / 12 varSoM taka jayapura nagarapAlikA pariSad ke sadasya rahe aura phira upAdhyakSa bhI rahe / terApaMthI vidyAlaya ke bhI aneka varSoM taka maMtrI rahe / muni-darzana, sAmAyika aura vyAkhyAna Adi meM bhI yathAsamaya ruci se bhAga lete the / 18. bakhatAvarasiMhajI bhAMDiyA bhaiMrUdAsajI bhAMDiyA lakhanaU se Akara jayapura meM base / javAharAta kA kArya karate the / mandiramArgI AmnAya ke the / bakhatAvarasiMhajI ne jayAcArya ke pAsa gurudhAraNA kI / unake koI putra nahIM thA ataH AnandIlAlajI ko goda liyA / ve bhI dRr3ha zraddhAlu aura dharmaparAyaNa zrAvaka the| kahA jAtA hai ki eka bAra kisI vyakti kA unake sAtha Agraha ho gayA ki jitanI sAmAyika ve kareMge utanI hI vaha bhI karegA / AnandIlAlajI ne taba lagAtAra 101 sAmAyika kii| dUsarA vyakti svayaM hI parAjita ho gayA / inake putra gulAbacanda ne bhI usa samaya eka sAtha 21 sAmAyika kI / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 203 16. bhUrAmalajI paToliyA 1 bhUrAmalajI paToliyA ke pUrvaja lakhanaU se Akara jayapura base the / ve zrImAla the / aura kharataragacchIya saMvegI the / bhUrAmalajI ke pitA motIlAlajI ne RSirAya ke pAsa gurudhAraNA kI thI / ve lAlA bhairUlAlajI sIMdhar3a ke bhAnaje the / bhUrAlAlajI jayAcArya ke bar3e zraddhAlu zrAvakoM meM se the / ve apane samaya ke acche vidvAn aura bahu pratiSThita vyakti the / saMskRta, urdU, phArasI aura aMgrejI Adi aneka bhASAoM ke vidvAn the / ve rAjya ke hisAba mahakame meM uccAdhikArI the / nareza ke atyanta vizvasanIya vyaktiyoM meM gine jAte the / AcArya kA svargavAsa huA, usa samaya jayapura rAjya kI ora se lavAjamA Adi kI jo bhI AjJAeM huIM, ve saba bhUrAmalajI ke nAma se huI thIM / unhoMne usI samaya usa rAjAjJA kA 'syAhA' banavA liyA / syAhA banavA lene se vaha AjJA punarAvarttanIya koTi meM A gyii| usI AdhAra para kAlAntara meM saM0 1970 meM muni phUsarAjajI tathA saM0 1996 meM muni pUnamacaMdajI ke divaMgata hone para lavAjamA prApta karane kI suvidhA kAma meM lI gayI / I bhUrAmalajI ke tIna putra the - sUrajamalajI, chaganalAlajI aura maganalAlajI / sUrajamalajI ne amarIkI vizvavidyAlaya meM kAnUnI parIkSA dekara ela ela0 DI0 kI upAdhi prApta kI thI / ve jayapura nagarapAlikA pariSad ke 7 varSa taka sadasya rahe / sAtha hI aneka varSoM taka saiNTrala eDavAijarI borDa ke bhI sadasya rahe / sAta varSoM taka ve onarerI majisTreTa bhI rahe / pratidina sAmAyika aura svAdhyAya kiyA karate the / vyAkhyAna meM cAturmAsa kAla meM to prAyaH AyA karate the, zeSa kAla meM kabhI A pAte, kabhI nahIM / 1 dUsare putra chaganalAlajI ucca koTi ke vakIla the / ve bhI acche zraddhAzIla aura tattvajJa zrAvaka the / jaina dharma tathA anya dharmoM ke mantavyoM kA ve tulanAtmaka adhyayana karate rahate the / unhoMne apane adhyayana kA sAra eka rajisTara meM saMkalita kiyA thA / dharma - zAsana ke kAryoM meM acchA bhAga lete the / unake pAsa jaina- ajaina granthoM kA bhI acchA saMgraha thA / tIsare putra maganalAla jI javAharAta kA kArya karate the / ve bhI eka acche zraddhAzIla aura dharmaparAyaNa zrAvaka the / munijanoM ke darzana karane, sAmAyika karane tathA vyAkhyAna sunane kI ruci rakhate the / 20. gaTTUlAlajI haTavA gaTTUlAlajI haTavA agravAla the / bAlyAvasthA meM saMskRta kA adhyayana karate the / taba saM0 1881 meM muni jItamalajI (jayAcArya) ne inhIM se suna-suna kara sArasvata Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 cintana ke kSitija para vyAkaraNa kA adhyayana kiyaa| jayAcArya ke usa samparka ne unako eka acchA zraddhAzIla zrAvaka banA diyaa| kAlAntara meM unakA pUrA ghara hI zraddhAzIla bana gayA / gaTUlAlajI zrAvaka bana gaye the| isI dRSTi se zAyada maghavA gaNI ne jayasujasa kI racanA karate samaya unheM adhyayanakAla' meM bhI zrAvaka kaha diyA hai| ve kahate haiM 'sIkhato vyAkaraNa eka zrAvaka' (ja0 