Book Title: Nyayamanjari Part 5
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004627/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [ SASTHA-SAPTAMA-ASTAMA-NAVAMA AHNIKA I WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 115 GENERAL EDITOR H. C. Bhayani EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 J ucation natation Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI | SASTHA-SAPTAMA-ASTAMA-NAVAMA AHNIKA ] WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 115 GENERAL EDITOR H. C. Bhayani EDITED AND TRANSLATED BY NAGIN J. SHAH L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-9 maTAkara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FIRST EDITION April 1992 PRICE RUPEES 160 Di Aer 121 Printed by Pitamber J. Mist Tirhut printers 41, Meghnath Society Ranip Ahmedabad-382480 Published by Nitin J. Nanavati Administrative Trustee L. D. Institute of Indology Ahmedabad-380009 Rs 3 0 0 Published with the financial assistance of the Gujarat Sahitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayanta bhaTTaviracitA nyAyamaJjarI [ SaSTha- saptama - aSTama-navama Ahnika ] gurjara bhASAnuvAdasahitA bhAratIya na NE ma saMpAdaka - anuvAdaka nagIna jI. zAha prakAzaka : lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda - 9 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITOR'S POREWORD Like his two Kashmirian successors (in different fields), Ananandavardhana and Abhinavagupta, Jayanta Bhita was a man of massive intellect and remarkable creativity. His Nyayamanjari (9th Century) occupies an important place in literature of the Nyaya-Vaisesika tradition. Although formally it is a commentary on Gautama's Nyayasutras the Nyayamanjari, a major contribution to the Nyaya thought largely occupies itself with the two most important topics of Pramana and Prameya. The nature of philosophical debates during the classical period was such that irrespe. ctive of the tradition and the subject matter of his treatise, the writer would get deeply involved in many of the basic philosophical issues discussed over centuries. Jayanta Bhatta too with his extremely versatile education and vast erudition presents a powerful critique of all the rival positions relating to those issues and corroborates the Nyaya position. Inspite of his encyclopaedic command of the literature of his times, he is modest and tolerant (he shows respect for Dharmakirti)-he specifically, states that 'all serious faiths should be tolerated.' His style is lively and brilliance, sharpness and remarkable clarity of mind are prominent traits of his personality. Besides being a scholar of preemine. nce, he was also a creative writer as is evidenced by his satirical drama. the Agamadambara. Dr. N. J. Sbah undertook the onerous task of making available to Gujarati readers the Nyayamanjari (appropriately described as Jayanta Bhatta's great triumph) in authentic and lucid translation. The rich treasures of Indian classical learning in all its branches have to be made available in Modern Indian languages and consistent with this aim the L.D. Series has already published Gujarati translations of several impor, tant Sanskrit and Prakrit texts. In his introduction to the present volume, Dr. Shah has given a lucid short summary of the topics discussed in each of the Ahnikas of NM. and briefly pointed out their importance. His critical study of Jayanta Bhatta, to be published shortly, will be no doubt a valuable contribution to the study of that unique Nyaya philosopher. We are thankful to Dr. Shah and congratulate him for bringing his scholarly undertaking to a successful completion. - H. C. Bhayapi 1. K.L. Potter (ed.) Encyclopaedia of Iodian Philosophies-- Indian Meta. physics and Epistemology : The Tradition of Nyaya -Vaisesika (1977), p. 343 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kAzmIranA rAjA zaMkaravarmAnA rAjyakALamAM (Isa. 885 902) thaI gayelA kAzmIrI paMDita jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarI saMskRti darzanika sAhityanuM aNamola ratna che. eka bAju tenI ciMtanasamRddhi buddhiSaka ane vicArapreraka che, te bIjI bAju tenI kAvyamaya lI cittAkarSaka ane AhalAdaka che. bhAratIya darzananI mukhya zAkhAonA ciMtanane dhyAnamAM laI tenI saghaLI samasyAonuM taiyAyikanI dRSTie vizada vivaraNa prastuta karato he I te bhAratIya darzanazAstrane pratinidhirUpa prauDha graMtha banI gayo che. A pUrve ame gujarAtI anuvAda sahita pAMca Ahnika prakAzita karyA che-prathama traNa Ahnike traNa alaga alaga pustakamAM ane cothuM ane pAMcamuM Ahunika eka sAthe eka pustakamAM. prastuta pAMcamA pustakamAM chaThThA, sAtamA, AThamA ane navama ema cAra Ahunikane gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita karavAmAM Ave che. prathama AhnikamAM pramANanuM lakSaNa, pramANavibhAga, pramANunI saMkhyA, arthopatti ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. dvitIya AphrikAmAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramANenuM pratipAdana che. tRtIya AkanikamAM zabdapramANa, khyAtivAda, Izvara ane zabdanityanI vicAraNuM che. cothA AhanikamAM mImAMsAnA vedApauruSeyavAdanI AlocanA karI kavavAdanI sthApanA karavAmAM AvI che. athavavedanuM prAthamya rathApI tenA prAmANyanI sthApanA karavAmAM AvI che, jena-bauddha Adi anya AgamonA prAmANyanuM samarthana karavAmAM AvyuM che, veda upara karavAmAM AvatA aprAmANyanA AkSepano parihAra karavAmAM AvyuM che ane vedanuM prAmANya kAryAthamAM che ke siddhArthamAM ke bannemAM e praznanI carcA karavAmAM AvI che pAMcamAM ahanikamAM boddhonA apehavAdanuM khaMDana karI nyAyanA jAtivAdanI sthApanA karavAmAM AvI che, padane vAcya artha AkRti che, nati che ke vyakti che e praznanI vicAraNuM karavAmAM AvI che ane vAkathA ze che e prazna para aneka matonI AlecanA karI nyAyamatanI sthApanA karavAmAM AvI che. je cAra Ahanikone samAveza prastuta pustakamAM che temanAmAM carcavAmAM AvelI dArzanika samavAonI jhAMkhI nIce mujaba che. chaThThA AhUnikamAM pheTavAdanI vistRta samajutI ApI, tenuM khaMDana karI nyAyatanI sthApanA karavAmAM AvI che ahI' vargo athapratyAyaka kevI rIte bane che tenI vizada chaNAvaTa karavAmAM AvI che. tyAra pachI vAkayAthabodha kevI rIte thAya che e carcAmAM padArtho (= padenA artho) vAkathAthabuddhinA janaka che e mImAMsaka matanI AlocanA karI pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkaSArthamAM paryAvasAna pAme che e nyAyamatanI sthApana karavAmAM AvI che. naiyAyikane siddhAMta che ke padanI abhidhAzaktinI virati pachI paNa temanI tAtparyazakti te kArya kare che ja. uparAMta, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A carcAmAM vanI padabhAva ane vAkayabhAvane pAmavAnI prakriyA vizenA taiyAyika citakAnA matabhedane paNa rajU karavAmAM Avela che. vaLI, abhihitAnvayavAda ane anvitAbhidhAnavAdanI AlecanA karI banne vAdamAM rahelA deASAnu pradarzana karI nyAyamatanI sthApanA karavAmAM AvI che. nyAyamata kahe che--pade anvita (= sa MsRSTo atha nuM jJAna karAve che paNa anvita atha nuM abhidhAna karatA nathI. te jJAna pade pAtanI tAtparya zaktithI karAve che. eka khIjAnI apekSA na rAkhatAM padene prayAga thAya che ema mAnatAM chUTI lekha'DanI saLIenI kalpanA jevu khate ane 56 anvita atha nuM abhidhAna kare che ema mAnatAM khIjA padAne prayAga nirarthaka banI jAya paraMtu padma sAthe Ine eka kA" ( = vAthAya ) kare che ema manatAM eka paNa dveSa rahetA nathI, tethI A niSkaMTaka mAga svIkArave joI e. paTTAnI abhidhAtrI zakti denA arthAMmAM ja pavasita thAya che. ethI UlaTuM, padonI tApa zakti sauMsaga nuM' jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra kare che. tethI, ahIM ame anvitAbhidhAnane sahana karatA nathI, svIkAratA nathI, paraMtu anvitanA jJAnane te ame avazya svIkArIe chIe. A prakaraNa pachI A AkRtikamAM vyAkaraNanuM adhyayana niSprayeAjana che e putra pakSanI vistArathI rajUAta karI, vyAkaraNanuM adhyayana saprAjana che e siddhAntapakSanI sthApanA karavAmAM AvI che. A carcomAM zabdanA sAdhu-asAvibhAga sabhave che ke nahi. zabdAnu sAdhutva-asAdhRtva eTale zuM, zabdanA sAdhutva-asAdhutvanuM jJAna kevI rIte thAya che. vagere mahattvanA praznonI vicAraNA karavAmAM AvI che. sAtamA AnikamAM prameya'zabdane mekSalakSI atha ApI prathama prameya AtmAnuM vistArathI nirUpaNa karavAmAM Avyu che. ahI AtmA nathI e cAmatanI lIdhenuM khaMDana karI AtmAnA astitvanI sthApanA karavAmAM AvI che. A prasage bhUtacaitanyavAda, indriyacaitanyavAda ane manacaitanyavAdanI AleAcanA karavAmAM AvI che. tyAra pachI AtmA nitya nathI paraMtu kevaLa kSaNika vijJAna ja chee bauddhamatane vistArathI rajU karI tenu' oradAra khaMDana karavAmAM Avyu che. A prasaMge bauddhonA kSaNabhagavAdanuM vistRta khaMDana karavuM... prastuta hoI tema karavAmAM AvyuM che. che?, AtmA nitya che, vibhu che ane svataH jJAnasvabhAva nathI e nyAyamatanI sthApanA karI che. AThamA hanikamAM zarIraparIkSa', indriyaparIkSA, indriyAya parIkSA, buddhiparIkSA, manaparIkSA, pravRttiparIkSA, deSaparIkSA, pretyabhAvaparIkSA, laparIkSA ane duHkhaparIkSA karavAmAM AvI che. ahIM buddhi parIkSAnI aMtargata buddhiviSayaka sAMkhyamatanuM khaMDana karI sAMkhyanA satkArya vAdanI dhAradAra AlAcanA karavAmAM AvI che navamA AnikamAM meAkSanA svarUpane, meAkSanA upAyAnA, mekSanA sAkSAt kAraNanA ane saMcita karmothI mukti kevI rIte thAya che tene laMbANuthI vicAra karavAmAM Avye che. saMcita karmothI mukti kevI rIte thAya che e prazna bAbate vividha cAra matAne vicAra karyo che. eka mata anusAra sa Mcita karyAM phaLa ApI nAza pAme che. khIjA mata anusAra saraMcita kamek phaLa ApyA vinA tattvajJAnathI nAza pAme che. trIjA mata anusAra sa`cita karmonA bhAgathI ja nAza thAya che. Ane mImAMsakAnA mata kyo che ceAthA mata anusAra sacita karmAMnA nahi paNa temanI lajananazaktinA ja nAza thAya che. A ja nyAyamata che ema jaNAvAyuM che, nyAyamate tattvajJAna ja meAkSanuM sAkSAt kAraNa che ema kahevAmAM AvyuM. DhAi virAdhIe prazna UbheA karyAM kai A tattvajJAnane viSaya zA che ? Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyike uttara ApyA ke AtmajJAna ja mokSanuM sAkSAt kAraNa che ema ame vAraMvAra jaNAvyuM he A prazna nirarthaka che. paraMtu virodhI potAnA praznane vaLagI rahe che ane jaNAve che. "nA, matabheda hovAthI A prazna karyo che, vAdIo A bAbatamAM judA judA mate Ape che. eka mata e che-jIvAtmA ane paramAtmAno bheda avighAe Ubho karyo che, paramAtmAnuM tatvajJAna thavAthI avidyA dUra thatAM mokSa thAya che ema bAvAdIo kahe che. zabdAdvaitane nizcaya thavAthI mokSa thAya che ema vaiyAkaraNa kahe che. vijJAnAtanuM darzana thavAthI mokSa thAya che ema bauddha bhikSuo kahe che. prakRti ane puruSanA vivekanuM (= bhedanuM) jJAna thavAthI mokSa thAya che ema paramarSi kapilanA anuyAyIo kahe che. IzvarapraNidhAnathI mokSa thAya che ema pAtaMjale kahe che. to Ama kayA tattvajJAna mATe mumukSuo IchA kare e tamAre jaNAvavuM joIe."virodhInA uttaramAM ahIM jayaMta brahmAtavAda, zabdAdvaitavAda, vijJAnAdvaitavAda ane zUnyavAdane pUrvapakSarUpe savistara rajU karI temanuM khaMDana kare che. tethI A bhAga dArzanika draSTie atyaMta mahattvanuM banI gayuM che. gujarAtI anuvAdamAM mULa graMthane artha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM satata dhyAna rAkhyuM che. bhAratIya tattvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIone A anuvAda upayogI banI raheze evI mane AzA che. nagIna jI. zAha 23, vAlakezvara sosAyaTI AMbAvADI amadAvAda-380015 21 mArca 1992 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanideza 1-142 1-18 chaThuM AliMka soTavAdapratipAdana pada e zuM che ? vAkya e zuM che? TavAda yAyikane pratikuLa che varSo artha pratyAyaka nathI pUvapUrvavarNajanita saMskAravALe aMtya varNa arthapratyAyaka nathI vyutpattivaze zabda athapratyAyaka banatuM nathI. vyutpattivaze paNa varSo arthapratyAyaka nathI pheTavAda sphoTa varSAbhivyaMgya che sphoTAbhivyakti pakSa vani (vAya) skoTabhivyaMjaka che varNanuM pratyakSa pAdhika che, phoTanuM vAstavika che. vAkya ane vAgyAtha bane niravayava che. vAkartha paNa akhaMDa ane vAkathAtha paNa akhaMDa niraMza vAkayanA aMzenI kalpanA karavAnuM prayojana pade paNa apAramArthika che aya zabdabrahma ja paramatattva che vAgaividhya sphoTavAdo pasaMhAra phoTavAdakhaMDana ane nyAyamata pratipAdana kamabhAvI vaNe sAthe maLI vAcaka bane che kamabhAvIo sAthe maLI eka kArya karI zake temAM samarthana va kramathI arthabodha karAve che tenuM samarthana damabhAvI vargonuM saMkalanajJAna saMbhave che saMkalanAjJAna arthajJAnanuM kAraNa che saMskAra arthabodhano janaka che saMskAra AtmAno guNa ane arthabodhano janaka saMskArathI saMskArotpatti phoTavAdamAM kalpanAgaurava A varSathI ja niraza skoTanI pUrNa abhivyakti mAnavI paDe 8 18-48 = je 2 je + je 9 je + ja 2 je ja 6 ja Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 0 cha O cha - ke che na . ja . " che de 12 sphoTa vanityaMgya che e pakSanuM khaMDana kamayukta vaNe arthapratyAyaka varNonI vAcaktAnuM sphoTavAdIe kareluM khaMDana 31-32 varNonI vicikatAnuM samarthana phoTanI zabdarUpatA pramANasiddha nathI zabdanuM lakSaNa hoTa zrotramrAhya nathI zuM zabdasvasAmAnya ja sphoTa che ? pada ke vAya e akhaMDa avayavI nathI zabda ane arthano abheda nathI vAkaca sAvayava che kevaLa pada paNa prayogAtuM che. varSe paNa sAvayava ho e Apattino parihAra varNAnugamamAtra athanagamano hetu nathI azvakarNa vagere padonA avayavo sarvathA nirarthaka nathI padonuM asatyatva ghaTatuM nathI asat upAyathI sadArthanuM jJAna ghaTatuM nathI vAphanA naividhyanuM tAtparya vAkyAbAdhavicAra 48-88 vAkaSArthanuM jJAna padArtho dvArA e bhAda mata varSo vAkaLyAthabodhajanaka nathI e mImAMsaka mata vargonI anupasthitimAM paNa vAkathArtha jJAna thAya che padArtho vAkyAthabuddhinA janaka che e mImAMsaka mata padasamUharUpa vAkaya ja vAkayArthabodhana janaka e mata varSo ja pahelA padArthanuM ane pachI vALyAnuM jJAna karAve che e taiyAyika mata pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkayAthamAM paryavasAna pAme che e naiyAyika mata panI abhidhAzaktinI virati pachI paNa temanI tAtparyazakti te kArya kare che e taiyAyika mata zveta ava doDe che' e jJAna anumAna pramANuthI thAya che vaNenI padabhAva ane vAkayabhAvane pAmavAnI prakriyA AcAryamate AcAryamatamAM doSapradarzana vargonI padabhAva ane vAkayabhAvane pAmavAnI prakriyA vyAkhyAtAone mate vyAkhyAtAonA matamAM doSapradarzana vAkyAthajJAnopattinI prakriyA bAbate zaMkarasvAmIne mata zaMkarasvAmInA matamAM doSapradarzana 62-64 vAkaSAthadhane kama para - 53 54 55 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ba zAbdabodha smRtimUlaka chatAM pramANa smaraNurUDha padasamUha vAkaya ane padAtha samUha vAkyA* padArthonA anvayanuM saMsarganuM) jJAna kevI rIte thAya che ? abhihitAnvayavAdanuM varNana . anvitAbhidhAnamAM aneka vastuo ghaTatI nathI avitAbhidhAnavAdI dvArA abhihitAnvayavAdanuM khaMDana avitAbhidhAnamAM anya pado vyartha nathI avitAbhidhAnavAdIne mate ananvita pade pitAnuM kArya (padArtha pratipAdana) karatA nathI 3 anvitAbhidhAnavAdamAM vAkaSArtha siddha thAya tyAM sudhI pade vyApAra kare che 74 anvitAbhidhAnamAM anya padenI sanidhinuM sArthakace avinAbhidhAnavAdamAM AkAMkSA ane tenuM kArya AMgaLInA Terave..' jevAM vAkyonI bAbatamAM paNa anvitAbhidhAna ghaTe che AMgaLInA Terave.." jevAM vAkamAM paNa zAda anvaya che ja. 'AMgaLInA Terave..." jevAM vAkayamAM paNa anvitAbhidhAna che ja anvitAbhidhAnavAda khaMDanAraMbha anvitAbhidhAnanA de anvitAbhidhAna ane abhihitAvaya bane arucikara anvIyamAnAbhidhAna-abhidhIyamAnanvayavAda sAmAnyane anulakSI anvitAbhidhAna ane vizeSane anulakSI abhihitAnvaya naiyAyika mata 85-88 - vyAkaraNanuM adhyayana niSpojana che e pUrva pakSa 88-123 vedavAkyonA arthanuM jJAna asaMbhava che e pUrvapakSa vedavAkyonA arthane jANavAmAM sahAyaka leka dvArA dArthamAM vyutpatti ghaTatI nathI e pUrvapakSa vyAkaraNanI sahAyathI vedArthanuM avadhAraNuM asaMbhava e pUvapakSa vyAkaraNa vedAne nirNaya karavAmAM sahAyabhUta nathI e pUrvapakSa sAdhu-asAdhu zabdavibhAga saMbhavato nathI e pUrvapakSa sAdhutva eTale zuM ? zabdonuM sAdhu-asAdhumAM vagIkaraNa karavA mATenA nimittane abhAva upalakSaNane AdhAre paNa zabdAnu' sAdhu-asAdhumAM vagIkaraNa asaMbhava sAdhubhASaNaniyamatha* che ? ane te saMbhave che ? asAdhu zabdanA prayogano pratidha e parisaMkhyAnuM phaLa nathI sAdhu-asAdhu zabdanA prayoganA phaLanA vidhAne arthavAda che 101 vyAkaraNanI vedAMgatA bAbata zaMkA 102 vyAkaraNanuM ziSTamAgamUlatva paNa ghaTatuM nathI VV 4 A R * che. * 2 V : 7 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa niSNajana che vyAkaraNa vedanuM upakAraka nathI ane tethI vedanuM aMga nathI 105 rakSA, UTha, vagere vyAkaraNanAM prayojana nathI Agama, laghu, asaMdeha vyAkaraNanAM prajane nathI 107 rASnasaMskAra paNa vyAkaraNanuM prayojana nathI 108 zabdane saMskAra karavo joIe' evuM vidhivAkya upalabdha nathI 109 kazAka dvArA paNa vyAkaraNa zakhasaMskAra karavA samartha nathI 110 anitraye apazabdanA prayege karelA che. 111 sAdhu zabdamAM ja prApta ane asAdhu zabdamAM avazyapaNe aprApya evuM lakSaNa che ja nahi 112 dhAtunu svarUpa anirNata che 113 kriyAvAcaka paNa dhAtunuM lakSaNa nathI 114 kAraka bAbatanuM anuzAsana paNa Take evuM nathI 115 saMpradAnakArakanuM svarUpa nizcita karavu kaThina 116 adhikaraNakArakanuM svarUpa paNa nakkI karavuM muzkela 117 kama'kArakanuM varUpa paNa anavathita 118 katRkArakanuM svarU5 5Na anavasthita kRtataddhita-samAsa aMgenuM anuzAsana paNa anavasthita 120-121 prAtipadika saMjJAne viSaya anizcita 122 vyAkaraNuMdhyayana nirarthaka 123 vyAkaraNanuM adhyayana saprayojana che e siddhAtapakSanuM samarthana 124-12 vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe e pakSanI sthApanA 124 veda anAdi che 125 apabhraMza zabda sAdhu zabda tuya nathI 126 apabhraMza zabda anAdi nathI 127 apabhraMza zabdo puruSAparAdhajanya 128 apabhraMza zabdamAM naisagika zakti nathI 129 sAdhu ane asAdhu zabdone jANavAne upAya 130 zabdana' sAdhava ane asAratva pratyakSagamya 131 vaiyAkaranA upadezanI sahAya pAmelI zrotrendriyathI sAdhutva asAdhava grAhya 132 zabdanA sAdhutva asAdhutvanu jJAna zAstra pramANathI 5NuM thAya che. 133 zabdanu sAdhutvasvarU5 mUlazAstra viSaya nathI 134 asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che 135-136 pANinie vyAkaraNanuM prayojana na kahevAnuM kAraNa 137 vyAkaraNa zibdaprayogamUlaka nathI 138 anyaSaparidvAra 139 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe vyAkaraNa dhyayananI prazaMsA vyAkaraNa uparanA de dUra karavAthI vedanA prAmANyanI rakSA sAtamuM AhUnika prameya saMkhyA ane prameya' zabdano artha prameyanideza prameyanA bAra ja prakAra kema ? prameyarane arthe mokSanA aMgabhUta prameya AtmAdinuM prameyapaNuM AbhaparIkSA AtmA nathI e cAvaka mata AtmA ahapratyayagamya che e mata jJAna ApratyayamAM prakAze che, AtmA nahi e bauddhamatakhaMDana Ama grAhya paNa che ane grAhaka paNa che e aMge vivAda jJAtRtA te ja grAhya ane grAhaka e uekamata aha pratyayanuM grAhya zarIra che e mata AtmA svataH prakAze che e prabhAkara mata prAbhAkaramatakhaMDana prabhAkarane tripuTI pratyakSane siddhAnta ane tenuM khaMDana Atma svataH jJAnasvabhAva nathI e taiyAyikamata AtmA pratyakSa che ke nahi e bAbate vivAda AmAM pratyakSa che e matanI sthApanA AmAnumAnaprakAra icchA, Sa vagere AtmasAdhaka yiMge kevI rIte che tenI samajUtI AtmAnuM anumAna karyuM che AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana zarIrano pratikSaNa bheda ane pAkaprakriyA naivAhikone piTharapAkavAda zarIra ane tenI avasthAo vacce bheda che ke ame bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana Indriya pakSanirAsa manacaitanyapakSanirAsa AtmAne siddha karanAra bIjA hetuo Atmasiddhi 140 141 142 143-24 143-146 143 144 145 146 147-44 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159-160 165 162 16-161 167-168 169 170 171-172 173 174 175 176 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 192 nitya AtmAnI AvazyaktA 177 nitya AtmA nathI, kevaLa kSaNika vijJAna ja che e bauddha mata 178 pratItyasamutpanna kSaNika vijJAnanI sattatithI bauddho aneka doSa dUra kare che 178-180 kSaNiktA puravAra karatuM anumAna 181 kSaNikatA sAthe sattavanI vyAptinuM grahaNa kayAM ane kevI rIte thAya che ? 182-183 nitya padArtha kramathI athaMkriyAkArI nathI 184-185 nitya padArtha yugapata paNa artha kriyAkArI nathI kSaNikatAnI sarva sAthenI vyAptinuM anya rIte grahaNa 187 kArakatvarUpa kSaNavatI ja che 188 vastune nAza nihetuka che 189 pratyabhijJAna kSaNabhAgasAdhaka anumAnanuM bAdhaka nathI 190 anumAnanuM prAmANya vyAptinA mahimAthI ja che 191 pratyabhijJAnA svarUpanI vicAraNuM pratyabhijJAna viSaya kevo che ? 193 keTalAka bauddho kSaNikatAne pratyakSagamya mAne che 194 bauddha mate kAla vitata kAla pratyabhijJAne viSaya nathI dhArAvAhitAna sthaya sAdhaka nathI vinAza nirdetuka che 198 vinAza mugara AdinuM karyuM nathI kSaNabhaMgavAdanA khaMDanano prAraMbha 200 kSaNika vastu athakriyAsamartha nathI 201 eka kAraNamAMthI eka kArya, bahu kAraNamAMthI eka kArya vagere vikalpanI vicAraNA 202 aneka kAraNomAMthI eka kAryanA pakSanuM khaMDana 203 aneka kAraNathI aneka kAryonA pakSanuM khaMDana 204 upAdAnAkAraNu-sahakArika raNa kSaNabhaMgavAdamAM dhaTatAM nathI 205-207 kSaNabhaMgavAdamAM kAryakAraNabhAva ja durghaTa kSaNikatvanI siddhimAM "sattva hetu viruddha che 29 avikala sAmagrInuM ja kAryotpattimAM avikala sAma 210 nAza paNa nAzaka sAmagrIne adhInA 211 avayavavibhAga ke AzrayanAza vinAzanuM kAraNa pratyabhijJA kharekhara eka jJAna che 213 saMsakAra sahita Indriya pratyabhijJA rUpa pratyakSanuM kAraNa 214 artha to atIta ane anAgata bane kALamAM anusmRta eka che 215 bhUtakALathI vizeSita artha Indriyajanya jJAna viSaya kevI rIte 26-27 pratyAbhinAnuM aprAmANya nathI 218 199 0 0 208 . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA pratyabhijJA mAnasa pratyakSa che svahetubalavattAne kAraNe ja pratyabhijJApratyakSa pramANa vastunI sthiratAnI siddhi dhArAvAhI pratyakSane viSaya sthAyI che. nA vartamAnakAlIna hovA chatAM atIta ane anAgatane grahaNa kare che nAza hetujanya hovAthI vastu sthAyI che kSa bhagavAdamAM sattAna dvArA 5NuM vyavahAra ghaTatA nathI vastunI kSaNikatA pratyakSathI ke anumAnathI puravAra thatI nathI kSaNabhaMgavAdamAM parapheka Adi ghaTatAM nathI AtmAne nitya mAnavAthI kukarmaphaLabhoga ghaTe che AtmA vize cAvaka mata AtmA avinAzI che e naiyAyika mata AtmA vyApaka che ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? AtmA zarIramAM raheto nathI ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? vyApaka AtmAnuM katRtva kevI rIte ghaTe ? pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmanityatvanI siddhi jagavizvanuM kAraNa karmavaiciya kamaciyano khulAso AtmanityavAdine upasaMhAra AThamuM AhUnika 1. zarIraparIkSA zarIralakSaNa zarIra Indriyono Azraya kevI rIte ? zarIra ane Azraya kyA arthamAM ? ApaNAM zarIre pRthvIbhUtanAM banelAM che ke aneka bhUtonAM ? mAnava zarIre pArthiva che mAnava zarIre pArthiva che e nyAyamatane vedanuM samarthana 2. Indriya parIkSA cakSa vagere indriyenAM vizeSalakSa I-ne heya tarIke bhAvavI joie Idriya bhautika che e nyAyamata indriyone bhotika mAnatAM temanuM prAyakArIta kevI rIte ghaTaze ? galaka ja cakSurindriya che e pUrvapakSa ane tenuM khaMDana IdrinI prayakAritA tejanA prasAranA kAraNe cakSunI prAkAritA 219 22 0 221-222 223 224 225 226 227 228-20 231 232 233 234 235 236 237-239 - 240 241-243 244 25-3rara 245251 245-246 247 248 249 250 251 25-268 252 25 254 255 256 257 258 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ra ka cakSurindriya aprAkArI nathI badhI indriya prAyakArI che Indriyo AlaMkArika che e sAMkhya mata ghaTate nathI indriyone bhautika mAnatAM viSayamaryAdeSa nathI Avato IndriyenuM bhautikatva puravAra karavuM anumAna 263 ekamAtra gindriya ja che e pakSa ane tenuM khaMDana 264 be zretra ane be cakSu eka eka indriya ja kema ? be be kema nahi ? 265 pAMca jJAnendriyo uparAMta pAMca karmendriyo che e sAMkhya pakSa pAMca karmendriyonI mAnyatAnuM khaMDana antaHkaraNanI trividhatAnI sAMkhya mAnyatAnuM khaMDana 28 3. inidrayAthaparIkSA 269-274 IndriyAthanuM lakSaNa 25 rUpa Adi guNe pradhAnapaNe rAganuM kAraNuM che 270-271 bhUtomAM eka eka guNa ja che e pakSanuM khaMDana 272 badhAM bhUtemAM badhA guNe nathI. 273 Indriyo amuka niyata viSayanI ja grAhaka kema ? 274 4. buddhiparIkSA tathA tadatagata satkAryavAdaparIkSA 274-298 buddhinuM lakSaNa 274-275 sAMkhya mate buddhi prakRtinA astitvane puravAra karanAra pramANa 277 paMgu-aMdhanA saMyoga je prakRti-puruSane saMga 278 sAMkhyamAnya pacIsa tattva 279 prakRti AtmAne bhoga ane apavaga kevI rIte sAdhI Ape che ? 280 bandha ane mokSa prakRtinA ja che acetana prakRti puruSa mATe pravRtti kevI rIte karI zake ? sAMkhya mate buddhi, jJAna ane upalabdhino bheda buddhithI adhyavasita arthane puruSa dekhe che e sAMkhya matanuM khaMDana 284 sAMkhyamAnya buddhitattavanI AvazyaktA nathI sAMkhya matamAM puruSane mokSa asaMbhava banI jAya 286 sAMkhyonI sRSTi ghaTatI nathI 287 sAMkhyoe karelI kAryavAdanI sthApanA 288 patti pUrve kArya asata che ke sata-asat che e be pakSanuM sAMkRta khaMDana 289 utpatti pUrve kArya sata che paNa anabhivyakta che e sAMkhya mata ane tenuM khaMDana rahe abhivyakti e zuM che ? 291 asatkAryavAda upara karavAmAM AvelA AkSepono parihAra 276 A A A 285 ra92 * Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 299 zaktiniyamathI upAdAnaniyama ghaTatA nathI zaktiviSayaka vicAra 294 upAdAnaniyama asatkAryavAdamAM ghaTe che, satkAryavAdamAM ghaTato nathI 295 upatti pUrve kArya asat che paNa buddhisiddha che e nyAyamata buddhi AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che 297 nyAyamate buddhi svarUpa 298 5, manaparIkSA 298-30 mananuM svarUpa ane mananA astitvamAM pramANa jJAnano yugapat utpatti na thavAnuM kAraNa jJAnotpatti mananI apekSA rAkhe che e nyAyamane mananuM svarUpa 301 mAnasa jJAna 302 6. pravRtti parIkSA 303-305 pravRtti eTale zuM ? pravRttinA prakAra 3 04 pravRttijanya karmo saMskAra sukha-duHkharU5 phaLa Ape che 305 7 doSaparIkSA 305-309 deSalakSaNavicAra deza ane mohana prakAre doSanuM zamana kevI rIte thAya ? 308 8. pratyabhAvaparIkSA 309-16 pratyabhAva eTale ? nitya AtmAmAM janma-maraNa dhaTAvavAnI rIta 310 zarIra vagerenAM mULa kAraNa paramANuonI siddhi 311 paramANuonI Arabhaka gatine preraka Izvara 312 paramANuo ThayaNuka Adi krame ja kArya utpanna kare che 310 kAraNa eka kAryone upana karI pachI bIjA kAyane utpanna kare che ane virodha 314 zarIraviSayaka matAntaro 9. phalaparIkSA 316-319 dvividha phaLa 317 kamaLavicAra 318 10. du:khaparIkSA 31-322 duHkhalakSaNa sArika sukha paNa duHkha ja che 320 duHkha kevI rIte mokSaprAptimAM upayogI dehathI mAMDI duHkha sudhInAM badhAM prameyo heya 322 11 19 21 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamuM` Ahnika mAkSavicAra meAkSa (apava) zuM che? AtmAnA nava vizeSa guNuMAnA Ayantika nAza meAkSa che e nyAyamata mekSamAM nitya sukhanu sa Mvedana che e vedAntamata 20 saMsAramAM anubhavAtA sukhane pratikAra karavA na ghaTe e nyAyamata AtmAnI jAgrata Adi cAra dazAe vize taiyAyika sAMkhya, bauddha ane jainanI meAkSanI mAnyatAe ane temanuM khaMDana mAkSanA upAyAnA vicAra mAkSamAM sukhanuM saMvedana nathI e nyAyamata mekSamAM nitya sukhanuM sa Mvedana che enA samathanamAM Apela AgamapramANunuM khaMDana mekSamAM nitya sukha svaprakAza che e vedAntamata ane tenu kha'Dana meAkSane nityasukhasvabhAva mAnatAM mekSa asaMbhava banI jAya A darahita meAkSane mATe buddhimAnA prayatna kare che meAkSa kevI rIte prApta thAya ? saMsAranA mULarUpa mithyAjJAnanA nAzathI mekSaprApti meAkSa asabhava che e zakA RNAnubaMdhane kAraNe meAkSa asabhava che. mekSa che ema kahevuM zrutiviruddha che kalezeAnA anubaMdhane kAraNe mekSa asa Mbhava che pravRttinA anubaMdhane kAraNe paNa mekSa asaMbhava che meAkSaprApti azakaya che e matanA nirAsa ceAthe Azrama saMbhave che ceAthe| Azrama saMbhavatA hAI mekSaprAptinA upAyonA abhyAsa saMbhave che nAza thaI zake che pratipakSabhAvanA vaDe kaleze viSayadeSada nathI rAga zame che viSayadoSadaza nanuM udAharaNu bhAgathI rAga zamatA nathI, vadhe che lezazUnya AtmAnA anubhava saune che sacitakarmAMthI mukti kevI rIte thAya che? saMcita karmI phaLa ApI nAza pAme che sacita kameryAM phaLa ApyA vinA tattvajJAnathI nAza pAme che sacita karmoneA nAza thatA ja nathI paNa temanI phalajananazaktine ja nAza saMcita karmanA nAza na thatA hoya te meAkSamAM dharmAMdha nA uccheda kahyo sacita karmIne nAza bhAgathI ja thAya che e mImAMsaka mata 323-414 322333 323 324 325 32 327 328 32 330 331 332 333 334 347 334 335 tenu 33 33} 3319 33. 33. 350 341 342 343 344 345 346 347 348-355 348 348-349 thAya che 349 zu? 350 351 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nityakarma ane kAmyakamano bheda 35ra-053 saMcita karmo bhogathI nAza pAme che e mImAMsaka matamAM mokSa durlabha saMcita karmone nahi paNa temanI phalajananazaktine ja nAza thAya che e nyAyamata uparanA AkSepone parihAra 354-55 mokSanuM sAkSAta kAraNa zuM? karma ke jJAna ke bane ? 355-56 tattvajJAnavicAra kyA viSayanuM tattvajJAna mekSanuM kAraNa? paramAtmAnuM? zabdAdvaitanuM? vijJAnadaitanuM? prakRti-puruSanA bhedanuM ? 57 AtmajJAna ja mokSanuM kAraNa e nyAyamata 358 AtmajJAnanuM mokSakAraNapaNuM vidhisiddha 59 AtmajJAnavidhinuM svarUpa * vijJAnAta, sattAEta, zabdAta vagere atanuM jJAna mithyAjJAna che 361 bahAdvaitavAda ane tenA nirAsa 261-27ra atanuM nahi paNa tenuM jJAna mithyA jJAna che e vedAntamata advaitane zrutinuM samarthana pratyakSa vidhAyaka ja che, niSedhaka nathI eTale amedavAcI Agamane virodha pratyakSa karatuM nathI e vedAntamata 362 brahma eka ja hoya te vicitra jagatanuM jJAna zAnA kAraNe thAya che? avidyAne kAraNe vicitra jagatanuM jJAna thAya che e vedAntamatA avidyA zuM che ? 362 avidyA kare che ? 363 avidyA jIvAtmAone che e vedAntamata 363 jIvAtmAe brahmathI bhinna che ke abhinna ? avidyA anAdi hoya to teno ucheda kevI rIte thAya ? 64 avidyA ja avidyAno ucheda kare che e vedAntamata avighA svarUpathI asatya hAya to satyakAya kevI rIte kare ? cho nityazuddha brahmathI abhinna hoI chomAM avidyA kevI rIte avakAza pAme? 365 cha brahmathI abhinna hatAM jIvo paraspara abhinna banI jAya pratyakSa Adi badhAM pramANeno pAye bheda che e nyAyamata 366 jema bheda parapekSa che tema abheda paNa parApekSa che. bhedapratIti parApekSa che e vedAntamatane yAyikane uttara 367 pratyakSa vidhAyaka ane niSedhaka bane che e nyAyamata 367 pratyakSa bheda ane abheda banene grahe che e nyAyamata zabda ane anumAnane viSaya bheda ja che 368 abhedaprativAdaka AgamavAko athavAdarUpa che 362 364 065 A - - A . Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ata vedAnta kapelI avidyAnuM khaMDana avidyA ja avidyAne upAya che e vedAntamatane nirAsa 371-37ra zabdAdvaitavAda ane tene nirAsa 373-385 khAtavAdanI sthApanA 373-375 zabdAdvaitavAdanuM vAyakRta khaMDana 376-377 zabda ane arthane abheda saMbhavato nathI 378 zabda upara ane adhyAsa zakya nathI zabdAdvaitamAM sAmAnAdhikaraNya asaMbhava 380 zakha upara arthane adhyAsa saMbhava nathI 381 'viva"nA cAre atha' zabdavivartAvAdamAM ghaTatA nathI 381-783 brahmadaividhyanirAsa 383 ekAtmavAda tarkasaMgata nathI 384 vijJAnAdvaitavAda ane tenuM khaMDana 385-422 vinAnAdvaitavAdasthApanAraMbha 386 jJAnAkAra ane arthakAra bemAMthI ekane ja svIkAra karavAno hoya te jJAnAkArane ja thAya 587 atha prahaNavADIe 5Na athagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa svIkAravuM joIe 388 jJAna sAkAra ja grahIta thAya che ane te AkAra jJAnane ja che 389 jJAnagata AkAccI pratikarmavyavasthA dhaTI zake che. jJAnAkAra ane arthAkAra bene pratibhAsa mAnatAM aneka deze Ave 291 arthakAra vine jJAnAkAra ghaTI zake 392 arthAkAra mithyA che, karipata che. anAdi avivAne lIdhe eka jhAne ja grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALuM jaNAya che 384 vijJAnadaitakhaMDanAraMbha 395 prAdyane pratibhAsa thAya che tyAre jJAnane pratibhAsa thato nathI e nyAyamata 396 agrahIta jJAna ja arthanuM darzana kare che e nyAyamata 397 jJAnanuM svaprakAzatva saMbhavatuM nathI e nyAyamata 398 jJAna, zabda ane dIpa svaprakAza che e matanuM khaMDana 399 jJAna mAnasapratyakSagrAhya che, nityaparokSa nathI e nyAyamata 400 arthAkAra mAnavAmAM Ave che te jJAnane ja AkAra che evijJAnavAdInA matanuM khaMDana 401 nIlakamakAraka ja nIlajJAnane utpanna kare che e nyAyamata 402 anvaya-vyatireka dvArA artha jJAnane janaka puravAra thAya che 403 sapasaMbhaniyamathI abheda puravAra na thaI zake 404 asakhyAtinuM khaMDana 435-406 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAtinuM khaMDana 47-408 pramANathI jJAta hoya te eka arthamAM paraspara viruddha AkArone svIkAra karavo joIe 40 mAtra vAsanAbheda dvArA ja jJAnano bheda samajAvI na zakAya 410 vAsanA e te arthanubhave pADele saMskAra che 411 kSaNabhaMgavAdamAM te vAsanAne Azraya ja ghaTato nathI 412 AlayavijJAna zuM che? 413 vijJAnavAdIe kareluM avayavInuM khaMDana 414-415 vijJAnavAdIe kareluM paramANuonuM khaMDana 16 naiyAyikae karelI avayavInI sthApanA 417-18 naiyAyikAe karelI paramANunI sthApanA 419 zunyavAdakhaMDana 420 vairAgya janmAvavA mATe paNa kSaNikavAda vagere jarUrI nathI 421 sAMkhya-jainakhaMDanapUrvaka AtmajJAna ja mokSamArga che enuM pratipAdana 22-42 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracita nyAyamaMjarI SaSThamAhnikam 1. nanu nAdyApi zabdasya niraNAyi pramANatA / bIjaM padArthavAkyArthabuddhena hi nirUpitam / / jayaMtabhaTTa viracita nyAya majarI ___ mAlina 1. zaMkAkAra-haju paNa zabdanA prAmAyane nirNaya tame karyo nathI. padArthanAna bhane pAyA jAnanA bhIri (=28nu) tame ni3555 yu" nayA. 2. ucyate / kimatra nirUpaNIyam ? yadanantaraM hi yad bhavati tat tasya nimittam / padavAkyazravaNe sati padArthavAkyArthasaMpratyayo bhavatIti te eva tatra nimittam / 2. koIka kahe che-ahIM nirUpavAnuM vaLI zuM che ? jenA pachI tarata ja je thAya te tenuM kAraNa che. padanuM zravaNa thatAM pahAyanuM jJAna ane vAkayanuM zravaNa thatAM vAkaSArthana jJAna thAya che, eTale padArtha jJAnanuM kAraNa padazravaNu che ane vAkakSAthaMjJAnanuM kAraNa vAzraya che. 3. kiM punaridaM padaM nAma ? kiM ca vAkyamiti ? / 3. 52-5jI, 56 me zuche bhane 145 me zu. 1 4. uktamatra varNasamUhaH padam , padasamUhA vAkyamiti / 4. 3 - DI vAmAM Avyucha 4 varSasabhUla 56 cha bhane pasamUha vA che. 5. nanu etadeva na kSamante / na hi varNAnAM samUhaH kazcidasti vAstavaH / tena kutastatsamUhaH padaM bhaviSyati ? tadabhAvAcca natarAM padasamUhA vAkyamavakalpate / na ca varNAnAM vyastasamastavikalpopahatatvena vAcakatvamupapadyate / tasmAdanya eva spheATAtmA zabdA'rthapratipAdaka iti pratijAnate / 5. 12-mAne tasA (2zeTavAhImA) sana 2tA nathA. pavana samUha vAstavika nathI. te pachI varNone samUha 59 kayAMthI banaze ? padanA abhAvanA kAraNe Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTavAda taiyAyikane pratikULa che padasamUha vAkya avazyapaNe nahi ghaTe. varSe kAM to eke eke vAcaka bane, kAM te sAthe bhaLIne vAcaka bane, paraMtu e bane vikalpa vaDe vaNenuM vAcasva hAni pAmyuM hoI ghaTatuM nathI. tethI, varSothI anya ja pheTAtmaka zabda arthane pratipAdaka che ema teo pratijJApUrvaka kahe che. 6. nanuM vamastu | ToDA vAghatipAdrA mavatu ! kSa kSatiyaayikaanaam ? 6. koIka--bhale ema che, vaNethI judo pheTa ja arthapratipAdaka he, taiyAyikone emAM zuM hAni che ? 7. kathaM na kSatiH ? AptapraNItatvena hi zabdasya prAmANyaM tairuktam / spheATasya ca nityatvena nAptapraNItatvam / atha ca yasyAnityatvaM varNAtmanaH zabdasya sAdhitam , nAsau arthapratItihetuH / ato na pramANam / yazcArthapratItihetuH spheATAtmA zabdaH, tasya nAnityatvam , na cAtaH AptapraNItatvamiti asthAne naiyAyikAH kliSTA bhaveyuH / tasmAdanityAnAM varNAnAmeva vAcakatvaM pratiSThApanIyaM parAkaraNIyazca sphoTa iti / 7. zaMkAkAra-kema hAni nathI ? [ che ja ] kAraNa ke AptapraNIta hovAthI zabdanuM prAmANya che ema temaNe kahyuM che, ane sphoTa to nitya hoI te AptapraNIta nathI. ane je varNAtmaka zabdanuM anityatve temaNe pUravAra karyuM che te varNAtmaka zabda arthazAnane janaka nathI, tethI te varNamaka anitya zabda pramANu nathI ane je pheTAtmaka zabda artha jJAnane janaka che te anitya nathI ane pariNAme AptapraNIta nathI, eTale niyAyike nakAmAM kaleza pAmaze. mATe, anitya varNo ja vAcaka che ema temaNe sthApavuM joIe ane pheTane asvIkAra karavo joIe. 8. taducyate- gakArAdivarNAvagame satyarthapratIterbhAvAt , tadabhAve cAbhAvAt teSAmevArthapratyAyanasAmarthyam / te eva ca zravaNakaraNakAvagamagocaratayA zabdavyapadezabhAja iti na pratItyanupArUDhaH sphoTo nAma zabdaH kazcit pratyakSAnumAnAtItaH parikalpanIyaH / . tethI teo ( = naiyAyiko) kahe che ke gakAra vagere varSonuM jJAna thatAM arthanuM jJAna thatuM hovAthI ane gakAra vagere viSNunuM jJAna na thatAM ethenuM jJAna na thatuM hovAthI arthanuM jJAna karAvavAnuM sAmarthya vargomAM ja che. zravaNarUpa karaNuthI thatA jJAnane viSaya te va ja hevAthI te vaNe "zabda' nAma pAme che. jJAnane viSaya na banatA tema ja pratyakSa ane anumAnathI atIta pheTa nAmanA koI zabdanI kalpanA na karavI joIe. 9. zA-me mavaSyati ? sUratA rUme manorathA | kutte vaLanaamrthprtyaayktvm ? te hi varNA gakArAdayo'rtha pratipAdayantaH samastAH pratipAdayeyuH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSo artha pratyAyaka nathI vyastA vA ? na tAvad vyastAH, ekaikavarNAkarNane satyapyarthapratIteranutpAdAt / sAmastyaM varNAnAM nAstyeva, taddhi sattAmAtreNa vA syAt pratIyamAnatvena vA ? naiyAyikapakSe tAvat sattayA yauMgapadyamavidyamAnam , AzuvinAzina: zabdasya darzitatvAt / athApi mImAMsakamatena nityaH zabda iSyate / tatrApi sattayA yaugapadyasya sakalavarNasAghAraNatvAt kena varNasamudAyena ko'rthaH pratyAyyateti nAvadhAryate / athocyate-na cakSurAdInAmiva varNAnAM kArakatvaM, yenAgRhItAnAmeva satAM yaugapadyamAtramarthapratyayanAGgaM syAt / jJApakatvAtteSAM gRhItAnAM satAM dhUmAdivat pratyAyakatvamiti pratItAveva sAmastyamupayujyate iti / etadapyaghaTamAnam / pratItisAmastyaM hi kimekavaktRprayuktAnAM varNAnAmuta nAnApuruSabhASitAnAm ? tatra ekadA anekapuruSabhASitAnAM kolAhalavabhAvatvena svarUpabheda eva duravagama iti kasya sAmastyamasAmastyaM vA cintyeta ? satyapi vA tathAvidhe sAmastye nAstyevArthapratItiH / ekavaktRprayuktAnAM tu prayatnasthAnakaraNakramAparityAgAdavazyambhAvI kramaH / krame ca satyekaikavarNakaraNikArthapratItiH prApnoti, na cAsau dRzyate iti vyastasamastavikalpAnupapattena varNA vAcakAH / varNaviSayA api buddhayastathaiva vikalpanIyAH / tA api na yugapat sambhavanti / krame ca satyekaikavarNabuddherarthasampratyayaH prasajyeta iti / 9. zaTavAhI he che-mAnI zate naze ? yA bhanaurathA TaNI yA cha. varga arthanuM jJAna karAvanArA kyAMthI hoya ? atha'nuM pratiprAdana karatA te gakAra vagere vaNe bhegA maLIne arthanuM pratiprAdana kare che ke eka eka ? teo eka eka, arthanuM pratipAdana karatA nathI kAraNa ke eka eka varNanuM zravaNa thavA chatAM athanuM jJAna utpanna thatuM nathI. temanuM bhegA maLavuM ( hevuM ke thavuM ) saMbhavatuM ja nathI. temanuM bhegA maLavuM (hevuM ke thavuM) temanI sattAmAtrathI che ke temanA jJAnathI che? [arthAta teonuM astitva ke upara yugapata che ke tenuM jJAna yugapata che ?yAyika pakSamAM teonuM sattA dvArA yaugapadya che ja nahi [ arthAta teenuM astitva ke upatti yugapata che ja nahi ] kAraNa ke zabda kSaNika che ema taiyAlike e darzAvyuM che. mImAMsaka matamAM zabdane nitya icchavAmAM AvyuM che, tyAM paNa sattAthI yogapadya badhA ja vargomAM samAnapaNe hAI kyA varNasamudAyathI kayo atha jJAta thAya che e nizcita thatuM nathI. jo koI kahe ke jema cahna vagere [ arthajJAnanA ] kAraka che tema vaNe [ arthajJAnanA ] kAraka nathI jethI astitva dharAvatA paNa ahIta ja rahelA te vargonuM kevaLa yaugapadya arthajJAnanuM kAraNa bane, teo [ kAraka nahi paNa] jJApaka hoI astitva dharAvatA hoya to paNa gRhIta banelA hoya te ja dhUma vagerenI jema jJAna karAvanAra ( =pratyAyaka) bane che, eTale temanA jJAnenuM sAmAnya (ke yogapadya ) ucita che, te te kahevuM yogya nathI. zuM eka vaktAe belelA varNana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pUrvavarNajanita saMskAravALe aMya varNa arthapratyAyAka nathI jJAnenuM sAmarca [ athanuM jJAna karAve] che ke aneka puruSoe bolelA varSonA jJAnanuM sAmatya ? temAM eka samaye aneka puruSoe bolelA varSe kalAhalarUpa hoI temane svarUpabheda jAka mAkela che. eTale konuM sAmatya ke asAmatya vicArIe ? te prakAranuM sAmAnya hoya te paNa arthanI pratIti te thatI ja nathI. eka vakatAe belelA vane kama avayaMbhAvI che, kAraNa ke eka vaktAe belelA varSe prayatna (IskRSTatA Adi), sthAna (tAla Adi) ane karaNane (jihavAmUla Adi ) kramane choDatA nathI. vaNene kama hatAM eka eka vaNe pedA karelI artha pratIti prApta thAya, paraMtu eka eka vaNe pedA karelI atha pratIti dekhAtI nathI. eTale vargo kAM te eka eka (arthAta vyastapaNe ) atha" pratIti utpanna kare kAM to bhegA maLIne ( arthAta samastapaNe che, paraMtu e bemAMthI eka paNa vikalpa dhaTato na hoI vargo arthavAcaka nathI. varNaviSayaka jJAnanI bAbatamAM paNa A be vikalpa karavAM joIe. te jJAne paNa yugapata saMbhavatA nathI. te jJAnene kama hatAM eka eka varNa jJAnamAMthI arthazAna thavAnI Apatti Ave. 10. yadapyucyate pUrvapUryavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNaH pratyAyaka iti tadadhyayuktam / saMskAro hi nAma yadamubhavajanitastadviSayameva smaraNamupajanayati, na punararthAntaraviSayaM jJAnamiti / smRtidvAreNa tarthapratyAyakA'sau bhaviSyatIti cet , etadapi mAsti, jJAnayogapadyaprasaGgAt / antyavarNajJAnAnantaraM hi pUrvavarNasmaraNamiva samayasmaraNamapi tadaivApatati, tatazca jJAnayogapadyam / na ca kramotpAde kiJcit kAraNamutpazyAmaH / athApi tena krameNa bhavetAM, tathA'pi tadAnImantyavarNajJAnamuparatamiti kasya sAhAyyakaM pUrvavarNasmRtirvidadhAtIti ? etaccAnekapUrvavarNaviSayAmekAM smRtimabhyupagamyoktaM, na punarekA'nekapUrvavarNagocarA smRtiH / kutaH - minnopalambhasaMbhUtavAsanAbhedanirmitAH / bhaveyuH smRtayo minnA na tvekA'nekagocarAH // atha vadet saMkalanAjJAnamekaM sadasadvarNagocaraM bhaviSyati, tadupArUDhAzca varNA artha pratyAyayiSyantIti tadapi durAzAmAtram , tathAvidhajJAnotpattau kAraNAbhAvAt / na cendriyamatItavarNagrahaNasamartham / na saMskAro vartamAnagrAhI bhavati / na ca yugapadindriya saMskArazcemA buddhi janayataH / saMskArasya sahacaradarzanAdyAhitaprabodhasya sataH smaraNamAtrajanmani nirmAtasAmarthyasyendriyeNa saha vyApArAbhAvAt / tasmAnna varNA vAghaal: | 10. pUva pUrva varSe utpanna karelA saMskAra sahita anya varNa ane pratyAyaka che ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa agya che, kAraNa ke saMskAra je vastunA anubhavathI paDe che te vastunuM ja smaraNa utpanna kare che, tenAthI anya viSayanuM jJAna ( =smaraNa) utpanma karatA nathI. je kahe ke smRti dvArA anya varNa ane pratyAdhaka banaze te te Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivaze zabda apratyAyaka anatA nathI paNa ghaTatu nathI, kAraNa ke tema mAnatAM jJAnAnA yaugapadyanI Apatti Ave. anya varSoMnA jJAna pachI tarata ja pUrva varNanA smaraNunI jema samayanuM smaraNu paNa te vakhate ja AvI paDe che ane tene pariNAme jJAnayaugapadya AvI paDe che, ane temanI krameAtpattinuM kaMI kAraNa ame dekhatA nathI. tema chatAM te kramathI teo utpanna thAya teA pazu te vakhate anya vanu jJAna nAza pAmI gayuM hovAthI pUrva varSoMnI smRti kone sahAya karaze ? aneka pUrvavaviSayaka eka smRti svIkArIne A kahyuM che, paraMtu kharekhara aneka pUrva vaSNu viSayaka eka smRti nathI. kema ? judA judA anubhavAthI janmelA judA judA saMskArAthI utpanna thayelI smRtio judI judI thAya, paraMtu eka smRti anekaviSayaka na hoya. vidyamAna ane avidyamAna ( =naSTa ) varNIne viSaya karanAruM eka saMkalanAsana banaze ( arthAt kramagRhIta varNa anantara ekakAlabhAvI eka jJAnamAM sakalita thaI pratibhAsita thaze) ane te jJAnamAM AvelA varSAM athanA pratyAyaka banaze ema jo tame kahezeA tA te durAzAmAtra che, kAraNa ke tevA ( =saMkalanAtmaka) jJAnanI utpattinA kAraNanA abhAva che. na tA indriya atIta varNAne grahaNa karavA samatha che, na te sa MskAra vartamAna varSoMne grahaNa kare che ane na tA indriya ane saMskAra yugapat A saMkalanAjJAnane utpanna kare che. sahacaradarzIna vagerene kAraNe saskAra jAgelA havA chatAM te saMskAra indriyanI sAthe vyApAra karatA nathI kAraNa ke te saMskAranu sAmarthya kevaLa smaraNune utpanna karavAmAM ja che e ApaNe jANeluM che. tethI varNa vAcaka nathI. 11. taravaivavi te vAcakA bhaveyuH, viparItakramaprayuktA apyartha gamayeyuH / kramazcedapekSyate sa vyatiriktAvyatiriktatayA cintanIyaH : T avyatireke te eva te varNA iti kathaM na bodhakA ? vyatireke tu kimapyadhikaM vAcakamabhyupagataM bhavatIti matpakSamAjigamiSati bhavAn / / / . jo varSAM vAcaka hAya tA viparIta krame uccAravAmAM Ave te paNa anu jJAna krarAve. [niyata ] kramanI je varNane apekSA hAya te te krama varSAthI bhinna che ke abhinna e vicAravuM joIe. jo krama varSAthI abhinna heAya tA [ viparIta kramamAM paNu] tenA te ja varSA che te pachI teo te anuM jJAna kema na karAve ? jo krama varNIthI bhinna hoya to tame [ varNothI ] kaMIka adhika vAcaka tarIke svIkAyu` kahevAya, eTale tame mArA kSamAM AvI jaze. 5 12. navu vyutpattivana zabdo'rthapratyAyakatAmupayAti / vyutpattI ca yAvanto yatkramakA varNA yamarthamabhivadanto dRSTAste tAvantastatkramakA stamarthamabhivadiSyantIti kiM vikalpamAlayA ? taduktam---- yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdane / varNAH prajJAtasAmarthyAste tasyaivAvabodhakA // iti [ zlo0vA0sphoTa 69 ] 12. zaMkAkAra--vyutpattine lIdhe zabda ane pratyAyaka ( =vAcaka ) bane che ane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivaze paNa vaNe arthapratyAyaka nathI vyutpattimAM te jeTalA je kramamAM vaNe je ane jaNAvatA dekhAya teTalA te kramamAM te arthane jaNAvaze, eTale emAM A vikalpo UbhA karavAnI jarUra ja kyAM che? tethI kahyuM che ke jeTalA jevA va je arthanuM pratipAdana karavA samartha jaNAyelA che teTalA tevA vaNe te ja arthanuM jJAna karAve che -- te ja arthane vAcaka che. ___13. taducyate vyutpattireveyaM vicAraNIyA vartate / parAvagatipUrvikA hi zabdAt svayamavagatiH / parAvagatau ca ke kiyantaH kathaM kamarthaM pratipAdayanto'nena dRSTAH, yebhyaH tathaiva tamartha pratIyAditi duradhigamA hi varNavartanI / yAvanto yAdRzA ye cetyevaM tAvat prabhASase / kiyantaH kIdRzAH ke cetyevaM yAvanna pRcchayase / / tasmAt sarvaprakAramavAcakA varNAH / 13. zeTavAhI-tethI abhe lIye choye yA vyutpatti se zucha se viyA29 joIe. bIjAne thayelA jJAnapUrvaka pitAne zabdamAMthI thatuM jJAna e vyutpatti. [eka vaDIla bIjA vaDalane kahe che ke gAya lAva' 'gAya deha'. te sAMbhaLI bIjA vaDIlane arthajJAna thAya che. pachI te jJAna anusAra te prakRtti kare che. tenI pravRtti dekhI bAla te bIjA vaDIlane thayela jJAnanuM anumAna kare che, chevaTe te anumiti jJAnane kAraNe pitAne "gAya" zabdanA arthanuM jJAna thAya che. A vyutpatti che. ] bIjAne thatA jJAnamAM kayA, keTalA, kevI rIte kayA athanuM pratipAdana karatA vaNe A mANase dekhyA ke jemAMthI te ja rIte te atha pratIta thAya? eTale zuM artha no baMdha karAvavAno ] vaNane mArga du'ya che. jeTalA. jevA ane je ema tame kaho cho paNa keTalA kevA ane kyA ema tame tamArI jAtane pUchatA nathI. tethI badhI rIte vaNe avAcaka che. 14. asti ceyaM zabdAduccAritAt tadarthAvagatiH, na ceyamakAraNikaiva bhavitumarhati, tadasyA: kAraNaM sphoTa iti kAryAnumAnamidamastu parizeSAnumAnaM vA arthApattirvA / sarvathA'rthapratItilakSaNakAryavazAt kalpyamAnaM tat kAraNaM sphoTa ityucyate / sa ca niravayavo nitya eko niSkramaka iti na varNapakSakSapaNadakSadUSaNapAtratA pratipadyate / atazca sphoTo'rthapratipAdakaH 'zabdAdarthaM pratipadyAmahe' iti vyavahArAt / bhavato hi varNajanitasaMskAro'rthapratipAdakaH / tatra zabdAditi prAtipadikArtho'nupapannaH / __ atha varNAH 'zabda'zabdenocyante, te cArthapratipAdakA iti / idamanyathAsiddham , tathApi zabdAdityekatvaM vibhaktyartho na saMgacchate, 'zabdebhyaH pratipadyAmahe' iti vyavahAraH syAt / sphoTAtmani tu zabde'rthapratipAdake iSyamANe zabdAditi prAtipadikArthoM vibhaktyarthazca dvayamapyupapannam / . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skeTalAda 14. 'ane uccArAyela zabdamAMthI te zabdanA arthanuM jJAna te thAya che. arthanuM A jJAna kAraNa vinAnuM hoya e yogya nathI. tethI tenuM kAraNa pheTa che' -A kAryAnumAna ho, ke parizeSAnumAna che, ke athapatti che. [prathama arthajJAnarUpa kArya mAtra uparathI te arthajJAnanA kAraNamAtranuM jJAna thAya che, pachI zAbaleya Adi vizeSazUnya govane jema asaMbhava che tema nirvizeSa kAraNamAtrano paNa asaMbhava hoI ane agAu jaNAvI gayA tema vargonA kAraNatvane pratiSedha karAyo he I ane anyatra kAraNatva hevAne kaI prasaMga na heI pheTa ja kAraNa che ema kalpavuM e parizeSAnumAna che. Ama kAraNamAtranuM jJAna kAryAnumAnathI thAya che ane kAraNavizeSanuM jJAna parizeSAnumAnathI thAya che. AvA kAryAnumAna sahitanA parizeSAnumAnane keTalAka arthopatti kahe che. ] sarvathA arthajJAnarUpa kAyane AdhAre kaHpavAmAM Avata: te atha'nAnanuM kAraNa pheTa kahevAya che. te sphaTa niravayava. nitya. eka ane kamarahita che eTale varNapakSanuM nirasana karavAmAM dakSa dUSaNe mATenI pAtratA sphaTa pAmata nathI. tethI, pheTa ane pratiprAdaka che. vaLI, phaTa arthane pratipAdaka che, kAraNa ke zabdamAMthI amane atha'nuM jJAna thAya che' ema ApaNe bolIe chIe. A5 varNajanita saMskArane arthapratipAdaka mAno che paraMtu "zadamAMthI' ema je kahevAmAM AvyuM che temAM je prAtipadikAI [ zabdava ] che te saMskAramAM ghaTato nathI [ kAraNa ke saMskAra "zabda zabdane vAgya nathI, vibhakatyartha ekatva to saMskAra eka hoI saMskAramAM ghaTe che.] je kahe ke varSo zabda'zabdathI vAgya che ane teo ja arthamAM pratipAdaka che to te dalIla kheTI che, tathApi [ ame vadhArAmAM kahIe chIe ke ] "zabdamAMthI' emAM raheluM ekatva je vibhakatyatha che te ahIM saMgati pAmatuM nathI, "zabdomAMthI artha jANIe chIe' ema bolavuM joIe. paraMtu pheTarUpa zabdane arthapratipAdaka IcchavAmAM AvatAM zabdamAMthI" emAM je pratipAdikArya che te (arthAta zabdazabdavANyatva - zava) ane je vibhakayartha che te (arthAta ekava) baMne ghaTe che. 15. nanu na spoTa: "zALyeno te, rmiM tu vaM ga | "trakaLe &the " za tru: pravidra | te zrotraWIT:" ti [pA mA 2.2.1] . maitavuM, zastrasthApi zrotranAmano mAvAta, nirannAdvAraravAmRtInAM ja satyapi zrotragrahaNatve zabdakAryanirvartakatvAnupapatteH / tasmAd yato'rthapratipattiH sa zaH | arthapratipattitha zloTAva, 7 akhya ti zloTa pUrva jJaH | 15. zaMkAkAra-"zabda zabda vaDe pheTa vAcya nathI, paraMtu varNo ja vAcya che. zatra dvArA jenuM grahaNa thAya che te ane mATe ja "zabda zabdano prayoga prasiddha che ane varNonuM ja zrotra dvArA grahaNa thAya che. sphoTavAdI-nA, evuM nathI, kAraNa ke zabdatvanuM paNa grahaNa zretra vaDe thAya che, vaLI jharaNAne khaLakhaLa avAja vagerenuM paNa prahaNa zrotra vaDe thAya che, chatAM zabdakAryanuM (=arthajJAnanuM) janakatva temanAmAM ghaTatuM nathI, tethI jemanAmAMthI arthazAna thAya te zabda. arthajJAna pheTamAMthI ja thAya che, varNomAMthI thatuM nathI, eTale sphaTa ja zabda che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soya vaNabhivyaMgya che 16. nanvayaM ta dhUmATInAmarthakatAMtidetuvAta raddharva prAnoti / naiva vAdI: "atha gaurityatra zrotrajapratibhAse bahavo'rthAH pratibhAsante, tatra kasteSAM / zabdaH" ityupakramya "yato'rthapratipattiH sa zabdaH" ityupasaMhRte kuto dhUmAdInAM zabdatvazaGkAvakAzaH ? / 16. aMkAkAra-ema hoya te dhUma vagere paNa arthajJAnanAM kAraNa hoI zabdapaNuM pAme. pheTavAdI-ema na kahe. "have "gAya" e zretrajanya jJAnamAM ghaNuM artho pratibhAsa pAme che [ arthAt "gAya" e zrotrajanya jJAnamAM vargo, varNabhivyaMgya pheTa, pheTavAo jAti vagere ane jAti sAthe eka arthamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA guNa kriyA vagere pratibhAsita thAya che ], tyAM temanAmAM zabda kaye che " e pramANe upakrama ( =zarUAta) karI jemAMthI arthazAna thAya te zabda" ema upasaMhAra karAya che, eTale dhUma vageremAM zavanI zaMkAne avakAza kyAMthI hoya ? 17. nanu ceyamarthapratItiverNeSu bhavatsu bhavantI, teSvabhavatsu cAbhavantI tAnutsRjya kathaM sphoTakAryatAmupayAyAt ? ucyate / ananyathAsiddhaM tadbhAvabhAvitvaM tatkAryatAmavagamayati, nAnyathAsiddham / idaM tvanyathAsiddham / kA punaranyathAsiddhiH ? sphoTavyaJjakatvAdvarNAnAM tadAnantaryamarthapratIterupaplavate / varNAbhivyaktaH sphoTo'rthapratItimAdadhAti / bhrAmyati jano varNairiyamarthapratItirutpAditeti / 11. zaMkAkAra-vaNe hatAM thatI, vargo na hotAM na thatI arthapratIti vaNene cheDI TanuM kAya kema bane ? pheTavAdI-tenA hetAM hovApaNuM je anyathAsiddha na hoya to tenI kAryatAnuM jJAna karAve, je anyathAsiddha hoya te tenI kAryatAnuM jJAna na karAve. tenA hetAM hovApaNuM ahIM anyathAsiddha che. A anyathAsiddhi kaI che ? varSe pheTanA vyaMjaka hovAthI arthapratItinuM varSo pachI anAra hovApaNuM mizyA che, khoTuM che. varNathI abhivyakta thayela sTeTa arthajJAna utpanna kare che. A arthajJAna viSNue upana kayuM che ema ke brAnti pAme che. 18. nanu sphoTabyaktAvapIdAnI varNAnAM kva gatAste vyastasamastavikalpAH ? baTchu 2 maTTa - yasyAnavayavaH sphoTo vyajyate varNabuddhibhiH / so'pi paryanuyogena naivAnena vimucyate // iti [lo0 vA0 sphoTa0 91] bhASyakRtA'pi "nanu saMskArakalpanAyAmadRSTakalpanA" ityAzaGkaya prativihitaM "zArapanAmAM sA rAjapanA rA'' | rUti [zAvamAM 2.2.1] naiSa doSaH, na sphoTabyaktau vikalpAH prabhavanti / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phoTAbiktipakSa 18. zaMkAkAra-sphoTa vargothI abhivyakta thAya che evA tamArA pakSamAM have varSo sphoTane eke eke abhivyakta kare che ke sAthe maLI abhivyakta kare che e vikapa kathA gayA ? kumArika bhaTTe kahyuM che ke jenA mate varNajJAna vaDe niravayava pheTa abhivyakta thAya che te paNa vaNe eke eke abhivyakta kare che ke sAthe maLI abhivyakata kare che e praznathI mukata thatuM nathI. bhAkhyakAra zabara [vathI ja artha pratIti thAya che e pakSamAM te te varNanA anubhavathI utpanna thayele saMskAra, je te te varNanI smRtine janaka che, tenuM arthapratItirUpa bIjA kAryamAM sAmarthya adaSTa che, te adaSTa sAmarthyanI kalpanA karavI paDe che. Ama ] artha pratItinA janaka tarIke saMskAranI kalpanA karatAM artha pratItine janmAvavAnA saMskAranA adaSTa sAmarthyanI kalapanA karavI paDe che e pramANe AzaMkA karIne tenuM pratividhAna kare che ke "zabdasphoTakalpanAmAM te te adaSTa sAmarthyanI ka9panA uparAMta aprasiddha zabapheTanI kalpanA paNa karavI paDe che.' - phoTavAdI--nA, A doSa nathI Avato, phoTAbhivyakita pakSamAM e vikalpa UThatA nathI. ____19. kutaH ? eke tAvadAcakSate prathamavarNazravaNavelAyAmeva sphoTo'bhivyakto bhavati / na ca dvitIyAdivarNavaiphalyaM, tadavagaterevAtizayakaraNAt / yathA ratnaparIkSakANAM prathamadarzane ratnarUpamamalamaprakAzamAnamapi punaH punaH parIkSamANAnAM carame cetasi cakAsti niravadyaM ratnatattvam , evamihApi prathamavarNazrutyA vyakte'pi sphoTe sphuTatarapratItyai varNAntarANi prayokSyante iti / 19. kAkAra-kema ? pheTavAdI -keTalAka kahe che ke prathama vaNuM sAMbhaLatAM ja pheTa abhivyakata thAya che, ane dvitIya Adi varNo nakAmA nathI, kAraNa ke pheTajJAnamAM teo atizaya ( =vadhAre) kare che. jema ratnane prathama vAra jotI vakhate tenuM rUpa nirdoSa che teno khyAla ratanaparIkSakane AvatA nathI paraMtu vAraMvAra nirIkSaNa karatAM chevaTe cittamAM tenuM rUpa nirdoSa che e jJAna thAya che tema ahIM paNa prathama varNa sAMbhaLavAthI pheTa abhivyakta thAya tyAre sphoTanI vadhu ne vadhu spaSTa pratIti thAya te mATe bIjA vargone pravega karavAmAM Ave che. 20. apare tu vadanti dhvanaya eva sphoTasya ca vyaJjakAH / taizca marudbhiranavayava eva eSa sphoTo'bhivyajyamAnastAlvAdisthAnakaraNasaMyogopAdhivazopaplavamAnanAnAkAragakArAdibhAgayogIva pratibhAsate / marutAM caJcalatvAduccAritapradhvaMsinaste taM kAlpanikAkAramavabhAsayante / dRSTaM copAdhivazAdasatyamapi rUpamavabhAsamAnaM yathA kRpANamaNidarpaNAdivyajakabhedena zyAmadIrghAdirUpaM vadanasya / nAdAtmako hi zabdo vINAveNumRdaGgapaTahAdivyaJjakamedena nAnAtvamupagacchan dRzyate / tasmAnna pAramArthikA eva te varNAH, na ca sphoTasya vyaJjakA iti kva samastavyastavikalpAH prabhaveyuH / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanio (vAyu) sphoTAbhivyaMjaka che upAdhibhedena pratibhAsamAnA asatyAkArAzca te'rthapratyayAnvayavyatirekAnuvidhAyino dRzyante / tena yaducyate zabdakalpanAyAM kalpanAdvaiguNyamiti tokaguNA'pi kalpanA nAsti, kA kathA dvaiguNyasyeti / tasmAt sphoTAtmakAdeva zabdAdarthapratyayaH / varNAnuvidhAyitvaM tu tasyAnyathAsiddhamiti siddham / / __ api ca tArkikANAmanumAnapriyatvAt tatparitoSAyedamanumAnamabhyadhAyi, na paramArthataH / paramArthatastu zrautre pratyaye pratibhAsamAnaH pratyakSa eva sphoTa : / 20. paraMtu bIjAo kahe che ke dhvanie (vAyu) sphoTanA abhivyaMjaka che. te vAyuo vaDe niravayava evo sphoTa abhivyakata thata, tAlu vagere sthAne ane jihuvAmUlaAdi) karaze sAthe vAyuo saMgarUpa upAdhione lIdhe mithyA ubhA thatA vividha AkAranA gakAra vagere bhAgovALe (=avayavovALe ) jANe ke hoya evo jaNya che. vAyuo caMcaLa hovAthI uccAravAmAM AvyA pachI tarata nAza pAme che, AvA vAyuo, pheTane kAlpanika gakAra Adi AkArone pragaTa kare che. upAdhine kAraNe asatya rUpane paNa pragaTa thatuM ApaNe joyuM che, jemake talavAra, maNi, darpaNa vagere abhivyaMjanA bhede UbhA thatAM zyAma, dIdha, vagere mukhanAM [asatya] rUpa nAdAtmaka zabda vINA, viSNu, mRdaMga, paTa vagere abhivyaMjakanA bhede vividhatA pAmatA dekhAya che. tethI te vaNe pAramArthika (=vAstavika) nathI ja ane pheTanA abhivyaMjaka paNa nathI eTale vargo eke eke sphoTane abhivyakata kare che ke sAthe maLIne abhivyakata kare che e vikalpo kyAMthI UThe ? upAdhibhedane lIdhe jaNAtA te gakAra Adi asatya AkAro athajJAna sAthe anya vyatireka dharAvatA dekhAya che. tethI, zabdasphoTanI kalpanAmAM be kapanAo karavI paDe che ema tame je kahyuM e vize ame kahIe chIe tyAM eka paNa kalpanA nathI, te pachI e kalpanAnI to vAta ja kayAM rahI ? tethI sphoTAtmaka zabdamAMthI arthajJAna thAya che. arthajJAna sAthe varNone avaya-vyatireka to anyathAsiddha che e puravAra thayuM. vaLI, naiyAyike anumAnapriya hoI temanA paritoSa mATe A anumAna ame kahyuM, paramArthAta phoTa anumeya nathI, paraMtu paramArthataH to zrautra jJAnamAM dekhAto pheTa pratyakSa ja che. 21. Aha kimidamapUrva taskArAcaritaM vartate ? varNAH pratyakSamupalabhyamAnA api durbhagA na pratyakSAH, sphoTaH punaranavabhAsamAno'pi subhagaH pratyakSa iti / ucyate / na brUmaH varNA na pratyakSA iti / te punarasanto'pi upAdhivazAd vadanadairdhyAdivadavabhAsante / zabdastveko niravayavaH pratIyate / tathA ca padamiti vAkyamityekAkArA pratItirasti / na ca bhinnA varNAstasyAmAlambanIbhavanti / na hi sAmAnyapratyayo vyaktyAlambanaH, avayavipratyayo vA'vayavAlambanaH / na ca senAvanAdibuddhivadayathArthA padavAkyabuddhiH, vAdhakAbhAvAt / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargonuM pratyakSa aupAdhika che, sphoTanuM vAstavika che 21. zaMkAkAra- ceranA jevuM apUrva AcaraNa ahIM kema che? varSe pratyakSa rIte jJAta thatA hovA chatAM kamanasIba teo pratyakSa nathI jyAre sphoTa pratyakSa rIte dekhAte na hovA chatAM nasIbavALe te pratyakSa che. pheTavAdI-ame kahetA nathI ke vaNe pratyakSa nathI. [ ame ema kahIe chIe ke varNo asata hovA chatAM upAdhine kAraNe dekhAya che--jema mukhanI dIrdhatA zyAma asata hovA chatAM, talavAra, maNi Adi upAdhine kAraNe dekhAya che tema paraMtu zabdasphoTa te eka niravayava pratIta thAya che. pada' 'vAya' ema eka AkAravALI pratIti thAya che te pratItimAM bhinna vargo viSaya banatA sthI, kAraNa ke sAmAnyanA jJAnamAM vyakita viSaya banatI nathI ke avayavInA jJAnamAM avayava viSaya banato nathI. jema senA, vana vagerene jJAne ayathArtha che tema padajJAna ane vAkyajJAna ayathArtha nathI, kAraNa ke temanA bAdhakajJAnane abhAva che. 22. ekArthapratyayavattvopAdhikRteyamekAkArA buddhiriti cet , ekArthapratItiridAnI kutastyA ? padavAkyapratItipUrvikA hi padArthavAkyArthapratItiH, padArthavAkyArthapratItyAkhyakArya kyAcca padavAkyabuddhirekAkAreti duruttaramitaretarAzrayatvam / aupAdhikatvaM ca sAmAnyAvayavibuddherapi suvacam / bAdhasandeharahitapratItidADharyAt tatra parihAra iti cet , taditaratrApi samAnam / tasmAt padabuddheH padasphoTo vAkyabuddhezca vAkyasphoTo viSaya iti pratyakSa eva sphoTaH / tatra padasphoTAt padArthapratipattiH, vAkyasphoTAcca vAkyArthapratipattiH / .. 22padamAM ke vAkyamAM ekAkAravALI buddhi pada ke vAkyanI ekAthajJAnotpAdakatvarUpa upAdhine lIdhe thAya che ema je tame kaheze te ame pUchIza ke ekAAjJAna thayuM kayAMthI ? padajJAna ke vAkyajJAnapUrvaka padArtha jJAna ke vAkayAthajJAna thAya che, ane padAthajJAna ke vakathAthajJAna nAmanA eka kAryane AdhAre padamAM ke vAkyamAM eka AkAravALI buddhi thAya cheA rItane itaretarAzrayadeSa duruttara che. vaLI, sAmAnyanuM jJAna ane avayavInuM jJAna paNa pAdhika che ema kahevuM saraLa banaze. [ dAharUpa eka kriyA badhI agnivyaktio karatI hovAthI agnitva sAmAnyanuM jJAna thAya che, Ama dAhanI eka kriyA karavArUpa upAdhine lIdhe agnitva sAmAnyanuM jJAna thAya che ema kahevuM saraLa banaze. tevI ja rIte badhA taMtuo sAthe maLI AcchAdanarUpa eka kriyA karatA hovAthI eka paTa avayavInuM jJAna thAya che ema kahevuM saheluM banaze.] je tame kahe ke bAdhasaMdeha rahita daDha pratItine kAraNe tyAM sAmAnyanA jJAna ane avayavIne jJAnanA pAdhipaNAno parihAra thAya che te amAre kahevuM joIe ke padamAM ke vAkyamAM thatI eka AkAravALI buddhinI bAbatamAM paNa samAnapaNe A ja kahevAya. tethI padabuddhino viSaya padapheTa che ane vAkabuddhine viSaya vAkathapheTa che, eTale pheTa pratyakSa ja che. tyAM padasphoTamAMthI padArthanuM jJAna thAya che ane vAkyaphoTamAMthI vAkyAyaMnuM jJAna thAya che. 23. gAda-ADhi niravayava: zloTAmAM zo mata, vAvayama zabda uva, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAya ane vAkayAtha bane niravaya che tasya padAtmakAstvavayavA mA bhUvan / tasya cet padAtmAno'vayavA bhavanti, padasyApi tarhi varNAtmAno'vayavA bhavantu / ucyate / kiJciducchvasitamiva me hRdayam / manye bhaviSyatyAyuSmato vivekAlokaH / bodhyamAno bhotsyase kiJcit / dhvanyupAdhibhedapravRttavarNabhedAvabhAsavipralabdhabuddhiM bhavadvidhaM bodhayituM padasphoTa eSa niravayavo'smAbhirdarzitaH / paramArthatastu padasphoTo vAkyAvayavabhUto nAstyeva / niravayavameva vAkyaM niravayavasyaiva vAkyArthasya bodhakam / yathA padasyAvayavA na santi, tathA vAkyasyAvayavAH padAnIti / tathA cAhuH "vAkye padAnAmasatvAdasattvaM tadarthe padArthAnAM, niravayavau vAkyavAkyA" iti / avayavakalpanAyAM hi yathA vAkyasyAvayavAH padAni padAnAmavayavA varNA evaM varNAnAmapyavayavairbhavitavyaM, tadavayavAnAmapyavayavAntarai rityAna- . ntyAt kA vyavasthA syAt ? varNAn prApya tu yadyavayavakalpanAto virantavyaM, tadvAkye eva viramyatAm / 23. zaMkAkAra- je phoTAbha zabda niravayava hoya to vAkya paNa rAtmaka zabda ja che eTale tenA pradarUpa avayava na thAo. je vAkathana padarUpa avayava hoya to padanA varNarUpa avayava thAo. sphoTavATavAdI---Ane uttara ApIe chIe. mAruM mana kaMIka haLavuM thayuM. ane lAge che ke Apa AyuSmAnane vivekane prakAza lAdhaze ame tamane baMdha karIe chIe eTale tamane kaMIka bodha thaze. vanirU5 (=vAyurUpa) upAdhinA thI thayelA varNanA bhedanA mithyA bhAsathI chetarAyelI buddhivALA ApanA jevAne sAcuM jJAna karAvavA ame A padasphoTane niravayava darzAvyo che. paramArtha dRSTie padasphoTa e vAkSasphoTane avayava nathI ja. niravayava ja vAkya niravayava ja vAkaSArthanuM bodhaka che. jema padane varUpa avaya nathI, tema vAkyane padorUpa avayava nathI. ane kahyuM che ke "vAkyamAM padyarU5 avayavo na hovAthI, vAkyarthamAM padArthorUpa avayavo nathI, vAya ane vAkayAtha bane niravayava che." avayavakalpanAmAM jema vAkyanA avayavo pade che, padanA avayavo vaNe che tema varNonA paNa avayava hovA joIe, te avayavonA paNa avayava hovA joIe, ane e rIte Ananyane lIdhe anavasthA thAya je avayavanI kalapanA karavAmAMthI varNoe AvIne viramavuM paDatuM hoya to vAkaye ja viramone. 