Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 06
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
? ૨/૪
• नानालक्षणादृष्टान्तप्रदर्शनम् ॥
१९९१ तत्र गौण्या भेदद्वयस्योदाहरणे यथाक्रमं ‘गौर्वाहीकः', 'गौरयम्' इति । शुद्धायां तु प भेदद्वयस्योदाहरणे यथाक्रमम् ‘आयुर्घतम्', 'आयुरिदम्' इति ।
“विषयी = आरोप्यमाणो गवादिः, विषय आरोपस्य वाहीकादिश्च यत्र अनपहलुतभेदौ सामानाधिઅધ્યાસ થાય છે તે લક્ષણા (દા.ત. “જી: મય') સાધ્યવસાના લક્ષણા કહેવાય છે.”
(તત્ર.) ત્યાં ગૌણી લક્ષણાના “સારોપા' ભેદનું ઉદાહરણ “જી: વાદી' - આ પ્રમાણે જણાવેલ છે. તથા ગૌણી લક્ષણાના “સાધ્યવસાનિકા' ભેદનું ઉદાહરણ “જો મય' - આ પ્રમાણે દર્શાવેલ છે. તેમજ શુદ્ધ લક્ષણાના “સારોપા” ભેદનું ઉદાહરણ “માયુ વૃતમ્' - આ પ્રમાણે બતાવેલ છે. તથા શુદ્ધ લક્ષણાના “સાધ્યવસાનિકા' ભેદનું ઉદાહરણ “માયુ દ્રમ્ - આ પ્રમાણે બતાવેલ છે.
ગણી-શુદ્ધ સારોપા-સાધ્યવસાનિકા લક્ષણામાં તફાવત છે સ્પષ્ટતા :- (૧) ગૌણી લક્ષણામાં સાદડ્યુઅધિકરણત્વસંબંધથી અભેદભાન થાય છે. તથા સારોપા ગૌણી લક્ષણામાં સમાવિભક્તિવાળા પદ દ્વારા વિષય-વિષયીનો સ્વતંત્ર ઉલ્લેખ થવો જરૂરી છે. તેથી તેનું ઉદાહરણ થશે “ વાદી”. અહીં સમાનવિભક્તિવાળા “E” પદ અને “વાહી પદથી સ્વતંત્ર રીતે ઉપસ્થિત થયેલા “જે પદાર્થ અને “વાહી પદાર્થનું સાદૃશ્યઅધિકરણત્વસંબંધથી અભેદભાન થાય છે. તેથી અહીં સારોપા ગણી લક્ષણા મનાય છે.
(૨) સાધ્યવસાનિકા ગૌણી લક્ષણામાં વિષયનો = ઉદેશ્યનો શબ્દતઃ ઉલ્લેખ અભિપ્રેત નથી. આથી એ “જીઃ ય આ સ્થળે સાધ્યવસાનિકા ગૌણી લક્ષણા પ્રવર્તશે. અહીં વાહીકનો “વાહીક' શબ્દથી ઉલ્લેખ થવાના બદલે ‘યશબ્દથી ઉલ્લેખ થયેલ છે. 4) અસાધારણધર્મથી વાહી દેશીય માણસનું = આરોપવિષયનું પ્રતિપાદન અહીં થયેલ નથી. (ii) ફક્ત વિષયી = આરોપ્યમાણ ગાય (કે બળદ કે ઢોર) જ શબ્દતઃ જણાવવામાં આવેલ છે. તથા (ii) વિષય-વિષયીનો પરસ્પર તાદાભ્યઅધ્યાસ અહીં ભાસે છે. છે. તેથી અહીં “સાધ્યવસાનિકા લક્ષણા” નું લક્ષણ સંગત થાય છે. અહીં “ગોપદાર્થનિરૂપિત સાદશ્યઅધિકરણત્વસંબંધથી ગર્ભિત તાદાભ્ય ભાસતું હોવાથી ગૌણી લક્ષણાનું લક્ષણ પણ સંગત થાય છે.
(૩) સારોપા શુદ્ધલક્ષણાનું ઉદાહરણ છે “વાયુ વૃતમ્'. ઘી દીર્ધાયુપણાનું કારણ હોવાથી અહીં ઘીને જ આયુષ્ય તરીકે જણાવેલ છે. અહીં સાદડ્યુઅધિકરણતાથી ભિન્ન કારણતાસંબંધથી ઘી અને આયુષ્ય વચ્ચે અભેદપ્રતીતિ થાય છે. તેથી શુદ્ધ લક્ષણાનું લક્ષણ સંગત થાય છે. સામાનવિભક્તિવાળા પદથી વિષય અને વિષયીનો સ્વતંત્રપણે ઉલ્લેખ થયો છે. તેથી સારોપા લક્ષણાનું પણ લક્ષણ રહે છે.
(૪) સાધ્યવસાનિકા શુદ્ધલક્ષણાનું ઉદાહરણ “માયુ રૂ' છે. અહીં (i) વૃતત્વરૂપે ઘીનો ઉલ્લેખ થવાના બદલે “
ફત્ત્વ રૂપ સાધારણધર્મથી જ ઘીનો ઉલ્લેખ થયો છે. તથા (ii) વિષયીનો = આયુષ્યનો જ ફક્ત શબ્દતઃ નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે. તેમજ (ii) વિષય-વિષયી વચ્ચેનો તાદાભ્યઅધ્યાસ અહીં જણાય છે. તેથી સાધ્યવસાનિકા લક્ષણાનું લક્ષણ અહીં સંગત થાય છે.
* કાવ્યપ્રદીપકારમતની વિચારણા * (“વિષયી.) કાવ્યપ્રકાશ ઉપર ગોવિંદ કવિએ “કાવ્યપ્રદીપ' નામનું વિવરણ રચેલ છે. ત્યાં તેમણે ઉપરોક્ત વિષયની સ્પષ્ટતા કરતાં જણાવેલ છે કે “વિષયી એટલે આરોપ્રમાણ ગાય-બળદ વગેરે.