su0 33/5) / gaTUlAlajI ke putra sUvAlAlajI aura pautra gaMgAlAlajI (gaMgUjI) bhI acche zraddhAzIla zrAvaka the| 21. candanamalajI dUgar3a candanamalajI bIdAsara se sadAsukhajI dUgar3a ke goda Aye the| acche tattvajJa the| carcA vArtA meM bhI ruci se bhAga lete the| samAja ke kAryoM meM bhI bar3I ruci rakhate the| zrI jaina zve0 terApaMthI sabhA ke aneka varSoM taka sabhApati va koSAdhyakSa pada para rhe| saM0 2006 ke AcAryazrI tulasI ke cAturmAsa va maryAdA mahotsava taka 'candana mahala' AcAryazrI ke pravAsa sthala ke pAsa hI eka makAna meM rahe aura pUrI sevA dii| inakA makAna bhI sAdhu-sAdhviyoM ke cAturmAsa sthala (milApa bhavana) ke sAmane hI hai / eka bAra milApa bhavana se makAna meM Ate vakta eka sAikila savAra ne Takkara mAra dI jisase cUliye kI haDDI TUTa gii| isake bAda calanA-phiranA nahIM huaa| kAphI lambe samaya asvastha rahane ke bAda saM0 2044 meM divaMgata ho gaye / inake suputra zrI dhanarAjajI bhI acche dhArmika evaM sAmAjika kAryakartA the| saM0 2046 meM divaMgata ho gye| 22. motIlAlajI bAMThiyA motIlAlajI bAMThiyA bIjarAjajI bAMThiyA ke pautra aura sobhAgamalajI bAMThiyA ke putra the / sUrajamalajI bAMThiyA ke koI putra nahIM thA ata: motIlAlajI ko goda liyA thaa| unakI dharma meM acchI ruci thii| apane sasurAla jAte taba apane kAkA zvasura zrI takhatamalajI phUlaphagara ke yahAM Thaharate the| takhatamalajI acche tattvajJa the| motIlAlajI inase barAbara dhAraNA karate rahate the| aneka thokar3e kaNThastha kiye va unheM khulAsA kara hRdayaMgama kie / gAMgeyajI ke bhAMge bhI unheM Ate the| unakI 4 putriyAM dIkSita haiM / sAdhvI zrI kamalUjI saM0 1983, sAdhvIzrI surajakaMvarajI saM0 1986 meM zrImad kAlUgaNI se dIkSita hue| sAdhvIzrI pAnakaMvarajI va rAyakaMvarajI saM0 1966 meM AcAryazrI tulasI se dIkSita hue| unakI patnI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapura ke pramukha terApaMthI zrAvaka 205 zrImatI manasukhI devI bhI tattvajJa zrAvikA thii| donoM kA yoga sone meM sugandha thA / motIlAlajI ne apane parivAra meM bhI acche saMskAra die / unakA jIvanakAla 1954 se 1996 taka rhaa| sujAnagar3ha meM AcAryazrI kI sevA meM the, vahIM 15 dina bImAra rahakara divaMgata ho gae / unakA putra pannAlAla bAMThiyA eka acchA zraddhAzIla kAryakartA hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThAzIla zrAvaka : zrI bihArIlAlajI jaina AtmIya bhAva bihArIlAlajI jaina rAjagar3ha ke the, maiM sAdulapura kA huuN| donoM nagara bhinna hote hue bhI itane saTe hue haiM ki bhinnatA kI sImA ko pahacAna pAnA kaThina hai| rAjasthAna meM aneka rAjagar3ha haiM, ataH yahA~ ke sTezana, DAkaghara Adi sarakArI kAryAlaya sAdulapura ke nAma se haiN| isa upakrama se donoM nagaroM kI abhinnatA aura bhI gaharI ho gii| bihArIlAlajI ke mana meM mere prati jo sAmIpya kI bhAvanA thI, usameM avazya hI aneka kAraNa rahe hoMge, parantu prArambhika kAraNoM meM eka yaha bhI rahA ho to koI Azcarya nahIM ki maiM unhIM ke nagara kA nivAsI hN| apane gAMva ke saMtoM ke prati atirikta AtmIyatA kA honA koI asahaja bAta nahIM hai| merA unase prathama paricaya kahAM aura kaba huA, yaha sunirNIta kaha pAnA to kaThina hai, phira bhI itanA to kahA hI jA sakatA hai ki vaha rAjagar3ha yA sAdulapura meM haA ho, yaha sambhava nahIM, kyoMki maiM sAr3he gyAraha varSa kI bAlyAvasthA meM hI dIkSita ho gayA thaa| taba se aba taka municaryA kI yAyAvarI meM mujhe apane gAMva kI ora jAne tathA vahAM Thaharane ke avasara kama hI upalabdha hue| bihArIlAlajI apanI bAlyAvasthA meM vahAM kitane rahe, isakA mujhe patA nahIM, para bAda meM apanI vyAvasAyika AvazyakatAoM ke anusAra ve prAyaH kalakattA meM hI rahane laga gye| jaba-taba thalI meM Ane tathA AcAryazrI kI sevA meM upasthita hone ke avasara Aye hoMge taba unhIM meM se kisI avasara para ve mere se paricita