24. ekaghaTanAkArA hi vAkyArthabuddhistathAvidhAdeva vAkyAdutpattumarhati / vRddhavyavahArAddhi zabdArthe vyutpadyante vyavahartAraH / tatrAsya padasya prayoga eva na kevalasya dRzyate, vyavahArAnaGgatvAt / vAkyaM tu prayogAhamiti tatraiva vyutpattiH / tata evArthasampratyayaH / avayavapratibhAsastu bhramamAtram / artho'pi vAkyasyaika eva Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAya paNa akhaMDa ane vAkaSA paNa akhaMDa narasiMhAkAraH / jAtyantaraM hi narasiMho nAma / tatra na narArthaH, nApi siMhArthaH / evaM padArthebhyo'nya eva vAkyArtha: pAnakAdivat / yathA pAnakaM zarkarAnAgakezaramaricAdibhyo'rthAntarameva yathA ca sindUraharitAlalAkSAdibhyo'rthAntarameva citram , yathA vA SaD jarSabhagAndhAradhaivatAdibhyo'rthAntarameva grAmarAgaH tathA padebhyo vAkyaM padArthebhyo vAkyArthaH / 24. A2 vAcAyazAna mevA // 2 pAyabhAyA utpanna vAne yoya che. vRddhanA vyavahAra dvArA ja bhASA zIkhanArane zabdanA arthanuM jJAna thAya che. vRddhonA vyavahAramAM kevaLa padane prayoga dekhAto nathI ja, kAraNa ke kevaLa pada vyavahAranuM aMga ( =kAraNuM) nathI. [arthAt vRddho kevaLa padathI vyavahAra karatA nathI paraMtu vAkayathI vyavahAra kare che. ] vAkaya vyavahAramAM prajAvAne gya che, eTale vAkayanI bAbatamAM ja bhASA zIkhanArane jJAna thAya che. temAMthI ja tene arthanuM jJAna thAya che. avayavarUpa padanI pratIti to bhramamAtra che. narasiMhAkAranI jema vAkyane artha paNa eka ja che. narasiMha e koI svataMtra trIjI ja jAti che. tyAM nararUpa atha paNa nathI ke siMharUpa artha paNa nathI. tevI ja rIte, pAnaka vagerenI jema vAkSArtha padArthothI jude che. jema pAnaka (paNuM) sAkara, nAgakesara, marI vagerethI juduM che, jema citra siMdUra, haLadara, lAkha vagerethI juduM che, jema grAmarAga pUja, RSabha, gAMdhAra, paivata vagerethI juda che tema vAkya padethI judu che ane vAkayA padArthopI de che. 25. kaSaM tarhi tadaMzAvagama iti cet , kalpanAmAtraM tat , nAsau paramArthaH / tacchadAmugame tadarthAnugamadarzanAt pAramArthikatvaM bhAgAnAmiti cet , na, kUpasUpayUpAnAmekAkSarAnugame'pyarthAnugamAbhAvAt / na ca kevalAnugamamAtreNa tatkAraNabhAvo vaktuM zakyaH, reNupaTa lAnugAmitayA karituragAdivat pipIlikApaterapi dRzyamAnAyAstakAraNatvaprasaGgAt / tasmAt prakRtipratyayAMzavadasatpadArthaparikalpanaM vAkyArthAvagamopAyatayA''zrIyate, na tvarthastadIyaH tatrAzvakarNAdivadupalabhyate / asatyamapi satyopAyatAM pratipadyamAnaM dRzyate / alIkAhidaMzAdayaH satyamaraNakAraNaM bhavanti / lipyakSarANi cAsatyAnyeva satyArthapratipattimAdadhati / svarUpasatyAni tAnIti cet , na, rekhArUpatayA teSAmarthApratipAdakatvAt , gakAro'yamiti evaM gRhyamANA rekhA arthapratyayahetavaH, tA: yena rUpeNa satyAstena nArthapratipAdikAH, yena cArtha pratipAdikAstena na satyA iti / 25. shaa.2-t| pachI vAcanA azAnu (avayavAnu) jJAna haima thAya cha ? sphoTavAdI -tenA aMze te kevaLa kalpanA che, paramArtha nathI. kAkAra -- [ judA judA vAkyomAM ] te eka zabda AvatuM hoya te tenI pAchaLa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 niraMza vAkyanA aMzonI kalpanA karavAnuM prajana pAchaLa tene artha paNa Avato dekhAya che eTale bhAge [arthAta vAkyanA bhAgo pade ane vAkakSArthanA bhAgo padArtho ] paramArtha che. phoTavAdI - nA; kupa, sUpa, cUpa, A traNeya zabdomAM 5 e eka akSara samAnapaNe Ave che paraMtu te traNa zabdanA je artho che temAM panI pAchaLa pAchaLa traNeya zabdomAM Avate kaI samAna artha che nahi. amukanI pachI amuka thAya che eTalA mAtrathI pachI thanAranuM te kAraNa che ema kahevuM zakya nathI, kAraNa ke dhULanA goTAo UMce caDhavA pahelAM jema hAthI, ghoDA doDatA dekhAya che tema kIDIonI hAra paNa cAlatI dekhAya che, pariNAme kIDIonI hAranA cAlavAne dhULanA goTA UDavAnuM kAraNa mAnavAnI Apatti Ave. tethI prakRti ane pratyaya e be aMzanI jema asata padArthanI kalpanAne Azare vAkayAthejJAnanA upAya tarIke levAmAM Ave che, paraMtu padArtha vAkyAyamAM jaNAtuM nathI, jema azva'no artha ane karNane artha "azvakarNanA arthamAM jaNAto nathI tema. asatya paNa satyane upAya banatuM dekhAya che, asatya sarpadaMza vagere satya maraNanuM kAraNa bane che. lipinA akSaro asatya ja che, teo satya arthanuM jJAna karAve che. je kaho ke lipinA akSara svarUpathI to satya che to ame kahIzuM ke nA, rekhArUpe teo arthanA pratipAdaka nathI, A gAkAra che e pramANe grahaNa karAyelI rekhAo arthajJAnanuM kAraNa che. te rekhAo je rUpe satya che te rUpe arthapratipAdaka nathI ane je rUpe arthapratipAdaka che te rUpe satya nathI. 26. nanu pratiyayAcaMrA pi paramArthasanta , tathA pratimAsAt, tadarthapratyayahetutvAcca / naitadevam , anvAkhyAnabhedena teSAM kharUpeNeyattAnizcayAnupapatteH / bhavatItyatra bhUzabdaH prakRtiH kvacidanvAkhyAyate, kvacidbhavazabdaH / pratyayAdezAgamaguNavRddhivarNalopAdyanvAkhyAnavisaMvAdAt kaH pAramArthikaH prakRtipratyayavibhAgaH ? kalpanAmAtraM tvetat 'iyaM prakRtireSa pratyayaH' iti / evaM padArthAnAmapi vAkyArthAt parikalpanayaivApoddhAraH / taduktampadaM kaizcid dvidhA bhinnaM caturdhA paJcadhA'pi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // iti [vAkyapa0 3.1] 26. zaMkAkAra-prakRti, pratyaya, vagere aMze paNa paramArtha sata ja che, kAraNa ke teo tevA jaNAya che ane teo athajJAnanuM kAraNa che. sphoTavAdI-nA, evuM nathI. vyAkhyAtAo eka ja zabdanI bhinna bhinna samajutI ApatA hoI prakati, pratyaya vagere aMgenuM svarUpa ATaluM ja che evo nizcaya dhaTate nathI. mavati' e zabdamAM "mU' zabda prakRti che ema koI vAra samajAvavAmAM Ave che; koI vAra 'mava' zabda prakRti che ema samajAvavAmAM Ave che. pratyaya, Adeza, Agama guNa, vRddhi, vaNuM lepa vagere bhASAzAstrIya rIte zabdane samajAvavAnI prakriyAo visaMvAdI heI prakRti Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pado paNa apAramArthika che 15 ane pratyayane pAramArthika vibhAga kayo ? "A prakRti che ane A pratyaya che e te kevaLa kalpanA che. evI ja rIte padArthone vAkathAthamAMthI ka95nAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che. tethI kahyuM che ke jema eka zabdamAMthI prakati ane pratyayane ka95nAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che tema vAkayomAMthI padene kaha5nAthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave che ane pachI temane be vibhAgamAM ke cAra vibhAgamAM ke pAMca vibhAgamAM vaheMcavAmAM Ave che. 21. gaI re pAramArthika pAnAM niyatavisaMvAdri paM pratIta, visaMvAdi tu tat / nAmAkhyAtasAdhAraNasannivezadarzanAt na niyataM teSAM rUpam / ta: vArAnivameva tatva , na vAstavam , na ja nizcatama tatva paryate | 'nadantinAgAH' ityatra hi kIdRzaH padavibhAgaH, arthadvayopapatteH, ubhayatra ca varNatulyatvAt / kiM 'kAlena kRSNena dantinA hastinA agAstvam gataH' ityevametAni padAni vyavasthApyantAm , atha 'kAle samaye nadanti zabdAyante nAgAH kariNaH phaNino vA' iti ? tasmAdaniyamAt na padatadarthavibhAgaH pAramArthikaH / 27. vaLI, je pado pAramArthika (vAstavika) heta to temanuM niyata avisaMvAdI rU5 jaNAta, paraMtu temanuM rUpa te visaMvAdI che. nAma ane AkhyAta baMnemAM samAna varNonI racanA dekhAtI hoI temanuM rUpa niyata nathI. [dAkhalA tarIke mavati' e AkhyAta paNa che (mU' nuM vartamAna kALa trIje puruSa eka vacana) ane nAma paNa che (mavatanuM saptamI eka vacana)]. tethI padanuM rUpa kAlpanika ja che, vAstavika nathI. te rUpane nizcaya karo paNa muzkela che. "navanitanA:' A vAkyamAM padavibhAga kevo thaze ? kAraNa ke vAkyanA be artho ghaTe che ane baMnemAM varSe to tulya ja che. zuM "kALA (Ara) hAthI vaDe (nitanar) tuM gaye (mA)' A pramANe padavibhAga karaze ke pachI "samaye ) avAja kare che (nira) hAthIe ke sarve (nA) A pramANe pahavibhAga karaze ? niSkarSa e ke aniyamane kAraNe padavibhAga ane padArthavibhAga baMne kAlpanika che. 28. 3tha prathama pratipanavAvayArthAnusAre pataH vimAno vyavasthAthane, tarhi kiM tena tadAnI vyavasthApitena, vAkyArthasya prathamameva pratipannatvAt / kiJca dadhyatra madhvatreti dadhimadhupadayorikArokArayoradarzane'pi tadarthasaMpratyayo dRzyate / tasmAdapi na pAramArthikaH padavarNavibhAgaH / nirastAvayavaM vAkyaM tathAvidhasyaiva vAkyArthasya vAcakamiti siddham / _28. jo pahelethI jJAta vAkyartha anusAra padavibhAga ane padArthavibhAganI vyavasthA karavAnI hoya te tyAre temanI vyavasthA karavAnI jarUra ja zI ? kAraNa ke vAkaLyA te pahelethI ja jJAta hato. vaLI, tra' "Yaa' emAM "dadhi' ane "madhue be padonA Ikora ane ukAranuM darzana na hovA chatAM te be padanA arthanuM jJAna te thatuM dekhAya che. tethI paNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aya zabdabrahma ja paramatattva che. padavibhAga ane varNavibhAga pAramArthika nathI, vAstavika nathI. niravayava vAkaya tevA ja (=niravayaya) vAkyAthanuM vAcaka che e siddha thayuM. 29. nanu yathA padeSu varNA na santi, vAkyeSu padAni na santi, tathA mahAvAkye NvavAntaravAkyAnyapi na syuH / tataH kim 1 mahAvAkyAnyapi prakaraNApekSayA na tAttvikAni syuH / tataH kim ? prakaraNAnyapi zAstrApekSayA na syuH / tato'pi kim ? ekamevedaM zAstratattvam avimAgamadvayamApatati / ucyate / yadi tattvaM pRcchasi buddhayase vA tadA evametat sAdho ! zabdabrahmaivedamadvayamanAdyavidyAvAsanopaplavamAnabhedamarthabhAvena vivartate / na tu vAcakAdvibhakta vAcyamapi nAma kiJcidasti / tasmAt kAlpanika eva vAcyavAcakavibhAgo'yam avidyaiva vidyopAya ityAzrIyate / vAgrUpatA tatvam , sarvatra pratyaye tadanapAyAt / yathoktam vAgrapatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // iti [vAkyapa0 1.125] 29. zaMkAkAra-jema padamAM vaNe nathI, vAkyomAM pade nathI tema mahAvAkayamAM avAntara vAkyo paNa nahi hoya. sphoTavAdI-tethI zuM? zaMkAkAra-prakaraNanI apekSAe mahAvAkyo paNa vAstavika nahi bane. sphoTavAdI - tethI zuM ? zaMkAkAra - zAstranI apekSAe prakaraNe paNa vAstavamAM astitva nahi dharAve. sphoTavAdI - tethI paNa zuM? kAkAra - avibhAga adaya eka ja zAtattva AvI paDe. phATavADI - ame kahIe chIe ke je kharuM pUcho, samaje che ke sajajana ! ema ja che. A adya zabdabrahma ja che, jemAM anAdi avidyAvAsanAne lIdhe miyA bheda UThatA jaNAya che ane je [dhaTa, paTa Adi artha rUpe vivata (mithyA pariNAme) pAme che. vAcakathI juduM kaMI vAcya paNa nathI. tethI vAcaka ane vAccane A vibhAga kAlpanika ja che. avivAno ja vidyAnA upAya tarIke Azraya karavAmAM Ave che. vAyurUpatA ja tattva che, te badhA ja jJAnamAM che, kAraNa ke kaI jJAnamAMthI te dUra thatI ja nathI, jema ke kahevAmAM AvyuM che ke "avadhanI (=jJAnanI) sAthe haMmezA prApta thanArI vArUpatA je avadhimAMthI dUra thAya to prakAza (=avabodha) prakAze nahi (arthAt avabodha ane prakAzita kare nahi), kAraNa ke vAra tA ja pratyavamazinI che. r"A ghaDe che' e prakArane pratyavamarza na thAya tyAM sudhI padArtho ghaTa prakAzita thatA nathI.] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgaividhya 30. sA ceyaM vAk traividhyena vyavasthitaivAvabhAsate - vaikharI madhyamA pazyantIti / tatreyaM sthAnakaraNaprayatnakramavyajyamAnagakArAdivarNasamudAyAtmikA yA vAk sA vaikharItyucyate / vikhara iti dehendriyasaMghAta ucyate / tatra bhavA vaikharI / taduktamsthAneSu vidhRte vAyauM kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAk prayoktRRNAM prANavRttinibandhanA // iti yA punarantaH saMkalpyamAnakramavatI sA madhyamocyate / taduktam kevalaM buddhayupAdAnA kramarUpAnupAtinIM / prALavRttimatimya madhyamA vAd. pravartate vAyara.opa0 42] zrotragrAhyavarNarUpA'bhivyaktirahitA bAk kRti[Ajyapaopa0 {{] yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzasaMvidrUpA vAk sA pazyantItyucyate / ighs~ KONTA avibhAgAttu pazyantI sarvataH saMhRtakramA / svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI // iti [ vAkyapa 0 khopa 0 1.144] tadalamatiprasaktAnuprasaktyA / drAghIyasI carceyam prakRtAntarAyakAriNIti na pratanyate / 30. A te vArUM traNaprakAravALI sthira thayelI dekhAya che-vaikharI, madhyamA ane pazyantI. temAM sthAna, karaNa, prayatna ane krama dvArA abhivyakta thanAra gakAra Adi vaNu samudAyarUpa jevAqa che te vaikharI kahevAya che, deha ane indriyAnA samudAya vikhara kahevAya che. temAM janmelI te vaikharI. tethI kahyuM che jyAre vAyu tAlu vagere sthAnee athaDAya che tyAre peAtAnI abhivyaktine mATe varNane je grahaNa kare che ane Ama uccAraNa karanArAonA prANarUpe vAyune vyApAra jenI abhivyaktinuM nimitta che te vAkU vaikharI che' khIjI bAju, aMdara buddhimAM prAkaTaya pAmatI, kramavALI ane zretramAE vaNurUpa abhivyaktithI rahita je vAk che te madhyamA kahevAya che. tethI kahyu` che ke kevaLa buddhi ja jenuM utpAdAna che arthAt muddhimAM ja je pragaTe che [bahAra nahi], kramane je prApta kare che ane prANunA vyApArane potAnA svarUpanI niSpatti mATe je avagaNe che te madhyamA vArpha che.' paraMtu grAhyabheda, krama, vagere rahita svaprakAzasavit rUpa je vAr che te pazyantI kahevAya che. tethI kahevAmAM Avyu che ke 'vibhAga ya! bheda vinAnI, satra krama vinAnI, AMtara svarUpajyeAti rUpa ja, sukSma ane avinazvara evI vAk pazyantI che.' vadhu paDatu laMbANu karavAnA rAga rahevA daIe. A lAMbI carcA prakRta viSayamAM bAdhA karanArI hAI tene ame la khAvatA nathI. ra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 18 sphoTavAda pasaMhAra : 31. da tAvauva puna: jyonana- vadvapUrNa vyavadAne na maratIti, vAkyena loke vyavahArAt / tasya cAvayavAvayavivyavasthAnupapatternirbhAgameva tadvAcakaM, nirbhAgazca tasya vAcyo'rtha iti / avAntaravAkyamapi prayogayogyaM vyavahArakAraNamiti tanna nihUnUyate / avidyAvastheyaM vartate / tatreyaM vyavahAravartanI yathAdRzyamAnaivAstu / vidyAyAM sarvamevedamasAramiti / padena varNena vA vyavahArAbhAvAt tasya kevaLasyAprayogAt tatsvarUpamasyAmapi dazAyAM na vAstavamiNyate iti / | 31. ahIM te ATaluM ja prayojana che-varNapadapUrvaka vyavahAra thatuM nathI, kAraNa ke lekamAM vAkyathI vyavahAra thAya che; vAkyane vize avayava-avayavInI vyavasthA ghaTatI na hoI te vAkyarU5 vAcaka nibhaMga ja che ane tene vAcya artha paNa nibhaMga che. avAntara vAkaya paNa pragayogya che ane vyavahAranuM kAraNa che, eTale tene pratiSedha karavAmAM Avato nathI. A to avidyAnI avasthA che. avidyAvasthAmAM A vyavahAramArga je dekhAya che te bhale che. vidyAmAM te A badhuM asAra che. paraMtu padathI ke vathI vyavahAra thato nathI, kAraNa ke kevaLa padane ke kevaLa varNane prayoga thato nathI, pada ke varNanuM svarUpa te avivAnI avasthAmAM paNa vAstavika chavAmAM AvyuM nathI. 32. tasmAdekaH kramavirahitaH kalpitAsadvibhAgo ___ vAkyasphoTo janayati matiM tAdRzIM svAbhidheye / varNAstvete prakRtilaghavaH kalpanaikapratiSThAH tasminnarthe vidadhati dhiyaM netyalaM tatkathAMbhiH / / 32. niSkarSa e ke eka, kamarahita, jenA mithyAbhAgonI kalpanA karavAmAM AvI che e vAkyasphoTa potAnA vAyanuM tevuM ja jJAna utpanna kare che. A varSe te svabhAvathI ja asAra che, asthira che, kevaLa kalpanAmAM ja teonI sthiti che; tevA A varSe te arthanuM jJAna utpanna karatA nathI. have tenI carcA rahevA daI e. - 33. gatrAmIte vimAnanumAnamanniA zloTADavuv=Ama:, pratyakSazratItiblvttyaa vA ? na tAvadanumAnataH sphoTasvarUpamupapAdayituM pAryate, paridRzyamAnaviziSTAnupUrvIkavarNakalApakaraNenArthapratIterghaTamAnatvAt / nanu vyastasamastAdivikalpairutsAditaM varNAnAM vAcakatvam / 33. RyAyika - ahIM ame pUchIe chIe ke zuM anumAnanA mahimAthI sphoTane svIkAra karo cho ke pratyakSapratItinA baLe teno svIkAra kare che ? anumAna dvArA sphoTanuM svarUpa dhaTAvavuM zakaryuM nathI, kAraNa ke dekhAtI viziSTa AnupUvavALA varNo dvArA arthajJAna Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramabhAvI varNo sAthe maLI vAcaka ane che sphoTavAdI varSAM eke eke atha jJAnanA janaka che ke badhA sAthe maLI ajJAnanA janaka che, ityAdi vikalpA vaDe varNAnuM vAcakatva nirasta thaI gayu che. - 34. gaitat / turvivAste / yastAnAM tAvadrAja nethate vargAnAm / samastA eva te vAcakAH / yattu tatsAmastyaM nAsti kramabhAvitvAditi tadasat kramabhAvinAmapi samastAnAM kAryakAriNAmanekazo darzanAt / yathA yugapadbhAvinaH samastAstrayo grAvANaH ekAmukhAM dhArayanto dRzyante tathA kramabhAvino'pi samastA grAsA ekAM tRptimutpAdayanto dRzyante / ekasminnapi hi grAse hIyamAne na bhavati tAdRzI tRtiH / ataH samastA eva te grAsAH tRpteH kAraNam / na ca samastA api te grAsAH yugapat prayoktuM zakyAH / tathaikAnuvAkagrahaNe saMsthAnAM kramabhAvinInAmapi sAmastye sati sAmarthyam, ekayA saMsthayA tadAmukhIkaraNAsambhavAt / evaM tAvalloke sAmastya kramabhAvinAM dRSTam / 19 ; 34. naiyAyika nA, ema nathI. te vikalpo khATA che. varNI eke eka atha nA vAcaka che ema prucchavAmAM AvyuM ja nathI. vA~ sAthe maLIne ja anA vAyaka che. temanuM bhegA thavu sa Mbhavatu' nathI kAraNa ke tee kramabhAvI che ema je tame kahyuM te khATu che, kAraNa ke ApaNe kramabhAvIone paNu sAthe maLI kAma karatA aneka vAra dekhyA che. jema yugapadbhAvI patharAe sAthe maLI eka tapelIne dhAraNa karatA dekhAya che, tema kramasAvI kALiyA sAthe maLI eka tRptine utpanna karatA dekhAya che. eka paNa kALiyA e. haiAya te tevI tRpti thatI nathI. tethI te keALiyAe bhegA maLIne tRptinu kAraNa bane che te bhegA maLelA kALiyAene yugapat praye!javA zakaya nathI. vaLI, kramabhAvI saMsthAe (punaH punaH uccAraNA) sAthe maLIne eka anuvAkanA (maMtrasamUhanA) grahaNamAM (meDhe karavAmAM) samatha ane che. eka saMsthAthI (punaH uccAraNathI) eka anuvAkane meADhe karI zakate nathI. [ApaNA anubhava che ke eka lekane aneka vAra uccAravAmAM gAkhavAmAM Ave che tyAre ja te meDhe thAya che. Ane atha e ke badhA uccAraNA bhegA maLI blekane meDha karAve che. A rIte ahI kramabhAvIenu sAsasya sa Mbhave che.] Ama lekamAM kramabhAvIonuM sAmastya dekhAya che. 35. vede'pi ' darzapUrNamAsAbhyAm itItaretarayogazaMsinA dvandvena samarpita sAhityAnAmAgneyAdiyAgAnAM pakSadvaye prayojyatvena cAparihAryakramANAmekAdhikArasampAdakatvaM dRSTam / tathA 'aindravAyavaM gRhNAti' 'AzvinaM gRhNAti' iti somagrahaNAbhyAsAnAM samastAnAM kramabhAvinAM caikapradhAnanirvartakatvaM dRSTamiti / atazca nAyaM virodhaH sAmastyaM ca kramabhAvitvaM ceti / evaM kramavartino'pi varNA evArthAbhidhAyino bhaviSyanti / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamAvIo sAthe maLI eka kArya karI zake che temAM samarthana nanu grAsasaMsthAdInAM yuktaM samastAnAM kramabhAvitvaM yataH kAryamapi tadIyaM tRptyAdi krameNa nirvaya'mAnaM dRzyate / varNebhyastu krameNa zrayamANebhyaH na yAvatI tAvatI arthAvagatimAtrA nirvaya'mAnA dRzyate / 35. vedamAM paNa " raghunararkhyAm' = ('darzapUrNa mAsathI") ema ekabIjAne yoga jaNAvatA inda samAsathI dalita sAhityavALA (= sAmatyavALA) ane zuklapakSa ane kaSNapakSamAM jemane prayoga kramathI ja thAya che evA Agneya Adi yAgo eka phaLa utpanna karatA dekhAya che. [ dazayAga suda ekame thAya che ane pUrNa mAsayAga pUname thAya che. ziyALa eka Agneya ane be sAnnATya ema traNa yAgAne samudAya che. pUrNamAsayAga e Agneya, agnImIya ane upAMzu e traNa bhAgone samudAya che. ekalA sAMga dazathI ke ekathA sAMga pUrNa mAsathI svagarUpe phaLa utpanna thatuM nathI, paraMtu paraspara bhegA maLI sAMga evA te baMne phalApUrva dvArA svargane utpanna kare che, ema "pUfmAsAbhyAM zvAno yata e vAkyathI jJAta thAya che. AthI svargajanaka phalA pUrvanI pahelAM, sAMga darza ane sAMga pUrNa mAsa e baMnenuM juduM juduM eka eka samudAyApurva svIkAravuM paDaze ke je dvArA teo (darza ane pUrNamAsa e be samudA-darzanA traNa vAgone samudAya ane pUrNamAsanA traNa vAgone samadAya) eka bIjAne sahakAra sAdhI kalApane pedA karI te dvArA svarga utpanna karI zake. vaLI, upayukta A pratyeka samudAyApUrva" paNa sAMga daza samudAyathI ke sAMga pUrNa mAsa samudAyathI utpanna thatuM hovAthI, tattasamudAyadhaTaka pratyeka pradhAna yogathI janya eka eka utpajyapUrva samudAyapUrvanI pahelAM svIkAravuM Avazyaka che, jethI bhinnakAlIna hovA chatAM te pradhAna yAgone samudAyaTakatA tema ja sAMgatA prApta thaI zake che. te ja pramANe, a gene paNa samudAyaghaTaka pradhAnanuM sAhitya prApta karavA pratyeka aMgaja judu judu eka upapUrva svIkAravuM Avazyaka che ja. niSkarSa ke dareka aMganA uparApUrvathI yukta je darzadhaTakapradhAnatrayajanya apUrvatraya tethI eka samudAyAva utpanna thAya che, tema ja dareka aMganA utpanyapUrvathI yukta je pUrNamA ghaTakapradhAnatrayajanya apUrvatraya tethI eka samudAyApUrva utpanna thAya che. A be samudAya pUrvothI eka paramApUva ( = phalA pUrva) utapanna thAya che. ane A kalApUrvathI 5 vakhate svarUpe phaLa pedA thAya che. A ja vastune saMkSepamAM saraLa rIte A pramANe mUkI zakAya darzamAM traNa vAge kamathI thAya che ane pUrNamAsamAM paNa traNa vAge kramathI thAya che daza suda ekame thAya che ane pUrNamAsa pUname thAya che. Ama temane paNa krama che. daza ane puNemAsa bhegA maLIne ja eka phaLa svarga utpanna kare che Agneya ane be sAntAya ema traNa vAge sAthe maLI dazayAga thAya che. Agneya. anISomIya ane upAMzu e traNa vAge sAthe maLI pUrNamAsayAga thAya che. ane daze ane pUrNamAsa sAthe maLI eka phaLa svaga pedA kare che. Ama ahIM kramabhAvI traNa vAgenuM sAmatya ane kramabhAvI daza ane pUrNamAsanuM sAmAnya vedamAM svIkArAyuM che ja. ] vaLI, tiSThomamAM samarasa bharelAM aneka pAtromAMthI pendravajavaM jJAti" ( "aindravAyunuM pAtra prahANuM kare che') "azvine #ti' ("azvinanuM pAtra grahaNa kare che') ema sema bharelAM pAtronA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 varSe kamathI artha badha karAve che tenuM samarthana prahaNanA kamabhAvI ane samasta abhyAsanuM eka pradhAna tikTomane utpanna karavApaNuM dekhyuM che. tethI sAmAnya ane kamabhAvitva vacce virodha nathI. Ama kramabhAvI hovA chatAM vaNe ja arthanA vAcaka banaze. pheTavAdI - kALiyA, saMsthA, vagere samastenuM kramabhAvitva barAbara che kAraNa ke te darekanuM tRpti vagere kArya paNa kramathI utpana thatuM dekhAya che. paraMtu kamathI saMbhaLAtA varSothI jeTalA varSe saMbhaLAya teTalI arthajJAnanI mAtrA utpanna thatI dekhAtI nathI. 36. yadyevamAgneyAdibhyaH tarhi krameNa nirvaya'mAnaM kiM kAryamupalabhyate ? avAntarApUrvamiti bamaH, zabdaprAmANyAt / paramApUrvanivRttistu teSAM sAmastye sati setsyatIti / 36 naiyAyika-je ema hoya te Agneya vagerethI kamathI utpanna thatuM karyuM kArya dekhAya che ? sphoTavAdI-ame kahIe chIe ke avAra apUrva, kAraNa ke temAM zabda pramANa che. avAntara apUrvenuM sAmatyu thatAM paramApUrvanI utpatti siddha thAya che. 37. ucyate / avAntarApUrvanivRttAvidAnI kramabhAvinAmAgneyAvayavabhUtakriyAkSaNAnAM kimavAntaraM kArya kA vA tasya nivRttirupalabhyate ? api ca yathAbhimataM yat kArya tadabhisandhAnena pravRttiH / tat sAmastyAt pUrva na kacidupalabhyate / na hyavAntarApUrveNa svargamAtrA kAcidabhinirvaya'te, zAstrArthasya tadAnImaniSpannatvAt / ataH kimavAntarApUrveNa kRtenApi ? yatkiJcittvavAntarApUrvaprAyaM kAryaM varNeSvapi na na darzayituM zakyate / kiM taditi cet , svarUpagrahaNaM saMskAro vA bhaviSyati / 37. yAyika-uttaramAM ame kahIe chIe ke avAntara apUrvonI utpati thatI heya to AgneyanA avayavabhUta kramabhAvI [ trIhiavahanana Adi | kriyAkSaNanuM kayuM avAktara kAya che ? athavA te avAnA kAryanI kaI utpatti dekhAya che ? vaLI IcchA mujaba je phaLa karavAnuM hoya tene lakSamAM rAkhIne pravRtti thAya che. te phaLa sAmatya pahelAM kyAMya jaNAtuM nathI, kAraNa ke avAntarApUrvathI koI paNa svarga mAtrA utpanna thatI nathI. pravAntarApUrvathI koI paNa svagamAtrA utpanna na thavAnuM kAraNa e che ke zAstramAM jaNAvela pradhAna artha (= yajJakarma) te vakhate niSpanna thayo hotA nathI tethI avAjorApUrvaka karavAthI zuM ? je kaMI thaDaka upakArarUpa kArya avAntarapUrva kare che tenA jevuM upakArarUpa kAya" te vargo paNa kare che e dekhADavuM zakya che ja te zuM che ema je tame pUchaze to ame kahIzu ke te che svarUpagrahaNa ke saMskAra. [svarUpagrahaNathI varNanuM zrautra pratyakSa samajavuM. ] 38. tayoH pradhAnakAryAvayavatvaM nAstIti cet , mA bhUdavayavatvaM, tadupayogitA tu vidyate eva / avayavAvayavivyavahArastu avAntaraparamApUrvayorapi durupapAdaH / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kamabhAvI vargonuM saMkalanAjJAna saMbhave che padAnAM tu vAkyArthapratipattilakSaNapradhAnakAryAvayavabhUtapadArthajJAnAkhyakAryanirvartakatvamatispaSTamastyeveti na teSveSa doSaH prAduSyAt / varNAnAmapi gamanakriyAkSaNAnAmiva grAmaprAptau, grAsAnAmiva tRptI, saMsthAnAmivAmukhIkaraNe yadyapi kramopacIyamAnatatkAryamAtrAsamunmeSo nAsti tathApi tadaupayikasyopalabdhisaMskArAdikAryasya karaNAt tatkAryAvayavI tAvat kRto bhavatIti na samastAnAM kramakAritvamapahIyate / tatra parve varNA atItA apyupakariSyanti, caramavarNastu vartamAna itIdRza evAyaM kAlpanikaH kriyAkSaNasamUha iva varNasamUho'rthapratyAyakaH / 38. sphoTavAdI-arthajJAnarUpa pradhAna kAryanA te be (= svarUpagrahaNa ane saMskAra ) avaya nathI, naiyAyika- bhale avayava na che, temanI temAM upayogitA to che ja. avayavaavayavIne vyavahAra te avAtarapUrva ane paramApUrva vacce paNa ghaTavo muzkela che. vAkyAthajJAnarUpa pradhAna kAryanA avayavabhUta padAthajJAna nAmanA kAryone pado utpanna kare che e atyaMta spaSTa che, eTale emane A doSa dUSita karatuM nathI. gamanakriya kSaNo dvArA rAmaprAptimAM, keLiyAo dva: rA tRtimAM, punaH punaH uccAraNa dvArA eka anuvAkane moDhe karavAmAM jema kramathI dhIre-dhIre upacaya pAmatA kAyano samunma thAya che tema varSo dvArA padArthajJAnotpattimAM kramathI upacaya pAmatA kAryane samunma thato nathI; tema chatAM padArtha jJAnanA upAyabhUta, varNonAM zrautra pratyakSa ane varNonA saMskArarUpa kAryone vaNe utpanna karatA hoI te padArtha jJAnarUpa kAryAlayavIne paNa teo utpanna karI de che, eTale samastanuM krathI kAya karavApaNuM hAni pAmatuM nathI. tyAM artha jJAnarUpa kAryotpattimAM antima varNa pUrvenA varSo nAza pAmI gayA hovA chatAM upakAra kare che, antima varNa to vartamAna hoya che, tethI kAlpanika kriyAkSaNasamUha je A varNasamUha arthanuM jJAna karAve che. 39. atha vA kramopalabdheSvapi varNeSu mAnasamanuvyavasAyarUpamakhilavarNaviSayaM saGkalanAjJAnaM yadupajAyate, tadarthapratyAyanAGgaM bhaviSyati / dRzyate ca vinazvareSvapi padArthAntareSu kramAnubhUteSu yugapadanuvyavasAyo mAnasaH 'zatamAmrANi bhakSitavAn devadattaH' iti / na cAyaM pratyayo nAsti, sandigdhaH, bAdhyate vA / anabhyupagamyamAne cedRzi samuccayajJAne tannibandhanA bhUyAMso vyavahArA utsIdeyuH / 39. athavA, kramathI pratyakSa thanArA varSo bAbatamAM, te badhA vargone viSaya karanAruM je mAnasa anuvyavasAyarUpa saMkalana jJAna thAya che te artha jJAna karAvavAmAM kAraNabhUta banaze. vinazvara, kamathI anubhUta bIjA padArthonI bAbatamAM, te badhA padArthone yugapata viSaya karanAra mAnasa anuvyavasAya che, jema ke "devadatta se kerI khAdhI', e jJAna nathI ema nahi. vaLI te saMdigdha paNa nathI ke bIja pramANajJAnathI bAdhita paNa thatuM nathI. je AvA samuccayajJAnane svIkAra na karavAmAM Ave te ghaNA badhA vyavahAro ucheda pAme. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalanAjJAna arthajJAnanuM kAraNa che 40. sa cAyaM saGkalanApratyayaH smaryamANAnubhUyamAnaprAktanAntyavarNaviSayatayA sadasadvarNagocarazcitrarUpa upeyate / yadi vA'ntyavarNe'pi tirohite bhavan asadvarNagocara eva, na citrAkAraH / so'rthapratItihetureka eveti niravakAzA vyastasamastavikalpAH / 40. A salAnAjJAna viSaya smaraNa karAtA prAphatana varSo ane anubhavAte anya varNa I sata ane asatane viSaya karanAruM, citrarUpa dharAvatuM te jJAna che ema svIkArAyuM che. athavA te anya vaNe paNa tirahita banatAM saMkelanA jJAna asat vane ja viSaya karatuM banI rahe che ane pariNAme citrarUpa rahetuM nathI. A saMkalanAjJAna atha jJAnanuM eka ja kAraNa heI kAraNe eke eke arthajJAnane utpanna kare che ke bhegAM maLI kare che e vikalpone koI avakAza raheto nathI. 41. nanu saGkalanApratyaye'pi yadi te varNAH krameNAvabhAsante, tadasAvapi pUrvotpannaikaikavarNabuddhinirvizeSa eva syAditi tadupArUDhA api varNA nArthapratItihetavo bhveyuH| yadi tvekasumanasstabakAkArAvabhAsI pratyayavat sa pratyayaH tadA tasmin kramAnavagamAdviparItakramA api te varNA arthapratItikAriNaH syuH / 41. zaTavAhI- le sasAnAsAnamA 59 te vardhA bhayA / jJAta thatA hAyatA te saMkalanAjJAnano paNa eka eka vaNane grahaNa karanArAM jJAnathI koI vizeSa ( ramela) rahe nahi, pariNAme evA saMkalanAjJAnamAM gRhIta thayelA hovA chatAM varSo artha pratItinA kAraNa nahi bane. je te saMkalanAjJAna phUlenA eka gucachAne grahaNa karanAra jJAna jevuM hoya to temAM kramanuM jJAna ja na hovAthI varSe viparIta kramamAM paNa arthanuM jJAna karAve.' 42. ucyate / viziSTAnupUrvIkavarNamAlA'nubhavasamanantarabhAvI hi saGkalanApratyayo'rthapratIterhetuH, na stabakAkAraparicchedamAtram / viparItakramAzaGkanaM ca tadAnIM kutastyam ? stabakAvabhAse tAvat krama eva nAsti, kasya vaiparItyamavaiparItyaM vA ? yadanantarajanmA'yaM samuccayapratyayaH tAzca viziSTakramAvabhAsinya eva pUrvabhAvinyo varNabuddhaya iti kuto vaiparItyavikalpaH ? tasmAt prathamAvagamaniyatAnupUrvIkAste tadanantarabhAvisamastAvabhAsisaGkalanApratyayopArUDhA varNA arthapratItikAriNa iti na doSaH / yathA vA "pUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNaH" iti [zA0bhA0 1.1.5] tatrabhavatA mImAMsAbhASyakRtA vaNitaM tathA varNAnAmarthapratyAyakatvamastu / 42. yAyi-sAnA uttara ame pAye chAme. viziSTa mAnu pUvI vANI varzanI bhANAnA anubhava pachI tarata ja utpanna thatuM saMkalanAjJAna arthajJAnanuM kAraNa che, [AnupUvarahita kevaLa gucchane grahaNa karanAruM jJAna saMkalanAjJAna nathI. ema hAI viparIta kramanI zaMkA ja Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra a ne janaka che kayAMthI thAya? gucchanA jJAnamAM te krama ( =AnupUrvI ) ja nathI, te pachI kenuM vaiparItyA ke avaiparI hoya ? jenA pachI tarata ja A samuccayajJAna utpanna thAya che, te viziSTa kamanA avabhAsavALAM vaNagrAhI pUjana jJAna che; te pachI viparItyane vika9pa ( prazna) kayAMthI Avyo ? tethI, prathama pota potAnA jJAnamAM niyata krame grahaNa karAyelA te vaNI te jJAna pachI tarata ja utapanna thanArA ane samasta vargone eka sAthe avabhAsa karanArA saMkalanA jJAnano viSaya banI arthajJAnanA janaka bane emAM koI deSa nathI, athavA pUrva vae pADelA saMskAra sahita anya varNa athajJAnane janaka che ema mAnanIya mImAMsAbhASyanA kartAe (zabare) jema nirUpyuM che tema varSo arthajJAnanA janaka che. 43. nanvatroktaM saMskArasyArthapratItijanakatvaM na dRSTapUrvam, smRtAveva tasya vyApAra iti / kimiyaM rAjAjJA smRtireva saMskAreNa kartavyeti ? 43. pheTavAdI-ahIM tame kahyuM ke saMskAra jJAnane janaka che, paNa evuM ame pahelAM kadI joyuM nathI; sarakArane vyApAra te smRtine utpanna karavAmAM ja che. naiyAyika-zuM A rAjAzA che ke saMskAra smRtine ja utpanna karavI joIe ? 44. nirdha raNajJi, yAjJA vepA na hi saMskAro nAma tatraH voDapa ghana kintu paTvabhyAsAdarapratyayagRhIteSvartheSu yadAtmanaH smaraNakAraNaM sa saMskAraH / sA ca smRtyaiva kAryeNa kalpyamAnA zaktiH / na ca zaktirUpasya saMskArasya zaktyantaramarthapratItijanmani sambhavati / yenaiva kAryeNa sA kalpyate zaktistadapahAya kiM kAryAntaraM kuryAt ? smaraNahetozca saMskArasya prasavakAraNamanubhavaH / anubhavahetostvasya nUtanacaritasya saMskArasya janmanimittameva notpazyAmaH / tasmAnnAsAvarthapratItiheturbhavati 44. pheTavAdI--nA, A rAjAjJA nathI, paNa nAjJA te che. saMskAra nAmanA kaI svataMtra dhana nathI paraMtu paTu abhyAsa ane Adara sAthe jJAna vaDe gRhIta arthonI bAbatamAM te arthonuM potAnuM smaraNa upanna karanAruM kAraNa te saMskAra che. smRtirUpa kAya" uparathI ja arthopatti dvArA ka9pavAmAM AvatI zakti saMskAra che. zaktirUpa saMskAramAM arthajJAnane utpanna karanArI bIjI zakti saMbhavatI nathI. je kArya (smRtirUpa kArya ) uparathI ja te saMskArarUpa zaktinI kalpanA karavAmAM AvI hoya te kAryane tyajI zuM te bIju kArya kare ? smaraNe daka saMskAranuM janaka kAraNa anubhava che. anubhavanuM janaka kAraNuM bananArA evA A nUtana apUrva vyApAravALA saMskAranI utpattinuM kAraNa ja amane te jaNAtuM nathI. tethI saMskAra arthajJAnane janaka nathI. 45. naitanuM vAram, vanamatamate: "sorthavratItinAt / smaraNazaktiH saMskAraH, kintvAtmaguNo vAsanAkhyaH / sa ca smRtimivArthapratItimapi janayitumutsahate / sarvatra no darzanaM pramANam / smaraNajananakauzalamapi tasya tathA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra AtmAne guNa ane arthadhane janaka darzanAdavagamyate / tadidamanubhavajananamapi tato dRzyate eva / varNAzca tadanubhavAzca vyatItAH / anyacca zabdatattvaM nAnubhUyate iti vakSyAmaH / asti cArthapratItiH / nAsau niSkAraNikA / kAraNavyatirekeNa hi sA'nudbhavantI kAraNamAkSipati / yadasyAH kAraNaM sa saMskAra iti smRtirivArthapratItirapi tatkAryatvAt tadanumApikA bhavatyeva / yatta kutastAdRzaH saMskAra udetIti, jaDaprazno'yam , anubhavahetukasya suprasiddhatvAt / tathA cAha, 'vastudharmo hyeSa yadanubhavaH paTIyAn smRtibIjamAdhatte' iti / 45. naivika--A tame je kahyuM te sArahIna che, tucha che, kAraNa ke varNanA bhathI saMskRta thayelI buddhivALA puruSane arthajJAna thatuM dekhAya che. smaraNatpAdaka zakti e saMskAra nathI paraMtu AtmAne vAsane nAmanA guNa saMskAra che ane te guNa smRtinI jema arthazAnane paNa utpanna karavA mATe utsAhita thAya che. sarvatra ApaNuM darzana pramANa che. smaraNane utpanna karavAnuM saMskAranuM kauzala paNa te darzanathI ja jJAta thAya che. tethI saMskAranuM anubhavajana paNa te darzanathI ja dekhAya che. varSo ane temanA anubhave te atIta thaI gayA che ane bIju to koI zabdatatva anubhavAtuM nathI ema ame kahIe chIe ane arthajJAna te thAya che. A arthajJAna kAraNa vinA to utpanna thAya nahi. kAraNa vinA utpanna na thatuM arthazAna kAraNano AkSepa kare che. je tenuM kAraNa che te saMskAra che, Ama smRtinI jema athajJAna paNa saMskAranuM kArya hevAthI arthajJAna saMskAranuM anumAna karAve che. tevA ( arthAta artha jJAnane janaka) saMskAra zenAthI janme che e prazna je tame karyo che te jaDa prazna che, kAraNa ke tenuM kAraNa anubhava che e te suprasiddha che ane kahyuM paNuM che ke 'e te vastudharma che ke paTu anubhava smRtinA kAraNurUpa saMskArane janma Ape che." 46. nanu smRtibIjamiti yaducyate tat kathamanubhavabIjaM syAt ? naiSa niyamaH smRtereva bIjamiti / anubhavastAvat tathAvidhamAtmadharmamAdhatte / sa kAryabhedo'pi notpattau kAraNAntaraM mRgayate / kAryabhedazcAsya tathAdarzanAdavagamyate ityuktam / ___ atha vA kimanena nirbandhena ? na sAkSAdarthapratItikArI saMskAraH, smRtidvAreNa tAM kariSyati / pUrvavarNeSu saMskArAt smaraNam , antyavaNe zrotrondriyAdanubhava ityevaM smaryamANAnubhUyamAnavarNakAraNako'rthapratyayaH syAt , ko doSaH ? 46. pheTavAdI-jene tame smRtinuM kAraNa kahe che te anubhavanuM (=arthajJAnarUpa anubhavanuM) kAraNa kema bane ? [ nyAyadarzanamAM smRtibhinna upalabdhine anubhava gaNavAmAM Ave che, anubhava pramANa che, smRti pramANa nathI ] yAyika-e niyama nathI ke saMskAra smRtinuM ja kAraNa che. anubhava tevA (saMskArarUpa) Atmadharmane utpanna kare che. A anubhavarUpa viziSTa kArya ( =ajJAna) pitAnI utpatti mATe bIjuM kAraNa (saMskArathI anya kAraNuM) zodhato nathI. saMskAranuM ja A Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskArathI saMskArotpatti eka prakAranuM kArya che e tevA darzana upathI jJAta thAya che ema kahevAmAM AvyuM che. athavA, amAre A Agraha rAkhavAne zo artha? saMskAra sAkSAta arthajJAnane janaka nathI, smRti dvArA te tene janaka bane che. saMskAra dvArA pUrva vargonI smRti thAya che ane zregendriya dvArA aMtya varNane anubhava thAya che. eTale Ama smaraNa karAtA pUrva varNo ane anubhavAte aMya varNa arthajJAnanuM kAraNa bane emAM zuM ? ____47. nanvanubhavakramAhitasaMskArasAmarthyamanurudhyamAnAH smRtayo'pi krameNotpattamarhanti, na yugapaditi / tatazca prAktana eva doSaH, sAmastyAbhAvAditi / naiSa doSaH / nAnAvarNaviSayaiH kramamAvibhiranubhavaiH kramopacayAtmA puTapAkairiva kArtakharasyaika evAtmanaH saMskAraH tAdRgupAdhIyate, yena sarvAneva pUrvadRSTAn varNAnasI sakRt maratIti | 47. sphoTavAdI - kamathI thanArA anubhavoe pADelA saMskAronA sAmarthyane anusaratI smRtio kramathI utpanna thavAne gya che, yugapata nahi. tethI pahelAM jaNAvela Topa rahe che. ja kAraNa ke sAmatyane abhAva che naiyAyika--A doSa nathI. aneka varSone viSaya karanArA ane kamathI utpanna thanArA anubha vaDe, kramathI puSTa thavAnA svabhAvALA AtmAne eka ja saMskAra evo paDe che ke jethI sarva pradaSTa vargonuM e AtmA eka sAthe smaraNa kare che-jema aneka puTapAka vaDe kramathI puSTa thaI sonAne eka ja saMskAra thAya che tema. 48. saMskArAt saMskArotpattiralaukikIti cet , nAlaukikI, khAdhyAyAdhyayane siddhatvAt / uccAraNakriyAyAH kSaNikatvAt tadAhite saMskArAntarakAriNi saMskAre'niSyamANe'ntyamuccAraNaM prathamoccAraNAnna viziSyateti / tataH kiM ? puruSAyuSeNApi nAnuvAka eka AmukhIkriyeta / 48. pheTavAdI--saMskArathI saMskAranI utpatti A lekamAM thatI dekhAtI nathI arthAta alokika che. naiyAyika-alaukika nathI, kAraNa ke A lokamAM vedAdhyayanamAM te siddha che. uccAraNakriyA kSaNika hoI teNe pADele, bIja (puSTa) saMskArane utpanna karanAre sa skAra na IcchavAmAM Ave te anya uccAraNa prathama uccAraNathI viziSTa nahi bane. sphoTavAdI - tethI zuM ? yAyika---puruSanuM AkhuM AyakhuM pUruM thaI jAya to paNa te puruSa eka anuvakane moDhe nahi karI zake 49. nanvayamIdRzaH prakAra: ekasmaraNasiddhaye kalpanIyaH, arthapratItihetutA vA saMskArasya klpniiyeti| sarvatheyamadRSTakalpanA / ato na pazyAmahe tatra kaH saMskAra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphoTavAmAM kalpanAgaurava prati pakSapAtaH, kazca sphoTaM prati vidveSaH, yadeSa kalpyate naiSa iti / uktamatra tenaiva sugRhItanAmnA bhASyakAreNa 'zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca' iti / 49. pheTavAdI- A Avo prakAra (arthAta eka saMskAra bIna vadhAre puSTa saMskArane utpanna kare che evo prakAra) eka smaraNa (arthAta badhA vargonuM eka smaraNa) siddha karavA ka5vo joIe, athavA saMsakAra athajJAnanuM kAraNa che ema kahapavuM joIe. baMnemAMthI tame game te ka, sarvathA adaSTanI kalapanA thaze. eTale, saMskAra prati pakSapAtanuM ane pheTa prati nuM koI kAraNuM ame jotA nathI, jethI AnI kalpanA karAya ane AnI kalpanA na karAya naiyAyika -ahIM mAnanIya mImAMsAbhASyakAra zabare kahyuM che ke "zabdasphoTanI kalpanAmAM saMskAranI kalpanA ane zabdaraphoTanI kalpanA ema be kalpanA karavI paDe che.' 50. nanu nAsti kalpanAdvaiguNyam / saMskAro hi yathAprasiddhi sthita eva / kA tatkalpanA ? na hi vayaM smaraNaikakAraNatvaM saMskAradharmamatilacitavanto bhavanta iva / kathaM na lacitavanto bhavantaH ? sarvavarNaviSayaikasmaraNakAritA bhavadbhirapi kalpiteva / yaiva hi vartanI varNAnAmarthapratItau saiva sphoTavyaktAvapi / tAM ca kalpayitvA zabdo'nyaH kalpita eva / atazca saMskArasyobhayavAdivihitasya smaraNakAritvamulladhyArthapratyayakAritvaM kevalamasmAbhirabhihitam / bhavadbhistu mUlata evArabhyAbhinavaM vizvamutthApitam-apUrvasya zabdasya tAvadastitvaM, punarvarNavyatiriktatvaM, punaravayavarAhitya kalpitamiti kathaM na kalpanAgurutvam 1 taduktam sadbhAvavyatirekau ca tathA'vayavavarjanam / tavAdhikaM bhavettasmAdyatno'sAvarthabuddhiSu // iti [zlokavA0 sphoTa0 94] 50. sphoTavAdI-ahIM be kalpanAo che ja nahi. saMskAra to prasiddhi anusAra sthira thayele che -siddha thayela che. eTale saMskAranI kalpanA kevI ? ekalA smaraNanA ja maraNa havA rUpa saMskArane dharmanuM jema Ape ulaMghana karyuM che tema ame kayu" nathI. naiyAyika -kema Ape ekalA smaraNanA ja kAraNa hovArUpa se skAradhamanuM ulaMghana nathI karyuM ? sarva vaNene viSaya karanArA eka smaraNanuM janekatra saMrakAramAM Ape paNa kamyuM che ja. varSo je mAge' arthajJAna utpanna kare che te ja mAge' pheTanI abhivyakti kare che. sarva varNone viSaya karanArA eka smaraNanuM janakatva saMskAramAM kapIne vadhArAmAM tame zAbapheTanI kalpanA karI che ja. ame te ubhaya vAdIne saM mata evA saMskAranI smaraNakAraNutAnuM ulaMdhana karI te saMskAra athajJAnajanaka che eTaluM ja kahyuM che, jyAre Ape te mULathI ja zarU karIne nUtana vizvanuM nirmANa karyuM che-apUrva pheTa nAmanI zabdanuM astitva, vaLI tenuM varNathI atirikta hovApaNuM, ane vaLI tenu avayavarAhitya tame kayuM che, eTale tamArA pakSamAM kalpanAgauravadoSa kema na Ave ? mATe ja kumArile kahyuM che ke "tame pheTavAdIoe vadhArAmAM sleTanuM astitva mAnyuM che, pheTane varSothI judo mAnya che, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya varNathI ja niraMzasphoTanI pUrNa abhivyakti mAnavI paDe sphoTane avayavarahita mAnya che. tethI saMskAra AdinI kalpanA karavA rUpa yatna athajJAne mATe karava', [ pheTanI abhivyakita mATe na kare. ]' 51. yat punaravAdi prathamavarNabuddhivelAyAmeva vyaktaM sphoTatattvamuttarottarabuddhibhiratizayitatarapratyayaviSayatAM nIyate ratnatattvavaditi, sa eSa viSama upanyAsaH, ratnasya hi sAvayavatvAt prathamapratyayAviSayIkRtasUkSmatarAvayavavizeSagrAhiNAmuttarottarapratyayAnAmasti tatrAvakAzaH / sphoTastu varNasvarUpavadanaMza iti tatsvarUpasarvasvamAyenaiva varNena vyaktam / kimidAnImanye varNAH kariSyanti ? ekadezavyaktistu niravayavasya varNasyeva na sambhavati / yathoktam--- alpIyasApi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi vA naiva gRhNAti varNa vA sakalaM sphuTam / / iti [zlo0 vA0 sphoTa 10] 151 vaLI, tame je kahyuM ke prathama varNanuM jJAna thAya te vakhate ja phoTatattva abhivyakta thAya che, pachI uttarottara dvitIya Adi varNonI buddhio vaDe vadhAre ne vadhAre puSTa (=vizada) sphoTanuM jJAna thAya che, ratnanI jema, temAM rananuM daSTAnta viSama che, kAraNa ke na to sAvayava he I prathama jJAna viSaya na karelA sUkSmatara athavavizeSane grahaNa karanArA uttarottara jJAnene temAM avakAza che. paraMtu sphoTa te svarUpanI jema avayavarahita che, eTale tenA svarUpanuM sarvasva Adya varNathI ja na thaI jAya che, te pachI anya vaNe zuM karaze ? jema niravayava varNanI ekadezAbhivyakti saMbhavatI nathI tema nirava sphoTanI paNa ekadezabhivyakti sa bhavatI nathI, jemake kahyuM che ke thoDAka prayatnathI paNa uccAravAmAM AvelA zabdane (= varNane) buddhi kAM te grahaNa ja nathI karatI kAM te sakala varNane phuTapaNe grahaNa kare che. 52. thoDA dritIyo dekhAte 3AAri-yathAganuvAlA: rozo vA prathamasNsthyaa gRhIto'pi saMsthAntarAbhyAsaiH sphuTataraparicchinno bhavati tathA sphoTo'pi prathamavarNavyakto varNAntarairatizayitAbhivyaktirbhaviSyatIti-so'pi na sadRzo dRSTAntaH, zlokAnuvAkayoranaMzatvAnupapatteH / kecidavayavA varNAtmAnaH padAtmAno vA prathamAyAM buddhAvaparisphurantaH saMsthAbhyAsalabdhAtizayAyAM tasyAM prakaTIbhavanti / sphoTastvekavarNa iva niraMza iti tatra ko buddheratizayayogaH ? tasmAdayamapi na saGgatA dRSTAntaH / 52. bIju je daTAna tame ApyuM ke jema anuvaka ke leka prathama saMsthA vaDe gRhIta thayuM hovA chatAM anya saMsthAonA abhyAsathI vadhAre vizada rIte gRhIta thAya che tema sphoTa paNa prathama varNa vaDe abhivyakta thayo hovA chatAM anya vargo vaDe tenI abhivyakti vadhu vizada thAya che, te daSTAnta paNa sama daSTAnta nathI [arthAta viSama daSTAnta che, kAraNa ke bleka ane anuvaka banemAM anaMtA ghaTatI thI. prathama jJAnamAM aprakAzita rahetA varNa rUpa ke padarUpa keTalAka avayavo saMsthAnA abhyAsathI atizaya pAmelA jJAnamAM pragaTa thAya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raka phoTa dhvanivyaMgya che e pakSanuM khaMDana che. paraMtu sphoTa to eka varNanI jema niravayava che eTale tenI bAbatamAM buddhinA atizaya yoga vaLI kayo ? tethI A dRSTAMta paNa saMgata nathI. 53. ye'pi manvate dhvanivyaGgayatvAt sphoTasya na tatra varNavikalpAvasara ti, teDapi na sambaniH , g2Aju vaLelIrti davanimyaH zAzvatI teranutpAdrA, atidrutoccicArayiSayA'nupalabhyamAnavarNavibhAgAcca zabdAdarthapratyayAbhAvAt / 53. pheTa dhvanithI (vAyuothI) vyaMgya hoI, vaNe eke eke pheTane vyakta kare che ke sAthe maLI evA je vikalpa vanI bAbatamAM UThAvavAmAM Ave che te vikalpone ahIM avakAza nathI ema jeo mAne che teo paNa sammadazI* nathI, kAraNa ke vaNuM pratItine cheDIne vanio vaDe (=vAyuo vaDe) zabdanI (=zabdasphoTanI) pratIti utpanna thatI nathI tema ja ghaNI jhaDapathI uccArAvAne kAraNe varNanA bhede spaSTa gRhIta na thavAthI te zabdamAMthI arthanuM jJAna paNa thatuM nathI. 54 atha dhvanayaH zabdavyaktimAdadhAnAH sthAnakaraNAnurodhenAsatyameva varNabhedamupadarzayanti zyAmAdirUpamiva mukhasya khaDgAdaya ityucyate tadapyasat , asatyatve nimittAbhAvAt / pratIyante hi nirbAdhayA buddhyA varNAH / tadatiriktastu zabdo na pratIyate / yazca na pratIyate so'sti, ye ca pratIyante te na santItyucyamAne zo nAsti viSANamastIti syAt / tasmAdayamapi na kalpanAgauravaparihArakSamaH panthAH / ataH suSThuktaM 'zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA ca' iti / tasmAt sphoTapratipattau yaH krama AstheyaH so'rthapratipattAvevAsthIyatAmiti, kiM tena sphoTena ? 54. je tame kahe ke jema khaga vagere mukhanA zyAma Adi mithyA rUpa dekhADe che tema zabdaskeTane abhivyakata karatA davanio (=vAyuo) sthAna ane karaNa anusAra asata varNabhedane dekhADe che, to te kahevuM gya nathI kAraNake temane asata gaNavA koI nimitta nathI nibaMdha buddhi vaDe vaNe pratIta thAya che. varSothI atirikta zabdasphoTa pratIta thato nathI. je pratIta nathI thato te che, jeo pratIta thAya che teo nathI ema kahetAM "zaza nathI, zaviSANu che ema kahevA jevuM thaze; tethI A mAga paNa kalpanAgaurava rUpa devathI mukta rahevA samartha nathI. eTale yogya ja kahyuM che ke "zabdasphoTanI kalpanAmAM saMskAranI kalpanA ane zabdasphoTanI kalpanA ema be kalpanA karavI paDe che. tethI sphoTanA jJAna mATe tame skoTavAdIo je kama (=prakriyA svIkAre che te krama arthajJAna mATe ja svIkAro, sphoTanuM zuM prayojana che ? 55. anye tu upalabdhyanantarasattAkAnAM varNAnAmarthapratyAyakatvamAcakSate tadiha neSyate, kSaNikatvAdvarNAnAm , upalabdherUvaM sattAnupapatteH / sarvathA vyutpattyanusAreNa varNAnAmarthapratyAyakatva, tadyathA purA dRSTaM tathA'bhyupagamyate iti / taduktaM 'yAvanto Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamayukta varSe arthaprayAyaka yAdA: rUti | yaravatra tIvamuraMta "niyata: dazA:' ti, tatra pratItaya: prayLyA, na tapakhino vayamiti yatkiJcidetat / 55. bIjAo kahe che ke varNanA anubhava pachI sattA dharAvatA te varSo arthapratyAyaka che; te vastu ame IcchatA nathI kAraNa ke varSo kSaNika heI, temanA anubhava pachI temanI sattA ghaTatI nathI.. sarvathA vyutpatti anusAra varNo arthapratyAyaka bane che, jemake je pramANe pahelAM joyuM hoya te pramANe atyAre svIkAravAmAM Ave che. eTale ja kahyuM che ke " varSo je arthanuM pratipAdana karavA sanatha jaNAyelA che teTalA tevA vaNe te ja arthanuM jJAna karAve che - te ja arthanA vAcaka che." AnA viruddha tame je kahyuM ke bIjAne thatA jJAnamAM kyA, keTalA, kevI rIte, kyA arthanuM pratipAdana karatA vaNe A mANase dekhyA ke jemAMthI te ja rIte te artha [anya kALe tenI pratIta thAya ?' tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke tamAre pratItione pUchavuM joIe ane nahi ke asahAya evA amane. A te saheja amathuM. 56. yat punarabhyaghAyi kramavyatyAsaprayuktA api varNAH pratyAyakA bhaveyuH, krama eva vA sphoTaH syAditi, tadapi na pezalam , kramo hi nAma sa kAlamedo, na ca kAla eva sphoTo bhavitumarhati / kramo'pi ca na svatantraH pratipAdakaH, padArthAntaravRttirvA, kintu varNAzrita eva / tatra coktam dvaye satyapi tenAtra vijJeyo'rthasya vAcakaH / varNAH kiM nu kramopetAH kiM nu varNAzrayaH kramaH // kramaH kramavatAmaGgamiti kiM yuktisAdhyatA // dharmamAtramasau teSAM na vastvantaramiSyate ||iti| [zlo0 vA0zabda ni0285-286] tasmAd ye yAvatkramakA yamartha pratyAyanto dRSTA varNAH te tatkramakA varNAstamartha pratyAyayiSyantIti na sphoTAdarthAvagatiriti / tadevaM na kAryAnumAnamarthApattirvA sphoTasiddhaye prabhavatIti siddham / 36. vaLI tame je kahyuM ke UlaTA kramamAM prayojavAmAM AvelA varSo paNa te ja arthanA pratyAyaka bane, athavA te krama ja pheTa bane, te egya nathI kAraNa ke kama e kAlabheda che ane kAla ja sphoTa banavAne lAyaka nathI. svataMtra ekale dama paNa arthapratipAdaka nathI, varNa sivAya bIjA padArthamAM rahelo krama paNa arthapratipAdaka nathI, paraMtu varSomAM rahete krama ja arthapratipAdaka che. A viSayamAM kahevAmAM AvyuM che ke ahIM [=arthajJAnanI u5ttimAM] baMne (krama ane varSo hoya che, eTale bemAMthI kayo arthane vAcaka che e jANavuM joIe. zuM kramavALA vaNe athanA vAcaka che ke varNomAM raheto krama arthane vAcaka che ? kama e kramavALAnuM aMga che e zuM tarkathI siddha karavAnuM hoya ? krama e to vaNene Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNonI vAcatAnuM sphoTavAdIe kareluM khaMDana kevaLa dharma che, tene koI bIjI vastu = dhama)rUpe nathI IcchavAmAM Avyo. tethI je kramavALA je arthanuM jJAna karAvatA je vaNe dekhyA hoya te kramavALA te varNo te ja arthanuM jJAna karAvaze, eTale sphoTamAMthI arthazAna thatuM nathI. Ama kAryAnumAna ke apatti sphoTane puravAra karavA samaya nathI e siddha thayuM. 57. yamaLi "saddhArtha pratiyAma rUti vyavahAra: zloTapakSasIkSitamevaavlmbte iti, tadapyasAra, varNAnAM vAcakatve yathoktanItyA sAdhite tatpakSe'pi tathA vyavahAropapatteH / 57. "zabda dvArA ane ame jANIe chIe' e bhASA vyavahAra phoTapakSanuM samarthana kare che ema tame je kahyuM te paNa sArahIna che, kAraNa ke upara jaNAvyA pramANe vargonuM vAcasva siddha karAtAM te pakSamAM paNa te bhASA vyavahAra ghaTI zake che. 58. nanu kathamupapattiH ? saMskArastAvanna zabdazabdenocyate / na hi tathA loke prasiddhiH / saMskAre ca vAcake vyutpattirapi durupapAdA / parAvagatipUrvikA hi zabdAt vAvagatiH / na ca parasthaH saMskAraH parasya pratItimupajanayan grahItuM rAya, parokSattAt | 58. pheTavAdI-kevI rIte ghaTI zake ? saMskArane "zabda zabdathI kahevAmAM Avato nathI, kAraNa ke lekamAM tevI prasiddhi nathI. saMskAra vAcaka heya to vyutpatti ghaTavI muzkela banI jAya. bIjAne 'gAya lAva, gAya doha' ema kahI jene prakRtti karavA preravAmAM Avela te vIlane ] thayelA jJAnapUrvaka [ "gAya" zabdano artha na jANanAra bAlane ] pitAne zabda dvArA arthazAna thAya che. paraMtu paramAM rahela saMskAra anyane arthajJAna karAvate grahaNa karavo zakya nathI, kAraNa ke te parokSa che. 59. vaLyA drazaddo vartamAna prativa iva vartera vasamu vA ? prativarNa vartamAne ca 'zabda' zabde na zabdAdarthapratipattiH syAt , ekasya varNasya vaackvAyo. | samudra tu na vartitumati zabdo , jhAtirAvAn | vinavaduvcnaantvyktishbdpryoge hi tasmAt sAmAnAdhikaraNyena na jAtizabda ekavacanAnta: prayujyate / na hi bhavati 'devadattayajJadattau puruSaH' iti, 'dhavakhadirapalAzA vRkSaH' iti, tathA 'gakAraukAravisarjanIyAH zabdaH' ityapi / ' 59. vaNene "zabda zabdathI jaNAvAtA hoya to pratyeka varNane 'zabdazabdathI jaNAvAya che ke varNasamudAyane ? pratyeka varNane "zabda zabdathI jaNAvAto hoya to zabdathI arthajJAna na thAya kAraNa ke eka vaNuM vAcaka banavAne yogya nathI, varNasamudAyane "zabda'zabdathI jaNAva yogya nathI, kAraNa ke 'zakha' zabda jAti zabda che. ethI ja divacana ke bahuvacanamAM vyakti zabda (=saMjJAvAcaka zabda)ne jyAre prayoga thayo hoya che tyAre sAmAnAdhikaraNyamAM jAti zabda Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 varNonI vAcakatAnuM phoTavAdIe kareluM khaMDana savayanamA prayont nathI, 'devadatta-yajJadatau puruSaH' mema hai 'dhavakhadirapalAzAH vRkSaH' abha prayoga yatA nathI, tathA 'gakAra-okAra-visarjanIyAH zabdaH' mema prayoga 5 yatA nathI. 60. nanu 'vanaM vRkSAH' iti vanazabdavat tarhi samudAyavAcI bhaviSyati zabdazabdo, na jAtizabdavaditi cet , na, tatra samudAyavyatirekanirdezadarzanAt 'AmrANAM vanam ', 'kapitthAnAM vanam' iti; na caivamiha vyatirekanirdezo'sti, 'gakArAdInAM zabdaH' iti adarzanAt / 60. ne tame he 'vana vRkSAH mAM narama 'vana' samudAyavAyI cha tama 'zaza samudAyavAcI banaze, jAtizabdanI jema te samudAyavAcI che ema nahi, te te paNa zakaya nathI kAraNa ke "vana"zabdanI bAbatamAM samudAyanA judApaNane nirdeza dekhAya che, jema ke AMbAonuM vana" "keThIonuM vana', jyAre "zabdazabdanI bAbatamAM judApaNune nirdeza nathI, kAraNa ke "gakAra vagerene zabda" e vyatireka nideza dekhAtuM nathI. 61. atha brUyAt 'AmrAdayo vanam' ityabhedenApi vanazabdaH prayujyate tathehApi 'gakArAdayaH zabdaH' iti prayokSyate / etadapi nAsti / vanAdau bhedavyapadezavazena prativyakti cAprayogeNa siddhe samudAyazabdatve samudAyasamudAyinorabhedopacArAt 'AmrAdayo vanam' iti yujyate prayoktum / iha tu 'gakArAdInAM zabdaH' iti na kadAcidapi vyatirekanirdezo dRzyate iti samudAyazabdatvamaghaTamAnam / tatsarvathA varNazabdavAdinAmanupapanno'yaM vyapadezaH 'zabdAdartha pratipadyAmahe' iti / 61. ne tame AmrAdayo vanam' (= 'mamA vagere vana cha') ma sadhyA 'vana' zIna prayoga yAyacha, tavArIta maDI 59 'gakArAdayaH zabdaH' ( ='2 vagere zamma che") ema pravega tha ya che, te ame kahIe chIe ke tema nathI. "vana' vageremAM bhedavyapadezane sAdhe [ma 'AmrANAM vanam mAMsAsAnu vana' ] ane prativyakti 'vana' zanI prayoga [ma 'AmraH vanam saaNbh| vana'] na thatI he, 'vana' zabda samudAyache se sira yatA samuhAya ana samuhAyAmAnA samehanA upanyAzne AdhAre 'AmrAdayo vanam' sevA prayoga 32vA yogya cha 52 tu alI 'zamzAmAtA 'gakArAdInAM zabdaH' (='182 vorenA sam') e bhedanideza kadI paNa dekhAtuM nathI, eTale "zabdazabda samudAyazabda ghaTatuM nathI. tethI, vaNe e ja zabda che ema mAnanArAonA pakSamAM "zabdamAthI ame arthane jANIe chIe e bhASA vyavahAra koI paNa rIte ghaTato nathI. 62. ucyate / kimanenopapannenAnupapannena vA kRtyam ? yadyayamupapadyate, tataH kim ? athApi nopapadyate, tato'pi kim ? na hi lokavyapadezanibandhanA vastusthitirbhavati / nanu zAstrakArA apyevameva vyavaharanti-'bhAvamAkhyAtenAcaSTe iti [nirukta] / 62. naiyAyi-ame uttara sApAye chAme. pani pAya bhAnatAM mAMyI abhe Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNenI vAcaktAnuM samarthana ane jANIe chIe' evo lekavyavahAra ghaTe che ke nahi tenI carcA karavAno zo artha ? je lekavyavahAra ghaTato hoya to tethI zuM ? kAraNa ke lekavyavahAra anusAra vastusthiti hetI nathI. phoTavAdI-zAstrakAra ( =niruktakAra yAskAcArya) paNa A pramANe ja vyavahAra kare che ke "AkhyAta zabda kriyAne jaNAve che; [teo e vyavahAra nathI karatA ke "AkhyAta zabda kriyAne jaNAve che."] 63. zAzAvyavahArathAmALioI rAjyaseDavupatum | tirahuM pramANaM lokavyapadezo nAma ? anumAna tAvat pratikSiptaM, pratyakSamapi pratikSepsyate, ma cAnyat sphoTasiddhau pramANaM kramate / tadasthAne'yaM lokavyapadezanirUpaNena sphoTATopaH / na cAtyantamasaGgato'yaM varNapakSe laukiko vyapadezaH / pUrvavarNajanitasaMskArasahite tAvadantyavarNe vAcake susaGgata evAyaM vyapadezaH, tasya zabdatvAdekatvAcca / 63. nAyika-zAstrakAranA vyavahArathI paNa aprAmANika ane (=sphoTane) svIkAra zakaya nathI. lekavyavahAra nAmanuM A kayuM pramANa che ? [ phoTasAdhaka] anumAnanuM te ame khaMDana karyuM che. pheTa sAdhaka pratyakSanuM khaMDana ame karIzuM. ane bIju kaI pramANa sphoTane siddha karavA pravRtta thatuM nathI. tethI lekavyavahAranA nirUpaNa dvArA phoTa mATe A gava poSavo asthAne che. vaLI, vaNe arthanA vAcaka che e pakSamAM "zabdamAMthI ame arthane jANIe chIe e laukika bhASAprayAga atyaMta asaMgata nathI. pUrva varSoe janmAvelA sarakAra sahita anya varNa vAcaka hoI temAM A laukika bhASAprayoga susaMgata che, kAraNa ke te varNa zabda che ane te eka che. 64. sakalanApratyayopArUDhavarNavAcakatvapakSe'pi na doSaH / na hi bhedrakta ISa rAzaka: prayute "rAphimyaH rASnA pratipAma ti | kevalastu jAtizabda ekavacanAntA bahuSvapi varNeSu na viruddhaH / 64. saMkalanAjJAnanA viSaya banelA varSo vAcaka che e pakSamAM paNa deSa nathI. gakAra vagere bhedazabdanI sAthe A zabda' zabda prayoga thato nathI, jemake bajAraSyiH zAkAta mathe prativadyAma, (="gakAra Adi zabdamAMthI ane ame jANIe chIe). ekavacanAta kevaLa jAti zabdane (bhedazabdathI sahita yA viziSTa jAti zabdane nahi) arthAt "zabda zabdane prayoga bahu varSomAM karavo viruddha nathI. 65. vinga kyoTapakSe kutarAmanupALe cAra "bdAta ti, prAtipadikasyArthasyAbhAvAt / na hi varNavat sphoTe zabdazabdaM prayuJjAno dRzyate byavahata' janaH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pheTanI zabdarUpatA pramANasiddha nathI 65. vaLI, sphoTa arthapratyAyaka che e pakSamAM te "jA' e bhASAprayoga sAveya dhaTato nathI, kAraNa ke temAM pratipAdika ane abhAva che. jema vyavahartAo vaDe varNa mATe "zabda zabda prayojAte ApaNe joyuM che tema pheTa mATe "zabda"zabda prayojAte ApaNe je nathI. 66. arthapratipattihetutvaM zabdalakSaNamasAdhu, dhUmAdibhirvyabhicArAt / athApi prakramaparyAlocanayA zrotragrAhyatvaviziSTamarthapratipattihetutvam zabdalakSaNamabhidhIyate / tadidaM sphoTa prati na siddhaM, tasya zrautrapratyayaviSayatvAbhAvAt / zrotragrAhyatvameva ca taditaravyavacchedakSamamiti tadeva yuktaM, kimubhayopAdAnena ? zrotragrAhyatvaM ca varNeSveva nArthAntarasyeti varNA eva zabdAH / taduktam-- ___ parasparApekSAzca zrautrabuddhayA svarUpataH / varNA evAvasIyante na pUrvAparavastunI / iti [zlo0 vA. sphoTa 9] zrotraprAhyatvaM zabdalakSaNaM sattAdAvapyastIti cenna, zrotreNaivetyavadhAraNasya vivakSitatvAt / 66. je arthajJAnane janaka che te zabda' evuM zabdanuM lakSaNa agya che, kAraNa ke ayajJAnane janaka te dhUma paNa che paraMtu te zabda nathI. pachI, arthajJAnanI utpattinI zarUAtanI prakriyAnI paryAlacanA dvArA, "je zrotramrAhyatvathI viziSTa hovA uparAMta arthajJAnane janaka hoya te zabda' evuM zabdalakSaNa tame kahyuM che. A zabdAlakSaNuM paNa sphoTanI bAbatamAM TatuM nathI, kAraNa ke phoTa zrautra jJAna viSaya nathI, zretragrAhyatva ja zabdatarane vaccheda karavA samaya che te te ja zabdanA lakSaNa tarIke che, te pachI baMnene (zrotramrAghava ane arthazAnajanaka e bannene) zA mATe zabdalakSaNamAM mUke che ? zrotragrAhatva varSamAM ja che, bIjA koImAM nathI, eTale vaNe ja zabdo che. tethI ja kahyuM che ke, "ekabIjAnI apekSA rAkhyA vinA varSe svarUpathI zrautrabuddhi vaDe gRhIta thAya che ja, varNanA kAraNabhUta avayavo ke vaNene kAryabhUta avayavI gRhIta thato nathI'. zabdanuM lakSaNa zrotramAghava te sattA vageremAM paNa che ema je tame kaho to ame kahIzu ke nA, evuM nathI kAraNa ke zretra vaDe ja' evuM avadhAraNa ahIM vivakSita che. [zrotramrAvathI ahIM samajavAnuM che ke zrotra vaDe ja grAhya, bIjA keI vaDe grAhya nahi.) 67. zrotramanAbhyAM grahaNAdasiddhamavadhAraNamiti cena, samAnajAtIyavyavacchedArthatvAdavadhAraNasya cakSurAdInyeva tena vyavacchidyante, na manaH / tathApi zabdave vyabhicAra iti cenna, jAtimattve satIti prakramalabhyavizeSaNApekSaNAt / stanayitnunAdaprabhRtibhirapi na vyabhicAraH, teSAM zabdatvAbhyupagamAt / taduktaM bhASyakRtA dvivighaththArtha zabdo vartAmAM dhvanimAtrazca" rUti nyiA.mA. 2.2.40]. 67. phoTavAdI - zabda te zretra ane mana bane vaDe gRhIta thAya che, eTale avadhAraNa dhaTatuM nathI. yAyika - nA, samAna jAtIyane vyavaccheda karavA mATe avadhAraNuM hoya che, eTale Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM lakSaNa 35 ahIM avadhAraNathI cakSu vagere bahirindriyane ja vyavada thAya che, manane vyavaheda thato nathI. phoTavAdI - te paNa zabdavamAM vyabhicAra thaze, athata zabdava, je pote va nathI te zretra vaDe ja grAhya che. yAyika - nA, vyabhicAra nahi thAya kAraNa ke jAtimata hotAM' evA prakramalabhya vizeSaNanI ahIM apekSA che vIjaLIne kaDA, vageremAM paNa vyabhicAra nahi thAya, kAraNa ke temanuM zabdatva svIkAravAmAM AvyuM che, eTale bhASyakAra vAsyAyane kahyuM che ke "zabdanA be prakAra che - eka varNarUpa ane bIje dhvanimAtra'. nyiAyabhA0 2.2.40] 68. arthapratyAyakatvaM tu na lakSaNamityuktam , agRhItasambandhe varNAtmani zabde tadabhAvenAzabdatvaprasaGgAt , kAlAntareNa sambandhabuddhau satyAM ca tasyaiva zabdatvamiti avyavasthitamidaM lakSaNam / 68 atha'pratyAyakatva e zabdanuM lakSaNa nathI, kAraNa ke jenI bAbatamAM zabaatha' saMbaMdhanuM grahaNa nathI thayuM evA vaNarU5 zabdamAM arthapratyAyakatva na hovAthI te azabda banI javAnI Apatti Ave, kAlAntare tenI bAbatamAM zabda artha saMbaMdhanuM prahalsa thatAM te ja varNa (je azabda hato te ja varNa zabda banI jAya, aTale A arthapratyAyakatva e zabdalakSaNa avyavasthita che. 69. yadapi zabdakharUpanirUpaNaprasaGgena tadabhidheyAnAM jAtiguNakriyAdInAM zabdatvAzaGkana tatpariharaNaM ca tadapi kimAzayamiti na vidmaH, tessaamtivibhktruupprAta ! 69. zabdasvarUpanA nirUpaNa prasaMge zabdAbhidheya jAti, guNa kriyA vagerenA zabdavanI tame AzaMkA karI ane pachI te AzaMkAne tame dUra karI, tenI pAchaLa tamAre zuM Azaya che e ame jANatA nathI, kAraNa ke zabda ane tenA abhidheyonA spaSTa bhedanuM ApaNane saune grahaNa che ja. 10. ataH zrotragrAhyasya zabdatvAt sphoTasya ca zrotragrAhyatvAbhAvAd vrnnvahinAmeva " kArya pratijAma rUkSyano vyaddezo, na phloTavAhinAmiti ritam | 10. niSkarSa e ke je zretragrAhya hoya te ja zabda hevAthI ane sphoTa pote zretragrAhya na hovAthI, ghaNuM ja arthavAcaka che e matavALAne ja "zabdamAMthI ame atha jANIe chIe e lokavyavahAra anukULa che, pheTavAdIone anukULa nathI e sthira thayuM. 