Book Title: Bharatiya Dharmo
Author(s): Navinchandra Anandilal Acharya
Publisher: University Granth Nirman Board
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005216/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo lekhaka : DaoN. navInacadra Ana'dIlAla AcAya ema. e., pIeca. DI,, * /galle barmANa borDa --rAta2A yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa- gujarAta rAjya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya lekhaka : DaoN. navInacaMdra AnaMdIlAla AcArya ema. e. bI. eDa. pIeca. DI. amadAvAdanA je. je. adhyayana-saMzAdhana vidyAbhavanamAM anusnAtaka kakSAe tathA zrI ha. kA. ArTasa kolejamAM snAtaka kakSAe ghaNA varSo sudhI zikSaNa kArya karIne hAlamAM nivRtta thayela zrI AcArya gujarAta yunivarsiTI taraphathI pIeca. DI.nI DigrI mATe bhAratIya saMskRti viSayanA mArgadarzaka prAdhyApaka tarIke mAnyatA pAmela che. teo zALA-mahAzALAnA zikSaNa kAryane 39 varSane bahene anubhava dharAve che. gujarAtanA svAdhyAya, buddhiprakAza, pathika jevA nAmAMkita sAmayikomAM temanA lekhe avAra navAra chapAya che. lekhakanAM anya prakAzana 1 gujarAta itihAsa saMdarbha sUci khaMDa-2, pratimA lekhe. 1966 2 audumbara paricaya. 1970 3 gujarAtanA cAvaDA rAjyane sAMskRtika ItihAsa. 1973 4 gujarAtane solaMkI kAlIna ItihAsa. 1973 5 mughala kAlIna gujarAta, 1974 6 bauddha mUrtividhAna. , 1978 7 zAmaLAjI. 8 gujarAtanA sikkAo. 1980 9 jagatanI agragaNya sabhyatAo (saha lekhaka-che. themasa paramAra) 1982 10 bhAratanI sAmAjika saMsthAo (madhyakAla ane arvAcInakAla) 11 gujarAtanA dharma saMpradAya 1983 12 gujarAta darzana (abhilekhe ane sAhityamAM) 1983 13 gujarAtano sAMskRtika ItihAsa (I. sa. 1304 thI 1818) 1984 14 adhyayana ane saMzodhana 1979 1982 1985 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo lekhaka : che. navInacaMdra AnaMdIlAla AcArya ema. e., pIeca.DI., nivRta prAdhyApaka bhAratIya saMskRti vibhAga, zrI. ha. kA. ArTasa koleja, amadAvAda-9, : : nivarsiTI nana rasa yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa gujarAta rAjya, amadAvAda-6 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RELIGIONS OF INDIA by DR. NAVINCHANDRA, A. ACHARYA : prakAzaka : je, khI, seDila adhyakSa yunivarsiTI gra Mtha nirmANu khoDa, gujarAta rAjya, amadAvAda-380006 (c) yunivarsi TI graMtha nirmANu khA prathama AvRtti : 1985 nakala : 1100 ki`mata : rU. 20-50 "Published by the University Book Production Board, Gujarat State, under the Centrally Sponsered Scheme of Production of Books and Literature in Regional Languages at the University level of the Government of India in the Ministry of Education and Social Welfare (Department of Culture) New Delhi.' : sudraka : cInubhAI jhINAbhAI paTela khADiyAra TAIpa seTi'ga 2/A gAkuLanagara sosAyaTI, usmAnapurA pAse, Azrama reDa, amadAvAda-380013 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM purovacana ucca keLavaNInuM mAdhyama mAtRbhASA bane te mATe yunivarsiTI kakSAe pratyeka vidyAzAkhA mATe vipula graMtha sAmagrI taiyAra thavI joIe. A hetuthI kendra sarakAre Arthika sahAya ApIne prAdezika bhASAomAM yunivarsiTI kakSAnAM pustaka ane sAhitya prakAzita karavAnI yojanA ghaDI ane tene sAkAra karavA mATe 1970mAM A barDa sthApavAmAM AvyuM. kendra sarakAra taraphathI A kArya mATe maLatAM anudAne uparAMta eprila 1, 1976thI A yojanAmAM rAjya sarakAre paNa amuka anudAna ApavAnuM svIkAryuM che. A yojanAmAM rAjyanI yunivarsiTIonAM prAdhyApaka ane anya vidvAne dvArA yunivarsiTI kakSAnA abhyAsakramane AvarI letAM pAThya pustaka ane saMdarbha graMthe prakAzita karavAmAM AvyA che ane e kArya haju vaNathaMbhya cAlu ja che. A yojanA anusAra gujarAta rAjyanI yunivarsiTIomAM viniyana vidyAzAkhAnA itihAsa ane saMskRti viSaya mATe niyata thayela pAThyakramanA saMdarbhamAM "bhAratIya dharmo " nAmano graMtha prakAzita karatAM AnaMda anubhavuM chuM. e AnaMdamAM umere e vAte thAya che ke A graMthanA lekhaka DaoN. navInacaMdra AnaMdIlAla AcAye pitAnA jJAna ane anubhavone lAbha vidyArthIone ApavAnuM svIkAryuM che. A graMthanuM parAmarzana karavA mATe che. hariprasAda ga, zAstrIne AbhAra mAnuM chuM. A graMtha ekalA vidyArthIone ja nahIM paNa A viSayamAM rasa letA badhA ja abhyAsIo ane jijJAsuone paNa khUba ja upayogI nIvaDe ema che ane e badhAne AvakAra A graMtha pAmaze evI hArdika apekSA che. yunivarsiTI graMtha nirmANa berDa, je. bI. seDila gujarAta rAjya, amadAvAda-6, adhyakSa. ogaSTa, 1985 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratIya saMskRti dharma pradhAna saMskRti che. AthI bhAratIya sa MskRtinA dareka abhyAsIe bhAratIya dharmAnuM jJAna meLavavu Avazyaka che ema huM mAnu chuM. dharmAM dvArAja mAnavI nItimaya ane saMskArI jIvana jIvI zake che. dharma jIvananA prANa che ane satA saMskRtinuM mUlyavAna dhana che. bhAratIya dharmo viSe vividha bhASAomAM aneka pustake lakhAyAM che, ane lakhAtAM rahe che, paNa ghaNA samayathI gujarAtI bhASAmAM yunivarsiTInA bhAratIya saMskRtinA abhyAsane anurUpa dharma vizenA pustakanA abhAva vartAtA hatA. A vastune dhyAnamAM laI yuni. graMtha nirmANa mATe AvA eka graMtha taiyAra karavAnuM vicAryuM. ane e mATaeN mane nimaMtraNa pAThavatAM meM tene AbhAra sAthe saharSa svIkAra karyAM. prastuta graMthamAM bhAratamAM pravartatA vartamAna dharmone AvarI laI dareka dharma nuM bhAratIya svarUpa, tenAM devasthAna, samAja upara tenI asara vagere vividha pAsAMnI carcA karela che. zarUAtamAM prAkvedakAlIna bhAratIya dharmInA svarUpano khyAla ApyA bAda hiMdu dharmInuM svarUpa ane tenI vividha zAkhAenI vigate carcA karela che. tyAra bAda bhAratamAM pravartamAna anya dharmo jevA ke jaina, bauddha, jarathAstI, IslAma, zIkha, yahUdI, khristI vagerenA vartamAna bhAratIya svarUpanA upalabdha sAdhanAne AdhAre khyAla ApavA namra prayatna karela che. samagra graMtha yunivarsi TInA bhAratIya saMskRtinA snAtaka kakSAnA abhyAsakramane anurUpa taiyAra karela che. graMthanA dareka prakaraNane a Mte upayogI prathAnI yAdI tayA graMthane aMte pAribhASika zabda sUci ApI graMthane pUrNa karela che. A graMthane taiyAra karavAmAM OM|. cInubhAI nAyaka tathA DaoN. panubhAI bhaTTa racita jagatanA dharmonI vikAsarekhA tathA OMA. nagInabhAI zAha racita bauddha dha darzananA mahadaMze upayoga karela che. ane e rIte huM e vidvAnAnA RNunA svIkAra karuM chu. mArA adhyApaka tarIkenA zikSaNakAya daramiyAna A viSayamAM anekavAra eka aMgata mitra tarIke DaoN. cInubhAI nAyake upayogI mArgadarzana Apela che ane Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tethI ja A graMthane huM sAkAra karI zakayo chuM tethI temanA jevA abhyAsI mAdakanA jeTalA Adara karu teTalA eche che. A graMthane taiyAra karavA mATe mane Ama MtraNa ApavA badala hu' yuni. graMtha nirmANu khADa nA AbhArI chuM. A sAthe A graMtha taiyAra karavAmAM saMgIna mArgadarzana ApavA badala mArA parama AdaraNIya guru DaoN. hariprasAda zAstrIne tathA khristI dharma vize upayogI mAhitI purI pADavA badala mArA mitra prA. theAmasa paramArane huM aMta:karaNa pUrvaka AbhAra mAnuM chuM. A graMtha bhAratIya saMskRti viSayanA vidyArthI bhAI-baheneAne thADe ghaNe a Mze pazu upayogI novaDaro tA huM mAre A prayatna saphaLa thayele mAnIza, A pustakamAM kAI bhASAkIya dASa rahI gayA hoya teA kSamya gaNavA vinaMtI che. DaoN. navInacaMdra AcAya 451/1 jeThAbhAInI pALa, nAnIpeALa, khADIyA, amadAvAda-1, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu. 1. prAstAvika 2.hiMdudharmAM 3. hiMdudha nA vividha sa MpradAye (sa MkSipta paricaya.) 4. jaina dharmAM 5. bauddha dharma 6. zIkha dharma 7. IslAma dhama 8. jarathuAstI dha 9. yuThThI dha 10. khristI dharma 11. anukramaNikA. nAma bhAratIya dharmoM para pazcimanI sa MskRtinI asara. pAribhASika zabda sUci. pRSTha 1 17 6. 91 123 148 169 186 201 214 219 229 1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prAstAvika mAnavIne samAjamAM unnata mastake jIvavA mATe aneka prakAranA sadguNA DeLavavA paDe che. sadguNNA tene jIvanadRSTi Ape che. jema zabdamAMthI kAvyanuM sarjana thAya che, svaramAMthI sa MgIta janme che, lAkaDAmAMthI kalAkRti sarjAya che, tema sadguNAmAMthI dhaMnuM sarjana thAya che. dharma e kAI bahArathI DhAkI besADavAnI vastu nathI, paNa e tA manuSyanA a MtaramAM satata vahetu sAnu eka jharaNuM che. te mAnavIne gatizIla banAve che. satyanA mArge laI jAya che. cAritryavAna banAve che. sAce dharma Izvara pratye sadbhAva janmAve che. mAnavIne potAnI pharajanuM bhAna karAve che. Izvara pratyenI zraddhAmAMthI AgaLa jatAM prakRtipUjA, devapUjana, pretapUna vagere udbhave che. e pachI temAM tattvajJAna ane karma kAMDa umerAtAM dAnanA mahimA vadhe che. sa kahevAya che ke bhAratIya sa MskRti dharmanA raMge raMgAyelI che. dharma e bhAratIya saMskRtinA AtmA che. bhAratIya samAjamAM dharma ane sa MskRti evI rIte AtaprAta thayelAM che ke temane alaga pADavAM muzkela che. itihAsanA purAvA kahe che ke vaikAla pahelAM ahIM je prazna vasatI hatI teone potAnI dharmabhAvanA hatI. ArcIe bhAratamAM AvI ahIM hajArA varSathI vasatI prajA sAthe dharmanI khAkhatamAM ekatA sAdhavAnA prayatna karyAM. Aryo pachI paNa je je videzI prajAe bhAratamAM AvI te paNa bhAratIya sa MskRtinA raMge raMgAI gaI. temanA AcAravicArAnI asara paNa bhAratanI prajA upara paDI. A pheraphArane pariNAme bhAratIya dharmanuM svarUpa sadAye badalAtuM rahyuM che. bhAratanI e udAratA che ke eNe kadI paNa pAtAnA jJAnanAM dvAra baMdha karyAM nathI. jJAna game tyAMthI AvatuM hoya tene svIkArIne bhAratIya prajAe potAnI jIvanadRSTinuM nirmANa karyuM che. temane mana dharma e kAI carcAnA viSaya nathI para Mtu anubhavanA viSaya che. teo spaSTapaNe mAne che ke dharma e kAI jaDa padArtha nathI para Mtu caitanyanA satata vahetA jharI che. dha e ripakava phaLa nathI para Mtu vikAsa pAmatuM zRkSa che, bho. 1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo bhAratamAM dharmanI je vyAkhyA karavAmAM AvI che tevI vyAkhyA duniyAnA anya ke dezamAM jovA maLatI nathI. dharma zabdane sAcA artha ApI zake tevo anya zabda duniyAnI anya bhASAomAM jaDavo muzkela che. dharma zabda saMskRta . dhAtu 6-dhArAti uparathI bane che. dharma eTale je dhAraNa kare che, TakAvI rAkhe che te. mahAbhAratamAM kahyuM che ke "dhama TakAvI rAkhe che, dhAraNa kare che eTale ja dharma kahevAya che. dharma e vyakti, samAja, rASTra ane samagra vizvane TakAvI rAkhanAruM cAlaka baLa che. dharma e manuSya mAtrane unnata svabhAva che. bIjI rIte kahIe te e jIvanane niyama che. Do. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke "A niyama kaI vahema nathI, sattAdhIzone kAyade nathI, ke svArthI dharmaguruoe prajAnI ajJAnatAne lAbha laI ghenamAM nAkhavA yojeluM aphINuM nathI, paraMtu jIvanane mArga che. dareka hiMdune mana dharma e satya svarUpa che. dharma eTale satyanI tAlAvelI. dharmane je kaMI paNa kharA artha thatA hoya te te nirbhayatA sAthenI satyanI zodha che. dharma viSe bhAratIya prajAnA khyAla dareka hiMdune mana dharma e jIvanapaMtha ujALanAra pradIpa che. dharmanuM kArya manuSyane ekapaMthI ke saMkucita bhAvanAvALe banAvavAnuM nathI, paNa tene kartavyanI keDI upara laI jaI jIvananuM AkharI dhyeya siddha karavAnuM che. dharmanuM dhyeya nAtajAtanA bheda pedA karavAnuM nathI, paraMtu manuSyane pazutAmAMthI mAnavatAmAM ane mAnavatAmAMthI divyatA tarapha laI javAnuM che. upaniSade kahe che ke dharmanuM dhyeya manuSyane timiramAMthI tejamAM ane mRtyumAMthI amRta tarapha laI javAnuM che. hiMduo spaSTa rIte mAne che ke dharmane prANu vicAra che. je dharma vicAra na pragaTAve te pitAne AtmA gumAve che ane prAmAM pratiSThita thaI zakato nathI. dharma e eka rIte te vyaktigata ane sAmAjika pedAza che. dharma e vyaktimAM utpanna thAya che ane samagra mAnava samAjanI bhUmine hariyALI banAve che. eka rIte kahIe te dharma e AtmAmAMthI janme che, ane AtmAmAM ja DokiyuM kare che. dareka hiMdune mana jIvanane AkharI mukAma te AtmasAkSAtkAra che. hiMduo mAne che ke AtmA e ja paramAtmA. jIvananI badhI ja kviA Atmazodhana mATe hevI joIe. Atma darzana mATe hiMdu vicArakee bhakti, jJAna, karma evA traNa gAgane svIkAra kare che. A jagatamAM je kaMI divya dekhAya che tenI bhakti karavAmAM hiMduo pitAne dharma samaje che. A kAraNathI ja temanI dharma bhAvanAmAM "deva" zabda vakhatovakhata Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika jovA maLe che. hiMdueDI deva sakhyA tetrIsa karoDanI hovA chatAM spaSTa kahevAmAM AvyuM che ke satya eka ja che, jene DAhyA mANasA aneka rIte jue che.' hindu dharma sAdhanAmAM bhakti sAthe kane mahattva Ape che. A mATe zarUAtamAM ApaNune yajJanI saMsthA jovA maLe che. ApaNAM badhAM ja karmAM Izvarane samarpaNu karI devAM joIe ane jIvana niSkAma rIte gujAravuM joIe. kama karatI vakhate phaLa prAptinI IcchA kaIe paNa rAkhavI joIe nahi. temaja kama thI baMdhana thatu hoI jIvanathI DarI jaIne kAIe paNa niSkriya rahevuM joIe nahi. hindue spaSTapaNe mAne che ke kama eja dharma che. ApaNe evAM karmo karavAM joIe ke kAI paNa jIvane mana, vANI ke kAyAe karIne kaMI paNa nukasAna na thAya. bhakti ane karmanI sAthe hindu vicArasaraNImAM jJAnanA svIkAra paNa karelA che. kAI paNa vastunuM sAcuM jJAna thAya to Atmadarzana thayA vinA rahetu nathI. ahIM darzananA arthamAM jJAna eTale jIva, jagata ane Izvara, e traNa tattvAnuM jJAna. upaniSadomAM kahyuM che ke "A sa MsAramAM jJAna jevI pavitra vastu bIjI kAI nathI." hindu vicAra! spaSTapaNe mAne che ke jIvanamAM bhakti, karma ane jJAna e traNeyane samanvaya thavA joIe. jIvanane paripUrNa karavA mATe A traNe bAbatAnuM pAlana jarUrI che. satya ane dharmanA AcaraNa dvArA meAkSanA sAkSAtkAra thaI zake, dharma manuSyA pAse baLajabarIthI sadAcAranuM pAlana karAvatA nathI. paNa temane sadAcArI banavAnI keLavaNI Ape che. ApaNe kevaLa pazunI jema jIvana jIvyA karIe temAM jIvananA kAI hetu siddha thatA nathI. dharma nuM AcaraNa karIne ja jIvana caritArtha karI zakIe. 3 * dharma ane patha bhAratIya dharmanA itihAsa tapAsatAM jaNAya che ke dharmamAM lAMkhe gALe mULa sthApakanA avasAna bAda temanA anuyAyIemAM AcAra-vicAranA matabheda paDatAM vibhAjana thayuM che. A vibhAjana paMthanA nAme vikase che. patha eTale dhama ne nAme pASAyeluM mAnavInuM sa MkucitapaNuM. dharmaguruoe paMthane nAme bhAratamAM aneka mata matAMtaro UbhA karyAM che. dharmane nAme dareka dharmaguruoe potAnA anuyAyIonI sa MkhyA vadhArI peAtAnA matane svataMtra dharma tarIke vikasAvavA prayatno karyo che. sAmAnya rIte bhAratanA dareka dharmImAM dharmane nAme saMkucitatA poSavAmAM AvI che. tenA pariNAme bhAratane kAI paNa dharma evA nathI ke temAM vividha zAkhAo Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo paDI na hoya dA. ta. hiMdudharmamAM zaiva, vaiSNava, zAkata vagere, jaina dharmamAM zvetAMbara, ane dIgaMbara vagere. baddha dharmamAM hinayAna ane mahAyAna vagere. A zAkhAomAM paNa peTA zAkhAo astitvamAM AvI che. dharma ane paMthanA bheda samajAvatAM paMDita sukhalAlajI kahe che ke "dharma e guNajIvI hevAthI e AtmAnA guNe upara ja raheluM hoya che, jyAre paMtha e rUpajIvI ane rUpAvalaMbI hovAthI tene badho AdhAra bahAranA rUpa, raMga ane jhAkajhamALa upara hoya che. tethI te paheraveza kapaDAne raMga, paheravAnI rIta, pAse rAkhavAnAM sAdhano ane upakaraNonI khAsa pasaMdagI ane Agraha karAve che. dharmamAM ekatA ane abhedanA bhAva UThe che ane samAnatAnI Urmio UchaLe che jyAre paMthamAM bheda ane viSamatAnI tIrADa paDatI ane vadhatI jAya che." (paMDita, sukhalAlajI-darzana ane ciMtana) paMthamAM guru ziSyanI paraMparA ubhave che. gurudIkSA mahattavanI manAya che. guru gAdI mATe ziSyamAM aneka jhaghaDAo thAya che. paMne nAme judAM judAM tIrthasthAne ane sAhitya uddabhave che. sAcA dharmamAM samadaSTi ane tyAganI bhAvanA dekhAya che. mAnavatAnAM darzana sAcA dharmamAM thAya che. binasAMpradAyikatAmAM mAnanAra sarva pitAnA dezo tarapha haMmezAM sajAga hoya che. dareka dharmanAM sArAM tane grahaNa kare che. dharma ane paMtha viSe pANIne dAkhale ApIne bheda samajAvatAM paMDita sukhalAlajI jaNAve che ke "paMtha e samudra, nadI, taLAva ke kUvAmAM paDelA pANI, je nahi, paNa lekenA gaLAmAM paDelA pANI jevo hoya che. jyAre dharma e. AkAzamAMthI paDatA varasAdanA pANI jevo hoya che. emAM UMca, nIca, rUpa, raMga, svAda, vagerenA keI bheda nathI. te sarvane mATe che." paMthamAM bheda, saMkucitatA, aMdhazraddhA, ati Agraha, dharmane atireka, anya dharmo tarapha tiraskAra vagere aneka dUSaNe hoya che paMthamAM jyAre AcAra vicAramAM zithilatA Ave che tyAre te mAnavIne teja paMthe dorI javAnA badale barabAdInI khAImAM dhakelI de che. pariNAme mAnavI mAnavI vacce, prajA-prajA vacce dhArmika matabhedo UbhA thAya che. ajJAnatA piSAya che. keIka vAra lehInI nadIo vahe che. paMtha mAnavInuM hita karavAne badale ahita vadhAre kare che. samAjane bejA rUpa bane che. sAce dharma te e ja che ke je mAnavImAM cetanA pragaTAve. mAnava jAtanuM kalyANa kare. mAnavIne Adarza mAnavI banAve. saMskArI banAve. dharma eTale saMskRtine prANa. saMskRtinuM cAlaka baLa. dareka saMskRtinA mULamAM dharma rahele. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika che. jyAM sudhI dharmAM jIvaMta hoya che, tyAM sudhI saskRti TakI rahe che, dhanA nAza thatAM saMskRtine dhIre dhIre laya thAya che. vartamAna samayamAM dharmonA tulanAtmaka abhyAsanI vizeSa jarUra che. vamAna samayamAM vijJAnanA vikAsane lIdhe mAnavImAM bhotika sukha sAdhanAnI bhUkha vadhAre jAgI che. bhautika sAdhanA tarapha te AMdhaLI doTa mUke che. pariNAme mAnava jIvana lakSyahIna banI gayuM che. mAnavI vijJAnanA sadupayoga karavAne badale dUraupayAga vadhAre karatA thayA che. vijJAnanI sAcI samajanA ApaNAmAM abhAva vartAya che. dharma zAstro dharmanuM mahattvanuM aMga hovAthI dharma zAstranA khATA arthadhaTane ApaNAmAM keTalIka vikRta bhAvanA janmAvI che. dharma zAstromAM manuSyanI uttpatti mATe Izvarane javAbadAra gaNyo hAvAthI dharma guruee janatAmAM evA pracAra Adaryo ke vijJAna dharmAMthI viruddha che. vaijJAnikA IzvaramAM mAnatA nathI. pariNAme vijJAna ane dha tenA yogya vikAsa aTakI gayA che. hakIkatamAM dharma ane vijJAnanuM dhyeya eka ja che ane 'te satyanI zodha.' alabatta, tenA mA judA che. AthI mAnavajIvananA vikAsa mATe ApaNe dharma ane vijJAnanA samanvaya sAdhavA joIe. C TrakamAM vijJAna ane dharmanA tulanAtmaka abhyAsathI mAnavIne svadharmAMnA doSa ane paradharma nA guNA jovAnI vRtti thaze. tene spaSTa samajAze ke kAi paNa "dharma aMtima ke saMpUryuM nathI. dareka dharmanI bhAvanA eka ja che. dhyeya eka ja che. bAhya svarUpa juduM che. dareka dharmamAM satya raheluM che. dareka dharmanI ImArata satyanA pAyA para ja racAI che. dharmo bhale aneka hoya paNa dhArmikatA eka che, saMskRti ane dha saMskRtinuM jharaNuM satata parivartana pAmatA nadInA pravAha jevu che. tenA udgama sthAnathI zarU karI dhIre dhIre tenAmAM aneka paribaLonuM mizraNa thAya che. saMskRtinAM e rUpa che : eka bAhya ane khIjuM AMtarika, sa MskRtinuM bAhya svarUpa ApaNe najare nihALI zakIe chIe. lAgaNIo dvArA anubhavI zakIe chIe. jyAre tenA AMtarika svarUpanuM darzana mAnavI potAnA AtmajJAna dvArA ja karI zake che, AtmajJAnane mATe dharmanuM jJAna Avazyaka che. AthI ja dharmane sa MskRtinA AtmA kahyo che. jagatanI dareka saMskRtinA pAyAmAM dhama rahelA che. dharma ane saMskRtinA mULa svarUpane judAM pADavAM muzkela che. paNa jyAre dharma saMpradAyanuM svarUpa dhAraNa kare che, tyAre tenAmAM vividha paribaLe jevAM ke ahaMkAra, balidAna, karmakAMDa vagere dAkhala thAya che. A paribaLA dharmanA asala svarUpane nAza kare che. dhanA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma nAme ane IzvaranA nAme aneka anAcAra sarjAya che. ahIM dharmanuM svarUpa saMkucita thaI jAya che. jema saMskRtine pAye vicAra che tema dharmane pAya paNa vicAra che. saMskRti jema mAnava samAjamAM vikase che, tema dharma paNa mAnava samAjamAM vikase che. mAnavI e sAmAjika prANI che. saMskRtine nirmaLa banAvavA mATe samAjane nirmaLa banAvavo joIe. manuSya kartavyaniSTha ane nisvArthI bane te samAja nirmaLa bane. manuSyane kartavyaniSTha banavA mATe dharmanI AvazyakatA che. saMskRtinI jema dharma paNa mAnava samAjanI pedAza che. saMskRtinA mULamAM jema vicAra rahe che tema dharmanA mULamAM paNa vicAra rahelo che. duniyAnI. saMskRtione ItihAsa kahe che ke dharma ane saMskRti sikkAnI be bAjue che. A baMnene saMbaMdha mAnava jIvana sAthe saMkaLAyelo che. te satata cAlu rahetI. prakriyA che. A vAta samajAvatAM De. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke "dhama e. paripakava phaLa nathI paNa vikAsa pAmatuM vRkSa che. baMdhiyAra sarovara nathI paNa satata vahete nadIne pravAha che. dharma vahema nathI, sattAdhIzone kAyado nathI. svArthI dharmaguruoe prajAne ghenamAM nAkhavA jevuM aphINa nathI, paraMtu jIvanamArga che." A ja vAtane samajAvatAM zrI kAkAsAheba kAlelakara kahe che ke, dharma temaja saMskRti e be zabda jIvana jeTalA ja gahana che. tene marma sahelAIthI pAmI zakAto nathI." saMskRta zabda dharmane paryAya ApI zake tevo. eka paNa zabda duniyAnI bhASAmAM nathI. duniyAnI saMskRtione abhyAsa karatAM jaNAya che ke AdikAlamAM to jAdu, dharma temaja vijJAna eka ja artha dharAvatAM hatAM. jyAre mAnavIne kudaratamAM thatAM parivartanane khyAla Avyo na hato, kudaratanI Apattio sAme TakI rahevAne tene koI upAya jaDato na hatA, jaMgalI pazuone bhaya tene satata satAvato rahe, tathA rojiMdA jIvanamAM ka9pI na zakAya tevA banatA banAvo mATe te asamartha banyA hatA, tyAre tene alaukika zaktine khyAla AvyuM. tenA zaraNe javAnI IcchA thaI. dhIre dhIre tene khyAla Avyo ke A zakti dvArA pitAnuM rakSaNa thaI zake che ane AmAMthI dharma ane tatvajJAnanuM sarjana thayuM. mAnavI saMskRtinA mArge, vikAsanA mArge vaLe. Ama dharma ane saMskRti ekabIjA sAthe gADha rIte saMkaLAyelAM che. AthI ja dharmane sAcA svarUpanA abhyAsanI jarUra che. aMjane mAnavI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vijJAnanA vikAsanI sAthe bhautika sukha sagavaDatAo meLavavA ghelo bane che. buddhi nA pratApe pitAnI sukha sagavaDatAo vadhArate gayo che, paNa jIvananI mULa dRSTi te I beTho che. tenuM jIvana lakSyahIna banI gayuM che. tenI vRttio pAzavI banI gaI che. - vijJAne aneka siddhio hAMsala karI hovA chatAM te mAnavIne zAMti apI zakatuM nathI. Ajane mAnavI jIvananI aneka viTaMbaNuomAMthI pasAra thaI rahyo che. te gUMgaLAmaNa anubhave che. temAMthI pAra nIkaLavA mATe tene vyApaka jIvanadRSTi ane sadAcAranI jarUra che. A daSTi tene dharma ApI zake che. tethI vartamAna jIvanamAM saMskRtine tenA mULa svarUpe TakAvI rAkhavA dharmanA abhyAsanI AvazyakatA che, paNa A abhyAsa evo hovo joIe ke je mAnavIne brahmane mArga batAve. tenA jIvanamAM prakAza pAthare. A abhyAsa sAMpradAyika na ho joIe. jenA dvArA mAnavI hiMsA ane ahaMkAranA mArge vaLe te saMkucita na ho joIe. bhUtakALamAM dharmanA nAme aneka mAnavIonAM lehI reDAyAM che. dharmaguruonA ADaMbare vadhyA che. evA dharmanI vartamAna samAjane koI jarUra nathI. dhama keI anya vastu nathI te saMskRtinA vikAsa sAthe mAnavIne tenA aMtima ceya divya jJAna tarapha derI jAya che. dharma manuSyanI samajazaktine gahana banAvI jIvanamAM svastha samanvaya sthApita kare che. AjanA mAnavIe satyanI zodhamAM AgaLa vadhavuM joIe. vijJAnano upayoga te jIvananI sAcI dRSTinuM mUlyAMkana karavAmAM karaze te te pite zAMti pAmaze ane Adarza banaze. mAnavI Adarza banaze te samAja Adarza banaze. taMdurasta samAja mAnava kalyANanA mArge gamana karaze. saMskRti ciraMjIva raheze. bhAratIya saMskRtinA vikAsamAM dharmane phALe dharma e bhAratIya saMskRtinuM mahattvanuM aMga che. tenA vikAsamAM AdikALathI dharmo agatyano bhAga bhajave che. prAcIna kALamAM AryonA Agamana pahelAM ahIM je prajA vasatI hatI temane pitAne svataMtra dharma hoya tema haDappA, mehejo-daDo, lothala vagere pradezanA khedakAmamAMthI maLelA avazeSa uparathI jaNAya che. ahIMnA makAnanA avazeSomAMthI agnipUjA mATenI vedIo maLI che. mAtAjInI AkRtio ane liMge vagerenA avazeSe maLyA che. A uparathI ahIMnI prajAmAM dharmabhAvanA vyApaka pramANamAM vikasI hoya tema jaNya che. ahIM prakRtinA tattanI pUjA savizeSa pracalita haze. balidAnanI prathA pracalita haze. ahIM dharma e vyaktine aMgata viSaya hoya tema jaNAya che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo * dhIre dhIre AryonA Agamana sAthe prajAnI dharmabhAvanAmAM parivartana AvyuM. vedakAlamAM agnipUjA ane yajJonI bhAvanA vikasI. prakRti pUjAmAMthI vividha devadevIonI pUjA pracalita thaI. AgaLa jatAM temAMthI zaiva, vaiSNava, zAkta jevA saMpradAya astitvamAM AvyA. dhIre dhIre saMpradAyanA saMdharSa sAthe samAdhAnanA sUra paNa saMbhaLAvA lAgyA. sarva dharma samavayanI bhAvanA vikasI. ekezvaravAdane bhAratamAM pracAra vadhe. sAmAnya janatAe jUnAM deva-devIonI, vRkSa, nAga vagerenI pUna cAlu rAkhI hovA chatAM vedamAM varNavela dharma samAjamAM dhIre dhIre pratiSThita thavA lAge. mAnavIne upaniSadenA gahana jJAnanI jhAMkhI thaI. AnA pariNAme bhAratIya prajAmAM bhakti ane karmanI bhAvanA vikasI. dhIre dhIre bhAratIya saMskRti bhaktipradhAna ane karmapradhAna banI. avatAravAdanI sAthe sAthe varNAzrama dharma vikase. jJAna, dAna ane pUNyanI bhAvanAne vikAsa thaye, pariNAme aneka maMdire, jaLAzayo vagere astitvamAM AvyAM. - bhAratamAM hiMdu dharmanI sAthe jaina ane bauddha dharmane vikAsa thatAM varNAzrama bhAvanAmAM oTa AvI. Ama chatAM mAnavImAM jIva dayAnI bhAvanA vikasI. ahiMsA pradhAna dharmo tarapha mAnava samudAya AkarSAyA. yajJomAMthI hiMsA ochI thaI. samAjamAM pUrta dharmanI bhAvanA vikasI. samAjamAM vAva, kUvA, taLAva, dharmazALAo, parabaDIo, pAMjarApoLa vagere bAMdhavAnI pravRttine vega maLyo. azoka jevA aneka rAjavIe tathA vastupAla jevA aneka dAnavIroe jIvadayAnI sAthe mAnavakalyANanI pravRtti AdarI. A dharmone pariNAme suMdara devAlaya, stUpa, vividha deva-devIonI pratimAo vagere astitvamAM AvyAM. bhAratamAM Aje maryakAlathI zarU karIne vartamAna kALa sudhImAM aneka bhavya maMdira, sUpa, jaLAzaya vageranuM sarjana thayuM che. dA. ta., dakSiNanAM hiMdu maMdire, sAMcIne sUpa vagere. aitihAsika kAlamAM bhAratamAM vividha paradezI prajAonuM Agamana thayuM. dareka prajA pitAne svataMtra dharma ane saMskRti laIne bhAratamAM pravezI. paNa ahIMnI prajAe temanA dharmanAM sArAM tane apanAvI laI temane potAnAmAM samAvI dIdhA. AthI bhAratIya saMskRtimAM vividhatA chatAM ekatA dekhAya che. AnA pariNAme bhAratIya saMskRtine bhArata bahAranA dezomAM paNa sAre phelAvo thaye. ' bhAratamAM IslAmanuM Agamana e eka bhAratIya saMskRtinuM AgavuM prakaraNa che. bhAratamAM muslima sattA sthapAtAM IslAmane pracAra vadhe. pariNAme aneka maMdirane nAza thaye. aneka mAnavIone musalamAna banAvavAmAM AvyA. AthI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika bhAratIya samAjamAM IslAmanA anuyAyIone alaga varga utpanna thayA. musalamAnee pitAnI AgavI saMskRti, bhASA, dharma, AcAra, vicAra, lipi, sthApatya, vagere vikasAvyAM. Ama chatAM IslAmanAM ghaNAM sArAM to bhAratIya saMskRtimAM dAkhala thayA. samAjamAM ekezvaravAdanI bhAvanA vikasI. tenA paripAkarUpe bhAratamAM hiMdu-muslima ekatAnI bhAvanA vikasAvatA zIkha dharmane uddabhava thayo. tenA pariNAme aneka saMtoe mAnava vikAsanuM suMdara kArya karyuM. Ama chatAM muslimonAM AkramaNe vadhatAM hiMduoe pitAnI saMskRtinA rakSaNa mATe nAta jAtanAM baMdhane kaDaka banAvyAM. vaTALa pravRttine lIdhe ghaNuM musalamAne banyA hovA chatAM temaNe potAnI agAunI raheNIkaraNI, rItarivAjo, paraMparAgata mAnyatAo vagerene cAlu rAkhI. hiMdu samAjanI jema musalamAnamAM paNa vargabheda vadhyA. IrAnamAM ArabonA trAsathI pitAne dharma sAcavavA keTalAka rastIo pitAne deza cheDIne sthAyI vasavATa zedhavA bhArata AvavA nIkaLyA. anuzruti pramANe jANavA maLe che ke samudra mArge bhArata AvatAM rastAmAM tophAnamAM sapaDAI jatAM temAMthI bacavA mATe temaNe bhArata pahoMcatAM Ataza baherAma (pavitra agni)nI sthApanA karavAnI mAnatA mAnI. tephonamAMthI teo sahIsalAmata bacI jatAM bhArata AvI temaNe Ataza baherAmanI sthApanA karI. zarUAtamAM jarathostIo bhAratanA "dIva baMdare UtaryA. ahIM lagabhaga 19 varSa pasAra karyA bAda teo dakSiNa gujarAtanA saMjANa baMdare AvyA. tyAMthI AgaLa vadhI valasADa, udavADA, sUrata, aMkalezvara, bharUca, khaMbhAta ane saurASTranA cheka vAMkAnera sudhI vistaryA. temaNe bhAratamAM AvI pitAne dharmA TakAvI rAkhavA vyavasthita prayatna karyA. temaNe pitAnAM alaga dharma kendro sthApyAM hovA chatAM bhAratIya prajAmAM teo samAI gayA che. temaNe bhAratanA rAjakIya, audyogika, zaikSaNika vagere kSetramAM noMdhapAtra phALe Ape che. teo pArasa (IrAna) dezamAMthI AvelA hovAthI bhAratamAM pArasI tarIke oLakhAya che. temanA dharmanuM mukhya dhyeya mAnava kalyANa raheluM che. yahUdI prajAnuM bhAratamAM kyAre Agamana thayuM te aMge judI judI mAnyatAo pracalita che. dharmanA rakSaNa mATe temane paNa aneka sthaLee Azraya le. paDa hatA. teo pazcima bhAratanA kAMkaNu kinArAnA peula baMdare UtaryA hatA teo bhAratamAM be jUthamAM AvyA hatA. eka jUtha kerAlA vistAramAM ane bIjuM mahArASTramAM vasyuM. temaNe bhAratamAM AvI rAjakIya ane vepArakSetre nedha pAtra pradAna karyuM hatuM. temanI saMkhyA bhAratamAM ghaNI alpa hovAthI temane dharmanI bhAratIya prajA upara khAsa asara paDI nathI. amadAvAdamAM temanuM senegAMga Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo (prArthanAlaya) AveluM che. temanAmAM paNa zabane daphanAvavAno rivAja che. maraNottaravidhi sAdAIthI thAya che. te temanA dharmagraMtha tarAhane khUba pavitra mAne che. dakSiNa bhAratamAM IsunI bIjI sadInA uttarArdhamAM khristIo AvIne vasyAIsunI bIjI sadImAM dakSiNa bhAratamAM prathama khristI devaLa sthapAyuM. dakSiNa bhAratamAM dhIre dhIre bhAratamAM porTugIjhanI vasatI vadhatAM khristI dharmane pracAra vadhyo. madhyakAlamAM bhAratamAM aneka yuropiya prajAnuM vepAra arthe Agamana thatAM dhIre dhIre baMgALA, gujarAta vageremAM khristI vasAhatone vikAsa thayo. aMgrejonI nItinA pariNAme bhAratanA nIcalA varganA aneka lekae khristI dharma (keTalAke svecchAthI ane keTalAke pharajyiAta dharma parivartanathI) apanAvyuM. khristI dharmanAM devaLanI saMkhyA vadhavA lAgI, bAIbalanuM prAdezika bhASAmAM bhASAMtara thavA lAgyuM. dhIre dhIre khristIoe pitAnI dharma kendrI zALAo sthApI. AnA pariNAme bhAratIya samAjapara khristI dharmanI vyApaka asara thaI. Ama Aje bhAratamAM zaiva, vaiSNava, zAkta jevI aneka zAkhAo vALe hiMdu dharma, IslAma, zIkha, jarathostI, yahUdI, khristI vagere aneka dharmonuM astitva hevA chatAM bhAratIya prajAe pitAnI saMskRtine viziSTa rIte vikasAvI che. bhAratamAM pracalita sarva dharmonI viziSTatA e che ke dareka dharme pitAnI viziSTa zailIthI pitAnAM devasthAne tathA tIrthadhAme vikasAvyAM che. bhAratIya prajAmAM rahelI dharmasahiSNutAnI vRttine lIdhe A sarva sthaLe pitAnI AgavI rIte vikasyAM che. dareka saMpradAyane pitAnA anuyAyIo maLelA che. darekanA AcAra vicAra, dhArmika mAnya-- tAe alaga alaga hovA chatAM samagranuM kalevara eka ja dharmanA raMge raMgAyeluM heya tema jaNAya che, ane te dharma te mAnava dharma. Aje paNa vizvanA koI paNa khUNe kudaratI Aphata UtarI hoya te bhAratIya praja mAnavadharmathI prerAIne duHkhIonI madade deDI jAya che. AryonA Agamana pahelAMnI bhAratIya prajAne dhama (Pre-vedic Indian Religion) bhAratane sAMskRtika ItihAsamAM siMdhukhINanI saMskRtinA avazeSee eka navuM prakaraNa umeryuM che. bhArata pAse lagabhaga 5000 varSa jUne saMskAra vAraso che. e vAtanI pratIti A avazeSo dvArA jagatane thaI. siMdhukhINanI saMskRtinA avazeSonI zodha thaI na hatI tyAM sudhI bhAratanI sAMskRtika paraMparAnuM mULa vedamAM jovAtuM hatuM. paraMtu haDapA ane mohe-jo-daDonA avazeSo prApta thatAM sarva Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika bAbato para na ja prakAza paDe che. bhAratIya saMskRti hajAra varSa pUrvenI saMskRti hovAnI khAtarI thatAM prAcIna kAlanA ItihAsane gALe ghaNuM ja vistRta bane che. A bhavya saMskRtinA avazeSo zodhavAnuM mAna sva. De rAkhAladAsa benarajI ane sara jahena mArzalane maLe che. pahelAM A saMskRtine siMdhu pradezanI saMskRti kahetA. AgaLa jatAM ene vistAra u. pradeza, rAjasthAna ane gujarAtamAM maLatAM have tene tenA prathama prAptisthAna parathI haDappIya saMskRti kahevAmAM Ave che. haDappIya saMskRtinA avazeSo siMdhupradezanA ne enI pazcime AvelA pradezanAM kula ogaNacALIsa sthaLoethI maLyA che. A avazeSo sahu prathama haDapA nAmanA. sthaLe prApta thayA hovAthI e saMskRtine haDappA saMskRti kahe che. bIju mahatvanuM kendra moheMjo daDe che. gujarAtamAM A saMskRtinA avazeSe dhoLakA pAsenA lethala tathA saurASTranA rejaDI vagere sthaLethI maLatAM te avanata haDappIya saMskRtinA nAme gujarAtamAM oLakhAya che. A saMskRtinA avazeSamAM A pradezamAM vasatI prajAnI dharma bhAvanA upara prakAza pheMkatA keTalAka namUnA jevA ke sthApatyanA avazeSo deva-devIonI nAnImeTI mUtio, manuSya ane prANIonA AkAranA keTalAka avazeSa, nAnAM liMgo vagere maLyAM che. A saMskRtinA avazeSomAM lakhANavALI saMkhyAbaMdha mudrAo maLela che. paraMtu e lakhANane artha spaSTa na thatAM temanI dharmabhAvanA para vizeSa prakAza paDato nathI. anumAna upara ja AgaLa vadhavuM paDe che. A saMskRtinA samayanI anya saMskRtiomAM dharmanuM ghaNuM mahattva hatuM. hiMdamAM dharmane mahimA vedakAla ane aitihAsikakAle pUrvethI jaLavAI rahe jaNAya che. AthI haDappIya saMskRtimAM dharmanI bhAvanA sArI khIlI hoya e svAbhAvika che. upalabdha avazeSe parathI jaNAya che ke A saMskRtinA samAja para dharmanuM varcasa ghaNuM ochuM haze. ahIMthI vedIo maLe che. prajA mAtA, vRkSa, agni vagerenI pUjA karatI haze. aMtyeSTi vidhi emanA dharma para navo prakAza pADe che. zabane daphanAvavAnA rivAja sAthe mRtakane avalakaMjala pahoMcADavAne bIje rivAja paNa haze. A uparathI kahI zakAya ke haDappIya saMskRtinI prajA bhinna bhinna prakAranA dhArmika rivAja pALatI haze. maMdire mehe jo-daDonA meTA TIMbAnI eka meca para maLeluM eka anokhuM makAna maMdiranuM hoya ema manAya che. A makAna nagaranuM mukhya maMdira hovAno saMbhava che. enI uttare AveluM eka sumeranA mukhya maMdiranA eka sAthe ghaNuM ja sAmya dharAve che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo pratimAo A pradezamAM khodakAma karatAM mATInAM temaja dhAtunAM aneka zilya prApta thayAM che. A zilpomAM keTalAMka manuSya AkAranAM te keTalAMka pazu AkAranAM che. keTalAMka mizra AkAranAM che. A zilpo meTe bhAge mATImAMthI banAvelAM che. paththaranA zilpamAM manuSya AkAranAM je zilpa che. temAM eka pUtaLA paranI zolamAM ThekaThekANe khAsa karIne tridalanI bhAta jevAmAM Ave che. A bhAta A nagaranA avazeSamAM aneka ThekANe jovA maLe che. e parathI tridalanI bhAtavALuM A zi95 kaI devanuM hovuM joIe ema jaNAya che. enA baMne kAna nIce kaMThahAra paherAvavAnAM kANAM jovA maLe che. ene AMkhe dhyAnastha avasthAmAM hoya tevI jaNAya che. ahIMthI mATInAM zilpomAM devIonI pUtaLIo moTA pramANamAM maLI Avela che. A prakAranI pUtaLIo haDappA ane mohe-jo-daDonA dareka gharamAMthI prApta thaI che, paNa lothalamAMthI prApta thaI nathI te noMdhapAtra che. bIjI noMdhapAtra bAbata e che ke keTalIka pUtaLIonI pIThane bhAga barAbara banAvavAmAM AvyuM. nathI. AvI pUtaLIo gharanA gokhamAM ke dIvAlamAM goThavavAmAM AvatI haze. ahIM AvA pratimA-svarUponI upAsanA ghera ghera thatI hoya ema lAge che. mahejo-daDonI eka muddA paranA lAMchanamAM eka devIne pIpaLAnA thaDanI DALIo vacce UbhelI AlekhavAmAM AvI che. emAM enA mAthA para be ziMgaDAM che e parathI temaja tenI upAsya tarIkenI avasthA parathI A AkAra koI mukhya devIne hoya ema lAge che. haDappAnI eka muddA paranA lAMchanamAM enI nimAMthI vRkSane aMkura phUTate batAvyuM che. A uparathI A devI vanaspati sAthe saMbaMdha dharAvatI hoya -tema jaNAya che. ahIMthI maLela eka devanI mUrtimAM mastaka para kaI vesTana jevuM hoya ke pachI enA lAMbA vALanI laTane bacI pAchaLa jUTa bAMdhyo hoya. dADhI lAMbI ane cheDethI aMdara gUMthelI dekhAya che. kaMThamAM temaja hAtha para kaMIka AbhUSaNa dekhAya che. bAkIne deha taddana nirvastra jaNAya che. ahIM devane je AkAra darzAvavAmAM Avyo che te parathI te pratimA AghazivanI pratimA sAthe ghaNuM sAmya dharAvatI hoya tema lAge che. mahejo-daDenA avazeSamAM ghaNuM paththarane ghATa barAbara zivaliMga jevo jaNAya che. ghaNA patharo nAnAM liMga jevA lAge che. keTalAMka liMgonI AkRti manuSya liMganI AkRti sAthe ThIka ThIka sAmya dharAve che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika A uparathI ahIM zivapUjA sAthe liMgapUja paNa pracalita haze tema jaNAya che. ahIMthI maLelAM lAMchaneAmAM keTalAkamAM manuSya AkAra AlekhavAmAM Avela che. A AkAre dhaNuM karIne manuSya AkAranA devAnA hAya tema lAge che. pazu svarUpavALA deveza A saMskRtinA loko devAne manuSya svarUpe ArAdhatA tema ja pazu svarUpe pazu ArAdhatA hatA. upalabdha mudrA ane tAvIjo paranAM lAMchanAmAM pazuonI chApa maLI AvI che. temAM eka zRMgavALA prANInI chApa vadhAre pramANamAM jovA maLe che. A prANI vRSabha che tenI khAtarI thatI nathI. e pote e vAstavamAM dvizaMga hovA chatAM pAchaLanuM zRMga AgaLanA zRMgathI DhaMkAI jAya che ne tethI ApaNane eka zRMga dekhAya che evI rajUAta thaI che. enA mAM nIce dhUpadAnI ke hamadAnI jevuM pAtra maLe che. eka saradhasanA dRzyamAM eka mANase vRSabhanA pUtaLAne mAthA para mUkyuM che ne enI pAchaLa bIjo mANasa pAtrane UMcakI jatA hoya che. AthI e pAtra kAI dhArmika mahattva dharAvatuM hoya tema lAge che. 13 A uparAMta anya pazuomAM khAMdhavALA sAMDha, hAthI, vAgha, pADA, ge'DA, bakarA ane haraNa deva svarUpa dharAvatAM hoya tema lAge che. eka mudrAmAM mANasanA mAMvALA khakA vRkSadevatA sAthe saMkaLAyelA jaNAya che. eka lAMchanamAM strInA USA deha sAthe vAdhanuM dhaDa joDavAmAM AvyuM che ne e strInA mAthA para e zigaDAM che. pazuonI keTalIka pratimAe nAnA bALakAne ramavAnAM ramakaDAM tarIke banAvI hAya tema lAge che. ahIM pazu pUjAmAM mizrita prANInI kalpanA paN. pracalita hovI joIe. eka lAMchanamAM vRSabhanA dhaDa sAthe haraNanAM traNa mAthAM joDavAmAM AvyAM che. ahIM mizrita prANIenA AkAramAM kAI ne kAI daivI svarUpanI kalpanA karavAmAM AvI hoya tema jaNAya che. pakSI svarUpavALA deve A saMskRtimAM pazuo sAthe pakSIo paNa deva svarUpa manAtA hoya tema jaNAya che. pazupUjA sAthe pakSIpUjA paNa pracalita hovAnA saMbhava lAge che. pakSIonA AkAra koI lAMchanAmAM dekhAtA nathI. paraMtu kabUtaranA mATInA ghATa. maLI Ave che. ahIM kabUtarane devInI sAthe saMkaLAyelu pakSI mAnavAmAM AvatuM hoya tema lAge che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo itara svarUpavALA de anya prANIomAM ghaDiyAla" ghaNuM lAMchanemAM dekhA de che. jemAM magara e gaMgA nadInuM ane kAcabe e yamunA nadInuM vAhana manAya che tema A samaye A saMskRtinI prajA "ghaDiyAlane siMdhunuM vAhana mAnatI hoya tema lAge che. tenA moDhAmAM mAchaluM jovAmAM Ave che. anya upalabdha lAMchane uparathI ahIM nAgapUjA pracalita hoya tema jaNAya che. e sAthe anya prANIomAM kUrma, varAha, garuDa vagere paNa dhArmika mahatva dharAvatAM hoya tema upalabdha mudrAo parathI jaNAya che. vRkSapUjA A saMskRtimAM pazu ane pakSIo sAthe vRkSapUjA paNa pracAramAM hatI. ghaNuM upalabdha mudrAMke para vRkSanI chApa jovA maLe che. mATInA vAsaNe uparanA citromAM vRkSane AkAra jovA maLe che. pIpaLAnA thaDanI be DALa vacce UbhelI devI vRkSadevI tarIke oLakhAtI hoya tema lAge che. eka lAMchanamAM kaI mANasa nIco namI vRkSane kaMI arpaNa karate jaNAya che. keTalAMka lAMchanemAM vRkSanI AsapAsa vedikA AlekhI hoya che. Aje paNa bhAratIya hindu samAjamAM vaDa, pIpaLe, tulasI vagerenI pUjA thAya che. A saMskRtimAM pIpaLA ane lImaDe pavitra vRkSa manAtAM hoya ema tema jaNAya che. pratIka-pUja A prajAmAM pratIka pUjA pracalita hoya tema keTalAMka mudrAke parathI lAge che. ahIM zivanA pratIka tarIke liMgapUja, zaktinA pratIka tarIke nipUjA, temaja pazu svarUpavALA devonA pratIka tarIke ekazRMga AlekhatA pazunuM pratIka vagere pUjatAM hovAnuM jaNAya che. ghaNAM lAMchanemAM svastikanI AkRti jovA maLe che. A AkRti prAcInakAlamAM hiMdamAM temaja hiMda bahAranA elama jevA keTalAya dezomAM mahatvanuM sthAna dharAvatI hatI. Aje paNa bhAratamAM "svastika dhArmika mahatva dharAve che. vAgha-nRtya A dhArmika utsava vakhate gIta, vAdya, nRtyane pragaTa thatA haze ema upalabdha avaze parathI jANavA maLe che. eka mudrAmAM eka mANasa vAghanI AgaLa mRdaMga vagADe che te bIjI eka mudrAmAM teo tAla pramANe nRtya karI rahyA che. eka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika lAMchanamAM eka IMga pazu sAthe saMkaLAyela pratIkanI bAjumAM eka nRtya karatI strInA je AkAra jaNAya che. mahe-jo-daDomAMthI maLelI kAMsAnI pUtaLI kaI nirvastra alaMkRta nartikonI che ne emAM natikA pagathI saMgItane tAla ApI rahI hoya ema lAge che. haDappAmAMthI maLela eka nartakanA zipane te naTarAjanI mUrti mAnavAmAM Ave che. A sarva uparathI lAge che ke A saMskRtinI prajA "dhArmika utsave gIta, vAdya, nRtya sAthe khUba dhAmadhUmathI UjavatI haze. bAdhA-mAnatA haDappA ane mehejo-daDonI saMskRtinI prajA koI prakAranA devadevIonI bAdhA-mAnatA rAkhatI haze ema upalabdha avazeSo parathI jANavA maLe che. A -saMskRtinAM prApta thatAM judAM judAM prANIonAM temaja manuSya AkAranAM zilpa kArIgarInI dRSTie taddana aNaghaDa ane halakAM che. tethI ema manAya che ke te devadevIonI bAdhA-mAnatA mATe taiyAra karAyAM haze. Aje paNa ghaNuM lake baLiyAdeva AgaLa mATInA ghaDA mUke che. ahIMthI upalabdha tAvIje tAMbAnA, mATInA, paththaranA ke chIpanA hoya tema lAge che. keTalAka tAvIjane gaLe bAMdhI zakAya e mATe temAM be bAjue kANAM hoya che. keTalAMka tAvIje upara lAMbI lAMbI sAMkaLI katarelI hoya che. manuSyAkAra devanA ghATanuM maLela eka tAvIjamAM mAthe meMDhAnAM vAMkAM zigaDAM UgelAM darzAvela che. ahIMthI maLela svastikanI AkRtio paNa tAvIjane kaI prakAra hoya tema lAge che. A sarva uparathI jaNAya che ke ahIMnA loke tAvIjenI dhArmika ane jAduI asaramAM mAnatA hovA joIe. teo bhUtapreta, vaLagADa, rega, melI vidyA, kAmaNuM TamaLa vageranI kharAba asaramAMthI mukta thavA agara anya para kAmaNa TramaNa karavA vagere mATe khAsa tAvIjane upayoga karatA haze. ahIMthI sargarbhA strIonI pUtaLIo vadhu pramANamAM maLI che. A pUtaLIonI pAchaLa ghaNuM karIne saMtAnanI mAnatA mAnyA pachI thayelI garbhaprApti -badala devAlayamAM arpaNa karavAne bhAva rahelo hoya tema lAge che. keTalIka pUtaLIo saMtAna prAptinI mAnatA pUrI karavA mATe banAvI hoya tema lAge che. mahejo-daDAmAMthI maLela bALakanI pratimAo putraprAptinI mAnatA pUrI karavA mATe banAvI haze tema lAge che. A sarva uparathI jaNAya che ke ahIMnI prajA pitAnI icchA pUrNa karavA vividha devadevIonI mAnatA mAnatI haze. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma nAna A nagaranA avazeSomAMthI lagabhaga dareka gharamAMthI snAna karavAnI oraDIo prApta thaI che. ahIM snAna karavA pAchaLa svacchatAnI sAthe sAmAjika ane dhArmika rUDhi rahelI hovI joIe. mehejo-daDenA uttara pazcima bhAgamAM AveluM moTuM snAnAgAra spaSTataH sArvajanika ke sAmudAyika upayoga mATe baMdhAyuM hoya tema lAge che. maMdira AgaLanA snAnAgArane lIdhe devAlamAM pUjA ke upAsanA karavA jatA pahelAM snAna karavAno rivAja ahIM pracalita haze. uttarakriyA upalabdha avazeSe parathI A saMskRtinI prajAnI maraNottara kriyAne khyAla Ave che. ahIM zabane nikAla karavAnI vividha prathAo pracalita hatI. keTalIka jagAe zabane dATavAmAM AvatuM te keTalIka jagAe zabane bALavAnI prathA hatI. kabrastAnamAMthI aneka prakAranAM vAsaNe maLyAM che. A vAsaNamAM khAdya padArtho ane peya padArtho mUkavAmAM AvyA haze ema manAya che. sAmAnya rIte ahIMnI prajAne mATe varga zabane agnidAha daI zeSa rahelAM asthione nadInA vaheNamAM visarjita karato haze. TUMkamAM AryonA Agamana pahelAM bhAratamAM vasatI prajAnI dharma bhAvanA upalabdha thatA judA judA avazeSe parathI jANavA maLe che. mudrAo paranuM lakhANa haju sudhI vyavasthita rIte vAMcI zakAyuM nathI. jyAre lakhANuM spaSTa thaze tyAre A yuganI dharmabhAvanA vadhu prakAza paDaze ema manAya che. AcArya, navInacaMdra. nAyaDa, cInubhAI. nAyaka, cInubhAI ane bhaTTa, manubhAI rAdhAkRSNana, sarvapallI 1, saMdabha graMtho gujarAtanA dharmasaMpradAya, amadAvAda. 1983 gujarAtanI saMskRtimAM dharmane phALe" vidyApITha. aM. 99 saM. 2035 jagatanA dharmonI vikAsarekhA. amadAvAda. 1972 dharmonuM milana, anu. caMdrazaMkara. prA. zukala amadAvAda, 1943 haDappA ne mohe-jo-daDa, amadAvAda. 1952 zAmI, ha. gaM. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 hiM dudha bhAratIya dharmAmAM prAcInamAM prAcIna dharma hiMdudharma che. aitihAsika vikAsanI dRSTie paNa hiMdudharma prathama Ave che, atyAra sudhI thayelAM sa MzodhanA mujaba kahevAya che ke si MdhukhINanI sa MskRtinA AcAravicArathI tenA kramika vikAsa thayA che. A dharmAMnI vizeSatA e che ke prajAnI jarUriyAtane dhyAnamAM laIne pravartakAe tenA khArthe mALakhAmAM avAranavAra pheraphAza karyo che. A kAraNathI tenuM bAhya svarUpa badalAtuM rahyuM che. tenA lAMbA itihAsa parathI jaNAya che ke tenA paraspara virAdhI evA soMpradAyeAnA phAMTAo paDavA heAvA chatAM samaya jatAM tee ekabIjAmAM bhaLI gayA che ane mULa pravAhane vizuddha rAkhyA che. temAM bhinna mAnyatAo, vicitra rivAjo, rUDhie ane judI judI upAsanAvidhi hovA chatAM, e sarvanuM prayANu eka ja dizAmAM cAlatu najare paDe che. samagra vizvamAM vyApelA parama tattvane pAmavA mATe temAM alaga alaga mArgo batAvela che. mAnavInA cittamAM je viyAra, lAgaNI, saMkalpa paDayA che tenA AdhAre hiMdu vicArakoe bhaktimA, ka mArga ane jJAnamArganI vyavasthA karI che. enI khUbI e che ke koI paNa manuSya peAtAnA svabhAva ane ruci pramANe potAnA manapasaMda mArga laI zake che. hiM...dudhanI A mahAna udAratA che. hiMdudharma eTale zuM? hiMdudharma kAne kahevA ? tenuM lakSaNa bAMdhI zakAya kharuM ? A praznanA uttara ApavA sahelA nathI. hiMdue je dharma pALe che tene hiMdudharma kahevA ke hiMdanI bhUmimAM je dharma pravarte che tene hiMdudharma kahevA ? AvI jaje kAI vyAkhyA AjanA tabakke svIkArIeA te saMkucita gaNAya. hiMdu je dharma pALe che tene jo hiMdudharma tarIke oLakhAvIe tA prazna e thAya ke hiMdu kAne kahevA ? itihAsanA abhyAsa parathI jaNAya che ke hiMdu e kAI vyaktinuM nAma nathI paraMtu eka AkhA rASTra, prajAnA samUhanuM nAma che. prAcIna AryoM. jyAre saptasiMdhunA pradezamAM AvI dhIredhIre sthira thaI A dezanA mULa vatanIe sAthe bhaLI jaI temanA AcAravicArane anukUla khanI bhA. 2 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo je sAmudAyika vikAsa karyo tene vidvAne te pradezanA nAma parathI hiMdu' evuM nAma Ape che. A hiMdu nAmane pracAra paNa bahu prAcIna nathI. AThamA saikAmAM lakhAyelI baha995 sUtra uparanI cUrNi nAmanI TIkAmAM tene sau prathama ullekha maLe che. tyAra pachI madhyakAlamAM muslima sattAne bhAratamAM udaya thatAM hiMdu' zabda . vyApaka pramANamAM pracalita banyuM ane hiMdudharmane sAmAnya artha hiMdu prajAne dharma evo ghaTAvAye. duniyAnA bIjA dharmanI jema pravartakanA nAma parathI A dharmanuM nAma ApI zakAya nahi. dA.ta. bhagavAna buddha pravartAvela dharma te baddhadharma, muhammada payagaMbare pravartAvelo dharma te islAmadharma, Isu khrista pravartAvela dharma te khristIdharma vagere. A arthamAM hiMdudharmanA keI eka pravartaka na hovAthI tenuM nAma ApI zakAtuM nathI. lakSaNe keTalAka vidvAne hiMdudharmanAM judAM judAM aMge laIne tenuM lakSaNa bAMdhavA prayatna kare che, paraMtu temane prayatna Aja dina sudhI saphaLa thayuM nathI. keTalAka vidvAne "vedamAM zraddhA' tene hiMdudharmanuM lakSaNa gaNAve che. veda e hiMdudharmanuM prAcIna zAstra che. hiMdudharmanA pramANabhUta zAstra tarIke yugothI tene svIkAra karavAmAM AvyA che. hiMduo tene paramAtmAnI vANI gaNI mAna Ape che. Ama chatAM zadrone ane strIone veda sAMbhaLavAno adhikAra hiMdudharmamAM apAyela nathI. je sarva prajAne dharmazAstra vAMcavAne ke sAMbhaLavAne adhikAra na hoya to temAM zraddhA kaI rIte pedA thaI zake ? vaLI hAla hiMduonI meTI saMkhyA vedapaThana karatI nathI ne hiMdudharmanuM svarUpa vedadharmathI ghaNuM badalAI gayuM che. A kAraNathI "vedamAM zraddhAne hiMdudharmanuM lakSaNa kahI zakAya nahi. keTalAka vidvAne varNAzrama vyavasthAne hindudharmanuM lakSaNa gaNAve che. mULa cAra varNamAMthI Aje te aneka jJAtio ane peTAjJAtio jamI che. vartamAna samayamAM zikSaNanA vikAsane lIdhe jJAtibaMdhane zithila thayAM che. temAM mULabhUta parivartana AvavA mAMDayuM che. samAjamAMthI Azrama vyavasthA sadaMtara naSTa thaI che. AthI varNAzrama vyavasthAne paNa hindudharmanA lakSaNa tarIke ghaTADI zakAya nahi. . keTalAka vidvAne "bhAratIya saMskArane hindudharmanuM lakSaNa gaNAve che. prAcInakALamAM vyaktinA sArvatrika vikAsa mATe saMskAranuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. saMskAranI saMkhyA paNa judA judA samaye badalAtI rahe che. vartamAna Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma samayamAM hindusamAjamAM upanayana, lagna jevA saMskAre hetavihina banI gayA chenaSTaprAyaH avasthAmAM che. A paristhitimAM saMskArane hiMdudharmane lakSaNa tarIke ghaTAvI zakAya nahi. keTalAka vidvAne hiMdudharmane karma ane punarjanmanA siddhAMtane hiMdudharmanA eka lakSaNa tarIke oLakhAve che, paNa e barAbara hoya tema lAgatuM nathI kAraNa ke jainadharma, bauddhadharma, zIkhadharma jevA dharmo paNa karmanA siddhAMta upara racAyA che. keTalAka vidvAne mUrtipUjA, gAyapUjA, kuladevatAnI pUjAne hiMdudharmanuM lakSaNa gaNAve che. gAyane jarathostIo pavitra mAne che. hAlanI paristhitimAM A sarva pUjA samAjamAMthI lagabhaga adazya thavA AvI che. kuladevatAnI pUjA ardha-sudharelA ane TALI bAMdhI vasatA ghaNuM prAcIna lekamAM jovAmAM Ave che. A jotAM tene paNa hindudharmanA lakSaNa tarIke oLakhAvI zakAya nahi. hiMdudharmanA zAstragraMthamAM koI ThekANe hiMdudharma evuM nAmAbhidhAna jovA maLatuM nathI. hiMdudharmanAM pramANabhUta zAstromAM vyApaka arthamAM dharmane ja pramANa tarIke svIkAravAmAM Avyo che. upaniSadamAM kahyuM che ke satya vara ghauM jarA mahAbhAratamAM vedavyAsa paNa kahe che ke te vastaoNA gaya: | hiMdu zAstrakArane mana dharma e samagra vizvane dhAraNa karanArI-TakAvI rAkhanArI-mahAna zakti che. Ama hiMdudharmanuM lakSaNa bAMdhavA jatAM aneka muzkelIo Ave che. upara jaNAvela keI eka lakSaNane hiMdudharmanA lakSaNa tarIke ghaTAvI zakAya nahi. A aMge zrI AnaMdazaMkarabhAI dhruva jaNAve che ke "jyArathI Aryo siMdhu nadInA pradezamAM vasatA thayA ane dhIredhIre anya prajAonA samanvayathI temaNe pitAnI svataMtra jamAvaTa karI tyAranA svarUpathI mAMDIne eka jIvaMta zakti tarIke e dharmamAM je je dhArmika vikAsa the, te sarvane ApaNe hiMdudharma" evuM nAma ApIzuM. ane e ItihAsanA eka khaMDane je kaI pitAne mAne che te sarvane ApaNe hiMdu' tarIke oLakhavA joIe.' TUMkamAM hiMdustAnamAM vaselA prAcIna Aryone dharma te hiMdudharma, e Aryo je dharma pALatA ane emAMthI ja dahADe je dharmane vikAsa thayo e sarvane ApaNe hiMdudharmamAM samAveza karIzuM. vedakAlathI mAMDIne madhyayuganA AcAryo, sAdhusaMte ane arvAcIna yuganA dharmasudhArAe dharmanI bAbatamAM je kramika vikAsa sAdhyo che tenuM nAma hiMdudharma che. jeo vade, rAmAyaNa, mahAbhArata, purANa, smRtio vagere dharmagraMthomAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhamadha nirUpita dharma anusaratA hoya ke tevA dharma pALatI kulaparaMparAmAM rahelA hoya te hiMdu kahevAya evu kahIe teA cAle. hiMdu zabda kharI rIte IrAnIee prayeAjeluM si Mdhu dezanA nAmanuM IrAnI rUpAMtara che. hiMdu dharma zAstramAM hiMdudharma evu nAma bhAgye ja prayojAyuM che. emAM te dharma ke sanAtana dharma evA zabda prayojyA che. chatAM tene jaina, bauddha, khristI, islAma, zIkha vagerethI alaga evA purAtana bhAratIya dharmAMnA artha darzAvavA madhyakAlathI 'hiMdu dharma' zabda rUDha thayA che. 20 vyApaka arthamAM jainadharma ane bauddhadharmInA emAM samAveza karAya paraMtu sImita amAM temAM zruti-smRtimAM nirUpita dharmAMnA ja artha ghaTAvAya che, te jaina tathA bauddhadharmane alaga gaNavAmAM Ave che. A saMkucita artha darzAvavA mATe a MgrejImAM brAhmaNudha' zabda prayojAyo che. para Mtu e zabda ene vadhupaDatA maryAdita banAvI de che. hiMdudharmanA vikAsanA tabakkA ApaNe joyuM ke hiM dudharmAMnuM lakSaNa bAMdhavA jatAM aneka muzkelIo paDe che. enuM kAraNa e che ke tenA pravakAe yuge yuge tenA bAhya mALakhAmAM pheraphAra karyo che. pariNAme hiMdudharmanuM pota pArakhI zakAtuM nathI, tenA AtmA pakaDI zakAtA nathI. pariNAme hiMdudharmAMnA koI eka rIte saLaMga abhyAsa thaI zakatA nathI, hiMdudhanA vikAsa itihAsanA UgamakAlathI Ajadina sudhI thayo che. hiMdudharmAMnA kramika vikAsa bhAratanA ItihAsanI sAthe thayA che, te hakIkatane dhyAnamAM laI zrI AnaMdazaMkarabhAI dhruva hiMdudharmanA nIce mujabanA pAMca tabakkAe pADe che. (1) vedayuga athavA zrutiyuga--(I. sa. pU. 1500 (?)thI I. sa. pU. 600> (A yuganA AraMbhakALa nakkI thaI zakatA nathI.) A yugamAM vaidasAhityanA vikAsa thayA. temAM ve, upaniSado, AraNyakA, brAhmaNutra thA vagere gaNAvI zakAya. (2) smRtiyuga athavA paurANikayuga--(I. sa. pU. 600thI I. sa. 800) A yugamAM paurANika sAhitya, jevAM ke vedAMgasUtro, purANA, mahAkAvye vagere gaNAvI zakAya. (3) AcArya yuga--(I. sa. 800thI 1200) A yugamAM vedAMgI AcAryAe potAnA siddhAMtA dvArA hiMdudharmanI pratiSThA vadhArI. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe dudha (4) sAdhusa MtAna yuga--(I. sa. 1200thI 1700) A yugamAM saMtA dvArA bhAratanI prAMtiya bhASAonA vikAsa thayA. bhajanA dvArA hiMdudhanuM caitanya TakAvI rAkhyuM . (5) dharmAMsudhAraNAnA arvAcIna yuga (I. sa. 1700thI cAlu) A samaye pazcimanI saMskRtinI asarane lIdhe dharma sudhAraNAnI caLavaLane vega maLyA. 21 A pAMca tabakkAo aMtahAsika rIte bhinna bhinna hovA chatAM ekakhIjAnA pUraka che. A sarva yugeAmAM hiMdudharmAMnu bAhya svarUpa badalAtuM rahyuM hovA chatAM tenA AMtarika siddhAMtAmAM kAI pheraphAra noMdhAyA nathI. bIjA zabdomAM kahIe tA hiMdudharma yuge yuge potAnA deha badalyuM hovA chatAM AtmA badaye nathI. itihAsa kahe che ke vikaTamAM vikaTa paristhitimAM aneka AdhAtA ane pratyAdhAtA sahuna karIne hiMdudharme potAnuM mULa svarUpa TakAvI rAkhyuM che. enI udAratA e che ke ekeeka sArA vicArane peAtAnAmAM samAvyA che. vedayuga athavA kSatiga hiMdu dharma zAstronA khe vibhAga pADI zakAya : (1) zruti (2) smRti, zruti eTale paramAtmA pAsethI RSimunioe zravaNu karIne racelA manAtA te graMthA. AnuM khIju nAma veda che. veda pachI jJAnanA vistAra karavA racAyelA graMthe! te smRti gra Mthe. smRti gra Mthe! svataMtra nathI, veyuganuM pramANu vaida sAhitya che. hiMdudharma nuM prAcInamAM prAcIna sAhitya veda sAhitya gaNAya che. veda e hiMdudharma nu pramANabhUta zAstra manAya che, veda sAhityanA vikAsa AryAe karyAM. Aryo bhAratamAM AvyA tyAre potAnA dharma, saskRti ane sAhitya sAthe lAvyA hatA. bhAratamAM AvI temaNe ahIMnI AryaMtara prajA sAthe samanvaya sAdhI je sa MskRti vikasAvI tene bhAratIya sa MskRti tarIke oLakhAvI zakAya. dhIredhIre temaNe peAtAnI sAthe lAvelA sAhityane grathita karavA mAMDayuM. A sAhitya te veda sAhitya. veda' zabdanA artha sa MskRta dhAtu viva'eTale jANavuM uparathI 'jJAna' evA thAya che. veda eTale jJAnane lagatAM pustakA. vaidanI utpatti aMge sAmAnya sAMpradAyika mAnyatA evI che ke te sanAtana che. svayaM IzvaranI vANI che. A vAtane vyavahArika rIte jotAM jaNAya che ke araNyamAM tapa karatA RSimunienA hRdayamAM je preraNA, je jJAna udbhavyuM te jJAna te vaida, temaNe jJAnanA dIpa pragaTAvyA ane temAMthI je sAhitya janmyuM te veda ane AgaLa jatAM te jJAnanA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo vistAra thatAM je sAhitya jagyuM te saMhitAo. AnI aneka zAkhAo hatI ane tethI vedanI paNa vividha zAkhAo astitvamAM AvI. ema manAya che ke zarUAtamAM vedanI eka ja saMhitA hatI. paraMtu yajJamAM judA judA Rtvije bhAga letA hevAthI vedanI cAra saMhitAo karavAmAM AvI. cAra RtvijemAM (1) hItA - yajJamAM maMtra dvArA devonuM AvAhana karanAra (2) avayuM - yajJamAM Ahuti ApanAra (3) udgAtA - yajJa vakhate sAma maMtranuM gAna karanAra (4) brahmA - yajJamAM kArya karanAra RtvinA kArya upara dekharekha rAkhanAra. A cAre Rtvijene mATe anukrame apha, yajasu, sAma ane atharva evI vedanI cAra zAkhAo astitvamAM AvI. samaya jatAM te (1) veda (2) yajurveda (3) sAmaveda (4) atharvavedanA nAme oLakhAvA lAgI. vedanI saMhitAone cekasa rIte vyavasthita karavAnuM mAna vedavyAsane maLe che. temanuM bIju nAma kRSNa dvaipAyana che. bhagavAna vedavyAse pitAnA cAra ziSyane vedanI eka eka saMhitA ApI. palane hadanI, vaizaMpAyanane yajurvedanI, jaiminine sAmavedanI ane sumatane atharvavedanI. temaNe A zAkhAonA jJAnane lAbha temanA ziSyane Apyo ane temAMthI aneka saMhitAonuM sarjana thayuM. zarUAtamAM vedanI traNa saMhitAo hovAthI te "vedatrayI'nA nAme oLakhAtI. pAchaLathI temAM atharvavedano umero thatAM cAra saMhitAo banI. veda sAhityane traNa vibhAgamAM vaheMcI zakAyaH (1) saMhitA ke maMtra vibhAga, ke jemAM judAM judAM devadevIonI prArthanAone saMgraha karavAmAM Avela che. (2) brAhmaNa vibhAga ke jemAM yajJanI carcA kendrasthAne che. (3) AraNyaka ane upaniSada. vibhAga ke jemAM tattvajJAnanI carcA karavAmAM AvI che. veda sAhitya cAra vedanuM svarUpa nIce pramANe cheH (1) Rveda pha saMhitA e bhAratIya sAhityamAM ja nahi paNa jagatanA sAhityamAM jUnAmAM jUne graMtha che. pazcimanA vidvAne A graMthane "The oldest documents of mankind' tarIke biradAve che. A Akhoya graMtha padyamAM racAyeluM che. tene dasa vibhAga che. te graMthamAM maMDala tarIke oLakhAya che. maMDala sUktamAM vaheMcAyeluM che. dareka sUkta (stotra) RcA cAnuM sapha-4 (yAe arthAt, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma 23 zleka)nuM baneluM hoya che. TvedamAM suktanI kula saMkhyA 1028nI che. A sarva sUktamAM divya tattanI prArthanA karavAmAM AvelI che. ahIM devatAonI prArthanA uparAMta bIjA aneka viSayanI carcA karavAmAM AvI che. prasiddha nAsadIya sUktamAM sRSTinA vikAsanI kathA tathA puruSa sUktamAM bhagavAnanA virATa svarUpanI carcA karavAmAM AvI che. dharma ane tattvajJAnanI sArI rIte ahIM carcA karela che. saMhitAnA uSAdevIne lagatA zlokamAM suMdara kAvyatva jovA maLe che. (2) yajurveda enI mukhya be saMhitAo che. taittirIya' ane "vAjasaneyi." emAMnI pahelI kRSNa yajurveda ane bIjI zukala yajurvedanA nAme prasiddha che. zukala yajurvedanI 15 zAkhAo che ane kRSNa yajurvedanI 7 zAkhAo che. RvedamAM vividha devatAone uddezIne karAyelI prArthanAo che to yajurvedamAM te devatAo mATe javAmAM AvatA yAnuM varNana che. vedakAlamAM yAnuM sAmAjika mUlya ghaNuM hatuM. evI mAnatA daDha thayelI hatI ke yajJa vaDe devo rIjhatA ane vRSTi thatI. pariNAme dhana-dhAnyathI pRthvI chalakAtI. A kAraNathI yajJanI saMsthA veda dharmanuM aMga banI gaI hatI. yajJa aMgenI vistRta mAhitI A saMhitAmAM ApavAmAM AvelI che. yajurvedanI saMhitAnI viziSTatA e che ke emAM padya ane gadya baMne Ave che. enA nAma pramANe e yajJane veda hoI emAM yajJanI kriyAne prAdhAnya ApavAmAM AvyuM che. emAM RdanA maMtrone yajJa vidhinA karmakAMDamAM kevI rIte viniyoga karavo te darzAvyuM che. enuM ekama yajusa (yajJane lagatA maMtra) che. (3) sAmaveda sAmaveda e saMgItane veda gaNAya che. samayajJa vakhate purohitone TvedanI RcAonuM gAna karavA mATe A saMhitAnI racanA karavAmAM AvI che. A saMhitAmAM kula 1810 maMtra che jemAMnA 75 maMtra sivAya bAkInA badhA RgredamAMthI levAmAM AvyA che. ahIM sema nAmanI vanaspatine khUba mahimA. gAvAmAM Avyo che. sAmaveda saMhitAnA mukhya be vibhAga (1) pUrva AciMka (2) uttara AciMka. uttara AciMkamAM RdanI keTalIka cAone samayAga vakhate gAvAnA kramamAM goThavelI che. jyAre pUrva AciMkamAM saMgItanA abhyAsane mATe upayogI nIvaDe tevI RcAo ApelI che. A trayAonA nAma grAmageyagAna ane araNyagAna che. sAmavedanA "brAhmaNe'nA nAma tAMDatha mahAbrAhmaNa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma yAne paMcaviMza brAhmaNa, Saviza brAhmaNa, chAMdogya brAhmaNa, talavakAra brAhmaNu vagere che. chAMdogya brAhmaNanA eka bhAga te chAMdogya upaniSada ane talavakAra brAhmaNanA eka bhAga talavakAra' yAne jainopaniSada'nA nAme eLakhAya che. bhAratIya sAhityamAM sa MgItanI utpatti ane vikAsanI dRSTie sAmaveda mahattvanuM sthAna dharAve che. (4) athavaveda 24 eka mata mujaba athavaveda e anAryoM mATenA vaida che ane pAchaLathI umerAyela che. A vedanI racanAmAM athavana ane aMgirasa varganA brAhmaNoe mahattvanA phALA Apela hoI te athava vaida' tarIke eLakhAya che, samagra graMtha vIsa adhyAyamAM vahe cAyela che. temAM khAsa karIne jAdunA ma Mtro, kAmaNu dhUmaNuM ane abhicAranA vividha prayAgAnuM vigate varNana karavAmAM Avela che. A uparAMta ahIM Ayurveda viSenI paNa suMdara carcA karela che. ahIM kabajiyAta dUra karavAnA maMtro Apela che. A uparAMta A vedamAM dezabhaktinA maMtro ApIne mAtRbhUminA rakSaNu mATe potAnuM sarvasva ApI devAnA Adeza Apela che. AryoMnA mULa dharma karatAM judI ja rItanA A veda che. tenA mATA bhAga padyamAM che. thADAka bhAga gadyamAM che. enA brAhmaNanuM nAma gepatha brAhmaNa' che. enAM upaniSadA aneka che. temAM prazna, muMDaka, mAMDUkaya vagere noMdhapAtra che. jaratheAstIonA prAcIna dharmagraMtha avastAmAM AjIvana' zabda jovA maLe che. A vedanA raciyatAnuM nAma paNa AjIvanane maLatu 'athavana' che. A jotAM A graMtha prAcIna graMtha hovAnI khAtarI thAya che. brAhmaNa graMthA vaida sAhityanA khInne vibhAga brAhmaNa graMthAnA gaNAya che. A graMtheAnI racanA e brahma (yajJa)ne lagatI hovAthI te brAhmaNa gra MthAnA nAme eLakhAya che. saMhitA vibhAgamAM yajJanI je kalpanA karavAmAM AvI che tene ahIM vistRta karavAmAM AvI che. DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNan mAne che ke yajJanI vidhionI aTapaTI vigatAmAM purAhitAne mArgadarzana maLe te hetuthI brAhmaNa gra MthAnI racanA karavAmAM AvI che. maMtrane kayAre ane kayAM vAparavA, kaI rIte vAparavA, yajJanuM phaLa zu che vagere khAkhatAnI carcA brAhmaNa gra MthAmAM karavAmAM AvI che. brAhmaN tra thAmAM aitareya ane zatapatha mukhya graMthA manAya che. dareka sahitAnuM AgavuM brAhmaNu' che. A prathAmAM zrauta' eTale ke zrutimAM varNavela yajJonI carcA karavAmAM AvI che. A yajJAnA be prakAra che. viyana ane sAmayajJa. viyanu sAdA ane echA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma kharcALa che. samaya aTapaTA ane vadhAre kharcALa hoya che. te sAmUhika yajJo che. A yajJamAM purohitanuM varcasa mukhya manAtuM. AvA yajJomAM rAjasUya ane azvameghayajJa nedhapAtra che. AcAryazrI AnaMdazaMkarabhAI dhruva brAhmaNa graMthAne veda uparanI TIkA-pravacana tarIke oLakhAve che. A graMthene abhyAsa karatAM jaNAya che ke yajJo mAtra artha vagaranI jAduI kriyAo ja na hatI paNa emAM RSioe pitAnA keTalAka dhArmika vicAro mUrtimaMta karelA che. A graMthamAM yajJAnI aTapaTI vidhio sAthe prAcIna ekezvaravAdanI bhAvanA paNa najare paDe che. AraNyako ane upaniSada veda sAhityano chelle vibhAga te AraNyake ane upaniSade kahevAya che. keTalIkavAra brAhmaNa sAthe AraNyaka ane upaniSada saLaMga joDAyelA hoya che. A sarva maLI veda kahevAya che. A vada aMta bhAga hovAthI tene vedAMta paNa kahe che. AraNyaka' e brAhmaNa ane upaniSada vaccenI kaDI che. keTalAkanA mate e graMthe araNyamAM racAyA hovAnuM te keTalAkanA mate te graMthono abhyAsa araNyamAM jaI karavAne hevAnuM mAnavAmAM Ave che. sAmAnya rIte A graMtha "parabrahmanI upAsanA karanAra mATe mArga sUcaka che. A graMthanI racanAmAM paNa aneka RSimunione phALe che. A graMthemAMthI maLatI vigata parathI eTaluM spaSTa thAya che ke araNyamAM jaI dharmaparAyaNa jIvana gALanAra RSimunioe tenI racanA karI haze. temAM ya ane taravajJAnanI carcA karela che. vedane chevaTane bhAga upaniSada kahevAya che. te vedane aMta bhAga heI vedAMta"nA nAme paNa oLakhAya che. upaniSadamAM bhAratIya tattvajJAnane arka paDe che. De. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke upaniSadanA pAyA para bhAratanA darzanenI ImArata cAI che. A graMthamAM je jIvanadarzana bhareluM che te te Aje paNa ApaNane jIvana jIvavAnI sUjha Ape che. tenI aMdara mAnavadharmanI carcA karavAmAM AvI che. duniyAnA dezomAM AdhyAtmika deza tarIke bhAratano je gaNanA thAya che tenuM kAraNa upaniSadanuM tatvajJAna che. A graMthamAM kaI paNa prakArane bhedabhAva rAkhyA vinA timiramAMthI tejamAM ane mRtyumAMthI amRta tarapha javAnuM batAvela che. zrI ravIndranAtha TAgora kahe che ke "deza dezamAM vyApI rahelI dharatInA jevI vizALatA emAM paDelI che." upaniSada zabdanA judA judA artha thAya che. saMskRta dhAtu upa +ni + sada uparathI tene eka artha guru pAse besIne prApta karavAnI vidyA evo thAya che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo keTalAka vidvAne san dhAtunA gati" ane "nAza' evA be artho kare che ane te uparathI paramAtmA tarapha gati karAvanAra zAstra athavA ajJAnane nAza karanAra zAstra evA be artho sUcave che. tene eka artha upAsanA e paNa thAya che. upaniSadonI saMkhyAmAM vakhatovakhata pheraphAra thato rahyo che. sAmAnya rIte upaniSadenI saMkhyA 108nI gaNAya che. paraMtu temAM dasa upaniSado mukhya gaNAya che. (1) Iza (2) kena (3) kaTha (4) prazna (5) muMDaka (6) mAMDutha (7) aitareya (8) taittirIya (9) chAMdogya (10) bRhadAraNyaka. A upaniSadono racanArA keNa hatA te ApaNe jANatA nathI. A graMthanI vizeSatA e che ke jANe RSi ApaNI samakSa pravacana karatA hoya tevuM ApaNane graMtha vAMcatA lAge che. A kAraNathI vinebAjI kahe ke "upaniSadomAM pratibhAdarzana che. pratibhAdarzana eTale pratibhAmAMthI pragaTeluM darzana." upaniSadonuM tatvajJAna bhAratIya saMskRtine pAye AdhyAtmika vidyA che. bhAratanI A prakAranI vidyAnuM mULa upaniSadomAM jovA maLe che. bhAratanI ekeeka vicArasaraNIne pAye upaniSadomAM che. bIjA zabdomAM kahIe te bhAratIya darzana vidyAonuM gaMgetrI zikhara upaniSade che. upaniSadanA pAyA upara ja bhAratanAM darzananI ImArata racAI che. te bhAratanA dharmaparAyaNa jIvanane ajavALe che. dareka yuganI aMdara AtmAnI zAMti ane AzvAsana meLavavA ApaNe upaniSado tarapha daSTi nAkhavI joIe. upaniSadanuM mahattva samajAvatAM zrI ravIndranAtha TAgora kahe che ke "deza dezamAM vyApelI dharatInA jevI vizALatA te upaniSadamAM paDelI che." upaniSadamAM jIva, jagata ane Izvara saMbaMdhI jJAnanI carcA karela che. brahma," Izvara, mRtyu pachInuM jIvana vagere viSenA praznonI temAM suMdara chaNAvaTa karavAmAM AvI che. "zvetAzvatara upaniSadamAM zarUAtamAM prazna pUchavAmAM AvyuM che ke "ApaNe kakyAMthI jamyA chIe ? ApaNe zAne AdhAre jIvIe chIe ? kena upaniSadamAM eka ziSya gurune pUche che ke kenI IcchAthI prerAIne mana pitAnuM kAma karavA taiyAra thAya che ? kenI AjJAthI jIva gati kare che ? kemanI IcchAthI ApaNe vANI belIe chIe ? AtmAnA astitvane svIkAra e upaniSadanA tatvajJAnanuM prathama pagathiyuM che. satyanI prApti e upaniSadane mukhya hetu che. upaniSadamAM AtmAnI judI judI cAra avasthAe batAvavAmAM AvI che. (1) chAyAtmA (2) suNAtmA (3) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 hiMdudharmAM suSupnAmA (4) paramAtmA. A cAra avasthAmAMthI pasAra thaI manuSya chellI avasthAe pahoMce che. AtmAnuM svarUpa kevuM che, enI carcA karatAM upaniSadAmAM kahyu che ke 'AtmAne pApa sparzI zakatuM nathI. ghaDapaNa AvatuM nathI. meAta AvatuM nathI. ene kadI zAka thatA nathI. bhUkha ke tasara paNa lAgatI nathI. AvA AtmAnI. zodha karavI joIe. AtmA svataMtra ane svayaMpUrNa che. enI bahAra kazuM nathI. AtmA e zarIranA vikArAthI para rahelu parama tattva che. te jagata ane sa MsArathI para hovA chatAM jagatanI aMdara rahelA che. A AtmA sarvavyApI che ane satya svarUpa che. je AtmAne oLakhe che te ema kahe che ke huM pote ja AkhuM vizva chuM. upaniSadonA tattvajJAnamAM AtmAnI sAthe paramAtmAnA saMbaMdha joDI devAmAM Avyo che. upaniSadomAM paramAtmAne brahma puruSa, AtmA evA zabdothI varNavAmAM AvyA che. taittarIya upaniSadamAM kahyu che ke jemAMthI prANI mAtra janme che, janmIne jene AdhAre jIve che te marI gayA pachI jenAmAM vilIna thAya che te padA brahma che. AtmA che.' A brahmatattvane upaniSade nakAravAcaka vizeSaNothI navAje che. dA. ta. dUra chatAM najIka, sUkSma chatAM virATa A tattvane laIne samagra vizva TakI rahyuM che. IzAvAsya upaniSadamAM kahevAmAM AvyuM che ke A jagatamAM Thera Dera IzvaranA vAsa che. satra tenI sattA pravarte che. te pote pUrNa heAvAthI temAMthI utpanna thayelI duniyA paNa pUrNa che. upaniSadenI vicArasaraNInI vizeSatA e che ke A brahmatattvane bahAra na jotAM jIva mAtranI a Mdara joyuM che. huM brahmAsmi,' 'yamAtmA brahma,' tattvamasi,' A upaniSadonA pAyAmAM rahelA vicAra che. brahmanA svarUpane upaniSadomAM sat-pitta-jJAnava tarIke varNavela che. brahmanI upAsanA eTale satya-zivam ane suvaranI upAsanA. upaniSadomAM kAI paNa jagyAe jagatane mithyA, duHkhamaya ke rAgamaya batAvyuM nathI. jagata AnaMdamaya che. ApaNe ApaNI pravRttie dvArA te AnaMdane mANavA joIe. upaniSadomAM kahyuM che ke 'jagatamAM anaMda na hota tA kANu chavI zakata jIvana e IzvaranI atyaMta mUlyavAna bheTa che. ApaNu kartavya tA kAma karatAM karatAM seA varSa jIvI jIvanane sArthaka karavAnu che. jIvanane sAthUka karavA mATe 'tyAgI ne bhAgavI jANeA' (tena tyalena muggIyA: ) e ma MtranuM AcaraNa karavu joIe. upaniSadamAM jaNAvyA pramANe mANasa jo potAnA jIvanakrama goThave te te mAnavI maTI deva anI jAya. nara maTI nAttama khanI jAya. AtmA sAkSAtkAra e upaniSadAnuM mukhya dhyeya che. TUMkamAM upaniSadonA ciMtAnA mukhya Azaya manuSyane sadAcArI banAvI nItinA mArge TakAvI rAkhavAnA che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhamAM Ama samagra rIte jotAM jaNAya che ke upaniSadedyamAM jIva, jagata ane Izvara vize bahu U MDANuthI carcA karavAmAM AvI che. vividha dRSTAMtA ApI A traNenA saMba Mdha spaSTa karavAmAM Avyo che. upaniSadonI vicArasaraNImAM kAI kApanika vicArasaraNI mUkavAmAM AvI nathI paNa jIvananA khAdha Apela che. Do. je. esa, mekensI jaNAve che ke duniyAmAM vizvane mATe eka akhaMDa ane ekadhArA je pahelavahelA prayatna thayA tenu vaNuM na upaniSadyamAM jovA maLe che.' jiMdagIne samRddha ane AnaMdamaya banAvavA mATe upaniSadonA abhyAsa jarUrI che. ahIM TUMkAM vAkayomAM jIvananA gahana ma pragaTa karavAmAM AvyA che. upaniSado kevaLa bhAratavAsIonA ja nahi paNu samagra mAnavajAtanA AdhyAtmika vArasA che. vedanI devaSTi 28 bhAratIya dharmomAM devavAda mahattvanuM sthAna dharAve che. vaidamAM deva zabda paramAtmA mATe vakhatovakhata vAparavAmAM Avyo che. 'deva' zabda va eTale caLavu uparathI banyA che. deva eTale caLakatA tejasvI padArtha, vedanI sahitAmAM aneka devadevIonI upAsanA jovA maLe che. vedanI devaSTinI samaja ApatAM AcArya zrI Ana zakarabhAI dhruva kahe che ke RSieAnAM hRdaya UMcAM ane dRSTi pratibhAvALI hovA chatAM A khila vizvamAM tema ja vividha padArthomAM emane caitanyanI jhalaka dekhAtI. A caitanyanI jhalakane tathA jhalakavALA padArthane deva' kahetA." A devanA vividha guNu ane karma pramANe judA judA nAma pADavAmAM AvyAM hatAM. vaLI eka kalpanA evI paNa vahetI thaI hatI ke A badhA devAne janma ApanAra eka devamAtA hatI jene aditi' kahetA. aditinA putro te Aditya kahevAtA. A devAnI RSimunie stuti karatA ane temanI pAsethI bhautika samRddhi ane pavitratAnI mAgaNI karatA. devAne rIjhavavA mATe yajJayAga paNa karavAmAM AvatA eTale ke vedanI dharmabhAvanAmAM bhakti sAthe karma paNa joDAyeluM hatuM, vaidanI devaSTi mukhyatve prakRtinA raMge ra'gAyelI che. A vize samaja ApatAM DI, sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke Aryo jyAre bhAratamAM AvyA tyAre temaNe joyuM ke temanu jIvana prakRti upara nirbhara thayeluM che ane A kAraNathI prakRtinAM suMdara ane camatkArika tattvAnI temaNe upAsanA zarU karI.' vaidyanI devaSTi ghaNI vizALa che. A devasRSTinAM keTalAMka mukhya devadevIe nIce pramANe che : Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma (1) aditi aditi zabda - kApavuM athavA bAMdhavuM dhAtu baMdhanarahitapaNu-mukti. uparathI banyuM che. aditi eTale sarva devanI mAtA. aditinA putra Aditya tarIke oLakhAya che. sUryanuM eka nAma Aditya che. Aditye vizALa ane UMDA che. e keIthI dabAyelA nathI, paNa saune aMkuzamAM rAkhe che. A mAnatA ke samagra vizva ane devasRSTi aditimAMthI utpanna thayela che. (2) cau-pRthivI ghoSa eTale dIpatuM tejomaya AkAza, A deva grIka lekenA jhayUsane maLatuM Ave che. sAdhAraNa rIte ghasanI sAthe pRthivIne joDavAmAM Ave che. pRthivI eTale vizALa. A yugalane jagatanA mAtApitA tarIke oLakhavAmAM Ave che. RgvadanA cha sUkto temanI stuti karavAmAM AvI che. eka sUktamAM ghauSane raktavarNa,. vIjaLIne caLakATa ane phaLapatA ANanAra tarIke varNavyA che. (3) tvaSTA #-takSNa dhAtu uparathI banela zabda vREET eTale ghaDanAra che. A samagra vizvane ghaDanAra deva che tvaSTA. te indrane pitA che, agnine pitA che. IndranuM vajI ane somarasane ghaDanAra tvaSTa che. A devane vizvarUpa tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. samagra jagatanuM sarjana teNe karyuM che tema mAnavAmAM Ave che. (4) vizvakarmA tvaSTAnI jema A deva paNa samagra jagatanA ghaDavaiyA tarIke oLakhAya che. evI mAnyatA pravarte che ke teNe AkAza, pRthvI ane pAtALanuM nirmANa karyuM che. (5) agni vedanI devasRSTine A atyaMta lokapriya deva che. agni e paramAtmAnuM prakAzita svarUpa che. bIjA badhA devo karatAM te manuSyanI najIkamAM najIka che. agni e manuSyane paramAtmA sAthe joDanAra divya zakti che te svargamAMthI manuSyane ghera AvIne vaselo deva che. te deza mATe saMdeza laI janAra dUta paNa kahevAya che. manuSyanuM ghara te enuM ja che tethI te gRhapati kahevAya che. vedanA RSio A devane purahita, RSi ane kavi tarIke navAje che. "vaizvAnara' ane "narAza sa" e tenAM vizeSaNa che. leTina bhASAmAM paNa agnine maLato lgnis. zabda che. IrAnanI prajA paNa agninI upAsanA kare che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmAM vaidanI dharmabhAvanA yajJa pradhAna hoI svAbhAvika che ke temAM agninuM mahattva vizeSa hAya. RgvedamAM A daivane uddezIne nIcenI prArthanA karavAmAM AvI cheH agnine huM pitA mAnu chuM, sa MbaMdhI mAnuM chuM, bhAI mAnu chu. mahAna agninu mukha pUjavA yogya che. AkAzamAM prakAzatu sUryanuM rUpa pUjavA yogya che. dhUma e agninA ketu hovAthI tenuM khIju nAma dhUmaketu che. 3. (6) indra vaidanI devaSTimAM agni pachI mahattvanuM sthAna dharAvatA A bIjo leAkapriya deva che. indra eTale paramAtmAnuM zaktimAna svarUpa. vedamAM indrane 'zataRtu' tarIke eLakhAvela che. tene varasAdanA deva kahyo che. eka evI mAnyatA pracalita che ke AkAzamAM jyAre megha garjanA kare che te indranA vajrane avAja che. indra A vajra vaDe duSkALa rUpI rAkSanA nAza kare che. vedamAM indrane puraMdara eTale ke nagarAnA nAza karanAra kahyo che. te sAmarasanI bahu zekhIna che. tenI vizALatA ghaNI meATI che. pRthvI ane AkAza teneA kamarapaTa thavAne paNa pUratAM nathI. Ama AkAza ane pRthvI temAM A devanI zaktinI pratIti thAya che. Ama vaidamAM indrane samagra pRthvI ane ghu lekanA svAmI tarIke oLakhAvI tene eka pratibhAzALI deva tarIke mahattvanuM sthAna Apela che, (7) viSNu viza-pravezavu uparathI samagra vizvanA aMtaramAM pravezeluM paramAtmAnuM sarva vyApI svarUpa te viSNu, e sUryanuM trileAkavyApI svarUpa che. peAtAnA traNa pagalAMthI teNe samagra vizvane bharI dIdhuM che. A kAraNathI te trivikramanA nAme eLakhAya che. enAM traNe pagalAM ujjavaLatA, AnaMda ane madhuratAthI bharelAM che. e viSNunu paramapada sAmAnya manuSyane najare paDatuM nathI, paNa jJAnIo tene eLakhI zake che. Aditya-sUryAM e viSNunuM prakaTa svarUpa manAya che. (8) savitA TM- utpanna karavuM, dhAtu uparathI savitA zabda banyo che, te sUnI tejemaya preraka zaktinuM svarUpa che. prasiddha gAyatrIma tra gAyatrIne uddezIne lakhAyA che. kharI rIte e gAyatrI chaMdamAM racAyelI sAvitrIRcA che. evI kalpanA karavAmAM AvI che ke A devanAM netra, hAtha, paga vagere avayava seAnAnA banelA che. peAtAnI kuzaLa AMgaLIo vaDe teNe jagatanuM sarjana karyuM che. vedamAM RSiee devaleAka pratye thayelA pApamAMthI mukta karavAnI A devane prArthanA karI che. * Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudhama (9) hiraNya gabha A devane jagatamAM utpanna thayelI sarva vastuonA adhipati tarIke vedamAM kalpavAmAM AvyA che. jagatanuM tejomaya bIja hiraNya garbha" A devamAM raheluM manAya che. jagatanA pAlanakartA tarIke tene "prajApati paNa kahe che. te AtmAdAyI ane baladAyI manAya che. (10) varuNa varuNa zabda vR- vIMTavuM uparathI banyo che. paramAtmAnuM samagra vizvane AvarI letuM svarUpa te varuNa kahevAya che. varuNa e vizvane samrATa che. jIva mAtra enA niyamathI baMdhAyelA che. tene pavitra niyama "vrata' kahevAya che. A vratane niyama sarva pALe tema te icche che. varuNa e pANI ane nItine deva che. evI mAnyatA pravarte che ke nadIo paNa varuNadevanI IcchA pramANe vahe che. samudramAM musApharI karanAra vyaktio varuNanI upAsanA kare che. varuNa e samagra prANIone rAjA kahevAya che. te prANI mAtranA sArAkheTAM kRtyone jenAra che tema vedamAM kahevAmAM AvyuM che. (11) sUrya AkAzamAM prakAzanuM paramAtmAnuM tejomaya svarUpa te sUrya che ema vedamAM kahyuM che. ahIM sUryane prakAzane dAtA" kahevAmAM Avyo che. tenA AvavAthI aMdhakAra dUra thAya che ane jagatamAM sarvatra prakAza patharAya che. badhA cho tenA AdhAre TakI rahyA che. A kAraNathI tene jIvanane dAtA kahevAmAM Ave che. sUryane prakAza na hoya te duniyAmAM badhe aMdhakAra ane rogacALe phelAI jAya. UgatA sUryane pUjavAne bhAratamAM khUba mahimA che. (12) rudra ru-revuM, zabda kara, dhAtu uparathI A zabda banyo che. rUdra eTale vizvamAM ghera zabda karatuM paramAtmAnuM pracaMDa svarUpa. tenuM mULa svarUpa vAyunuM che. agni paNa rUdra svarUpa kahevAya che. rudra e parvata ane araNyane deva che. A rudramAMthI ja samaya jatAM zivanA svarUpanI kalpanA karavAmAM AvI che. (13) azvinI A be devonuM joDakuM che. teo "nA satyau" paNa kahevAya che. A deve khAsa karIne popakAranuM kArya kare che. teo denA vaidya tarIke oLakhAya che. cyavana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara bhAratIya dharma nAmanA RSine temaNe yauvana apyuM hatuM. vizvalAnA paga laDAImAM bhAMgye hatA tene lADhAnA paga temaNe Apyo. te vasUkelI gAyane dUjhatI kare che, te sUrya pUtrI sUryAne svayaMvaramAM jItyA hovAthI lagnanI sAthesa Mba Mdha dharAve che. te strIne pati Ape che ne patine patnI Ape che. vedakAlamAM A devanuM ghaNuM mahattva hatuM. (14) sema A eka jAtanI vanaspati che. vedakAlamAM AryAM tenuM khUba pAna karatA. vanamAMthI tene vAjategAjate upAsanA vidhipUrvaka lAvavAmAM AvatI. yajJanI vedI samakSa temAMthI rasa kADhavAmAM AvatA. devAne aNu karyA bAda tenuM pAna karavAmAM AvatuM. vedamAM sAmarasanuM khUba mahattva batAvyuM che. (15) uSA RgvedamAM uSAdevIne uddezIne karavAmAM AvelI prArthanAomAM uttama kAvyatattva najare paDe che. RSioe tene AkAzanI duhitA kahI che. sUrya AvatA pahelAM AkAzamAM je lAlaraMga chavAI jAya che te uSAnuM svarUpa che. A uparAMta vedamAM ilA, bhAratI, yama, maruta, kSetrapati, brahmaNu spati vagere vAnI stuti karavAmAM AvI che. Ama hiMdudharmanuM pradhAna tattva devavAda che. vedamAM A devavAda aneka svarUpe jovA maLe che. devavAda prakRtinA ra Mge raMgAyelA che. RSiee A deve pAse bhautika sukhAnI yAcanA karela che. vedanI devaSTimAM ApaNane keTalAka devAnuM vizeSa mahattva najare paDe che jema ke agni, sUrya, varuNa indra vagere. samaya jatAM vaidanI devaSTimAM aneka devadevIe umerAyelAM jovA maLe che. temAM spaSTata : ekrezvaravAda upaniSadAmAM jovA maLe che. samaya jatAM aneka devavAdanA sthAne adhidevavAda ne ekezvaravAda vikasyA, chevaTe upaniSadAmAM eka tattvavAda (ekavAda-advaitavAda) pracalita thayA. vedayuganI dhabhAvanA vedayuganI dharmabhAvanAnI mAhitI ApaNane vaida sAhityamAMthI maLe che. A sAhityanuM sarjana AtmajJAnamAMthI thayuM che. temAM samagra prajAjIvananI cetanA najare paDe che. veyugamAM vividha devadevIonI pUjA najare paDe che. A devadevIeAmAM prakRtinAM tattvAnuM prAdhAnya najare paDe che. Ama chatAM upaniSadomAM ekezvaravAdanI bhAvanA spaSTa vartAya che. A devA manuSyothI para nathI. te Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma muzkelIomAM mAnavIne madadarUpa banatA hovAthI vedasAhityamAM temanI aneka prArthanAo racAyelI jovA maLe che. A deva pAse mAnavI bhautika sukhonI mAgaNI karatA jaNAya che. saMsAramuktinI bhAvanA sevata nathI. vedakAlamAM yajJasaMsthAnuM mahattva savizeSa vartAya che. yajJa dvArA mAnavI bhakti ane karmamAM zraddhA rAkhatA thAya che. yajJa dvArA samarpaNanI bhAvanA keLavAya che. vedakAlanA pAchaLanA samayamAM yajJasaMsthA upara brAhmaNanuM varcasva vadhyuM. temaNe yone pitAnI AjIvikAnuM sAdhana banAvyuM. pariNAme yajJomAM aTapaTI vidhio ane hiMsA vadhI. haviryajJa, samayajJa, rAjasUyayajJa, azvameghayajJa jevA vividha prakAre paDaDyA. brahmajJAna e vedakAlanuM AgavuM tattva che. A meLavavA mATe upaniSadamAM jIva, jagata ane Izvara saMbaMdhI vividha carcAo karela jovA maLe che. tene AdhAre mAnavajIvanamAM cAra AzramanuM (brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama, vAnaprasthAzrama, saMnyAsAzrama) sarjana thayuM. dareka AzramanA AgavA nItiniyamo ghaDAyA. brahmacaryAzramamAM brahmanA jJAna mATenI upAsanA, dharmajijJAsA, karmajijJAsA vagere mATe abhyAsa karavA upara bhAra mUkavAmAM Avyo. temAMthI paMcamahAyajJo, varNaprathA vagerene uddabhava thaye. Adarza samAja racanAnI zarUAta thaI. TUMkamAM vedakAlIna dharmabhAvanAmAM karmanI pavitratA, dAnano mahimA, satya, ahiMsA, tapa, saMyama, sadAcAra vagerenuM mahattva najare paDe che. paurANika yugane hiMdudhama hiMdudharmanA vikAsanA A bIjA tabakkAmAM tenA zAstragraMthomAM ghaNuM umeraNa thAya che. A yugamAM ApaNane vedAMgarU, darzanasUtre ItihAsa kahetAM rAmAyaNa ane mahAbhArata, 18 purANo ane smRtigraMtha vagerenI racanA thayelI jovA maLe che. AnuM kAraNa e che ke pANinie vyAkaraNa racyuM ane bhASAnA niyame nakkI karyA. duniyAnI kaI paNa bhASAmAM jyAre vyAkaraNanI racanA thAya tyAre sAhityamAM vadhAre thAya che. hiMdudharmanA ItihAsamAM paNa Ama banyuM. ahIM vedanA vicArane , spaSTa karavA nedhapAtra sAhitya racAyuM. hiMdu dharmazAstranA be vibhAga paDe cheH (1) zruti (2) smRti. zrati eTale paramAtmA pAsethI RSimunioe sAkSAta sAMbhaLIne meLaveluM jJAna. smRti eTale samaraNamAMthI racAyeluM sAhitya. vedasAhitya kRtinA nAme oLakhAya che. vedakAla bhA. 3 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) bhAratIya dharmo pachI vedanuM arthadhaTana karavA ane vedane vistAra karavA mATe ja smRtisAhityanI racanA karavAmAM AvI che. veidAMgasUtro vedanuM aMga te vedAMga kahevAya che. A cha sUtro upaveda tarIke paNa oLakhAya che. vedane samajavA mATe vedAMganuM jJAna Avazyaka che. cha vedAMge nIce mujaba che. (1) zikSA? -A sUtro pANini munie racyAM che. vedanA maMtrone uccAra kevI rIte karavo tenuM ahIM jJAna ApavAmAM Avela che. (2) kalpaH -kapa eTale kriyAkAMDa. vedanI dharmabhAvanAmAM yajJa kendrasthAne hovAthI yajJanI kriyAonI vigate kahapasUtramAM ApelI che. vyAkaraNaH -A sUtre "pANinie racela che. pANini agAu paNa keTalAka vyAkaraNacAryo thaI gayA hovAnuM manAya che. paraMtu saMskRta bhASAnuM sau prathama vyAkaraNa pANinie taiyAra karyuM hovAnuM manAya che. vedanI bhASA samajavA mATe A vyAkaraNa madadarUpa thAya che. (4) chaMda: -A sUtra piMgala RSie racyAM che. vedanA chede samajavA mATe A sUtro ghaNAM ja madadarUpa bane che. (5) jyotiSaH A sUtra gargAcArye racelAM che. yajJanI kriyA kayAre karavI tenA samayanI samaja A sUtromAM ApelI che. (6) nirutaH -A sUtro yAska munie racelAM che. vedamAM AvatA kaThina ane jANavA lAyaka zabdanI vyutpatti A sUtromAM ApavAmAM AvelI che. dazanasUtro bhAratIya saMskRtinuM AdhArabhUta tattva te tenI darzanavidyA che. bIjI rIte kahIe te bhAratIya saMskRti te tenAM darzanenI pedAza che. darzana eTale jevuM. jagatamAM je kaMI satya paDeluM che tene jovAnuM sAdhana te darzana. tene taravaciMtanatattvajJAna kahe che. aMgrejImAM tene philephI kahe che. prAcInakAlamAM RSioe satya jovA mATe cha judAM judAM zAstro sUtra AkAre racyAM che je SaDradarzana tarIke oLakhAya che. A SaDradarzana babbe darzananA traNa jeDakAmAM vaheMcAyela che : (1) sAMkhya ane vega (2) nyAya ane vizeSika (3) pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA. (1) sAMkhya ane vega sAMkhya darzananA racayitA kapila muni che. A darzananI vizeSatA e che ke prAcIna sAMkhya matamAM IzvaranI kalpanAnI jarUra jaNAI nahi tethI te nirIzvara Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma 35 sAMkhyanA nAme oLakhAya che. AgaLa jatAM temAM IzvaranuM tatva umerAtAM te sezvara sAMkhya tarIke oLakhAyuM che. A darzanamAM jagatanA mULamAM prakRti ane puruSa evAM be taravo rahelAM che evI kalpanA karavAmAM AvI che. prakRti pote jaDa che ane triguNamikA che. prakRtinA traNa guNa cheH (1) satva (2) rajasa (3) tamasa puruSa pote zuddha ane caitanyamaya che. Ama chatAM ajJAnane kAraNe ane prakRtinA saMdhane kAraNe prakRtine traNa guNane te pitAnA gaNe che ane pariNAme saMsAra sarjAya che. sAMkhyane bIjo artha jJAna thAya che. prAcIna bhAratanuM A atyaMta lokapriya darzana che. jene ullekha mahAbhArata, rAmAyaNa, bhagavadgItA, purANe vageremAM jovA maLe che. yogadarzananAM sUtra maharSi pataMjalie racyAM che. A kAraNathI te pAtaMjalaroga tarIke oLakhAya che. siddhAMtonI bAbatamAM te sAMkhyane anusare che paNa sAMkhyamAM je Izvarane svIkAra karavAmAM nathI Avyo tene ahIM svIkAra karavAmAM Avyo che. A kAraNathI A darzana sezvara sAMkhyanA nAme oLakhAya che. ahIM puruSa ane prakRtinA viveka mATe ATha aMgavALe sAdhanamArga batAvA hovAthI te aSTAMga yoga'nA nAme oLakhAya che. yoganAM ATha aMga te : (1) yama (2) niyama (3) Asana (4) prANAyAma (5) pratyAhAra (6) dhAraNa (7) dhyAna (8) samAdhi che. cogadarzanamAM cittanI zuddhi mATe A ATha aMgonI sAdhanA batAvAya che. prAcIna bhAratanuM mAnasazAstra te ga che. (2) nyAya ane vaizeSika nyAyadarzananA racayitA gautama muni che. satya jANavA mATe emaNe A darzananI vistArathI carcA karI che. anumAna kevI rIte karavuM ane sAcuM anumAna karavAmAM kevI muzkelIo Ave che te nyAyadarzanane viSaya che. nyAyadarzana te prAcIna bhAratanuM anumAnazAstra che. AmAM 16 padArtha gaNAvyA che. A darzanamAM batAvyuM che ke AtmA zarIrathI bhinna vastu che ane A jagatane kartA Izvara che. vaizeSikadarzananAM sUtro kaNAda munie racela che. A darzanamAM cha padArtha ane nava dravyonA vizeSa guNa batAvavAmAM Ave che. AgaLa jatAM "abhAva" nAme sAtame padArtha umerAze ane tethI ja te vizeSikadarzana tarIke oLakhAya che. paramAtmA ane AtmA saMbaMdhI jJAna meLavavA mATe cha padArtha ane nava dravyonI jANakArI jarUrI che. A darzanamAM aNu ane paramANu aMgenI vigato Apela che, te vijJAnanI dRSTie ghaNuM mahatvanI che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo (3) pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA pUrvamImAMsAnAM sUtro jaimini munie racela che. A darzanamAM maMtrone artha ane upayogItAnI mImAMsA(chaNAvaTa) karavAmAM AvelI che. A darzanamAM yajJane ja karma karyuM che tethI te karmamImAMsA tarIke paNa oLakhAya che. yajJanI aTapaTI vigatemAM mArgadarzana ApavA mATe A darzananI racanA karavAmAM Avela. che. keTalAka vidvAne A kAraNathI A darzanane darzana tarIke svIkAratA nathI. uttaramImAMsAnAM sUtro bAdarAyaNa munie racela che. A darzanane mukhya viSaya vedAMta" che ane tethI te vedAMtadarzananA nAme oLakhAya che. vedAMta. karmakAMDanuM khaMDana kare che. A darzananI vicArasaraNI pramANe AtmasAkSAtkAra athavA brahmajJAna e ja jIvananuM dhyeya hovuM joIe. AtmA ane paramAtmA vize A darzanamAM vistArathI carcA karavAmAM AvI che. A darzananI vicArasaraNI pramANe AtmA e paramAtmA che, paraMtu ajJAna ane avidyAne kAraNe satya samajAtuM nathI. avidyAnuM nivAraNa karavAmAM Ave te jIvAtmA paramAtmA sAthe lIna thaI jAya. A sUtro para samaya jatAM zaMkarAcArya ane rAmAnuja jevA AcAryoe bhASyo lakhyAM che. prathama darzane tapAsa karatAM jaNAya che ke A cha darzane paraspara virodhI che paraMtu siddhAMtanI sukSma rIte tapAsa karatAM jaNAya che ke teo ekabIjAnA pUraka che. cha ye darzane upaniSadanA pAyAnA vicArane pragaTa kare che. A chaye darzane eka ja nagare pahoMcavAnA judA judA mArga che. A vAta samajAvatAM AcAryazro, AnaMdazaMkara dhruva kahe che ke "A darzanamAM jIva, jagata ane paramAtmAnA svarUpa saMbaMdhe judA judA mata che paNa teo ekabIjAnI pUrti kare che. parama satyanI prApti mATe teo potapotAnI rIte upayogI thAya che. A chaye darzananuM mukhya dhyeya dukhamAMthI mukti ane mekSanI prApti che." ItihAsa hiMdudharmanI paraMparAmAM rAmAyaNa ane mahAbhAratane samAveza ItihAsamAM thAya che. prAcIna bhAratanA zikSaNamAM vidyArthIne itihAsa ane purANonuM jJAna. ApavAmAM AvatuM hatuM. rAmAyaNa ane mahAbhArata e kevaLa ItihAsa nathI paraMtu hajAra varSathI bhAratIya prajAnA saMskAra ghaDanArAM rASTriya mahAkAvyo che. vizALa vaDalAnI chAyA nIce hajAro varSathI bhAratIya prajAnuM ghaDatara thayuM che. A baMne mahAkAvyanuM mUlya samajAvatAM bhaginI niveditA kahe che ke "mane pUchavAmAM Ave Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke hajAro varSathI bhAratIya prajAnI sAdhanA zAne mATe thaI che ? te prajAnuM saMskArabaLa kayuM che? kyA baLane AdhAre e prajA TakI rahI che te huM uttara ApuM ke rAmAyaNa ane mahAbhArata tapAse." - ApaNuM IcchA hoya ke na hoya paraMtu sAhitya ane kalAnI uttama racanAo ApaNuM jIvananuM ghaDatara kare che. ApaNuM cetanAne dhAryo ghATa Ape che. bIjA zabdomAM kahIe te ApaNe jIvanapalaTa karAve che. vyAsa ane vAlmIki AvI tAkAta dharAve che. A baMne mahAkavioe manuSyasvabhAvanuM sUkSma avalokana karIne evI jIvaMta pAtrasRSTi UbhI karI che ke hajAro varSathI e pAtroe bhAratIya prajAnA Adarzo ghaDyA che. bhAratanA keI paNa bhAgamAM bhaNelA ke abhaNuM, garIba ke tavaMgara, e mANasa nahi hoya ke jeNe rAma ane kRSNanuM nAma sAMbhaLyuM na hoya. noMdhapAtra hakIkata e che ke vyAsa ane vAlamIki kaI UMcA brAhmaNakuLamAMthI avyiA nathI. rAmAyaNanA kavi gRhasthadazAmAM lUMTaphATane dhaMdhe karatA hatA. lUMTArA tarIke te prajAne atyaMta trAsa ApatA hatA. paraMtu eka divasa nAradane samAgama thatAM temane pitAnA kAryane pastA thavA lAgyo. nAradanA upadezathI temaNe kaThera tapa AdaryuM. temanI asipAsa mATIne rAphaDe jAmI gaye. saMskRta bhASAmAM rAphaDAne "valmIka' kahe che tethI te vAlmIki tarIke oLakhAvA lAgyA. temaNe rAmAyaNa racI "Adi kavi' tarIkenI kIrti saMpAdana karI. kahevAya che ke A mahAkAvya rAmanA janma pahelAM rayAI gayuM hatuM paNa tenA vize koI aitihAsika pramANa maLatuM nathI. A AkhuM kAvya (1) bAlakAMDa (2) adhyAkAMDa (3) araNyAkAMDa (4) kiSkindhAkAMDa (5) suMdarakAMDa (6) yuddhakAMDa (7) uttarakAMDa ema sAta kAMDamAM vaheMcAyeluM che. rAmAyaNanuM kathAvastu tenA nAyaka rAmanA jIvananI AsapAsa vistareluM che. hiMdudharmamAM rAma viSNunA avatAra tarIke pUjAya che. rAmanA jIvana dvArA kavie Adarza putra, Adarza bhAI, Adarza pati, Adarza pitA, Adarza rAjA, Adarza duzmananuM citra samAja AgaLa rajU karela che. rAmanI pitRbhakti, satyaniSThA ane prasanna dAMpatya Aje paNa ApaNuM jIvanamAM preraNArUpa bane che. Adarza diyaranuM citra lakSmaNanA pAtra dvArA kavi Alekhe che. A sarvemAM bhAratane tyAga e rAmAyaNanuM parama tatva che. tenA dvArA kavie mAnavajIvanane mahAna Adarza samAja AgaLa rajU karela che. hanumAna e uttama sevakanuM dRSTAMta pUruM pADe che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma kAvyanI nAyikA e bhAratIya sannArInuM pratIka che. rAma ane sItAnuM dAmpatyajIvana samagra mAnavajAta mATe Adarza namUnA che. rAjamahelamAM lADakoDathI ucharelI sItA rAmanI sAthe vanavAsa saharSa svIkAre che. vanamAM rAmanI chAyA rUpe sadAya rAmanI sAthe paristhitine anurUpa jIvana AnaMdathI vyatita kare che. vanavAsa veThayA pachI paNa rAvaNunA rAjamahelamAM rahevAnA kAraNe potAnA cAritrya para kAI zakA na lAve te mATe agniparIkSAmAMthI pasAra thAya che, chatAM samAjanI TIkAthI mukta na banatAM chevaTe tene rAmathI vikhUTuM paDavu paDe che. jIvanamAM aneka saMgharSonA sAmanA karatAM karatAM teNe potAnA hRdayamAM premanA jharaNAne satata vahetu rAkhyu che. uttama kanyA, uttama gRhiNI, uttama bhAbhI, uttama rANI ane uttama mAtAnA Adarza teNe potAnA jIvana dvArA pUrA pADela che. rAmAyaNamAM kavie sadguNI pAtro sAthe durgaMNI pAtro jevAM ke maMtharA, kaikeyI, sUrpaNakhA, rAvaNu vagerene paNa paricaya karAvyo che. sarvane aMte kavi jaNAve che ke soMpati ane sattA jIvanamAM kAma lAgatAM nathI paNa satyaniSThA ane nItinA ja jIvanamAM vijaya thAya che. TUMkamAM rAmAyaNa e kuTuMbajIvananuM eka uttama mahAkAvya che. mahAbhArata rAmAyaNanI sarakhAmaNImAM mahAbhArata e judA ja prakAranuM mahAkAvya che. tenA racayatA mahAkavi vedavyAsa che. bhagavadgItA e mahAbhAratanuM eka ujjavaLa praraNa che. zarUAtamAM A kAvyamAM 24,000 zleAkA hatA. temAM bhAratayuddhanuM vaNuM na hatuM, te jaya" nAme eLakhAtu, jayasaMhitA 8,000 zlAkanI hatI temAMthI vaiza pAyane AkhyAnA dvArA vistAreluM bhArata 24,000 zlokAnu hatuM, temAMthI sUta paurANika upAkhyAnA dvArA vistAreluM. mahAbhArata lagabhaga 1,00000 zlokAnA vistAranuM thayuM. pAchaLathI bhAratamAMthI mahAbhArata banyuM. mahAbhAratanI racanA vize kahevAya che ke strIo ane zUdrone veda bhaNavAnA adhikAra na hovAthI teone mATe bhagavAna vedavyAse mahAbhAratanI racanA karI. mahAbhArata e kevaLa veda nathI paNa bhAratIya sa MskRtinA sarvasa Mgraha che. e kAvya uparAMta itihAsa, dharma zAstra, arthazAstra, rAjyazAstra ane meAkSazAstra paNa che. veda ane upaniSada jevA ja gauravavAna graMtha che. A kAvyamAM kaurava-pAMDavAnA aitihAsika yuddhamAMthI prAcIna pratibhAzALI RSimunioe eka meATu' vRkSa UbhuM karyu che. mahAbhAratamAM eka ja kuTuMbanA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma 39 yuddhanI kathAnI AsapAsa nIti ane tatvajJAnanI DhagalAbaMdha sAmagrI ekaThI karela che. mahAbhAratamAM bhagavAna vedavyAse mAnavasvabhAvanuM utkRSTa Alekhana karyuM che. lebha, IrSA, moha, kAma, krodha, jugAra vagere mAnavasvabhAvanAM duSTa tane paricaya kavie A graMthamAM karAvyo che. draupadInA apamAnane prasaMga ane te vakhate vaDIlenuM vartana e samagra graMthane nedhapAtra prasaMga che. mahAbhAratamAM kavie manuSyanA mananA vikAronuM varNana karyuM hovA chatAM, temAM jIvananA uttama Adarzo paNa varNavyA che. nabaLAM pAtrone paNa dharma AcaratAM batAvyAM che. kavie mahAbhAratanA aMtamAM spaSTa kahyuM che ke "jo gharmastA natha: " jyAM dharma tyAM ja jya. mahAbhAratamAM je samAja jovA maLe che te parathI kahI zakIe ke temAM taravajJAnanI aneka vicArasaraNI vahetI hatI. pratyakSa anumAna ane AgamazAstranI vicArasaraNI mahAbhArate svIkArI che. tenuM pramANa na svIkAranAra nAstika matonuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. ziva ane viSNunI upAsanA mahAbhAratamAM jovA maLe che. mahAbhAratanA jamAnAmAM indra nabaLe paDI gayeluM jaNAya che. ahIM avatAravAda ane ekezvaravAda najare paDe che. prAcIna yuddhanAM zastra, nItiniyame, prAcIna bhAratanI daMDanIti, rAjanIti vagerene khyAla mahAbhAratamAMthI maLe che. Ama mahAbhArata e bhAratIya saMskRtinuM darzana karAvanAra addabhuta graMtha che. TUMkamAM rAmAyaNa ane mahAbhArata e kevaLa ItihAsa nathI paraMtu bhAratIya prajAnuM jIvanaghaDatara karanArAM rASTriya mahAkAvya che. bhAratIya saMskRtinuM samagra citra A baMne kAvyamAM vyakta thayeluM che. bhAratanI prajAnI dharma ane saMskRtinI sAdhanAne ItihAsa temAM paDele che. bhagavadagItA gItA jevo kapriya graMtha duniyAmAM koI zAstromAM Ajadina sudhI lakhAyo. nathI. enuM AkhuM nAma "bhagavadgItA upaniSada' (bhagavAne gAyela upaniSada) che. A eka evo graMtha che ke jeNe jamAnAothI mAnavajAtane preraNuM ane zAMti apa che. gItA eTale gAyelI. tenA gAnAra bhagavAna zrI kRSNa che ane sAMbhaLanAra ajuna, je bhakta che. bhagavadgItAnI goThavaNuM mahAbhAratanA bhISmaparvamAM karavAmAM AvI che. eka rIte joIe te te barAbara mahAbhAratanI vacce che. A kAraNathI ja pU. vinobA bhAve bhagavadgItAne mahAbhAratane naMdAdIpa kahe che. naMdAdIpa eTale be oraDAnI vacamAM mUkelo dI. gItAmAM bhagavAne arjunane Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo nimitta banAvI samagra mAnavajAtane jIvanane marma samajAvyo che. gItAnI khUbI e che ke tenA vize bhASya, TIkAo ane graMtha racAyAM hovA chatAM te nitya nUtana ja rahI che. zrImadda zaMkarAcArye tene samasta vedanA sAra rUpa graMtha kahyuM che. lokamAnya TiLake tene karmayogazAstra, maharSi araviMde tene bhaktigazAstra, gAMdhIjIe tene anAzaktiyogazAstra ane vinobAjIe tene sAmyayogazAstra tarIke biradAvela che. AvA addabhuta graMthane janma gheDAonA haNahaNATa, hAthIonI garjanA ane zaMkhanAda vacce yuddhabhUmimAM thayuM che. jyAre yuddhabhUmimAM potAnA svajanene joI ajuna manathI nirbaLa banatAM yuddha karavAnI nA pADe che ane kahe che ke mAre AvuM lehIthI kharaDAyeluM rAjya joItuM nathI tyAre tenA sArathi banela bhagavAna zrI kRSNa arjunane jIvananuM sanAtana rahasya samajAve che. gItAnA zleke zleke saMdeza saMbhaLAya che ke - "pArthane kaho caDhAve bANa have te yuddha e ja kalyANa." bhagavAnanA upadezathI arjunanA mananI nabaLAI dUra thAya che. Akhare te yuddha karavA taiyAra thAya che. bhagavAnane kahe che ke Lei vava ! A gItAnA 18 adhyAyane samAveza mahAbhAratanA bhISmaparvamAM thaye che. - gItAne saMdeza sarvagrAhI bane che tenuM mULa kAraNa e che ke arjunanI mUMjhavaNa te ApaNuM sahunI muMjhavaNa che. bhagavAna kRSNa arjunane je upadeza A te ApaNuM sahune upayogI nIvaDe che tethI ApaNe yuge yuge gItA tarapha mITa mAMDIe chIe. gItAnA upadezane ApaNe je eka ja zabdamAM samaja hoya te bhagavAnazrI rAmakRSNa paramahaMsanA jaNAvyA pramANe jarAka utAvaLathI gItA zabdanuM dasa vakhata uccAraNa kare te tamArA kAne "tAgI' "tAgI" evA zabda athaDAze. eTale ke gItA kahe che ke tyAgI bane. gItAne saMdeza TUMkamAM nIce pramANe ghaTADI zakAya. gItAne prathama upadeza AtmAnI amaratAne che. AtmAnI amaratA gItAmAM be rIte batAvavAmAM AvI che. AtmAne janmajanmAMtara che paNa ucheda nathI, jema manuSya jUnAM vastro tyajI navAM vastro dhAraNa kare che tema AtmA jIrNa deha tyajIne nUtana deha dhAraNa kare che. je mRtyu ane janma kahevAya che. janma, mRtyu vagere dehane che, AtmAne nathI. AtmA zarIranA sarva vikArothI para che. gItAmAM jaNAvyuM che ke AtmatatvanAM sarvatra darzana karavAM tenuM nAma mokSa. gItAne bIjo mahatvano upadeza niSkAma karmane che. samagra saMsAra karma vaDe Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma ja cAle che. karma e manuSyane dharma che. karmathI DarI jaIne manuSya nirbaLa banavuM na joIe, karma karavuM paNa phaLanI AzA na rAkhavI joIe. manuSya potAnAM badhAM karmo Izvarane caraNe dharavAM joIe. karmamAM kuzaLatA keLavavI e ja sAce ga che. paramezvarane pAmavAne e ja sAco mArga che. gItAne trIjo mahattvane upadeza svadharma pAlanane che. ahIM dharma eTale kaI saMpradAya ke anugama nahi paraMtu kartavya evo artha levAnuM che. guNakarma pramANe ApaNe je kaMI pharaja bajAvIe te ja ApaNe dharma che. je paristhitimAM ApaNe hoIe te paristhitine apanAvI ApaNI pharaja adA karavI joIe. gItAne mukhya sUra e che ke bIjAnA dharma karatAM potAne dharma zreSTha che. dharma eTale pharaja svadharmanuM pAlana karatAM mRtyu Ave te paNa DaravuM joIe nahi. gItAne cothe mahatvane upadeza sthitaprajJa sthiti prApta karavAnuM che. gItAne sarvottama puruSa te sthitaprajJa che. manuSya jyAre pitAnA manamAM rahelI badhI kAmanAone tyAga kare che. tRSNaene dAbI daI AtmA vaDe AtmAmAM ja -tRpta rahe che tyAre te sthitaprajJa kahevAya che. AvA manuSyane jagatanA sukhaduHkha sparzI zakatAM nathI. bIjA zabdomAM kahIe te te sukhaduHkhane jIvanamAM mahattva ApatA nathI, dehanA vikArene vaza thato nathI. gItAne pAMcame mahattvane upadeza ekezvaravAda ane avatAravAdane che. gItAmAM bhagavAna zrI kRSNa kahe che ke mArAthI para evuM jagatamAM kaMI ja nathI. huM sarvatra chuM. manuSyanI buddhi, baLa, teja, sarva mArA vaDe che mATe tuM mane jANa. gItAmAM kahyuM che ke jyAre jagata upara pApa vadhI paDe che tyAre duSTane vinAza mATe ane dharmanA rakSaNa mATe bhagavAna avatAra dhAraNa kare che. jagatane ItihAsa jotAM jaNAya che ke jyAre jyAre pRthvI para pApAcaraNa vadhyuM che tyAre pApIonA nAza mATe rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, Isu, gAMdhIjI jevI mahAna vibhUtio pAkI che. temanAM satkarmothI mAnavasaMskRti nirmaLa banI che. TUMkamAM gItAne upadeza sanAtana che. sarvagrAhI che. jIvanane vikAsanA dareka kSetramAM te upayogI nIvaDe che. temAM mAnavInA zuddha AcAranI utama carcA karela che. te yuge yuge samagra mAnavasamAjane preraNA Ape che. Do. sarvapallI rAdhAkRSNana pitAnA gItAdarzana nAmanA graMthamAM jaNAve che ke "bhagavaddagItA eka e graMtha che ke jeNe jamAnAo thayA ApaNuM kareDo bhAIone AtmAnI zAMti ane AzvAsana ApyAM che." jagatanA aneka mAnavIoe temAMthI preraNA meLavI A graMthanA muktakaMThe guNagAna gAyAM che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhAratIya dhame purANe purANane zAbdika artha prAcIna athavA jUnuM e thAya che. paraMtu purANa jUnAM paNa che ane navAM paNa che. eka mata evo che ke strIo ane kone veda bhaNavAne adhikAra na hovAthI temanA mATe purANonI racanA karavAmAM AvI.. purANonI racanAmAM prAcIna RSimunioe noMdhapAtra phALe ApyuM che. purANane pAMcamA veda tarIke oLakhavAmAM Ave che. purANonI saMkhyA sAmAnya rIte aDhAranI gaNAya che. teTalI ja saMkhyA upapurANAnI che. purANe sAmAnya rIte ziva ane viSNune kendramAM rAkhIne racAyAM che. temanAM nAma: brahma, padma, viSNu, garuDa, nArada, bhAgavata, agni, vAmana, varAha, matsya, kUrma, ziva, liMga, skaMda, brahmavaivarta, mArkanDeya, bhaviSya, brahmAMDa vagere che. dharmazAstramAM purANonAM pAMca lakSaNo gaNAvavAmAM AvyAM cheH (1) sarga (pRthvInI utpatti) (2) pratisarga (rASTine pralaya) (3) vaMza (devatAo ane prajApatione vaMzanI kathA) (4) mavaMtaranI kathA (5) sUryavaMzI ane caMdravaMzI rAjarSionAM caritra. A uparAMta purANamAM AkhyAne, upAkhyAne, bhagavAnanA avatAranI kathAo, varNAzramadharma, bhUgoLa, kAlamAna, RSimunionAM caritra, vRtto, utsava ane tIrthadhAmenuM varNana karavAmAM AvyuM che. purANomAM vyApaka arthamAM mAnavadharmanuM nirUpaNa thayeluM jovA maLe che. bhAratIya saMskRtinA abhyAsIne sAMskRtika ItihAsane lagatI vipula mAhitI temAMthI maLe che. smRtio hiMdudharmanA zAstragraMthamAM smRtionuM sthAna noMdhapAtra che. smRtionI racanAmAM aneka RSimunioe phALe Apela che. temanA nAma parathI je te mRtio oLakhAya che. dA. ta. manusmRti, yAjJavalkaya smRti vagere. smRtiomAM mAnavadharma, rAjadharma, AcAravicAra, jAti vagere aneka viSayanI carcA karI che. bhAratIya samAjanuM prAcIna mALakhuM TakAvI rAkhavAmAM smRti graMthane phaLa nedhapAtra che. paurANika yuganA hiMdudharmanA siddhAMta hiMdudharma e koI sthagita matasaMcaya nathI ke kaI siddhAtinuM ekaThuM nathI paNa eka jIvaMta prakriyA che. vedakAlamAM te eka vahetA nAnakaDA jharaNuM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudha svarUpe hatuM, paurANika kAlamAM A jharaNuM mahAnada thayelu jovA maLe che. eka khAju samAjamAM aneka devadevIenI upAsanA tA khIjI bAju nirguNa brahmanI upAsanA jovA maLe che. eka bAju devAnI sakhyA tetrIsa karoDanI darzAvAI che te! khIjI bAju brahmA, viSNu ane maheza -e traNe devAne trimUrtinI kalpanA heThaLa ekatra karavAmAM AvyA che. A samaye bhaktimAM, kama kAMDa ane jJAnamArganA mahimA vadhelA jovA maLe che. AcArya zrI AnaMdazaMkarabhAI dhruva A yuganI dharmabhAvanAnA pa McaprANu A pramANe jaNAve che: (1) paMca mahAyajJa (2) sa MskAra (3) varNAzramadharmI (4) karma ne punarjanma (5) cAra puruSArtha. (1) paMca mahAyajJa hiM dudha mAM eka evI mAnyatA dRDha thayelI che ke manuSya RNu laine janme che. A RNa bhinna bhinna prakAranu hoya che. A RNa adA karavA mATe vedanA yajJanI bhAvanA vistRta karI paMcamahAyajJanI yojanA rajU karavAmAM AvI che. A pAMca mahAyajJA hiMdu zAstrakArAe dareka gRhastha mATe Avazyaka gaNAvela che. (6) daivayana - devamAM zraddhA rAkhI yajJayAgAdi kriyA vaDe temanuM yajana karavuM te. 43 (ba) bhUtayana - pRthvI uparanA dareka jIva pratye dhyA rAkhavI, temanuM bharaNapANu karavu. (3) pitRyajJa :- zrAddha, tarpaNa vagere kriyA vaDe pitRonuM smaraNa karavu (rdu) brahmayajJa :- vidyAbhyAsa dvArA jIvanane AtmakalyANane mArge vALavu. (3) manuSyayana :- AMgaNe AvelA atithinA satkAra karavA. (2) saMskAra saMskAda zabda san + dhAtunA khanelA che. jIvanavikAsa mATe ApaNe je kAMI sArI kriyA karIe chIe tene 'skAra kahe che. sa MskArane hetu mAnavIne pazujIvanamAMthI unnatinA mArge laI jaI naramAMthI narAttama banAvavAnA che. sAmAnya rIte saMskAranI sa MkhyA 16nI gaNAya che. A saMskArAne judA judA vibhAgamAM vaheMcI nAkhavAmAM Avela che jema ke (1) prAg-janma sa MskArA--garbhAdhAna, pu Msavana, sIma tAnnayana. (2) bAlyAvasthAnA saMskAra-jAtaka. nAmakaraNa, niSkrama, annaprAzana, cUDAkaraNa, kaNu vadha. (3) zaukSaNika saspeMskArA vidyAraMbha, upanayanasaMskAra, vedAraMbha, kuzAMta ke geAdAna, samAvana. (4) vivAha saMskAra. (5) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhAratIya dharmo aMtyeSTi saMskAra. A saMskAra mAnavajIvananA judA judA tabakkAone AvarI le che. ema manAya che ke banmanA nAte gudA saMskAra ni 3ute " janmathI te mAnavI zadra hoya che. tene saMskAra vaDe dvija banAvI zakAya che. A saMskAranI kriyAo dvArA manuSyane tenA kartavyanuM bhAna karAvAya che. vartamAna samayamAM A saMskAre sarvahina banI gayA che. vartamAnakAlamAM zikSaNanA prabhAva nIce prAcIna saMskAranuM mahattva taddana ghaTI gayuM che. tenI mULa bhAvanAne upahAsa thAya che. TUMkamAM hiMdu vicArakoe samAjanA judA judA vargo mATe judA judA saMskAre nakkI karI bhAratIya prajAnA jIvanane AdhyAtmika mArge doravAne prayatna karela che. (3) varNAzramadharma prAcIna RSimunioe mAnavI tema ja samAjane vyavasthita karavA mATe tenI sarva pravRttine dharma kendrI banAvI. mAnavI gRhastha tarIkenA niyamonuM pAlana karI AdhyAtma jIvana jIve te mATe mAnavInuM sarerAza 100 varSanuM AyuSya kipI, samagra jIvanane cAra Azrama jevA ke brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama, vAnaprasthAzrama sanyAsAzrama ema cAra vibhAgamAM vaheMcI nAkhI dareka AzramanA dharma batAvyo. dareka AzramamAM "zramanuM mahatva che. brahmacaryAzramamAM sAdAIthI jIvana gALI gurunI pAse rahI uttama vidyA prApta karavI, gRhasthAzramamAM satyanuM AcaraNa karI paMca mahAyajJa pramANe kuTuMba ane deza tarapha pitAnI pharajo bajAvavI, vAnaprasthAzramamAM saMsAramAMthI dhIre dhIre bahAra nIkaLI AdhyAtmika jIvana jIvavA mATe tyAgavRtti keLavavI, saMyamI jIvana gujAravuM ane saMnyAsAzramamAM nirmohI banI mokSanI prApti karavI vagere kArya karavAnuM che. A ja pramANe zAstrakAroe samAjane cAra vibhAgamAM vaheMcI nAMkhI dhaMdhA pramANe cAra varNa brAhmaNa, kSatriya, visva ne zaka pADI dareka varNanI pharajo jaNAvI che. brAhmaNanuM mukhya kArya adhyayana karavuM ane karAvavuM, kSatriye samAjanuM rakSaNa karavuM, viye khetI karavI, vepAravaNaja karo ane zatre samAjasevAnuM kArya karavAnuM jaNAvyuM che. Ama varNavyavasthA ane Azrama dvArA hiMdu vicArakoe jIvanane surekha nakazo Ape che ane te dvArA jIvananA AkharI mukAme pahoMcavAno mArga darzAvyuM che. A dvArA hiMdu vicArakoe sAmAjika Adarzo raju karyA che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma (4) ka te punarjanma ' karyuM te punarjanmanA siddhAMta e hi MdudharmanA ja nahi paraMtu samagra bhAratIya saMskRtinA viziSTa siddhAMta gaNAya che. jaina, auddha, zIkha vagere sarva soMpradAyoe paNa A siddhAMta svIkAryo che. jIvanamAM jovA maLatI vicitratAenI pAchaLa hiMduzAstrakAroe kanA niyama rahelA che tema kahyuM che. kama karyA sivAya kAI paNa manuSya TakI zake nahi, karmAMnA traNa bheda che: (1) sacitakama eTale pUrvajanmanAM asaMkhya karmInA saMgraha. (2) prArabdhaka te sadharAmAMthI jeTalA bhAga A janmamAM bhogavavA mATe zarU karelA te ane (3) kriyamANukama cAlu janmamAM janmatAM ja karAtAM navAM ka. manuSyanI vartamAna sthiti prArabdha karmone AdhIna che ane tethI cAlu janmanAM karmonI asara bhAvijanma upara paDaze ema mAnI-vicArIne dareka karma karavu, hiM dudha mAM karmanI sAthe pApa ane puNyanI bhAvanA saMkaLAyelI che, dareka mAnavIe karyuM kama pApa kahevAya ane kayu" ka puNya kahevAya tenA vicAra karIne karma karavAnuM hoya che. jIvananI dareka pravRtimAM AnA khyAla rAkhavAnA hoya che. eka patramAM kahyuM che ke manavA samajI leje Aja, jagamAM kiyAM puNya kiyAM pApa. karmonAM badhAM phaLa A lokamAM ke paralokamAM ja bhogavavAnAM hotAM nathI. karyAM karmo pramANe sukhaduHkha bhogavIne mAnavI A lAkamAM janme che, ahIM tenI vAsanAnA meAkSa thatAM tene punarjanma rahetA nathI. 45 hiMdu vicArakAe kanA niyamanI sAthe jIvananI gatinA paNa vicAra karyo che. mRtyu bAda jIvananI traNa gati batAvavAmAM AvI che : (1) jIva A duniyAmAM Ave tA tenA punarjanma thayA kahevAya. (2) svarga athavA narkamAM gati kare.. (3) A baMnethI para evI trIjI gati te meAkSa. jIvanI badhI gatimAM mekSanI gati sarvottama gaNAya che. Ama jIvanane sukhI ane samRddha banAvavA mATe tema ja samAjane taMdurasta rAkhavA mATe ka ane punarjanmanA niyama jarUrI nahi paNa Avazyaka che. hiMdu vicArakAe kama ane punarjanmanA siddhAMta dvArA mAnavIne satkarmo karavAnI preraNA ApI che. (5) cAra puruSAtha mAnavajIvana e khAI pIne majhA karavAnuM sAdhana nathI, uttama pravRtti karI meAkSa meLavavAnuM sAdhana che. AthI hiMdu vicArakAe mAnavapravRtine dharyuM, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo artha, kAma ane mokSa ema cAra vibhAgamAM vaheMcI che. dharma vinA mAnavI zAMti meLavI zakatA nathI. arthaprApti e mAnavajIvana mATe jarUrI che paNa tene suyogya upayoga karavo joIe, dharmane dhyAnamAM rAkhyA vinA kevaLa arthopAsanA karavI e samAja mATe khataranAka che. kAme paga paNa mAnavavikAsa mATe jarUrI che paNa temAM manuSya dharmadaSTi keLavavI joIe, kAmavAsanA upara vijaya meLavavo joIe. mAnavajIvanane AkharI mukAma te mokSa che. A sthitie pahoMcavuM agharuM che. Ama paMcaprANamAM hiMdudharma samagra jIvanane AvarI le che. De. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke "hiMdudharma e jIvana pratye jovAnI eka evI daSTi che, je buddhine saMtoSe che, saMkalpazaktine uoje che." AcAyayuga I. sa. nA 6ThThA saikAmAM hiMdudharmane pravAha aneka nAnA meTA saMpradAyamAM vibhakta thaI gayA hatA. AtmA ane paramAtmA viSenA bhrAmaka khyAle pracArarmA AvyA hatA. bhakti ane karmakAMDane badale samAjamAM karmakAMDanuM prAbalya vadhyuM hatuM. vedanI mULa dharmabhAvanA adazya thavA lAgI hatI. brAhmaNonuM varcasa vadhatAM samAjamAM aneka aniSTa dAkhala thayAM hatAM. AvI paristhitimAM vedanuM sAcuM rahasya sthApita karavAnuM anivArya banatAM keTalAka AcAryo ane sAdhusatae kArya AraMvyuM. temaNe hiMdudharmamAM navajIvana pragaTAvyuM. zaMkarAcArya AcArya paraMparAmAM sahu prathama Ave che zaMkarAcArya. gautamabuddha pachI - bhAratamAM dhArmika ekatA lAvanAra je kaI vibhUti hoya te te zaMkarAcArya che. temane janma I. sa. 788mAM cUna nadIne kinAre kerala pradezanA kAlAdI gAmamAM thaye hato. temanA pitAnuM nAma zivaguru ane mAtAnuM nAma Arya bA hatuM. bALapaNamAM pitAnuM avasAna thatAM zaMkaranI sarva javAbadArI mAtAne zire AvI paDI. pAMcamA varSe temane yajJopavIta saMskAra karavAmAM AvyA. bAda teo thoDAka samayamAM sakaLa zAstromAM pAraMgata banyA. temanI khyAti dhIre dhIre cAre bAja prasaravA lAgI. temanI vidvatAthI prabhAvita thaIne malabAra dezanA rAjAe potAnI rAjasabhA zobhAvavA aneka bheTa sAthe AmaMtraNa ApyuM, paNa zaMkare brahmacArIne sAce dharma samajavI te AmaMtraNane asvIkAra karyo. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hadudhama zaMkaranI mAtAnI icchA temane gRhasthAzramamAM praveza karAvavAnI hatI paNa zakare pote sa Mnyasta dhAraNa karavAnI icchA pradarzita karatAM mAtA lAcAra khatI. temanA saMsAratyAga viSe eka pracalita daMtakathA evI che ke eka vakhata teo mAtA. sAthe nadIe snAna karavA gayA. snAna karatAM acAnaka temanA paga magare pakaDayo. zaMkara pANImAM taNAvA lAgyA. A joI zaMkare mAtAne vinaMtI karI ke mA jo tuM mane sanyasta levAnI rajA Ape teA kadAca A du:khamAMthI mArI mukti thAya." mAtAe vicAryuM ke je putra sanyAsI thaIne paNa jIvatA raheze tA tenuM darzana thaze. mAtAe sanyAsa levAnI chUTa ApI." sa Mnyasta dhAraNa karyAM pachI te na dArkinAre jaI guru gAvi dapAdAcAyanA ziSya banyAM. ahIM zaMkare vedAMta, ceAga, brahmasUtra vagerenuM uttama jJAna meLavI mAhiSmati nagarImAM Avela maDamizranI sAthe zAstrArtha karI temanA upara vijaya meLavyA. karAra pramANe maMDanamizra ane temanI patnI zaMkarAcAya nAM ziSya banyAM. 47 A pachI zakarAcArye aneka pAkhaMDI matAnuM khaMDana karI samagra bhAratamAM pravAsa karI prAcIna upaniSadAnA advaitavAda ane jJAnavAda pravartAvyA ane enA rakSaNa mATe bhAratanA cAra khUNe pUrvamAM jagannAthapurI, dakSiNamAM zRMgerI, pazcimamAM dvArakA ane uttaramAM badrInAtha ema----cAra maTha sthApI tyAM peAtAnA cAra ziSye nImyA. temaNe potAnA jIvana daramyAna zAradAdeza (kAzmIra) badrInAtha, kedAranAtha vagere sthaLoe pharIne samagra bhAratamAM jJAnayAta pragaTAvI 32 varSanI nAnI vaye dehatyAga karyo. ATalI nAnI vaye temaNe je hiMdudharmanuM punarutthAna karyuM tenAthI hiMdudhanA itihAsamAM te amara thaI gayA. emanA graMthA Aje paNa sa MskRta sAhityanI amara kRtie che. temaNe saraLa padyamAM bhaktibhAvathI tarALa evAM madhura teMtro paNa lakhyAM che. temanuM bhajagovida' nAmanuM pada tA Aje bhAratamAM ghera ghera gavAya che. . temanA mata kevalAdvaitavAdanA nAme oLakhAya che. temanA siddhAMta pramANe brahma' e kevala che. arthAt enA jevuM khIjuM kaMI ja nathI, jJAna ane bhakti dvArA tenI sAthe ekatA sAdhI zakAya che. zaMkaranI mAnyatA mujaba brahma' e satya che te jagata mithyA che. jIva e paramAtmAthI judyu nathI. zaMkarAcArya jIvAtmAnI traNa avasthA batAve che. mekSa meLavavA brahmajJAna jarUrI che. jJAnanI sAthe za'karAcArye pe:tAnI vicArasaraNImAM bhaktine mahattva Apyu che. te potAnA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhAratIya dharmo bhajagoviMda nAmanA padamAM kahe che ke "he mUDhamati mRtyu Avaze tyAre gokheluM vyAkaraNa (zAstra) kAma nahi lAge mATe tuM goviMdanI bhakti kara." temanA mAyAvAdanA upadezamAM gautamabuddhanA upadezanI asara vartAya che tethI teo pracchanna buddha kahevAya che. temanA kAryanI prazaMsA karatAM Do. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke, He was the master mind of the master land." rAmAnujAcArya bIjA AcArya te rAmAnujAcArya. ApaNuM AryasaMskRtinI sanAtana gaMgAmAM bhAgavatadharma eka atyaMta prAcIna ane pAvanakArI pravAha che. vedakAlathI cAlI AvelA A pravAhe ApaNumAM ekatA, vizALatA ane mAnavatAnuM siMcana karyuM che. bhakti e bhAgavatadharmane prANa che. bhaktimArgane zaiva, zAkta ane vaNava evA traNa mArgo che. zaMkarAcArya pachI dakSiNamAM je AcAryo thayA temaNe bhAgavatadharmanI bhaktine pitAnA upadezamAM prathama sthAna ApyuM. A acAne prathama saMpradAya aLavAra saMpradAya che. aLavAra zabdano artha AdhyAtmika jJAnanA samudramAM DUbakI mAranAra e thAya che. aLavAra paraMparAnA prathama AcArya nAtha muni hatA. tyAra pachI yamunAcArya ane rAmAnuja thayA. rAmAnujane janma I. sa. 1017mAM madrAsa ilAkAnA perumabudUra gAmamAM thaye hatA. temanA pitAnuM nAma kezava bhaTTa ane mAtAnuM nAma kAtimatI hatuM. prAthamika zikSaNa pitA pAse meLavI rAmAnuje yAdava prakAza nAmanA guru pAse keTaloka samaya abhyAsa karyo. ahIM temane guru sAthe matabheda paDatAM kAMcInA yamunAcArya pAse abhyAsa arthe gayA. temanI pAsethI temaNe viziSTAdvaitavAdanuM jJAna meLavyuM. vedAMta upara temaNe vedAMtasAra." "vedAMtasaMgraha" ane "vedAMtadIpa' nAmanA traNa graMthe racyA che. rAmAnujane saMpradAya "zrI saMpradAya" tarIke oLakhAya che. temanuM tattvajJAna viziSTAdvaitavAda nAme oLakhAya che. rAmAnujanA matamAM paramezvara nArAyaNa athavA vAsudevanA nAme oLakhAya che ane lakSmI "zrI" tarIke oLakhAya che. rAmAnujAcArye bhAgavatadharmanA prAcIna vicArene zaMkarAcAryanA ucca advaitamAM sAdhyA ane temanuM viziSTAdvaitavAda prakAzI UThayuM. emaNe pratipAdita karyuM ke jIvanamAM pavitratA ane nisvArthatA meLavavA mATe bhakti e eka yogya sAdhana che. bhaktinI sAthe prapatti eTale ke zaraNAgatine siddhAMta mUko. ApaNe ApaNuM sarvasva bhagavAnane caraNe dharI devuM joIe. rAmAnuje potAnA saMpradAyamAM IzvaranI karuNuM meLavavA mATe temanI patnI zrInuM zaraNuM levuM joIe ema Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma jaNAvyuM che. temanA matamAM nArAyaNa pitA ane lakSmI mAtA che. sakala che temanAM saMtAne che. rAmAnujanA mata mujaba parama tattava Izvara te jaDa ane cetana padArthothI bhinna evuM viziSTa tattva che. te sarve jIvonuM kalyANa kare che. te vaikuMThamAM vase che. tenI bhakti mokSa mATe Avazyaka che. De. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke rAmAnujane bhagavAna keI UMcI aTArIe besIne joyA karate niSkriya deva nathI, te te ApaNuM jIvanamAM bhaLela che. saMsAranI navaracanA mATe sadAya sakriya che.' rAmAnuje vedArthasaMgraha, gItA upara bhASya, zrIbhASya vagere noMdhapAtra graMtha racyA che. vedArthasaMgrahamAM temaNe upaniSadanA advaitavAdI matanuM khaMDana karela che. zrIbhASyamAM temaNe viSagvasaMpradAyanA pAyAnA tattvajJAnanI carcA karela che. temane mukhya udeza taravajJAna ane bhaktine sumeLa sAdhI Izvara, jIvAtmA ane prakRtine saMbaMdha samajAvavAno hato. Ama rAmAnujanuM tatvajJAna zaMkaranA atavAdathI juduM paDatuM hovAthI viziSTAdvaitavAda tarIke oLakhAyuM. temAM avatAravAdanuM mahattava vizeSa hovAthI jJAna karatAM temaNe bhaktino mahimA vadhAre gAye che. temanA mata mujaba bhakti sAdhanAne UMce ane mahattavane mAge che. temAM IzvaranA svarUpa mATene prema Izvara ane AtmAne saMbaMdha eALakhavAmAM madadagAra bane che. temaNe prabaMdhele bhakti sAthe prapattine siddhAMta, eTale ke Izvarane sarvasva samarpaNa karavAne siddhAMta samagra mAnavajIvanane ghaNuM ja upayogI che. Ama rAmAnuje savarNonA dharma vizenA khyAle ane hakakone jALavIne nIcalA varga mATe mekSanAM dvAra bhakti dvArA khullAM karavAno prayatna karyo. temanA upadezathI AkarSAI nIcalA varganA aneka loke temanA saMpradAyamAM bhaLyA. temaNe sanAtana dharmanA siddhAMtone avagaNyA vagara samAjanA nIcalA tharanA lekene vaiSaNavasaMpradAyanA AcAre pALatA karyA. TUMkamAM rAmAnuje pitAnA zrIsaMpradAya dvArA samagra bhAratamAM viziSTAdvaitavAdane pracAra karI bhaktibhAvanA vikasAvI. temaNe lekemAM Izvarane sarvasva samarpaNa karI bhakti karavAnI vRtti jAgrata karatAM temanA saMpradAyanA anuyAyIomAM tyAganI bhAvanA vikasI. temaNe potAnA jIvanakALa daramyAna bhAratabharamAM pharIne bhAgavata dharmanI pratiSThA vadhArI. AnA pariNAme vaiSNava saMpradAyane sArA vikAsa thaye. bhA. 4 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo nimbArka dakSiNanA AcAryomAM nimbArkanuM nAma noMdhapAtra che. nimbArka premalakSaNa bhaktino mahimA gAya. temane janma I. sa. 1164mAM dakSiNa bhAratanA vaidUryapattananI najIka aruNa AzramamAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma aruNa muni ke jagannAtha ane mAtAnuM nAma jayaMtIdevI hatuM. teo nimba gAmanA hovAthI nimbArka tarIke oLakhAtA. keI emane niyamAnaMda kahe che. temanuM kAryakSetra uttara bhAratamAM mathurA ane tenI AsapAsa hatuM. A AcAryo "vedAMta pArijAta' nAmanI vedAMga paranI TIkA ane "siddhAMtaratna" nAmane graMtha racyuM che. temaNe rAdhAkRSNanI bhaktine mahimA vadhAryo. nimbArkane saMpradAya te daitAdvaita saMpradAyanA nAme oLakhAya che. temanA mata mujaba jIva te paramAtmAthI bhinna paNa che ane abhinna paNa che. jIvAtmA jJAnasvarUpa ane caitanyarUpa che. te jyAM sudhI paramAtmAnI bhakti karatA nathI tyAM sudhI paramAtmAthI bhinna che. bhakti dvArA te abhinna banI jAya che. te karma vaDe baMdhAto hovAthI jJAtA, hartA ane bhaktA che. jIvAtmAnA traNa bheda che: (1) baddha (2) bahumukta (3) mukta. A saMpradAyamAM bhaktonA tyAgI ane gRhastha evA be vibhAga che. saMsAramAM rahIne je leke bhakita kare che te gRhasthI ane saMsAra choDI je bhakti kare che te tyAgI tarIke oLakhAya che. ahIM kRSNane paramAtmA tarIke svIkArela che. prasiddha saMgItaratna tAnasenanA guru bAbA haridAsa A saMpradAyanA hatA. adhyAcAya I. sa. 1199mAM dakSiNa kAnaDAnA uDipi jillAnA belA gAmamAM janmelA mavAcAryane saMpradAya dakSiNa bhAratamAMthI zarU thaIne pazcima ane uttara bhAratamAM prasarelo najare paDe che. temanA pitAnuM nAma vAsudeva ane mAtAnuM nAma vedavatI hatuM. bALapaNamAM pitAnA vatanamAM ja vedanuM jJAna meLavyuM. temane abhyAsa karatAM medAnI ramatamAM vadhAre rasa hovAthI zarUAtamAM abhyAsamAM joIe tevI pragati na karI zakyA, paNa guru aSNuta prekSAcArya pAse saMnyastanI dIkSA lIdhA bAda temanAmAM ghaNuM ja parivartana AvyuM. temane vedAMtasamrATanuM biruda ApavAmAM AvyuM. temane saMpradAya sata-saMpradAya ane mata daitavAda tarIke oLakhAya che. temaNe pitAnA siddhAMta samajAvavA upaniSade, zrImad bhagavadgItA ane brahmasUtra para bhASya lakhyAM. 80 varSanI uMmare temanuM mRtyu thayuM. temanA daitavAdanA siddhAMta nIce pramANe che: Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma (1) pAMca padArtho-Izvara ane jIva, Izvara ane jaDa, jIva ane jaDa, jIva ne jIva tema ja jaDa ne jaDa vacce sanAtana bheda che. (2) jagatamAM svataMtra ane parataMtra evAM be tave che. svataMtra tattva te paramAtmA viSNu ane parataMtra tattva te jIvAtmA. madhavAcAryo pitAnI vicArasaraNImAM viSNunI sevAne traNa prakAra batAvyA che? (1) aMkana--potAnA zarIra para viSNunAM Ayudha-zaMkha, cakra, gadA, padma vagerenI chApa lagAvavI. (2) nAmakaraNa-pitAnAM saMtAnone bhagavAnanuM nAma ApavuM. (3) prArthanA-bhajanakIrtana dvArA bhagavAnanuM smaraNa karavuM. TUMkamAM rAmAnuja karatAM mukhya keTaleka aMze judA paDe che. Ama chatAM rAmAnujanA dhaNuM siddhAMto sAthe sAmya dharAve che. vAcAryanI A vicArasaraNuM bahu lokapriya banI na hovA chatAM teNe bhAgavatadharmane navA svarUpe pratiSThita karavAmAM ghaNo noMdhapAtra phALo Ape che. emanAM darzane ane bhaktisaMpradAye bhAratavarSanA sAMskRtika ItihAsamAM viziSTa sthAna prApta karyuM che. valabhAcAya AcArya paraMparAnA A pAMcamAM nedhapAtra AcAryo, jyAre cArebAju saMnyAsane pavana phUMkAI rahyo hato tyAre gRhasthAzramane mahimA gAye. temaNe bhAratabharamAM aneka sthaLee bhAgavata pArAyaNe karI kRSNabhaktino mahimA vadhAryo. temaNe jyAM jyAM bhAgavata pArAyaNa karyuM, te sarva sthaLe vaiSNava saMpradAyamAM mahA prabhujInI beThaka tarIke oLakhAya che. temane mata puSTimArga tarIke oLakhAya che. I. sa. 1473mAM madhya prAMtanA rAyapura jillAnA caMpAraNya gAmamAM janmelA vallabhAcAryane pitAnuM nAma lakSmaNa bhaTTa ane mAtAnuM nAma illamAgAra hatuM. vallabhAcAryuM bahu ja nAnI uMmare veda, upaniSada vagere zAstragraMthene abhyAsa karyo hato. temane zaMkarAcAryanA mAyAvAdamAM deSa jaNAtAM vijayanagaranA rAjavI kRSNadevarAyanI dharmasabhAmAM mAyAvAdanuM khaMDana karyuM. A pachI temaNe aneka sthaLoe pharIne pitAnA mata zuddhAdvaitavAdane pracAra karyo. A matanA siddhAMta nIce pramANe che: (1) advaita padArtha brahma te sadA zuddha che. brahma anaMta mUrti che, te phUTastha che, calAyamAna che. te kevaLa buddhithI jANI zakAya nahi. brahmanuM svarUpa deSa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bhAratIya dharmo vinAnuM che. brahmane bhAgavatamAM bhagavAna kahevAmAM Ave che. vallabhAcArya bhagavAnane zrIkRSNanA nAme oLakhAve che. (2paramAtmAne pAmavAne ekamAtra upAya te bhakti che. bhaktinA be prakAra che: (1) maryAdAbhakti - zAstranI maryAdAmAM rahIne karAtI bhakti. (2) puSTi-. bhakti - bhagavAnanI kevaLa kRpA meLavavA khAtara karAtI bhakti. puSTimArgamAM sevAnA traNa bheda batAvavAmAM Avela che: (1) tanujA - potAnA zarIra vaDe IzvaranI sevA karavI. (2) vittajA-dhana ApIne IzvaranI sevA karavI-bhagavAnane vastro paherAvavAM. alaMkAre paherAvavAM vagere. (3) mAnasI-manathI Izvarabhakti karavI. TUMkamAM puSTimArgamAM brahmAnaMda karatAM bhajanAnaMda para vadhu bhAra mUkyo che. bhAgavatadharmane bhAratabharamAM pratiSThita karavAmAM vallabhAcAryane phALe neMdhapAtra che. teo jyAM jyAM jatA tyAM tyAM bhAgavatakathAnuM pArAyaNa karatA hovAthI e sarva jagyAe Aje mahAprabhujInI beThake tarIke oLakhAya che. caitanya baMgALamAM I. sa. 1485mAM janmela A AcArya "gaurAMga"nA nAme bhAratamAM prasiddha che. emanA pitAnuM nAma jagannAtha mizra ane mAtAnuM nAma sacadevI, hatuM. nibanA vRkSa pAse temane janma thayela hovAthI te "nimaI' tarIke paNa oLakhAtA. temaNe bhAratabharamAM pharIne rAdhAkRSNanI bhaktine mahimA gAye. zaMkarAcAryanA, jJAnamArga ane mAyAvAdanuM khaMDana karyuM A mahAna AcArya temanA saMpradAyamAM zrIkRSNanA avatAra manAya che. temanA siddhAMto nIce pramANe che : (3) nava vastuo "prameya' kahetAM jANavAnI che. A nava vastuo te (1) hari e ja eka tattava che. (2) hari sarvazakti viziSTa che. (3) hari sakala rasane samudra che. (4) jIva harinA aMza che. (5) emAMnA keTalAka baddha che. (6) keTalAka mukta che. (7) carAcara vizvamAM enA bheda ane abhedane prakAza thAya che. (8) zuddha bhakti mokSa mATenuM sAdhana che. (9) bhagavAnane prema e ja parama prayojana che. () paramAtmA prAptinuM sAdhana jJAna nahi paNa "ruci che. ruci eTale paramAtmA mATe sAro bhAva. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma (ra) paramAtmA sAthe jIvane AzrayAzrita ane bhedabheda saMbaMdha che. (3) eka ja parama tatva potAnI svAbhAvika ane acinya zakti vaDe sarvadA svarUpa," "takUpavaibhava,'jIva' ane 'pradhAna' ema cArarUpe rahe che. basava mahArASTramAM thayelA basava nAme AcAryo zivasaMpradAyamAM saccidAnaMda svarUpa brahma-zivatatvanI upAsanAne upadeza karyo. temanA saMpradAyamAM basava zivanA naMdine avatAra manAya che. emanA saMpradAyanuM nAma vIrazaiva athavA liMgAyatasaMpradAya che. A paMthamAM yajJopavitane badale kaMThamAM zivaliMgane dhAraNa karavAne saMskAra karavAmAM Ave che. te strI ane puruSa baMnene karavAmAM Ave che. ahIM gAyatrInA chellA caraNamAM "tanaH zivaH prakriyAta' ema pheraphAra karavAmAM Ave che. ane te nama: zivAya e A paMthane sAmAnya dIkSAmaMtra che. Ama AcAryayugamAM hiMdudharmamAM zaiva ane vaiSNava saMpradAyanI dareka zAkhAmAM bhaktimArgane pracAra vadhe. saMnyAsta karatAM leke gRhasthajIvanamAM rahI bhaktine mahattva ApavA lAgyA. tatvajJAnane mahimA ghaTavA lAge. sa tene guga AcAryazrI AnaMdazaMkara dhruva kahe che ke "hiMdudharma e kevaLa dene ke purANone dharma nathI paraMtu AcAryo ane sAdhusaMtone paNa che." hiMdudharmanA vikAsamAM aneka AcAryo ane sAdhusaMtoe phALo Apela che. madhyakAlamAM hiMdudharmanA vikAsamAM ApaNane be pravAha jovA maLe che? (1) AcArya dvArA cAlelA saMpradAyane pravAha. (2) sAdhusati dvArA cAlelA bhajanakIrtana ane bhaktine pravAhamuslimonA AkramaNoe bhAratIya samAjajIvanane astavyasta karI nAkhyuM hatuM. cAretarapha dharmAntare, baLAtkAra ane maMdiranA nAzanI pravRtti cAlI rahI hatI. A samaye bhAratIya prajAmAM dharmanuM caitanya TakAvI rAkhavAnuM kArya sAdhusaMtoe karyuM. samAjane nIcale varga brAhmaNe ane anya savarNothI haDadhUta thayela hatA. satIprathA, bALakIne dUdha pItI * karavAnI prathA, haraprathA jevI prathAo dvArA strIo para aneka prakAranA atyAcAra thatA hatA. devadAsI prathAne lIdhe devamaMdiro ane dharmaguruo bhraSTa thayA. hatA. devamaMdiramAM aneka pAkhaMDa cAlI rahyAM hatAM. strIone bhakti karavAne adhikAra na hatA. keTalAka AcAryo te strInuM mukhadarzana karavAmAM paNa pApa samajatA. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bhAratIya dharmo AvA kaparA samaye sAdhusaMtoe hiMdudharmanI cetanA TakAvavAnuM ane ekezvaravAdane mahimA gAvAnuM mahattvanuM kArya karyuM. temanA upadezanAM mukhya lakSaNe nIce pramANe cheH (1) Izvara mahimA :- A samaye saMtAe Izvarane svIkAra karI saguNa ane nirguNa bhakti para bhAra mUkyo. Izvarane pAmavAnA mArga bhale judA judA hoya paNa Izvara eka ja che. ekezvaravAdane mahimA gAye. (2) gurumahimA - ajJAnatA ane aMdhazraddhAnA A yugamAM satae. gurumahimA gAya. temaNe kahyuM ke "sAcA guru vinA jJAna maLe nahi. pAkhaMDI. guruo pite ja ajJAnI hoya te bIjAne zuM jJAna ApI zake ?' AthI akhAe kahyuM che ke "guru kIdhA meM gokulanAtha nagarA manane ghAlI nAtha." nAnaka, kabIra, jevA aneka saMtoe gurumahimA gAya. gurune mahimA samajAvatAM kabIra noMdhe che ke, " guru govinda dono khaDe kisako lAgu pAya / . balihArI gurudevakI govinda liyo batAya // (3) lekabhASA - saMtone upadezanuM trIjuM lakSaNa e hatuM ke temaNe lokabhASAmAM pitAne upadeza Apyo. musalamAnee saMskRtane padabhraSTa karI hovAthI prAMtIya bhASAne dhIredhIre vikAsa thavA lAgyA hatA. saMtoe prAMtIya bhASAne upadeza karI samAjamAM bhajanakIrtana ane bhaktine mahimA vadhAryo. Ane pariNAme bhAratanA dareka prAMtamAM nAmAMkita saMta thayA. dA. ta. kabIra, nAnaka, caitanya, tukArAma, narasiMha, mIrAM lokabhASAmAM samAjane sAmAnya mAnavI paNa dharmane samajavA lAge. (4) abhedabhAva - satinA upadezanuM mukhya sUtra-mAnavI e prathama mAnavI che. pachI te UMca ke nIca, hiMdu ke musalamAna che. IzvarapremanI upAsanAmAM kaI bhedabhAva nathI. suradAsa potAnA eka padamAM kahe che ke savAre uttara prema saTT A saMta paraMparAmAM bhAratamAM aneka saMte jevAM ke rAmAnaMda, mIrAMbAI, tukArAma, nAmadeva, narasiMha, niSkuLAnaMda, dayArAma, brahmAnaMda, dhIra, tulasIdAsa, ravidAsa, dhannA, pIpA vagere thayA. A sarvemAM nIcenA noMdhapAtra che : rAmAnaMda A saMta vize koI aitihAsika vigate maLatI nathI. kahevAya che keteo rAmAnuja paraMparAnA pAMcamA AcArya hatA. temaNe lokabhASAmAM bhajana dvArA ekezvaravAda ane bhaktino mahimA gAyo. temanA ziSyomAM kabIra, ravidAsa, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi'dudha paNa pIpA, dhannA vagere mahattvanuM sthAna dharAve che. temanA patha rAmAnaMdI' tarIke eLakhAya che. te varNabhedane svIkAratA na hatA. rAmAna de I graMthA racyA nathI paNa temanAM bhajanA ghaNAM ja lAkapriya che. kazmIra kabIra sAmAnya rIte I. sa.nI paMdaramI sadImAM thayA heAvAnuM manAya che. te eka muslima vaNakara hatA. banArasamAM rahetA hatA. te brAhmaNu mAtA ane muslima pitAnA hAthe UrSyA hatA. temanA para aneka sUphIsa tAnI asara hatI. teo muslima hovA chatAM temanI mAnyatAe ane AcAre vedAMtanA tattvajJAnathI raMgAyelA hatA. teo prasiddha sata rAmAnaMdanA parama ziSya banyA hatA. rAmAnaMdanA upadezanI temanA para vyApaka asara paDI hatI. tethI temanA upadezamAM hiMdu ane islAmanA tattvonA samanvaya dekhAya che. hiMdudharmanI kama, meAkSa, vairAgya, sanyAsa, brahma vagerene lagatI mAnyatAe svIkAre che paNu avatAravAdane svIkAratA nathI. nAmasmaraNu, gurumahimA vagerene svIkAre che, paNa mUrti pUjAnI virAdha kare che. teo DhAMgI- dharmaguruonA dASA batAve che. varNa bhedanA svIkAra karatA nathI. temaNe ekezvaravAdanA mahimA gAyo. te temaNe potAnA duhAomAM hiMdu ane muslimAnA dharma vizenA khyAle para mArmi ka kaTAkSA karyAM che. temanAM bhajanAmAM zuddha ane nisvArtha bhaktinI chAMTa vartAya che. teo sAcA mana hatA. temanA upadeza jAtaanubhava para racAyelA hatA. AthI temanAM bhanA Aje paNa bhAratIya dharma ane sAhityanA amUlya vArasA gaNAya che. temaNe potAnA upadezamAM kahyuM che ke Izvarane zodhavA vividha tIrthAMmAM pharavAnI ke vividha nadIenA jaLamAM DUbamAM mAravAnI jarUra nathI. Izvarane zodhavA mATe AtmAne DhaDhALavA joIe, mAnavIe peAtAnA aMtaramAM ja satyanI zodha karavI joIe. temaNe saMsAratyAga karavA karatAM gRhasthajIvananA mahimA gAI dareka mAnavIne saspeMsAramAM rahI nItimaya jIvana jIvavAnA upadeza ApyA che.. temaNe nirbhaya rIte hiMdu ane muslimeAnA AcAravicArA upara peAtAnAM bhajana dvArA AkarA prahAro karyAM hovAthI teone hiMdu ane muslima prAnA meATA va nAstika tarIke oLakhAvatA hatA. tema chatAM mane prazna upara temanA upadezanI vyApaka asara thaI hatI tethI temanA mRtyu bAda hiMdu musalamAna ane temane potAnA saMta tarIke mAnavA dAvA kare che.' Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo nAnake zIkhadharmanA sthApaka paMjAbane A saMta kabIranA samakAlIna hatA (I. sa. 1469thI 1538) kabIra ane nAnakanA upadezamAM ghaNuM ja sAmya raheluM teo pitAnA gRhasthajIvana daramyAna aneka hiMdumuslima saMtinA paricayamAM AvyA hatA. AthI temanA para hiMdu saMtone upadeza tathA sUphIsaMtonA tattvajJAnanI vadhAre asara paDI hatI. temaNe pitAnA upadezamAM ekezvaravAda ane gurumahimA gAyo che. temaNe samAjane japayajJanuM mahatva samajAvI bhaktimArgane mahimA vadhAryo. temane upadeza ja5chanA nAme oLakhAya che. teo varNabheda ke mUrtipUjAne svIkAratA nathI. teo jIvananI pavitratAne karmakAMDa karatAM vadhAre mahattva Ape che. saMnyAsane mahattva ApatA nathI paNa gRhasthajIvananA Adarzo apanAvI satyanI zodhanA mArge javAnuM kahe che. temaNe pitAnA jIvanakALa daramyAna bhArata ane bhArata bahAranAM aneka tIrthasthAnamAM paryaTane karI pitAnA japayajJane mahimA gAve. tenA pariNAme hiMdumuslima aneka temanA ziSya banyA. temaNe hiMdumuslima ekatA sAdhavA samagra jIvanakALa daramyAna prayatna karyA. tulasIdAsa tulasIdAse vAlmIki rAmAyaNanI mULakathAne vaphAdAra rahI potAnI AgavI rIte samAjamAM rAmamahimA gA---rAmabhaktine mahimA vadhAryo. Aje paNa uttara bhAratamAM tulasIkRta rIvaritamAnasanI copAIo ghaNI ja lokapriya che. teo janme kAnyakuzvanA brAhmaNa hatA. temaNe rAmAyaNane eka vizALa dharmagraMtha tarIke samAjanI AgaLa rajU karI bhaktimArgane vikasAvyuM. rAmAyaNa dvArA temaNe gRhasthajIvananA Adarzo samAjane samajavyA. "rAmacaritamAnasa' e temanI atyaMta kapriya racanA che. temaNe potAnA upadezamAM nAmasmaraNa ane gurune mahatva ApI samAjanA nIcalA vargane lokabhASAmAM bhaktine mahimA bhajano dvArA samajAvI varNabhedane dUra karavA prayatna karyA. suradAsa - bhaktirasathI mahekatuM A yuganuM uttama pu5 te bhakta suradAsa. temanuM janmanAma bilvamaMgala hatuM. temanA gRhasthajIvana vize keTalIka daMtakathAo Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa7 pracalita che. kahevAya che ke patnI uparanA atizaya mehamAMthI temanAmAM vairAgyabhAva jAge. saMsAra upara tiraskAra utpanna thatAM temaNe potAnA svahaste pitAnA cakSune nAza karyo hato. teo kRSNanA parama bhakta hoI, temaNe pitAnAM kAvyo dvArA kRSNabhaktine mahimA gAya. kRSNabhakta kaviomAM suradAsa samagra bhAratamAM agragaNya sthAna dharAve che. temanAM padamAM kRSNabhakti ane zRMgArarasane sumeLa sadhAyela che. temaNe kRSNanI bALalIlAone suMdara citAra potAnA kAvya dvArA Ape che. temanAM kAvya kRSNabhaktithI taraboLa hovA chatAM temAM IzvaramilananI tIvra arajU dekhAya che. teo eka padamAM jaNAve che ke akhiyAM haridarasana kI pyAsI. dekho cAhata kamalanayana ke nizadina rahata udAsI" temanA bIjA eka padamAM temaNe kahyuM che ke "sabase UMcI prema sagAI" A dvArA bhakta prabhunI sAthe sAcI sagAI bAMdhavA tatpara che ema rajUAta karI bhakti dvArA jIvanamAM AnaMda ane ullAsa meLavAya che tema teo jaNAve che. temanI racanAo "sUrasAgara' nAmanA graMthamAM saMgrahavAmAM AvI che. suradAsanAM pade kevaLa hiMdI sAhityanuM nahi paNa samagra bhAratIya sAhityanuM aNamola ghareNuM che. Aje paNa bhAratanAM aneka vaiSNavamaMdiramAM savArasAMja kIrtanarUpe suradAsanAM pade vividha rAgomAM gavAya che. kahevAya che ke mugala bAdazAha akabara paNa suradAsanAM padethI ghaNuM ja prabhAvita thayA hatA. anya saMte uttara bhAratanI jema gujarAtamAM paNa tenI saravANI phUTI hatI. A saMtaparaMparAmAM narasiMha, mIrAM, akhe ane dayArAma vagere bhaktakavio noMdhapAtra che. gujarAtane amUlya vAraso che. narasiMha mahetA e jUnAgaDhanA nAgara hatA. temanA jIvananI AsapAsa aneka daMtakathAo vaNI levAmAM AvI che. bhAbhInA maheNane kAraNe temaNe gRhatyAga karyo ane sAdhusaMtone samAgamathI kRSNabhakta banyA. narasiMhe vyavasthita zikSaNa lIdhuM na hatuM chatAM temanI racanAmAM tatvajJAnanI UMDI sUjha maLe che. eka padamAM kahe che ke "nIrakhane gaganamAM koNa ghUmI rahma, e ja huM e ja huM zabda bele" narasiMha jJAnI hovA chatAM bhagavAnane bhakta hatA ane bhakto kadI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma meAkSanI icchA karatA nathI paNa pharI pharI bhakti karavAnI taka maLe ema icchatA hoya che. AthI ja te eka padamAM kahe che ke 58 harinA jana te! mukti na mAge mAge janamajanama avatAra re" temanu vaiSNavajananuM pada tA gAMdhIjInuM parama priya pa6 hatuM. te Aje AMtararASTriya khyAti pAmyuM che. narasiMhanAM prabhAtiyAM Aje paNa gujarAtamAM gheraghera gavAya che. narasiMha pachI Ave che mIrAMbAI. te rajapUta kanyA hovA chatAM ane sAsariyAM zivabhakta hovA chatAM A strIkavie giradharageApAlanI bhaktinA mahimA gAyA. narisa MhanI jema kRSNabhakta mIrAMnAM pado paNa bhAratabharamAM gheraghera gavAya che. suradAsanI racanAenI jema temanI racanAmAM paNa kRSNamilananI ArajU ane tIvra virahavedanA vartAya che, teo eka padamAM kahe che ke premanI, premanI, premanI re mane vAgI kaTArI premanI' tA khIjA eka padamAM kahe che ke mere te giradharageApAla, dUsarA na kAI" ........ mane cAkara rAkhAjI giradhArI lAlA cAkara rAkheAjI cAkara rahIzuM ..... nIta UThe darazana pA vRMdAvanamAM mIrAMbAI zrI geAMsAIjIne ThapakA ApatAM kahe che ke "Aja lagI ema huM jAtI ke vrajamAM kRSNa puruSa che eka, vRMdAvana vasI hajI puruSa rahyA che. dhanya tamArA viveka" mIrAMbAI pachI Ave che vedAMtI kavi akhA. te pete amadAvAdanA sAnI hatA. te rAjyanI nekarImAM hovA chatAM jJAtijanAnA vartAvathI tene saspeMsAra para vairAgya jAgyA hatA. guruMnI zodha teNe aneka tIrthomAM karI paNa satra tene sAdhusatAmAM ADaMbara ane pAkhaMDa dekhAyAM. teNe potAnA chappA dvArA sAdhusa tAnAM pAkhaDA khullAM pADavAM, tenA chappAomAM sIdhA jJAnamArga jovA maLe che. te eka padamAM kahe che ke tilaka karatAM trepana vahyAM, japamALAnAM nAkAM gayAM. tIratha pharI pharI thAkayAM caraNu, tAya na pahAMcyA harine zaraNu' Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma bIje eka ThekANe te lakhe che ke guru kIdhA meM gokuLanAtha, gharaDA baLadane ghAlI nAthA kathA sUNIne phUTyA kAne toya na AvyuM brahmajJAna" eka mUrakhane evI Teva paththara eTalA pUje deva TUMkamAM akhAnI racanAmAM koI zuddha bhaktinI chAMTa ke bhagavAnanA virahanI vedanA jovA maLatI nathI paNa tenI kavitAmAM bhArobhAra tatvajJAna nItare che. vaDodarAnA nAgara brAhmaNa kavi premAnaMde paNa gujarAtane bhArebhAra bhaktirasanuM pAna karAvyuM che. temaNe pitAnAM AkhyAne dvArA bhaktirasanuM jharaNuM" vahetuM rAkhyuM. temanAM AkhyAnAne mULa viSaya dharmakathAo che. kahevAya che ke kavi premAnaMda kathA karatAM karatAM eka rasamAMthI bIjA rasamAM saraLatAthI sarI jetA. te dhAre tyAre samagra zrotAjanane hasAvatA ane dhAre tyAre samagra zrotAjanane raDAvI zakatA. temanAM AkhyAne okhAharaNa, sudAmAcaritra, mAmeruM rukimaNIharaNa, allAdaAkhyAna, govardhanalIlA vagere gujarAtI sAhityanAM aNamela ratna che. A sarvemAM temaNe kRSNacaritrane mahimA gAya che. kRSNabhaktine mahimA gAtAM, gAtAM teo eka sthaLe lakhe che ke "saMpUTa trAMbAnI DAbalIne, temAM bALamukundajI, kaThe hAra karIne rAkhyA dAmodara naMdanaMdajI mosALAnI sAmagrImAM tilakane tulasI mALajI narasaiye nirbhaya che je bhagavaze zrI gopALajI (mAmeruM) Ama kavi premAnaMde gujarAtamAM harikathAne mahimA vadhAryo ane e sAthe bhaktine jIvaMta rAkhI. vaDodarAnA nAgara brAhmaNa kavi premAnaMdanI mAphaka DabhoI (ji. vaDodarA)nA bhaktakavi dayArAme paNa kRSNabhaktine mahimA potAnI garabIo dvArA gujarAtamAM gheraghera guMjato karyo. temaNe potAnAM kAvyomAM rAdhAkRSNano zRMgArabhakti gAI che. kRSNabhaktino mahimA gAtAM teo lakhe che ke Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo huM zuM jANuM je vahAle bhujamAM zuM dIThuM vAre vAre sAmuM bhALe mukha lAge mIThuM cIta tuM zIdane ciMtA dhare kRSNane karavuM hoya te kare UbhA raho te kahuM vAtaDI bihArIlAla, tama mATe gALI che meM jAtaDI bihArIlAla ! zyAma raMga samIpe na jAvuM mAre Aja thakI temaNe puSTisaMpradAyane lagatA aneka graMtho racyA che. temAM "rasikavallabha' ane "bhaktipoSaNa e neMdhapAtra graMtha che. teo gujarAtamAM baMsIbala'nA hulAmaNuM nAme prakhyAta che. A saMgItapremI kavie premapraga9bha banIne kRSNajIvananA aneka prasaMge zRMgArarasamAM utArela che. gujarAtanI jema mahArASTramAM paNa aneka saMtoe bhaktinuM jharaNuM vahetuM karyuM hatuM. mahArASTranI saMtaparaMparAmAM ekanAtha, jJAnadeva, nAmadeva, tukArAma ane rAmadAsa svAmI vagere nedhapAtra saMte che. ekanAthe varNabheda svIkAryuM nathI. temaNe bhAgavatanuM kAvyamAM rUpAMtara karyuM. jJAnadeva nAthasaMpradAyanA pracAraka hatA. temaNe marAThImAM lakhelI gItA "jJAnezvarI' tarIke oLakhAya che. saMta nAmadeva e jJAnadevanA samakAlIna hatA. jJAnadevanI jema temanI bhakti paNa jJAna ane vairAgyathI bharapUra che. nAmadeve viThobAnI bhakti cheka paMjAba sudhI lokapriya banAvI. zivAjInA guru samartha rAmadAsa svAmIe mahArASTranA samAjamAM dharmanuM maitanya TakAvI rAkhavAmAM mahattvano phALo Apyo hato. temane upadeza "dAsabodha" nAmanA graMthamAM saMgrahavAmAM Avela che. saMta tukArAma mahArASTranA ghaNuM ja lokapriya saMta che. mahArASTranI sAmAnya janatA upara temanI vANInI jAduI asara vartAya che. paMDharapuranA viThebAnA te paramabhakta. temanAM bhajane temanA anubhava para racAyelAM che. temAM IzvaramAM asIma zraddhA, pitAnI truTIo, bhagavAna mATenI tIvra ArajU vartAya che. temanAM kAvya abhaMge tarIke oLakhAya che. A abhaMge ghaNuM ja UMcI kakSAnA che ane mahArASTranI sAmAnya janatAmAM tenI tIvra asara paDelI che. temanA A aMge marAThI sAhityanuM -sarvottama dhana gaNAya che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudhamI 61 baMgALamAM paNa A samaye vaiSNavabhaktinuM tIvra moju pharI vaLyuM hatuM. baMgALamAM bhaktiparaMparA jALavI rAkhavAmAM jayadeva, caitanya, caMDIdAsa, vidyApati vagerenuM sthAna mokhare che. 12mA saikAmAM thaI gayela kavi jayadeva Adarza bhakta ane praNayI manAtA. temanuM "gItagoviMda' kAvya bhaktirasathI taraboLa kAvya che. rAdhAkRSNanI bhaktine mahimA vadhAravAmAM "gItagoviMda' kevaLa baMgALamAM ja nahi, paNa samagra bhAratabharamAM mahattvane bhAga bhajavyo che. caitanya bhAratabharamAM pharIne kRSNabhaktino mahimA gAyo. temaNe baharibela maMtrane vahete karyo. caMDIdAsa Adarza premI hatA. rAjakInI dhobaNane potAnA premanuM pratIka banAvI premane AdhyAtmika svarUpa ApyuM. temaNe rAdhAkRSNanI bhakti gAI che. kahevAya che ke temaNe bhaktine khAtara hAthInA paga nIce kacaDAIne zahAdata vahorI hatI. caMDIdAsa pachI baMgALanI saMtaparaMparAmAM vidyApati agrasthAne che. teo caMDIdAsanA samakAlIna hatA. teo saMskRta bhASAnA vidvAna hatA. temanI kulapaMraparA zaivadharmI hovA chatAM teo kRSNabhaktinA raMge raMgAyA hatA. temanA padamAM kRSNavirahanI vedanA vartAya che. A saMte uparAMta baMgALamAM astitva dharAvatA "bAula saMpradAye sAmAnya janatAmAM bhaktine mahimA vadhAryo hato. bAula bhakto saMsArathI vimukha rahI bhaktimAM lIna thaI jatA hatA. "bAula'ne sAmAnya artha jIvanamukta e ghaTAvAya che. teo varNabhedamAM mAnatA nathI. A yuganI dharmabhAvanAmAM Izvarabhakti ane ekezvaravAda kendrasthAne che. samAjanA nIcalA tharamAMthI AvyA hovA chatAM tenI vANImAM saMskAritA jovA maLe che. te samAjanA prANa che. teo pitAnA Adarzo ane upadeza dvArA saMskRtinA vaheNane satata cAlu rAkhe che, samAjane cetanavaMta banAve che. A samaye dareka saMtoe potAnI rIte hiMdudhama nA mukhya siddhAMtone samajI leAkabhASAmAM ekezvaravAda ane gurumahimA gAve che. dareka saMte Izvarane rAma, kRNa, viThebA vagere svarUpe svIkArI temanI bhaktine vikasAvI che. vividha devadevIone badale ahIM eka ja paramAtmAnI upAsanA jovA maLe che. A samaye lokone samajAyuM ke rAma ane rahIma eka che. Izvara kaI eka ja vyakti ke varNane nathI. Izvarane mana brAhmaNa, kSatriya, vaizya, camAra, vaNakara, kuMbhAra ke anya sarva sarakhA che. mAnavI e sahu prathama mAnavI che, pachI hiMdu ke musalamAna. viSNu, rAma, rahIma, allAha vagere eka ja devanAM judAM judAM nAma che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo A samaye saMtoe lokabhASAmAM gurumahimA varNavyo hovAthI prAdezika bhASAnuM mahatva vadhyuM. tenA lIdhe samAjanA upekSita vargomAM paNa dharmabhAvanA vikasI. akhA jevA aneka saMtoe sAcA gurunI zodha karavA prayatna karyA, pariNAme daMbhI guruonAM pAkhaMDa samAja AgaLa chatAM thayAM. samAjamAM dhArmika -sabhAnatA AvavAthI saMtanI vANI temanA hRdayanA UMDANamAM UtarI gaI. tenA pariNAme nAtajAtanA bhedabhAva dUra karI samAjamAM samAnatA ANavAnI tamannA prajAmAM jAgrata thaI. A yugamAM ghaNuM ajJAta saMto ane lokakavioe pitAnI sAdI sIdhI bhASAmAM racanAo karI bhaktine pravAha vahete rAkhe. AmAM kevaLa hiMduone phALo hato ema nahi. aneka muslima saMtoe paNa samAjamAM dhArmika cetanA TakAvI rAkhavAmAM mahattavane bhAga bhajavyuM che. TUMkamAM A samaye teo mArga bhUlelI prajAne sanmArge vALavA prayatna karI sAcA dharmanuM jJAna ApyuM. teo aneka prakAranA rAjakIya avarene sAmane karI pitAnA kAryane cAlu rAkhyuM. AnI asara mitra, dharma, bhASA, sAhitya upara vartAvA lAgI. samAjamAM vividha varNo vacce mukta vahevAra ane AtmazraddhA vadhyAM. Ama hiMdudharmanA vikAsamAM prAMti prApta thayelA judA judA saMtoe mahattvane kALo Apyo hato. A sarva satae rAjakIya atyAcAranA A yugamAM jJAna ane bhaktinA dIvaDA pragaTAvI ekezvaravAda ane gurumahimA vikasAvyo. temane prayatnothI ja hiMdudharmane vedakALathI cAlu raheze pravAha TakI zako. maraNatolA sthitimAM mukAyelA hiMdudharmane navajIvana maLyuM. AthI ja hiMdusaMskRti e satanI saMskRti kahevAya che. navajAgRtine yuga hiMdudharma e kevaLa veda, purANe ke sAdhusaMtone dharma nathI, paraMtu arvAcIna sudhArakane dharma paNa che. arvAcIna sudhArakoe paNa hiMdudharmane vikAsamAM noMdhapAtra phALo Apyo che. 19mI sadInI zarUAtamAM ApaNA dezamAM je navajAgRti AvI tenI asara ApaNI dharmabhAvanA para paNa paDI. pazcimanI asara nIce navI keLavaNu pAmelA ApaNuM sudhArakee nAtajAta ane saMpradAyanA bhedabhAva cheDI daIne vizvakuTuMba ane vizvamAnavane Adarza rajU karyo. A navI vicArasaraNInA mULamAM aMgrejI keLavaNa hatI. aMgrejI keLavaNInAM traNa ta - hatAM (1) pAzcAtya dharmagraMthone abhyAsa. (2) pAzcAtya vijJAna ane darzane Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma -abhyAsa. (3) ApaNA prAcIna dharmazAstro ne darzananA abhyAsa. A prakAranA abhyAsathI ApaNumAM aitihAsika dRSTi pragaTa thaI ane sarvadharma samabhAvanI bhAvanA pedA thaI. A navI keLavaNIe ApaNuM pitAnI samRddhinuM bhAna karAvavAmAM dIpakanI garaja sArI. A yuganA prathama tirdhara che sahajAnaMda svAmI. teo pote ayodhyA pAsenA chapaiyA gAmamAM janmyA hovA chatAM temaNe gujarAtanA saurASTra vibhAgane pitAnI karmabhUmi banAvI hatI. bALapaNathI ja vairAgyanI vRtti dharAvatA dhanazyAme rAmAnaMda svAmI pAse dIkSA laI dharmasudhAraNAnuM kArya AraMvyuM. pitAnI vicArasaraNImAM sahajAnaMda bhAgavatadharmane navuM svarUpa AvyuM. temaNe uddhavasaMpradAya sthApyo, je samaya jatAM samagra bhAratamAM svAmInArAyaNasaMpradAya tarIke prakhyAta tha. Aje te yuropa ane amerikAmAM paNa svAmInArAyaNasaMpradAyane pracAra sArI rIte thavA lAge che. A saMpradAyamAM khAsa karIne zramajIvI varga-luhAra, darajI, sonI, suthAra vagerene sthAna maLyuM. saurASTranI mAthAbhAre gaNutI kAThI kAmane sahajAnaMde pitAnA upadezathI vaza karI. temane upadeza zikSApatrI' ane vacanAmRta' nAmanA graMthamAM samAvI levAmAM Avyo che. A yuganA bIjA tirdhara che rAjA rAmamohana rAya. bhAratanI dharmasudhAraNanI caLavaLanA rAjA rAmamohana rAya aruNa kahevAya che. temaNe saMskRta, phArasI, aMgrejI vagere bhASAone UMDo abhyAsa karyo hato. temanA vyaktitvane ghaDavAmAM phArasI ane aMgrejIe mahattvano bhAga bhajavyo che. temaNe samAjamAM pracalita mUrtipUjA, satIprathA, bahu patnItva, karmakAMDa ane aMdhazraddhA dUra karavA AjIvana prayatna karyA. hiMdudharmanA graMthane UDe abhyAsa karIne pitAnA vicAronA pracAra mATe saMvAda kaumudI' nAmanuM mAsika zarU karyuM. temaNe upaniSadanI brahmanI vicArasaraNInA AdhAre brahmasamAja' nAmanI saMsthA sthApI. mUrtipUjA, satIprathA temaja bALakIne dUdhapItI karavAnA rivAjane baMdha karavA tanatoDa prayatna karyA. temanA prayatnane pariNAme te samayanA gavarnara-janarala leDa viliyama benTike kAyadA dvArA A prathA baMdha karAvI. aneka strIonA rAjA rAmamohana rAyane AzIrvAda maLyA. temaNe pitAnA vicArothI rAjakIya, sAmAjika ane dhArmikakSetre krAMti karI. teo pite keI dharmazAstrI ke tattvavettA na hatA. teo eka vyavahArika rAjapuruSa hatA. temaNe hiMdusamAjanA dUSaNo dUra karavA AjIvana prayatna karyA. brahmasamAjanI vicArasaraNInA anusaMdhAnamAM muMbaI ne amadAvAdamAM prArthanAsamAjanI racanA karavAmAM AvI. tene vikasAvavA nyAyamUrti mahAdeva Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo goviMda rAnaDe, bheLAnAtha sArAbhAI jevA vidvAnoe sakriya prayatna karyA. A saMsthAne mULa hetu varNabhedane InakAra, vidhavAvivAhanI chUTa, strIzikSaNa, bALalagnaprathAne niSedha vagere hatA. A saMsthAnI viziSTatA e hatI ke brahmasamAjanI mAphaka teNe hiMdusamAja sAthe saMbaMdha toDI na nAkhe. brahmasamAja ane prArthanA samAjanI sAthe sAthe paMjAba ane uttara pradezamAM maharSi dayAnaMda sarasvatIe AryasamAjanI sthApanA karI. AryasamAjanI pravRtti dvArA dayAnaMdane hetu prAcIna vedadharmane pharIthI pratiSThita karavAne ha. I. sa. 1824mAM saurASTranA morabI pAsenA TaMkArA gAmamAM janmelA dayAnaMde nAnI uMmare gRhatyAga karI virajAnaMda nAmanA guru pAse dIkSA laI dharmasudhAraNunuM kArya AraMbhaLyuM. aMdhazraddhA, vahema, mUrtipUjA, bALalagna ne sAmAjika rUDhio sAme baMDa uThAvyuM. strIzikSaNanI himAyata karI hiMdudharmanA rakSaNanI bhAvanA keLavI. gujarAtamAM janmelA A sudhArake paMjAba ane uttara bhAratamAM prAcIna vedadharmane punaH pratiSThita karavA tathA rASTriya zikSaNane vega ApavA prayatna karyA ane temAM ja temanuM akALe avasAna thayuM. temane upadeza "satyaprakAza nAmanA graMthamAM saMgrahavAmAM AvyuM che. AryasamAjanI asara paMjAba ane uttara bhAratamAM vizeSa che. A yuganI sAmAjika ane dhArmika vicArasaraNIne palaTI nAkhavAmAM zrImatI enI besaMTe thiyosophIkala sosAyaTI dvArA noMdhapAtra phALo ApyuM. teo strIzikSaNanA prakhara himAyatI hatAM. hiMdudharmanAM sudhAraka manAtAM. banArasamAM hiMdu kolejanI sthApanA thaI. bhAratIya saMskRtinA pracAra mATe eNnI besaMTe dezavidezamAM aneka kendro zarU karyA hatAM. bhAratanI navajAgRtimAM thisephI dvArA meDama bleTaskI ane enI besaMTane phALe noMdhapAtra che. A yuganI sarvottama bheTa te svAmI rAmakRSNa paramahaMsa ane svAmI vivekAnaMda che. A guruziSyanI joDIe bhAratIya saMskRtine pratiSThita karavAmAM noMdhapAtra bhAga bhajavyuM che. bALapaNathI ja svAmI rAmakRSNa saMnyastanA mArge hatA. I. sa. 1836mAM baMgALanA hugalI jillAnA kumArapukura gAmamAM janmelA A bALakanA pitAnuM nAma khudIrAma caTTopAdhyAya ane mAtAnuM nAma caMdramaNidevI hatuM. temaNe kalakattAnAM kAlI mAtAnA pUjArI tarIke kArya karatAM karatAM mAnavadharmane, upadeza vaheto karyo. temanA upadezane mukhya hetu sarvadharma samabhAvanAne tathA satyanuM svarUpa samajavAnuM hatuM. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharma svAmI rAmakRSNanA kAryane temanA ziSya svAmI vivekAnaMde AgaLa dhapAvyuM. temaNe samagra jagatamAM bhAratIya saMskRtinI vijayapatAkA laherAvI. I. sa. 1863mAM vijaya kalakattAnA datta kuTuMbamAM janmelA vivekAnaMdanA pitAnuM nAma vizvanAtha ane mAtAnuM nAma bhuvanezvarI hatuM. temanuM janmanuM nAma narendranAtha hatuM. kAyadAne abhyAsa karatAM karatAM teo svAmI rAmakRSNanI pratibhAthI AkarSAyA. saMnyasta dhAraNa karI dharmasudhAraNAnuM kArya AraMvyuM. amerikAnA zikAge zaheramAM bharAyelI vizvadharma pariSadamAM hAjarI ApI, temaNe pitAnA pravacanathI sarvane bhAratIya saMskRti tarapha AkarSA, UThe, jAgo ane dhyeyanI prApti na thAya tyAM sudhI japIne besaze nahi e emane jIvanamaMtra hatA. temaNe potAnA svaprayatnathI ALasamAM sapaDAyelA samagra bhArata dezane jAgrata karyo. 39 varSanuM TUMkuM AyuSya bhegavI pitAnI suvAsa samagra vizvamAM phelAvI temaNe nazvaradehane tyAga karyo. temaNe hiMdudharmamAM nUtana cetanA ANuM. temanuM kArya temanI ziSyA bhaginI niveditAe AgaLa dhapAvyuM. vivekAnaMdanI jema svAmI rAmatIrthe paNa dezavidezamAM pharI hiMdusaMskRtinI pratiSThA karI. A yuganI bIjI sarvottama bheTa te ravIndranAtha TAgora. pazcimanI saMskRti tarapha vaLelI bhAratIya prajAne temaNe yogya mArge vALavAnuM mahatvanuM kArya karyuM. vizvamAnava" ane gItAMjali' graMthe dvArA IzvaranI sAcI oLakha kevI rIte thAya tene vizvanI prajAne khyAla Apyo. temaNe zAMtiniketanamAM vizvabhAratI' nAmanI saMsthA zarU karI zikSaNanA kSetramAM avanavA prayogo zarU karyA. temaNe navA yuganA saMdezane samajIne hiMdudharmabhAvanAne navuM svarUpa ApyuM. bhAratIya prajAnI cetanAne navA mArge vALI. A yuganuM amUlya ratna te rASTrapitA mahAtmA gAMdhI. teo satya ane ahiMsAnA mahAna payagaMbara hatA. bhAratanI svataMtratAnA ghaDavaiyA hatA. gAMdhIjI pita karmayogI hatA. gAMdhIjInuM samagra jIvana gItAnA karmayogane mUrtimaMta banAve che. temanA jIvananuM mukhya dhyeya ahiMsA, satyanI kheja, IzvaramAM parama zraddhA, tenI IcchAne AdhIna thavuM ane mAnavajAtanA kalyANanAM kAryo karavAM e hatuM. gAMdhIjInA mate hiMdudharma e satyanI zodha mATenuM amUlya sAdhana che. teo kahetA ke ahiMdudharma eTale ahiMsAnA mArge satyanI zodha." gAMdhIjInA ahiMsAnA siddhAtamAM jIvadayAnI bhAvanA samAyelI che. bhA. 5. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka bhAratIya dho gAMdhIjIe daridranArAyaNanI sevAmAM yugadharma joyA. teeka mAnatA ke bhAratamAM pracalita jJAtiprathA varNAzramadharma nuM vikRta svarUpa che. tenA pariNAme uddabhavelI aspRzyatA e hiMdudharma nu kalaMka che. tethI temaNe vaNu bhedane vakhADI kADhI vadharmImAM rahelI sanAtana dharmabhAvanAne vikasAvavA ane aspRzyatAnivAraNanI caLavaLa dvArA samAjamAM rahelA UMcanIcanA bheda dUra karavA prayatna karyA. te kahetA ke "Izvare sarjelA badhA jIvAmAM manuSya eka evu prANI che ke te Izvarane-- peAtAnA sarjanahArane--eALakhI zake che. mAnavajIvananuM mukhya dhyeya kevaLa khAvuMpIvuM, paraNavuM, prajotpatti karavI ane sa Mpatti prApta karavI e nathI paNa AtmAnI zuddhi dvArA Izvarane oLakhavA ane IzvaranI samIpa laI jAya tevAM kAryAM karavAnu che." gAMdhIjI zArIrika zramanA AgrahI hatA. temaNe joyuM ke mAnavImAM zramajIvananuM mahattva ghaTatAM gAmaDAM tUTI rahyAM che, ane gAmaDAMnA bhoge zaheza vikase che. AthI temaNe grAmeAdyoganA punaruddhAranuM kArya AraMbhI daradranArAyaNanI cetanAne Dha DhALavA kamara kasI. A sAthe agrejonA AgamanathI bhAratIya prajAmAM svadezInI bhAvanA je kuMThita thaI gaI hatI tene cetanavaMtI banAvI. temanI dharma bhAvanAmAM zikSaNa, rAjanIti, sAMpradAyikatA vageremAM zuddhatA ANavAnI vRtti rahelI che. temanA draSTikANu pAtAnA dharma pratye parama zraddhA rAkhavAnI sAthe khIjA dharmo tarapha sahiSNu rahevuM te che. teo mAnatA ke dareka mAnavImAM evI zraddhA hovI jAIe ke duniyAnA ekeeka dha IzvaranI samIpa laI janAra vAhana che. Ama gAMdhIjI peAtAnA samagrajIvana daramyAna gItAnA sa dezane mUrtima ta banAve che. gAMdhIjIne prema dhruvaLa vizvanAM mAnavIe pUratA nathI paNa vizvanI samagra jIvasRSTi sudhI vistaryo che. gAMdhIjIe zarU karelu kArya vitAbAjIe upADI lIdhu, svataMtratA AvyA bAda ApaNA samAjamAM vizvayuddhane kAraNe garIbI ane amIrInA je tItra bheda paDayA hatA tene dUra karavA sarvodaya samAja ane bhUdAnayajJanI yojanA zarU karo, temaNe bhAratIya janatAne prathama satra ApyA H khAla bhagata jaya jagata" ane chavA ne jIvavA do." sAduM jIvana ane ucca vicAranA Adarza prajA samakSa mUkayo, upaniSado ane gItAnA artha navA jamAnAnI jarUriyAta pramANe rajU karyo. maharSi aravi Mde dakSiNa bhAratamAM peDicerImAM Azrama sthApI pUrNa yAganI pratiSThA karI. peDicerInA maharSi araviMdanA Azrama Aje samagra vizvamAM bhAratane gaurava apAvI rahela che. DI. sarvapallI rAdhAkRSNane paNa potAnA lekhA ane pravacaneA dvArA pUrva ane pazcimanI sa MskRtinA samanvaya sAdhavA prayatna karyAM che. navI duniyAmAM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he dudha 37 ApaNane kevA dharmanI jarUra paDaze tenA temaNe saceTa khyAla Apyo che. AjanI duniyAmAM dharmAMnA ekAMgI sabhyAsa khataranAka nIvaDaze tevuM jaNAvI temaNe dharmonA milananI bhUmikA rajU karI che. Ama arvAcIna dharma sudhAkAnA prayatnathI ApaNI dharma pratyenI dRSTimAM nIce mujabanA pheraphAra thayA H (1) aitihAsika dRSTie dharmanuM avalAkana. (2) matAndhatAnA tyAga. (3) sadharma samabhAva, (4) sadharma ane saMpradAyanI imArata satyanI eka ja IMTa upara racAyelI che tevI mAnyatA pravartI. (5) vizvabaMdhutva ane vizvapremanI bhAvanAnA ApaNAmAM vikAsa thayo. TUMkamAM dezakAlane anusaratA bhAratamAM arvAcIna dharma sudhArAnA prayatnothI sanAtana hiMdudharma nu caitanya nUtana svarUpe jIvatuM jAgatuM jovA maLe che te bhAratIya saMskRtinI viziSTatA che. AcArya, navInacaMdra, A. desAI, ha, va. dhruva, AnaMdazaMkara. bA. nAyaka, cInubhAI. ja. ane bhaTTa, panubhAI. nA. zelata, bhAratIbahena sarvapallI rAdhAkRSNana sena kSitimAhana Keith, A, B. Sharma, D. S. 2. saMdbhagraMthA gujarAtanA dharma saMpradAya, amadAvAda. 1983 hiMdanA AcAryo, amadAvAda. 1944 hiMdu vedha, vaDAdarA. 1960 jagatanA dharmonI vikAsarekhA, amadAvAda. 1972 bhAratIya saskArI, amadAvAda. 1983 1. hiMdu jIvanadarzana, amadAvAda. 1957 2. dharmAnuM milana, amadAvAda. 1943 madhya yuganI sAdhanAdhArA (anu. jayaMtIlAla AcArya), amadAvAda. 1956 Religion and Philosophy of the Vedas and Upanisads. Oxford. 1925 Hinduism Through the Ages, Bombay. 1956 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAyo: (saMkSipta paricaya) hiMdudharmamAM AcAryo ane satae bhaktimArgane mahimA vadhAryo. bhaktimArgane be meTA pravAha che zaiva ane vaiSNava. bhaktimArgane bIjA je nAnA nAnA saMpradAye che temAMnA moTA bhAgane samAveza A be moTA pravAhamAM thaI jAya che. dA. ta. rAmabhakti, dattAtreyabhakti vagerene vaiSNava bhaktimArgamAM ane gaNezabhakti, kArtikeyabhakti vagerene zaiva bhaktimArgamAM. eTale zaiva ane vaiSNava be dharmone abhyAsa karavAthI bhAratamAM pracalita bhaktimArganuM saMpUrNa svarUpa. samajAI jAya che. zivasaMpradAya bhAratanA dhArmika ItihAsamAM zaivadharma paNa mULamAM te bhaktisaMpradAya ja che. vaiSNava saMpradAyamAM bhakti rasa svarUpe jovA maLe che. jyAre zaivasaMpradAyamAM bhakti ga svarUpe jovA maLe che. - sAmAnyataH ema manAtuM ke RgvadanA rUdranI kalpanAmAMthI samaya jatAM zivapUjA vikasI paNa harappA ane mehe-jo-daDe tathA lothalamAMthI maLelA avazeSa uparathI jaNAya che ke zivapUjA judA judA svarUpe gledakAla pahelAM paNa pracalita hatI. prApha vedakAlIna saMskRtimAM liMgapUjA pracalita hatI. vedamAM ApaNane zivapUjAnuM pratyakSa svarUpa jovA maLatuM nathI paNa rUdradevane udezIne karAyelI prArthanAo maLe che. RvedamAM rudra pitAnAM tejomaya bANa svarga ne pRthvI upara pheMke che evuM varNana maLe che. e potAnA AyudhathI gAya ne manuSyane saMhAra kare che evI kalpanA karavAmAM AvI che. pazuonA rakSaNa mATe A devane vAraMvAra prArthanAo karavAmAM AvI che. te bALakane paNa rogathI mukta, kare che ema mAnI vedamAM prArthanA karela che. A samaye evI paNa eka mAnyatA pracalita hatI ke rudranI kRpAthI leke rogamukta bane che. Ama RdamAM rudranI pUjA pAlaka zakti tarIke ane vinAzaka mahAzakti tarIke thatI. te pazuo. ane vanaspatione deva manAte. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdu dharmanA vividha saMpradAya (saMkSipta paricaya) yajurvedamAM rudranI upAsanA bahu spaSTa rIte jovA maLe che. temAM to zatarudriya nAmane A vibhAga che. zaivasaMpradAyamAM A zatarudriyanuM sthAna ghaNuM moTuM che. e zaivasaMpradAyane AdyagraMtha che ema kahI zakAya. yajurvedamAM rudranuM zivatva mAtra rogane nAza karavAmAM ke bAhya bhayathI bhaktanuM rakSaNa karavAmAM samApta thatuM nathI paNa te pApanAzaka paNa bane che. ahIM rukanuM vikAsa pAmeluM svarUpa jovA maLe che. ahIM tene girIza kahevAmAM Avela che. Ane artha parvata para ziyana karavAvALA' e thAya che. vedane A rudramAM auSadhionA cikitsakanuM svarUpa dekhAya che. te pazuonuM rakSaNa karatA hoI pazupati" paNa kahevAya che. samaya jatAM rudranuM kSetra vizALa banyuM. te dizAonA pati tarIke oLakhAvA lAgyA. atharvavedamAM rudranI bhAvanA judA prakAre khIle che. zivanAM keTalAMka navAM nAma pracAramAM Ave che. te bhava ane zarvane nAmathI oLakhAtA thayA. ahIM eka maMtramAM badhAM nakSatra ane caMdra rudranA tAbAmAM che ema kahyuM che. zatapatha brAhmaNa ane kauSItakI brAhmaNa (6-1-9)mAM rUdrane uSAne putre kahyo che ane e jagyA pachI ene prajApatie bhava, zarva, pazupati, ugra, rudra, mahAdeva, IzAna ane azani (vIjaLI) ema ATha nAma ApyAne ullekha che. pAraskara gRhyasUtramAM (3-15) mArge jatAM, cauTAmAM jatAM, nadI oLaMgatAM, vahANamAM besatAM, araNyamAM praveza karatAM, parvata upara caDatAM, gauzALA pAsethI pasAra thatAM rudrane namaskAra karavAnuM kahyuM che. upaniSade ane pachInA samayamAM zaivasaMpradAyamAM yoga ane bhaktine sumeLa sadhA. upaniSadamAM jene brahma mAnya che te ja deva ahIM ziva, maheza, mahAdeva tarIke oLakhAvA lAge. mahAbhAratanA samayamAM mUrtipUjA karatAM liMgapUjanuM mahattva savizeSa dekhAya che. Ama dhIredhIre kalyANakArI zivanI kalpanA vikasI. rudra gaNa pati tema ja niSAdonA pati tarIke oLakhAvA lAgyA. samaya jatAM rudranAM ATha nAma ane pachI bAra nAma pracalita thayAM. mahAbhAratamAM eka sthaLe ema kahevAmAM AvyuM ke brahmAnA kapALamAMthI rudrane janma thayo. A ja mahAkAvyamAM bIjI jagyAe ema kahevAmAM AvyuM che ke "rudra" e brahmAne mAnasaputra che. vanaparvamAM arjuna ziva pAsethI zastro meLavavA ugra tapa kare che. tenA tapanI parIkSA karavA ziva kirAtanuM svarUpa dhAraNa kare che. arjunanI zaktithI prabhAvita thaIne ziva arjunane pitAnuM pAzupatAstra Ape che. A prasaMga uparathI mahAkavi bhAratIe kirAtAjuMna" nAmanuM mahAkAvya Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo racyuM che. mahAbhAratamAM nArAyaNIparva sAthe pAzupatazAstrano ullekha che (zAntiparva a. 349 . 64). sauptika parvamAM azvatthAmAe zivanI tapazcaryA karIne pAMDavonA sainyane nAza karyo hovAnuM jaNAvyuM che. rAmAyaNamAM vAlmIki rAmane zivapUjana karatA varNave che. ApaNe jyAre paurANika yugamAM AvIe chIe tyAre zaivasaMpradAya vyavasthita thayela jovA maLe che. vAyupurANa (a. 23), liMgapurANa (a. 24), kurmapurANa (a. 53), zivapurANa (saMhitA-3 a. 5), vageremAM ziva pote ajagyA hovA chatAM temanA aneka avatAranI kathAo Apela che. etihAsika yugamAM AvIe chIe tyAre dhIredhIre rudra-zivane mahimA vadhatA jovA maLe che. liMgapUjA sAmene aNagame dhIredhIre samAjamAMthI dUra thavA lAge ane liMgane zivanA pratIka tarIke pUjavAnuM zarU thayuM. ziva mahAdeva-mAhezvara gaNavA lAgyA. emanA pazupati svarUpamAM pazu eTale jIva e pratIkArtha laI AdhyAtmika artha ghaTAvAye. samAjamAM zivanA upAsake potAne mAhezvara tarIke oLakhAvA lAgyA ema nIcenA pramANe parathI jANavA maLe che? keDephasa raje (I. sa. 45thI 78) pitAnA sikkA upara pitAne mAhezvara tarIke kahe che. sikkAnI eka bAju trizaladhArI puruSa (ziva)nuM ane bIjI bAju naMdinuM cihna jovA maLe che. kaNikkana (I. sa. 78thI 123)nA sikkA upara caturbhuja zivapratimA kotarelI che. bhAraziva rAjavIo potAne zivabhakta tarIke oLakhAvatA. teo khabhA upara ane gaLAmAM zivaliMgane rAkhatA. teo nAgajAtinA hatA. emaNe pitAnI sattA gaMgAnA taTa pradezamAM vistArI hatI. temaNe dasa azvameghayajJa karyA hatA. I. sa.nA chaThThA zatakanA AraMbhamAM thaI gayela dUNarAjA mihirakula pitAne zaivabhakta tarIke oLakhAvatA. | gujarAtamAM maitraka vaMzanA aneka rAjavIo pitAne parama mAhezvara tarIke oLakhAvatA ema maitrakakAlIna aneka tAmrapatro parathI jANavA maLe che. maitraka rAjavI zilAditya dharmAditye I. sa. 609mAM zivAlayane eka vALI ane be kSetranuM dAna ApyuM hatuM. temanAthanuM prasiddha maMdira A samaye baMdhAyuM hevAnuM manAya che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdu dharmanA vividha saMpradAye (saMkSipta paricaya) | gujarAtanA suvarNayuga samA solaMkIkAlanA rAjavIoe zaivadharmane rAjyAzraya Apyo hato. solaMkIvaMzanA AdyasthApaka mUlarAja 1le parama zivabhakta hate. A vaMzanA rAjavIoe gujarAtamAM aneka zaivamaMdire pitAnA rAjyakAla daramyAna baMdhAvyAM hatAM. vi. saM. 1343 (I. sa. 1287)ne sindrAmAM jaLavAyela tripurAntaka prazastimAM jaNAvyuM che ke "ziva lATa dezanA kAyAvarohaNamAM lakulIzarUpe avataryA. emanA cAra ziSya zika, garga, kauruSa ane maitreya hatA." bhAratamAM mUrtikalAno vikAsa thatAM guptakAlamAM ane te pachInA samayamAM zaivapratimAnuM vividha svarUpe sarjana thavA lAgyuM. zivAlayanA garbhagRhamAM zivaliMganI pratimA sthApavAmAM AvatI. paraMtu maMdiranI dIvAla upara deha svarUpa pratimAo kaMDAravAmAM AvatI. AvI pratimAo elarA, semanAtha, meDherA, zAmaLAjI tathA dakSiNa bhAratanAM aneka devamaMdiramAMthI maLI Ave che. zivanAM sAmAnya svarUpamAM caMdrazekhara, naTarAja, umA-mahezvara, ardhanArIzvara tathA viziSTa saumya svarUpamAM rAvaNanugraha, arjunanugraha saumya svarUpe tathA raudra svarUpamAM aMdhakAsurasaMhAra, tripurAntaka, yamArI, kaMkAla, bhairava, vIrabhadra vagere svarUpe bhAratamAM jude jude ThekANethI maLe che. gujarAtamAM DAI ane jhiMjhuvADAnA killAnI dIvAlo tathA daravAjAmAMthI paNa aneka zaivapratimAo maLe che. A sarva jotAM ApaNane zivanAM be prakAranAM svarUpa spaSTa rIte najare paDe che: (1) raudra (2) kalyANakArI-saumya. zivanA bhakto zivane kadIka raudra svarUpe te kadIka kalyANakArI-saumya svarUpe pUje che. sAmAnya janatAmAM evI mAnyatA pravarte che ke ziva potAnI patnI umA sAthe himAlayanA kailAsa zikhara upara vaze che. rAmAyaNamAM gaMgAvataraNanI kathAmAM svarganI gaMgAne zive potAnI jaTAmAM kevI rIte samAvI lIdhI tenuM suMdara varNana karavAmAM AvyuM che. sAmAnya janatAmAM te ghaNuM ja kapriya banyuM che. ziva pote digaMbara che. teo vyAghacarma dhAraNa kare che. temanA hAthamAM trizaLa ane Damaru hoya che. temanuM vAhana naMdI-vRSabha hoya che. vaLI evI paNa mAnyatA che ke teo smazAnamAM potAnA zarIre bhasma lagAvIne paDI rahe che.. keTalAka zivamAM agninuM svarUpa paNa kahe che. teo mAne che ke zivanI jaLAdhArI e agninI vedI ane zivanI jaTA e cakarAvA letI agninI zikhA che ane zivane gaLe bhatuM kALuM viSa te bhaDabhaDa baLatI jvALAmAM keIkavAra dekhAte dhUmane gaTe che jenAthI agni bujhAtuM nathI. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo Ama etihAsika yuganA AraMbhathI dhIredhIre samagra bhAratamAM zaivadharmane vyApaka rIte prasAra thA. samaya jatAM zaivadharmamAM vividha mate pracalita thatAM tenI judI judI zAkhAo paDI gaI. jevI ke (1) pAzupata athavA mAhezvarasaMpradAya (2) kApAlika saMpradAya (3) viDa saMpradAya (4) kAzmIrIzaiva saMpradAya (5) vIrazaiva saMpradAya (6) nAtha saMpradAya. A sarva saMpradAya potAnI AgavI vicArasaraNI tathA vividha prakAranA AcArene lIdhe dhIredhIre bhAratamAM svataMtra rIte prasaryA. (1) pAzupata athavA mAhezvara saMpradAya zaMkarAcArye potAnA bhASyamAM A saMpradAyane ullekha karela che. A uparathI jaNAya che ke zaMkarAcAryanA vakhatamAM badhA sai moTe bhAge mAhezvara tarIke oLakhAtA haze. pazupati mULa AcArya hatA. valabhInA rAjAo pitAne mAhezvara tarIke oLakhAvatA. yuAna zuAMga jemAM mAhezvara pUjA karatA hatA evAM mAhezvaranAM maMdiranuM varNana kare che. rAmAnujane bhASyamAM A saMpradAyane pazupatinA mate tarIke oLakhAvela che. A sarva uparathI jaNAya che ke prAcInakAlamAM pAzupata zabda mAhezvara peThe zivapUjaka tema ja zaivasaMpradAya ema be arthamAM vaparAtuM hoya tema lAge che. AthI ApaNe spaSTa rIte kahI zakIe ke pAzupata zabda mAhezvare sAthe saMkaLAyela che. haisUranA eka zilAlekhamAM A saMpradAyanA AdyasthApakane lakulIza" kahela che. teo gujarAtanA hatA ne DAI (ji. vaDodarA) pAse Avela kAyAvarohaNamAM (hAlanuM kAravaNa) janmelA hatA. gujarAtanA eka lekhamAM lakulIzanA rUpamAM zivanA avatAranuM varNana maLe che. vi. saM. 1343 (I. sa. 1287) sAraMgadevanA lekhamAM jaNAvyuM che ke "pAzupatasaMpradAyanA AcArya lakulIza gujarAtamAM narmadAkinAre kAyAvarohaNa (kAravaNa)mAM janmyA hatA. A lakulIzanA kuzika, garga, mitra ane kuruSa nAmane cAra ziSya hatA. A cAra ziSyanI anukrame gArga, kauzika, maitreya ane kauruSa ema cAra zAkhAo cAlI. A maioya getravALA tripurAtaka ane vAlamIkarAzi hatA. A tripurAntake yAtrA karIne somanAtha AvI somanAthamAM pAMya devAlaya baMdhAvyAM hatAM ane gaMDabhAvabRhaspatine maThAdhipati tarIke sthApyA hatA. Ama gujarAtamAM paNa agiyAramI-bAramI sadI sudhI pAzupatasaMpradAya vyApaka pramANamAM vistarelo hate. A saMpradAyanA paMcAdhyAyI, paMcArthabhASyadIpikA, rAzikarabhASya vagere graMthane ullekha keTalAka prAcIna graMthomAM jovA maLe che. lakulIza pAzupata matane Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAya (saMkSipta paricaya) gaNukArikA nAmane bhAva sarvAne eka graMtha ratna nAmanI TIkA sAthe gAyakavADa -saMskRta sirijhamAM I. sa. 1920mAM prasiddha thayela che. A graMthamAMthI pAzupatasaMpradAyanA siddhati vizenI vistRta mAhitI maLe che. A saMpradAyanA siddhAMto TUMkamAM nIce mujaba cheH (1) pAzupatasaMpradAyamAM "jIva'ne pazu gaNavAmAM Ave che ane Izvarane ziva gaNavAmAM Ave che. saMsAramAMthI mukta thavA mATe baddha thayelA jIve zivanuM zaraNa levuM joIe ema kahevAmAM AvyuM che. A saMpradAyanI pAMca vidhi te kArya, kAraNa, yoga, japa ane kathAna che. egathI pazu (jIva) ane pati (ziva)ne saM ga thAya che ane vidhi-bhasma dhAraNa vagere dvArA mekSanA mArge javAya che ema mAnavAmAM Ave che. A matamAM ziva te pati che ane dareka jIvone te mAlika hovAthI pazupatinA nAme oLakhAya che. A saMpradAyane mukhya maMtra 34 nama: zivAya che. A saMpradAya bhAratamAM lAMbA samaya sudhI astitvamAM hato. hAlamAM pAzupatAdi jUnA saMpradAye jovA maLatA nathI. keTalAka leke kAnaphaTI-saMpradAyane ane keTalAka hAlanA nAgA bAvAone pAzupatAnI zAkhA mAne che. (2) kApAlika saMpradAya zevasaMpradAyamAM kApAlika ke kAlamukha sauthI vadhAre bIbhatsa kriAvALA lAge che. A saMpradAyane lagatuM sAhitya, maMdira ane pratimAo bhAratamAMthI maLatI hovAthI prAcInakAlamAM A saMpradAya bhAratanAM keTalAMka sthaLoe vistaryo haze, paNa tenI bIbhatsa kriyAone lIdhe lokapriya banyuM nahi heya. pariNAme TUMkA gALAmAM tene asta thayo haze. A saMpradAyamAM dareka anuyAyIne cha prakAranI mudrAo dhAraNa karavI paDe cheH (1) kaMThabhUSaNa (2) karNabhUSaNa (3) zirobhUSaNa (4) suvarNaalaMkAra (5) bhasma (6) yajJopavIta. A matamAM ema manAya che ke jenA zarIra para A sarve muddAo hoya tene punarjanma AvatuM nathI. kApAlikamatamAM keTalIka kriyAo Avazyaka gaNavAmAM AvI che. dA. ta. parImAM bhojana karavuM. citAnI bhasma zarIre ceLavI-bhasma khAvI, dArU pIvo, zivanA liMgane dArUthI snAna karAvavuM. smazAnamAM rAtavAse karavo vagere. kApAlike evI paNa mAnyatA dharAve che ke kaI paNa varNane manuSya A saMpradAya svIkArIne dIkSA laI zake che. ujyanImAM kAlidAsanA samayamAM kApAlikenI meTI saMkhyA hatI. A matamAM kyAreka manuSyanuM bhairavane balidAna ApavAmAM Ave che. zivapurANamAM kApAlika ke kAlamukhasaMpradAyane mahAvratadhara kahyo che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo. (3) drAviDa saMpradAya dakSiNa bhAratanA tAmIla pradezamAM ghaNA prAcInakAlathI zaivadharma pracalita hataA saMpradAyanuM sAhitya drAviDa bhASAmAM hovAthI te saMpradAya drAviDasaMpradAya tarIke oLakhAvA lAge. A saMpradAyamAM vedAMtanI vicArasaraNIne svIkAra karavAmAM Ave che. A saMpradAyamAM aneka saMta ne AcAryo thayA che. A saMpradAyane lagatA graMthamAMthI 11 saMgraho noMdhapAtra che. te tAmIla bhASAmAM lakhAyelA che. ahIM zivanA traNa svarUpanI upAsanA karavAmAM Ave che? (1) trimUrtimAMnuM saMhAraka ziva svarUpa. (2) zivazaktinuM parama jyoti svarUpa (3) kaivalyamaya svarUpa. A matanA anuyAyIo mAne che ke ziva e nirguNa nirAkAra ane avarNanIya che. tene dhyAna ane bhaktimArga dvArA pAmI zakAya che. (4) kAzmIrIzaiva saMpradAya zaivasaMpradAyane je phAMTe kAzmIramAM phelAyo te kAzmIrI zaivasaMpradAya tarIke oLakhAvA lAge. A saMpradAya trikamata tarIke paNa oLakhAya che. trikamatanuM sAhitya traNa vibhAgamAM jovA maLe che : (1) AgamazAstra (2) spaMdazAstra (3) pratyabhijJAzAstra. ema kahevAya che ke bhagavAna zive AcArya vasuguptane A sUtrone upadeza Apyo hato. A graMthe zaivadarzanane sAhitya tarIke oLakhAya che. A matamAM ziva e ja paramatava gaNAya che. ziva te rautanyamaya ane satyasvarUpa che. te sarvavyApI, sarvajJa ane svayaM paripUrNa che. A paramatatva pote pUrNa hovAthI ene sRSTi racavAnI IcchA thatI nathI, paraMtu jagatane tenI sRSTine khyAla Ave te hetuthI te sarjana kare che. A matamAM jIva e ja ziva che evo siddhAMta pracalita che. ahIM zivanI sAthe tenI zaktinI upAsanA karavAmAM Ave che. (5) vIra zaiva athavA liMgAyata saMpradAya A matane prasAra dakSiNa bhAratamAM karNATaka pradezamAM vizeSa hato. keTalAka ArAdhya brAhmaNa jatinA mAdirAjanA putra basa A saMpradAya sthApya ema mAne che, paNa vIra zaiva pite basavane A saMpradAyanA AdyasthApaka mAnatA nathI, paNa basa vIra zaiva matane pracAra karyo ema mAne che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAya (saMkSipta paricaya) A matamAM parabrahma je saccidAnaMda svarUpa che e ja zivatattva che ema manAya che. zivatavane A matamAM sthala tarIke oLakhavAmAM Ave che. sarva zivatatvamAM asta pAme che. liMgasthala e ziva athavA pUjyanuM rUpa che. liMga e zivanuM cihna mAtra nathI, paNa sAkSAta zivasvarUpa ja che. tenA traNa prakAra che: (1) bhAvaliMga (2) prANaliMga ane (3) iSTaliMga. bhakti sarva jIvAnuM lakSaNa che. liMgAyata aspRzyatAmAM mAnatA nathI. teomAM maDadAne dATavAno rivAja che.. teo sUtaka, piMDadAna vageremAM mAnatA nathI. teo mAMsAhAra karatA nathI. bALavivAha karatA nathI. vidhavAone punarlagnanI chUTa Ape che. rajasvalA strIone teo aspRzya gaNatA nathI. vIra zaivonI nitya dhArmika kriyAmAM gaLAnI AsapAsa bAMdhela ISTaliMganI pUjA mukhya che. (6) nAtha saMpradAya A saMpradAyanA sAdhuonA nAmane aMte "nAtha" zabda prayojAte. temane saMpradAya nAthasaMpradAyanA nAme oLakhAtuM. keTalAka tene "gasaMpradAya tarIke oLakhAve che, jyAre keTalAka tene kApAlika sAthe saMbaMdhavALe zaivasaMpradAya. tarIke ghaTADe che. nAtha" eTale anAdi dharma nAtha zabda Izvara athavA pazupatinI jema svAmI' ke mahezvaranA arthamAM abhipreta hovAnuM jaNAya che. prAcInakALamAM A saMpradAya "siddhamata'ne nAme oLakhAtuM tethI tenA graMthe siddhAMta tarIke oLakhAya che. gorakhanAtharacita haThayoga, gorakSazataka tathA haThayogapradIpikA. gheraDasaMhitA ane zivasaMhitA nAmanA graMthe A saMpradAyanA noMdhapAtra graMtha che. A paMthanA mukhya nava AcAryo manAya cheH (1) gorakSanAtha (2) nAgArjuna (3) dattAtreya (4) jaDabharata (5) madhyendranAtha (6) jalaMdharanAtha (7) sahastrArjuna (8) devadatta (9) AdinAtha. AmAMnA gorakSanAtha, matyendranAtha, jalaMdharanAtha ane AdinAtha tAMtrika siddhomAM ane tibeTanI siddha paraMparAmAM jANItA che. nava nAthe, kApAlikAcAryo. jJAnanAtha sudhInA gurusiddha ane varNaratnAkara ullekhita cerAsI nAtha-siddhonI paraMparA gaNIe to teramI sadInA aMta sudhImAM lagabhaga so jeTalAM nAma upalabdha che. paMjAba ane nepALamAM nAthasaMpradAyanAM aneka maMdiro AvelAM che. keTalAMka maMdiramAM gorakhanAtha zivarUpe pUjAya che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bhAratIya dhame gujarAtanA kacchamAM bhUjathI lagabhaga 45 ki.mI. dUra dhINedhara nAme gAmamAM -nAthasaMpradAyane eka maTha Avela che. A maThanA sAdhuo "kAnaphaTTA' tarIke oLakhAya che. kAnaphaTTA saMpradAyane pAzupatasaMpradAyane phAMTa mAnavAmAM Ave che. A saMpradAyanA sAdhuonA nAmane cheDe "nAtha" zabda prayojavAmAM Ave che. dA. ta. dharamanAtha, zaraNanAtha, garIbanAtha, paMthanAtha vagere. A paMthanA upAsya deva bhairava che. ahIM bhairavanI samakSa A paMthamAM dAkhala thanAranA kAna vIMdhavAmAM Ave che. - A paMthanA sAdhuo kuMDala, kiMgadarI, mekhalA, bhaMgI, dhaMdhArI, rudrAkSa, adhanarI, kathA, daMDa, khappara, bhasma, tripuMDa vagere dhAraNa kare che. ahIM vegane khAsa mahatva ApavAmAM Ave che. vadharmanI bhAratIya samAja para asara prAcInakAlathI bhAratIya samAjamAM zaivadharmanuM mahattva TakI rahyuM che. samAjamAM vividha jJAtionAM manuSyanAma, sthaLanAme, tahevAre vageremAM zaiva"dharmanI asara vartAya che. bhAratanA brAhmaNane vizALa varga zaivadharmane anuyAyI che. zivAlayamAM jaI zivaliMga para jaLa caDhAvI pUjA kare che. bhAratIya samAjamAM rudrAbhiSeka, mahAmRtyuMjaya japa laghurudra vagerenuM mahatva vizeSa che. zaivasaMpradAyamAM zrAvaNa mAsanuM mahattva savizeSa che. te vakhate zivamahimna stotranuM paThana, abhiSeka, laghurudra vagere dvArA Akhe zrAvaNa mAsa leke zivanuM stavana kare che. dhaNuM leke paMcAyatana devonI pUjA karatA hoya che. temAM ziva kendrasthAne hoya che. kSatrimAM ghaNuM kuTuMbe zaivadharma pALe che. kSatriya rAjavIoe zaivadharmane rAjyAzrama Apela hoI bhAratamAM aneka sthaLoe vizALa zivAlaye baMdhAyAM che. vizALa ane kalAtmaka zivAlaye bAMdhavAmAM prAcInakALamAM mALavA, gujarAta ane dakSiNa bhAratanA rAjavIoe mahatvane bhAga bhajavyuM hatuM. madhyakAlamAM kSatriya yuddha vakhate hara hara mahAdevane nAre lagAvI yuddha karatA hatA. samAjamAM paNa pracalita nAmamAM zaivadharmanI asara vartAya che. ghaNI rAjavIonA nAmamAM ziva ane rudra zabda jovA maLe che. dA. ta. zivasiMha, zivarAja, zivAjI, rudrasiMha, rudrasena vagere ghaNuM brAhmaNonAM nAma ziva sAthe joDAyela maLe che. dA. ta. karuNAzaMkara, jaTAzaMkara laMbedara, zivanArAyaNa, kedAranAtha vagere. strIonAM nAmamAM paNa zaivadharmanI asara vartAya che. dA. ta. pArvatI, gaurI, vijayA, annapUrNa. "ghaNu sthaLanAM nAme upara paNa zaivasaMpradAyanI asara vartAya che. dA. ta. kedArezvara, bIzvara, vyaMbakezvara, thANezvara, somanAtha vagere. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAya (saMkSipta paricaya) 772 bhAratIya prajAmAM tIrthayAtrAnuM mahattva savizeSa jovA maLe che. dareka hiMdu. jIvanamAM ekavAra zaivadharmanAM noMdhapAtra tIrthadhAmo himAlayamAM Avela kedAranAtha, sorASTramAM Avela somanAtha, mahArASTramAM Avela nAsika-traMbaka, madhya pradezamAM Avela ujaina tathA uttara pradezamAM Avela kAzI athavA banArasa vagere sthaLe. javAnI mahatvAkAMkSA sevatA hoya che. bhAratamAM Avela bAra jyotiligenI yAtrA mahattavanI manAya che. samAjamAM ghaNA tahevAra zaivasaMpradAyane anusarIne UjavavAmAM Ave che. mahAzivarAtrI, gaNezacaturthI, gaurIpUja, zrAvaNa mAsa vagerenuM mahatva samagra bhAratamAM hIla paNa jovAmAM Ave che. zivapurANanuM mahattva samAjamAM savizeSa jovA maLe che. bhAratIya samAjamAM zivanAM vividha svarUpo jevAM ke gajAsura saMhAraka, tripurAntaka, umA-mahezvara, kirAtAjuniyasvarUpa, bhairava, mahAkAla, dakSiNAmUrti,. naTarAja, ardhanArIzvara vagere pUjAtAM hovAthI tenI vividha pratimAo bhAratamAM, aneka sthaLe e jovA maLe che. vaiiSNava saMpradAya bhAratane dhArmika ItihAsa jotAM jaNAya che ke bhAratamAM bhaktimArganI paraMparAmAM zaiva ane vaiSNava saMpradAya e be mukhya dhArAo TakI rahI che. bhAratamAM bhaktimArgane pracAra vedakAlathI zarU thaye ema zAstragraMthe jotAM jaNAya che. vaLI bhAratamAMthI prAka vedakAlIna je avazeSo maLyA che te jotAM ema kahI zakAya. ke vedakAla pahelAM paNa bhAratamAM devIpUjA, pazupUjA, prakRtipUjA vagere pracalita haze. vedamAM vividha devadevIone uddezIne karAyelI prArthanAomAM ApaNane bhAratIya bhaktinuM prathama sapAna najare paDe che. vedanI devasRSTimAM devone saMbaMdha kuTuMbabhAvathI joDavAmAM AvyuM che, tethI devone pitA, mAtA, sakhA vagere kuTuMbabhAvathI bhajavAmAM Ave che. brAhmaNagraMthamAM yanI bhAvanA dvArA de pratyenI bhakti pragaTa karavAmAM AvI che. upaniSadamAM Izvara pratyenI saguNa ane nirguNa bhakti jovA maLe che. ahIM bhakti zabda zraddhAnA arthamAM vaparAyeluM jovA maLe che. bhakti zabda "mana" dhAtu sAthe saMbaMdha dharAve che ane tene artha keIne Azraya le evo thAya che. bhakti zabdamAM "Azraya" ane "prema" ema be bAbata rahelI che. vaiSNava saMpradAyanA pAyAmAM viSNubhagavAnanI bhakti rahelI che ema kahI zakAya. trAgyedamAM ApaNane viSNune ullekha jovA maLe che. viSNu" zabda saMskRta dhAtu "viza" eTale vyApavuM uparathI bane che. jagatamAM vyApIne prakAzanuM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo paramAtmAnuM svarUpa te viSNu. bhAratamAM viSNupUjAne saMpradAyanuM svarUpa pairANika yugamAM maLyuM hoya tema jaNAya che. zilAlekhone purAvA ApaNane bhAratIya yavana elacI hiliDorasane maLe che. A elacIe vaiSaNavadharma svIkAryo hato ane bhagavAna vAsudevanA mAnamAM besanagara AgaLa eka garuDakhaMbha Ubhe karyo hato. mahAbhAratanA nArAyaNa parvamAM ApaNane A saMpradAyanuM asala svarUpa jovA maLe che. nAradanA eka praznanA javAbamAM ahIM bhagavAna pote tene jaNAve che ke huM mArI prakRtinI upAsanA karuM chuM. te sata ane asatanI janmadAtA che. mahAbhAratanA eka prakaraNu bhagavadgItAmAM te bhakti bhArobhAra jovA maLe che. te jJAna ane karma karatAM bhaktiyogazAstra che ema kahevuM vadhAre yogya che. vaiSNava saMpradAyanuM mULanAma "pAMcarAtrasaMpradAya che. e saMpradAyane vyavasthita karavAnuM mAna rAmAnujane prApta thAya che. A pAMcarAtrasaMpradAya paurANika yuga jeTale prAcIna che. A saMpradAyanuM mULa bhagavadgItAmAM che. A saMpradAyamAM zarUAtamAM vAsudevapUjA pracalita hatI. vAsudevapUjA eTale kRSNapUjA kRSNa koNa hatA ? Arya ke anArya ? teo etihAsika vyakti hatA ke kAlpanika ? teo gepa hatA ke kSatriya vagere prazno Ajadina sudhI carcAtA rahyA che. rAmAnujanA saMpradAyamAM vAsudevapUjA jovA maLe che. AgaLa jatAM temAMthI kRSNapUjA, rAdhAkRSNapUjA, viSNupUjA ane viSNunA avatAranI pUjA pracAramAM AvelI ema kahI zakAya. vaiSNava saMpradAyamAM premalakSaNAbhaktine vadhAre mahattva apAya che. ahIM bhakto mekSanI apekSA rAkhatA nathI paNa janmojanma harisevA ane darzana Icche che. pAchaLanA AcAryoe ane satie bhaktirasane kendramAM rAkhI pitAnA saMpradAyo vikasAvyA che. vaNavadharmane itihAsa jotAM ApaNe kahI zakIe ke bhaktirasamAMthI zRMgArarasa ane temAMthI kyAreka vilAsa janme che. devadAsIsaMpradAya Ane namUne che. gupta rAjavIeAe vaNavadharmane rAjyAzraya Ape hoI guptakAla daramyAna vaiSNava saMpradAyane pUrNapaNe vikAsa thayo. gupta rAjavIo pitAne "parama bhAgavata tarIke oLakhAve che. prAcIna vedadharmanI asara nIce Akho samAja yajJayAga ane karmakAMDathI raMgAyele hato tyAre vyavahAru bedha ApavAnuM kArya vaiSNavasaMpradAye karyuM. bIjA koI paNa saMpradAya karatAM A saMpradAya sAmAnya janatAmAM nIcenA kAraNe sara kapriya banyuM che : Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAya (saMkSipta paricaya) (1) A saMpradAyamAM eka ja IzvaranI kalpanA karelI heI judA judA devanI upAsanA karavAne badale eka ja devanuM zaraNuM levAnI vAta janatAne vadhAre gamI. A deva pitAnA kuTuMbIjana je hevAthI tenA tarapha lake vadhAre AdarabhAvathI jevA lAgyA. (2) A saMpradAyamAM bhagavAnanI bhaktimAM vadhAre bhAra mUkavAmAM AvyA che. bhagavAnanA caraNe potAnuM sarvasva dharI devAnI vAta ahIM vistRta rIte samajAvI che. narasiMha, mIrAM, suradAsa vageree A prakAranI bhakti karI hatI. (3) A saMpradAyamAM eka evI mAnyatA pracalita che ke je tame tamAruM sarvasva bhagavAnane caraNe dharI de te bhagavAna tamane madada karyA vinA rahetA nathI. A dharmanA zAstromAM aneka saMtane A prakAranI madada maLyAnI kathAo ApelI che. (4) A saMpradAyamAM gUDha tattvajJAnane avakAza na hovAthI tema ja aTapaTI, vidhio na hovAthI abhaNa ane ochuM bhaNelI prajA mATe kevaLa bhakti-paramAtmAne pAmavA-mATenuM vadhAre saraLa sAdhana banyuM. (5) A saMpradAyamAM bhagavAna viSNunA avatAranI vAta vadhAre pratiSThita thayelI jovA maLe che. bhagavadgItAmAM kahyuM che ke "jyAre jyAre pRthvI upara pApa vadhI jAya che, dharmane nAza thAya che, tyAre tyAre pApIenA vinAza mATe ane satapuruSonA rakSaNa mATe bhagavAna avatAra dhAraNa kare che." viauSNavadharmanI vividha zAkhAo samaya jatAM A saMpradAyamAM paNa vividha vicArasaraNane lIdhe vividha zAkhAo paDI gaI. dhIredhIre te paNa svataMtra saMpradAya tarIke oLakhAvA lAgI. A zAkhAeH (1) zrIsaMpradAya (2) nimbArkasaMpradAya (3) mavasaMpradAya (4) puSTisaMpradAya (5) caitanyasaMpradAya (6) uddhava athavA svAmInArAyaNasaMpradAya vagere nAme pracalita banI. (1) zrI saMpradAya zaMkarAcArya pachI rAmAnuje je bhaktimArga pravartAvyuM te zrIsaMpradAya tarIke oLakhAya che. teo pote aLavAra saMpradAyanA hatA. aLavAra eTale zuddha "jJAnI.' aLavAre viSNubhakta hatA. rAmAnuje pitAnI bhaktimAM viSNupatnI lakSmInI bhakti upadezI tethI temane saMpradAya zrIsaMpradAya" tarIke oLakhAye. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo. rAmAnujane mata viziSTAdvaitavAdanA nAme oLakhAya che. temaNe bhakti sAthe prapattine siddhAMta umeryo. prapatti eTale zaraNAgatI. ApaNuM sarvasaMpatti bhagavAnane caraNe dharavI joIe (vadhu vigata mATe vAMce- rAmAnujAcArya,' prakaraNa-2). (2) nibArka saMpradAya rAmAnuja pachI aLavAra paraMparAmAM nimbArka thayA. nimbArka daita ane advaitavAdanI vicArasaraNIne samanvaya karI vAsudeva-kahetAM kRSNanI bhaktine pracAra karyo. rAmAnujanA matamAM bhakti dhyAnarUpe che te nimbArkanA matamAM bhakti rasarUpe che (vadhu vigata mATe vAMcenimbArka,' prakaraNa-2). (3) madhyasaMpradAya mava" e rAmAnuja ane nimbArka karatAM kaMI judI ja paraMparA laIne Ave che. madhvane mata dainamata tarIke oLakhAya che. temaNe jIvanA aneka bheda batAvyA che. dareka jIve mokSa mATe IzvaranI bhakti karavI joIe e vAtanuM temaNe samarthana karyuM che. madhyanA anuyAyIo kapALa upara nAkanI uparathI gopIcaMdananI sIdhI lITI kare che (vadhu vigata mATe vAMce-mava' prakaraNa-2). (4) puSTisaMpradAya athavA valabhasaMpradAya praSTisaMpradAyanA praNetA vallabhAcArya hatA. temane mata zuddhAdvaitavAda nAme oLakhAya che. temaNe potAnA matane samagra bhAratamAM pracAra karyo. teo jyAM jyAM gayA tyAM tyAM temaNe bhAgavata pArAyaNa karyuM. je je sthaLe temaNe bhAgavatapArAyaNa karyuM te te jagA mahAprabhujInI beThaka tarIke bhAratamAM oLakhAya che. bhAratamAM badhI maLIne 84 beThake hevAnuM manAya che. temAM 20 beThake che. gujarAtamAM che. vallabhAcArya pachI temanA putra viThThalanAthajIe vallabhAcAryanA matane pracAra karyo. temaNe kRSNabhakti ane rAsakrIDAne mahimA gAya. kRSNanI bALalIlAnuM zravaNa-kIrtana bhaktinuM eka aMga manAvA lAgyuM. temaNe puSTimArgane mahimA gujarAtamAM ane mevADamAM vadhAryo. mevADanuM nAthadvArA ane gujarAtanuM suta puSTi mArganAM mahattvanAM kendra banyAM. bhAratanAM gokula, mathurA, badrI (himAlayamAM), jaganAthapurI, DAkora, tirupati vagere vaiSNavadharmanAM nedhapAtra tIrtho manAya che. A saMpradAyanA mukhya maMtra "zrI Sa Ara mama' che. A saMpradAyamAM brahmasaMbaMdhanuM mahatva vizeSa che. puSTisaMpradAyanA lokapriya graMthamAM SoDazagraMtha ane Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradA: (saMkSipta paricaya) harirAyajI kRta zikSApatra' mahattvanAM gaNAya che. zrI vallabhAcArya racita "madhurASTakama puSTisaMpradAyanA anuyAyIomAM ghaNuM ja kapriya che. (vadhu vigata mATe vAMcovallabhAcArya, prakaraNa-2). (5) caitanyasaMpradAya baMgALamAM kRSNabhaktine phelAvo karavAmAM caitanyane phALe gaNe nedhapAtra che. temaNe jagannAthapurImAM pitAnuM sthAyI jIvana gALI ahIMnA pradezamAM kRSNabhaktino mahimA gAyo. temanA matamAM kaI taravajJAna ke gUDha vicArasaraNI nathI. citanyanI bhaktimAM sakhIbhAva savizeSa jovA maLe che. premalakSaNAbhaktinuM A eka viziSTa tattva che. caitanyasaMpradAyamAMthI AgaLa jatAM jagahinI nAme eka navI zAkhAne udbhava thayo. (6) svAmInArAyaNa athavA uddhava saMpradAya A saMpradAyanA AdyasthApaka ghanazyAma bhAratanA uttara pradezane ayodhyA pAsenA chapaiyA gAmanA rahevAsI hatA. temanA pitAnuM nAma hariprasAda ane mAtAnuM nAma premavatI hatuM. temaNe nAnI vaye saMsAratyAga karI himAlayamAM rahI gavidyAne abhyAsa karyo hato. AgaLa jatAM te sahajAnaMda svAmI tarIke oLakhAvA lAgyA. temaNe gujarAtane potAnuM kAryakSetra banAvyuM. temaNe pitAnA matamAM samAjanA nIcalA vargane mahattvanuM sthAna ApyuM. temaNe keI navA saMpradAyane upadeza karyo nathI, paraMtu bhagavAnanI bhakti ane sadAcAra upara bhAra mUke che. A saMpradAyanI vizeSatA e che ke caturbha ja nArAyaNane badale A saMpradAyanA anuyAyIo dvibhuja' nArAyaNane bhaje che. A saMpradAyanA anuyAyIo mAne che ke parabrahma paramAtmA e ISTadeva che. pRthvI upara emane svAmInArAyaNa svarUpe AvirbhAva thayA che. A saMpradAyamAM manAya che ke mukti meLavavA mATe jIve paramAtmAnA asala svarUpanuM jJAna meLavavuM, tenI be rIte savikalpa ane nirvikalpa upAsanA karavI. bhakti e mukti mATenuM mukhya sAdhana che. ISTadevanI bhakti karatAM paramezvara ane brahmaniSTa saMtane yoga thAya che. A saMpradAyamAM satsaMgane mahimA vizeSa che. AthI A saMpradAyanA anuyAyIo satsaMgI kahevAya che. satsaMgI thanAre ahiMsA, brahmacarya, maghatyAga, corIne tyAga, mAMsane tyAga, satya bolavuM, dAna karavuM vagere AcAre pALavAnA hoya che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo dhIredhIre svAmI sahajAnaMde samAjanA nIcalA tharanA lekonA uddhAranI pravRtti AdaratAM A saMpradAya ghaNe ja kapriya banyuM. tenI lokapriyatAnAM kAraNe nIce mujaba ghaTAvI zakAya? (1) temanA upadezamAM gUDha tattvajJAnane badale dharma ane nItinA sAdA siddhAMto , najare paDe che. (2) zuddha vANuM ane AcAra upara khAsa bhAra mUkavAmAM Ave che. (3) upadeza sAdI ane saraLa bhASAmAM apAya che. (4) nIcalA varganA zramanuM mahattva vizeSa che. (5) samAjamAM tyAga ane zramanuM mahattva samajavI vairAgyabhAvanA vikasAvavAne prayatna thAya che. (6) dharmaguruo samAjamAMthI aMdhazraddhA, vahema, ajJAnatA vagere dUra karI samAnatA lAvavA prayatnazIla che. (7) dharmanAM dvAra sarvane mATe khullAM rAkhavAmAM Ave che. zrI sahajAnaMda svAmIe A dharmanA anuyAyIo mATenI AcArasaMhitA temanA zikSApatrI nAmanA graMthamAM samajAvI che. temAM basa bAra zloka che. tene sAra TUMkamAM A pramANe che: "keIe potAnA mukhe potAnAM vakhANa na karavAM. aMga dekhAya tevAM vastro na paheravAM. sevakanI kALajI rAkhavI. guru, rAjA, vRddha, tyAgI vagerene mAna ApavuM. vyavahAramAM koInA jAmIna na thavuM. karaja na karavuM. sahIsikkA vagara dhana ke jamInanI levaDadevaDa na karavI. pitAnI upaja pramANe kharca karo. gALyA vinA pANI ke dUdha na pIvuM. ghaNuM jatuovALA jaLAzayamAM nahAvuM nahi. nIcalA varganA lekemAM jJAna ane sadAcArane phelA kara. mAMsamadirAne tyAga kara. kephI vyasane na rAkhavAM. A saMpradAyamAM zrI muktAnaMda, premAnaMda, niSkuLAnaMda, devAnaMda, maMjuSAnaMda vagere nedhapAtra saMta thayA che. temaNe pitAnA upadeza dvArA svAmInArAyaNasaMpradAyane lokapriya banAvyo che. A saMtone upadeza kevaLa eka viziSTa varga mATe maryAdita nathI, paNa temAM samagra lokasamudAyane AvarI levAmAM Ave che. dareka mANasa emAMthI zakti pramANe bodha laI zake che, A saMpradAyanA anuyAyIo brahmacArI, sAdhuo ane gRhastha ema traNa vibhAgamAM vaheMcAyelA che. game te varNanA leke sAdhu thaI zake che. sAdhuomAM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmAMnA vividha sa MpradAyA : (sakSipta paricaya) ra paramahaMsa, pALA athavA pAdA evA varga hoya che. dro pAda thaI zake che. sAmAnya sasArI satsaMgI gRhastha kahevAya che. A sapradAye samAjamAM krAMti ANI. samAjamAM strI ane puruSa banne meAkSanA adhikArI che e bhAvanA vikasI. pati pAchaLa satI thanAra strIonA mekSa thaI zakatA nathI A vicArane lAsamudAyamAM vahetA karI aneka strIone satInA bahAne metane bheTatI aTakAvI. satIprathAne baMdha karavAmAM mahattvanA phALA ApyA. A upadeza aneka strIe mATe AzIrvAda samAna nIvaDavyo. AnA pariNAme samAjamAMthI bALahatyA, strIhatyA, bhUtapreta, DAkaNu vizenI mAnyatAe, vaLagaNu mATenA vahemI vicAraza ane upAcA vagere badIe! dhIredhIre adazya thavA lAgI. samAjamAMthI aMdhazraddhA dUra thatAM jJAnanA prakAza phelAyA. leAkAmAM sadAcAra ane zramanI bhAvanA vikasavA lAgI. ghaNA lAkAe svAmInA upadezathI AkarSAI dArU, aphINa jevAM kephI vyasanA cheDI dIdhAM. ayogya yajJA ane hiMsA dUra thavA lAgI. pariNAme aneka kuTu be barabAdImAMthI bacI gayAM-devAmAMthI mukta thayAM. lAkAmAM yathAzakti bhaviSya mATe dhana-dhAnyanI bacata karavAnI vRtti jAgI. dhanadhAnyamAM samRddha thatAM khetI ane pazupAlananA dhaMdho vikasyA. tenA pariNAme lekAmAM dharma ane dAnanI bhAvanA jAgrata thaI. TheraThera svAmInArAyaNa saMpradAyanAM samRddha madirA astitvamAM AvyAM. sAdhusa tAnI AcArasaMhitAe samAjamAM dharmonuM mahattva vadhAryuM satA tarapha lAMkAnI mAnavRtti namrata thaI. leDDAne samajyuM ke basa kevaLa AdhyAtmika jIvana pUratA maryAdita nathI paNa bhautika jIvanane paNa sAMkaLI le che. bhautika jIvana jeTalu ujjavaLa ane puNyavAna teTaluM ja AdhyAtmika jIvana mahAna. mATe navA dharmAMsthAnA khAMdhIne dharmanA kAryane vikasAvavuM te mAnavI mAtranuM kartavyU che. A saMpradAya dvArA leAkeAmAM ArAgya ane vANInI zikSAnA prasAra thatAM samAjamAMthI aneka saMdharSyA dUra thayAM. svAmInArAyaNasa pradAyamAM kRSNabhaktine sthAna hovAthI te tatkAlIna samAjamAM pracalita puSTisaMpradAyanA vikalpa banyA. A soMpradAyanI AcAra sa MhitAthI puSTisa pradAyamAM ghaNA sudhArA thayA. puSTisaMpradAyanA dharma guruenA pracalita pAkhaDA aTakI gayAM. vaiSNava mahArAjonAM pAkhaDA Ahera thatAM vaiSNava. samAja dharmazuddhinA mArge vaLyA. pariNAme temane peAtAnA AcAravicArA adalavA paDayA. A dharma varNAzrama mAM mAnatA hovA chatAM teNe sAMjanA . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo nIcalA tharanA gaNAtA lekemAM AcArazuddhine phelAvo karatAM aneka nirdoSa kuTuMbe. barabAda thatAM bacyAM, samRddha banyAM. A saMpradAyanI AcArazuddhithI prerAIne saurASTramAM gaDhaDA ane tenI AsapAsanA pradezamAM vasatA khojA kuTuM bee A dharmanI AcArasaMhitA apanAvI che. suratamAM svAmInArAyaNa saMpradAyanI asara aneka pArasI kuTuMbamAM vartAya che. svAmInArAyaNa saMpradAye paradhamaone pitAnAmAM samAvavAnI je udAratA batAvI tenAthI aneka hiMdukuTuMbe anya dharma tarapha derAtAM aTakI gayAM. A saMpradAya bhAratanA gujarAta pradezamAM tema ja duniyAnA anya dezo jevA ke IMglenDa, amerikA, AphrikA vageremAM vyApaka pramANamAM vistaryo che. gujarAtamAM amadAvAda, vaDatAla (ji. kheDA), gaDhaDA vagere A saMpradAyanAM mukhya tIrthadhAmo manAya che. A saMpradAyanI sarakhAmaNIe samAjasevAnuM AvuM uttama kArya anya kaI bhAratIya dharmoe karyuM nathI. A saMpradAye bhAratamAM sAmAjika ane dhArmika kSetre nedhapAtra krAMti ANI bhAratanuM anya dezomAM gaurava vadhAryuM. rAmAnaMdI paMtha A saMpradAya viSNava saMpradAyanI eka zAkhA hoya tema jaNAya che. rAmAnaMdI vairAgIo rAmAnaMdane zrIsaMpradAyanA parama AcArya mAne che. paNa emaNe pitAnA guruthI judA paDI potAnA upadezamAM keTalAMka navAM tattvo dAkhala karyA che. gujarAtamAM ane vizeSataH saurASTramAM A zAkhAnAM aneka maMdiro AvelAM che. samAjanA nIcalA tharanA leke jevA ke kaNabI, luhAra, kaDIA, darajI vageremAM A paMthanA ghaNuM anuyAyIo jovA maLe che. A paMthanA maMdiramAM rAma, lakSmaNa, sItA vagerenI pratimAo pUjAya che. rAdhAvallabha saMpradAya A saMpradAyanA AdyapraNetA gausvAmI hitaharivaMzaja che. teo nimbArka matanA parama AcArya manAya che. temaNe rAdhA sAthenI kRSNabhakti prabodhI che. A kRSNabhakta hita harivaMzajIne janma mathurAnI dakSiNe AvelA bAdagAMvamAM thayo hatA. temaNe pitAne na saMpradAya calAvyuM. temanuM kAyakSetra mathurA ane tenI AsapAsane pradeza hatuM. vRMdAvanamAM temaNe pitAnA saMpradAyanA iSTadeva zrI rAdhAvallabhajInI pratimA saM. 1582 (I. sa. 1536)mAM sthApI tyAM maMdira banAvyuM. temanA upadezamAM rAdhAkRSNanA paraspara yugala svarUpanI lIlAonuM varNana jevA maLe che. A saMpradAyanAM maMdire uttara hiMdamAM aneka sthaLe che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdudharmanA vividha saMpradAyoH (saMkSipta paricaya) praNAmI paMtha A paMthanA AdyasthApaka devacaMdra mahetAjI hatA. A saMpradAya saurASTramAM savizeSa patharA thayA che. A saMpradAyanA loke gaLAmAM tulasInI mALA ane kapALamAM rAmAnujI saMpradAya jevuM tilaka kare che. ahIM zIkhasaMpradAya mAphaka phUlajala" graMthanI pUjA che. ahIM ekezvaravAda ane gurumahimA gAvAmAM AvyA che. A saMpradAyane vizeSa pracAra samAjanA nIcalA tharanA lekamAM jovA maLe che. vaiSNava saMpradAyanI bhAratIya samAja para asara vaiSaNava dharma bhAratIya samAja ane sAhitya para vyApaka pramANamAM asara karI che. samAjamAM viSNupUjA sAthe viSNunA dasa avatAranI pUjA tathA puSTisaMpradAya ghaNe ja lekapriya banyuM che. samAjamAM vaNava maMdire puSTisaMpradAyanAM kendro banyAM. te sarva havelI maMdira tarIke oLakhAyAM. ahIM gavAtuM saMgIta samagra bhAratamAM "havelI saMgIta'nA nAme prasiddha banyuM. havelI saMgItamAM kRSNanI bALalIlA, rAsalIlA vagere prasaMgenAM gIta ghaNAM ja lokapriya banyAM. vaiSNava saMpradAyamAM brahmasaMbaMdhanuM mahattva savizeSa che. AthI vaiSNava saMpradAyanA mahArAjenuM vaiSNava samAja para vizeSa prabhutva che. dareka vaiSNava potAnAM bALakane brahmasaMbaMdha levaDAvavAne khAsa Agraha rAkhe che. teo kapALamAM UbhuM tilaka kare che. ghaNuM viNavA pitAnAM ane anya kuTuMbIjanonAM nAma kRSNa ane rAdhAnA nAma uparathI rAkhe che. dA. ta. kRSNadAsa, caraNudAsa, dvArakAdAsa, rAdhezyAma, vRjalAla, naMdalAla, kanaiyAlAla, rAdhikA, rAdhA, tulasI vagere. puSTisaMpradAyanA custa anuyAyIo anya saMpradAyanA denAM nAma letA nathI. teo ekabIjAne maLatAM "jyazrIkRSNa" ke "jya jya zrIgokaleza" bole che. vaiSNava saMpradAyanA ghaNuM anuyAyIo pitAnAM vastro para rAdhA ane kRSNanAM nAma tathA temanAM AyudhenI chApa lagAve che. ghaNuM viSNu pitAnA kuTuMbIonA puNyArthe bhAgavata saptAhanuM Ayojana kare che. suradAsa, narasiMha, premAnaMda, mIrAM, dayArAma, tukArAma, rAmadAsa, vagere vaiSNava saMpradAyanA lekapriya kavio che. temanI kavitA upara kRSNanI bALalIlAnI vyApaka asara vartAya che. vaiSNava saMpradAyamAM premAnaMdanI okhAharaNa, mAmeruM vagere kRtio ghaNI ja lokapriya che. A saMpradAyamAMthI kabIra, dAdu, lAladAsI, satanAmI, bAbAlAlI, sADha, caraNadAsI, zivanArAyaNI vagere vividha zAkhAone janma thayo. A paMthe mAM hindu ane musalamAna sarva dAkhala thaI zake che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma A saMpradAyanAM tIrthomAM dvArakA (saurASTra), paMDharapura (mahArASTra), bAlAjI (AMdhra), jagannAthapurI (bihAra), badrInAtha (himAlaya), mathurA-gokula, vRMdAvana (uttara pradeza), DAkera, zAmaLAjI (gujarAta) vagere ghaNuM ja lokapriya che. viSNunA vividha avatAra jevA ke varAha, trivikrama, narasiMha, viSNu tathA kRSNanI anya pratimAo, bhAratamAM vividha sthaLoethI maLI Ave che. zAktasaMpradAya bhAratamAM zaktisaMpradAya ghaNuM prAcInakALathI pracalita che. prAdikAlIna saMskRtinA avazeSamAM zakti (mAtRkA)nI ghaNuM pratimAo maLela che. tethI tenI upAsanA ghera ghera thatI hovAnI saMbhAvanA che. maheM-jo-daDonI eka mudrA paranA lAMchanamAM eka devIne pIpaLAnA thaDanI be DALIo vacce UbhelI AlekhavAmAM AvI che. haDappAnI eka mudrAnA lAMchanamAM nimAMthI vRkSane aMkura phUTato. batAvyA che. vedakAlamAM geda, yajurveda, sAmaveda vageremAMthI zaktipUjAnA ullekha maLI Ave che. A uparAMta gAyatrI, sAvitrI, sarasvatI vagere nAme brAhmaNa ane AraNyaka graMthamAMthI maLe che. purANomAM kUrmapurANamAM zaktipUjAne mahimA gAya che. A uparAMta devIbhAgavata, kAlikApurANa, zakti saMgamataMtra, lakSmItaMtra, sthAmArahasya, zAktakrama, kAlikAkArakUTa vagere graMthamAMthI devIpUjAne lagatI ghaNI mAhitI maLe che. zAktasaMpradAyanA anuyAyIo zAkta tarIke oLakhAtA. zAkta pUjadravyamAM strI, mAMsa, madya vagerene upayoga karatA. teo Ane devI upAsanAnuM aMga mAne che. mahaddaaMze teo vAmamArga kahevAya che. keTalAka ke yaMtra dvArA zaktinI upAsanA kare che. zaktinA yaMtrane "zrIcakra kahe che. devIbhAgavatamAM zaktipUjAnAM sthAne ane nAmane ulekha che. ahIM 108 devInAM nAma Apela che. A sarvamAM bhadrA, jayA, kAlI, mahAlakSmI, umA, aMbikA, pracaMDA, caMDikA, gaurI vagere nedhapAtra che. zAkta pIThe vize evI eka daMtakathA purANamAM ApelI che ke "dakSa prajApati pitAnI putrI "satInuM ziva jevA gAMDA vairAgI puruSa sAthe lagna thavAthI ghaNuM ja asaMtuSTa hatA. AthI temaNe pitAne tyAM yajJamAM zivane AmaMtraNa na ApyuM. Ama chatAM satI pitAne tyAM AvyAM che temanuM bhayaMkara apamAna karyuM. AthI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdu dharmanA vividha saMpradAyaH (saMkSipta paricaya) krodhe bharAI satIe prANa tyAga karyo. A sAMbhaLatAM zive maravarUpa dhAraNa karI dakSanA yajJane nAza karyo ane satInA zabanai laIne bhUmaMDaLamAM pharavA lAgyA. samagra bhUmaDaLane kSobha thaye. viSNue pitAnA cakrane cheDI zivane khabara na paDe " tema satInA dehanA TukaDA karI zivanA zarIra upara bhAra halake karyo." satInA dehanA TukaDA je je sthaLe paDyA che te sthAna zAktanAM pIThe thayAM ane tyAM tyAM ziva pitAnA aMzamAM rahyA. bhAratamAM AvAM bAvana mahApIThe hevAnuM manAya che. A sarvemAM gujarAtamAM aMbikA, kAlikA, zrIzailamAM bhramarAbA, gokarNa pAsenAM mukAmbA, AsAmanAM kAmAkSI, kAlIghATanAM kAlikA, viMdyAcalanAM viMdhyavAsinI caMDI vagere ghaNuM ja nedhapAtra che. A uparAMta gujarAtamAM bAlAtripurA-bahucarAjImAM, harasiddhimAtA--saurASTramAM, bhadrakAlI, zItaLAmAtA, anasUyAmAtA vagerenI pUjA pracalita che. A sarvamAM ArAsuramAM aMbAjInuM, pAvAgaDhamAM kAlikAnuM ane zaMkhalapuramAM bahucarAjInuM maMdira khUba jANItAM che. sarve maMdiramAM pacAvI pUjanathI devIpUjA thAya che. vartamAna samayamAM devIpUjA saumya svarUpe bhAratamAM pracalita che. gujarAtamAM navarAtrI tathA baMgALamAM "durgApUjAnA tahevAre ghaNuM ja lokapriya che. sUrya pUjA vedamAM sUryopAsanA najare paDe che. gAyatrI maMtra e sUrya maMtra che. dakSiNa bhAratamAMthI sUryapUjAnA prAcIna avazeSa adyApI paryata maLe che. rAmAyaNa, mahAbhArata, purANuM vageremAM sUryopAsanAne ullekha che. rAma sUryavaMzI manAya che. mahAbhAratamAM karNanI utpatti sUrya dvArA thayAnI vAta jANItI che. bhaviSya purANamAM sUryapUjAnA saMdarbhamAM zrI kRSNanA putra "zAbanuM AkhyAna che. jaMbuvatIne putra zAkhe durvAsAnA zrApamAMthI mukti meLavavA zakIpamAMthI brAhmaNane bolAvI mUlasthAna pAse sUryamaMdira baMdhAvI zrApamAMthI mukti meLavI hatI tevI anuzruti che. sUrya sati ghaDInA rathamAM besI Ave che ne samagra mAnavajAtane saMdezo Ape che ema manAya che. vedamAM pracalita sUryanAM pAMca nAmaH mitra, sUrya, savitA, pUjana ane viSNu sUryanI kalyANakArI pravRttionAM ghAtaka che. sUrya e prakAzanuM sUcaka che. savitA e enuM viziSTa nAma che. savitA eTale preraNuM ApanAra. pUSana ane viSNu pazu ane mAnavajAtanuM rakSaNa karanAra manAya che. sUryamAM brahyA, viSNu ane ziva e traNenI zakti ekatra thayelI mAnavAmAM Ave che. te trinetrI, sahastranetrI ane Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhAratIya dharmo sahastra razmivALA manAya che. jyotiSanI dRSTie sUrya siMha rAzino svAmI gaNAya che. tenI pravRtti tIvra che. sUryane varNa lAla che. bhAratamAM sUrya pUjAnI zarUAta kaI prajAe karI te vize vidvAnomAM matabheda che. keTalAka vidvAnonA mata mujaba bhAratamAM sUrya pUjA lAvanAra IrAnanA "magI" brAhmaNe hatA. sUryapUjanA ullekhe vedamAMthI maLatA hovA chatAM sUryanI pratimAo ApaNane cothA saikAthI maLe che. kAzmIramAM zrInagara najIka eka mArtaDa maMdira hatuM ema kahevAya che. gujarAtamAM aneka sUryamaMdire hatAM, je paikI moDherA (uttara gujarAta, ji. mahesANA)nuM sUryamaMdira zilpa ane sthApatyanI dRSTie ghaNuM ja uttama che. amadAvAda, kherALu, khaMbhAta vagere sthaLoethI suMdara sUryapratimAo maLI che. upalabdha abhilekho ane sAhityanA ullekha parathI jaNAya che ke bhAratamAM lagabhaga teramA saikA sudhI sUrya pUjA pracalita hatI. gAyatrI maMtra - gAyatrI maMtra e sUryanArAyaNanI zuddha upAsanA che. 34 vasva: tatsaviturvareNyaM bhargo devasya dhImahi dhiyo yo naH pracodayAt (pRthvI aMtarikSa ane svargamAM je prasaMzanIya teja vyApeluM che te tejanuM huM dhyAna dharuM chuM. e teja mArI buddhine prere.) A tripadA gAyatrI chaMdamAM racelI sayAmAMnA sUryanArAyaNa AkhA jagatane AvarI le che. A sUryanArAyaNanI upAsanAnA maMtrane chaMda gAyatrI Ida hovAthI te gAyatrI maMtra tarIke oLakhAya che. Aje samAjamAM gAyatrI maMtranuM mahatva savizeSa jovA maLe che. aneka mAnavIe zrI ane sarasvatInI kRpA meLavavA A maMtranI upAsanA kare che. vidvAne ene sAvitrI cA (savitAdevane lagatI yA) tarIke oLakhAve che. anya devadevIo bhAratamAM judA judA sthaLoe sthAnika mAnyatA mujaba devadevIonI pUjA pracalita che. A sarvemAM gaNeza, brahmA, rAma, hanumAna, vAyu, nAga, zaMkha, navagrahe, baLiyAdeva, sarasvatI, kArtikeya, zItaLA vagere vividha devadevIonI pUjA bhAratamAM aneka sthaLoe thatI jovA maLe che. mahArASTramAM gaNezapUjAnuM mahattva savizeSa che. ahIM Thera Thera bhAdaravA mahinAmAM gaNezotsava ujavAya che. uttara pradezamAM rAmapUjA ane hanumAnapUjAnuM mahatva savizeSa che. baLiyAdeva ane zItaLAdevInI pUjA gAmaDe gAmaDe thatI jovA maLe che. nAgapUjA zrAvaNa mAsamAM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiM'dudhasanA vividha saMpradAyA (saMkSipta paricaya) ghera ghera thatI jovA maLe che. brahmA ane vAyunAM maMdiza gujarAtanA khaMbhAta, kheDabrahmA (ji. sAbarakAMThA), vAyaDa vagere sthaLAe AvelAM che. zaMkhapUrjA ane zAligrAmapUjA brAhmaNAnA ghera pUjAtA paMcAyatana devamAM thatI jovA maLe che. A uparAMta khADiyAramAtA, verAImAtA, sa tASImAtA, viznAdevI, bagalAmukhI vagerenI pUjA samAjamAM vividha sthaLAe thatI jovA maLe che. Ama samagra bhAratamAM ziva, viSNu, sUrya, daivI vagerenI pUjA prAcInakAlathI cAlI Avela che. vartamAna samayamAM paNa te samayAnukULa pheraphAra sAthe pracalita che. ledhamAM bhAratamAM prAcInakAlathI zaiva, vaiSNava, zAkta, jaina, bauddha uparAMta keTalAka lAkadharmAM vaMzapara MparAthI cAlatA Ave che. sAmAnya rIte dareka hindu AvA prAcInakAlathI cAlyA AvatA paraMparAgata lAkadharmAnA Adara kare che. AvA lAkadharmAmAM nAgapUjA, kSetrapAlapUna, nadInI pUjA, yakSapUjA vagere mahattvanI manAtI. aneka nagarAmAM lAkadharmImAM vividha mAnyatAe pracalita hatI. keTaleka ThekANe kAI upadravane ke rAgacALAne zAMta karavAnA hetusara nagara bahAra urjANIe yAjavAmAM AvatI. A vakhate gAmanA eka eka dharamAM agni zAMta rAkhavAmAM AvatA. zItaLA sAtamane divase ThaMDuM khAvAnA rivAja bhAratamAM aneka sthaLeAe pracalita che. devIprakApa zAMta karavA mATe aneka nagarAmAM sAmudAyika yajJA karavAmAM AvatA. varasAda na AvatA hoya tA indrane rIjhavavA gAmalA aneka prakAranA prayatna karatA. khAdhA-mAnatA rAkhatA, keTaleka ThekANe zivanA liMgane jaLamAM DubADI japa, yajJa, maMtrAdinA prayogA karavAmAM AvatA. AnI pAchaLa evI mAnyatA pracalita hatI ke devane jaLamAM gUMgaLAvavAthI varasAda jaladI Ave vagere. nAgapUjA bhAratamAM gAmaDe gAmaDe pracalita che. zrAvaNa mAsamAM nAgapaMcamInA utsava ghaNI dhAmadhUmathI UjavavAmAM Ave che. A divase dhaNA lAkA bAjarInA leTanA lADu ane phaNagAvelA maganuM bhajana le che (Ane gujarAtamAM kulera kahe che). ghaNAM kuTu kheAmAM A pUjA vaMzaparaMparAgata cAlI AvatI hovAthI tenI avagaNanA karavAnI kAI hi Mmata karatuM nathI. kuTuMbanI sAmAnya rIte mukhya vyaktie A divase upavAsa, nAgapUjana vagere karavuM paDe che, bharUcathI ujjayanI javAnA raste eka napiTaka nAme gAmamAM nAgagRha hatuM. AnaMdapuramAM nAgavalikA (?) (sAmAnya rIte A nAgane laIne AvanArane khesavAnuM sthAna hovu joIe.)mAM nAganI pUjA thatI. Aje paNa bhAratanA aneka nagareAmAM nAgapAMcamane divase Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya e madArIe nAgane laIne keka Thera UmaTI paDe che. bhAvike nAganI premathI pUjA kare che. keTaleka ThekANe cemAsAmAM nadImAM pUra AvatAM nadIne vadhAvavAne utsava UjavAya che. A vakhate gAmane nagarazeTha lekasamUha sAthe nadIe jaI vidhipUrvaka jaLadevatAnI pUjA kare che. AnI pAchaLanI mAnyatA evI che ke nadIne vadhAvI devAthI pUranA pANI osarI jAya che ane gAmane nukazAna na thAya. gaMgA, yamunA vagere nadInA kAMThe rahenAra leke vividha rIte nadInuM pUjana-arcana karI AtmasaMtoSa mAne che. ghaNe ThekANe parvanA divasoe giripUjana ane girinI parikramAne mahimA jevAmAM Ave che. kArtika mAsamAM saurASTramAM giranAranI parikramA karavAne vizeSa mahimA jovA maLe che. A vakhate aneka leke sAmAjika bhedabhAva bhUlIne giranAranI yAtrA kare che. bhAratanAM vaNava tIrtho: mathurA,gokula, vRMdAvananI AsapAsanA pradezamAM girirAja govardhana parvatanI pUjAnuM mahatva vizeSa che. bhAratanA khUNe khUNethI veNa A sthaLe AvI lIlI parakamAM nAme oLakhAtI yAtrAmAM zraddhApUrvaka joDAya che. prAcInakALamAM kAMkaNAdi pradezamAM roja sAMjanA giriyajJa nAme utsava thato hovAno ullekha jaina Agama graMthamAMthI maLe che. ghaNe ThekANe grAmadevatAnI pUjA thatI jovA maLe che 3. saMdarbhagraMtha amIna, jI. pra. zaivadharmane saMgama ane vikAsa, amadAvAda. 1975 AcArya, navInacaMdra. A. gujarAtanA dharmasaMpradAya, amadAvAda. 1983 mahetA, narmadAzaMkara. de. zAktasaMpradAya, muMbaI. 1932 zAstrI, durgAzaMkara. ke. (1) zaivadharmane saMkSipta itihAsa, muMbaI. 1936 (2) vaiSNavadharmane saMkSipta ItihAsa, muMbaI. 1939 zAstrI, ha. gaM, prAcIna bhArata bhA.-1, amadAvAda. 1969 Bhandarkar, R. G. Vaisnavism, Saivism and Minor Religious Systems (Re-Print), Varanasi. 1965 Pathak, v. s. Saiva Cults in Northern India, Varanasi. 1960 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadharma bhAratanI dharma paraMparAmAM eka prAcInakAlathI be pravAha jovA maLe che. (1) brAhmaNa pravAha (2) zramaNa pravAha, brAhmaNa pravAhane vikAsa brahmana'nI. AsapAsa thaye ane zramaNa paraMparAne vikAsa thazamana'nI AsapAsa thA. jainadharma ane bauddhadharma e zramaNa paraMparAnI pedAza hatA. brAhmaNa paraMparAmAM paramAtmAnI stuti, brAhmaNe ane yajJAnuM mahatva vizeSa hatuM. zramaNa paraMparAmAM samAjanI sarva vyaktione dhArmika kSetre sarva adhikAra hate. yajJa ane hiMsAnuM mahattva na hatuM. A ahiMsA pradhAna dharma hato. ahiMsA zabdamAM zramaNa paraMparAnAM dharmabhAvanA, darzana ane tavajJAnane samAveza thAya che. brAhmaNa paraMparAmAMthI vedadharmane vikAsa thaye ane zramaNa paraMparAmAMthI jaina ane bauddhadharmane vikAsa thayo. Aje ApaNe jene jainadharma tarIke oLakhIe chIe te I. sa. pUrve 6ThThA saikAmAM mahAvIra svAmInA samayamAM nirgathasaMpradAya tarIke oLakhAto hato. bauddha graMthamAM mahAvIrane nigUMtha kahIM nIMdavAmAM AvyA che. niggatha eTale jenI saMsAranI graMthI chUTI gaI che te. A prakAranA manuSyo pitAnA mana ane vANa para kAbU dharAvatA hatA. samaya jatAM AvA manuSyo "jina" kahevAyA. "jina" zabda uparathI jaina zabda banelo che. e rAgadveSa Adi sarva dethI rahita evI vibhUtionuM nAma che. jina zabda ji-jItavuM parathI bane che. eTale ke jeNe mana, vANI ane kAyA para kAbU meLavyuM che te vitarAgI puruSa. arham, vItarAga, parameSThI vagere "nA" zabdanA paryAya zabda che. ahiMta eTale aMdaranA zatruo upara kAbU meLavyo che te. jinanA bhakto jaina kahevAyA ane "jina" pratipAdita dharma te jainadharma tarIke oLakhAvA lAgyo. ahaMta tarIke oLakhAtA mahApuruSe tIrthakara tarIke oLakhAya che. A ahaM te kevalajJAna prApta karyA pachI sAdhu-sAdhavIonA samUhane upadeza ApavAnuM kArya kare che. zrAvaka-zrAvikAonA banelA A saMdhane "tIrtha' kahe che ane temane Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo upadeza ApavAnuM kArya karanArane tIrthakara kahevAya che. AvA tIrthakarenI madada vaDe saMsAranA cha saMsArasAgarane pAra karI mukti pAme che. tIrthakara zabdane artha samajAvatAM zrI AnaMdazaMkara dhruva kahe che ke "tIrtha eTale vAre-nadI UtaravAnuM ThekANuM-pavitra sthAna. jenA dvArA A saMsAra rUpI nadI UtarI zakAya che. jainazAsana (zAstra) e saMsAra rUpI nadI UtaravA mATenA ArAnA bAMdhanArane tIrthakara kahe che. tIrthakara pitAnA AcAra ane upadezathI saMsAranA jIvane tAre che. temane jIvananuM rahasya, mahatva ane satya samajAvI navo prakAza Ape che. jaina paraMparAnI pracalita mAnyatA mujaba jagatamAM dareka yugamAM tIrthakare thayA che. vartamAna samayamAM jaina dharmamAM 24 tIrthakare thayA hovAnuM manAya che. dareka tIrthakaranuM svataMtra lAMchana ne svataMtra yakSa hoya che. tenA dvArA te oLakhAya che. A tIrthakaro nIce pramANe che : nAma pitA mAtA janmasthaLa yakSa lAMchane trimukha 1. RSabhadeva athavA AdinAtha nAbhirAja marudevI ayodhyA 2. ajitanAtha jitazatru vijayAdevI ayodhyA 3, saMbhavanAtha jitAri senA zrAvastI 4. abhinaMdana saMvara siddhArtha ayodhyA 5. sumatinAtha meghaprabha sumaMgalA ayodhyA 6, padmaprabha zrIdhara suSimAM kauzAmbI 7. supArzvanAtha supratiSTha pRthvI kAzI 8. caMdraprabha mahAsena lamaNuM caMdrapurI 9. suvidhinAtha sugrIva rAmA kAkaDI 10. zItalanAtha daDharatha sunaMdA bhadrikApurI 11. zreyAMsanAtha viSNu vizuddhi viSNu) siMhapurI 12. vAsupUjya - vijayA caMpApurI 13. vimalanAtha kRtavarmana suramyA kAMpilyA 14. anaMtanAtha siMhasena sarvavazA ayodhyA gomukha vRSabha mahAyakSa hAthI azva Izvara kapi tuM baru keca kusuma raktakamaLa mAtaMga svastika vijaye ardhacaMdra ajAta makara brahmA zrIvatsa Izvara geMDo kumAra mahiSa SaNamukha varAha pAtAla rIMcha (bAja) kinara vajadaMDa garuDa haraNa 15. dharmanAtha 16. zAMtinAtha bhAnuM vizvasena sutratA acirA ratnapurI hastinApura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadha nAma 17. kunTunAtha 18. aranAtha pitA mAtA sUra zrIdevI sudarzana mitrAdevI 19. mallinAtha 20. munisuvrata 21. nimanAtha 22. neminAtha 23. pArzvanAtha azvasena brAhmI sap 24. mahAvIra siddhArtha trizalA kuM DagrAma mAtaMga siha A samAM pArzvanAtha, mahAvIra vizenAM aitihAsika pramANeA maLe che. jyAre anya vize prAcIna dharmagra thAmAMthI mAhitI maLe che. A sava mAhitI dharmanA ane kalpanAnA raMge raMgAyelI hAvAthI temAM ghaNI atizayokti rahela che. sauthI prathama tIrthaM kara RSabhadeva vize hindudharma pra thAmAMthI paNa keTalIka mAhitI maLe che. RSabhadeva kuMbha rakSitA sumitra padmAvatI vijaya viprA samudravijya zivAdaivI janmasthaLa yajJa lAMchana hastinApura gAMdhava bakarA hastinApura yakSendra na ghAva (eka prakAranA svastika) mithilApurI rAjagRha mathurA dvArikA athavA zauripura kAzI kubera varuNa bhrakuTI dare gAmedha pA athavA vAmana kuMbha kAca nIlakamala azAka vRkSa zakha RSabhadeva AdyatIrthakara manAya che. te vaidakAla jeTalA prAcIna manAya che. temanA pitAnuM nAma nAbhirAja ane mAtAnuM nAma marudevI hatuM. temanuM lAMchana vRSabha che. temanA vaMza ikSvAku vaMzanA nAme eLakhAya che. temaNe mAnavAne makAna bAMdhatAM, pazupAlana karatAM, khetI karatAM, lakhatAM vagere zIkhavI vikAsane mArge vALyA. samAjamAM satya ane ahiMsAnAM dhArA prAtapAdita karyAM. temaNe samAjamAM ziSTa jIvananA pAyA nAkhI mAnavImAM sahakAranI bhAvanA keLavI. temane be putro ane eka putrI hatAM. ekanu nAma bharata ane khIjAnuM nAma bAhubali. temanI putrInuM nAma suMdarI hatuM, jaina purANA mAne che ke RSabhadevanA putra bharatanA nAma parathI ApaNA dezanuM nAma bhArata' paDayu che paNu A mATe kAI aitahAsika pramANa maLatu' nathI. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya ame hindudharmanA anuyAyIo RSabhadevane viSNunA covIsa avatAramAMnA eka avatAra tarIke oLakhAve che. keTalAka vidvAne haDappA ane maheM-jo-daDomAMthI maLatI keTalIka UbhI pratimAone kAyetsarga nAmanA AsanamAM UbhelI hovAnuM mAne che. A Asana jaina yegIonuM viziSTa Asana hevAnuM jaNAvI AvuM Asana mathurAnA saMgrahasthAnamAM sacavAyelI RSabhadevanI pratimAmAM jovA maLe che ane tethI te sarvene RSabhadevanI pratimA sAthe sAMkaLe che. A uparathI keTalAka vidvAnuM mAnavuM che ke siMdhu nadInI khINanI saMskRti ahiMsA pradhAna hatI. Ama jainadharmanI prAcInatAne teo siMdhu nadInI saMskRti sudhI laMbAve che paNa AnA mATe haju kaI spaSTa pramANa maLatuM nathI. zrI vinobAjI jainadharmane hindudharma eTale ja prAcIna mAne che. neminAtha neminAthane ullekha Rgyeda, yajurveda vageremAMthI maLe che. temanA pitAnuM nAma samudravijaya ane mAtAnuM nAma zivAdevI hatuM. temanuM lAMchana zaMkha che. ane yakSa gomedha che. teo yAdava kuLanA kSatriya hatA. teo zrIkRSNanA kAkAnA dIkarA hatA. jenapurANa pramANe jANavA maLe che ke temane vivAha rAjA ugrasenanI putrI rAmatI sAthe thayA hatA. lagna vakhate thanAra prANIone vadhathI akaLAIne teo lagnamaMDapane tyAga karI giranAra para tapa karavA cAlyA gayA. samaya jatAM teo zramaNa saMpradAyanA anuyAyI banyA. kaThaNa tapazcaryAne aMte temane jJAna prApta thayuM. te tIrthakara svarUpe manAvA lAgyA. temanuM kAryakSetra giranAra ane tenI AsapAsanA pradezamAM vistaryuM. Aje paNa gujarAtamAMthI anya tIrthakare kastA neminAthanI pratimAo ane maMdire vizeSa pramANamAM maLe che. temanI atihAsiktA vize vidvAnamAM koI matabheda nathI. pAzvanAtha vIsamA tIrthaMkara pArzvanAtha eka aitihAsika vibhUti manAya che. temane janma vArANasImAM thaye hato. temanA pitAnuM nAma vizvasena ane mAtAnuM nAma brAhmI hatuM. teo ugravaMzanA ane kazyapa gotranA hatA. temanuM lAMchana sarSa ane yakSa pArzva athavA vAmana che. teo prakhara sudhAraka hatA. temaNe tatkAlIna samAjanI sthiti joI jene mATe cAra dhAma (ta) prabe dhyAM. - dareka tIrthakara sAthe keTalIka daMtakathAo saMkaLAyelI hoya che tema pArzvanAtha sAthe paNa keTalIka daMtakathAo saMkaLAyelI che. eka anukRti pramANe jANavA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadhama maLe che ke eka vakhata pArzvanAthe potAnA mAtAmaha mahIpAlane vanamAM agni samakSa ugra tapazcaryA karatA joyA. temanAthI te khUba prabhAvita thayA. agnimAM homavA mATenAM baLataNu khUTatAM mahIpAle eka jhADane kApavA mAMDayuM, A jhADamAM sApa ane sApaNu hovAnI jANa thatAM pArzvanAthe mahIpAlane te vRkSa kApavAnI manA karI ane kahyuM ke AvI rIte tapa karavAthI AdhyAtmika unnati sadhAtI nathI, temanI A vAta upara dhyAna ApyA vinA mahIpAle jhADane kApavAnuM cAlu rAkhyuM. acAnaka kapAyelA jhADamAMthI e sarvAM nIkaLatAM te ghaNA du:khI thayA. pArzvanAthe sarponI vyAkuLatA joI paMcanamAkAranA maMtranuM uccAraNa karyuM. A pavitra maMtra sAMbhaLatAM sarponu mRtyu thayuM. temaNe nAgaleAkamAM dharaNendra ane padmAvatI tarIke janma lIdho." pArzvanAthanuM lAMchana sarpa che ane yakSa-yakSiNIemAM dharaNendra ane padmAvatInA samAveza thAya che. A anuzruti mATe kAI aitihAsika pramANu maLatuM nathI. pArzvanAthe samAjamAM dharmane nAme hiMsA pravartatI joI saMsAranA tyAga karyAM. vanamAM jaI kaTAra tapazcaryA AdarI. aMte temane sarvajJatva prApta thayuM ane te tIrthaMkara banyA, temaNe ahiMsA, satya, asteya ane aparigraha nAmanAM vratA pALavAnA leAkAne upadeza ApyA. temaNe kAzI, kaiAzala, magadha, kaliMga, pAMcAla vagere pradezamAM karIne upadeza karatAM karatAM 100 varSanI vaye I. sa. pU. 939mAM samatAgara upara dehatyAga karyAM. A sthaLa Aje jainonuM pavitra yAtrAdhAma manAya che. ArissAnA kharvAMgara ane udayagirinI guphAomAM pArzvanAthanA jIvanaprasa Mge kaMDArelA jovA maLe che. mahAvIra kaMpa covIsamA tIrthaMkara mahAvIra svAmI pArzvanAtha para parAnA hatA. te jaina dharmanA AsthApanahi paNa sudhAraka manAya che. temaNe pArzvanAthe prakheAdhelAM cAra tratAmAM pAMcamu vrata brahmacaryanA umerA karI potAnA zuddha AcAra dvArA jaina te ivakasAvyo. te gautamabuddhanA samakAlIna manAya che. temanA janma viAkuvaMzanI kSatriya timAM I. sa. pU. 599mAM paTanA nagaranI uttare kuMDagrAmamAM thayA hatA. temanA pitAnuM nAma siddhA ane mAtAnuM nAma trizalAdevI hatuM. temanA janmathI mAtApitAnI sarvasamRddhi vadhatAM temanuM nAma vardhamAna pADavAmAM ochyu. vardhamAna bALapaNathI ja vairAgyavRttinA hatA. temaNe mAtAnA premane vaza thaI lagna karyuM". temane yAdarA nAme putrI hatI. mAtApitAnuM mRtyu thatAM peAtAnA bhAI naMdIvardhanane rAjkArabhAra sAMpI temaNe pAtAnA trIsamA varSe Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhame saMsArano tyAga karyo. lagabhaga bAra varSa sudhI kaThora tapa karyuM. satya ane jJAnanI zodha mATe aneka sthaLoe pharyA. krUra ane ghAtakI prajA vacce rahI aneka kaSTa sahana karI dhairya ane kSamAnI vRtti keLavI. temaNe ahiMsAne pitAnuM jIvana vrata banAvyuM. bAra varSanA kaThora tapane aMte pitAnA betALIsamA varSe RjupAlikA nadInA kinAre kevalajJAna prApta karyuM. kevalajJAna prApta pachI mahAvIre potAnA jJAna ane anubhavone upayoga lokakalyANamAM karyo. potAnA sva-AnaMdane sarvAnaMdamAM pheravavA kaTIbaddha thayA. lagabhaga 30 varSa sudhI ahiMsApradhAna upadeza karI samAjamAMthI hiMsA dUra karavA prayatna karyA. temaNe ahiMsA, satya, brahmacarya, asteya, aparigraha, kSamA, namratA, viveka ityAdi sadguNone upadeza ApI prajAne ahiMsaka ane nirbhaya jIvana jIvavA preraNA ApI. teo pitAnA 72mA varSe rAjagRha pAse pAvApurImAM I. sa. pU. para7mAM divALIne divase nirvANa pAmyA. emanA upadezane pariNAme bhAratamAM jainadharmo sAro vikAsa sAthe. mahAvIra pote kSatriya hovA chatAM, vIratAnuM lohI nasenasamAM pharatuM hovA chatAM tyAga ne tapa dvArA vIratA dAbI daIne teo vIramAMthI "mahAvIra' banyA. temanA kAryanuM mUlyAMkana karatAM zrI kizoralAla mazarUvAlA kahe che ke "mahAvIre jainadharmamAM navuM cetana ApyuM. tenI punaH pratiSThA karI. temanA upadezane pariNAme prajA pharI pAchI jainadharma tarapha AkarSAI vairAgya ane ahiMsAne na javALa deza para pharI vaLyo. samAjamAMthI pazuhiMsA baMdha thaI ane ahiMsAne mahimA vadhe. pariNAme jainadharma bhAratamAM kapriya bane. jainadharmanA AcAra duniyAnA anya dharmonI sarakhAmaNImAM jainadharma vyaktinA AcAravicAra upara vadhAre bhAra mUke che. "hiMsA me gha e enuM sUtra che. A dharmanI ImArata ahiMsAnI ITa para UbhI che. tene AcAranA siddhAMta paNa A vicAranI AsapAsa ghaDavAmAM AvelA che. zuddha AcAra dvArA mAnavajIvana zuddha rAkhavAnuM A dharmanuM dhyeya che. A dhameM prabodhelA mukhya AcAre nIce pramANe cheH (1) mahAvrata ane aNuvrata jainadharmamAM vrata ane upavAsa upara vadhAre bhAra mUkavAmAM Avela che. AdhyAtmika jIvana jIvavA mATe vrata pAlana jarUrI che. jainadharmamAM sAdhu-sAdhvIo Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadhama ane zrAvaka-zrAvikAe mATe cokkasa vratA nakkI karavAmAM Avela che. A tratA nIce mujaba che : (6) ahiM sA vrata----sthUla, sUkSma, carake acara, kAI paNa jIvanI mana, vANI ke kAyA vaDe hiMsA karavI nahi, karAvavI nahiM tema ja tema karanArane anumeAdana Apavu nahi, (4) satyavrata--mana, vANI ane kAyAe karIne kadI paNu asatya kholavu nahi, kheAlAvavu nahi, tema ja tema karanArane anumAdana ApavuM nahi, * (6) brahmacarya vrata--mana, vANI ane kAyAe karIne brahmacarya tADavu nahi, tADAvavuM nahi ane tema karanArane anumodana ApavuM nahi. (6) asteya vrata--mana, vANI ane kAyAe karIne cArI karavI nahi, karAvavI nahi ane tema karanArane anumedana ApavuM nahi, (3) aparigraha ta--jainadhama mAM parigraha na karavA e vAta upara khAsa bhAra mUkavAmAM Ave che. mana, vANI ane kAyAe karIne kAI paNa vastunA parigraha karavA nahi, tema karanArane anumeAdana ApavuM nahi, A pAMce vratA jainadharmanA sAdhu-sAdhvI tIvratAthI pALe tyAre te mahAvrata kahevAya che ane sAmAnya zrAvaka-zrAvikAe potAnI sagavaDatA pramANe pALe tyAre te aNuvrata kahevAya che. (2) pAMca simita samiti eTale sArA AcaraNanI vyavasthA, ApaNe jema ApaNA gAmamAM, zerImAM, zALA ke mahAzALAmAM kAI mATA prasaMganI ujavaNI vakhate vidha samitie banAvIe chIe tema jIvanamAM zAMti meLavavA tema ja AkharI mukAme zAMtithI paheAMcavA mATe sArA AcaraNAnI jarUrata che. A sadAcaraNa mATe jainadharmImAM nIcenI pAMca samitie darzAvela che: (4) IrthA samiti--A samiti ahiMsA para racAyela ane te khAsa karIne sAdhu-sAdhvIonAM AyarA mATe che. AmAM jaNAvyA mujaba kaI paNa sAdhu-sAdhvIe rAtanA cAlavu joIe nahi ane je rastA avAvaruM hoya tema ja je raste lIluM ghAsa UgyuM hoya temAM paga mUkIne cAlavu joIe nahi. (A) bhASA samiti--jainadhama ahiMsApradhAna dharma hovAthI vAzI bhA. 7 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo dvArA jANeajANe paNa keIne duHkha na thAya, keI paNa jIvanI hiMsA na thAya tenI kALajI rAkhavA mATe A samitimAM jaNAvela che. ApaNI vANI mRdu, hItakArI ne kemaLa hevI joIe. pitAnA svArtha khAtara asatya ke kaTu vANI elavI joIe nahi. sAdhu-sAdhvIoe evI vANuM belavI joIe ke jethI dareka jIvane dharmalAbha thAya. - (6) eSaNa samiti-A samiti sAdhu-sAdhvIo mATe che. eSaNuM eTale IcchA. ApaNe evI IcchA pradarzita karavI joIe ke jethI kaI paNa jIvane duHkha na thAya. (6) AdAna nikSepaNa samiti-A samiti paNa sAdhu-sAdhvIo mATe che. AdAna eTale levuM ane nikSepaNuM eTale mUkavuM. jaina sAdhu-sAdhvIoe pitAnAM vastro ke upakaraNe evI rIte levAM ke makavAM joIe ke jethI koI paNa -jIvanI hiMsA thAya nahi. : (3) parijhApanA samiti-A samiti paNa khAsa karIne sAdhu-sAdhvIo, mATe mahatvanI che. pariSThApana karavuM eTale nikAla kare. jaina sAdhu-sAdhvIoe pitAnAM maLamUtrane evI rIte nikAla karavo ke jethI koI paNa jIvanI hiMsA thAya nahi. A samiti jeTalI sAdhu-sAdhvIo mATe jarUrI che teTalI ja dareka saMsArI jIvo mATe paNa jarUrI che. Ama samitio dvArA sAdhu-sAdhvIone sadAcArI banavAnI preraNA ApavAmAM Ave che ane te Avazyaka che. (3) cAra bhAvanA bhAvanA eTale manamAM bhAva lAva. ApaNu dareka kriyAnuM kAraNa ApaNuM mana heI, mananA bhAva sAcavavA mATe jainadharmamAM Agraha rAkhavAmAM AvyuM che. sAmAnya rIte mananA cAra bhAva ahIM batAvyA che. A cAra bhAva nIce mujaba che. () maitrI-dareka jIva pratye mitrabhAva rAkho ane sarvanA aparAdha mApha karavA. koI paNa mAnavI pratye veranI bhAvanA rAkhavI joIe nahi. . (IT) pramAda-bhautika bAbatamAM ke AdhyAtmika bAbatamAM ApaNA karatAM je kaI vadhAre caDiyAtuM hoya te tenI IrSyA karavI joIe nahi. tenA pratye AdarabhAva ane mAnanI lAgaNI rAkhavI joIe. bIjA sAdA zabdomAM kahIe te koI paNa pratye IrSA karavI joIe nahi. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadhama (6) karuNA--jIva mAtra pratye karuNAbhAva rAkhavA joIe. ApaNA vana dvArA duniyAnA pratyeka jIvane sukha prApta thAya tema karavuM joIe. pratyeka mAnavIe evI bhAvanA sevavI joIe. (OM) mAdhyastha--A bhAvanA khAsa karIne sAdhu-sAdhvIe mATe che. kAI paNa ziSya ke zrAvaka-zrAvikAne upadeza na samAya tyAre vakhataivakhata tenI upekSA karavAne badale tene zAMtithI samajAvavA prayatna karavA joIe. dareka mAnavInI *upadeza grahaNa karavAnI zakti sarakhI hotI nathI tenA khyAla rAkhavA joIe. A bhAvanA kevaLa jainadharma ja prakhAdhI che tema nathI. hiMdudha mAM ane baudhama mAM paNa A ja bhAvanAe varNavI tenuM mahattva samajAvyuM che. (4) traNa gupti gupti eTale geApana karavuM, sAcavavu. jainadharmImAM mana, vANI ane kAyA e traNe khALatAne sAcavavA para bhAra mUkavAmAM AvyA che ane tene lagatI traNlR gupti batAvavAmAM AvI che. A traNa gupti nIce pramANe che : (4) manAgupti--manane sAcavavuM', (A) vAgupti--vANIne sAcavavI. (6) kAyagupti kAyAne sAcavavI, TrekamAM mana, vANI ane kAyA upara aMkuza rAkhI evAM kAryo karavAM ke jethI kAInI lAgaNI dubhAya nahi, jIvahAnI thAya nahi. (5) sAmAyika ane pratikramaNa jainadhama maneAnigrahanI vRtti upara bhAra mUke che. tenA AcAramAM paNa manane kAbUmAM rAkhavAnA upAya batAvavAmAM AvyA che. manane kAbUmAM rAkhavA mATe e prakAranI kriyA Avazyaka gaNavAmAM Avela che. je jainadhama mAM Avazyaka tarIke oLakhAya che. A be kriyAomAM tItha kara bhagavAnanI stutI ane vadatA uparAMta pApa kabUlAtanA niyamA paNa jovA maLe che. sAmAyika eTale mananI samatA keLavavAnA vidhi. ApaNe jANIe chIe ke A saMsAra aneka prakAranA rAgadveSa ane kalezathI bharelA che. meAha ane mamatvane kAraNe manuSyA kAreka peAtAnA mananI samatA gumAvI bese che. A kAraNathI sAmAyikatrata Avazyaka gaNavAmAM AvyuM che. A vratamAM pAtAnI zakti pramANe Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo amuka ghaDI sudhI cittane sthira rAkhI dharmadhyAna karavAnuM hoya che. pratikramaNa eTale pApa kabUlI puNya tarapha pAchA pharavAne vidhi. jaina paraMparAmAM divasanuM ane rAtrInuM ema be prakAranuM pratikramaNa karavAnuM hoya che. rAtrI daramyAna. karelAM pApene svIkAra savAranuM pratikramaNamAM karavAnuM hoya che. pApa kabUlI pharIthI tenuM punarAvartana na thAya e jovAnI paNa dareka jIvanI pharaja gaNAya che. TUMkamAM. asthira manane sthira rAkhI zubha karmo tarapha vALavAnI A eka Avazyaka vidhi che. upara jaNAvelA sarva AcAre mAnavIne sAduM ane saMyamI jIvana jIvavAnI preraNuM Ape che. A kevaLa jene mATe ja che tevuM nathI vizvane kaI paNa mAnavI sadAcArI banavA mATe A sava AcArAnuM pAlana karI zake che. mAnavInA AcAra jeTalA zuddha teTalI tenI dhamabhAvanA zuddha. dareka dharmane pAye sadAcAra che. mAnavI sadAcAra dvArA kauTuMbika ane mAnasika zAMti meLavI zake che. janadharmanA pAyAnA siddhAMtamAM sadAcAra ane ahiMsA rahelAM che. mAnavI ahiMsAne tyAre ja zuddha manathI apanAvI zake ke jyAre te tana, mana ane vANIthI sadAcArI hoya. jainadharmanAM traNa ratna jainadharmamAM darzana, jJAna ane cAritryane khUba mahatva ApavAmAM AvyuM che. A traNa bAbato ratnatraya tarIke oLakhAya che. saMsAra vizenuM sAcuM jJAna te samyagdarzana kahevAya che, tIrthakarenA upadezamAM ane dharmazAstronA vacanamAM vizvAsa rAkhavAthI samyagdarzana prApta thAya che. ghaNuM jIvone mehanIya karmonA kAraNe jaladIthI samyagdarzana prApta thatuM nathI. paraMtu jema jema mAnavIne saMsAranI vikaTatA tathA mAyA samajAya che tema tema te dharmazAstro tarapha vaLe che. jema jema tene saMsAra taraphane moha chUTe che tema tema tene samyagdarzana prApta thAya che. jema dUdhamAM bheLavelA pANIne ukALavAthI pANI baLI jAya che ane dUdha rahe che tema sadAcAra dvArA mohanIya karmo baLI jAya che. te dUra thatAM sama... darzana prApta thAya che. samyagdarzana prApta thayA pachI Apa meLe ja jIvane samyapha cAritrya prApta thAya che. A sthitie pahoMcelA jIvane meha, mAyA, verajhera, lebha, IrSyA vagere saMsAranA vikAre sparzI zakatA nathI. tenI bhAvanA zuddha thaI gaI hovAthI tenuM cAritrya nirmaLa banI jAya che. samyagdarzana ane samyapha cAritryathI samyaphAna prApta thAya che. dharmapAlanane mukhya hetu jJAnaprApti che. jaina paraMparAmAM jJAnanA pAMca prakAra batAvyA che ? Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 jainadharma (1) matijJAna (2) zratajJAna (3) avadhijJAna (4) mana:paryavajJAna ane (5) kevalajJAnaA sarvamAM kevalajJAnane sarvottama gaNavAmAM AvyuM che. mAnavI jyAre kevalajJAna prApta kare che tyAre te tIrthakara svarUpa bane che. jainadharmanA tatvArthasUtra nAmanA graMthamAM jaNAvyuM che ke "samyagdarzana, samyajJAna ane samyaka cAritryathI mokSa maLe che. je manuSya dharmaguruo ane zAstromAM vizvAsa rAkhatA nathI, sadAcAra AcaratA nathI, te cAritryavAna banatA nathI, jJAnI banatA nathI. - TUMkamAM jainadharmanAM traNa rane samyagdarzana, samyayAritrya ane samyajJAna ekabIjA upara AdhArIta che. dareka mAnavIe A traNa sopAna sara karavAM AcArazuddhi keLavavI joIe. ahiMsA jainadharma e ahiMsApradhAna dharma che. satya ane ahiMsA te tenA pAyAnA siddhAMta che. ahiMsAne siddhAMta Arya paraMparAne ghaNe prAcIna siddhAMta che. bhAratanI dareka dharmazALAo sAthe te vaNAI gayeluM che. prAcInakALamAM ubhavela brahmana ane zramaNa baMne paraMparAoe A pAyAnI vAta svIkArI che. ahiMsA vize baMne zAkhAmAM koI pAyAnA matabheda nathI, paNa baMnenI vicArasaraNImAM taphAvata che. brAhmaNa paraMparAmAM AdhyAtmikatAne kendramAM rAkhI ahiMsAno vicAra karavAmAM Ave che jyAre zramaNa paraMparAmAM vyaktinAM karmane kendramAM rAkhI ahiMsAne vicAra karavAmAM Ave che. AthI jene kevaLa jIvanA vadhane ja hiMsA mAnatA nathI paNa mAnavInA sAmAnya AcAra, vANuM vagere dvArA paNa hiMsA thAya che tema mAne che. koInI lAgaNI dubhAvavI e paNa hiMsA che ema teo mAnatA hovAthI temanAmAM jIvadayAnI bhAvanA vyApakarUpe vistarI che. vaidika paraMparAmAM yajJa, atithi, zrAddha vagere samaye keTalIkavAra prANInI hiMsAne dhArmika svarUpa ApI egya mAnavAmAM Ave che tyAre jaine nAnAmAM nAnA jIvane rakSaNa ApI ahiMsA AcaravAmAM mAne che. AthI jena sAdhuone lIlA ghAsa upara tema ja avAvaruM raste cAlavAne niSedha pharamAvavAmAM AvyA che. temaNe temanAM vastrone paNa evI rIte levAM ke mUvAM joIe ke jenAthI jIvahAni na thAya. temaNe maLamUtrane paNa evI rIte tyAga karavo joIe ke jenAthI jIvahiMsA na thAya ATalA mATe teo pitAnA zvAsa dvArA paNa chavahAnI thatI aTakAvavA meDha paTTI rAkhe che. Ama jainadharmamAM nAnAmAM nAnA jIvana rakSaNa mATe Adeza che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo - jainadharmamAM kahyuM che ke mAnavIe saMpUrNapaNe ahiMsaka banavA mATe sau prathama pitAnA durguNo jevA ke lobha, moha, kAma, kaleza vagere upara vijaya. meLavavo joIe. ahiMsA kaI kAyaranI pravRtti nathI paNa vIratA ane dRDha mobaLane guNa che. temAM saMyama ane tapanuM khAsa mahatva che. dareka saMsArI jIvone premadvArA jItI zakAya che. AthI mana, vANI ane kAyA dvArA darekane jItavAne mAnavIe prayatna karavo joIe. jenadharmazAstronI AjJA pramANe dareke pitAne jIvanavyavahAra goThavo. prAyazcittane mahattva ApavuM temAM ja sAcI ahiMsA rahelI che. saMgha jainadharmamAM saMghanuM mahatva vizeSa che. ahIM saMdhanA cAra bheda che: (1) sAdhu (2) sAdhI (3) zrAvaka (4) zrAvikA. A paikI pahelA be saMsArano tyAga karI vairAgyanA niyama pALe che. jyAre zrAvaka-zrAvikAo saMsAramAM rahI sadAcAranA niyamo pALe che. saMghanuM mukhya dhyeya jainadharmane anuyAyIone sadAcArI banAvI ucca kakSAe laI javAnuM che. A dharmamAM sAdhu-sAdhvIo sadAcArI ane jJAnI banI potAnA anuyAyIone uttama upadeza ApIne cAritryavAna banAvI zake te mATe upAzrayanI uttama vyavasthA che. ahIM sAdhu-sAdhvIo zAMtithI jIvana vitAve. che. temanI sarva javAbadArI jaina samAje svIkArI hoya che. navakAra maMtra jaina dharmamAM navakAra maMtra sarvane namaskAra karavAnA maMtra tarIke oLakhAya che. ahaM tane, siddhone, AcAryone, upAdhyAyone ane temAM rahelA nAnAmoTA, jANyAajANyA sarvajJAnIone A dharmamAM namaskAra karavAne Adeza Apela che. jainadharmamAM A dharmanuM mahatva hindusamAjamAM pracalita gAyatrImaMtra jeTaluM che. nava tara nava to e jainazAstrane pratipAdya viSaya che. A nava ta te jIva, ajIva, pApa, puSya, baMdha, mekSa, Asava, saMvara ane nirjara che. jainadharmanA tattvajJAnamAM karmanuM ja mahattva svIkArAyuM che, temAM Izvarane svIkAra karavAmAM AvyuM nathI. saMsArane anAdi ane anaMta mAnavAmAM Ave. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma 103 che. karmanA niyamanI AsapAsa ja jIva, ajIva, Asava, saMvara, nirjarA vagere tane vicAra karavAmAM Avyo che. jainadharmamAM sUkSmamAM sUkSma jIvane khyAla karavAmAM AvyuM che. jIvanA aneka bheda pADavAmAM AvyA che. dA. ta. vAyukAyacho, mATIkAyajI, vanaspatikAyajIvo, pANIkAyajIvo. jainadharma spaSTapaNe mAne che ke dareka jIvane tenA karma pramANe phaLa bhegavavAM paDe che. jIva e caitanya svarUpa che. ajIva e jIvathI viruddhanuM tattva che. ajIvanA pAMca bheda che-AkAza, dharma, adharma, kAla ane pudgala. sArAM karmo puNya ane kharAba karmo pApa kahevAya che. karmone AtmAnI sAthe saMbaMdha thaze te baMdha ane karmothI AtmAnI mukti thavI te mokSa. Asava zabdamAM rasa dhAtu rahelo che. Asava eTale karmonuM AtmA tarapha vahevuM. je vaDe AtmA karmothI baMdhAya te mithyAtva, kaSAya vagere Asrava kahevAya che. jema bhInAM vastro para dhULa vagere padArtho cATatAM te malina bane che. jema taLAvanuM malina pANI gAmanI taMdurastI bagADe che tema kharAba karmo AtmAne malina banAve che. krodha, abhimAna, vera, IrSyA vagere kharAba tattavo AtmAne malina kare che. A kharAba karmone AtmA tarapha vahetAM aTakAvavAnI kriyA te saMvara. saMvara zabdano artha saMr dhAtu uparathI vAravuM athavA baMdha karavuM evo thAya che. kharAba karmone zuddha AcAra dvArA AtmA tarapha vahetAM aTakAvI zakAya che. asiva ane saMvaramAM cAlu karmonI vAta karavAmAM AvI che paNa gata janmanAM lAgelAM karmonuM zuM ? te mATe jainadharmamAM nirjarAnI kalpanA karavAmAM AvI che. nirjarA eTale karmonuM nirjaraNa karavuM, karmone khaMkherI nAMkhavAM. nirjarAnA be prakAra che: (1) AcAra dvArA karmo kSaya thAya te sakAma nijo. AmAM mAnavIe kharAba karmomAMthI mukta thavA kaThaNa tapasyA karavI paDe che. (2) kameM jyAre bhegavAI jAya tyAre AtmA tenI asaramAMthI ApoApa mukta thAya te akAma nirjarA. Ama Asava, saMvara ane nirjarA dvArA manuSya pitAnAM kharAba karmomAMthI mukti meLave che. samagra jaina darzanane sAra Asava, saMvara ane nirjarAmAM AvI jAya che. jainadharmanuM tatvajJAna anekAntavAda athavA syAdvAda jina darzananI eka viziSTatA e che ke te koI paNa vastune ekAMgI rIte Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhAratIya dhame na jotAM badhI bAjuethI jue che. A kAraNathI ja te anekAntavAdanA nAme oLakhAya che. anekAnta e eka prakAranI vicArapaddhati che. satyane badhI dizAethI tapAsavAnuM sAdhana che. keTalAka vidvAne anekAntane saMzayavAda tarIke oLakhAve che, paraMtu A vicArapaddhatimAM kone keI sthAna nathI. saMpUrNa jJAna mATe ApaNe dareka vastune badhI bAjuethI tapAsavI jarUrI che. anekAntanI racanA ahiMsAnA pAyA para ja racAyelI che. paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA kahe che tema "jIvanamAM ahiMsAnuM pUrepUruM pAlana karavuM hoya te AcAra ane vicAramAM anekAnta apanAvyA vinA cAle nahi. satyanA AgrahI mATe huM kahuM te ja sAcuM ane bIjuM badhuM khoTuM evo Agraha choDavo ja paDe. satyanA upAsakane A kAraNathI anekAnta apanAvyA vinA cAle tema nathI." anekAnta manuSyane eka viziSTa prakAranI dRSTi Ape che. te satyane sarva rIte cakAsIne apanAve che. mAnavajIvanane anekAntanI daSTie jovAthI jIvanamAM ghaNuM kalezA, saMgharSo ane matabhedanuM zamana thAya che. DokaTare, vakIlo, nyAyAdhIza vagere pitAnA kAryamAM anekAntavAdathI ghaNuM ja suMdara pariNAma lAvI zake che. anekAntavAdanI vicArasaraNImAM sAta pada hevAthI te saptabhaMgInA siddhAMta tarIke oLakhAya che. A sAta pada nIce pramANenAM cheH (1) sthAti kaMIka che. (2) sthAnAti-kaMIka nathI. (3) sthAti nAta-kaMIka che ane nathI. cAvavavavavya--e vyakta karI zakAya ema nathI. (5) sthAti vAvavAtha-e che paNa vyakta karI zakAya ema nathI. (6) nAsti rAvajIvya--e nathI ane te avyakta che. (7) sthAti ja nAsti vaccae che, nathI chatAM vyakta karI zakAya ema nathI. vastunA aneka dharmo che mATe vastu anekAnta arthAta aneka dharmAtmaka kahevAya che. kAI makAnanA cAre dizAethI cAre pheTI levAmAM Ave che te pheTI ekasarakhA nahi hoya paNa te eka ja makAnanA kahevAze, tevI rIte dareka vastu judI judI dRSTithI judI judI mAlUma paDe che. tene upara jaNAvelAM sAta padethI cakAsavI joIe. dA. ta. eka DokaTarane daradInI bAbatamAM pUchavAmAM Ave te te nIce jaNAvelA sAta uttaramAMthI keI eka javAba Apaze. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) sArI tabiyata che. (sti) (2) tabiyata sArI nathI. (nAsti) (3) kAlathI te sArI che paNa evI sArI nathI ke AzA rAkhI zakAya. (nati sta-nAsti) (4) sArI che ke kharAba kaMI kahI zakAtuM nathI. (vasaMtavya) (5) kAlathI te sArI che chatAM kahI zakAtuM nathI ke zuM thaze (ti avaktavya) (6) kAlathI te sArI nathI (nAsti) chatAM kahI zakAtuM nathI ke zuM thaze. (vAvya) (7) Ama te sArI nathI (jAti) paNa kAla karatAM sArI che (sti) : paNa kahI zakAtuM nathI ke zuM thaze. ( ka ccha) dharmanI bAbatamAM paNa syAdvavAda upayogI banI zake che dA. ta. (1) hiMsA pApa che. (sti). (2) hiMsA pApa nathI. (jAti) (3) anyAyI hiMsA pApa che paNa koI kartavyarUpa na hoya te te pApa nathI. (sti-nAsti) paristhitine vicAra karyA vagara hiMsA pApa che ke kema te nakkI kahI zakAtuM nathI. (vacca) (5) hiMsA pA5 che. paNa sadA ane sarvatrane mATe koI eka vAta kahI zakAtI nathI. (ti-gavarUdhya) (6) apavAdarUpa hiMsA pApa nathI paNa sadA ane sarvatrane mATe kaI eka vAta kahI zakAtI nathI. (nAta-vavata) (7) hiMsA pApa che paNa evA prasaMga paNa Ave che ke jyAre hiMsA pApa nathI banatI. Ama chatAM sadA ane sarvane mATe deI eka vAta kahI zakAtI nathI. (ti-jAti-kavavatavya) A ja vAta satyane saMdarbhamAM joIe te jaNAze ke - (1) satya dharma che. (sti) (2) satya dharma nathI, kema ke koI jAnavaranA zikAra pAchaLa paDelA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhAratIya dharmo. zikArIne ke yuvatI pAchaLa paDelA guMDAne satya hakIkata kahevAmAM Ave tA te pApa che. (nAsti) (3) kalyANakAraka satya, dharma che paNa ahita karanAra satya dharma nathI.. (pti-nAsti) (4) paristhitinA vicAra karyAM vinA satya vacana dharma che ke nahi te kahI zakAtuM nathI. (avatana) (5) satya dharma che paNu sadA ane satra mATe te kahI zakAya nahi. (astitravaz) (6) satya vacana dharma nathI chatAM haraha Mmeza kAI ekavAta kahI zakAya. nahi. (nAsti-gava11) (7) satya vacana dharma tA che ja paNa kadI evA prasaMga paNa bane che ke jyAre satya vacana dharma banatuM nathI. Ama chatAM haraha Mmeza mATe e vAta kahI zakAya nahi. (basti-nAsti1-3(164) Ama uparanAM daSTAMto parathI spaSTa samajAze ke anekAntavAda e jJAnane cakAsavAnI viziSTa paddhati che. temAM prathama traNa sAmAnya ane saraLa che. bAkInAM cAra pada e prathama traNanA sa MyojanathI janmelAM che. te kaI sazayavAda nathI paNa eka ja vastune bhinna bhinna rIte jovAnI dRSTi che. pa MDita sukhalAlajI A tattvajJAnanuM mUlyAMkana karatAM kahe che ke "anekAnta e eka jAtanI vicArapaddhati che. te badhI dizAethI khullu evuM mAnasacakSu che." mAnavInA sAmAnya vyavahAramAM te ghaNuM ja upayogI bane che. jIvanamAM tenA vaDe aneka prakAranA dhArmika ane sAmAjika saMghaSaeN TALI zakAya che. jainadhama nA Izvara viSenA khyAle keTalAka leAkA jainadharma ne nAstika dharma tarIke oLakhAve che. A mATe kAraNA ApatAM tee jaNAve che ke jenA izvaramAM mAnatA nathI. te vaidane pramANabhUta gaNatA nathI tathA te pAralaukika jIvanamAM mAnatA nathI. sAmAnya rIte jainA vividha devadevIenI pUjA, yajJA, karma kAMDA vageremAM mAnatA nathI. paNa Izvara vizenA jainadharmAMnA khyAla spaSTa che. judA judA dharma sthApAnA Izvara vizenA khyAlA judA judA pravarte che. Izvara vizenA sarvanA sAmAnya khyAla evA che ke te soSTha che. teNe jagatanu Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma 107 sarjana karyuM che. jagatanA sarva prANIonuM bhAvi tenA hAthamAM che. darekane sArAM- narasAM karmone te badale Ape che. mAnavInA Izvara vizenA khyAlo paNa jude jude samaye badalAtA rahyA che. saMskRtine ugama kALamAM mAnavI agni, vAyu, sUrya, varasAda jevAM prakRtinAM tattane Izvara tarIke pUjato, kAraNa ke A ta dvArA mAnavInA jIvanane vikAsa thatuM hatuM. AthI te AvAM tane veda, tema ja yajJo dvArA bali vagere arpaNa karI prasanna karavA Icchate. te ema mAnate ke A dvArA ahika sukho prApta thAya che. . A pachI jema jema mAnavI navI navI zodhakhoLa karate gaye, tenA jJAnamAM vadhAre thato gayo tema tema Izvara vizenA tenA khyAlo badalAtA gayA. hiMdudharmamAM Izvara vizenA khyAle tapAsIe te jaNAya che ke purANe ane paurANika kathAomAM IzvaranAM je svarUponI kalpanA karelI che te vividha prakAranI che. ghaNuM viSNu ane zivane mukhya deva mAnI anyane gauNa gaNe che. viSNu mAnavIne duHkhamAM rakSaNa Ape che, tevI aneka kathAo hiMdudharmamAM pracalita che. zivane paNa teo saMhAraka ane rakSaka tarIke pUje che. A sarva AgaLa Indra, yama, brahmA, varuNa, kubera vagerene gaNa mAne che. sarasvatI, lakSmI, pArvatI, mahAkALI vagerene sarva zaktimAna devI tarIke pUje che. Ama hiMduo vividha devadevIonI pUjAmAM mAnatA hovA chatAM "brahmane parama tattva tarIke mAne che. A parama tatva "brahma te Izvara ema paNa tatvaciMtake jaNAve che. vizvanuM sarjana kaI deva ke devIe karyuM che tevuM jainadharma mAnatA nathI. vizva nitya ane asRSTa che. enAM judAM judAM svarUpe hoI zake ane te svarUpo tathA lakSaNonAM saMdhaTana-vighaTana paNa thaI zake. te cha dravyanuM baneluM che. A che dravya te jIva, pudgala, kALa, AkAza, gati ane dharma. jIva maitanya dharAve che. pudgala acetana che. jIva prakRtithI mukta che. tenI saMkhyA anaMta che. jaine mAne che ke Izvara zuddha jIva che ane te anaMta dharma, jJAna, AnaMda, ane zakti dharAve che. pratyeka jIvanamAM A guNa hoya che. paraMtu sArAnarasAM karmone kAraNe jIvanA A svAbhAvika guNene kSaya thaye hoya che. jIvanI AjubAju karmonuM AvaraNa racAyeluM hoya che. jIvane jyAre pUrNa darzana ane pUrNa jJAna prApta thAya che tyAre te anaMta AnaMda ane zakti meLave che. te ahaMta bane che. A sthiti keInA ApavAthI jIvane maLatI nathI paNa svayaM kaSTa veThIne, tapa karIne jIve meLavavAnI hoya che. ahaMta saMsAranA Avego ane AsaktiothI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo mukta hoya che, te anyane mekSane mArga batAvavA samartha hoya che tethI tene tIrthakara tarIke pUjavAmAM Ave che. anaMta jJAna ane anaMta AnaMdane kAraNe A Izvara atyaMta tejasvI hoya che. tene kaI IcchA ke kArya hetAM nathI. tene jagatanI vyavasthAnI koI javAbadArI nathI. tene kaI vAsanA ke abhilASA hetAM nathI. TUMkamAM jagatane Izvare saryuM che ane Izvara sarvavyApI che tevI mAnyatA jene svIkAratA nathI. jaina darzanamAM manuSyanI divyatAne Izvara tarIke kalpavAmAM AvI che. mAnavI pUrNajJAna ane vizuddha cAritryathI divyatA prApta karI zake che. manuSya saMpUrNa rIte svataMtra che. te pitAnAM karmo vaDe mahAna banI zake che. tenI vartamAna sthiti tenAM karmone AdhIna che. mAnavIne duHkha ke sukha pitAnAM karmonAM phaLa tarIke prApta thatuM hoya che. kaI paNa divya zakti tenA sukha-duHkhamAM madada karI zakatI nathI. karmanAM phaLa tene bhegavavAM ja paDe che. karmane kSaya thatAM sukha ke duHkhane nAza thAya che. Ama Izvara vizenA khyAlamAM jaina darzana spaSTa che. Ama chatAM dareka dharmane TakI rahevA mATe tatkAlIna paristhitine sAmane kare paDatuM hoya che. jainadharmamAM paNa tevuM banyuM che. jene vividha devadevIonI pUjAmAM mAnanAra hiMdudhama ne sAmano karavAnuM hovAthI tene anuyAyIonA manane AzvAsana mATe jainadharmamAM samaya jatAM rakSaka deva tarIke yakSa, nAga vagerene sthAna ApavAmAM AvyuM. teo tIrthakarane rakSaka tarIke oLakhAvA lAgyA. samaya jatAM jainadharmamAM yakSayakSiNIe kuladevatA tarIkenuM sthAna pAmyAM. dharaNendra ane padmAvatIne tIrthakara pArzvanAtha sAthe sAMkaLavAmAM AvyA. teonI pUjA thavA lAgI. paNa temanI mAnatA mAnavA lAgyA. ghaMTAkarNavIranI pUjA paNa gujarAtamAM pracalita che. aneka leke temanA darzanArthe Ave che. pitAnI IcachA paripUrNa thAya te mATe temanI mAnatA rAkhe che. Ama devadevIonI pUjAvALA hiMdudharmanI haroLamAM UbhA rahevA jainadharmamAM yakSa-yakSiNIonI pUjA pracalita thaI. dhIredhIre janadharmamAM tAntrikavidyAnuM sAmrAjya paNa vistaryuM. - jaine hiMduonI mAphaka Izvara vizenI kalpanA dharAvatA nathI. teo manuSyanI divyatAmAM mAne che. pratyeka jIvamAM Izvaratva raheluM che. Izvaratva eTale pUrNa tvano . prApti. dareka tIrthakaree sarvajJatva ane pUrNatva prApta kareluM che tema mAnavAmAM Ave che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadhama jainadhamAM pUjA jainadhama mAM tItha karAnI pUjA thAya che, paNa ahIM hiMdudharmAMnI mAphaka pUjAnA hetu devAnI kRpA vAMchavAnA nathI, paNu ahIM pUjA dvArA mAnavI sArAM karmo karavA prerAya, divyatAnA mArge gamana kare tevI mAnasika sthiti utpanna karavAnA Azaya rahelA che. tIrthaMkarA tema ja dharma prathAnA AdezanuM smaraNa karIne mAdana meLavavuM e pUjAne! hetu che. mana ane vicAra zuddha hoya tA ja A zakaya bane. A mATe jainadhama mAM vividha prakAranA AcArA prakhAvyA che. AcArA dvArA ma nathI mananI zuddhatA prApta karI zake. Ama pUjA dvArA mAnavIne jIvananA sAcA svarUpanuM jJAna thAya che. TUMkamAM jainadharma manuSyanI dhArmika svata MtratAmAM mAne che, te karmane vadhAre mahattva Ape che. karmAMnAM phaLa dareka manuSyane bhogavavAM ja paDe che. dareka manuSya potAnAM karmo mATe javAbadAra hoya che. tIrthaM karA manuSyane pUrNatA meLa vavAnA mArga batAve che. samyakdarzana. samyajJAna ane samyak cAritryane je anusare che te jIvanamAM pUrNatAnA mArge prayANa kare che. 109 jainadharmanA saMpradAye A dharmanA be mukhya saMpradAyA che: (1) zvetAMbara (2) digaMbara. samaya jatAM A be zAkhAeAmAMthI aneka gaccha ane peTA guccha astitvamAM AvyA che. sAmAnya rIte ema manAya che ke bihAramAM bhayaMkara dukALa paDatAM I. sa. pU. 298mAM keTalAka sAdhue sAthe bhadrabAhu nAmanA AcArya dakSiNa bhAratamAM sthaLAMtara karyuM. keTalAka bihAramAM rahyA, dukALanI sthiti zAMta paDatAM vagere pAchA bahAra AvyA. ahIM temaNe joyu` ke jaina sAdhuenA ghaNA ja phera paDela che. temaNe vastro dhAraNa karavA mAMDatyAM che. bhadrabAhue mahAvIranA prakhAdhela niyame cAlu rAkhavAnA anurAdha karyAM, AmAMthI jaina AcArya bhadrabAhu ane sthUlabhadra vacce matabheda zarU thayA. sthUlabhadranA upadezane pariNAme uttaramAM rahelA sAdhuee zveta vastro dhAraNa karavAnAM cAlu rAkhyAM. temAMthI zvetAMbara ane digaMbara evI be zAkhAo zarU thaI. I. sa.nA pahelA saikAmAM A be vibhAgoe phAyamI svarUpa dhAraNa karyuM. A bheda mULamAM tA sAdhuemAM paDaco hatA, pAchaLathI zrAvakAmAM UtarI Avyo hatA. khate soMpradAyAmAM kAI pAyAnA matabhedo jovA maLatA nathI, temAMnA keTalAka gauNu bhede A pramANe che : (1) zvetAMbarA tI...kAnI pratimAone vastra paridhAna bhadrabAhu AcAramAM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 bhAratIya dhama kare che. diga Mbara sAdhuo temanA tItha karAnI pratimAone vastra vagaranI rAkhe che. (2) digaMbarA strIonA mekSamAM mAnatA nathI, jyAre zvetAMbarA strIonA mekSamAM mAne che. (3) digabarA mAne che ke mahAvIra apariNIta hatA jyAre zvetAMbarA temane pariNIta mAne che. temane eka putrI hatI ema svIkAre che. (4) zvetAMbare dvAdazAMgA ane anya dharmagra MthAne pramANita mAne che jyAre diga MbarA mAne che ke mULa graMthA dhaNA vakhata pahelAMthI nAza pAmyA che. (5) zvetAMbarA mAne che ke sarvajJa ane mukta kevalajJAnIe AhAra karatA hatA. digaMbarA A vAta svIkAratA nathI. (6) zvetAMbara sAdhue judA judA dharAmAMthI bhojana vahAre che jyAre diga Mbara sAdhue potAnA saMkalpa pUrNa kare tevA eka ja gharamAMthI khAvAnuM svIkAre che ane UbhA rahIne khAya che. (jaina darzana,' pR. 40) AmAMnA ghaNAne kAI atihAsika pramANa maLatuM nathI. sa Mbhava che ke jaina sAdhuemAM AcAravicAramAM mahAvIra pachI dhIredhIre matabheda paDayA haze ane dhIredhIre temaNe kAyamI svarUpa dhAraNa karyuM haze. A zAkhAomAM paNa samaya jatAM aneka zAkhAo ane peTA zAkhAe astitvamAM AvI. zvetAMkhara sapradAyanI zAkhAe zvetAMbara saMpradAyamAM traNa prakAranI zAkhAe pracalita che : (1) mUrti pUjaka (2) sthAnakavAsI (3) terAhapathI. mUrti pUjaka sa MdhanA anuyAyIe zveta vastro tathA kImatI alaMkAro dhAraNa karela madiranI pratimAonI pUjA kare che. te maMdiramAM rahe che. dravya vagerenA saMgraha kare che. anyane tyAMthI AvelA bhejanane svIkAra kare che. pUjAmAM suga MdhI byA tathA dhUpanA upayoga kare che, A leAkA caityavAsI tarIke oLakhAya che, A sadhamAM samaya jatAM judI judI vicArasaraNIvALA nIcenA keTalAka gA astitvamAM AvyAH (1) uSakeza gaccha--A gaccha tIrthaMkara pArzvanAtha sAthe saMbaMdha dharAve che. sAmAnya rIte tee! pArzvanAthanA anuyAyI tarIke oLakhAya che, (2) kharatara gaccha--A gaccha vadhu mAnasUrI sAthe sa MbaMdha dharAve che. A zAkhAnA anuyAyIe rAjasthAna ane baMgALamAM vizeSa pramANamAM jovA maLe che. (3) tapA gaccha----zvetAMbara saMpradAyamAM A gacchanuM mahattva savizeSa che. A gucchanA sthApaka jagacaMdranA tapathI prabhAvita thaI sthAnika Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma rAjAe A gacchane tapa gaccha tarIke biradAvyuM. A gacchanA anuyAyIe gujarAtamAM vizeSa pramANamAM che. pAcaMdra gaccha-pAzvaracaMdra nAmanA sAdhunA nAma parathI A gacchanuM nAma pArdhacaMdra gaccha paDavuM. paNa mAyika gaccha-caMdraprabhA nAmanA sUrie A gacchanI sthA panA karI hatI. (6) aMcala gaccha-A ga7nA anuyAyIo mukhapaTTIne badale aMcalane upayoga kare che. (7) Aganika gaccha-A gacchane anuyAyIo kSetra devatAnI pUjA karatA nathI. AmAMthI eka kaDuka nAmanI zAkhA zarU thaI. sthAnakvAsI zvetAMbara saMpradAyanI A zAkhAnA anuyAyIo mUrtipUjAmAM mAnatA nathI. vi. saM. 1508 (I. sa. 1452)mAM amadAvAdanA lokAzAha nAmanA vaNikane kaI sAdhu sAthe aNabanAva thatAM teNe lekA gaccha nAme na gaccha zarU karyo. temanA mukhya virodha mUrtipUjA sAme hato. teo mAnatA ke Agame mUrti pUjAne Adeza ApatA nathI. kAzAhanA gacchamAM joDAnAra RSi tarIke oLakhAtA. A samaye muslima bAdazAhanI mUrti pUjA vidhinI pravRttione lIdhe A ga7mAM aneka leke bhaLyA. thoDAka ja samayamAM temAMthI pArakhamatI, gujarAta gaccha, uttarAdhI athavA saravAmatI, nAgorI vagere zAkhAo uddabhavI. A gacchanA anuyAyIo ekAMtamAM rahevAnuM pasaMda karatA hovAthI teo "TUMDhiyAnA nAme oLakhAtA. I. sa. 1844mAM lavajISi nAmanA eka anuyAyIe "sthAnakavAsI' nAmanI zAkhA zarU karI tene pracAra TUMka samayamAM ghaNuM ja sAre thayo. Aje te zrAvakane vizALa samudAya sthAnakavAsI banI gayA che. sthAnakavAsIo maMdira bAMdhatA nathI, mUrtipUjAmAM mAnatA nathI ane yAtrAdhAmamAM paNa mAnatA nathI. teo potAnA mukha para sapheda paTTI bAMdhe che. teo mAtra agiyAra dharmagraMthonI pramANikatA svIkAre che. terApaMthe A saMpradAyanA prasAraka bhikamaRSi hatA. temaNe mAravADamAM A paMthanI sthApanA karI hatI. A saMpradAyamAM gurune dararoja praNAma karavAne Adeza che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhAratIya dharmo baMgALamAM kalakattA tema ja bhAratanA pazcimanA pradezomAM A paMthanA anuyAyIonI saMkhyA vizeSa che. digaMbara saMpradAyanI zAkhAo A saMpradAyanI traNa zAkhAo cheH (1) terApaMtha (2)bIsapaMtha (3) tAraNapathA (1) terApaMtha-A paMthanA AdyasthApaka AgrAnA banArasIdAse aDhAramI sadImAM jaina maThanA uparIonA AcAranA virodhamAM A paMthanI sthApanA karI. A paMthanA anuyAyI e jaina maThanA adhipatine mAna ApatA ke pratimAne ene zaNagAratA nathI. teo pUjAmAM puruSa ane kesarane niSedha kare che (4) bIsapaMtha- jaina maThanA adhipatinA AcAranA TekedAre bIsapaMthI tarIke oLakhAya che. teo nagna pratimAnI pUjA praNAlikAgata kare che. pUjAmAM dhUpa, dIpa, puSpa, naivedha vagereno upayoga kare che. teo digaMbaranA dharmagraMthamAM mAne che. () tAraNa paMtha-A paMthanA AdyasthApaka gvAliyara rAjya tAraNataraNa svAmI hatA. A paMthanA anuyAyIo maMdire bAMdhe che paNa pratimAne sthAne dharmagraMtha rAkhe che. pUjAmAM pupa, naivedha vagerene upayoga karatA nathI. A saMpradAyanA anuyAyIo madhya pradezamAM savizeSa jovA maLe che. A uparAMta drAviDasaMdha, kASThasaMgha, yApanIyasaMdha vagere saMgha noMdhapAtra che. thA5nIyasaMgha jainadharmamAM vetAMbara ane digaMbara saMpradAya uparAMta A yApanIyasaMgha paNa eka nedhapAtra zAkhA che. A saMghanI sthApanA zrIkalaza nAmanA vetAMbara sAdhue I. sa. 148mAM karI hatI. A zAkhAne uddabhava karNATaka pradezamAM thayo hoya tema kanaDa pradezanA abhilekhe parathI jaNAya che. A saMghanA sAdhuo mukhyatve belagAma jillAnA sonadattI tAlukAnA hosara ane manelI vistAramAM jovA maLe che. A paMthanA sAdhuo zvetAMbara ane digaMbara paMthane samanvaya karIne potAnA AcAra pALe che. teo nagna rahe che. mayura picachane raNe hAthamAM rAkhe che. hAthamAM bhejana kare che. te sAthe teo strIone mokSamAM mAne che. zvetAMbarenA keTalAka dharmagraMthane teo svIkAre che. A saMpradAya hAlamAM lupta thayeluM jaNAya che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma TUMkamAM jainadharmamAM vividha saMpradAye hovA chatAM teomAM kaI pAyAnA siddhAMte bAbatane virodha nathI. temane virodha kevaLa sAdhu-sAdhvIonA AcAramAMthI uddabhavyuM che. zALyo - jainadharmanAM zAstro Agama graMthane nAme oLakhAya che. Agama graMthanA be vibhAga cheH (1) pUrva (2) aMga. pUrvanI saMkhyA cauda che ane aMgenI saMkhyA mULamAM 12 che paNa emAM daSTivAda lupta thaI gayeluM hovAthI 11. A uparAMta 12 upAMge, 6 cheda sUtra, 4 bhUlasUtra, 10 prakIrNaka, 2 chUTAM sUtroanuyogahArasUtra ane naMdisUtra, Ama badhAM maLI kula 46nI saMkhyA che. keTalAka mAne che ke A graMtha mahAvIra svAmIe racyA che, paNa hakIkatamAM mahAvIra svAmInA upadeza temanA ziSyoe graMthastha karyo che. Agama graMthonuM sAhitya caMdragupta mauryanA samayamAM sthUlabhadra taiyAra karavAno prayatna karyo hato. A zAstronI bhASA ardhamAgadhI che. temAM tIrthakarone upadeza, cAritrya, dharmapravartakonAM jIvanacaritra, tatvajJAna, tIrtho, vrata vagere vividha viSaya upara carcA karela che. bhAratIya sAhityamAM jaina Agama graMthe AgavuM sthAna dharAve che. aMga" zAstramAM AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga-samavAyAMga, vivAhaprajJapti, jJAtAdharmakathAga, upAsakAzcayanAMga, annakRtadazA, prazna vyAkarANaga, vipAkasUtrAMgane samAveza thAya che. upAMgamAM payAtika rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, sUryaprApti, je buddhIpati, caMdraprati, niyAvalI, kalpAvaMtasikA, pupikA, puSpacUlikAvRSNidazA vagere graMthane samAveza thayela che. A sarvemAM tIrthakarenI stuti ane rAjAonAM caritra Apela che. A uparAMta anya zAstragraMthamAM nizItha, mahAnizItha, AcAradazA, bahaTUMka9pasUtra, uttarAdhyana, Avazyaka vagere ghaNA nedhapAtra che. A sAthe ghaNuM jaina sUrioe kAvya, vyAkaraNa, dharmasiddhAMta, vijJAna, nATaka, tiSa, maMtrazAstra, dharmakathAo, prabaMdhe vagere viSaya upara nedhapAtra graMtha racyA che. jaina zAstragraMtha racavAmAM samadevasUri, ratnasiMha, zAntisUri, haNakIrti, jinasenasUri, pradyumnasUri, hemacaMdrAcArya, merUtuMga, devacaMdra, dhanapAla, haribhadrasUri, hIravi yasari vageree mahatvane phALo Ape che. hemacaMdrAcArya racita "siddhahema' nAmane vyAkaraNa graMtha bhAratane eka uttama graMtha gaNAya che. bhA. 8 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhAratIya che bhAratamAM jainadharmane prasAra prAcIna dharmagraMthane