hue, aisA kahA jA sakatA hai / maiMne prArambha se hI apane prati unameM eka gaharA AtmIyabhAva lakSita kiyA hai| prathama paricaya merI yuvAvasthA ke samaya kI bAta hai / usa samaya madhyAhna tathA rAtrikAla meM samAja ke aneka yuvaka mere pAsa baiThA karate the| ve prAyaH par3he-likhe hote the yA par3ha rahe hote the, ataH sAdhu-sAdhviyoM se unakA saMparka kama hI raha pAtA thaa| dharma ke viSaya meM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThAzIla zrAvaka : zrI bihArIlAlajI jaina 207 aneka jijJAsAeM aura AzaMkAeM unake mana ko ghere rahatI thiiN| mere pAsa baiThakara ve bahudhA una viSayoM kI carcA karate rahate the| maiM apanI usa avasthA meM tarka-vitarka pUrNa carcAoM meM kAphI rasa letA thA / apane anubhava kI sImA meM hara tarka ko samAhita karane kA bhI prayAsa kiyA karatA thA / aise prasaMgoM meM ruci rakhane vAle anya loga bhI zravaNArtha vahAM baiTha jAte the / eka bAra saradArazahara meM kisI aisI hI carcA-goSThI meM maiM apane samAdhAna prastuta kara rahA thaa| yuvakoM ko kitanA samAhita kara sakA, yaha to kahanA kaThina hai, parantu yaha kahA jA sakatA hai ki apane tUNIra ke saba tIra ve samApta kara cuke the| dUsare dina phira Ane kI bAta kahakara ve prastuta prasaMga ko sampanna kara cale gaye / zravaNArthiyoM meM se kucha loga praznoM aura uttaroM kI apane-apane prakAra se kucha dera taka samIkSA karate rahe, phira dhIre-dhIre ve bhI cale gae / zravaNArthiyoM meM usa dina bihArIlAlajI bhI the| jaba do-cAra bhAI hI mere pAsa raha gae taba unhoMne Age Akara mujhe vandana kiyA aura kahane lage -- Apake uttara sunakara mujhe bar3I prasannatA huii| spaSTa aura tarkapUrNa uttara dene kA yaha prakAra mujhe bahuta hI pasaMda AyA / ukta prazaMsAtmaka udgAroM ke sAtha-sAtha unhoMne mere sAdulapura nivAsI hone ke kAraNa bhI apanI garvAnubhUti abhivyakta kI / merI smRti ke anusAra bihArIlAla jI ke sAtha merA yahI prathama paricaya thA / ukta paricaya ke pazcAt to jaba bhI ve guru-darzana ko Ate aura yadi maiM vahAM hotA to kucha samaya mere pAsa avazya vyatIta karate / maiM bhI unake dvArA prastuta kI gaI bAtoM meM ruci letA thA / nikaTatA se maiMne kalakattA meM tIna cAturmAsa kie haiM / san 1970 aura 71 ke do cArtumAsa saMlagna kie, unake zeSa kAla meM bhI prAyaH vahIM upanagaroM meM vihAra karatA rahA / usake pazcAt eka cAturmAsa gohATI meM karake punaH lauTA taba san 1973 kA cAturmAsa bhI kalakattA meM hI kiyA / ina varSoM meM mujhe bihArIlAlajI ko nikaTatA se jAnane evaM parakhane kA avasara milaa| maiMne pAyA ki unameM sAdhu-sAdhviyoM ke prati ananya bhakti hai / saphala vyApArI hone ke sAtha hI ve dharmasaMgha ke prati niSThA rakhane vAle eka suzrAvaka bhI the / kalakattA ke usa lambe pravAsa meM aneka bAra ke saMparka ke pazcAt maiMne dekhA ki ve mere sAtha apekSAkRta khula kara bAta karane lage the / apanI vyaktigata samasyAoM tathA mAnasikatAoM ke viSaya meM bhI ve mere se nissaMkoca bAta kara lete the / maiMne unako sadaiva sahiSNu aura spaSTa pAyA / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 cintana ke kSitija para saMskAradAna kalakattA meM eka dina bihArIlAlajI ne mujhe kahA - " Apako kalakattA AMe kaI mahIne ho gae, Apa abhI taka eka bAra bhI mere makAna para nahIM pdhaare| maiM cAhatA hU~, Apa ghara para padhAreM aura kucha samaya lagAkara sabhI pArivArikoM se paricita hoM / " maiMne unake kathana ko svIkAra kiyA aura eka dina vahAM gyaa| AsapAsa ke anya zrAvaka tathA bihArIlAlajI ke ghara kI gocarI kI / unake ghara para kucha dera Thahara kara prAyaH sabhI pArivArikajanoM se paricaya kiyA tathA dhArmika preraNA dii| maiMne pAyA -- bihArIlAlajI ne apane pUre parivAra ko dhArmika saMskAroM se anuprANita karane kA acchA prayAsa kiyA hai / lAuDaspIkara bihArIlAlajI kI AvAja kAphI bulaMda thI / ve