71. kathaM punaH zrotragrAhyatvaM sphoTasya na mRSyate ? yavatA padaM vAkyamiti zrotrakaraNakamekAkAraM jJAnaM pratyAtmavedanIyamasti, na cAsya varNA AlambanIbhaveyurityuktam / na yuktamuktam / iha hi zAbaleyAdau pratipiNDaM gauriti buddhirupajAyamAnA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pheTa zrotragAtha nathI sakalapiNDasAdhAraNaM rUpaM viSayIkarotIti gotvasAmAnyaM tadiSyate / evaM yadi prativarNa 'padaM padam' iti 'vAkyaM vAkyam' iti matirupajAyeta jAtivat tarhi padaM vAkya ca saryavarNavRtti kimapi rUpamabhyupagacchema, na tvevamasti pratItiH / yathA ca tantvAdyavayavaparighaTTitapaTAdikAryaviSayamAdyanayanasannipAtasamaye eva bhedagraharahitamavayavijJAnamudeti tathA kramasamuccaradekaikavarNavarUpopagrahanirapekSaM yadi padamiti vAkyamiti jJAnaM bhavet tatpaTAdikamavayavinamiva padaM vAkyamekaikarUpamanumanyemahi / na tvevamasti / na hi tantubhiriva paTo, varNaiH padamArabhyate / - 71. pheTavAdI - zA mATe tame pheTane zretragrAhya nathI svIkAratA ? [svIkAravo joIe], kAraNa ke "pada' "vAkya' evuM zretrarUpa karaNathI utpanna thatuM ekAkAra jJAna darekane anubhavAya che ja, ane varSo A jJAna nA viSaye banI zake nahi ema ame kahyuM che. yAyika - Ama kahevuM egya nathI. ahI zAbaleya vagere pratyeka govyaktine vize go" "gI' evuM utpanna thatuM jJAna badhI govyaktiomAM rahela sAdhAraNa rUpane viSaya kare che eTale te sAdhAraNa rUpane satvasAmAnya) ame svIkArIe chIe. tevI ja rIte pratyeka varNavyakitane vize "pada pada' evuM jJAna ke "vAkya" "vAkya" evuM jJAna je utpanna thatuM heta to jAtinI je badhA varSomAM samAnapaNe rahetA evA keIka rUpane - padane ke vAkyane-ame svIkAreta, paraMtu evuM jJAna to thatuM nathI. vaLI, jema tanvarUpa avayathI banelA paTarUpa kAyanI sAthe AMkhone Adya sAnakarSa thatAM ja bhedagrahaNurahita (arthAt takhtarUpa avayanA jJAnarahita), paTarUpa kArya viSayaka avayavijJAna thAya che tema kramazaH uccArAtA eka eka varNanA svarUpanA prahaNathI nirapekSa "pada' "vAkya' evuM jJAna thatuM heta to paTa vagere avayavInI jema padane ke vAkyane eka eka rUpavALA svIkArata, paraMtu evuM jJAna thatuM nathI. jema taMtuo vaDe paTa utpanna thAya che tema varNo vaDe pada utpanna thatuM nathI. 72. yatta gau!rityevaM jJAnamabhedagrAhi dRzyate tadekAjupAdheH / bhinnAjupazleSe tu devadatta ityAdI nAnAkSaragrahaNameva vilambitamanubhUyate / na caivaM paTAdibuddhiSu tadavayavAH kadAcid vicchedenAvabhAsante / tasmAnnAvayavIva jAtiriva vA padaM vAkyamabhinnamavabhAsate / 72. gau' zabdanuM gau' evuM zrautra jJAna abhegAhI anubhavAya che kAraNa ke temAM eka svararUpa eka upAdhi che. paraMtu jyAre aneka svare zabdamAM hoya che, jemake devadatta vagere zabdomAM, tyAre aneka akSaranuM grahaNa ja dhIme dhIme thatuM anubhavAya che. ahIM jema avayavo jatA anubhavAya che tema paTa vagere avayavIonA jJAnamAM temanA avayavo Mii judA anubhavAtA nathI. tethI avayavInI ke jAtinI jema 56 ke vAkaya abhinna (e, akhaMDa) anubhavAtA nathI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuM zabdava sAmAnya je pheTa che ? 73. nanu ca yA'sau zabdazabdAd buddhiH, saiveyaM sphoTabuddhiH / kimidAnIM yadeva zabdatvaM sAmAnyaM sa eva sphoTaH ? maivaM, sphoTa evAsau, na zabdatvaM sAmAnyaM tat / sAmAnyaM hi taducyate yatraikavyaktidarzane vyaktyantarAnusandhAnaM, zAbaleyagrahaNe bAhuleyasyeva / iha tu na gakAragrahaNe aukArAnusaMdhAnamiti nedaM sAmAnyam / ekarUpastvayaM pratibhAsaH zabdatattvaviSaya eva, zabdatattvaM ca sphoTa ityucyate / 13. pheTavAdI - "zabda zabdamAMthI je A buddhi utpanna thAya che te ja A zaTabhuddhi che. yAyika - zuM je zabdava sAmAnya che te ja pheTa che ? sphoTavAdI -- ne, te pheTa ja che, te zabdava sAmAnya nathI. sAmAnya te tene kahevAya che jyAM eka vyakitanuM darzana thatAM bIjI vyakitanuM anusaMdhAna thatuM hoya, jemake zAbaleyana dazana thatAM bAhaleyanuM anusaMdhAna thAya che tema. paraMtu ahI te gakAranuM grahaNa thatAM kAranuM anusaMdhAna thatuM nathI, eTale A sAmAnya nathI. ekarUpa A jJAna zabdatatvaviSayaka ja che, ane zabadataravuM e sphaTa che ema ame kahIe chIe. 74. A ! jJAtam / amunaiva hi bhayena kaizcit sphoTazaGkibhiH zabdatvasAmAnyamapahnatam / asthAne eva tvayaM saMtrAsaH / na hi zabdatvaM sphoTaH / prativarNa hi 'zabda:' 'zabdaH' iti buddhirasti, na ca varNasphoTaH / tadidaM zabdatvasAmAnyameva zabdabuddherAlambanaM, na sphoTaH / 74. yaayi| - moDa ! samanyA. bhAna apane bAdhe zeTanA astitva mAnate zaMkA dharAvanArA keTalAke (prabhAkaree) zabda sAmAnyane ja pratiSedha karyo che. paraMtu A bhaya asthAne che. zabdava sphoTa nathI. pratyeka varNane vize "zabda" "zabda" evuM ekAkAra jJAna thAya che ane varNaphaTa te che nahi. tethI A zabdava sAmAnya ja e "zabda" "zabda' evA ekAkAra jJAna viSaya che, phoTa tene viSaya nathI 75. sAmAnyasiddhau tu vyaktyantarAnusandhAnamakAraNamiti prAgeva nirNItam / tasmAnna zabdabuddhAvapi sphoTo'vabhAsate, padavAkyabuddhAviveti / etacca satyamAha yadiyamekakAryakAritvanibandhanA vanapRtanAdibuddhisamAnayogakSemaiva padavAkyabuddhiriti / na ca jAtyAdibuddhiSvasamAzvAso, vailakSaNyasya darzitatvAt / yadapyekakAryakAritvanibandhanAyAmabhedabuddhAvitaretarAzrayaparicodanamekArthapratItipUrvikA padavAkyabuddhiH, padavAkyabuddhipUrvikA caikArthapratItiriti, tadapi na samyakU, smaryamANAnubhUyamAnavarNajaniteyamarthapratItirityavocAma, nAbhinnapadaparicchedapUrviketi kuta itaretarAzrayatvam / 75. sAmAnyanI siddhimAM vyajyantaranuM anusaMdhAna heturUpa nathI e te ame pahelAM ja nirNata karyuM che. "zabda' zabdanA zrautrajJAnamAM paNa phoTa bhAsatuM nathI, jema padanA zrautrajJAnamAM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ke vAkaya eka akhaMDa avayavI nathI ke vAkayanA zrautrajJAnamAM te bhAsatA nathI tema. e sAcuM ja kahyu` che ke patu zrautrajJAna ke vAkayanuM zrAtrajJAna eka akhaMDa anubhavAya che kAraNa ke te eka kAya (=artha jJAna rUpa eka kA) kare che, AthI padanuM zrautrajJAna ke vAkayanuM zrautrajJAna vananA jJAna ane senAnA jJAnanI samAna yogakSema dharAve che. jAtinA jJAnamAM (arthAt tagata eka kAratAmAM) avizvAsa na karavA, kAraNa ke jAtinA jJAna ane vananA jJAna vaccenuM vainnakSaNa ame dekhADayuM che, eka kAya* (=ekA sana rUpa eka kAya') karatuM hevAne kAraNe padanuM ke vAkatuM eka akhaMDa zrautrajJAna thAya che e mAnyatAmAM taretarAzrayaSanI je Apatti tame Ape che'- ekAjJAnapUrvaka patu ke vAkayanuM eka akhaMDa zrautrajJAna thAya che ana pada ke vAkayanA tevA eka akhaMDa zrautrajJAnapUrvaka ekAthAna thAya che te paNa yogya nathI. smaraNu karAtA varNa ane anubhavAtA anya vaNu' dvArA janmelu A ajJAna che ema ame kahyu che, padanA eka akhaMDa zrautrajJAnapUvaka A ajJAna nathI, teA pachI itaretarAzrayadeSa kayAM rahyo ? 76 brUyAt padavAkyayorekatvamantareNa kathaM padavAkyArtha pratItirekarUpA bhavediti so'yamatIva mugdhAlApa:, pratItibhedAbhedau hi viSayabhedAbhedAvanurudhyete, nopAyabhedAbhedau / bhinnairapi locanAlokAntaHkaraNaprabhRtibhirupAyairabhinnArthagrAhiNI buddhirupajanyate eva / tadiha padArtha buddherekatvAt padArtha eko bhavatu yo'syA viSayaH, na tvekaM padaM yatkAraNamiti / vAkyArtha buddherapyekatvAdeko vAkyArtho bhavatu, na tvekaM vAkyam / vargIkaraNakAraNaM kramabhAvinAM bahUnAM varNAnAmetadbhavati yadekArthapratipAdakatvaM, na tvabhedameva padavAkyayorgamayatIti / a khaDa - 76. jo sphoTavAdI kahe ke padmanI ekatA aMkhaDatA ane vAkayanI ekatA - akhaMDatA vinA kevI rIte padAthanuM jJAna ane vAyA tuM jJAna ekarUpa - akha Da bane, te te temanuM A kahevuM atyaMta mugdhAlApa che, kAraNa ke jJAnanI ekatA - apa'DatA ke anekatA khaDatA viSayanI ekatA akhaDatA ke anekatA nahi ke upAyanI ekatA ke anekatA upara. cakSu, vaDe pazu ekAgrAhiNI (=akha'DAtha grAhiNI) padArthanuM jJAna eka abhinna akhaMDa hAvAthI abhinna akhaMDa hA; paraMtu pada, je padArtha jJAnanA upAya che te, eka abhinna akha'Da nathI. vAkrayAnuM jJAna paNa eka abhinna akhaMDa hevAthI te jJAnanA viSaya vAkayAtha eka abhinna akhaMDa hA, paraMtu vAya eka abhinna akhaMDa nathI. je eka pratipAdakatva che te kramabhAvI bahu varNane eka vamAM mUkavAnuM kAraNa bane che, paraMtu te padanI ekatA--- akhaMDatAne ke vAkayanI ekatA - akhaDatAne darzAvatuM nathI. [arthAt pada ke vAkaca eka akhaDa avayavI nathI paNa kramazaH va-samUha ke paddasamUha rUpa ja che.] khaDakhaDatA upara AdhAra rAkhe che, prakAza, aMtaHkaraNa vagere aneka upAyo buddhi utpanna thAya che ja. tethI ahI padA, je tene viSaya che, te eka = 77. vipralabdhA eva ca vaiyAkaraNAH padavAkyorapyabhedaM manyante kila, zAbdAdananyabhUta evaM zabdArtha iti / sa punareSAM vyAmoha eva tadbhedasya dRDhapramANa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanA abheda nathI siddhatvAt / zabdAdhyAsastu pratItiviruddhatvena neSyate ityalaM tatkathayA / tasmAt pratyakSagamyo'pi na sphoTa iti siddham / A 77. chetarAyelA vaiyAkaraNA padanI ekatAne (akhaMDatAne) ane vAkayanI ekatAne (akhaMDatAne) mAne che. teo kahe che ke zabda zabdAthI judo nathI. [zabdAtha eka akhaMDa che, eTale zabdAthI judo na heAya e zabda pazu eka akhaMDa ja hoya]. para Mtu temanA byAmAha (=bhrAnti) ja che, kAraNu ke zabda zabdAthI judA che e dRDha pramANuthI siddha che. zabdane zabdArtha upara Aropa icchavAmAM AvyA nathI kAraNa ke e pratItiviruddha che, tethI sphoTa pratyakSagamya nathI e puravAra thayuM. 78. nanvabhinnatvAd vAkyArthabuddherviSayabhedAbhedAnuvRttitvAcca buddhibhedAbhedayorabhinnA vAyArtha: sthAt / vADhamimno, na svananayatra:, ghaTAderabhinnasyApi sAvayavatvAt / yattu niravayavatvamucyate tadatIva saMvitparAmarzakauzalazUnyaM vyAhRtam / aMzAH santi na santIti cintAtyantamasaGgatA / niraMzastvasti nAstIti yuktaM cintayituM satAm // padatadarthabhedasya prativAkyaM vispaSTamAbhAsamAnatvAdanupagRhyamANAvayavavibhAgayozca vAkyavAkyArthayoranatrabhAsamA / 78. sphoTavAdI vaiyAkaraNAvAkayAca viSayaka jJAna eka akhaMDa ekatA (akhaMDatA) ke anekatA (khaMDa khaMData ) anusAra jJAna eka (khaDakhaMDa) thAya che A e kAraNeAne lIdhe vAkayAtha eka akhaMDa bane, 39 naiyAyika hA, barAbara, vAkrayAya' eka akhaDa che, paraMtu te anavaya nathI, kAraNa ke ghaTa vagere (atrayI) eka akhaMDa hovA chatAM paNa sAvayava che. tenA niravayava hAvAnuM tame je kaheA che! te kahevu. jJAnavicAraNAnA kauzalathI atyaMta rahita che. zA (avayave!) che ke nahi enI viyAraNA atyaMta asaMgata che [kAraNa ke aMze te pratyakSagamya che, eTale heAya te dekhAya na hoya te na dekhAya] paraMtu niraMza evI amuka vastu che ke nahi e sajjanee vicAravuM ucita che [kAraNa ke niraza vastu pratyakSa nathI hotI; tenuM astitva ke nAstitva tarkathI ja puravAra thaI zake.] [vAkaya ke vAkayA niraza nathI kAraNa ke] parUpa bhedo (=avayaveA) ane padArthAMrUpa bhede pratyeka vAkayamAM vizadaNe anubhavAya che. je vAkyanA avayave ane vAkayA'nA vibhAge anubhavAtA na heAyate| vAkayanuM ke che ane viSayanI (akhaMDa) ke aneka vAyAnuM spaSTa grahaNuM ja na thAya. 19. gastyayaprIti:, sAtu prAnteti cena, vAyAmAvAt / strAstezrva bIjaM kimapi vaktavyam / sAdRzyamiti cet, kasya keneti na vidmaH / yadi hi kacinmukhyA avayavAH prasiddhA bhaveyuH, tatsAdRzyAditaratra tadabhAve'pi bhrama iti gamyate, na tvevamasti, sarvavAkyAnAmapyabhAgatvAt / tadvadihAbhyupagamyamAne Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya sAvayava che nUnaM kacidvAkye sattvamavayavAnAmeSitavyam / narasiMhe'pi narAvayavAH siMhAvayavAzca pRthak pRthak pratyabhijJAyante / citre'pi haritAlasindUrAdirUpaM, pAnake tvagelAdiraso, grAmarAge'pi SaGjarSabhagAndhArAdikharajAtaM pRthagavagatamiti na te nirbhAgadRSTAntAH / 79. sphoTavAdI - vAkathanA avayavonI pratIti thAya che, paraMtu e pratIti brAnta che. naiyAyika - nA, e pratIti brAnta nathI, kAraNa ke te pratItinuM bAdhaka keI pramANa nathI. vaLI, brAntinuM kaMI paNa kAraNa tamAre jaNAvavuM joIe. pheTavAdI - te kAraNu sadazya che. naiyAyika - kone konI sAthe sAdazya e ame jANatA nathI. je koI vAkyamAM mukhya =anupacarita, sAcA) avayava prasiddha hoya te tenI (tevA vAkathanI) sAthenA sAdazyane kAraNe bIjA vAkyomAM te na hovA chatAM temanA hovAne bhrama thAya, paraMtu evuM to nathI, kAraNa ke tamAre mane te sarva vAkayo niravayava che. ane je te ja pramANe ahIM paNa svIkArIe te kharekhara koIka vAkayamAM te avayavone mukhya (=anupacarita sAcA mAnavA joIe. narasiMhamAM paNa naranA avaya ane siMhanA avayavo pRthaka pRthapha oLakhAya che citramAM paNa haLadara, siMdira vagere raMge, pAnakamAM (pINAmAM) paNa taja, IlAya rase, grAmarAgamAM paNa vaja, RSabha, gAMdhAra vagere svaro pRthak pRthak jJAta thAya che ja, tethI citra vagere niravayava vastunAM udAharaNa nathI. ....80. citrAdibuddhayastarhi dRSTAntA iti cet, bADhaM vAkyArthabuddhirapi nirbhAgeSyate evAsmAbhiH, buddhInAM niraMzatvena sarvAsAmanavayavatvAt / buddhiviSayIkRtastvartho dRSTAntadATIntikayoH sAvayava eva / tasmAnna nirbhAgau vAkyavAkyArthAviti yuktam / - 80. pheTavAdI - citra vagerenAM jJAne niravayava vastunAM udAharaNo che, naiyAyika-barAbara che vAgyAthajJAnane ame paNa niravayava IcchIe chIe ja, kAraNa ke badhAM jJAne nirAza hoI niravayava che dRSTAMta ane rASTratika bannemAM jJAnane je viSaya che te atha to sAvayava ja che. tethI, vAkya ane vAkyAtha niravayava nathI ema mAnavuM yogya che. 81. yadapyabhyaghAyi 'vRddhavyavahAreNa sambandhabuddhirvAkyavAkyArthayoreva, na padatadarthayoH, padena vyavahArAbhAvAt' iti, tadapyasAdhu, vAkyAdapi vyutpattirbhavantI padArthaparyantA bhavatIti / evaM hi padatadarthasaMskRtamaterabhinavaviracitAdapi vAkyAd vAkyArthapratItirupapatsyate / tadAvApodvApaparatantravaicitryeNa vAkyAnAmAnantyAdazakyA prativAkyaM vyutpattiH, sApi nApekSiSyate / itarathA hi sA'vazyamapekSyeta / 81. vaLI, tame je kahyuM ke vaDIlonA vyavahAra uparathI vAkya ane vAkyartha vaccenA ja saMbaMdhana jJAna thAya che, pada ane padAtha' vaccenA saMbaMdhanuM jJAna thatuM nathI kAraNa ke pada vaDe vyavahAra thato nathI te paNa ayogya che, kAraNa ke vAvamAMthI thatI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaLa pada paNa pragAha che vyutpatti padArtha payata pahoMce che; vaLI pada ane padArthathI saMskRta thayelI buddhivALAne ja abhinava racanA pAmelA vAkyamAMthI paNa vAkavArthanI pratIti dhaTaze. vAkyo ananta heI, AvA udgApanI vividhatA dvArA pratyeka vAkya dITha vyutpatti thavI zakya nathI. AvAudhApa dvArA prati vAkya vyutpatti IcchavAmAM AvatI nathI. bIjI rIte (pratipada pada ane padArthanA) AvA-udvIpa dvArA vyutpatti avazya IcchavAmAM Ave che. 82. dha varlDa gTuM na prayukta rUti tatsamiti, tatsa t , mAvaakysthaane'vaantrvaakyN na prayujyate iti tadapyasatyaM syAt / khArthe tat prayujyate iti cet, padamapi khArthe kvacit prayujyate eva / yatra padAntarANAmartho'rthaprakaraNAdinA labhyate tatra yAvadaprAptaM tAvat padameva kevalamuccArayanti / granthagrahaNAvasareSu ca svarUpAvadhAraNamapi phalavat varNAnAm / mA vA phalavastra padavarNAnAM bhUt tathApi rathAvayavAnAmiva rathakAryeSvaparyAptazaktInAmapi svarUpasattvamanivAryam / 82 tame je kahyuM ke kevaLa padane prayoga thato nathI eTala pada asat che te paNa asatya che; ema te mahAvAkSasthAne avAntaravAkyane prayoga thatuM nathI eTale avAntaravAkaye asatya banI jaze. pheTavAdI-avAntaravA svArthamAM prayojAya che. naiyAyika-pada paNa svArtha mAM kyAreka prajAya che ja. jyAM bIjA padane artha prakaraNa vagerethI prApta thAya che tyAM jeTale artha aprApya hoya teTale artha jaNAvavA kevaLa padane ja teo uccAre che [ udAharaNartha baMdha karo" "ughADo' evo artha prakaraNa vagere dvArA prApta thatA hoya tyAre bAraNuM" e kevaLa eka ja padane prayoga karavAmAM Ave che] jyAre bALaka vAMcatA zIkhatuM hoya tyAre varNonA svarUpanuM avadhAraNa paNa upayogI bane che-phaLa ApanAruM bane che. athavA to pade ane varSe phaLa ApanAra, upagI bhale na ho, tema chatAM jema rathanuM kArya karavAnI paryApta zakti na dharAvatA rathAvayane potAnuM svarUpa sattva te anivAryapaNe hoya che je tema temane (padane ane varNone) paNa pitAnuM svarUpa sattva anivAryapaNe hoya che ja. 83. kAryAntarAya rathAd rathAvayavAH prabhavantIti cet , padavarNA api kAryAntare prabhaviSyanti / rathakAya kadezamAtrAM kAmapi rathAvayavAH kuryantIti yadyacyate * padAnyapi vAkyakArya kadeza kamapi kurvantyeva / varNA api kecidarthavanto bhavantyeveti / tasmAnnAsantaH padavarNAH / 83. pheTavAdI-rathanA avayavo ratha je kArya kare che tenAthI anya kArya karavA zakitamAna che. yAyika-pade ane varSo paNa vAkya je kArya kare che tenAthI anya kArya karavA zaktimAna che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNe paNa sAvayava che e Apattine parivAra pheTavAdI-ratha je kArya kare che tenA koI eka bhAgane rathAvaya kare che ja. naiyAyika-pada paNa, vAkya je kArya kare che tenA koI eka bhAgane kare che ja. keTalAka vaNe paNa arthavALA hoya che ja. tethI pade ane vaNe asata nathI. 84. yat punaravAdi vAkyasyeva padAni padAnAmiva varNA varNAnAmapyavayavAntarANi syuriti, tadidamapUrva pANDityam / na hi ghaTaH sAvayava iti paramANubhirapi sAvayavairbhavitavyam / paramANato vA niravayavA iti ghaTairapi niravayavairbhavitavyam / upalabdhyanupalabdhI hi vastUnAM vyvsthaapike| yad yathopalabhyate tat tathA bhavati / yad yathA nopalabhyate tat tathA na bhavati / vAkyapadayozca bhAgA upalabhyante, na varNAnAm / tathA yuktametat alpIyasApi yatnena zabdamuccAritaM matiH / yadi vA naiva gRhNAti varNa vA sakalaM sphuTam // iti [lo.vA. sphoTa.10] tasmAd bAlizacoditamidaM - varNasyApyavayavA bhavantu, padavAkyayorapi vA mA bhUvanniti / 84. vaLI tame je kahyuM ke jema vAkyane pado che, padane varSo che tema vargone paNa bIjA avayavo mAnavAnI Apatti Ave te tamAruM apUrva pAMDitya darzAve che. ghaDAone avayavo che eTale paramANuone paNa avayavo hovA joIe evuM nathI. paramANu niravayava che eTale ghaDAoe paNa niravayava hevuM joIe evuM nathI. vastuonI vyasthApaka upalabdhi ane anupalabdhi che. je vastu jevI upalabdha thAya te vastu tevI hoya che. je vastu jevI upalabdha thatI nathI te vastu tevI hotI nathI. vALanA ane padanA bhAge. upalabdha thAya che, varNonA bhAgo upalabdha thatA nathI. eTale ja kahyuM che ke apaprayatnathI uccArAyelA zabdane ( =varNane) buddhi kAM to grahaNa ja karatI nathI kAM sakala varNane spaSTa grahaNa kare che. tethI tame ApelI A Apatti bAliza che ke varNane paNa avaya he athavA [ je varNane avayavo na ha ta ] pada ane vAkyane paNa avaye na he. 85. atazca sAvayavauM vAkyavAkyA, padopajananApAyAbhyAM tadarthopajananApAyadarzanAt / anayaiva yuktyA padabhAgA api prakRtipratyayAdayaH tAttvikA ityavagantavyaM, na kalpanAmAtrapratiSThAH / vRkSaM vRkSaNetyatra prakRtyarthAnugame pratyayArtho bhidyte| vRkSa ghaTamiti pratyayArthAnugame prakRtyoM bhidyate / tatra yo'rtho yaM zabdamanugacchati sa tasyArtha ityavasIyate / tatkathamasatyA bhAgAH ? 85. AthI vArtha ane vAkaSArtha bane sAvayava che, kAraNa ke padane umeravAthI ke laI levAthI vAkakSArthano vadhAro ke ghaTADe thate dekhAya che. A yukita vaDe ja prakRti ane pratyaya e padAvo tAttvika che satya che ema jANavuM, teo kalpanAmAtranI nIpaja nathI. " "vRkSeLa-ahIM prakRtyatha ekane eka ja che jayAre pratyayArtha jude jude che. vRkSa" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNanagamamAtra athanagamane hetu nathI q-ahIM pratyArtha ekane eka che jyAre prakRtyartha jude che je artha je zabdanI sAthe jAya che te artha te zabdane che evo nizcaya thAya che. te pachI bhAge asata kema ? 86. yatpunaH 'kUpasUpayUpAdau satyapi varNAnugame'nugamo na dRzyate, tena cAkAraNamarthapratItevarNAnugamaH' ityuktam , tadayuktam , yato nAnvayavyatirekAbhyAmanutpannA pratItirutpAdyate, yena kUpAdau tadutpAdanamAzaGkayeta / prasiddhAyAM tu pratipattau vAcakabhAgeyattAniyamaparicchede'nayoApAraH / na caikatra varNAnugame'rthAnugamo dRSTa ityanyatrAdRzyamAno'pi haThAdApAdayituM yuktaH / 86, kUpa, sUpa, dhUpa, vageremAM pa-vaNuM ene e ja che evuM dekhAya che paraMtu tenI sAthe ja ekane eka artha dekhAtuM nathI, tethI arthajJAnanuM kAraNa vanagama nathI' ema tame je kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke vaNanA avayavyatireka vaDe ana (apUrva) artha pratIti utpanna thatI nathI ke jethI karIne "pa" vageremAM tenI utpattinI AzaMkA karavAmAM Ave. paraMtu prasiddha pratipattimAM (=athajJAnamAM ) vAcakanA bhAganI iyattAnA niyamane jANavA mATe A anvayava.vyatirekane vyApAra che. eka ThekANe varNanA anugAme arthane anugama dekhyo eTale anyatra na dekhAtA hovA chatAM tyAM baLajabarIthI tene utpanna karavA yogya nathI. 87. reNupaTalAnugatapipIlikApaktidvArakavyabhicArodbhAvanamapi na pezalam , pAMsupaTalavikalapipIlikApaktidarzanena tasyAH tatpratItikAritvAbhAvanizcayAt / karikarabhaturagaprabhRtInAM tu pratyekaM vyabhicAre'pi bahuprANirUpasAmAnyAnapAyAt tatkAraNameva dhUlipaTalamavagamyate / 87. dhULanA goTA sAthe kIDIonI hAra nIkaLe che tethI kaMI kIDIonI hAra dhULanA goTAnuM utpAdaka kAraNa na gaNuya ema kahI vyabhicAradeva Apa yogya nathI kAraNa ke dhULanA goTA vinAya kIDIonI hAra dekhAtI hoI dhULanA goTAnI pratItinuM kAraNa kIDIonI hAra che evA nicayane abhAva che. dhULanA goTAnuM kAraNa kevaLa hAthIo ke kevaLa ghoDA ke kevaLa UMTa mAnatAM vyabhicAradeSa Ave [ kAraNa ke ghaNI vAra dhULanA goTAnuM kAraNa kevaLa hAthIe, kevaLa cheDAe ke kevaLa UMTa hatAM nathI, ] paraMtu bahu prANI rUpa sAmAnya te dhULanA goTA sAthe na hoya evuM kadI banatuM nathI, eTale dhaNu prANIo ja dhULanA goTAne utpanna kare che ema samajAya che. 88. yadapyazvakarNAdAvavayavArthalopAdanyatrApyevamiti kathitaM, tadapi na caturazram , azvakarNazabdo hi kacidarthaprakaraNavazAt nyagbhavadavayavazaktitayA tiraskRtAvayavArthavastvantaravyaktau na sarvAtmanA'vayavArthAbhAvaH, vyastatvena sAmastyena vA punaH prayogAntare tadarthasaMpratyayadarzanAt / 'azvamAroha' 'kaNe kuNDalam' iti vyastayoH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "azvakarNa' vagere padonA avayavo sarvathA nirarthaka nathI prayogaH / turagazrotro tu pratipipAdayiSite 'azvakarNaH' iti samastaprayogaH / samastaprayoge'pi tadarthAparityAgI dRzyate iti na sarvAtmanA nirarthakA bhAgAH / 88. jema "azvakarNa' zabdamAM avayavarUpa "ava' ane 'karNa'nA ane lopa che. tema vAkyamAM tenA avayavorUpa padonA arthone lepa che ema je tame kahyuM te paNa yogya nathI, kAraNa ke "avakarNa' zabda prakaraNavaze kyAreka avayavanI zakita tirahita thavAthI avayanA arthane bAjue karI vasvantara rUpa vyakitane jaNAve che; paraMtu sarvathA sarvAtmanA avayavArthane abhAva te vakhate paNa heta nathI kAraNa ke bIje pRthapha ke sAthe sAthe prayojAya che tyAre tenA arthanuM jJAna thatu' dekhAya che. "azva upara ArohaNa kara" "kAnamAM kaDaLa che? - ahI"azva' ane "kaNu'ne pRthapha pRthapha prayeLa thayA che. avinA kAnanuM pratipAdana karavAnI Iraza thatAM "azvakaNa" e samastakaga karavAmAM Ave che. samastaprayogamAM azva' ane "ka" potAnA arthane choDI detA jaNAtA nathI. eTale, avayavo sarvathA sarvAtmanA nirarthaka nathI. 89. yatpunaranvAkhyAnavisaMvAdAt prakRtipratyayavibhAganiyamo nAvakalpate iti etadapi na yuktam , AptataroktInAM prAmANyAt / trimuni vyAkaraNamiti / pANinimatameva hi prakRtipratyayavibhAgamavitathaM pratyeSyAmaH / kiyatyapi cAMze prAyeNa sarveSAmanvAkhyAtRRNAmavivAdaH / vikaraNAdivisaMvAdamAtrAM tvakiJcitkaram / ataH pAramArthikatvAt prakRtipratyayAMzayoH na kalpanAmAtroNa pRthakkaraNam / . 89. [ pratyaya, Adeza, Agama, guNa, vRddhi, valepa, vagere ], bhASAzAstrIya rIte zabdane samajAvavAnI prakriyAo visaMvAdI hoI, prakRti-pratyaya e vibhAganiyama ghaTa nathI evuM tame je kahyuM te paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke vadhu Apta evA puruSonAM vacananuM AmAM prAmANya che 'vyAkaraNa traNa muninuM sajana che." prakRti-pratyAyanA vibhAgane je pANinimAnya che tene--ame avitatha samajIe chIe. keTalAka aMzamAM te prAyaH badhA vyAkhyAtAone koI vivAda nathI. vikaraNa Adi vizene ja mAtra visaMvAda ( =vivAda) che je tuccha che. Ama prakRti-pratyayane vibhAga pAramArthika heI, kevaLa kalpanAthI temane vibhAga karavAmAM AvyuM nathI. 90. vyava iafsAmAnyApi parvamAM jJAnaM suI "nittanA iti, tadapyasAram , kharasmaraNAdInAM padabhedAvagamopAyAnAM sambhavAt / 'sarAmaH' ityAkhyAtasyAnyat svarAdirUpaM, nAmno'nyat / nAmatve'pi sa iti rAma iti ca dve pade tayoranyadrUpaM, saha rAmeNa vartata ityekapade'pyanyadrUpam / abhiyogavizeSavatAM sarva subhagamiti nAzakyaH padavibhAgaparicchedaH / 90vaLI, tame je jaNAvyuM ke varSo sabhAnapaNe sarakhA ja hovAthI padavibhAganuM jJAna durghaTa che, udAharaNartha "nantinA, te paNa barAbara nathI, kAraNa ke padane Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padenuM asatyatva ghaTatuM nathI 45 vibhAga karavA mATenA svara, smaraNa vagere upAyo saMbhave che. "- ahIM varNo enA e ja hovA chatAM ] je AkhyAta hoya [ rUnuM pra. pu bahuvacana hoya] to tenuM svAdi rUpa judu hoya che. ane je nAma hoya to tenuM svarAdirUpa judu hoya che. nAmamAM paNa jo "a" ( arthAta "te') ane "rAma" e be pado hoya te te baMnenuM svarAdipa judu heya che. ane jo 'sada rAmeLa vate rAmanI sAthe che' e arthamAM "rAma" je ekapada (samAsa) hoya te tenuM svarAdirUpa juduM hoya che. A badhuM bhASA paMDitone samajavuM saraLa che. niSkarSa e ke padavibhAganuM jJAna azakya nathI. 91. yadapi dadhyatra madhvatreti tathAvidhapadarUpAdarzane'pi tadarthasaMpratyaya ityuktaM, so'pi na doSaH, yataste evaite pade iSadvikRte, tatpratyabhijJAnAcceti trita | 91. "tra' "mAtra temAM jevuM temanuM svarUpa tame mAno cho tevA svarUpavALA pade (Si, madhuM, matra) dekhAtA nathI ane chatAM temanA arthanuM jJAna thAya che, mATe pade vAstavika nathI] ema tame kahyuM che, paraMtu te doSa paNa nathI kAraNa ke jarAka vikRta banelA paNa tenA te ja pado che, te tenA te ja pado che kAraNa ke te padone ApaNe oLakhI zakIe chIe. 92. athavA igantadadhimadhupadavat yaNantayorapi viSayAntare sAdhutvAta tathaiva tadvidhAd vyutpatturyaNante api pade arthapratipAdake bhaviSyata ityalamevaMprAyaiH kdaashaabhyodata: | 92athavA 6 jenA anta che evA dadhi, madhu padanI jema viSayAMtare vaLA jenA ane te che evA dagdha, magdha padane prayoga paNa sAdhu heI je rIte da6 antavALA dadhi madhu pade vyutpatti ( =kayA padane kaye artha che e) zIkhanArane je artha jaNAve che te ja rIte vaju antavALA dabU, makhva pade tene te ja artha jaNAve che. [ pade vAstavika nathI jevI ] khoTI AzAone jaNAvavAnuM rahevA do. 93. api ca padAnAmasatyatve kimartha eSa tavyutpattAviyAn prayatno vRddhairAdhIyate ? asatyamapi satyopAyatAM pratipadyate iti cet , na, adRSTatvAt / alIkAhidaMzAdayaH satyamUrchAhetavo ye'trodAhRtAste tathA na bhavanti, viSAzaGkAyA api tatkAryahetutvAt / zaGkA hi nAma buddhiH / buddhizca na na kAraNam , na cAsatI buddhiH / 93. vaLI, jo pade asatya heya to temanI vyutpatti mATe vidvAne ATale prayatna kema karatA haze? phoTavADI- asatya [ vastu] paNa satyane upAya bane che. taiyAyika-nA, evu dekhyuM nathI. asatya sarpadaMza vagerene satya mUcha vagerenA hetuo tarIke jaNAvI temanAM udAharaNe tame ApyAM che, paraMtu satya mUcha vagerenA hetuo asatya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asat upAyathI sAthenuM jJAna ghaTatuM nathI nathI ja, kAraNa ke viSanI AzaMkA paNa mUcharUpa kAryanuM kAraNa che; zaMkA e buddhi che ane buddhi kAraNa nathI ema nahi, buddhi asat nathI. [ arthAta tame ApelA dRSTAMtamAM asatya sarpadaMza mUchanuM kAraNa nathI paraMtu pitAne sarpadaMza thaye che evI buddhi mUchanuM kAraNa che, ane AvI buddhi astitva dharAvatI nathI ema nahi.] 94. yadapi lipyakSarANAmasatyAnAM satyArthapratipAdakatvamucyate, tadapyanabhijJabhASitam / rekhAH tAvat svarUpataH satyAH / tAzca khaNDikopAdhyAyopadezasaMskRtamatevarNAnumApikA bhavanti / tathA sambandhagrahaNAd rekhAnumitebhyazca varNebhyo'rthapratipattiriti nAsatyAH satyopAyAH / 94 vaLI, asatya liyakSare satyArthanA pratiprAdaka che ema tame je kahyuM te paNa anAnI kare evI vAta che. rekhAo te svarUpata satya ja che. uma upAdhyAyanA upadezathI jenI buddhi saMskAra pAmI che evAne te rekhAe vargonuM anumAna karAve che. rekhA ane varNa vaccenA saMbaMdhanA grahaNane lIdhe rekhA uparathI varNanuM anumAna thAya che ane anumita varSo arthanuM jJAna karAve che; eTale asatya rekhAo satyane [ arthane ] upAya che ema kahevuM khoTuM che. 95. 'ayaM gakAraH' iti tu sAmAnAdhikaraNyabhramo liGgaliGginorabhedopacArAt / yathA prasthamitAH saktavaH prasthazabdenocyante tathA rekhAto'pi gakArAnumAnAd rekhaiva gakAra ityucyate / evamaniSyamANe lipyanabhijJasyApi tato'rthapratipattiH syAt, rekhANAmasatyavarNAtmanAM vidyamAnatvAt , na caivamasti / tasmAdvarNAnumAnapurassaraiva rekhAbhyo'rthAvagatiH / abhyastatvAdviSayasya sUkSmatvAcca kAlasya kramo na lakSyate, na tvanyathA tato'vagatiH / tasmAt pAramArthikatvAt padatadarthAnAM na niravayavau vAkyavAkyArthAviti sthitam / 95. "A [ rekhA ] gakAra ( = gavaNa ) che' evo sAmAnAdhikaraNyano (=abhedane) bhrama te liMga ( = hetu) ane liMgI ( =nsAdhya) ne abhedapacArane kAraNe thAya che. jema prasthathI mapAyelA sakatuo "prastha' zabdathI jaNavAya che, tema gakAra (= gavarNa ) rekhAthI anamita thatuM hovAthI rekhA ja gakAra che" ema kahevAya che. jo Ama na icachavAmAM Ave te lipithI ajANuM vyaktine paNa rekhA dvArA arthanuM jJAna thAya, kAraNa ke [ tamArA mata pramANe ] asatya vaNarUpa rekhAo to tyAM vidyamAna che, paraMtu Ama thatuM nathI. tethI, rekhAo vargonuM anumAna karAvI te dvArA athanuM jJAna karAve che. viSayane abhyAsa hovAne lIdhe tema ja bahu ja che kALa A prakriyAmAM lAgato hovAne lIdhe krama jaNAtuM nathI; anyathA ( arthAta rekhAo dvArA varSonA anumAna vinA) rekhAomAMthI arthanuM jJAna thatuM nathI. niSkarSa e ke pada ane padArtha pAramArthika hoI vAkya ane vAkyatha niravayava nathI e sthira thayuM. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAnA vidhyanuM tAtparya 96. yat punarvAkyabhAgapadavarNApahnavavarmanA zabdabrahmaivAdvayamupadarzayitumupakramyate, tatra purastAt savistaraM samAdhimabhidhAsyAmaH / 96. vaLI, tame vAkayanA bhAgarUpa pade ane vargone pratiSedha karI zabdabrahmAyane darzAvavAnuM zarU karela; tene anulakSI samAdhAnarUpa uttara have pachI ame daIzuM. 97. yat punaravAdi vAcasvaividhyaM, tadapi nAnumanyante / ekaiva vaikharI vAga vAgiti prasiddhA hi / antaHsaMjalpo varNyate madhyamA vAk seyaM buddhayAtmA naiSa vAcaH prabhedaH / buddhirvAcyaM vAcakaM collikhantI rUpaM nAtmIyaM bodhabhAvaM jahAti / / 97. tame vANInuM je zaividhya kahyuM te paNa amane mAnya nathI, kAraNa ke vaikharIvApha ja ekamAtra vANuM che evuM prasiddha che. AMtara saMja5nuM varNana madhyamA vApha tarIke karavAmAM Ave che. A madhyamA vApha buddhirUpa che, te vANIne prakAra nathI. vAcya ane vAcakane ullekha karatI buddhi (= huM ghaTanuM pratipAdana karuM chuM" ema vAgyane ullekha karatI ane "huM "dhaTa' zabdane uccAruM chuM" ema vAcakane ulalekha karatI buddhi) potAnuM bedhabhAvarUpa svarUpa choDatI nathI. 98. pazyantIti tu nirvikalpakamate mAntaraM kalpitaM vijJAnasya hi na prakAzavapuSo vAmapatA zAzvatI / jAte'smin viSayAvamAsini tataH syAdvA'vamarzo giro na syAdvApi na jAtu vAgvirahito bodho jaDatvaM spRzet // 98. pazyantI e to nivikalpa jJAnanuM nAmAntara kalpavAmAM AvyuM che. prakAzazarIra jJAnanuM svarU5 vAkarUpa kadI nathI. viSayane prakAzita karatuM jJAna jyAre janme che tyAre vAphane (= zabdane) parAmarza thAya ke na paNa thAya, paraMtu vAphavirahita jJAnane jaDatA sparzatI nathI ja. 99. tadAstAmiyaM zabdabrahmacarcA / prakRtamanusarAma:iti vitatayA varNA ete dhiyA viSayIkRtAH dadhati padatAM vAkyatvaM vA ta eva ca vAcakAH / na ca tadaparaH sphoTaH zrotre vibhAtyavabodhane na ca vidhihato vAcye buddhiM vidhAtumasau kSamaH // 99. te have A zabdabrahmanI carcA rahevA daIe ane prastuta carcAne ApaNe anusarIe. saMkalanArUpa laMbAyelI buddhi A vaNene viSaya kare che. te vAcaka vaNe ja Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAtha mAdhavicAratA AraMbha padmapaNuM ke vAcapaNuM dhAraNa kare che. zrautra jJAnamAM varSoMthI para evA sphoTanI pratIti thatI nathI. [ koI paNa sadupalalaka pramANeAnA viSaya na banatA hovAthI ] daivathI haNAyele spheTa vAcya viSayanuM jJAna janmAvavA samartha nathI. 48 [ vAyArthameodhaviyAra] 100. evaM sphoTe pratihate, varNeSu vAcakeSu sthiteSu, kazcidAha - bADhaM varNebhyaH padArthapratItirastu, vAkyArthapratItau na teSAM sAmarthyam, kutastarhi vAkyArthAvagati: ? 100. Ama sphuTa pratiSiddha thaI gayA che ane varSAM vAcaka che e sthira thayuM che tyAre koIka kahe che ke vAru, varSAM dvArA padAnuM jJAna thAo, paNa vAkacAtuM jJAna karAvavAnuM varNomAM sAmarthya nathI, te pachI vAkayAtha nu jJAna zenAthI thaze ? 101 padArthebhya ityAha / tathA ca varNAnAM padArthapratipattau caritArthatvAt na vAkyArthe sAmarthyam / aparimlAnasAmarthyAstu padArtha Asate, te vAkyArtha buddhevidhAtAraH / arthApattyA hi varNAnAM kAryeSu zaktayaH kalpyante / tatra padArthabuddheranyathA'nupapannatvAd yathoktanItyA varNAnAM tatpratipAdane zaktiravagamyate / vAkyArthapratItiH punaranyathA'pyupapadyamAnA na tatra teSAM zaktimupakalpayitumarhati / 101. bhATTa mImAMsakA-padArthA dvArA thaze. padArthanuM jJAna karAvavAmAM varNanI badhI zakti kharcAI jatI hovAthI vAkayAtha nu jJAna karAvavA mATe pachI temanAmAM zakti ja hotI nathI. padArthAno zakti te kharcAyA vinAnI hrAya che, eTale padArtho vAkaSAya buddhine janmAve che arthAMpatti vaDe varNInI kAryomAM zakti kalpavAmAM Ave che. padAnuM jJAna anyathA ghaTatuM na heAI yathAkta rIte padArthonuM pratipAdana karavAmAM varNonI zakti jJAta thAya che, jyAre vAkathA tuM jJAna khIjI rIte [arthAt padA' dvArA] ghaTatuM hAI vAkathA nu jJAna utpanna karavAmAM varNanI zakti kalpavI yAgya nathI. saMskAramAdadhAnA varNAH padArtha vAkyArthaM ca 102. kiJca kimekameva bodhayanti bhinnaM vA ? tatra ca - ekayaiva hi saMskRtyA kathaM kAryadvayaM bhavet / na caiSAM pUrvasaMskArAdanyo'stIti pratIyate / / vAkyArthapratIteranyathA'pi bhAvAt na nAnAsaMskArakalpanAbIjamasti / api ca padeSu pUrvavarNeSu nAtidUramatikrAnteSu buddhayopasaMhartuM zakyeSu ghaTamAnamantyavarNavelAyAmanusandhAnaM vAkyeSu punaraticirataratirohitAkSaraparamparAnusandhAnamatikliSTamadRSTapUrvamiti durghaTametat / vyavahitapadoccAraNe tu dRzyate vAkyArthapratItiryatra pUrvavarNAnusandhAnagandho'pi nAsti / tasmAt na varNA vAkyArthabuddhihetavaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNuM vAkayAtha bedhajanaka nathI e mImAMsaka mata 49 102, vaLI, eka ja saMsakAra pADatA varNo padArtha jJAna ane vAkyarthajJAna karAve che ke aneka saMskAra pADatA varSe ? ( arthAta pUrvavarSothI janita eka ja saMskAra padArthajJAna ane vAkyAthajJAna bannene utpanna kare che ke pUrvavarNothI janita aneka saMskAromAMthI kaI saMskAra padArtha jJAnane upana kare che ane kaI saMskAra vAkaLyAjJAnane upanna kare che ?) A bAbate kahevAmAM AvyuM che ke eka ja saMskAra kevI rIte be kAryo utpanna karI zake ? pUrvAvaNe je eka saMskAra pADe che te ja saMskArathI anya bIjo koI saMskAra to che nahi. [ ane eka ja saMskAra te eka ja kAryane-padArthajJAnane- utpanna karI zake, te uparAMta bIjA kAryane vAkyAyaMjJAnane utpanna na karI zake ] vAkSArthanuM jJAna bIjI rIte ( arthAta padArtho dvArA) paNa thAya che, tethI aneka saMskAronI kalpanA karavAnuM kaI kAraNa nathI. uparAMta padanI bAbatamAM, pUrvavarSe ghaNu vakhata pahelAM nAza pAmyA nathI hotA ane pariNAme saMkalana jJAna vaDe temane bhegA karavA zakya che, eTale jyAre aMtya varNa saMbhaLAya che tyAre te pravargona anasaMdhAna thAya che; jyAre vAkyanI bAbatamAM. te vargo ghaNA vakhata pahelAM nAza pAmI gayA hoya che ane pariNAme evA te vanuM anusaMdhAne atyaMta kaleza karanAruM ane adaSTapUrva heI durghaTa che; paraMtu thoDA thoDA samayanA aMtare pado bolavAmAM AvatAM vAkyAthanI pratIti thatI dekhAya che, jyAM pUrvavarNanA anusaMdhAnanI gaMdha sarakhI paNa nathI. tethI varNo vAkyAthajJAnanuM kAraNa nathI. 103. kavi pArtha vAyArthe 2 pratipAdyanto vaLa yupata pratipAduMyeyuH krameNa vA ? tatra sakRduccAritAnAM yugapadubhayakaraNamanupapannam , azakyatvAt / kramapakSe'pi pUrva ced vAkyArthapratipAdanaM, tadayuktam , anavagatapadArthasya vAkyArthapratyayAdarzanAt / atha pUrva padArthapratipAdanaM, tato vAkyArthapratyAyanaM, hanta ! tarhi padArthapratyayAdeva vAkyArthabuddheH siddhatvAt kimiti punarvyApArAntare zrama AzrIyate ? tasmAt padArthapratipAdanaparyavasitasAmarthyAni padAni, padArthebhyastu vAkyArthapratyaya iti siddham / 103. vaLI padArthane ane vAkavAthane jaNAvatA varSe te bannene yugapat jaNAve che ke kramatho jaNAve che ? temAM eka vAra uccArAyela varNo yugapat banene utpanna kare e ghaTatuM nathI kAraNa ke te azakya che. krama pakSamAM paNa je pahelAM vAyAthanuM jJAna hoya to te ayogya che, kAraNa ke padArthane jANyA vinA vAkyAthanuM jJAna thatuM dekhAtuM nathI je pahelAM padArthanuM pratipAdana hoya ane pachI vAkyAthane jaNAvAne have te to are ! padArtha jJAnamAMthI vAyArthajJAna siddha thayu, te pachI zA mATe pharI bIjA vyApAranI bAbatamAM zrama karo che ? niSkarSa e ke padArthanuM pratipAdana karavAmAM ja padonuM sAmarthya kharcAI jAya che, paraMtu padArthomAMthI te vAkyarthanuM jJAna puravAra thAya che. :04. api ca anvayavyatirekAbhyAmevamavagamyate yat padArthapUrvako vAkyArtha iti / yo hi mAnasAdapacArAt zruteSvapi padeSu padArthAnnAvagacchati, nAvagacchatyeva Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNonI anupasthitimAM paNa vAyArthajJAna thAya che vAkyArtham / yastu azrateSvapi padeSu pramANAntarataH padArthAn jAnIyAt jAnAtyevAsau vAkyArtham / pazyataH zvetimArUpaM heSAzabdaM ca zRNvataH / khuravikSepazabdaM ca zvetA'zvo dhAvatIti dhIH / / dRSTA vAkyavinimuktA na padAthai vinA kacit / / iti[zlo0vA0vAkya0368] tadeSA vAkyArthabuddhiH padArthapratItiM na vyabhicarati, vyabhicarati tu padapratItimiti na tatkAryA bhavitumarhatIti / 104 vaLI, anvaya. vyatireka dvArA jJAta thAya che ke vAkayArtha padArthapUrvaka che. mAnasa anavadhAnane lIdhe pade sAMbhaLavA chatAM padArthonuM jJAna mANasane thatuM nathI ane vAkyarthanuM jJAna paNa thatuM nathI ja. paraMtu pado na sAMbhaLavA chatAM bIjA pramANe dvArA mANasone padArthonuM jJAna thAya che ane vAyAnuM jJAna paNa thAya che ja[ Ama padazravaNa hovA chatAM vAkSArthanuM jJAna thatuM nathI jyAre padazravaNa na hovA chatAM vAkayAthanuM jJAna thAya che. A darzAve che ke vAkaya IMjJAnanuM kAraNa padazravaNa nathI. paraMtu padArthonuM jJAna hotAM vAkayA. rthanuM jJAna thAya che ane padArthonuM jJAna na hatAM vAkyarthanuM jJAna thatuM nathI. A darzAve che ke vAkyAthajJAnanuM kAraNa padArtha jJAna che. pade na sAMbhaLavA chatAM bIjA pramANethI padArthonuM jJAna ane pachI vAkyAthanuM jJAna kevI rIte thAya che e darzAvIe chIe ] veta rUpane ( guNane) te dekhe che. ahIM zveta rUpa je guNa che tenuM jJAna pratyakSathI thAya che. ] pachI haNahaNATane zabda sAMbhaLe che. pachI kharInA DAbalAno avAja sAMbhaLe che haNahaNATa uparathI (ava jAti) nuM anumAna kare che. kharInA DAbalAnA avAja uparathI gatinuM anumAna kare che. anyanI apekSA rAkhatA ane megyatAvALA A padArtho guNa, jAti ane kriyA saMskRSTa bane che ane "veta gheDe deDe che' evuM jJAna ( = vAkayArtha jJAna ) thAya che. padArtho vinA vADhyArthabuddhi vAkayamAMthI kadI thatI dekhI nathI. Ama vAyArthajJAna padArthajJAna vinA kadI thatuM nathI paraMtu padajJAna vinA te vAkayArthajJAna thAya che, eTale vAyArthajJAna padajJa nanuM kArya banavAne gya nathI . 105. yadapyucyate pratyekaM vyabhicArAt , samuditAnAmasAdhAraNyAt na padArthAnAM vAkyArthAvagatihetutvamiti, tadapyayuktam / pratyekaM tAvad gamakaM neSyate eva / samuditAnAM tvasAdhAraNyaM bhavadapi na naH kSatikaram / na hyete liGgavat sambandhagrahaNamapekSamANA avabodhakAH, yadasAdhAraNyAnnAvakalpeta / kintvagRhItasambandhA api AkAGkSAsannidhiyogyatAtAtparyaparyAlocanayA parasparaM saMsRjyante / sa eva vAkyArthaH yaH saMsRSTaH padArthasamudAyaH, itaraviziSTo vetara iti / 105. pratyeka padArthamAMthI vAkyartha jJAna thatuM na hovAthI ane sAthe maLelA (=saMsRSTa) padArtho te asAdhAraNa hovAthI te padArtho vAkyAthajJAnanA hetu banI zake nahi ema je Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtho vAkyAyaM buddhinA janaka che e mImAMsaka mata kahevAmAM Ave che te paNa ayogya che. pratyeka padArthane vAkSArthane gama, ame i . nathI ja, ane samudita (=saMsRSTa) padArtho asAdhAraNa hovA chatAM amArA pakSane hAnikara nathI. jema liMga vyAptisaMbaMdhagrahaNanI apekSA rAkhIne sAdhyanuM jJAna karAve che tema saMbaMdhagrahaNanI apekSA rAkhIne vAkaSArthanuM jJAna karAvatA nathI, ke jethI asAdhAraNa hovAne kAraNe padArtho vAkyAthanuM jJAna karAvI na zake. padArtho te saMbaMdhagrahaNa vinA paNa AkAMkSA, yegyatA, sanidhi ane tAtparyaparyAlocanA dvArA ekabIjA sAthe joDAya che. A saMsRSTa padArtho ja vAkyAtha che, athavA te itarapadArthothI viziSTa itarapadArtha vAkSArtha che. 106. nAtharAmarzva vArthavRtI terAzakunIyam, rAThAvatimUna tathA: zabdasvAta | zabdAta pArthavRtipattI vArthapratipattipiti paryamanavayam | taduktaM 'padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi / athedAnImavagatAH pAtha va vAvayArthamavamitti' rUti [40 mA .2.26] 106. A rIte ( arthAt padArthomAMthI vAkyarthajJAna mAnatAM) te vAkayArthajJAna azAbda banI jaze evI AzaMkA na karavI joIe, kAraNa ke zabdajJAna ( =padajJAna) mUlaka vAkayArthajJAna hoI vAkayArthajJAna zAbda ja che. zabdathI padArthanuM jJAna thAya che ane padArthanuM jJAna thatAM vAjyArthinuM jJAna thAya che ema saghaLuM doSarahita che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke, "pade pitatAne artha jaNAvA vyApAra karatAM virame che. tyAra pachI have jJAta thayelA padArtho ja vAkSArthane jaNAve che.ziAbarabhA0 1.1.25] 107. trAmithI "ra grkhyo vAvavAthavati tu kyAreya, tathA ca 'ayaM vAkyArthaH' iti prasiddhiH, na 'padArthArthaH' iti / yathA hi kAlpanikavarNasamUhAtmakaM padaM padArthapratipattimAdadhAti, tathA kAlpanikapadasamUhAtmakaM vAkyaM vAkyArthapratipattimAdhAsyati / " 107, maiyAyika-ahI ame kahIe chIe ke pardArthothI vAkyarthanuM jJAna thatuM nathI paraMtu vAkyathI ja vAkyarthanuM jJAna thAya che, ane eTale ja to "A vAkyartha che" ema lake kahe che, "A padAthartha che' ema leke kahetA nathI. jema vaNenA kAlpanika samUharUpa pada padArthanI pratIti karAve che tema padanA kAlpanika samUhapa vAkya vAkyAthanI pratIti karAve che. 108. nanu padasamUhAtmakaM vAkyamanyannAsti, kintu padAnyeva vAkyam / padAnAM ca svArthe caritArthatvAnna vAkyArthasAmarthyamityuktam / 108. mImAMsaka-naiyAyika matamAM to padasamUhAtmaka vAkaya e padathI juduM nathI paraMtu pade ja vAya che. ane padenuM sAmarthya potAnA arthane jaNAvavAmAM ja kharcAI jAya che. tethI padenuM sAmarthya vAkyAthane jaNAvavA mATe rahetuM ja nathI. eTale padArtho vAyArthIne jaNAve che ema mAnavuM joIe.] A pramANe ame mImAMsakoe kahyuM che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padasamUharUpa vAkaya ja vAkayArthadhanuM janaka 109. naitan, prArthanAmaMgi caritArthatva | tevAM caritArthatvam 2 khapratipattau / nanu padAni svapratipattau caritArthIbhUya padArthapratipattimAdadhati / punastAnyeva kathaM vAkyArthapratipattimAdhAsyanti ? padArthAstu svAvagatarUvaM na kacit paratra caritArthA iti vAkyArthabuddhervidhAtAro bhavantu / 109. naiyAyika - nA, A barAbara nathI, kAraNa ke padArthonuM sAmarthya paNa kharcAI gayuM hoya che. mImAMsaka - temanuM sAmarthya kayAM kharcAI gayuM che ? naiyAyika-svaviSayaka jJAna utpanna karavAmAM. mImAMsaka- pado te potAnA vizenuM jJAna utpanna karavAmAM zakti kharcIne pachI padArthanuM jJAna karAve che. eTale pharI pAchA te pade kevI rIte vAkayArthanuM jJAna karAve ? padArthoe te pitAnA vizenuM jJAna karAvyA pachI bIje kayAMya pitAnI zakti kharcA nathI, eTale teo vAyArthenuM jJAna karAve. 110. naitakTavam, bacapadrasyAkhyatra caritArtha vAmAvata | sAmeva pUrvapadasmaraNopakRtaM vAkyamucyate / tadarthazca pUrvapadArthaviziSTo vAkyArtha ityeke / tasmAdvAkyAdeva vAkyArthapratyayaH / - 110. yAyika --- nA, evuM nathI, kAraNa ke atyapadane bIje kayAMya zakti kharcavApaNuM che ja nahi. pUrva padane smaraNanI sahAya pAmeluM atyapada ja vAkaya che, ane pUrva padonA arthothI viziSTa atyapadane artha vAkayAtha , ema keTalAka mAne che. tethI A rIte vAkyamAMthI ja vAyAkaMnuM jJAna thAya che. 111. yattu kimekasaMskArakAraNena kAryadvayaM padAni vidadhati vibhinnasaMskAreNa veti ? tatra kAryabhedAt kAraNabhedAnumAnamiti prasiddha eSa panthAH / eko'pyatIndriyaH saMskAraH kAryAt kalpyate; bahavo'pi tata eva kalpayiSyante, kAryasya bhinnatvAt / - 111. paraMtu zuM eka saMskArarUpa eka kAraNa dvArA pade be kAryo ( =padArthajJAna ane vAyArthajJAna) utpanna kare che ke aneka ( =be ) saMsakArarUpa aneka ( =be) kAraNe dvArA - A tame bhAdu mImAMsakee UThavelA praznanA javAbamAM ame jaNAvIe chIe ke kAyabheda uparathI kAraNabhedanuM anumAna prasiddha che, eTale e rasto barAbara che. eka anIndriya saMskAranI kalpanA kArya uparathI karavAmAM Ave che; bahu atIndriya saMskAronI kalpanA paNa kArya" uparathI ja karavAmAM Ave che kAraNa ke kAryo bahu che. 112. yadapi ciratirohitavarNaprabandhAnusandhAna durghaTamiti kathitaM, tadapi na cAru, kayAcit kalpanayA varNAnAmiva padabuddhau padAnAmapi vAkyabuddhau upAroha sambhavAt / etaccAnantaraM darzayiSyate / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSo ja pahelA padArthanuM ane pachI vAkyAnuM jJAna karAve che e yAyika mata 53. 112. ghaNe vakhata pahelAM tirahita thaI gayelA varSonI hAranuM anusaMdhAna durdhaTa che ema tame je kahyuM te paNa gya nathI, kAraNa ke koIka kalpanA dvArA jema vaNene padabuddhimAM vRddhivikAsa ke pariNAma thAya che tema padane paNa vAkyabuddhimAM vRddhivikAsa ke pariNAma saMbhave che. have pachI turata ja ame A darzAvIzuM. 113. yadapi vikalpitaM yugapadvA krameNa vA varNAH padavAkyArthapratyaye vyApriyeranniti, tatrApyucyate yogapadyaM tAvadanabhyupagamAdeva pratyuktam , kramo'pyeSAmIdRzo yat prathamaM padArthamavagamayanti, tato vAkyArtham / so'yaM tarhi padArthapUrvaka eva vAkyArtha ukto bhavatIti cet , maivam , padArtho hi nAma prameyameva / na te pramANavarge nipatanti / na ca padArthavAkyArthayoratyantaM bhedo yena tayodhU mAgnyoriva sambandhagrahaNasApekSayostadanapekSayorvA rUpadIpayoriva pratyAyyapratyAyakabhAvaH / na hi svazarIra eva gamyagamakavAcoyuktiH pravartate / kathaM bhavAn svabhAvahetuvAdino bauddhasya ziSya rUva nivR tta: | 113. vaLI, varNo padArtha jJAna ane vAyArthatAnane utpanna karavAmAM kramathI vyApAra kare che ke yugapad vyApAra kare che evA be vikalpa UbhA karI je prazna karavAmAM AvyuM tenA uttaramAM paNa ame jaNAvIe chIe ke yaugapapA to ame ravIkAryo na hAI pratiSiddha che, [ jyAre kamapakSa amane savIkAryuM che. ] te krama paNa Avo che-vaNe pahelAM padArthanuM jJAna karAve che, pachI vAkyAthanuM jJAna karAve che. bhATa mImAMsaka - te te vAkyA padArtha pUrvaka ja che ema tame kahyuM gaNAya : yAyika -- nA, evuM nathI, padArtha te prameya ja che. te pramANuvargamAM paDatuM nathI. vaLI, padArtha ane vAkayAthane atyaMta bheda nathI ke jethI saMbadhagraha sApekSa dhUma agninI jema ke saMbaMdhagrahaNanirapekSa rUpa dIpanI * jema te bene pratyAkhya-pratyAyaka ( = gamya-gamaka) bhAva heya svazarIramAM ja gamya-gamaka e zabdone pravega thato nathI, ( arthAta vastu pite ja potAnI gamya ane gamaka banI zake nahi). A5 ravabhAvahetu mAnanArA bauddhanA ziSya jevA kema banI gayA che. 114. nanu sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe ca vAkyam / anyacca sAmAnyam , anye ca vizeSAH / yaduktam , "sAmAnyAnyanyathAsiddhevizeSa gamayanti hi' iti [zlo0 vA0 arthApatti 70] vyatireka evaM pratyAyyapratyAyakayoH / 14. bhAka mImAMsA -padArtha sAmAnya che ane vAkayAI vizeSa che, ane sAmAnya judI vastu che ane vize judI vastu che. sAmAnya vizeSa vinA ghaTatu na hoI vizavanuM jJAna karAve che. A rIte pratyAdha-pratyayakane bheda che ja. padArtha pratyAyaka athata gamaka che, jyAre vAkayA pratyAcya arthAta gamya che. ] 115. 3yate | vADhamAyamiyAna vyatirevAH | vituM viratadhyApAre Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAyArthamAM paryAvasAna pAme che e yAyika mata cakSuSIva zabde dhUmAdivat prameyAt padArthAdagneriva vAkyArthasyAvagamo nAsti / na hi padArthAH prameyIbhUya dhUmavat punaH pramANIbhavitumarhanti / kintu padAnyeva tatpratipAdanadvAreNa vAkyArthapratipattau paryavasyanti / kathamAtmIyameva granyaM na budhyante bhavantaH / vAkyArthamitaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam ||iti [zlo0 vA0 vAkyA0 343] avAntaravyApAro hi na kArakasya pradhAne vyApAre kArakatAM vyAhanti / padAnAM hi dvayI zaktirabhidhAtrI tAtparyazaktizca / tatrAbhidhAtrI zaktireSAM padArtheSu upayuktA, tAtparyazaktizca vAkyArthe paryavasyatIti / 115. yAlilamAna uttara ame ApAye chAya. pA3, 2 mATI me. paraMtu jema cakSune vyApAra aTakI gayA pachI dhUma vagere uparathI agni vagerenuM jJAna thAya che, tema zAne (= padano) vyApAra aTakI gayA pachI prameya padArtha uparathI vAyArthenuM jJAna thatuM nathI. jema dhUma prameya banI pharI pramANu banavAne lAyaka che tema padArtho prameya banI pharI pramANa banavAne lAyaka nathI. paraMtu pade ja padArthanA pratipAdana dvArA vAkayAthamAM paryAvasAna pAme che. tame tamArA potAnA graMthane ja kema samajatA nathI. tamAro graMtha chejema pAka karavAnI lAkaDAnI pravRttimAM jvAlA avazya hoya che tema vAkayArthajJAna karAvavAnI padanI pravRttimAM padArtha pratipAdana avazya hoya che. kArakano avAntara vyApAra tenA pradhAnavyApAramAM tenI kArakatAne hAni pahoMcADatA nathI. padomAM e zakti che-abhidhAtrI zakti ane tAtparya zakti padenI abhidhAtrI zakti padArtho jaNAvavAmAM prayojAya che, ane padanI tAtparyazakita vAkayAthamAM paryAvasAna pAme che. 116. bhASyakAro'pi 'padAni svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi' iti vadan abhidhAvyApAra eva zakteH viratimAha, na tAtparyazakteH / abhidhAya nivRttavyApArANi padAni yadarthaparaNi, tatrAnivRttavyApArANyeveti / evaM hi zAbdatA vAkyArthapratyayasya na hAsyate / sarvAtmanA tu viratavyApAre zabde sA'vazyaM hIyate / zabdAvagatimUlatvAtta zAbdatve zrautratvamapi syAt , zrotrasya pAramparyeNa tanmUlatvAt / zabde vitaravyApAre katamat tatpramANaM yasya vAkyArthapratItiH phalamiti na vidmaH / na pratyakSam , atIndriyatvAdvAkyArthasya / nAnumAnaM 'na cAnumAnameSA ghIH' [zlo0 vA0 vAkyA0 232] ityAdinA granthavistareNa svayameva nirastatvAd / na zabdo, nivRttavyApAratvAt / "sAmAnyAnyanyathAsiddhervizeSaM gamayanti hi" iti nyAyAd arthApattiriti cet , kimidAnImApattigamyo dharmaH 1 na caitadyaktamiSTaM vA / tadidaM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padonI abhidhAzaktinI virati pachI paNa temanI tAtparyazakti te kArya kare che e yAyika mata 55 saptamaM pramANamavatarati pArAyaM nAmeti / tacca neSTam / ato na padArthanimittako vAkyArthapratyayaH / ( 116. "pade pitA potAnA arthanuM abhidhAna karIne vyApAra karatAM aTakI jAya che' ema kahetA zAbarabhASyakAre abhidhA vyApAramAM ja zaktinI virati kahI che ( arthAt abhidhAtrI zaktinI ja virati kahI che,) tAtparyazakitanI virati kahI nathI. abhidhAna karIne vyApAra karatA aTakI gayelA pado je arthaparaka hoya che te arthamAM te temane vyApAra aTakI gaye hete nathI ja. Ama vAkyarthajJAnanI zAkhatA cAlI jatI nathI. zabda (56) sarvathA sarvAtmanA vyApAra karate aTakI jato hato te vAyArthajJAnanI zAkhatA avazya nAza pAmata. zabdanA jJAnamAM tenuM mULa hovAthI vAya. jJAnanA zAdavamAM zroveva paNa hAya kAraNa ke vAkayAtha nAnanuM mULa paraMparAthI zretramAM che. je zabdane vyApAra sarvathA aTakI jate hoya te pachI te karyuM pramANa che ke jenuM phaLa vAkayArthajJAna che e ame jANatA nathI. te pratyakSa nathI, kAraNa ke vAyArthe atIndriya che. te anumAna nathI, kAraNa ke ane A vAyArthajJAna anumAna nathI' vagere pravira dvArA tame pote ja tene nirAsa karyo che. te zabda nathI kAraNa ke zabdane vyApAra te aTakI gayo che. sAmAnya ( = padArtho ) vizeSa ( = vAkayAtha ) vinA ghaTatA na hoI vizenuM jJAna karAve che' e nyAye e pramANu athapatti che ema je tame kahe to ame pUchIe chIe ke A vAkyAtha e zuM arthapattigamya dhama che ? ene arthapatti gamya dhamAM mAna yukata paNa nathI ke iTa paNa nathI [ kAraNa ke tamAre mImAMsakone mate dharma to kevaLa zabdapramANagamya che -vedagamya che ], tethI pariNAme A sAtamuM pArAzya nAmanuM pramANa UtarI Ave che ane te paNa iSTa nathI, [ kAraNa ke tame bhATa mImAMsaka cha pramANene ja svIkAre che ] niSkarSa e ke vAkyarthanuM nimitta padAtha nathI. 117. yadapyuktam anvayavyatirekAbhyAM padArthanimittakatvaM vAkyArthasyAvagamyate iti, tatra padArthasaMsargasvabhAvatvAdvAkyArthasya satyaM tatpUrvakatvamipyate eva, vAkyapratipattestu na tajjanyatvaM, zabdavyApArAnuparamAt / mAnase cApacAre sati padAnAmapi grahaNaM nAstyeva, yataH kSaNAntare samAhitacetAssa vakti 'nAhametadazrauSam anyatra me mano'bhUt , punarbrahi' iti / itarathA hi padAni smRtvA tadarthamevAvagacchet , na punaH pRcchet / tasmAt padAnAM grahaNameva tatra vAkyArthAvagame nimittam / 117. vaLI, tame je kahyuM ke anya vyatireka dvArA vAkSArthanuM padAtha nimittaka hovApaNuM anumita thAya che temAM amAre kahevAnuM ke vAkayAtha padArthasaMsa svabhAva hoI sAce ja vAkaSArthanAnane padArthapUrvaka ame IcchIe chIe ja, paraMtu vAkayArthajJAnane ame 5dArthojanya IchatA nathI, kAraNa ke vAkayArthajJAna vakhate zabdane vyApAra aTakI gaye hatA nathI. mAnasa avadhAna hoya tyAre padanuM paNa grahaNa nathI ja hatuM, kAraNa ke pachInI kSaNe samAhita cittavALA kahe che, "meM A sAMbhaLyuM na hatuM, mAruM citta bIje hatuM, pharI bele." jo mAnasa anavadhAna vakhate padanuM grahaNa teNe kahyuM hota to padanuM smaraNa karI temanA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bata azva doDe che e jJAna anumAnapramANathI thAya che arthane jaNI ja leta, pharIthI vakatAne te pade kayA hatA e chata nahi. tethI padenuM grahaNa ja vAkayArthajJAnamAM nimitta che [ padArtho nahi ] ___118. yadapi 'pazyataH zvetimArUpam' iti tadapi na kiJcit / kiM pratyakSeNa zuklo gaurgacchanna dRzyate ? sa kiM zuklo gauH gacchatIti vAkyasyArtho na bhavati ? pratyakSapratibhAsAt tu pratyakSArthaM evAsauM na vAkyArtha ityucyate / evaM 'zveto'zvo dhAvati' ityAnumAniko'yaM pratyayaH paryate'gniritivat / vAkyazravaNAt tu vinA na vAkyArthoM bhavitumarhatItyalaM prasaGgena / 118. "pahelAM zveta raMgane dekhe che! ityAdi tame je kahyuM te paNa tucha che. zukla gAyane jatI zuM pratyakSa vaDe mANasa nathI dekhate ? [arthAta dekhe che.] te ja artha "zukala gAya jAya che e vAkyane artha zuM nathI banato ? [arthAta bane che. ] pratyakSathI jJAta thato hovAthI te pratyakSArtha che, vAkayArtha nathI, ema kahevAya che. e ja rIte "kata azva doDe che' e anumAnapramANuthI thatuM jJAna che, jema "parvata upara agni che' e anumAna pramANuthI thatuM jJAna che temAM vAkyazravaNa vinA vAkyartha hovo yogya nathI, eTale tame ApelI Apatti nirarthaka che. 119. tasmAd varNebhya eva kayAcit kalpanayA padavAkyabhAvamupagatebhyaH padArthavAkyArthasaMpratyaya iti yuktam / tasmAt padArthajanyA na bhavati vAkyArthabuddhiriti siddham / anuparatavyApArAd padAd eveyamudbhavati / i19. tethI koI kalpanA dvArA padabhAva ane vAkyabhAvane pAmelA varSothI ja padArthajJAna ane vAkayAthajJAna thAya che ema mAnavuM yuddha che. pariNAme vAyArthajJAne padArtha janya nathI paraMtu padajanya che e puravAra thayuM. jemane vyApAra aTakI nathI gayo evA padamAMthI ja vAyArthajJAna janme che. 120. Aha kayA puna: kalpanayA padavAkyabhAvamupagatA varNAH padArthavAkyArthapratItimAdadhyuriti ? tatrAcAryAstAvadimAM kalpanAmadIdRzan-prathamavarNajJAna, tataH saMskAraH, tato dvitIyavarNajJAnaM, tena prathamavarNajJAnajanitena ca saMskAreNa paTutaraH saMskAraH, tatastRtIyavarNajJAnaM, tena prAktanena ca saMskAreNa paTutaraH saMskAraH, evaM yAvadantyavarNajJAnam , antyavarNajJAnAnantaraM tu tataH saMskArAt sakalapUrvavarNaviSayamekasmaraNaM, tenAntyavarNajJAnasya vinazyattA, vinazyadavasthagrahaNasmaraNaviSayIkRto varNasamUhaH padamiti jJAyate / tataH prathamapadajJAnAta saMskAraH, tatastathaiva varNakrameNa dvitIyapadajJAnaM, tena Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanI padabhAva ane vAyabhAvane pAmavAnI prakriyA AcArya mate 57 prathamapadajJAnajanmanA ca saMskAreNa paTutaraH saMskAro janyate, punastenaiva krameNa tRtIyapadajJAnaM, tena prAktanena ca saMskAreNa pIvaratarassaMskAro janyate, evaM yAvadatyapadajJAnam / antyapadajJAnAnantaraM tu tena sthavIyasA saMskAreNa sarvapadaviSayamekasmaraNamupajanyate / saMskArasyaivaikatvAt so'yaM smaraNAnubhavaviSayIkRtavarNasamUhaH padam , tathaiva ca smaraNAnubhavaviSayIkRtapadasamUho vAkyamityucyate / tato vAkyArthapratipattiH / saMskArasya ca saMskArAntarakaraNakauzalamavazyameSitavyam , anyathA sarvatra kriyAbhyAso'narthakaH syAditi / / 120 bhAda mImAMsaka - kaI kalpanA dvArA padabhAva ane vAkyabhAva pAmelA varSe padArthajJAna ane vAkayArthatAna utpanna kare che ? jayaMta-tyA AcAryoe ( = udyotakaravivRtikAre rUcikAra vagere yAtrikoe ) A ka95nA dekhAI che . pahelA varganuM jJAna thAya che, pachI te pahelA vaNanA jJAnathI te pahelA vaNane saMskAra thAya che, pachI bIjA vaNanuM jJAna thAya che, pachI te bIjA vaNanA jJAnathI tema ja prathama vaNane jJAnathI utpanna thayelA sa skArathI vadhu paTu saMskAra thAya che, pachI trIjA varNanuM jJAna thAya che, pachI te trIjA varNanA jJAnathI tema ja prAtana saMskArathI vadhAre paTu saMskAra thAya che. A pramANe anya varNanuM jJAna thAya tyAM sudhI cAle che. atyavarNanuM nAna thayA pachI tarata ja te saMskArathI sakala pUva varNo viyaka eka maraNa thAya che. te smaraNa vaDe anyavarNajJAnanI vidattA ( = vinAza pAmavAnI zarUAta ) thAya che. vinAza pAmatA jJAnane ane smaraNano vighaya banelA badhA varNona (arthAta te vinAza pAmatA jJAna viSaya anya vaNa ane smaraNa viSaya badhA pUvavanI ) samUhuM pada che ema jaNAya che pachI prathama padajJA thI saMskAra thAya che. pachI varNanA te ja krame dvitIya padanuM jJAna , thAya che. pachI te jJAnathI tema ja prathama padathI janmelA sa skArathI vadhAre paTu saMskAra janme che karI te ja krame trIjI padanuM jJAna thAya che. pachI te jJAnathI tema ja prAkRtana saMskArathI vadhu puSTa saMskAra me cheAma atyapadanuM jJAna janme tyAM sudhI cAle che. atyapadanA jJAna pachI pelA puSTa saMskArathI sarva pUrvapadaviSayaka eka smaraNa janme che. saMskAra eka ja hoI, smaraNa-anubhavanA viSaya banelA vargone samUha zakaya bane che; A vaNene samUha pada kahevAya che. tevI ja rIte padane samUha zakya bane che; A padano samUha vAkaya kahevAya che. te vAkyamAMthI vAkayArthajJAna thAya che. saMskAramAM saMskArAntarane janmAvavAnuM kauzala avazya chavu joIe. anyathA ekanI eka kriyAne abhyAsa nirarthaka banI jAya. _121. batra venti-neya prakriyA rasAvI, jJAnathI vaghaghasAta | tathA hi-caramapadapratibhAsAnantaraM yathA pUrvapadasmaraNaM, tathA tadaiva saMketasmaraNenApi bhavitavyam / anavagatapadArthasya hi na vAkyArthapratItiH, asmRtasaMketasya ca na padArthapratItiH / yatrApyabhyaste viSaye saMketasmRtirna saMvedyate tatrApyavinAbhAvasmRtiriva balAdasau kalpyate, anavagatapadapadArthasambandhasya nArikeladvIpavAsina ivArthapratyayAbhAvAt / . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryamatamAM devapradarzana sambandhAnubhavasya ca pUrvavRttatvenedAnIM smaraNamukhenopakAritvAt / tasmAdantyapadajJAnAnantaraM pUrvapadasamayasmaraNayoryugapadutpAdAt jJAnayogapadyam / atha samayasmaraNAnantaraM pUrvapadasmaraNamupeyate tathApi tatsmRtikAle padArthajJAnopajananAt punarapi jJAnayogapadyam / na ca tadA padArthajJAnaM nAdetIti zakyate vaktum , avikalatadupajananakAraNasAmagrIsannidhAnAt pratinAyakasya ca tadAnImabhAvAt / padArthajJAnottarakAlaM tarhi pUrvapadasmaraNamastviti cet , evaM tarhi caramapadajJAnapratyastamayAt antyapadarahitaM vAkyaM syAt / antyapadajJAnasya hi saMketasmRtivelAyAM vinazyattA, padArthajJAnavelAyAM vinAza eva yataH / atha bra yAdasaMvedyamAnamapi tadAnImantyapadamastyeveti, svasti tarhi nyAyavistarAya / api ca tadAnImanupalabhyamAnenApi satA kimantyapadena kriyate ? punaravagamo'sya bhaviSyatIti cet , sa kutastyaH ? zrotrasya viramya vyApArAsaMvedanAt , manasazca svAtantryeNa bAhye viSaye sAmarthyAsaMbhavAt , satyapi punaH tadavagame jJAnayogapadyAnapAyAt / api ca pUrvapadararthazUnyatayA zuSkanIrasatanubhirantyapadAnubhavasamanantaraM smRtairapi ko guNaH ? na hi tathAvidhapadasmaraNamarthapratyAyanAGgam / atha sArthakAni prAJci padAni smaryante tahi samayasmaraNapadArthajJAnAdikAryasAMkaryakRtamanekazAkha pratipadaM jJAnayogapadyamApadyate ityasatIyaM kalpanA / 121. sahI naiyApi [nAye pramANe ] I cha. ma praDiyA parA2 nathI, kAraNa ke tethI jJAnayaugapadyanI Apatti Ave che. te A pramANe---chelA padanA jJAna pachI tarata ja jema pUrvapadanuM smaraNa thAya che tema te ja vakhate saMketanuM maraNa paNa thavuM ja joIe. padArthanuM jene jJAna na hoya tene vAkyarthanuM jJAna na thAya, ane jene saMketanuM smaraNa na thayuM hoya tene padArthanuM jJAna na thAya. jyAM abhyasta vizvamAM saMketanuM smaraNa saMvedAtuM nathI tyAM paNa vyAtismaraNanI jema tene na chUTake kapavAmAM Ave che, kAraNa ke pahaatha saMbaMdhanA jJAna vinA nALiyerInA dIpamAM rahenAra mANasanI jema koIne padArthanuM jJAna thAya nahi. sabaMdhane anubhava to pahelAM thaI gayA hoI, atyAre smaraNa dvArA te upakAra kare che. tethI anyapadAna pachI tarata ja pUva"padenuM smaraNa ane saMketasmaraNa bane yugapata utpanna thatAM heI jJAnanuM yaugapadya AvI paDe che. [anyapadanA jJAna pachI ] saketasmaraNa thAya che ane pachI pUrvapadenuM smaraNa thAya che ema svIkAravAmAM Ave to pUrvapadonA smaraNa vakhate padArthajJAnanI utpatti thaI jatI hAI pharI pAchuM jJAnagapadya thaze, kAraNa ke te vakhate pada WjJAna utpanna thatuM nathI ema kahevuM zakya nathI. [ kema ? ] kAraNa ke padArthajJAnanI utpattinI avikala kAraNasAmagrI ( saMketasmaraNa upakRta padajJAna , upasthita che ane tenA vidhInI (= pratibaMdhakanI) tyAM upasthiti nathI. padArthajJAna pachI pUrvapadaramaraNa thAo ema je kaheze te ema hatAM atyapadajJAna asta pAmI javAthI anyapada rahita vAkaya banI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanI padabhAva ane vAkyabhAvane pAmavAnI prakriyA vyAkhyAtAonA mate pak jAya. atyapadajJAnanI vinazyattA saMketasmRti vakhate hoya che jethI pAthajJAna vakhate te te vinAza pAmI gayu hoya che ja. je kaho ke na anubhavAtuM hovA chatAM anyapada tyAre atitva dharAve che ja te tame nyAyazAstrane tilAMjali ApI dIdhI gaNAya. vaLI, te vakhate na anubhavAtu paNa astitva dharAvatu anya pada zuM kare che ? tenuM pharIthI jJAna thaze ema je kaho to zenAthI tenuM jJAna thaze ? zretrathI tenuM jJAna nahi thAya kAraNa ke zretrane vyApAra te aTakI gayuM hoya che. manathI paNa tenuM jJAna nahi thAya kAraNa ke mananuM svataMtrapaNe bAhya viSayamAM sAma natha; heya te paNa pharIthI tenuM jJAna mAnatAM jJAnayaugapadya dUra nahi thAya. anyapadanA anubhava pachI tarata padArtha rahita hovAthI zuSka nIrasa zarIravALA pUva"padanA smaraNathI paNa ze lAbha ? [anyapadanA anubhava pachI tarata pUvapadonuM smaraNa karavAthI paNa ze lAbha , kAraNa ke te pUrvapade padArtha zUnya hAthI nIrasa zuSka zarIravALA che.] tevA padenuM smaraNuM vAkayAnuM jJAna karAvavAmAM kAraNa nathI. je kahe ke padArthavALA pUvapadanuM smaraNa karavAmAM Ave che, to saMketasamayanuM smaraNa, padArthanuM jJAna vagere kAryonA sAMThyakRta, aneka zAkhAovALuM jJAnayaugapadya pratyeka padane sAMbhaLatI vakhate utpanna thAya, mATe A kalpanA khoTI che. A prakriyA dUSita che.] 122. gAthAtAratu praLiyAntaramAvavaSNu: | vanamaraNanA tAvanuM prathamapdjnyaanumutpdyte / tataH saMketasmaraNam / tena vinazyadavasthena ca padajJAnena svaviSayAvacchedena padArthajJAnamAdhIyate, yatra vAcakAvacchinnaM vAcyakharUpamavabhAsate / tathAvidhapadArthajJAnAt saMskAraH / tatastathaiva krameNa dvitIyapadajJAnaM, tadanu samayasmaraNam / tena vinazyadavasthena ca dvitIyapadajJAnena tathaiva svAvacchedena svArthajJAnam / tena prathamapadArthajJAnAhitena ca saMskAreNa dRDhatara: saMskAraH / punarvarNakrameNa tRtIyapadajJAnam / punaH saMketasmaraNam / saMketasmRtisahAyena tena vinazyadavasthena - svAtathaiva svAvacchinna jJAnam / tena prAcyena ca saMskAreNa dRDhataraH saMskAraH / evaM tAvadyAvadantyapadajJAnAt svAvacchinnArthapratItiH / tataH pUrvopacitAt mahataH saMskArAdviziSTasarvaviSayamekasmaraNaM, yasya svAbhidhAnAvacchinnAssarve pUrvapadArthA viSayatAM pratipadyante / tasmin smaraNe tathAntyapadArthajJAne'vacchedakatvena prasphuratpadasamUho vAkyam , avacchedyatvena prakAzamAno'rthasamUho vAkyArthaH / evaM smaryamANAnubhUyamAnau padapadArthasamUhI vAkyavAkyArthAvuktI bhavataH / 122. vyAkhyAtAo ( = bhASyavivaraNa re pravara AdinaiyAyika) bIjI prakriyA jaNAve che. varNAnupUvarUpe prathamapadanuM jJAna thAya che pachI saMketanuM smaraNa thAya che. [saMketasmaraNa vakhate peluM padajJAna vinazyata avasthAmAM hoya che. te saMketasmaraNa sahitanuM vinazyata avasthAvALuM padajJAna padanA pitAnA vAyurUpa padArthonuM jJAna utpanna kare che, je jJAnamAM vAcaka padathI viziSTa vAcanuM svarUpa prakAze che tevA padArthajJAnamAMthI saMskAra thAya che. pachI te ja tame bIjA padanuM jJAna thAya che, pachI saMketanuM smaraNa thAya che. te saMketasmaraNa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAtAonA matamAM pradarzana sahitanuM vinazyata avasthAvALuM bIjA padanuM jJAna te ja rIte te padathI viziSTa padArthanuM jJAna utpanna kare che te padArthajJAnathI tema ja prathama padArtha jJAne pADelA saMskArathI daDhatara saMskAra utpanna thAya che. vaLI, vaNa krame bIjA padanuM jJAna thAya che, pachI saMketa meraNa thAya che ane te ketasmaraNanI sahAya pAmelA te vinazyata avasthA vALA padajJA nathI te ja rIte te pathI viziSTa padArthanuM jJAna thAya che. te padArthajJAnathI tema ja vana saMskArathI daDhatara saMskAra utpanna thAya che. A rIte jyAM sudhI atyapadajJAnathI apaviziSTa atyapadArthanuM jJAna na thAya tyAM sudhI cAle che. pachI [ arthAta atyapadanA arthanuM jJAna thayA pachI] pahelethI upasthita thayelA mahAsakAra-tho viziSTa sava viSayanuM 1 = padArthonuM ) eka maNa tha ya che, papetAnA padathI viziSTa sa' pUrva padArtho A smaraNane viSaya bane che. te smaraNamAM tathA anya padArtha jJAnamAM ava chedaka ( = vAcaka) tarIke prakAza badhA padene samUha vAya che ane avaSedha ( = vAgya) tarIke prakAzato padArthono samUha vAkayA che. Ama smaraNa karato ane anubhavAto padasamUha ane padArtha samUha kAmathI vAkya ane vAkyA che ema Ape (vyAkhyAtAe) kahyuM che. 123. etadapi na vicArakSamam / antyapadArthapratItisamaye tadavacchedakatayA pratibhAsamAnaM padaM tatpratItau tAvat kAraNamiti nAtra vimatiH / svayaM ca pratibhAsamAnatvAt karmApi bhavatyeva / tasya tadAnI karmatve kAraNaM cintyam / na zrotraM tAvat kAraNam , antyapadapratItyanantarameva tadvayApArasya viratatvAd , viramya ca punarvyApriyamANatvAnupapatteH / manastu bAhye viSaye svAtantryeNa pravartitumasamartham / tatpravRttau sarvANyeva prathamapadAt prabhati padAni mAnasavyavasAyagocaraNi bhavantu / kiM smaryamANatvamanyeSAmucyate / / 123. A paNa vicAra karatAM TakI zakatuM nathI. anya padArthanA jJAna vakhate tenA ava chedaka ( == vAcaka) tarIke prakArAtu (anya) pada te jJAnamAM kAraNa che e vize ahIM matabheda nathI. te pada pote prakAzatuM hoI kama paNa bane che ja. tene A karmapaNanuM kAraNa karyuM che e vicAravuM joIe. zretra kAraNa nathI, kAraNa ke anya padanA jJAna pachI tarata ja zretrane vyApAra aTakI gayuM hoya che, aTakIne pharIthI e vyApAra kare e ghaTatuM nathI. mana svataMtrapaNe bAhya viSayamAM pravartAvA samartha nathI, mana anya padamAM pravRtta thatuM hoya to prathama padathI mAMDI badhAM ja pado mAnasa vyavasAyano viSaya bane, zA mATe bIjA padane smRtine viSaya kahe che ? 124. atha tadantyapadamarthe ivAtmanyapi tadavacchedakatvapratipatteH karaNatvaM pratipatsyata iti manyase, tadayuktam , svapratItau tasya karmatvAt / na caikasyAmeva kriyAyAM tadeva karma karaNaM ca bhavitumarhati / vistaratazcAyaM vAcakAvacchinnavAcyapratibhAsaH pratyakSalakSaNe pratikSipta ityalaM punastadvimardaina / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyartha jJAnapattinI prakriyA bAbate zaMkarasvAmIne mata 124. jema anya pada arthanuM ( = artha jJAnanuM ) karaNa che tema pitAnuM (potAnA jJa nuM) paNa kaNa che, kAraNa ke te anya pada arthanA avachedaka (=vAcaka) tarIke jJAta thAya che ema je tame mAnaze te te paNa barAbara nathI kAraNa ke pitAnA jJAnamAM to tenuM kamaM paNa che ane eka kriyAmAM tenI te ja vastu karma ane karaNa bane banavAne yogya nathI. A vAcakArikana vAnA pratibhAsano pratikSepa ame pratyakSalakSaNa prasaMge karyo che, eTale pharIthI tenuM khaMDana karavuM jarUrI nathI. 125. kapara gADha prathama ghaTUMjJAnam tataH saMtama01nA tata: pArthajJAnam | padArthajJAnAt padajJAnasya vinazyattA / vinazyadavasthapadajJAnamapekSamANaM zrotraM prathamapadAvacchedena dvitIyapade jJAnamAdadhAti / dvitIyapadajJAnAnantaraM punaH sambandhasmaraNam / tataH padArthajJAnam / tena dvitIyapadajJAnasya vinazyattA / vinazyadavasthapadajJAnasahAyAt zrotrAta tathaiva tadavacchedenottarottarapadajJAnaM tAvadyAvadantyapadajJAnamiti / tajjJAnA. nantaraM ca prAktanaprakriyAvat nAtra pUrvapadasmaraNamupayujyate tatphalasya ca vinAzadazApatitapadajJAnakRtAvacchedamahimnaiva siddhatvAt / tasya hiM phalamantyapadAvagamasamaye sakalapUrvapadopasthApanam / tacca vinazyadavasthapUrvapUrvapadajJAnakRtottarottarapadAnurAgavalAdeva labdhamiti kiM tatsmaraNena ? tadabhAvAca nAtra jJAnayogapadyAdicodyAvasaraH samasti / yathopadarzitAntyapadajJAnameva ca vAkyArthajJAnamiti na caritArthatvamasyAnyatra ityevaM vAkyAdeva vAkyArthapratyayaH setsyati, na padArthebhya iti / 125. vaLI bIje kaI kahe che -- prathama padajJAna thAya che, pachI saMketasmaraNa thAya che, pachI padArtha jJAna thAya che. padArtha jJAnathI padajJAnanI vinazyattA (= vina avasthA) thAya che. vinazya avasthAvALA padajJAnanI sahAyathI zretra prathama padanA ava cheda ( = upara ga) pUrvaka niIya padanuM jJAna utpanna kare che. dvitIya padanA jJAna pachI pharI saMketasmaraNa thAya che pachI dvitIya padanA arthanuM jJAna thAya cheA padArthanA thI dvitIya padanA jJAnanI vinazyattA thAya che. vinazyata avasthAvALA. A dvitIya padanA jJAnanI sahAyathI zretra te ja pramANe dvitIya padanA avacheda uparAga) pUrvaka tRtIya padanuM jJAna utpanna kare che, ane e ja pramANe te te padanA avacheda (uparAga) pUrvaka uttarottara padanuM jJAna thatuM rahe che jyAM sudhI aMtya padanuM jJAna na thAya tyAM sudhI. aMtya padane jJAna pachI, jema pahelA jaNavelI prakriyAmAM pUrva padenA smaraNanI AvazyakatA che tema ahIM pUrvapadenA smaraNanI AvazyakatA nathI, kAraNa ke muva paDhanA smaraNanuM phaLa te vinAzadazA panna pUrva pUrva padajJAne karelA uttara uttara padanA avacheda ( = uparAga)nA mahimAthI ja siddha thaI jAya che. pUrva padonI smaraNanuM kaLa che aMtya padane jJAnanA samaye sakala pUrvapadanuM upasthApana, ane te phaLa vinazya avasthAvALA pUrva pUrva padajJAne karelA uttara uttara padanA anurAganA (=uparAganA) baLe ja prApta thaI gayuM che, to pachI pUrvapadonA smaraNanI zI jarUra ? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara zakarasvAmInA matamAM deSapradaza na smaraNanA abhAva hAvAthI ahIM jJAnayogapadyanI Apattine avakAza rahete nathI. darzAvyA pramANe aMtyapadajJAna ja vAkayAtha jJAna che, eTale atyapadajJAnanI caritAthatA anyatra nathI, pariNAme Ama vAkayamAMthI ja vAkayAtha nu jJAna siddha thAya che. 126. camapi na niravavA 1neNyavare, prathamapaToparApUrvaRdvitIyaparvajJAnopjnnaanupptteH / prathamapadajJAnAntaraM sambandhasmaraNam / tenaiva tasya vinazyattA / padArthapratipattikAle ca padajJAnaM vinaSTameva / vinazyadavasthA buddhirbuddhyantaravirodhinIti sAmAnyena zravaNAt / 126. A kalpanA paNa nirdoSa nathI ema khIjA kahe che, kAraNa ke prathama pade karelA uparAga pUrvaka dvitIya padanA jJAnanI utpatti ghaTatI nathI. prathama padanA jJAna pachI saMketasabaMdhanI smRti thAya che. saMbaMdha smaraNathI ja prathamapadanuM jJAna vinazyad avasthAvALu bane che. padArtha jJAnakALe padmajJAna nAza pAmI gayuM hoya che ja, kAraNa ke vinazyad avasthAvALu jJAna khInna jJAnanuM virodhI che e te sAmAnyapaNe sa MbhaLAtI vAta che. 127. atha brUyAt kAryabhUtayA buddhyA kAraNabhUtA buddhirvirodhyeta na buddhimAtreNa buddhimAtramiti, etadayuktam, vizeSe pramANAbhAvAt / 127. AnA uttaramAM tame kaheze! ke, kAya bhUta khuddhi vaDe kAraNabhUta buddhinA virAdha thAya, paraMtu buddhimAtra vaDe buddhimAtranA virodha na thAya. tamAruM A kahevu paNu barAbara nathI, kAraNa ke [badhI buddhienI bAbatamAM evuM nathI ke eka buddhi bIjI buddhitA virAdha kare che, para Mtu kevaLa kAya bhUta buddhi jana kAraNabhUta buddhinA ja virodha kare che evA] vizeSamAM pramANunA abhAva che 128. abhyupagamyApi bramaH kAryakAraNabhUtayoreva buddhyorbhavatu vadhyavighAtakabhAva:, tathApi padajJAnaM saMskAra iva samayasmRteH kAraNameva, saMskAreNeva tenApi vinA tadanutpAdAt / saMskAraprabodhe tasya vyApAra iti cet, tenApi dvAreNa yat kAraNaM tatkAraNameva / tadiha padajJAnaM, samayasmaraNaM, padArthajJAnamiti trINi jJAnAni yugapadavatiSThante iti paraH pramAdaH / 128. tame kahelI vAta mAnIne paNa ame kahIe chIe ke, bhale kA bhUta buddhi ane kAraNabhUta muddhi vacce ja vadhyuM-dhAtaka bhAva hA, te! paNa jema saMskAra samasmRtinu kAraNa che tema pajJAna paNa samayasmRtinuM kAraNa che ja, kAraNa ke jema sarakAra vinA samayasmRti utpanna thatI nathI tema padmajJAna vinA paNa samayasmRti utpanna thatI nathI. te kaheA ke saMskAra jagADavAmAM padajJAnane vyApAra che te ame kahIzuM ke sAMskArAoSa dvArA samayasmRtinuM je kAraNa che te kAraNa te che ja. tethI ahIM padajJAna, samayasmaraNa ane padArtha jJAna ema traNa jJAA yugapad astitva dharAve che. A te meTa pramAda-meTI bhUlakahevAya. [ jyAre padAthAna thAya che tyAre vinam avasthAvALA padAnanuM astitva tA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkarasvAmInA matamAM deSa pradarzana tame svIkAryuM che. ane saMketasmaraNanI sattA paNa te vakhate tame svIkArI che kAraNa ke padAthajJAnettara kSaNe tene nAza thAya che. ] ___ 129. api ca padajJAnamupajAyamAnaM varNakrameNa jAyate, na sahasaiva, niraMzapadavAdasya vyudastatvAt / tatra ca dvitrANi tricaturANi paJcaSANi vAkSarANi krameNa grahISyante / tadviSayA hi kramabhAvinya upajananApAyadharmikA buddhayaH / atrAntare vinazyadavasthamAdyapadajJAnamAsiSyate, taduparAgeNa dvitIyapadajJAnamutpatsyate iti durAzaiveyam / 129. vaLI, utpanna thatuM padajJAna varNa krame utpanna thAya che, sahasA ja utpanna thatuM nathI, kAraNa ke pada niraMza che e vAdanuM nirAkaraNa ame karI dIdhuM che. ane tyAM betraNa, traNacAra ke pAMcacha akSare kramathI ja gRhIta thaze. pariNAme temane viSaya karanArI utpAda vyaya dharmovALI buddhio kramathI thaze. [Ama varNakame dvitIya padanuM jJAna thaze], daramyAna vinazyata avasthAvALuM prathamapadanuM pradAna nAza pAmaze, eTale prathama padajJAnanA uparAgathI dvitIya padanuM jJAna thaze ema mAnavuM e te durAzA ja che. 130. api ca vyavahitoccAritebhyo'pi padebhyo vAkyArthapratyayo dRzyate / yatrAnekakAryaparyAlocanavyagrahRdayaH svAmI re kandalaka !' ityuktvA kAryAntaraM saMvidhAya 'turagaM' iti vadati / punaH prayojanAntarAya vyavahRtya 'kalpitaparyANam' itpapi vakti / punaranyat kimapi kRtvA bravIti 'Anaya' iti / tatra 're kandalaka ! kalpitaparyANamazvamAnaya' iti vAkyArthAvagamo bhavati / bhavanmate cAso durupapAdaH, padAnurAgasya tatrAsambhavAt , pUrvapadasmaraNasya cAnabhyupagamAt / 130. vA, samayanA vyavadhAnavAni pyArAyalA pothI pAdhyAyanujJAna yatu gAya che. aneka kAmanI paryAlocanA karavAmAM vyagra cittavALA zeTha 're kanvalaka' ema bolI bIja kAma pUruM karI, cheDA upara' ema bole che. vaLI, bIjA kAma mATe vyavahAra patAvI palANa mUkI' eTaluM te bole che. pachI bIju kaMIka kAma karIne te kahe che "lAva." tyAM he kandalaka ! ghoDA upara palANa mUkIne lAva" evuM vAkyarthanuM jJAna thAya che. ApanA matamAM to A ghaTavuM muzkela che, kAraNa ke padane anurAga tyAM saMbhava nathI ane pUrvapadenuM smaraNa te tame svIkAryuM nathI. 131. kiJca na pravaramatAnusAriNAmiva bhavatAM vizeSaNaviziSTavizeSyabuddhiSu vizeSaNavizeSye dve vastunI Alambanam , api tu vizeSyamAtram , upAyabhedAdeva pratItyatizaya iti / tasmin ca satyapi pUrvapadAnurAge tatpratibhAsAbhAvAt zuddhameva dvitIyapadajJAnaM saMpannamiti kiM tadanurAgeNa ? atazcayamanupapannA kalpanA, yato dvitIyapadasya svArthe zuddhasyaiva saMketagrahaNaM vRttaM yadA kvacit prathamaM prayuktamAsIt, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 za'karasvAmInA matamAM Sapradarzana adhunA tu tatpadaM padAntaroparaktaM saJjAtamiti tAdRzasyA gRhItasambandhatvAdarthapratipattihetutvaM na syAdityAstAmapUrvamidaM zaGkarasvAminaH pANDityam / A 131. uparAMta, pravaramatanA anuyAyIenA matanI jema ApanA matamAM vizeSaNaviziSTa vizeSyanI buddhiemAM vizeSaNa ane vizeSya e vastue AlaMbana ( = viSaya) nathI, para Mtu kevaLa vizeSya AlaMbana che; bIju` upAyabhede ja (arthAta viSayabhede nahi) jJAnamAM atizaya Ave che. tethI pUrva padane uparAga hAvA chatAM nAnamAM te uparAgane pratibhAsa na heAvAthI dvitIya padanuM jJAna zuddha ja banI rahe, tA pachI uparAganI jarUra zI ? e kAraNe kalpanA ghaTatI nathI, kAraNa ke jyAre kathAreka sauprathama dvitIya pada prayeAnayu tyAre zuddha ja dvitIya padyanu svAthamAM saMketagrahaNa thayeluM, atyAre te pada padAntarathI uparakta banyuM che, eTale tevA ( = padmAntarathI uparakta) padane! te| saMketasabaMdha gRhIta thayA ja natho, pariNAme padmAntAparata pa padArthanA jJAnanuM kAraNa nahi bane, mATe A carcA have rahevA de. [ nyAyabhATIkAnA lekhaka ] zaMkarasvAmInuM A te ava pAMDitya che, 132. baha kalpanA na - yadImAH sarvA eva sadoSAH tAntrikaracitAH sAdhIyasyazcet, tadA AtmIyA kAcana nirdoSA sAdhvI kalpanA nivedyatAm / ucyate / navayamAtmIyAmabhinavAM kAmapi kalpanAmutpAdayituM kSamAH / na hIyaM kavibhiH pUrvairadRSTA sUkSmadarzibhi: / zaktA tRNamapi draSTuM matirmama tapasvinI // kastarhi vidvanmatitarkaNIya granthopabandhe tava dohado'yam / na dohada : paryanuyogabhUbhiH paropadezAcca na tasya zAntiH // rAjJA tu gahvare'sminnazabda ke bandhane vinihato'ham / grantharacanAvinodAdiha hi mayA vAsarA gamitAH || 132. keAI jayaMtane kahe che--jo anya naiyAyikee karelI A badhI kalpanAo kalpanA jaNAveA. sadoSa hAI sArI na DhAya te! tamArI potAnI koi nirde jaya ta---Ane uttara ame ApIe chIe. ame amArI koI abhinava kalpanA utpanna karavA samatha' nathI. pUrvanA samadazA" kavioe na dekhI hoya evI kalpanAne tRNamAtra dekhavA mArI bicArI muddhi zaktimAna nathI. prazna--te| pachI vidyAneAnI buddhinA takane viharavA mATe yAgya eve A grantha rasavAnA tamArA A deduda zA mATe ? jayaMtanA uttara-dAhada e paya*nuyoganI bhUmi nathI. (arthAt dehada prazna karAvAne ke Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyArthabodhane kama TIkA thavAne pAtra nathI) pArakAnA upadezathI te zAMta thato nathI rAja [zaMkaravarmAe ] A ekAnta sakAmAM. zikharahita baMdhanamAM mane nAMkhyo hate. graMtharacanA dvArA prApta vinodamAMsukhamAM-meM ahIM divase pasAra karyA. 133. tathApi vaktavyaM kathaM varNebhyo vAkyArthapratItiriti / ucyate / cirAtikrAntatvamacirAtikrAntatvaM vA na smRtikAraNam / saMskArakaraNakaM hi smaraNaM bhavati / tacca sadyaH pralIne cirapralIne vA na viziSyate ityevaM pUrveSAM padAnAM ciratirohitAnAmapi vyavahitoccAritAnAmapi saMskArAt smaraNaM bhaviSyati / antyapadasyAnubhUyamAnatvopagame jJAnayogapadyAdipramAdaprasaGga iti varamantyapadamapi smaryamANamastu / smRtyArUDhAnyeva sarvapadAni vAkyArthamavagamayiSyanti / * 133. tema chatAM varSomAMthI vAkyarthanuM jJAna kevI rIte thAya che te mAre kahevuM joIe. huM kahuM chuM. cirAtikrAnta vastu ke acirAtikAnta vastu smRtinuM kAraNa nathI. saMskAra smRtinuM kAraNa che. saMskAra tAjI ja nAza pAmelI vastunA hoya ke dhaNuM samaya pahelAM nAza pAmelI vastunA hoya saMskAramAM koI vizeSa tenAthI thatuM nathI. eTale, pUrva pade ciratirohita hoya ke vyavasiccarita hoya te paNa te padonA saMskArathI smaraNa tharo. anya padane anubhavAtuM mAnatAM jJAnayogapadyanA doSanI Apatti Avaze, eTale vadhu sAruM to e che ke anya pada paNa smaraNane viSaya che. smRtine viSaya banelAM sava' pado vAkyarthanuM jJAna karAvaze. 134. tatra ceyaM kalpanA - varNakrameNa tAvat prathamapadajJAnam / tataH saMketasmaraNaM saMskArazca yugapadbhavataH / jJAnayohi yaugapadyaM zAstre pratiSiddhaM, na saMskArajJAnayoH / tataH padArthajJAnam / tenApi saMskAraH / punarvarNakrameNa dvitIyapadajJAnam / tataH saMketasmaraNam / pUrvasaMskArasahitena ca tena paTutaraH sNskaarH| punaH pUrvavarNakrameNa tRtIyapadajJAnaM, saMketasmaraNaM, pUrvasaMskArApekSaH paTutaraH saMskAra ityevaM padajJAnajanite. pIvare saMskAre padArthajJAnajanite ca tAdRzi saMskAre sthite'ntyapadArthajJAnAnantaraM padasaMskArAt sarvapadaviSayasmRtiH, padArthAMskArAcca padArthaviSayA smRtiriti saMskArakramAt krameNa dve smRtI bhavataH / tatraikasyAM . smRtAvupArUDhaH padasamUhA vAkyam , itarasyAmupArUDhaH padArthasamUho vAkyArthaH / / ... 134. Mi // 465nA cha -- 19 me prathamapAnu jJAna thAya che. 5ch| satanu smaraNa thAya che ane [prathamapadajJAnathI ] saMskAra paDe che-A banne yugapata thAya che. be jJAnanuM vagapadya zAstramAM pratiSiddha che, jJAna ane saMskAranuM yaugapadya pratiSiddha nathI. pachI padArthanuM jJAna thAya che, padArtha jJAnathI paNa saMskAra paDe che. pharI varName ditIya padanuM jJAna thAya che. pachI saMketanuM smaraNa thAya che ane pUrvasaMskAra sahita te ditIyapadanuM jJAna vadhu 58 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhadha smRtimUlaka chatAM pramANa saMskAra utpanna kare che. pharI varNakame tRtIya padanuM jJAna thAya che, pachI saMketasmaraNa thAya che ane pUrvasaMskAranI sahAyathI tRtIya padanuM jJAna vadhu paTu saMskAra utpanna kare che. Ama padajJAnajanita puSTa saMskAra ane padArthanAnajanita te ja puSTa saMskAra hatAM atyapadAtha, jJAna pachI padenA saMskArathI badhA pada viSayaka mRti thAya che ane padArthonA saMskArathI badhA padAtha viSayaka smRti thAya che, Ama saMskArakrame kramathI be smRti thAya che. tyAM eka smRtimAM upArUDha ( = pratibhAsita) padasamUha vAkya che ane bIjI smRtimAM upArUDha padArthasamUha vAkathAtha che, 135. nanuM mRterajhamALavAvjhamALafmahAna vAvayAgratipatti: zaivana, tathAsmbndhgrhnnaat / yatra hyanyathAsambandhagrahaNam , anyathA ca pratipattiH, tatrAyaM doSaH / yathA dhUme gRhItasambandhe nIhArAdahanAnumitau / iha tu kramavartinAM varNAnAmanyathA pratItyasambhavAd yathaiva vyutpattistathaiva pratItiriti na kiJcidavadyam / aciranivRttAnubhavasamanantarabhAvinI ca smRtiranubhavAyate / ra 135. zaMkAkarasmRti apramANa hoI vAkyarthanuM jJAna apramANuM banI jaze. , , : jaya ta-nA, evuM nathI, kAraNa ke [ saMketagrahaNakALa = kSattikALe ] jevo saMbaMdha grahaNa karyo hato tevA ja saMbaMdhanI smaraNapratIti atyAre ( = vyavahArakALe ) thAya che. (arthAta jemanI vacceno saMbaMdha saMketakALe karyo hate temanI ja vaccenA saMbaMdhanI pratIti smaraNathI atyAre vyavahArakALe thAya che). jyAM saMbadhanuM grahaNa anyathA karyuM hoya ane pratAti anyathA thAya tyAM A doSa lAge. udAharaNartha, dhUmamAM vyAptisaMbaMdhanuM prahaNa thayuM hevA chatAM nIhAra uparathI aminuM karavAmAM AvatuM anumAna. ahIM te kamavatI vanI anyathA pratIti asaMbhavita che, (arthAta "kamala' padanA varSe je kramamAM saMketakALe anubhavyA hoya tenAthI judA kAmamAM te vyavahArakALe smaraNamAM Ave e asaMbhavita che.) tethI jevI vyutpatti che tevI ja pratIti che, [arthAt je padanI sAthe je ane saMbaMdha saMketakALe rahyo hato te padamAMthI ja te ja arthanI pratIti vyavahArakALe thAya che.] eTale, koI doSa nathI. Asana kALe arthAta taddana najIkanA kALe utpatti pAmelA anubhava pachI tarata ja thanArI skRti anubhavanA jevI ja gaNAya. 136. atha vA kRtaM smaraNakalpanayA / antyapadArthajJAnAnantaraM sakalapadapadArthaviSayo mAnaso'nuvyavasAyaH zatAdipratyayasthAnIyo bhaviSyati / tadupArUDhAni padAni vAkyaM, tadupArUDhazca padArthoM vAkyArthaH / tathAvidhazca mAnaso'nuvyavasAyaH sakalalokasAkSitvAdapratyAkhyeyaH / 136. athavA, smaraNanI kalpanA karavAnI koI jarUra nathI. anya padArthanA jJAna pachI tarata ja badhA ja pado ane padArtho viSayaka mAnasa anuvyavasAya, so vagere saMkhyAonA jJAna je, thaze. te mAnasa anuvyavasAyamAM upATha pade vAkaya che, ane te mAnasaanu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 smaraNArUDha pAsamUha vAkaya ane padArtha samUha vAkyartha vasAyamAM upArUDha padArtho vAkayA che. te prakArane mAnasa anuvyavasAya badhA janene anubhavAta heI apratyAkhyaya che. 137. nanvantyapadArthajJAnAnantaraM kiM pUrvapadatadarthaviSayena smaraNenAnuvyavasAyena vA ? antyapadArthazceja jJAtaH, samAptaM kartavyaM, kimanyadavaziSTaM yat smaraNena anuvyavasAyena vA kariSyate ? ekAkAro hi vAkyavAkyArthapratyayaH pratyAtmavedanIyo na zakyo'pahrotum / na cAsau smaraNAdanuvyavasAyAdvA vinA sampadyate ityasti tadupayogaH / itthaM smaraNArUDhaM saMkalanAjJAnaviSayIbhUtaM vedaM padanikurumbaM vAkyaM, tathAvighazcaiSa vAkyArthaH / 137. zaMkAkAra-anya padanA arthane jJAna pachI pUrvapadanA ane temanA arthone smaraNanuM ke anuvyavasAyanuM zuM prayajana ? je anya padane artha jaNAI gaye te kartavya pUruM thayuM. bIju zuM karavAnuM bAkI che ke jene smaraNa ke anuvyavasAya kare ? - jayaMta - vAkayajJAna ekAkAra che ane pAkakSArtha jJAna paNa ekAkAra che evo darekane anubhava che. je anubhavane pratiSedha kara zakaya nathI. ane te ekAkAra smaraNa vinA ke anuvyavasAya vinA thatuM nathI, eTale smaraNa ke anuvyavasAyane upayoga che. Ama smaraNamAM ArUDha thayele ke saMkalanajJAne viSaya karele A padasamUha vAkaya che ane e ja A padArthasamUha vAkyartha che. 138. nana mA mUta poTo vAvoTara vAvavAH | mA ca bhUtAmimau vAkyavAkyArthI bhAgavarjitau // varNA eva bhavantvete vAcakAH kenacit pathA / padaM varNasamUho'stu vAkyaM ca padasaMhatiH // bhavantu bhavadAkhyAtAH padavAkyAdikalpanAH / padArthAnAM tu saMsarge mArgaH kaH iti kathyatAm / asaMsRSTA hi 'gaurazvaH puruSo hasti' iti padArthA na vAkyArthabhAvamadhirohanti / antyapadArthajJAnAnantarabhAvinA hi smaraNena vA'nuvyavasAyena vA viSayIkriyamANAste yathA'vagatA eva viSayIkriyante / saMsargAvagamastu kutastya iti cintyam / 138. zaMkAkAra-papheTa ke vAkyamphaTa vAcaka na che. A vAkya bhAgavajita (= niravayava ) na ho ane A vAkyAyaM paNa bhAgavajita na che. A varSe ja kaIka mArgathI ( =rItathI ) vAcaka che varNa samUha pada che ane padasamUha vAkaya he. Ape jaNAvelI padanI vAkayanI vagere kapanAo che. paraMtu padArthone saMsaga kayA mAge thaze e tame kahe, saMsargara baMdha na dharAvatA "gAya azva purUSa hAthI' e padArtho vAkaSAyaMbhAvane pAmatA nathI. atyapadanA arthane jJAna pachI tarata thatA smaraNathI ke anuvyavasAyathI gRhIta Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.8 padArthAnA anvayanuM (sa Msaga"nuM) jJAna kevI rIte thAya che ? thatA padArtho pUrve jevA jJAta thayA che tevA ja gRhIta thAya che, temanA saMsaga saMbaMdhanu jJAna kayAMthI thAya che e vicAravuM joi e. 139. ucyate / astyatra vivAdaH / kecidAcakSate anvitA eva padArthAH padairabhidhIyante, anyathA padAnAM vAkyatvAyogAditi / anye manyante zuddhAnAmeva padArthAnAM padairabhidhAnaM, te tu tathA'bhihitAH santaH parasparamAkAGkSAsannidhiyogyatvaparyAlocanayA saMsargamadhigamayantIti / tatredaM vicAryam -vyutpattirbalIyasI, na hi zabdo'rthamavagamayati vyutpattimantareNa, vyutpattizca kiM vAkyasya vAkyArthe padasya vA padArthe iti : yadi vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH, tadanvitAbhidhAnam ; padasya padArthe vyutpattau abhihitAnvaya iti / 139. jayaMta- amettara pachI hI vivAha che, bhataleha che. DeTalAI kahe che ke paraspara anvita ( = sasRSTa ) ja padArtho pado vaDe abhiti thAya che, anyathA pado vAkayapaNu pAme nahi. paraMtu khIjA mAne che ke pade zuddha ( = ananvita ) padArthonuM abhidhAna kare che. pazu pachI te rIte abhihita thayelA padArtho parasparanI AkAMkSA, yegyatA ane sannidhinI paryAlecanA dvArA sa MsarganuM jJAna karAve che. tyAM A vicAravuM joie ke--vyutpatti ( = sa Mketasa MbaMdhajJAna) baLavAna che, kAraNa ke vyutpattinirapekSa zabda arthanuM jJAna karAvatA nathI vyutpatti zuM vAkyanI vAkayAtha mAM che ke padanI padArthomAM che ? je vAkayanI vAkayA"mAM vyutpatti DhAya te anvitAbhidhAna thAya, jo padanI padArthamAM vyutpatti haiya te abhihitAnvaya thAya. 140. kiM tAvat prAptam ? abhihitAntraya iti, padArthapratipattipUrvakatvAdvAkyArthapratipatteH / na hyanavagatapadArthasya vAkyArthasampratyayo dRzyate padArthapravibhAgazca gamyate'sya padasya jAtirartho'sya dravyamasya guNo'sya kriyeti / sa caivamavakalpate, yadi tAvat so'rthaH padairabhidhIyate / padAntarArthoparakte tu tasminnabhidhIyamAne tadartheyattaiva nAvadhAryate, kadambAkArArthapratIteH / AvApodvApAbhyAM tadavadhAraNamiti cet, maivam, AvApodvApaparIkSAvasare'pi kadambapratItyanapAyAt / novameva kiJcidvAkyamanvitAbhidhAyipadagrathitam, anyatra tu zuddha eva padAnAmarthaH, kintu sarvatra kadambakarUpAdupAyAt kadambakarUpamupeyaM pratIyate iti duravagamaH padArthavibhAgaH / tatazca padArthAnAmanapekSaNe gAmAnayeti vAkyAdazvAnayananiyogaH pratIyeta, gAM badhAneti vAkyAt azvabandhananiyogaH pratIyeta 1 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhihitAnvayavAdanuM varNana 69 140. abhihitAnvayavAdI-to prApta zuM thayuM ? abhihitAvaya, kAraNa ke vAyArthajJAna padArthanAnapUrvaka che. padArtho ajJAta hoya tyAre vAkyarthanuM jJAna thatuM dekhyuM nathI. vaLI, padArtho ajJAta hoya te padArthone vibhAga paNa jJAta thAya nahi, jemake A padane artha jAti che, A padane artha dravya che, A padane artha guNa che, A padane artha kriyA che. je te artha padathI abhihita thato hoya to ja te padArthavibhAga A pramANe ghaTe. je padAntaranA artha thI uparakta ( = saMsRSTa azvita) athana abhidhAna pada karatuM hoya te te padanA ano iyattAno nizcaya na thAya, kAraNa ke temAM te samUhAkAra thanI pratIti thAya che. je kahevAmAM Ave ke AvApa-uvA5 dvArA padanA arthanI iyattAne nizcaya thaze te ame jaNAvIe chIe ke nA, evuM nahi ane kAraNa ke A vApa-uddhApa dvArA parIkSA karatI vakhate paNa sAmUhika arthanI pratIti haTatI nathI. evuM nathI ke vAkayamAM rahelA pade anvita arthonuM abhidhAna kare che ane anyatra (vAkya bahAra) pado zuddha ( = anAnvita) arthonuM abhidhAna kare che, paraMtu sarvatra padasamUharUpa upAya dvArA artha samUharUpa upayanuM jJAna thAya che, eTale padArthane vibhAga jANo kaThaNa che. pariNAme, vAkyAthane padArthonI apekSA na hetAM gAya lAva" e vAkayamAMthI azvane lAvavAnI AjJAnuM jJAna thAya ane gAya bAMdhI e vAkayamAMthI azvane bAMdhavAnI AjJAnuM jJAna thAya. 111. apese tu pAnAmartha | voDarekSyamAna rUyAniti niyatoDavavAtvyH / tadavadhAraNaM zuddhAbhidhAyiSu padeSvavakalpate / tasmAt padapadArthayorautpattikaH sambandha iSyate / vRddhavyavahAreSu ca vAkyAdapi bhavantI vyutpattiH padaparyantA bhavati, itarathA hi prativAkyaM vyutpattirapekSyate, sA cAnantyAd durupapAdeti zabdavyavahArocchedaH syAt / dRzyate ca padArthavidAmabhinavakavizlokAdapi vAkyArthapratItiH / sA padatadarthavyutpattyA'vakalpate / vAkyavAkyArthayostu vyutpattAvapekSamANAyAM sA na syAdeva / tasmAnnAnvitAbhidhAnam / 141, kharekhara to vAyArtha padenA arthonI apekSA rAkhe che ja vAkayAtha vaDe apekSA rakhAto padAtha "ATale che' ema cekasa nakkI thavA joIe ja. zuddha = ananvita ) arthonuM abhidhAna karatA pahelAM ja e nizcaya ghaTe che. tethI, pada-padAtha e vacce nitya saMbaMdha IrachavAmAM Avyo che. vaDIlanAM vyavahAromAM vAkyamAMthI paNa thatI yupatti pada payatvanI hoya che. anyathA prati vArtha vyutpattinI apekSA rahe ane vAkaLyo anaMta hoI te vyutpatti ghaTe nahi ane pariNAme zabdanA vyavahArane uzkeda thaI jAya. vaLa padArthanA jANakArone kavie racelA abhinava blekamAMthI paNa vAkaLyAthanuM jJAna thAya che. te jJAna pada-padArthanI vyutpatti dvArA ghaTe che. vAya-vAkyarthanI vyutpattinI apekSA rAkhavAmAM Ave to te jJAna na ja thAya. tethI pade anvita arthonuM abhidhAna karatA nathI.. 142. satavaM, vAtarezvArA sthAti / jaHveva pAn tadupara-nava Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avitAbhidhAnamAM aneka vastuo dhaTatI nathI dvitIyapadArthAvagatiH siddhaiva / tadapi padamanyAnuraktasvArthavAcItyanenaiva nyAyena ekameva padamakhilapadAbhidheyArthavAci sampannamiti tenaiva vyavahAro'stu / na cAsau sampadyate / gaurityukte sarvaguNakriyAvagamAnna jJAyate kimupAdIyatAmiti / sarvAvagamo hyanavagamanirvizeSa eva, vyavahArAnupapatteH / na hi rasavidAM pUrNo'pyabdhirmaroratiricyate salilakAryAniSpatteH / niyataguNakriyAnuraktasvArthapratipAdane tu gozabdasya na hetumutpazyAmaH / 142. je pada anvita arthonuM abhidhAna karatA hoya che tethI bIjA padanuM uccAraNa niSphaLa banI javAnI Apatti Ave. eka ja padathI te padanA arthane uparAga karanAra bIjA padArthanuM jJAna siddha thaze ja. te bIju 5da paNa anya padanA arthathI uparakta potAnA arthanuM vAcaka banaze. A ja nyAyathI eka ja pada akhila padanA abhidheyArthonuM vAcaka banI jaze, pariNAme eka ja padathI vyavahAra thAo. paraMtu eka padathI te vyavahAra thato nathI. gAya" ema belatAM zrotAne badhA guNe ane badhI kriyAonuM jJAna thaI javAthI [ e badhAMmAMthI ] zene grahaNa karavA enuM jJAna tene thatuM nathI badhAMnuM jJAna e sAmAnyapaNe ajJAna ja che, kAraNa ke tenAthI vyavahAra thatuM nathI. svAdane je pArakhI zake che tevA jIvone mATe pUrNa dariyo raNathI bhinna nathI kAraNa ke te dariye jalakAya (tuSAzamana) karato nathI. amane to koI ja kAraNuM dekhAtuM nathI ke jethI "gAya" zabda niyata guNe ane kriyAothI viziSTa evA potAnA arthanuM pratipAdana kare. 143. padAntarasannidhAnaM niyamaheturiti cet , kiM kharUpamAtreNArthapratipAdanena vA ? svarUpamAtroNa japamantrapadAnAmiva sannidhAnaM bhavadapyasannidhAnAnna viziSyate, agRhItasambandhasya tatkRtopakArAdarzanAt / arthapratipAdanena tu padAntaraM yadi niyamahetuH so'yamabhihitAnAmarthAnAmanvaya ukto bhavati / tasmAt sa eva zreyAn / padebhyaH pratipannAstAvadA AkAkSAsannidhiyogyatvavazena parasparamabhisambadhyante / yo yenAkAkSito yazca sannihito yazca sambandhuM yogyaH sa tena sambadhyate, nAto'paraH / ata eva 'amulyagre hastiyUthazatamAste' iti nAsti sambandhaH, yogyatvAbhAvAt / anvitAbhidhAnavAdinAM tu ananvitasyAnabhidhAnAt tatrApyanvayaH prApnoti, sa ca nAsti, tasmAdabhihitAnAmeva padArthAnAmanvaya iti yuktam / taduktaM 'padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANyathedAnImarthA avagatA vAkyArtha sampAdayanti' iti / ___143. phne| yosa ayaM niyata 42nA2 1295 pahAntarasannidhAna cha mema le tame hatA ho te ame pUchIe chIe ke padAntarasannidhAna svarUpamAtrathI AvuM niyamana kare che ke pitAnA) arthanuM pratipAdana karIne ? japamatragata padanI jema svarUpamAtrathI sannidhAna niyamana karatuM hoya to te sannidhAnamAM asannidhAnathI koI vizeSa nathI kAraNa ke je padane Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azvitAbhidhAnavAdI dvArA abhihitAvavAnuM khaMDana pitAnA artha sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te pada bIjA padane koI upakAra karatuM dekhAtuM nathI. padAktarasannidhAna, je padanuM sannidhAna che te padanA arthanuM pratipAdana karIne ja bIjA padanA arthane niyata kare che ema kahIe to abhihita padArthone anvaya kahyo gaNAya. tethI abhihitAnvayane siddhAnta ja vadhAre sAro che. padethI pratipAdita artho AkAMkSA, gyatA ane sanidhine AdhAre paraspara avita thAya che. je artha je athathI AkAMkSita che. je artha je arthanI sanidhimAM che ane je artha je arthanA saMbaMdhamAM AvavAne gya che te artha te arthanI sAthe anvita thAya che, bIjo artha anvita thato nathI. tethI ja "AMgaLInA TeravA upara hAthIonA se jUthe hatAM' emAM padArtho vacce anvaye saMbaMdha nathI, kAraNa ke yogyatAno abhAva che. anvitAbhidhAnavAdIonA matamAM to avita padArthonuM abhidhAna ja thatuM na hoI ahIM paNa anvaye prApta thAya paraMtu te anvaye to ahIM che nahi. tethI abhihita padArthono ja anvaya thAya che e mata barAbara che mATe ja kahevAyuM che "pada pita pitAnA arthanuM abhidhAna karI pitAne vyApAra aTakAvI de che. pachI avagata padArtho vAkyAthane pAme che." 144. evaM prApte abhidhIyate-na vyutpattinirapekSo dIpa iva zabdo'rthamavagamayatIti / vyutpattizca vRddhavyavahArAt / vRddhAnAM ca vyavahAro vAkyena, na padena, kevalasya padasyAprayogAt / / arthaprakaraNaprAptapadArthAntaravedane / padaM prayujyate yattadvAkyamevoditaM bhavet // vaktA lAkyaM prayukte ca saMsRSTArthavivakSayA / tathaiva buddhayate zrotA tathaiva ca taTasthitaH // .. seyaM vAkyasya vAkyArthe vyutpattiH / 144. AvuM prApta thatAM anvitAbhidhAnavAdI kahe che--jema dIva vyutpattinI apekSA rAkhyA vinA arthanuM jJAna karAve che tema zabda yutpattinI apekSA rAkhyA vinA arthanuM jJAna karAvatA nathI, ane vyutpatti to vaDIlenA vyavahAra dvArA thAya che, ane vaDIlene vyavahAra vAkya vaDe thAya che, pade vaDe thato nathI, kAraNa ke kevaLa padane prayoga thatuM nathI. artha (projana), prakaraNathI prApta anya padArthonuM jJAna thatAM je eka padane prayoga karavAmAM Ave che tene vAkaya ja kahevAya. vakatA saMskRSTa ( = anvita) ane jaNAvavAnI IcchAthI vAkayane prayoga kare che. zretA te pramANe ja jANe che ane temanI pAse upasthita trIjI taTastha vyakita te pramANe ja vAkathana atha' zIkhe che. A ja che vAkyarthamAM vAkyanI vyutpatti. 145. vAkyaM ca kimucyate ? saMhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyamiti vAkyavidaH / tatrAyaM padasamUha ekArtho bhavati / evaM na saMhatyArthamabhidadhyuH padAni, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnamAM anya pade vyartha nathI yadyekaikasyaiva padasya vyApAraH / yathA hi bAhyAni kArakANi kASThAdIni sarvANye va pAke vyApriyante, yathA ca zibikAyA udyantAraH sarve zibikAmudyacchanti yathA trayospiM grAvANa ukhAM bibhrati, tathA sarvANyeva padAni vAkyArthamavabodhayanti / tadidamanvitAbhidhAnam / anyAnanvitaniSkRSTasvArthaparyavasAyitve hi sati na sarveSAM vAkyArthavyApAraH syAt / 145. abhihitAnvayavAdI--tame vAkaya kone kaheA che ? = anvitAbhidhAnavAdI je pado bhegA maLIne eka atha'nuM abhidhAna kare te po vAkaya che ema vAkayavido kahe che. tyAM A padasamUha eka avALA hrAya che. jo eka eka padane alaga alaga vyApAra satra thatA heya tA pade bhegA maLI A pramANe eka anu abhidhAna na kare. jema bAhya kArake krAi vagere badhAM ja bhegA maLI eka pAkarUpa kAyane utpanna karavA vyApAra kare che, jema badhA pAlakhI ucakanArAe sAthe maLIne pAlakhI ucake che, jema traNe payarA sAthe maLIne hAMDalIne dhAraNa kare che tema badhAM ja padma sAthe maLIne eka vAkathAnA medha karAve che. A anvitAbhidhAna che, bIjA padArthA sAthe ananvita ( = asaMsRSTa ), nikRSTa ( abstracted ) evA potAnA arthAMmAM ja pardA pavasAna pAmatA hoya te te khUdhAM padanA eka vAkayAtha nuM abhidhAna karavAmAM vyApAra na thAya, 146. nanvevamekaikasya kRtsnakAritve satyekasmAdeva kRtsnasiddheH padAntaroccAraNaM vyarthamityuktam / naitat padAntareNa vinaivai kasmAt kRtsnakAryasampattyabhAvAt / 146. abhihitAnvayavAdI - / - Ama eka eka pada kRtsvakArI (arthAt vAcAya nu abhidhAna karanAra) DaeNAtAM eka ja pathI kRtsnanI (arthAt vAkayAyanI) siddhi thaI javAthI khIjAM padonu uccAraNa vyatha thaI jAya ema ame agAu jaNAvyu che. anvitAmidhAnavAdI = nA, evuM nathI, bIjAM pado vinA ja eka padathI kRtsna krAya' (va!kabhArmAbhidhAna rUpa kAya*) sa Mpanna thatuM nathI. 141. na tahu~ hranArIti zvet, maitram, vaizya snaqyaeNmsavyaapaarptittvaad ekaikasmin sati kRtsnaphalaparyanto vyApAro nirvartate, ekaikena vinA na nirvartate, ityevamekaikaM kRtsnakAri bhavati / 147. abhihitAnvayavAdI jo ema hAya teA eka pada kRtsvakArI nathI, anvitAbhidhAnavAdI - evu nathI, eka eka pada kRtsna phaLa (vAkayA rUpa phaLa) pata thatA vyApAramAM phALA Ape che; eka eka pada hatAM kRtsna phaLa (vAkayAya rUpa phaLa) patanA vyApAra pAra paDe che, eka eka pada vinA te vyApAra pAra paDatA nathI, e atha'mAM eka eka pada kRtsvakArI bane che. 148. nanvevaM tarhi samudAya eva kartA bhavatu, kiM samudAyibhiH ? tatazca tadevAyAtaM niravayavau vAkyavAkyArthAviti / naitadyuktam saGghAtakAryavat svakAryasyApi nAt / kara 7 " , ! Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdIne mate ananvita pade pitAnuM kArya (padArthapratipAdana) karatA nathI , 148 abhihitAvayavAdI- je ema hoya to samudAya ja kartA , samudAyIonI zI jarUra che ? temAMthI to e ja phalita thAya ke vAkya ane vAkyartha niravayava che. anvitAli.dhAnavAdI-A kahevuM ucita nathI, kAraNa ke samudAyanA kArya uparAMta samudAyIonuM pita pitAnuM kArya paNa dekhAya che. 149. atha dvi saMghAtakAryam ? stram ? vAkAryakatitta: saMghAtakAryam , svakArya tu padArthapratipattiH; yathA pAkaH saMghAtakArya, svakArya jvalanabharaNAdi kASThasthAlyAdInAm / 149. abhihitAnvayavAdI-samudAyanuM kArya zuM che ane samudAyIonuM pitAnuM kArya zuM che ? anvitAbhidhAnavAdI-vAkyArthajJAna samudAyanuM kArya che, paraMtu padArthajJAna e samudAyanuM potAnuM kArya che-jema pAka samudAyanuM karyuM che ane jvalana, bhAraNa vagere kATha, hAMDalI vagere samudAyIonuM potAnuM kArya che. 150. nanu pAnAM pArthaghatipAdrinuM svArtha, zuddhastaruM ghasyA ! na zuddhaH padArthaH, saGghAtakAryamakurvatAM zuddhAnAM padAnAmadRSTatvAt / na hyeSAM svakArye saGghAtakArye ca pRthak prayogo'sti, sarvathA saMghAtakArye eva prayogAt / tatra prayuktAnAmapyeSAM svakArya na nAvagamyate / ata eva na niravayavaM vAkyamiSyate, straprasthamajJAnAta ! 150. abhihitAnvayavAdI-je padanuM pitApitAnuM kArya pota potAnA arthanuM pratipAdana hoya te padane artha zuddha (=ananvita ananurakta=asaMsRSTa) hoya. avitAbhidhAnavAdI-nA, padane artha zuddha (bIja padArthothI ananvita ) nathI. kAraNa ke samudAyanuM kArya na karatAM zuddha pade dekhyAM nathI. potapotAnA kAryamAM ane samudAyanA kAryamAM pade jude jude pravega nathI thate kAraNa ke savathA samudAyanA kAryamAM ja temano prayoga thAya che, paraMtu tethI samudAyanA kAryamAM prayukta padenAM pitA potAnAM kAryonuM jJAna nathI thatuM ema nahi. eTale ja ame vAkyane niravayava nathI maLyuM, kAraNa ke padonAM pitA potAnAM kAryonuM jJAna ApaNane thAya che. 151. saMhatAste saMghAtakArya kurvanto dRzyante, na saMghAta eva / saMhateSvapi kurvatsu svakArya pRthak pRthagupalabhyate / yathA zakaTAGgAnAmayamaMzo'nena kRto'yamaneneti, na pRthak pRthak prayujyamAnAni zakaTAGgAni manAgapi zakaTakArya kurvantItyevaM na kevalaM padaM prayujyate, prayuktamapi vA na tatkAryAGga, padAntareNa tu saha vyApArAt tadanvitArthakAryeva padamiti yuktam / tadidamuktaM 'saMhatyArthamabhidadhanti padAni vAkyam , ekArthaH padasamUho vAkyam' iti / _151. samudita te pade samudAyanuM kArya karatA dekhAya che, [ samudAyI padethI taddana Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anvitAbhidhAnavAdamAM vAyArtha siddha thAya tyAM sudhI pade vyApAra kare che pRthapha evo] kevaLa samudAya samudAyanuM kArya karato dekhAto nathI. samudita pado samudAyanuM kArya karatAM hovA chatAM temanuM pitAnuM juduM juduM kArya paNa ApaNane dekhAya che. zakaTarU5 samudAyanA avayavo jyAre sAthe maLI zaTakAya kare che tyAre zakaTakAryane A aMza amuka avaye karyo. A aMza amuka avayave karyo evuM jJAna ApaNane thAya che ja, paraMtu zakaTarU5 samudAyathI aLagA thayelA avayavo eka pachI eka pRthaka pRthapha prajAtAM jarA paNa zakaTakArya karatA nathI. tevI ja rIte, samudAyathI aLaguM thayeluM kevaLa pada prayojAtuM nathI. ane prajAya te paNa te samudAyanA kAryanuM kAraNa banatuM nathI. paraMtu pedAntara sAthe te pada vyApAra karatuM hovAthI te pada te padAntaranA artha sAthe potAnA arthane avita kare che, ema mAnavuM yogya che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke "bhegA maLI je pada arthanuM abhidhAna kare te pada vAkya che, eka ardhavALo padasamUha vAkya che." 152. tadevamavayavakAryopalambhAt na vaiyAkaraNavannimittAnyapi nihnamahe, kRtsnaphalasiddhyavadhi vyApAraparinizcayAcca nAnyamImAMsakavat zuddhapadArthAbhidhAnamupagacchAmahe iti / 152. jema vaiyAkaraNe vAkyanA nimittabhUta padone ane vAkaSArthanA nimittabhUta padArthone pratiSedha kare che tema ame temane pratiSedha karatA nathI kAraNa ke upara darzAvyA pramANe avayanuM ( =padenuM ) kArya (= padArtha) jJAta thAya che ja. jema anya mImAMsako (bhAdo) pada zuddha padArthonuM abhidhAna kare che evuM svIkAre che tema ame svIkAratA nathI kAraNa ke snaphala ( vAkayArtha)siddha thAya tyAM sudhI pade vyApAra kare che ja e ApaNane nizcaya heya che. 153. yata punarakhyadhAya "prativAva grupattirapekSaLIyA, anyathA navashlokaadrthH padArthavido na pratIyeta' iti, tadidaM vyutpattyanabhijJasya codyam / na hyevaM vyutpattiH 'gozabdasya zuklAnvito'rthaH' iti / sa hi vyabhicarati, kRSNAnvitasyApi tadarthasya darzanAt / nApi sarvAnvitastadarthaH, Anantyena duravagamatvAt / kintvAkAGakSitayogyasannihitArthAnurakto'syArtha iti / etAM ca vyutpatti vAkyAnyevAvApodvApAbhyAM racanAvaicitryabhAJji saJjanayanti / padArthaparyantApi bhavantI vyutpattirIdRzI dRzyate, na zuddhapadArthaviSayA, padena vyavahArAbhAvAdityuktam / tathApi na na jJAyate iyAn padasyArtha iti, zakaTAGgavadAvApodvApAbhyAM tatkAryabhedasya darzitatvAt / 153 vaLI, tame je kahyuM ke prati vAkaya vyutpattinI apekSA karavI joIe, anyathA kavie racelA abhinava lekane artha padArthaviAne nahi thAya te te vyutpattine na jANanAre AvelI Apatti che. " "ge' zabdano artha zukalathI anvita che' evI vyutpatti nathI. te vyutpatti vyabhicAra pAme che bAdhA pAme che kAraNa ke kRSNathI azvita "ga"zabdArthanuM zana thAya che. ge' zabdano artha sarvathI paNa avita nathI, kAraNa ke sarve ananta hAI sarvathI anvita artha durgama che. paraMtu AkAMkSita, yogya ane sannihita ayathI anvita Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnamAM anyapadenI sannidhituM sA kaya a tene che, evI vyutpatti che. A vyutpattine racanAnaicitrya dharAvatAM vAkaye ja AvApa udbhApa dvArA janmAve che. padArtha paryanta thatI vyutpatti AvI dekhAya che, te zuddha padA viSayaka hotI nathI, kAraNu ke kevala pada vaDe vyavahAra thatA nathI ema jaNAvAyuM che. tema chatAM 'padmanA artha ATale che' evu` nAta thatuM natho ema nahi, kAraNa ke jema AvApa-udvApa dvArA zakaTanA avayavanA kArya vizeSa dekhAI jAya che tema Avapa-uddApa dvArA padane kAya - vizeSa dekhAI ya che. 154. taditthaM na prativAkyaM vyutpattirapekSyate / sannihitayogyAkADiGkSatArthIparaktakhArthAbhidhAyitvena hi kvacid gRhItasambandhaH sarvatra gRhIto bhavati / tatazca navakavizlokAdapyarthapratipattirupapatsyate, padapadArthayostu na vyutpattiH, upAyAbhAvAdityuktam / yadapi padAntaroccAraNamaphalamiti, tadapi parihRtam, padAntarasannidhAne sarvANi padAni kRtsnakArINi bhavantItyuktatvAt / 154. Ama prati vaya vyutpattinI apekSA .thI. sannihita, yogya, AkAMkSita athathI anvita artha'nA abhidhAyI tarIke jete saMba Mdha kayAMka gRhIta thayA haiAya tene saMbaMdha sarvAMtra gRhIta bane che. tethI ja kavinA abhinava blekamAMthI paNa athanuM jJAna ghaTaze. padma ane padArthanI vyutpatti nathI kAraNa ke tene mATene koI upAya nathI ema kahevAyu che. vaLI, tame je jaNAvyuM ke anvitAbhidhAnamAM bIjA padonuM uccAraNu niSphaLa che tene paNa ame parihAra karyAM che, kAraNa ke khInna padonI sannidhimAM sarva pade kRtsvakArI ane che ema ame tyAM kahyuM che. 155. f* vadvAntarasamniyAnena rjhiyate kRti zvet, sarjanAra,pi tuchyoDayamanuyogH / saMhatya tu sarvANi kurvanti kArakANItyucyante / tathA padAnyapi 1 arthAbhidhAnenApi copakurvatsu padeSu nAbhihitAnvayo, anamvitArthe vyutpattyabhAvAt / anupagame vA durupapAdaH padArthAnAmantrayaH, upAyAbhAvAt / 155, abhihitAnvayavAdI-anya padonI sannidhi zu kare che ? anvitAbhidhAnavAdI-badhA kArane vize paNa A ja prazna eka sarakhA UThe che. paraMtu badhA kArako bhegA maLI eka kA" kare che ema kahevAya che; tevI ja rIte pade pazu bhegA maLI eka kA" (vAkayA) kare che. eka anu... (=vAkayAtha tu) abhidhAna karavAmAM parasparane upakAra karatAM pademAM abhihitAntraya na bane, kAraNa ke ananvita arthAMmAM vyutpattine abhAva che. anvita anu` abhidhAna na svIkArIe teA pachIthI ananvita padArthonA anvaya ghaTAvave muzkela bane che, kAraNa ke ananvita padArthanA anvaya karavA mATe koI upAya nathI. 156. nanvAkAGkSAsannidhiyogyatvAnyabhyupAya ityuktaM, na yuktamuktam / kasyeyamAkAGkSA ? zabdasyArthasya pramAturvA ? zabdArthayostAvada cetanatvAd Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnavAdamAM AkAMkSA ane tenuM kArya nAkSAyonaH | ta rUAM tatra tatra vAvo; "zabda: rAlphAnsaramAM kSati, ga'rthaantrm' iti / pramAtuH punaH svatantrasyAkAGkSA na pramANaM, puruSecchayA vastusthiteraghaTamAnatvAt / zabdAkhyapramANapRSThabhAvena tu puruSasyAkAGkSA bhavantI bhavatyarthAnAM saMsargaheturityevaM zabdasyAyamiyAniSoriva dIrghadI? vyApAraH / uparatavyApAre tu zabde puruSAkAGkSAmAtraM na sambandhakAraNam / gAvuM 2 vAgyArthakatIrathama pateta | vyavadhAnamayuktaM ca sAkSAcchAbdatvasaMbhave // tasmAdanvitAbhidhAyIni padAnIti sthitam / eSa eva hi saMsargapanthAH / 156. abhihitAvayavAdI-AkAMkSA, gyatA, sannidhi e upAya che ema ame kahyuM che anvitAbhidhAnavAdI-paraMtu e je tame kahyuM che te yogya nathI. A AkAMkSA kone hoya che ? zabdane, ane te pramAtAne ? zabda ane artha to jaDa hoI temane AkAMkSA hAya nahi. puiruSamAM AkolA jagADatA hovAthI phalata: ahI' tahIM A vacanaprayoga thAya che-"zabda bIjA zabdanI AkAMkSA kare che, artha bIjA arthanI AkAMkSA kare che.' svataMtra pramAtAnI AkAMkSA pramANa nathI, kAraNa ke puruSecchAthI vastusthiti ghaTatI nathI. [ zabda pramANuthI vastusthiti ghaTe che. ] zabda nAmanA pramANa pachI thatI puruSanI AkAMkSA padArthonA saMsaganI (=anvayanI) hetu bane che, Ama bANanI mAphaka zabdano A ATale dIdha vyApAra thAya che. zabdane vyApAra aTakI gayA pachI puruSanI AkAMkSA ja padArthanA saMsarga. saMbaMdhanuM (avayanuM) kAraNa bane che evuM nathI, ema mAnatAM te vAkayAMrthajJAna azAda banI jAya je vAyAyaM jJAna sAkSAta zAkhu saMbhavatuM hoya te paramparAthI tene zAkha dhaTAvavuM yogya nathI. tethI pade anvitAryAbhidhAyI che e sthira thavuM. pade nA saMsaga (anvayane) A mAga che. 157. vyatiSArthavRddhayA @i vyatipatsakhya | aparaM tu na saMsargapratIterasti kAraNam // na khalvAnaya gAM zuklAM sasarga iti kathyate / vyavahAre kvacid vRddhaiH padaM saMsargavAcakam // - ' kayuSyamAnamanvetad vArjina hi zenati | ananvitArthameva syAd dazadADimavAkyavat // tasmAdanvitAnAmevAbhidhAnaM yuktam / 157. saMbaddha padArthonA jJAna uparathI saMbaMdhanuM jJAna thAya che. saMsarga saMbaMdhanuM nAna thavA mATe A sivAya bIjo koI upAya nathI "zakala gAyane lAva saMsarga' e pramANe Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMgaLInA Terave...' jevAM vAkayonI bAbatamAM paNa anvitAbhidhAna dhaTe che ha7 vaDIle kayAMya saMsargasaMbaMdhanuM vAcaka pada vyavahAramAM kahetA nathI. koIke bAliza vyakita e padane prayoga kare te paNa te pada ananvitAtha ja thAya-dazadADimAdivAkayanI jema tethI azvita heya evA ja arthonuM abhidhAna mAnavuM yogya che. 154. hiM -- aGgalyagrAdivAkyeSu kathaM tava samanvayaH ? / ucyate uktAnAmapi saMsarge kathaM tava samanvayaH ? // 158. abhihitAnvayavAdI-"AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDe jUthe che' evAM vAkayamAM padArthono anaya tame kevI rIte samajAvaze ? anvitAbhidhAnavAdI-ame pUchIe chIe ke tame ukta padArthonA saMsargamAM anvaya kevI rIte samajAvaze ? 159. bA -- nanvatra yogyatAbhAvAdasaMsarga upeyate / AkADakSAditrayAdhInaH saMsargo hi mayeSyate // 3yate- mayApi yogyAsannAdisaMsRSTasvArthavAcitA / / padAnAM darzitA sA ca teSu nAstItyananvayaH // 159. abhihitAvyavAdI-amArA matamAM yogyatAnA abhAvane kAraNe saMsagane abhAva svIkAra le che. ame A kAMkSA vagere traNene adhIna saMsaga IcchIe chIe. anvitAbhidhAnavAdI- ame paNa darzAvyuM che ke yogyatA, sanidhi Atine lIdhe pitAnA saMskRSTa arthe padenA vAya che. paraMtu te vAkyamAM AvA artho pade vaDe vAcya nathI. eTale te vAkyomAM arthone ananvaya che. 160. bAda-vitAmidhAnavAlI hi mavAn | tattara- ___bhavato'nabhidhAnaM syAdanvayAsaMbhavAdiha // ahaM tvabhihitAnvayavAdI / tena __ mama hyananvitatve'pi nAbhidhAnaM viruddhayate / 160, abhihitAvayavAdI - Apa to anvitAbhidhAnavAdI che, ane tethI te. anvayanA asaMbhavane kAraNe ApanA matamAM ahIM 'AMgaLInA Terave" jevAM vAkayomAM arthonuM anabhidhAna thavuM joIe. huM te abhihitAnvayavAdI chuM, tethI mArA matamAM tenA padArtho ananvita hovA chatAM temanuM abhidhAna thAya che temAM virodha nathI. ' ' , " . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 "AMgaLInA Terave.." jevAM vAkyomAM paNa zAbda anvaya che ja 161. utte- kaSTaM mImAMsakenApi bhavatA sUkSmadarzinA / nAdyApi zabdavyApAraH suspaSTamavadhAritaH / / prakAzakatvaM zabdasya vyApAro hi nisargataH / pusastu guNadoSAbhyAM tasmin sadasadarthatA / / kriyAkArakasaMsargabuddhiratrA'pi zabdajA / tAdRzyevAyathArthA tu narabuddhipramAdataH // taduzam -"mALAntarzanamatra vAgha" ti | ata eva pramANatvaM zabde niSpratima svataH / zabde karmaNi tatrApi bAdhakAnupasarpaNAt // tatrAGgulyagravAkye'pi zAbdo'styeva samanvayaH / AdhArAdheyakriyAnirdezasyAtra pratIyamAnatvAt / vastuto'sambhavo yastu tulya eva sa AvayoH / ayogyatvena saMsargapratItyarthanibarhaNAt / / 16. avitAbhidhAnavAdI- ame uttara ApIe chIe. arere ! Apa sUkSmadarzI mImAMsaka hovA chatAM hajI paNa zabdavyApArane suspaSTa nicaya Ape karyo nathI ! arthane prakAzita karavAno zabdane vyApAra naisargika che. paraMtu temAM zabdane artha sata che ke sat tene nirNaya to vaktA puruSanA guNa ane deSa dUra thAya che. ahIM 'AMgaLInA Terave" jevAM vAkyomAM paNa kriyA ane kArakonA saMsargasaMbaMdhanI buddhi zabdajanya che ane naisargika ja che, paraMtu tenI ayathArthatA to puruSanI buddhinA pramAdathI thAya che. ethI kahevAmAM AvyuM che ke [ zabdapramANa sivAya ] anya pramANethI thatuM jJAna badhA pAme che. eTale ja zabdamAM prAmANya svataH ane apratima che. tyAM "AMgaLInA Terave" jevAM vAkamAM paNa zAkha kamamAM (arthAta zabdane je vyApAra che temAM - anvayapratiprAdanamAM) koI bAdhaka nathI. tethI AMgaLInA Terave jevA vAkayamAM paNa zAba anvaya che ja, AdhAra ( AMgaLInuM TeravuM che Adheya (hAthIonAM seMkaDo jUtha), kriyA (ati-che) vagerene nirdeza A vAkyamAM pratIta thAya che. vastutaH je asaMbhava A vAkyamAM che te to ApaNe bannenA matamAM samAna che, kAraNa ke banenA matamAM ayogyatAne lIdhe saMsarga pratIti rUpa arthano abhAva che. 16:. caMddhi tu rASphoDavo na mata , vaTatapAddivanirdezamAtrAmaTuM sthAna, dazadADimAdipralApatulyaM vA syAt , ananvitAbhidhAnAt vAkyatvameva na bhavet / asti Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMgaLInA Terave..." jevAM vAkyomAM paNa anvitAbhidhAna che ja 79 tu vAkyatvam / tena manyAmahe asti zAbdo'nvayaH ityatrApi anvitAbhidhAnaM na viruddham / bAdhakastvanyaviSaya eva, na zabdasaMsargaviSaya ityuktam / ata eva svasAmarthyasiddhanirnibandhakavyApAre zabde svatA vede prAmANyamanAkulaM nirvakSyati, apauruSeyatayA viplavAsambhavAt / svavyApArasya svata eva zuddhatvamityalamatiprasaGgena / ityanvitAbhidhAnena vAkyArthajJAnasambhavAt / vyutpattirahitaH prAjJaiH praheyo'bhihitAnvayaH // 162. je tame kahe ke zabda avaya paNa ahI nahi bane to amAre kahevuM joIe ke ema hoya to "AMgaLIne Terave' vAkya kaca, , ta pa vagere vane nirdeza ja banI rahe athavA te dazadADima pralA5 tulya banI rahe kAraNa ke ananvitanuM abhiyAna hovAthI tenuM vAkayava ja na thAya. paraMtu "AMgaLInA TeremAM vAyatva te che. tethI ame mAnIe chIe ke ahI "AMgaLInA Terave'mAM zabda anvaya to che. eTale ahI paNa avitAbhidhAnane kaI taraphathI virodha nathI. bAdhaka jJAnane viSaya bIjo ja che, arthAta vastu che, tene viSaya zabdasaMsamAM nathI. [be jJAnane viSaya eka ja hoya te eka jJAna bIjA jJAnanuM bAdhaka bane che. eka ja viSaya "Ane anulakSI eka jJAna tene rajata tarIke jANe che ane bIju jJAna tene ja zukita tarIke jANe che, eTale eka bIjAnuM bAdhaka bane che. paraMtu eka jJAna 'A'ne rajata tarIke jANe ane bIjuM jJAna te ne zuti tarIke jANe te eka jJAna bIjAnuM bAdhaka banatuM nathI.] tethI ja zabdano vyApAra (=anvayapratipAdana) zabdanA pitAnA sAmarthyathI siddha che ane svataMtra che eTale vedanuM prAmANya svataH ane nirAkuLa che e vastune te jaNAve che, kAraNa ke vastuono viplava (bAdha) to veda apauruSeya hAI saMbhavato ja nathI zabdane pitAne vyApAra te svataH zuddha che ja lAMbI carcAnuM prayojana nathI. niSpha e ke anvitAbhidhAna dvArA vAkayArthajJAna saMbhavatuM heI, jemAM vyutpatti ja saMbhavatI nathI evA abhihitAnvayavAdane prAjJoe choDI deve joIe. - 163. tadetadapi nAnumanyante / yaduktaM vRddhavyavahArAvyutpattiriti, tat satyam / vAkthena vyavahAra ityetadapi satyam / zibikodyacchannaravat sarvANi padAni kANe saMhatya vyApriyante ityetadapi satyameva / 163. abhihitAvayavAdI- A je tame kahyuM tene vivecako svIkAratA nathI. vaDIlonA vyavahAra dvArA vyutpatti thAya che ema je tame kahyuM te sAcuM che. vAkya vaDe vyavahAra thAya che ema je tame kahyuM te paNa sAcuM che. pAlakhI ucakanAra puruSanI jema bapAM pade eka kAryamAM bhegAM maLo vyApAra kare che ema tame je kahyuM che te paNa sAcuM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 . anvitAbhidhAnavAdakhaMDanAraMbha : _164. vyutpattiH cintyatAm / kiMmekaghaTanAkArasaMghAtakAryaniSThaiva sA kiM vA padArthaparyanteti ? pUrvasmin pakSe prativAkyaM vyutpattiraparihAryA, sA ca bahupramAdetyuktam / padArthaparyantAyAM vyutpattau nUnaM nirdhAraNIyam 'iyAn padasyArthaH' iti / bhavadbhirapi zakaTAvayavadRSTAntavarNanena padavyApAranirdhAraNamaGgIkRtameva / * itarathA hi padArthaniyamAnapekSaNe gAmAnayeti vivakSAvAnazvapadamapi nimittatayopAdadIta / na hi bhavatAmanapekSitapadArtha eva vaiyAkaraNAnAmiva vAkyArthapratyayaH / tadasau yAvAn AvApodvApaparyAlocanayA gopadasyArtho nirdhAryate, tAvAneva saGghAtakArye'pi vyApriyamANasya tasyArthaH / 164. vyutpattine tame vicAra karo. zuM samudAyanuM eka ghaTanA rUpa che. kArya (=vAyArtha) che taniSTha vyutpatti che ke padArtha paryanta vyutpatti che ? je pahele pakSa svIkAravAmAM Ave to prati vAkya vyutpatti hovI anivArya banI jAya che ane tevI vyutpatti te bahudeSA che e ame darzAvyuM che. je vyutpatti padArthaparyanta hoya to "padane ATale artha che enuM nirdhAraNa thavuM ja joIe. Ape paNa zakaTanA avayanuM daSTAMta varNavIne te dvArA padanA vyApAranuM nirdhAraNa svIkAryuM che ja. anyathA, amuka ja padArthanI apekSA na rahetAM gAya lAva" ema kahevAnI IcchAvALe "azva' padane paNa nimitta tarIke prayoga kare. jema vaiyAkaraNe vAkyArthajJAnane padArthanI apekSA na rAkhanAruM mAne che tema tame to mAnatA nathI. tethI AvA-udhApanI paryAlacanA dvArA "ga" zabdane jeTalo artha nakkI thAya che teTalo ja artha samudAyanA kArya (=vAkyartha) mAM vyApAra karatA te "ga' zabdane heya che. 165. navAAkSitayogyasaninahitArthopazo.sthA rUthum | maitan yuktam / sarvadA saMhatavyApriyamANametat padaM pazyataH tavAyaM bhramaH / arthaH tAvAnasya yAtratyafmayAtrI tahya zutti: | niyati ca taspAmiyAtrI zaki, viyata sthAnabhidhaatrii zaktiH ? yAvantamarthamanyonyamAkA kSitaizca yogyaizca sannihitaizca saMyujyamAna na muJcati / kiyantaM ca na muJcati ? gotvamAtraM tadvanmAnaM vA ? ityatastAvatyevAbhidhAtrI zaktiranvayavyatirekAbhyAmasya nirdhAryate / 165. anvitAbhidhAnavAdI- AkAMkSita, vega, sannihita arthatho uparakta (=anvita) atha padane hoya che ema ame kahyuM che, abhihitAnayAdI- paraMtu e tame yogya kahyuM nathI. sarva [bIjA padonI]. sAthe maLIne kArya karatA A padane jenAra tamane A bhrama che. padane teTalo ja artha che * jeTalAmAM tenI abhidhAtrI zakita che. keTalAmAM tenI abhidhAtrI zakita che ? ane keTalAmAM tenI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAnanA de 21 abhidhAtrI zakita nathI? anya AkAMkSita yogya ane sannihita pade sAthe joDAd pada jeTalA arthane choDatuM nathI teTalA arthamAM te padanI abhidhAtrI zakti che. keTalA ane kada (kAhA ke ge' pada) nathI choDatu' ? getvamAtrane ke tadanmAtrane. eTale teTalA arthamAM ja padanI (kahe ke "gopanI) abhidhAtrI zakitane anvaya-vyatireka dvArA nizcaya thAya che. 166. ata: paramezya pacAvonAr sarvekA ghAtavijhasvakaarycaaturyaanvdhaarnnaat pradhAnakArge tAtparyazaktirasya vyApriyate, nAbhidhAtrI / tAM ca pRthagavivecayatA bhavatA'nvitAbhidhAnamabhyupagatam / tacca na yuktaM, sarvatrAbhighAtryAH zakteravizeSAt / padArthaniyamAnavadhAraNaM padAntaroccAraNavaiphalyamityAdidoSAnapAyAt / 66. vaLI, eklA padano prayoga thato na hovAthI samudAyanA kArya (vAyArtha) sivAya kevaLa potAnA kAryamAM (=padArthamAM ) padanuM cAturya nita thatuM na haI pradhAna kAryamAM (=vAyArthamAM) tenI tAtparyazakita vyApAra kare che, abhidhAtrI zakti nahi. abhidhAtrI zakitathI pRthaka tAtparyazakitane bheda na karatAM (arthAta abhidhAtrI zakitathI pRthaka tApayazakitane svIkAra na karatAM) Ape avitAbhidhAna svIkAryo che, [tAtparya zakita ne svIkArI anvitAbhidhAna svIkAravAmAM ze doSa che ema Apa pUchaze to ene uttara nIce pramAve che.] tema karavuM ayogya che. kAraNa ke avitAbhidhAnanA svIkAramAM te eka eka 5damAM sava' arthonuM abhidhAna karavAnI zakti samAna che e svIkAravuM paDe, pariNAme padAthe yattA avadhAraNa ane padAntaroccAraNuphalya vagere deze Ave che. 167. yenAnvitamarthamabhidadhAti gozabdaH, tadanabhidhAne tadanvitAnavagamAd yena saha saMsargaH sa na gRhyate tatsaMsRSTazca gRhyate iti vipratiSiddhaM syAt / tadabhidhAne vA tadvat sarvAbhidhAnamityekameva gopadaM savArtha bhavet / tasmAt na sarvatrAbhidhAtrI zaktiH padasyopapadyate iti nAnvitAbhidhAnam / anvitAbhidhAnapakSe ca kathamagulyagravAkye'pi nAnvayassyAt / 167. je arthanI sAthe anvita arthanuM "ge'raba abhidhAna kare che te arthanuM abhidhAna te "ga" zabda na kare te tenI sAthe anvita athanuM jJAna na thAya; eTale jenI sAthe saMsargasaMbaMdha hoya che tenuM grahaNa nathI thatuM paNa tenI sAthe saMsargasaMbaMdha dharAvanAranuM grahaNa thAya che ema mAnavAmAM virodha Ave. tenuM abhidhAna pada kare che ema mAnatAM tenI mAphaka sava' arthonuM abhiyAna te pada kare che ema thAya, pariNAme eka ja 'gopa sava arthanuM vAcaka bane. niSkarSa e ke badhA ja arthomAM padano abhidhAtrI zakita ghaTatI nathI, eTale anvitAbhidhAna yogya nathI. avitAbhidhAna pakSamAM AMgaLInA Terave" vAkayamAM anvaya kema na hoya ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvitAbhidhAna ane abhihitAnvaya ane arucikara 168. zAntostyatra samanvaya kRti setu, arthAsaMsparzI rAjyaHprApteAti, bahiranvayAbhAvAt / prakAzakatvamAtraM vyApAra iti cedU, vADham / tattu ananvitAnvitaviSayaM vedituM yuktaM na punaranvitaviSayameveti zakyate niyantum, dazadADimAdivAkyamananvitArthapratipAdakamapi dRzyate yataH / na tadvAkyamiti cet, tadaGguRearrapi na vAkyameva / AdhArAdheyakriyAsaMsargapratItistu bhramamAtram / tasmAdamvitamarthamabhidadhati padAnItyasamIcInam / 82 168. anvinAbhidhAnavAdI - zabda anvaya haiAya che ja. abhihitAnvayavAdI- ema mAnatAM zabda arthAMsa spazI' banI jAya, kAraNa ke bahAra anvaya nathI. anvitAbhidhAnava.dI- padanA vyApAra tA peAtAnA ane prakAzita karavAmAM or abhihitAnvayavAdI-ema hoya te bahu sAru. ema haiAtAM te zabdane aniMta anyavALA ke ananvita athavALA jANavA yogya che ane nahi ke zabda anvitAtha" ja che ema niyamana karavuM zakya che, kAraNa ke dADama Adi vAkya ananvitAtha pratipAdaka paNa dekhAya che. anvitAbhidhAnavAdI- te dazadADimaAdi vAkaya ja nathI. abhihinAnvayavAdo - - te 'AMgaLInA Terave' Adi Nu vAkaya nathI ja. AdhAra, Adheya, kriyAnA sa sanI pratIti bhramamAtra che. tethI pade anvita ayanuM abhidhAna kare che ema mAnavuM ayeAgya che. 169. tat kimayaH zalAkAkalpAH parasparamasaMsRSTA eva padArthAH padairucyantAm ? etadapi nAsti, tathAvidhavyavahArAbhAvAt pazcAdanvayasya ca duravagamatvAt, viramya vyApArasya cAsaMvedanAt / tasmAt pakSadvayamapi na kSemAya / taduktam -- matadvayamapIdaM tu nAsmabhyaM rocatetarAm / kuto'nvitAbhidhAnaM vA kuto vA'bhihitAnvayaH / / 169. anvitAbhidhAnavAdI- te zuM lekhaDanI saLI jevA paraspara asammad pAcanuM ja abhidhAna pade kare che? " * jayaMta- nA, ema paNa nathI, kAraNa ke evA vyavahAra nathI. pade padArthonu abhidhAna kare che tyAra pachI te pade te padArthone anvaya kare che ema mAnavu. paNa RNu che kAraNa ke padma potAne vyApAra aTakI aTakIne karatAM anubhavAtA nathI. tethI A banne pakSeA sArA nathI, meAgya nathI. tethI ja kahyuM che ke A banne matA paNu amane rUcatA nathI anvitAbhidhAna rue ke zAma Tre abhihitAnvaya rUce zA mATe Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayamAnAbhidhAna-abhidhIyamAnAnvayavAda 170. kanyA tu vAvAyu vaizcita tA - jhavvIyamAnAmiSAnam, abhidhIyamAnAnvayazceti / sA'pi na hRdayaGgamA / na hi dve anubhUyete kriye ete pRthasthite / abhidhAnakriyA cAnyA vAcyasthA cAnvayakriyA // te hi krameNa vA syAtAM yugapadvA ? kramapakSe pUrvamanvayakriyA cet , tadidamanvitAbhidhAnameva, nAnvIyamAnAbhidhAnam / pUrva cedabhidhAnakriyA, so'yamabhihitAnvaya eva, nAbhidhIyamAnAnvayaH / yugapatta kriyAMdvayasaMvedanaM nAsti, arthagatAyAH kriyAyAH zabdaprayogakAle'nupalambhAt / abhidhAnakriyaivaikA tadabhijJaiH parIkSyate / anvIyamAnatA'rthAnAmabhidhAnAdvinA kutaH ? / gauH zukla iti jAtiguNayorekadravyasamavetayorapi zabdamantareNa kuto'nvayamavagacchAmaH / uktenUtanataiveyaM na punaryastu nUtanam / na cAtrApi nivartante doSAH pakSadvayaspRzaH // 170. koIke A bIjo mata jaNAvyuM che ke, anya padAthe sAthe anaya pAmatA padArthanuM abhidhAna pada kare che ane pade vaDe abhidhAna pAmatAM padArthone anvaya thAya che. [ anya padArtha sAthe avaya pAmatA padArthonuM abhidhAna para kare che ema mAnatAM manvita padAthanA abhidhAnanA pakSamAM pahAthe thatAanavadhAraNa ane padAktarasyANajya vagere je. de che te dezone avakAza rasto nathI ane pade vaDe abhidhAna pAmatAM padAna avazya thAya che ema mAnatAM abhihita padArthone ayanA pakSamAM vAkSArtha athAkha banI javAne je doSa che te dezane A kAza rahe nathI. ] paraMtu A mata hatyane ruce e nathI kAva ke A be kiyA jA jA sthAne rahelI anubhavAtI nathI-abhidhAkSiA vAcakasyA ane anya kriyA vaccasthA. A be kiyAe kAM to kamathI thAya kAM to yugapata thAya. kamapakSamAM je prathama avayakriyA tha ya che ema kahe che te avinAbhidhAna ja thayuM, anvaya 5matAnuM abhidhAna na thayuM. je pahelAM abhivAnakriyA thAya che ema kahe che te abhihitAnvaya ja thayo, abhidhAna pAmatAne anyaya na thaze. be kiyAene yugapata anubhava thato nathI kAraNa ke padArthAgata yiAne anubhava padaprAgakALe thatA nathI. bhASAzAstrIo eka abhidhAnakriyAnI ja parIkSA kare che abhidhAna vinA pAna anvaya kyAMthI [ jJa ta thAya ] ? "zukala gAya' ema eka dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahelA gotvajAti ane zakalaguNa e bene anaya zabda vinA ApaNe kayAMthI jANIe ? | manamAM kevaLa kahevAnI rIta ja navI che, paNa vastu navI nathI. ahIM paNa [anvitAbhidhAna ane abhihitAnvaya ] e banne pakSone sparzatA dezo dUra thatA nathI. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 sAmAnyane anulakSI anvitAbhidhAna ane vizeSane anulakSI abhihitAnvaya 17. jayate-sAmAjonAnnitAmighA vizeSatarAmihitAnya ti | gozabdo hi svArthamanavagatavizeSaguNakriyAsAmAnyAnvitamabhidhatte, tAvatyanvitAbhidhAnam / zuklAdiguNavizeSasambandhastu padAntarAdavagamyate, so'yaM vizeSato'bhihitAnvaya rUti | 171, bIjAo mAne che ke sAmAnyane anulakSI avitAbhidhAna che ane viroSane anulakSI abhihitAnvaya che. ajJAta vizeSaguNa ane vizeSakriyAnA sAmAnya sAthe anvita pitAne padArthanuM abhidhAna "ga" pada kare che eTale teTalAmAM avitAbhidhAna che. paraMtu zukala vagere guNavizeSo sAthe te padArthane anvaya bIjAM padethI jJAta thAya che, A vizeSaguNa ke vizeSakriyA abhihita thayA pachI temanI sAthe A padArthane anvaya thAya che. 172. taSi tAdava | doSo'nvitAbhidhAne yaH sAmAnye'pi sa tAdRzaH / doSastulyo vizeSe'pi yazcokto'bhihitAnvaye / / na cedamapUrvavastu varNitam / abhihitAnvayavAdino vizeSe evAbhihitAnvayamicchanti / sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe vAkyam / vAkyArthapratItaye ca abhihitAnvaya AzrIyate iti prAktana eveSTaH panthA veditavyaH / kathaM tayayamAbhidhAmiko vyavahAraH ? saGkulamivainaM pazyAmaH, sarvatra doSasambhavAt / 172. zaMkAkAra--A pakSa paNa uparanA pakSa jevo ja che. je deza anvitAbhidhAnamAM che te doSa gaNasAmAnya-diyAsAmAnya sAthe avita athanA abhidhAnamAM paNa che. je deSa abhihitAnvayamAM che te deza abhihita vizavaguNavizeSakriyA sAthenA arthanA anvayamAM paNa che. A matamAM kaI navI vastu kahevAmAM AvI nathI. abhihitAvAdIe te guNavizeSa-kiyAviroSane anulakSIne ja abhihitAvya Icche che. sAmAnyamAM padane vyApAra che, viroSamAM vAkayane. vAkaSArthanI pratItimAM abhihitAnvayane teo Azraya le che. tethI A matane pahelAM ja kapele mAga samajo. eTale prazna UThe che ke, te pachI AbhiSAnika vyavahAra kevI rIte thaze ? A matane to jANe ke saMkaTothI gherAyele ame samajIe chIe, kAraNa ke A matamAM sarvatra deSa saMbhave che 173. 3 na vAcitra saMskRDhatA | saMracanArIni di ghAnIsyun samuditaiH padaireko vAkyArthaH pratyAyyate / sa ca guNabhUtetarapadArthasaMsRSTaH kazcit padArtha eveti kimatra saGkulam / 173. jayaMta-Ane uttara ame ApIe chIe, A matamAM koI saMkulatA nathI, koI saMkaTa nathI. pade sAthe maLIne kArya kare che ema kahevAmAM AvyuM che. bhegA maLelA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyika mata pade vaDe eka vAkayAtha jJAta thAya che. gauNa Itara padArthothI saMskRSTa kaI pahAtha ja vAkaSArtha che. eTale ahIM zuM saMkulatA che? 174. nanu kimayamanvitAbhidhAnapakSaH punarutthApayitumiSTaH ! maivam , nedamanvitAbhidhAnam / kathaM tarhi saMhatyakAritA padAnAm ? ucyate / saMhatyakAritA'pyasti, na cAnvitAbhidhAnam / anvitamartha padAni saMhatya sampAdayanti, na tvanvitamabhidadhati / kimidAnI kurvanti vAkyArtha padAni ghaTamiva mRdAdIni ? etadapi nAsti, jJApakatvAt teSAm / kA tIyaM vAcoyuktiH 'saMhatyakArINi padAni, na cAnvitamabhidadhati' iti ? 174. 12-zuzakSA anvitAliyAnapakSane anI 12 tamaneTa cha 1 jayaMta--nA, evuM nathI. A anvitAbhidhAna nathI. zaMkAkAra-to pachI padanuM sAthe maLI kArya karavA paNuM kema ? jayaMta-Ane uttara ApIe chIe. sAthe maLIne padenuM kArya karavApaNuM paNa che ane chatAM anvitAbhidhAna nathI. pade sAthe maLI anvita arthanuM saMpAdana kare che, paraMtu anvita arthanuM abhidhAna karatA nathI. zaMkAkAra-zuM mATI vagere ghaDAne utpanna kare che tema pade vAkyartha utpanna kare che. rayata--sebha 55 nathA, 26 paha: zA54 2 che. zaMkAkAra-A te kevI vAta che ke, pade sAthe maLI kArya kare che paraMtu anvatanuM abhidhAna karatA nathI. 175. iyaM vAcoyuktiH -- padAnyanvitaM pratyAyayanti, nAnvitamabhidadhati / nAbhidhAtrI zaktiranvitaviSayA kintvanvayavyatirekAvagataniSkRSTasvArthaviSayaiva / tAtparyazaktistu teSAmanvitAvagamaparyantA saha vyApArAd , vyApArasya ca tadIyasya nirAkAGkSapratyayotpAdanaparyantatvAt / tathA hi anyathaiva pravartante pratyakSAyudbhavA dhiyaH / artha pUrNamapUrNa vA darzayantyaH puraH sthitam / / anyauva matiH zAbdI viSayeSu vijambhate / pratipatturanAkAGkSapratyayotpAdanAvadhiH / / ata eva padaM loke kevalaM na prayujyate / na hi tena nirAkAGkSA zroturAdhIyate matiH // 175, jayaMta--amArI e vAta che ke, pado avita arthanuM jJAna karAve che paNa anvita arthanuM abhidhAna karatA nathI. abhidhAtrI zaktine viSaya anvita artha nathI. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyika mata paraMtu tene viya te anya vyatirekathI jJAta, niSkRSTa evo padane potAne artha che. panI tAtpayakti te anvita arthanuM jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra sahita rahe che, kAraNa ke tAparyazakitane vyApAra nirAkAMkSa jJAna utpanna thAya tyAM sudhI hoya che. pratyakSa A pramANathI utpanna thatI buddhie zabdapramANuthI utpanna thatI buddhi karatAM judI rIte ja pravarte che. pratyakSa Adi pramANathI utpanna thatI buddhio samakSa rahelA arthane pUrNa paNe ke apUrNapaNe darzAve che. paraMtu zabdapramANuthI utpanna thatI buddhi pitAnA viSayomAM judI rIte ja pravarte che. jJAtAne nirAkAMkSa buddhi upanna na thAya tyAM sudhI zabdapramANuthI thatI muhi pravarte che. eTale ja lomAM eka ja padane prayoga karavAmAM nathI Avato, kAraNa ke tenAthI zAtAne nirAkAMkSa buddhi janmatI nathI, 176. navamAnavRtirita: zoca: drazya jaranalTaparyantaH pratyAyanaatmaa vyApAraH ? asti kazcit yaH sarvaireva saMsargavAdibhirapratyAkhyeyaH / na hi saMso'bhidhIyate pratIyate ca vAkyAt / 176. zaMkAkAra- zabdane abhidhAna vyApArathI jude bIje karyo pUrNa phaLa (= vAkyartha) thAya tyAM sudhI rahetA pratyAyanasvarUpa vyApAra che ? jayaMta- che koI ne koI ja saMsargavAdIthI pratiSedhya nathI. saMsarganuM abhidhAna nathI thatuM chatAM vAkayamAMthI pratIti to thAya che. 177nanuM dhiMskRmighAne sati saMsa: pratItta, nAnyathA / naitadeva, saMhatyakAritvAdeva saMsargAvagatisiddheH / na hi saMhatyakaraNamasaMsRSTaM ca kArya kvacida dRzyate / api ca, prakRtipratyayau parasparApekSamarthamabhidadhAte; na ca prakRtyA pratyayArtho'bhidhIyate, niyogasyAdhAtuvAcyatvAt ; na ca pratyayena prakRtyartho'bhidhIyate, yAgAdeH liGvAcyatvAnupapatteH; na ca to pRthakpRthak svakArya kurutaH / evaM padAnyapi parasparApekSINi saMhatya kArya kariSyanti, na ca parasparamarthamabhidhAsyanti / vAkyAnyapi prakaraNapatitAnyevameva / taduktam - prakRtipratyayau yadvadapekSete parasparam / padaM padAntaraM tadvadvAkyaM vAkyAntaraM tathA / / iti ayameva ca pakSaH zreyAn yat saMhatyakAritvaM padAnAmasaMkIrNArthatvaM ca / 177. zaMkAkAra-saMskRSTa arthanuM abhidhAna thAya te ja saMsarganI pratIti thAya, anyathA na thAya. jayaMta-nA, evuM nathI, kAraNa ke kAraNenA sAthe maLI kArya karavApaNuM dvArA ja saMsarganuM jJAna siddha thAya che. kAya" kAraNe vaDe bhegA maLI karAyuM hoya ane asaMsRSTa heya evuM te kayAreya dekhAtuM nathI. vaLI, prakRti ane pratyaya parasparApekSa arthanuM abhi vAta thAya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 naiyAyika mata dhAna kare che. paraMtu prakRti pratyayArthInuM abhidhAna nathI karatI, kAraNa ke niyoga (=AjJArtha) vagere dhAtuvAcya nathI, ane pratyaya prakRtinA arthanuM anidhAna karato nathI kAraNa ke tyAga vagere liphavAgye ghaTatA nathI. vaLI te baMne judA judA pitAnuM kArya karatA nathI. A rIte pade paNa ekabIjAnI apekSA rAkhatA heI sAthe maLIne kArya karaze, eka pada bIja padanA arthanuM abhidhAna nahi kare ke pitApitAnA arthanuM abhidhAna karIne ja nahi aTake. prakaraNamAM AvelAM vALyo paNa svataMtrapaNe potapotAnA arthanuM jJAna karAvIne nahi aTake ke eka vAkaya bIjA vAkayanA arthanuM jJAna nahi karAve paraMtu badhAM vAto prakaraNane analakSI eka saMskRSTa arthanuM jJAna karAvaze. jema prakRti ane pratyaya ekabIjAnI apekSA rAkhe che tema eka pada bIjA padanI ane eka vAthe bIjA vAkayanI apekSA rAkhe che. pade sAthe maLIne eka kArya (= vAkyAthI kare che chatAM padenA potAnA artho asaMkANa rahe che, seLabheLa nathI thaI jatA. A ja pakSa vadhu sAre che nirapekSaprayoge'yaHzalAkAkalpanA bhavet / tadanvitAbhidhAne tu padAntaramanarthakam / / saMhatyakAripakSe tu doSo naiko'pi vidyate / tenAyamupagantavyo mArgo vigatakaNTakaH // samidhAtrI matA zata: paDhAnAM svArthaniSThatA | teSAM tAtparyazaktistu saMsargAvagamAvadhiH // tenAnvitAbhidhAnaM hi nAsmAbhiriha mRSyate / / anvitapratipattistu bADhamabhyupagamyate / / 178. ekabIjAnI apekSA na rAkhatAM padene prayoga thAya che ema mAnatAM chuTI lekhaMDanI saLIonI ka9 nA jevuM bane ane pada anvita atha'nuM abhidhAna kare che ema mAnatAM bIjAM padono prayoga nirarthaka banI jAya paraMtu pado sAthe maLIne eka kArya (vAkyAtha) kare che ema mAnatAM eka paNa deSa raheto nathI. tethI A nikaMTaka mArga svIkAro joIe. padenI abhidhAtrI zakita padonA arthomAM ja paryAvasita thAya che. ethI UlaTI padonI tAtparyazakita saMsarganuM jJAna thAya tyAM sudhI vyApAra kare che. tethI ahIM ame anvitAbhidhAnane sahana karatA nathI, svIkAratA nathI, paraMtu avinanA jJAnane te ame avazya svIkArIe chIe. 179. saMdaravAja uddAnAM na ravAthamidhirAva' samurajArAma, api tu pradhAna kAryameva kartum / taduktam - vAkyArthapratyaye teSAM pravRttau nAntarIyakam / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam // iti [zlo0 vA vAkyA0. 343] Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nayAyika matane upasaMhAra 179. pade sAthe maLIne kArya karatA hoI temanA pitAnA arthonuM abhidhAna karavAnI IcchAthI teo uccAra dvArA bahAra nIkaLatA nathI paraMtu pradhAna kAya ja karavAnI irachAthI teo uccAra dvArA bahAra nIkaLe che. tethI kumArika bhaTTe kahyuM che ke vAkyAthanuM jJAna karAvavAnI temanI [mukhya] pravRttimAM pitAnA arthanuM jJAna karAvavAnI [ gauNa ] pravRtti paNa pade avazyapaNe kare che ja-jema lAkaDAM bIjAnA sahakAramAM pAkarUpa mukhya phaLane utpanna karavAmAM pitAne vyApAra kare che tyAre vAlArUpa pitAnuM svataMtra gauNuM phaLa paNa utpanna kare che ja. [ kavAtika, vAjyAdhikaraNa, leka 343 ] 0 180. the yutpattimU vivaraNamumathamAnAkuzrI: saMskArodArapatrA kusumacayavatI prollasadbhiH padAthai : / prajJAvallI vizAlA phalati phalamidaM svAdu vAkyArthatattvaM nairAkAjhyaM tu sAndre hRdaya upagate yAnti yasmin pumAMsaH / / 180. vizALa prajJAvalI che. tenuM mULa vyutpatti ( = pada padArthanA saMketasaMbaMdhanuM prahaNa) che. padene samUha e tenA phuTatAM aMkuranI zobhA che. [ pUrva varNanA ] saMskAre e tenAM vistRta pAMdaDAM che. prasphaTita padArthothI te punA gucchovALI che. tene vAgyAthatattvarUpa A svAdu phaLa lAgyuM che. te phaLanI tIvra IcchA karanAra puruSanAM hRdayamAM te phaLa pahecatAM te puruSonI IcchA saMtRpta thaI jAya che. 181. zAha - padAt prabhati yA caiSA prajJA jJAturvijambhate / puSpitA sA padArtheSu vAkyArtheSu phaliSyati / tasmAdanayA nItyA saMsargapratyayo bhavati sAdhuH / saMsaSTAzca padArthA vAkyArtha iti nyavedi prAk / / 181. ane kahyuM paNa che ke padathI mAMDIne jJAtAnI je A prajJA vikase che te pahAmAM puSita thaIne pachI vAkyArthImAM phaLe che. niSkarSa e ke A rIte saMsaga saMbaMdhanuM yogya jJAna thAya che ane saMskRSTa padArtho vAkayA che ema te ame pahelAM jANavI gayA chIe. kSAkaraNaprayojana ] 182. vaccepa DhoLyavahArasiddhi prAdarzi vAkyArthamitAvupAyaH / sa eva vede'pyavadhAraNIyaH tatrApi tAnyeva padAni te'rthAH / / Aha-loke pramANAntaraparicchedyatvAd vAkyArthasya tadavagamopAyatvaM zabdAnAM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedavAkyanA arthanuM jJAna asaMbhava che e pUrvapakSa yojayituM zakyate / vedArthastu atIndriyaH / na ca rAgAdidoSakaluSamanasAmasmadAdInAmatIndriyapadArthadarzanakauzalamasti / tadadarzinAM ca tatra vRddhavyavahArAt nyutpattireva na sambhavati / so'hamadya vedArtha bubhutsamAno vedavidaM kaJcidAcAryamabhigaccheyam / so'pyatIndriyArthadarzI na bhavatIti tasyApi tathaiva vyutpattyabhAva iti tenApyanyaH kazcidabhigantavyaH, so'pyahamiva vyutpattyabhAvAdanyamupAsIta, so'pyanyamityandhaparamparA prApnoti / na ca veda eva, 'vRddhirAdaica' iti pANiniriva, 'mastriguruH' iti van piGgala iva, 'hastaH karaH pANiH' iti kathayannabhidhAnamAlAkAra iva, khayamupadizati 'eSo'sya mAmakasya zabdasyArthaH' iti / tasmAt sarvathA duravagamo vedArthaH / tadAha svayaM rAgAdimAnArthaM vetti cettasya nAnyataH / na vedayati vedo'pi vedArthasya kuto gatiH ||iti [pra0vA0 1.317] atha nigamaniruktavyAkaraNavazena tadarthakalpanA kriyate, tarhi nAnAmatitvAdpadeSTanAm anekArthatvAcca dhAtUnAM nAmnAmupasarganipAtAnAM ca, na niyataH kazcidarthoM vyavasthApayituM zakyate, anyathA tatkalpanAsambhavAt / Aha ca tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zrutau / khAdecchvamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramA / / iti pra.vA.1.320] . 182. ane vAkyarthajJAnamAM A lekasa vyavahArasiddhirUpa upAya je ame darzAvyo che te ja vedamAM paNa manathI nizcitapaNe avadhAro; vedamAM paNa te ja pado ane te ja mI che. cha (= yo ) he che-somA vAyAtha mI pramAthI 55 jJeya ho, tane jANavA mATenA upAya tarIke zabdone javA zakya che. paraMtu vedArtha to atIndriya che ane rAga Adi doSathI kaluSita cittavALA ApaNu jevA mANasomAM atIndriya padAthane dekhavAnuM sAmarthya hetuM nathI, atIndriya padArthane dekhavAnuM sAmarthya mANamAM na hovAthI te padArthonI bAbatamAM vRddhavyavahAra dvArA vyutpatti ja saMbhavatI nathI. vedAthane jANavAnI icchAvALe A huM vedavid keI AcAya" pAse jaIza te AcAya paNa atIndriyAthadazI* nathI, eTale te AcAryane paNa te ja rIte vyutpatti nahi hoya, tethI teNe paNa bIjA kaI pAse javuM joIe. te paNa mArI jema vyutpatti na hovAthI anyanI pAse jAya, te anya paNa bIjA pAse jAya, ema aMdhaparaMparA prApta thAya jema pANini kahe che ke 'vRddhirAdai c' ( arthAt va he hI a, 4, 3, * tathA anusanu mA, me, mo, A2, AlUmAM parivartana te vRddhi), jema piMgala kahe che ke jemAM traNe guru hoya te maga ane jema Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedavAkanA arthane jANavAmAM sahAyaka abhidhAnamAlAkAra kahe che ke "hasta kara pANi" tema te pote ja upadeza nathI ke "mArA A zabdane A artha che. tethI vadArtha jANa muzkela che. tethI [ dharmakIti pramANuvAtika 1.17mAM ] kahe che ke rAgAdimAna tene athasvayaM na jANu hoya ane anya upAyathI paNa na jANato hoya ane veda pite jaNAvate na hoya te dArthanuM jJAna kyAMthI thAya? je tame nAvike kahe ke nigama, nirukta ane vyAkaraNanA AdhAre vaidika padanA arthanI kalapanA karavAmAM Ave che, te amAre kahevuM joIe ke upadeTA RSie nI bhinna bhinna matio hovAthI tema ja dhAtuonA, nAmanA, upasargonA ane nipAtanA aneka artho thatA hovAthI eke je artha kara hoya tenAthI jude atha' kalpa saMbhave che, pariNAme koI eka niyata arthane vizeSapaNe sthApavo zakya nathI; ane kahyuM paNa che ke "svargakAma agnihotra homa kare' e vedavAkyane "kUtarAnuM mAMsa khAya' e artha nathI emAM zuM pramANa? [ prabhAvAti 1 32.] 183. tadetad badhirasya rAmAyaNaM varNitamasmAbhiH, ya evamapi zrutvA vedArthaparigamAbhdhupAyaM mRgayate / anena hi pUrvo na vAkyArthaparigamopAyaprakaranena sarvamapAkRtaM bhavati / uktaM hi 'nAbhinavAH kecana vaidikAH zabdAH / racanAmAtra vede bhidhate, na tu padAni / sargAt prabhati ca pravRtto'yaM vedavidAM vyavahAraH / tata eva dIrghaprabandhapravRttAdadyatve vayasi vyutpadyAmahe / vyutpadyamAnAzca taM tamarthaM pratipadyAmahe / ' kiJca vedArthasya parijJAnaupayikAni vyAkaraNamImAMsAzAstrANi ka gatAni, yadeSu jIvatsu na vedArtho'dhAryate ? api ca re mUDha ! svayaM rAgAdimAn nArtha vetti, vedasya ko'rtha iti tu vetti / rAgAdimataH pratyakSamatIndriye'rthe mA pravartiSTa, na tu rAgAdimAna 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH' iti vAkyAdapi agnihotrAkhya karma svargasAdhanamiti nAvagacchet / atIndriye'rthe niyatA kuto vyutpattiriti ced , uktamatra vedavat tadvyavahArasya tadarthaparigamopAyasya suciraprarUDhatvAt / vedazcArthazca tadavagamazca tadupAyazca tadanuSThAnaM ca nAdyatve pravRttAni, kintu keSAJcit mate anAdInyeva, asmanmate tu jagatsargAt prabhati pravRttAni / kasteSvadya paryanuyogAvasaraH ? seyamanena pApakAriNA svAdecchavamAMsamityAdyapabhASaNena kevalamavIcikedArakuTumbinamAsmAnaM kartuM vedanindaiva mandamatinA kRtA, na dUSaNamabhinavaM kiJcidutprekSitamiti / 13. jayaMta--te zuM ame baherA AgaLa rAmAyaNa vAMcI ke je AvuM amAruM kaheluM sAMbhaLyA pachI paNa vedanA arthane jANavAne upAya zodhe che, kAraNa ke vAkSArthane jANavAne pahelAM jaNAvela upAya prakaTa karIne ame A badhA doSane dUra karI dIdhA che. ja. ame agAu kahI cUkayA chIe ke vaidika zabda abhinava nathI. ( arthAta lokika zabdathI taddana judI ja zreNInA nathI), keTalAka vaidika zabdonI kevaLa racanA (= rUpe) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka dvArA dArthamAM vyutpatti ghaTatI nathI e pUrvapakSa laukika zabdonI racanAthI judI che, vaidika pada laukika padAthI judA nathI. videne A vyavahAra sagathI mAMDI zarU thayuM che. lAMbI paraMparAthI cAlatA AvelA te vyavahAramAMthI atyAranI uMmaramAM ame vyutpatti pAmIe chIe; vyutpatti pAmatA ame te arthanuM pratipAdana karIe chIe. vaLI, vedanA arthanuM jJAna karavAnA upAyabhUta vyAkaraNa, mImAMsA vagere zAstra kyAM gayA ke te jIvatAM hovA chatAM vedanA ane nirNaya na thAya ? uparAMta, A mUkhe ! rAgAdivALo mANasa pote potAnI meLe arthane jANato nathI, paraMtu vedane zo artha che e jANe che. rAgAdivALA mANasanuM pratyakSajJAna atIndriya arthamAM bhale pravRtta na thAo. paraMtu rAgAdivALe mANasa "svaganI kAmanAvALe agnihotra hama kare' e vedavAkya dvArA paNa agnihotra nAmanuM kama svarganuM sAdhana che e na jANe evuM nathI. atIndriya arthamAM niyata vyutpatti kayAMthI hoya ema jo tame pUcho to ahIM ame kahyuM che ke vedanI jema videne vyavahAra, je vedArthanuM jJAna karavA mATe upAya che te suciraprarUDha hovAthI atIndriya arthamAM niyata vyutpatti thAya che. veda, artha, tenuM jJAna, te jJAnane upAya ane dArthanuM anuSThAna hamaNuM vartamAnamAM ja zarU thayAM nathI, paraMtu keTalAkane mate to te anAdi che jyAre amAre mane jagatasagathI mAMDI zarU thayelAM che. temanI bAbatamAM atyAre prazna UThAvavAne avasara zo ? "kUtarAnuM mAMsa khAya" ityAdi a5bhASaNa dvArA avIci nAmanA narakSetra sAthe pitAne saMbaMdha karavA mATe vedanI niMdA ja e pApI maMdabuddhivALAe karI che, koI navuM dUSaNa teNe kapI kADhayuM nathI. 184. athApara Aha-kimeSa tapasvI parANudyate ? kimanenAparAddham ? kimanena viruddhamabhihitam ? na hi lokato vedArthe vyutpattiravakalpate / ko'yaM loko nAma ? kiM yaH kazcit prAkRta uta vaiyAkaraNa: saMskRtamatiriti ? tatra zAkaTikAH sAdhuzabdaprayogAnabhijJamanaso nisargata evAkSatakaNThA varAkAH saMskArabAdairgAvyAdibhireva zabdairvyavaharanti / taizca vyavaharantaH kathamiva vaidikeSu zabdeSu vyutpattimavApnuyuH ? yadyapi ca 'asti' 'eSi' 'emi' iti kazmIreSu, gaccheti dAbhisAreSu ,karomIti madreSu katipaye sAdhuzabdAH pAmarairapi prayujyante, tathA'pyatIva praviralasaJcAro'sau vyavahAra ityanupAdeya eva vaidikazabdavyutpattaH / 184. [bauddhine pakSa laIne ] koI kahe che- zA mATe A bicArAne hAMkI kADhe che ? teNe zo aparAdha karyo che ? teNe zuM viruddha kahyuM che? kAraNa ke loka dvArA vedanA arthamAM vyutpatti dhaTatI nathI. jayaMta- A loka zuM che? zuM je prAkRta jana che te loka che ke je saMskAra pAmelI buddhivALo vaiyAkaraNa che te leka che ? [ bauddhane pakSa lenAro pele kahe che ]-tyAM gADuM hAMkanArAo sAdhu zabdanA prayogathI ajJAta che, [ vyAkaraNanA paThanathI] kSata na thayelA kaMThavALA che, eTale te bicArA saMskAra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara vyAkaraNanI sahAyathI vedArthanuM avadhAraNa asaMbhava e pUrvapakSa bAhya gAvi vagere zabdothI ja vyavahAra kare che. te zabdo vaDe vyavahAra karatA teo kevI rIte va zahomA vyutpatti pAme ? ne bhIramA rita' yaSi' abhi', hAlisa.2. dezamAM "ga7" ane madradezamAM "karemi ema keTalAka sAdhu zabdo pAmara manuSya paNuM prayoje che chatAM e vyavahAra atyaMta pravirala saMcAravALe che, eTale vaidika zabdanI vyutpatti mATe sanupAya che. 185. atha vyAkaraNasya vedAGgatvAt tataH sAdhvasAdhuzabdapravibhAgamavagacchantaH 'sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirna' iti vidhiniSedhaniyamitamatayaH sAdhubhireva zabdairvyavaharanto vidvAMsastanIyasaiva klezena vaidikeSvapi zabdeSu vyutpattimAsAdayeyuriti kathyate / tadapi na caturazram , itaretarAzrayaprasaGgAt / vede hi siddhaprAmANye tadaGgabhUtavyAkaraNAbhyAsasamAsAditasAdhvasAdhuzabdapravivekavRddhavyavahAraparicayapurassarA vaidikazabdeSu vyutpattiH, tadvyutpattI ca satyAM bodhakatvAdapratipAdakatvalakSaNamaprAmANyamapojjhato vedasya prAmANyamiti / 185. vyAkaraNa vedAMga haI, vyAkaraNamAMthI sAdhu zabdo ane asAdhu zabdane vibhAga jANIne "sAdhu zabdo vaDe bolavuM joIe, asAdhu zabdo vaDe bolavuM na joIe e pramANenA vidhi-niSedhathI niyamita mativALA ane sAdhu zabda vaDe ja vyavahAra karatA vidvAne sAva ochA kalezathI vaidika zabdamAM paNa barAbara vyutpatti pAme ema keTalAka kahe che, paraMtu te paNa yogya nathI, kAraNa ke temAM itaretarAzrayadoSa che. [ itaretarAzrayadeSa A pramANe che-] vedanuM prAmANya siddha hotAM vedanA aMgabhUta vyAkaraNanA abhyAsathI sAdhu asAdhu zabdone 'viveka jemaNe prApta karyo che evA vRddhonA vyavahArane paricaya thayA pachI vaidika zabdomAM vyutpatti thAya che, ane vaidika zabdomAM vyutpatti hetAM pitAnAmAM bodhakapAyuM hevAne kAraNe apratipAdakapaNa rUpa aprAmAyane dUra karatA veda prAmANyane pAme che. 186. atha vedAGgamidamiti zraddhAmavadhUya yadRcchAdhItenaiva vyAkaraNena pUrvoktakAryasiddheneMtaretarAzrayamiti varNyate / kimidAnIM nATakaprakaraNAdikAvyopayogisaMskRtabhASAvizeSaparijJAnAyaiva prAkRtalakSaNavat vyAkaraNamadhyetavyam ? tathA'bhyupagame vA'naGgatvAvizeSAt prAkRtalakSaNaprasiddhazabdavyavahArAnusAreNa vaidikazabdavyutpattirApAdyate iti sutarAM duHsthatvam / api ca satyapi vyAkaraNAdhigame, zrute'pi sAdhubhirbhASitavyamityupadeze, satyaM vadata ! vedArthAnuSThAnaparAyaNo'pi, kRtabuddhirapi, niSiddhAcaraNaparAGmukho'pi zrotriyo'pi, zraddhAno'pi, yadi kazcit kevalaiH sAdhubhireva zabdaiH vyavaharan dRSTaH ekAkI ? taizca nAnArthakriyAsAdhanabhUtabhUrivyavahAraM nirvahan tadanucaraH parijJAto na bhUyaH kevalasAdhuzabdaprayogakuzalaH kalpanIyaH / kutazcAsau labhyate ? tasmAnna vRddhavyavahArAt vedArthavyutpattirupapadyate / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa vedArthane nirNaya karavAmAM sahAyabhUta nathI e pUrvapakSa 186. vyAkaraNa vedAMga che e zraddhA choDI daIne pitAnI IcchA mujaba ja adhIta vyAkaraNa vaDe mukata kAryasiddhi thatI hoI itaretarAzrayadoSa nathI Avate ema keTalAka kahe che. temane ame pUchIe chIe ke zuM nATaka, prakaraNa vagere kAvyane upayogI saMskRtabhASAvizeSanA parijJAnane mATe ja prAkRta vyAkaraNanI jema saMskRta vyAkaraNa bhaNavuM joIe ? je hA, te banemAM vedAnaMgarava samanapaNe hovAthI prAkRta vyAkaraNaprasiddha zabdavyavahAra anusAra vaidika zabdonI vyutpatti AvI paDe che, pariNAme duHsthatva vadhAre thAya. vaLI, jene vyAkaraNanuM jJAna paNa hoya, "sAdhu zabda vaDe belavuM joIe" e upadeza paNa jeNe sAMbhaLyo heya, je dArthonuSThAnaparAyaNa paNa hoya, kutabuddhi paNa hoya zrotriya 56 hoya ane zraddhALu paNa toya e sAdhu zabda vaDe ja belate je eka paNa puruSa tame je hoya te sAce ja kahe ane aneka artha kriyAonA sAdhanabhUta e ghaNe vyavahAra karatA tenA paricita anucara vagarane keLa sAdhu zabdanA prayogamAM ja kuzaLa ka9pa na joIe. Ama e ( arthAta sAdhu zabda ja belanAra) kyAMthI maLe ? [ na ja maLe. ] tethI vRddhavyavahAra dvArA dAthamAM vyutpatti ghaTatI nathI, 187. ratha gyAlArAmetra veDhArtha_utta karatAM pratipasthite rUti maNe, tadapi kathamiti cintyam / na hi vivaraNakAra iva pANinirvedaM vyAcaSTe / vyAcakSANo'pi vA parimitadarzinyasmAdRze deSAdidoSakaluSitamanasi tasminnasmadAdInAM vedArtha bubhutsamAnAnAM kIdRzo visrambhaH ? kiM yathaiSa vyAcaSTe tathaiva vedArthaH, anyathAveti / - 187. vyAkaraNa ja vedAthamAM vyutpatti karAvanAra upAya banaze ema je tame mAnatA he to te kevI rIte vyutpatti karAve che e vicAravuM joIe. vivaraNakAranI jema te pANini vedanuM vyAkhyAna karatA nathI. ane vivaraNakAranI jema te vyAkhyAna karatA hoya to paNa parimita darzanavALA, deva Adi dethI kaluSita manavALA ApaNA jevA temanAmAM vedAyane jANavAnI IchAvALA ApaNane badhAMne kevI zraddhA thAya ? zuM te jenI vyAkhyA kare che te ja vedAtha haze ke anyathA haze evI zaMkA manamAM rahyA ja kare. 188. yadi tu sAdhvasAdhuzabdavivekakaraNadvAreNa vyAkaraNaM kAraNaM vedArthavyutpattarityucyate, tatrApi svAtantryeNa vedasyeva vyAkaraNasya zAstratvAnupapattaraGgatvaprasiddhezca vaidikavidhyapekSitArthasamparkitvamasya nUnameSitavyam / tat kasya vidheH zeSatayA vyAkaraNamanatiSTheteti vAcyam / sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirnetyanayoreva vidhiniSedhayoriti ce nanvetAveva vidhiniSedhau tAvadvicArayAmaH / kiM prakaraNe paThitau kimanArabhyAdhItI klRptAdhikArau kalpyAdhikArau veti ? AstAM cedam / vitatA khalviyaM cintA / sAdhvasAdhuzabdasyAprasiddhatvAt kiMviSayAvimau vidhiniSedhau syAtAmitIdameva cintyatAm / 'brIhibhiryajeta' 'na kalama bhakSayet' iti vrIhikalajasvarUpasya lokato'vagato tadviSayavidhiniSedhAvabodhA na durghaTaH / iha tu vrIhaya iva kalaJjamiva na sAdhvasAdhu Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuaAdhAbdavibhAga saMbhava nathI e pUrvapakSa zabdasvarUpaM loke prasiddha, pratyakSAdipramANAtItatvAt / na tAvat sAdhvasAdhuzabdaH pravivekena lokato'vagamyate / kRtazramazravaNayugalakaraNikAsu pramitiSu zabdasvarUpameva kevalaM viSayatAmupayAti, na jAtu tadgataM sAdhutvamasAdhutvaM vA / na hi zabdatvAdijAtivat udAttAdidharmavacca sAdhvasAdhutAyAM kasyacidapi zrautraH pratyayaH prasarati / pratyakSapratiSedhe ca sati tatpUrvakasambandhagrahaNAsambhavAdanumAnamapi niravakAzameva / zabdastu dvividhaH puruSapraNIto vaidiko vA / tatra puruSapraNItaH pratyakSAnumAnaviSayIkRtArthapratipAdanapravaNa eva bhavati iti tadapAkaraNAdeva parAkRtaH / vaidikastu samprati cintyo vartate / sa hi siddhe sAdhatve tadvidhauM siddhe cAsAdhatve taniSedhe vyApriyate / na punastata eva tatsiddhiyujyate / tathA'bhyupagame vA duruttaramitaretarAzrayamavatarati - vidhiniSedhasiddhA sAdhvasAdhuzabdasiddhiH, sAdhvasAdhazabdasiddhau ca vidhiniSedhasiddhiriti / 188. sAdhu-asAdhu zabdone viveka karAvIne te dvArA vyAkaraNa dArthavyutpattinuM kAraNa bane che ema je tame kahetA he to vedanI jema vyAkaraNanuM svataMtrapaNe zAstrapaNuM dhaTatuM na hovAthI tema ja vyAkaraNa venuM aMga havAnuM prasiddha hevAthI apekSita artha sAthe ene saMbaMdha vedika vidhi ( = vedanuM AjJAvAkya) vaDe Icchavo joIe. pariNAme kaI vidhinA aMga tarIke vyAkaraNa avasthAna kare che e kahevuM joIe. "sAdhu zabdo vaDe belivuM joIe asAdha zabda vaDe na bolavuM joIe' A vidhi-niSedhana aMga tarIke vyAkaraNa avasthAna kare che ema je tame kahetA hai to A be vidhi-niSedhane ApaNe vicArIe. zuM te be vizi.niSedha prakaraNamAM pAThata che (prayAja vagerenI jema ) ke anArabhyAdhIta che ( " vanavI gu' nI jema) ke kaluptAdhikAra che (triyA thata'nI jema) ke kAdhikAra che (vizvajitanI jema) ? athavA A vicAraNuM rahevA daIe, kAraNa ke A vicAraNA bahu lAMbI che [enA badale ] sAdhu-asAdhu zabdo aprasiddha hoI A vidhi-niSedhanA viSaye yA bane che e vicArIe. "trIhi vaDe yaje' "kalaMjane na khAya emAM vrIhi ane kalaMjanA svarUpane ApaNe letaH jANue chIe, eTale temanA vizenA vidhi-niSedhanuM jJAna durdhaTanathI. paraMtu jema vrIhi ane kaoNMjanuM rUpa lekamAM prasiddha che tema sAdhu-asAdhu zabdanuM svarUpa lomAM prasiddha nathI, kAraNa ke pratyakSa vagere pramANenI tyAM pahoMca nathI, tema ja letapaNa sAdhu-asAdhu zabdone bheda jJAta thatuM nathI. zramapUrvaka karNayugala dvArA janmatA pramiti 5 jJAnamAM zabdanuM svarUpa ja kevaLa viSaya bane chepaNa zabdagata sAdhatva ke asAdhatva viSaya banatuM nathI. koInuM paNa zrotra pratyakSa jema zabdava jAti ane udAtta vagere dharmomAM prasare che tema sAdhutva-asAdhutvamAM prasaratuM nathI. sAdhutva-asAdhatvane grahaNa karanAra pramANu tarIke pratyakSane pratiSedha thatAM pratyakSapUrvaka thatA vyAptisaMbaMdhanA prahaNane saMbhava raheto na hoI anumAna paNa sAdhuta-asAdhutvane grahaNa karavA avakAza pAmatuM nathI. zabda be prakArane che-puruSapraNIta ane vedika. temAM puruSapraNIta zabda, pratyakSa anumAne je ane viSaya tarIke grahaNa karela hoya te arthanuM ja pratipAdana karavAnuM valaNa dharAve che, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutva eTale zuM ? eTale pratyakSa anumAnane sAdhutva.asAdhutvane grahaNa karanAra pramANa tarIke pratibadha thatAM tene paNa pratibaMdha thaI jAya ja che. vaidika zabda te atyAre carcAne viSaya che. sAdhutvaasAdhatva siddha thatAM sAdhuzakhaviSayaka vidhi ane asAdhuzakhaviSayaka nibaMdhamAM hi zabda vyApAra kare che. paNa vidhiniSadhathI ja sAdhu-asAdhu vAdanI siddhi dhaTatI nathI. je vidhi-niSadhathI ja sAdhu asAdhu zabdanI siddhi mAnIne te dattara itaretarAzraya deSa AvI paDe - vidhi-niSedha siddha thatAM sAdhu asAdhu zabdanI siddhi ane sAdhu-asAdhu zabdanI siddhi thatAM vidhiniSadhanI siddhi 189. kiJcedaM sAdhatvaM nAma ? yadi bAcakatvaM, gAvyAdayo'pi sutarAM vAcakA iti te'pi kathaM na sAdhavaH ? arthAvagatisAdhanAddhi sAdhutvaM, tacca yathA gAvyAdiSu jhaTityeva bhavati na tathA gavAdiSviti prathamaM te eva sAghavaH / evaM ca yAdu: "gApuranumAna vAva: saizi'i rUti [vAva50 rU.rU.20] sadatyantamasAMpratam , sopAnAntarapratItiprasakterviparyayasya ca loke prasiddhatvAt / yastAvadanadhigatavyAkaraNasaraNiH pAmarAdiH sa gAvyAdizabdazravaNe sati tAvatyeva jAtasantoSaH tata evArthamavagacchan gavAdizabdAnumAnavyavadhAnamanAudaiva vyavaharati / hemagirimuttareNa yAdazi mAdRzairanubhUtAni tarukusumaphalAni tathAvidhAstasya sAdhazandA iti sarvAtmanA'navadhAritasambandhaH sa kathaM tAvadanumAtuM prabhavet ? 169. vaLI, A sAdhutva zuM che je te vAcaka hoya te gAvi vagere zabdo paNa sutarAM vAcaka hoI te paNa kema sAdhu nahi ? arthanuM jJAna karAvavAmAM sAdhanapaNuM te sAdhutva ema ja kahe to "gAvi Adi zAbdo jeTalI jhaDapathI arthanuM jJAna karAve che teTalI jhaDapathI te "gau" Adi zabda paNa athanuM jJAna karAvatA nathI, tethI prathama te "gAva' Adi zabda ja sAdhu che. "asAdhu zaba sAdhu zabdanA anumAna dvArA vAcaka bane che ema keTalAka mAne che' ema je kahevAmAM AvyuM che te atyata ayogya che, kAraNa ke ema mAnatAM sAdhu zabdanA anumAnarUpa pagathiyA pachI anI pratIti thavAnI Apatti Ave, paraMtu lekamAM to enAthI UlaTuM prasiddha che. je pAmara Adi ane vyAkaraNa zIkhyA nathI te 'gAvi' Adi zabda sAMbhaLatAM teTalAmAM ja saMtoSa pAmI tenAthI ja artha jANI "gau' Adi zabdonA anumAnanuM vyavadhAna karyA vinA ja vyavahAra kare che. himAlayanI uttare AvelAM vRkSonAM kusumo ane phaLe. mArA jevAe jevAM anubhavyAM che tevA temaNe sAdhu zabda anubhavyA che ( arthAta anubhavyAM ja nathI), eTale asAdhu zabdane sAdhu zabda sAthe saMbaMdha temaNe savadhA grahaNa karyo ja nathI. te pachI sAdhu zabdanuM anumAna karavA teo kevI rIte zakta bane? 190. ye'pi vyAkaraNArNavakarNadhArAH cirAbhyastasUktayaH sUrayaH, te'pi gAvyAdibhirvyavaharanto'numAnakramamananusaranta eva tebhyo'rtha pratipadyante iti pratyAtmavedanIyametat / tasmAdvAcakatvameva sAdhatvaM, tacca gavAdiSviva gAvyAdiSu dRzyate Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutva eTale zuM ? iti te'pi sAdhavaH syuH / asAdhutvamapyavAcakatvamucyate tacca vAyasavAzitAdiSu vyavasthitaM na varNAtmakeSu vyaktavAguccAryamANeSu zabdeSviti na te'sAdhavaH / 190. vyAkaraNusamudramAMkaNu dhArarUpa, cirakALa sudhI vyAkaraNanu adhyayana karanArA je sUri che te paNa 'gAvi' vagere zabdothI vyavahAra karatA anumAnakramane anusaryA vinA ja te zabdomAMthI ane jANe che; A darekane anubhava che. tethI vAcakata e ja sAdhutva che, ane vAcakatva jema 'go' Adi zabdamAM che tema gAvi' Adi zabdamAM paNu dekhAya che, eTale 'gAvi' Adi zabdo paNa sadhu bane. asAdhutva e avAcakatva kahevAya che ane te kAkavAzita vageremAM raheluM che, vyakta vANImAM uccAratA varNAtmaka zabdomAM te nathI, eTale te zabdA sAdhu che. 191. atha brUyAt nArthapratItisAdhanatvamAtraM sAdhutvaM, dhUmAdibhirativyApteH, api tu viziSTa kriyAkaraNatvaM tacca gavAdiSvevAsti, na gAvyAdiSviti na sAdhava iti / etadapi asamIkSitAbhidhAnam / abhidhAnakriyAkaraNatvaM hi vAcakatva - miti pUrvameva sunipuNamupapAditam / etacca gavAdiSu gAvyAdiSu ca samAnamiti sarva eva sAdhavaH 1 191. tame kadAca kahe ke aMnuM jJAna karAvavAmAM sAdhanapaNu e ja mAtra sAdhutva nathI, kAraNa ke tema mAnatAM dhUma vageremAM ativyApti thAya; paraMtu viziSTa kriyAnuM karaNapaalu me sAdhutva che. te viziSTa ThiyAnu gupa 'gau' vagere zahoma 04 che, 'gAvi' Adi zabdamAM nathI eTale 'gAvi' Adi zabda sAdhu nathI. A paNa vicAryA vinAnI vAta che. abhidhAnakriyAnuM karapaNuM e vAcakatva che e ame pahelAM sArI rIte TALyuM che; ane te abhidhAnakriyAnuM karaNapaNuM 'gau' vagere zabdomAM ane 'gAvi' vagere zabdomAM samAna. paNe che, eTale badhA ja zabdo sAdhu che 192. atha lakSaNAnugatatvaM tadbAhyatvaM ca sAdhatvamasAdhatvaM ca varNyate, tadayuktaM, pAribhASikatvaprasaGgAt / na cAnyat kimapi sAdhvasAghulakSaNamatisUkSmayA'pi dRSTayA zakyamutprekSitum / ato vAcakAvAcakAveva sAdhvasAdhU iti sthitam / tena tayoH pravartamAnA vidhiniSedhAvimA vyarthau bhavetAm / katham ? sAdhubhirbhASaNaM tAvat prAptatvAnna vidhIyate / avAcakaniSedhazca nAprApteravakalpate / [tantravA. 1.3.24] na hi salilaM pibedanalaM na pibediti vidhiniSedha saMbhavataH, salilapAnasya svata: prAptatvAt aprApte ca zAstrasyArthavattvAt ; jvalanapAnasya ca kasyAJcidavasthAyAmaprApteH pratiSedhAnarthakyAt, prAptipUrvakA hi pratiSedhA bhavanti / na hi grISme jvAlAyamAnamAravamArgabhramaNojjRmbhitatRSAtizayatanUkRtatanurapi tanUnapAtaM pAtuM lavaNopayogApanItatRvikAraH karabho'pi yateta iti / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdonuM sAdhu-asAdhumAM vargIkaraNa karavA mATenA nimittane abhAva 97 192. je vyAkaraNanuMsAritA sAdhutva che ane vyAkaraNabAsthatA asAdhutva che ema varNavavAmAM Ave to te paNa barAbara nathI, kAraNa ke tema mAnatAM pAribhASikatA Ave che ( arthAta "sAdhu' zabdane Avo atha lekamAM prasiddha nathI. ) sAdhu-asAdhu zabdanuM bIju koI lakSaNa sUkSma dRSTithI paNa kalpavuM zakya nathI. tethI vAcaka e ja sAdhu ane avAcaka e ja asAdhu ema sthira thayuM. pariNAme te bena (=sAdhu-asAdhuna) pravartamAna vidhiniSedha vyartha banI jAya. kema ? sAdhu ( = vAcaka) zabdo vaDe bhASaNa prApta hoI tene Adeza ApavAmAM AvatuM nathI ane asAdhu (= avAcaka) zabda vaDe bhASaNu aprApta he I tene niSedha ghaTato nathI. "pANI pIve' 'agni na pIve' evA vidhi-niSedha saMbhavatA nathI, kAraNa ke jalapAna svataH prApta che jyAre zAstranI ( = vidhinI ) arthavattA aprAptamAM che. javalanapAna koI paNa dazAmAM aprApta hoI tene pratiSedha nirarthaka che. pratiSedha prAtipUrvaka hoya che. grISmamAM baLabaLatA raNanA mArgamAM bhramaNa karavAthI vadhelI ati tIvra tRSAthI nabaLA paDI gayelA zarIravALo UMTa paNa agni pIvA prayatna karatA nathI, tenI tRSA te lavaNanA upayogathI dUra thAya che. 193. tatraitat syAt-gavAdevyAdezca vAcakatvAvizeSe sAdhvasAdhuzabdoccAraNakaraNakapuNyapAtakaprAptiparihAraprayojananiyamavidhAnAya zAstrasAphalyaM bhaviSyati / taduktam "vAcakatvAvizeSe'pi niyamaH puNyapApayoH" iti [vAkgapa. 3.3.30] / etadapi durghaTam , pratipadamazakyatvAt , vargIkaraNanimittasya cAsambhavAt / avazya hi vidhi vA niSedhaM vA vidhitsatAM pravidheyAMzca niSedhyAMzca zabdAnupadarya niyamo vidhAtaSaH mamatimati | tatra thai te zALyA: prativyAi nAmaprignnnpurHsrmupdyrn , tadayamarthaH kalpazatajIvinA bhagavataH parameSThino'pi na viSayaH, pravitatavadanasahasrasaMkulamUrteranantasyApi na gocaro, vAcaspatene bhUmi:, sarasvatyA atibhAraH, teSAmAnantyena darzayitumazakyatvAt / 193. [ kaI kaheze ke] "te pachI ema bane ke "" vagere zabdo ane gAvi vagere zabda baMnemAM vAcakatva samAna paNe hevA chatAM sAdhu zabdane uccAra karavAthI janmatA prazyanI prApti karavAnA ane asAdhu ane uccAra karavAthI janmanA pApane parihAra karavAnA prayAjanAthe "sAdhu zabdo vaDe ja belavuM, asAdhu vaDe nahi evA niyamanuM vidhAnA karavA mATe zAstranuM sAphalya che. tethI kahyuM che ke vAcakava sabhAnapaNe hovA chatAM puNya-5.5ne kAraNe sAdhune ja uccAra karo, asAdhune nahi e niyama che." A paNa durghaTa che, kAraNa ke pratyeka padane anulakSI "A sAdhu che 'A asAdhu che e darzAvavuM azakaya che, ane badhAM padone laI tenuM sAdhu-asAdhumAM vagakaraNa karavA mATenuM koI nimitta nathI. vidhi ane niSedha karavA IcchanAre vidheya ane niSedhya zabdone darzAvI pachI "A zabda vaDe bolavuM joIe, A zabda vaDe nahi' evA niyamanuM vidhAna karavuM joIe. jo banne prakAranA te zabdane prati vyakti nAma laI eka pachI eka darzAvavAmAM Ave to A artha kalpazata Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalakSaNane AdhAre paNa zabdonu` sAdhu-asAmAM vagI karaNu asabhava jIvI bhagavAna parameSThIne paNa viSaya na bane, phADelA hArA meADhAvALA anantane paNa viSaya na bane, vAcaspatine! paNa viSaya na bane ane sarasvatIne atibhAra thAya kAraNa ke zabdo ananta hAI pratyeka zabda darzAvave zakya nathI. 88 194. atha kiJcidupalakSaNamavalambya teSAM vargIkaraNamupeyate / inta ! tarhi dRzyatAM na ca tat saMbhavati / avibhaktA hi zabdatvajAtiH zabdApazabdayoH / na cAvAntarasAmAnye kecidvargadvaye sthite / [tantravA0 1.3.24.] na hi sAdhutvasAmAnyamekeSveva vyavasthitam / itareSu tvasAdhutvasAmAnyamupalabhyate // tadanupalambhAdasaMbhavatiM vargIkaraNakAraNe kathameSa niyamo vidhIyeteti nAvadhArayAmaH / 194. jo tame kaheA ke upalakSaNanA AdhAra laI temanu vargIkaraNa svIkAravAmAM Ave, te te! are ! tame jue evu kAI upalakSaNa hoya to ! paraMtu e sa MbhavatuM nathI, kAraNu ke zabdatva jAti te zabda ane apazabda bannemAM avibhakta che-akhaMDa che; ane kAI e avAntara sAmAnya zabdonA be vargamAM rahelA nathI, kAraNa ke sAva sAmAnya amuka zabdomAM samaveta nathI ane asmAta sAmAnya anya zabdomAM upalabdha thatuM nathI. niSkarSoM e ke upalakSaNa koI paNa pramANudhI kepalabdha na hovAthI jyAre vagIkaraNu asaMbhava che tyAre A niyamanuM vidhAna kevI rIte thAya e ame samajI zakatA nathI. 195. kiJca niyamArthe'pi zAstre vaktavyaM kIdRzo niyamArthaH kiM sAdhubhireva bhASitavyamuta bhASitavyameva sAdhubhiriti / ubhayathA ca pramAdaH / Aha hi - yadi sAdhubhireveti nAsAdhAraprasaGgataH / niyataM bhASitavyaM cenmaune doSaH prasajyate // iti [ tantravA. 1.3.24 ] na vAcakatvAdanyat sAdhutvamityuktamavAcakasya prayogaprasaGga eva nAstIti / atha pramAdAzaktikRtApazabdaprayogapratiSedhAya niyama AzrIyate / tatrApi pramAdAzaktijAH zabdA yadi tAvadavAcakAH / teSu prasaGgo nAstIti tannivRttizrameNa kim // atha vAcakatA teSAmapramAdotthazaktivat / na tarhi pratiSedhaH syAdapramAdotthazaktivat // tAvadapazabdAnAmazakyanihnavaH navasti paridRzyamAno lokaprayoga iti Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu zabdabhAvaniyamArtha zo che ? ane te saMbhave che ? tannivRttiphala eSa prayoganiyamaH kathaM na bhavet , yadyevamakSinikocahastasaMjJAderapi pracuraH prayogo dRzyate iti tadvyudAsaphalo'pyeSa niyamaH syAt / - 195. vaLI, zAstra niyamAthe che chatAM tamAre jaNAvavuM joIe ke A niyamAtha ke che-zuM sAdhu zabda vaDe ja bolavuM joIe e niyamAthe che ke sAdhu zabda vaDe belavuM ja joIe e niyamArtha che ? baMne tarapha doSa che, kAraNa ke kahyuM che ke je sAdhu zabdo vaDe ja' e pakSa svIkArIe te asAdhu zabdanA prayogane prasaMga ja na hovAthI A niyamAthe vyartha che ane bolavuM ja joIe' e pakSa svIkArIe te monamAM deSa AvI paDe. vAcakatvathI anya sAdhutva nathI ema ame kahyuM che eTale avAcaka zabdanA prayogane te prasaMga ja che nahi je tame kaho ke pramAda ke azaktithI janya apazabdanA prayogane pratiSedha karavA mATe "sAdhu ( = vAcaka) zabda vaDe ja bolavuM joIe evA niyamane Azaro levAmAM Ave che, te tyAM paNa amAre tamane kahevuM joIe ke pramAda ke azaktithI janya zabda je avAcaka hoya te temanA prayogane prasaMga ja nathI eTale temane pratiSedha karavAno zrama zA mATe levo joIe ? ane apramAda ane zaktithI janya zabdonI jema te zabdomAM vAcakatA hoya to apramAda ane zaktithI janya zabdonI jema temanA pratiSedha na thAya. je tame kaho ke apazabdone pratiSedha karo azakya che kAraNa ke lekamAM apazabdane pracura prayoga dekhAya che, eTale sAdhu zabdane ja pravega karavo joIe? evA pragaviSayaka A niyamanuM phaLa asAdhu zabdonA prayoganI nivRtti che, te amAre kahevuM joIe ke jo ema hoya to AMkha mIcakAra, hAthanI saMjJA vagereno pracura praga lekamAM dekhAya che eTale "sAdhu zabdone ja prayoga karavo joIe e niyamanuM phaLa AMkhane mIcakAra, hAthanI saMjJA vagere ceSTAonA prayoganI nivRtti bane. 196. api vidhiH sarvatra niyamo mata, tAlukA ityAdi / niSedhaphalA tu parisaMkhyA 'paJca paJcanakhA bhakSyAH' iti / tadayamapazabde prayogapratiSedhaphalazca niyamazceti vyAhatamabhidhIyate / parisaMkhyA tarhi bhaviSyatIti cenna, zabdApazabdayoryugapat prAptyabhAvAt , "tatra cAnyatra ca prAptI parisaMkhyA'bhidhIyate" iti nyAyAt / 196. vaLI niyamanuM phaLa sarvatra vidhi che, [ pratipakSanI nivRtti nathI ]; udAhara JAtha 'RtukALe patnI pAse ] javuM joIe ' [ "RtukALe patnI pAse javuM joIe? ene artha che "RtukALe patnI pAse avazya javuM ja joIe;' eno artha e nathI ke, anUtakALe patnI pAse na javuM joIe, kAraNa ke je Avo artha karavAmAM Ave te pane cheDIne enI pAse javuM' vagere AdezavArtha sAthe virodha Ave. ] parisaMkhyAnuM phaLa niSedha che; udAharaNartha 'pAMca pAMcanAvALA prANIo bhakSya che.' [ pAMca pAMcakhevALA bhakya cheene artha che "paMcetara pAMcanAkhavALA abhaya che-bhakya nathI."niyamavidhi ane parisaMkhyAvidhine A bheda che niyamonuM prayojana pratipakSanivRtti nathI jyAre parisaMkhyA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha e parisaMkhyAnuM phaLa paNa nathI enuM prayojana pratipakSanivRitti che. ] tethI apazabdanA prayogane pratiSedha e niyamanuM phaLa che ema kahevuM che te vAtavyAdhAta che. je tame kaheze ke te pachI e pratiSedha niyamana nahi paNa] parisaMkhyAnuM phaLa che te ame jaNAvIzuM ke nA, te apazabdone pratiSedha parisaMkhyA paNa nathI kAraNa ke zabda ane apazabda bannenI yugapat prApti nathI. pakSa ane pratipakSa baMnemAM atha yugapata prApta hoya tyAre [ je vidhi hoya tene] parisaMkhyA vidhi kahe che. [ jene viSaya aprApta--anya pramANuthI ajJAta-artha che te vidhi che, evuM vidhinuM sAmAnya lakSaNa che. apUvavidhi, niyamavidhi ane parisaMkhyAvivi ema traNa bheda vidhinA che. bilakula aprApta arthane prApaka vidhi apUvavidhi kahevAya che. udAharaNatha, dazapUrNabhAsa prakaraNamAM Avato "grIhIna kSati" e vidhi. A vidhinA abhAvamAM darzapUrNamAsanA hinuM prakSaNa koI paNa rIte koI paNa pramANathI prApta thaI zatuM nathI, jyAre e vidhi hatAM avazya prApta thAya che. pakSamAM prApta arthane sarvatra (badhA pakSamAM) niyama karanAra vidhine niyamavidhi kahevAmAM Ave che. Ane bhAvArtha e ke, vika9pathI prApta artho paikI bIjane nivRtta karI amuka eka athane ja badhe prApta karAvanAra je vidhi te niyamavidhi. Ane bIjI rIte samajAvIe. aneka sAdhano paikI koI paNa eka sAdhanathI sAthe thaI zake evI kriyAmAM, jyAM amaka sAdhana prApta hoya tyAM anya amuka sAdhana aprApta hoya e svAbhAvika ja che, te tyAM paNa te aprApta sAdhanane ja prApta karAvanAra je vidhi tene niyamavidhi samajo. Ane udAharaNa dvArA samajIe. darzapaNuMmAsamAM "trIdInavarita' (=DAMgarane chAvI) e vidhi niyamavidhi che. upattivAkayathI avagata je pureDAza che te pureDAzane banAvavA mATe jarUrI teDuMla ( = cokhA ) taiyAra karavAmAM DAMgara uparathI photarAM kADhavAM (= vaiduSya) jarUrI che. phatarAM kADhyAM vinA cekhA taiyAra thAya nahi, eTale arthApattapramANuthI koI paNa rIte photarAM kADhavAnuM prApta thAya che. have A phetarAM nakhathI phelIne paNa kaDhAya ane 6 DhAya je trIdInavadatti' e vidhi na hoya te avahananathI DuMgaranAM tirAM kADhavAnuM thatuM heya tyAM te avahanana prApta che ane bIje arthAta jyAM nakhavidalana AdithI DAMgaranAM photarAM kADhavAnuM thatuM hoya tyAM avahanana aprApta che. paraMtu A vidhi hatAM jyAM te aprApta che tyAM paNa te prApta thAya che, arthAt sarvatra prApta thAya che. jyAM avahanana sivAya bIjAM sAdhanothI DAMgaranAM phetarAM kADhavAmAM AvatAM hoya arthAt jyAM avahanana aprApya hoya tyAM paNa avahananathI photarAM kADhavAnuM vidhAna karanAra vidhi niyamavidhi che. Ama niyamavidhinuM phaLa pratiSedha nathI paNa vidhi che. pakSa ane pratipakSa baMnemAM samAnapaNe prApta ane bemAMthI ekathI nivRtta kare te vidhi parisaMkhyA vidhi che. AnuM udAharaNa che "ranauT: mAH ' (= "pAMca nakho dharAvatA pAMca prANIo bharyA che. A pAMca prANIo che-zarAka, zalakI, godhA, khaDagI ane kUma"). je A vidhi na hoya te paMca paMcanakha ane paMcatara paMcanakha bane bhakSya bane.. paraMtu A vidhi hatAM paMcatara paMcanakhanI nivRtti thAya che. paMca paMcanakhanuM bhakSaNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu-asAdhu zabdanA prayoganA phaLanA vidhAne athavAda che 101 te rAgathI prApta che ja, eTale "is jranala makyAH' e vidhino artha e na thAya, kAraNa ke vidhine viSaya to aprApta hoya che. tethI na chUTake A vidhivAkyanA svArthane tyAga karI parArthane arthAta "paMcatara paMcanakha bhakSya nathI' e arthano svIkAra karavo paDe che. AvI vidhine parisaMkhyAvidhi kahevAmAM Ave che. jyAre kaI rasto na hoya tyAre ja na chUTake A parisa khyAvidhino aMgIkAra karavAmAM Ave che, kAraNa ke svArtha tyAga, parAthasvIkAra ane prAptabAdha e traNa devo parisaMkhyAmAM hoya che. tatra ane anyatra baMnemAM atha prApta thAya tyAre ekamAMthI arthanI nivRtti karava'nuM projana parisaMkhyA vidhinuM che. Ama parisaMkhyAvidhinuM phaLa pratiSedha che, vidhi nathI.] 197. yadapi puNyapApaphalatvaM zabdApazabdaprayogasyeti gIyate, tadapi na pezalaM, paridRzyamAnamavivAdasiddhArthapratyayajananamapahAya parokSasyAdRSTasya puNyapApAtmanaH kalpanA'nupapatteH / yazcAyaM 'svarge loke kAmadhugbhavati' iti [mahAbhASye uddhRtam ], sAdhuzabdastutyarthavAdo, yazca 'sa vAgvatro yajamAnaM hinasti' iti [pANinIyazikSA, 52] apazabde nindArthavAdaH / tatra parArthatvasya vispaSTadRSTatvAdarthavAdamAtraparyavasitau ca / "dravyasaMskArakarmasu parArthatvAt phalazrutirarthavAdaH syAt" iti [jai0 sU0 4.rU..] pApAna RAtheteti | 197. je zabdanA uccAranuM phaLa puNya che te sAdhu zabda ane je zabdanA uccAranuM kaLa pA5 che te asAdhu zakha ema je kahevAmAM Ave che te paNa barAbara nathI kAramAM ke paridRzyamAna ane avivAdasiddha evuM artha jJAnanuM utpAdaka kAraNa cheDI puNya-pAparUpa parAkSa adaSTanI kalpanA karavI dhaTatI nathI. 'oSavi rAH sabhya pratyutta: sva che dAmaSA mAli' (= eka paNa zaba barAbara uccAravAmAM Ave che te svargamAM ane lekamAM chAne puranA bane che.)- A sAdhu zaradanI stutirUpa athavAda che. 'matro hInaH vAto vaLato ja kilyANayukato na tamarthanAda 8 vAvo vananA hinati... (=svarathI ke vaNathI hIna maMtrano mithyA prayoga karAtAM te maMtra te arthane vAcaka banatA nathI. te maMtra te vAga. vaja banI yajamAnane haNe che ) - A, asAdhu zabdanI niMdarU5 arthavAda che. sAdhu ane asAdhu zabdanA prayoganI bAbatamAM je phaLavidhAne karavAmAM AvyA che te arthavAdamAM ja paryAvasita thAya che, kAraNa ke sAdhu ane asAdhu zabdano prayoga parArthe che (= artha jaNAvavA mATe che ) e taddana spaSTa che. dravya sa skAra ane karmanI bAbatamAM phaLanuM vidhAna athavAda che, kAraNa ke dravya, saMskAra ane karma parAya che' e nyAye sAdha ane asAdhu zabdanA prayoganuM phaLa ahIM je (puNya pA5) jaNAvAyuM che te nathI, 198. tadevaM 'sAdhubhirbhASitavyamasAdhubhirna' iti vidhiniSedhayoranArabhyAdhItayoH zrayamANayorapi dausthityAt tanmUlatayA labdhapramANabhAvA vyAkaraNasmRtiraGgatAmeSyati Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanI vedAMgatA bAbata zakA prakaraNavizeSapAThe tu tayostadupayogAdeva na sArvatrikI vyAkaraNe tanmUlatvam / 198. kaI amuka soMdarbhamAM na kahevAyelA ane chatAM sAMbhaLAtA sAdhu zabdo vaDe khelavuM joI e, asAdhu zabdo vaDe nahi' e be vidhi-niSedhAnI sthiti muzkela hAI, temanA mULa tarIke pramANubhAva pAmelI vyAkaraNusmRti vedanu aMgapaNuM pAmaze evI AzA khATI ja che. jo te vidhi-niSedha amuka prakaraNavizetramAM pati hAya tA temane tyAM ja upayeAga hAI temanI sAvatrika niyamAtA nathI, eTale vyAkaraNa temanuM mULa sathA nathI . 199. bAda rdi niAra: vajJoneoDadhyeyo jJeyarapa' kRti viSe: zikSAklpsuutrniruktcchndojyotiHshaastrvt vyAkaraNamapi vedAGgatvAdadhyetavyamityavagamyate / zikSAdInAmitaretarasAdhyAsaMkIrNavividhaviSyapekSitavedopakAranirvartakatvena 1-2 vedasyeti durAzaiva / niyamArthateti sarvathA na naitadapyasti, tadaGgatA susaGgatA / vyAkaraNasya tu sudUramapi dhAvanaplavane vidadhataH sAdhuzabdaprayoganiyamadvArakameva tadaGgatvaM sambhAvyate, na mArgAntareNa / sa ca niyamo durupapAda iti darzitam / ato nAGgAntarANi spardhitumarhati vyAkaraNam / 199. jo koI kaheze ke, teA pachI 'kAraNa vinA cha aMgAvALA veda bhaNavA joIe ane jANavA joIe' e vidhimAMthI, zikSA, kalpa, niruta chaMda ane jyotiHzAstranI jema vyAkaraNa paNa vedanu aMga hAI bhaNuvu joI e e jJAtathAya che, te te paNa barAbara nathI, [ tenuM kAraNu jaNAvIe chIe, ] je vidhienA ekabIjAnAM sAdhyA asaMkINuM che evI vidhie jenI apekSA rAkhe che te vedopakAra zikSA vagere karatA haiAvAne kAraNe zikSA vagerenuM vedAMgatva susaMgata che. vyAkaraNa bhale sudUra sudhI deDakUda kare te paNa sAdhuzabdaprayAganiyama dvArA ja tenu vedAMgatva saMbhave khIjI koI rIte sa Mbhave nahi. ane te niyama tA dureMTa che e ame darzAvyuM che. tethI vyAkaraNu khIjAM vedAMgA sAthe spardhA karavAne lAyaka nathI. 200. 200. niSkAraNaSaDaGgavedAdhyayanavidhau ca niSkAraNagrahaNaM yathA prayojanazaithilyaM sUcayati na tathA prayojanavattAm / zrutiliGgAdyatvapramANApekSayA SaDaGgatA varNayiSyate / kAraNa vinA cha aMgavALA vejJanA adhyayananA vidhivAkayamAM 'niSkAraNu ( = kAraNa vinA ) ' zabda jeTalu prayojanazaithilya sUcave che teTalu` prayeAjanavattva sUcavatu nathI. vedanA aMgarUpa zruti, vagere pramANeAnI apekSAe vedanI SaDagatA have pachI varSo vIzuM. 201 etena " tasmAd brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita vai mleccho ha vA eSa yadapazabdaH " iti, "ekaH zabdaH samyakprayuktaH svarge loke kAmadhugbhavati" iti, "AhitAgnirapazabda prayujya prAyazcittIyAM sArasvatImiSTiM nirvapet" Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNanuM ziSTaprayogamUlatva paNa ghaTatuM nathI 103 iti, "tasmAdazeSA vyAkRtA vAgucyate" ityAdivacanAntaramUlatA'pi vyAkaraNasmRteH prabhu !. 201. "tethI brAhmaNe laichita (azuddha) belivuM joIe nahi, kAraNa ke je ple (azuddha) zabda che te apazabda (asAdhu zabdo che', "barAbara jANelo ane sArI rIte prayojAyela eka zabda svargamAM ane lekamAM IcchA pUranAro bane che, "AhitAgni ( = agnihotra karanAre) apazabdano prayoga karIne prAyazcittarUpe sArasvatI iSTi kare, tethI saMpUrNapaNe vyAkRta vANIne vAgU kahevAmAM Ave che vagere anya vacanemAM paNa vyAkarasmRtinuM mULa hovAne pratiSedha ame karyo che, kAraNa ke te vAkyo athavAdarUpa che.] 202. ziewyogamUThA taThuiM vyAkaraNasmRtiraDu | ziSTA rUti gcho vaktumarhasi / kimabhimatagavAdisAdhuzabdavyavahAriNo, gAvyAdyapazabdavAdino, dvaye vA ? Aye pakSe duruttaramitaretarAzrayatvam , ziSTaprayogamUlaM vyAkaraNaM vyAkaraNavidazca ziSTA iti / na hyazikSitavyAkaraNAstatsaMskRtagavAdizabdaprayogakuzalA mavati | madhyamapakSe nAthAdridhyavArin: zALaTiNA: ziSTA, tawyoganUruM navAhishbdsNskaarkaari vyAkaraNamiti vyAhatamiva lakSyate / tRtIye tu pakSe gogAvyAdizabdayogasAMkaryAt kiMphalaM vyAkaraNaM bhavet / 202. tame kaheze ke, to pachI vyAkaraNasmRtinuM mULa ziSTaprayogamAM che. ame , jyAre pUchIzuM ke ziSTa karyuM tyAre tamAre tene uttara Apavo joIe; zuM tamane abhimata gA' Adi sAdhu zabdo bolanArA ziSTa che ke "gAMvi' vagere apazabda bolanArA azikSita ziSTa che ke bane ? prathama pakSa tarIkAratAM ne pAra karI zakAya evo itaretarAzrayadeSa Ave --ziSTapragamUlaka vyAkaraNa che ane vyAkaraNavido ziSTa che, kAraNa ke vyAkaraNa na bhaNele vyAkaraNathI saMskRta 'gau" Adi zabda prayoga karavA kuzaLa nathI. bIja vacalA pakSamAM gAvi' Adi zabda bolanArA gADuM hAMkanArAo ziSTa che ane te ziSTonA prayogamAM vyAkaraNanuM mULa che je vyAkaraNuM 'ge Adi zabdane saMskAra karanAruM che, ema mAnatAM to vadati vyAghAta jevuM jaNAya che. trIjA pakSamAM "ga" gAvi' Adi zabdaprayogonI seLabheLa thaI javAne kAraNe vyAkaraNanuM phaLa zuM banaze ? 203. vaizavaratarivAvALyatavamUta jeta, vaizavakRtetu gumanvayavytirekmuultvN tathAdarzanAditi / tadanayA'pi dizA na prayojanavattAmupayAti - gyAram | 203. je vaidyakazrutinI jema vyAkaraNasmRti anvaya-vyatirekamUlaka che ema tame 'kaho te amAre kahevuM joIe ke vaidyakazrutinuM te anvaya-vyatirekamUlatva che kAraNa ke tevuM dekhAya che [ paraMtu vyAkaraNanuM anvaya-vyatirekamUlatva nathI kAraNa ke tevuM dekhAtuM nathI.] niSkarSa e ke A rIte paNa vyAkaraNa projanavALuM banatuM nathI. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4 vyAkaraNa niprayojana che 204. atazca niSprayojanaM vyAkaraNaM, tat sUtrakRtA svayaM prayojanasyAnuktatvAt / na hi 'athAto dharmajijJAsA' 'pramANAdijJAnAt sAdhAdijJAnAdvA niHzreyasAdhigamaH' itivat tatra sUtrakAraH prayojanaM pratyapIpadat / sujJAnatvAnna pratyapAdayaditi cet , kimucyate sujJAnatvam ? yadadyApi nipuNamanveSamANA api na vidmaH, yatra cAdyApi sarve vivadante / 204. 0yA 295 niyona cha, araNya he sUtramAre pote prayoganAyu nayI. 36nu adhyayana pachI 6 ( = atha ), adhyayananu ayazAna pAyI ( = ataH) dharmanI jijJAsA meTale dharma 52 viyAra 723 / nAya (dharmajijJAsA)', 'prabhASya AdinA jJAnathI ke sAdhamma AdinA jJAnathI niHzreyasunI prApti thAya che' enI jema sUtrakAre prayojananuM pratipAdana karyuM nathI. jo tame kaho ke tenA prajananuM sujJAna hevAthI sUtrakAre te prayojananuM pratipAdana karyuM nathI, to ame pUchIe chIe ke zuM Ane sujJAnatva kahe che ke jene Aja sudhI nipuNapaNe zodhavA chatAM paNa ApaNe jANatA nathI ke jenI bAbatamAM Aja sudhI paNa badhAne vivAda che ? 205. kiJca dharmArthakAmamokSAzcatvAraH puruSArthAH, teSAmanyatamaH kila vyAkaraNasya prayojanamAzaGkayeta / tatra na tAvaddharmastasya prayojanam / sa hi yAgadAnahomAdisvabhAvaH tajjanitasaMskArApUrvarUpo vA vedAdevAvagamyate / codanaivaH dharme pramANamiti tadvidaH / codanAmUlamanvAdismRtisadAcaraNetihAsagamyo vA . kAma bhavatu / byAkaraNasya tu svatastadupadezasAmarthyAsaMbhavAdaGgasamAkhyAtatvAcca na tatprayojanatA yuktA / prayoganiyamadvArakastu dharmastasyAprayojanatayA nirasta eva / arthaprayojanatA tu vArtAdaNDanItyoH prasiddhA, na vyAkaraNasya / adhItavyAkaraNA api daridrAH prAyazo dRzyante iti na tasyArthaH prayojanam / kAmastu vAtsyAyanapraNItakAmazAstraprayojanatAmupagato na vyAkaraNasAdhyatAM spRzati / mokSe tu dvAramAtmAdiparijJAnamAcakSate klezaprahANaM cAdhyAtmavidaH / SatvaNatvaparijJAnaM punarapavargasAdhanamiti na sAdhIyAn vAdaH / tadevaM dharmAdicaturvargAdeko'pi na vyAkaraNasAbhya iti sthitam / 205. vA, dharma, artha, ma ane mokSa the yA2 YSA , temAMnA ase vyAkaraNanuM prajana che ema koI AzaMkA karI zake. tyAM dhama vyAkaraNanuM prayojana nathI. dharma yAga, dAna, homa vagere svabhAvavALe che, athavA to yAga vagere karmothI janita saMskArarUpa apUrva svabhAva che, ane te dharma vedamAMthI ja avagata thAya che. vaidika prarvataka vAkya ( = cedanA) ja dharmonI bAbatamAM pramANa che ema dhamavi kahe che. athavA, manu vagerenI vedamUlaka smRti, sadAcAra, purANa, itihAsa dvArA dharma ya bhale che. svataH dhamane Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa vedanuM upakAraka nathI ane tethI vedanuM aMga nathI 105 upadeza karavAnuM sAmarthya vyAkaraNamAM saMbhavatuM na hoI ane vedanA aMga tarIke tene samajAvavAmAM AvatuM hoI vyAkaraNane kaI prayajana hovuM ghaTatuM nathI. vyAkaraNanA projana tarIke karma prayoganA niyamanA dvArarUpa dharmane nirAsa ame karI dIdho che. vArtA ane daMDanItinuM prayojana artha prasiddha che, vyAkaraNanuM prayojana arthamAM prasiddha nathI. vyAkaraNa bhaNelA paNa moTe bhAge daridra dekhAya che, eTale vyAkaraNanuM prayojana artha nathI. kAma to vAtrayAyanapraNata kAmazAstranuM prayojana che, te vyAkaraNanuM prayojana bilakula nathI. AtmA vagerenA jJAnane ane kalezanA kSayane adhyAtmavida mokSanuM dvAra kahe che. pavaNavanuM jJAna apavaganuM sAdhana che e vAda kaMI vadhu sAro nathI. tethI, Ama dhama vagere cAranA samudAyamAMthI eka paNa vyAkaraNanuM sAdhya - prayajana - nathI e sthira thayuM. 206. mathe te satyapuruSArthasArthasAraviheMdraya cAmavaDhAnamnggmtsttpryojnenaiv prayojanavaditi na pRthak prayojanAntaramAkAGkSatIti, tadapi parihRtam / . yA hi sAdhuzabdetaropadezadizA tasya tadaGgatA, sA vyudastaiva / na cAGgasyApi satastasya tatsevAdvAramaparamastIti, niSprayojanameva / na cedRzamanupakArakamapyaGga bhavitumarhati / na hi tat pradhAnenAGgIkriyate / niyogagarbho hi viniyoga iti nyaayvidH| _206. ahIM tame kaheze ke, badhA puruSArthonA sAdhanenA upadezavidhirUpe vedanuM sa lagna aMga rAkaraNa che, tethI tenA prayojana dvArA ja te projanavALuM che, te pRthapha prayajananI AkAMkSA rAkhatuM nathI ane parihAra paNa ame karI dIdhuM che. sAdhuasAdhu zabdano upadeza ApatuM hovAne kAraNe vyAkaraNa vedanuM aMga che ane te nirAsa ame karI lIdho che ja. vedanuM aMga hovA chatAM vyAkaraNa vedanI bIjI koI sevA karatuM nathI. eTale vyAkaraNa niSNa jana ja che. AvuM kaMI upakAra na karanAruM vyAkaraNe vedanuM aMga lAyaka nathI, kAraNa ke anapakArakane pradhAna pitAnuM aMga banAvatuM nathI. nigane viniyoganI apekSA hoya che, arthAta viniyoga nigane upakAraka che, ema nyAyavi kahe che. niga pradhAna che ane viniyoga aMga che. aMga pradhAnane upakAra kare che. tethI pradhAnane aMganI apekSA che. ]. 207. yAjya rakSAlana prayoganAni gyArazya vyAdhyAmi mahitAna, teSAmanyato'pi siddhenaM vyAkaraNazaraNatA yuktA / rakSA tAvadadhyetRparamparAta eva siddhA / manAgapi kharato varNato vA pramAdyantaM kaJcidadhIyAnamanye'dhyetAraH 'mA vinInazaH, zrutimitthamuccAraya' ityAcakSANA: zikSayantIti rakSito bhavati vedaH / 207 vedanI rakSA, vagere je prajane vyAkaraNanAM vyAkhyAtAoe kahyAM che te projane bIjAthI paNa siddha thatAM hovAthI temane mATe vyAkaraNane zaraNe javuM yogya nathI. vedanI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSA, Uha vagere vyAkaraNanAM prajane nathI rakSA adhyetAonI paraMparAthI ja siddha che. vedanuM adhyayana karato koI paNa adhyetA svarathI ke varNathI jarA paNa uccAramAM pramAda (= bhUla) kare te tene bIjA adhyetAo "vedane nAza kara mA, zrutine Ama uccAra kare" ema kahI zikhavADe che, eTale veda rakSita rahe che. 208. kastu trivadho trasAmAviSaya: | tatra sAmaviSayo varjAikshaastraadvgmyte, yaajnyikpryogprvaahaadvaa| mantraviSayo'pyevam / prekSaNAdisaMskAraviSaye tu tasmin vyAkaraNamapi kiM kuryAt / _208. [ prakRtiyAganI jema vikRtiyAga karavAnA heya che. eTale prakRtiyAganI vigata vikRtiyogamAM laI javAnI (= atideza) hoya che. prakRtiyAgamAM prajAyela maMtro, sAma ane sa kAra vikRtiyAgamAM jyAre laI javAya (transfer karAya) tyAre saMpUrNapaNe tenA te ja teo temAM baMdha besatA nathI, eTale temAM jarUrI yogya pheraphAra karavAmAM Ave che. A pherapha rane Uha kahevAmAM Ave che.] Uta traNa prakArane che-mannaviSayaka, sAmaviSayaka ane saMskAraviSayaka. [1) mannaviSayaka UMhanuM udAharaNa-Agneya yAgamAM vrIhi dravya hemavAmAM Ave che, havi arinane ApavAmAM Ave che ane je maMtrano praveza karavAmAM Ave che te che 'anave tA 3g' nimi ..trIdIno megha sumanAmAnA:". Aneya thAga prAkRta bhAga che ane ene vaikRta bhAga sau yAra che. A paikasa sIya yAgamAM drazya nI vAra che ane kavi sUyane ApavAmAM Ave che A hakIkatane dRSTimAM rAkhI maMtramAM thoDoka pheraphAra jarUrI bane che. pariNAme Avo koI pheraphAra karavAne spaSTa Adeza vedamAM na hovA chatAM e vaidika nuM anumAna karI mantra e pramANe uccAravAmAM Ave che-'ghA svara guNa nivAraNa ...nIvAroLa medha sumanasthamAnAH" (2) sAmaviSayaka UhanuM udAharaNa-vaizyastemanA mATe kaNvantara sAma gAvAne Adeza che jyAre je yoganI vaizyastama vikRti che te, brAhmaNethI ' yojita prAkRta bhAgamAM bRhata ane rathantara sAma gavAya che. eTale prazna ubho thAya che ke zu vaizyastamamAM prAkRta bhAganA be sAmanI jema ja sAma gAvAno ke pachI bemAMthI eka sAmanI jema. A pranane utara ApavAmAM zabara ane kumArila vacce matabheda che. zabara anusAra te sAma baMne rIte gAvAne, vikalpa kevaLa e vigatanI bAbatamAM ja che jyAM bahata e rathantarane sIdhe vidhI hoya, udAharaNartha jyAre bahata ucauH gAvAne heya tyAre rathantarane urarIH nahi gAvAne, kumArila anusAra gAvAnI sadhaLI vigatene lakSI vikalpa che arthAta jayAre vaizyastImamAM kavarathantara gAvAmAM Ave tyAre tene kAM te saMpUrNa paNe bRhatanI jema gAvo joIe kAM to saMpUrNapaNe rathantaranI jema gAvo joIe. (3) saMskAraviSayaka UMhanuM udAharaNa-vAjapeya yAga mATe nIvArane upayoga karavAne Adeza che. jayAre enA prAkata bhAgamAM trIhi dravyane upayoga thAya che. A vrIhinA saMbaMdhamAM prakSaNa. avahanana vagere saMskAro karavAno Adeza che. jo ke nIvAranI bAbatamAM AvA saMskAra karavAne spaSTa Adeza nathI chatAM nIvAranI bAbatamAM paNa A saMskAro karavA joIe kAraNa ke AvA saMskAra na pAmeluM dravya yAgamAM upayoga karavAne yogya nathI.] A traga prakAranA UhamAMthI sAmaviSayaka phoha yaukitazAstrathI ane yA nikonA prayogonI paraMparAthI jJAta thAya che. mannaviSayaka Uha paNa e ja rIte jJAta thAya che ane pela prakSaNa Adi saMskAraviSayaka UhamAM te vyAkaraNa paNa zuM kare ? = Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 Agama, laghu, asadeha vyAkaraNanAM prajane nathI 209. Agamastvanantarameva parIkSitaH / AgamagamyaM ca prayojanaM bhavati, na cAgamaH prayojanam / lAghavaM tu. kimucyate ? bAlyAt prabhRti bahuSu vahatsvapi vatsareSu yannAdhigantuM zakyate vyAkaraNaM, sa cellaghurupAyaH ko'nyastato gurubhaviSyati ? saMdehA'pi na kazcidvedArthe vyAkaraNena parANudyate / prativAkyamupaplavamAnanAnAvidhasaMdehasahasraviSesanaphalA mImAMsA dRzyate, na vyAkaraNam / 'tena rakSohAgamalaghvasaMdehAH prayojanam' iti yaducyate, tanna suvyAhRtam / _209. AgamanI parIkSA hamaNuM ja [cothA AhnikamAM] karavAmAM AvI che. projana AgamamAMthI jJAta thAya che, Agama khuda prayojana nathI. lAdhava kone kahevAmAM Ave che ? bALapaNathI mAMDI ghaNuM vahetAM varSomAM paNa je vyAkaraNane jANavuM zakya nathI te je laghu upAya hoya te bIje kayo upAya guru banaze ? vadArtha bAbata thatA keI saMdehane vyAkaraNa dUra karatuM nathI. prati vedavAkaye UThatA vividha hajAro saMdehono ukela mImAMsAnuM phaLa che e dekhAya che, vyAkaraNanuM e phaLa nathI. tethI, "rakSA, Uha, Agama, laghu, asaMha A badhAM vyAkaraNanuM prayojana che' ema je kahevAmAM Ave che te yogya nathI. 