________________ 12 : દેશનું વર્ણન. નીચલા ભાગમાં એક મોટા વેગવાળી નદીએ દેશપર અહિં તહીં ફરતી રહે છે, જુના માર્ગ તજે છે, અને નવા શોધી તેમાં વહે છે; એ નવા માર્ગો જાના ભાગથી વખતે પણ માઈલ દૂર હોય છે. આ નિરંતર ફરતા માર્ગમાં આવેલી ભૂમિને તથા ગામને એ નદીઓ ડુબાવી દે છે. કોઈ વાર પોતાની જમીનમાં થઈને પહોળી અને ઉંડી નદીનું વહેણ વહે છે તે બંગાળી જમીદાર નિરૂપાય થઈ જોયા કરે છે. એ નદી એ શાંત હોય છે, ત્યારે પણ જૂના જમીદારની જમીન તરફ દબાણ કરે છે, અને નવા જમીદારને માટે બીજી કાઢી આપે છે. પ્રત્યેક શરદુ ઋતુમાં આ બળવાન વહેણે તરે આવેલાં ખેતરોને અને ગામડાને તળેથી છેદી તોડી પડે છે. જમીન બનાવવાના ઊદ્યોગથી જ તેમના વહેવાના રસ્તા પૂરાઈ જાય છે; અને એ રીતે તેમના કાંઠા પર આવેલાં ઘણાં પ્રાચીન શહેરનાં ખંડેર હાલ પાણીથી આવે ઉંચાણમાં આવેલાં માલૂમ પડે છે. એ જ પ્રમાણે તેઓનાં મુખ આગળ આવેલાં બંદર બંધ થઈ ગયાં છે. નદીનાં વહેણુ તથા દઆિના પ્રવાહથી રેતી કે કચાવડે ત્યાં આગળ પુરાણ થઈટ નીકળ્યા છે. નદીઓથી બનેલા ઉત્તરના પ્રદેશના પાક અને દેખાવ - બંગાળાની નદી ના પ્રદેશોમાં વરસમાં બે અને કેટલાક પ્રતિામાં ત્રણ પાક થાય છે. ઘણાંક પરગણાંમાં તેના તિજ ખેતરમાં બાર મહિના માં બે પાક ઉતરે છે. વસંતઋતુમાં કઠોળ, તેલી બીઆ, તથા ઘણી જાતની લીલોતરીનો પાક થાય છે; સપ્ટેબર ( ભાદરવા ) માં ડગેરનો પહેલો પાર્ક અને નવેમ્બર ( કારતક) માં વરસને ડાંગેર તથા બીજ અનાજનો મોટો પાક થાય છે. એ છ પાક લણાઈ રહ્યાં પહેલાં તો વસંતની રોપણીને સારૂ જમીનને તૈયાર કરવાનો વખત થાય છે; મે મહિનાના તાપના દહાડાવિના એ દુનને નવરાશાનો વખત નથી. એ માસમાં તે વરસાદની રાહ આતુરતાથી જુએ છે. નદીઓને ઉપલાણે અાવેલા ઉત્તર તરફના વધારે કોરા મૂલકામાં કઠથી ઉપર ચડતાં રસાળ પ્રદેશ છે. ત્યાં માટીનાં વાવાળાં ગામડાં છે, અને શોભાયમાન વૃક્ષ છે. વસંતમાં આંબાવાડીએના મિરના વાસથી હવા બહેકી રહે છે, અને ઉનાળામાં તેની પુષ્કળ કેરીઓ ઉતરે છે. બાતાં