sAdhAraNa rUpa meM bolate to bhASaNa dete hue-se lagate aura bhASaNa dete taba binA lAuDaspIkara ke bhI lAuDaspIkara meM bolate hue se lagate / maiM kaI bAra unheM kahA karatA thA ki prakRti ne Apake kaMThoM meM hI lAuDaspIkara phiTa kara diyA hai, ataH bAhara vAle lAuDaspIkara kI apekSA hI nahIM rahatI / ve kabhI to merI bAta sunakara kevala haMsa hI dete aura kabhI-kabhI majAka meM yoM bhI kaha dete ki ApakI bAta to dhIre se kahI huI bhI loga suna lete haiM, para mere jaise ko to jora se bolakara hI apanI bAta sunAnI par3atI hai| aura phira apane kathana kI samApti para ve jora se ThahAkA lagAkara haMsa par3ate / eka bAra muni dinakarajI aura maiM pAsa-pAsa meM baiThe the ki bihArIlAlajI A gae / kamare meM praveza karate hI unhoMne apane svabhAvAnusAra bar3e jora se 'mattheNa dAmi' khaa| maiMne kahA - "hama donoM kI hI zravaNa zakti ThIka hai, ataH dhIme bolane se bhI kAma cala sakatA hai|" unhoMne caTa se kahA - "Apa hI to kahate haiM ki prakRti ne mere kaMThoM meM lAuDaspIkara lagA rakhA hai, to batalAiye, aba maiM usako nikAlakara bAhara kaise rakha sakatA hUM?" unake isa kathana ne upasthita sabhI vyaktiyoM ke mukha para smita rekhAeM khIMca dI | maiMne anubhava kiyA - ve pratyutpannamati se uttara dene meM bhI bar3e nipuNa haiM / aire gaire... rAjaladesara maryAdA- mahotsava ke avasara para AcAryazrI dvArA muni nathamalajI ko mahAprajJa nAma se yuvAcArya pada para niyukta kiyA gayA / ukta kArya ke upalakSa meM mitra-pariSad dvArA prativarSa nikAlI jAne vAlI smArikA kA vizeSa aMka nikAlA gyaa| usameM merA eka saMsmaraNAtmaka lekha chapA / sahapAThI aura samavayaska hone ke Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ firSThAzIla zrAvaka : zrI bihArIlAlajI jaina 206 nAte pArasparika parihAsoM ke bhI usameM kaI saMsmaraNa haiM / vahAM pradatta eka saMsmaraNa ke anusAra muni nathamalajI ( yuvAcAryazrI) ne eka bAra mere nAma kA parihAsa karate hue kahA - " maiM kisI 'buddha' kI bAta nahIM maantaa|" isake uttara meM maiMne bhI unake nAma kA parihAsa karate hue kahA - " isa viSaya meM maiM 'aire gaire natthU khaire' ke kathana koI mahattva nahIM detA / " bihArIlAlajI ko ukta parihAsa bahuta pasaMda AyA, ve kaI bAra bAtacIta ke silasile meM use mere sammukha duharA cuke the| itanA hI nahIM, kaI bAra to apanI bAta kI ora vizeSa dhyAna AkarSita karane ke lie ve svayaM bhI usakA prayoga kara lete| ve kahate - "ise 'aire gaire natthU khaire' kI bAta mata samajha lenA / " aura phira jora se ThahAkA lagAkara haMsa par3ate / zloka kyA hai ? mitra pariSad kI smArikA ke mere pUrvokta lekha meM eka yaha saMsmaraNa bhI hai ki muni nathamalajI jaba pahale-pahala agraNI rUpa meM viharaNakara vApasa AcAryazrI ke pAsa Ae taba yuvakatva aura naye dAyitva kI lAlimA unakI AkRti para chAI huI thI / maiMne usI sthiti ko vyakta karane vAle eka saMskRta vyaMgyakAra ke zloka kA padyAMza kahate hue unase sukhapRcchA kI / yuvAcArya banane se do-cAra dina pUrva unhoMne mujhe usa bAta kA smaraNa karavAyA thA aura hama donoM eka sAtha haMsa par3e the / uparyukta saMsmaraNa ko par3hakara aneka vyaktiyoM ne mujhase pUchA thA ki vaha zloka kyA thA ? parantu use batalAne kA aba koI aucitya nahIM thA ataH maiMne una sabako TAla diyA / eka dina bihArIlAlajI ne bhI pUcha liyA ki smArikA ke lekha meM Apane zloka kA ullekha to kiyA hai para na vaha zloka diyA aura na usakA bhAvArthaM hI / par3hane vAle ko taba kaise patA lage ki Apane kyA vyaMgya kiyA thA aura phira Apa loga use yAda karake kyoM haMse the ? maiMne kahA- vaha padyAMza usI samaya ke lie upayukta thaa| maiMne use apane sahapAThI muni nathamalajI ke lie kahA thA, vartamAna ke yuvAcArya mahAprajJa ke lie nahIM / merA vaha banAvaTI tarka unako samAhita nahIM kara paayaa| unhoMne tatkAla kahA - to phira 'airA gairA natthU khairA' vAlA kathana Apane kyoM spaSTa kara diyA ? vaha bhI to Aja ke mahAprajJa para lAgU nahIM hotaa| sApha bAta hai Apa donoM mitroM ne cupake-cupake hI laDDU phor3a liye aura khA liye / hameM to kevala dikhAkara cir3hAyA hI, parosA to nahIM / mere pAsa vastutaH unake kathana kA prativAda karane ke lie koI spaSTa uttara nahIM thA, phira bhI maiMne kahA - "ApakA to yuvAcArya zrI se bhI gaharA sambandha hai, phira usa zloka ke viSaya meM unheM hI kyoM nahIM pUcha lete ?" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 cintana ke kSitija para bihArIlAlajI ne palaTate hI kahA-"basa-basa, rahane diijie| maiM Apa donoM ke bIca meM zUrpaNakhA bananA nahIM cAhatA" aura vaha anuttarita prazna unakI haMsI ke eka joradAra ThahAke ke sAtha vahIM samApta ho gyaa| netA nagarI eka bAra bihArIlAlajI ne mujhase kahA--'kalakattA kI eka yAtrA aura kriye|" maiMne kahA- "maiM kalakattA do bAra jA aayaa| tIna cAturmAsa kara liye / aba tIsarI yAtrA ke lie kyoM kaha rahe haiM ? aba to yuvAvasthA ke siMghAr3oM ko le jAne kI bAta karanI caahie|" unhoMne kahA--"abhI taka to AcAryazrI bhI svayaM ko yuvaka mAnate haiN| Apa to unase chaha varSa choTe haiM, taba phira Apake vRddha hone kA to prazna hI nahIM hai / hama to Apake kathana ke anusAra yuvaka siMghAr3e kI hI mAMga kara rahe haiN|" ____ maiMne vArtA ke rukha ko badalane kI dRSTi se kahA- "saMtoM kI apekSA satiyoM ke siMghAr3e adhika haiM; ataH unhIM meM se kisI ko cunanA adhika upayogI hogaa|" bihArIlAlajI yaha to ThIka hI hai, hamAre lie to sAdhu aura sAdhvIdonoM hI zira ke mor3a haiM, para Apa apanI bAta ke bIca meM sAdhviyoM kI bAta kyoM lAte haiM ? maiM-sAdhuoM kI apekSA sAdhviyAM kalakattA ke lie adhika upayukta rahatI bihArIlAlajI yaha bAta to gale utarane vAlI nahIM kahI Apane / sAdhuoM ke pAsa Ane-jAne tathA bAtacIta karane kI hama logoM ko jitanI svataMtratA milatI hai, utanI sAdhviyoM ke pAsa nhiiN| dAyitva bar3ha jAtA hai kintu avasara ghaTa jAte haiN| aisI sthiti meM unakI adhika upayuktatA kaise mAnI jA sakatI hai ? ... maiM--Apane to apanI suvidhA aura dAyitva kI dRSTi se hI socA hai, para anya daSTikoNa bhI to ho sakate haiN| bihArIlAlajI-anya dRSTikoNa kauna-sA ho sakatA hai, yaha bhI batalA diijiye| maiM--kalakattA netAoM kI nagarI hai| vahAM AnupAtika rUpa se netA kucha adhika hI haiN| unase sAmaMjasya biThAkara calane meM satiyAM adhika saphala raha sakatI haiM, kyoMki ve nAI hone ke kAraNa prakRti se komala aura lacIlI hotI haiM, saMtoM ko prAyaH utanA lacIlA banane meM kaThinAI mahasUsa hotI hai| ___bihArIlAlajI--yaha to Apane bilakula nayI bAta sAmane rakha dI / netAoM ko isa para socanA caahie| __ maiM-Apa bhI to unhIM meM se eka haiN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThAzIla zrAvaka : zrI bihArIlAlajI jaina 211 bihArIlAlajI-nA bAbA, naa| aisI gAlI mata diijie| maiM to samAja kA eka adanA-sA sevaka huuN| maiM---yaha bhI to netA kA hI eka lakSaNa hai ki vaha svayaM ko mAnatA to netA hai, para kahatA sevaka hI hai| bihArIlAlajI---kahIM to jIne kI jagaha diijie| cAroM ora se kyoM gherate haiN| aura unhoMne apanA svAbhAvika ThahAkA lagAkara bAta kI samApti kI ghoSaNA kara dii| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvratI 'amana' niSThAzIla vyaktitva zrI gopInAtha 'amana' se merA paricaya aNuvrata Andolana ke silasile meM huaa| maiMne pAyA ki ve eka mRdusvabhAvI, sarala evaM nItiniSTha vyakti haiN| kisI bhI saMsthA ke lie aise vyaktiyoM kA sahayoga bahuta mahattvapUrNa siddha hotA hai phira AdhyAtmika evaM naitika vikAsa ke lie kArya karane vAlI saMsthAoM ke lie to vaha maNi-kaMcana saMyoga jaisA hI kamanIya bana jAtA hai / amanajI aNuvrata Andolana ko rASTra ke lie parama upayogI mAnate the| ve svayaM aNuvratI bane aura Andolana