20. yApi prayoganA taLi mUryAya "teDavuT TesTathI heya: rUkSyAhrnndishaa darzitAni, tAnyapi tucchatvAdAnuSaGgikatvAccopekSaNIyAni, taduktam - arthavattvaM na cejjAtaM mukhyairyasya prayojanaiH / tasthAnuSavArA zAvarcasvanI 5 rRti [tatrava0 2.rU.28] 210. bIjAM paNa je ghaNAM badhAM prajane "teDakurA de heH " e udAharaNanI dizA dvArA darzAvyAM che te tucha hoI, AnuSagika heI upekSAne pAtra che. vyAkaraNa na jANanArA asuroe khoTI rIte "yo heDa' vagere ucAryuM ane pariNAme teo kacaDAyA, sAce uccAra che atha: araH' vagere che. sAce uccAra karyo che ane kema kare e darzAvavuM te vyAkaraNanuM prayojana che ema mAnavuM paNa yogya nathI.] tethI kahevAmAM AvyuM che ke jenuM prayojanavatva mukhya prajane dvArA prApta thatuM na hoya tenI bAbatamAM AnuSaMgika prayajane dvArA prayojanavatva prApta karavAnI AzA DUbatA taNakhalAne pakaDI bacavAnI AzA rAkhe tenA jevI che." 211. atha kathyate kiM prayojanAntaraparyeSaNayA ? zabdasaMskAra eva vyAkaraNasya prayoganamiti | tapa cAlyayam | : zastha saMra: ? tenA vA northa ? iti / na hi trIhINAmiva prokSaNam , AjyasyevAvekSaNam , agnInAmivAdhAnaM zabdasya kazcana vyAkaraNakAritaH saMskAraH saMbhavati / naiyAyikAdipakSe ca kSaNikA varNAH, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zabdasaMskAra paNa vyAkaraNanuM prayojana nathI teSAmuccAritanaSTAnAM kaH saMskAraH ? zarAderiva na vegaH, nAtmana iva bhAvanA, na zAkhAderiva sthitisthApaka iti / varNAnAM nityatvapakSe'pi kSaNikAbhivyaktitvamaparihAryam / atasteSvapi kaH saMskAraH / 21. je tame kahe ke bIjA prayajanone zodhavAnI zI jarUra che ?, zabdasaMskAra ja vyAkaraNanuM prajana che, to tamAre e paNa samajAvavuM joIe ke zabdane saMskAra e zuM che ? athavA tenAthI zuM artha samaja ? jema prakSaNa vrIhine saMskAra che, jema avekSaNa ajayane saMskAra che, jema AdhAna agnione saMskAra che tema vyAkaraNa zabdane karela kaI saMskAra saMbhavato nathI. naiyAyika AdinA pakSamAM varSo kSaNika che. je uccAratAM ja nAza pAme che te vane vaLI saMskAra karyo hoya ? jema zara vagerene saMskAra vega che tema temane saMskAra vega nathI, jema AtmAne saMskAra bhAvanA che tema temane saMskAra bhAvanA ane jema zAkhA vagerene saMskAra sthitisthApakatva che tema temane sa skAra sthitisthApakatva nathI. varSo nitya che e pakSamAM temanI kSaNika abhivyaktie aparihAya che kSaNika abhivyaktiomAM paNuM kaye saMskAra che ? 212. saMskArazca varNasya vA padasya vA vAkyasya veti vikalpyamAno na kasyacid vyavasthApayitu zakyaH / vaiyAkaraNAnAM tu niravayavavAkyavidAM padavarNayoH saMskAraH sutarAmanAlambana: / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdikamanyAnyeva padAni saMskariSyante iti cenna, asatAM saMskAryatvAnupapatteH / Aha ca- ... vAkyebhya eva parikalpanayA vibhajya __ saMskartumicchati padAni mahAmatiyaH / uddhRtya saurabhavibhUSitadizi kasmAt AkAzazAkhikusumAni na saMskaroti // iti 22 saMskAra varNa, padane ke vAkyane ?-ema traNa vikalpa karI vicAratAM koIne paNa te hoya ema rAbara sthApita karavuM zakya nathI. vAstha niravayava che ema mAnanAra vaiyAkaraNane te pada ane varNanA saMskArane mATe koI AdhAra nathI. vApomAMthI prakRti, pratyaya vagere bahAra kADhI, anya padene ja saMskAra vyAkaraNa kare che ema je vevAkaraze kahevuM joie ke asata pade saMkAya che ema mAnavuM ghaTe nahi. ane kahyuM paNa che ke "vAkAmAMthI ja kalpanAthI judA pADIne je mahAmati padenA saMskAra karavA Icche che te zA mATe saurabhathI vibhUSita dizAomAMthI AkAzavRkSanAM kusumane bahAra kADhI upADI temane saMskAra karatA nathI ?' Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdane saMskAra karavuM joIe evuM vidhivA upalabdha nathI 18 213. na ca zabdasaMskArakartavyatopadezI kazcidanArabhyAdhIto vA prakaraNapaThito vA vidhirupalabhyate, yamanurudhyamAnAH zabdasyopayuktasya 'cAtvAle kRSNaviSANAM prAsyati' itivadupayokSyamANasya vA 'vrIhin prokSati' itivat kaJcana saMskAramanutiSThema / 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' iti vidhirAmukhIkaraNena mANavakasya vA granthasya vA saMskAramupadizatIti mahatI carceSA tiSThatu / sarvathA nAyaM vyAkaraNanivartyapratyayAgamavarNalopAdezAdidvArakazabdasaMskAropadezazaGkAmapi janayatItyAstAmetat / 2a3. koI paNa prakaraNa sAthe saMbaMdha na dharAvatuM' vaidika vidhivALyuM ke prakaraNapati vaidika vidhivAkya "zabane saMsAra kartavya che' evo upadeza Apatu upalabdha thatuM nathI, jene anurodha pAmI ame upayoga karAyelA ( =upayukata ke upayoga karAtA ( = upayosthamANa) zabane kaMIka saMskAra karIe. jema "kALuM zIMgaDuM khADAmAM pheMkI de e vidhi upayukta dravyane saMskAra karavAne Adeza Ape che tema upayukata zabdane saMskAra karavA mATe koI vidhi Adeza ApatI nathI. [ jyotiSTama yAga prakacchamAM pATha che ke "vattAyu rakSiA, nAhya vijJAna prAti' badhA Rtvijene dakSiNa ApI dIdhA pachI yajamAne kaMDUtine mATe je kaNaviSANu rAkhyuM hoya che tene te cAtAla nAmanA gartAmA phekI de. A kRSNaviSANuprAsana pratipattirUpa ( =vastune ThekANe pADavA rU5) kama che. vijJAnamA vahUtte' ='kALA. viSANuthI kaMDayana kare'. ahI trIjI vibhakitanuM spaSTa zravaNa che. mATe te viSANu kaMcanakarmanuM aMga che ema kahI zakAya, ane te yajJanI parisamApti thAya tyAM sudhI ape. kSita che. bIjA vAkayamAM vijJAna dvitIyA vibhakitamAM che, mATe te prAsanakriyAnuM karma che, tethI yajJaparisamApti pachI kRSNaviSANane pheMkI devuM e pratipattirUpa kama che. e prAsana koI yajJa mATe nathI, mATe te yajJakama nathI. Ama ahI kRviSANune upayoga thaI gayA pachI tenA upara prasanakarmathI saMskAra karavAmAM Ave che. jema "vrIhine pANI chAMTe che' e vidhi upayophyumANa dravyane saMskAra karavAne Adeza Ape che tema upAdhamANa zabdane saMskAra karavA mATe kaI vidhi a deza ApatA nathI. "svAdhyAAvetaH' vedanuM adhyayana karavuM joIe' e vidhi abhimukhIkaraNa dvArA baTukane ke graMthane saMskAra upadeze che A merI carcA che. tene rahevA daIe. vyAkaraNa vaDe karAtA pratyaya. Agama. vaNalepa. Adeza Adi dvArA zabdasaMskAranA upadezanI zaMkA paNa A vidhi koi paNa rIte utpanna karato nathI. [ arthAta vyAkaraNanitya zakhasaMskArano upadeza A vidhi Ape che ke nahi evI zuM mane paNa sthAna nathI, ene artha e ke evo upadeza A vidhi nathI ja a.pate e spaSTa che.] eTale A vAtanI carcA paNa rahevA daIe. 24. na ja zabdaprayogopAyAnA koipazya mAtazvino vA zrotrendriysy vA tadupalabdhikaraNasya prayokturAtmano vA buddhervA kazcid vyAkaraNena saMskAralezaH zakyakriya iti tadvArake'pi saMskAre'nupAya eva vyAkaraNam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zAka dvArA paNa vyAkaraNa zakhasaMskAra karavA samartha nathI na ca sthUlapRSatItyAdikatipayazabdavyutpAdanameva vyAkaraNaprayojanatayA vaktavyaM, tasyApi kalpasUtrAdyupAyAntaralabhyatvAt / yazcAha "tatvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate"iti [tantravA. 1.3.18], tasya sopahAsamuttaraM vArtikAra eva darzitavAn "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti zrotrendriyAhate" iti / [tantravA0 1.3.18] 214. samyoganA pAyabhUta sthAna, 4291, vagairenI, mA 225 vAyuno, zahanA upalabdhinA karaNabhUta zrendriyana, zabdaprayoga karanAra AtmAne ke buddhine koIne paNa koI paNa jAtane jarA paNa saMskAra karavo vyAkaraNane mATe zakya nathI, eTale te dvArA paNa vyAkaraNa zabdanA saMskArane upAya nathI ja. - "sthUlakRSatI' vagere keTalAka zabdanI samajUtI ApavI e ja vyAkaraNanuM prayojana che ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke te zabdonI samajUtI kapasUtra vagere anya upAyathI sabhya che. zabdanA tattvanuM gAna vyAkaraNa vinA thatuM nathI ema je kahevAyuM che tene uttara taMtravArtikakAre pite ja upahAsasahita Ape che, te uttara che-"zabdanA tavanuM jJAna zrondriya vinA yatu nathA.' 215. api ca vyAkaraNena kRte'pi zabdasaMskAre tadupadiSTasaMskArabahiSkRtazabdaprayogAn vidadhatastatra tatra ziSTAH pUrve'pi dRzyante / sUtrakArastAvat 'janikatu': prakRtiH' [1.4.30.] 'tatprayojako hetuzca' [1.7.55] 'tRjakAbhyAM kartari' iti [2.2.15] pratiSiddha SaSThIsamAsaM, tathA janakarturiti dhAtunirdezaikaviSayaM janizabdamarthanirdeze'pi prayuktavAn / vArttikakAro'pi 'dambhehalgrahaNasya jAtivAcakatvAt siddham' iti [1.2.10] tathaiva prayuktavAn , 'AnyabhAvyaM tu kAlazabdavyavAyAt' iti [1.1.2.1] ca klezena samAsasaMjJayA guNavacanasaMjJAbAdhitatvAdaguNavacanatvAd brAhmaNAdiMgaNApaThitatvAt 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH' ityaprAptameva dhyanaM kRtavAn / bhASyakAro'pi 'aviravikanyAyena' iti dvandvagarbha tatpuruSe prayuyukSite 'supo dhAtuprAdipAdakayAH' iti [2.4.71] prAptamapi lopaM na kRtavAn , 'anyathA kRtvA codyamanyathA kRtvA parihAraH' iti [1.1.2.2] atra 'anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazcet' [pA. 3.4.27] iti prAptamapi NamulamupekSya ktvApratyayaM prAyukta / tadidaM trimunivyAkaraNasya trayo'pi ca munayaH skhalantIti kamupAlamemahi ? 215. vaLI vyAkaraNe zabdane saMskAra karyo hovA chatAM vyAkaraNe upadezelA saMskArathI pati yayesA zahAnI pryog| 2tA pitAnA yA tyAM par3anAM 55 hemAya che. 'janibhartuH Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muniyatre apazabdono prayoga karelA che 111 prakRti." "tatrayonA hetuccha' e sUtromAM sUtrakAre tRSAgyAM kartari' e sUtrathI pratiSiddha SaSThItapuruSa samAsane prayoga karyo che ane "ni :" mAM jene viSaya dhAtune nirdeza karavAnuM ja che evA "janizabdane arthane nirdeza karavAmAM projela che. e ja rIte vAtikakAra kAtyAyane paNa 'meITUsja nAtivAdaravAr siddha' e vAtikamAM pratiSiddha SaSThItapuruSa samAsa (jAtivAcaka)ne prayoga karyo che. 'mAjamADyuM tuM yAtrA dvArAt' emAM 'AnyabhAvyane samAsa tarIke kalezapUrvaka kalpavAmAM AvyuM che, pariNAme samasasaMjJA vaDe guNavacana saMjJAne bAdha thaye, Ama amuvacana hovAthI ane brAhmaNa digaNamAM apaThita hovAthI bALavacanagrAhmaLAhigyaH' e sUtrathI bU- pratyaya "AnyabhAgyane prApta thatuM nathI chatAM vAtikakAre lagAvyo che. kandagabha tapuruSa samAsane prayoga karavA IcchatA bhASyakAre "mavivikhyAna' mAM "dhAtupratikiyo' e sUtrathI prApta vibhakitapa karyo nathI. vaLI bhASyakAre [ "atrathAWAra hitamanyathAkkAra variharaH ema kahevAne badale 'anyathA rojitamajUSA lA parihAra:' ema kahyuM che. ahIM " avavidhaMtu siddhAtrayonas' e sUtramAM ApavAmAM Avela niyama anusAra prApta namus nI upekSA karI javA pratyAyano temaNe prayoga karyo che. A pramANe munitraya arthAt vyAkaraNazAstranA praNetA pANini, pataMjali ane kAtyAyane khalana kare che, te pachI kone upAlaMbha ApIe ? 26. mannAdraprastha vRtti vidattoDavzabdAH 109tte ? "jJAtAra: satti me rUti manunA, 'akSiNI Ajya' ityAzvalAyanena, 'mUrdhanyabhijighrANam' iti gRhyakAraNa, 'tadantaraM tubhyaM ca rAdhavasya' iti vAlmIkinA, 'janme janme yadabhyastam' iti dvaipAyanena prayuktam / Aha ca 'anto nAstyapazabdAnAmitihAsapurANayoH' iti [tatratrA .rU.28] | 216. manu vagerenA granthomAM paNa keTalA apazabda ame gaNAvIe ? [ "jJAtAraH nita ma' ema kahevAne badale ] manu "jJatAH nata ' kahe che. ['akSiI maravA' ema kahevAne badale ] AzvalAyana "bALI mAthuM' ema kahe che. [ "mUrdhanyumitrAmu ema kahevAne badale] gRhyasUtrakAra pUrdhanyamanaprAim' ema kahe che. vitta hiMda jAvene tattara nA 4 ghara ' ema kahevAne badale ] vAlmIki 'taddatara tuSaM 2 rAghava" ema kahe che. ['mini zani Dhaccatam' ema kahevAne badale ] vyAsa "name game vaccatam" ema kahe che. ane kahyuM paNa che ke "itihAsa ane purANamAM to apazabdano koI pAra nathI." 217. katha vA minena purANapuruSaparivADhera | sarvathArtha vastusaMko:kssaamo'pi kazcidupayogo na loke vede vA vyAkaraNasya vidyate iti / kiJcAnyad 'atha zabdAnuzAsanam' ityupakramya 'keSAM zabdAnAm'iti pRSTvA 'laukikAnAM vaidikAnAM rUti pratijJAya na TaukikSA: sarve vyAvatuM pAritA: zabdA:, nAva vaiDhivAda ! tathA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sAdhu zabdomAM ja prApta ane asAdhu zabdamAM avazyapaNe aprApta evuDa lakSaNa che ja nahi hi-- teSAM vyAkriyA pratipadaM vA vidhIyate lakSaNato vA ? pratipadaM tAvadanuzAsanamaghaTamAnaM, AnantyAt zabdAnAm / tathA cAhu: "bRhaspatirindrAya divyavarSasahasraM pratipadaM vihitAn zabdAn provAca na cAntaM jagAma " iti / nApi lakSaNataH, talasNbhvaat / na hi sakalasAdhuzabdavargAnugatamapazabdebhyazca vyAvRttaM gotvAdivadiha kiJcillakSaNamastItyuktam / 217. athavA prAcIna puruSonI A TIkA karavAthI zuM ? amAre kahevAnI vastuno sarvathA sa MkSepa A J- lekamAM ke vedamAM jyAraNano jarA paNa kAI upayoga nathI. vaLI bIju e ke, 'atha candrAnurAsanam' ('have zabdonu' anuzAsana-zAstra-upadeza zarU karIe chIe', ema upakrama karIte, mAM cadrAnAm' (='kayA zabdanuM !') ema pUchIne, ToginAM vaiAinAM 2' (='laukika ane vaizvika zabdAnuM') e pratijJA karI paNa sava" laukika zabdane samajAvavA te zaktimAna thayA nahi, sava vaidika zabdone paNu samajAvavA zaktimAna thayA nahi. te A pramANe --zabdenI samajUtI eka eka zabdane laI karavAmAM Ave che ke samAna rakSaNune (=dhama ne) laI karavAmAM Ave che ? pratyeka zabdane laI samajUtI karavAmAM Ave che e pakSamAM badhA zabdonI samajUtI dhaTatI nathI kAraNa ke za ananta che, ane eTale ja kahyuM che ke bRhaspatie indrane divya hajAra varSA vihita zabdone eka pachI eka laI kahyA paNa te badhAne kahI zakyA nahi.' samAna lakSNune AdhAre pazu badhA zabdono samajUtI ghaTatI nathI kAraNa ke samAna lakSaNlR ja saMbhavatuM nathI. badhA sAdhu zabdanA vargamAM anugata ane badhA apazabdothI vyavRtta evu...geva Adi jevu koI lakSaNa che ja nahi e ame kahyu che. 218. tautat yAt--na jJAtimid rukSaLAMmattitamava tu 'thamanurAAsanmuu' iti praznapUrvakamuktaM 'prakRtyAdivibhAgakalpanayA' 'sAmAnyavizeSavatA lakSaNena' kRti[AzinA rR. 2] 2 | tathA hi 'karmaNyaN' iti sAmAnyavizeSalakSaNa karmaNyupapade dhAtumAtrAdaNapratyayo bhavatIti / tenAnena sAmAnyavizeSavatA lakSaNena kumbhakAro nagarakAra ityAdayo, neTa: kambalada ityAdayazca bhUyAMsaH zabdA aklezenaiva vyAkariSyante ityucyate / prakRtyAdivibhAgakalpanayetyatra yadvaktavyaM tatprAgeva savistaramabhihitam / sAmAnyavizeSavatA lakSaNeneti tu saMprati nirUpyate / 218, tame vaiyAkaraNA kaheze ke, ame jAti AdirUpa lakSaNa kahevAnI icchA dharAvatA na hatA. paraMtu kevI rIte zabdanu' anuzAsana karavAmAM Avaze ?' e prazna ka. ame kahyuM che ke 'prakRti Adi vibhAganI kalpanA dvArA ane sAmAnya vizeSa bannethI yukata lakSad Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtunuM svarUpa aniNata che dvArA." jemake, bram e sAmAnya-vizeSayukata lakSaNa che [paraMtu dhAtunI pachI pratyaya Ave che e sAmAnya lakSaNa che. ] Ama je dhAtunI pUrvanuM pada karmavibhakitamAM hoya te dhAtune a_pratyaya lAge che'--A sAmAnya-vizenayukata lakSaNa che. A sAmAnya-vizeSayukata lakSaNa dvArA kuMbhakAra, nagarakAra, vagere goda kAMbalada vagere ghaNu zabdo kaleza vinA ja samajAvAze ema ame kahyuM che "prakRti vagere vibhAganI kalpanA dvArA" ema ame je kahyuM che tenI bAbatamAM je kahevuM joIe te pahelAM ja ame savistara kahI dIdhuM che. sAmAnya vizeSayukata lakSaNa dvArA" ema ame je kahyuM che tenI bAbatamAM ame atyAre nirUpaNa karIe chIe. _219. tafpa vyavasthita kSa = dazyate | tathA di-dhato ghare pratyayA bhavantIti lakSaNaM kurvatA vaktavyaM kaH punaraya dhAturnAmeti / nanu 'bhUvAdayo vAtava:' rUkyumeva tasvarUpam | vana rAThThA: yAvita paripATA utArUM dhAtusaMjJayA lakSyante / tebhyaH pare tiGaH kRtazca pratyayA bhavantIti / 219. ame vaiyAkaraNane kahIe chIe ke te lakSaNa paNa vyavasthita dekhAtuM nathI, jemake dhAtunI pachI pratyaye Ave che ema sAmAnya lakSaNa karatI vakhate tamAre jaNAvavuM joIe ke A dhAtu vaLI zuM che ? tame kaheze ke "muvAkayo vAtavaH' (bhU vagere dhAtuo che) e satramAM dhAtunuM svarUpa ame jaNAvyuM che ja. keTalAka amuka zabda keka amuka paripATIthI 5Thita che. te zabdo dhAtu saMjJA vaDe vyAkhyAta che-lakSita che. temanI pachI sira ane phran pratyo Ave che, ema ame kahyuM che. 220. satyamuktametat / kintvevaM pAThe kRte'pi na dhAtusvarUpanirNaya upavarNito bhavati / tathA ca gaNDatItyapi prApnoti, dhAtostipratyayavidhAnAt / 'ghaTa ceSTAyAm' iti dhAturasti ca ghaTa iti prAtipadikam / 'amo roge' iti dhAturanubandhatyAgAt 'am' iti bhavati / asti ca dvitIyAyA vibhakterekavacanamiti / bhUzabdo dhAtuH, asti ca bhUprAtipadikam / 'yatI prayatne' iti luptAnubandho 'yat' iti dhAtuH, asti ca 'yat' iti sarvanAma | tatra pAThaprasiddhirUpamAtrAvizeSAdadhAtorapi ghaTa-bhU-yacchabdarUpAt pare tipratyayA bhaveyuH / 220. ame tamane vaiyAkaraNane kIe chIe, ke tame sAce ja tema kahyuM che, paraMtu paTha (parigaNuna) karyo hovA chatAM dhAtunA svarUpane nirNaya kevI rIte thAya che e vigate varNavyuM nathI. vaLI "ti' paNa prApta thAya, arthAta "Toztigata "r" nAma paNa dhAtu prApta thAya kAraNa ke jemanI pachI tiru pratya Ave te dhAtuo che evuM tamAruM vidhAna che. "ghaTa ceSTAyAm' ( = ceSTA karavAnA arthamAM "dhara' dhAtu che, emAM "dhaTa' dhAtu Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kriyAvAcakatva paNa dhAtunuM lakSaNa nathI che, ane "dharTa' zabda pratipadi ( = nAma ) 5Na che. "mano ro' (= "mana' zabda racanA arthamAM che). "mana" mAMthI anubadhu "" choDI detAM "mam' bane che, je dhAtu che; ane " e dvitIyA vibhaktinuM ekavacana paNa che. mU' zabda dhAtu che ane "' zabda prAtipAdika (= nAma ) paNa che. "yata prayatne ( = "jatI' prayatna karavAnA arthamAM che), "vatI' mAMthI anubandha ne lopa karavAthI prApta " ' dhAtu che. ane "vata' e sarvanAma paNa che. Ama ahI pariMgaNana, prasiddhi, rUpa ane mAtrA samAna hovAthI dhaTa, bhU, yata zabdarUpa avAtu pachI paNa tirapha pratyaya lAgavAnI Apatti Ave che. 221. ziyAvarano dhAtuti ceta , "mavati "tiSThati' rUlyAvInAmadhAturva jJAti, atazcAnarthakaH pAThaH / ubhayaM tarhi dhAtulakSaNaM-pAThaH kriyAvacanatA cetina bhavitumarhati / tadapi hi vyastaM vA lakSaNaM samastaM vA ? vyastapakSe pratyekamabhihite doSastadavastha eva / samastapakSe'pi bhavatyAdau kriyAvacanatvasya dvitIyasya lakSaNasya cAbhAvAdadhAtutvameva syAditi / evaM dhAtoH prakRteranirNItatvAt kutaH pare tiGazca kRtazca pratyayA utpadyeran / 221je tame vaiyAkaraNe dhAtu kriyAvAcaka che' evuM dhAtunuM lakSANu karaze te je kriyAvAcaka nathI te "mati" "tizti' vagere zabdo dhAtupaNuM prApta nahi kare, ane pariNAme pATha ( = parigaNana) anarthaka banaze. parigaNuna ane kriyAvacanatA bane dhAtulakSaNa che ema je tame vayAkaraNe kahe to ame kahIe chIe ke tema hovuM ghaTatuM nathI, tema mAnIe to paNa prazna UThe che ke te banne judAM judAM dhAtulakSaNo che ke banne sAthe maLI eka dhAtulakSaNa che ? te banne alaga alaga dhAtulakSaNa che ema mAnatAM pratyekane dhAtulakSaNa gaNatAM je doSa AvatA ame darzAvyA che te temanA tema rahe che. bane sAthe maLI dhAtulakSaNa che e pakSa svIkAratAM paNa "mavAra' vageremAM diyAvAcakatA rU5 bIjA lakSaNane abhAva hoI teomAM dhAtapaNa prApta nahi thAya. Ama dhAtunI prakRti aniSNuta hovAthI zenI pachI tirU ane ja pratyaya lAge ? 222. vizva vana tihukAyA: vATAghaTTdhayo, na tavanAH | anukteSu ca kAlAdiSu tatpUrvakaM 'vartamAne laTa', 'bhaviSyati laT,' 'bhUte luG' iti niyamanirUpaNamazakyam / ucyatAM tarhi tibhiH kAlAdaya iti cenna, bhASyavirodhAt / uktaM hi bhagavatA bhASyakAreNa 'bhUte dhAtvarthaH' iti / na ca dhAtvarthenaiva ghAtvayoM vyavasthApayituM zakyate / liGAdayazca sutarAmanadhigamyamAnaviSayAH / te hi vidhyAdAvathai vidhiiynte| sa ca vidhirUpo'rthaH svarUpatazcIpAghitazca na zakyo niNetumiti / 222. vaLI, keTalAka viru pratyaya kAla vagerenI upAdhio che, kAla vagerenA vAcaka nathI. tika pratyayathI kAla Adi avAcya hovAthI, ti, pratyayone kAla Adi pUrvaka jaNAvI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka bAbatanuM anuzAsana paN Take evu' nathI 115 'vata'mAnamAM laT' 'bhaviSyamAM ladna' ane 'bhUtamAM lu' e pramANe niyamanuM nirUpaNu karavuM zakaya nathI. [ tiv* pratyayane DhALavAcaka svIkAravAmAM AvyA nathI ane dhAtumAMthI te kriyAmAtranuM ja jJAna thAya che. Ama bhUta AdikALanuM jJAna thatuM ja na hAi, 'vartamAnamAM ja la' ityAdirUpa niyamanI vyavasthA karavI zakaya nathI. ] tame kahezo ke te pachI titu. pratyayAne kALanA vAcaka tarIke svIkAre. paraMtu e paNu zakaya nathI, kAraNa ke emAM bhASyane virAdha Ave che. bhagavAna bhASyakAre kahyuM che ke 'mUrta svayaM:' ( = bhUta e dhAvatha' che arthAt dhAtuvAcya che. ) [A te dhAtu kriyAne paNa vAcaka che ane kALaneA paNa vAcaka che ema thayuM. Ane atha e thayo ke kriyA RNu dhAtva' che ane kALa paNa pAtha' che. ] kriyArUpa dhAtatha" vizeSya ( = vyavasthApya) ane kALarUpa dhAtvatha' vizeSaNa ( = upAdhi = vyavasthApaka) ema ghaTatu nathI, ekazavAcyanAM be rUpo dekhyAM nathI. dhAtvatha vaDe ja dhAva'nI vyavasthA karavI zakaya nathI. (arthAt dhAtva ne dhAvatha' vaDe vizeSita karavA zakaya nathI.) lihU smAdinA viSayA te ghaNA vadhAre ajJeya che. liD vagerene vidhi vagere atha mAM prajavAne Adeza che; ane te vidhirUpa arthanA tenA svarUpathI ke tenI upAdhithI nizcaya karavA zakaya nathI (arthAt vidhirUpa atha kaiSaNA che, ajyeSaNuA che ke anujJA che, tenA nizcaya svarUpataH kaya nathI, tema ja nikRSTa, utkRSTa ke kharAkharInA ema traNa prakAranA manuSyeA rUpa upAdhi dvArA paNu zakaya nathI ) 223. tathA ArAnurAAsanAnA du:zyam| 'dhruvamapAyeDavAvAnam'hyuyate / tatra dhavasya vRkSAde: 'vRkSAt patitA devadattaH' iti patanakriyAyAmacalataH kRzamapi na kArakatvamutpazyAmaH / kriyAyogitA hi kArakam / sA ca vRkSe nopalabhyate iti / 223. vaLI,kAraka bAbatanuM anuzAsana paNa Take evuM nathI. 'dhruvamavaye avAoNnamU (= jyAre judA paDavAnI kriyA thAya che tyAre apAdAnavibhakti dhruvane ( = niSkriyane ) abhivyakta kare che) evA niyama kahevAya che tyAM 'vRkSAt patitaH phevarDsa:'(= vRkSa uparathI deva:tta paDayo ) e vAkayamAM patanakriyAmAM acala vRkSanuM jarA paNa kArakatva ame dekhatA nathI, kAraNuM ke kriya sAthe sabaMdha dharAve te kAraka che ane tevu kriyAyeAgiva vRkSamAM upalabdha thatu nathI. 224. 'sAryAdrIna:' 'thAt patita:' kRti sAthe thayo: tricopamyate, na vRkSavnnishcltvmiti cet, satyaM svarasapravRttA tayorasti kriyA / hAne yAne ca pAdapanirvizeSAveva sArtharathau / na ca yadekasyAM kriyAyAM kArakaM tatsarvAsu kriyAsu kArakaM mati, atiprasannAt | 224. sArthAt hInaH ( = 'sAtha vAhathI chUTA paDI gayele che...), rathAt titaH (=rathamAMthI paDI gayA' )A banne udAharaNAmAM sAtha vAha ane ratha e bemAM kriyA upalabdha thAya che, te vRkSanI jema nizcala nathI, ema jo tame kahe te ame kahIzuM ke tamArI e vAta sAcI, temane temanI potAnI kriyA tA che paraMtu hAna ane patanane anulakSIne te sAthe vAha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 saMpradAnakArakanuM svarUpa nizcita karavuM kaThina ane rathane vRkSathI bheda (vizeSa) che ja nahi. [sArthavAhane pitAnI gamanakriyA che, rathane pitAnI gamanakriyA che ane pitAnI gamanakriyAnA te kAraka che, paraMtu hAnakriyA ane patanakriyA e temane kriyAo nathI, temanI sAthe temano kArakatvane saMbaMdha nathI. jema vRkSane patanakriyA sAthe saMbaMdha nathI tema sArthavAha ane rathane hAnakriyA ane patanakriyA sAthe saMbaMdha nathI. A dRSTie sArthavAha ane rathanI vRkSathI kaI vizeSatA nathI. ] - 225. "rmaLA yamamaati tatta saMpAnam' rUkSyatra zabdaH zivano vA syAdIpsitatamakArakavAcI vA / Adye pakSe kriyayA sarvakArakANyabhiprayante iti saMpradAnatAM pratipadyaren / na copAdhyAyasya kaJcidabhipreyamANasya vyApAramutpazyAma ityasAvakArakameva tatra syAt / pratigrahastu kriyAntarameva / tatra coktam kriyayA cAbhipreyamANaM phalaM bhavati, na kArakam / dvitIyastu pakSaH karmaNA kArakeNa gavAdinA yamabhipretIti sutarAM saGkaTaH / kriyAsambandhitayA hi kArakaM kArakaM bhavati, na kArakasambandhitayA, karotIti vyutpatteH / 225. narmadA vamiti sa rigvAnam ( = "saMpradAna te che jene kama dvArA icachavAmAM Ave che) e sUtra che, temAM "kama zabda kriyAvAcaka hoya ke IsitatamakArakavAcaka hoya. prathama pakSamAM kriyA vaDe badhA kArako ichita thAya che eTale badhA kArake saMpradAnatA pAme. [SyiH yuvAdhyAya rakSaNa, chati 'ziSya upAdhyAyane dakSiNa Ape che?-- ] ahI kriyA vaDe icchAtA upAdhyAyano jarA paNa vyApAra ame dekhatA nathI eTale upAdhyAya akAraka ja bane. ane svIkAra ( = pratiprada) te kriyAntara che ! eka kriyAnuM kAraka hoya te anyatra bIjI kriyAmAM kAraka banatuM nathI. vaLI, tyAM ja kahyuM che ke 'kriyA vaDe icchita je che te phaLa che, kAraka nathI. bIjo pakSa svIkAratAM arthAta karmakAraka gAya vagere vaDe je Icchita hoya te saMpradAna ema mAnatAM te saMkaTa UbhuM thAya, kAraNa ke kriyAnI sAthenA saMbaMdhanA kAraNe kAraka kAraka bane che, nahi ke kAraka sAthenA saMbaMdhanA kAraNe, kAraNa ke je kare che te kAraka evI vyutpatti che. 226. "sAdhakatama raNam' ta tamavarSAnavadhAraNAnupanam | gavArasNdrbhsnnidhaane kAryamAtmAnaM labhate / teSAmanyatamavyapagame'pi na labhate iti tataH kimiva kArakamatizayazabalitavapuriti yaM tamabartha' maGgalakalazenAbhiSiJcAmaH ! * prAcuryeNa pradhAnasaMpattiparyantavyApArayogitvamityAdi sarvasAdhAraNa na kASThaikaniSThamiti 'kASThaiH pacati' iti kathaM teSAmeva karaNatvam ? 226. "sArdhazatakaM rA' = ( kAryane utpanna karavAmAM je sAdhakatama kAraka che te karaNa che) e sUtra, taman arthonuM avadhAraNa na hoI, ghaTatuM nathI. aneka kArakenA sannidhAnamAM kArya utpanna thAya che. temAMthI game te koI ekane 15gama thatAM kAryo utpanna thatuM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 adhikaraNakArakanuM svarUpa paNa nakkI karavuM muzkela nathI. te pachI, kayuM kAraka atizayavALuM che ke jene tamabU artha mATe maMgalakalazathI ApaNe abhiSeka karIe ? pradhAnasaMpatti paryanta pracurapaNe vyApArayukta hovuM e to sarva kAromAM samAna5Ne che, ekalA kASThomAM ja te che evuM nathI te pachI "kAThe vaDe rAMdhe che ema kAThenuM ja karaNapaNuM kema ? 227. "vAghAroDadhinarAma ti vatte tatra vaLyuM jayAdhAra rRti ? kriyAyAH kArakasya vA ? yadi kriyAdhAratvamadhikaraNalakSaNam , azeSakArakANAmadhikaraNasaMjJA prasajyeta, kriyAyogAvizeSAt / atha yatra sthAlyAdau karmAzritaM taNDulAdi tadadhikaraNa, 'same deze pacati' iti na syAt, 'apsu pacati' iti syAt ;' 'kaTe sthito bhukte' iti cApabhraMzo bhavet, kartuhiM tadadhikaraNaM, na karmaNaH / katakarmaNoH kriyAzrayayordhAraNamadhikaraNatvena kArakamiti cedubhayAdhAratvaM na kaTasya, na sthAlyA iti dvayorapyadhikaraNatA hIyeta / ekaikAdhAratve tu tallakSaNe parasparApekSayA punastatsvarUpasAMkArya bhavet / yadi tu sakalakArakAdhAratvamadhikaraNalakSaNaM, 'sthAlyAmodanaM pacati' iti na syAt, sakalakArakAnadhikaraNatvAt , sthAlyA adhikaraNasya cAravA , na hyathArImadhirAzrita mata ! "TdhyAne jJAti "rAtrIvshnaati' 'pUrvasyAM dizi virahati' iti kAlAdInAmavyApAratvAdakArakatvameva bhavet / tathA ca satyete prayogA asAdhavaH syuH / 227. "mAghAroDadhijarAkhuM' (=AdhAra e adhikaraNakAraka che,) ema vaiyAkaraNe je kahe che te bAbate vaiyAkaraNoe jaNAvavuM joIe ke kone AdhAra ? kriyAne ke kArakane ? je kriyAne AdhAra hovuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya te badhAM kArakone adhikaraNa nAma ApavAnI Apatti Ave kAraNa ke badhAM kArakane saMbaMdha kriyA sAthe sabhAnapaNe che. jo tame vayAkaraNe kaho ke jyAM tapelI vageremAM taMDula vagere kama raheluM hoya te adhikaraNakAra. te amAre kahevuM joIe ke ema svIkAratAM "sama deze rAMghe che' ema nahi bane, pANImAM rAMdhe che' ema banaze; "kaTa upara rahele te khAya che ema kahevuM apabhraMza banaze, kAraNa ke 'ta' (=kaTa) katonuM adhikaraNakAraka che, kamanuM nathI. je kartA ane kama bane kriyAnA Azrayo che temane dhAraNa karanAra adhikaraNakAraka che ema je tame kaho to kaTa ane tapelIna adhikaraNapaNAne hAni pahoMce kAraNa ke kaTa e ubhayane AdhAra nathI, tapelI paNa ubhayano AdhAra nathI. e bemAMthI 1 = kartA ane kamamAMthI ) eka ekanA AdhAra hovuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya to [jyAre kartAnA AdhAra hovuM e adhikaraNukArakanuM lakSaNa hoya tyAre karmanA AdhAra hovuM e lakSaNa tenAthI apekSita raheze ane jyAre karmanA AdhAra hevuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa hoya tyAre kartAnA AdhAra hovu e lakSaNa tenAthI apekSita raheze. Ama be lakSaNenI ] parasapara apekSAne kAraNe te be lakSaNanA svarUpanuM sAkArya thaze. je badhAM kArakanA AdhAra levuM e adhikaraNakArakanuM lakSaNa heya to "tapelImAM bhAta rAMdhe Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakanuM svarUpa anavasthita che' ema nahi bane kAraNa ke tapelI badhAM kArakenuM adhikaraNa nathI, vaLI je adhikaraNukAraka tapelI che te akAraka banI javAnI Apatti Ave kAraNa ke adhikaraNa pite adhikaraNazrita na hoya. [ kAla Adi te sarvAdhAra hoI teo adhikaracakAraka che ane tethI "madhyAhe snAna kare che' "rAtre khAya chepUrva dizAmAM vihare che. e prayogo sAdhu che ema paNa tame kahI zake tema nathI. ] "madhyAhe snAna kare che' "rAtre khAya che' "pUrva dizAmAM vihare che emAM kAla Adi vyApArarahita heI kAla AdinuM akArakapaNuM ja thaze. 228."turIpusitatamaM karma' rUti vAghahtamavadiApi na vAco matarAyAna, sarvakArakANA kriyArthitayA karturIpsitatamatvAt / atha yadarthA kriyA tadartha karturIpsitatamam , tadartha tvanyaditi tatra tamapapratyaya ityucyate tarhi tasya kArakatvameva na yuktam / kriyAsampAdakaM hi kArakamucyate, na kriyAsaMpAdyam / kriyAsampAdya tu phalaM bhavati, na kArakam / kArakaM ca kriyayA cAptumiSTatamamiti ca vipratiSiddham / ___ athAbhidhIyate kriyopayogayogyatAnibandhano'yaM kArakavyapadezaH / sa ca vicitraH kriyopayogaH-anyathA karaNasyAnyathAdhikaraNasyAnyathA saMpradAnAdeH / iha ca kriyAsAdhyatve'pyodanasya tarikrayopayogitvamanivAryam , tamanuddizya kriyAyAH pravRttyabhAvAditItthamanena rUpeNa tasya kriyAsAdhanatvAt kArakatvamiti / naitadevaM, kArakatvavyapadezo hi na pAribhASikaH, kintu kriyAsambandhanibandhanaH / kriyAsambandhazcedRzo yadupeyA kriyA, upAyaH kArakamiti / viparyaye tu kIdRzaH kArakabhAvaH / astu tarhi 'taNDulAn pacati' iti, mA ca bhUt 'odanaM pacati' iti, odanasya phaladazAnupravezAditi / uktamatra taNDuleSvapi tamabartho na vAcakaH, teSAmapi phalasAdhanopayogAvizeSAditi / 228, "rakSitata carma' (= kartAne je sauthI vadhu ichita hoya te karmakAraka)evI karmArakanI vyAkhyA che. ahIM paNa "sAdhakatama'gata tamabanI jema "sitatagata tamaba atizayane vAcaka nathI. kAraNa ke badhAM kArako kartAne Isitatama che kAraNa ke kartA kriyAne athI che. tame ema kaho ke jene mATe kriyA hoya te artha kartAne Isitatama che ane te artha te bIje che (badhAM kAraka nathI) eTale tyAM tamapapratyaya che, to ame kahIzuM ke ema hoya to te arthanuM kArakatva ja ucita nathI, kriyAne karanAra ( = saMpAdaka) kAraka kahevAya che, kriyAthI thanAra( = saMpAdya )ne kAraka kahetA nathI, kriyA saMpAgha te phaLa hoya che, kAraka nahi, kAraka paNa hoya ane kriyAthI prApta karavuM ISTatama paNa heya e te vipratiSiddha che. [A ApattimAMthI rasto kADhavA ] vaiyAkaraNo kahe che ke kriyAne jarUrI je upaga heya tene karavAnI yogyatAne AdhAre A "kAraka' nAma apAyuM che; kriyAne jarUrI te upayoga vividha prakArane che, [kriyAne] karaNane upayoga judI rItane che, adhikaraNane upayoga judI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koM kArakanuM svarUpa paNa anavasthita 119 rItane che ane saMpradAna Adine upayoga judI rItane che; ane ahIM je ke edana (= bhAta) kriyA sAdhya hovA chatAM edana kriyAne anivAryapaNe upayogI che kAraNa ke tene udezyA vinA kriyAnI pravRttino abhAva thAya--Ama A rIte ekana kriyAnuM sAdhana hAI kAraka che. AnA uttaramAM ame kahIe chIe ke nA, ema nathI, "kAraka' nAma e pAribhAvika nathI. parata diyAsaMbaMdhanimittaka che; kriyAsaMbadha Ave che. upaya kriyA che ane upAya kAya che. AnAthI UlaTA saMbaMdhamAM kArakabhAva kevo ? vaiyAkaraNe kahe che ke, bhale te "naMdulane (=cokhAne) rAMdhe che' ema he, "danane (= bhAtane) rAMdhe che ema na ho kAraNa ke edana te phaladazAmAM pravezI gayela che. A bAbatamAM ame kahyuM che ke saMkulamAM paNa tamabU atha vAcaka nathI kAraNa ke temane paNa phaLane siddha karavAmAM samAnapaNe upayoga che. 229. "svataMtra vArtA ta . limiTuM svAtayam ? TUchAtA pravartanamati cet, 'kulaM patati' iti caitanyazUnyatayA kulasyecchAnupalambhAdakartRtvaM bhavet / atha yadvyApArAdhInaH kArakAntaravyApAraH sa kartetyucyate, sarvakArakanirvaya'tvAt kriyAyAH na vidmaH kiMvyApArAdhInaH kasya vyApAra iti, samagrakArakagrAmasya parasparApekSatvAt / __ atha yaH kArakAntarANi prayuGkte, taizca na prayujyate, sa karteti, tarhi punaracetanAnAmakartRtvaprasaGgadoSastadavastha eva / atha dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karteti, tatrApi na vidmaH kasya dhAtunA'bhihito vyApAraH, sakalakArakavAcitvAt pceH| anyathA hi sakalakArakavyApArAnabhidhAyini dhAtau tadarthasAdhane sarveSAM saGgatireva na syAt / tathA ca sati sarvakArakANi kartR tvameva spRzeyuH / / atha matamaguNataH dhAtunA'bhidhIyamAnavyApAraH karjeti, tadapyasat, sakRduccarito dhAturanekasmin kArakacakre kasyacid guNatvena kasyacit prAdhAnyena vyApAraM kathamiva kathayituM zakyata iti / 'tatprayojako hetuzca' iti prayojyenaiva vyAkhyAtam / evaM kArakAnuzAsanasyAvyavasthAnAt tadadhInaprasaktavibhaktividhAnamapi pratyuktam , 'apAdAne paJcamI' 'saptamyadhikaraNe' ityAdiviSayanirUpaNapUryakatvAt tadvidhAnasyeti / _229. "vatatra: vAta' (= je svatantra hoya te kartA che) e kartAkArakanuM lakSaNa che. A vAta che ? IrachAthI pravRtti karavI te svAtaMtrya che ema je tame vaiyAkaraze kaho to kinAre paDe che emAM kinAro akartA banI jAya kAraNa ke kinAre caitanyazUnya hoI tenAmAM IcachA upalabdha nathI. je vaiyAkaraNe kahe ke jenA vyApArane adhIna bIjA kAra kene vyApAra hoya te kartA kahevAya te amAre kahevuM joIe ke kriyA badhAM kArakethI utpanna thatI hoI ame jANatA nathI ke kene vyApArane adhIna kone vyApAra che. kAraNa ke badhAM ja karake parasparanI apekSA rAkhe che. je tame vaiyAkaraNe kahe ke je pote bIjA kArakone Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kRta taddhita-samAsa aMgenuM anuzAsana paNa anavasthita prayoje che ane jene te bIjA kArake prajatA nathI te kartA che, to pharI acetanAmAM akartAvanA prasaMgane doSa ema ne ema ja rahe che. jo tame vaiyAkaraNe kahe ke dhAtu vaDe vAcya vyApAra je karate hoya te kartA che, to amAre kahevuM joIe ke tyAM paNa ame jANatA nathI ke dhAtu kanA vyApAranuM abhidhAna kare che kAraNa ke pat dhAtu sakalakAraka vyApAravAcI che, je dhAtu sakala kArakanA vyApAranuM abhidhAna na karato hoya to pacatyarthanuM saMpAdana karavAmAM badhAM kArakanI saMgati ja na thAya, ane jo dhAtu sakala kArakanA vyApAranu abhidhAna karato hoya to sakala kArake kartA banI jAya. vaLI je tame vaiyAkaraNe kahe ke dhatuM je kArakanA vyApAranuM abhidhAna pradhAnapaNe karate hoya te kAraka kartA che, ne te paNa barAbara nathI, eka ja vAra uccArAyela dhAtu aneka kAramAMthI koIne vyApAra pradhAnapaNe ane koIne vyApAra gauNapaNe jaNAvavAne kevI rIte zaktimAna bane ? bano deta' ( = " tene arthAta kartAno prayajaka arthAta preraka je artha hoya tenI saMjJA hetu che ane kartA' paNa che'') e sUtranI vyAkhyA prajayanI vyAkhyA karatAM thaI ja gaI che. arthAt prayojaya anavasthita heI, prajA paNa anavasthita ja che. Ama kArakAnuzAsana anavasthita heI, tene adhIna ane tenI sAthe sambaddha vibhaktionuM vidhAne paNa khaMDita thaI gayuM, kAraNa ke pradhArAne pazcimI' 'sattasthavira ra" ItyAdi viSayanirUpaNapUrvaka vibhaktionuM vidhAna che. - 230. vikhya yA tadddhataramAsAnuzAsane tat sAmaniyamapUrvajaM, 'samarthAnAM prathamAdvA' 'samarthaH padavidhiH' iti paribhASaNAt / tadatrApi vaktavyam-sAmarthya nAma kimucyate iti ? ekArthAnvayitvamiti cet, tat kuto'vagamyate 1 taddhitasamAsaprayogapratipattibhyAmeveti cet, tahi taddhitasamAsaprayogapratipattyoH sAmarthyAvagamaH, sAmaNeM sati tayoH pravRttiritItaretarAzrayatvam / ga 2 sAmarthanattarekhApi cit prayunnate tamArUM, lazrAddhamonI vighaTo goratha iti / tathA, satyapi sAmarthya taddhitaprayogaM pariharanti, aGagulyA khanati, vRkSamUlAdAgata iti AMguliko vArbhamUla iti na vaktAro bhavantIti etadapyasamajasamanuzAsanam / [230. uparAMta, kRta, taddhita ane samAsanuM je anuzAsana che te sAmarthaniyamapUrvaka che kAraNa ke "manAM prathama va' 'samarthaH vaHi ' evI paribhASA karavAmAM AvI che. ['samarthanAM prathama vA' e sUtrano artha e che ke vAkayagata samartha pademAM prathama pada pachI pratyaya Ave athavA to vAkaya rahe. udAharaNatha, 'tastha (31) apabhrama' e lakSaNavAkyamAM AvelAM samartha ( = sabaddha) padamAM prathama pada pachI pratyaya Ave athavA to '31LorAra evuM vAkya rahe. "vara 35orapakvaM devattakSya' A vAkaya le. A vAkyamAM "upaguzabda "kaMbala" sAthe saMbaMdha che. "apatya sAthe saMbaddha nathI; "apatya' zabda 'devadatta sAthe saMbaddha che, "upagu' " Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa-tadvitane lagatuM anuzAsana anavasthita 121 sAthe saMbaddha nathI. tethI, "apatya' zabdanI sAthe "upaNuM" zabdane saMbaMdha na hovAthI upaNuM pachI pratyaya AvatuM nathI. "samarthaka pariHi e sUtrane artha e che ke padavidhi samartha he joIe. pariniSpanna padanI bAbatamAM samAsa Adi je kAryanuM vidhAna karavAmAM Ave te kAryane padavidhi kahe che te samAsakAryarUpa padavidhi samartha hovo joIe. samartha eTale vigrahavA kayArthAbhidhAnamAM zata, samartha"padAzraya hovAne kAraNe paNa palavidhi samartha gaNAya. vaLI samartha eTale sambAtha-saMsRSTAthe, evAM padene vidhi, ene paNa samartha padavidhi gaNAya. ahIM paNa tamAre kahevuM joIe ke sAmartha kone kahevAya che ? ekAthavayitava e je sAmarthya hoya te te ekAryAnvayitva zemAMthI jJAta thAya che ? [kAryAvayitva eTale ekAthavasthAyitva, ekAthI bhAva, jyAre pado potAnA ane gauNa karIne ke pitAnA arthane cheDIne pradhAna arthanuM grahaNa karIne dviathI* ke arthAntarAbhidhAyI bane tyAre ekAthI bhAva thI kahevAya tevA arthamAM ] taddhita-samAsanA praveza dvArA ane tevA athanI taddhita samasamAMthI pratitti dvArA te ekAthI bhAva (sAmaththa') jJAta thAya che ema je tame vaivAkara kahe to amAre kahevuM joIe ke proga-pratipattithI sAmanuM jJAna ane sAmarthya hotAM prayoga-pratipattinI pravRtti e rItano itaretarAzrayadoSa AmAM Ave. vaLI, keTalIka vAra sAmartha vinA paNa samAsane prayoga karAya che, jemake azrAddhAbhejI, dadhivaTa, goradha. ["azrAddhabhejI' samAsamAM nagane saMbaMdha "bhejI sAthe che, "zrAddha' sAthe nathI, eTale asAmarthya che. 'azrAddhabhAjI' ne badale 'zrAddhAbha samAsa jeIe. "dadhidhaTa' samAsamAM 'pUrNa' zabdano prayoga vinA sAmarthyano abhAva che. "dadhidhaTa' ne badale 'dadhipUNa dhaTa' samAsa hevo joIe. 'goratha' samAsamAM 'yukta' thanA prayoga vinA sAmarthyano abhAva che. "goratha' ne badale goyuktarathe samAsa hovo joIe. ] uparAMta, keTalIkavAra sAmarthya hovA chatAM taddhitata prayoga pariharavAmAM Ave che, jemake 'arthA vanati' 'pRSNamUtrA mAtaH' e arthamAM anukrame "AMgulikA" "vArphamUla:" ema belAtuM nathI. eTale samAsa taddhitane latuM A anuzAsana paNa asamaMjasa che, anavasthita che. 231, tathA "arthavaghAturajhAya: pratidravam' ti saMjJADhakSAmatathApava, vAkyasyApi prAtipadikasaMjJAprasaGgAt / atha 'kRttadvitasamAsAzca' iti sUtrAntare samAsagrahaNaM vidhivizeSatvena varNyamAnaM taditarapratiSedhAya bhavatIti tato vAkyanivRttiH setsyati / yadyevam 'adhAturapratyayaH' iti na vaktavyaM, dhAtupratyayorapi tata eva pratiSedhasiddheH / / athaikArthatayA samAnazIlasya vAkyasyaiva pratiSedhe prabhavati samAsagrahaNaM, na dhAtupratyayayoriti, tadapi durAzAmAtram , vAkyasamAsayorapi 'vA'vacanAnarthakyakathanena pArthagarthyavyavasthApanAditi / tadevaM prAtipadikasaMjJAviSayasyAnizcayAt tatprakRtikAnAM 'DyA prAtipadikAt' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 prAtipadakasaMjJAne viSaya anizcita ityadhikRtya svAdipratyayAnAM vidhAnamanupapannamityalaM prasaGgena / sarvathA durvyavasthita rAdAnuzAsanam | 231. "arthavAturachatya: prativa im' ( = dhAtu ane pratyayane choDIne je zabdarUpa arthavALuM hoya te prAti padika che evuM prAtipadikasaMjJAnuM lakSaNa ati vyApaka che, kAraNa ke vAkyane paNa prAti padikasaMjJA prApta thavAnI Apatti Ave che. [AnI sAme tame vayAkaraNe kaheze ke upara jaNAvelA sUtra pachI tarata ja AvatA] "narahitasamAsAkara' ( = ane kRta arthAta kRdaMta, taddhita arthAta taddhitAna ane samAsa paNa pratipAdika che) e sUtramAM "samAsa' padanuM vidhivizeSa tarIke varNavavAmAM AvatuM grahaNa samAsetarane pratiSedha kare che, eTale te padanuM grahaNa karavAthI vAkyanI vyAvRtti siddha thAya che. AnI sAme amAruM kahevuM che ke je ema heya te "apAturabA ( = dhAtu ane pratyayane cheDIne) ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke dhAtu ane pratyayanI vyAvRtti paNa te samAsa' padanA prahaNathI siddha thAya che. AnI sAme tame yAkaraNa kahezo, ke ekAAtAne lIdhe samAnazIla vAkayanA ja pratiSedhane mATe 'samAsa' pada zaktimAna che, dhAtu ane pratyayanA pratiSedhane mATe samAsa pada zaktimAna nathI. AnI sAme amAruM kahevuM che ke A paNa durAzAmAtra che, kAraNa ke vAtikakAre ['samarthanAM vayamar va' e sUtragata] "vA' vacananuM Anarthakya jaNavI pRthapha arthonuM vizeSa sthApana karyuM che. [vAkya ane samAsanA viSaye judA hoI temanI vacce bAdhyabAdhakabhAva nathI, eTale vikalpanuM 'va' dvArA pratipAdana karavAne kaI artha nathI, jemane viSaya eka heya temanI bAbatamAM vika9pa rAya bane, ahIM to ekAyaMtA = eviSayatva che ja nahi, eTale vikalpa nahi bane. niSkarSa e ke A pramANe prAtipadisaMjJAnA viSayane nizcaya na hoI te pratidika jemanI brakati che te svAdi pratyenuM "cAn prativarijAta' e sUtrane anusarIne vidhAna ghaTI zake nahi. vadhu de jaNAvavAnI jarUra nathI. zabdAnuzAsana -vyAkaraNa sarvathA durvyavasthita che. 232. yazca vyAkhyAtR NAmuktAnuktaduruktanirIkSaNaprayatnaH, yazca vAcakamAtrAvarNAdhikyamiSapuraHsaralakSaNaparicodanaprakAraH, yaccedaM vyAkhyAtRvacanam iha na bhavatyanabhidhAnAt' iti, yacca vyAptisiddhau saralamupAyamapazyatAmAkRtiguNavarNanaM, yacca pade pade bahulavacanaM tat sutarAmaparizuddhimanuzAsanasya darzayatIti / [232. (1) pANininAM sUtronA vyAkhyAkAroe ukata, anukta ane durukatanuM nirIkSaNa karavAne je prayatna karyo che te, (2) vAcakamAtrA adhika che ke varSo vadhAre che evuM bahAnuM AgaLa dharI lakSaNane pratiSedha karavAne je prakAra te, (3) "ahIM A niyama lAgu paDatA nathI kAraNa ke tenuM spaSTa abhidhAna nathI" evuM vyAkhyAkArenuM je vacana te, (4) vyAptinI siddhi mATe saraLa upAya na jaNAtAM AkRti-guNanuM varNana karavuM te, (5) ane pada pade "bahula' zabdane prayoga kare te-A badhuM zabdAnuzAsananI aparizuddhi (= de ) darzAve che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNAdhyayana nirarthaka 123 233. anye tu zobheti, cIrNamiti, na yAti pratibhettamiti, mAturanuharatIti, phalabahiNaM hyadyAseti, kAMdizIka iti, bhrAjiSNuriti, gaNeya iti, vareNya iti lakSyasaMgrahabahiSkRtasmRtisandeha viparyayapratipAdakatvalakSaNaskhalitaM viplutaM pANinitantraM manyamAnAH tatra mahAntamAkSepamatAniSuH, sa tu sthUlodaraprAya itIha granthagauravabhayAnna likhyte| 233. 'zAbhA', 'cIrNam', 'na yAti pratibhe tum' 'mAturanuharati' 'phalabahiNa hyadyAsa' 'kAMdizIkaH' 'bhrAjiSNuH' 'gaNeyaH' 'vareNyaH'- mAM sakSyasahita DApAyI smRtisaMdeha kSaNa, viparyayalakSaNa, apratipAdakatvalakSaNa khalanAovALuM ane vilupta pANinitaMtra che ema mAnIne "aa keTalAka tenA upara maTe AkSepa kare che. te AkSepa ghaNe vistAra ke tevo che eTale graMthagauravanA bhaye ame ahIM lakhatA nathI. 234. nanu yadi lakSaNasya praNetA pANiniH na samyagdarzI, tatra vivaraNakArAzca nAtinipuNadRzaH, kAmamanyaH sUcIkRtabuddhirbhaviSyati vRttikArAzca prauDhataradRSTayo bhaviSyanti, tebhyaH zabdalakSaNamaviplutamavabhotsyAmaha iti / 234. tame vaiyaa426|| dezI , [mAnI so 4] vyaa429en| pradetA pANini asamyagdazI hatA ane vivaraNukAre atinipuNa dRSTi dharAvatA na hatA paraMtu bIje seya jevI tIkSaNa buddhivALo thaze ane prauDhatara daSTivALA vRttikAre thaze, temanI pAsethI ApaNe avilupta vyAkaraNazAstra zIkhIzuM.' ___ 235. naitadasti, teSAmapyabhiyuktatarAH kecidutprekSante eva doSaM, teSAmapare, teSAmapyapare, tadevamanavasthAprasaGgAnnAsti nirmalamanuzAsanamiti klezANaiva vyAkaraNAdhyayanamahAvratagrahaNam / tathA cAha bRhaspatiH-pratipadamazakyatvAt , lakSaNasyApi avyavasthAnAt , tatrApi skhalitadarzanAt , anavasthAprasaGgAcca maraNAnto vyAdhiLakaraNamityauzanasA iti / ihApyuktam duSTagrahagRhIto vA bhIto vA rAjadaNDataH / pitRbhyAmabhizapto vA kuryAd vyAkaraNe zramam / / anyairapyuktam vRttiH sUtrAM tilA mASAH kaTandI kodravaudanaH / ajaDAya pradAtavyaM jaDIkaraNamuttamam iti / / evaM vyAkaraNAvagAhanakRtodyogo'pi vidvajjano vyutpatti labhate na vaidikapadagrAme manuSyoktivat / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vyAkaraNanuM adhyayana karavu joIe e pakSanI sthApanA anyat kiJcana tatpratItizaraNaM nAstIti ca vyAkRtaM tasmAdapratipattimantharamukho vedaH pramANaM katham // 235. ame kahIe chIe ke, nA, A nahi thAya, kAraNa ke temanAthI paNa vadhAre buddhivALA temanA deSa dekhaze, te bIjA buddhivALA karatAM vaLI vadhAre buddhivALA te khIjA buddhivALAnA doSane dekhaze, te trIndra buddhivALA karatAM vaLA vadhAre buddhivALA te trIjA buddhivALAnA doSane dekhaze, Ama anavasthAdoSane kAraNe vyAkaraNazAstra nimala nathI ja, vyAkaraNuzAstranA adhyayananuM mahAvratagrahaNa kalezane mATe ja che. ane gRhapatie kahyu che ke, eka eka zabdane laI te sAdhu che ke asAdhu e jANyu' azakaya DAI, lakSaNu-sAmAnyavizeSAt lakSaNa nI sthApanA barAbara thaI na heAI, tyAM paNa sa Mdeha, vipa ya, apratipAdakavarUpa deSA dekhAtA hAI, ane bhaviSyamAM prauDhatara buddhivALA vRttikAra pAsethI avilupta zuddha vyakaNuzAstra zIkhIzuM evI AzAmAM anavasthAdoSa hoi, vyAkaraNuzAstra maraNAMta vyAdhi che ema auzanase mAne che. ahI paNa kahevAyuM che ke, 'duSTa bhUtaSazAcathI gRhIta, ke rAjada'DathI bhAta, ke pitRothI abhizapta vyAkaraNa bhaNavAmAM zrama kare.' bIjAee paNa kahyuM che ke, 'vRtti e tala che, tra e aDada che ane kaTandI e kedarA che, e traNa ajaDane (muddhimAnane) ApavA kAraNa ke ajaDane jaDa karavA ma Tene te uttama upaya che.' uparAMta, vyAkaraNa bhaNavAmAM prayatna udyoga karavA chatAM vidyAnA jema laukika padomAM vyutpatti pAmatA nathI tema vaidika padomAM paNa vyutpatti pAmatA nathI. vaidika padonuM jJAna prApta karavAne bIjo koI upAya nathI ema kahevAyu che. tethI, vedAnu' jJAna zakya ja na hAvAthI (arthAt vedo apratipAdaka hovAthI) veda niSkriyavadana che, mUka che, teA pachI veda pramANu kema ? 236, atrAbhidhIyate / yattAvadidamavAdi gavAdizabdavat anAdi prabandhasiddhameva gAvyAderapi vAcakatvamiti tatrAmaM pakSa saMzayadazAmeva tAvadAropayAmaH / pUrvapAkSikoktayuktisamutthApitasthirataraviparyayajJAnasamanantaraM sahasaiva samyagjJAnotpAdanAtibhArAt bhAraikadezAvataraNanyAyena saMzayastAvadupapadyate / tataH tarkAt parizodhite'dhvani sugame sukhaM vihariSyati samyaGnirNayopAyA nyAya iti taducyate / 236. naiyAyika AnA uttara ame ApIe chIe. 'gA' Adi zabdonI jema 'gAvi' Adi zabdanu paNa vAcakava anAdi paraMparAthI siddha ja che ema je kahyuM tene -te pakSane~ sa zayadAmAM ja ame mUkIe chIe. A pUrva pakSIe yukitae ApI barAbara sthApela vadhu sthira vipaya yajJAna pachI tarata ja ekAeka ja samyagnAnane atibhAra lAdavA karatAM saMzayane thoDAka bhAra lAdavA vadhu sArA e nyAye pahelAM e pakSa bAbata saMzaya pedA karavA ghaTe che. pachI taka vaDe parizAdhita sugama mAgamAM sAcA niNaeNyane upAyabhUta nyAya sukhe viharaze eTale ame prathama saMzayane jaNAvIe chIe. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda anAdi che 125 237. yadi gAvyAdInAM gavAdInAmiva zabdAnAM prayoge gatiranyA na kAcit sambhAvanAbhUmimadhyeti, tat satyamAdisattAyAH kalpane ko'vasaraH ? yathA hi svAdhyAyAdhyayanasamaye yAdRzameva zabdaM yathoditamAtrAnusvArasvarAdisvarUpasamutthitamuccArayatyAcAryaH tAdRzameva ziSyaH pratyuccArayati / pramAdyantaM vA gururevainamanuzAsti / A taduccAraNasAmopajananaM tAvanna muJcati zikSayati / so'pi ziSTo yadA gurubhaviSyati tadA svaziSyaM tathaiva zikSayiSyati / AcAryo yadA zaizave ziSya AsIt tadAnyena guruNA zikSito'bhUt , sopi tadanyena, sopi tadanyenetyevamanAditvaM jaiminIyapakSe, A sargAtprabhRti pravRttatvaM naiyAyikapakSe vedAdhyayanasya vyavasthitam / 231, ge' Adi zabdanA prayoganI jema "gAvi Adi zabdano prayogamAM bIjI koI gati saMbhAvanAbhUmie paNa pahoMcatI na hoya to sAce ja "gAvi Adi zabdonI AdisattAnI ( = anityatAnI kalapanAne avasara ja kayAM che ? [arthAta "gAvi Adi zabdo paNa ga" adi zabdanI jema anAdi che. "go' Adi zabda anAdi ] A rIte che - vedAdhyayana veLAe, zAstramAM kahevAyelI mAtrA, anusvAra, svara, Adi svarUpathI samyapha prakAre uddabhavatA jevA zabdane AcArya uccAre che tevA ja zabdane ziSya sAme uccAre che. je te temAM bhUla kare to guru ja tene barAbara uccAra karatA zIkhavADe che. jyAM sudhI ziSyamAM samyapha uccAraNanuM sAmartha na Ave tyAM sudhI guru ziSyane cheDatA nathI ane zikhave ja ya che. te pramANe barAbara zIkhele te ziSya paNa jyAre guru banaze tyAre potAnA ziSyane te pramANe ja zIkhavaze. AcArya" pote paNa jyAre zezavakALamAM ziSya hatA tyAre anya guru pAsethI A pramANe ja zIkhyA hatA, te anya guru paNa bIja guru pAsethI - A pramANe zabdanu ( = vedanuM , anAdipaNu jaiminIya pakSamAM che. jagatanA sagathI mAMDI vedanuM pravRtta naiyAyikanA pakSamAM vyavasthita thayeluM che. 238. itthameva yadi gAvyAdInAM gavAdivat apramAdakRtaH suparirakSitaH prayogastathaiva caitebhyo'rthapratipattipUrvako vyavahArastadA'nAdigavAdizabdasamAnaviSayA eva gAvyAdaya iti tadA kasya kiM bramaH / asti tvatrAnyaH prakAraH / na hyekAntena yAdRgeva vaktrA zabdaH prayujyate tADageva zrotrA pratyuccAryate, kintu pramAdAlasyAdivivighAparAdhaviguNakaraNoccAryamANo'pabhraMzatAM spRzan dRzyate ityasti saMzayAvasaraH / 238. A rIte ja go' AdinI jema "gAvi Adine prayoga apramAdakRta ane suparirakSita hoya tathA te ja pramANe te "gAvi' Adi zabdathI arthapratItipUrvaka vyavahAra kare te hoya te anAdi "gAvi Adi zabdane viSaya "ge' Adi zabdanA viSayanI samAna thAya ja, to pachI ame koIne zuM kahIe ? paraMtu A bAbate bIjo prakAra paNa che. vakatA je zabda prayoje che te zabda ja Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 apabhraMza zabda sAdhu zabda tulya nathI zrotA ekAntapaNe pratyuccAre che evuM nathI, paNa pramAda, ALasa Adi vividha aparAdhethI gherAyelA, kSubdha karaNathI uccArAte zabda apabhraMzapaNuM pAme che, eTale saMzayane avasara 239. apabhraMzatayA'pi ye sthitAH sthAsyantyapi vA zAkaTikabhASAzabdAstAnapi gopAlabAlAbalAsu prayuJjAnA jaraThapAmarAH prayatnenApi na yathoccAritAneva tAn paThituM zaknuvantIti azaktijazabdaprayogabAhulyadarzanAt saMzayAnA kuzAgrabuddharepi budirbhavitumarhati kimete gavAdizabdA evAnAdisiddhavAcakazaktibhAjastebhyo'nye viguNakaraNaprayojyAH pramAdaprabhavAH apabhrazAH ? kiM vA sarve eva tulyakakSA iti ? sarveSAM tulyakakSatve ya ete adyatve'pi pramAdajAH pramadAdAsadArakAdivadaneSvapabhraSTA abhyadhikatarAmapabhraMzadazAM spRzantaste'pi tAmeva gavAdizabdadhuramadhiroheyuH / / [239. gADuM hAMkanAranI bhASAnA zabdo je apabhraMza tarIke sthira thayelA che ke bhaviSyamAM thaze temane paNa govALa, bALaka, abaLAomAM je jaraTha-pAmara che teo prayatnapUrvaka prAjavA chatAM jevA uzyAvAyelA hoya tevA bolavA zaktimAna thatA nathI. eTale asthatijanya zabdaprayoganuM bAhulya dekhAtuM hoI kuzAgra buddhivALAnI paNa buddhi saMzayAviSTa banavAne pAtra che. zuM A "ga" Adi zabda ja anAlisiddha vAcakazakitavALA che ane temanAthI jadA viNakaraNathI prajata ane pramAdajanya "gAvi' Adi zabda apabhraMza zabda che ? ke pachI badhA ja zabda tulyakakSAnA che ? je badhA ja tatyakakSAnA hoya te atyAre paNa pramAthI pramadA, dAsa, kAraka AdinA mukhe apabhraSTa banelA adhikatara apabhrazAdazAne pAmelA A je zabda che te zabdo pazu te ja "go' Adi zabdanI dhurAe caDhI jAya : 240. na caivamastviti zakyamabhyanujJAtum , idAnImeva bhrazyatAM teSAM pratyakSata upalabdheriti / tasmAdavazyaM tAvadadyatve paridRzyamAnApabhraMzadazA durvalabAlAbalAdizabdA na gavAdizabdAn spardhitumarhati / te cenna spardhante tadadhunA gAvyAdayo'pi prakArAntaropapattisambhAvanAbhaGguraprabhAvAH santo na gavAdizabdasamAnavidhitvamadhyavasAtuM zaknuyuriti tarkayAmaH / taduktaM bhagavatA jaimininA "zabde prayatnaniSpatteraparAdhasya bhAgitvam" iti [jai. sU. 1.3.25] / bhASyakAreNApi tad vyAkhyAtaM "mahatA prayatnena zabda uccArito, vAyuH nAbherutthitaH urasi vistIrNaH kaNThe vivartito mUrdhAnamAhatya parAvRtto vaktre caran vividhAn zabdAnabhivyanakti / tatrAparAdhyetA'pyuccArayitA yathA zuSke patiSyAmIti kardame patati, sakRdupaspRzyAmIti dvirupaspRzati ityAdinA / " Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza zabda anAdi nathI 1ra7 240. Ama hoya e svIkAravuM zakaya nathI, kAraNa ke zabdone bhraSTa thatA atyAre ja ApaNe pratyakSa dekhIe chIe. tethI dubaLa, bALa, abaLA vagerenA mukhe kheAlAtA, avazyapaNe atyAre dekhAtA aprabhraMzakSAvALA mudde gA' Adi zabdo sAthe spardhA karavAne lAyaka nathI ja. jo te zabde temanI sAthe spardhA karatA na dvAya te anya prakAre jemane ghaTAvavAnI saMbhAvanA hovAthI kha`Dita prabhAvavALA 'gAvi' Adi zabde paNu gA' Adi zabdo sAthe samAnatA pAmavA zaktimAna nathI ema ame tarka karIe chIe. tethI bhagavAna jaiminie kahyuM che ke, zabdanI niSpatti ( abhivyakita ) prayatnathI thatI hoi puruSanA aparAdhanu bhAjana zabda bane che.' bhASyakAra zaare tenI samajUtI A pramANe ApI che--"mahAprayatnathI zabdane puruSo uccAre che. vAyu nAbhimAMthI uThe che, chAtImAM vistare che, jeThamAM vivatana kare che, pachI ta.Lave TakarAi pAche vaLele meDhAmAM vicaratA vividha zabdane abhivyakata kare che. tyAM uccara karanArA paN aparAdha kare jemake 'sUkAmAM pIza' ema kahete kAdavamAM paDe che, 'eka vAra spaza karIza' ema kahetA e vAra spardhA kare che, vagere'. 241. Aha tarhi vizeSe pramANaM vaktavyaM yadete gAvyAdayaH pramAdAdyaparAnibandhanA eva, na gavAdizabdasamAnavidhaya iti / ucyate / bhavatu, siddhaM naH samIhitaM / saMzayadazAM tAvadAnIto'yamanAdigAvyAdizabdavAcI mahApuruSaH sambodhyate mo mahAtman ! itthaM pUrvoktanItyA saMzaye sati cintyatAM kimete gAvyAdayo gavAdisamAnayogakSemA eva hastaH karaH pANiritivad bhavantu kiM vAparAdhasambhAvanayA mArgAntaramAlambantAmiti / 241. koi kahe che ke bhedanI bAbatamAM pramANa kahevuM joie ke A 'mAvi" Adi za pramAda Adi aparAdhanA kAraNe ja thayA che, ane tethI 'gau' Adi zabdanI samAna nathI. ame tene kahIzuM ke bhale, A teA amAruM icchita siddha thayuM. 'gAvi' Adi zabda anAdi e e pakSa lenAra mahApuruSane sAyadazAe paDhAMcADayA pachI ame tene saMbodhIne kahIe chIe, huM mahAtman ! Ama pUrvokta rIte sa Mzaya thatAM vicAra karo ke jema 'hasta', 'kara' 'pANi' zabdo samAna yogakSema dharAve che tema zuM A 'gAvi' mAdi zabdo gau' Adi zabdanI samAna ja yAgakSema dharAve ke pachI aparAdhanI saMbhAvanAne kAraNe mAntaranu avalaMbana kare che ?' 242. tatraikasmin vAcye bahavastulyakakSyA vAcakA iti naiSa nyAyaH 1 katham ? pratyarthaM zabdanivezAt / tenaiva sambandhakaraNasaukaryAt, anyathA ca sambandhe yatnagauravaprasaGgAt / pratyartha zabdaniveze hi sati parasparamavyabhicAriNau zabdArthau bhavataH, sa zabdastasya vAcakaH, so'rthastasya vAcya iti / anekazabdavAcyastvekA'rthastaM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 apajaza zakha puruSAparAdhajanya vAcakaM zabdaM vijahyAdapi, tamantareNa zabdAbhidheyatAmapi yataH pratipadyate iti vyabhicAraH / anekArthavAcini caikasmin vAcake iSyamANe zabdo'rtha vyabhicaret , tasyevArthAntarasyApi tataH pratipatteritItthamaniyamo'yamupaplaveta, hastaH karaH pANirityAdAvakSAH pAdA mASA ityAdau, kiM kriyate, gatiranyA nopalabhyate, tenAnekazabdatvamanekArthatvaM ca daivabalavattayA'GgIkRtam / prathamaH punareSa RjuH panthAH yadekasya vAcakasyaiko vAcyo'rtha iti / iha ca gatyantaramatispaSTamasti pramAdaprabhavatvaM nAma / tasmin sati kimiti prathamaprApto'yaM prativAcyaM vAcakaniyamakramo labhyate / tena pramAdAparAdhanibandhanA gAvyAdayo, na gavAdisamAnamahimAna ityuktam / 242. eka vAgyanA ghaNuM tulya kakSAnA vAcako che e nyAya ahIM nathI. kema ? pratyeka athe' jude zabda mUkAya che. tene lIdhe ja zabda-artha vacce saMbaMdha karavo sukara paDe che. anyathA, saMbaMdha karavAmAM yatnagauravanI Apatti Ave. prati artha zabda hetAM te zabda te arthane vAcaka che, te artha te zabdane vAca che' ema zabda ane artha paraspara adhyabhicArI bane. aneka zabda vaDe vA eka artha te te vAcaka zabdane choDI paNa de che. te vAcaka zabdanA vinA te atha zabdAbhidheyane pAme che, eTale vyabhicAra thAya che. aneka arthone vAcaka eka zabda svIkAratAM zabdane anya artha sAthe paNa sahacAra thAya (vyabhicAra duSa) kAraNa ke eka arthanI jema bIjA arthanI paNa te zabdamAMthI pratipatti thAya. A rIte A anivama UchaLIne khaDe thAya che, jemake "hasta', "kara", "pANi' vageremAM (eka arthanA aneka vAcakamAM ) ane "a", "pAda", "bhASa' (eka zabdanA aneka arthamAM ) vageremAM, te ame zuM karIe, bIjI koI gati upalabdha nathI, tethI eka arthanuM ane zava yava ane eka zabdanuM ane kAthavAcaka- daivabalavattAne kAraNe ame svIkAryuM che. paraMtu saraLa mArga te A che ke eka vAcaka zabdano eka ja vAcya atha' hoya ane ahIM te bIjI gati atispaSTa che ane te che zabdonI pramAdajanya apabhra zatA. tema hotAM prathama prApta prati atha eka eka zabdanA vAcakaniyamanuM ula dhana thAya che tethI, "gAvi' Adi zabda puruSanA pramAdarUpa aparAdhanuM pariNAma che, teo ge' Adi zabda sama mahimAvALA nathI, A mata ja megya che. 24 . vi vAvezam: nAma sUramAM paramaparokSA athavasamAtrAvAvamAmA, na tanmandatAyAmanyataH kutazcidavagantuM pAryate / sA cediyamanyathA'pyupapadyamAnA gavAdibhyo'rthapratyayAdivyavahAre mandIbhavati teSu zaktikalpanAyAmApattiH / evaM ca gavAdaya eva vAcakazakterAzrayo, na gAvyAdayaH / / (243. vaLI, vAcakazakti sUkSma che, parama parokSa che, arthapattithI ja gamya che. arthApatti vAcakazakitanuM jJAna karAvavAmAM mada heya, durbaLa hoya to bIjA koI pramANathI vAcakazakitane jANavI zakaya nathI, jo "ga" Adi zabdamAMthI thatA arthajJAna Adi vyavahArane anulakSI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza zabdomAM naisargika zakti nathI 129 ga' Adi zabdagata vAcakazakita bIjI rIte ghaTatI hoya te temanI bAbatamAM vAcakazakita kalpavAmAM arthapatti maMda-durbaLa-banI jAya (paraMtu bIjI kaI rIte vAcakazakita ghaTatI .) ane Ama ( arthApatti vaDe ja puravAra thAya che ke) ga' Adi zabda ja vAcakazakitanA Azraya che, "gAvi Adi zabdo vAcakazakitanA Azraye nathI. 244. caM ta vasUnAmanavarAtavyAkaraNatatrANAmavichino vyavAraH ? yathaiva mlecchAnAM mlecchabhASAbhirakSinikocahastasaMjJAdivyavahAriNAM vA svaiH svarupAyaiH / vimafkSanivADhInAmAnanagvAvAM nAsti : ? kokiyuyare, kartha taei tebhyo'rthapratipattiH ? naisargikI teSAM zaktirnAstIti brUmaH / tatsvarUpasyAvyavasthitatvena sAMsiddhikazaktipAtratA'nupapatteH / pratipattistu svakRtasamayamAtranibandhanA tebhyaH / 244. zaMkAkAra--ta pachI jeo vyAkaraNazAstra bhaya nathI evA ghaNA badhA lokone gAvi' Adi zabdothI avicchinna vyavahAra kema cAle che ? yAyika-jevI rIte pleno vyavahAra plejhabhASAothI ke akSinici saMjJA vagere vaDe vyavahAra karanArAone vyavahAra pitAnA te te upAyathI cAle che tevI rIte ja temane vyavahAra cAle che. zaMkA kAra- te zuM akSinikoca vageremAM ke zudra lokenI vANImAM zakti nathI yAyika - nathI ema ame kahIe chIe. zaMkAkAra - te pachI temanAthI arthanuM jJAna kevI rIte thAya ? yAyika - amAruM te eTaluM ja kahevuM che ke temanAmAM naisagika zakita nathI. temanuM sthira nizcita svarUpa na hovAthI temanAmAM naisargika zaktinI pAtratA ghaTatI nathI, temanAmAMthI arthanuM jJAna to temane upayoga karanAre ghaDI kADhelA samayane (arbitrary convention) kAraNe thAya che. 245. nanu taiyAyanAM vA na samaya: prativarUpAyaH ? , ravIzvaraprnniitH prathamasargAt prabhRti pravRtto mImAMsakAbhyupagatanaisargikazaktisodarya eva, na mAdRzaracitaparimitaviSayasamayasamAnaH / sa ca gavAdizabdeSveva prAptapratiSTho, na gAvyAdiSu / te tu varNasArUpyacchAyayA gavAdizabdasmRtimAdadhAnAstadarthapratipattihetutAmupagacchantIti / 215 zaMkAkAra - yAcikenA matamAM paNa arthajJAnane upAya samaya kyAM nathI ? yAyika - tamArI vAta sAcI, paraMtu te samaye te IzvarakRta che ane prathama sagathI mAMDI pravRtta che. ane tethI mImAMsake svIkArelI naisargika zakitane te sahodara che, te mArA jevAe sthApelA parimita viSayanA samaya jevo nathI, te samaya "go' Adi zabdomAM ja prAptapratiSka che, gAvi' Adi zabdamAM prAptapratika nathI, te "gAvi' Adi zabda te varNa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu ane asAdhu zabdone jANavAne upAya sArUpyachAyA dvArA go' Adi zabdanuM smaraNa karAvIne ga" Adi zabdonA arthanuM jJAna karAvavAmAM hetu bane che. 246. nanvanavadhRtasvarUpANAM kathaM gavAdizabdAnAM smaraNam ? tadavadhAraNe vA ko'bhyupAyaH ? abhiyogavizeSa iti bramaH / kaH punarabhiyogaH ? ko vA tasya vizeSaH ? vyAkaraNAdhyayanamabhiyogaH / tadabhyAsAnusAreNa lakSyanirIkSaNaM tasya vizeSaH / vyAkaraNena ca pratipadamaparyavasitAryajanaprayojyasAdhuzabdasArthasaMgrahatastadvisadRzabarbarapurandhriprAyaprAkRtagocarApazabdaparihAraprakAravyutpAdanamupakramyate yadAnantyAt kila kalpazatairapi nAvakalpate / kintu vyapanItAtivyAptyAdidoSopanipAtatrAsatrimuniparIkSitalakSaNadvArakastadupadezaH zrayate / tena ca vedeneva dharmA'dharmayoH, brahmAvatAreNeva satyAnRtayoH, nItizAstreNeva hitAhitayoH, manvAdivacaneneva bhakSyAbhakSyayoH, divyeneva zuddhayazuddhayoH sidhyatyeva sAdhvasAdhuzabdayoradhigama iti sarvalokasAkSikametat kathamapanIyate ? 246. zaMkAkAra- ga" Adi zabdanuM svarUpa jemaNe avadhAyuM nathI (arthAta nizcitapaNe jANyuM nathI) teo gau' Adi zabdonuM smaraNa kevI rIte karI zake che tenuM avadhAraNa karavAne zo upAya che ? yAyika - ame kahIe chIe ke viziSTa abhiga ene upAya che. zaMkAkAra - A abhiga e zuM che ane tene khAsa vizeSa zuM che ? niyAyika - abhiyogano artha vyAkaraNa dhyayana che. ane vyAkaraNanA adhyayana anusAra lakSyanuM ( = zabdanuM) nirIkSaNa karavuM te tene vizeSa che. zaMkAkAra - Aryajano vaDe prajAnA pratipada aparyavasita sAdhu zabdanA sAtha saMgraha dvArA, temanAthI visadaza ane baba, purabdhi vagere prAyaH prAkata ane va prajAtA apazabdane parihAra karavA mATenI rIte samajAvavAne vyAkaraNane upama che, je kArya vyAkaraNuM ka5 zatamAM patha pUruM na karI zake kAraNa ke zabda ananta che. naiyAyika - ativyApti Adi doSonA AkSepane trAsa jemanA uparathI dUra karavAmAM Avela che tevA ane munitraya vaDe parIkSita lakSaNe (=niyamo) dvArA sAdhu-asAdhu zabdone upadeza ApaNe sAMbhaLatA AvyA chIe. jema veda dvArA dharma-adharmanuM, brahmAvatAra dvArA hita-ahitanuM, manu Adi dvArA bhakSya abhakSyanuM ane divya dvArA zuddhi-azuddhinuM jJAna thAya che tema. vyAkaraNa dvArA sAdhu-asAdhu zabdonuM jJAna thAya che-A hakIkata, jemAM sAkSI savalaleka che tene kema karIne TALI zakAya ? 