AdhAre jaNAya che ke jainadharma vedakAla jeTaluM prAcIna che. haDappA ane mahejo-daDenA prAgU vedakAlIna saMskRtinA avazeSomAMthI maLelI keTalIka mAnava mudrAo tathA vRSabhanI mudrAo uparathI keTalAka vidvAne jainadharmane siMdhu khINanI saMskRti sAthe sAMkaLavA prayatna kare che paNa tenA vize kaI cokkasa aitihAsika pramANa maLatuM nathI. jainadharmanA Adya tIrthakara RSabhadeva vizenA ullekho vedamAMthI maLe che. temane viSANunA covIsa avatAramAMnA eka avatAra tarIke oLakhAvyA che. jainadharmanA vIsamA tIrthaMkara mahAvIra svAmI ane gautamabuddha samakAlIna nahatA evA pramANe dharmagraMthomAMthI maLe che. temanuM kAryakSetra bihAramAM caMpA, vizAlI, rAjagRha, mithilA, zrAvastI vagere pradezamAM vistaryuM hatuM. pAvApurImAM teo nirvANa pAmyA hatA. pArzvanAtha ane mahAvIre bhAratamAM jainadharmane kapriya banAvyuM hatuM. mahAvIrane mRtyu bAda jaina sAdhuomAM AcAra saMbaMdhI matabhede vadhavA lAgyA. jaina anuzruti anusAra caMdragupta mauryanA samayamAM uttara bhAratamAM bhayaMkara dukALa paDatAM keTalAka sAdhue dakSiNa bhAratamAM cAlyA gayA. dukALanI paristhitine lIdhe uttara bhAratamAM rahelA sAdhuone potAnA ahiAra ane AcAramAM pheraphAra karavo paDyo. dukALanI paristhiti thALe paDatAM dakSiNamAM gayelA sAdhuo pAchA AvyA. ahIMnA sAdhuonA AcAra jotAM teo vaccenA matabhede vadhI gayA. dhIredhIre temAMthI jainadharmanI vividha zAkhAo astitvamAM AvI. pitAnI uttarAvasthAmAM caMdragupta maurye jainadharmanI dIkSA lIdhI hatI ema manAya che. Aja vaMzanA azoka pachInA rAjavI saMpratie jainadharmane rAjyAzraya ApI tenA prasAramAM noMdhapAtra phALo. Apyo hato. dhIredhIre jainadharma kaliMga, mathurA, mALavA, gujarAta ane dakSiNa bhAratamAM vyApaka pramANamAM vistaryo. mathurAmAMthI I. sa. pU. bIjAthI I. sa.nA pAMcamA saikA sudhInA abhilekhe parathI jaNAya che ke A samaya daramyAna mathurA jainadharmanuM mukhya kendra hatuM. A samaya daramyAna jainamAM tIrthaMkaranI pUjA sAthe itara devadevIo jevI ke sarasvatI vagerenI pUjA pracalita thaI hatI. mALavAnA pradezamAM kAlikAcA jainadharmane vikasAvavAmAM noMdhapAtra phALo Apyo hate. guptakAla daramyAna bhAgavata dharmanI sarakhAmaNIe jainadharmane vikAsa thayo. na hatA. Ama chatAM te hiMdudharma sAme TakI rahyo hato. tyAra pachInA samrATa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadha 115 hanA samayamAM tenI dharma sahiSNutAne lIdhe jainadhama sArA pramANamAM vistaryo, AgrA, ayeAdhyA, kAzmIra, paMjAba, rajapUtAnA vagere pradezamAMthI A samayamAM racAyelA jainadhama nA graMthA tema ja pratimAe maLI Avela che. Ama dhIredhIre I. sa.nI dasamI sadI sudhImAM jainadharma bhAratamAM eka agragaNya dharmAM tarIke sthAna pAmI cUkayo hatA. gujarAtamAM jainadha bAvIsamA tIrthaM kara neminAtha yAdava kulanA rAjakumAra hatA. temanuM kArya kSetra dvArakA, giranAra ane tenI AsapAsanA pradeza hatuM. gujarAtamAM neminAthanA samayathI jainadharmanA prasAra vegathI thayA heAya tema lAge che. kSatrapakAlamAM gujarAtamAM jainadharmI pracalita hatA ema saurASTramAMthI maLelA kSatrapakAlIna jaina vidvAre| parathI jANI zakAya che. A samaye giranAra, DhAMka, bharUkaccha (bharUca) vagere jainadharmAMnAM kendro hatAM. I. sa.nA cethA saikAnA ArbhamAM jaina Agama graMthAnI eka vAcanA mathurAMmAM ane khIjI vAcanA valabhImAM thaI hatI. jUnAgaDhamAM bAvA vyArAnI guphAmAMthI jainasa pradAyane lagatA avazeSo maLyA che. DhAMkanI guphAomAM jaina tIrthaMkarAnI pratimAe kaMDArelI jovA maLe che. maitrakakAlamAM jainadharma dhIredhIre gujarAtamAM vistaryo. A samaye valabhI bauddha"dhanI sAthe jainadharmonuM paNa mukhya kendra banyuM hatuM . maitraka rAjavI dhruvasena 1lAe peAtAnA putranA viSAda dUra karavA AnaMdapura (hAlanuM vaDanagara)mAM kalpasUtranA pATha karAbyA hatA. jinasenasUrie harivaMza purANu nAmanA jaina purANunI racanA vaDhavANamAM karI hatI. Ama maitrakakAla daramyAna jainadharma gujarAtamAM samRddha thatA jatA hatA. cAvaDA ane sAlakIkAla daramyAna jainadharma ne gujarAtamAM sArA pramANamAM rAjyAzraya maLyA. cAvaDAkAla daramyAna vanarAja cAvaDAe tathA sAla kIkAla daramyAna caulukaya rAjavI kumArapALa, mahAmAtya vastupAla ane tejapAla tathA jaina AcArya hemacaMdrAcArye jainadhama ne leAkapriya banAvavAmAM mahattvano bhAga bhajavya hatA. mULarAja sAla kIthI mAMDIne dareka sAlakI rAjavIe jaina maMdirAne dAna ApyAM che. A samaye giranAra, zatrujaya, kuMbhAriyA, AjI, pATaNa, khaMbhAta, prabhAsapATaNuM, bharUca vagere sthaLAe ghaNAM ja uttama jaina ma Mdiza budhAyAM. giranAranA vastupAla vihAra, AjInAM vimalavasahi ane lUNuvasaMha nAmanAM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo jaina maMdira, kuMbhAriyAnAM jaina maMdire vagere sthApatyanA uttama namUnA che. AbunAM jaina maMdire AMtararASTrIya khyAti dharAve che. vAghelA rAjavIoe paNa jaina maMdiranA nibhAva artha vyavasthA karI hatI, ema A samayanA upalabdha abhilekho parathI jANavA maLe che. dakSiNa bhAratamAM jainadharma mauryakALa daramyAna dakSiNa bhAratamAM jainadharmane prasAra thayo. caMdragupta mauryuM jainadharma aMgIkAra karI dakSiNa bhAratamAM vasavATa karyo hato ema jANavA maLe che. jaina AcArya bhadrabAhue zravaNabelagelanI guphAmAM dehatyAga karyo hato. jaina AcArya samatabhadra mahArASTra ane dakSiNanA pradezamAM jainadharmane pracAra karyo hatA. gaMga ane rASTrakUTa vaMzanA rAjavIoe jainadharmane rAjyAzraya Apyo hato ema temanA samayanA upalabdha abhilekhe parathI jANavA maLe che. gaMga rAjavIonI sattA I. sa.nA bIjAthI agiyAramA saikA sudhI maisUra ane tenI AsapAsanA pradeza upara sthapAyelI hatI. dakSiNanA caulukoe paNa jainadharmane sAre Azraya ApyuM hatuM. temaNe aneka jaina devAlaya baMdhAvyAM tathA aneka devAlayone jIrNoddhAra karAvyA hatA. dakSiNanA tAmila pradezamAM paNa jainadharmane pracAra thaye hate. tAmila sAhitya racanArAo moTe bhAge jaina hatA. pAMDava vaMzanA rAjavIoe jainadharmane rAjyAzraya Apela. madurA dakSiNa bhAratanuM noMdhapAtra jaina kendra banyuM hatuM. pallava rAjavIonI rAjadhAnI kAMcImAM jainadharmanuM kendra hatuM. Ama agiyAramA-bAramA saikA sudhI samagra bhAratamAM janadharma vyApaka pramANamAM vistaryo hate. aneka sthaLoe zvetAMbara ane digaMbara saMpradAyanAM maMdira, pratimAo ane sAhityanuM sarjana thayuM hatuM. bAramI-teramI sadImAM bhAratamAM muslima sattAnI sthApanA thatAM aneka hindu ane jaina maMdirane nAza thayo. maMdiranI jagyAe masjide banI. AvA vakhate paNa buddhizALI jaina samAje pitAnA vepAra sAthe jaina maMdira ane jenA sAhitya sAcavavA puSkaLa prayatna karyo. salatanatakAla daramyAna jaina maMdira, baMdhAvavA tathA tenA jIrNoddhAra mATe sakhta aMkuzo mUkavAmAM AvyA. AnA pariNAme jainadharmamAM maMdira sthApatyane vikAsa aTakI gaye. Ama chatAM gujarAtamAM A samaye khaMbhAta, pATaNa, zatrujya vagere sthaLee jaina maMdira baMdhAyAM hatAM. samarAzAha tathA kazAhe keTalAMka jaina maMdiro samarAvyAM hatAM. jUnAgaDhanA rA. mAMDalike amArI zeSaNuM karAvI hatI. bhAvika zrAvake graMthenA sarjanamAM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma 11 noMdhapAtra phALe ApatA hatA. gujarAtamAM A samaye lokazAhe na gacha zarU karyo hate. A gacchanA anuyAyIo TUMDhiyA" nAme oLakhAtA. TUMkamAM saltanatakAla daramyAna aneka avarodha vacce jaina samAje jainadharmane TakAvI rAkhyo hato. mughalakAla daramyAna mugala bAdazAha akabaranI dharmanItinA pariNAme jaina maMdira bAMdhavAnI pravRttimAM ThIka ThIka sudhAre thayo. bAdazAha akabaranA darabAramAM jaina sUri hIravijyajIe mahattavanuM sthAna prApta karyuM hatuM ane temanI preraNAthI rAjyamAM amArI ghoSa jAhera karI hatI. pariNAme aneka jIvonI hiMsA aTakI gaI. ahiMsA ane jIvadayAnI bhAvanAne vikAsa thaye. A samaye amadAvAdamAM zeTha zAMtidAsa jhaverIe ciMtAmaNI pArzvanAthanuM suMdara maMdira baMdhAvyuM hatuM. auraMgajhebe tene masjidamAM pheravI nAkhyuM hatuM. - mughalakAla pachInA samayamAM rAjakIya avyavasthAnI kaI asara jainadharma upara jaNAtI nathI. jaina dharmaguruo bhAratanA khUNe khUNe pharIne pitAnA saMpradAyane pracAra karatA hatA. teo dharmapracAranI sAthe dhArmika sAhityanA sarjananuM paNa uttama kArya karatA hatA. A samaye gujarAtamAM zvetAMbara saMpradAyanA be ga7 tapAgaccha ane kharatara gacchanA matabhede ugra banatAM hIravijayasUrie banane vacce samAdhAna karavA bArabela nAmanI AjJAo jAhera karI hatI. briTiza samayamAM dhArmika avarane aMta Avyo. jene pitAnA AcAra svataMtratAthI pALI zakatA. aneka ThekANe jainadharmanAM maMdire, upAzraya, dharmazALAo vagere bAMdhavAmAM AvI. samagra bhAratamAM jene pitAnuM alaga astitva TakAvI rAkhavA sakriya banyA. yAtrAdhAma bhAratamAM jainadharmanAM ghaNAM nedhapAtra yAtrAdhAme AvelAM che. emAMnAM ghaNakharAM parvata upara che. jainadharmanA prathama tIrthaMkara RSabhadeva himAlayamAM AvelA aSTApada (kailAsa)mAM nirvANa pAmelA manAya che. emanA pachInA mahAvIra ane neminAtha sivAyanA anya sameta zikhara upara nirvANa pAmyA hovAthI A sthaLa jenuM mukhya yAtrAdhAma manAya che. A sthaLa pAzvanAthanA nAma uparathI pArasanAtha parvatanA nAme oLakhAya che. te bihAranA hajArIbAga jillAmAM AveluM che. bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha saurASTramAM Avela giranAra parvata upara nirvANa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhAratIya dharmo pAmyA hovAthI A sthaLa jenenuM yAtrAdhAma manAya che. ahIM aneka nAnAM moTAM jaina maMdiro AvelAM che. giranAra upara AveluM neminAthanuM maMdira ghaNuM prAcIna manAya che. ahIM vAghelA rAjavI viradhavalanA mahAmAtya vastupALe vastupALa vihAra nAme suMdara jaina maMdira baMdhAvyuM che. - A uparAMta gujarAtamAM Abu, zatruMjaya, zaMkhezvara, tAraMgA, bhadrezvara, pATaNa, kuMbhAriyA vagere jainasaMpradAyanAM yAtrAdhAme che. ahIM ghaNuM saMte nirvANa pAmelA. hovAnuM manAya che. zatruMjayanA sparzamAtrathI mAnavI pApamukta thAya che tema ghaNuM jene mAne che. Abu parvata gujarAtanI uttara-pazcime Avela che. te have rAjasthAnamAM gaNAya che paNa tyAMnAM maMdiranA nirvAhamAM gujarAtanA vaNikane vipula phALe. rahela che. Abu tenAM jaina maMdire mATe prakhyAta che. ahIMnAM jaina maMdire vimalavasahi ane lUNasahi sthApatyakalAne uttama namUnA che. A maMdiramAM vimalavasaha rAjA bhImadeva 1lAnA maMtrI vimalamaMtrIe tathA lUNasahi pitAnA putra bhUNiganI yAdamAM vIradhavalanA mahAmAtya tejapAle baMdhAvyuM hatuM. ahIM jaina yAtrALuo mATe sArI dharmazALAo bAMdhavAmAM AvI che. A maMdira sthApatyakalAnA kSetramAM AMtararASTrIya khyAti dharAve che. ahIM hajAre leke dara varSe yAtrAe Ave che. vIsamA tIrthaMkara mahAvIra svAmI pAvApurImAM nirvANa pAmyA hovAthI A sthaLa jainenuM yAtrAdhAma che. A uparAMta dareka tIrtha karanA janmasthaLa tathA kAryakSetra paNa jainane mana yAtrAdhAma samAna che. AthI zatru jya, giranAra, pAvApura (hAlanA bihAra rAjyanI uttare) rAjagRha vagere aneka sthaLoe jene dara varSe yAtrAe jAya che. aneka dhanike meTA saMgha kADhI yAtrAnuM puNya le che. jainadharmanuM bhAratIya saMskRtimAM pradAna zramaNa pravAhamAMthI uddabhavela jainadharma eka AcArapradhAna dharma che. temAM satya, ahiMsA ane karmanuM mahatva savizeSa che tethI tenA sarva AcAre ahiMsApradhAna che. jene mAne che ke manuSyane pApavRtti, hiMsA, veravRtti vagere duguNethI bahAra lAvI ahiMsA dvArA mekSanA mArge vALavAnI jainadharmamAM tAkAta che. AthI bhAratIya saMskRti ahiMsApradhAna banAvavAmAM jainadharmane phALo vizeSa che. jaina paraMparA pramANe Adya tIrthakara RSabhadeve AdimAnavane lakhatAM, khetI, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma karatAM, makAna banAvatAM vagere kAryo zIkhavI jIvana upayegI dhaMdhAnA mArge vALya. mAnavI jaMgalI avasthAmAMthI saMskRtinA mArge vaLyo. te samaye samAjamAM bhAIbahena vacce lagnanI prathA pracalita hatI. trASabhadevanI putrI suMdarIe bharatanI lagnanI mAgaNI phagAvI daI sAmAjika krAMti karI. AnA paripAkarUpe bhAratamAMthI bhAI-bahena vaccenI lagnanI prathA nAbUda thaI. samAjamAM nItinAM dhoraNe sthapAyAM. jainadharmo samAjamAM jIvadayAnI bhAvanA vikasAvI. AnAthI AmajanatA upara prANI rakSAnA saMskAra paDayA. ghaNe ThekANe zubhaprasaMgee pazu-pakSInA vadhanI prathA baMdha thaI. lekamAM mAMsAhAra e che thaye. vyasanemAM DUbelI aneka jatio saMskArI banI. Aje sAdhAraNa mAnavI paNa chavamAtranI hiMsA pratye arUci darzAve che. vedakAlIna yajJAmAMthI hiMsA baMdha thatAM jainetara prajAnA AcAravicAramAM ghaNe taphAvata paDI gayA. tapa ane sadAcAranuM mahatva temane samajAyuM. Aje te musalamAne tema ja bIjI mAMsAhArI prajA paNa jAheramAM mAMsa-dArUne upayoga karatAM khacakAya che. jainadharmanuM A eka sarvottama pradAna che. teNe mughala bAdazAha akabara jevAne paNa potAnA rAjayamAMthI amArI dvArA jIvahiMsA aTakAvavAnI preraNuM ApI. samAjamAM jIvadayAnI bhAvanA vikasatAM prANurakSA mATenA prabaMdha thavA lAgyA. vRddha pazuone katalakhAne jatAM aTakAvavA mATe aneka ThekANe pAMjarApoLe jevI saMsthAo sthapAI. A saMsthAo mATe dhanikee meTe dAnane pravAha vahevaDAvyuM. pakSIo mATe Thera Thera, gAmaDe gAmaDe ane lata late parabaDIo baMdhAI. gujarAtamAM A pravRttine sAre vikAsa thatAM tenI asara bhAratanA anya pradezamAM paNa thavA lAgI. anekAntavAda e jainadharmane eka maulika siddhAMta che. temAM dareka vastune cArebAjuthI cakAsavo joIe. vivAdAspada viSayamAM virodha pakSanA abhiprAyane paNa eTalI ja sahAnubhUtithI vicAravo joIe. AnA pariNAme prajAjIvananA aneka saMgharSo dUra thaI jAya che. korTa-kacerInA aneka prazno-jhaghaDAo sahakAra ane samAdhAnathI ukelI zakAya che. jainadharma mAnavIne jIvananA aMta sudhI pravRttimaya rAkhe che. te mAne che ke pravRtti ane nivRtti e mAnavakalyANanA eka ja sikkAnI be bAju che. eTale mAnavI nivRttimAM paNa mAnavakalyANakArI pravRtti dvArA saMtoSa ane AnaMdathI jIvana jIvI zake che. nivRtti eTale mAnasika ane zArIrika kAryamAM parivartana, e jaina Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmanI mukhya bhAvanA rahI che. mAnavI jIvananA aMta sudhI punarjanmamAMthI mukti meLavavA satkarmo karavA tatpara bane che. aNuvratA dvArA dhIredhIre sasAramAMthI nivRtta thavAnA mArga jainadhama sUcave che. 10 satA samAjanA prANa che A bhAvanAne jainadhame yathArtha rIte samAja samakSa rajU karI che. jainasamAje sAdhu-satAne jIvananirvAhanI cidaMtAmAMthI mukta karI temane mAnavahRlyANunI pravRttimAM magna rahevAnI sagavaDa karI ApI che. AnAthI sAmAnya mAnavI pazu temanA AcAramAMthI preraNA laI dharmonA mArge vaLe che, sadAcAra AcAre che. dharma guruo ane prajA vacce nisvArtha sa MbaMdha vadhatAM nItinAM dhAraNA UMcAM rahe che, jaina sAdhuo eka ThekANe lAMbA samaya sudhI sthira na rahetAM judA judA pradezamAM paribhramaNa karatA hoya che tenA pariNAme temane judA judA pradezanI prajAnA mAcAravicArAna pariccha thAya che, vividha bhASAonuM jJAna thAya che. AthI jaina sAdhuoe vividha pradezane anulakSIne vividha viSayomAM aneka uttama gra MthA racyA. zrAnA pariNAme saskRta-prAkRta tathA prAdezika bhASAe nA vikAsa thayo, temanI A pravRtithI prerAI aneka zrAvaka-zrAvikAe jJAnanI upAsanA karavA lAgyA. keTalAka gra MthAnI hastapratA lakhAvIne mAnavakalyANanuM kArya karavA lAgyA. keTalAke svecchAe jJAnabha'DArA sAcavavAnI, temane surakSita rAkhavAnI pravRtti AdarI. jaina jJAnabhaMDArI e bhAratanuM gaurava che. rAjasthAna, gujarAta, mALavA vagere pradezamAM Avela jaina bhaMDAramAM ghaNI prAcIna hastapratA sAcavavAmAM AvI che. gujarAtamAM khaMbhAta, pATaNa vagere sthaLAnA jaina pustaka bhAMDArAmAM prAcIna rAjavIe tathA mahAmAtyAnA haste lakhAyelI hastaprato jovA maLe che. hemacaMdrAcAyanA aneka gra MthAnI pratA A sthaLAethI maLe che. Ama prAcIna dhamagna thAne sAcavavAmAM noMdhapAtra phALA Apyo che. jainamAM vividha pa[e sAhityasarjana ane sAhityarakSaNanI vividha pravRttie AyaravAmAM Ave che. A pravRtti sAthe keTalAka tahevArAne sAMphaLA levAmAM Ave che. dA. ta. jJAnapaMcamI. AnAthI sAmAnya mAnavI paNa dhArmika pravRtti karavA prerAya che. jaina dharmaguruenI lekhanapravRttie lipimAM noMdhapAtra parivartana ANyuM che. paDImAtrA e jaina dharmagrathAnI lipinuM eka viziSTa lakSaNa che. AnAthI AchI jagAmAM vadhAre lakhANa samAvI zakAtuM. prAcIna hastaprata tADapatrIo upara lakhAtI tethI tene lAMkhA vakhata sudhI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 sAcavavA mATe viziSTa prakAranI zAhI taiyAra karavAmAM AvatI. jenee ghaNuM uttama prakAranI zAhInA namUnA taiyAra karyA hatA. tADapatronI laMbAI vadhAre ane pahelAI ochI hevAne lIdhe dharmagraMthamAM viziSTa rIte citro doravAnI paddhati zarU thaI. bhAratIya citrakaLAmAM A zailI laghucitra zailInA nAme prakhyAta che. citra nAnuM hoya paNa temAM viSaya ane bhAva uttama rIte darzAvavAnI kaLA jenee siddha karI che. jaina tIrthonI khAsa vizeSatA e che ke te moTA bhAge parvata upara AvelAM che. bhAratamAM aneka jaina tIrtho nAnI moTI TekarIo ane pahADa upara AvelAM hevAthI yAtrIo pahADonI kaThinAIo ane suMdaratAne anubhavI zake che. ekAMta ane kudaratI sauMdaryanA sAnidhyamAM mAnavI ArAma ane zAMti pAmI zake che. tenA dvArA te ciMtananA mArge vaLe che. - tIrthasthAnA vikAsanI sAthe sAthe bhAratIya zilpa ane sthApatyakaLAne suMdara vikAsa thayo. Abu, zatruMjaya, giranAra, pAvApurI vagere aneka sthaLoe suMdara maMdiranuM sarjana karI jenoe bhAratIya zilpa ane sthApatyanI kaLAne tenA zAstrIya svarUpe sAcavI rAkhI che, eTaluM ja nahi paNa tene AMtararASTrIya khyAti apAvI che. dA. ta. AbunAM jaina maMdire. Aje paNa dareka jaina yAtrA dhAmamAM nAnI moTI jaina pratimAonuM sarjana ane maMdirano jIrNodhdhAra kAma cAlatuM ja hoya che. TUMkamAM bhAratIya sthApatyakaLAne vikAsa mahada aMze jenene AbhArI che. tIrthasthAnA vikAsa sAthe sAthe jaina samAje yAtrArthe saMgha kADhavAnI pravRtti vikasAvI. aneka dhanike pitAnA tema ja kuTuMbanA zreyArthe saMgha kADhatA. Ane lAbha aneka jaine letA. samUhamAM yAtrA karavAnA lAbhanI sAthe puNya meLavavAnI vRtti temanAmAM jAgatI. dha jane tIrthasthAnamAM AvI vividha tIrthakaranI pratimAonI pratiSThA karAvatA-padharAvatA. AnA pariNAme mUrti kaLAne yuge yuge vikAsa thaye. prAcInakAlathI cAlI AvatI A pravRtti Aje paNa tenA yathA svarUpe TakI rahI che. AnA pariNAme anya dharmomAM paNa AvI samUdhyAtrA yojavAnI pravRtti vikasI. pariNAme bhAratIya samAjamAM samUhajIvananI bhAvanA vikasI. tIrthasthAnemAM aneka yAtrIo AvatA hovAthI aDhaLaka dravya AvatuM. A dravyanI vyavasthA karavI muzkela hovAthI AvA dravyane devadravya tarIke oLakhAvI tene sadupayoga thAya tevA ilAje jaina samAja taraphathI thavA lAgyA. tenA pariNAme aneka lekakalyANanAM kAryo thayAM. tIrthasthAnamAM yAtrIone cagya kharce jamavA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhAratIya dharmo rahevAnI sagavaDatA, pazuo mATe pAMjarApoLa, apaMga mATenI sagavaDatAo, davAkhAnAM, maMdiranI jIrNoddhAra pravRtti vagere vividha pravRttio maMdiranA devadravyomAMthI karavAmAM AvI che. A kArya jaina samAjanA agraNIo niHsvArtha bhAve pramANikatAthI karatA hoya che. amadAvAdamAM ANaMdajI kalyANajInI peDhI jaina. tIrthadhAmane sAcavavAnuM uttama kArya karI rahI che. TUMkamAM jainadharme raheNIkaraNI tathA jIvanavyavahAranA sarvottama niyama ghaDI bhAratIya saMskRtine samRddha karI che. sAdhu-saMsthAonA niyame sAdhuo sAthe sAmAnya janatAne paNa dharmapremI banAve che. darekane kAryonI maryAdA samajAvI. ekabIjAnI takarArane ukela judA judA gacchanA vyavahAre, vagere joI AvI sAdhu-saMsthAo ghaDanArA AcAryo tarapha sahaja rIte mastaka namI paDe che. temaNe jainadharma dvArA bhAratIya saMskRtine vikasAvavAmAM mahattavane bhAga bhajavyo che. 4. saMdarbhagraMtha amIna je. pI. khaMbhAtanuM jaina mUrti vidhAna, khaMbhAta. 198ra AcArya, navInacaMdra (1) gujarAtanA dharmasaMpradAya, amadAvAda, 1983 (2) gujarAtane solaMkIkAlIna ItihAsa, - amadAvAda. 1973 desAI, me. da. jaina sAhityane saMkSipta itihAsa, muMbaI. 1933 nAyaka ane bhaTTa jagatanA dharmonI vikAsarekhA, amadAvAda. 1963 paTela, narasiMhabhAI I. (anu.) jainadharma, bhAvanagara. saM. 1987 paMDita, sukhalAlajI (1) jainadharmane prANa, amadAvAda. 1962 mazarUvALA, ki. gha. buddha ane mahAvIra, amadAvAda. 1929 muni, nyAya vijayajI jaina darzana, bhAvanagara. 1964 sAMDesarA, bho. ja. jaina Agama sAhityamAM gujarAta, amadAvAda, 1953 Majumdar R. C. (Ed.) (1) The classical age, Bombay. 1970 (2) The Age of Imperial Unity, Bombay (1) Vedic age, 1952. (2) Impression. London. 1952 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaddharma bhAratanI dharmaparaMparAmAM jainadharma pachI bIje ahiMsApradhAna agatyane dharma te baddhadharma. mAnavajAtane preraNuM ApanAra je mahApuruSe bhArate ApyA che temAM gautamabuddhanuM sthAna advitIya che. kavi ArnolDa kahe che tema "bhagavAna buddha eziyAnuM nura hatA (Light of Asia). bhAratIya dharma, sAhitya ne samAja upara temanI asara ghaNI meTI che. bhAratIya kalAne itihAsamAM bauddhakalA e te eka svataMtra prakaraNa che. bhagavAna buddhanA janma samaye bhArata aneka nAnAM moTAM rAjyamAM vaheMcAyeluM hatuM. magadha, kAzI, kozala, kuru, pAMcAla, vaizAlI, avaMtI, gaMdhAra vagere noMdhapAtra gaNarAjya hatAM. A gaNarAjyomAM rAjakIya avyavasthA vartAtI hatI. sattAnI sarasAI mATe teo vacce satata saMgharSa cAlatuM hatuM. AnA pariNAme prajAkalyANanI bhAvanA rAjavIomAMthI naSTa thaI hatI. teo paraspara dveSa ane IrSAnA pariNAme ekabIjAne nAza karavA sadAya tatpara rahetA. dhIredhIre gaNarAjyone nAza thatAM magadha, avaMtI jevAM vizALa rAjya astitvamAM AvyAM. - vajji gaNarAjya ane malla gaNarAjya A be gaNarAjya baLavAna hatAM. bIjA gaNarAjya nabaLAM paDI gayAM hatAM. magadha, kezala, vatsa ane avaMti pitAnI AsapAsanAM nAnAM gaNarAjyone jItIne pitAnI sattA vistAravA mathatAM hatAM. kAzI kezalanuM aMga banI gayuM hatuM. zakarA kezalanI sattA svIkArI hatI. magadhe aMgajana padane pitAne AdhIna karI dIdhuM hatuM. A cAre rAjya vacce bhISaNa saMgharSa cAlato hato. gaNarAjyamAM sattAdhIze cUMTAyelA na hatA, paNa eka jAtinA vaDAo vaMza paraMparAgata rIte sattA meLavatA, sabhAnA sabhya banatA. rAjAo sabhAnA sahakArathI rAjakIya nirNaya letA. rAjAone julamI banatA aTakAve tevI koI mahAsattA na hatI. dhIredhIre rAjAomAM ekaThyakrI zAsana sthApI cakravatI thavAnI bhAvanA vikasI. TUMkamAM vera ane ISyanI AgamAM dhIredhIre sarva gaNarA hemAtAM jatAM hatAM. magadhanA eka sattAka rAjyane udaya thatuM jatuM hatuM, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhAratIya dharmo samAjamAM varNaprathA pracalita hatI. pUrva bhAratamAM kSatriyenuM varcasa hatuM. pazcima bhAratamAM brAhmaNanuM varcasa hatuM. brAhmaNe jAtibhedanA piSaka hatA. ghaNA kaleke vaMzaparaMparAgata dhaMdhAne choDI anya dhaMdhA tarapha vaLyA hatA. karmakAMDa dvArA AjIvikA meLavavo muzkela banatAM brAhmaNe khetI ane rAjya tarapha vaLyA hatA. zo nAnA moTA vyavasAya jevA ke sUthArIkAma, dhAtukAma, mATIkAma vagere karatA. cAMDAla, pukkasa vagere atyaMta hIna jAtio tarIke oLakhatI. samAjamAM gulAmInI prathA vyApaka pramANamAM vistarI hatI. dAsanA saMtAna dAsa ja rahetA. ucca jAti gaNutA traNa vargo brAhmaNa, kSatriya ane vaio nIcalA varga sAthe khAsa saMbaMdha rAkhatA nahi. samAjamAM ucca-nIcanA bhedabhAva spaSTa hatA. prajAne sAmAnya varga pazupAlana karatA hatA. samAjane vizALa varga khetI pradhAna banI gayo hato. kheDUto pAsethI ya mATe vinA mUlya pazuo paDAvI levAmAM AvatAM hovAthI te varga dhIredhIra brAhmaNothI vimukha banatA jatA hatA. rAjyamAM judA judA vyavasAye karanArAonA saMghe astitvamAM AvatAM dhanikone eka samartha varga astitvamAM AvyuM hatuM. samAjamAM ane rAjyamAM temanI khUba pratiSThA hatI. rAjAe temane khUba mAna ApatA ane avAranavAra rAjyanA kAryomAM temanI salAha letA. rAjagRhanA mahA zreSThInuM eTaluM badhuM mAna hatuM ke magadha rAjavI biMbisAra jAte tenA nivAse salAha levA avAranavAra jatA. AnA pariNAme samAjamAM garIba ane tavaMgaranA bheda vartAvA lAgyA. TUMkamAM I. sa. pUrve chaThThI sadImAM samAjamAM jAtibhedanA sUra vadhyA. kheDUte yothI vimukha banavA lAgyA. mAlika ane kAmadAravarga astitvamAM AvyuM. garIba ane tavaMgaranA bheda majabUta banyA. - I. sa. pUrve chaThThI sadImAM dhArmika kSetre paNa krAMtikArI pheraphAra thayA. vaidika kriyAkAMDa ane jIvahiMsA viruddhanI vicAradhArA prabaLa banatAM samAjane vizALa varga tenA tarapha AkarSAye karmakAMDanI jaDatAnA sthAne adhyAtmavidyAe AkarSaNa jamAvyuM. AnA pariNAme brAhmaNonuM varcasa dhIredhIre dhaTavA lAgyuM. yajJomAMthI lekenI zraddhA ochI thavA lAgI. brAhmaNanuM koI moTuM saMgaThana na hatuM. sAdhAraNa janasamAjamAM evAM kAI maMdire na hatAM ke jyAM leke vidhivat pUjA karI zake. vRkSapUjA ane nAgapUjA pracalita hatI. taMtravAda lekene bhaya pamADato hato. samAjamAMthI vedanI pakaDa DhIlI paDatI jatI hatI. dhArmikakSetre aneka AcAryo ane ciMtake ubhavyA hatA. temaNe vidika paraMparAthI bhinna evA muktinA mArgane upadeza zarU karyo. joke temanI tarapha AkarSAyA. vedanA pramANane phagAvI devAmAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 auddhadharma AvatAM ke dharmanI bAbatamAM svataMtra rIte vicAra karatA thayA. pariNAme A samaya bhAratamAM AdhyAtmika ane bauddhika krAMtine kALa banI gayA. vizALa mAnava samudAya veda, yo ane brAhmaNothI vimukha banavA lAgyA. I. sa. pU. chaThThI sadImAM rAjakIya kSetre gaNarAjyanI pakaDa prA. uparathI DhIlI paDatAM ekacakrI zAsanane yuga zarU thaze. sAmAjika kSetre jAtibhedane. lIdhe udbhavelI viSamatA dUra kare tevA ane dhArmika kSetre ya ane karmakAMDane badale AdhyAtmika bhUkhane saMtoSe tevA mahAnubhAvone prajA jhaMkhavA lAgI. A samaye mAnavIne duHkhamAMthI muktino mArga batAvanAranI jarUra hatI. AvA samaye bhagavAna mahAvIre ane buddha ahiMsApradhAna dharma pravartAvyuM. dhArmika kSetre navI. krAMti ANI. prajAmAM jIvadayAnI bhAvanA vikasAvI. prajAmAMthI hiMsA, asatya, vahema, aMdhazraddhA vagere dUSaNe dUra karI temaNe jJAnane navo prakAza phelAvyo. A samaya samagra vizva mATe dhArmika krAMtine hati. IrAnamAM jarathostIdharmamAM parivartana AvI rahyuM hatuM. IjiptanA sAdhusaMte yahUdI dharmamAM sudhArA karavA tatpara banyA hatA. cInamAM kaeNnkayuziyasa ane lAojhee pitAnI vicArasaraNI dvArA cInanI prajAmAM dhamasudhAraNanI caLavaLa zarU karI hatI. grIsamAM tatvajJAnanI aneka zAkhAo ubhavI hatI. bhAratamAM paNa A samaye dhArmika krAMtinI prakriyA zarU thaI gaI hatI. buddhacarita hAlanA bihAra pradezanI uttara-pazcime Avela himAlayanI taLeTImAMnA nepALa pradezanI kapilavastu nAmanI nagarImAM gaNumukhya zAkya rAjavI zuddhodana nAmanA rAjAne tyAM I. sa. pU. 563mAM temanI patnI mAyAdevIe lumbInA udyAnamAM eka bALakane janma Apyo. A bALakanuM asitaRSie bhaviSya bhAkhyuM ke A bALaka jagatane, mahAna uddhAraka banaze. tenuM nAma gautama pADavAmAM AvyuM. gautamanA janma pachI sAtamA divase mAyAdevInuM avasAna thatAM aparamAtA mahAprajApati gautamIe temanI dekhabhALa karI. pitAnA jamAnAnI paraMparA pramANe zuddhodane bALakanuM bhaviSya jevaDAvyuM te temAM paNa jANavA maLyuM ke A bALaka cakravatI rAjA thaze athavA te manuSya jAtine mahAna uddhAraka thaze. A kAraNathI pitAe gautamanI khUba kALajI levA mAMDI. bALapaNamAM temane sArA saMskAra ane keLavaNI ApavA prabaMdha karyo. roga, ghaDapaNa ke duHkha temanI najare na paDe ane yavanakALa amanacamanamAM pasAra thAya Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratathI dharmo te mATe zuddhodane eka suMdara sarovara baMdhAvyuM. traNa RtuomAM rahevA mATe traNa judA judA mahela baMdhAvyA. jemAsAmAM te mahela bahAra paNa jatA nahi. nRtya ane saMgItamAM temane samaya pasAra thatA. jIvanane AnaMda TakI rahe te mATe meTe svayaMvara racI yazodharA nAmanI suMdara kanyA sAthe gautamanuM lagna karavAmAM AvyuM. yazodharAthI gautamane eka putra thayo. tenuM nAna rAhula pADavAmAM AvyuM. Ama chatAM kyAreka gautamane saMsAranA duHkhe vyAkuLa karI mUkatAM. mANasa jAtane veThavAM paDatAM ghaDapaNa, roga ane mRtyunAM vicAro gautamane satata AvyA karatA. A duHkhamAMthI mAnavajAtane mukta karavA temanuM mana talasatuM hatuM. eka divasa gautama nagarayAtrA karavA nIkaLyA tyAre kahevAya che ke temane eka gharaDA mANasa, regI mANasa, zabane laI jatA DAghuo ane saMnyAsInAM darzana thayAM. A joI gautama khUba udAsa thayA. temane samajAyuM ke saMsAra e duHkhane dariye che. A duHkhanA dariyAmAMthI mukta thavAne kaI mArga khare ? gotama ciMtanamAM DUbI gayA. akaLAvA lAgyA. aMte duHkha muktinA upAyanI zodha mATe gRhatyAga karI saMnyasta dhAraNa karavAno nizcaya karyo. ghaNuM vicArane aMte pote eka rAtrIe potAnI rUpavatI patnI yazodharA ne rAhulane tyAga karI ghara bahAra nIkaLI gayA. bauddha graMthamAM gautamanA gRhatyAgane prasaMga suMdara rIte AlekhAya che. tene mahAbhiniSkramaNa tarIke oLakhAvyuM che. gautamanA A prasaMge aneka citrakAra ane kavione AkarSI che. gRhatyAga karyA pachI satyanI zodhamAM gautama aneka sthaLoe pharyA. saMnyasta dhAraNa karyuM. egamArgane UMDo abhyAsa karyo. Ama chatAM gautamanA cittane zAMti maLI nahi. teo urulA pAse AvyA. niraMjanA nadI pAsenuM A sthaLa atyaMta ramaNIya hatuM. temaNe ahIM tapa karavAno nirNaya karI lIdhuM. gautame pitAnA jamAnAnI paraMparA pramANe akaruM tapa karyuM. A tapanuM varNana pravajyA sUramAM AbehUba ApeluM che. teo bhejanamAM kevaLa magane ke gaLathIne ukALI letA. pariNAme temanuM zarIra khUba nirbaLa banI gayuM hatuM. AMkhe unALAnA kUvA jevI UMDI thaI gaI. mAthuM taDakAmAM sUkavelA keLAM jevuM lAgatuM hatuM. temanI pAMsaLIo jUnA gharanI vaLI jevI lAgatI hatI. teo jyAre peTa upara hAtha pheravatA hoya tyAre pIThanAM hADakAM hAtha AvatAM. AvuM ugra tapa karavA chatAM paNa temanA cittane zAMti maLatI na hatI. kyAreka te temane pitAnuM mRtyu samIpa dekhAtuM. badhijJAna prApta thavAnuM hatuM te pahelAM temane "mAra" sAthe saMgrAma khela paDaze. mAra tRSNa ane duSTa vRttionuM pratIka che. gautama satata jAgrata rahyA. rakhene duSTa vRttio cittamAM pravezI na jAya. aMte "mArane parAjaya tha ane gautamane vijaya thayuM. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audadharma 127 gautama nadIkinAre dhyAnastha avasthAmAM hatA tevAmAM najIkanA nagaramAM gAyanavAdana karavA nartakIonI eka TeLI pasAra thaI rahI hatI. temanAmAMthI ekanA zabda gautamane kAne paDayA ke "tArI vINAnA tAra tuM eTalA tANIza nahi ke te tUTI jAya ane eTalA DhIlA na rAkhIza ke temAMthI svara na nIkaLe.' je jJAna gautamane AcAryuM ke gurujane na ApI zakyA te jJAna A nartakIde ApyuM. temane jIvanane madhyama mArga jaDyo. temaNe bhikSA svIkAravAno nirNaya karyo. paNa ahIM nirjana vanamAM temane keNu bhikSA Ape ? paNa jANe kudarate gautama mATe sagavaDatA karI rAkhI hoya tema A vaizAkhI pUrNimAnA divase sujAtA nAmanI bAjunA nagaranA ThAkaranI eka kanyA e vakhate potAnI bAdhA pUrNa karavA vanadevatAne khIra khavaDAvavA ahIM AvI. teNe gautamane khIranI bhikSA ApI. gautamanuM citta nirmaLa thayuM. jema jema rAtrI vadhatI gaI tema tema gautamanuM ajJAna dUra thavA lAgyuM. Akhare gautamane badhijJAna prApta thayuM. teo buddha banyA. temane parama zAMti thaI. sAta divasa sudhI vimuktinA sukhane anubhavatA teo te sthAna para rahyA. sAtamI rAtrInA chellA prahare temaNe kahyuM ke "dharmajJAnane sAkSAtkAra thAya che tyAre mAra" senAne nAza thAya che, paramajJAna sUryanI jema prakAze che. A vakhate temanI uMmara chatrIsa varSanI hatI. A sthaLa hAla buddhagayA ke bedhigayA tarIke oLakhAya che. siddhArtha have buddha banyA. buddha eTale jagelA, jJAnI. tame pote jAgyA ane temaNe jagatane jagADayuM. temane pitAne je jJAna maLyuM, tene upayoga janakalyANa mATe karavAne nirNaya karyo. temaNe prathama upadeza sAranAthamAM (kAzI pAse) Apyo. tene dharmacakrapravartananuM sthaLa kahe che. lagabhaga 45 varSa sudhI temaNe aneka sthaLoe pharIne dharmopadeza karyo. chevaTe vaizAlI najIka 80 varSa nI uMmare kuzInArAmAM (hAlanA bihAra rAjyamAM) nirvANa pAmyA. buddhane upadeza gautamabuddha Apela upadeza tripiTaka graMthamAM saMgrahavAmAM Avela che. tripiTaka eTale traNa piyaka-vinaya piTaka, sutta piTaka ane abhidhamma piTaka. vinaya piTakamAM sAdhuo mATenI AcArasaMhitA, sutta piTakamAM dharma vizenAM sUtra (pravacana) tathA abhidhamma piTakamAM baudha tattvajJAnanI carcA karela che. A sarvagraMthe pAli bhASAmAM che. buddhane upadeza samagra mAnavajAta mATe hatA. teo kahetA ke janmathI kaI ucca ke nIca nathI. je sArA karmo kare te ucca ane kharAba karmo kare te nIca. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhAratIya dharmo keInI jAti na pUche, AcaraNa pUche. je duHkhathI vyAkuLa thatI nathI, kamalapatra upara paDelA pANInA biMdunI jema viSayavAsanAthI alipta rahe che, je kene paNa pIDA karatuM nathI, kSamA e ja jenuM baLa che, je tadana anAsakta che te ja sAce brAhmaNa che. je kedha kare che, vera vALavAne vicAra kare che, vyabhicAra kare che, pitAnAM pApakarmo chupAve che te caMDALa che. bIjA bhale kukarmo kare paNa ApaNe sadAya satkarma karavA taiyAra rahevuM. jyAre koI potAnA vize kharAba bese tyAre paNa zAMta ane namra rahevuM. gusse thanAra upara je sAme gusso karatuM nathI te mahAna che. dhanane lokakalyANa mATe upayoga kare, vartamAnane barAbara upayoga, karI levo. kSamA, sadvartana, gurusevA, priyavacana, vivekabuddhi, rAga ane dveSane, tyAga vagere temanA upadezanAM mukhya aMge hatAM. ekavAra buddha rAhulane pUchyuM ke "darpaNane upayoga za? rAhule kahyuM ke potAnI jAtane jovA mATe pinA dehanuM nirIkSaNa karavA mATe darpaNa che." buddha A sAMbhaLI kahyuM ke "jema ke pitAnA zarIranuM nirIkSaNa kare che tema mAnavIe potAnA karmonuM nirIkSaNa karavuM joIe. je te janahitAya hoya to te cAlu rAkhavA joIe, paNa jo te anyane nukazAnakartA hoya te tevAM karma pharIthI na karavAno nizcaya karI pazcAttApa karavo joIe.' buddha anekavAra bhikSuone saMghanuM mahatva samajAvI kahyuM che ke "jyAre cittamAM kharAba vicAra Ave tyAre sArA vicArene baLapUrvaka cittamAM lAvavA. vikAramAMthI mukta thavA saMdhanuM zaraNa levuM joIe. dharma ane jJAnIne zaraNe javuM joIe.' temanA upadezanI viziSTatA e hatI ke temAM dehadamana ke varNabhedane sthAna na hatuM. madhyama mArgane upadeza te sAdAM ane saraLa daSTAMto dvArA ApatA. lekabhASAmAM teo upadeza ApatA hovAthI darekane samajAte hato. temanA vyaktitva ane vartanathI te sava ne priya banyA hatA. " eka rIte joIe te kaI gUDha tattvajJAnavALe navo dharma bhagavAna buddha sthApyo nathI, paNa pitAnA jamAnAne anurUpa navI vicArasaraNI pragaTAvI che. temaNe potAnA mArgane AryajanenA mArga tarIke oLakhAvyuM che. temaNe hiMsA sAme ahiMsAne upadeza ApyA che. temanI vANImAMthI sadAya karuMNu nItaratI hatI. temaNe kAmavAsanA ane atizaya dehadamanane tyAga karavAnuM kahyuM. temane upadeza madhyama mArga tarIke oLakhAya che. temane samagra upadeza te mahIsAgara eTale vistRta ane gaMbhIra che. temaNe mukhyatve traNa vastuone upadeza Ape che: zIla (cAritrya, samAdhi (ciMtana) ane praza. temanI upadeza ApavAnI paddhati sAdI, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bauddhadharma saraLa ane saceTa hatI. bauddhazAstromAM temane upadeza dharmacakrapravartana' nAme oLakhAya che. temaNe prabe dhela cAra Aryasa ane Arya agamArga bauddhadharmanAM mahatvanAM aMge che. cAra Aryasa bhagavAna buddhe prabodhela cAra Aryasatyo nIce pramANe che: (1) du:kha- jagatamAM sarvatra duHkha che. sarva padArtho anitya che. duHkhamaya che. viSayone bhegavatI vakhate lAgatuM sukha paNa aMte duHkha che. janma, jarA ane mRtyu paNa duHkha che, priyane viyoga duHkha che, apriyane saMga dukha che, dhananA upArjana, rakSaNa ane vyayamAM duHkha che. TUMkamAM saMsAramAM sukha che ja nahi.. (2) du:kha samudaya-du:khanuM kAraNu-duHkhanuM kAraNa tevuM ja joIe. kaI paNa kAraNa vinA duHkha utpana thAya nahi. duHkhanuM kAraNa tRSNA che. tRSNA dvArA mAnavI viSayabhega tarapha AkarSAya che. viSayabhoga tRSNanuM Idhana che. tenAthI tRNa vadhe che. citta vyagra bane che. mAnavajIvana mATe tRSNa ja kharuM baMdhana che. (3) du:kha niredha-(duHkhane AvatuM aTakAvavuM) duHkhane AvatuM aTakAvavA mATe tRSNAne nAza karavo joIe. tRSNane nAza thatAM ja cittanI vyagratA dUra thAya che. citta parama zAMti anubhave che. (4) du:kha nidha gAminI pratipadA-duHkhane AvatuM aTakAvavA mATeno upAya zodhavo joIe. A mATe gautame Arya aSTAMga mArgane upadeza ApyuM che. A mArga tRSNA kSayane uttama mArga che. Ama cAra Aryasa jema AyurvedamAM rega, roganuM kAraNa, Arogya, rUkha ane bhaiSajya (davA) e cAra mahatvanAM che tema AdhyAtmazAstramAM duHkha, duHkhahetuM, duHkha nirAdha ane duHkha nirodhane upAya e cAra satya che. jema DokTara egya davA ApI dardIne rega mukta kare che, tema gautama duHkhamAMthI mukta thavAne Aryasa dvArA upAya batAvI mAnavIne duHkhamukta kare che. Aya aSTAMga mAga A mArga kalyANane mArga che. amRtane mArga che. A mArgane madhyama mArga kahevAmAM Ave che. A mArganAM ATha aMge nIce pramANe che : bhA. 9 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma * (1) saMsthaSTi - samyagdaSTine traNa artha che? (3) cAra AryasamAM zraddhA. (va) sArA ane kharAba karmo ane tenAM kAraNene cakAsavAM . (kAyakarma, vAcikakarma, mAnasakarmo.) (9) cAra AryasAne sAkSAtkAra. (2) samyaka saMka9pa-samyapha saMkalpane artha nizcaya thAya che. zraddhA pramANe sAre nizcaya karo. samparka saMka95 zraddhA ane cAritryane joDanAra majabUta kaDI che. samyaka saMkalpamAM tRSNa ane hiMsA na hovI joIe. (3) samyaka vANI-sarvaprANIne hitakara hoya tevI vANI belavI. haMmezAM satya bolavuM, kaThera vacana ne kADhavAM. keInI niMdA na karavI. (4) samyaka kama-ApaNe sarva karmo tRSNarahita ane ahiMsApradhAna hevAM joIe. bIjAne duHkhakAraka bane tevAM ApaNuM kAyika, vAcika ke mAnasika karyo na hovA joIe. samyapha karmomAM dasa zIlane samAveza thAya che. ' (5) saMya AjIva-jIvane artha thAya che AjIvikA. AjIvikAmAM mukhyatve anna-vastrane samAveza thAya che. mAnavIe pitAnI jIvana-jarUriyAtanI cIjo zuddha ane prAmANika mArge meLavavI joIe. anItinA mArge AjIvikA meLavavI na joIe. dArU vecavAne, kasAIne, vezyAne vagere dhaMdhA anItinA dhaMdhA che. (6) samyapha vyAyAma-vyAyAma eTale prayatna. mAnavIe pitAnA manamAM tRSNane vikAsa thAya evA bhAva na udbhave tevA prayatna karavA joIe. kharAba vicAre ane vikArene manamAMthI hAMkI kADhI sadAya citta zuddha rahe tevA prayatna karavI joIe. () samya smRti-smRti eTale sAvadhAnI-cittane jAgrata rAkhavuM. samyaka saMkalpane anurUpa smRti samyapha smRti che. je mAnavIe ahiMsAMpradhAna ane tRSNarahita karmo karavAno saMkalpa karyo hoya teNe pitAnA manamAM jANeajANe paNa kharAba vicAre ke vikAre pravezI na jAya te mATe sadAya sajAga rahevuM jAIe. (8) samyaka samAdhi-samAdhi eTale cittanI ekAgratA. sArAM karmomAM--sArI pravRttiomAM manane ekAgra karavuM tene samAdhi kahe che. samAdhine pariNAme prajJAne udaya thAya che. Arya satyone sAkSAtkAra thAya che ane bhavane aMta Ave che. arthAt punarjanma aTakI jAya. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 Ama Arya (umadA) achAMga mArga e sadAcArI ane ahiMsAtma jIvana jIvavAne uttama mArga che. Aya aSTAMgika mArganA traNa vibhAgo cheH (1) prajJAskaMdha (2) zIlakaMdha (3) samAdhiskaMdha. prajJA skaMdhamAM samyagdaSTi ane saMkalpane samAveza thAya che. zIlakaMdhamAM samyaphavANI, karma ane AjIvane samAveza thAya che. ane samAdhi skaMdhamAM vyAyAma, saMskRti ane samAdhine samAvaiza thAya che. A traNa skaMdhane gautamabuddha traNa saMyati ane traNa mahAyajJa tarIke oLakhAvyA che. A traNa ske dhene zikSAtraya paNa kahevAmAM Ave che. bauddhadharmanA AcAra jainadharmanI mAphaka bauddhadharmamAM paNa nIce pramANenA keTalAka AcAra prabedhyA cheH () paMcazIla-aSTazIla-dazazIla-bauddhadharmane sarve anuyAyIoe pALavA mATenAM A vati che. prathama pAMca vrata sAmAnya mAnavI mATe che ane bAkInAM traNa beTha zramaNa mATenAM che ane chellAM be bauddha saMghanA dharmaguruo viramaNa mATe che. dharmaguruoe dazedaza vrata niyama pUrvakapALavAnAM hoya che. (1) prANAtipAta viramaNa-hiMsA na karavI. (2) adattAdAna viramaNa-corI na karavI. (3) mRSAvAda viramaNa--asatya na besavuM. (4) maghaniSedha-madyapAna karavuM nahi. (5) brahmacaryanuM pAlana karavuM. (6) rAtanA bhojana na levuM. (7) zarIre sugaMdhI padArtho na lagADavA. (8) jamIna upara sAdaDI pAtharI zayana karavuM. (9) saMgIta ane nRtyane tyAga karavo. (10) dravyane parigraha na karavo. () daza zikSA-bauddhadharmanA dareka anuyAyI mATe A vrato nakkI karavAmAM Avela cheH (1) prANAtipAta viramaNa-hiMsA na karavI. . (2) adattAdAna viramaNa-corI karavI nahi. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 (3) brahmacarya nuM pAlana karavuM. (4) mRSAvAda viramaNu-- asatya na kheAlavu. (5) paizunya viramaNu--cADI khAvI keniMdA karavI nahi. (6) auddatya viramaNa--kAInuM apamAna karavuM nahi, (7) vRthAlApa viramaNu--vadhArepaDatuM khelavuM nahi, (8) lAbhanA tyAga karavA. (9) dveSanA tyAga. (10) zAstromAM zakA na karavI, zraddhA rAkhavI. (F) pAramitA--bauddhadharmImAM saMsArane eLakhavA mATe cha pAramitAe prameAdhavAmAM AvI che : bhAratIya dharma (1) dAna pAramitA--dAna ApavuM. dhana, vidyA vagerenuM dAna ApavuM. (2) zIla pAramitA--upara jaNAvelAM vratAnuM pAlana karavu. (3) kSAnti pAramitA--karuNA dAkhavavI, anyanA doSone mApha karavA. (4) vI pAramitA----saMsAranAM praleAbhanA para kAbU meLavavA. janakalyANa mATe kArya karavuM. (5) prajJA pAramitA----asatya ane A aSTAMga mA dvArA sAcu jJAna meLavavu. (3) cAra bhAvanA--khodUdha mAM paNa jainadharmAMnI mAphaka cAra bhAvanAo (1) maitrI (2) karuNA (3) muditA ane (4) upekSA--jaNAvela che. A bhAvanAe dvArA dareka mAnavIe sadbhAva keLavI jIvanane ahiMsA, satya ane karuNAnA mArge vALavAnuM bauddhadharma mAM jaNAvela che. zaraNya jema jainadharmImAM ratnatrayanuM mahattva che tema bauddhadharma mAM zaraNayanuM mahattva che. bauddhadharmamAM mahattvanAM traNa ratnane zaraNe javAnA Adeza che. A traNa ratnA te (1) saMdha, (2) dharma ane (3) jIdda eTale jJAnI, buddha rAraLa manchAmi dhammaM zaraNaM gacchAmi / saMgha zaraNaM gacchAmi / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma 133 dareka manuSya AtmakalyANa mATe jJAnInI zodha karavI joIe. jJAnI eTale sAcA guru, guru mAnavIne ajJAnatAmAMthI divya prakAza tarapha laI jAya che. gurune zaraNe gayA pachI temanA Adeza pramANe AcaraNa karavuM. Ane sAco dharma kahe che. eTale jIvanamAM zAMti meLavavA mATe dharmanuM zaraNuM levuM joIe. sAce dharma ja jIvanane ujjavaLa banAve che. manuSyane nirvANa apAve te ja sAce dharma. dharmanA Adeza pramANe jIvana jIvavA mATe saMghanA zaraNe javuM joIe. saMdha eTale samAja-bhikSuone ane gRhasthane. saMgha ekatAnuM pratIka che. samAjamAM rahevAthI prema, saMpa, sahakAra vagerenuM mahattva samajAya che. Ama zaraNatrayanI bhAvanA dvArA mAnavIne nirvANanA mArga-mekSanA mArge javAne bauddhadharma Adeza Ape che. dareka bauddhadharmanA anuyAyIe "zaraNatrayanA svIkAranI pratijJA levI paDe che. niyamapAlana ane zraddhA bauddhadharmamAM mahattvanAM manAya che. saMgha bauddhadharmamAM saMghanuM mahattva vizeSa che. saMdhanuM kArya mAnavIne jJAnamArge laI javAnuM che. ahIM parivrAjakAe niyamabaddha rahI sAdhanA dvArA AdhyAtmika lakSa tarapha AgaLa vadhavAnuM che. keTalAka vidvAne mAne che ke gautamabuddha gaNataMtranA prasaMzaka hevAthI temaNe saMghanuM netRtva keIne ApyuM na hatuM. saMdhamAM paNa temaNe gaNarAjya athavA dharmarAjya sthApyuM hatuM. saMghamAM varNabheda na hato. zarUAtamAM saMdhamAM ekAMtavAsanuM mahattva hatuM paNa dhIredhIre sahavAsanuM prAdhAnya vadhavA lAgyuM. jema jema bhikSuonI saMkhyA vadhatI gaI tema tema saMghanA saMgaThanamAM parivartana AvatuM gayuM. buddha judA judA prasaMgoe bhikSuone anuzAsana mATe niyama ghaDyA. A niyame zikSA pade kahevAya che. saMdhamAM bhikSuonI saMkhyA vadhatAM te sarva upara aMkuza rAkhavA mATe upAdhyAyapada astitvamAM AvyuM. saMdhamAM dAkhala thanAra mATe paNa keTalAka niyamo nakkI karavAmAM AvyA-jevA ke devAdAra, gulAma, vIsa varSathI nAne, kuTuMbanI maMjurI vinAne, rAjyane gunegAra, pitAne vadha karanAra-ahaM tane vadha karanAra vagerene saMghamAM dAkhala na karavA, anya paMthane sAdhune bauddha saMghamAM dAkhala thavA mATe kaparI kaseTImAMthI pasAra thavuM paDatuM. cAra mahinA sudhI tenI AkarI kasoTI thatI. saMghamAM dareka ziSyanA ane upAdhyAyanA dharmo nakakI karavAmAM AvyA hatA. bhagavAna budhe zarUAtamAM saMghamAM strIone dAkhala thavAnI anumati ApI na hatI, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhAratIya dharmo paNa samaya jatAM paristhitine dhyAnamAM laI buke strIone saMdhamAM dAkhala thavAnI saMmati ApI. bhikSuNIo mATe gautamabudhe cokkasa prakAranA niyame nakkI karyA hatA. TUMkamAM bauddhonI saMdhivyavasthA sArI hatI. pratibaMdhaka ane vidheyaka bane prakAranA niyamothI saMghane daDha karavAmAM Avyo hato. zikSA ane prAyazcittane mahattva ApavAmAM AvatuM hatuM. saMghamAM matabhedane nivAravA mATe khAsa kALajI levAmAM AvatI. nirNaye sarvasaMmatithI yA bahumatithI levAmAM AvatA. buddha ane bedhisattva jainadharmamAM jema 24 tIrthakarAnI kalpanA karavAmAM AvI che tema baddhadharmamAM paNa 24 atIta buddha, 24 vartamAna buddha ane 24 bhAvi buddhonI kalpanA karavAmAM Avela che. ahIM sarva de dhyAnI buddhomAMthI utpanna thayelA che ema mAnavAmAM Ave che. dhyAnI buddhone bodhisonI kakSAmAMthI pasAra thavuM paDatuM nathI. teo svayaM buddho che. dhyAnI buddho pAMca cheH (1) virecana (2) akSobhya (3) ratnasaMbhava (4) amitAbha (5) amedhasiddhi. nepALanA bauddhasaMpradAyanI mAnyatA pramANe vajasattva e chaThThA sthAnI buddha che. dareka dhyAnI buddhine ekeka zakti hoya che, je buddha zakti tarIke oLakhAya che. dareka dhyAnI buddhane ekeka bodhisatva heya che. dhyAnI buddha buddha zakti bAdhisava (1) vairocana vadhAtvIzvarI samatabhadra (2) abhya lecanA vApANi (3) ratnasaMbhava mAmakI ratnapANi. (4) amitAbha pAMDarA padmapANi (5) amodhasiddhi Aye tArA vizvapANi (6) vajasattva vasavAmikA ghaMTApANi mAnuSI buddha e manuSya janmamAM tapa karI bedhi prApta karanAra vyakti che. badhisatva eTale bedhi prApta karavA mATe sAdhanA karI rahela sAdhaka. aneka bhavamAM sAdhanA karI pAramitA prApta karI bedhisatva Akhare buddha bane che. bauddhasaMpradAyanI hInayAna zAkhAnA anuyAyIo cAvIsa mAnuSI buddhonI mAnyatA dharAve che. temAM sahu prathama dIpakara nAme mAnuSI buddha thayA. mahAyAna Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auddhama 135 zAkhAnA anuyAyIe sAta mAMnuSI muddo thayAnI mAnyatA dharAve che. ceAvIsa mAnuSI khuddomAM chellA sAta vadhu jANItA che temanAM nAma A pramANe che; mAnuSI khudda zakti mAnuSI meAdhisava mahAmati ratnadhara AkAzaga ja zakama gala mAnuSI buddha (1) vipazyA (2) zikhi (3) vizvabhU (4) kaiMkucchanda (5) kanakamuni (6) kazyapa (7) zAkasi ha vipazyantI zikhamAlinI vizvadharA kakudratI kaeNDamAlinI mahIdharA yazAdharA A sAta mAnuSI qhuddonI mAnyatA cheka azoka mauryanA samayamAM paNa pracalita hatI. jyAre bauddha caityagRhamAM qhuddhanI pratimA sthapAtI tyAre kAImAM bhagavAna khudda athavA zAkasiha gautamabuddhanI pratimA te kAryamAM chellA sAteya mAnuSI yuddhonI pratimAo sthapAtI ne pUrjAtI. kanakarAja dharma dhara AnaMda bhAratamAM chellA mAnuSI yuddha zAkayasi Mha gautama yuddhanA nAme ghaNA ja leAkapriya che. bhAratIya kalAnA prANa che. bauddhudhanI hInayAna zAkhAmAM cAvIsa mAnuSI yuddho thayAnu manAya che. mahAyAna zAkhAvALAmAM sAta mAnuSI chuddonI mAnyatA pracalita che. A mAnuSI buddhomAM zAkasiMha e sAtamA mAnuSI jIdda manAya che. anya viSe kAI aitihAsika pramANu maLatuM nathI. mAnuSI khudda saMsArI sukhAthI para hAya che. te jagatamAM eka parama aMza tarI Ave che. jyAre te kheAdhijJAna prApta kare che tyAre tenAmAM aneka viziSTa prakAranA guNA dAkhala thAya che. tenAmAM AtmazraddhA, sabala, bhUta, vartamAna, bhAvine jANavAnI zakti, samyagnAna, vANI, samAdhi, meAkSa mATenI lAyakAta vagere aneka guNA pragaTe che. kheAdhisattvAnI kapanA mahAyAnasa pradAyanI che. kheAdhisattva jagatanA kalyANa mATe vizvamAM praveze che te sarvasvanA tyAga karI khutva prApta kare che. ema manAya che ke gotamamruddhe khodhisattvarUpe aneka janma dhAraNa karela hatA. mAdhisattvanA sAceA Adarza gautamanA jIvanamAMthI maLe che. hi Mdudha mAM je sthAna devAnu che, te sthAna bauddhadharma mAM mAdhisattvanuM hAvAnuM manAya che, hiMdudha mAM jema devAnI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhAratIya dharmo maMdiramAM pratiSThA karI vividha upacAra dvArA pUjA thAya che tema bauddhadharmamAM paNa bedhisatvanI pratiSThA karavAmAM Ave che. ghaNA prAcInakAlathI bedhisatva maMjUzrI vagerenAM maMdire astitvamAM AvyAM che. bhAvi buddha maitreya manAya che. te have pachI jagatamAM avataraNa karaze ane jagatanuM kalyANa karaze ema manAya che. paMDyA buddhanA nirvANa pachI dhIredhIre bauddhadharmamAM matabheda vadhavA lAgyA. AnA pariNAme baddhadharmamAM be paMthe paDI gayA. A be paMthe te gheravAdio ane mahAsaMdhike. theravAdIo rUDhIcusta hatA. jyAre mahAsaMdhike sudhArakavRtti dharAvatA hatA. mahAsaMdhi pitAnA paMthane mahAyAna (mATe mArga) ane theravAdionA paMthane hInayAna (UtaratA mArga) kahetAM. dhIredhIre A baMne zAkhAomAM paNa nAnI moTI aneka zAkhAo astitvamAM AvI. jevI ke theravAda, vibhASika, sautrAntika, zanyavAda,vijJAnavAda vagere. yAna eTale vAhana. hInayAna eTale nAnuM vAhana, mahAyAna eTale moTuM vAhana. hInayAnanA anuyAyIo tripiTaka (bauddhadharmanAM zAstromAM khUba zraddhA dharAve che. A zAstro pAlI bhASAmAM racAyAM che. mahAyAnanA anuyAyIo tripiTakamAM pheraphAra thaIne saMskRtamAMthI bIjA graMthe umerAIne je vizALa graMtha banyA temAM khUba zraddhA dharAve che. mahAyAnamAM vizALa arthamAM ddhidharmanI carcA karela che. mahAyAnamAM bhagavAna budane bhagavAna mAnI pUjA karavAmAM Ave che. hInayAnamAM buddhane mahAmAnava gaNavAmAM Ave che. paraMtu temane Izvara gaNIne temanI pUjA karavAmAM AvatI nathI. joke A saMpradAyamAM paNa buddhanA avazeSo upara smAraka racAya che. paraMtu hInayAna saMpradAyanA leke buddha nirvANa pAmyA hoI teo kaI asara upajAvI zakatA nathI tema mAne che. hInayAnamAM sva nirvANane mahatva apAya che, jyAre mahAyAnanA anuyAyIo mAne che ke pote nirvANa pAmavuM tenA karatAM anyane nirvANanA mArge doravA temAM pitAnuM ane anyanuM kalyANa raheluM che. TUMkamAM hInayAna paMthamAM bauddhadharma vizenI bhAvanAone saMkucita che jyAre mahAyAnamAM bauddhadharmanuM mULabhUta svarUpa vizALa arthamAM jovA maLe che. hInayAna karatAM mahAyAna vadhAre lokapriya che. nirvANa nirvANa eTale niSedha. bauddhadharmamAM nirvANane artha tRSNA tyAga e thAya che. zIla, samAdhi ane prajJAnI kramika sAdhanA dvArA nirvANa prApta thAya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 bauddhadharma che. nirvANamAM cittanA saghaLA vikAre dUra thaI jAya che. citta atyaMta zuddha banI jAya che. ahIM nivaNanI kalpanAne hiMdudharmanI "brahma' prAptinI sAthe sarakhAvI zakAya. jenA cittamAMthI sukha-duHkhanI bhAvanA naSTa thaI jAya che tene kevaLa zAMti maLe che. nirvANamAM kevaLa zAMti che. A paristhitimAM nirvANane artha azruta ane nitya gaNavAmAM Ave che. nirvANa amRta pada che. TUMkamAM tRSNAone nAza thatAM mAnavI janma, jarA, vyAdhi vagerenI upAdhImAMthI mukta thAya che. hiMdu purANamAM buddha purANe buddhane Izvarane avatAra mAne che. viSNunA dasa avatAramAM buddha viSNune navame avatAra manAya che. bhaviSya purANamAM senAnI buddhanI mUrti banAvI tenI pUjA karI brAhmaNane ApavAnuM vidhAna che. varAha purANamAM buddha dvAdazI-trata kathA che. evuM eka paNa purANa nathI ke jemAM buddhane namaskAra karavAmAM na AvyA hoya. purANomAM buddhagayAnuM mAhAsya darzAvyuM che. ahIM dharma ane dharmezvarane namaskAra karI mahAbadhitarune namaskAra karavAnuM kahyuM che. TUMkamAM purANe buddhane Izvarane avatAra gaNe che ane temanA tarapha pUjya bhAva darzAve che. bauddhadharmamAM pUjA bhagavAna budde sthApela bauddhasaMpradAyamAM zarUAtamAM mUrtipUjAne ke vyaktipUjane kaI sthAna na hatuM. buddha pote potAnI pratimA pUjAya evuM kadApi IcchatA na hatA. temaNe potAnA jIvana daramyAna vyaktipUjAne jarA paNa svIkArI ke AvakArI nathI. teo mAnatA ke vyaktipUjAthI mAnavI potAnuM maulikapaNuM-vyaktitva -gumAvI bese che, paNa temanA nirvANa pachI brAhmaNa ane jainadharma sAme TakI rahevA mATe bauddhadharmamAM mUrtipUjAnI mAMga vyApaka banI. samaya jatAM baddhadharmamAM vicArabhede sajatAM be zAkhAo astitvamAM AvI. AnA pariNAme mahAyAna zAkhAno janma thaye. A mahAyAne bauddhasaMpradAyamAM mUrtipUjAne pracalita karI. mahAyAnanI aMdara vajIyAna vikasyuM. teNe mUrtipUjAne vyApaka pramANamAM vistArI. te pahelAM bauddho bhagavAna buddha ke buddhonAM pavitra asthio upara ardhagoLAkAra stUpa caNavatA ne tenI arcanA-pradakSiNa karatA. stUpanI jema bedhivRkSa, buddhanuM vajIsana (zilApaTTa), bhikSApAtra, ItyAdi paNa caitya (pUjavAnA padArtha) gaNatAM. zarUAtamAM stUpe AkAza-AcchAti arthAt uparathI khullA (chAparAM vinAnA) hatA. AgaLa jatAM upAsakenI sagavaDa mATe enI AgaLa Ubhe Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma laMbacorasa khaMDa umerA ne stUpane enI pAchaLanA bhAgamAM aMdara samAvI levAmAM AvyuM. AvI ImAratane caityagRha kahe che. emAM pachIta stUpane samAMtara hoI ardha goLAkAra hoya che. kuSANakAlamAM saMkarSaNa-vAsudevanI pUjA ane temanI pratimAonI lokapriyatA - vadhatAM samaya ane saMjogone dhyAnamAM laI potAnA saMpradAyane TakAvI rAkhavA baddhasaMpradAyanA anuyAyIone buddhanI pratimAnA sarjananI AvazyakatA jaNAtAM kaNike prajAnI IcchAne mAna ApI pratimAsana mATenA rAjakIya ane dhArmika avarodha dUra karyA. AnA pariNAme baddhadharmamAM buddha ane bedhisAnI pratimAo pUjAvA mAMDI. mathurA ane gAMdhAramAM buddhanI ghaNI ja AkarSaka ane bhAvavAhI pratimAonuM sarjana thavA lAgyuM. dhIredhIre buddhanI padmAsanamAM beThela dhyAnamudrAvALI pratimAo astitvamAM AvI. A pachI samaya jatAM hiMdudharmanI trimUrti-brahmA, viSNu ane maheza-pratimAnI jema bauddhadharmamAM paNa maMjuzrI-buddhanI jJAnanI mUrti avalokitezvara-jagatane jenAra bhagavAnanuM sarva zaktimAna svarUpa ane vajapANi-vajI dhAraNa karanAra bhagavAnanuM sarva zaktimAna svarUpa pUjAvA lAgyuM. A uparAMta baddhadharmamAM pratimAnI sAthe sAthe bauddha vihAra ane sUpa jyAM buddhanA avazeSe rAkhavAmAM AvatA hoya che tevA sthaLe, tathA buddhane jyAM jJAna prApta thayuM te jagA ane temanA nirvANanI jagA kuzinArA paNa dareka bauddhadharmanA anuyAyIo mATe vaMdanIya ane pavitra banI gayAM. bauddhadharmane prasAra - I. sa. pUrve chaThThI sadI samagra jagatamAM svataMtra vicAro ane dhArmika krAMtinA sImAcihnarUpa hatI. A sadImAM aneka dezamAM purAtana vicAro ane aMdha vizvAsane AghAta ApanArA tema ja navIna cetana pragaTAvanArA dhArmika netAo pidA thayA hatA. emAM bhAratamAM thayelA vardhamAna ane gautamabuddha, cInamAM kephayuziyasa, grIsamAM pAyathAgorasa, IrAnamAM ajarathuSTra vagere noMdhapAtra vibhUtio manAya che. A badhA vicArake jagatanA dhArmika praznone hala karavA sakriya hatA. emaNe aneka navIna tArkika siddhAMto dvArA janatAne kaThora ane aMdhavizvAsabharyA dhArmika jIvanamAMthI chUTakAro apAvavA mATe adelane zarU karyA. A vakhate tatkAlIna bhAratIya samAjamAM dharmanA kSetre aneka deSa pravartatA hatA. zarUAtamAM vaidika jIvanamAM varNavyavasthA karma para AdhArita hatI. paNa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharma 13e, dhIredhIre te saMkucita banI gaI. brAhmaNonuM varcasa vadhyuM. yonI paripATI ane vidhividhAnanAM jALAMmAM ja samAja aTavAvA lAgyo. sAmAnya janatAne vedanA jJAnathI vaMcita karavAmAM AvI. yamAM pazuhiMsAnuM pramANa vadhyuM. dhIredhIre samAja AvA hiMsAtmaka yAthI trAsI gaye. brAhmaNonI sUcita yajJanI vidhiomAMthI sAmAnya janatAne vizvAsa DagI gaye. samAjamAM sAmAnya mAnavIne zAMta ane saraLa jIvana tarapha doranAra vyaktinI jarUra jaNAvA lAgI, rAjakIya kSetre paNa bhAratamAM A samaye aneka prakAranI aMdhAdhUMdhI pravartatI hatI. bhArata nAnAM moTAM aneka gaNarAjyamAM vaheMcAI gayuM hatuM. kamanasIbInI vAta e hatI ke A sarva gaNarAjya sahakArathI pitAno vikAsa sAdhavAne badale saMgharSamAM ja rAcatAM hatAM. pariNAme dhIredhIre sarva gaNarAjya nabaLAM paDatAM gayAM. A sarva rAjyamAM purohitonuM dhArmika kSetre varcasa vizeSa hatuM. purahita rAjyamAM yonuM prabhutva vadhAratA jatA hatA. A kaparA samaye rAjakIya ane dhArmika kSetre prajAne mArgadarzana ApavAnuM kArya bhagavAna mahAvIra ane gautamabuddha karyuM. mahAvIre jainadharmane vikasAvyuM. gautamabuddha madhyama mArga ane Arya aSTAMga mArga dvArA baddhadharmanI ahiMsApradhAna vicArasaraNI vahetI karI. gautamabuddha aneka varSonI kaThaNa tapazcaryAne aMte mahAna siddhi meLavI. A pachI temaNe svaAnaMdane sarvAnaMdamAM pheravI nAkhavA sAranAthamAM thoDAka manuSya samakSa potAnA upadezane AraMbha karyo. temanA upadeze dhArmika kSetre navuM cetana ApyuM. temaNe lokabhASAmAM jIvanane marma samajAvyuM. sAranAthamAM dharmacakrane AraMbha karIne gautamabuddha rAjagRha, nAlaMdA, gayA, zrAvastI, kapilavastu, vaizAlI, kAzAmbI, caMpA vagere aneka sthaLoe pitAnI vicArasaraNI prasarAvatA prasarAvatA lagabhaga 80 varSanI uMmare kuzinArA nagaramAM nirvANa pAmyA. gautamabuddhanA nirvANa pachI bauddhadharma nAnI moTI aneka zAkhAomAM vaheMcAI gaye. bauddhadharmanA upadezanI asara mIrya rAjavI azaka upara vyApaka pramANamAM thaI. kaliMganA yuddhanI karuNatAe azokane hRdayapalaTa karyo. azoka prasiddha theravAdI megyulIpattane ziSya banyuM. teNe baddhadharmanA pracAra mATe azokanA protsAhanathI bhikSusaMghanA AcArya ane saMgatinA adhyakSa magnalIyutta tiLe mahendra ane saMghamitrAne zrIlaMkA mokalyAM. A baMne jaNAM dIkSA pahelAMnI avasthAmAM azokanAM putra-putrI hatAM. teNe dharmanA pracAra mATe dharma-mahAmAtra nImyA. azoke Thera Thera zilAlekhe chetarAvI prajAne dharmanA mArge vALavA prayatna karyA. Avo eka nedhapAtra zilAlekha gujarAtanA saurASTra pradezamAM Avela giranAra-jUnAgaDhanA mArga Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhame para (dAmodarakuMDanI pAse) hAlamAM jovA maLe che. azokanA samayamAM maLela bauddhadharmanI trIjI saMgItie kAzmIra, gAMdhAra, himAlaya pradeza, aparAnta, mahArASTra vagere - sthaLoe bauddhadharmanA pracAra arthe aneka dharmaguruone mokalyA. A samaye dhIredhIre baddhadharma bhAratamAM ane bhArata bahAra kapriya banavA lAge. zuMgAlamAM baddha sthApatyane sArA pramANamAM vikAsa thaze. bhArata ane sAMcIno stUpe astitvamAM AvyA. A samaye bauddha vihAramAM bauddhadharmanI zikSA ane pracAranuM kArya haMmeza cAlatuM hatuM. bauddhadharmanA theravAdI ane mahAsaMdhika saMpradAyamAM vividha zAkhAo utpanna thaI. zuMga kAlIna bauddhadharmanA vidvAnomAM dharmarakSita, nAgasena, azvasena vagere mahattvanuM sthAna dharAvatA hatA. nAgasene milinka prazna" nAmane mahattvano graMtha racyo hato. kuSANa rAjavI kaNikkanA samayamAM bauddhadharmamAM hInayAna ane mahAyAna evI be zAkhAo astitvamAM AvI. kaNiSkanA samayamAM mahAyAna zAkhAne ghaNI ja pratiSThA maLI. A samaye upAsanA ane bhaktinuM pramANa vadhyuM. bauddhadharmamAM mUrtipUjA dAkhala thaI. pariNAme gautamabuddhanI aneka suMdara pratimAonuM sarjana thayuM. mUrtikalAnA kSetre mathurA kalAne tathA gaMdhAra kalAne vikAsa thayo. stUpo, zai, pratimAo vagerenI pUjAne mahimA vadhyo. A samaye tripiTaka uparanI saMskRta TIkAone lipibaddha karavAmAM AvI. kSatrapAlamAM gujarAtamAM paNa bauddhadharmane sAre vikAsa thayo. saurASTranA jUnAgaDha, khaMbhAlIDA, sANa, taLAjA vagere sthaLe bauddha guphAo maLI Avela che. temAM vihAre ane stUpa che. tAraMgAmAM baddhadevI tArAnuM maMdira hatuM. sAbarakAMThA jillAnA zAmaLAjI pAsenA devanI merI nAmanA sthaLethI kSatrapa kAlIna vizALa tUpa maLI Avyo hato. hAlamAM mezvo nadI upara zyAma sarovara nAmanuM jaLAzaya baMdhAtAM te stUpa pANImAM DUbI gayela che. temAMthI maLela bauddha pratimAo ane anya baddha avaroSa vaDodarAnA mahArAjA sayAjIrAva vizvavidyAlayanA saMgrahAlayamAM sAcavI rAkhavAmAM Avela che. gujarAtamAM bauddhadharmanI noMdha letAM cInI yAtrI yuAna zuAMga nedhe che ke bharUcamAM bauddhone saMdhArAme che. tyAM traNa hajAra jeTalA mahAyAna zAkhAnA anuyAyIo abhyAsa kare che. kacchanA vihAromAM baddhadharmanI hInayAna ane mahAyAna baMne zAkhAnA sAdhuo abhyAsa kare che. valabhImAM aneka bauddha vihAra AvelAM hatAM. ahIM bauddha AcAryo sthiramati ane guNamatine dharma ane zikSaNanA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharma 181 kSetre ghaNo ja prabhAva hato, maitraka rAjavIonA aneka tAmrapatramAM boddha vihArane dAna ApyAnA ullekha maLe che. uttara bhArata sAthe dakSiNa bhAratamAM paNa bauddhadharma dhIredhIre vikasyo hato. dakSiNane sAtavAhana vaMzanA rAjavIo brAhmaNa, jaina ane bauddhadharma tarapha samadaSTi vALA hatA. ahIM mahAyAne saMpradAyane sAre vikAsa thaye hatA. mahAyAna matanA sthApaka nAgArjuna vidarbhanA hatA. A nAgArjuna nAlaMdA vidyApIThanA AcArya hatA. A samaye baddha caityenI vidhisara pUjA pracalita banI. dhIredhIre behadharma pezAvarathI mAMDIne dakSiNamAM amarAvatI ane nAgArjunaDA sudhI vyavasthita rIte vikasya. amarAvatI ane nAgArjunaDAmAM prasiddha biddhatUpa AvelA che. guptakAlamAM bauddhadharmanI aneka suMdara pratimAonuM sarjana thavA lAgyuM mathurA kalAne vikAsa guptakAlamAM sarvocca kakSAe pahoMce. buddho ane bodhisonI pratimAomAM suMdaratA ane bhAva dekhAvA lAgyA. mathurAthI sAranAthanA samagra vistAramAM bauddhasaMpradAyanAM zilpa najare paDavA lAgyAM. ajaMTAnA kalAmaMDapanuM sarjana guptakAlamAM thayuM. Ama guptakAla daramyAna bauddhadharme kalAnA kSetre noMdhapAtra pragati sAdhI. guptakAla pachInA samayamAM rAjyAzrayanA abhAve bauddhadharmamAM paDatInAM pagaraNa zarU thayAM. zrI harSe bauddhadharmane rAjyAzraya ApI jIvatadAna ApavAne prayatna karyo paNa te alpajIvI nIvaDyo. tenA aMta pachI bhAratamAMthI bauddhadharma dhIredhIre lupta thavA lAgyA. A pahelAM bauddhadharme bhAratanA pADozI deze jevA ke zrIlaMkA, brahmadeza, jApAna, malayadvIpa, inDoneziyA, jAvA, sumAtrA, bAlI, beni) thAIlenDa, agni eziyAnA pradeza, kaMboDiyA, caMpA, aphaghAnistAna, tibeTa, cIna vagere pradezamAM noMdhapAtra vikAsa sAdhyo hato. ahIM Aje paNa bauddhadharma astitvamAM che. ahIMthI baddha vihAre ane stUpanA avazeSo maLe. che. baddhasaMpradAyanAM aneka smArake ahIM astitvamAM che. bauddhadharmanI paDatI bhagavAna buddhanI vicArasaraNI lagabhaga 700 varSa sudhI bhAratamAM TakI. rahI. bhagavAna buddhanA Agamana samaye bhAratIya samAja yajJo ane karmakAMDamAM bela hatuM, te samaye bhagavAna buddhane vargabheda vinAne dharma ane ahiMsAne upadeza kAne ghaNe priya thaI paDaze. temaNe lokabhASA pAlImAM upadeza ApavAnuM zarU karyuM. atIzaya dehadamanane virodha karI madhyama mArgane upadeza Ape. A. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhAratIya dharma upadezathI ghaNuM leke AkarSAyA. bauddhadharma pracaMDa vege bhAratabharamAM vistaryo paNa kudaratane niyama che ke jenI caDatI tenI paDatI paNa Ave che e anusAra bauddhadharma I. sa.nI dasamI-agiyAramI sadI pachI bhAratamAMthI dhIredhIre asta thavA lAgyo. bauddhadharma bhAratamAMthI kayA kAraNosara vilaya pAme te aMge khUba carcAo thayelI che, vidvAne bhinna bhinna kAraNe darzAve che. je dharme lagabhaga 700 varSa sudhI bhAratamAM ekacake zAsana karyuM tenuM Aje nAmanizAne zodhavuM paDe te ApaNI kamanasIbI che. bIjI bAju najara karIe te te bhArata bahAra khUba prasiddhi pAme che. baddhadharma bhAratamAMthI bahAra gayo tenuM mukhya kAraNa e hatuM ke kumArika bhaTTa ane zaMkarAcAryanI vicArasaraNI AgaLa te TakI zakaze nahi. gautama buddha vedane asvIkAra karyo he I vedAMtIo te dharmane halake pADavA prayatna karatA hatA. baddhadharmamAM AtmA ane paramAtmA vize mana sevavAmAM Avela hovAthI te bhAratIya prajAnI AdhyAtmika bhUkha keTaleka aMze saMtoSI zakyo nahi. auddhadharma saMdha upara AdhArita hoI gautamabuddhanA mRtyu bAda bauddha saMghomAM tIvra matabhede UbhA thayA. saMghanI AMtarika ektA tUTI. hInayAna ane mahAyAna zAkhAo vacce saMgharSa vadhe. bauddha zramaNonA AcAramAM zithilatA AvI gaI hatI. bhAratamAM harSa pachI A dharmane Azraya ApanArA koI pratApI rAjavI thayA nahi, jainadharma ane hiMdudharma prajAmAM je rIte prasiddha thaye te rIte bauddhadharma na thaI zakaze nahi. A dharmane halake pADavAmAM hiMdu ane jaina vicArake eka thaI gayA. keTalAka vicArake muslima AkramaNane bauddhadharmanI paDatInA kAraNa tarIke dhaTAve che te barAbara nathI. alabatta muslima AkramaNae bauddha vihAra, vidyApITha, tUpe, graMtha vagerene nAza karyo, paNa bauddhadharmanI paDatInI zarUAta te muslimonA AkramaNe pahelAMthI zarU thaI hatI. muslimenA AkramaNae te e prakriyAne vega vadhAryo. uparanAM sarva kAraNemAMthI koI eka kAraNane bauddhadharma mATe javAbadAra mAnI zakAya nahi. zakya che ke badhAM kAraNee bhAga bhajavyo hoya ane bauddhadharma bhAratamAMthI sahaja rIte asta pAme che. Do. sarvapallI rAdhAkRSNana kahe che ke "Buddhism died a natural death in India." Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audha bhAratIya saMskRtimAM auddhadhanuM pradAna-- manuSya jAtane preraNA ApanAra jagatamAM je mahAna vibhUtio thaI che temAM gautamabuddhanuM sthAna noMdhapAtra che. bhAratanA sa MskAra vArasAne ja nahi, paraMtu samagra mAnavajAtinA sa MskAra vArasAne samRddha karavAmAM temanA phALA mahattvanA che. dhama ane tattvajJAnanA kSetre gautame eka navA ja vicAra mUkayo. atizaya vilAsa ke ugradehadamana karatAM gautame madhyama mArganA vicAra vahetA mUko, tenA pariNAme bhAratamAM dhArmika kSetre mahAna krAMti sarjAI. bhAratIya samAjamAM e vakhate brAhmaNa paraMparAnu jora hatuM. prajAnA mana upara vaidha nI pakaDa hatI. svAthI brAhmaNA dharmane nAme prajAne hiMsA ane vyabhicAranA mArge laI jatA hatA. dhyA, karuNA, zIla jevI khAkhatA bhulAI gaI hatI. A paristhitimAM gautame ahiMsApradhAna dharmanA upadeza ApI samajAvyuM * verathI vera samatu nathI, paNa averathI zame che. AnA pariNAme azAka jevA rAjavInA hRdayapalaTA thayA. zIlAlekhA ane stha bhalekhA kAtarAvI bhAratIya prajAne azeke sAco dharma samajAvavA prayatna karyo. 143 gautame ALAra-kAlAmanA AzramamAM yoga mArganA abhyAsa karyAM hatA tethI temaNe potAnA upadezamAM cAra AsA ane A aSTAMgamAne mahattva ApyuM. temaNe potAnA upadeza saMskRta bhASAmAM ApavAne badale pAlI bhASAmAM ApavAnuM zarU karatAM pAlI bhASAnA vikAsa thayA. leAkabhASAmAM apAtA upadeza lokAne bahu gamyo. upadeza ApavAnI paddhati sAdI ane saraLa hatI. nAnA TucakAe ApI te upadeza ApatA hovAthI sAmAnya janatAmAM te ghaNA lokapriya banyA. jIvananA aneka anubhavone kAraNe teone satya samajAyuM hatu ke sa MsAranAM duHkhAmAMthI mukta thavAnA mArga kevaLa tRSNAnA tyAga che. A mATe temaNe saMdha, dharma ane jJAnanuM zaraNu levA upara bhAra mUkayo. AnA pariNAme hUdha mAM saMdhanuM mahattva vadhyuM. aneka bauddha bhikSue saMdhamAM vasatA hovAthI bauddha tattvajJAnanA . aneka uttama trathA astitvamAM AvyA. bauddha vidvAnAe anya bhAratIya citAne UMDuM ci Mtana karavA preryA. pariNAme bhAratIyadarzanamAM UMDANu ane sUkSmatA AvyAM. tattvajJAnanA kSetre khuSye mahAna krAMti ANI. devatAonA yuganA aMta ANIne emaNe mAnavayuga pravartAvyo. manuSyane devatAonA dAsamAMthI mukta karI svaprayatne mukti meLavavAnA mArga batAvyA. ahiMsApradhAna dharma vikasAvI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhAratIya dharma mAnavajIvanane satya ane ahiMsAnA mArge vALyuM.. jIvayA ane karuNAnI bhAvanA vikasAvI, gautamamruddhanI leAkapriyatAne lIdhe bauddhadharma sahu prathama eziyAmAM evI kAI prAcIna bhASA bhAgye ja haze ke jemAM anuvAda na thayA hoya. bhAratanA pADAzI dezoe peAtAnI baudhama ne apanAvyeA. AnA pariNAme bhArata bahAra cIna, eziyAnA dezo, zrIlaMkA vagere dezamAM bhAratIya sa MskRtine phelAvA thayA. Ama bauddhadhanu noMdhapAtra pradAna vizALa bhArata'nA kSetramAM che. dharmanI bAbatamAM A sarva deza bhAratane potAnuM AdhyAtmika piyara mAne che, vizvadharma banyo. bauddhadhama gra thAnA anukULatA pramANe tibeTa, agni bhikSu sa MdhAnI racanA ane vikAsa e bauddhadharmInuM eka ujjavaLa pAsu che. sadyAnA vikAsane lIdhe bhAratamAM vidyA ane sAhityanA vikAsa thayA. AnA pariNAme bhAratamAM takSazilA, nAlaMdA, valabhI, vikramazilA, jaMgala, urdu tapurI jevAM vizvavidyAlayo astitvamAM AvyAM. valabhI ane nAla MdA AMtararASTriya khyAti dharAvatAM vidyApIThA hatAM. dhIredhIre bhAratamAMthI Azrama zALAnu mahattva ghaTavA lAgyuM ane vidyAkIya sasthAe vikasavA lAgI. bhAratIyakalAnA itihAsamAM bauddhakalA e tA AgavuM prakaraNu che. sthApatya, zipa, citra, kAvya, nATaka vagerene bauddhadharma pASaNa ApyuM che. bauddha sthApatyanA traNa vibhAga paDe che: stUpa, caityagRha ane vihAra. sAMcInA stUpa AMtararASTriya khyAti dharAve che. bauddhadha nA prabhAve sAMcI, bhAradbhuta, amarAvatI ane nAgArjunIkANDAnI samRddha zipasRSTinuM sarjana thayuM. guptakAlIna bauddha pratimA ghaNI ja AkarSaka che. temanAM mukha AdhyAtmika AbhAthI prakAzita che. netro namelAM ane karuNApUrNa che. gAMdhAra ane mathurA zailInAM zilpe AkAra ane sauSThavanI dRSTie ghaNAM ja suMdara che. sAranAthamAMnI dharmacakramudrAvALI buddhanI pratimA bhAva ane sonI dRSTie noMdhapAtra che. c. mUrti kalA, citrakalA ane sthApatyanA kSetre bauddhadhame je pradAna karyu te avarNanIya che. eziyAnI sarvottama kalAkRtionA sabaMdha bauddhadharma sAthe che. sAranAthanA azaoNka sthaMbhanA uparanA bhAga ane rAmapuravAne paththarane vRSabha e sau kAlIna baudghakalAnA uttama namUnA che. pAMcamI sadInI sulatAna gajamAMthI maLelI muddatI varamudrAvALI dhAtupratimA tathA aphadhAnistAnamAM khAmiyAna ane phAnnukistAnamAMthI maLelI baudhisattvanI kalAkRti bauddha kAlIna kalAnA suMdara Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodha 145 namUnA che. zrIlaMkAmAM anurAdhApuramAM dhyAnamudrAvALI bauddhanI eka prAcIna pratimA jovA maLe che. pinnaruvA nAmanA sthaLe mahAparinirvANa mudrAvALI agiyAramIbAramI sadInI eka suMdara pratimA che. jAvAmAM caMDImeMduta bauddha maMdiramAM dhyAnamagna buddhanI AkarSaka pratimA tathA bedhisatva padmapANinI pratimA ghaNI ja kalAmaya che. Ama baddhadharme sthApatya ane mUrtikalAnA kSetre noMdhapAtra phALo Ave che. sthApatya ane mUrtikalA sAthe citrakalAnA kSetre paNa bauddhadharma naMdhapAtra pradAna karyuM che. bhAratamAM ane bhArata bahAra bauddhakalAnA namUnArUpa jagaprasiddha citro AvelAM che. cIna, turkastAna ane jAvAmAM hArItinAM suMdara citra jovA maLe che. kUrcA pradezamAMthI buddhanA jIvanaprasaMge AlekhatAM aneka bhAvavAhI citro maLyAM che. tibeTa, nepALa vagere pradezamAMthI dhyAnI buddho, bedhisara tathA baddha devadevIonAM aneka suMdara citra maLela che. brahmadezamAMthI paNa buddhanA jIvanaprasaMge AlekhatAM jAtaka kathAnA prasaMgonAM kalAmaya citro maLI Avela che. A sarvacitromAM kamaLatA, lAvaNya, zAMti ane vividhabhAva jovA maLe che. A sarva citrae bauddhadharmane kalAne kSetre AMtararASTriya khyAti apAvI che. citrakalAnI daSTie vAta karIe tyAre ApaNe najara samakSa ajaMTAnA kalAmaMDapa khaDA thAya che. bauddha kalAkAre jIvanane kevI vividha dRSTie nIrakhyuM che tene sacoTa khyAla ajaMTAnI citrakalA uparathI ApaNane Ave che. manuSyanA manamAM keTakeTalA hAvabhAva rahelA che tenuM AbehUba Alekhana ahIM karavAmAM AvyuM che. ajaMTAnI prANIsRSTi ane puSparuSTi e te ajaTAnI citrakalAne Aga viSaya che. A kalAmaMDapamAM cItarelAM rAjasavArInAM dazya, gautamabuddhanA jIvanaprasaMge, jANe hamaNAM ja banyA hoya tema ApaNI najara samakSa khaDA thAya che. gautamanI vizALa pratimA AgaLa gotamane bhikSA ApatI yazodharA ne rAhula ApaNA manamAM vedanAnI vividha lAgaNI janmAve che. ajaMTAnI citrakalAmAM raMga ane rekhAnuM jevuM Ayojana thayuM che tevuM duniyAnI anya kaI kalAmAM thayuM jaNAtuM nathI. raMganA mizraNamAM evuM te kayuM dravya meLavyuM che ke Aje paNa e raMge yathAvata jaLavAI rahyA che. hajAro yAtrike A kalAnuM darzana karatAM kayAreya paNa dharAtAM nathI. buddhanI bhUrakI kevI ajaba che. bAghanI citrakalAmAM buddhanA jIvananA ghaNuM prasaMgo AlekhAyA che. bhA. 10 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bhAratIya dharmo sAhityanA kSetre paNa bauddhadharmo mahatvano phALo Apyo che. gautamanA jIvananA "mahAbhiniSkramaNa" tarIke oLakhAtA prasaMge te aneka kavione preraNuM ApI che. ddhidharmanA piTaka graMthe ane jAtaka kathAo bhAratIya sAhityane amUlya vArase che. jAtaka kathAomAM gautamabuddhanA pUrvajIvananI aneka kathAo AlekhavAmAM AvI che. bauddhadharma azvaghoSa jevA kavio ane vasumitra tema ja digUnAga jevA tatvajJAnIonI vizvane bheTa ApI che. bauddhadharmane phelAvavAmAM bhAratIya bhikSuoe mahatvano bhAga bhajavyo che. temaNe gahana samudro, vizALa jaMgala, dhakhatAM raNe ane durgama parvatamALAo pAra karI bhArata bahAra bauddhadharmane phelAvyo. AnA pariNAme yuAna zuAMga, phAhIyAna, megesthinisa jevA aneka vidvAne bhAratamAM AvI baddhadharmanA abhyAsI banyA. teoe potAnA dezanI prajAne bhAratIya saMskRtinAM darzana karAvyAM. boddhadharmanA lIdhe ane dezanA le ke bhArata tarapha AkarSAyA. TUMkamAM baddhadharmane lIdhe bhAratIya prajAmAM ahiMsA ane sadAcAranI bhAvanA vikasI. bhAratamAMthI hiMsAtmaka yajJone asta thaye. bauddhadharmanA pratApe bhAratane AMtararASTriya khyAti dharAvatAM sAMcI jevAM sthApatye maLyAM. ajaTA jevA kalAmaMDapa astitvamAM AvyA. suMdara bauddha pratimAonuM sarjana thayuM. zilpavRSTinI samRddhi vadhI. Ama bhAratanA saMskAra vArasAne samRddha karavAmAM gautamabuddha ane dharmane phALe amUlya che. zauddha dharma ane jaina dharmamAM sAmyatA ane bheda bauddha dharmanuM jainadharma sAthenuM sAmya nIcenI bAbatamAM jaNAya che: (1) ahiMsA (bomAM pazubaline niSedha sahita). (2) vedanA pramANane baMne svIkAratA nathI. (3) dhArmika upadeza mATe baMne dharmo lekabhASAne upayoga kare che, (IbaMnenA dharma pravartake kSatriyukULamAM janmelA hovAthI svabhAve vIra hevA chatAM tyAga ane tapathI mahAna vaMdanIya banyA che. on baMne dharme Izvarane asvIkAra kare che ane jagatane anAdi gaNe che. (6) baMnemAM karmo upara khAsa bhAra mUkavAmAM Ave che. AthI teo punarjanmamAM mAne che. baMne dharmamAM dharma ane saMdhanuM mahattva svIkArI zuddha AcAra upara bhAra mUkavAmAM Ave che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma 147 Ama chatAM baMne dharmamAM keTalAka pAyAnA bhede nIce pramANe jovA maLe che. (1) jainadharmamAM kevalya pada mATe ugra tapa ane kaThora dehadamana upara bhAra mUkavAmAM Ave che. jyAre baddhadharma atizaya dehadamana nahi ane atizaya vilAsa paNa nahi ema nirvANa mATe madhyama mArgane svIkAra kare che. bauddhadharmamAM saMsArane kSaNika ane anitya mAnavAmAM Ave che. jyAre jainadharmamAM saMsArane anAdi ane anaMta mAnavAmAM Ave ane tethI bauddhadharma "AtmAnI bAbatamAM mauna seve che jyAre jaina dharmamAM AtmAnA tatvajJAnanI carcA jovA maLe che. (3) sAdhusamAja ane gRhastha anuyAyIo vacce nikaTatA lAvavAmAM jaina dharma eTale prayatnazIla che teTale behadharma jaNAto nathI. TUMkamAM baMne dharmo hiMdudharmanA veda, yajJa, bali vagerenI mAnyatA bAbatamAM vidhI hevA chatAM, baMne vacce AcAravicAranI bAbatamAM ghaNI sAmyatA che, Ama chatAM keTalAka pAyAnA siddhAMtonI bAbatamAM teo judA paDe che. 5. saMdarbhagraMtha AcArya, navInacaMdra. A. baddhamUrtividhAna, amadAvAda. 1978 gujarAtanA dharmasaMpradAya, amadAvAda. 1983 nAyaka, cInubhAI ane bhaTTa, panubhAI jagatanA dharmonI vikAsarekhA, amadAvAda. 1970 mazarUvALA, ki. gha. buddha ane mahAvIra, amadAvAda. 1929 mahetA, DAhyAbhAI, rAmacaMdra bhagavAna buddha, muMbaI. 1984 rAdhAkRSNana , sarvapallI gautamabuddha (anu. ge. jI. paTela), amadAvAda. 1946 rAhula sAMkRtyAyana baddhadarzana prayAga, 1948 zAha, nagInabhAI. jI. bauddhadharma darzana, vallabha vidyAnagara. 1978 zAstrI, hariprasAda gaM. prAcIna bhArata, amadAvAda. 1969 Majumdar, R.C. (Ed.) The Classical age, Bombay. 1970 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadharma bhAratamAM uddabhavelI dharmaparaMparAomAM ethe dharma te zIkhadharma. A dharma satya mATe jhajhUmatI prajAne dharma che. zrI kAkAsAheba kAlelakara kahe che tema AmAM sAMpradAyikatA nathI paNa "saMta mata' che. jyAre bhAratamAM hiMdu ane muslima dharmanA nAme raktapAta relAvI rahyA hatA, barabAda thaI rahyA hatA, tyAre temane ekatAne tAMtaNe bAMdhavAne A dharma prayatna karyo. paMdaramI sadImAM bhAratamAM ane khAsa karIne paMjAbamAM muslima sattAne vyApaka prasAra thayuM hatuM, tyAre jemAM muslima dharmanI dhArmikatAne raja mAtra paNa aMza na hato evA krara ane dharmAdha zAsake prajA upara ghora trAsa vartAvI rahyA hatA. aneka hiMduonuM baLajabarIthI dharmAtara karAvavAmAM AvatuM hatuM. udAramAM udAra, namramAM namra ane yazasvI gaNAtA muslima zAsakamAM paNa bhArebhAra dhamadhatA vartAtI hatI. dharmAntara karAvavA mATe hiMduo upara vividha prakAranA karaverA nAkhavAmAM AvyA hatA. utsavo ane varagheDA para pratibaMdha mUkavAmAM AvyA hato. navAM maMdira banAvavAM ke jUnAM maMdira samarAvavAM e bhayaMkara gune manAte hata. sArAM kapaDAM paheravAM, vAhanamAM besavuM, sArA makAnamAM rahevuM e sAmAnyataH hiMduo mATe svapna samAna hatuM. muslima zAsakenA trAsane sAmethI AmaMtraNa ApavA jevuM hatuM. A samaye sarvadharma samanvayanI vAta karavI e ziracchedane pAtra gune manAte. kAneranA eka ledhana (Laudhan) nAmanA brAhmaNe mAtra eTaluM ja kahyuM ke keI paNa hiMdu ke musalamAna game te dharma niSkapaTapaNe pALe to tene avazya bhagavAna maLe che." A gunAsara hiMdudharmane islAmanI barAbara kahevA badala te samayanA dilhInA sulatAna sikaMdara lodIe ene ziraccheda karAvyo hato. AnA pariNAme ghaNuM dabAyelA hiMduo kaMI sUjha na paDatAM muslima zAsakene khuzAmatakhora banyA hatA. IslAmanA anurAgI banyA hatA. teo muslima zAsakenI sattA majabUta karavAnA hAthA banyA hatA-pariNAme muslima zAsake vadhAre ghAtakI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadharma 149 ane krUra banyA hatA. bIjI bAju samAjamAMthI zraddhAnuM baLa nAza pAmyuM hatuM. satya, nyAya ane dharma jevI saMbhAvanAne sadaMtara lepa thayo hato. jAdu, camatkAra, vahema, aMdhazraddhA, dharmAdhatA, kaleza, IrSyA vagerenuM samAjamAM prabaLa sAmrAjya sthapAyuM hatuM. dharmaguruo dharma ane zAstranA nAme aneka aniSTo AcaratA hatA. nAtajAtanAM baMdhane jaTila banyAM hatAM. samAjane upalA varga dharmane sAcavavAnA nAme dharmanA dvAra baMdha karI sAMpradAyikatAmAM aTavAI gayuM hatuM. bIjI bAju muslima islAmanA prasArane mATe aneka maMdiro ane pratimAonuM khaMDana karatA hatA. TUMkamAM samAjamAM cArebAju bhaya ane hiMsAnuM tAMDavanRtya cAlI rahyuM hatuM. hiMdu ane muslimone saMgharSa dharmanA nAme vyApaka pramANamAM vistaryo hato. A samaye bhAratIya samAjamAM eka bAju dharmanA nAme aneka nirdoSa manuSyanAM lehI reDAtAM hatAM, cArebAju bhayaMkara raktapAta cAlI rahyo hato te bIjI bAju keTalAka saMte dharmAdhatAmAM DUbelI prajAne IzvaranA nAme lehI reDAtuM baMdha karavA sakriya banyA hatA. rAma ane rahIma eka che evA ekezvaravAdane pracAra karatA hatA. AvA satemAM rAmAnaMda mahattvanuM sthAna dharAve che. temaNe potAnA ziSyamaMDaLamAM samAjanA nIcalA vargo jevA ke atya, zadro vagerene sthAna ApI halakA gaNatA mANase mATe dharmanAM dvAra kholI nAkhyAM. strIone bhaktimArge vALI temanI sthiti sudhArI. svAmI rAmAnaMdanA ziSyomAM kabIra ane nAnaka mahattvanuM sthAna dharAvatA hatA. kabIre jAtibheda, mUrtipUjA, tIrtha, vrata vagerenI avagaNanA karI pitAnI uttama vANuthI samAjamAM ekezvaravAdane pracAra karyo. temaNe jaNAvyuM ke "saghaLA bheda bhagavAnamAM mukta thaI jAya che. sarva sAthenA yogathI paripUrNa satya ane sArthakatA maLe che. kabIranI A vicAradhArAne nAnake AgaLa vadhArI. nAnake kaI na saMpradAya ke dharma pravartAvyo nathI paraMtu dharmanA pAyAnA siddhAMtone punaH sthApita karavA prayatna karyo che. Izvara kaI eka kema nathI paNa sarvane che ema jaNAvI temaNe sata dharmane upadeza karyo. temane upadeza samaya jatAM zIkha dharmanA nAme oLakhAyo. "zIkha" zabda siphakha saMskRta zabda, ziSya," uparathI UtarI AvyuM che. zIkha eTale ziSya. AmAMthI zIkhadharmane vikAsa thaye. A dharmamAM jaNAvyuM che ke satanI oLakha guruthI thAya che ne te mATe satyaniSTha gurunuM zaraNa svIkAravuM joIe. vIratA, svArpaNa ane gurubhakti mATe zIkha prajA bhAratamAM khUba sanmAnIya che. A sarvanA pAyAmAM guru nAnakanuM mahAna kArya raheluM che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 guru nAnaka (I. sa. 1469 - 1539) nAnakano janma I. sa. 1469 (vi. sa. 1526)nA kiTobaranI 20mI tArIkhe kArtikI pUrNi mAnA divase 5 jAbamAM lAhera pAse AvelA talavaDI (hAla pAkistAnamAM) thayA hatA. temanA pitAnuM nAma kAllurAma urphe kalyANacaMda khedI (vedapAThI kSatriya) ane mAtAnu nAma tRptA' hatuM. nAnaka bacapaNathI ja atyaMta khruddhizALI, dayALu ane dAnI hatA. temane kevaLa AjIvikA prApta karavA mATe apAtI vidyAmAM rasana hatA. tethI teo abhyAsane khale saMtasamAgama ane IzvarabhajanamAM masta rahevA lAgyA. A samaye musalamAnI rAjya hovAthI phArasI bhASA jANanArane rAjyamAM jaladIthI nokarI maLatI, AthI nAnakane maulavI pAse phArasI bhaNuvA meAkalyA. maulavI pAsethI phArasI bhASA zIkhavAne baLe nAnaka temane phArasI kakkAnA gUDhArtha samAvavA lAgyA. chevaTe nAnake A sarvanA abhyAsa cheDI dIdho. nAnake yuvAvasthAmAM hiMdu ane muslima dharmonA UMDA abhyAsa karI veda, zAsrA ane kurAnanuM jJAna prApta karI lIdhu hatu. bhAratIya dhamAM. * nAnakanA AvA vicitra vartanathI tee sarvanI najaramAM gAMDA ane dhUnI gaNAvA lAgyA. nAnakanuM sauMsAramAM mana lAge e hetuthI temanA pitAe temanu lagna gurudAsapura jillAnA baTAlA gAmanI sulakSaNI nAmanI kanyA sAthe karyuM hatu N. nAnaka e saMtAnAnA pitA banyA. anya gRhasthAnI mAphaka nAnaka potAnuM kAmakAja karavA lAgyA. chatAM te dhIredhIre sa MsArathI vimukha banatAM cAlyA. nAnakane prabhuprema vadhatA cAlyeA. divase kAma karatA ane rAtre prabhubhajana karatA, banevInA Agrahane mAna ApI temaNe sulatAnapuranA navAbane tyAM mAdIkhAnA upara nokarI svIkArI nAnaka niSThApUrvaka nAkarI karatA ane garImA upara rahema rAkhatA. thoDAka samaya bAda keTalAka IrSyALuoe temanA viruddha navAbanA kAnamAM jhera reDayuM. aMte A sarvathI kaMTALI temaNe navAbanI nAkarI cheADI dIdhI. dhIredhIre te satsaMgI banavA lAgyA, ekAMtamAM rahevA lAgyA. divase' sudhI smazAnamAM paDI rahevA lAgyA. Ama karatAM karatAM temaNe Izvara viSe khUba ciMtana karyuM. mananI zuddhi karI. kahevAya che ke A samaya daramyAna tene IzvaranA sAkSAtkAra thayo. Izvare Adeza ApyA ke yuna zreSTha che mATe te karyA kareA ane leAkA pAse karAvA. leAkAne te mArge vALe. jaya A pachI temaNe A kArya mATe bhAratayAtrAnA AraMbha karyAM. jude jude ThekANe karIne lagabhaga 30 varSa sudhI sat' nAmane mahimA gAyA. A samaya daramyAna dhaNune temaNe vicitra rIte upadeza ApyA. eka vakhata haradvAramAM guru nAnake Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhe hama joyuM ke keTalAka brAhmaNe aMdhazraddhAthI sUryanI sAme gaMgAjaLa uchALe che. temaNe paNa tenuM anukaraNa karI pitAnA gAmanI tarapha mukha rAkhI pazcima dizAmAM paNa uchALavA mAMDayuM. lekie AzcaryathI pUchayuM ke tame A zuM kare che ? te javAba Apyo ke mArA gAmanAM khetarane pANI pAuM chuM." leke A sAMbhaLI hasavA lAgyA tyAre temaNe kahyuM ke "tame je hajAre keza dUra rahelA sUryane pANuM pahoMcADI zake che te huM baso keza dUra rahelA mArA gAmanA khetarane pANI nahi pahoMcADI zakuM ?" lekene aMte nAnakanI sAcI vAta samajAI. nAnaka pravAsa daramyAna makkA gayA hatA. A samaye tyAM aneka bhAratIya musalamAne haja karavA AvyA hatA. nAnaka tyAM eka masjidamAM UtaryA. rAtre kAbAranI tarapha paga rAkhIne UMghI gayA. tyAMnA eka adhikArIe kahyuM, "alyA tuM keNa che? khudAnA gharanI tarapha paga rAkhIne kema sUte che ? nAnake javAba ApyuM, "bhAI je dizAmAM khudAnuM ghara na hoya tyAM tuM mArA paga mUka." adhikArIe tenA paga pakaDI je je dizAmAM pheravyA tyAM sarvatra tene "kAbAne paththara (khudAnuM dhAma) dekhAze. A keI camatkArI mANasa che ema mAnI teNe tyAMnA phakIrane vAta karI. aMte teo sarva nAnakane premI banI gayA. mughala bAdazAha bAbare paNa nAnakanA upadezathI prajA para atyAcAra baMdha karyo hato. AvA ghaNuM prasaMgee nAnake camatkAra batAvI anekane samArge vALyA hatA. yAtrA daramyAna temane ziSya mardAnA satata sAthamAM rahetA. te sAraMgI vagADatA, nAnaka bhajana gAtA. Ama nAnake lagabhaga trIsa varSa sudhI pUrvamAM AsAma, dakSiNamAM laMkA, uttaramAM tibeTa, pazcimamAM dvArakA ane vAyavyamAM makkA-madInA, bagadAda vagere sthaLoe pharIne satanAmane mahimA gAya. pravAsa daramyAna temaNe aneka hiMdu, musalamAne, jene, nAthagIo, vAmamArgI zAkta, sUphIe nAnA moTA aneka paMthane dharmanA mArge vALyA. I. sa. 1539nA sapTembaranI sAtamI tArIkhe teoe 70 varSanI uMmare samAdhi lIdhI. dharmane upadeza karatI vakhate teo saMgItane upayoga karatA. nAnakane AMgaNe hiMdumuslima ziSyone meLe jAmato. Aje A jagyA "nAnakAnA daherAnA nAme prasiddha che. bhAratIya samAjajIvana para nAnakanA vicAronI asara nedhapAtra che. nAnakane upadeza nAnakanI upadeza karavAnI paddhati buddha ane mahAvIranI jema sAdI, saraLa, ane lokabhogya hatI. temaNe lekabhASAmAM bhajane, pada ane kIrtane racIne Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15ra bhAratIya dharmo dharmopadeza karyo hato. nAnake jAte koI graMtha lakhyuM nathI paraMtu pAMcamA guru arjunadeve temane upadeza jALavI rAkhavA temanI vANIne graMthasAhebanA prathama mahellAmAM goThavI che. nAnakanI vANI "japajI'nA nAme oLakhAya che. A vANImAM paramAtmAne japane mahimA gAvAmAM AvyuM che. nAnakanA padamAM jJAna, vairAgya ane bhaktinI tIvra chAMTa jovA maLe che. emanA upadezane sAra e che ke, mAnavI e prathama mAnavI che, pachI te hiMdu ke musalamAna che. ajJAne dUra karavA mATe asatyamAMthI satya tarapha javA mATe dareke satagurunuM zaraNa levuM joIe. satakarma e ja muktinA mArgane daravAje che. IzvaranA darabAramAM kaI bhedabhAva nathI. rAma ane rahIma eka che. mATe vakhatovakhata tenA nAmane japa karavo joIe. nAmasmaraNa uparAMta Izvarane oLakhavAnA cAra mArga che. satsaMga, satya, satiSa ane indriyasaMyama. | vizvamAtramAM je satya che te eka ja che. satya ja jagatane kartA che. te ajanmA che. svayaMbhU che. sAce guru che. vizvanA AdimAM te hatA, madhyamAM paNa te ho, Aje paNa te che ane have pachI paNa te rahevAne che. aneka tIrthomAM snAna karavAthI ke mAthuM muMDAvavAthI IzvaranI prApti thatI nathI. bhalAInAM kAryo karavAthI IzvaranI najIka javAya che. satkarma mAnavIne mahAna banAve che. IzvaranA darabAramAM javA mATe mana, vacana ane kAryanI nirdoSatA Avazyaka che. dharmanuM mULa dayA che AthI jIva mAtra para dayA rAkhavI joIe. janasevA e ja prabhusevA che. e ja khare satadharma che. teo mUrtipUjA, jAtibheda ane sAMpradAyikatAnA prakhara viredhI. temanI vANImAM strI sanmAnanI bhAvanA bhArobhAra vartAtI. teo kahetA ke "jenA garbhamAM mahAna rAjAo janme che tene sAmAnya kevI rIte kahI zakAya?" badhI kRtrimatA chaDI eka Izvarane bhajavA joIe. aMtaramAM zedhe tene badhAM rane maLe che. temaNe namAjanI agatyatA samajAvatAM muslima ziSyane jaNAvyuM hatuM ke pAMca namAja che. enA pAMca samaya che ane e pAMca namAjanAM pAMca nAma che. satya bolavuM e pahelI namAja, hakanI-prAmANikatAthI karelI kamAI e bIjI namAja, paramAtmA pAse sahunuM bhalu mAgavuM e trIjI namAja, mananA vicArane zuddha rAkhavA e cothI namAja ane prabhunA yazogAna gAvA e pAMcamI namAja, e pAMce namAjanA Adarzo je pALe te ucca musalamAna kahevAya. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadharma 153 nAnake AjIvana satanAma ane sata-karanAra (satya Izvara che) e nAmane pracAra karyo. jenuM pAchaLathI "saMta zrI akAla rUpAMtara thayuM. ane e rIte temaNe - zIkhadharmane pAye nAkhe. TUMkamAM guru nAnakanA upadezamAM kaI paNa jagyAe sAMpradAyikatA dekhAtI nathI. paNa mAnavadharma TapakatA jovA maLe che. temane mArga eTale satyane mArga ane AthI ja hiMdu ane musalamAna darekane priya evA nAnaka hiMduonA guru ane musalamAnanA pIra tarIke oLakhAya che. temaNe rAma ane rahIma eka che e bhAvane prajAmAM jAgrata karI sAcI ane yogya rIte hiMdudharma ane islAmane samavaya sAdhavAne prayatna karela che. zIkhadharmanI guru paraMparA guru aMgada guru nAnaka pachI temanI vicAradhArAne bIjA nava guruoe cAlu rAkhI ane zIkhadharmane vyavasthita karyo. guru nAnaka pitAnI pAchaLa kaI saMpradAya mUkI javA mAgatA na hatA, paNa potAnuM kArya cAlu rahe e hetuthI gurugAdI potAnA ziSya lahanAne ApI tenuM nAma "aMgada' rAkhyuM AthI aMgada zIkhadharmanA vikAsamAM bIjA guru tarIke jANItA che. teo pote aMtyata sAdAIthI rahetA. temaNe zIkhone mArgadarzana ApavAnuM zarU karyuM. guru nAnake zarU karela guru kA laMgara (gurunA raseDe vinA mUlya bhojana ApavAnI) prathA vyavasthita karI. AthI samAjamAMthI UMcanIcanA bhedabhAva dhIredhIre dUra thavA lAgyA. zIkhomAM bhrAtRbhAva vadhavA lAgyA. A pachI guru aMgade zIkha prajAne paramAtmAne prApta karavAnA upadezanI sAthe temane nirbhaya ane marda banAvavA maradAnI ramatane pracAra zarU karyo. temaNe kustInAM daMgala goThavI prajAne kAma-krodhane kevI rIte chatAM tenuM pratyakSa zikSaNa ApavA mAMDayuM. devanAgarI lipimAM paMjAbanI janatAne mAphaka Ave e pheraphAra karI navI gurumukhI lipinuM sarjana karyuM. A lipimAM temaNe guru nAnakavANIne saMgraha karyo. guru nAnakanuM prathama caritra "janma sAkhI' lakhAvyuM. mughala bAdazAha humAyu paNa guru aMgadanA kAryathI ghaNo ja prabhAvita thaI temane mitra banyA hatA. temanA vevAI amaradAsa temanA prathama kakSAnA ziSya banyA hatA. temanA kAryathI saMteSa pAmI guru aMgade I. sa. 155ramAM temane gurugAdI soMpI dehatyAga karyo. temanI vANI graMthasAhebanA bIja mahollAmAM sacavAI che. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhAratIya dharma mura amaradAsa amaradAsa e zIkhadharmanA trIjA guru tarIke oLakhAya che. teo parama viSNava hatA. temaNe bhaktibhAvathI guru nAnaka ane aMgadanA dharmasaMdezane vyavasthita zIkha paMthanuM rUpa ApyuM. zIkhemAMthI paradA paddhati ane satInI prathA dUra karAvI, laMgara prathAne vikasAvI. temaNe je kaI gurunAM darzane Ave te pite pitAnI jJAti, mele vagerene tyAga karI sAmAnya mAnavInI mAphaka badhA zIkhonI sAthe eka ja paMgate jame ane tyAra pachI ja tene gurudarzana thAya e prathA zarU karI. AthI gurunA anuyAyIonI saMkhyA jhaDapathI vadhavA lAgI. kahevAya che ke temaNe niyama mujaba mughala bAdazAha akabarane paNa laMgaramAM bhojana karAvyA bAda darzana ApyuM hatuM. gurue bAdazAha akabaranI laMgara mATe bAragAmanI jAgIra ApavAnI IcchAne namratApUrvaka asvIkAra karIne jaNAvyuM ke "gurunuM laMgara bAdazAhanA dAna upara nahi paNa sAmAnya mANasonA dAna upara nabhe e ja ISTa che." dhIredhIre temaNe paMjAbamAM aneka ThekANe AvAM laMgara (bhojanAlaya) zarU karyA. zIkha paMthane jhaDapI vikAsa thayo. bAdazAha akabara paNa temanA kAryathI ghaNe prasana thayA. temaNe pitAnA jamAInA saMskAra ane bhaktithI prasanna thaI gurugAdI temane sepI I. sa. 1574mAM vAhiguru satanAmanuM raTaNa karatAM karatAM deha tyAga karyo. temanI vANI graMthasAhebanA trIjA mahollAmAM sacavAI che. guru rAmadAsa (I. sa. 1534-1581) cothA guru rAmadAsanuM mULa nAma jeThAjI hatuM. teo amaradAsanA jamAInA saMbaMdhe guru banyA na hatA, paNa temanI satanAma taraphanI bhakti ane guNe joI temane guru amaradAse guru gAdI soMpI hatI. zIkha dharmanA vikAsamAM temaNe noMdhapAtra phALo Apyo che. teo svabhAve ghaNA ja vinamra hatA. kahevAya che ke eka vakhata guru nAnakanA putra zrIcaMda ke jemaNe potAne alaga udAsI saMpradAya sthApele te rAmadAsane maLavA AvyA. rAmadAse bahu ja premathI temanuM svAgata karyuM. vAtavAtamAM zrIcaMde guru rAmadAsane lAMbI dADhI rAkhavAnuM kAraNa pUchatAM guru rAmadAse kahyuM ke te ApanAM pavitra caraNa sApha karavA mATe che. ema kahI pitAnI dADhIthI zrIcaMdanA paga sApha karavA lAgyA." zrIcaMda AthI ghaNuM ja zaramAI gayA. temanA parama bhakta banI gayA. guru rAmadAse pitAnA guru amaradAsanI AjJA pramANe taLAva amRtasara baMdhAvavAnuM zarU karyuM. kahevAya che ke tenA pavitra jaLamAM snAna karavAthI eka Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadha 155 kADhiyAnA kADha dUra thatAM tenI khyAti ghaNI ja vadhI gaI. rAmadAse zIkhAne kahyu ke A amRta sarovara tA harinuM ma Mdira che, te pavitra dhAma banavuM joIe.' ahIM harima Mdira baMdhAvI temaNe potAnuM rahevAnuM sthAna paNa tyAM ja bAMdhyuM. te Aje guru kA mahela' tarIke oLakhAya che. temaNe paMjAbamAM aneka sthaLAe yAtrALuonA lAbhArthe phUvAe baMdhAvyA. mughala bAdazAha akabara temanA guNAthI ghaNA ja prabhAvita thayA hatA. rAmadAse muslima AkramaNAnA sAmanA karavA ziSyo pAsethI niyamita dakSiNA levI zarU karI. zIkha prajAmAM ekatA sthApI. rAmadAsane pRthvIcaMda, mahAdeva ane arjuna nAmanA traNa putro hatA. nAnA putra arjunanA sadguNI joI rAmadAse aju nadevane gurugAdI soMpI. amRtasaranA sarAvaranuM kArya pUrNa karavA AjJA ApI. zIkhadhama nA mukhya siddhAMtA samajAvyA. A joI temanA meATA putra pRthvIcaMda dhaNA ja gusse thaye. gurunuM apamAna karI cAlI gayA. zIkhadharmamAM AnAthI AMtarakalahanAM khI vavAyAM. I. sa. 1581mAM guru rAmadAsanuM mRtyu thayuM. temanI vANI graMthasAhebanA cothA mahollAmAM sacavAI che. guru rAmadAsa peAtAnA ziSyone sadAya kahetA ke je peAtAne sadgurunA ziSya kahevaDAve teNe prAta:kAlamAM harinuM dhyAna dharavuM. vahelI paroDhamAM udyama karave amRta sarAvaranuM snAna ane harima Mdiranu darzana, japa, tenA sarva pApa ane doSone dUra kare che. dareka ziSyane A upadeza pramANe kArya karavAnA Adeza hatA. guru ajunadeva guru rAmadAsanA trIjA putra guru arjunadeva mahApratibhAzALI vyakti hatA. teo zIkhadharma nA itihAsamAM pAMcamA guru tarIke prakhyAta che. temaNe potAnA pitA ane gurunA Adeza mujaba amRtasaranA sarAvara ane harama MdiranuM kA pUrNa karyuM. A harima Mdira cAra varNA mATe khulluM che tenA sUcana rUpe harimadiranI cAra dizAmAM cAra daravAjA mUkavAmAM AvyA che. A harimadira hAlamAM amRtasaramAM suvarNa maMdira tarIke oLakhAya che. zIkhAnu A pavitradhAma manAya che. A harima`diranA kharcane pahoMcI vaLavA mATe tathA zIkhadhama nAM anya leAkApayeAgI kArya karavA mATe zIkhAne peAtAnI AvakanA dasamA bhAga (je savadha tarIke oLakhAya che) te ApavAnI AjJA karI. guru aju nadeve potAnA AgaLa thaI gayelA guruenA upadezane prajA yAda rAkhI zake te mATe graMthasAheba' nAmanA uttama graMthanuM soMpAdana karyuM. temanI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhAratIya dharmo pitAnI vANuM "sukhamanInA nAme oLakhAya che. guru arjunadeve graMthasAhebamAM cAre varNanA uttama saMtAnA upadezane sthAna ApI zIkhadharma sarvadharma samabhAva jevA uttama ta dharAve che tenuM pratipAdana karAvyuM. zIkha dharmamAM aMdhazraddhA ke UMcanIcanA bhedabhAva nathI te sAbita karyuM. temaNe jaNAvyuM ke pratyeka manuSya pitAnAM satkarmone lIdhe Adara ane satkAra meLavI zake che. mughala bAdazAha akabara guru arjunadevanA kAryathI ghaNe ja prabhAvita hatA. te AjIvana temane mitra rahyo paNa akabaranA mRtyu bAda dilhInI gAdIe AvanAra mugala bAdazAha jahAMgIranA samayamAM mughala ane bAdazAha jahAMgIra vacce saMgharSa zarU thaze. A saMgharSa karAvanAra te arjunadevane bhAI pRthvIcaMda pote hate. jahAMgIranA amala daramyAna tenA putra khusaroe baLavo karyo. te hArI jatAM pitAnA dAdA akabaranA mitra arjunadeva pAse Avyo. pitAnA mitranA patrane arjunadeve sAmAnya rIte AvakAryo. Ane lAbha laI arjunadevane virodhIoe bAdazAha jahAMgIrane arjunadeva ApanI viruddha kAvatru kare che ema kahI uzkeryo. arjunadevane keda karavAmAM AvyA. jahAMgIre khATI caDavaNuM ane dharmAnjatAthI prerAIne khusarone madada karavA badala be lAkha rUpiyAno daMDa karyo ane daMDa na bhare te tenI mAlamilakata japta karavAne Adeza Apyo. satyanI khAtara gurue daMDa bharavAno inakAra karyo. A sAthe potAnA vatI anyane paNa daMDa bharavAnI manAI pharamAvI. temaNe je kaI daMDa bhare tene zIkha ne mAna ema jAhera karyuM. AthI bAdazAha taraphathI temanA upara atyaMta julama gujAravAmAM Avyo chatAM temaNe pitAne Teka choDaze nahi. julama sahana karatAM karatAM temaNe rAvI nadIne kinAre pitAne deha choDyo. kahevAya che ke temaNe maratAM maratAM pitAne putra haragoviMdane zIkhadharmanA rakSaNa arthe dareka zIkhone zastrasajja banAvavAne Adeza Apyo hato. temanI vANuM graMthasAhebanA pAMcamA mahellAmAM sacavAI che. Ama arjunadevane samayathI zIba ane muslima vacce saMdharSanAM bI vavAyAM. guru haragoviMda guru arjunadeva pachI temanA putra haragoviMda gAdIe beThA. zIkha guru paraMparAmAM teo chaThThA guru tarIke oLakhAya che. temaNe pitAnA pitAnA Adeza mujaba pote zastrasajaja banI zIkhone zastrasajja thavAne Adeza ApyuM. maradAnI ramato, ghoDesavArI ane lazkarI tAlIma ApavAnI pravRttine vega vadhAryo. potAnuM zAsana mughala bAdazAhanA zAsana karatAM UMcuM che e batAvavA temaNe pitAnA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkha dharma 15 Asanane bAdazAhanA lAlakillAmAMnA Asana karatAM traNa gaNuM UMcuM banAvyuM. ane mughala sArvabhaumatvane asvIkAra karyo. mughala sAthenA saMgharSanI sAthe sAthe temaNe zIkhemAM bhaktibhAva ane vairAgyanI bhAvanA vikasAvavA pote marI ane pIrI nAmanI be talavAra kamare bAMdhavA lAgyA. eka bhaktinuM pratIka ane bIjI zaktinuM pratIka. Ama temaNe eka nirbhaya netA tarIke zIkhemAM dharmabhAvanA ane dharmanA mATe kaI paNa julamane sAmane karavAnI AtmazraddhA pedA karI. temanI pravRttithI vahesAI bAdazAha jahAMgIre temane dilhI teDAvyA. darekane ema lAgatuM hatuM ke guru upara guru arjunadeva jevo trAsa gujAravAmAM Avaze, paNa sadbhAgye guru arjunadevanA paramabhakta eka vajhIrakhAna nAmanA saradAranI samajAvaTathI jahAMgIramAM guru, haragoviMda pratye sanmAnanI bhAvanA pedA thaI. teNe gurunI parIkSA karavA pUchayuM ke hiMduonA parabrahma paramezvara ane musalamAnanA allAhamAM ze bheda che? gurue svAbhAvika zailIthI javAba Apyo ke "sarvane rakSaka rahIma che. allAha alakha ane apAra che. e ekale ja mahAna ane anaMta che. huM e eka paramAtmAne, pRvIna mAlikane namuM chuM. e aSTA che, sarvavyApI che. bAdazAha A sAMbhaLI ghaNe khuza thayo paNa temanI pravRttio aTakAvavA temane vAliyaranA killAmAM najarakeda karyA. ahIM gurue bhajanakIrtanane kAryakrama cAlu rAkhyo. aneka kedIo ane jelane darege haridAsa gurune paramabhakta banyA. aneka loko gvAliyaranA killAmAM gurudarzane AvavA lAgyA. ghaNAe gurune choDAvavA phALo ekatra karavAne prayatna karyo paNa guru haragoviMde temane aTakAvI dIdhA. gurunI prabhubhakti, nirmaLa cAritra tathA hajaratamiyAM mIranI daramyAnagIrIthI bAdazAha jahAMgIre lagabhaga deDha varSa bAda bahu ja sanmAnapUrvaka gurune najarakedamAMthI mukta karyA. gurunI vinaMtIne mAna ApI teNe anya rAjakedIone paNa mukta karyA. jahAMgIre guru sAthe mitratA bAMdhI amRtasara gayo. akAla takhtanuM bAMdhakAma pUrNa karavA kharca ApavAnI vinaMtI karI paNu guru haragoviMde agAunA guruonI mAphaka bahu ja vivekathI A vinaMtIne asvIkAra karyo. bAdazAha jahAMgIranA mRtyu bAda zAhajahAMnA samayamAM A maitrI vadhAre vakhata TakI nahi. guru haragoviMdanI IcchA gurugAdI pitAnA putra gurudittAne ApavAnI hatI paNuM acAnaka tenuM mRtyu thatAM ane tenA koI putra gurugAdIne lAyaka na jaNAtAM gurudinAnA nAnA putranA putra harirAyane gurugAdI soMpI. I. sa. 1644mAM mRtyu Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhAratIya dharmo pAmyA. kahevAya che ke guru haragoviMdanA mRtyunA AghAtathI be zIkha, jesalameranA rAjavI rAja rAmapratApasiMha ane eka jATe dehatyAga karyo hato. temanI vANI graMthasAhebanA chaThThA mahollAmAM sacavAI che. guru haricaya sAtamA guru harirAya bALapaNathI saMta hatA. temaNe zIkhone upadeza ApatAM jaNAvyuM hatuM ke "jIvanamAM namratA rAkhavI, dAna karavuM, prAta:kALe guruvANInuM smaraNa karavuM. pitAnI kamAI upara jIvavuM. sukRtya karavAM. satsaMga karo." mugala bAdazAha zAhajahAM zarUAtamAM guru pratye vairavRtti rAkhata. tenA pyArA putra dArAnI mAMdagImAM hakIe jaNAvela davA koI ThekANe na maLI. chevaTe tapAsa karatAM jaNAyuM ke te zIkha guru harirAya pAse che. zAhajahAMe namratApUrvaka guru pAse AvI potAnA pyArA putrane bacAvavA vinaMtI karI. gurue kahyuM ke "je AzA laIne gurudvAre Ave che te kadApI nirAza thato nathI." harirAye hakImee jaNAvela davAo uparAMta anupAnamAM vAparavA lAyaka eka motI paNa ApyuM. dArA sAje thayo. zAhajahAM ane harirAya gADha mitra banyA. harirAya pitAnA gurunA Adeza pramANe lazkara rAkhatA hatA. dArAne madada karavA badala zAhajahAM pachI gAdIe Avela bAdazAha auraMgajheba ane harirAya vacce saMdharSa zarU thayo. oraMgajhebe kapaTathI harirAya ane temanA putra rAmarAya vacce phATaphUTa paDAvI. kizora rAmarAye zIkha masadanI salAhathI auraMgajhebane khuza karavA guru nAnakanI vANInuM auraMgajhebanI IcchA pramANe arthaghaTana karatAM guru harirAye tene tyAga karyo. auraMgajhebe rAmarAyane sAta gAmanI jAgIra ApI pitAnuM mRtyu thatAM gurugAdI para besavA taiyAra karyo. te bAdazAhane prItipAtra hovAthI keTalAka zIkhe tene sAtha maLyo. auraMgajhebe tene himAlayanI taLeTImAM gIra ApelI hovAthI rAmarAye "rAmarAyA kA daherA nAmanuM gurudvAra bAMdhyuM. samaya jatAM te sthAna daherAdUnanA nAme oLakhAvA lAgyuM. A jAgIranI AvakamAMthI tenA hAlanA mahaMta saLeka jeTalA zikSaNa saMsthAo calAve che. laMgaramAM lagabhaga rAjane 500 mANase jame che, paNa gurunA mRtyu sudhI pitAputrane meLApa na thaye. guru harirAye lagabhaga soLa varSa sudhI auraMgajheba sAme Takakara chalI. temaNe pitAne aMta samaya najIka jaNAtAM pitAnA nAnA pAMca varSanA putra harikRSNane zIkha samAja belAvI guru tarIke sthApyA. samagra zIkha samAje baLa gurune Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khadharma 159 premathI apanAvyA. thoDAMka varSo bAda I. sa. 1961mAM harirAya mRtyu pAmyA. temanI vANI graMthasAhebanA sAtamA mahollAmAM sacavAI che. guru harikRSNa guru harikRSNanI guru tarIke varaNI thatAM temane maTAbhAI rAmarAya ghaNe gusse thayo. teNe harikRSNaviruddha raMgajhebane uzkeryo. oraMgajheba kapaTathI baMne bhAIonuM kAsaLa kADhavA mAgatA hatA. temaNe jayapura nareza siMha mAraphate guru harikRSNane dilhI teDAvyA. bALa guru harikRSNanI icchA dilhI javAnI na hovA chatAM rAjA jayasiMhanA mAna khAtara dilhI avyiA. bAdazAha auraMgajheba ane guru vacce thoDAka samaya sumeLa sadhAyo paNa auraMgajhebanI dharmAdhatA AgaLa te vadhAre TakI zakyo nahi. dilhInA nivAsa daramyAna guru harikRSNa zItaLAnA rogamAM sapaDAyA. AthI temaNe guru tegabahAdurane gurugAdI soMpI I. sa. 1664mAM dehatyAga karyo. guru harikRSNa agAunA gurunI paraMparA TakAvI rAkhI ane bhajana dvArA dharmane mahimA vadhAryo. temanI vANuM graMthasAhebanA AThamA mahollAmAM sacavAI che. guru tegabahAdura guru haragoviMdanA sauthI nAnA putra ane guru harikRSNanA pitAne kAkA zIkha dharmanI guru paraMparAmAM nAmAMkita vyakti manAya che. zAMti ane vairAgyanI teo jIvaMta pratimA hatA. I. sa. 1634nA karatApuranA yuddhamAM karelA temanA parAmathI khuza thaI temanA pitA haragovide temane tegabahAduranuM upanAma ApyuM hatuM. gurugAdI upara AvyA pachI zI taraphathI AvelI sarva bheTa laMgaranA kAryamAM vAparatA. temanI aDhaLaka dAna ApavAnI pravRttithI ghaNuM temane degabahAdura tarIke oLakhAvatA, te keIka teonI garIbA pratyenI bhAvanA joI temane "TakabahAdura" tarIke saMbodhRtA. temanI namratA, kSamAzIlatA ane dAnavIratAthI aMjAIne ghaNu zIkhe temane sevaka banyA hatA. emaNe dareka zIkhane kSamAzIla banI prabhunAmanI sAcI saMpatti ekaThI karavAne upadeza Apyo. gurugAdI prApta karyA pachI temane pitAnA kuTuMbIo taraphathI, harimaMdiranA vahIvaTakartAo taraphathI aneka muzkelIo sahana karavI paDI hatI. maMdiranA pUjArIo ane vahIvaTakartAoe harimaMdiranAM dvAra baMdha karI detAM teo gurudvArane bahArathI praNAma karI amRtasara choDI karatapura AvyA. ahIM paNa temanA kuTuMbIoe temane khUba trAsa ApyA AthI temaNe e sthaLa choDI zivAlikanI TekarIonI taLeTImAM I. sa. 1665mAM AnaMdapura nAme navuM gAma vasAvI tyAM rahevA lAgyA. : Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhAratIya dharma. ahIM paNa temane temanA kuTu MbIoe rahevA na dIdhA. chevaTe tee Ana MdapurathI hariyANA AvyA. ahIM paNa temanA virAdhI rAmarAye trAsa ApavA zarU karyo. tyAMthI teo AgrA, vArANasI, gayA, paTaNA vagere sthaLoe gayA. chevaTe teo DhAkA AvyA. A samaya daramyAna temaNe aneka sthaLoe mAnavakalyANa mATe vAva, kUvA, sAvara vagere baMdhAvyAM. chevaTe zIkhAnA Agrahane mAna ApI teo paMjAba pAchA AvyA. temaNe potAnA putra gAviMdane guru putrane chAje evI tAlIma ApavAnI zarU karI. paMjAbamAM AvyA pachI temaNe zIkhAne mughalA viruddha eka karavA prayatnA zarU karyAM. A vakhate mudhala bAdazAha auraMgajhebanA trAsa cAre bAju vartAtA hatA. aneka madirA-gurudvArAnA muslimeAe nAza karyAM hatA. kalpanA paNa thIjI jAya tevA atyAcArA ` auraMgajheba taraphathI hiMdu prA upara thatA hatA. pharajiyAta dharmAM tara karAvavAmAM Avatu. guru tegabahAdure A sarvanA makkama rIte sAmanA karavAnA nirdhAra karI AnadapuramAM gurugAdo rAkhI pAmamAM zIkhAne ekatra karavAnA prayatno AdaryAM. lemAM temaNe AdhyAtmika zauya raDavu. gurunA prANavAna sadezAe samagra zIkha prajA jAgrata banI. guru tegabahAdura A mATe AvelA sava dhananA upayega lAkakalyANa ane leAkanagnatI mATe karatAM. * A samaye kAzmIramAM brAhmaNAne baLajabarIthI musalamAna banAvavAmAM AvatA hatA. kAraNa auragajheba mAnatA hatA ke jo brAhmaNA musalamAna thAya to anya leAkeAne musalamAna banAvavAmAM kAI muzkelI naDe nahi. AthI brAhmaNo upara dharmAMtara mATe sakhta trAsa vartAvavAmAM AvatA. dayALu tegabahAduranA AtmA A joI kakaLI UThatyo. temaNe brAhmaNeAne bacAvavA maMkkama nirdhAra karyAM. temaNe brAhmaNNAne kahyuM ke tame khAdazAhane khabara Ape! ke amArA guru tegabahAdura jo dha parivartana karaze te ame sava AnaMdathI dharma parivartana karIzuM." bAdazAha aura gajhekhe dhAryuM ke jo dharmAMnA vaDA islAmane svIkAre tA anyane musalamAna banAvavAnuM muzkela nahi bane. auraMgajhekhe guru tegabahAdurane keda karyAM. gurune islAmadha svIkAravA zarUAtamAM ghaNI lAlace ApavAmAM AvI, bhaya batAvavAmAM Avyo, trAsa ApavAmAM Avyo. kAI paNa rIte guru tegabahAdurane temanA niNaeNyathI DagAvI na zakAtAM aMte temanA I. sa. 1675nA navembaranI agiyAramI tArIkhe dilhInA cAMdanI cokamAM ziraccheda karavAmAM Avyo je vRkSa nIce gurune vadha thayeAA te vRkSa dilhInA cAMdanI coka gurudvArA zIzagaMjamAM atyAre hayAta che). temanA balidAne samagra zIkha prajAne jAgrata karI samagra paMjAma mughala zAsana Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkha dharma 161 viruddha banI gayuM. keTalAka vidvAnonA mata pramANe dilhI jatAM agAu guru tegabahAdure potAnA vidvAna ane bahAdura putra goviMdarAyane nALiyera ane pAMca paisA ApI gurugAdI upara abhiSeka karI guru tarIke sthApI dIdhA hatA. guru tegabahAduranA balidAnathI aneka kAzmIrI paMDite ane lAkhe hiMdu-zIkho pharajiyAta dharmAtaramAMthI bacI gayA. kharekhara guru tegabahAdure dharmanI vedI upara mAnavakalyANa arthe pitAnuM balidAna ApI zIkhadharmane ujajavaLa banAvyuM. jelavAsa daramyAna guru tegabahAdure keTalIka uttama kAvyaracanAo karI hatI. A sarva temaNe jelanI dIvAla tathA vRkSapatra upara lakhelI. jene darege saiyada abdulahasana aMtarathI gurune paramabhakta hate paNa bAdazAhanA hukama AgaLa lAcAra hatA. Ama chatAM teNe jelamAM gurunI banatI sevA kharA aMtaHkaraNathI karI hatI. tenA prayatnothI guru tegabahAduranI sarva racanAo ekatra karavAmAM AvI. A navamA gurunI vANI graMthasAhebanA navamA mahollAmAM sAcavavAmAM AvI che. guru tegabahAduranA ziracchedathI hiMdu-zIkha janatAmAM sannATo chavAI gaye. oraMgajhebanA A duSTa kAryathI mughala rAjyanA pAyA hacamacavA lAgyA. mughala rAjyanI paDatInAM bI vavAyAM. guru goviMdasiMha guru tegabahAdura pachI chellA ane dasamA guru te guru goviMdasiMha. teo ghaNI ja kumaLI vaye gurugAdIe AvyA hatA. temaNe nAnI vaye pitAnI preraNAthI zastra ane zAstrane abhyAsa karI zIkhonuM netRtva lIdhuM hatuM. AnaMdapuramAM lAvelA pitAnA mastakane joIne teo jarA paNa DaryA nahi balake bAdazAha auraMgajhebanA atyAcArane makkamatAthI sAmano karavAno nirdhAra karyo. temaNe I. sa. 1699mAM khAlasA'nI sthApanA karI mughale sAthe ghera saMgrAma AraMbhe. kahevAya che ke temane dharmathI calita karavA temanA be putrone auraMgajhebe dIvAlamAM jIvatA caNI lIdhA hatA. temanA para bhayaMkara atyAcAra vartAvyo hate. Ama chatAM teo dharmathI calita thayA na hatA. temaNe sthApelI "khAlasA' nAmanI saMsthA dvArA zIkhene bahAdura banAvavAne teo prayatna karavA lAgyA. temane vyavasthita yuddhanI tAlIma maLe te mATe judAM judAM lazkarI mathako taiyAra karyA. teo dareka zIkhane kahetA ke tamAre dharma siMhane dharma che. tethI tamArA nAmane aMte siMha upanAma dhAraNa kare. temaNe zIkhonA mArgadarzana mATe keTalAka AcAre bhI. 11 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo nakkI karyA, jevA ke keza-dAhI na kApavAM, taMbAku ane evI bIjI nazIlI cIjonuM sevana na karavuM, parastrIgamana na karavuM, brahmacarya pALavuM, zarAba na pIvo, halAla karelA prANInuM mAMsa na khAvuM vagere. A paikInA koI paNa AcAranA ullaMghana karanArane khAlasA paMthamAMthI bahiSkAra karavo ane pharIthI paMthamAM dAkhala thavA mATe teNe pharI dIkSA levI ane saMgata je daMDa kare te bharavo paDe ema nakakI karavAmAM AvyuM. temaNe jaNAvyuM ke putrIne dUdha pItI karanAra, satI prathAne anumodana ApanAra ane mughala sAthe kanyAne paraNavanAra sAthe saMbaMdha na rAkhavo. potAnI AvakanA dazamA bhAganuM dAna karavuM. dareka zIkhe nAtajAtanAM baMdhanene tyAga karI ekabIjA sAthe bhejana karavuM. tyAga ane svArpaNanI bhAvanA keLavavI. dareka zIkhane khAlasAnA pratIka tarIke pAMca kakko dhAraNa karavAno Adeza Apyo. A pAMca kakakA te : keza (lAMbAvALa), kaMghI, (nAnI kAMsakI), kirapANa (nAnI talavAra), kaccha ane kaDuM. A pAMce cihno Aje paNa zIkhadharmanAM Avazyaka aMge manAya che. A pratIkemAM brahmacarya, tyAga ane svArpaNanI bhAvanA samAyelI che. guru goviMdasiMha pite bahu ja duraMdezIvALA hatA. mughala sAthe dareka gurune saMgharSamAM UtaravuM paDe tevI paristhiti sarjAtAM dharmanA rakSaNa mATe temaNe khAlasA prathA zarU karI guru paraMparA baMdha karAvI. gurugAdIe AvanArane dharmanA nAme balidAna ApavuM na paDe te mATe A Avazyaka banyuM hatuM. have temaNe dIrdha dRSTi vAparI graMthasAhebane ja guru tarIke sthApI guru mahimA cAlu rAkhyo. temanI vANI graMthasAhebanA dasamA mahollAmAM sacavAI che. guru goviMdasiMhe AjIvana mughala sattAne sAmane karyo. aneka yuddho laDayA. temaNe zIkhene bahAdura ane cAritravAna banAvavA prayatna karyA. teoe A mATe keTalAka noMdhapAtra graMtha racyA che. temanI kRtio zIkhadharmanuM mUlyavAna dhana manAya che. temaNe pitAnI ghaNIkharI racanAo I. sa. 175-1706 sudhImAM pUrNa karI hoya tema lAge che. temaNe racela dazamagraMtha zIkhadharmane noMdhapAtra graMtha manAya che. vraja, hindI, phArasI ane paMjAbI ema cAre bhASAmAM A graMthanI racanAo che. temAM jApu (judA judA dezamAM prArthanAo), akAla ustati (avinAzI prabhunI stuti), vicitranATaka (gurunuM jIvanavRttAMta), caMDi-caritra (mArka Deya purANamAM Avela durgA-saptazatInA AdhAre racela racanAo), jJAnaprabodha, mahiMdIra (ziyA paMthanA avatAranuM varNana), brahmA avatAra (brahmAnA sAta avatAranuM varNana), radra avatAra, zabda hAre (hindI ane paMjAbI bhASAmAM bhaktijJAna, khAlasA mahimA, jhapharanAmA (gurue auraMgajhebane phArasImAM lakhela patra), hikAyate (phArasImAM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 zIkha dharma lakhAyelI agiyAra vArtAo) vagere vividha viSayone samAveza karavAmAM Avela che. keTalAka mAne che ke dazamagraMthanI sarva racanAo guru goviMdasiMhanI heya te saMbhava nathI. AnA viSe tIvra matabheda che ke A graMthamAMnI keTalIka racanAo temanA darabAranA bAra ane kavioe racI hoya tema lAge che. I. sa. 1707nA ekabaranI sAtamI tArIkhe teo svadhAma sIdhAvyA. guru paraMparA baMdha karyA pachI guru goviMdasiMhe dIrdhadaSTi vAparI guru paraMparA baMdha karAvI guru graMthasAhebane guru tarIke sthApyA, paNa mughala sAthene saMgharSa te cAlu rahyo. AthI temaNe zIkhadharma ane zIkha prajAnA rakSaNanI javAbadArI baMdA nAmanA eka bahAdura saradArane saMpI ane nIcenA pAMca niyamonuM custapaNe pAlana karavAne Adeza Apyo. (1) brahmacarya pALavuM, parastrI upara kudaSTi karavI nahi. (2) sAcuM bolavuM. (3) khAlasAnI sevA karavI ane enI AjJA pALavI. (4) no paMtha sthApavo nahi. (5) vijayathI garviSTha banavuM nahi. saradAra baMdAe gurunA Adeza mujaba aneka mughala saradArane harAvyA. A bAju mughala bAdazAha auraMgajhebanuM mRtyu thatAM te vadhAre zaktizALI bane. teNe himAlayanI paDozamAM lehagaDha nAme kille taiyAra karyo. guru nAnaka ane gara geviMdanA nAmanA sikkA paDAvyA. pitAne bAdazAha tarIke jAhera karyo. guru AjJA teDIne teNe no paMtha sthApe. pariNAme ghaNuM zIkho tene choDI gayA. te nirbaLa banatAM I. sa. 1716mAM muslimonA hAthe keda pakaDAyo. chevaTe tene vadha thaye. zIkha saMpradAya rAjakIya svarUpamAM pheravAtAM tene ghaNuM ja sahana karavuM paDayuM. zIkhemAM AMtarakalaha vadhI paDyo. AnA pariNAme I. sa. 17padamAM ahamadazAha abadalIe amRtasara upara humalo karI aneka zIkhonI katala karI. harimaMdirane nAza karyo. enA pavitra sarovarane gAyanA mAMsathI apavitra karyuM, aneka gurudvArene nukazAna karyuM. ane zIe dharmanA rakSaNa kAje balidAna ApyuM. aMgrejoe paNa zIkhonI tAkAtane bIradAvI temane choDavAne badale temanI maitrI keLavI. AjhAdI AvyA pachI paNa bhAratamAM zIkha prajA eka bahAdura ane TekIlI prajA tarIkenuM pitAnuM sthAna TakAvI rahI che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo A sarvanuM mULa kAraNa e che ke badhA zIkha guruoe zIkhemAM sAcI dharmabhAvanA keLavI che. prajane dharmakSetre sAcuM mArgadarzana ApyuM che. A sarva guruoe zauya ane dhArmika ekatA keLavavAnI sAthe aneka lokakalyANanAM kAryo jevAM ke vAva, kUvA, taLAva, dharmazALAo vagere baMdhAvyAM. lagaprathA vikasAvI, garIbane bhejana ApI ektA keLavavI vagere karIne prajAmAM sAcI dharmabhAvanA keLavI che. zIkhadharmanuM sAmAnya svarUpa zIkhadharma e bhAratIya paraMparAmAM uddabhavele svataMtra dharma che. bhAratamAM prAcIna kALathI saMta paraMparAne avicchinna pravAha vaheto Avyo che. aneka saMtoe judA judA samaye bhAratIya prajAnAM nItinAM dhoraNe sAcavavA ane bhaktimArgane vikasAvavA vividha prakAranI vicArasaraNIo vikasAvI che. zIkhadharma paNa AvI ja ja eka navI vicArasaraNI rajU karatA saMtanI bheTa che. A saMta te guru nAnaka, guru nAnakanI vicArasaraNImAM sAmAjika sudhArAnI tamannA vartAya che. temaNe ekezvaravAda, jJAtiprathAne virodha ane gurumahimA dvArA samAjanA nIcalA vargamAM bhaktine pravAha vahevaDAvyo. temanI vicArasaraNIne temanA pachInA guruoe AgaLa vadhArI. pariNAme bhAratIya zIkha samAjamAMthI aneka aniSTo dUra thayAM. zIkha prajAne gurumahimA samajAya. prajAmAM tyAga ane svArpaNanI bhAvanA vikasI. hiMdu ane musalamAnanA bheda rAkhyA sivAya zIkhadharme sarvenA mATe bhaktinA dvAra khullA karyA. zIkha guruonA balidAne bhAratamAM eka nIDara ane dharmarakSaka prajAne udaya thayo. zIkha dharmaguruoe potAnA ziSyo mATe eka vyavasthita AcArasaMhitA vikasAvI, je dareka zIkhanA mATe Avazyaka manAvA lAgI. nitya niyama-dareka zIkhe savAra, sAMja ane rAtanI prArthanAe avazya karavI. guru graMthasAhebanuM darzana dareke karavuM Avazyaka manAtuM. naimittika karma dareka zIkhe pitAnA bALakanuM nAma guru graMthasAhebanA zabdanA AdhAre rAkhavuM. pitAnA nAmane cheDe "siMha" pratyaya lagADo. lagna vakhate varakanyAe guru graMthasAhebanI pradakSiNuM karavI Avazyaka manAtI. teo guru graMthasAheba sanmukha UbhAM rahe tyAre lArvA (guru rAmadAsa racita cAra zleka) belavAmAM Ave che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadhasa 135 mRtyu samaye rAvAkUTavAnI manAI che. mRtadehane zuddha vastrothI sajja karI smazAnamAM laI jaI aradAsa karavAmAM Ave che. e pachI DAghuene kahADa prasAda vaheMcI kavi su Mdare racela 'rAmakalI'nA pATha bhaNavavAmAM Ave che. graMthasAhebanA pATha bhaNI mRtAtmAnA dehanI bhasma nadImAM padharAvavAmAM Ave che. AmAM zIkha prajAnAM mAnavInuM mRtyu janmanA jevuM ja saheja mAnavAnI bhAvanA keLavavAmA khyAla rahelA che. amRtapAna dareka zIkhane khAlasA paMthanAM pAMca pratIA (keza, ke ghI, kaccha, kaDu ane kirapANu) rAkhavAnA Adeza che, je zIkhadha nA niyamAnuM custapaNe pAlana karatA hoya temane pa piyAre' tarIke oLakhavAmAM Ave che. teo graMthasAhebanA pA karatAM karatAM lekhaDanA vAsaNamAM patAsAM nAkheluM pANI taiyAra karI tene khAMDAthI halAvI darekane pAMca aMjali Acamana karAve che. Ane amRtapAna kahe che. keTalAka AMkhe lagADe che, te keTalAka mastaka upara AnA chAMTA nAkhe che. strIo paNu amRtapAna kare che. dareka zIkha pAMca pha' dhAraNa kare che. yAtrA zIkhadha mAM yAtrAnuM mahattva vizeSa che. dareka zIkha AdhyAtmika unnati mATe aitihAsika gurudvArAonI yAtrA karavAnI mahecchA dharAve che. gurudvArAomAM (3) zrI akAla takhta--amRtasara, (2) zrI takhta kezagaDha sAheba--AnaMdapura, (3) zrI takhta harima Mdira sAheba--paTaNA, (4) zrI takhta hajUra sAheba--nAMdeDa mahattvanAM manAya che. A cAramAM amRtasaranuM gurudvAra guru haragAviMda sAthe ane bAkInAM traNa guru goviMdasi Mha sAthe saMbaMdha dharAve che. TUMkamAM zIkhadha e guru mahimA ane svArpaNanI bhAvanA para vikaselA eka viziSTa dharma che. temAM dareka zIkhane AdhyAtmika vikAsa mATe graMthasAhebane ane aihika vikAsa mATe pathane anusaravAnA Adeza che. thA bhAratamAM sthapAyelA dareka dharmoMnI jema zIkhadha mAM paNa samaya jatAM aneka paMthe! paDI gayA. temAM nAnA meTAvIsa pathe!gurunI judI judI vicArasaraNInA AdhAre paDI gayA hovAnuM manAya che, paNa sAmAnya rIte temAM be mukhya zAkhAo che. prathama zAkhA guru nAnakanI vicArasaraNIne AdhAre zarU thayelI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo che. A paMthanA anuyAyIo custapaNe guru nAnakanA upadezane anusare che. sAduM ane saraLa jIvana gALI gurumahimA gAtAM gAtAM jIvana vyatIta kare che. A paMthanA anuyAyIo nAnaka paMthI kahevAya che. bIjo paMtha te guru goviMdasiMhe sthApela khAlasA paMtha. A paMtha zIkha guruo ane mughala rAjavIonA saMgharSamAMthI udbhavyo che. guru goviMdasiMhe A paMtha dvArA bhAratamAM eka bahAdura ane svArpaNanI bhAvanAvALI prajA taiyAra karI. A paMthanA anuyAyIo guru goviMdasiMhanA Adeza mujaba pAMca kakakaDa, (keza, kaccha, kaDuM , kaMghI ane kirapANa) dhAraNa kare che. potAnA nAmane aMte siha zabda dhAraNa kare che. guru goviMdasiMhe julma ane dharmAntaranI sAme siMhanI mAphaka Takkara laI zake tevA sainike pedA karavAne A khAlasA paMtha dvArA nirNaya karyo. AnA pariNAme je manuSya kadI talavAra ke baMdUkane aDakyA paNa na hatA teo tatkALa vIra banI gayA. A paMtha dvArA guru goviMdasiMhe samAjanA nIcalA varga gaNAtA mAchI, chIpA, I, camAra jevA vargomAMthI evA senAnI banAvyA ke jemanA pratApa AgaLa dilhInI mughala sattA paNa TakI zakI nahi. meTA moTA camarabaMdhIo paNa tharatharavA lAgyA. mughala, marAThA pachI bhAratamAM sthapAyela aMgreja sattAne paNa "khAlasAnI tAkAta sAme TakavuM muzkela banyuM hatuM. guru goviMdasiMha khAlisAnuM varNana karatAM kahe che ke "je satyanI jyotine sadAya jalatI rAkhe, eka Izvara sivAya koIne name nahi, je bhUlamAM paNa kabara, samAdhi ke maThamAM zraddhA na dharAve, je dayALu, niSkapaTI ane saMyamI che, jenA tanabadanamAM satyanI pUrNa ta prakAze che evI pavitra vyakti te khAlasA che." TUMkamAM khAlasA paMtha e dharmanA rakSaNa mATe phanA thaI janArane paMtha che. guru nAnakanA putra zrIcaMde udAsI matanI sthApanA karI hatI. A paMthamAM graMthasAheba uparAMta anya hindu devadevIonI pUjA karavAmAM Ave che. A paMtha zIkha prajAmAM lAMbo samaya TakI zakyo nahi.' I. sa. 1881mAM eka rAdhAsvAmI nAme nava saMpradAya astitvamAM AvyuM. A kaI zIkhadharmane phAMTe nathI paNa ghaNI zIkho A paMthanA anuyAyIo banyA che tethI tene ahIM ulekha karela che. ahIM sAdAI ane vyavahAru buddhi para khAsa bhAra mUkvAmAM Ave che. A paMthamAM "rAjA" eTale jIvAtmA ane "svAmI eTale paratmA ema mAnavAmAM Ave che. A saMpradAya taraphathI janasevAnAM aneka kAryo thAya che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIkhadharma graMtha sAheba graMthasAhebae zIkhadharmane pavitra graMtha manAya che. dareka zIkha tenuM bhaktibhAvathI pUjana kare che. temanA Adezane anusare che. A graMthanI racanA pAMcamA guru arjunadeve dareka gurunI vANI loke yAda rAkhI zake te mATe karI. A graMthane eka vizALa nagaranI kaTapanA karI tenA prakaraNe judA judA vibhAgamAM vaheMcI nAkhyAM che. ahIM prakaraNane mahollAnA nAme oLakhavAmAM Ave che. graMthasAhebamAM guru arjunadave guruonA upadeza uparAMta brAhmaNa, zaka, muslima saMtonI vANIne sthAna ApyuM che. enuM kAraNa temane hetu bhAratanA AdhyAtmika vArasAne temAM samAveza karavAnI IcchA hatI. graMthasAhebanI racanAmAM zIkhadharmanA dasa guruo uparAMta bhakto jevA ke jayadeva, zekhapharIda, nAmadeva, trilocana, paramAnaMda, sadane kasAI, beNa, rAmAnaMda, kabIra, dhannA jaTa, pIpA ThAkora, senAnAI, ravidAsa, bhIkhana, suradAsa vagere vaMdanIya bhaktonI vANIne sthAna ApavAmAM AvyuM che. A uparAMta temAM maradAnA, sattA ane balavaMDa, suMdara vagerene paNa A graMthamAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. graMthasAhebanA saMkalanamAM vividha vibhAgo jevA ke jApujI (ja5), sadara (bhagavAnanuM dvAra), so purakha (paramAtmA), sohilA (yazogAna) vagere che. temAM vividha rAgamAM bhajana, TUMkAM bhaktikA vagerene samAveza karavAmAM Avela che. A graMthane zrI kAkA sAheba kAlelakara "saMtanA saMmelana" tarIke biradAve che. hiMduonI bhagavadgItA, IslAmIonuM kurAna ane khristionA bAIbala jeTaluM ja mahattva dareka zIkhane mana graMtha sAhebanuM che. ane A kAraNathI ja dareka zIkha graMtha sAhebane parama AdaraNIya guru mAne che. TUMkamAM graMthasAheba aneka rIte eka viziSTa graMtha che. jagatanA koI paNa dharmanA sthApaka guruonAM lakhANa ATalAM vyavasthita rIte sacavAyelAM jovA maLatAM nathI. dasamA guru goviMdasiMhe dezanI rAjakIya paristhiti joI graMthasAhebane guru tarIke sadAne mATe sthApatAM dareka zIkhene te AdarapAtra graMtha banyo che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 AcArya, jyaMtIlAla (anu.) desAI, maganabhAI. ma. nAyaka, cInubhAI tathA bhaTTa, panubhAI nAyaka, cheTubhAi, ra. paTela, bhALAbhAI (anu.) mahetA, kalyANajI ane zelata, sAMDesarA, upendrarAya. ja. gurumukha, nihAlasiMha ThAkura, dezarAja harakha sasi hu Gupta, Hari Ram Macauliffe, wilson Malcom, Pincot, and Khna Singh, Macauliffe, 6. saMdarbhagraMthA bhAratIya dhamAM madhyayuganI sAdhanAdhArA, amadAvAda. 1956 sukhamanI, amadAvAda. 1949 jagatanA dharmonI vikAsa rekhA, amadAvAda. 1963 sUphImata, amadAvAda. 1959 gurunAnaka. cunIlAla mahAna zIkha guru, amadAvAda. 1966 zIkhadarzana, vallabhavidyAnagara, 1976 gurunAnaka, dilhI. 1970 zIkha itihAsa, gaMgAnagara. sa. 2011 guru goviMdasi Mha, goviMdasiMha phAunDezana, caMdIgaDha. 1966 History of sikh Gurus, New Delhi. 1973 Religion of the sikhs, Calcutta, 1958 Sikh Religion, Vol. 1-11 Oxford University. 1909 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IslAma dharma hiMdu, jaina, bauddha ane zIkhadharma bhAratamAM udbhavelA ane prasarelA dharmo che. bhAratamAM e uparAMta anya dezamAM udbhavelA dharmo paNa vahelAmoDA thaDAghaNuM pramANamAM pracalita thayA. temAM khristI, jarathostI, islAma ane yahUdI dharma noMdhapAtra che. A dharmo zarUAtamAM te te dharmanA je AMgatuka anuyAyIo bhAratamAM AvI vasyA teomAM pracalita hatA, paraMtu samaya jatAM khristI ane islAmanA anuyAyIoe bhAratanA vatanIomAM paNa potAne dharma phelAvavAne prayatna karyo ne teo potAne asala dharma tyajI A AgaMtuka dharma aMgIkAra kare te mATe vividha IlAja AdaravA lAgyA. pariNAme bhAratamAM bhAratIya muslimo ane bhAratIya khristIonI vastI ThIka ThIka pramANamAM vadhI jyAre jarathostIo ane yahUdIonI saMkhyA te te saMpradAyanA mULa anuyAyIonI kula paraMparAmAM ja sImita rahI. Ama bhAratamAM prasarelA A AgaMtuka dharmone ApaNe A daSTie avalokavI joIe ? bhAratamAM islAmane prasAra bhAratamAM islAmanuM Agamana Araba dvArA thayuM. bhArata ghaNuM prAcIna samayathI ' arabastAna sAthe vepArI saMbaMdha dharAvatuM hatuM. bhAratanA pazcimI baMdaro sAthe arabastAnane dhIkata vepAra cAlatA hatA. zarUAtamAM ArabanuM bhAratIya pratyenuM valaNa ghaNuM ja maitrI bharyuM ane mAyALu hatuM. ArabanAM dharmasthAne bhAratamAM racavAmAM bhAratanA rAjavIoe maMjUrI ApI hatI, paNa Araboe jyArathI IslAmane svIkAra karyo tyArathI temanA bhArata pratyenA valaNamAM ghaNe pheraphAra thayuM. temaNe rAjakIya vijaya meLavIne dharmAMtaranI pravRtti AdarI. islAmane phelA teo talavAranI aNIthI karavA lAgyA. zarUAtamAM temaNe bharUca, siMdha, debalanI khADI tathA balucistAna vagere jItavA prayatna karyo, paNa temAM teo phAvyA nahi. Ama chatAM temaNe prayatna cAlu rAkhyA. chevaTe vepArIonI bhalamanasAIne tathA rAjakIya nabaLAIne lAbha laI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharma. bhAratanA keTalAka pradezamAM temaNe potAnI sattA sthApI, I. sa. 711-712mAM me!hammada-bina-kAsime keTalAka hiMduonI madadathI siMdha pradeza upara islAmanA jhaDA pharakAvyo. 170 A pachI I. sa. 932mAM gajhanAnA akSaptagIte adhAnistAna ane AjubAjunA pradezamAMthI hiMdu sattAne harAvI islAmI rAjya sthApyuM. A kAryane mahumUda gajhanavIe vega ApyuM. islAmamAM apAra zraddA dharAvatA A sulatAne bina-islAmIe! tarapha ghaNI ja krUratA dAkhavI. aneka mAnavI che te musalamAna banAvyA, mahamUda gajhanavI pachI bhArata para AkramaNa karanAra mahammada gherI. hatA. teNe I. sa. 1175mAM sidha jItI lIdhuM. tyAra pachI dhIredhIre dilhI tarapha kUca AraMbhI. tyAM sattAnI sthApanA karyA bAda I. sa. 1178mAM cheka gujarAta sudhI te dhasI Avyo. bhAratamAM teNe potAnA vizvAsu gulAma kuttupuddIna ayamekanI saradArI heThaLa aneka vijrayA prApta karyAM. kutubuddIna ayameke dilhImAM muslima sattAne pAyA nAkhyA, mugalakAla daramyAna bhAratamAM muslima sattAnA vikAsa tenI caramasImAe pahoMcyo, era MgajhebanA samayathI muslimAnI paDatI zarU thaI. muslimAmAM ulemAenu sthAna ghaNuM mahattvanuM hatuM. temAM kAjhIe, maulavIe, muphtIe, imAme, khIme vagerenA samAveza thatA. AmAMnA keTalAka islAmanA pracAranuM kArya karatA. ulemAenI muslima sulatAnA para sArI pakaDa hatI, AnA pariNAme bhAratanI hiMdu prajA upara aneka prakAranA aMkuzo mUkavAmAM AvyA, aneka prakAranA atyAcAra thayA. hi MduonI sAmAjika ane dhArmika vyavasthA para mahAna prahAra thayA. hajarata mahuMmada payagaMbaranu jIvana ane kAya jyAM kakhIlA kakhInnA vacce vArasAmAM vilAsa ane veranI Apa-le thatI, lUTaphATa ane AMtaravigrahe prajAnA rAjamarAjanA jIvanamAM vaDDAI gayA hatA. vastI echI ane vigrahe nA evA arabastAnanA makkA nAmanA zaheramAM I. sa. 570nA ogasTanI 29mI tArIkhe hajarata ma manA janma thayeA hateA. temanA pitAnuM nAma abadullA ane mAtAnuM nAma abhInA hatuM. mahu'marda janma pahelAM pitAnI chatrachAyA gumAvI hatI. janma bAda thADAka varSomAM mAtAnu avasAna thatAM A nirAdhAra bALaka tenA dAdAnI chatrachAyA heThaLa meATA thavA. lAgyA. gheADAka samaya bAda A kamanasIba bALake dAdAne paNu gumALyA ane kAkAnA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ islAma dha Azrita banI jIvana vitAvavuM paDyuM. bALapaNamAM nirAdhAra banelA A bALaka ceAgya dekhabhALanA abhavA vyavasthita zikSaNa meLavI na zakayo. teNe peAtAnuM khALapaNu gheTAM-bakarAM carAvavAmAM vitAvyuM. hajharata mahaMmada pAtAnA ghaNuM! samaya ciMtanamAM gALatA. bAra varSanI nAnI vaye temaNe sa'jogAne AdhIna banI potAnA kAkAnI sAthe vepAramAM jaMpalAvyuM, dhIredhIre temanI pramANikatAne lIdhe tee vepArI alamamAM mahattvanuM sthAna dharAvavA lAgyA. eka pramANika vepArI tarIke temanI kIrti cArebAju phelAI. vepAranA kAmakAjane lIdhe tee makkAnI eka khadIjA nAmanI strInA sa MparkamAM AvyA. chevaTe khadIjAe temanI pramANikatA upara ApharIna thaI jaI temanI sAthe lagna karyAM. A lagnathI temanA kAryanI suvAsa cArebAju phelAI. lama bAda te peAtAnA dhokhare samaya dhArmika ciMtanamAM gALavA lAgyA. A ciMtana phALa daramyAna kahevAya che ke temane phirastA jibrAIle Adeza Apyo ke "khudAe tamane payagambara tarIke pasaMda karyA che. tame samAjamAM jaI allAha eka che, e ja pUjavA yogya che" AnI prajAne jANa karaze. 