ke kArya ko Age bar3hAne meM nirantara saceSTa rahe / aneka varSoM taka ve dillI evaM akhila bhAratIya aNuvrata samiti ke adhyakSa bhI rhe| merA samparka dillI se merA samparka saM0 2006 ke zeSakAla meM taba huA jaba prathama bAra AcAryazrI tulasI vahAM pdhaare| maiM usa samaya unake sAtha hI thaa| phira to aisA krama banA ki usake bAda ke dasa varSoM meM mujhe dillI meM cha: cAturmAsa karane kA avasara milaa| unameM bhI pichale cAra cAturmAsa to aise the, jinake zeSa kAla bhI maiMne prAyaH dillI meM hI vyatIta kie| aNuvrata Andolana ke lie vaha samaya janasamparka kI zuddha nIMva bharane kA thA, ataH bahuta upayogI evaM mahattvapUrNa thaa| usa samaya jana-sAdhAraNa se lekara rAjanetAoM taka na kevala samparka hI sAdhA gayA, apitu usameM gAMbhIryApAdana bhI kiyA gyaa| patrakAroM evaM sAhityakAroM ke samparka ko bhI ucca prAthamikatA dI gii| aise hI avasara para amanajI se prathama paricaya huaa| phira to aNuvrata Andolana ke kAryakSetra meM eka-dUsare se milane aura vicAra-vimarza karane ke prasaMga bAra bAra Ate rahe / pariNAmataH vaha paricaya sAmIpya meM badala gayA aura vyaktigata saMbaMdhoM meM gaharAI AtI gii| usa gaharAI meM eka kAraNa hama donoM kA kavitA-prema bhI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvratI 'amana' 213 thA / amanajI urdU meM zAyarI kiyA karate the to maiM hindI kavitAeM likhA karatA thA / aneka bAra hamane eka-dUsare kI kavitAoM ko sunA - samajhA thA / kaToriyAM badalIM eka bAra maiMne unake nivAsa sthAna para rAtri nivAsa kiyaa| vahAM sthAnIya aneka mahattvapUrNa vyaktiyoM se samparka karane kA avasara to milA hI, svayaM amanajI ke sAtha bhI aNuvrata andolana kI tatkAlIna AvazyakatAoM para khulakara vicAra karane kA avasara milA / usI silasile meM mAnavIya vRttiyoM kI vicitratA ke viSaya meM unhoMne mujhe eka ghaTanA sunAI, vaha Aja bhI mujhe yAda hai / unhoMne kahA - "aMgrejI rAjya ke viruddha calAe jA rahe Andolana ke silasile hama loga kAMgresa kI ora se jela ge| vahAM usa samaya bhojana kI vyavasthA bahuta hI burI thI / raddI ATe se banI adhapakI capAtiyAM aura pAnI jaisA sAga diyA jAtA thA / sAga kI kaTorI meM AlU kA to koI ekAdha Tukar3A hI huA karatA thA / usase adhika Tukar3e kisI kaTorI meM hoM to use kisI bhUla kA pariNAma hI samajhanA cAhie / eka dina sabhI loga bhojana karane ke lie baitthe| vahAM eka vyakti kI kaTorI meM AlU kA kevala eka Tukar3A hI thA jabaki usake pAsa vAle vyakti kI kaTorI meM tIna Tukar3e the / vyakti bhojana prArambha karane se pUrva pAnI lene gayA taba taka prathama vyakti ko avasara mila gyaa| usane cupake se apanI thAlI kI kaTorI usakI thAlI meM rakha dI aura usa thAlI kI apanI thAlI meM rakha lI / " ghaTanA kA upasaMhAra karate hue amanajI ne kahA - " muni jI ! yaha hai hamArI vRttiyoM kI dazA / jisakI vRtti burI hotI hai, vaha choTI-bar3I vastu nahIM dekhatA / usa samaya utanA hI avasara thA, ataH usa para hAtha sApha kiyA / vaise vyakti sattA para Ane ke pazcAt lAkhoM para hAtha mArate haiM / " takuoM kA upayoga ahiMsA viSayaka vArtAlApa ke eka prasaMga meM amanajI ne mujhe eka ghaTanA sunAI / unhoMne kahA - " usa varSa kAMgresa kA adhivezana baMgAla meM thA / sadasyoM meM kisI bAta ko lekara siddhAnta-bheda ubhara AyA / tatkAla paraspara garamAgarama bahasa hone lagI / kucha hI minaToM meM vaha bahasa takarAra meM badala gaI / taba khIMcAtAnI prArambha ho gaI / agale hI kSaNa usa sthiti ne mArapITa kA rUpa le liyA / bahuta se vyaktiyoM ke pAsa sUta kAtane ke lie lAye hue takue aura carakhe the / uttejanA ke kSaNoM meM ahiMsA ke pratIka una takuoM aura carakhoM kA upayoga eka-dUsare ko coTa pahuMcAne meM huA / amanajI kA niSkarSa thA ki sAdhana-zuddhi para bala denA bahuta uttama hai, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 cintana ke kSitija