247. dRzyate hyadyatve'pi vyAkaraNakovidAnAmitareSAM ca kRSIvalAdInAmatimahAn vacasi vizeSa ityevaM pramAdAdimUlagAvyAghapazabdaprayogasaMbhavAdanekazabdagatavAcaka Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanu sAdhutva ane asAdhutva pratyakSagamya 11 zaktikalpanAgauravaprasaGgAdabhiyogavizeSasAdhyamAnasAdhvasAdhuzabdAdhigamasAkaryAcca gavAdInAmeva vAcakatvaM na. gAvyAdInAmiti sthite pUrvapakSopanyastaH samasta eva parIvAdaH parihRto veditavyaH / 0 247. atyAre paNa vyAkaraNavidonA ane kheDUta vagere vyAkaraNake videnA zabdomAM ati mahAna bheda dekhAya che. eTale A pramANe pramAda vagere mUlaka gAvi' Adi apazabdane prayAga saMbhavato hovAthI, ["ga", "gAvi', "gapatalikA' vagere ] aneka zabdagata gokANIvAcaka zaktinI ka9panA karavAnA gauravadezanI Apatti AvatI hovAthI ane abhigavazeSa dvArA sAdhu-asAdhu zabdonuM jJAna sukara hevAthI, gau" Adi zabdomAM ja vAcakatva che, 'gAvi Adi zabdomAM vAcakatva nathI e sthira thAya che, pariNAme pUrva pakSe rajU karelI badhI ja niMdAne parihAra thaI gaye jANo. 24. tathA da yat tAvasthadhAya sAdhunizcaye jhamA nAstIti sAdhutvaM nendriyagrAhya liGgamasya na vidyate / zAstrasya viSayo naiSa prayogA nAstyasaMkaraH / / iti tatrAya pratizlokaH / sAdhutvamindriyagrAhya liGgamapyasya vidyate / zAstrazya viSayothe yojADaghArtA: pArUti [tannavA..rU.8] ' 248. zabdanA sAdhutvane nizcaya karavAmAM kaI pramANu nathI ema tame kahyuM che ane tenA vize tame eka leka lakhyo che je A pramANe che-sAdhava IndriyagrAhya nathI, sAdhutvanuM anumAna karAvanAra koI liMga ( = hetu) nathI, sAdhutva e zAstra viSaya nathI ane kevaLa sAdhu zabdane ja prayoga thatuM nathI (arthAt sAdhu asAdhu zabdone seLabheLa prayoga thAya che). ene pratika A rahyo-sAdhutva IndriyagrAhya che, tenuM anumAna karavA mATe liMga paNa che, sAdhutva zAstrane viSaya paNa che ane sAdhu zabdone amizra prayoga paNa che. - 249. zrautre di je prastanA stare mazAnUtAdriovarahitodrAsAddhivarmalaprsiddhaanupuurviikvrnngnnaatmkpdprtibhaasstaavdsti / sa ca na saMdigdho, na bAdhakavidhUtadhairyo, nAzuddhakaraNajanmA, na kalpanAmAtrasvarUpa iti tatra parisphuratsphuTakramavarNAtmakapadagrahaNameva sAdhutvagrahaNa, . tadviparItayathAnirdiSTadoSakaluSitazamdagrahaNametra cAsAdhutvagrahaNamiti pratyakSagamye eva sAdhutvAsAdhutve iti / _209. zrautra pratyakSamAM prasta ( = jihavAmUlathI gRhIta athavA avyakta athavA luptavarNapada), nirasta ( = niSphara athavA varitAdita), rAmaza ( = gaMbhIra athavA karkaza), akhUkRta ( = vyakta chatAM antarmukha jevo saMbhaLAte, athavA ghUMka uDavAnA avAja sAthe uccarita), Adi doSothI rahita, udAtta Adi dharmavALA ane prasiddha AnuvI mAM goThavA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vaiyAkaraNanA upadezanI sahAya pAmelI zrotrendriyathI sAdhutva-asAdhutva prAgha yelA varSonA samUharUpa padanuM jJAna thAya che. te jJAna saMdigdha nathI hatuM, tenI sthiratAne dUra karanAruM bAdhaka jJAna nathI, te azuddha karaNathI utpanna thayela nathI, te kalpanAmAtra svarUpa nathI. eTale A jJAnamAM prakAzatA phuTa kramavALA vargonA svabhAvavALA 50nuM grahaNa ja sAdhutvanuM grahaNa che, ane tenAthI viparIta evuM yathAnidiSTa doSothI dUSita zakhajJAna ja asAdhatvanuM prahaNa che. Ama sAdhutva ane asAdhutva bane pratyakSagamya che. " 250. nanuM zrotrAnaiva jhona sAdhuvAsAdhu pratipasAra: pratipadyante, vyAkaraNAdhyayanavandhyabuddhayo'pi pratipadyeran , na ca pratipadyante / tasmAnna te indriyaviSaye iti / . naiSa doSaH, vaiyAkaraNopadezasahAyakopakRtazrotrendriyagrAhyatvAbhyupagamAt / yathA brAhmaNatvAdijAtirupadezasavyapekSacakSurindriyagrAhyApi na pratyakSagamyatAmapojjhati, yathA''ha 'na yad girizRGgamAruhya gRhyate tadapratyakSam' iti, yathA vA savikalpaka* pratyakSaprAmANyasiddhau zabdAnuviddhabodhe'pi prAmANyamupapAditamAdau / kila saMjJopadezinA 'panaso'yam' iti vRddhavacasA cakSurindriyeNa panasajJAnamutpadyate, saGketakaraNakAle tadubhayajamityavyapadezapadena vyapanItaM, vyavahArakAle tu punaH panasAdijJAnamupadezasmaraNApekSacakSurjanitamapi cAkSuSameveti varNitam / evamihApi vyAkaraNakovidopadezasacivazravaNendriyagrAhye api sAdhutvAsAdhutve na pratyakSatAmativartate / - 250. zaMkAkAra- zrotrendriya dvArA thatA pratyakSa jJAna vaDe ja jJAtAo zabdagata sAdhu-asAdhutva jANatA hoya to vyAkaraNanA adhyayanathI vaMcita buddhivALAo paNa te sAdhutva asAdhutvane te pratyakSa jJAna vaDe jANe paraMtu teo jANatA nathI. tethI sAdhutvaasAdhava zrotrendriya viSaya nathI. * taiyAyika - e doSa nathI AvatuM, kAraNa ke vaiyAkaraNonA upadezanI sahAyathI upakRta zregendriya vaDe sAdhutva-asAdhutva grAhya che, ema ame svIkAryuM che. udAraNArtha, upadezanI sahAya pAmelI cakSurindriya vaDe brAhmaNatva jAti grAhya che chatAM te brAhmaNatata jAti pratyakSaviSayatA ( = pratyakSagamyatA) choDatI nathI ane kahyuM paNa che ke parvatazikhare caDhayA pachI je grahIta thAya te pratyakSa nathI ema nahi.athavA te udAharaNAtha, savikalpaka pratyakSanA prAmANyane siddha karatI vakhate sauprathama zabdAnuviddha bedhanuM prAmANya ghaTAvyuM che, "A panasa che' ema saMjJAne ( = nAmane) upadeza ApatA vaDIlanAM vacana ane cakSurindriya bane maLIne 5nasajJAnane utpanna kare che, saMketakaraNukALe te te ubhayaja (zaba ane cakSurindriya banethI janmeluM) che eTale "avyapadezya padathI te pratyakSathI vyAvRtta thAya che, paraMtu vyavahArakAne panasAdijJAna upadezasmaraNanI sahAyathI upakAra pAmelI cakSu vaDe utpanna thayeluM hovA chatAM cAkSuSa pratyakSa ja che ema varNavavAmAM AvyuM che. tevI ja rIte vyAkaraNa vidonA upadezanI sahAya pAmelI zravaNendriyathI grAhya hovA chatAM sAdhutva-asAdhutva pratyakSaviSayatA choDatA nathI, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanA sAdhutva-asAdhutvanuM jJAna zAstra pramANuthI paNa thAya che ke 251. yathA ca brAhmaNatvAdijAtipratItau kAraNAntaramuktaM 'kvacidAcAratazcApi samyagrAjA'nupAlitAt' iti [zlo0 vA0 vanavAda 29] / manvAdidarzitAnavadyavAnusaraNanipuNanarapatiparipAlyamAnavarNAzramANAM zaGkitakRtakakapaTAryavezaduSTazUdrAvyabhicAre deze viziSTAcAragamyA'pi brAhmaNatvAdijAtirbhavati / evamihApi viziSTazabdazravaNottarakAlapravRttavyavahArAvagatArthapratipattisahitaM zabdAnuzAsanazAstropadiSTaprakRtipratyayavikaraNavarNalopAgamAdezAdiliGgamavyabhicAri tatsvarUpAvadhAraNe kAraNaM bhaviSyati, yadevalakSaNakamarthapratyAyakaM ca zabdasvarUpaM tat sAdhutayA'vadhRtamiti vyAptigrahaNopapatteH / 251. vA, yAmaNatva nitinu jJAna yavAmA bhAnu // 295 pazya vAmAM Avyu che--keTalIka vakhata rAjA barAbara ( arthAt varNAzrama pramANe ) AcAranuM pAlana karAvate heya te AcAra upathI brAhmaNatva jatinuM jJAna thAya che. manu vageree darzAvelA anavadya mArganuM anusaraNa karavAmAM nipuNu rAjA varNadharma ane AzramadharmanuM barAbara pAlana karAvate hoya tyAre tenA dezamAM duSTa zUdro zaMkA paDe e banAvaTI kapaTI Aryaveza dhAraNa karatA nathI. eTale te dezamAM brAhmaNatva jAti viziSTa AcAra dvArA jJAta thAya che. tevI ja rIte viziSTa zabda sAMbhaLyA pachI koIne pravRtti karato dekhIne ApaNane zabdanA arthanuM zAna ya:42; 0564295zAstra azA prakRti, pratyaya, vi.29, so5, mAgama, Adeza Adi rUpa avyabhicAri liMga - zabdArthAna sahita - zabdanuM sAdhu svarUpa nizcita karavAmAM kAraNa bane che, kAraNa ke je AvA lakSaNavALuM ane artha jJAna karAvanAruM zabdanuM svarUpa che te nizcitapaNe sAMdhu che e vyAptinuM grahaNuM ghaTe che. . 252. zAstramapi zrutismRtirUpamaduSTazabdaprayogopanatakratUpakArakaraNakasvargAdiphalasaMyogamupadizadapazabdabhASaNaprabhavapratyavAyapratipAdakaM ca 'vAgyogavid duSyati cApazabdaiH' ityAdi sAdhutvetaraparicchede pramANatvaM pratipadyate eva / 252. a52id, aTuTa ( = sAdhu) zaprayoga 43 yjn| 8542 rI 12 // svargAdi phaLane prApta karavAne upadeza detuM ane "vANIne prayoga na jANanAra asAdhu zabda vaDe yAne dUSita kare che evuM apazabda bolavAthI thatA vidonuM pratipAdana karatuM zrutismRti rUpa zAstra sAdhu-asAdhunuM jJAna karAvavAmAM pramANa che. 253. nanu vrIhikalaJjavat tatsvarUpasiddhau satyAM tadvidhiniSedhayoH zAstraM kramate, na tu tatsvarUpameva vidhatte, svarUpasyAbhAvArthatvena vidhiniSedhaviSayatvAyogAdityuktam / satyamuktaM, kintu zrutismRtizAstrayodharmAdharmopadezinAryathopavarNitenaiva prakAreNa sAdhvasAdhuviSayavidhiniSedhaparatvam / tatsvarUpapratipattikartavyatAparaM tu vidhyapekSitavyAkaraNasmRtirUpameva zAstra' veditavyam / mUlavidhyapekSitasAdhutvAnvAkhyAnaparatvAcca vyAkaraNasya, mUlazAstramapi tatra sopAnavyavahitaM pramANIbhavatyeva / yadi vA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM sAdhuvasvarUpa bhUlazAstrane viSaya pANinyAdiSTasmRtidraDhimnA mUlabhUtamAcamanavidhivad vaidikamapi tathAvidhavidhivAkyaM kalpayituM zakyamiti zAstrasyApi nAviSayaH sAdhatvam / _253. zaMkAkAra-trIhi ane kalaMjanI jema sAdhu-asAdhu zabdonuM svarUpa siddha hAya pachI ja sAdhunuM vidhAna ( "sAdhu zabdo vaDe bolavuM joIe' ema) ane asAdhune pratiSedha ( 'asAdhu zabdo vaDe na bolavuM joIe" ema) karavA zAstra pravRtta thAya. zabdonA sAdhu-asAdhu svarUpanuM vidhAna zAstra karatuM nathI ( arthAt zAstra Adeza ApatuM nathI ke A zabdanuM svarUpa sAdhu thAo" "A zabdanuM svarUpa asAdhu thAo.') zabdanA svarUpane athati sAdhutva-asAdhutvanA abhAva hoya te zabda vidhi-niSedhane vijaya banavAne yogya nathI, ema kahevAyuM che. nayAyika - tamArI vAta sAcI che, para tu dharmopadezI zrutirUpa zAstra upara varNavyuM te rIte ja (arthAta "sAdhu zabda vaDe belavuM, asAdhu zabda vaDe nahi ema Adeza ApIne ja) sAdhu ane asAdhu zabdanA vidhiniSedhaparaka che. zabdanA sAdhutva-asAdhutva svarUpanI pratipati ( = jJAna) karAvavAnuM kartavya to vidhine jenI apekSA che te vyAkaraNasmRtirUpa zAstranuM che, ema jANavuM joIe. mUlavidhine jenI apekSA che te sAdhutva svarUpanuM anyAkhyAna vyAkaraNa karatuM hoI tyAM ( arthAt sAdhuvasvarUpanI bAbatamAM ) vyAkaraNarUpa sopAnathI vyavahita mUlazAstra paNa pramANe bane che ja. [ vyAkaraNa dvArA jyAre sAdhuvasvarUpane nirNaya thAya che tyAre sAdhutvasvarUpanA anirNayane kAraNe pahelAM mUlazAstramAM je aprAmANyuM hatuM te dUra thAya che ane pariNAme sAdhutvasvarUpanI bAbatamAM paNa mUlazAstra pramANu bane che.] athavA pANinie upadezelI vyAkaraNasmRtinI daDhatAne kAraNe mUlabhUta AcamanAdi vidhinI jema tathAvidha vidhivAkya paNuM kalpavuM zakya che, eTale mUlazAstrane paNa sAdhutvasvarUpa viSaya che ja. 254. zaravindrayonara sahita va tathA hi-anya gva niravathavakrmodiirnnodaargmbhiirgtyH sUktayaH sUrijanasya, anyA eva duHzravAH kutsitasaGkIrNavarNavibhAgavinihitahRdayodvegAH grAmyagiraH iti pratyakSamupalabhyate / 254. zabAne zabdaprayoga saMkararahita ja che. sarijanonI zuddha varNakamamAM uccArAyelI, udAra-gaMbhIra gativALI sUktio judI che, ane sAMbhaLavI na game evI, kasita tema ja saMkIvaNavibhAgavALI ane hRdayanA bhAvane haNanArI grAmya vANI judI che, e te pratyakSa vaDe sAta che. 255. sa cAyamasaGkaraH prayogo vyAkaraNasahAyakaM pratipadyamAnaH sAdhatvAdhagamopAyatAM bhajata eveti saryathA nApramANakaH sAdhvasAdhuzabdavibhAga iti / evaM ca 'brAhmaNena na mlecchita vai nApabhASita vai' 'mleccho ha vA eSa yadapazabdaH' ityAdyAgamavacanAnyapi tadupayogIni vyAkhyAtAnIva bhavanti / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che 1255. vyAkaraNanI sahAyathI jJAta thatA A asaMkara prayoga sAdhutva jANavAne upAya bane che ja, eTale sAdhu-asAdhu zabadavibhAga apramANuka ( = pramANusiddha ) nathI. vaLI, brAhmaNe plechita ane apabhASita na bolavuM" "A pleccha zabda che, je apasaMda che, vagere Agamavacana sAdhu zabdanA saMkararahita prayoganA samarthaka che ema samajAvAya che. 256. punarniyamazAtre "miryAvitathamAdhamine rUrisannapamAvi, tadapi na pezalam / na hi nIrapAnopadezakRzAnupAnaniSedha ivAnavakAzamidaM zAstram , apazabdAnAmanAryajanavadanapratiSThAnAM yathAtathArthapratItyupAyatvadarzanapUrvakaprayogaprasaGgAnapAyena prAptau satyAM pratiSedhasyAvakAzasambhavAt sAdhabhireva bhASaNasya bhojanaprADmukhatAdivanniyamAdRSTasAphalyAt / _256. zaMkAkAra-niyamazAstramAM "sAdhu zabda vaDe belavuM joIe, asAdhu zabdo vaDe nahi ema je kahevAyuM che te beThuM che, apamASita che. yAyika - A tamArI bAta barAbara nathI, tene khoTuM ke apabhASita kahevuM yogya nathI, kAraNa ke pANI pIvAnA upadeza ke agni pIvAnA niSedhana jema A niyamazAstra avakAza vinAnuM nathI, anAryajananA mukhamAM pratiSThA pAmelA | yathAtatha arthapratIti karAvavAnA upAya paNa dekhyA pachI temanA prayogane prasaMga-saMbhava-dUra thato na hovAthI, te prayogane prasaMga prApta thatAM te prayoganA pratiSedhano avakAza saMbhave che. pUrva dizA tarapha mukha rAkhIne ja karavAmAM AvatA bhojana vagerenI jema sAdhu zabdo vaDe ja karAtA bhASaNanuM niyamAdaSTarUpa sAphaya che. 257. yadapi sAdhvasAdhusvarUpAnadhAraNAt pratipadopadezAdyazakyatvamAzakitaM tadapi pratihataM, yAdRgidaM pratyakSAnumAnagamyaM sAdhvasAdhazabdasvarUpaM vyAkhyAtaM tadavalambanapuraHsaraniyamakaraNasya suzakyatvAt / ata eva sAdhatvaM nAma kimucyate iti yadvikalpitaM tat prativihitameva bhavati, yato vyAkaraNalakSaNAnugamavizeSitaM vAcakatvaM sAdhatvamityuktam / tacca sarvAnugAmigotvAdivat sAmAnya vA bhavatu, pAcakatvAdivadasatyapi sAmAnye'vacchedakaM bhavatu, sarvathA tatkRto nirvahati sarvo vyavahAraH / vargIkaraNe hi tadeva kAraNamiti / _257. sAdhu-asAdhusvarUpano nizcaya na thavAthI, eka eka padane laI "A sAdhu che ema upadeza Apa zakya nathI evI je AzaMkA karavAmAM AvI che te paNa pratiSiddha thAya che, kAraNa ke pratyakSa ane anumAnathI gamya A sAdhu -asAdhuzakhasvarUpane - jevuM samajAvavAmAM aAvyuM che tevA te svarUpane-avalaMbIne niyama karavo sahelAIthI zakaya che. tethI ja sAdhutva kene kahe che ema kahI je vikapa karavAmAM AvyA te nirasa thaI ja jAya che, kAraNa ke vyAkaraNanAM lakSaNonA (= niyamonA) anusaraNathI vizeSita evuM vAcakava e sAtva che ema kahyuM che. ane te vAcakatva sarvAnugata gendra vagerenI jema sAmAnya Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAdhu zabdanA prayogane pratiSedha karavAne avakAza che ho athavA sAmAnya na hovA chatAM pAcakatvanI jema te vyavacchedaka che. [jI judI vyakti one eka nAmathI "pAcaka' "pAcaka' ema kahI belAvIe chIe tenuM kAraNa pAcakava e sAmAnya nathI paNa pacikriyA che. Ama pAcakava e sAmAnya nathI paNa apAcakavyAvRtti che. ] sarvathA te vAcakane AdhAre sava" sAdhu-asAdhu vyavahAra ghaTe che. sAdhu-asAdhu zabdanA vargIkaraNamAM te vAcakatva ja kAraNa che. 258. atha vA punarastu vAcakatvameva sAdhatvaM, tathApi tatra niyamazAstraM sAdhabhireva bhASitavyamitipravartitumarhatyeva / yadyapyasAdhoravAcakatvAt prayogaprasaGgo nAsti tathApi sAdhasmaraNasaraNisamupArUDhavAcakatvazaGkopaplavamAnaprasaGganivRttaye niyamasAphalyaM bhaviSyati / vidhiphalatvena niyamasya phalataH parisaMkhyAkAryamasAdhazabdanivRttiH sthAsyatIti so'pi na doSaH / 258. athavA, vAcaka ja sAdhutva ho, tathApi tyAM "sAdhu zabda vaDe ja bolavuM rae e niyamazAstra pravartAvAne cagya che ja. ne ke asAdhu zabda avAcaka hAI tenA prayogane prasaMga nathI tema chatAM sAdhu zabdanA smaraNanI saraNie samupArUDha vAcakatvanI , jatAM tenA progaprasaMganI nivRtti mATe A niyamanuM' sAthe thaze "sAdhu zabdo vaDe bolavuM joIe e niyamavidhinA sAdhuzakhubhASaNarUpa vidhiphaLa (positive fruit) dvArA lataH parisaMkhyAvidhinuM kArya asAdhuzakhanivRtti sthira thaze, eTale (asAdhu zabda avAcaka hoI tenA prayogane prasaMga ja nathI, pariNAme sAdhu zabda vaDe ja bolavuM joIe: e niyama ane te dvArA asAdhu zabda vaDe na bolavuM joIe e pratiSedha dhaTate ja nathI- e deza paNa raheto nathI. . - 1 259. yadapi parArthatvAt phalazrutimarthavAdIkurvatA puNyapApaphalatvaM dUSitaM, tadapi na sAMpratam , arthapratItipArAyeM satyapi prayoganiyamApUrvadvArakapuNyapApaphalatvasaMbhavAt / parNamayyAdiSvapi tathA prasaGga iti ced, bhavatu ko doSaH, naiyAyikairekAkAraniravalambanArthavAdapadopadezAnabhyupagamAt , zabdazaktitAtparyaparyAlocanamapi tairanyathA kriyata iti prAgvicAritamiti tiSThatveSA kathA / tena 'kAmadhugbhavati' ityAdivacanAnyapi vyAkaraNAdhyayanaphalaprakaTanapaTUni tathaiva netavyAni / 259, "sAdhu zabdo vaDe belavuM joIe e pitAne vidhirUpa atha choDI niSedharUpa artha dharAve che e kAraNe phalazrutine arthavAda gaNuM puNya-pApaphaLa tenuM (arthAta tene anusAravAnuM phaLa puNya ane tene na anusaravAnuM phaLa pApa)thatuM nathI ema je doSa Ape te paNa barAbara nathI, kAraNa ke arthapratItimAM pArArtha hovA chatAM prayoganiyama- vidhinA apUrva dvArA puNya pApa phaLa saMbhave che. je koI kahe ke jenI jahu paNamayI hoya te pApableka nathI sAMbhaLato" mAM paNa e ja prasaMga Avaze, te ame kahIza ke bhale Ave. emAM za Sa che ? yAyikoe ekAkAra, niravalaMbana arthavAda dene upadeza svIkAryo na Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinie vyAkaraNanu prayeAjana na kahevAnuM kAraNu 137 hAI, te zabdaktitAtpaya"nI paryAlAcanA paNa judI rIte kare che, A ApaNuM (cethA AhnikamAM) pahelAM vicArI gayA chIe, eTale teno vAna rahevA daie. tethI, vyAkaraNunuM adhyayana ukhAthI bhaNatA igane nAvatAM 'kAmadhugU bhavati' (= ! pUrI re che' ) tyahi duzaNa vacAne paNa tevI rIte ja samajavAM hoI e. 260. yadapi sUtrakRtA svayaM prayojanaM kimiti na vyAhRtamiti vyAhRtaM tadapyadUSaNameva, vyAkaraNaM hi vedAGgamiti prasiddhametadA himavataH A ca kumArIbhyaH / vedazca yadi niSprayojanaH, svasti prajAbhyaH samAptAni dRSTAdRSTaphalAni sarvakarmANi, jitaM cAturvarNyabAhya rantya janapadavAsibhiH mlecchaiH / atha saprayojanA vedaH so'GgavattvAdaGgaiH sahaiva saprayojanatAM bhajate iti ko'rthaH prayojanAntara cintayA / na manvAnaH svayaM darzapUrNamAsaprayojanAdanyat prayAjAdiprayojanamanviSyate iti sUtrakRt prayojanaM nAkhyat / 260. sUtrakAra pANiniyame pote vyAuraNAdhyayanatu prayeAjata kema na jaNAvyu ema kahI je dekha jaNAvavAmAM AvyA che te deSa nathI ja. himAlayathI kanyAkumArI sudhI prasiddhi che ke vyAkaraNa vedAMga che. veDha jo niSprayojana hAya to prajAnuM kalyANa thaI jAya, dRSTAdaSTa phaLavALAM badhAM karmA samApta thaI jAya, cAtuNya bAhya antyajanapadavAsI mle jItI jAya. jo veda saprayeAjana hoya te te pote agAvALA hAI aMgeAsahita ja saprayeAjana hoya, eTale aMganA khIjA judA prayeAjananI viyAraNAnA koI artha nathI, daza pUrNa mAsanA prayeAjanathI judu prayAjAdinuM prayojana zodhavAmAM AvatuM nathI, Ama vicArI svayaM sUtrakAra pANinie vyAkaraNanu prayeAjana kaMhyuM nathI. 261. vyAkhyAtArastu mukhyAnuSaGgikabhedabhinnaprayojanaprapaJcaM prayojanAtizayavyutpAdanadvArakazrotRjanotsAhaparipoSasiddhaye darzitavanta iti na kazcidupAlabhyaH / kathaM punaraGgatA vyAkaraNasya, kamupakAramAvahata iti ? kasya eSa paryanuyoga : ? vedavadaGgAnAmanAditvAdIzvarapraNItatvAdvA paryanuyojanAnupapatteH / saMkSepavistaravivakSayA hi pANinipiGgalaparAzarapabhRtayaH tatra tatra kartAraH prasiddhiM gatAH / paramArthatastu veda iva tadarthopi tadarthAvagamopAyo'pi hi sarva evAnAdaya:, prajApatinirmitA vetyevamaparyanuyojyA eva / ata eva vedaistadaGgaizca saha caturdaza vidyAsthAnAni gaNyante aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstrANi vidyA hotAzcaturdaza / / iti 261. sutranA vyAkhyAtAoe tA zrotAone utsAha poSAya e khAtara mukhya ane Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ise vyAkaraNa ziSTaprayogamUlaka nI AnuSaMgika prayojanAthI judAM khInna ghaNAM prayojanAne darzAvyAM che, eTale koI ThapakAne pAtra nathI. zakA vyAkaraNu aMga kevI rIte ? te zuM upakAra kare che ? naiyAyika A kAne prazna che ? vedanI jema aMge) anAdi hAi, ke IzvarapraNIta hAi, A prazna ghaTatA nathI. saMkSepa vistAranI vikSAthI pANini, piMgala, parAzara tyAM tyAM kartA tarIke prasiddhi pAmyA che. paramAtha dRSTithI te vedanI jema vedane artha paNu ane te athane jANavAnA upAya pazu--badhuM ja--anAdi che ke prajApatinimita che, eTale temanI bAbatamAM koSa prazna UThAvavA caigya nathI. tethI ja vede ane vedAMgA sahita cauda vidyAsthAne gaNAvavAmAM Ave che-- [cha] aMgA, cAra vedo, mImAMsA, nyAya, purANu ane dharmazAstra A cauda vidyAe che. -- 262. pergAnA rAEArAvitrizalpA: tA:, tespi bahubhASitvApasmAranirmitA etra, na vastuspRzaH / ziSTA evAtra praSTavyAH / ta eva ca jAnanti - je saMtA: rAndrA: ? je vA dhUMvarItA:! ca temAM sAra: ? kRti | na caitAvatA ziSTaprayogamUlameva vyAkaraNaM bramo, vedavadanAditvasya darzitatvAt / andhaparamparAprasaGgadoSaparijihIrSayA tu ziSTaprayogamUlatvamabhidhIyate, vaidyaka smRterivAnvayavyatirekamUlatvAt / ye hi vyAkaraNasmRtau sAdhava ityanuzAsyante zabdAste ziSTaistathaiva prayujyamAnA dRzyante, harItakIbhakSaNAdivArogyam / na tu ziSTebhyaH zabdasamAmnAyamadhigamya pANinirgranthaM kRtavAn, na cAntrayavyatirekAbhyAM dravyazaktIravagamya carakaH praNItavAniti, vidyAnAmanAditvAbhidhAnAt / etenetaretarAzrayamapi pratyuktam / na hi ziSTebhyo vyAkaraNasya prabhava iti / 262. zabdasaMskAra Adi je viddhA karavamAM AvyA te paNa bahubhASitA ane apasmA ne ( = sanepAtane / kAraNe thayA che, vastune spatA nathI. ziSTAne ja ahIM pUchyu joie ane tee ja jANe che ke kayA saMskRta zabda che ane kayA asa MskRta zabda che ane temanA saMskAra e zu che. ATalA mAtrathI ema koI na mAne ke ame vyAkaraNane ziSTaprayogamUlaka kahIe chIe, kAraNa ke ame vyAkaraNane vedanI jema anAdi darzAvyu che. andhaparamparAdoSane dUra karava nI icchAthI ja tenu ziSTaprayAgamUlava jaNAvAya che, kAraNu ke vaidyAsmRtinI jema te anvayavyatirekamUlaka che. vyAkaraNusmRtimAM sAdhu ema hI je zabdonuM anuzAsana karavAmAM Avyu` che. te zabdo ziSTA vaDe te rIte ja prayeAjAtA dekhAya che-- jema haraDenA bhakSaNanA kAraNe AreAgya thatuM dekhAya che tema. paraMtu ziSTA pAsethI samAsnAya jANIne pANinie prathanI racanA karI nathI tema ja anvayavyatireka dvArA dravyanI zaktie jANIne carake vaidyakasmRti racI nathI, kAraNa ke vidyAe anAdi che ema jaNAvavamAM Avyu che. AnAthI taretarAzrayadoSa paNa prayukta thayA, kAraNa ke ziSTamAMthI vyAkaraNanA prabhava Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyaSaparihAra nathI. [itaretarAzrayadoSa kayo : vyAkaraNa dvArA sAdhutvanuM jJAna thayA pachI sAdhu zabdane prayoga karanAra ziSTa ane ziSTa prayoga karatA hovAthI vyAkaraNanuM prAmANya-A taratayahA5.] 263. yattu ziSTAnAmapi pramAditvamupavarNitaM kila purANairmunibhirapi bahubhirapazabdAH prayuktA iti, tatrAbhiyuktaiH tadapanayanamArgaH pradarzita eva / sa tu granthavistaratrAsAdiha na pratanyate / ___263. pusa munimAye 55 59 a5o prayonyA ke sabhI ziTInA prabhAnu je varNana karyuM che te bAbate abhiyuktoe pramAda pattine dUra karavAne mArga darzAvye ja che. te mArga granthavistAranA trAsane kAraNe ahIM jaNAvavAmAM nathI Avyo. 264. yadapi pANinitantre dhAtuprAtipadikakArakAdyanuzAsanavisaMSThulatvamanekazAkhamAkhyApita, tadapi nipuNamatibhiH pratisamAhitameva / na ca teSAmapi doSotprekSaNasaMbhavAdanavasthA, nipuNadarzitamArge viplavakAravaitaNDikapaNDitataskarAvakAzAnupapatteH / _264. pANinita mAM pAtu, prAti5, 24 porenA anuzAsananI 2 asthiratA jaNAvavAmAM AvI che tenuM paNa bhatRhari vagere nipuNabuddhivALAoe samAdhAna karyuM ja che. te nipuNabuddhivALAonAya che koIne dekhAvAnI saMbhAvanAne kAraNe je anavasthAdeSa Ape, te anavasthAmAM paNa nathI Avate kAraNa ke barAbara dekhADavAmAM AvelA bhAgamAM viplavAra vaitaDi paMDitarUpI taskaranI saMbhAvanA ghaTatI nathI. 265. etena zobhAcIrNavareNyagaNeyabhrAjiSNukAndizIkAdizabdAsaMgrahasmRtisaMdehaviparyayAdidUSaNAnyapi kaizcidutprekSitAni pratikSiptAni mantavyAni, tAni ca tereva samAhitAnIti / 265. zobhA, yArI, 1255, zeya, prAnig, nidazI vagere zahomA asaMha, smRtisaMdela, viparyaya vagere dUSaNo keTalAke kapyA che, te doSa AnAthI (=upara je kahyuM tenAthI) pratiSiddha thaI gayelA mAnavA joIe. te dezanuM pelA nipuNabuddhivALAoe ja samAdhAna karyuM che. 266. bArhaspatyamapi sUtramasUtramevetyalaM svamanISikAkalpitAnalpadurvikalpADambarottambhitAlIkapANDityagarvagalagrahaNagadgadagirAmudvegakAriNAnena vastuvicAreNa / sarvathA prakRtinirmalamatyudAraM vyAkaraNAmbaramevaprAyaiH parivAdapAMsupAtairna manAgapi dhUsarIkatuM pAryate iti siddham / __tasmAt pavitrAt sarvasmAt pavitraM AryajanabahumatamadhigatacaturvargamagrAmyamAtmAnaM saMskartumadhyetavyaM vyAkaraNam / Aha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vyAkaraNanuM adhyayana karavuM joIe ApaH pavitra' paramaM pRthivyAM apAM pavitraM paramA hi mantrAH / teSAM ca sAmaryajuSAM pavitra maharSayo vyAkaraNaM nirAhuH / / 266. bAhaspatyasUtra asUtra che [ kAraNa ke te pramANuviruddha artha sUcave che.] eTale potAnI IcchA mujaba kalA ghaNuM vikapanA ghaTATopathI UbhA karelA khoTA pAMDityanA garvanuM gala grahaNa karavAthI gagada banI gayelI vANIne ga karanAra bApatyasUtranA A vastuvicArathI sayuM. sarvathA prakRtithI ja nirmaLa ane udAra vyAkaraNarUpI kapaDAne A prakAranI niMdA rUpI dhULa uDADI jarA paNa kharaDavuM zakya nathI e puravAra thayuM. tethI badhI pavitra vastuomAM sauthI vadhu pavitra, AyaMjanene bahumata, cAra vargothI adhigata evA vyAkaraNane, potAnI jAtane susaMskRta karavA mATe bhaNavuM joIe. ane kahyuM che ke pRthvI upara pANI parama pavitra che. pANImAM maMtro parama pavitra che. te sAma, pha, yajusa maMtromAM vyAkaraNa pavitra che. emAM maharSioe spaSTa kahyuM che.' 267. phuThThANum - rUpAntareNa devAste viharanti mahItale / ye vyAkaraNasaMskArapavitritamukhA narAH / / siMkhya - vara' hi jAtAstimayo gabhIre * nA ghani niyaMmU | na mAnavA vyAkaraNAbhiyoga / prabuddhasaMskAravihInavAcaH // 267. ahIM paNa kahyuM che ke vyAkaraNanA saMskAthI pavitra banela mukhavALA je puruSe che te mahItala upara rUpAntare viharatA deva che. vaLI, UMDA kAkavilA jaLAzayamAM janmelA sadA mUka mAchalAM sArAM paNa vyAkaraNanA adhyayanathI prabuddha thatA saMskArothI rahita vANuvALA mAnavo nahi sArA. ___268. manunA ca paGktipAvanatvenAdhigatavyAkaraNaH mImAMsakazca svasmRtI paThitau "yazca vyAkurute vAcaM yazca mImAMsate'dhvaram" iti / puSpadanto'pyAha bhraSTaH zApena devyAH zivapuravasateyadyahaM mandabhAgyo ___ bhAvyaM vA janmanA me yadi malakalile martyaloke sazoke / snigdhAbhirdugdhadhArAmalamadhurasudhAbinduniSyandinIbhiH kAmaM jAyeya vaiyAkaraNabhaNitibhistUrNamApUrNakarNaH / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNeyayananI prazaMsA 141 268. uparAMta, manue paNa vyAkaraNa bhaNelAne ane mImAMsakane pitAnI smRtimAM paMktipAvana tarIke gaNAvyA che--je vANIne vyAkuve che ane je adhvaranI mImAMsA kare che te [paMkita pAvane che."] puSpadane paNa kahyuM che ke, durgAdevInA zApane kAraNe huM zivapuranI vasatImAMthI bhraSTa tha chuM; have kamanasIba evA mAro bhAvi janma je malakalila ane zokapUrNa maTyalokamAM thavAnuM hoya to dUdhanI dhArA jevI amala-madhura ane sudhAnA biMdu che niNaMda dharAvatI vaiyAkaraNanI snigdha vANuM janmatAnI sAthe ja mArA kAnamAM praveze evI mArI icchA che. 269. gvuM thAkArayrifmayogaguDhamaDhomika gutai: __ aklezena vicitra vaidikapadavyutpattirAsAdyate / anyairapyupabaMhite dRDhatarairaGganiruktAdibhiH vede svArthaghiyaM vitanvati kutaH prAmANyabhaGgo bhavet / / 269. A pramANe vyAkaraNanA abhyAsane kAraNe jemane prauDha ukitao sulabha che evA paMDita akaleze (= sahelAIthI ) vedanAM judAM judAM rUpavALAM padene jANavAnI kSamatA dharAve che. bIjA nirukata Adi datara aMgo vaDe upaeNhita vedamAM paMDita pitAnI buddhi laMbAve che temAM prAmAyane bhaMga kayAMthI thAya ? 27. garamAvanirapekSatra na pratyayo yadiha zabdavidyayA / vaidikArthaviSayo vidhIyate tat kutastyamitaretarAzrayam / / AitamaskhalitavyavahAraH bhogimatazrutasaGgibhirAyaH / vyAkaraNaM kathametadanAdi prAkRtalakSaNasAmyamupeyAt // [270. vyAkaraNa vedanuM aMga che e bhAvanI apekSA vinA ja ApaNane vyAkaraNamAM vizvAsa hoya to pachI vyAkaraNavidyA vaDe vaidika artharUpa vijaya ApaNe jANIe te emAM staretarAzrayadoSa kyAMthI Ave ? akhalita vyavahAravALA ( =zaddhazacAravALA) ane pAtaMjala mahAbhASyanA adhyayanamAM joDAyelA ( = lAgelA ) bhatRhari vagere Aryoe jene Adara karyo che te A anAdi vyAkaraNa kevI rIte prAkRta vyAkaraNanI sAthe samAnatA ( =samakakSapaNuM ) pAme ? Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vyAkaraNa uparanA de dUra karavAthI vedanA prAmAyanI rakSA 27. parva vAvamudrIta na cchidreNa kalpitapizAcaravairanAryaiH / tattatsamagramapasAritamityatazca / prAmANyamapratihataM sthitamAgamAnAm / / iti pramANAni yathopadeza etAni catvAri parIkSitAni / pratanvatAM saMvyavahAramebhiH sidhyanti sarve puruSArthasArthAH // iti zrI bhaTTajayantakRtI nyAyamaJjaryA SaSThamAhikam // 271. pizAca kare evA moTA avAje anAryoe je chidro dvArA vyAkaraNanuM mRSAtva (=beTApaNuM) jaNAyuM che te badhAM chidrone-AkSepane-ame dUra karI dIdhAM che. tethI AgamanuM ( = vedanuM ) apratihata prAmANya sthira thayuM. Ama gautamanA upadeza anusAra ame A cAra pramANenI parIkSA karI. te cAra pramANe vaDe samyapha vyavahAra vistAre. te cAra pramANe vaDe sava' puruSArtho siddha thAya che. jayata da viracina nyAyamaMjarInuM chaThTha Ahika samAsa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamamAhnikam 1. evaM pramANapadArthe parIkSite sati yadarthaM tatparIkSaNaM tat prameyamidAnIM darzayitumAha- 'AtmazarIrendriyArthabuddhimanaH pravRttidoSapretyabhAvaphaladu : khApavargAstu prameyam // ' [ nyAyasU. 1.1.9.] pramANavadihApyetatsUtratraM vyAkhyAyi sUribhiH / evaM vibhAga sAmAnyalakSaNapratipAdakam // prameyazrutirAtmAdipadaparyantavartinI / teSAmeva prameyatvaM nAnyasyeti niyacchati // yathA 'devadattayajJadattaviSNumitrA bhojyantAm' ityevakArAdizrutimantareNApi zabdasAmarthyAt eva bhojanakriyAyogino'vagabhyante, nAnye, tathehApyAtmAdayaH prameyamityukte tathaiva taditaraprameyaniSedho'vadhAryate / sAtasa Ahnika 1, A rIte pramANapadArthanI parIkSA karyAM pachI jete mATe te pramANupadAtha nI parIkSA murI te prameyane dRrzAvavA bhATe Ahe he 'AtmA, zarIra, indriya, atha, buddhi, mana, pravRtti, hoSa, pretyabhAva, iNa, du:kha ane apavarga me ameya ' [ nyAyasUtra 1,1.4] abhASya. sUtranI jema A prameyasUtrane paNa vibhAga ane sAmAnyalakSaNunA pratipAdka tarIke sarioe samAnatryu N che. 'prameya' zaha AtmA kore hone sate (= pratyeka pahane mate) samanvAno che. tethe prameya che, anya do nahi me nirNaya he prema 'hevahatta, yajJahatta, viSNu mitrane jamADA' emAM 'ja'kAra Adi zabda vinA paNuM zabdasAmarthyathI temane ja bhojana karAvavAnuM che khIjAte nahi e jJAta thAya che, tema ahIM paNu AtmA vagere prameya che ema kahetAM te ja rIte temanA sivAya bIjuM koI prameya nathI e niNI ta thAya che. 2. nanu kathaM dvAdazavidhameva prameyamavadhAryate yAvatA samAnatantre pRthivyAdIni nava dravyANi, rUpAdayazcaturviMzatirguNAH, utkSepaNAdIni pazrcakarmANi, parAparabhedena dvividhaM sAmAnyaM, nityadravyavRttayo'nantA antyA vizeSAH ekaH samavAya, iti SaTpadArthAnanukramya tadavAntaravizeSairAnantyaM prameyasyopavarNitamiti ? ucyate / kiM punariha prameyaM vivakSitamitiM tatsAmAnyalakSaNaM tAvat parIkSyatAm / 2. ara-nyAre nyAyadarzananA samAnatantra vaizeSikadarzanamAM pRthvI vagere nava dravyA, rUpa vagere ceAvIsa guNNA, utsepaNuM vagere pAMca karyAM, para ane apara e be bhede khe Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prameyanA bAra ja prakAra kema ? prakAranuM sAmAnya, nitya dravyamAM rahelA ananta anya vizeSa, eka samavAya ema cha padArthone gaNAvI te padArthonA avAntara bhedo vaDe prameyanuM Ananya vaNavAyuM che, te pachI prameyanA bAra ja prakAra che evo nirNaya kevI rIte thAya ? naiyAyika -ame uttara ApIe chIe ke ahIM prameya virakSita che eTale prameyanA sAmAnya lakSaNanI parIkSA karo. 3. gAda-sUmmiTuM, vAsthA iva pRSTha: meM vADhathatIti' drAshvidhtvmaakssipt na pratisamAdhatte bhavAn, prameyasya sAmAnyalakSaNaM tu parIkSata iti / ucyate / alaM kelinA / etadevAtra pratisamAdhAnaM bhavati / na hi pramANaviSayamAtramiha prameyamabhimatam , evaMvidhasya prasiddhatvena lakSaNAnahatvAt / pramANa evaM jJAte sati tadviSayo'rthaH prameyamiti jJAyata eveti kiM tena lakSitena / tasmAd viziSTamiha prameyaM lakSyate / jJAtaM samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vA / tat prameyamihAbhISTaM na pramANArthamAtrakam / / tacca dvAdazavidhameva bhavati na nyUnamadhikaM veti samAhitam / itthaM bhavati vibhAgAkSepaH / 3. zaMkAkAra - tame sAre uttara Ape ! kaIne kAne sparzatAM te keDa halAve ema tame te karyuM. "prameyanA bAra ja prakAra kema ?" e ame prazna karyo, tenuM samAdhAna Ape karyuM nahi paNa prameyanA sAmAnya lakSaNanI parIkSA karavAnuM kahyuM. rayAcikane uttara - ramata rahevA de. ahI A ja samAdhAna bane che. pramANane viSaya hovuM e ja mAtra prameyane atha abhipreta nathI, kAraNa ke AvA prakAranuM prameya prasiddha che te lakSaNane lAyaka nathI. pramANa jJAta thatAM tene viSayabhUta artha je prameya che e jJAta thAya che jatenuM lakSaNa bAMdhavAne zo artha ! tethI ahI te viziSTa prameyanuM lakSaNa bAMdhavAmAM Ave che. je samyapaNe jJAta thatAM mekSanuM kAraNa banatuM hoya ane asamyakapaNe jJAta thatAM saMsAranuM kAraNa banatuM hoya tene ahI prameya tarIke irachavAmAM AvyuM che. pramANanA kevaLa viSayane prameya tarIke eka chavAmAM AvyA nathI; ane te prameya bAra prakAranuM bane che, bArathI ochA ke vadhAre prakAranuM te nathI, ema samAdhAna thayuM. A pramANe prameyavibhAgano paNa AkSepa thAya che. 4. kutaH punareSa prameyavizeSo labhyate ? niHzreyasArthatvAcchAstrasya, prameyajJAnasya pramANajJAnavadanyajJAnopayogitAmantareNa svata eva mithyAjJAnanivRttyAdikrameNApavargahetutvapratijJAnAt , tathAvidhasya cApavargopAyatvasyAtmAdiSveva bhAvAt / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarane arthe mokSanA aMgabhUta prameya 145 4. zaMkAkAra- 'prameyarane arthe AvuM viziSTa prameya che e zenAthI samajAya ? taiyAyika - "prameyarane arthe AvuM viziSTa prameya che evuM samajAya che kAraNa ke nyAyazAstranuM prayojana niHzreyas che, vaLI pramANajJAnanI jema prameyajJAna paNa anya jJAnanI sahAyatA vinA svataH ja mithyAjJAnanivRtti ItyAdi krame apavarganuM kAraNa che evI pratijJA karavAmAM AvI che, ane te prakAranuM apagane upAya hevApaNuM AtmA vageremAM ja che. 5. bhavatvevaM, sUtrasya tu kathamIdRzaprameyavizeSasamarthane sAmarthyam ? vizeSanirdezAt, 'tu'zabdaprayogasAmarthyAcca / satyamAkAzakAladigAdi pramANaviSayatvAt prameya bhavati, tatta na saprayojanam / AtmazarIrendriyArthamana:pravRttidoSapretyabhAvaphaladu:khApavargAstu saprayojanaM prameyaM, niHzrayasahetutvAdityAzayaH / taditthameSa 'tu'zabdo niHzreyasAnaGgabhUtaprameyAntaraparihAradvAreNa viziSTamAtmAdi prameyamiha sUcayati / 5. zaMkAkAra - bhale ema che, paraMtu AvA viziSTa prameyanuM samarthana karavAnuM sAmarthya sUtramAM kevI rIte ? naiyAyika - e sAmarthya sUtramAM che kAraNa ke prameyavizeSane nideza che ane "tu zabdapraganuM sAmarthya che. e sAcuM ke AkAza, kAla, dipha, Adi pramANaviSaya hovAthI prameya bane che. paraMtu te prameya saprayojana ( mokSa mATe) nathI; jayAre AmAM, zarIra, indriya, artha, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phala, duHkha ane apavarga saprayajana prameya che kAraNa ke te prameya ja niHzreyasUnuM kAraNa che, ema Azaya che. tethI A pramANe sUtragata A "G" rAkha niHzreyasanA aMgabhUta na hoya evA bInuM prameyonA parihAra karIne AtmA vagere viziSTa prameyane ahIM sUcave che. 6. tAjJavadhaaDapi devAyataH | dvidhocyate mumukSUNAM tathaiva dhyAnasiddhaye / / tatra dehAdiduHkhAntaM heyameva vyavasthitam / upAdeyo'pavargastu dvidhA'vasthitirAtmanaH / / sukhaduHkhAdibhoktRtvasvabhAvo heya eva saH / upAdeyastu bhogAdivyavahAraparAGmukhaH // Atmano hi bhogAdhiSThAnaM zarIram / bhogasAdhanAnIndriyANi / bhoktavyA indriyArthAH / AntaraM hi bhogakAraNaM manaH / pravRttiH puNyapApAtmikA / rAgAdayazca DhoSA: zarIvjhamatavaH | utaratarUca zarIrADhiyogaviyogAbhyAsa; mAvaH | 10 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 AtmAdinuM prameyapaNuM etatkRtameva ca saMsAre sukhaduHkharUpaM hi phalam / tacca vividhameva / vivekavataH sarva du:khameveti / evaM zarIrAdiduHkhAntaM heyatayaiva bhAvanIyam / etadanuSaktazcAtmA'pi tathaiva / etadviyuktastvAtmaivApavarga ucyate / sa copAdeyatayA bhAvanIya iti / ata evAtmapadasaMgRhItasyApyasya punarnirdezaH, sa hi paramaH puruSArtha iti / 6. prameyanA bAra prakAro hovA chatAM heya ane upAdeya e be bheda prameyanA be bheda kahevAyA che tenuM kAraNa e che ke te rIte ja mumukSuone dhyAnanI siddhi thAya che. tyAM dehathI zarU karI duHkha sudhInA prameya heya ja che ema barAbara sthira thayuM che. paraMtu apavaga' upAya che. AtmAnI avasthAnA paNa be prakAra che. sukha, duHkha, vagerenA bhaktApaNanA svabhAvavALo AtmA ya che, paraMtu bhAga vagere vyavahArathI vimukha AmA upAdeya che. AtmAnA bheganuM adhiSThAna zarIra che. bhoganAM sAdhane indriye che. bhAganAM karmo (padArtho) IndriyanA viSayo che. bhoganuM aMtara kAraNa mana che. pravRtti puNyAtmaka ane pApAtmaka che. rAga vagere de zarIra vagerenI utpattinAM kAraNe che. rAga Adi dene kAraNe vAraMvAra thata zarIra vagerene yoga ane viyoga e pretyabhAva che. rAga Adi doSone kAraNe ja saMsAramAM sukha-duHkharUpa phaLa thAya che. te phaLa vividha prakAranuM che. vivekIne te sarva duHkha ja che. Ama zarIrathI mAMDI du: kha sudhInAM badhAM pramene heya tarIke ja bhAvavA joIe. emanI sAthe joDAyele AtmA paNa te ja ( =heya ja) che. emanAthI viyukta AtmA ja apavarga kahevAya che. tene upAdeya tarIke bhAva, eTale ja "AtmA' parathI apavage saMgRhIta hevA chatAM apavargane pharI nirdeza karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke te parama puruSArtha che. 7. evamidaM dvAdazabhedaM prameyaM heyopAdeyatayA tattvajJAnena bhAvayan abhyAsAt tadviSayaviparItagrahAtmakaM mithyAjJAnaM kSiNoti / tatvajJAnodayenAsya mithyAjJAne'pabAdhite / rAgadveSAdayo doSAstanmUlAH kSayamApnuyuH / / kSINadoSasya nodeti pravRttiH punnypaapikaa| tadabhAvAnna tatkArya zarIrAdhupajAyate / / azarIrazca naivAtmA spazyate duHkhaDambaraiH / azeSadu:khoparamastvapavargo'bhidhIyate // taditthameva dvAdazavidhaM prameyamatigahanasaMsAramAravasthalaprabhavabhImasantApanirvApaNamahAdatAmupayAtIti tadevopadezAhamiti siddham / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA nathI e cArvAMkamata 147 7. Ama A bAra prakArAvALA prameyane tattvajJAna vaDe heya ane upAdeya tarIke bhAvavAna abhyAsa karavAthI prameya potAnA vizenA viparIta prahaNuAtmaka mithyAjJAnane nAza kare che. tattvajJAnanA uddayathI mithyAjJAna dUra thAya che, mithyAjJAna dUra thatAM rAgadveSa Adi deza kSaya pAme che kAraNa ke rAgadveSa Adi dezonuM mULa mithyAjJAna che, jenA deSo kSaya pAmyA che tene puNya-pASAtmikA pravRtti thatI nathI, pravRttinA abhAvamAM pravRttinA kAryabhUta zarIra vagere utpanna thatAM nathI, ane azarIra AtmAne du:khe sparzatA nathI, niHzeSa duHkhAnA uparamane apavarga kahevAmAM Ave che. atigahana sa`sArarUpa raNabhUmimAM udbhavatA bhayaMkara saMtApAne zamAvavA dvAdazavidha prameya A pramANe ja zItaLa sarAvara rUpa bane che, eTale te dvAdyavidha prameya ja upadezAvAne pAtra che e puravAra thayuM. 8. virakta saMkathAstAvadAstAM tApasoditAH / Atmaiva tvasti nAstIti kathaM na paricintyate // tathA ca lokAyatikAH paralokApavAdinaH / caitanyakhacitAt kAyAnnAtmA'nyo'stIti manva // na tAvadAtmA pratyakSato gRhyate ghaTAdivad bAhyendriyeNa sukhAdivat manasA vA paricchettumazakyatvAt / anumAnaM tu na prAmANameva cArvAkANAm / na cAtmasiddhau kiJcana liGgamasti / jJAnAdiyogastu bhUtAnAmeva pariNAmavizeSopapAditazaktyatizayajuSAM bhaviSyati / yathA guDapiSTAdayaH prAgasatImapi madazaktimAsAditasurAkArapariNAmAH prapadyante tathA mRdAdyavasthAyAmacetAnAnyapi bhUtAni zarIrAkArapariNatAni caitanyaM sprakSyanti / kAlAntare ca vyAdhyAdinA pariNAmavizeSamatrajahanti tAnyeva caitanyazUnyatAmupayAsyanti / caitanyatvAnapAyAcca tAvantaM kAlaM tAnyeva smRtyanusaMdhAnAdivyavahAranivaha nirvahaNanipuNatAmanubhaviSyantIti kimanumAnaka AtmA syAt ? AgamAstu manorathAdhirUDhaprAmANyAH kathamAtmAnamavabodhayituM zakSyanti ? ayamapi cAgamo'styeva 'vijJAnadhana evetebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnupravizati na pratya saMjJA'sti' iti [ bR. upa. 2.4.12] / tadAtmano nityasya paralokino'bhAvAt kRtametAbhirapArthakaparizramakAriNIbhiH paralokakathAbhiH / ww 8. aDAra (yAva4) tApaseAe karelI virakta vizenI vAtA rahevA de. AtmA ja che ke nahi enI vicAraNA kema nathI karatA ? paralokane na svIkAranAra cArvAkA mAne che ke caitanyathI khacita zarIrathI jude AtmA nathI. jema bAthaeNndriyathI pratyakSa vaDe ghaTa vagere gRhIta thAya che tema bAghendriyathI pratyakSa vaDe AtmA gRhIta thatA nathI. jema manathI pratyakSa vaDe sukha Adi jJAta thAya che, tema manathI pratyakSa vaDe AtmAne jANavA zakaya nathI. anumAna tA cArvAkane mate pramANa ja nathI. ane AtmAne puravAra karavA koi liMga ( atu ) nathI. jJAna vagere sAthenA sabaMdha te pariNAmavizeSane kAraNe jemanAmAM zakatizaya utpanna Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AtmA ahu pratyayagamya che e mata thayeA che te bhUtAne (pRthvI Adine) ja thaze, jema geALa, piSTa vagere pahelAM mazakita dharAvatA na hovA chatAM pachI jayAre tee: dArUrUpa pariNAmane pAme che tyAre te madazakti prApta kare che, tema mRd Adi avasthAmAM acetana hovA chatAM bhUtA jyAre zarIra rUpa pariNAmane pAme che tyAre caitanyane prApta kare che. kAlAntare vyAdhi Adine kAraNe te pariNAmavizeSane jyAre te cheADI de che tyAre tee ja pAchA caitanyathI rahita banI jAya che. caitanya jyAM sudhI dUra thatuM nathI tyAM sudhI te ja smRti, pratyabhijJA, vagere vyavahAro pAra pADavAnI nipuNatA anubhavaro, tethI, AtmAnuM anumAna zenAthI (kayA liMgathI) thAya ? vaLI, Agame te| manerathathI prAmANya pAmelA che, tethI te kevI rIte AtmAnuM jJAna karAvavA zaktimAna bane ? 'vijJAnadhana ja A bhUtAmAMthI AvirbhAva pAmI temanAmAM ja pAchA te pravezI jAya che, palaka nathI' A paNa Agama che ja. tethI nitya, paralekI AtmAne abhAva hovAthI vikRta atha vALI ane parizramakArI A paraleAkanI vArtAthI sayu. 9. taMtra pratyakSamAtmAnamaupavarSA:pratire / ahaMpratyayagamyatvAt svayUthyA api kecana // astyayamahaM pratyayaH kazcit zarIrasAmAnAdhikaraNa : 'sthUlo'ham ', 'kRzo'ham' iti, kazcit jJAtRsamAnAdhikaraNeo 'jAnAmyaham ' 'smarAmyaham' iti / taMtra sthUtismaanaadhikrnnstaavdaastaamhN pratyayaH / jJAnecchA sukhaduHkhAdisAmAnAdhikaraNyabhAk / yastvahaM pratyayastatra nAtmano'nyaH prakAzate // 18] + na hi jJAnasukhecchA''diyogaH kAyendriyAdiSu / na ca jJAnAdizUnye'rthe jAnAmItyAdisaMvidaH // 9. naiyAyika---- AtmA pratyakSa che kAraNu ke te ahu pratyayane viSaya che ema upavanA anuyAyIoe tema ja keTalAka amArA peAtAnA jUthavALAoe paNa pratipAdana karyu che. koIka ahu pratyaya zarIrasamAnAdhikaraNa hAya che, jema ke 'huM jADo chu. hu pAtaLA cheM. koIka ahu pratyaya jJAtRsamAnAdhikaraNa hoya che, jema ke 'huM jANuM chuM. huM smaru' chuM". ahIM sthUla Adi sAthenA samAnAdhikaraNavALA ahaMpratyayane rahevA do. jJAna, icchA, sukha, du:kha, vagere sAthenA samAnAdhikaraNavALe je ahu pratyaya che temAM AtmAthI anya bIju kaMI prakAzatuM nathI kAraNa ke jJAna, sukha, icchA vagere sAthenA yega kAya, indriya vageremAM sabhavatA nathI ane jJAna vagerethI rahita vastumAM 'huM jANuM chu" tyAdi sa Mvita sabhavatI nathI. 10. jJAnamAtrAvabhAso'pi vAritaH pratyabhijJayA / jJAtavAnahamevAdAvahamevAdya vedmi ca 11 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ja apratyayamAM prakAze che, AtmA nahi e bauddhamatakhaMDana 149 nottarasya na pUrvasya na jJAnakSaNayoI yoH / na santAnasya caitasmin pratyaye'styavabhAsanam / / nottaro jJAtavAn pUrva pUrvo jAnAti nAdhunA / na dvayordvayamapyasti santAnastu na vAstavaH // avastutvAcca nAsau pUrva kiJcit jJAtavAn , na cAdya kiJcijjAnAtIti / tasmAdahameva hyo jJAtavAn ahamevAdya jAnAmItyasmin pratyaye hyazcAdya cAnuvartamAno jJAtA pratibhAtIti gamyate / 10. [kSaNika ] jJAna ja [ ahaMpratyayamAM] prakAze che [AtmA prakAzato nathI] e bauddha matane paNa pratiSedha pratyabhijJA vaDe ame karyo che. "zarUAtamAM meM ja jAla ane atyAre paNa huM ja jANuM chuM' - A pratyabhijJA 35 jJAnamAM uttara jJAnakSaNa, pUva* jJAnakSaNa ke bane jJAnakSaNa prakAzatI nathI ane jJAnakSaNonI saMtati (pravAha) paNa prakAzatI nathI. uttara jJAnakSaNa pUrve jANato nathI ane pUrva jJAnakSaNa atyAre jANato nathI. vaLI bane kSaNe sAthe to saMbhavatA nathI, ane kSaNasantati pite vAstavika nathI. saMtati avAstavika heI, pahelAM teNe ( =saMtatie) kaMI jANyuM na hoya, ane atyAre paNa te kaMI jANe nahi. tethI, "gaI kAle meM ja jANyuM hatuM, Aje paNa huM ja jANuM chuM" ema A pratyabhizAmAM gaI kAla ane Aja bannemAM anuvartamAna jJAtA prakAze che evuM . jaNAya che. 1:. na cAsau kAyaH, bAlyAdyavasthAbhedena nAnAtvAdacetanatvAcca / evaM ca pratyabhijJA'haMpratyayagrAhye jJAtari siddhe so'yaM sthUlAdisamAnAdhikaraNo'haMpratyayastadabhedopacAreNa zarIre vartamAno mithyeti kalpayiSyate / na punaretadanurodhena jJAnAdisamAnAdhikaraNAhaMpratyayasya mithyAtvakalpanaM yuktam , abAdhitatvAt / na khalvahaM jAnAmIti pratyayaH kenacidalpIyasA doSareNunA dhUsarIkartuM pAryate / tadasyAtmaiva mukhyo viSayaH, tadatiriktaM vastu bhAkta iti / tasmAdahaMpratyayagamyatvAdAtmA pratyakSa iti / 11 ane zarIra pote jJAtA nathI, kAraNa ke zarIra bAla Adi avasthAbhede bhinna thAya che tema ja te acetana che. vaLI, pratyabhijJArU ra ahaM pratyayathI grAhya jJAtA siddha thayo che tyAre sthUla Adi sAthe sama nAvikaraNavALe ane abhedapacArathI zarIramAM raheto ahaMpratyaya mithyA che ema manAze paraMtu A mithyA ahiM pratyayane anurodhathI jJAna Adi sAthe samAnAdhikaraNavALA ahaMpratyayane mithyA mAnava egya nathI kAraNa ke te abAdhita che. huM jANuM chuM" e jJAnane keIpaNa a5 de rUpa kAraNathI dUSita karavuM zakya nathI. tethI AtmA A ahaMpratyayane mukhya viSaya che, AtmAthI atirikta vastu gauNa viSaya che. niSkarSa e ke ahIM pratyayathI grAhya hovAthI AtmA pratyakSa che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. AtmA DhALa paNa che ane grAhaka paNa che e aMge vivAda 12. atra vadanti-zabdamAtroccAraNametat 'ahaM jAnAmi' 'ahamicchAmi' 'ahaM sukhI' 'ahaM duHkhI' iti / na tu jJAnAdisvarUpAtiriktastadAzrayaH kazcidetAsu budviSu parisphuratIti / kathamekasyAmeva saMvidi kartA ca karma cAtmA bhavet ? grAhyagrAhakataikasya jJAnasyApAkariSyate / tvayA'pi neSyate ceti tathA nAstyAtmano'pi sA // yaJcAvasthAkRtaM bhedamavalambya grAhyagrAhakabhAvasamarthanamekasyaivAtmanaH kRtaM 'kila dravyAdisvarUpamAtmano grAhya, jJAtRrUpaM ca grAhakam ' iti, tadanupapannaM, dravyAdirUpe grAhya na jJAtari grAhakatA sAdhitA syAt , Atmavartino'pi dravyAdirUpasya ghaTAditulyatvAt / 12. sI paudhoche-Tu na dhu' dhu' 'bhumA dhu' bhI chuMe te zabdamAtranuM uccAraNa che. kharekhara te jJAnAdisvarUpathI atirikta e tene kaI Azraya A jJAnamAM prakAzato nathI. vaLI, ahaMpratyayarUpa eka ja jJAnamAM rtA ( sAtA) bhane ma (jeya ) -ne, AtmA 43 zata hAya ! taiyAyika - eka ja jJAnanI prAthanA ane grAhaktAne pratiSedha ame karIzuM ane tame paNa icchatA nathI, tevI ja rIte AtmAnI paNa grAhyatA ane grAhakatA nathI. kumArika bhaTTa [lekavArtika, zUnyavAda, zloka 68 mAM ] avasthAkRta bhedane avalaMbIne eka ja AtmAmAM grAhya ane grAhaka baMne bhAvonuM samarthana kare che ane kahe che ke AtmAnuM dravyAdi rU5 grAhya che ane jJAtRrUpa grAhaka che. paraMtu te dhaTatuM nathI, kAraNa ke je AtmA dravya Adi rUpe grAhya hoya to te jJAtRrUpe grAhya nathI evuM sAbita thAya kAraNa ke AtmavatI hovA chatAM dravya Adi rUpa ghaTAdi tuya che, arthAta jema ghaTAdi jJAtRrUpathI pRthapha che. tema dravyAdirUpa paNa jJAtRrUpathI pRthapha che. 13. yadapi nipuNaMmanyairucyate -- bhavatu jJAtRtaiva grAhyA prAhikA ca / tathA'pi viSayopAdhikRto'styeva bhedaH / ghaTAvacchinnA hi jJAtRtA gAhyA, zuddhaiva tu jJAtRtA grAhiketi / 'ghaTamahaM jAnAmi' iti ko'rthaH ? 'ghaTaM jAnantam AtmAnaM jAnAmi' iti, asmatprayogasaMbhedAccaivamavakalpate / anyatra tu zuddhaviSayagrahaNameva bhavati 'ghaTo'yam' iti / tadetadapi saralamatipratAraNamAtram / yathA hi ghaTo'yamityatra ghaTamAtrapravaNaiva saMvit , evaM asmatprayogasaMbhede'pi 'ghaTamahaM jAnAmi' ityatra ghaTapravaNaiva buddhiH, iyAMstu vizeSaH - pUrva kevalaM ghaTagrahaNam , adhunA tu jJAnaviziSTaghaTAvamarza iti / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtRtA pite ja grAhya ane grAhaka e umbakamata 151 13. pitAne nipuNa mAnanArA [ueka vagere] kahe che ke te pachI bhale jJAtRtA pote ja grAhya ane grAhaka ho, paraMtu te jJAtRtAmAM viSayarUpa upAdhine kAraNe bheda paDe che ja. dhaTathI avacchinna jJAtRtA grAhya che, paraMtu zuddha jJAtRtA grAhaka che. [jyAre ghaTa Adine viSaya karanArI jJAtRtA grAhya hoya che tyAre ja tyAM AtmAne viSaya karanArI jJAtRtA grAhaka hoya che, jemake "huM ghaTane jANuM chuM'.] "huM ghaTane jANuM chuM" ene zuM artha che ? ene artha che-ghaTane jANatA AtmAne huM jANuM chuM. huM ghaTane jANuM chuM' emAM saMvita "asmata'- zabdanA ( =ha zanA) prayoganA anupravezane pAmelI hovAthI Ama ghaTe che. anyatra te zuddha viSayanuM ja grahaNa thAya che, jemake "A ghaTa che." A temanI vAta saraLa buddhivALAone chetaravA mATe ja che, kAraNa ke kharekhara te 'A ghaTa che" emAM jema saMvita ghaTamAtrapravaNa che tema "asma' zabdano prayogane anupraveza pAmelI hoya tyAre paNa arthAta "huM dhaTane jANuM chuM" emAM paNa saMvita ghaTajhavaNa hoya che, bheda ATaluM ja che ke pahelAM kevaLa dhaTanuM prahaNa hoya che, paNa atyAre to jJAnaviziSTa ghaTane avamaza che (- "jene huM jANuM chuM te ghaTa che.) 14. nanu vibhajyamAnAyAM pratItau ghaTo'yamiti tAvadviSayagrahaNaM, jAnAmIti tu jJAnagrahaNamapi bhavatu nAma / ahamiti tu kasya grahaNam ? na caikasyAmeva pratItAvaMzavibhAgena prAmANyamaprAmANyaM vA vaktuM yuktam-ghaTamiti jAnAmIti ca pramANam , ahamiti tu na pramANamiti / tasmAdatra jJAturavabhAso'bhyupeyaH / 14. vijJAnavAdI-bheda pAmatI pratItimAM 'A ghaTa che' e bhAga viSayagrahaNa che, paraMtu "jANuM chuM' e bhAga jJAnagrahaNuM paNa he. mImAMsaka - ' e bhAga nuM prahaNa che ? vaLI, eka ja pratItimAM azavibhAgathI prAmANya-aprAmANya jaNAvavuM yogya nathI, "ghaTane' ane 'jANuM chuM' e pramANu paraMtu "huM" e apramANa ema kahevuM barAbara nathI. tethI jJAtAne avabhAsa svIkAravuM joIe. 15. 3matra naivasthA pratItAvAmana varmatA tA yAtamita ! yastapAdhistvayonnetumupakrAntaH so'yaM na ghaTate, ghaTapravaNatvAt 'ahaM ghaTa jAnAmi' iti pratIteH / vibhajyamAnatve'pi ghaTamiti jAnAmIti cAMzadvayaM vizeSaniSThameva jAtam / ahamiti tvayamaMzo yadyAtmaviSayo iSyate tarhi sa eva zuddho'vaziSyate grAhyaH grAhakazcati / nAvasthAkRtastadbhedaH samarthitaH syAt / bhedAbhAvena caikasyaiva grAhyagrAhakabhAvamanupAdhikamabhidadhatA vijJAnavAdavama saMzritaM syAt / tasmAdahaMpratyayasya grAhakAdbhinnaM grAhyamabhidhitsatA zarIrameva grAhyamabhyupagantavyam / 15. naiyAyika - ahI ame taiyAyikoe agAu kahyuM che ke eka ja pratItimAM AtmA rtA ane kama bane na heya. je upAdhi tame (umbake) kalpI che te upAdhi ghaTatI Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ahaMpratyayanuM grAhya zarIra che e mata nathI kAraNa ke huM ghaTane jANuM chuM' e pratIti paNa ghaTapravaNa che. vaLI, e pratIti bheda pAmatI hovA chatAM dhaTane jANuM chuM' e tenA be aMze vizeSaniSTha ja banI rahe che [-grAghaniSTha ane grahIniSTha. ] paNa je "huM" e aMzane viSaya AtmA che ema IcchavAmAM Ave che te ja zuddha bAkI rahe je grAhya paNa che ane grAhaka paNa che. avasthAkRta bheda tenI bAbatamAM samarthana pAmatuM nathI. bhedano abhAva hoI ekanA ja, upAdhi vinA thatA, grAhyabhAva ane grAhakabhevane jaNAvatA tame vijJAnavAdana mAgane Azraya lIdhe ema thAya. tethI ahapratyayanA grAhakathI ja tenuM (=ahapratyayanuM) grAhya che ema kahevA IcchanAre zarIra ja grAhya che ema kahevuM joIe. 16. jJAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca varamasya mithyAtvam / astu aatmaaTumbanatA | ata eva zazyAmasAmAnAdhikaraNyadhIH / zarIrAlambanatvasya sAkSiNI na virotsyate / / nanu mamedaM zarIramiti bhedapratibhAsAt kathamahaMpratyayaH zarIrAlambana: syAt ? 16. mImAMsaka - [ "huM jANuM chuM' emAM ] jJAna sAthe zarIranuM sAmAnAdhikaraNya ghaTatuM na hoI jJAna sAthe zarIranI samAnAdhikaraNanA mithyA che (arthAta ahaMpratyayanI zarIraviSayakatA mithyA che) ema mAnavuM vadhu sAruM. tethI ahIM ahaMpratyayano viSaya AtmA che. tethI ja "huM kaza chuM" "huM zyAma chuM' evI kRza, zyAma sAthe "huM"ne sAmAnAdhikaraNyavALI buddhi aha buddhine viSaya zarIra che enI zAkha pUre che, e virodha pAmaze nahi. paraMtu "A mAra zarIra che e pratItimAM aha' (mama) ane zarIra e benA bhedane pratibhAsa hAI kevI rIte ahaMpratyayanuM AlaMbana zarIra bane ? [ahIM to ahaM pratyAyanA AlaMbana tarIke AtmAne svIkAra joIe. ] 17. bhoH sAdho ! naivaMvidheSu vizvasitumarhasi, mamAtmetyapi bhedapratyayasya darzanAt / avasthAbhedAdinA yathA tathA tatsamarthanamAsthIyate / tadiha zarIrAlambanatve'pi saiva saraNiranusariSyate / tasmAdahaMpratyayaH zarIrAlambana eveti / sa ca jJAnAdisamAnAdhikaraNe mithyA, sthUlAdisamAnAdhikaraNastu samyagiti / ye tu mama zarIraM mamAtmeti ca buddhI te dve api mithyA, mamapratyayasyAhaMpratyayavadAtmAnAlambanatvAt zarIre ca bhedAnupapatteH / mama pANirbhujo veti bhinnatvAdupapadyate / zarIraM tu mametyeSA kalpanA rAhumUrdhavat / / tasmAdahaGkAramamakArayordva yorapyaviSayatvAdAtmA parokSa iti siddham / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA svata: prakAze che e prAbhAkaramata 153 17, nIyAyika, are e sajajana ! A prakAranA bhedapratibhAmAM vizvAsa rAkho yegya nathI, kAraNake "mAro AtmA' e pratItimAM ahaM (mama) ane AtmA e benA bhedane pratibhAsa dekhAya che. [ hakIktamAM ahaM ane AtmA be judI vastu nathI, chatAM temanA bhedane prati mAsa thAya che.] avasthAbheda vagere vaDe jema tema karIne mAro AtmA" e bhedapratItinuM samarthana karavAmAM Ave che. tethI ahIM. (mAruM zarIra mAM ahaMpratyayanuM) AlaMbana zarIra ja che e bAbata samajAvavAmAM paNa te ja paddhatine (rItine anusarItha. ['mAra A zarIra' e pratItimAM "mAruM" e dvArA yauvanAvasthAne parAmarza karI 'A' e dvArA vRddhAsthAne nirdeza karavAmAM AvyuM che. ] tethI ahaM pratyaya zarIrAlaMbana ja che, ahaM. pratyaya jJAna Adi sAthe samAnAdhikaraNavALo che e vAta mithyA che, ahaMpratyaya sthUla Adi sAthe sama nAdhikaraNavALe che e vAta sAcI che. "mAruM zarIra' "mAre AtmA' A je buddhi che te bane mizyA che, kAraNa ke aha pratyayanI jema mabhapratyayanuM AlaMbana AtmA nathI. ane zarIrane AlaMbana mAnatAM bheda ghaTatuM nathI. "mAre hAtha' ke "mAro bhuja' e pratIti zarIra ane hAtha bhinna hAI ghaTe che paraMtu "mAruM zarIra e kalpanA "rAInuM mAthuM' enA jevI che. niSkarSa e ke aha kAra ane mamakAra bannene viSaya AtmA na hoI sAmA parokSa che e siddha thayuM. 18. apare punarAhuH--na grAhyagrAhakarUpobhayasampatterekasya karmatvaM kartRtva ca yugapadAtmano manyAmahe / kintu citizaktisvabhAvamaparasAdhanamaparokSamAtmatattvaM pracakSmahe / na hyAtmA'nyajanyena jJAnena ghaTAdiriva prakAzate, api tu svata eva prakAzate / cetanatvamapi tasya naisargikameva, na karaNApajanitacitiyoganibandhanam / cidyogAddhi cetanatve ghaTAdAvapi tatprasaGgaH / na cAsti niyamahetuH, anekakArakaparighahitatanurapi citirAtmAnameva jJAtArauM karoti, na kArakAntaramiti / tasmAt svata eva citsvabhAvatA'sya bhadrikA / tadidamAtmaprakAzanaM saMvidvadavagantavyam / yadAhuH 'saMvit saMvittayaiva saMvedyate, na vedyatayA' iti / nAsyAH karmabhAvo vidyata ityarthaH / evamAtmA grAhakatayaiva prakAzate, na grAhyatayaiveti / tadvai rUpyasya codanamanupapannamiti / 18. vaLI bIjA ( = prAbhA kare) kahe che - 2 hyarUpa ane grAhakarUpa ubhaya saMpatti ekane hovAthI AtmAnuM yugapata karbhatva ane katRtva che ema ame mAnatA nathI. paraMtu citizaktisvarUpavALA bIjA para AdhAra na rAkhanArA AtmAne ame aparokSa kahIe chIe. AmA acajanya jJAna vaDe ghaTa vagerenI jema prakAzita thatuM nathI paNa svataH ja prakAzita thAya che. tenuM cetanatva paNa naisargika ja che, karaNe (=Indri) dvArA utpanna thayela cita (jJAna) sAthe citine (AtmA) saMbaMdha thavAne kAraNe nathI. citane citi sAthe saMbaMdha thavAne kAraNe citinuM cetanatva hoya to ghaTa vagere paNa cetana banI javAnI Apatti Ave. citra sAthe saMbaMdha thavAthI citi ja cetana bane, bIju koI nahi evA niyamane (restriction). kaI hetu nathI, aneka kArakethI utpanna thayeluM cita (jJAna) AtmAne ja jJAtA kare che, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prabhAkaramatakha'Dana bIjA koI kArakane jJAtA karatuM nathI, [Ama kema?]. tethI, svabhAvathI ja AtmA cisvarUpa che ema mAnavuM evuM che. pariNAme AtmaprakAzanane saMvita jema samajavuM joIe. kahyuM che ke "saMvita saMvitarUpe ja sadAya che, saMvedyarUpe saMvedAtI nathI'. Ane artha e ke saMvitane karmabhAva astitvamAM nathI. Ama AbhA grAhakarUpe ja prakAzita thAya che, grAhyarUpe prakAzita thatuM nathI. tethI AtmAmAM berUpa hovAne AkSepa ghaTato nathI 19. na vaturabram | parasAdhanamati koDartha: ? DAyAstanirapekSamev prakAzamAnamAtmatattvamAsta iti / tadayuktam , akaraNikAyAH pratIteradRSTatvAt / apUrvaM ca tat kimapi yathA'bhyupagatapramANAtiriktameva pramANaM syAt / na ca niyamakAraNamatra pazyAmaH--tathA prakAzamAnaH sva evAtmA prakAzate, na parAtmeti / prakAzamAnatvenAtmano nUnamanubhUyamAnatA vAcyA / anubhUyamAnatA cAnubhavakarmatvam , itarathA'syAH pratyakSatava na syAt / athocyate-na pratyakSa AtmA, kintvaparokSa iti; nedamarthAntaravacanam / zizava evaM pratAryante, na prAmANikAH / pratyakSazca na bhavati aparokSazca bhavatIti citram / 19. yAyika- A paNa barAbara nathI. bIjA sAdhano para AdhAra rAkhata nathI ema kahevAne zo artha che ? prabhAkara - ene artha che- bIjA upAyanI apekSA vinA ja Atmatattva prakAze che. naiyAyika - e barAbara nathI kAraNa ke karaNa vinA pratIti dekhI nathI. te to svIkRta pramANethI atirikta ja koI apUrva pramANe bane. vaLI, ahIM e niyamanuM (restrictionnuM) kaI kAraNa ame dekhatA nathI ke prakAzamAna pe.tAne ja AmAM prakAze che, parane AtmA prakAza nathI. prakAzamAnatAthI AtmAnI anubhUyamAnatA vAcyuM che. anubhUyamAnatA e bhavana kama hovApaNuM che, anyathA enI pratyakSatA nahi bane. jo tame kaho ke AtmA pratyakSa nathI paNa aparokSa che, "pratyakSa" ane "aparokSa' e paryAya zabda nathI, to ame kahIzuM ke zizuo ja Ama chetarAya che, tArkike nahi, pratyakSa na hoya ane apakSa hoya e to vicitra che. - 20. pratyakSajJAnavarmavamastha nAstIti veta , taAparokSatramapi mA mUta | prakAzatvAdaparokSatvamiti cet , na, dIpAdeH prakAzasyApyandhAdibhiragRhyamANasya prakAzamAnatvAyogAt / tasmAt prakAzate cedAtmA nUnamanubhUyetApIti balAt karmatvamaparihAryam / atazca tadavasthaiva dvairUpyacodanA / 20. pratyakSa jJAnanuM karma AtmA nathI ema je tame prabhAkare kahe to ame kahIe chIe ke te aparokSa paNa na bane. prakAzarUpa hovAthI te aparokSa che ema je tame kahe te te paNa barAbara nathI kAraNa ke dIpa vagere prakAza paNa, je abdha vagerethI grahaNa karate nathI te. prakAzamAnatA dharAvatA nathI. tethI AtmA je kharekhara prakAza hoya te kharekhara Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkarane tripuTI pratyakSane siddhAMta ane tenuM khaMDana 155 anubhavAya paNa khare, eTale na chUTake AtmAnuM kamapaNuM aparihArya bane che. tethI AtmAnA daMrUpa (karnarUpa ane kamarUpa e be rU5) upara AkSepa ema ne ema rahe che. 2. kArajJAnapakSa 2 itikSezyAma: | sa vAramAri tulyo nyAya | kalpanA rUpyaM ca bhavatAm-AtmA ca svaprakAzaH, saMvicca svaprakAzeti / na ca nipuNamatirapi vivekamIdRzamupadarzayituM zaknoti bhavAn , iyaM svaprakAzA phalarUpA saMvit , ayaM svaprakAzo jJAtRrUpa Atmeti / citraM cedaM yattayoddhayoH prakAzayorantarAle tavyApAraH parokSaH jJAnAkhyaH saMpanna iti / 21. ame taiyAyike prakAzarUpa jJAna pakSane paNa pratiSedha karIzuM. te nyAya AtmAmAM paNa tulyapaNe lAgu paDe che. ApanI ArUnI kalpanA che. AtmA svaprakAza che ane saMvita svaprakAza che. nipuNumativALA Apa prabhAkara A jAtane bheda darzAvavA zaktimAna nathI-A phaLarUpa svaprakAza savita che ane A khAtarUpa sva ke te prakAzanI vacce pele jJAna nAmane vyApAra parokSa tha. 22. nanuM "ghaTamae nAnAma rUkyatra trayakatimAsa - miti viSayaH , ahamityAtmA, jAnAmIti saMviditi / uktamatra ghaTaM jAnAmIti jJAnavizeSaNaviSayapratibhAsaH / ahamiti tu zarIre jJAtRtvabhramaH, ekasyAtmano grAhyagrAhakabhAvAnupapatteriti / 22. prabhAkara huM vaTane jANuM chuM' ahIM traNane pratibhAsa che-"dhaTane e aMzathI viSaya prakAze che, "huM" e aMzathI AbhA prakAze che ane jANuM chuM" e aMzathI saMvita prakAze che. naiyAyika - ame kahyuM che ke "ghaTane jANuM chuM" emAM jJAna jenuM vizeSaNa che te viSayano pratibhAsa che, "huM" emAM zarIramAM jJAtRtvane bhrama che, kAraNa ke eka AtAmAM grAhyabhAva ane grAhakabhAva bane ghaTatA nathI. 23. yadapi svatazcetanasvabhAvatvamAtmanaH kalpyate, tadapi na sopapattikam / sacetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDaH / __ nArthAvabhAsAdanyaddhi caitanyaM nAma manmahe / / yadi ca svata evArthAvabhAsasAmarthyamAtmanaH, tat kimindriyaH prayojanam ? manaSSaSThairindriyanirapekSapadArthaparicchedasAmarthyapakSe ca sarvasya sarvajJatA''pattiH / ato'vazya jJAnasamavAyanibandhanamevAtmanazcetayitRtvam / 23. AtmA svataH cetanasvabhAva (= jJAnasvabhAva) che evuM tame je kahe che te paNa tarkasaMgata nathI. cit (jJAna) sAthenA saMbaMdhathI te sacetana che, tenI sAthenA saMbaMdha vinA jaDa che. arthanA avabhAsathI anya kaMI caitanya nathI ema ame kahIe chIe. je ane avabhAsa karavAnuM sAmarthya AtmAmAM svataH hoya to pachI indriyonuM prayojana zuM ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 AtmA svataH jJAnasvabhAva nathI e taiyAyikramata chaThThA mana sAhitanI cha indriyAthI nirapekSa rIte paTTAtha jJAna karavAnuM sAmarthya AtmAmAM che e pakSamAM sava AtmAmAM sadA sajJatAnI Apatti Avaze. tethI AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA jJAnarUpa samavAyine kAraNe ja AtmAmAM cetayitRtva (jJAtRtva ) avazyapaNe che. 24. na ca ghaTAdibhiratiprasaGga AzaGkanIyaH / padArthasvabhAvopanatasyaiva kriyAvaicitryasya sarvalokaprasiddhatvAt / cetanAdikriyAH karmasamavAyinyo na bhavanti / gamanAdikriyAstu kartR samavAyinya eva / tadiyaM jJAnakriyA'pi kartRsamavAyinyeva / na ca vastuzaktiranuyojyA bhavati / na jaDatvAvizeSe'pi karmAdau samavaiti cit / na dravyatvAvizeSe'pi gandhaH spRzati pAvakam // tasmAnna pratyakSa AtmA, nApi svatazcetayiteti sthitam / 24. dhaTa Adi citizakti banI javAnA atiprasa`madeSanI ApattinI AzaMkA karavI na joIe, kAraNa ke padArthanA svabhAvane lIdhe ja kriyAenuM vaicitrya che e sava jatAmAM prasiddha che. cetanA vagere kriyAe kama mAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. gamana Adi kriyAe kartAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. te O rIte A jJAnakriyA paNuM kartAmAM ja samavAyasaMbaMdhathI rahe che. ane vastunI zaktinI bAbatamAM prazna UThAvavA ke vastunI evI zakti kema che e ayeAgya che. karma (ghaTa) vagere ane AtmA samAnapaNe jaDa hovA chatAM kama vageremAM citakriyA (= jJAnakriyA) samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. pRthvI ane agni banne samAnapaNuM dravya hovA chatAM gaMdhaguNu [ pRthvImAM ja samavAyasa badhathI rahe che paNa] agnimAM samavAyasaMbaMdhathI raheto nathI. tethI, AtmA pratyakSa paNa nathI ke svataHprakAza ( = svasa`vedya ) paNa nathI e sthira thayuM. 