101. lagabhaga 40 varSanI umare maha Mmada sAhebe dharmopadeza ApavAnuM kArya zarU karyuM. temanA upadezathI mUrti pUjaka dharma gurue cha cheDAyA. jema jema temanA anuyAyIe vadhatA gayA tema tema mUrti pUjAnA trAsa maha Mmada sAheba upara vadhavA lAgyo. chevaTe temane mArI nAkhavAnA prayatna paNa thavA lAgyA. AnI jANa thatAM chevaTe temaNe makkA zaheranA tyAga karyo ane maDhInA gayA--I. sa. 622. gheADAMka varSa bAda A varSathI gaNAtA hijarI saMvata zarU thayo. madInAnA lokoe premathI maha Mmada sAhebanu svAgata karyuM. temanA dharma svIkAyA. mahamada sAhebe arabastAnamAM ekezvaravAdanA pracAra karI ajJAnatA ane a MdhazraddhAmAM DUbelI prajAne mAdarzana ApyuM. A dharma islAmadharma tarIke eLakhAyA ane dhIredhIre samagra vizvamAM vistaryuM. I. sa. 632mAM mahaMmada sAhebanuM mRtyu thayuM. temanA mata mujaba samAjamAM kAI ya ke nIca nathI. zarAkhI, vyabhicArI, mUrti pUjA karanAra, mAnavI mAtranA duzmana che. sAceA muslima allAhanA nAmanA raTaNamAM masta rahe che. eka paNa namAja cheDatA nathI, kAInI khATI sAkSI pUratA nathI, vyAja-vaTAvane dhaMdhA karatA nathI. Izvare tene je ApyuM hoya temAMthI garIbe mATe thADuMka dAna kare che. garIbA tarapha dhyALu che. rAjA-upavAsa vageremAM pramAdI nathI. bhalAInA kAmAmAM AgaLa ane duSTa kAmeAthI te sadAya dUra rahe che. AvA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhAratIya dharmo neka muslima khudAne sadA pyAra hoya che. teo haMmezAM kahetA ke "majahaba nahi zIkhAtA Apasa meM baira rakhanA." TUMkamAM hajarata mahaMmada payagaMbare pitAnA uttama upadeza dvArA arabastAnanA -samAjamAMthI aneka dUSaNe dUra karI. jJAnane prakAza pAtharyo. muslima samAjane je lUNe lAgyA hatA te dhIre dhIre dUra thavA lAge. islAmanA mukhya siddhAMto islAmanAM be mahatvanAM aMga che : (1) ImAna (2) dIna. ImAna eTale mAnavuM, zraddhA rAkhavI, vizvAsa rAkhavo. islAma dharmamAM cha bAbate upara zraddhA rAkhavAnuM jaNAvyuM che: (1) allAha (2) phirastAo (3) kurAnezarIpha (4) payagaMbara (5) kayAmata (6) kismata. kayAmata eTale nyAyane divasa ane kismata eTale khudAnI IcchAthI manuSyanAM sarva sukhaduHkha nakkI thAya te. islAmamAM pAMca payagaMbare thayA hovAnuM manAya che. (1) hajarata nehA (2) hajarata abrAhama (3) hajarata maujhIjha (4) hajarata Isu (5) hajarata mahaMmada, A sarvamAM hajarata mahaMmada sauthI chellA manAya che. dIna eTale dharmamAM jaNAvela kAryonuM zraddhApUrvaka AcaraNa karavuM. IslAmadharmamAM pAMca kAryone pavitra gaNyAM cheH (1) kalamA (2) namAjha (3) rojA (4) jakAta (5) haja. kalamAmAM allAha vinA bIjo kaI Izvara nathI. ane hajarata mahaMmada payagaMbara che enuM uccAraNuM vakhatovakhata karavuM. namAjha pAMca vAra karavAnI 'heya che: (1) savAranI namAjha (2) baporanI namAjha (3) namatA baporanI namAjha (4) sUryAsta samayanI namAjha (5) rAtrI paDyA pachInI namAjha. namAjha vakhate vaju' karavAnuM hoya che. vaju karatI vakhate zarIrane pANI vaDe svaccha karI namAjha paDhavA masjidamAM javAnuM hoya che. rojA eTale upavAsa, jakAta eTale dAnaAvakanA dasamA bhAganuM dAna karavAne dareka muslimane islAmane Adeza heyA che. ane haja eTale yAtrA. makkA zarIphanI yAtrA. dareka custa muslima jIvanamAM eka vAra makkAnA pavitra tIrthasthaLanI haja karavAnI mahecchA seve che. haja karanArane - hajanA cakkasa niyamo pALavA paDe che. TUMkamAM kurAnezarIphanA Adeza mujaba dareka musalamAne pavitra jIvana gALavuM -joIe e IslAmane mukhya sUra che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ islAma dhama islAmamAM Izvara vizenI kalpanA arabastAnamAM islAmamAM IzvaravAdanA prabhAva hatA. payagambarane svarga ane pRthvI vaccenA eka gUDha savarUpe kalpavAmAM AvatA. Izvara vize kurAnanI AyAtamAM jaNAvyu` che ke allAha nitya che. zAzvata che. te pote ajanmA che. enA samADiyo kAI nathI. jagatanI sarva vastu nAza pAme che, paNa Izvara sadAkALa TakI rahe che. te khaDakanA jeve avicaLa che. tenA upara ApaNe UbhA rahI zakIe chIe. jagatane ghAra aMdhakAra, pApa ane anyAya ne lAkho nirAzAo chavAI gaI hoya tyAre te ekalA ApaNI AzAnA AdhAra thaI paDe che. mANasAnI dRSTi tene joI zakatI nathI. izvarane manuSyanAM jevAM rUpaguNu ApanArI sarva kalpanAone hajarata alI vakhoDI kADhe che. vaiSNavadharma ane khristIdha IzvaranA premasvarUpa upara vadhAre bhAra mUke che, jyAre yadharma ane islAma IzvaranA zakti svarUpanAM vizeSa guNugAna gAya che. islAmamAM Izvarane sarva zaktimAna ane sanAtana nyAyAdhIza kahyo che. hajarata mahaMmada kayAmatanA divase allAha insAnanAM karelAM. kAmeAnA nyAya karaze. allAha kevaLa nyAyAdhIza nathI, te pApanI kSamA karanArA, mAnavInA pazcAttApane svIkAranArA, du:khIne duHkhamAMthI cheDAvanArA khelI che, islAmamAM eka mAnyatA che ke allAhane lAyaka banavA ane sAcI dha bhAvanA vikasAvavA payagaMbara sAhebe namAja, rAjA, jakAta, haja ane saMyama Avazyaka gaNyAM che. kurAnamAM jaNAvyuM che ke tame je prANInI kurabAnI Apaze tenuM mAMsa allAhane paheAMcavAnuM nathI. allAhane tA tamArI paherejagArI (sadAcArI), ja svIkArya che. TUMkamAM islAma mAne che ke IzvaranI prArthanA IzvaranI sajelI dharatI para kAI paNa ThekANe karI zakAya che. pA 173. hajarata maha MmadanA avasAna bAda anya dharmonI mAphaka islAmamAM paNa anuyAyIonA matabhedane kAraNe pathA paDayA. islAmanA mukhya be pathA che: (1) ziyA (2) sunnI paraparAgata cAlI AvatI praNAlikA pramANe islAmane anusaranArane sunI kahevAmAM Ave che. sunI zabda sunA uparathI banyA che. tenA artha hajarata mahaMmada sabadhI sAcavo rAkhelI kathAe. A paMthanA mahamadane payaga Mkhara tarIke mAne che. pradezamAM chavAyelA che. anuyAyIe hajarata A paMthanA anuyAyIe vizvanA vizALa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhAratIya dharmo ziyA paMtha eTale pakSakArone paMtha. teo hajarata mahaMmada sAhebane badale khalIphA hajarata alIne gAdInA vArasa gaNe che. hajarata alI ane temanA agiyAra vaMzaje maLI bAra imAma-dharmaguruo saMpradAyamAM mukhya manAya che. A paMtha khAsa karIne IrAna ane hiMdamAM vadhAre pracalita che. sUphImata sUphImata e islAmanI svataMtra vicArasaraNI dharAvatA eka svataMtra mata che. tenuM asala nAma tasavvapha che. A saMpradAya prema ane bhaktinA pAyA para racAyela che. Ane pracAra khAsa karIne muslima dezomAM savizeSa thayela che. keTalAka vidvAne sUphane duniyA taraphathI meM pheravI lIdhela evA mahA jJAnI tarIke oLakhe che. dareka sUphI AcArazuddhi ane vicArazuddhi mATe khAsa aMgraha rAkhe che. suphIsaMpradAyamAM guruziSya saMbaMdhanuM khAsa mahatva che. jJAna ane mukti meLavavA mATe AdhyAtimaka gurunI AvazyakatA upara bhAra mUkavAmAM Ave che. A saMpradAyanI vicArasaraNI vaiSNava saMpradAyanI puSTimArga zAkhA jevI premalakSaNA bhakti upara racAyela che. ahIM phera eTalo ja che ke puSTisaMpradAyamAM bhakta bhagavAnane gepI bhAvathI pritamarUpe bhaje che jayAre sUphIo khudAne mAzaka ane bhaktane Azaka gaNI khudAne meLavavA talase che. - sUphImArganuM prathama pAna mana, vacana ane karmathI zuddha thavAnuM che. Izvara sivAyanI sarva kAmanAono tyAga karavAne ahIM Adeza che. sUphInuM rejiMdu jIvana pramANika hovuM joIe. sUphIe kurAnanA zabdArtho uparAMta vizeSArtha karatA hoya che ane temAMthI ciMtananI vicAradhArA pragaTe che. sUphI kaviomAM rUmI, sanAI, attAra, hAphijhasAdI nijhAmI vagere jANItA che. temaNe sUphIvAdanA ati suMdara bhajane lokabhASAmAM racyAM che. sUphIvAdane vikasAvavAmAM phArasI kavioe beMdhapAtra phALo Apyo che. TUMkamAM sUphImatanA dareka anuyAyImAM UMDuM ciMtana, riyAjhana (tapa), sadAcArI jIvanane saMtoSa ane Izvaraprema sAthe sI mATe mahabUta hovI joIe. mAyAvI camatkArothI dUra rahI, IzvaranI bhaktimAM tallIna thaI javAnI sAcI niSThA hevI joIe. samaya jatAM gurUne svayaM Izvara mAnavAnI bhAvanAne vikAsa thatAM A saMpradAyamAM paNa aneka dUSaNe dAkhala thayAM. - bhAratanA ItihAsamAM sulatAnene ItihAsa aneka prapaMce, kAvAdAvA ane -khaTapaTathI bharelo che. aneka rAjavIonA hAtha lohIthI kharaDAyelA che. gulAma Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ islAma dharma 175 vaMzathI te cheka mughalakAla sudhInA bAdazAhe mAM bhAgye ja koI eve bAdazAha haze ke jenA hAtha kAvAdAvAthI kharaDAyelA na haya, ne rAjakIya dAvapecathI alipta rahI zakyo hoya. muslima sulatAnene ItihAsa aneka prakAranI karuNa dAstAnethI bhareluM che. rAjakIya ItihAsanI dRSTie joIe te bhAratamAM muslima sattA be vibhAgamAM vaheMcAI jAya cheH (1) satanatakAla-I. sa. 1206thI 1526 (2) mughalakAla-I. sa. 1526thI 1857 sudhI. A samaya daramyAna alAuddIna khalajI, bAbara, akabara, zAhajahAM, eraMgajheba jevA nAmAMkita bAdazAhe thaI gayA . jemaNe islAmI saMskRtinA vikAsamAM mahatvano bhAga bhajavyo che. saMskRtione saMgharSa muslima rAjya e sAMpradAyika rAjya (Theocratic state) hovAthI IslAmane pracAra e tenuM mukhya kAryuM hatuM. dareka sulatAna kurAnezarIphanA Adezane mAna ApI rAjya calAvatA. te pitAne allAhane pratinidhi mAnate. akabara A mAnyatAthI keTaleka aMze jude paDatuM hatuM. teNe IslAmanI paraMparA teDI dInae-IlAhI'nI navI vicArasaraNuM pracalita karI, paNa A vicArasaraNuM tenA aneka sAthIone anukULa na AvI. pariNAme tenA mRtyu bAda A vicArasaraNI adazya thaI gaI. ghaNuM muslima bAdazAho mUrtione nAza karatA ane vaTALa pravRttine Teko ApatA. AnA pariNAme hiMdu ane musalamAna vacce satata saMgharSa cAlyA karate. bhUtakALamAM aneka paradezI prajAo bhAratamAM AvI, paNa te bhAratIya prajA sAthe eka thaI gaI. bhAratIya saMskRtinA raMge raMgAI gaI, paNa kamanasIbe madhyakAlanA sAdhusaMte e tathA phakIrAe aneka prayatna karyA hovA chatAM hiMdumuslima vacce sumeLa sadhAye nahi, dhArmika matabhedonI khAI purAI nahi. aneka ThekANe dharmanA nAme lohInI nadIo vahevaDAvAI. oraMgajhebanI dhArmika nItinA pariNAme dakSiNamAM marAThAo, uttaramAM jATa, rajapUta, zIkha vagere musalamAnonA kaTTara duzamane banyA. dakSiNamAM chatrapati zivAjIe hiMdudharmanA rakSaNa mATe kamara kasI. paMjAbamAM guru goviMdasiMhe muslimone atyAcArane sAmane pharavA guru paraMparA baMdha karAvI. guru graMthasAhebane kAyamI dhoraNe guru tarIke sthApI, "khAlasA nAmanI saMsthA zarU karI. aMgreja amala daramyAna A paristhiti vikaTa banI. temaNe hiMdumuslima saMgharSane lAbha uThAvyo. A baMne prajA kAyama mATe laDatI rahe tevI rAjanIti AdarI komavAdanuM jhera bhAratamAM cArebAju phelAvyuM. pariNAme bhAratanA bhArata ane pAkistAna evA be bhAga paDyA. A baMne dezomAM Aje paNa dharmanA nAme hiMsA phATI nIkaLe che, ItihAsanI te kamanasIba ghaTanA che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhAratIya dharmo bhAratamAM hiMdumuslima saMskRtine samanvaya bhAratanA ghaNuM ItihAsavidezamAM IslAmanI hiMdu saMskRti para asara ane hiMdu saMskRtinI muslima samAja para asara vize matabhede che. tema chatAM ItihAsa sAkSI pUre che ke muslima ane bhAratIya saMskRti ekabIjAnI asarathI mukta rahI zakyAM nathI. aneka rIte baMne vacce samanvaya sadhA che. A samanvaya rAjakIya, sAmAjika, Arthika, dhArmika ane kalAnA kSetramAM thayelo jovA maLe che.. rAjakIya rAjakIya kSetre madhyakAlamAM chinnabhinna thayelA bhAratane muslima sulatAnoe vyavasthita vahIvaTI taMtra ApyuM. A vahIvaTI taMtranA ghaNuM vibhAge aMgrejoe paNa apanAvyA. sAmrAjyane aneka prAMtamAM vaheMcI nAkhI tenA para sUbAo nImavAmAM AvatA. prAMtane nAnA ekamomAM vaheMcI nAkhI tene judA judA adhikArIonA hAtha nIce mUkavAmAM AvatA. Ama nAnAmAM nAnA ekama tarapha paNa bAdazAha dhyAna ApI zakatA. khetI ane vepArane saMpUrNa rakSaNa ApavAmAM AvatuM. nyAyanuM kArya kAcha karato. judAM judAM khAtAomAM je je hodedAra hatA tenAM nAma bhaviSyamAM kAma karanArI aTakamAM pheravAI jatAM. Aje paNa hiMdu samAjamAM evI aTake jaLavAI rahI che. dA.ta. munazI, paTavArI, phojadAra, majamudAra, kAnUnago, kAcha vagere. muslimakAla daramyAna bhAratanA dUra dUranAM bhaugolika ekamene eka vizALa sAmrAjya banAvavAno prayatna karavAmAM AvyA. rAjyanI mahatvanI jagAo upara moTe bhAge musalamAnone nImavAmAM AvatA. hiMduo tarapha nekarInI bAbatamAM bhedabhAvabharI nIti apanAvavAmAM AvatI hovA chatAM keTaleka ThekANe agatyanI jagAo hiMduone soMpAyAnA dAkhalA ItihAsamAM maLI Ave che. haladIghATanI laDAI vakhate rANuM pratApa ane akabaranAM sainyamAM baMne kemanA sainikone samAveza thayela hato. akabarane senApati rAjA mAnasiMha hatA. kahevAya che ke zivAjI mahArAja svAmI rAmadAsanA paramabhakta hovA chatAM temanA samakAlIna muslima saMta guru kalazIne atyaMta Adara karatA. temaNe jItelA muslima rAjavInA janAnA tarapha haMmezAM AdarabhAva batAvyuM che. mughala bAdazAha auraMgajhebanI dhArmika nIti hiMduo viruddhanI hovA chatAM banArasamAM potAnI zAhI savArImAM eka hiMdu rANInI beIjjatI ahIMnA leke mAraphate thatAM gunegArone teNe sakhata sajA karI hatI. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ islAma dhama sAmAjika musalamAnonA AkramaNeAnA kAraNe tema ja temanI vaTALa pravRttine lIdhe hiMdu samAja vadhAre sa`kucita banyA. jJAtinAM baMdhanI vadhI gayAM. lagna ane khAnapAnanI khAkhatamAM jJAtinA niyame vadhAre kaDaka banyA. jJAtinA niyamanA bhaMga karanArane jJAti bahAra mUkI tenA dIvA-devatA baMdha karavAmAM AvatA. AnA pariNAme jJAti bahAra mukAnAra kuTuMbane bhayaMkara yAtanAo sahana karavI paDatI. temanAM saMtAnAnAM lagno thaI zakatAM nahi. marAttarakthiAe rakhaDI paDatI, saMkucitatAnA pariNAme hiMdu samAjamAM aneka jJAtie ane peTAjJAtio astitvamAM AvI. samAjamAM UMcanIcanA bheda vadhyA. jJAtiomAM paNa nAnA meTA gALa paDI gayA. tss muslima samAja para paNa AnI asara vartAvA lAgI. temanAmAM paNa dezI ane videzI, sarakArI ane sAmAnya evA bhedA paDI gayA. pariNAme samAjamAM UMcanIcanA bheda vadhyA. turka, paThANa, adhAna, saiyada, mughala vagere vargo astitvamAM AvyA. dharmonA nAme ziyA ane sunnI evA pathA paDI gayA. madhyakAlamAM nArI pratiSThA ghaNI ja nIcI gaI. muslimAnA atyAcArIne lIdhe khALa lagnaprathA vikasI, AnA pariNAme vidhavAnI sakhyA vadhavA lAgI, dhIredhIre vidhavAonI samasyA vikaTa banI. samAjamAM vyabhicAra ane atyAcAra vadhI gayAM. satIprathA vikasI. aneka strIone akALe agnisnAna karavuM paDatuM ghaNIvAra tA jabarajastIthI strIne satInA nAme bALI mUkavAmAM AvatI. * lagnaprathAmAM dahejane mahattva apAtu kariyAvaranA bahAne strIone aneka prakAranI yAtanAo veThavI paDatI. dahejanA praleAbhane thI samAjamAM kajoDAMnI sakhyA paNa vadhI. AnA pariNAme vezyAgRheAnA vikAsa thayo. samAjamAM muslimAnA samAgamathI bahupatnItvanI prathAnA vikAsa thayo. chUTAcheDAnI prathA hiMduenA upalA vargamAM pracalita na hatI. nIcalA varganA samAjamAM chUTAcheDAnI prathA hatI. samAjamAM chUTAcheDA lenAra tarapha ghaNA tiraskAra darzAvavAmAM AvatA. muslimeAmAM pazu talAka'nuM pramANa vadhI paDaryuM hatuM. samAjamAM paDadApaddhati ane gulAmInI prathAnA vikAsa thayA hatA. ghaNA amIra kuTuMbe ane rAjavIe kanyAne dAyajAmAM dAsadAsIe ApatA. AnA pariNAme rAjakIya khaTapaTA vadhI paDI hatI. hiMdu muslima samAgame ane prajA vacce lagnavahevAra zarU thayA hatA. akabare A pravRttine vega Apyo hatA. bhA. 12 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhama khAnapAna, paheraveza, ala kArA ane meAjaro kha bAbatamAM hiMdu ane muslima kuTu khAmAM ekabIjAnI asara spaSTa vartAya che. jalebI, baraphI, vividha prakAranA halavA vagere miSTAnnAnI bheTa musalamAnoe hiMduone dharI hatI, tA vividha prakAranA lADu, mevA lApasI, khAyaDI vagerenI bheTa hiMduee musalamAnane dharI hatI. aneka prakAranA AsavA, kephI pINAMe ane ramatagamatAnI Apa-le baMne prajA vacce thaI hatI. muslimAnA paricayathI hAthe-page meMdI mUkavAnA zAkha hi MdusamAjamAM prasaryAM hatA. vividha prakAranAM tAMbUla ane suga Mdhita dravyonA upayoga hiMdue ane musalamAnI ekasarakhA karatA. sugaMdhIdAra attA vAparavAnA zokha ane prajAmAM vistaryA hatA. zikAra ane pataMganA zokha dhaNA lekA dharAvatA hatA. jAhera utsavA ane tahevArAmAM ane prajA umaLakAbhera bhAga letI hatI. 198 Asa madhyakAlamAM hiMdu muslima baMne prajAe ekamekanA keTalAka rItarivAjo, vAnagIo, mAnyatAo, paheraveza apanAvI hiMdu muslima samanvayanI prakriyAne sAmAjika kSetre vega ApyA hatA. Arthika madhyakAlanA bhAratanA leAkAnI Arthika pravRttinA kendramAM khetI ane pazupAlana hatAM. AthI sulatAnAe khetIne vikasAvA sArA prayatno karyAM hatA. si McAI, mahesUlapaddhati vagere para khAsa dhyAna ApavAmAM AvatuM. rAjya taraphathI bhAvA para niyatraNa rAkhavAmAM Avatu. AthI dareka prajAne cIjavastu yogya bhAve maLI zakatI. dezamAM nAnA meATA udyogA--sutarAu ane rezamI kApaDanA udyogA--vikasyA hatA. amadAvAdanA rezamI ane jarI kApaDanA udyoga AMtararASTriya khyAti dharAvatA hatA. kApaDa upara chapAtI amadAvAdanA zAha AlamanA rAjAnI jALIonI chApa AMtararASTriya kSetre khUba lAkapriya banI hatI. bhAratanA nAnA meATA udyogAne vikasAvavAmAM hiMdu ane muslima kArIgaronA phALA ananya hatA. udyogoe hiMdumuslimane najIka lAvavAmAM mukhya bhAga bhajavyo hatA. dhArmika bhAratamAM IslAmanuM Agamana Akramaka svarUpe thayuM hatuM. bhAratamAM sattA sthApIne musalamAnoe madizatADavAnI ane hiMduone vaTalAvavAnI pravRtti AdarI. AthI baMne prajA vacce satata sa MghaSa cAlatA, A saMgharSa TALavA akabara jevA samrATe tathA madhyakAlIna sAdhusa tA ane muslima phakIrAe prayatnA karyo. pariNAme Taleka aMze bane prAe vacce sumeLa sadhAyo. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IralAma dharma 179 A samayanI noMdhapAtra ghaTanA te bhakti AMdolana che. A samaye hiMdudharma aneka nAnA moTA saMpradAyomAM vaheMcAI gayo hato. Izvara ane dharmanA nAme aneka aniSTa vadhI paDyAM hatAM. cArebAju vahema, aMdhazraddhA ane anItinAM jALAM patharAyAM hatAM. dharmaguruo ekabIjAnA mata-khaMDanamAMthI UMcA AvatA ja na hatA. dharmanI sAcI bhAvanAno samAjamAMthI lepa tha hatA. AvI vikaTa paristhitimAM sAdhusaMtoe rAma ane rahIma eka che e vAta kahI samAjamAMthI hiMdumuslimane saMgharSa dUra karavA prayatna zarU karyA. ekezvaravAda, gurumahimA, saMtasamAgama, nAtajAtane virodha, karmakAMDa pratye napharata vagerene upadeza lekabhASAmAM zarU karyo. bhajanane mahimAM vadhAryo. IslAmanA sUphImata ane A saMtanI vANImAM ghaNuM sAmya hatuM. A saMtomAM rAmAnaMda, kabIra, nAnaka, pIpa, dhIre, suradAsa vagere mukhya hatA. keTalAka muslima saMte ane sUphI saMte pratye samAjamAM AdarabhAva pragaTyo hato. A sarva satenI vicAradhArAmAM hiMdumuslima, rAma ke rahIma, evA keI bheda na hatA. A yugamAM satyapIra satanAmI, nArAyaNI, magharabI, jevA saMpradAyo astitvamAM AvyA. jemAM hiMdumuslima aikayanI bhAvanA rahelI che. hiMduonA devamaMdironA AcAra vicAra, pUjana arcanavidhinI asara muslima upara paNa thavA lAgI. teo paNa kabrastAnamAM ane daragAhamAM dhUpa, kula vagere caDhAvatA thayA. pIra, oliyAnI samAdhio upara baMne kAmanA mANase Arada rAkhatA -kUla caDhAvatA. ghaNuM hiMduo pIra ane tAjiyAnI mannata mAnatA. tAjiyA kADhavAnI paddhati hiMduonA dhArmika varaDA kADhavAnI paddhati uparathI pracalita thaI che. custa muslime tAjyiomAM Aje paNa mAnatA nathI. * hiMdumuslima ekatA sAdhavAmAM samrATa akabara ane anya sAdhusaMte bhale saMpUrNa rIte saphaLa na thayA tema chatAM saMtanA ekezvaravAdanA upadezathI baMne prajA vacce dhArmika vaimanasya ghaNuM ochuM thayuM. madhyakAlamAM bhArata bahArathI vividha Adarzo sAthe aneka muslima saMta bhAratamAM AvyA hatA. teoe bhAratamAM judAM judAM sthaLee pitAnAM sthAne jamAvyAM hatAM. temanA upadezathI bhAratanA aneka loke AkarSAyA hatA. nIce jaNAvelA muslima saMtAe hiMdu muslima ekatA sAdhavAmAM mahatvane bhAga bhajavyo hatoH Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dhame (1) dAtA gaMja bakSa A vikhyAta saMtanuM mULanAma makhaduma saiyada alI-ala hujavIrI hatuM. temane keTalAka ala-jullAbI paNa kahe che. temanuM pracalita nAma dAtAgaMjabakSa hatuM. teo mULa gajhanInI pAse Avela jIllAbanA vatanI hatA. bhAratamAM AvI. teo aneka sthaLoe pharyA, aMte lAheramAM sthira thayA. temane upadezathI aneka hiMduo tathA muslime temanA ziSya banyA. lAhoramAM bhATI daravAjA pAse temanuM samAdhi sthAna AveluM che. Aje paNa A sthaLe dara guruvAre aneka hiMdumuslima zraddhApUrvaka darzane jAya che. temanI samAdhi sthAnane daravAja upara ApelA lekha uparathI jANI zakAya che ke temanuM mRtyu hijarI saMvata 465 eTale ke I. sa. 1072mAM thayuM hatuM. ahIM zrAvaNa mAsanA cethA guruvAre me meLo bharAya che. temaNe kuza-ala-mahabUba athota gUDhArtha prakAza nAmane sUphImatane lagatA mahAna graMtha racyuM che. ahIMnI prajAnA mata mujaba A sata bhAratanA sUphI saMtanA Adiguru manAya che. temanuM kAryakSetra mukhyatve paMjAba ane tenI AsapAsane pradeza hatuM. (2) khvAjA muIna aladI ciztI A saMtane janma I. sa. 1142mAM sIstAnamAM thayo hato. teo eziyAnA aneka sthaLoe pharIne upadeza karatA karatA bhAratamAM pravezyA. temanuM kAryakSetra dilhI ane tenI AsapAsanA pradeza hatuM. temanI daragAha ajameramAM puSkara pAse AvelI che. temane AphatAba-Imuka-I-hiMda eTale ke bhAratanA sUrya tarIke oLakhavAmAM Ave che. temanI daragAhe aneka hiMdumuslimo jAya che. ahIM vizALa rasa bharAya che. hiMdu maMdiranI mAphaka daragAhanA pravezadvAre nAbata vAge che. mughala samrATa akabara page cAlIne A saMtanI daragAhanA darzane gaye hate. A uparAMta pharIda zakara gaMja, sAbira cistI, nijhAma aladIna oliyA, salIma cistI, sindha cistI, suharavada sukha-poSa, kAdirI, gireTa, jAyasI vagere aneka saMtoe sUphImatane bhAratamAM vikasAvavAmAM mahatvano bhAga bhajave hatA. paMjAbanA zAhapura jillAmAM AveluM gireTa nAmanuM tIrtha hiMdu ane muslima baMne mATe pavitra sthAna manAya che. A samaye tenI kAmagIrInA pratApe bhAratamAM pUrA hiMdu paNa nahi ane pUrA musalamAna paNa nahi e baMne dharmamAM zraddhA rAkhate eka varga utpanna Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iralAma dharma thayo. temAM husena brAhmaNa, bejA, pIrANA paMthanA anuyAyIo, rasUla zAhanA tAMtrika matanA anuyAyIo, baMgALanA bAule vagere noMdhapAtra che. husenI brAhmaNe A varganA leke nathI pUrA hiMdu ke nathI pUrA musalamAna. teo hiMduonA AcAra, karmakAMDa vagerene muslima kriyAo sAthe sumeLa sAdhIne pitAne vyavahAra calAve che. teo rajAne divase upavAsa paNa kare che ane hiMduonAM vrata paNa kare che. temanI strIo hiMduonI mAphaka kapaDAM pahere che. puruSo bhikSA mAgatI vakhate husenanA nAmane uccAra kare che. A lekene vizALa varga AgrA ane tenI AsapAsanA rAjasthAnanA pradezamAM patharAyelo che. teo hiMduonA maMdire paNa jAya che ane muslima saMtinI daragAhe paNa darzanArthe jAya che. ImAmazAhI saMpradAyanA purahita athavA "kAkAe husenI brAhmaNane keTaleka aMze maLatA Ave che. zAhidullA saMpradAyanA leke atharvaveda ane hiMdumuslima samanvayanA avatArarUpa "niSkalaMkane mAne che. khAjA IsamAliyA saMpradAyanA eka saMte AvI bhAratamAM dharmapracAranuM kArya AraMbhya. anuzruti pramANe jANavA maLe che ke gujarAtamAM AvelA nijhArIoe pATaNanI eka hiMdu pratimAne belatI karI enI pAse pitAnA saMpradAyanI pratiSThA karAvI, A uparathI ghaNuM hiMduo musalamAna thayA. hiMduone AkarSavA temaNe hiMduzAhI nAma dhAraNa karavA mAMDyuM. samAdhi jevI hiMdu vidhi apanAvI. temanA anuyAyIo bhAratamAM "ji" nAme oLakhAya che. teo divasamAM traNa namAjha paDe che. teo hiMduonA deva viSNunA dasa avatArane mAne che. saurASTranA gaDhaDA pAsenAM keTalAMka nejA kuTuMbee svAmInArAyaNa saMpradAya apanAvyuM che. bhAratanI A eka agatyanI vepArI kema che. vahAra I. sa. 1539mAM islAmanA 24mA dAI turkInA jamane kANe bhAratamAM AvyA. temaNe siddhapuramAM gAdI sthApI. temanA putra pacIsamA dAi saiyada jalAlA samasudIne amadAvAdamAM gAdI pheravI. vahorAoe dAuda bina kutubazAhane vaDA mulAjI tarIke svIkAryA. I. sa. 1572mAM dAudI ane sulemAnI rikA astitvamAM AvyA. teonI vasatI gujarAtamAM siddhapura, amadAvAda, dAhoda, naDiyAda, Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhAratIya dharmo vagere sthaLoe vizeSa pramANamAM che. naDiyAdanA vahorAo majahabI sakIdA tarIke oLakhAya che. A kema dharmabhIru hoya che. teo nAnAM nAnAM gAmaDAMomAM vepAra karatA hoya che. A sarva vahorAo mullA yA mahamUda alInA badhathI musalamAna thayA che. teonI jamAta samaya jatAM sAta vibhAgamAM vaheMcAI gaIH (1) dAudI (2) sulemAnIA (3) alIA (4) jhedI (5) hajumiyA (6) islAmiyA (7) najhIriyA. bhAratanA khUNe khUNethI ziyApaMthanA vaherAo khaMbhAtamAM jhiyArata mATe Ave che. ghaNuM vahorAo rAjasthAnamAM DuMgarapura jillAmAM mahI nadInA kinAre AvelA galiyAkeTamAM yAtrArthe jAya che. vahorA kAmamAM A tIrthane mahimA vizeSa che. ahIM meTI daragAha AvelI che. tenI sAmI bAjue zItaLA mAtAnuM maMdira AveluM che. ahIM vahorA kemanA yAtrALuo mATe jamavA tathA rahevAnI khAsa sagavaDatA che. pIrANApaMtha paMdaramI sadImAM gujarAtamAM ImAmazAhe A saMpradAyanI sthApanA karI. A saMpradAyanA anuyAyIo hiMdu ane islAma baMne dharmanA AcAre pALe che. teo brAhmaNa ane "kAkA' (A saMpradAyane puhitA) pAse dhArmika vidhio karAve che. gujarAtamAM teo UtaratI kakSAnA hiMdumuslima tarIke oLakhAya che. teo musalamAnone payagaMbaro tathA viSNunA dasa avatAramAM mAne che. teo "matiyA' tarIke oLakhAya che. sAmAnya rIte teo hiMdu rItarivAja tarapha vadhAre DhaLelA che. dIpanI pUjA kare che. zabane hiMdu rIta pramANe agnisaMsakAra, kare che, paNa keTaluMka bALyA pachI thoDAMka hADakAM dATavA mATe rAkhe che. A saMpradAyanA kriyAkAMDa ane ImAme vizenI mAhitI "satadharmanI vela nAmanA eka graMthamAMthI maLe che. A uparAMta gujarAtamAM pracalita mahadevIpaMtha ane dAdupaMthanA anuyAyIo paNa hiMdu ane muslima mizra AcAra pALe che. A saMpradAyanA anuyAyIomAM hiMdu ane muslimo jovA maLe che. madhya pradezanA bahAdurapuramAM sattaramI sadImAM mahaMmada zAdullAe sthApelA saMpradAyamAM hiMdu ane muslimo dAkhala thayelA jovA maLe che. teone "pIrajAdA'nA nAme oLakhavAmAM Ave che. teo viSNunA dasamA avatArane niSkalaMka' tarIke oLakhAve che, tenI pUjA kare che. aDhAramI sadImAM paMjAbanA alavara pradezamAM rasUla zAha nAmanA saMte tAMtrika mata phelAvyA. teo hiMdu tAMtrikonI mAphaka ganI sAdhanA kare che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 IslAma dharma baMgALamAM khuzIvizvAsI, sAhebadhanI, rAmavallabhI, balarAmI, nyADA, sahajI, bAula, daraveza, saMgI, jadupatiyA vagere paMthe upara hiMduonA nAthamata, sahajamata, niraMjanamata tathA IslAmane bhAre prabhAva jovA maLe che. A badhA jAti paMkti pratimA, ke zAstrane mAnatA nathI. temanAmAM hiMdu ke musalamAnanA nAme paNa kaI vAdavivAda nathI. DerA gAjIkhAMnuM saravaratIrtha hiMdu, musalamAna ane zIkhanuM tIrthadhAma banyuM che. baMgALamAM satyapara satyanArAyaNa baMne komanA mAnyadeva banyA che. baMgALane bAula varga gAnatAnamAM masta rahI paramatattvanI zedha kare che. teo bAhya baMdhane svIkAratA nathI. paraMparAthI cAlyA AvelA rItarivAjone, jAtibhedanAM baMdhanene tyAga kare che. sUphI leke jene "phanA" kahe che ke vaiNa jene jIvamukta" kahe che evI avasthAne teo AvakAre che. teo nathI hiMdu ke nathI musalamAna, sAmAnya rIte bAula bhakto saMsArathI vimukha rahIne IzvaranI bhaktimAM lIna thaI jatA hatA. ' uttara pradezamAM pracalita kabIrapaMthamAM paNa mAnavAmAM Ave che ke mAnavI e prathama mAnavI che pachI hiMdu ke musalamAna. kabIranA ziSyavRMdamAM hiMdu ane musalamAna baMnene samAveza thayela che. Ama madhyakAlamAM dhArmika kSetre hiMdu ane muslimanI ekatA sAdhavAnA aneka saMtoe prayatna karyA hatA. AnA pariNAme bhAratamAM hiMdumuslimanA bhedene gauNa banAvatA vividha saMpradAye astitvamAM AvyA. A sarva saMpradAya mUrti pUjA ke sAMpradAyikatAnA baMdhanAthI para che. teo kevaLa gurumahimA ane paramatatvanI upAsanAmAM masta rahe che. sAhitya Araba vidvAnoe jyotiSa, auSadha, darzanazAstro vagerene abhyAsa hiMduo pAsethI karyo. ghaNA hiMdu zAstrIoe khagoLa ane vaijJAnika 2 thanA pAribhASika zabda Araba pAsethI meLavyA che. akSAMza-rekhAMzanA hisAba, paMcAMganI keTalIka bAbate, tejAba ane keTalIka rasAyaNa paddhatio vizenI mAhitI hiMduoe Araba pAsethI meLavI. abherunIe saMskRta bhASAne abhyAsa karI keTalAka saMskRta graMthanuM arabImAM bhASAMtara karyuM. dArA zikoha jevAe upaniSadanA graMtha phArasImAM utAryA. ghaNuM muslima lekhakee bhAratanI prAdezika bhASAmAM uttama racanAo karI che. muslimakAla daramyAna phArasI rAjabhASA banatAM ghaNuM hiMduoe phArasIne abhyAsa karI phArasI graMthe racyA che. AmAM nAgara brAhmaNane phALe vizeSa che. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo kavi jayasI, kabIra, nAnaka, dAda, bAvarI, yArI vagerenI racanAomAM alAhanI sAthe rAma, hari, devatva, zatAva vagere gaMbhIra bAbatanI carcA jovA maLe che. hiMdu ke musalamAna koI paNa jAtanA bhedabhAva temanI kRtiomAM dekhAtA nathI, temAM kevaLa gurumahimA ane paramatattavanI zuddha bhAve upAsanA tarI Ave che, temAM nathI mUrtipUjA ke nathI sAMpradAyikatA. vijJAna ane kalA jJAna-vijJAna ane kalAnA kSetre muslimakAla daramyAna khUba samanvaya sadhAyA hatA. sthApatya, citra, nRtya, saMgIta vagere kalAmAM A samaye suMdara samanvaya sadhAyo hato. bhAratIya kalAne jAheramAM lAvavAnuM mAna mughalene phALe jAya che. mughala bAdazAhanA darabAramAM aneka uttama kalAkArane Azraya ApavAmAM AvatA. kalAne uttejana ApI temaNe bhavya sthApatyanuM sarjana karyuM. A kSetramAM hiMdu-IrAnI zailIne uttama rIte samanvaya thayelo jovA maLe che. mUrtipUjAno virodha karanAra muslimoe pitAnAM sthApatyakIya smArAmAM hiMdu suzobhanene apanAvyAM hatAM. Aje aneka masjidamAM kalpavRkSa, cirAga, kamaLa vagerenI bhAta jevA maLe che. bIjI bAju sthApatyanA uttama ta jevAM ke kamAne, guMba, minArA-bhaumitika AkRtio ane kudaratI suzobhane hiMduoe pitAnA devamaMdirane sthApatyomAM apanAvyAM che. IslAmamAM nRtya-saMgItane virodha karavAmAM AvatA hovA chatAM ghaNuM muslima sulatAne ane samrAe A kalAne uttejana ApyuM hatuM. nRtya ane saMgItanI rajuAta para judAM judAM gharAnA pracAramAM AvyAM hatAM. amIra khusaroe bhAratIya saMgItane khUba vikasAvyuM. kavvAlI ane gajhala tarIke oLakhAtI gAna paddhatine teNe vikasAvI. bhAratIya vINumAM sudhArA karIne sItAra vAdya banAvyuM. mRdaMgamAMthI tabalAMne janma thaye. bhAratIya ane IrAnI saMgItanA mizraNamAMthI uttarahiMdustAnI saMgIta paddhati astitvamAM AvI. kavAlI, khyAla, ThumarI vagerenI bheTa murimAe bhAratIya saMgItane dharI te dhrupada, dhamAra, horI vagerenI bheTa hiMduoe dharI. ghaNu muslima gAyakoe pitAnI gAyakImAM rAdhAkRSNanI baktine sthAna ApyuM che. mughala jamAnAnA nAmAMkita saMgItakAmAM tAnasena, bAbA haridAsa suradAsa, paMDita bhajanAtha, tAnA-rIrI vagerenuM sthAna uttama pATInuM manAya che. I wApatya, saMgIta, nRtyanI sAthe mughala bAdazAhae citrakalAne paNa ghaNuM ja uttejana ApyuM. bhAratIya citrakalAmAM bhula citrakalAe eka atyaMta samRddha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 -IslAma dharma prakaraNa che. mughalakAla daramyAna citrakalAmAM rAjapUta, kAMgaDA, bikAnera, kisanagaDha vagere citra zailIo astitvamAM AvI. Ama salatanatakAla daramyAna islAmane pracAra Akramaka rIte thayuM paNa dhIredhIre bhakti AMdolana daramyAna sAdhusaMtonI suMdara kAmagIrIthI zAMta paDatAM mughalakAla daramyAna hiMdumuslima samavaya khUba uttama rIte sadhAyo. islAma -vyavasthitarUpe vikasya. AnA pariNAme bhAratIya prAdezika bhASAo vikasI. Ama hiMdumuslima samanvaya sadhAya te baMne prajAnuM kalyANa thAya. IslAma tenA sAcA svarUpamAM pragaTa thAya. 7. saMdabha graMtha - AcArya, jayaMtIlAla (anu) madhyayuganI sAdhanAdhArA, amadAvAda. 1956 AcArya, navInacaMdra (1) gujarAtanA dharma saMpradAya, amadAvAda. 1983 (2) gujarAtane sAMskRtika ItihAsa (I. sa. 1304thI 1818), amadAvAda, 1984 (3) mughalakAlIna gujarAta, amadAvAda, 1974 (4) bhAratanI sAmAjika saMsthAo, amadAvAda. 1982 nAgorI, IsmAIlabhAI IslAma darzana, vallabhavidyAnagara. 1976 -nAyaka, choTubhAI ra. madhyayugIna bhArata khaMDa-2, amadAvAda, 1968 parIkha, rasikalAla tathA gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika ItihAsa graMtha 5 - zAstrI, ha. muM. (saM) salatanatakAla-amadAvAda. 1977 (1) mahetA zAMtilAla ma. prakaraNa-9 (2) muslima samAja, prakaraNa-9 (2) (2) nAyaka ci. ja. islAma-prakaraNa-17 (3) parIkha, pravINacaMdra bhAratane sAMskRtika ItihAsa, amadAvAda 1974 - nAyaka ane bhaTTa jagatanA dharmonI vikAsa rekhA, amadAvAda. 1972 zukala, caMdrazaMkara prANazaMkara dharmonuM milana, muMbaI. 1943 Amirali, s. The spirit of Islam, calcutta, 1902, Majumadar, R, C The Delhi Sultanate, Bombay, 1960 (Gen.Ed) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma bhAratamAM ja rastI dharmane prasAra IrAnamAM ArabanA trAsathI pitAne dharma sAcavavA keTalAka jarathostIe sthAyI vasavATa zodhatA bhArata AvavA nikaLyA. anuzruti pramANe jANavA maLe che ke "jarathostIo hiMda AvavA nIkaLyA tyAre temane dariyAmAM bhayaMkara tophAna naDayuM. teo DUbI javAnI taiyArImAM hatA tyAre vahANa uparanA bujhargoe ane pavitra agni sAcavavAne lagatuM kAma karanArAoe mAnatA mAnI ke jo A muzkelInA vakhatamAM baherAma Ijada pharisto madada kare te hiMdanA kinAre UtaratAM tenI yAdamAM eka Ataza baherAma bAMdhIzuM. A pachI sarbhAgye thoDAka ja vakhatamAM tephAna zamI gayuM. teo sarva sahIsalAmata rIte hiMda pahoMcyA. temaNe hiMdamAM AvIne "Ataza baherAmanI sthApanA karI. pArasa (IrAna) dezathI AvelA A jarathostIo bhAratamAM "pArasI'nA nAme oLakhAvA lAgyA. jarathostIo pahelAM pazcima bhAratanA dIva baMdare UtaryA ane tyAM lagabhaga 18 varSa rahyA. tyAra bAda tyAMthI dakSiNa gujarAtanA saMjANa (ji. valasADa) baMdare UtaryA hatA. tyAM AvI tyAMnA rAjA jAdI rANu pAse potAnA rAjyamAM vasavA devAnI mAgaNI karI. AthI kahevAya che ke jAdI rANue temanI pAse dUdhane pyAla ane sAkara mekalyAM. jarathostI dharmanA vaDAe dUdhamAM sAkara nAkhI dUdhamAM sAkaranI jema bhaLI javAnI khAtarI ApI. pariNAme teoe A sthaLe kAyamI vasavATa karyo.. ciMcaNImAMthI I. sa. 926nA maLela dAna zAsanamAM saMcAna (saMjANu)mAM "haMcavaja" (pArasI vasAhata-ajumana) hevAne spaSTa ullekha che. A uparathI pArasIonuM Agamana ahIM I. sa. 926 pahelAM thayuM hovAnuM spaSTa thAya che. A banAva vi. saM. 992 (I. sa. 936)nA badale adyatana saMzodhanane AdhAre I.sa. 926 pahelAM banyuM hovAnuM vadhu saMbhavita jaNAya che. jadI rANe e sAmAnyataH zilAhAra vaMzane vajajaDa hovAnI eka mAnyatA pracalita che. paraMtu Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma 187" saMjANanA eka maThane apAyelA dAna aMgenA dAna zAsana parathI jANavA maLyuM che ke ahIM rASTrakUTa vaMzanA kRSNa 2 jUnA samaya (I. sa. 890thI 914)thI kRSNa 3 jAnA samaya (I. sa. 939-968) sudhI ahIM rASTranuM zAsana pravartatuM hatuM, te vakhate ahIM rASTrakUTa rAjAonA Adhipatya nIce yAdava mAMDalikenuM zAsana cAlatuM lAge che. te jAdI rANe e yAdava (jAdava) mAMDalika hovo joIe. zilAhAra vaMza te cheka I. sa. 972 pachI zarU thayo hato. bhAratamAM AvelA jarastIo samaya jatAM bhAratanA pazcima kinAre AvelA gujarAta pradezamAM anyatra vistaryA. saMjANa upara thayelA muslima Akramane lIdhe pArasIone sthaLAMtara karavAnI pharaja paDatAM teo Ataza baherAmane laI thoDoka vakhata bAharoTanA pahADa upara vasyA ane tyAMthI vAMsadA tarapha gayA. e pachI Ataza baherAmane navasArI laI javAmAM Avyo. saMjANuthI nIkaLyA bAda jarathostIone potAnI zAMti ane dhArmika svataMtratA punaH prApta karavAmAM lagabhaga 100 varSa pasAra thaI gayAM. navasArImAM sthira thayA pachI jarastIoe dhArmika ane sAmAjika kSetro ghaNuM sArI pragati karI. bhAratane sAMskRtika vikAsamAM temaNe noMdhapAtra phALo Ape. dhIredhIre pArasIo bhAratanA pazcima kinAre sthira thatAM temaNe khaMbhAta, aMkalezvara, bharUca, vAMkAnera vagere jude jude ThekANe pitAnAM dharmasthAne UbhAM karyA. temaNe pitAne vistAra cheka saurASTra sudhI vistaryo. teo jyAM jyAM vasyA tyAM tyAM temaNe potAne dharmasthAne UbhAM karyA hovAthI temanA dharmaguruoe paNa potAnuM kArya pradeza vistAryo. temaNe potAne vistAra nakkI karI kAyamane vasavATa zarU karyo. sarva ThekANe agiyArI ane AtazanI sthApanA thaI. samaya jatAM dhArmika kriyAo karAvatA dharmaguruoe pitatAnA vistAra vaheMcI lIdhA, A vistAre nIce pramANenA hatA ? (1) saMjANane dharmaguruo mATe detrAthI pAra nadI vacceno vistAra, (2) navasArInA dharmaguruo mATe virava ane tApI nadI vacce vistAra.. (3) bharUcanA dharmaguruo mATe narmadAthI khaMbhAta sudhInA vistAra. (4) khaMbhAtanA dharmaguruo mATe khaMbhAtanI AsapAsane vistAra. Ama caudamA saikAmAM bhAratamAM pArasIonI vastI vadhatAM prajane dhArmika kriyAo mATe agavaDatA na paDe ane dharmaguruo vacce saMgharSa na thAya te mATe samajUtIpUrvaka bhAratanA pazcima kinAre vasatI pArasI prajAnA vibhAge nakkI karavAmAM AvyA. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhAratIya dharmo I. sa. 1573mAM navasArInA pArasI vaDA dastura maherajI rANathI prabhAvita thaI mughala bAdazAha akabare temane dilhI teDAvyA. dhIredhIre akabara upara pArasI dharmaguruone prabhAva vadhavA lAgyo. pArasI pratinidhionA maMDaLe pAsethI jarastI dharmanA siddhAMta samajI akabare IrAnI paMcAMga pramANe pitAnA IlAhI saMvatanA mahinA ane roja goThavyA. jarathostI dharmanA tahevAro ane utsave samagra rAjyamAM UjavavAnI jaherAta karI. dastura kuTuMbanA nibhAva arthe navasArIne pArala paragaNumAM 200 vIghAM jamIna dAnamAM ApI. bAdazAha jahAMgIre paNa I. sa "1618mAM navasArInA dastUrAne bhUmidAna kareluM. bAdazAha auraMgajhebanA samayamAM pArasIo upara jajiyAverI nAkhavAmAM Avyo hato, paNa suratanA dAnavIra pArasI rustama mANekanI vinaMtIthI I. sa. 1960mAM te vera bAdazAhe rada karyo hato. samaya jatAM navasArInA bhAgaliyA ane saMjANanA be vacce dhArmika vidhio mATane jhaghaDe vadhI jatAM gAyakavADa sarakAranA hukamathI I. sa. 1471mAM Ataza baherAmane navasArIthI valasADa laI javAmAM AvyuM. rAjakIya aMdhAdhUMdhIne kAraNe I. sa. 174ranI kabaranI 28mI tArIkhe A Atazane udavADA laI javAmAM AvyuM. hAlamAM udavADAmAM zeTha banAjIe baMdhAvela Ataza baherAmanA sthAnamAM A pavitra agnine rAkhavAmAM AvyuM che. IrAnathI lAvelA A pavitra agnine pArasIe udavADAmAM khUba jatanapUrvaka sAcave che. sattaramI sadInA uttarArdhamAM jarathostIone prasAra muMbaI, thANuM tema ja madrAsamAM savizeSa thavA mAMDyo. A samaye dhIredhIre aMgrejo sAthenA vepArI saMbaMdha ghaniSTha banatAM jarathostIoe muMbaImAM pahelavahelI godI nAkhI. muMbaInA vepAra-udyogane vikasAvavAmAM mahatvano phALo Ape. AnA pariNAme muMbaI ane thANumAM I. sa. 1796mAM jarathostIonA bALakane chaMda avatAnuM zikSaNa egya rIte maLe te mATe zeTha dudAbhAI nauzaravAnajIe zALA zarU karI. A pachI pArasIonAM saMtAnone pahelavI, pAjaMda ane vistAnuM zikSaNa ApavA mATe bIjI zALA mullAM phIjha masA zarU thaI. A pachI dastura durAmajI asvaMdI, ArajI bADI vagere vidvAnoe jatI zAstragraMthane ane jarastI dharmane prasAra karavAmAM noMdhapAtra phALo Apyo che. Ama rastI dharmanA anuyAyIoe bhAratanA pazcima kinAre-khAsa pharIne gujarAtane pradezamAM sthira thaIne muMbaIne pAra, vahANavaTA udyoga, bhAratane lokhaMDane udyoga vagerene vikasAvavAmAM agatyane bhAga bhajavyo che. A Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma uparAMta vividha sthaLoe pArasIo mATe zALAo zarU karI ramatagamata ane zikSaNa kSetre paNa temaNe mahattvanI kAmagIrI bajAvI che. videzamAM bhAratane gaurava vaMtu sthAna apAvyuM che. pArasIo ghaNuM milanasAra ane svabhAve zAMtipriya che. bhAratanA nAmAMkita nagara muMbaIne vikasAvavAmAM pArasIonuM sthAna mokhare che. jarathostI dharmanI prAcInatA jarathostI dharma IrAnanA mahAna payagaMbara aSo jarathuSTra pravartAleIrAnanI bhUmi phaLadrupa ane khetI lAyaka hovAthI ahIMnI prajAnA jIvanamAM khetIne: savizeSa sthAna hatuM. prajA zramajIvI hovAthI svabhAve te namra ane dayALu hatI. yahUdI prajAnI jema IrAnanI prajAne paNa muslimonA atyAcArane lIdhe pitAnuM vatana choDavuM paDayuM hatuM. A prajA svabhAve zaktizALI ane gauravazALI hovAthI teo jyAM gayA tyAM temaNe potAnI AgavI saMskRti vikasAvI. pitAnA dharmanuM rakSaNa karyuM. AnA pariNAme Aje paNa jarathostI dharma tenA mULa svarUpe TakI. rahyuM che. IrAnIo mULamAM Arya prajA che. IrAnane prAcIna dhama bhAratanA veda-.. dharma sAthe ghaNuM sAmya dharAve che. IrAnanI dharmabhAvanA vikasAvavAmAM IrAnanA pratApI rAjA pezadAdI zAha jamazede mahattvano phALo Apyo hate. a jarathuSTanA janma pahelAM bhAratIya-IrAnI yugamAM jarathustIo ane bhAratanA ane pUrva eka ja sthaLe vasatA, eka ja bhASA bolatA ane eka ja dharma pALatA. temanI dhArmika mAnyatAo paNa ekasarakhI hatI. teo sarve prakRtipUjaka hatA. te samayanAM devadevIonA nAma ApaNane jastI yagnamAM (prAcIna dharmagraMtha). ane vedamAMthI maLI Ave che. dA. ta. varuNa, agni, Indra, mahuta, mitha, uSasU, tistara vagere. A samaye IrAnanI prajAmAM akezvaravAda pracalita hatA. samaya jatAM temAM judI judI dharmabhAvanA vikasatAM IrAnanA dharmamAM parivartana. thavA lAgyuM. A devadevIoe jarathostI dharmamAM phirastAnuM rUpa dhAraNa karyuM. jemane hiMduo devadevIo tarIke oLakhe che temane jarathustIe phirastA tarIke oLakhe che. varSo sudhI sAthe rahelI prajAmAM dhArmika matabhede UbhA thatAM AMtarakalaha vadhI gaye. pariNAme sAthe rahevuM muzkela banatAM e prajAne moTe samUha IrAna choDI bhAratamAM siMdhu nadInA kAMThe AvI vasavA lAgyuM. avastA bhASAmAM saMskRtamAM "sane ThekANe "ha" vaparAya che ane tethI jarathustIo siMdhu nadInA pradezamAM vaselI prajAne "hiMdu' tarIke oLakhavA lAgyA. samaya jatAM IrAnIo Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo ane hiMdu tarIke oLakhAtI prajA judI bhASA, judI mAnyatAo, judI dharmabhAvanA, kriyAo, rItarivAjo dharAvatI alaga prajA banI gaI. teomAM dhArmika saMgharSa vadhI paDatAM teo ekabIjAnA devAne paNa niMdavA lAgyA. dA. ta. hiMdudharmamAM deva" pavitra zabda manAya che. IrAnIoe ene artha daitya" tarIke ghaTAvyo che. hiMduoe pArasIonA pavitra manAtA zabda ahurane artha asura tarIke ghaTAvyo. a jarathuSTranA janma pahelAMnA samAjamAM vividha devadevIonI upAsanA, somapAna, karmakAMDa, balidAna vagere pracalita hatAM. sAmAnya mAnavI jAdumaMtara, - vahema, melI vidyAnI upAsanA vagere duSTa tamAM phasAyeluM hatuM. roga maTADavA melI vidyAno Azraya levAmAM AvatuM. cArebAju ajJAnatA, aMdhazraddhA ane IrSyAnuM vAtAvaraNa chavAyeluM hatuM. rAja ane dharmaguruo prajA upara pukaLa trAsa vartAvatA hatA. judA judA samaye aneka dharma guruoe IrAnanI prajAne sAcA dharmanA mArge vALavA prayatna karyA paNa temAM rAjA jamazIda jevI saphaLatA anya keIne na maLI. jamazI prajAmAM addaramajha ane agninI mahattA vadhArI, amaraknI pUjA dvArA ekezvaravAdane pracAra karyo. tenA pachI pharI pAchA IrAnI samAja duHkha ane anyAyanI cakkImAM pisAvA lAgyo. AvA samaye te satyane - sAkAra karavA IzvarI zakti spatama jarathuSTranA svarUpe pRthvI upara avatarI. - aSo jarathuSTranuM jIvana ane kAya aSe jarathuSTra sAmAnyataH I. sa. pU. 9mI sadIthI 6ThThI sadImAM thaI gayA kahevAnuM manAya che. jema ao jarathuSTrane yuga nakkI karavAnuM muzkela che tema temanA - viSenI pramANita mAhitI meLavavI paNa muzkela che. temanA jIvana viSe aneka daMtakathAo pracalita che. sAmAnya rIte aSe jarathuSTranA jIvana vizenI chUTIchavAI mAhitI jarathostI dharmagraMtha avatA, sAhitya, pahelavI sAhitya vageremAMthI maLe che. phArasI sAdhanAmAM I. sa. 1000mAM phiradausIe racelA zAhanAmAmAMthI keTalIka vigate maLe che. A sarva graMthane AdhAre aSe jarathuSTra bhAratanA vedakALanA aMtabhAgamAM thayA hoya te sAmAnya mata pravarte che. jarathuSTra asala . avatAne zabda che. bhAratamAM pArasIo temane jarAsta tarIke oLakhe che. jarathuSTrane janma pazcima IrAnanA miDiyA prAMtamAM AvelA "rae (radha) zaheramAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma "paruzasya ane mAtAnuM nAma daivA' - hatuM. jarathuSTranA kulanuM nAma "spItama hovAthI teo bALapaNamAM spItama jarathuSTra tarIke oLakhAtA hatA. anya payagaMbaronI mAphaka jarathuSTranA jIvananI Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarastI dharma 191 AsapAsa paNa camatkAre vaNI levAmAM AvyA che. A vizanI aneka daMtakathAo pracalita che. kahevAya che ke temane janma thatAM tatkAlIna samayanA IrAnanA atyAcArI pAdazAha ane saradArane azubha zukana thayelA. IrAnanA pAdazAhe paNa jarathuSTrane mArI nAkhavA aneka prayatna karyA hatA, paNa te sarvemAMthI adbhuta rIte temane bacAva thayo hato ane tethI spItama jarathuSTra devI aMza manAvA lAgyA hatA. pitA paruzastha ane mAtA devAe temane bALapaNathI ja uttama keLavaNI ApI temanAmAM tyAgaane dayAnA saMskAronuM siMcana karyuM hatuM. temaNe pitAnI milakatamAMthI kevaLa kamarapaTTo lIdhuM hatuM. saMsAramAM rahevA chatAM temanuM mana vairAgyabhAvanAthI bharAyeluM hatuM. chevaTe vIsa varSanI vaye temaNe jIvananI akaLAmaNa dUra karavA bhagavAna buddhanI mAphaka gRhatyAga karyo. eka parvata upara jaI temaNe dasa varSa sudhI IzvaranuM dhyAna dharyuM. aMte temane adUramajhahU ane tenA cha amezA spade (IzvaranA mahAna phirastAo athavA zaktio)nAM darzana thayAM. A samaya daramyAna jarathuSTra aneka kaSTa sahana karyA. khUba ciMtanane aMte temane samajAyuM ke IzvaranI sAcI bhakti samAjane tyAga karIne nahi, paNa samAjamAM rahI, samAjamAM pravartatA anyAya, ajJAnatA, aMdhazraddhA vagerene dUra karI janasevA karavAmAM rahelI che. AthI teo ekAMtavAsa choDI jAheramAM AvyA. samAjamAM pravartatI ajJAnatA dUra karavA payagaMbara tarIke dharmopadeza ApavAnuM kArya zarU karyuM jarathuSTra dharmopadezanuM kArya zarU karatAM dhIredhIre rAjA ane dharmaguruonA trAsathI kaMTALelI prajA temanA tarapha vaLI. temanuM sAduM jIvana ane sAdI tathA saraLa bhASAmAM upadeza ApavAnI paddhatithI dhIredhIre temanA anuyAyIonI saMkhyA vadhavA lAgI. AthI hiMsA ane krara karmakAMDamAM racyApacyA rahI prajAne kharAba mArge doranArA dharmaguruo akaLAvA lAgyA. temaNe temanI sAme jehAda upADI. IrSALu zatruoe aneka SaDayaMtra racyAM. temane mArI nAkhavA mATe jAdunA prayogo karavAmAM AvyA. anuzruti pramANe jANavA maLe che ke ekavakhata jarathuSTranA virodhIoe melI vidyAmAM vaparAtI cIjo jarathuSTranA gharamAM temanA daravAnane lAMca ApI chupAvI dIdhI. pachI rAjA AgaLa jarathuSTra melI vidyAthI lekene bhaMbhere che. tathA temanI zakti melI vidyAnuM pariNAma che evI phariyAda karI. rAjA gustApe AthI jarathuSTranA gharanI tapAsa karAvI te tyAMthI melI vidyA mATe upayogamAM levAtI pelI chupAvelI cIjo maLI AvI. AthI rAjAe temane keda karyA.' Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya ra evAmAM evu banyuM ke zAha gustApanA mAnItA kALA gheADAnA paga acAnaka tenA peTamAM pesI gayA. A vicitra rIMga asAdhya jaNAyo. jarathuSTre A vAta jANatAM jaNAvyu ke jo mane taka maLe te huM gheADAne sAjo karI dauM. rAme kAne A vAta pahoMcI. jarathuSTrane gheADA AgaLa laI javAmAM AvyA. jarathrusTre gheADAnA rAga pArakhI lIdhe. temaNe lAga joI atyAcArI dharmagurue ane jAdugarAne sIdhA karavA vyavahAru buddhinA upayoga karyAM. temaNe zarata karI ke "jo hu' gheADAnA pahelA eka paga bahAra kADhuM teA zAhe jarathuSTranA dIna kabUla karavA. khIjo paga bahAra kADhuM te zAhanA vIra putra asapha diyAre majahaba kabUla karavA. trIjo paga bahAra nIkaLatAM zAha gustApanI rANI hutAkSIe navA dharma svIkAravA A zarata pramANe temaNe gheADAnA traNa paga bahAra kADhI batAvyA ane chelle kahyuM ke have cothA paga tyAre ja bahAra kADhuM ke jyAre je jAdugarAe AjU tarakaTa UbhuM karyu che teo potAnA gunA kabUla kare. have jAdugarA mATe khIjo kAI vikalpa na rahetAM temaNe peAtAne gunA kabUla karyAM, dheDA cAre page UbhA thayo, sarvatra AnaMda chavAyo. rAjAe gunegArAne mAtanI sarjA pharamAvI paNa dayALu jarathuSTre vacce paDI temane mAtane male dezanikAlanI sajA karAvI." rAjAe jaratheAstI dharma svIkAryo. 192 jarathuSTranAM AvAM balAM kAmeAne lIdhe jathAstI prajA temane aSA (pavitra) jarathuSTra kahI sanmAne che. IrAnanA zAhe jathuSTranA dhane svIkAra karyo hovAthI have jarathuSyanuM dharma pracAranuM kArya saraLa banyu. dhIredhIre prAnA vizALa varga temanA anuyAyI banyA. dharma pracAra mATe jarathuSTrane avAranavAra yuddhamAM UtaravuM paDatuM, paNa chevaTe savatra temane vijaya thavA lAgyA. khukhanA rAnna vistApe jarathuSTranA dharmInA svIkAra karyAM hovAthI turAnanI prajA paNa A dharma pratye AkarSAI. AthI IrAna ane turAna vacce bhayaMkara yuddha phATI nIkaLyuM. A yuddhamAM 77 varSanA aSA jarathuSTranuM mRtyu thayuM. jarathuSTre pAMpattionA sAmanA karavAnA ane afaramajhadUnI upAsanA karI pavitra jIvana gALavAnA prAne Adeza ApyA. temaNe spaSTa rIte ekezvaravAdanA pracAra karyA. teo kahetA ke paramAtmA eka che ane te sarvatra che. A paramAtmAne jaratheAstIdharmamAM adUramajhanA nAme oLakhavAmAM Ave che. dUramad eTale jJAna ApanAra mahAna niyaMtA, mahAna zakti. te kahetA ke Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma 193 ahuramajhade vizvanI zarUAtathI ja darekamAM speIntamanyu eTale bhalAI ane vikAsanI zakti ane aMgramaInyu eTale bUrAI ane vinAzanI zakti mUkelI che. manuSya pApa ane puNyane taphAvata samajI burAIne tyAgIne pavitra jIvana jIvavuM joIe. jarathostI dharmamAM paramAtmAnA cha guNe batAvavAmAM AvyA che. A guNone ahIM amaSAspadanA nAme oLakhavAmAM Ave che. A cha guNe te H (1) aSa vahista (uttama pavitratA), (2) vahumana (bhalAI karavAnI vRtti), (3) kSathavaIrya (akhUTa zakti), (4) spenDa ArmaIti (pavitra saMbruddhi), (5) havita (saMpUrNatA) ane (6) amaratAta. (paramAtmAnI amaratA). TUMkamAM aSe jarathuSTra prabodhela dharma satya, sAdAI ane pavitratAne dharma che. ahIM svacchatA ane taMdurastI upara khAsa bhAra mUkavAmAM Avela che. jarathostI dharmanuM sAmAnya svarUpa aSe jarathuSTra keI na dharma pravartAvyo nathI, paNa IrAnanI prajAmAM prAcInakAlathI cAlI AvatA dharmamAMnI azuddhatAo dUra karI, temaNe samayAnakUla pheraphAra karI mahAvIranI mAphaka dharmane lokapriya banAvyA. jarathuSTranA samayamAM IrAnanI prajAmAM hema (ma)rasa pIvAne rivAja hato. aSe jarathuSTre tene protsAhana ApyuM paNa teo tenA durupayogathI ane naze caDAvanArI kharAba asarathI bekhabara na hatA. dharmakriyAmAM barasama nAmane amuka vRkSanI nAnI zAkhAone upayoga karavAmAM AvatuM. - IrAnanI prajAmAM agnipUjAnuM mahatva vizeSa che. jarathostI dharmamAM Ataza (agnine)ne ahuramajhadune putra kahyo che. hiMduomAM dareka dhArmika kriyAomAM jema agninuM prathama sthApana karavAmAM Ave che tema jarathostI dharmamAM paNa AtazanuM sthAna ghaNuM ucca che. teo mAne che ke Ataza dvArA ahuramajhadra sudhI pahoMcI zakAya che. atiza mAtra pavitra vastu nathI, paNa ahuramajhanI divya zakti ane manuSyanI sarvocca AdhyAtmika zaktinuM pratIka che ane AthI ja pArasIo agnine zuddha rAkhavA prayatna kare che, satata jalato rAkhe che. teo AthI zabane bALatA nathI. apavitra vastune Ataza upara pakavavAthI duHkha thAya che tevI mAnyatA dharAve che. jarathostIomAM traNa prakAranAM agnimaMdire hoya che. Ataza baherAma, Ataza AdarAna ane Ataza dAdagAha, sauthI zreSTha prakAranuM maMdira Ataza - bhA. 13 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhAratIya dharmo baherAmanuM manAya che. atiza baherAmanA maMdiramAM judI judI jAtanA Ataze. jevA ke gharane, rAjAne, senApatine, dastUrane, senIne, luhArane, kuMbhArane, bhaThiyArAne, kalAIgarane, chevaTe vIjaLI vagerenA seLa Ataze bhegA karI eka varSa sudhI tenA para lAMbI dhArmika vidhi karI tene pavitra banAvavAmAM Ave che. teo mAne che ke jema ahuramajhadde mAtra jarastIone nahi paNa sakaLa vizvane Izvara che, tema Ataza baherAmane Ataza mAtra eka ke mane nahi paNa saghaLI kemanuM pratinidhitva dharAve che. tethI aneka gharamAMthI tathA dhaMdhAdArIonI bhaThThIomAMthI agni lAvIne zuddha karavA dhArmika vidhio kare che. A pavitra asine akhaMDa baLate rAkhavAmAM Ave che. AvA Ataza baherAmenI saMkhyA bhAratamAM mAtra ATha che. cAra muMbaImAM, be suratamAM, eka navasArImAM ane eka je sauthI vadhu pavitra, mahAna ane aitihAsika che te valasADa jillAmAM Avela udavADAmAM che. udavADAnA Ataza baherAmane atiza "IrAnazAhanA nAme oLakhAya che. bhAratanA pArasIo mATe Ataza baherAma mATe "agiyArI" zabda ghaNe ja pracalita che. e zabdanuM mULa saMskRta agni AgAra athavA agninuM nivAsasthAna e thAya che. TUMkamAM jarathostI dharmamAM Ataza-agni IzvarI zaktinuM mUrta svarUpa manAya che. ahIM dharmagurune "mobeda' tarIke oLakhavAmAM Ave che. ra stIe dareka dhArmika vidhi mebeda mAraphate karAve che. mebeda vadhAre pavitra kArya karIne dastUra bane che. - jarathostI dharmamAM hiMduomAM bALakane yajJopavIta dhAraNa karavAnI kriyA jevI navajotanI kriyAne ghaNuM mahattva ApavAmAM Ave che. navajAtanI kriyAmAM pArasI kizora ke kizorIne sapheda sadare ane 72 tAravALI UnanI vaNelI kastI jamAI) paherAvavAmAM Ave che ane tyAre ja te bALakane vidhipura:sara jarathostIdharmamAM dAkhala thayeluM mAnavAmAM Ave che. A kriyA pUrve thayelI bALakanI bhUle mATe mAbApane javAbadAra gacchavAmAM Ave che. navajota pachI bALaka pite pitAnA karmo mATe javAbadAra manAya che. haju paNa bhAratanA pArasIomAM A kriyAnuM mahattva sacavAI rahyuM che. jarastI dharmamAM "aSanuM mahattva savizeSa che. "aSa" sAmAnya rIte satya, addhi ane pavitratA mATe vaparAte eka zabda che. aSAI eTale pavitratA. A eka ja zabdamAM jarathostI dharmane sarvasAra samAI jAya che. "aSanA guNagAna gAtA leke avastA sAhityamAM aneka ThekANe jovA maLe che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma ahIM prArabdhanI sAthe puruSArthane mahatva ApavAmAM AvyuM che. mAnavI kevaLa prArabdhavAdI bane te te ALasu ane rAkSasa banI jAya, mATe satkarmo dvArA dareka mAnavI puNya prApta kare evo khAsa Agraha sevavAmAM Ave che. bAhya AcAra karatAM dharmamAM satkAryo para vizeSa bhAra mUkavAmAM Avyo che. AthI A dharmamAM apariNIta rahevuM te pApa manAya che. dAnano mahimA vizeSa che. teo mAne che ke kaI paNa karma svArthathI kaluSita hovuM na joIe. "kayAmatane divasa". e nyAyane divasa manAya che. te vakhate ahuramajhad mAnavInA sarva karmone nyAya Apaze ane te pramANe mAnavI behasta ke dejhakhamAM jaze. puNyazALI AtmAone svargamAM vahumana (zuddha mana) harSa bharyo AvakAra Apaze. A dharmamAM svarganA cAra prakAra jaNAvyA cheH (1) humata (sArA vicAro)nuM svarga, (2) hunta (sArAM vacana)nuM svarga, (3) huvasta (sArAM kAryo)nuM svarga, (4) garenmAna (jyAM IzvaranuM apAra teja jhaLakI rahyuM che) A cAre prakAramAM garenmAna svargane prakAra sauthI zreSTha manAya che. jarastI dharma saMnyAsa ke gRhatyAgane mahatva ApatA nathI. tene artha e nathI ke te saMtanI avagaNanA kare che. teo mAne che ke te samAjanA prANa che. tenI samAjasevAne te vaMdanIya mAne che. aneka pArasI saMte dukALa, bhUkaMpa, pUra vagere AphatamAM mAnavInI uttama sevA kare che-pitAnAM dra. dvArA. tabIbI, vijJAna, keLavaNuM vagere kSetramAM noMdhapAtra phALo Ape che. teo Adarza samAjasevake che. teo prajAne satata paropakAranAM kAryo karavAno Adeza Ape che. udyoga ane khetI dvArA mAnavIne janasevA karavAthI ahuramajhadra prasanna thAya che ema jarastIo mAne che. jarathostI dharmamAM svacchatA mATe khUba Agraha rAkhavAmAM Ave che. teo pRthvI, pANuM, agni vagere kudaratI tattavone pavitra mAnatA hovAthI darekane svaccha rAkhavAne Agraha seve che. AthI teo zabane dATatA nathI, pANImAM padharAvatA nathI ke agnimAM bALatA nathI, paNa kUvAmAM vyavasthita jagAe mUkI pakSIone meMpI de che. A jagAne "dekhamuM kahevAmAM Ave che. moTA zaheramAM A mATe UMcA minAra bAMdhavAmAM Ave che. AvA minArAo zAMtinA minArA tarIke oLakhAya che. jarathostI dharma ekezvaravAdanI bhAvanA para racAyeluM che. ahIM eka ja prabhu-ahuramajhaddane mAnavAmAM Ave che. jarathostIdharma sadAcAra, sevA, zrama ane Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 bhAratIya dharmo paropakArane saMdeza Ape che. jarastI dharma sAde, sIdhe ane vyavahAru che ane te vAstavika jagatane anurUpa che. temAM gUDha rahasya, Adarzo, taravajJAnane sthAna nathI paNa dayA, prema ane ahiMsAne vizeSa sthAna che. zramanuM mahattva temaNe pichAnyuM che. "kare tevuM pAme ane vAvo tevuM laNe' e sUtrane jarathostIdharmanA anuyAyIo barAbara rIte samaje che. A dharma ke ine khoTAM pralobhane ApatA nathI paNa kharAba karmonI sajAmAMthI mAnavI chaTakI zakaze nahi tevuM spaSTa sUcanA kare che. Izvara upara zraddhA rAkhavAthI, sapta parizrama karavAthI ke saguNI jIvana gALavAthI mAnavI acUka pavitra bane che tevo A dharma zubha saMdeza Ape che. janasevA e ja prabhu sevA che e samagra dharmane sAra che. jarathostIo gAyane pavitra mAne che. temAM saMpUrNa sapheda AkhalAnuM vizeSa mahatva che. dareka gharamAM gomUtra sAcavavAmAM Ave che. teo roja savAre UThIne gaumUtra kapALe ane zarIranA anya bhAgomAM lagADe che. gaumUtra lagADatI vakhate zikaste zikaste setAna (setAna huM taneya rAjya ApuM chuM) ema bele che. jamInane sparza karI vaMdana kare che. kastIne cheDabAMdha karI rAtre AvelA kharAba vicAre mATe pastAvo karIne tevAM AsurI to sAme jhajhUmavAnI tAkAta ApavA ahuramajhadune prArthanA kare che. A pachI dharmacusta pArasIo potAnI anya dainika kriyAo kare che. A dharmamAM dareka divasa koI ne kaI deva sAthe saMkaLAyela che ema mAnavAmAM AvatuM hovAthI zubha kArya mATe muhUrta jovAnuM ke I mahattva A dharmamAM nathI. TUMkamAM jarastI dharma nItipradhAna dharma che. jarAstao spaSTapaNe mAne che ke dharma mAnavInA kalyANa mATe hovo joIe AthI A dharmamAM sArAM karmonuM prAdhAnya vizeSa che. apariNIta rahevuM tene teo sAmAjika gune mAnatA hevAthI gRhastha jIvanane puNyakAryo karavAnuM sAdhana mAne che. saMnyAsInI mAphaka ekalA ja mokSanA adhikArI banavuM tenA karatAM samagra mAnavajAtane mekSanI adhikArINI banAvavA prayatnazIla banavuM emAM ja jIvananI saphaLatA che ema dareka dharmapremI pArasI mAne che. Ama ucca cAritravALA naranArIo utpanna karavAnuM A dharmanuM mukhya dhyeya hovAthI ahIM agamyavAda ke yogane jhAjho vikAsa thaye nathI. pArasI agiyArIo bhAratamAM amadAvAda, surata, valasADa, navasArI, udavADA, muMbaI, thANA vagere sthaLoe pArasIonI agiyArIo (pArasI lekenuM maMdira) AvelI che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasthAstI dharma 197 A saCmAM sauthI mahattvanI ane pavitra manAtI agiyArI udavADA (ji. valasADa)mAM AvelA che. udavADAnA Ataza baherAmane irAnazAhanA nAme oLakhavAmAM Ave che. ahIM pArasIone rahevA-jamavAnI uttama sagavaDatA che. dharmasthAnAnI rakSA mATe A sthAe bhAratabharamAM vasatA pArasIe dAnanA pravAha vahevaDAve che. amadAvAdamAM jUnI ane navI dharmazALAnA nAme oLakhAtI pArasIonI dharmazALAmAM dAna ApyAnA ullekhA karatA keTalAka zilAlekhA kAtarelA jovA maLe che. A lekhAmAMthI IrAnamAM pracalita yajadagIsa vatanA ullekha maLe che. A saMvata IrAnanA sAsAnI vaMzanA chellA pAdazAha yajagadInA samayamAM zarU karavAmAM Avyo hatA. (I. sa. 630-31) enuM varSa saura varSa che. emAM 30-30 divasanA 12 mahinAe DAya che. chellA mahinAmAM 30mA rAja pachI pAMca divasa gAthAnA umerAya che. anya lekhAmAMthI jarathAstI dharmAMnA zahenazAhI ane kadamI jevA vibhAge nA 'ullekha maLe che. pathA samaya jatAM jaratheAstI dharmAM traNa mukhya saMpradAyAmAM vaheMcAI gayA : (1) zahenazAhI (2) kadamI (3) salI. jaratheAstI dharmanA A saMpradAyAnA pAyAnA siddhAMtAmAM kAI matabheda nathI, A pathA navA varSanI gaNatarI bAbatanA matabhedyamAMthI udbhavyA che. pariNAme temanA tahevArA ane vyavahAramAM phera paDe che. A vanI gaNatarInA jhadhaDA 'kalIsA-kala'nA nAme oLakhAya che. bhAratanA pArasAe IrAnanA jarathrustI karatAM potAnuM varSa eka mahinA mADu zarU kare che. A jhaghaDAnI zarUAta 18mA saikAnI zarUAtamAM thaI hatI. tahevAra A dharmAMnA tahevArAmAM jazana, jaratheAstanA dIsA, jamaze navarAjha, patetI, khAradAda sAla vagere mukhya che, jazana' e AnaMdanA divasa manAya che. jaratheAstanA dIsA aSA jarathuSTranI mRtyutithi tarIke manAya che. jamazeda navarAjha rAjA jamazedajInI yAdamAM UjavAya che. jyAre patetI e navA varSanA prathama divasa tarIke UjavAya che. kheradAda sAla aSo jarathuSTranA janmadivasa tarIke UjavAya che, bhAratIya jatheAstI samAjanu' svarUpa bhAratIya saMskRtimAM dharma e sa MskRtinA prANa che. ahIMnI prajAnI dareka pravRttie dhama kendrI che ane tethI ja bhAratIya prajAmAM vividhatA hovA chatAM ekatA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo jovA maLe che. jarastIo bhAratamAM AvI bhAratIya prajAmAM dUdhamAM sAkara bhaLe. tema bhaLI gayA. eka thaI gayA. temaNe sAkaranI jema mIThAza pravartAvI. teo paNa bhAratIya samAjanA raMgoe raMgAI gayA, paNa temanI viziSTatA e che ke teo bhAratIya raMge raMgAyA hovA chatAM temanI pitAnI saMskRtinuM AgavI rIte jatana karyuM che. jarathostIo agni ane gAyane pavitra mAne che. agnine teo azuddha karatA nathI. temanAM devasthAne-agiyArIomAM khUba bhAvapUrvaka agninuM jatana karavAmAM Ave che. pavitra Ataza baherAmanuM sthaLa pArasI samAjamAM khUba vaMdanIya che. pArasIo gAyane pavitra mAnatA hovAthI emanA samAjamAM gesevAnuM mahattva savizeSa che. teo saMpUrNa sapheda AkhalAne khUba mahattva Ape che. dareka gharamAM gaumUtra sAcavavAmAM Ave che. custa pArasIo pitAnuM ghara gaumUtra chAMTI rAja svaccha banAve che. (hiMduomAM paNa gAya ane gaumUtranuM sthAna mahatvanuM che) pArasIo roja savAre UThIne gaumUtra kapALe ane zarIranA anya bhAgoe lagADe , che. gaumUtra lagADatI vakhate zikasta zikasta setAna' ema bele che. jamInane sparza karI vaMdana kare che. kastIne choDabAMdha karIne rAtre AvelA AsurI vicAromAMthI mukti maLe te mATe ahuramajhadunI prArthanA kare che. A pachI dharmacusta pArasIo potAnI dainika kriyAo kare che. TUMkamAM pArasIo khetI ane gAyaucheranA vyavasAyane sarvazreSTha mAne che. pArasI samAjamAM putrajanmanI apekSA svAbhAvika rIte sevavAmAM Ave che. Ama chatAM putra-putrIne janma sahaja rIte AnaMdadAyaka manAya che. navajAta bALakanI AbhaDacheTa rAkhavAmAM Ave che. prasUtAne aDakanAra snAna karyA bAda anya kArya kare che (gAmaDAomAM-custa hiMduomAM Aje paNa A sthiti jovA maLe che ).. ahIMnA samAjamAM nAmakaraNa vidhi AnaMdathI UjavAya che. A samAjamAM kastInuM mahatva vizeSa che. kastI devAnA vidhine "navajotane. vidhi kahevAmAM Ave che. A vidhi karyA bAda te jarathostI bane ema manAya che. ahIM strIpuruSa baMnene kastI dhAraNa karavAne adhikAra che. kastI sapheda gheTAnA Unane hAthe kAMtIne taiyAra karavAmAM Ave che. jema hiMduomAM yajJopavIta brahmA, viSNu ane mahezanuM pratIka manAya che tema kastInA traNa AMTA manasnI, gavarnI ane kustI (suvicAra, suvANa, satkarma)nA pratIka che. ahIM lagna eka dhArmika pharaja manAya che. jarastI dharmanAM zAstro pramANe kaI paNa kanyAne paraNutAM rekavI tene prapa mAnavAmAM Ave che. sadguNa, nirmaLatA. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarathostI dharma ane pativratA paNa strIne sauthI mahAna guNa manAya che. ja stI samAjamAM paDadApaddhati pracalita nathI. sAmAnya rIte strIo milakata dharAvI zakatI nathI. strIone AjIvikA arthe nekarI karatAM kaI rakatuM nathI. sAmAnya rIte kuTuMbamAM strI karatAM puruSanuM varcasa vizeSa hoya che. sAmAnya rIte lagno mAtApitAnI saMmatithI goThavAya che. jarAtI samAjamAM chUTAcheDA mATe hiMduonAM jJAtipaMce jevI adAlate hoya che. adAlatane pratIti thAya ke pati-patnI traNa varSathI ekabIjAne maLyAM nathI to temane chUTAcheDAnI chUTa Ape che. chUTAcheDAthI sAmAjika pratiSThA ghaTe che, evI kaI mAnyatA A samAjamAM pracalita nathI. AMtararASTriya lo tarapha pArasIe ghaNI ja napharata dharAve che. chatAM AvuM lagna karanArane keI aTakAvatuM nathI. mAnavInA mRtyu samaye dIpa pragaTAvI sukhaDa ke lobAna dhUpa karavAmAM Ave che. bedane bolAvI ahuramajhanI prArthanA karavAmAM Ave che. maranAranA zarIrane tenA aMtima samaye bhInA vastrathI sApha karavAmAM Ave che. mRtyu bAda zabane pANI aDakADavAmAM teo pApa mAne che. maranAranA deha upara gaumUtra chAMTI tene zabavAhinImAM mUkavAmAM Ave che. mAnavInAM bhalAMbUrAM kAryonI noMdha humane nAmane phirasta rAkhe che ane mRtyu pAmyA pachI cothA divase mAnavI kAryone nyAya karavAmAM Ave che ema ahIMnA pArasIo mAne che. hiMduomAM paNa mAnavInAM sArAnarasAM kAryonI nedha citragupta rAkhe che ane tene AdhAre mAnavIne svarga ke narakamAM mokalavAmAM Ave che. pArasIo mAne che ke maranAra je puNyazALI haze te te vinavata pula pasAra karI zakaze. hiMduomAM paNa AvI ja mAnyatA che ke puNyazALI mAnavI vaitaraNI nadI saraLatAthI pAra karI zake che. Ama hiMdu ane pArasIonI maraNottara mAnyatA ane vidhimAM ghaNuM ja sAmya raheluM che. prAcInakALamAM IrAnamAM gulAmInI prathA pracalita hatI tethI dharmazAstramAM gulAma tarapha sadbhAva batAvavAne ulekha maLe che, paNa vartamAna samayamAM bhAratamAM gulAmInI prathA pracalita na hovAthI gulAma vizenA keI ulekhe khAsa jevA maLatA nathI. nekare pratye mAna ane sabhAva keLavavAne A dharmamAM Agraha rAkhavAmAM AvyuM che. pArasIo svacchatAnA khAsa AgrahI che. te sAthe teo agnine pavitra ane mahAna zakti mAne che. kudaratanAM koI paNa tane azuddha karavAmAM teo saM5 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhAratIya dharmo mAne che. AthI teo zabane bALatA-dATatA ke pANImAM padharAvatA nathI paNa pakSIone havAle kare che. TUMkamAM pArasIomAM dharmazraddhA ane sAhasikavRtti vizeSa hovAthI teo temanA dharmanuM satva jALavI zakyA che. pragati, pavitratA vagerene prANadAyI nIvaDe tevAM tane teo haMmezAM AvakAre che. sAmAnya rIte jotAM jaNAya che ke jarathustI dharma samAjathI dUra bhAganArA ane pitAnA dhyeyamAM masta rahenArA gIo ke saMnyAsIone nahi paNa dharmamAM zraddhA rAkhI saunuM kalyANa IcchanArane dharma che. jarathostIo mAnavasevA e ja uttama sevA che ema mAne che. jarastIdharmanuM mukhya kaceya satya, ahiMsA, prema ane zraddhAnI bhAvanAvALA naravIre pedA karavAnuM che. 8 saMdabha graMtho tArAparavAlA, eca. ja. "pArasIonuM hiMdamAM Agamana tathA temane tyAra pachIne ItihAsa" buddhiprakAza" pu. 83 amadAvAda. 