para parantu dAramadAra to Akhira manuSya kI apanI vRttiyoM para hI rahatA hai / ve burI hoM to zuddha se zuddha sAdhana ko bhI azuddhatA ke kIcar3a meM sanate dera nahIM lgtii| maiM unake usa niSkarSa se sahamata thaa| samaya para Agamana amanajI eka bhadra evaM sarala pariNAmI vyakti the| apanI truTi dhyAna meM Ate hI ve usameM sudhAra karane ko udyata rahate the| ahaMkArI vyaktiyoM kI taraha apanI galata bAta ko bhI Agrahavaza siddha karate jAne kA svabhAva unameM nahIM thaa| bAta usa samaya kI hai, jaba dillI eka rAjya thaa| amanajI usa samaya vahAM vitta maMtrI the| eka dina aNuvata samiti kI ora se madhyAhna meM do baje purAnI dillI ke vyApAriyoM kA eka sammelana' rakhA gyaa| amanajI bhI usameM bhAga lene vAle the| yathAsamaya kAphI vyApArI vahAM pahuMca gae, para amanajI nahIM phuNce| khAlI baiThebaiThe AguMtakoM ko samaya kA apavyaya akhare nahIM, isalie maiMne unase bAtacIta prArambha kara dii| usI silasile meM pahale-pahala maiMne unheM jaina saMtoM ke AcAravyavahAra kI avagati dI aura phira saMtoM dvArA nirmita kalAtmaka vastueM dikhalAI / mere sAmane hI dIvAra ghar3I lagI huI thI ataH samaya kA mujhe patA to thA parantu upacAravazAt maiMne pUcha liyA ki samaya kyA huA hai ? eka bhAI ne kahA-DhAI baje haiN| mujhase kAphI acche paricita eka anya vyavasAyI mere pArzva meM hI baiThe the| ve jarA muskarAe aura vyaMgya kA tIkSNa prahAra karate hue bole-nahIM mahArAja ! ye bhAI Apako galata batalA rahe haiN| abhI do nahIM baje haiN| amanajI ke Agamana se pUrva ve bajane vAle bhI nahIM haiN| vahAM baiThe sabhI vyakti ThahAkA mArakara haMsa pdd'e| haMsI to mujhe bhI AI, para vaha samaya ullaMghana kI lajjA ke nIce dabakara raha gii| maiMne tatkAla kAryakrama prArambha karane ko kaha diyaa| maMgalAcaraNa hI huA thA ki amanajI bhI pahuMca ge| __ eka vaktA ne apane bhASaNa meM ukta vyaMgya kA ullekha kara diyaa| amanajI ne taba apane bhASaNa meM bar3I bhAva-vihvala bhASA meM janatA se kSamA yAcanA kI / kAryakrama ke pazcAt ve mere pAsa Ae aura apane vilamba ke lie anutApa karate hue kSamA mAMgane lge| maiMne dekhA ki usake pazcAt ve prAyaH pratyeka kAryakrama meM yathAsamaya pahuMca jAte the| gaye taba, Aye taba amanajI usa samaya dillI aNuvrata samiti ke adhyakSa the / AcAryazrI ke sAnnidhya meM hone vAle aNuvrata adhivezana meM sammilita hone ke lie vicAra-vimarza hetu samiti kI mITiMga bulAI gii| aneka vyakti jAne ko udyata the| una sabakA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvratI 'amana' 215 vicAra thA ki amanajI ko sAtha calanA cAhie, parantu ve taiyAra nahIM ho rahe the| logoM ne mujhe kahA ki Apa thor3A-sA prerita kara deM to ve taiyAra ho jaaeNge| mITiMga se uThakara jaba ve mere pAsa Ae to maiMne pUcha liyA--"kauna-kauna jA rahe haiM ?" unhoMne anyoM ke to nAma batalAe para apanA nAma nahIM liyaa| maiMne kahA- "Apa to yahAM kI samiti ke adhyakSa haiM / Apake netRtva meM adhivezana meM bhAga lenA logoM ko adhika preraka banatA ho to Apako socanA hI caahie|" amanajI ne kahA--"pratyeka adhivezana meM bhAga lene kI merI svayaM kI icchA hotI hai, parantu maiM ina dinoM kucha nirAza ho gayA hUM, ataH isa bAra mAphI caahuuNgaa|" maiMne sAzcarya unakI ora dekhA tathA pUchA-"Apa yahAM ke kAryakartAoM se nirAza ho gae haiM yA aNuvrata Andolana se?" ___ ve bole- "nahIM-nahIM, yahAM ke kAryakartAoM tathA Andolana se mujhe koI nirAzA nahIM hai / merI nirAzA kA kAraNa to samAja kI sthitiyAM haiN|" maiMne kahA- "taba to ApakA adhivezana meM sammilita honA atyanta Avazyaka hai| samAja kI sthitiyoM ke sudhAra ke lie hI to aNuvrata Andolana kA prayAsa hai| AcAryazrI ke pAsa jAne para avazya hI Apa AzA se bhara uTheMge / " mere usa kathana se unhoMne adhivezana meM sammilita hone kA nirNaya kara liyaa| adhivezana se lauTakara jaba ve dillI Ae to AzA se bhare hue the / maiMne jaba pUchA ki ApakI nirAzA ke kyA hAlacAla haiM ? to ve haMsa pdd'e| unhoMne mujhe batalAyA--"abhI kucha dina pUrva dillI nagara nigama ke cunAva the / merI pArTI vAloM ne mere hI mohalle meM voTa khriide| yaha kArya mere se chipAkara kiyA gyaa| mujhe aisI pracchanna anaitikatAoM se atyanta glAni hai / maiMne usa dina Apase jo nirAzA kI bAta kahI thI usake mUla meM samAja ke netAoM kI yahI anaitika sthiti rahI thii| Apake kathana ko TAlanA nahIM cAhatA thA, ataH adhivezana meM maiM gayA to sahI parantu ukta nirAzA kI bhAvanA se ghirA huA hI gayA thaa|" amanajI ne batalAyA ki vArtAlApa ke silasile meM AcAryazrI ke sammukha bhI unhoMne apanI mAnasika duvidhA rkhii| unhoMne AcAryazrI se kahA--"jaba deza meM isa prakAra kI anaitikatA vyApta ho, taba kucha eka vyaktiyoM kA aNuvratI bananA koI prabhAvazAlI nahIM ho sakatA / mujhe apanI prabhAvahInatA para sarvAdhika duHkha hai ki merI pArTI vAloM para bhI merA koI prabhAva nahIM hai| adhika vyaktiyoM dvArA kI jAne vAlI bhraSTAcAritA ke sAtha jo sammilita honA nahIM cAhatA, use samAja ke anya vyaktiyoM se alagathalaga rahanA par3atA hai| usakA jIvana jAti bahiSkRta jaisA bana jAtA hai| mere sAthI aba yaha jAna gae ki maiM unake anaitika kAryoM meM sahayoga nahIM dUMgA to ve una viSayoM meM mujhase vimarza kie binA hI apanA nirNaya kara lete haiN| aba Apa hI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 cintana ke kSitija para batalAie ki aisI sthiti meM mere jaise prabhAvahIna vyakti ko aNuvrata meM rahanA cAhie yA nahIM? amanajI ne kahA-'merI bAta sunakara AcAryazrI muskraae| unhoMne merI ora dekhate hae kahA--Apa sthiti ke isa pahala ko bhI dekheM ki ve aneka vyakti milakara bhI eka vyakti kI sacAI kA sAmanA nahIM kara ske| tabhI to unheM chipakara kArya karanA par3A / basa, AcAryazrI ke isa kathana ne hI merI sArI nirAzAoM ko dho DAlA / maiM nirAzAoM se ghirA huA gayA thA, parantu AzAoM se bharA huA vApasa AyA huuN|" __ amanajI ke usa samaya ke utsAha ko dekhakara maiM gadgada ho gyaa| vaha kRtrima nahIM, eka sahaja aura ullAsa bharA utsAha thaa| usI ke AdhAra para ve AjIvana aNuvratoM ke lie apane samaya aura zakti kA mahattvapUrNa sahayoga dete the| ____ lagabhaga bAraha varSa pUrva san 1980 ke grISmakAla meM gvAliyara cAturmAsa ke lie jAte samaya maiM kucha dinoM ke lie dillI meM rukA thA / amanajI ko jaba mere Agamana kA patA calA to kAphI vRddha aura azakta hone para bhI ve aNuvrata bhavana meM rakhe kAryakrama meM sammilita hue| usake bAda bhI lagabhaga ghaMTA bhara bAtacIta ke lie vahAM ruke / vRddha jana ke usa sahaja sauhArda ne mujhe aMdara taka bhigo diyaa| yahI merA unase aMtima milana thaa| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni buddhamala janma : vi saM0 1977, ASAr3ha kRSNA tRtIyA, lIkhavA nivAsa-sthAna : zAdulapura (rAjasthAna) dIkSA : vi0 saM0 1988, kArtika zuklA dvitIyA, bIdAsara agragaNya : vi0 saM0 2000, ASAr3ha, bhInAsara (rAjasthAna) sAhitya-parAmarzaka : vi0 saM0 2018, phAlguna kRSNA dazamI, gaMgAzahara (rAjasthAna) nikAya-pramukha : vi0 saM0 2038, mAgha zuklA saptamI, gaMgAzahara (rAjasthAna) saMskRta, prAkRta, hindI Adi aneka bhASAoM ke jJAtA, saMskRta ke pratibhAsaMpanna Azukavi pramukha kRtiyAM : maMthana, Avarta, uNiyAro (rAjasthAnI kAvya), jAgaNa ro helo (rAjasthAnI gIta), usa pAra, mana ke dIpa, AMkhoM ne kahA, zramaNa saMskRti ke aMcala meM, terApaMtha kA itihAsa, aNuvrata vicAra darzana, mAnavatA kA mArga, nIMva ke patthara, AcAryazrI kAlUgaNI: eka paricaya, AcArya tulasI : jIvana darzana, terApaMtha, prakAza ke padacihna, terApaMtha ke maMtavya aura vartamAna loka cintana, bhAratIya bhASAoM ko jaina sAhityakAroM kI dena aadi| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________