1936 dAvara, phIrojha kAvasajI (1) IrAnane cirAga, amadAvAda. 1950 (2) jarathuSTra darzana, vallabhavidyAnagara. 1974 paTela, bahenajI baherAmajI pArasIdharmasthaLo parIkha, rasikalAla che. gujarAtane rAjakIya ane sAMskRtika ItihAsa, tathA zAstrI, ha, gaM. (saM.) graMtha-5 saltanatakAla, prakaraNa-13 jarastIdharma, amadAvAda, 1977 graMtha-6 mughalakAla, prakaraNa-11, jarastIdharma, nAyaka, ci. ja. amadAvAda. 1979 graMtha-7 marAThAkAla, prakaraNa-10, jarathostI dharma, nAyaka, ci. ja. amadAvAda. 1981 .bhaTTa, 5. nA. tathA jagatanA dharmonI vikAsa rekhA, amadAvAda. 1963 nAyaka, ci. ja. zAstrI, ha. gaM. saMjANanA sthAnika ItihAsa para paDele prakAza gujarAta sAhitya pariSada 21muM saMmelana hevAla, pR. 298-303, Karaka, 0. F. History of Parsis, London. 1884 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratamAM khristI dharmonA prasAra ghaNA prAcInakAlathI khristI dharma bhAratamAM praveza karyo hoya tema jaNAya che. I. sa.nI khIjI sadImAM khristI mizanarIee bhAratanI mulAkAta lIdhI hatI. temaNe silAna ane dakSiNa bhAratanA pazcima kinAre AvelA malabAranA pradezamAM khristI devaLa ane vasAhatA sthAyI hato. ahIM khristI dharmanA anuyAyIe sthAnika prajA sAthe haLImaLIne rahetA hatA. rAjya taraphathI khristI dharma ne mATe kAI avarodha ke aDacaNA thatI nahIM. bahu jUja saMkhyAmAM tee ahIM vasatA hatA. IsunI chaThThI sadI daramyAna A pradezamAM khristI dharmanA anuyAyIenI saMkhyA vadhavA lAgI hatI. A samaye temaNe bhAratIya samAjamAM kAI mAbhAdAra sthAna prApta karyuM na hatuM. te sAgarakinAre eka alaga vepArI paradezI vasAhata tarIke potAnuM sthAna, dharma, dhAMdhA vagere sAcavIne rahetA hatA. A leAkeA nesToriyana (Nestorians) hatA ane IrAnanA devaLanA aMkuza heThaLa rahetA. teo sa jerusalemanA dharma guruonA anuyAyIo hatA. I. sa. 774nA dakSiNunA vIr rAdhava cakravartInA kATTAyama dAnapatra parathI jANavA maLe che ke A rAnae khristI samudAyanA agraNIne dAna ApyuM hatuM. 9 khristI dharma A sarve uparathI eTaluM phalita thAya che ke I. sa.nI bIjI sadIthI zarU karI lagabhaga sAtamI--AThamI sadI daramyAna dakSiNa bhAratamAM vepAra arthe AvelA khristI dharmanA anuyAyIee malabAra kinArAnA pradezamAM peAtAnI nAnI meATI vasAhata sthApI hatI. teoe peAtAnA dharmanAM devaLA sthApIne keTalAka dharma - guruene tyAM vasAvyA hatA. A dharmAMgurue sthAnika prajA sAthe sumeLa sAdhIne khristIdhama nA pracAra karatA hatA. bhAratamAM kharekhara khristI dharmanA prasAra porTugIjhanA Agamana pachI vyApaka pramANamAM zarU thayA, dharmayuddhonA pariNAme yureApanI prajAnA peAtAnA vepAra arthe navA jaLamArga zodhavAnI pharaja paDatAM spena ane porTugalanI prajAe navA jaLamArga zodhavAnA AraMbha karyo, A dezanI prajAmAM khristI dharma nA kethalika Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhAratIya dharma saMpradAyanuM varcasa vadhAre pramANamAM hovAthI A leke jyAM jyAM gayA tyAM tyAM kethalika saMpradAyane mahimA vadhAratA gayA. dharmayuddhonA pariNAme piTugIne vadhAre sahana karavuM paDeluM hovAthI temane mukhya Azaya vizvanA anya dezomAM jaI khristI dharmane pracAra kare ane potAne vepAra vadhAro e hato. navA dariyAI mArgonI zodha thavAthI temane A kAryamAM ghaNuM saraLatA thaI. temaNe I. sa.nI paMdaramI sadI daramyAna dakSiNa bhAratanA malabAra kinAre AvelA kAlIkaTanA rAja jhAmarInanI saMmati meLavI ahIM pitAnAM vepArI mathake sthApyAM. temanA saradAra vAske-DI-gAmAe dhIredhIre potAnI vasAhatane vyavasthita karI. I. sa. 1509thI 1515nA gALA daramyAna porTugIjhanA prathama gavarnara ambukarka kunehapUrvaka hiMdI mahAsAgaramAM cAvIrUpa baMdara kabaje karI sAgarakinAre pitAnI aNi vartAvI. ahIM vepArI kendro sthApI hiMdI rAjavIo sAthe mitratA bAMdhI temaNe khristI dharmane pracAra zarU karyo. teo rAmana kethalika saMpradAyanA hoI temanI sAthe phAnsisa jheviyara ane elekasIjhanaMda-menDIsa nAmanA be dharmaguruo bhAratamAM AvyA hatA. temaNe dhIredhIre potAnI AsapAsanI vastImAM khristI dharmanA pracAranuM kArya AraMvyuM. dhIredhIre pirTugIjhoe govA, tathA gujarAtanAM dIva, damaNa vagere baMdaro kabaje karI ahIM paNa khristI dharmanAM devaLe sthApyAM. mughalakAla daramyAna khristI dharma bhAratamAM ThIka ThIka pramANamAM vistaryo hato. mughala bAdazAha akabara khristI dharmaguruothI prabhAvita thayA hatA. teNe tathA tenA dIkarA bAdazAha jahAMgIre traNa jeTalAM pharamAne khristIonA lAbhArthe bahAra pAMDavyAM hatAM. I. sa. 1596-97nA bAdazAha akabaranA pharamAnamAM khristIone khaMbhAtamAM devaLa bAMdhavAnI chUTa ApI hatI. I. sa. 1612nA bAdazAha jahAMgIranA pharamAnamAM porTugIjhene amadAvAdamAM devaLa bAMdhavAnI chUTa ApavAmAM AvI hatI. bAdazAha jahAMgIranA I. sa. 1915nA pharamAnamAM amadAvAdanA jhaverIvADa nAmanA mahelAmAM AvelA pAdarIonA makAnane kabaje temane pAchI soMpavAne Adeza hatA. Ama mughalakAla daramyAna dhIredhIre gujarAtamAM paNa khristI dharmane phelAvo thaI cUkyo hato. I. sa. 1549-161 phiraMgIo sAthe phAdhara Temasa sTephana nAmanA eka aMgreja pAdarI dharmapracAra arthe bhArata AvyA hatA. govA AvyA bAda temaNe ahIMnuM varNana karate eka patra potAnA pitAne lakhyuM hatuM. temAM jaNAvyuM hatuM Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dharma 204 ke "ahIM khristI dharmanA pracAra mATenI sArI taka che." AthI teo bhAratamAM ja sthira thayA ane pitAnuM dharmakArya karatAM karatAM ahIM ja mRtyu pAmyA. temaNe pitAnA ahIMnA lAbA nivAsa daramyAna saMskRta, marAThI, kaMkaNa vagere bhASAone abhyAsa karI "khristI purANuM" nAmane eka graMtha bAIbalane AdhAre racyuM hatuM. marAThI ane kAMkaNI bhASAnAM vyAkaraNe paNa temaNe phiraMgI bhASAmAM taiyAra karyA hatAM. Ama paMdaramI-soLamI sadImAM khristI pAdarIoe bhAratamAM dharmapracArArthe je je leke pogI kAryo karyA tene A khyAla phAdhara sTephananAM kAryo parathI Ave che. I. sa. 1695 daramyAna bhAratamAM Avela phAnsisa gemilI nAmane eka iTAliyana musAphara pitAnI noMdhamAM jaNAve che ke A samaya pazcima bhAratanA gujarAta pradezamAM jesyuIsTa ane osTiniyansa nAmanAM be khristI paMthanAM devaLe hatAM. A baMne saMpradAyane pAdarIo A pradezamAM vasatA hatA. - marAThAkAta daramyAna dIva, damaNa, mevA vagere pradeza phiraMgIonA kabajAmAM hatA. A pradezamAM temaNe ThIka ThIka dharmapracAranuM kArya karyuM hatuM. aMgrejonA Agamanane kAraNe A pradezo uparAMta dakSiNa bhAratanA kAlIkaTa, madrAsa vagere pradezomAM tathA gujarAtanA surata, bharUca, vaDodarA, saurASTra vagere pradezomAM khristIdharmane ThIka ThIka phelA thaye. A samaya daramyAna bhAratamAM khristI dharmanI romana kethalika ane proTesTaMTa zAkhAne vikAsa thayo. jema jema bhAratamAM khristI dharmane prasAra vadhe tema tema khristI mizanarIoe dharmanA nAme dharmAtaranI pravRttio AdarI. bhAratanI AdivAsI prajAne khristI banAvavAnI vyavasthita janAo zarU thaI. A sAthe aMgreja zAsake ane khristI mizanarIone saMyukta prayAsathI khristI dharmanA prasAra sAthe aMgrejI bhASAne prasAra paNa vadhe. AnA pariNAme pazcimanA sAhitya ane vijJAnanI asarane lIdhe bhAratanA sAmAjika ane dhArmika kSetre krAMti zarU thaI. AnI zarUAta khAsa karIne sahu prathama baMgALa ane gujarAtathI thaI. bhAratIya prajA aMgrejI bhASA ane khristI dharmane navI daSTithI. jovA lAgI. khristI pAdarIoe bhAratamAM pracalita hiMdudharmanI mUrtipUjA ane vividha devadevIonI pUjAne aMdhazraddhA ane ajJAnatAnA pratIka tarIke oLakhAvI.. khristI dharma zreSTha che e pracAra karavA lAgyA, A sAthe aMgrejoe khristI. thanAra hiMduone kara mAphI, tathA rAjyanI sArI nekarIonI lAlaca ApI. khristI dharmapracAranA kAryane vega ApyuM. AnA pariNAme khristI dharmanA dharmaguraone rAjakIya pIThabaLa maLatAM temanAmAM dhArmika jhanUna dAkhala thayuM. hiMdu Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhAratIya dharmo maMdire upara atyAcAro zarU thayA. karmakAMDa jevI vidhio upara keTaleka ThekANe pratibaMdha mUkavAmAM AvyA. khristI dharma apanAvela vyakti je khristI dharmanI viruddha cAle te gavAmAM cAlatI Inphavijhizana samakSa khaDI karavAmAM AvatI. A saMsthA AvI vyaktione yogya zikSA pharamAvatI. je hiMdue khristI dharma svIkAratA temane emanAM lekagIta gAvAno, puruSone chetI tema ja strIone ceLI paheravAnI manAI pharamAvavAmAM AvatI. ghara AMgaNuM AgaLathI tulasInA choDane nAza karavAmAM AvatA. khristI dharmaguruo mAnatA ke khristI dharmanA pracAra mATe aMgrejI bhASAne pracAra Avazyaka che, tethI temaNe aMgreja sarakAranI madadathI Thera Thera aMgrejI zALAo zarU karAvI. temaNe aMgrejI zALAo mAraphate bhAIbalane pracAra zarU karyo. AvI aMgrejI zALAo zarUAtamAM kalakattA, banArasa, muMbaI vagere sthaLee sthapAI. tyAra pachI rAjakIya dRSTie tene lAbha jaNAtAM dhIredhIre -aMgrejI bhASA zIkhavatI zALAo bhAratanA judA judA pradezomAM zarU thaI. AnA pariNAme aMgrejI sAhityane abhyAsa bhAratIya prajAmAM vadhavA lAge. aMgrejI sAhityanA abhyAsIone bhAratIya dharmagraMthe nakAmA ane aMdhazraddhA piSanArA lAgyA. tenA pariNAme brahmasamAja, prArthanAsamAja jevI saMsthAo astitvamAM AvI. Ama dhIre dhIre 19mI sadInA pUrvArdhamAM te bhAratanA vizALa pradezamAM khristI dharma phelAI gaye. Thera Thera khristI devaLe astitvamAM AvyAM. gujarAtamAM paNa marAThAkAla daramyAna surata, bharUca, vaDodarA ane saurASTramAM vividha sthaLoe khristI dharmane pracAra vadhe. I. sa. 1841mAM AyarlenDanI preaiTeriyana maMDaLInI asTara zALAe jemsa glAsago ane elekajhAMDara kara nAmanA khristI pAdarIo mAraphate dharma pracAranuM kAryo rAjakoTamAM AraMbhya. aMgrejI zALAo dvArA dhArmika pracAra zarU karyo. lekemAM dhArmika pustake vaheMcavA mAMDayAM. A mizane rAjakeTa, piorabaMdara, ghoghA vagere sthaLe e dharmapracAranAM kendro sthApyAM. IsunI ogaNIsamI sadInI zarUAtamAM bAIbalanuM gujarAtI bhASAMtara bahAra pADavAmAM AvyuM. suratamAM prArthanAmaMdira sthApI reva. viliyama nAmanA pAdarIe khristI sAhityane pracAra zarU karyo. A samaye muMbaInA dhanajIbhAI navarojIe suratanA vaNakare mATe zALA zarU karI. A zALA mAraphate ghaNuM vaNakare khristI banyA. dhIredhIre khristI mizanarIoe AgaLa vadhIne kheDA, paMcamahAla, sAbarakiDA vagere jillAomAM vasatI AdivAsI prajA vacce AvI khristI dharmane Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dharma 205. pracAra zarU karyo. AnA pariNAme gujarAtamAM khAsIvADA (ji. kheDA), rANIpura (ji. kheDA), vAlesapura (ji. kheDA), bhAleja (ji. kheDA), kerIpura (borasada pAse, ji. kheDA), areTha (ji. surata), khaMbhAta, borasada, ANaMda, jhAloda (ji. paMcamahAla), aMkalezvara, jAmanagara, jUnAgaDha, dAhoda, peTalAda, vyArA, valasADa, amadAvAda vagere sthaLoe khristI vasahita sthapAI. AnA pariNAme gujarAtanA gAmaDAMnI nIcalA varganI vastI dhIredhIre pazcimanI saMskRtinA raMge raMgAvA lAgI. temaNe AdivAsI prajAnAM vasavATanAM sthAnamAM zALAo sthApI, devaLe bAMdhyAM. zALAo dvArA temanAmAM keLavaNIne pracAra vadhe. zALAo sAthe temaNe khristI vasAhata mATe sArAM makAna ane sAdhanasaMpanna davAkhAnAM zarU karyA. AthI AdivAsI prajAonA samAjajIvanamAM krAMtikArI pheraphAra thavA lAgyA. teo khristI dharmaguruone pitAnA uddhAraka tarIke pUjavA lAgyA. khristI pAdarIoe sthApelAM davAkhAnAM, anAthAzramo, zALAo, sthAnika prajA mATe AzIrvAda samAna banyAM. AnA pariNAme AdivAsI prajAne vizALa varga hiMduone duzmana bane. samAjamAM ghaNuM sudhAraka maMDaLa astitvamAM AvyAM. TekamAM prAcInakAlathI zarU karIne cheka arvAcInakAlanI vIsamI sadI daramyAna bhAratamAM khristI dharma vyApaka pramANamAM vistaryo. khristI dharmaguruonuM mukhya kAryakSetra bhAratamAM vasatI AdivAsI prajA vacce hatuM. temaNe bhAratanA savarNo, aMtyajo tathA AdivAsI prajA tarIke oLakhAtI prajA vaccenA saMbaMdhanuM svarUpa oLakhI jaI samAjanI tiraskRta jAtinI lAgaNIone bahekAvI dharmAntara. pravRtti AdarI. temAM aMgreja zAsanane saMpUrNa sAtha maLyo. tenA pariNAme bhAratanA pachAta varganA lokoe premathI khristI dharma aMgIkAra karyo. - ogaNIsamI sadImAM bhAratamAM khristI dharmanAM vividha pracAraka maMDaLe bhAratamAM dharma pracAranuM kArya karatAM hatAM. A samaye romana kethalika saMpradAyanA dharmaguruo. baMgALa ane gujarAnA AdivAsI kSetromAM sakriya kArya karatA hatA. romana saMpradAyanA kAme lAITa. saMghanA keTalAka pAdarIe gujarAtanA ANaMda, vaDodarA, bharUca ane suratamAM I. sa. 1858 sudhI dharma pracAranuM kArya karatA. I. sa. 1858thI 1869 sudhI jeITa saMghanA ane I. sa. 1869 pachI kaI paNa saMdha sAthe saMkaLAyela na hoya tevA pAdarIo dharmapracAranuM kArya karatA hatA. teo. dharmAntarane vizeSa mahattva ApatA. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo romana kaeNthalika sAthe proTesTanTa saMpradAyanAM vividha mizane paNa bhAratamAM khristI dharmanA pracAranuM kArya karatAM hatAM. gujarAtamAM laMDana mizanarI sosAyaTInI pravRttio I. sa. 1860 sudhI cAlu hatI. AIriza skiTeriyana mizana (AI. pI. mizana) tenA kAryanI zarUAta gujarAtamAMthI karI hatI. esa. pI. jI. mizanae dharmapracAranuM kArya AI. pI. mizanane saMpyuM hatuM. I. sa. 1872mAM meDisTa carcanI zarUAta thaI. I. sa. 1880mAM sI. ema. esa. (The Church Missonary Society)e gujarAtamAM potAnI pravRtti zarU karI. I. sa. 1882mAM sAzana ArmI. I. sa. 1883mAM elAyansa mizana ane carca aupha bradhana ema vividha mizane khristI dharmanA pracAranuM kArya karatAM hatAM. AnA hisAbe ghaNuM AdivAsIoe khristI dharma aMgIkAra karyo hate. TUMkamAM paMdaramI sadIthI ogaNIsamI sadI daramyAna bhAratamAM khristI dharma dhIredhIre vikasyo hato. khristI dharmaguruonuM mukhya kAryakSetra bhAratanI AdivAsI prajA vacce hatuM. khristI mizanarIoe bhAratane savarNa ane AdivAsI tarIke oLakhAtI prajA vaccenA saMbaMdhanuM svarUpa samajI laI khristI dharmane pracAra AraMbhyo hate. aneka pralobhane temaNe ApI samAjanI tiraskRta prajAne lalacAvI -dharmAntaranI pravRtti AcarI hatI. temAM temane aMgreja zAsanane saMpUrNa sAtha maLyo hato. tenA pariNAme bhAratanA pachAta vargoe premathI khristI dharma - apanAvyA hatA. Isu khrista khristI dharma te eziyA khaMDamAMthI udbhavelo eka noMdhapAtra dharma che. semeTika prAne yahUdI dhama pachI A eka mahattavane dharma che. sabhyasaMkhyAnI dRSTie hAlamAM samagra vizvamAM khristIdhAma mahattvanuM sthAna dharAve che. tenA mukhya pravartaka - Isu khrista hatA. Isu khrista bhagavAna buddhanI, jema keI no svataMtra dharma pravartAvyo nathI paNa pitAnA jamAnAne anurUpa prAcIna dharmabhAvanAne navA svarUpe vikasAvI. IsunA janma samaye pracalita yahUdI dharma phArisI, seDayusI, IsI ane therApyuTI evI judI judI zAkhAomAM vaheMcAI gayo hato. dareka dharmamAM bane che tema A dharmamAM paNa prajAnI ajJAnatAnA lAbha laI dharmaguruo prajAnuM zoSaNa karatA hatA. samAjamAM cArebAju dhArmika atyAcAro pravartatA hatA. rAjavIo upara paNa dharmaguruonuM varcasa jAmI gayuM hatuM. teo paNa dharmaguruonA Adeza pramANe Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dharma 207 prajA upara atyAcAro karatA ane dharmaguruone khuza rAkhatA. A samaye pelesTAIna remana lokenA aMkuza heThaLa hatuM. tene sUbe vahemI ane ghAtakI hatA. pitAnI sattA TakAvI rAkhavA teNe rAjyamAM cArebAju trAsanuM sAmrAjya phelAyuM hatuM. AvA samaye Isue mAnavajAtanA kalyANa mATe jehAda jagAvI prajAmAM navI vicArasaraNa pragaTAvI. AjathI lagabhaga vIsa saikAo pahelAM eziyAnA pazcima cheDe ane bhUmadhya samudrane pUrva kinAre AvelA ijharAyela dezamAM eka nAnA gAmamAM bethalehema paragaNAmAM I. sa. pUrve 4mAM 24-25 DisembaranA roja suthAranA kuTuMbamAM Isune janma thaye hatA. emanI mAtAnuM nAma mariyama hatuM. anya dharma pravartakenI jema IsunA janma viSe paNa aneka daMtakathAo pracalita che. kahevAya che ke IsunA jamAnAnA saMta jAnanA upadezathI prabhAvita thaI Isue pitAne keTaloka samaya ekAMta-ciMtanamAM gALyuM. cALIsa divasanI kaThina tapazcaryA bAda Isune jIvananuM satya lAgyuM. temaNe svaAnaMdane sarvAnaMdamAM pheravavAno nizcaya karyo. mAnavakalyANa mATe temaNe janatA samakSa potAnI vANIne pravAha vahevaDAvyuM. anya dharmopadezakenI mAphaka Isune paNa tatkAlIna rAjyasattA, dharmaguruo vagerene krodha sahana karavuM paDaze. zarUAtamAM temane ziSyo meLavavAmAM aneka muzkelIo paDI, paNa dhIredhIre temane ziSyasamudAya vadhavA lAgyo. temaNe potAnA vicArone leke barAbara samaje te mATe pracAra karavA bAra ziSya pasaMda karyA. A ziSyoe lakhelA cAra jIvanavRttAMta je khristI dharmagraMtha bAIbalane mukhya vibhAga che tenA AdhAre IsunA jIvana vizenI AdhArabhUta mAhitI maLe che. * jema jhma Isuno upadeza lokapriya banato gayo tema tema temanA upara rAjyasattA ane dharmaguruono trAsa vadhavA lAge. dharmagurU e temane nAstika ane zetAnA upAsaka tarIke oLakhAvatA. Ama chatAM Isu pitAnA mArgathI jarA paNa salita na thayA. te te kahetA ke premanuM rAjya e ja prabhunuM rAjya che." Isu pitAne prabhunA putra tarIke oLakhAvatA. Ama Isu ane dharmaguruo vacce saMgharSa vadhatuM cAlyuM. teo aneka kAvatarAMnA bhega banatA. temane potAne paNa bhAvi amaMgaLanI AgAhI thaI cUkI hatI. temaNe potAnA bAra ziSyanI sabhAmAM anekavAra A aMge jaNAvyuM hatuM. temanA bAra ziSyomAM paTTa ziSya pITara paNa hatuM ane dagAbAja jaDIsa paNa hatA. aMte Isu upara rAjadroha ane dharmadrohane Aropa mUkI dagAbAja juDAsanI madadathI Isune keda karavAmAM AvyA. temane dehAMtadaMDanI sajA karavAmAM AvI. leke IsunI hAlata samajI zake, joI zake te mATe Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dha sUbAe dha guruenI caDhavaNIthI IsunA mAthe kAMTALA tAja paherAvI, krUra mazkarI karatAM karatAM temane vadhastaMbha upara laI javAnI AjJA karI. aMte temanA hAthe ne page khIlA ThAkI vadhasta Mbha upara jaDI devAmAM AvyA, Isue mAnava jAtanA kalyANa mATe potAnuM khalidAna ApyuM. mahAna mAnavIone temanA samayanA leAkeA temanA jIvana daramyAna temane eLakhA zakatA nathI. IsunI bAbatamAM paNa evu ja banyu, temanA balidAnanI asara rAjya ane samAja upara vyApaka pramANamAM thaI. aneka yahUdIee IsunA dha apanAvyA. samaya jatAM je samagra rAjye IsunA dharma svIkAryo. khristI dharmanA udaya thayA. 200 giri pravacana IsunA upadeza khristI dharma samAjamAM giri pravacananA nAme oLakhAya che. bhagavAna buddhanI mAphaka temanA upadeza sAde ane saraLa hatA. enA sAra TrakamAM A pramANe hatA : 'hRdaya palaTA karo. IzvaranuM rAjya AvI paheAMcyuM che." duniyAmAM sarvatra ajJAnatA, aMdhazraddhA ane saDe phelAyelA che. samAjamAM anyAya ane mAnavImAtramAM dutti pravarte che. mATe prathama mAnavInA huyapalaTA thavA joIe. mAnavI jANe che ke peAtAnu jIvana aneka pApothI bhareluM che. pAtAnI sthiti samaje ane nItinA mArge vaLI AdhyAtmika utkarSa sAdhe temAM ja samagra mAnava jAtanuM kalyANu che. Izvara manuSya mAtranA premALa pitA che. badhA manuSyo eka ja pitAnAM saMtAna che. garIba, du:khI, dhyALu ane pavitra manavALA dharma rAjyanA adhikArI che. dharmAMnA mATe game te kaSTa sahana karavuM paDe te temAM pAchI pAnI karavI nahi. paisAthI sAcI zAMti maLatI nathI. saMto samAjanA prANa che. IzvaranA niyamAnu pAlana karanAra, ahiMsAnuM AcaraNa karanAra ja IzvaranI samIpa jaI zake che. mana, vacana ane kathI vyabhicAra karavA joIe nahIM. bAhya AcaraNanI zuddhi Avazyaka che, tenI sAthe AMtarika zuddhi paNu eTalI ja jarUrI che. AthI Isu kahe che ke je kAI vyakti kevaLa strI tarapha sAmAnya vAsanAbharI dRSTi kare che te paNa manathI vyabhicAra karI cUkayo che. samAjamAM sAnuM sthAna mahattvanuM che. upadezanuM samajapUrvaka AcaraNa karajo, leAkAnI najare caDavA mATe daMbhI dharmakAryo karaze! nahi, paramapitA taraphathI tenA kAI boA maLaze nahi. satya, dhyA, dAna, dharma vagere kharA a'ta:karaNathI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dhama guptatAthI Acarajo. jyAre tameA dAna karo tyAre jamaNA hAthanuM kA DAbA hAthane paNa khabara na paDe tenI kALajI rAkhazeA, premanuM rAjya e prabhunuM rAjya che. soMpattinA khATI rIte sa Mgraha na karazeA, paNa satkAryomAM tenA upayoga karajo. Izvara upara zraddhA rAkhazeA. jIvanamAM khATI ciMtAne sthAna na Apaze. AgaLa vadhatAM Isu kahe che ke vedI upara naivedya dharAvatAM tane yAda Ave ke tArA bhAIne tArI sAme kaI phariyAda che, tA tAru naivedya vedI AgaLa ja rahevA daI pahelAM tArA bhAI sAthe samAdhAna karaje ane tyAra pachI AvIne naivedya dharaje." sava mANusA pratye prema, kSamA ane ahi MsA na darzAvAya te game tevI prArthanA, pUjApATha vagere nakAmAM che. pazcAttApa dvArA ja mananI zuddhi thaI zake che. uparanA upadeza parathI spaSTa thAya che ke IsunA upadezamAM samagra mAnavajAtanuM kalyANa samAyeluM che. bhagavAna buddha, mahAvIra, aSa| jarathuSTra, hajarata mahamada payaMgabara vagere sarve dharmopadezaka e paNa A ja vAta kahelI che. payagaMbarAnI vANImAM mAnava kalyANanA sadeza samAyelA che. temAM kAI sAMpradAyika siddhAMtA ke tattvajJAnanI vAta nathI paNa prema, satya ane ahiMsA dvArA sadAcaraNa upara bhAra mUkavAmAM Avela che. prema, sevA ane sadAcAra upara ja IzvaranuM rAjya avala e che. Ama IsunA upadeza mAnava sa MskRtine mahAmUlyavAna amara vArasA che, IsunA mRtyu bAda khristI dharmanA vyApaka pracAra zarU thayA. lokAne temanA upadezanI yathArthatA samajAvA lAgI. dhIredhIre A dharmanA pracAra cheka yurApa ane amerikA sudhI vistaryo che. khristI dharmAMnA pracAramAM sata pAla (St. Paul), sa Mta AgasTAIna vageree mahattvanA bhAga bhajavyo che. sata paoNle IsunA upadezane grIka tattvajJAna sAthe vaNI lIdhe, jyAre augasTAIne potAnA upadeza dvArA khristI sa MdhA ane caMnuM mahattva vadhAryuM. temanA samayamAM rAmana rAjavI konsTenTAIne khristI dharma nA svIkAra karatAM samagra yuropamAM khristI dha phelAyA. samaya jatAM khristI dharmomAM saMdha ane caMnuM vasa vadhatAM ekatA sacavAI nahi. AthI anya dharmonI mAphaka ahIM paNa matabhedya zarU thayA. pariNAme zamana kethalika ane proTesTaTa jevA pathe! paDI gayA. rAmana kethalika sa MpradAyavALA pepa ane sa Mdhane vadhAre mahattva Ape che. carca ane dIkSAne prAdhAnya Ape che. bhA. 14 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhAratIya dharmo hiMdu dharmanI mAphaka vidhi-vidhAnamAM mAne che. brahmacarya ane saMnyAsanuM mahatva svIkAre che. jyAre proTesTaMTa saMpradAya dhArmika karmakAMDane badale zraddhA, satya ane sadAcAra upara bhAra mUke che. bAIbalane ja pramANabhUta dharmagraMtha mAne che. dharmaguruonA varcasane teo svIkAratA nathI. proTesTaMTa paMthanA praNetA jarmanInA vidvAna mArTIna lyuthara manAya che. A matabhede samaya jatAM ghaNuM tIvra banyA. dharmanA nAme aneka saMdha zarU thayA. khristI dharmanA remana kethalika jevA rUDhIcusta saMpradAyane pitAnuM varcasa TakAvI rAkhavA mATe musalamAna sAthe yuddhamAM UtaravuM paDayuM. A yuddho dharmayuddho'nA nAme ItihAsamAM prasiddha che. AnA pariNAme yuropa ane eziyAnA pradezamAM vyApaka pramANamAM mAnava saMhAra thayA. mAnava saMskRtinA mUlyane hAsa thayo. chevaTe vaMToLa zAMta paDyo. Aje vizvanA aneka dezomAM khristI dharma pracalita che. te eka rASTranA dharmane badale aneka rASTrone dharma banyuM che. alabatta A dharmayuddhonA praNetAoe vizALa pAyA para mAnava saMhAra sarSe paNa tenAthI aneka kSetramAM dhArmika ane sAmAjika krAMti thaI. bhArata ane yurepa vacce jamIna mArge je vepAra cAlato hato tenA badale yuropavAsIone bhArata AvavA mATe jaLamArga zodhavAnI pharaja paDI. jaLamArga zodhAtAM yuropa ane bhArata ghaNu najIka AvyA. yuropIya prajAnuM bhAratamAM Agamana thatAM temanA dharmaguruoe paNa bhAratamAM dhArmika pracAranuM kArya AraMvyuM. bhAratIya khristIo bhAratIya khristIo para hiMdu dharmanI vyApaka asara paDI che. bhAratamAM khristI mizanarIeAe zarUAtamAM bhAratanA Itara dharmo pratye tiraskAra ane veranI vRtti dharmAntara karIne thayelA khristIomAM jagAvI paNa dhIredhIre Agane Ubhare zamI jatAM temanAmAM rahelA mUje bhAratIya saMskAre sajIvana thavA lAgyA. zarUAtanI astavyasta samAjavyavasthA dhIredhIre vyavasthita thavA mAMDatAM temAMthI khristI dharmamAM keTaloka saMskArI varga Ubho thayo. hiMdumAMthI teo khristI thayelA havAthI hiMdu dharmanAM sArAM taravAnI temanA para asara thayelI hatI. temaNe khristI samAjamAM AnI suvAsa phelAvavA mAMDI. bhAratIya khristIone vizALa samudAya mAnato hato ke Izvara sarvatra vyApele che. A siddhAMta temanI geragamAM UtarI gayo hato. AthI Izvara jagatanI pAra kayAMka vase che, Isu e ja Izvara che. temane mAnavajAtanA pApanA prAyazcittarUpe Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dharma 211 vadhastaMbha para caDhavuM paDayuM hatuM. Isu mRtyu bAda sadehe jIvatA thayA. je jagate Isune tiraskAra karyo temAM ja teo jhaLahaLatA svarUpe pAchA AvavAnA che. AvA vicAra svIkAravAnuM bhAratIya khristIo mATe ghaNuM ja azakya hatuM. teo te spaSTapaNe mAnatA ke Izvara sarva manuSyonA aMtaHkaraNamAM ane AkhA vizvanA aNue aNumAM kAma karI rahyo che. mAnavahRdhyamAM Izvara rahele hovAthI Isue potAnA svabhAvane eTale saMpUrNa banAvyuM hatuM ke temaNe potAnAmAM rahelA parama tavanI bIjAne jhAMkhI karAvI. IzvaranA svaramAM premane aMza che te tarapha yahUdIoe je durlakSa sevyuM hatuM tene Isue pitAnA jIvana dvArA mAnavamAtra upara karuNa ane prema darzAvI dUra karavAno prayatna karyo. bhAratIya khristIo mAne che ke IzvaranuM aikya ane vibhutva ahiMsA, kama ane punarjanma jevA hiMdudharmane pAyAnA siddhAMtamAM raheluM che. AthI jyAre paradezI khristIo hiMdudharmanA pAyAnA siddhAMtonI hAMsI uDAve che tyAre teo makkamatAthI tene virodha kare che. bhAratIya khristIo brahmacarya, saMyama ane mekSamAM mAne che. nItinAM paraMparAgata baMdhane DhIlAM karavAnAM mAThAM pariNamene temane khyAla Ave che. Izvara marelAone nahi paNa jIvatA prANuone che tema teo spaSTatAthI jaNAve che. punarjanma che ane tene lIdhe jIvanamAM satkarmanuM sthAna ghaNuM mahatvanuM che. teo maraNettara jIvanamAM zraddhA dharAve che. Ama bhAratIya khristIo hiMdudharmanAM koSTha ta ane khristI dharmanAM sArAM tane satata samanvaya karatA rahe che. bhAratamAM sirIyana saMpradAya anya khristI saMpradAya karatAM judI mAnyatAvALA che. tenA anuyAyIo dharmAntara pravRttinA prakhara virodhI che. temaNe I. sa. 1929mAM jerusalemanI AMtararASTriya mizanarI pariSadamAM jAhera karyuM hatuM ke bIjA mANase upara kapita svArtha khAtara avicArIpaNe potAnA niyame besADanAra dhArmika sAmrAjyavAdIo sAthe ame bhaLavAnA nathI. ame Izvara ane AtmAnA astitvamAM mAnIe chIe. Ama teo jagatamAM vadhatA jaDavAda tarapha lAlabattI, dhare che. prAzcAtya khristI dharma aneka paribaLanI asarathI gherAyeluM che. yahUdI dharmane vArase tene Izvara jagatathI bhina ane para che e kaha5nA svIkAravA prere che, jyAre hiMdudharma sAmAnya manuSyamAM paramAtmAnuM darzana thAya che tema mAne che. zarUAtamAM teo mAnatA ke Izvara jagatanI bahAra rahIne vizvanuM sarjana kare che te mAnyatAmAM dhIre dhIre have pheraphAra thavA lAge che. teo mAnatA thayA che ke Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo Izvara jagatamAM paNa vAsa kare che. AthI IzvaranA rAjya viSenI temanI ka95nAmAM meTu parivartana AvyuM che. tene lAgyuM che ke jagatamAM je parivartane thAya che te niyamita ane ekadhArI daivI pragati che. have bhAratIya khristIo IsunA manuSyatva para vadhAre ne vadhAre bhAra devA lAgyA che. Isu sarvajJa ane sRSTinA sarjanahAra hatA ema vicAravAne badale Isu tapasyA vaDe pUrNatva pAmyA ema mAnavA lAgyA che. temaNe aneka kaSTo veThIne IzvaranuM sAnidhya prApta karyuM hatuM. teo mAne che ke Isune anya sAdhusaMtonI haroLamAM sthAna ApavuM joIe. TUMkamAM IzvaranA premanuM darzana Isue pitAnA jIvana dvArA jagatane karAvyuM eTale jagatanI AjanI sthitimAM IsunuM jIvana ane kArya ApaNe sarva mATe mArgadarzaka che ema AjanA bhAratIya khristIo mAne che. puNyane prabhAva jagatamAM dhIre dhIre jAma jaze ane khristI dharmanA siddhAMtane badale khristI dharmamAM rahelI premabhAvanAne pracAra thaze. te mAraphate IzvaranA sAmrAjyanI sthApanA thaze e vAtamAM teo khUba zraddhA dharAve che. hiMdane khristI janasamAja Aje hiMdu dharmanAM zreSTha tane vicArI rahyo. sanmAnanI bhAvanAthI joI rahyo che. teo hiMdudharmanAM zreSTha tane khristI dharmanAM zreSTha ta sAthe bheLavavA ja prayatnazIla banyA che. temAM je temane saphaLatA maLaze te kevaLa bhAratane ja nahi paNa samagra vizvane AdhyAtmika jIvanane paricaya thaze. mAnavajIvana nIti ane sadAcArathI samRddha banaze. 9. saMdarbha graMtho pArekha, nagInadAsa ane IsudAsa kevela zubha saMdeza, amadAvAda, 1965 lAjarasa, tejapALa gujarAtamAM khristI maMDaLIne itihAsa, surata. 1928 vAlesa, phAdhara khristI darzana, vallabhavidyAnagara. 1975 vilsana, reva. jI. mAruM RNa zukala, caMdrazaMkara prANazaMkara (anu.) dharmonuM milana, muMbaI. 1943 Hull, E. R. Bombay Mission History Vols I and II, Bombay. 1940 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khristI dhama Commissariat, M, S. Majumdar, R. C. (Gen. Ed.) Subrahmanyam, K. N. Imperial Mughal Farmans in Gujarat, Bombay. 1940 (1) Age of Imperial unity, Bombay 1953 (2) Delhi Sultanate, Bombay. 1960 213 The Catholic Community in India, Madras, 1970 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahUdI dharma yahUdI prajA semiTika jAtInI che. teo pazupAlana arthe judA judA pradezomAM pharatA rahetA. A prajAne dhama yadadI dharma tarIke oLakhAya che. A prajA samagra jagatamAM chUTIchavAI patharAyelI hatI, paraMtu hAlamAM jagatanA badhA dezomAMthI. yahUdIonI vasatI IjharAyalamAM kendrIta thaI rahI che. bhAratamAM yahUdI dharmano prasAra yahUdI prajAnuM bhAratamAM kayAre Agamana thayuM te aMge judI judI mAnyatAo pracalita che. eka mAnyatA anusAra I. sa. pU. 722mAM eseriyanA trAsathI bacavA pelesTAIna cheDIne keTalAka yahUdIo bhArata AvyA ema manAya che. bIjI eka mAnyatA evI che ke I. sa. pU. 587mAM khADiyana rAja nebuzadare jhAranA trAsathI bacavA keTalAka yadIo bhAratamAM AvyA. A uparAMta eka evI anuzruti paNa pracalita che ke I. sa. pU. 175mAM IjiptanA grIka rAjavI enTIokase IjharAyala jItatAM yahUdIo vepAra mATe pazcima bhAratanA kAMkaNu kinArAnA thela baMdare UtaryA. bhAratamAM yahUdIo be jUthamAM AvyA hatA. eka jUtha keraLamAM vasyuM. te malayAlama bhASA bolavA lAgyuM. bIju mahArASTramAM vasyuM te bene IjharAyela tarIke oLakhAyuM. te marAThI bhASA bolavA lAgyuM. jyAM jyAM vasyA. tyAM temaNe pitAnAM dharmasthAne-sinegaoNga banAvyAM. dhIre dhIre A prajA bhAratamAM sthira thaI. lagabhaga ogaNIsamI sadInI zarUAtamAM yahUdIo gujarAtamAM AvyA hovAnuM manAya che. gujarAtamAM vasatA. yadIo mahArASTramAMthI AvelA hovAthI teonI bhASA marAThI che. temanI keTalIka kabare upara marAThImAM lekha katarelA che. suratamAM sthapAyela IsTa InDiyA kaMpanInI keThImAM ghaNuM yahUdIo kAma karatA hatA. ema sUratanA jUnA kabrastAnamAM AvelI keTalIka yahUdIonI kabare uparanA lekhe uparathI jaNAya che. A lekhe hibrubhASAmAM lakhAyela che. amadAvAdanA sinegogane lekha hibu, marAThI ane aMgrejI ema traNa bhASAmAM lakhAyeluM che. amadAvAdamAM kenTonamenTa vistAramAM teonuM jUnuM kabrastAna Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahUdI dharma 215 AveluM che. eka bIjuM navuM kabrastAna dUdhezvara roDa upara AveluM che. vaDedarA zaheramAM bahAranA kenTonamenTa vistAramAM bene IjharAyala kemanuM eka kabrastAna AveluM che. banAsakAMThA jillAnA DIsA gAmamAM A komanuM eka kabrastAna AveluM che. gujarAtamAM vasatA yahUdI kuTuMbanuM vaDuM mathaka amadAvAda hatuM. I. sa. 1848mAM ahIM mAtra cALIsa kuTuMba vasatAM hatAM. temAMnA eka hai. abrAhAma benjAmIna eraNakara sivila hospiTalamAM sarjana tarIke sevA ApatA hatA. temaNe pitAnA makAnamAM prArthanA khaMDa zarU karela. ahIM se bAtha ane tarAhanA divase prArthanA thatI. amadAvAda zaheranI aMdara khamAsA cokI pAse I. sa. 1938mAM eka sinegaoNga bAMdhavAmAM AvyuM hatuM. A prArthanAlayanuM nAma mAgena abrAhama rAkhela hatuM. gujarAtamAM yahUdIonI saMkhyA I. sa. 1948mAM lagabhaga 800 sudhI pahoMcI hatI, paNa have ghaNuM yahUdIo navadita IjharAyala dezamAM jaI vasyA hovAthI temanI ahIMnI saMkhyA ghaTIne lagabhaga hAlamAM 250 jeTalI thaI che. Ama A prajA bhAratamAM vepAra arthe AvI ane dhIre dhIre mahArASTra tathA gujarAtanA pradezamAM vistarI. briTizakALa daramyAna ghaNA lazkaramAM joDAyelA to ghaNuM relave ke anya sarakArI nokarImAM joDAyelA. payagaMbara mejhIjha. yahUdI prajA payagaMbara mojhIjhane yahUdI dharmanA Adya vyavasthApaka tarIke mAne che. teo kyAre thayA tenA vize kaI cokkasa mAhitI maLatI nathI. temanA pitAnuM nAma amarAma ane mAtAnuM nAma bada hatuM. temanA jIvana vize aneka daMtakathAo pracalita che. eka mAnyatA anusAra teo hibru TALInA eka dharmagurane tyAM janmyA hatA. IjiptanA rAjAnA trAsanA lIdhe teo Ijipta cheDI sinAI parvata upara cAlyA gayA hatA. ahIM temane yahevAnAM darzana thayAM hatAM. kahevAya che ke yahovAe potAnA hAthe ja nIti ane dharmanI dasa AjJAo lakhI ApI jagatamAM tene pracAra karavAnI mojhIjhane AjJA ApI hatI. payagaMbara mojhIjhe yahovAnA nAme pitAne upadeza zarU karyo. yahovA e yahUdI dharmane mukhya deva manAya che. payagaMbara mojhIjhe yadI prajAne saMskArI banAvavAmAM mahatvane bhAga bhajavyo hate. dasa AjJAo payagaMbara mejhIjhane yahevAe Apela dasa AjJAo nIce pramANe hatI. A AjJAomAM mAnavajIvananI nItinAM dhoraNe sUcavAyela che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R bhAratIya dha (1) huM ja tArA prabhu chuM. mArA vinA tAre anyanI upAsanA karavI nahi (ekezvaravAdanI bhAvanA). (2) upAsanA mATe mUrti ghaDavI nahIM" (mUrtipUjAnA virAdha). (3) devanA nAme khATA sAgaMda khAvA niha (satya kheAlavuM). (4) cha varasa tu tArA khetaramAM vAvetara kara ane sAtamA varase tene paDatara rAkha ke jethI pazupaMkhIene pUratA khArAka maLe (zramanu mahattva ane jIvadhyAnI bhAvanA). (5) tArA mAtA-pitAne mAna Apa (vaDIleA tarapha sadbhAva) (6) khUna karIza nahi (ahiMsAnI bhAvanA). (7) vyabhicAra karIza nahi (brahmaca ). (8) cerI karIza nahi. (9) tArA pADeAzI viruddha khATI sAkSI pUrIza nahi. (10) tArA pADAzInA ghara ke mAlamilakata upara lAbhI najara nAkhIza nahi (lAbhanA tyAga). A se. AnAaimAM mAnAvajIvananA uttama Adarza samAyelA che. A ASa vANI 'tArAha' yIdharmanA mukhya dharma graMthamAM sacavAyela che. A AjJAe dvArA payagaMbara mejhIjhe naitika jIvananA Adarza rajU karela che. ane tenA dvArA yahUdI prajAne zaktizALI ane dhArmika banAvavAnA prayatna karela che. A dasa AjJAomAM kAI tattvajJAna ke gUDha rahasya dekhAtuM nathI, paNa samAjanI dharmabhAvanA TakAvI rAkhavAnAM uttama sUcanA che A AjJAo dvArA payagaMbara meAjhIjhe anya dharmaguruonI mAphaka mUrti pUjAnA virAdha karI ekezvaravAdanA pracAra karyAM che. pathA yI dharmanA mukhya graMtha tArA'nA samaye samaye karAtA artha ghaTanane pariNAme yadI dharmAMmAM phArasI, seDaghusI, IsI ane therApyuTI nAmanA paMthe! astitvamAM AvyA, phrArisIe karmakAMDa ane sa tAnI AjJAne custapaNe mAnatA. seDayusI sudhArakAnA sa MpradAyanA anuyAyI manAtA. IsI paMthanA anuyAyIe indriyadamanane mahattva ApatA. mAMsamadirAnA tyAga karatA. therApyuTI pathanA anuyAyIe prArthanA ane zuddha AcArane mahattva ApatA. A sava saMpradAyanA pAyAnA siddhAMtAmAM kAI taphAvata na hatA. - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 tahevAro yudI dharmanA mukhya tahevAramAM pesevara, penTIsTa, Tebarnakalsa, ane sembAtha mahatvanA manAya che. senbAthane vizrAmavAra tarIke oLakhavAmAM Ave che. zukravAra sAMjathI zanivAranI sAMja sudhInA samayamAM yahUdIo anya kArya baMdha rAkhI dharmadhyAnamAM pravRtta rahe che. yahUdIonI dharmabhAvanA jagatanI anya prajAonI jema yahUdIomAM paNa misAIyAha ane tarAhanI bhAvanA mukhya che. teo mAne che ke Izvarane mokalela puruSa bhaviSyamAM payagaMbara tarIke Avaze ane sarvane uddhAra karaze. yahUdIonI A bhAvanA hiMdudharmanA avatAravAdane maLatI Ave che. "tArAha e yahUdI prajAne AdhyAtmika vArase manAya che. dhIre dhIre yahUdI prajA bhAratanA judA judA pradezamAM sthira thatAM temanI "dharmabhAvanA upara prAdezika asara vartAvA lAgI. teo custa dharmapremI che. temane sAmAjika rivAjomAM paNa temanI dharmabhAvanA vartAya che. teo potAnA bALakonAM lagna sinegaoNgamAM kare che. A vakhate baMne pakSanA arasa parasa maLI AnaMdamAM gaLyuM meTuM kare che. lagnavidhi vakhate jUnA karAramAMthI dhArmika vAcana thAya che. dharmaguru maMgalasUtrane hAlamAM mUkI keTalIka dhArmika vidhi karI pAchuM Ape che. lagna pachI pavitra tarAha graMthanAM darzana karAvavAmAM Ave che. A pachI varakanyA ghera jAya che. yahUdIe khristIo tema ja musalamAnonI mAphaka zabane daphanAve che. A prajAmAM mRtyu samaye dAna-puNya karavAno rivAja nathI. zabane snAna karAvI, pavitra vastra paherAvI dhUpa, abIla vagere sugaMdhI padArtho chAMTI sagAMsnehIone aMtima darzana karAvI tenuM mukha DhAMkI devAmAM Ave che. A vakhate saMbaMdhIo zabanI AMkha upara jerusalemanI mATI padharAve che. A pachI prArthanA vagere karIne zabane kabrastAnamAM laI javAmAM Ave che. zabane kabrastAnamAM laI jatAM je rastAmAM sinegaoNga Ave te tenA bAraNAM AgaLa zabane mUkI prArthanA karavAmAM Ave che. kabrastAnamAM zabane daphanAvyA bAda maranAranA saMbaMdhIo sAta divasa sudhI sUtaka pALe che. maraNettara vidhi pitAnI sthiti anusAra sAdAIthI ke bhavya rIte kare che. temAM sthiti pramANe kuTuMbIo phALo Ave che. ahIMnA samAjamAM dhArmika nANAMne agya rIte upayoga kare tene pApa mAnavAmAM Ave che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhAratIya dharmo yahUdIo hanukA ane rezakazAnA nAmanA tahevAro bahu ja bhavya rIte Ujave che. hanukA-mukti dinanI yAdamAM UjavAya che. zahazAnA (yahUdI prajAnuM navuM varSa khUba dhArmika rIte Ujave che. A vakhate teo bele che ke ApaNe Izvara: eka ja che. 10. sadabha paTela, caMdrakAnta paMDita, harSida bhaTa, 5. na. tathA nAyaka, ci. ja zAstrI, ha. gaM. ane zelata, bhAratIbahena (1) ijharAyala, amadAvAda, 1975 (2) amadAvAdanA yahUdIone pUrva ItihAsa ane sAMskRtika jIvana, gUjarAta vidyApITha, me-jUna-1982 ijharAyala, amadAvAda. 1967 jagatanA dharmonI vikAsa rekhA, amadAvAda. 1963 (1) gujarAtamAM yahUdIo pathika, eprila-1981 (2) yahUdIo ane temane bhAratamAM vasavATa, pathika, jAnyuArI-1981 (1) amadAvAdane yahUdI tribhASI lekha ane tyAMnuM yudI kabrastAna, gUjarAta vidyApITha. mArca-eprila 1991 zelata, bhAratIbahena Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo para pazcimanI saMskRtinI asara. Adhunika bhAratane sAMskRtika ItihAsa ekabIjAthI aneka rIte bhinna evA. pUrva ane pazcimanI saMskRtinA be pravAhanA milanane ItihAsa che. enAM pariNAme mAnava mUlyanI dRSTie ghaNuM ja lAbhadAyaka nIvaDyAM che. keI paNa. prajAnI saMskRti e enI bhaugolika, Arthika ke rAjakIya paristhitine AdhAre vikase che. bhAratIya saMskRtinA vikAsamAM tenA bhegelika ane rAjakIya paribaLoe mahatvano bhAga bhajavyo che. lagabhaga be varSa sudhI cAlelA briTiza amale bhAratIya prajAnI rAjakIya, sAmAjika ane Arthika paristhitinA mALakhAne pAyAmAMthI badalI nAkhyuM che, bhAratIya prajA pazcimanI prajA sAthe saMparka vadhatAM pazcimanI saMskRtinA raMge raMgAvA lAgI. aMgrejI zikSaNaprathAthI pazcimanI saMskRti pratye bhAratIya prajAnuM AkarSaNa vadhavA lAgyuM. briTiza zAsana pUrve bhAratamAM rAjya ane prajA vaccenA saMbaMdhe haMmezAM khAsa sArA na hatA. briTiza zAsana daramyAna bhAratamAM kAnUnI arthataMtra AvyuM. pazcimanA arthataMtranI asara vyApaka banatAM bhAratIya prajAnAM jIvana mUlyo badalAvA lAgyAM. samAjamAM mAnava samudAya (1) pazcimanI saMskRtinA raMge raMgAyela ane (2) pUrvanI saMskRtine vaLagI rahela-ema be vibhAgamAM vahecAI gaye. pazcimanI saMskRtinA raMge raMgAyela mAnavI pUrvanI saMskRtinA anuyAyIne aNaghaDa, tuccha ane jaDa mAnavA lAgyA. sAmAnya prajAnA jIvanavyavahAramAM tene saMskArahInatA dekhAvA lAgI. pariNAme tene sAmAnya vahevAra ane natinAM dhoraNe badalAvA lAgyAM. AthI mAnavI mAnavI vacce, kuTuMba kuTuMba vacce saMgharSa vadhe. pUrva ane pazcimanI saMskRtinA bheda samAjamAM spaSTa rIte vartAvA lAgyA. ghaNuM pazcimanI saMskRtinuM AMdhaLuM anukaraNa karavA lAgyA, te ghaNuM prAcInakALathI cAlI AvatI. AdhyAtmika vicArasaraNIne vaLagI rahyA. pUrva ane pazcimanI saMskRtino taphAvata saMskRtine pUrva zuM ane pazcima zuM ? te te dezakALa ane prajAnA bhedathI. para rahelI bAbata che. jyAM jyAM mAnava samudAya vasate haze tyAM tyAM saMskRtinuM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo kheDANa thavAnuM ja. saMskRtinA kheDANamAM bhaugolika paribaLe mahattvano bhAga bhajavatAM heI mAnavInA paheraveza, raheNIkaraNa, dhArmika mAnyatA vageremAM avazya pheraphAra rahevAne ja. dA. ta. bhArata e garama deza hovAthI tenI dhArmika vidhimAM snAnane mahimA vadhAre che. snAna e bhAratIya prajAnuM aMga banI gayuM che. jyAre pazcimanA pradezamAM ThaMDI vadhAre paDatI hovAthI tyAMnA samAjamAM bhAratanA jeTale snAnano mahimA jovA maLatuM nathI. ahIM snAna karatAM garama kapaDAMnuM mahatva savizeSa dekhAya che. Ama pUrva ane pazcimanI saMskRtinA ghaDataranAM paribaLe bhinna hovAthI temAM nIcenA bheda tAravI zakAya cheH (1) pUrvanI saMskRti eTale eziyAnI saMskRti ane pazcimanI saMskRti eTale yuropanI saMskRti. yuropanI saMskRtinA vikAsamAM sAgarakinAre mahatvane bhAga bhajavyuM che. jyAre eziyAnI saMskRtinA vikAsamAM vizALa nadIoe noMdhapAtra phALo Apyo che. AthI ja yuropanI saMskRti e sAgarakinArAnI saMskRti ane eziyAnI saMskRti nadIkinArAnI saMskRti tarIke oLakhAya che. (2) pUrvanI saMskRtimAM mahadaMze bhArata, cIna ane eziyAnA anya dezane samAveza thAya che, jyAre pazcimanI saMskRtimAM rema, amerikA ane yuropanA anya dezanI saMskRtine samAveza thAya che. | (3) pUrva ane pazcimanI saMskRtimAM mukhya bheda dharma ane vijJAnanI bAbatamAM che. pUrvanI saMskRti dharmanA raMge raMgAyelI che. eTale tenA samAjamAM AdhyAtmikatA, vairAgya, devavAda, karmavAda vagerenuM mahatva vizeSa jaNAya che, jyAre pazcimanI saMskRti vijJAnanA raMge raMgAyelI hovAthI samAjamAM bhautikavAda, buddhivAda, udyoga, vagerenuM AkarSaNa savizeSa che. (4) pazcimanI saMskRtimAM puruSArtha para bhAra mUkavAmAM Avato hovAthI ahIMnI prajA jijJAsu ane sAhasika che, jyAre pUrvanI saMskRtimAM Izvara ane nasIba upara vadhAre bhAra mUkavAmAM AvatA hovAthI prajAmAM prArabdhavAdanuM mahatva vizeSa che. ane mahattvAkAMkSAnuM pramANa keTaleka aMze ochuM jovA maLe che. (5) pUrvanA vicArake mAne che ke manuSyane sarjaka Izvara hovAthI teNe mekSa meLavavA prayatna kare jeIe. AdhyAtmika zaktionuM zaraNuM levuM joIe. jyAre pazcimane vicArake mAne che ke pitAnuM astitva TakAvI rAkhavA manuSya bhautika padArthonuM zaraNa levuM joIe. A pAyAnA bhedane kAraNe pazcimamAM buddhivAda vika che, jyAre pUrvamAM AdhyAtmikavAda ane agamanigamanuM tattvajJAna vikasyuM che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo para pazcimanI saMskRtinI asara 221 (6) pUrva ane pazcimanI saMsakRtine bIje noMdhapAtra taphAvata tenI kuTuMbabhAvanA ane nArI pratiSThAne che. pazcimanA samAjamAM saMyukta kuTuMbaprathA astitvamAM na hovAthI strI vadhAre pramANamAM svataMtra che. pUrvane samAja saMyukta kuTuMbanI bhAvanAne varelo hoI ahIMnI nArI pramANamAM ochI svataMtra che. pariNAme, pUrvanA samAjamAM pazcimanA samAja jeTalI nArIgauravanI bhAvanA vikasI nathI. (7) lagnanI bAbatamAM pUrva ane pazcimanI duniyAmAM vyApaka pramANamAM matabheda prasarelA che. pUrvanI duniyAmAM lagna eka pavitra baMdhana manAya che. dhArmika pharaja manAya che ane tethI lagna pachInA premanuM samAjamAM vizeSa mahattva che. ahIM lagna vicchedanuM pramANa alpa che, jyAre pazcimanI saMskRtimAM lagna eka karAra' che e bhAvanA vyApaka rIte vistarelI hoI lagna pahelAMnA premane mahattva apAya che. lagna pachI strIpuruSa ekabIjAmAM otaprota thavAne badale pitAnI sagavaDa-agavaDanA khyAlamAM vadhAre rAcatAM hoya che. AnA pariNAme pazcimanI strIomAM bhAratIya nArI jeTalI sahanazIlatA, tyAgavRtti, mamatA, prema vagerenI. bhAvanA vikasI nathI. pariNAme ahIMnA samAjamAM lagna vicchedanA prazno sahaja rIte ane vizeSa pramANamAM uddabhave che, jyAre pUrvanI saMskRtimAM tenuM pramANa pazcimanI sarakhAmaNIe a5 jaNAya che. nArI sahanazIlatAnI mUrti manAya che. (8) pazcimane mAnavI pUrvanA mAnavInI sarakhAmaNImAM vadhu caMcaLa, kAbela ane udyamI che, jyAre pUrvane mAnavI titikSAvRttivALA (kudaratane prapa sahana karI duHkha sahana karavAvALA) zAMta ane saMtoSI che. (9) pUrvanI saMskRtimAM vividha prajAonuM mizraNa thayuM hovAthI te jaTila ane vividha raMgI che. temAM ghaNI prajAonA AcAra vicArane zaMbhumeLe jevA maLe che. Ama chatAM vividhatAmAM ekatA e tenuM AgavuM lakSaNa che. pazcimanI saMsakRtimAM ATaluM vaividhya jovA maLatuM nathI. Ama ApaNe joIe chIe ke pUrva ane pazcimanI saMskRtinA ghaDataranAM paribaLo bhinna bhinna che. baMne pradezanI prajAmAM bAhya AcAra vicAramAM ghaNe taphAvata najare paDe che. pUrva ane pazcimane saMparka vadhatAM prajAnI keLavaNI, sAhasavRtti, Adarza, nItimattA, vepAra, dharma, vyavahAra, rAjya vagere aneka to upara vividha prakAranI asara vartAya che. jagatane ekeya vidyamAna dharma pazcimamAM janmele nathI. e saunA janma bhArata, IrAna ke pelesTAInamAM thayA che. khristI dharma pUrvane dharma che paNa pazcimamAM phelAye hovAne lIdhe tenuM ghaDatara pazcimanA mAnasane anurUpa thayuM che.. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -222 bhAratIya dharmo pazcimanI saMskRtinI bhAratIya dharmo para asara aMgrejo bhAratamAM sattA sthAne AvatAM bhAratIya prajAne yuropIya prajA sAthene saMparka vadhe. vahIvaTI kSetramAM saraLatA thAya e mATe aMgrejoe bhAratamAM aMgrejI bhASAnA zikSaNanI zarUAta karI. AmAM bhAratanA samAjasudhAraka rAjA rAmamehana roya, devendranAtha TAgora, kezavacaMdrasena vagerene sAtha maLyo. dhIredhIre prajAmAM aMgrejI bhASAnuM akiSaNa vadhavA lAgyuM. kaI paNa samAjamAM navI vastu ekadama svIkArAtI nathI, paNa dhIre dhIre tenuM mahatva samajAtAM praja tene apanAve che. zarUAtamAM ekalA paDI javAnI bIke ghaNuM lake e jokhama levA taiyAra thatAM nathI, paNa dhIre dhIre tene lAbha jaNAtAM tenA raMge raMgAya che. bhAratamAM aMgrejI bhASAnA zikSaNa vize paNa ema ja banyuM. zarUAtamAM aMgrejI zikSaNa pratye ghaNA bhAratIyo napharatanI daSTie jotA hatA, paNa jema jema mAnavIne tenA lAbha vartAtA gayA tema tema tene jhaDapathI svIkAra thate gaye. bhAratamAM smRtioe ApelI dharmabhAvanA ane temaNe nimelI samAja-vyavasthA sadIo sudhI prabhAvazALI rahyAM. musalamAnone saMparka pachI paNa temAM noMdhapAtra pheraphAra na thayA, paNa ogaNIsamI sadImAM pazcimanI saMskRtine saMparka vadhatAM bhAratIya dharmomAM pravartatI rUDhicustatA ane saMkucitatAne prajAne khyAla AvyuM. teNe bhAratamAM pracalita aMdhazraddhA, ajJAnatAnAM darzana karAvyAM. tenAthI -bhAratamAM navajAgRti AvI. dharma ane samAjasudhAraNAnI caLavaLa zarU thaI. pazcimanI saMskRtinI asarane lIdhe bhAratIya prajAmAM prAcInakALathI cAlyA AvatA sAmAjika ane dhArmika rItarivAjone cakAsavAnI nUtana dRSTi AvI. tenAthI bhAratIya prajAne dharmomAM pracalita aniSTonuM sAcuM svarUpa samajAyuM. samAjamAM dharmanA nAme je pAkhaMDe ane atyAcAro (satIprathA jevA) cAlatAM hatAM tenuM pratyakSa bhAna thayuM, samAjamAM dhArmika ane sAmAjika krAMti sarjAI. AmAMthI prajAmAM rASTrIya cetanA jAgI. prajAne potAnI gulAmIne khyAla AvatAM svataMtra thavAnI tamannA jAgI. dhIre dhIre bhAratIya samAjamAM aMgrejI zikSaNane vyApa vadhatAM pazcimanI saMskRtinI asara vartAvA lAgI. sahu prathama tenI asarathI prajAnAM khorAka, paheraveza ane rItabhAtamAM jhaDapI parivartana AvyuM. aMgrejI zikSaNa pAmelA ghaNuM yuvAne ne prAcInakALathI cAlI AvatI vaDIlene namaskAra karavAnI paddhati zaramajanaka lAgI. teo mitra sAthe "Good Morning' saMbaMdhanathI vyavahAra karavA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 bhAratIya dharmo para pazcimanI saMskRtinI asara lAgyA. ghaNuM yuvAnoe pitAnA nAmamAM aMgrejIkaraNa dAkhala karyuM. yuvAne khAnapAnanI bAbatamAM dharmanAM baMdhanene tyAga karavA lAgyA. pazcimanI saMskRtie bhAratamAM pracalita keLavaNInuM mALakhuM badalI nAkhyuM. abhyAsanA viSaye, daSTi ane paddhati badalAyAM. prAcIna keLavaNuM upara dharmanI je pakaDa hatI te nAza pAmI, pazcimanI prajAe je nUtana jIvana Adarzo vikasAvyA hatA tenuM akirSaNa bhAratamAM vadhavA lAgyuM. grIka ane leTIna sAhityanA abhyAsa ane vividha kSetre vikasI rahelA vijJAne bhAratIya prajAne dharmanItinA praznone samajavAnI navI dRSTi ApI. AnA pariNAme sarvagrAhI dharmabhAvanAnI kheja zarU thaI. hiMdudharma e satya ane ekezvaravAdanA pAyA para racAyele dharma hovA chatAM temAM pracalita mUrtipUjA ane vividha devavAdanI bhAvanAthI aneka dUSaNe pedA thayAM che, tene prajAne khyAla AvavA lAgyo. AnA pariNAme bhAratamAM dhArmika sudhAraNanI bhAvanAe vega pakaDyo. khristI mizanarIoe aMgrejI bhASAnA zikSaNanI sAthe sAthe zALAomAM bAIbala ane khristI dharmanA abhyAsane vikasAvavA mAMDyo. tenAthI AkarSAI aneka hiMdu khristI banavA lAgyA. A paristhiti aTakAvavA rAjA rAmamohana reya jevA vidvAne jAgrata thayA. hiMduone khristI banatA aTakAvavA rAjA rAmamohana raye bhAratanA sarva dharmo ane agatyanAM dharmazAstrone abhyAsa karI brAhmadharmanI sthApanA karI. temaNe khristI dharmane khyAlamAM rAkhI vedane hiMdudharmane AdhArabhUta graMtha mAne, paNa te Izvara praNIta che e vAtane asvIkAra karyo. temaNe mUrti pUjAne virodha karI ekezvaravAdanI bhAvane vikasAvavA prayatna karyA. A kAryamAM zrI IzvaracaMdra vidyAsAgara, maharSi devendranAtha TAgora vagerene temane suMdara sahakAra maLyo. temanA kAryane A vibhUtioe AgaLa vadhAyuM. A brAhmadharma dhIre dhIre brahmosamAja tarIke oLakhAvA lAgyo. tenA pAyAnA siddhAMtomAM brahma, ekezvaravAda, satya, bhakti vagere hiMdudharmanAM mahattvanAM tone samAveza thayela che. brahmasamAjanI asara dhIre dhIre mahArASTra ane gujarAtamAM phelAvA lAgI. muMbaImAM A kAryane AgaLa vadhAravA brahmasamAjanA siddhAMtane najara samakSa rAkhI dabA pAMDuraMga ane temanA sAthIoe "paramahaMsa" maMDaLInI sthApanA karI. A maMDaLIne mukhya uddeza mUrtipUjAne niSedha ane ekezvaravAdanA svIkAra sAthe Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhAratIya dharmo jAtiprathAne dUra karavAnuM hatuM. A maMDaLIne mukhya hetu jAtiprathAne dUra karavAne hovAthI temAM musalamAnone paNa dAkhala karavAmAM AvyA hatA. A saMsthAnA kAryane. AraMbha ane aMta prArthanAthI thatuM. jAtibhedane dUra karavAnA vivAdane lIdhe A saMsthAne vikAsa yogya rIte na thayuM. tenI pravRtti maMda paDatAM temAM rahelI jJAtibhedanI vAtane alaga pADI. veda ane tenA upadezane kendramAM rAkhI navI kAryapaddhati sAthe prArthanA samAja nAmanI nUtana saMsthA astitvamAM AvI. A samAjanI pravRttiomAM rAjakIya ke dhArmika matabhedenI carcAne koI sthAna na hatuM. baMgALanA agragaNya brahmo pracAraka kezavacaMdrasene madrAsamAM. veda samAja nAmanI eka saMsthA sthApI. A saMsthA dvArA mUrtipUjAne virodha karI lekane satyanA mArge vALI samAjamAM dhArmika pravRttio AcaravAne Azaya hato. prArthanA samAjanI pravRttine dhIre dhIre mahArASTra ane gujarAtamAM sAro vega maLyo. amadAvAdanA zrI bhoLAnAthabhAI tathA rA. ba. raNachoDalAlabhAInA netRtva heThaLa amadAvAdamAM prArthanA samAjanI sthApanA thaI, dhIre dhIre prArthanA samAjamAM sabhyasaMkhyA vadhavA lAgI, paNa samaya jatAM mUrtipUjA viSe sabhyomAM matabheda jAgatAM tenI pravRttiomAM oTa AvavA lAgI. ahIMnA ghaNA sabhya baMgALanI mAphaka jAtibheda ke mUrtipUjAne dUra karavAnI vRttivALA na hovAthI chevaTe saMsthAne TakAvI rAkhavA ema nakkI karavAmAM AvyuM ke jenI IcchA hoya te koI paNa jAtanA mAdhyama vagara IzvaranI upAsanA karavAnI pratijJA le. Ama saMsthAne TakAvI rAkhavA tenA mULabhUta siddhAMtamAM samacita pheraphAra karavAmAM AvyA. brahmasamAja ane prArthanA samAjanI sAthe maharSi dayAnaMda sarasvatIe sthApela AryasamAjanI pravRttie uttara bhAratamAM ThIka ThIka dhArmika krAMti ANI. A saMsthAne mukhya uddeza ekezvaravAda, satya ane vedanuM mahattva samajAvI prajAne dhArmika vikAsa sAdhavAnuM hatuM. teo veda Izvara praNIta che ema mAnatA hatA. maharSi dayAnaMda sarasvatI e aneka ThekANe gurukula sAthe vedanA adhyayanane kendramAM rAkhI dhArmika sudhAraNA karavAnI zarUAta karI. temaNe sarvadharmonA mukhya dhyeyane kendramAM rAkhI hiMdudharmane navIna joma ane jussAne TakAvI rAkhe. temanuM mukhya kArya mUrtipUjAnuM khaMDana ane vaidika dharmane vikAsa karavAnuM hatuM. brahmosamAja ane prArthanA samAja veda Izvara praNIta che te mAnyatA sivAyanA AryasamAjanA anya siddhAMta sAthe sahamata hatA. AryasamAja pazcimanI saMskRtinA prabhAva nIce nahi paraMtu mULa vedadharmanA prabhAva nIce pAMgaryo hate. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo para pazcimanI saMskRtinI asara 225 jema jema bhAratamAM pazcimanI saMskRtinI asara vadhatI gaI tema tema bhAratane yuvAvarganI mAnyatAo' ane 'AkAMkSAomAM pheraphAra thavA lAgyA. te hiMdudharmathI vadhAre ne vadhAre vimukha banavA lAge. brahmasamAje ane prArthanA samAjanI pravRttiomAM temane khristI dharmanI asara vartAvA lAgI. Arya samAjanI. khaMDanAtmaka pravRttiothI temane saMtoSa na thaye. AvI sthitimAM meDama pleTaskI. ane lakeTe thiyosophikala sosoyaTInI sthApanA karI. A saMsthAne mukhya uddeza AdhyAtma ane vidyAnA abhyAsa dvArA sanAtana dharmanAM sara jevAM ke. vizvabaMdhutva, sarvadharma samabhAva, citanyane svIkAra vagere vikasAvavAne hato. zarUAtamAM A saMsthAnI pravRttine cagya vikAsa na thayA, paNa jyAre zrImatI enI besanTe tenuM netRtva svIkAryuM tyAre te saMsthA lokapriya banI. A saMsthAe bhAratamAM svadharma mATe mamatvanI lAgaNI pedA karI. bhAratIya prajAnuM jIvana unnata ane saMskArI bane e mATe pracArakArya zarU karyuM. A saMsthAonI sAthe sAthe svAmI vivekAnaMde paNa bhAratIya prajAmAM dhArmika cetanA lAvavAmAM mahattvano bhAga bhajavyuM. hiMdudharma uparanAM temaNe zikAgonI pariSadamAM ApelAM vyAkhyAnethI deza ane videzI prajAmAM hiMdudharma ane saMskRti vize vadhu jANavAnI tamannA jAgI. AnAthI hiMdudharmanI punarracanAnA kAryane vega maLe. svAmI rAmatIrthe paNuM vivekAnaMdanI mAphaka paradezomAM vyAkhyAne ApI hiMdu dharmanuM hArda samajAvavA sakriya prayane kya. svAmI vivekAnaMdanA guru rAmakRSNa paramahaMse azraddhALu ane navazikSita yuvakane IzvaranA astitvanI pratIti karAvI aneka yuvAnomAM hiMdudharma mATe zraddhA ane prema jagADayAM. Ama pazcimanI saMskRtine bhAratamAM vyApa vadhatAM dharmanA kSetro nedhapAtra pheraphAra thayA. navazikSita yuvAnomAM dhArmika matabhede tathA dharmanA kSetro cAlatAM pAkhaMDe dUra karavAnI mahattvAkAMkSA jAgrata thaI. samagra hiMdu samAja zuddha dharmathI vimukha hatA paNa pazcimanA paricaye tenAmAM mUrtipUjA, vividha saMpradAya, dhArmika mAnyatAo vagerene cakAsavAnI sAcI samaja AvI. pazcimanI saMskRtie bhAratIya prajAnA dharmane sudhAryo evuM nathI. eNe navazikSita vargamAM pitAnA rASTradharma ke jAtidharma vize azraddhA pragaTAvI. pitAne khe prabhAva phelAvI temanI rASTriya asmitA ghaTADI dIdhI, jyAre pazcimanI, prajAe Itara dharmene A pramAva jhIlI pitAnI dhArmika saMskRtine bhAgye ja uvekha ke visArI che." Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhAratIya dharmo pazcimanA keTalAka jijJAsuo tathA mumukSuo vivekAnaMda ke gAMdhIjI jevAnA prabhAvathI bhAratIya dharma ane darzane tarapha AkarSAyA. emAM bauddhadharma tathA vedAnta darzane mahattvane bhAga bhajavyo. have jainadharme paNa thoDIka zarUAta karI che. amerikAmAM te harakeI navA navA saMpradAyane anuyAyIo maLI rahe che. e rIte tyAM harekRSNa saMpradAya lokapriya thaye. mahezagIne dhyAnayoga ane AcArya rajanIzajIne premaga paNa lokapriya banyA che. ekatarapha pravAha te vikasita saMskRti taraphathI avikasita saMskRti tarapha ja vahe. bhAratIya saMskRtimAM sattva hoya to tene kaMI paNa prabhAva pazcima para paDe. zarUAtamAM lAdhava graMthithI bhAratIyane potAnI saMskRtine UtaratI gaNI pazcimanI saMskRtithI aMjAI jatA. dhIre dhIre rASTriya asmitA vikasatAM teoe pazcimanA vicArake para paNa kaMI prabhAva pADyo. temane have samajAvA lAgyuM che ke bhAratIya dharmomAM aneka sArAM tattva che. teo sahiSNutA sAthe -samabhAva ane baMdhubhAva paNa rAkhe che. judA judA dharmo ekabIjAnA samAgamamAM Ave ne ekabIjAne madadagAra thAya evI tenI mAnyatA che. pazcimanI saMskRtinI bhAratIya samAja upara jeTalI sArI asara thaI che tenA karatAM kharAba asara savizeSa thaI che. pazcimanI saMskRtie nArI pratiSThAnA bahAne bhAratIya prajAnI nItinAM dhoraNamAM zithilatA ANI. saMyukta kuTuMba prathA naSTa thatAM lagnomAM gotra, pravara, lohInI zuddhatA vagerene je Agraha rAkhavAmAM AvatA hate te dUra thatAM strI puruSanA pasaMdagInA khyAla badalAyA. tenA pariNAme samAjamAM lagna-vicchedanA prazno upasthita thavA lAgyA. samAjamAM dharma ane vyavahAra vacce mATe taphAvata paDyo. vyavahAramAM jene nIti tarIke ghaTAvavAmAM AvI te dharmanI dRSTie atIti kahevAI. AvI paristhiti sarjAtAM samAjamAM dAnadharma vagerenI bhAvanAmAM oTa AvI. dezamAM nIti ane sadAcAranAM dhoraNe maMda paDatAM vepAramAM anIti ane zithilatAe praveza karyo. bhAratIya prajAnI zAkhamAM mA ghaTADo thaze. sarakAra taraphane karabeja vadhatA prajAmAM kacerInuM pramANa vadhavA lAgyuM. sAmAnya mAnavInI AvakanuM pramANa ghaTatAM samAjamAM amIra ane garIba vargo vacce saMgharSa vadhavA lAgyo. vepArIonI sAhasika vRtti nAza pAmI. dezamAM Arthika asamAnatA vadhavA lAgI. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dha para pazcimanI saMskRtinI asara 225 Ama pazcimanI saMskRtie bhAratIya prajAnAM nIti, vicAra, keLavaNI, dharma, vyavahAra, sAhitya, vepAra vagere upara vyApaka pramANamAM asara karI. bhAratIya - jIvanadhoraNa badalAI gayuM. sAmAnya samIkSA . pUrvanI ke pazcimanI koI paNa saMskRti svayaMpUrNa te nathI ja. Aje te dareka mAnavI astavyasta, asahAya ane bhegA maLIne AgaLa vadhavAne mATe azakta dekhAya che. dareka ThekANe vADAbaMdhI che. vAdanuM varcasa che. dareka prajAnI Arthika ane sAmAjika samasyAo vikaTa che. prajAnA Arthika ane sAmAjika uddhArane prazna Aje dareka deza mATe prANaprazna che. A sarvemAMthI mukti meLavavA pUrva ane pazcimanI prajAe temanA bhavya ItihAsanA khoTA khyAlo choDI daIne ekabIjAnI najIka AvavuM joIe. pUrvanI AdhyAtmikatA ane pazcimanA. bhautikavAdane samanvaya thAya te samagra mAnavajAtane uddhAra thAya. e hetune khyAlamAM rAkhIne vivekAnaMda, dayAnaMda sarasvatI, gAMdhIjI jevAe mAnava kalyANanuM kArya AraMvyuM. gAMdhIjIe lokasevAnA kAryamAM prajAnA sAmAjika, rAjakIya, Arthika ane naitika uddhArane kendramAM rAkhyAM che. aspRzyatA ane jJAtinI ucca-nIcatAnI vibhAvanA ane pretabhejana jevAM aniSTanuM nivAraNa karavAmAM temanA AcAra tathA upadeze hiMdu samAja para prabaLa asara karI. lokasevAnI emanI A bhAvanAmAM prAcIna bhAratanI AdhyAtmikatA ane khristI dharmanI vizvapremanI vRtti najare paDe che. gAMdhIjIne temanI AMtarajJAtIya lagna ane prItibhojana vizenI mAnyatA Adhunika mANasane anukULa e na. mArga darzAve che. vivekAnaMde paramatatvanI zodha navA svarUpe karI. keI paNa saMpradAyanA. anuyAyIo temanI vicArasaraNa apanAvI zake evI prAcIna-arvAcIna paddhatie temaNe potAnA vicAre jagata samakSa mUkyA. temaNe saMnyAsIo mATe khristI mizanarIone lokasevAne Adarza apanAvyo. pariNAme pUrva ane pazcimanA sarva deze temanA tarapha AkarSAyA. pUrva ane pazcimane mAnava samAja ekabIjAnI nikaTa AvavA lAge. samAjane kuTuMba prema, nagarasevA ane dezasevAnA Adarzo badalAyA. vizvabaMdhutvanI bhAvanA dhIredhIre vikasavA lAgI. samagra mAnava samAja dharma, tatvaciMtana, vijJAna ane kalAsarjana dvArA AtmasAkSAtkAra karavA prerAye. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dharmo pUrva ane pazcimane samaMvaya vicArapUrvaka thAya te samagra mAnavajAtanuM kalyANa thAya. AthI ja vinebAjIe kahyuM che ke "AjanI duniyAne vartamAna vikaTa paristhitimAMthI rasto kADhavo haze te dharma ane vijJAnane samanvaya karyo vinA chUTake nathI. teoe sUtra ApyuM che ke vijJAna + dharma = sarvodaya ane vijJAna - dharma = sarvanAza." ApaNe ka mArga levA-sarvodayane ke sarvanAzane ApaNe vicAravAnuM che. 11. saMdarbha thaze AcArya, AnaMdazaMkara dhruva hiMdu vedadharma, vaDodarA. 1960 ThAkara, dhIrubhAI. e. maNilAlanA traNa lekha, gujarAta vidyAsamAM, amadAvAda. 1949 paTela, cI. na. gAMdhIjInI satyasAdhanA ane bIjA lekha, amadAvAda. 1978 pArekha, nagInadAsa. nA. pUrva ane pazcima, amadAvAda. 1945 pArekha, hIrAlAla. trI. gujarAtanuM rekhAdarzana, amadAvAda. 1976 zukala, caMdrazaMkara, prA. dharmonuM milana, muMbaI. 1947 Majumdar, R. C. British Paramountcy and Indian (Gen.Ed.) Renaissance, Bombay. 1965 Radhakrishnan; East and west in Religion, Sarvapalli London. 1949 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdasUci gujarAtI-aMgrejI 241924-- Inscription purAvazeSa-Ancient remain avatAra-Incarnation. prazasti-Eulogy. ekazRMga-Unicorn. pratimA-lcon ekezvaravAda-Monotheism 31131d-Ancient aitihAsika-Historical prAgaitihAsika-Prehistoric kiTale-Fort bhUmidAha-Burial khetI-Agriculture yuga-Age 314144Nich rAjadhAnI-capital l-Cave 91747-Shrine tatvajJAna-Philosophy Re4--Sculpture 119147-Copper-Plate saMpradAya-cult dastAveja-Document 2017.xs-Social 84541-Legend sAhityika-Literary dAnapatra-Grant sAMskRtika-cultural derAsara-Jain temple, sikko-coin devAlaya-Temple 2.41464-Architecture dhArmika-Religious fura-Condition nagara saMskRti-Urban culture Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age----yuga Agriculture--khetI Ancient-201 Ancient remains--purAvazeSa Architecture-29144 Burial~~bhUmidAha, daphana Capital--rAjadhAnI CaveCoin--sikko Conditions--sthiti Cult--soMpradAya Cultural--sAMskRtika Eulogy-la Fort--kille Grant-47 Historical--aitihAsika Icon--pratimA Incarnation-24912 English to Gujarati Inscriptions--abhilekha Jain temple--derAsara Legend- daMtakathA Literary~~sAhityika Monastery--vihAra (maTha) saMdhArAma Monotheism~ekezvaravAda Nich~gavAkSa Philosophy--tattvajJAna, darzana Prehistoric--prAgaitihAsika Religions--dhArmika Sacrament--sa skAra Sculpture--zilpa Shrine--zikhara Social--sAmAjika Temple-devAlaya UnicornekazuM ga Urban culture--nagara sa MskRti Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha paricaya bhAratIya saMskRti dharmapradhAna saMskRti hoI ghaNuM prAcInakALathI bhAratamAM dharmanuM mahattva svIkArAyuM che. dharma e samAjane prANa che. prastuta graMthamAM bhAratamAM pravartatA sarva dharmonA svarUpanI jhAMkhI karAvI tenA siddhAMta, saMpradAya, -tIrthadhAmo, devasthAne, zilpo, saMto vagerene khyAla ApI bhAratanI dhArmika sthitinuM citra rajU karavAno prayatna karela che. vizeSa abhyAsa mATe dareka prakaraNane aMte upayogI saMdarbhagraMthanI yAdI Apela che. TUMkamAM bhAratIya saMskRtinA abhyAsane anulakSIne taiyAra karela A graMtha bhAratanA vividha dharmo vize noMdhapAtra mAhitI pUrI pADe che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAmakanA abhiprAya bhAratIya prajAnA jIvanamAM dharma mahattavanuM sthAna dharAve che. e prAnA vividha varga je dharmo anusare che. temAMnA dhaNI bhAratamAM uddabhavelA che. hiMdu dharmanuM pUrvakAlIna svarUpa zrutimAM ane uttarakAlIna svarUpa smRtimAM nirUpAyu che. jaina dharma ane bauddha dharma paNa bhAratamAM ja utpanna thayA che. zIkha dharmane uddabhava paNa bhAratamAM thayela che. bhAratamAM keTalIka videzI prajue AvI vasI, teo dvArA ahIM islAma, jarathostI, yahUdI, khristI vagere videzI dharma paNa pracalita thayAM, A sarva bhAratIya dharmonA abhyAsa bhAratIya saMskRtinA adhyayananA eka agatyanA viSaya che. hai. AcAryo A pustakamAM baMne prakAranA bhAratIya dharmonA vizada paricaya Apyo che. emAM e dharmonA udbhava tathA vikAsa, enA siddhAMta, enA zAstraDha thA ItyAdinI mAhitI ApavAmAM AvI che. bhAratIya dharmonA viSyanA abhyAsa mATe A pustaka aneka rIte upayogI nIvaDe tema che. hariprasAda zAstrI parAmarzaka bhAratIya dharmo kiMmata rU. 20-20