25. svayUthyAstu kecidAcakSate -- yadyekasya kartRtvaM karmatvaM cAnupapannamityapratyakSa AtmeSyate, tadayamanumAnenApi kathaM grahISyate ? AtmAnamAtmanA''tmaiva liGgAdanuminoti hi / tatra nUnamupetavyA kartRtA karmatA'sya ca / / tatrAnumAnajJAnasya yathA''tmA yAti karmatAm / tathA'haM pratyayasyaiva pratyakSasyApi gacchatu dehAdivyatiriktazca yathA liGgana gamyate / tathA'haM pratyayenApi gamyatAM tadvilakSaNaH || 25. amArA peAtAnA ja jUthanA keTalAka ( = anaiyAyikA) kahe che ke eka ja kriyAmAM ekanuM kartA ane karmAM banne hovuM ghaTatuM nathI e kAraNe jo AtmAne pratyakSagrAhya na mAnanA ho teA AtmA anumAna vaDe paNu kevI rIte gRhIta thaze ? kAraNa ke liMga uparathI AtmA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA pratyakSa che ke nahi e bAbate vivAda vaDe AtmA ja AtmAne anumAne che, tyAM AtmA kama ane kartA bane che ema svIkAravuM joIze. jema tyAM anumAnajJAnana kama AtmA bane che tema ahapratyayarUpa pratyakSanuM karma paNa Ama bane. jema liMga dvArA AtmA dehathI ja che ema jJAta thAya che tema aha pratyaya dvArA paNa AtmA dehathI bhinna che e jJAta thAo. 26. nanu AtmanaH kiM rUpaM yat pratyakSeNa sAkSAt kriyate ? yadyevaM sukhAderapi kiM rUpaM yat mAnasapratyakSasamadhigamyamiSyate ? nanvAnandAdirUpaM prasiddhameva sukhAdeH, tarhi tadAdhAratvamAtmano'pi rUpamavagacchatu mavAnuM ! sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matubarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA / / 26. 2 naiyAyike - AtmAnuM kayuM rUpa pratyakSa vaDe jANIe chIe ? ma yAyike - je ema hoya to sukha AdinuM paNa kahyuM rUpa mAnasapratyakSa vaDe jJAta thatuM tame mAne che ? - a RyAyika - sukha vagerenuM Ananda Adi rUpa prasiddha ja che. * * * nayAyika - to te ananda vagerenA AdhArapaNurUpa AtmAnA rUpane paNa Apa mAnasa pratyakSathI bhAzi. sukha Adi jyAre jJAte thAya che tyAre svataMtra anubhavAtA nathI paraMtu matubanA arthathI joDAyelA ja anubhavAya che (arthAta "huM sukhI chuM" e rIte ja anubhavAya che ). Ama AtmAnuM pratyakSa siddha thAya che. jema 'A ghaTa che e rIte dhaTanuM jJAna thAya che tema "A sukha che' e rIte sukhane anubhava thate dekhAto nathI paNa "huM sukhI chuM" e rIte ja sukhano anubhava thAya che ane "huM sukhI chuM' e AkAranI jJAti sukha sAthe AtmAne paNa prakAzita kare che. 27. - jJAtRjJAnavirAchArthapraha mitra mAta ! svayaM prAdIdRzattacca kiM vA yuktamupekSitum // vizeSyabuddhimicchanti nAgRhItavizeSaNAm / pUrva cAnanubhUtasya smaraNaM nAvakalpate / / na cAnumAnataH pUrva jJAtvA''tmAnaM vizeSaNam / tazirArthavRddhiH sthAt trAmasthAnavaghArA || Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 AtmA pratyakSa che e matanI sthApanA tasmAt pratyakSa AtmA / sAmAnAdhikaraNyaM ca smaraNAnubhavAdiSu / anusandhIyamAnaM yad dRzyate tat kathaM bhavet // 'pUrvamahamamumarthamanubhUtavAn, ahamevAdya punaranubhavAmi' iti tulyaviSayatAvat tulyakartRkatA'pi tatra prakAzate, itarathA tvanumAtumapyAtmA na zakyeta / jJAnecchAsukhaduHkhAdi kiledaM liGgamAtmanaH / ekAzrayatayA jJAtamanusandhAtRbodhakam // tathAtvena ca tajjJAnamAzrayajJAnapUrvakam / jJAte tatrAphalaM liGgamajJAte tu na liGgatA // tasmAt pratyakSa evAtmA varamabhyupagamyatAm / vRddhAgamAnusAreNa saMvidAlokanena ca / 27. vaLI jJAtAnA jJAnathI viziSTa arthanA jJAnane (smaraNane = pratyabhinA) bhASyakAre pite jaNAvyuM che ane tene upekSavuM zuM yogya che? jemAM vizeSaNanuM grahaNa na thayuM hoya evI vizeSyanI buddhi tArkike IchatA nathI ane pUrve na anubhavelA athanuM smaraNa ghaTatuM nathI. na te pahelAM AtmArU5 vizeSaNane anumAna dvArA jANa pachI te vizeaNathI viziSTa arthanI buddhi thAya, kAraNa ke ApaNane vizeSaNajJAna ane vizeSajJAnanA kamane anubhava thato nathI. tethI AtmA pratyakSa che [je AtmA pratyakSa na hoya to] smaraNa, anubhava vagerenuM sAmAnAdhikaraNya, je anusaMdhAna pAmatuM dekhAya che te, kevI rIte ghaTe ? pahelAM meM A arthane anubhava karyo hato. huM ja atyAre karI tene anubhavuM chuM" ema tulyaviSayatAnI jema tulyantakatA paNa tyAM prakAze che, anyathA AtmAnuM anumAna karavuM paNa rAkaya na bane, jJAna, IchA, sukha, duHkha Adi rU5 AtmAnuM A liMga- AtmA e badhAne eka Azraya che e rIte jANeluM A liMga anusaMdhAtAnuM bodhaka che. eka AzrayamAM rahenAra tarIke liMganuM thatuM jJAna AzrayanA jJAna pachI thAya. Azraya (AtmA) jJAta thaI gayA pachI liMganuM kaMI kAma nathI, liMga niprayojana che, niSphaLa che. ane je Azraya jJAta thayo na hoya te pachI te liMga liMga na rahe. tethI, vRddhAgamAnusAra ane saMvidgA Alokanane AdhAre AmAM pratyakSa ja che ema tamAre svIkAravuM vadhu sAruM che. 28. katha vADaminisena simanena jhonanam | anumeyatvamevAstu liGgenecchA'dinA''tmanaH / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnumAnaprakAra 15 tadAha sUtrakAraH 'icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam' [nyAyasUtra 1.1.10] / icchA nAma tAvaditthamupajAyate-yajjAtIyamarthamupabhujAnaH puruSaH purA sukhamanubhUtavAn, punaH kAlAntare tajjAtIyamarthamupalabhya sukhasAdhanatAmanusmRtya tamAdAtumicchati / seyamanena krameNa samupajAyamAnecchA pUrvAparAnusandhAnasamarthamAzrayamanumApayati, kAryasya nirAdhArasyAnupapatteH / AzrayamAtrapratItau cAyamanvayavyatirekavAneva heturbhavati / icchA dharmiNI, Azriteti sAdhyo dharmaH, kAryatvAd ghaTAdivad guNatvAt rUpAdivat iti vA heturvaktavyaH / guNatvaM cecchAdInAmacAkSuSapratyakSatvAdinA rasAdivaddarzitamAcAryaiH / evamanvayavyatirekavatA'munA hetunA'dhiSThAnamAtro'numite tadadhiSThAnatve ca dehendriyAdau prasakte pUrvAnubhUtasukhasAdhanatvAnusandhAnasavyapekSatadutpAdanaparyAlocanayA tatkAryasamAnakartR katvAvagamAt zarIrAdipratiSedhe sati, sa eva kevalayatirekibhavane tu viziSTamAzrayamanumApayati / icchA zarIrAdivilakSaNAzrayA, zarIrAdiSu bAdhakopapattau satyAM kAryatvAditi / atra ca sAdharmyadRSTAnto na saMbhavatIti vaidhaHdRSTAntaH pradaryate / sa ca ghaTa eva / kAryatve nirvizaSaNe ya eva sAdharmyadRSTAnto ghaTaH sa eva vaidharmyadRSTAntaH savizeSaNe / yatra vilakSaNAzritatvaM nAsti tatra savizeSaNaM kAryatvamapi nAsti, yathA ghaTAdAviti na na zakyate vaktum / tatra kAryatvamAtrayoge'pi savizeSaNAnAM kAryatvAbhAvAdvilakSaNAzritatvamapi tatra nAsti, bhUtalAzritatvena pratyakSamupalabhyamAnatvAt / / 28. ba yAyi? -- ayA, mA aninivezanu zu prayola cha ? 4271 mA liMga dvArA AtmA anumeya ja che. tethI sUtrakAra gautame kahyuM che ke irachA, Sa, prayatna, sukha duHkha ane jJAna AtmAnuM liMga che, IchA A rIte upanna thAya che - je jAtinA arthane upabhoga karatA puruSe pahelAM sukha anubhavyuM hatuM te patinA athane pharI kAlAntare dekhIne, pUrve te jatino artha sukhanuM sAdhana thayuM hatuM e yAda karIne, tene prApta karavA te icche che. A krame utpanna thatI te IcchA pUrvAparanuM anusaMdhAna karavAne samartha evA AzrayanuM anumAna karAve che kAraNa ke Azraya vinAnuM kArya ghaTatuM nathI. ane AzrayamAtranI pratItimAM A hetu ( "kAraNa ke te kArya che e hetu ) anvaya-vyatirekavALe ja hetu bane che. irachA dhama (pakSa) che, "Azrita che' e sAdhya dharma che, kAraNa ke te ghaTanI jema kArya che' ke "kAraNa ke te rUpanI jema guNa che' ene hetu kahevo joIe. jema rasa AdinuM gurupaNuM acAkSuSapratyakSapaNu vagere dvArA AcAryoe darzAvyuM che, tema IchA Adina paNa gupaNuM acAkSuSapratyakSapaNuM vagere dvArA AcAryoe darzAvyuM che. e rIte anvaya-vyatirekavALA A hetu vaDe adhiSThAnamAtranuM anumAna thatAM jyAre te adhiSThAna deha, Indriya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnumAnaprakAra vagere hovAnI saMbhAvanA UbhI thAya che tyAre pUrvAnubhUta arthanI sukhasAdhanatAnA anusaMdhAnanI sahAyatAnI apekSA rAkhatI vartamAna tevA arthanI IchAnI utpattinI paryAlocanA dvArA te kAryo ( = vatamAna padArthanuM darzana, pUrvAnubhUta padArthanuM smaraNa, prarvAnubhUta padArthanI sukhasAdhanatAnuM smaraNa vagere kAryo) ekakatRka che evuM jJAna thAya che, pariNAme zarIra, vagereno temanA adhiSThAna tarIke pratiSedha thAya che, tema thavAthI te heta ja kevaLavyatirekI banI jaI viziSTa AzrayanuM anumAna karAve che. IcchAne Azraya zarIra AdithI vilakSaNa che, kAraNa ke zarIra AdimAM bAdhaka ghaTe che ane sAthe sAthe zarIra Adi kAya che. ahIM sAdhammadaTAMta saMbhavatuM nathI eTale vaidharmAdaSTAMta darzAvavAmAM Ave che. te vaidhamya daSTAMta ghaTa ja che. nirvizeSaNakAryatva hetumAM je sAdhammadaSTAMta ghaTa hato te ja savizeSaNakAryavahetumAM vaidhammadaSTAMta bane che. "jyAM vilakSaNa Azraya sAdhya nathI tyAM savizeSaNakAryavahetuM nathI, jemake ghaTa vageremAM' ema kahevuM azakya nathI. tyAM kAryaratvamAtrane yoga hovA chatAM paNa savizeSaNa kAryane abhAva hovAthI vilakSaNa Azrayane paNa tyAM abhAva che, kAraNa ke bhUtalAzrita rUpe ghaTa pratyakSa upalabdha thAya che. 29. nanu cAnvayadarzanamantareNa kevalavyatirekaH pratIyamAnaH saMdigdho bhavatikiM tatsAdhyAbhAvakRtaiva tasya tasmAdvayAvRttiruta nimittAntarakRtA ? iti / saMdigdhavyatirekasya hetoragamakatvaM nizcitavyabhicArahetuvaditi tArkikAH / ucyate / syAdetadevaM yadi prathamamanavagatAnvaya eva kevalavyatirekazaraNo hetuH prayujyeta / yatra tvanvayavyatirekavAneva hetu: kaMcana vizeSamAzritya kevalayatirekitAmavalambate, tatra na sandigdhavyatirekitA'vakAzaM labhate / ghaTo hi bhUtalAzritatvena pratyakSamupalabhyate / tadasya vilakSaNAzrayavirahAdeva savizeSaNahetuzUnyatA jAtA, nirvizeSaNAvasthAyAM tadyogadarzanAditi na saMdigdho vyatirekaH / 29. kA-anvayadarzana vinA kevaLa vyatireka pratIta thato hoya to te vyatireka saMdigdha bane che, "zuM sAthAbhAvane kAraNe ja tenI (sAdhyanI) temAMthI vyAvRtti haze ke pachI bIjA koI nimittane kAraNe ?' evI saMdidhatA tyAM rahe che. nizcita vyabhicAhatanI jema saMdigdha vyatireka hetu sAdhyane gamaka nathI ema tArdike kahe che. nauyAyiko- Ano uttara ame ApIe chIe. jo pahelAM jenI bAbatamAM anvaya jANyo nathI ja evA, (arthAta) kevala vyatireka ja jenuM zaraNuM che evA hetune prayoga karavAmAM Ave te AvuM bane. paraMtu jyAM anvaya-vyatirekavALo hetu keIka vizeSane AzrIne kevaLavyatirekIpaNunuM avalaMbana karato hoya tyAM e hetumAM saMdigdha vyatirekIpaNAne avakAza nathI. bhUtalanA AzritarUpe ghaTa pratyakSa dekhAya che. tethI enA vilakSaNa AzrayanA abhAvane kAraNe ja savizeSaNa hetune abhAva thayo che, kAraNa ke hetunI (kArya ghaTanI ) nivizeSaNa avasthAmAM dhaTanuM bhUtalAzritatva dekhAya che; eTale vyatireka saMdigdha nathI. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA, dela vagere AtmasAdhaka liMga kevI rIte che tenI samajUtI 1 30. athavA zarIratvaM sAmAnyamiha vaidharmyadRSTAntIkartavyam / tatra hi sarvAtmanA kAryatvasparzo'pi nAsti / na ca tadvilakSaNAzritaM, zarIrAzritatvasya pratyakSata upalambhAditi / 30 athavA, zarIratva sAmAnyane ahIM vaidhammadaSTAna banAvavuM joIe, kAraNa ke zarIratva sAmAnyamAM kAyapaNAno sparza paNa nathI; ane te zarIratva vilakSaNa AzrayamAM Azrita paNa nathI kAraNa ke tenuM zarIramAM AzritapaNuM pratyakSa dekhAya che. 31. tadiyamicchA prathamapadArthadarzanAdikAryasamAnakartRkatayA'vagamyamAnA zarIrAdivilakSaNamAzrayamavagamayati, savizeSaNakAryatvAditi sthitam / yazca sa vilakSaNa AzrayastatrAtmasaMjJA''gamikI / 31. tethI, pahe. pahAnu zana, mAhi (AhiyA te jatinA pUrvAnubhUta pahAyarnu smaraNa, te pUrvAnubhUta padArthanI sukhasAdhanatAnuM smaraNa, vagere) kAryonI sAthe samAnakartAkatA dharAvatI jaNAtI IcchA zarIra AdithI vilakSaNa AzramanuM jJAna karAve che, kAraNa ke te savizeSaNa kArya che-e sthira thayuM. ane je vilakSaNa Azraya che tenuM "AtmA' nAma mAgabhi cha, [yogi nayI ] 32. evameva dveSAderAtmaliGgatA vaktavyA / yajjAtIyasyArthasya sannidhAnAd duHkhamanubhUtavAn puruSaH, tajjAtIyamarthaM punarupalabhamAno duHkhasAdhanatAmanusandhAya taM dveSTIti / so'pi pratisandhAtAramekamantareNa nopapadyate / AbhyAmicchAdveSAbhyAmanantaraM prayatnaH samutpadyate / so'pi yathoktena krameNAnusandhAnapUrvaka eva / prayatamAnasya sukhaduHkhe bhavataH / te api tathaiva draSTavye / 32. A rIte ja ke AdinuM AtmaliMgapaNuM samajAvavuM joIe. je jAtinA arthanA sAnidhyathI puruSe pahelAM duHkha anubhavyuM hoya te ja jAtinA arthane pharIthI dekhate te tenI duHkhasAdhanatAnuM anusaMdhAna karIne tene te hepa kare che eTale ja paNa ekapratisaMdhAtA vinA ghaTato nathI IDA ke dveSa pachI prayatna utpanna thAya che. te paNa yakta kame anasaMdhAnapUrvaka ja utpanna thAya che. prayatna karatA purUne sukha ke duHkha thAya che. temane paNa te rIte ja arthAta te krame anusaMdhAnapUrvaka ja utpanna thatAM samajavAM. .. 33. jJAnaM ca zakyata evAtmaliGgamabhidhAtum / yadyapi prathamamanusandhAnanirapekSamapi bhavati tat tathA'pyanusandhAnapUrvecchA''dikAryaprakaraNAt nirNayAtmakameva jJAnamudAhartavyam , tatra hi bubhutsAvimarzAdipUrvakatvamupalabdhamiti tadekakartRkatvamupakalpyate / tadevamicchA''dInyAtmaliGgAnIti sthitam / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra AtmAnuM anumAna zakaya che zAstre cAne hetUktirna doSAya kathAsviva / ziSyaH kazcit kvacit kiJcidanusmRtyAbhidhAsyati // iti kAruNiko muniranekamiha hetumArgamupadiSTavAn / 33. jJAnI paNu AtmAnA liMga tarIke jaNAvavu zakaya ja che. jo ke prathama jJAna anusa MdhAnanirapekSa thAya che, tema chatAM anusaMdhAnapUrvaka thatAM icchA vagere kAryonu prakaraNa (sada) heAvAne kAraNe niNaeNyAtmaka jJAnane ja AtmAnA liMga tarIke kahevuM joIe, kAraNa ke niNaeNyAtmaka jJAna khuzrutsA, vimaza vagere pUka thatu dekhAya che, eTale temanAmAM ekakatu katA baDhe che. tethI, A pramANe icchA vagere AtmAnAM li MgA che e sthira thayuM. jema ja5 vagere sthAomAM aneka hetue jaNAvavAthI nigrahasthAnarUpa doSa thAya che tema zAstramAM aneka hetue jaNAvavAthI nigrahasthAnarUpa doSa thatA nathI. koI ziSya kayAreka kAMIka ( koIka hetu ) anusmaraNa karI kaheze ema vicArI kAruNika muni gautame aneka hetu ahIM upadezyA che. 34. nanvatra coditamanusandhAtAramantareNa tadetadicchA''dikAryaM nAvakalpata iti kathaM jJAyate ? ekatra pramAtari tadarzanAditi yaducyate, tadidamekapramAtRgrahaNAdAtmapratyakSatvamaGgIkRtaM syAditi vyarthamanumAnam / agrahaNe tu pramAturekasya tatpUrvakalvene cchA''deH pratibandhAgrahaNAdazakyamanumAnamiti / parihRtametat / kAryatvenaiva liGgatvamicchA''derupavarNitamasmAbhiH, na smaraNAdisamAnAzrayatayeti / 34. zakA-- ahI koi prazna UThAve che ke, anusaMdhAtA vinA A icchA vagere kAya* ghaTatu nathI e kevI rIte jaNAya ? 'eka pramAtAmAM te kAya nuM darzIna thatu hovAne kAraNe' ema je kahevAmAM Ave che te bAbate kahevu joie ke jo ema hAya tA A eka pramAtAnA grahaNu dvArA AtmAnA pratyakSane svIkAra thAya, eTale anumAna bya khate. ane ne eka pramAtAnuM agrahaNa hoya te icchA Adine tapU karUpe ( = ekapramAtRpU'karUpe) vyAptisadha gRhIta thAya nahi, pariNAme anumAna azakaya bane. AzakAne ame dUra karI dIdhI che. icchA - maiM naiyAyika vagerene kAyAvAne kAraNe liMga tarIke vaNubyAM che, smaraNu Adi sAthe temanA samAna AdhAra heAvAne kAraNe liMga tarIke vaNu jyAM nathI, 35. kimarthastarhi pratisandhAtropanyAsaH 1 zarIrAdiSu tadAzrayatvapratiSedhArthaH / na tvevaM vyAkhyAtavanto vayamekasya pramAturicchA''dikAryAzrayatvadarzanAdekAzrayatvAnumAnamiti / tasmAnna doSaH / 35. zakAkAra-- to pachI zA mATe pratisa dhAtAnI vAta kareA che. 6 naiyAyika---- te kAryAnA Azraya zarIra vagere nathI ema pratiSedha karavA mATe, ame e pramANe vyAkhyA karI nathI ke eka pramAtAmAM IcchA vagere kAryAMnu dekhAtu hAI eAzrayapaNAnuM anumAna karavAmAM Avela che. tethI deSa nathI. AzrayapaNu Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che 36. nanu kathaM na doSaH ? zarIrAdyAzrayatvapratiSedhasAdhane'pi hetorvyAptigrahaNAsambhavAt / yAvad hiM darzanasmaraNecchA''dikAryajAtamekapramAtRniyatatayA'navadhAritam, tAvat kathamasmadavasthAdibhiH na zarIrAdyAzrayatvamiti niSedhasya tatpUrvakasya caikAtmAzritatvasya siddhiH / 36. zaMkAkAra - deSa kema nathI ? te kAryono Azraya zarIra Adi nathI e pratiSedha puravAra karavA mATe paNa hetunI vyAptinuM grahaNa saMbhavatuM nathI [ahIM hetu ekAgratva che ane sAdhya pratisaMdhatRva che.] jyAM sudhI darzana, smaraNa. icachA vagere kAryo eka pramAtAmAM niyatapaNe Azrita che evuM nizcita na thAya tyAM sudhI A avasthAene Azraya zarIra Adi nathI evA niSedhanI ane te niSedhapUrvaka eka AtmA temane Azraya che e hakIkatanI siddhi kevI rIte thaze ? ___37. ka evamAha na gRhItamekakartRkatayA kAryamicchAdIti ? yadi gRhItaM tarhi vaktavyaM ka gRhItaM, kena vA pramANena gRhItamiti ? svAtmanyeveti cet , so'yaM pratyakSa AtmA bhavet / evamanabhyupagame na vyAptigrahaNamiti / / _37. a yAyika - koNe ema kahyuM ke eka kartAvALA kArya tarIke irachA vagerenuM grahaNa thayuM nathI ? zaMkAkAra - je grahaNa thayuM che to tamAre jaNAvavuM joIe ke te grahaNa kyAM thayuM che ane kayA pramANathI thayuM che. je tame kahe ke te grahaNu AmAmAM ja thayuM che te A AtmA pratyakSa banI jAya, ane jo ema na mAne to vyAptinuM grahaNa na thAya 38. ucyate / na ca pratyakSa AtmA, na ca vyAptesgrahaNam / na caiva dharmyantare vyAptirgRhyate kintu svasantAna eva / tathApi na siddhayati pramAtRniyatatAnumAnam / kathamiva na siddhayati ? siddhayatyeva santAnAntareSu pratisandhAnasyAdRSTatvAt / 38. 2 naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. na to AtmA pratyakSa che. ke na to vyAptinuM agrahaNuM che. anya dhamamAM vyAti gRhIta thatI nathI ja, paraMtu eka ja dhamamAM arthAta eka ja dhamanA pitAnA santAnamAM ja vyApti gRhIta thAya che. zaMkAkAra - te paNa icchA Adi kAryone eka ja pramAtA Azraya che' evuM eka pramAniyatatAnuM anumAna siddha thatuM nathI. 2 naiyAyika - kema siddha nathI thatuM ? siddha thAya ja, kAraNa ke anya saMtAnamAM pratisaMdhAna dekhyuM nathI [ arthAt caitre dekhelAnuM maitra smaraNa karatA nathI. ] 39. kiJca ko'tra vyAptigrahaNakAla: ? pramAtRvaddhi tadbhedena bhavitavyam / tataH kim ? idaM tato bhavati - kathaM svasantAna eva vyAptirgRhyatAm ? kathaM vA tatrautra pramAtRniyamo'numIyatAmiti seyamubhayataH pAzArajjuH / AtmA vA pratyakSaH vyAptirvA duravagameti / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa saMbhave che - 39. zaMkAkAra - vaLI, ahIM vyAptigrahane kALa kayo che ? pramAtRbhedanI jema kALabheda paNa hevo joIe. 1 naiyAyika - tethI zuM ? zaMkAkAra - tethI A thaze - pitAnA ja saMtAnamAM bApti kevI rIte grahaNa karazo ? athavA, tyAM ja pramAtRniyatatAnuM anumAna tame kevI rIte karaze ? Ama bane bAju pAyArajaja che-saMkaTa che. kAMte AtmA pratyakSa have joIe kAM te vyApti grahaNa karavI muzkela hevI joIe. [ jo AtmA pratyakSa che ema na svIkAravAmAM Ave te vyApti ghaTe nahi ane je vyApti ghaTatI hoya te AtmA pratyakSa che e puravAra thAya. ] 40. naitadevam / yathA zAkyapakSe sattvAt kSaNikatvAnumAne vyAptigrahaNaM, tathehApi bhaviSyati / tatra hi yaiva kramayogapadyavyAvRttyA sattvasya nityebhyo vyAvRttiH, sa eva kSaNikarai nvaya / iti dharmyantaranirapekSatayaiva sAdhye'pi dharmiNi pratibandhagrahaNa cAnumAnaM ca darzitam / tadvadihApyekapramAtRpUryakatvena pratisandhAnasya dharmyantare yadyapi grahaNaM nAsti tathA'pi santAnAntarabhede yadasyAdarzanaM tadevaikakartRkatvadarzanamiti ko'nayohetutve vizeSaH ? 40. = naiyA vika- nA, evuM nathI. jema bauddha pakSamAM satva hetu uparathI karavAmAM AvatA kSaNikatvanA anumAnamAM vyAptinuM grahaNa thAya che tema ahIM paNa vyAptinuM grahaNa banaze, kAraNa ke tyAM nitya vastumAM akriyAnA] krama ane yogapadyanI vyAvRtti dvArA sattvanI nitya vastuomAMthI je vyAvRtti thAya che te vyAvRtti ja kSaNikanI sAthe sarvane anvaya che. Ama bauddhoe kaMI anya siddha dhamInI apekSA vinA ja sAdhya dhamamAM vyAtinuM grahaNa ane anumAna darzAvyuM che. te rIte ahIM paNa ekapramApUrvakatvanI pratisaMdhAna sAthenI vyAptinuM siddha anya dharmomAM grahaNa na hovA chatAM anya saMtAnamAM (pramAtRbhedamAM) tenuM (= pratisaMdhAnanuM) je adazana che te ja ekakhtavadarzana (= ekapramAtRtvadarzana) che. eTale e benA hetusvarUpamAM zuM vizeSa che ? ____41. nanu tatra nityebhyaH kramayogapadyavyAvRttyA vyAvRttaM sattvaM zakyagrahaNam , iha tu pramAtRbhedena pratisandhAnavyAvRttirduravagamA / svasantAne'pi jJAnakSaNA bhinnA eva pramAtAraH, na ca tebhyo vyAvRttaM pratisandhAnamiti / tiSThatvanvayaH, vyatirekamukhenApi kaSTa midamanumAnaM vartate, svasantAne santAnAntaravat pramAtRbhedagrahaNAtU, tabhedagrahe hi svaparasantAnaviveko na syAt / yadyevaM pramAtRbhedagrahaNAbhAvAt punaraNyAtmA pratyakSa AyAtaH / / 41. zaMkAkAra - tyAM nitya vastuomAMthI [artha kriyAnA] kamaugapadyanI vyAvRtti dvArA vyAvRtta sattvanuM grahaNa zakya che. paraMtu ahIM te pramAtRbheda dvArA pratisaMdhAnanI vyAvRtti jANavI mukela che. svasantAnamAM paNa jJAnakSaNorUpa pramAtAo bhinna che, temanAthI arthAta te ja Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAdhaka vyAptinuM grahaNa zakya che judA pramAtAothI pratisaMdhAna vyAvRtta nathI. anvaya to bAjue raho, vyatirekamukhathI paNa A anumAna kaSTarUpa che. jyAM ekakartA kava (= ekapramAtRtva) nathI tyAM pratisaMdhAna nathI evA vyatirekanI asiddhi che, kAraNa ke jema santAntaramAM pramAtRbhedanuM grahaNa thAya che tema svasaMtAnamAM paNa pramAtRbhedanuM grahaNa thAya che chatAM pratisaMdhAna te bauddha daSTie saMbhave che. je svasantAnamAM paNa pramAtRbhedanuM grahaNa hoya te svasattAna ane parasaMtAnanA bhedanuM prahaNa nahi thAya, je svasattAna ane parasantAnanA bhedanuM grahaNa na thAya te svasattAnamAM pramAtRbhedanuM grahaNa na thAya ane pariNAme pramAtRbhedanA grahaNanA abhAvane kAraNe pharI pAcho AtmA pratyakSa banI gaye. 42. maivam , nAtmA pratyakSaH / pramAtRbhedo hi svasantAne na gRhyate ityuktaM, na punastadaikyaM gRhyate / anyacca bhedAgrahaNam , anyacca tadaikyagrahaNam / bhedAgrahaNAdeva ca vyAptisiddherna kaSTamanumAnam / nanu ca svasantAne pramAtRbhedAgrahaNaM kiM pramAturekatvAduta jJAnAnAM kAryakAraNabhAvAditi na nizcIyate / tatazca saMdigdho vyatirekaH yathA jJAnAnAM kAryakAraNabhAvo nAsti, yathA ca na tatkRto'yaM vyavahArastathA'nantarameva savistaraM vakSyAmaH / tasmAdicchAdikAryeNa yuktamekapramAtranumAnam / 42 = yAyika- evuM nathI. AtmA pratyakSa nathI. pramAtRbheda svasantAnamAM gRhIta thatuM nathI ema ame kahyuM che, ema nathI kahyuM ke tenuM aikya gRhIta thAya che. bedAgrahaNa judI vastu che ane tenA aikyanuM grahaNa judI vastu che. bedAgrahathI ja vyApti siddha thatI hovAthI anumAna kaSTarUpa nathI. zaMkAkAra- vasantAnamAM paNa pramAtRbhedAgrahaNa zuM pramAtAnA eka hovAnA kAraNe che ke jJAnanA kAya kAraNabhAvane kAraNe che ene nicaya thatuM nathI. ane tethI vyatireka saMdigdha bane che. 1 naiyAyika- jJAnane kAryakAraNabhAva nathI ane jJAnanA kAryakAraNabhAvane AdhAre A vyavahAra nathI, te have pachI tarata ja savistara ame jaNAvIzuM. tethI IchA vagere kArya dvArA eka pramAtAnuM anumAna karavuM yogya che. 43. nanu cAzritamicchA''di deha eva bhaviSyati / bhUtAnAmeva caitanyamiti prAha bRhaspatiH // uktaM ca madazaktivadvijJAnamiti / ucyate-zarIraM tAvannecchA''derAzrayaH, zaizavayauvanavArdhakAdidazAbhedena bhinnatvAt / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtacaitanyavAda ane tenuM khaMDana tathA hi nAyarachoDartha: smatumana rAyate | na cAnyena smRte tasminnanyasyecchopajAyate / / tenAdyAdarthavijJAnAt prabhRtyecchAsamudbhavAt / ekasya kAryacakrasya vaktavyaH kazcidAzrayaH / / zarIraM ca bAlyAdyavasthAbhedena bhinnam / atastasya nAzrayo bhavitumarhati, santAnAntaravat / yathA hi devadattadRSTe'rthe yajJadattasya na smaraNamevaM bAlazarIrAnubhUte yuvazarIrasya tanna syAt / 43. bhUtacaitanyavAdI - icachA vagere dehamAM ja Azrita banaze. caitanya bhUtone ja dharma che ema bRhaspatie kahyuM che, ane vaLI vadhumAM kahyuM che ke vijJAna madazakti jevuM che. a taiyAyika - IcchA vagerene Azraya zarIra nathI, kAraNa ke zaizava, yauvana, vArdhakaya Adi dazA zarIra bhinna bhinna hoya che. vaLI, anya dekhelA arthonuM smaraNa anya karI zakato nathI ane anya tenuM smaraNa karatAM anyane tenI IcchA thatI nathI. tethI Agha arthavijJAnathI (arthAnubhavathI) mAMDI i tpatti sudhInA eka kAryacakrane koI eka Azraya kahevo joIe. zarIra te bAlya Adi avasthAbhede bhinna bhinna hoya che. eTale zarIra Adya arthavijJAna vagerene eka Azraya banavAne lAyaka nathI, sAnAntaranI jema. jema devadaro dekhelA arthanuM smaraNa yajJadattane thatuM nathI tema bAlazarIre anubhavelA arthanuM smaraNa yuvA zarIrane na thAya. 44. nanvavasthAmAtrameva bhinnam avasthAtRzarIrasvarUpamabhinnameva, pratyabhijJApratyayaprAmANyAdavagamyate / na ceyaM pratyabhijJA lUnapunarjAtanakhAdipratyabhijJAvadanyathAsiddhA, vinAzasyAnupalammAt / stambhAdau hi kSaNabhaGgitvapratiSedhaH pratyabhijJayaiva kariSyate / sA cehApi tAdRzyeva / 44. bhUtacaitanyavAdI - zarIranI avasthAo ja bhinna che, avasthA dharAvanAra zarIrasvarUpa te abhinna ja che, e pratyabhijJArUpa jJAnanA prAmANyathI jaNAya che. ane A pratyabhijJA lUnapunarjata keza, nakha, vageremAM thatI pratyabhijJA jevI anyathAsiddha nathI, kAraNa ke ahIM vinAzanI upalabdhi nathI. staMbha AdimAM kSaNiktAne pratiSedha pratyabhinA vaDe ja karAze. ahIM paNa tevI ja pratyabhijJA che. 45. tapu, stamA nAnAvAra jAgrata, dR tu qgrimALAtriveshaadynytvdrshnaat sAdRzyanibandhaneyaM bhrAntireva pratyabhijJA / na khalu zizuzarIre taruNazarIre jaraccharIre ca tulyameva parimANAdhupalabhyate / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrane pratikSaNa bheda ane pAkriyA 17 AhArapariNAmAcca dehabhedo'vagamyate / pAkajotpattimArgeNa na jIryetAnnamanyathA / na bhavet paripoSo hi dadhikSIrAdibhakSaNe / prAktanasyAvinAze na dRzyate tasya riktatA / / kSINairavayavai: kaizcit kaizciccAbhinavodgataiH / abhinna evAvayavI kathaM bhavitumarhati / tathA ca kecit pacyamAnasya ghaTAderapi prAgavasthAvisadRzarUpAdiyoginaH pAkakAraNabhUtavegavadagnidravyasaMyogaparyAlocanayaiva pralayodayau kalpitavantaH / yadyapi kandukanikSiptA ghaTAdayaH tRNaparNAdipihitavapuSo'pi tadvivaraprasRtena nayanarazminA na vinaSTA ityupalabhyante, yadyapi tatsaMkhyAH tatparimANAH tatsannivezAstaddezAzca pakkA api dRzyante, yadyapi patanto na vibhAvyante, yadyapi ca tadA teSAM kAdikAraNakalApAsaMbhavAt punarghaTanamaghaTamAnamiva lakSyate, tathA'pi teSAmanumAnena vinAzaH parikalpyate / sarvAvayaveSvantarbahizca pAkAt pUrvarUpAdivilakSaNaguNopalabdherantaHpravezaH kRzAnoranumIyate / tena vegavatA vahnidravyeNa nodanAdabhighAtAdvA nUnaM ghaTAdyArambhakeSvavayaveSu kriyA jAyate, kriyAto vibhAgaH, vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tadvinAzAd dravyavinAza iti / anupravezapakSe'pi sUkSmavivaraparikalpanAdavazyamavayavasaMyogavighaTanaM ghaTAderiti vinAza eva / api ca pAkAnantaraM kandukAdapakRzyamANAH piTharAdayaH kecit sphuTitAH, kecid vakratAM gatAH, kecit sannivezAntarameva pratipannA dRzyante / tasmAdapi pazyAmo nazyantIti / tatqhyatvAditi sarvamanaikAntikaM sUcyagraviddhakaNThakoNaiH kumbhAdibhiH / ataH pUrvoktanItyA naSTeSu ghaTAdikAryadravyeSu paramANava eva pacyante, pakkAzca zyAmAdiguNAnavajahato raktAdiguNAntarayogamanubhavantaH prANigatasukhaduHkhopabhogasAdhanabhUtAdRSTapreryamANAH parasparaM saMyujya dyaNukAdiprakrameNa tAdRzameva ghaTAdikAryamArabhante / tatrAmuSmin kSaNe'muNya kAryasya prasavo'muNya pralaya iti prakriyA na likhyate, granthavistarabhayAdaprayojanatvAcceti / evaM tapanAtapapacyamAneSvAmrAdiphaleSveSa eva nyAyaH / zarIre'pyaudaryeNa tejasA pacyamAneSvannapAnAdiSu rasamaladhAtubhAvena pariNAmamupagacchatsu prAyeNa pratikSaNamutpAdavinAzau sambhavata iti sthairyAbhAvAt kathamanusandhAnAdikAryayogo'syeti ? Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrane pratikSaNa bheda ane pAkaprakriyA 45. jayaMta - te vAta barAbara nathI, staMbha vageremAM [pratikSaNa ] nAnAtvanA kAraNanuM agrahaNa che, jyAre ahIM rUpa, parimANa, sanniveza AdinuM anyatva dekhAtuM hoI sAdayane kAraNe janmatI brAnti ja A pratyabhijJA che. zizuzarIramAM, taruNazarIramAM ane vRddhazarIramAM ekasarakhAM ja parimANa Adi upalabdha thatAM nathI. pAkotpattinyAye AhAranA pariNAma (change) uparathI dehabhedanuM jJAna thAya che. tema na mAne to arthAta zarIrabheda na mAne te AhAranI pariNati na thAya, dUdha-dahIM vagere khAvA chatAM puSTi na thAya. prAphatana zarIrane vinAza na mAne te, apacaya asaMbhava bane, pariNAme AhAra na levAthI zarIramAM utpanna thatI riktatA paNa na thAya. keTalAka avaya kSINa thatA hoI ane keTalAka abhinava avayava utpanna thatA hoI abhinna ja avayavI ( tene te ja avayavI) hA kevI rIte ghaTe? ane vaLI A ja rIte keTalAke ( vaizeSika e) prAgavasthAthI visadaza rU5 Adi dharAvanAra pampamAna ghaTa vagerenA nAza ane utpAda pAkanA kAraNabhUta vegavALA anidravyanA saMyoganI paryAlacanA dvArA kalapyA che. jo ke bhaThThImAM pakavavA mUkelA. tRNu. paNa', vagerethI DhaMkAyelA ghaTa vagere bhaThThInA chidra vATe prasarelA nayananA kiraNe vaDe vinaSTa dekhAtA nathI, je ke kAcA ghaTa AdinI saMkhyA, temanuM parimANuM, temane sanniveza ane temane deza pAkA ghaTa AdimAM paNa dekhAya che, jo ke dhaTa vagere para mUkelA tRNa vagere paDI jatA dekhAtA nathI, ane je ke ghaTotpattinAM kAraNe kubhAra vagere ahI saMbhavatA na hoI panaH ghaTanI utpatti jANe ke thatI dekhAtI nathI, tema chatAM te dhaTa vagerene anumAnathI nAza kalpavAmAM Avyo che. dhaTanA sarva avayavomAM aMdara ane bahAra pAkanA lIdhe pUrva rUpa Adi guNothI vilakSaNa guNe dekhAtA hovAthI agninA antaHpravezanuM anumAna thAya che, te vegavALA anidravya dvArA nedanathI ke abhighAtathI ghaTanA AraMbhaka avayamAM kiyA jame che. kriyAthI vibhAga thAya che, vibhAgathI ghaTadravyanA AraMbhaka saMyogane nAza thAya che. tenA nAzathI ghaTadrayane nAza thAya che. ghaTanA sUkSma chidronI kalpanA karI te brio dvArA tejasa paramANuo avinaSTa ghaTanA cheka aMdaranA bhAgamAM praveza kare che evuM jyAM mAnavAmAM AvyuM che te yAcikenA pirapAvAdamAM paNa avazyapaNe avayavasaMganuM vighaTana arthAt dhaTanAza che ja. vaLI, pAka pachI bhaThThImAMthI bahAra kaDhAtA ghaTa vageremAMthI keTalAka kuTI gayelA. keTalAka vAMkA thaI gayelA, keTalAka anya sannivezane pAmelA dekhAya che. te uparathI paNa ApaNe joIe chIe ke ghara Adi nAza pAme che. tenI te ja saMkhyA vagere je yAyike kahyuM che te anekAntika che kAraNa ke soyanI aNIthI vIMdhAyelA kaMTha, keNa dharAvatA sTa vagerenI saMkhyA vagere tenA te ja hovA chatAM te ghaTa vagere tenA te ja nathI ema yAyikae svIkArela che. tethI pUrvokta rIte naSTa dhaTAdi kAyadramAM paramANuo ja pAke che. pAkelA paramANuo zyAma Adi guNe choDI bIjA rakta Adi guNene yama pAme che. ane prANIgata sukha-du:khanA upabheganA sAdhanabhUta adaSTathI prerAyelA te paramANuo paraspara saMga pAmI dayakAdi krame tevA ja ghaTa Adi kAyane utpanna kare che. temAM amuka kSaNe amaka kArya utpanna thAya che ane amuka kAryone nAza thAya che ema prakriyA lakhatA nathI, kAraNa ke tema karatAM graMthano vistAra vadhI javAne bhaya che ane vaLI tema karavAnuM prayojana paNa nathI. sUryanA tApathI pAkatA Amra vagere phaLamAM A ja nyAya che. zarIramAM paNa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAyikane piTherapAkavAda jaTharAgnithI pAkatA ane rasa-mala -dhAturUpe pariNAma pAmatA annapAna AdimAM prAyaH pratikSaNa utpAda-vinAza thAya che, eTale zarIramAM cauryane abhAva hovAthI anusaMdhAna Adi kAryane vega zarIrane kema karIne heya ? ____46. apare punaH pratyakSabalavattayA ghaTAderavinAzameva pacyamAnasya mnynte| suSiradravyArambhAccAntarbahizca pAko'pyupapatsyate / dRzyate ca pakve'pi kalaze niSiktAnAmapAM bahiH zItasparzagrahaNam / atazca pAkakAle jvaladanalazikhAkalApA'nupravezakRtavinAzavat tadApi zizirataranIrakaNanikarAnupravezakRtavinAzaprasaGgaH / na cedRzI pramANadRSTiH / ataH prakRtisuSiratayaiva kAryadravyasya ghaTAderArambhAdantarAntarA tejaHkaNAnupravezakRtapAkopapatteralaM vinAzakalpanayA / piTharapAkapakSa eva pezalaH / yAdRgeva hi nikSiptaH ghaTaH pAkAya kanduke / pAke'pi tAdRgevAsAvuddhRto dRzyate tataH // kvacitta sannivezAntaradarzanaM kASThAdyabhighAtakRtamupapatsyate / pAvakasaMparkasya tatkAritve tu sarvatra tathAbhAvaH syAt / tasmAdavinaSTA eva ghaTAdayaH pacyante / so'yaM tu ghaTAdinyAyaH zarIre neSyate / na hyannapAkaH sthairye 'pi tatra kumbhAdipAkavat / cayApacayayuktaM hi zarIramupalabhyate // tasmAt parimANAdibhedadarzanAnnaika zarIramiti jvAlAdipratyabhijJAvat tatpratyabhijJeti sthitam / 46. bIjAo (= yAyike) pratyakSanA baLe pamAna ghaTa Adine avinAza ja mAne che. ghaTadravya chidrALa hoI aMdara-bahAra pAka paNa ghaTaze. pAkA ghaDAmAM bharelA pANInA zIta sparzanuM grahaNa bahAra thatuM anubhavAya che, e darzAve che ke ghaDe kriovALo che. ane tethI pAkakALe baLatA agninI zikhAonA anupravezane lIdhe thatA dhaTavinAzanI jema tyAM paNa khUba ThaMDA pANInA kaNenA anupravezane lIdhe ghaTavinAzanI Apatti Ave paraMtu pramANa dvArA AvuM dekhAtuM nathI. tethI, kAyadravya ghaTa vagere svabhAvathI ja chidrALupaNAvALA ja utpanna thatA hAI vacce vacce tejanA koNene anupraveza thAya che ane te anupravezathI pAka chata hovAthI vinAzanI kalpanA karavAnI jarUra nathI. tethI piDarapAkapakSa ja gya che. bhaThThImAM pAka ma Te je ghaDo mUkavAmAM AvyuM hoya che te ja bhaThThImAMthI bahAra kADhe pAka dhaDa dekhAya che. koIka vAra anya sannizA dekhAya che te te lAkaDA vagerenA abhivAtane kAraNe ghaTaze. agnisaMgane kAraNe A anya sa-inaveza thAya che ema mAnavAmAM Ave te [ eka nibhADAnA ] badhA dhaDAmAM Ave anya niveza thAya, (paNa badhA dhAomAM Ave anya sanniveza thato nathI.] tethI avinaSTa ghaTa Adi pAka pAme che. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zarIra ane tenI avasthAo vacce bheda che ke ame ? A ja ghaTAdinyAya zarIramAM ichavAmAM Avyo nathI. jema ghaTa Adine pAka ghaTa AdimAM sthiratA hovA chatAM (nAza vinA) thAya che tema annane pAka annamAM sthiratA hovA chatAM arthAt (annanA nAza vinA) thatuM nathI, kAraNa ke zarIra cayApacayukta dekhAya che. tethI parimANa a dine bheda dekhAte hAI ekana' eka zarIra rahetuM nathI. eTale dIpazikhA vagerenI pratyabhijJAnI jema zarIranI pratyabhijJA che, e sthira thayuM. 47. yadapyucyate avasthAnAmeva nAnAtvam , avasthAtA punareka dehAkhya iti, tadapyayuktam , bhedAbhedavikalpAnupapatteH / yadi zarIrAdavyatiriktA eva tadavasthAH, tarhi tannAnAtvAt zarIranAnAtvaprasaGgaH / ekasmAt zarIrAdapyananyatvAt avasthAnAmapyanyonyaM bhedo na syAt / atha vyatiriktAH zarIrAdavasthAH, tarhi bhedena tadupagraho darzayitavyaH / na cAsAvasti / gotvAdAvanuvRttibuddhirananyathAsiddhA satI jAtitadvatoH bhedamApAdayantI na kenacit pratihanyate / iha punaravasthAturekatvagrAhiNI buddhiH pUrvanItyA pramANabAdhitatvAd bhrAnteti / tasmAccharIrasya bhinnatvAt santAnAntaravat smRtyanusandhAnAdikAryayogo durghaTa iti na tasyechAdikAryAzrayatvam / 47. avasthAo judI judI che paraMtu deha nAmane avasthAvAna to eka ja che ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa yogya nathI kAraNa ke deha ane tenI avasthAo vacce bheda ane abhedanA ane vika ghaTatA nathI. je zarIranI avasthAe zarIrathI abhinna hoya te avasthAe aneka hoI zarIra aneka banI javAnI Apatti Ave. avasthAo eka zarIrathI abhinna hovAthI avasthAno paraspara bheda paNa nahi bane. have je zarIrathI avasthAo bhinna hoya te bhedathI tene upagraha (upakAra) dekhADavo joIe, ane e to zakya nathI. gata vageremAM anuvRttibuddhine anyathA khulAse thato na he te anuvRttibuddhine jAti jAtinA bhedanuM ApAdana karatAM koI vAratuM nathI, paraMtu ahIM avasthAtRnA ( = zarIrana ) ekatvane grahaNa karanArI buddhi pahelAM jaNAvyA pramANe pramANuthI bAdhita hAI brAnta che. tethI zarIra pote bhinna bhinna hoI, santAntaranI jema zarIrane stra anusaMdhAna vagere kAyane yoga ghaTo muzkela che, eTale te IchA Adi kAryane Azraya nathI. 48. sUtazca zarIrazya jJAnAdriyona, pariNAmavAta kSIravata; gidimattvAt tadvadeva; anekasamUhasvabhAvatvAt, tridaNDAdivat ; sannivezaviziSTatvAcca bAhyabhUtavat / caitanyazUnyaM zarIraM, zarIratvAt , mRtazarIravat / na zarIradharmazcaitanyam ayAvadrvyabhAvitvAt; na ca kAyAdibhirvyabhicAraH, tadupajanApAyayonimittAntarajanyatvadarzanAt, iha ca tadabhAvAt / vizeSaguNatve satIti vA vizeSaNopAdAnAnna Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtacetanyavAda ane tenuM khaMDana 171 vyabhicAraH, tadvizeSaguNatve hi caitanyasya rUpAdivat tadavasthAnAdavinAzaprasaGgaH / yattu madazaktivadityuktam tatra madazaktedR STatvAt abhyupagamaH, na tu jJAnasya tatra darzanam / 48. zarIrane jJAna Adine yoga nathI kAraNa ke (1) lIranI jema te pariNamI che, (2) kSIranI jema te rUpa Adi guNa dharAve che, (3) tridaMDa vagerenI jema te anekanA samUha rUpa che, (4) bAhya bhUtanI jema te viziSTa sanniveza dharAve che. zarIra caitanyazUnya che, kAraNa ke te zarIra che, mRtazarIranI jema. rautanya zarIrane dharma nathI kAraNa ke jyAM sudhI zarIranuM astitva hoya che tyAM sudhI tenuM astitva hotuM nathI. kArya Adi sAthe Ane vyabhicAra nathI (arthAt zarIrane je dharma hoya te yAvatazarIrabhAvI hoya, kArya zarIrane dharma hovA chatAM yAvatazarIrabhAvI nathI eTale ahIM vyabhicAra Ave che ema nahi kahI zakAya kAraNa ke zarIramAM kAryanI utpatti ane nAzane bIjA nimittathI utpanna thatAM dekhIe chIe, paNa maitanyanI utpatti ane nAzane bIjA nimittathI utpanna thatAM dekhatAM nathI. [caitanya] zarIrane vizeSaNaguNa hotAM' e jAtanuM vizeSaNa caitanyane ApavAthI vyabhicAradoSa AvatuM nathI [ema na kahevuM joIe] kAraNa ke zarIrane vizeSaguNa hatAM caitanyanI avasthiti rUpa AdinI jema-arthAt jayAM sudhI zarIra hoya tyAM sudhI thavAthI zarIra avinAzI (amarana mare evuM) banI javAnI Apatti Avaze. jema kiva AdimAM madazakti AvirbhAva pAme che tema bhUtamAM (= zarIramAM) jJAna AvirbhAva pAme che ema je kahevAmAM AvyuM tyAM kizva AdimAM madazakti dekhAtI hoI teno ame maiyAyike svIkAra karIe chIe paraMtu bhUtemAM jJAnanuM darzana thatuM nathI [ eTale bhUtemAM jJAnane ame svIkAra karatA nathI.]. 49: nanu jJAnamapi tadanvayavyatirekAnuvidhAyi prAyeNa dRzyate / bhUteSvannapAnAdhupayogapuSTeSu paTvI cetanA bhavati, tadviparyaye viparyayaH / brAhmIghRtAdhupayogasaMskRte ca kumArazarIre paTuprajJatA jAyate / varSAsu ca svedAdinA'natidavIyasaiva kAlena dadhyAdyavayavA eva calantaH pUtanAdikrimirUpA upalabhyante / caitanye ca gurulAghavavyavahAro'pi bhUtAtizayasadasattvakRto bhaviSyatIti bhUtacaitanyapakSa eva yuktiyukto lakSyate / 49, bhUtacaitanyavAdI - jJAna paNa bhUta sAthe anvaya-vyatireka dharAvatuM prAyaH dekhAya che. annapAna AdinA upayogathI puSTa bhUtemAM paTu cetana dekhAya che ane anapAna AdinAM upaganA abhAvamAM kSINuM bhUtomAM maMda cetana dekhAya che. brAhmI ghI vagerenA upayogathI saMskRta kumArazarIramAM paTu prajJA janme che ane varSAkALamAM bheja vagerene lIdhe thoDA ja vakhatamAM dahIM vagerenA avayavo ja cAlatA pUtAnA Adi kamirUpa dekhAya che. caitanyamAM tItra-maMdane vyavahAra bhUte.nA atizayanA hevA na hovAnA AdhAre thaze, eTale bhUtacaitanyapakSa ja yuktiyukta che. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhUtautanyavAdanuM khaMDana 50. naitaccAru / ceSTendriyArthAzrayaH zarIraM lakSyate / tatra tadanugrahAt indriyAnugrahe sati paTukaraNatvAd viSayagrahaNamapi paTutaramiva bhavati / na hi viSayagrahaNAdanyaccaitanyaM nAma / etena brAhmIghRtopayogo'pi vyAkhyAtaH / vyApakatvAdAtmanaH sarvatra bhAve sati bhogAyatanatvena kadAcit bhUtAvayavAnAM samupAdAnam / ataH zukrazoNitAdivat dadhyavayavAn vikRtAnupAdAsyate / tathA ca svedajAdibhede bahubhedo bhUtasargaH pravartate vicitrakarmaparipAkApekSayeti yatkiJcidetat / tasmAnna sarvathA bhUtAnAM caitanyamiti siddham / 50. naiyAyi: - mApAta u mevI nathI. yeSTA, 4 ane athanA Azraya zarIra che e zarIranuM lakSaNa che. tyAM zarIranA anugrahathI indriyane anugraha thatAM karaNe paTu thavAthI viSayagrahaNa paNa Tatara jANe ke bane che, ane viyagrahaNathI anya caitanya nathI. AnAthI brAhmI ghIno upayoga paNa samajAvAI gaye. AtmA vyA5ka hAI tene savaMtra bhAva hatAM keIka vAra gAya-narUpe bhUtAvayavone te grahaNa kare che. tethI zukazeNita AdinI jema vikata dadhyavayane te grahaNa karaze vaLI, daja Adi bhede bahu bhejavALo bhatasaga upana thAya che -vicitra kameMnA paripAkanI apekSAe A te saheja. tethI cetanya bhUtone dharma sarvathA nathI e siddha thayuM. 51. nApIndriyANi yathoktasya jJAnAdeH kAryasyAzrayatAM pratipadyante, 'darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt' nyAyasUtra 3.1.1] / 'yamarthamahamadrAkSaM cakSuSA tamevaitarhi sparzanena spazAmi', 'yamasprAkSa sparzanena tamadhunA cakSuSA pazyAmi' iti kataradindriyamevamanusandadhIta ? na cakSuH, sparzAviSayatvAt / na tvagindriya, rUpAviSayatvAt / tasmAdubhayaviSayagrahaNasamarthaH kazcidanusandhAtA'stIti sa indriyavyatirikto gmyte| amunaiva prasaGgena rUpAdivyatirekiNaH / vaktavyA guNinaH siddhiretabuddhinibandhanA / / rUpAdiSu svatantreSu na hyeSa pratyayo bhavet / na rUpamasya viSayo na sparzo na ca tad dvayam / atazca 'na guNavyatirikto guNI, bhedenAgrahaNAAt' ityasiddhaH parokto hetuH, bhedagrahaNasya darzitatvAt / vRttivikalpAdInAM tu pratisamAdhAnaM sAmAnyasamarthanAvasare kathitam , avayavisiddhau vakSyate cetyalamavAntaracintayA / 5. prasiddha paNa yathAta jJAna Adi kAryane Azraya banatI nathI, kAraNa ke cakSurindriya ane sparzendriya baMne vaDe eka arthanuM grahaNa thAya che. je ane cakSuthI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyautanyapakSanirAsa 103 me' dekhyA hatA te ja athane sparzanendriyathI pazu chu ' 'jene huM sparze tendriyathI spak hatA tene ja atyAre cakSuthI dekhuM chuM ema bemAMthI kai indriya anusa MdhAna kare ? cakSu na kare, kAraNu ke pazu cakSune viSaya nathI. tvagindriya na kare, kAraNa ke rUpa gindriyane viSaya nathI, tethI banneya viSayane grahaNa karavAmAM samatha DrAya evA kAi anusa dhAtA che. eTale indriyAthI te jude jaNAya che A ja prasaMgathI rUpa Adi guNAthI judA guNInI (=dravyanI ) je siddhi kahevI joie te A anusaMdhAnajJAnanA AdhAre thAya che. rUpa Adi guNA pAte drazya sAthe samavAyasaMbaMdhana dharAvatA hAta ane pariNAme taddana] svata Mtra haiAta te! A anusa dhAnajJAna na thAta. A jJAnane viSaya na teA rUpa che, na teA sparze che ke na te te me che, ane tethI guthI atirikta guNI nathI, kAraNa ke guNathI atirikta guNItuM grahaNu thatu nathI" emAM khIjAee (bauddhoe ) jaNAvelA hetu asiddha che, kAraNu ke guNathI atirikta guNInu prahaNa ame darzAvyu che. guNA dravyamAM ekadezathI rahe che ke kRsnapaNe rahe che evA vikalpAnu samAdhAna sAmAnyanA samathana vakhate ame karyu che ane avayavIne puravAra karatI vakhate ame pharI karIzuM, eTale avAntara vicAraNA ahI" rahevA daIe. 52. tattva nendriyALAM caitanya, vAta, vAyAvit / mautiSThAni cendriyANi varNayiSyAmaH / tena ya eSa bhUtacaitanyanirAkaraNe nyAyo varNitaH, sa tevi yonanIyaH / taravaitram 'ndriyAntaraviArAt' [nyAyasUtra rU.2.22 ] / Amre hiM cakSuSA dRSTe rasaniSyandasundare / rasanasya vikAraH syAnnu dantodakasaMplavaH // bahUnAmindriyANAM ca bhinnAbhiprAyatA bhavet / tenaikatraiva santAne nAnAcetanatA bhavet // atitucchazcAyamindriyacaitanyapakSa iti kimatra bahu likhyate / 52 vaLI, caitanya indriyone dhama' nathI, kAraNa ke indriyA karaNa che, vAMsalAnI jema. indriyA bhotika che e ame vaNuvIzuM. eTale bhUtacaitanyanA khaMDanamAM je tarka ame rajU karyAM te tarka RndriyAmAM paNa yojavA. tethI ja Ama kahyu` che ke [ indriyo yathAkata jJAna Adi kAryanA Azraya nathI ] kAraNa ke [ eka indriya viSayagrahaNa kare che tyAre ghaNI vAra pUrvAnubhUta viSayanA smaraNane lIdhe] anya indriyamAM vikAra thAya che, [jo indriya jJAnAdi kAyA Azraya DhAya te] madhura rasavALI su Mdara kerIte cakSuthI dekhatAM rasanAne vikAra--jIbhamAM pANI chUTavArUpa--na thAya [kAraNa ke ekanA dekhavAthI khIjAne smaraNa thatuM nathI]. vaLI, jo indriya jJAna Adi kAryanA Azraya hoya te dhaNI indriyone bhinna bhinna abhiprAyA ( IcchAe ) thAya, pariNAme eka ja saMtAnamAM aneka cetane thAya indriyacaitanyapakSa dhA tuccha che eTale ahIM bahu zuM lakhIe ? Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 manamaitanyapakSakhaMDana 53. nanu manastarhi icchAderadhiSThAnaM bhaviSyati / taddhi nityamekaM sarva viSayamabhautikamiti na prAktanadoSaiH spRzyate / ucyate / manaso'pi tadAzrayatvamanupapannam / kutaH ? "jJAtajJanasAdhanoug: saMjJAme mAtram' (nyAyasUtra rU. 2. 2] | manano hIcchAdyAzrayatve jJAnAdau kartRtvAt tasyApi bAhyagandhAdiviSayajJAnayogapadyAnupapattestadgrahaNakaraNaghrANAdyadhiSThAnapaTunA kenacidAntarasukhaduHkhAdiviSayagrAhiNA smRtyAdikriyAkAriNA ca karaNena bhavitavyamiti tatrAtmasaMjJA bhavet , Atmani ca kartari manaH. saMti | 53. manasvaitanyavAdI- te pachI IcchA vagaranuM adhiSThAna mana banaze mana nitya che, eka che, save viSayane jANanAra che, abhautika che, eTale pahelA jaNavelA deze tene sparzatA nathI. taiyAyika - ene uttara ApIe chIe. mana paNa icachA Adine azraya ghaTatu nathI. kema ? mana je jJAtA (jJAnane Azraya) heya te te mana jJAnanuM sAdhana ( = karaNa ) ghaTI zake nahi, ane jJAnanuM sAdhana manathI judu bIna keI nAme svIkAro te nAmabhedamAtra thaze. je mana irachA vagerene Azraya hoya te mana jJAna Adine kartA (jJatA vagere) bane. have mana jJAtA hovAthI manane paNa bAhya gaMdha Adi viSayane jJAnanuM gapagha ghaTe nahi. tethI bAhya gaMdha AdinA grahaNanA karaNe ghANa Adi sAthe jhaDapathI joDAtuM, AMtara sukhaduHkha Adi viSayane grahaNa karatuM ane smRti vagere kriyA karanAruM koI kAraNa hovuM joIe, te karaNanI "AtmA' saMjJA thaze, kartA ( =jJatA Adi) AtmAnI "mana" saMjJA thaze. 54. na cAhya vAhyakAraH vidhyatti sATA: ziyAH | na ca smRtisukhecchAdau cakSurAdIni sAdhanam / / tenecchAsmRtisukhaduHkhavedanAnAm AdhAro na khalu mano na cendriyANi / deho'pi vrajati na tatsamAzrayatvaM tenAnyaM puruSamataH prakalpayAmaH / / 54. bAhya karaNothI badhI kriyAo siddha thatI nathI. ane smRti, sukha, icchA vageremAM cazna vagere karaNa nathI. tethI IchA, smRti, sukha, du:kha ane vedanAne AdhAra (kartA) na te mana che ke na to Indriyo che. deha paNa temane Azraya (kartA) banatuM nathI. tethI judA puruSanI ame kalpanA karIe chIe. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne siddha karanAra bIjA hetuo 175 55. dikpradarzanamidaM kRtamicchA dveSayatnasukhaduHkhamatInAm / liGgatAkathanamAtmani tatra tvasti hetunivahI bahuranyaH // ka prayojyatA khalu dRSTA dAtrAdikaraNajAtasya / tvakzrotrAdyapi karaNa tathaiva kA prayujyeta / / hitAhitaprAptivisargayogyA ceSTA na dRSTA niyatA zarIre / taccetanAdhiSThitatAmamuSya gantrIrathAderiva kalpayAmaH / / prANAdimArutAnAmantazcalatAM calAcalagatInAm / sahajanijakarmavikRtau kAraNamanumIyate kiJcit // idaM ca dehAditaratra durlabha nirIkSya vRddhikSatabhagnarohaNam / dhruvaM gRhasyeva gatiH prakalpate nijAzrayakSemaparAyaNA naraH // uktaM ca naiva manasA hyanadhiSThitAnAM svArthapramAkaraNakauzalamindriyANAm / syAt kazcidiSTaviSayAnuguNaH prytno| yat preritaM samadhitiSThati tAni cetaH / / jJAnaprayatnAdimato'tha kasya dRSTAntatA syAt karaNAdiline / 55. 1, dveSa, prayatna, subha, jAnane yAtmAnA lipIna bhAta dishaasUcanamAtra karyuM che. AtmAne puravAra karavA bIjA ghaNuM hetuo che. dAtaraDuM vagere saghaLAM sAdhanone prayojanAra kartA dekhAya che. tvapha, zrotra vagere karaNe paNa te ja rIte kartA vaDe prayojAya, hitaprApti ane ahita parivArane yogya ceSTA zarIramAM sadA dekhAtI nathI paraMtu kakyAreka kayAreka dekhAya che. ] tethI, jema gADA ane rathanI kadAcitnI gatine preraka cetana che tema zarIranI kadAcikI ceSTAne preraka cetana che ema ame vicArIne kalayuM che. zarIranI aMdara cAlatA, cala-acala gativALA prANa Adi vAyuonAM potAnAM sahaja kamanI vikRtimAM kAraNa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 Atmasiddhi bhUta koIka kAraNanuM anumAna thAya che. dehathI anyatra durlabha evAM A dehavRddhi, ghAnuM purAvuM, bhAMgelAM hADakAMnuM saMdhAvuM joIne, pitAnA AzrayarUpa gharanI saMbhALa rAkhavAmAM parAyaNuM nara gharane jema jirNoddhAra karAve che tema zarIramAM rahenAre zarIranA kSema mATe A badhuM kare che ema barAbara ghaTe che. manathI anadhiSThita (aprerita indriyo potapotAnA viSayanuM pramAjJAna utpanna karavAnuM kauzala dharAvatI nathI ema kahevAmAM AvyuM che. iSTa viSayane anuguNa koI prayatna thAya jenAthI prerAyeluM mana te indriyone prere che. zaMkAkAra- karaNa Adi liMgamAM jJAnaprayatnavALo koNa dRSTAnata bane ? ['vAMsalAnI jema' ema je kahevAmAM AvyuM tyAM vAMsalAno kayo adhiSThAtA vivakSita che-zarIra ke bIja koI ? zarIrane adhiSThAtA mAnatAM dRSTAMta sAdhyavikala bane ane bIju koI te haju asiddha che. eTale ame pUchIe chIe ke karaNAdi liMgamAM jJAnaprayatnavALA keNa dRSTAnta bane !] 56. kAryoM na naH paryanuyoga eSa sAmAnyamAtrasya tavApi siddheH / / pratyakSAdipramANairyo vyavahAraH sa cAtmanA / binA nityena netyevaM tatastasya prakalpanam // yat pratyakSa pratyabhijJAsvabhAva jJAtranyatve tasya na hyAtmalAbhaH / grAhyasyaikyaM yadvadarthasya tasmAt siddhayatyevaM grAha kasyApi puMsaH / / avinAbhAvagrahaNaM liGgajJAnaM tadanvayasmaraNam / liGgipramitiritIdaM na boddhRbhede'numAnaM syAt / / jJAte vanecaramukhAdatidezavAkye / dRSTe mRge vipinavartini gosadRkSe / tatsaMjJitAmitiphalaM labhate pramAtR bhede na cedamupamAnamiti pratiSTham / / varNAnAM zravaNaM krameNa samayasmRtyA padArthagraha statsaMskArajamantyavarNakalanAkAle tadAlocanam / AkAMkSAdinibandhanAnvayakRtaM vAkyArthasaMpiNDanaM jJAtraikena vinA'tidurghaTamato nityAtmasiddhirbuvA / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya AtmAnI AvazyakatA 177 mayedaM pUrvedyurvihitamidamanyedhuraparaM _ vidhAtavyaM ceti zrutikRSivaNijyAdiSu janAH / yadevaM ceSTante nipuNamanusandhAya tadamI dhruvaM sarvAvasthAnugatamavagacchanti puruSam // ityAtmalakSaNamavAdi yadetadicchA deSaprayatnasukhaduHkhasamAzrayatvam / tatsaGginaM tadiha heyatayA vyavasyet tadviprayuktamadhigamyatayA mumukSuH // 56. yAyika - A prazna tamAre amane karavuM joIe nahi kAraNa ke kevaLa sAmAnyarUpa prayatnAdimatamAtra te tamAre tyAM paNa siddha che. pratyakSa Adi pramANe vaDe je vyavahAra thAya che te nitya AtmA vinA dhaTate nathI, eTale te uparathI enI kalpanA karavAmAM Ave che. jo jJAtA kSaNe kSaNe jude hoya to je pratyakSa pratyabhijJAsvabhAva che te saMbhave ja nahi. tethI jema 2 hya vastunI ektA pratyabhijJAthI puravAra thAya che tema grAhaka puruSanI ekatA paNa pratyabhijJAthI puravAra thAya che. "pahelA vyAtinuM grahaNa thAya che, pachI ligadazana thAya che. te pachI vyAptinuM smaraNa thAya che. pachI sAyanI anumiti thAya che.' eTale jJAtAne kSaNe kSaNe jude mAnatAM anumAna pramANa nahi saMbhave. "gAya jevA prANIne gaya' nAma apAya che" evu atidezavAkya vanecara pAsethI sAMbhaLIne pachI jaMgalamAM gAya jevuM pazu te dekhe che, pachI te pazunI saMjJAnA jJAnarU5 phaLane te pAme che. je pramAtA pratikSaNa jude ja hoya te A upamAna pramANu pratiSThita thaze nahi. vargonuM kramathI zravaNa, saketasamayanA smaraNathI padArthanuM grahaNa, varNonA saMskArathI janmatuM atyavarNakalanAkAle padArthanuM Alecana, AkAMkSA vagerene AdhAre padArthAnvayakRta vAkyarthanuM saMpiMDana - A badhuM eka jJAtA vinA atyaMta 6 Ta che, tethI nitya AtmAnI siddhi avazya thAya che. 'meM gaI kAle A karyuM hatuM ane bIjA divase mAre A karavAnuM che" ema zruti, kRSi vANijya Adine anulakSI le ke kahe che. Ama nipuNa rIte anusaMdhAna karIne jeo varte che te A leke ce kakasapaNe badhI avasthAmAM anugata evA puruSane jANe che -svIkAre che. icachA, deSa prayatna, sukha, duHkhanuM samAzrayava e AtmAnuM lakSaNa che ema ame kahyuM che mumukSu temanAthI (=IchA, deSa AdithI ) yuktane ahI heya tarIke nakakI jAze ane temanAthI mukatane adhigamya (upAdeya) tarIke nakkI jANe. 57. tho tathA+AtA: prAdu: kiM pusA sahitena va: | jJAnamAtroNa pUrvokto vyavahAro'vakalpate / / jJAnaM kimAtmavannityaM saugatai rupagamyate / prAgdarzitAnusandhAnasmaraNAdikriyAkSamam / / jJAnaM bauddhagRhe tAvat kuto nityaM bhaviSyati / 12 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nitya AtmA nathI, kevaLa kSaNika vijJAna ja che e bauddha mata anye'pi sarve saMskArA akSaNikA iti gRhyatAm / / kSaNikaM ceSyate kArya na kvacit kiJcidAzritam / svatantrAM jJAnamevAto nAnyastenA'numIyate // jJAnasyaiva prabhedo'yamicchAdveSasukhAdikaH / na vastvantaramityevaM na tato'pyanyakalpanam / / guNatvamapi nAstyasya yato'dhiSThAnakalpanA / na guNavyatiriktazca guNI nAmAsti kazcana / nirAzrayeSu vijJAnaskandheSu kSaNabhaGgiSu / kathaM smRtyAdikArya vA paraloko'pi vA katham // satyapi vA paraloke kathamakRtAbhyAgamakRtavipraNAzau parAkriyete ? yena hi jJAnena caityavandanAdi karma kRtaM, tasya vinAzAnna tatphalopabhogaH yasya ca phalopabhogaH tena na tatkarma kRtamiti / 57. have bauddho kahe che-- amAre AtmAnI kalpanA karavAthI zuM ? kevaLa jJAnanA AdhAre pUrvokata vyavahAra siddha thAya che. yAyika zuM boddho jJAnane AtmAnI jema nitya svIkAre che ke je pahelAM darzAvela anusaMdhAna smaraNa Adi kriyA karavA sAthe heya ? bauddhagRhe jJAna nitya kayAMthI haze ? [ je tame bauddho jJAnane nitya svIkAre te ] bIjA badhA saMskAra paNa nitya che ema tame svIkAra. [ paraMtu tame to badhA saMskArone ( kAryone) kSaNika gaNe che.] pratyeka kAryane tame kSaNika IrachA che, pariNAme te kayAMya Azrita nathI. tethI jJAna svataMtra ja che arthAta kayAMya Azrita nathI eTale tenA vaDe anyanuM (arthAta tene Azraya AtmAnuM) anumAna thatuM nathI. vaLI bauddhamate A icchA, dveSa, sukha, vagere jJAnanA ja bheda che, jJAnathI judI vastu nathI, eTale Ama IcchAdi vaDe anyanI (=AtmAnI) kalpanA karavAmAM AvI nathI. [ Azrayarahita guNa hevo asaMbhava che, eTale ] jJAnamAM guNapaNuM paNa nathI jethI tenA AzrayanI kalpanA karavI paDe. guNathI atirikata guNI nAmane kaI che nahi. [AnI sAme ame maiyAyika bauddhone pUchIe chIe ke ] kSaNika, nirAzraya vijJAna skaMdhe hoya to smRti vagere kArya ke paraleka paNa kevI rIte ghaTe ? ane paraleka hoya to paNa akRtAbhyAgama ane kRtaprabhuza e be denuM nirAkaraNa kevI rIte thAya che je jJAne caityavaMdana Adi karma karyuM te jJAnane nAza thaI javAthI te jJAna te karmanA phaLano upabhega karI zakaze nahi. ane je jJAna te karmanA phaLane upabhoga kare che te jJAne te kAma karyuM nathI. ___58. naiSa doSaH, kAryakAraNabhAvasya niyAmakatvAt / anAdiprabandhapravRtto hi jJAnAnAM hetuphalabhAvapravAhaH / eSa eva ca santAna ityucyate / tatkRtazcAyamanusandhAnAdikAryaniyamaH / santAnAnAditvAdavicchedAcca paraloko'pi na kliSTakalpanaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratItyasamutpanna kSaNika vijJAnanI sattatithI bauddho aneka doSa dUra kare che 179 yadyapi ca santatyantarapatitajJAnajanyamapi santatyantare jJAnaM dRzyate, tathA'pi na tAdRzakAryakAraNabhAvena santAnavyavahAraH pratisandhAnAdikAryanirvAho vA, kintUpAdAnarUpatadvizeSanibandhana evaiSa nirvahati niyamaH / tasminneva sati svarUpasantAnavibhAgo'vakalpate / smRtivat parihartavyau kRtanAzAkRtAgamau / tatsantAnopasaMkrAntyA kusume vIjarAgavat / Aha ca yasminneva tu santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatrauva badhnAti kArpAse raktatA yathA / / yathA yasminneva hi karpAsabIje varNaH raktatAkhyaH kRtaH, tasyaiva kusumamapi raktam, nAnyasya, tathA yasminneva jJAnasantAne yAdRzI karmavAsanA, tAdRzaM phalaM tasminneva santAne bhavati, nAnyasmin jJAnasantAne ityarthaH / tathA ca kRtahAnAkRtAbhyAgamadoSanirAsaH / nityastvAtmA'bhyupagamyamAno yadi sukhAdijanmanA vikRtimanubhavati tadayamanitya eva carmAdivaduktaH syAt / nirvikAratve tu satA'satA vA sukhaduHkhAdinA karmaphalena kastasya vizeSa iti karmavaiphalyameva / taduktam varSAtapAbhyAM kiM vyomna: carmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH // iti tasmAdutsRjyatAmeSa mUrdhAbhiSikto prathamo mohaH Atmagraho nAma / tannivRttyA cAtmIyagraho'pi viraM syati, 'ahameva na, kiM mama' iti / tadidamahaMkAramamakAragranthiprahANena nairAtmyadarzanamava nirvANadvAramavalambyatAm / tasya ca mArgaH kSaNikapadArthanizcayaH / kSaNikeSu hi sarvabhAveSu nirAzrayeSu jJAnasyApyAzrayavirahAt kutastyamAtmakalpanamiti / 58. mora- sA ho pAyA thA, 1295 tena niyAma Aya 29 mA . anAdi pravAhagata jJAnamAM hetuphAbhAvane pravAha che. ane A ja saMtAna che ema kahevAya che. anusaMdhAna Adi kAryane A niyama saMtAkata che. saMtAna anAdi hoI tema ja teno vicacheda na haI paraleka paNa kilaTa kalpanA nathI. jo ke eka saMtAnamAM rahelA jJAnathI bIjA saMtAnamAM jJAna utpanna thatuM dekhAya che ( jemake gurusaMtatigata jJAnathI ziSyasaMtatigata jJAna unna thAya che, tema chatAM tevA kAryakAraNabhAvane dhAre saMtAnavyavahAra thato nathI ke pratisaMdhAna Adi kAryane nirvAha paNa thatuM nathI, paraMtu upAdAnarUpa tenA (=kAryakAraNa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pratItyasamutpanna kSaNika vijJAnAnI santatithI bauddho aneka deSo dUra kare che bhAvanA) vizeSane AdhAre ja A niyamane nirvAha thAya che, te hetAM ja svarUpasantAnane vibhAga dhaTe che. smRti ghaTaze nahi e deSanA jema parihAra karyo tema kRtanAza ane akRtAgama e e doSAnA paNa parihAra karavA joIe. kRtanAza ane akRtAgama doSa nahi Ave kAraNa ke khIjanA lAla raMga jema kusumamAM eka saMtAnamAM saMkrAnti dvArA Ave che tema eka ja saMtAnamAM kamane phLabhAga soMkrAnti dvArA saMbhave che. ane kazuM paNa che ke je saMtAnamAM kamavAsanA pADavAmAM AvI hAya te ja saMtAnamAM phaLa baMdhAya che, jemake kapAsamAM raktatA. jema je kapAsanA khIjamAM raktatA nAmaneA raMga karavAmAM Avye heAya tenA ja phUlamAM paNa lAla raMga Ave che, bIjAnA kUmAM nahi, tevI ja rIte je jJAnasaMtAnamAM jevI kamavAsanA paDe che, tevuM phaLa te ja jJAnasa MtAnamAM thAya che, anya jJAnasa MtAnamAM thatuM nathI. ane e rIte kRtahAna ane amRtAbhyAgama deSane nirAsa thAya che. tame aiya vikAe svIkArelA AtmA ne janmathI sukha Adi vikRti anubhavatA hoya te te cama` Adi jema anitya ja kahevAyA gaNAya. paraMtu jo nivikAra hoya te sat ke asat sukha-duHkha Adi kamaphaLa dvArA tenu zuM vizeSa thAya (zuM phera paDe ? ) [ kaI nahi, ] eTale ka*vailya ja AvI paDe. tethI kahyuM che ke varasAda ane taDakAthI AkAzane zuM phaLa thAya che--zuM asara thAya che? [kaMI ja nahi, ] cAmaDAne ja temanAthI phaLa thAya che-- asara thAya che. jo AtmA ca jevA hAya / te anitya che ane jo AkAza jevA hoya teA tene phaLa hoya ja nahi, tethI Atmapraha nAmane mUrkhAbhiSikta A prathama mAha tyajI de. te AtmagrahanI nivRtti thatAM AtmIyagraha paNa aTakI jaze - 'huM ja nathI, teA mAru zuM huMya ?" ema. tethI, ahaMkAra-mamakAranI A graMthine nAza thavAthI nirvANunuM je dvAra che te nairAmyadaza nanuM avalaMbana le. nairAzye pahoMcavAnA mA padArthA kSaNika che eve nizcaya che, badhI ja vastu kSaNika ane nirAzraya hatAM na!na paNa Azrayarahita hovAthI AtmAnI kalpanA karavAnu kayAMthI ane? 59. kathaM punareSaH sakalapramANAtItaH kSaNikapadArthavAdaH zakyate zAkyairabhyupagantum ? na khalu kSaNabhaGgitve bhAvAnAmakSajA matiH / pramANaM kSaNikAkAra kalpanotpattyasambhavAt // athavApyavinA bhUtahetujJAnAnupapattitaH / na bhUmiranumAnasya vikalpaniyatasthite: / smaraNapratyabhijJAne pratyuta sthairyasAdhake / evaM ca vaJcanAmAtramA zunAzitva dezanA // 59. naiyAyika-- A kSaNika padAvAda sakalapramANAtIta haiAvAthI bauddho kevI rIte svIkArI zake ! vastunI kSaNikatAne pratyakSapramANa grahaNa karatuM nathI kAraNa ke vastunI kSaNiktAnA vikalpa utpanna thavA saMbhavato nathI. [ bauddhamate nivikalpa pratyakSa ja pramANu Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNiktA puravAra karatuM anumAna 181 che, savikalpaka pratyakSa pramANa nathI. paraMtu badhAM nivikalpaka pratyakSa pramANe nathI, je nivikalpa pratyakSa savikalapaka pratyakSane utpanna kare te ja pramANa che. je vastumAM kSaNiktA hoya to tene nivikalpa pratyakSa grahaNa kare ane te nivikalpaka pratyakSa kSaNikatAnuM savikalpaka pratyakSa utpanna kare ja. paraMtu "A ghaTa che' A rakta che' Adi vika9pe u5nna thAya che paraMtu "A kSaNika che' evo vikalpa utpana thato nathI. Ano artha e ke nivikalapa pratyakSa kSaNikatAne grahaNa karatuM nathI, kSaNikatA nivika9pa pratyakSane viSaya nathI. ] athavA avinAbhUta hetunuM jJAna ghaTatuM na hovAthI, avinAbhAvAtmaka ( = vyAtirU5) vika95mAM jenI sthiti che tevA anumAna vaDe grahIta thavAne yogya kSaNikatA nathI. vaLI, smaraNa ane pratyabhijJA te AauryasAdhaka che. Ama kSahikatAno upadeza kevaLa vaMcanA che. 60. ucyate / pratyakSagamyaM kSaNikatvaM bhavati na bhavatItyeSa kariSyate vicAraH / anumAnaM tu saMpratyevamabhidhIyate-sattvAt kSaNikAH padArthA iti / sattvaM tAvadarthakriyAkAritvamucyate / yathoktam 'arthakriyAsamartha yat tadeva paramArthasat' iti pramANavArtika] // satpratyayagamyatve hi sattve kezoNDUkAderapi sattvaprasaGgaH / sattAsambandhitve tu sattve sAmAnyAdInAM tadasambandhAdasattvaM syAt / arthakriyAsAmarthyasattvAnuvartI ca laukiko vyavahAraH / satyapi putro tatkAryAdarzanAt 'aputrA vayam' iti vyapadizanti laukikAH / putrAdanyasminnapi tatkAryakAriNi sati saputrA vayam' iti ca bravate / tasmAdarthakriyAkAritvameva sattvam / / 60. bauddha- Ane uttara ame ApIe chIe. kSaNikatA pratyakSane viSaya bane che ke nahi ene vicAra pachI karIzu. 5raMtu atyAre te kSaNikatAne puravAra karatu anumAna ame jaNAvIe chIe - padArtho kSaNika che kAraNa ke teo astitva dharAve che, astitvane atha kriyAkAritva kahevAmAM Ave che, jemake [ pramANuvArtika 1. 32. mAM] kahevAmAM AvyuM che-je artha kriyA karavA samartha che te ja paramArtha sata che". "che evA jJAnane je viSaya te sata ema je hoya to kezaDUka Adi paNa sata banI javAno prasaMga Ave. sattA sAthe samavayasaMbaMdha jene have te sat ema je hoya te sAmAnya vagerene sattA sAthe samavAyasaMbaMdha na hovAthI sAmAnya vagere asata banI jAya. vaLI, "jenAmAM athakriyA karavAnuM sAmarthya hoya te sata' e vyAkhyAne anusarIne laukika vyavahAra thAya che. putra hovA chatAM putranuM kAya na dekhAvAthI 'ame apura chIe' ema leke kahe che. putrathI anya bIju ke putra kArya karanAruM hoya te "ame sapura chIe' ema kahe che tethI arthakriyAkAritA ja sattva che. 61. bhavatvevaM, tasya tu kutra kathaM vA kSaNikatvena vyAptigrahaNam ? kutroti yat pRcchasi, yatra rocate mahAbhAgAya ghaTe paTe vA gRhyatAM vyAptiH / kiM sAdhyadharmiNyeva vyAptigrahaNamupapadyate ? Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikatA sAthe sattvanI vyAptinuM grahaNa kayAM ane kevI rIte thAya che ? dhIman ! ko'tra pramAda: ? na hi daivanirmitaH kazcit sAdhyadharmI nAma | grahItuM zakyate cet vyAptiH yatra tatra sA gRhyatAmiti / yat tu kathamasyA grahaNamiti taducyate--bhAvAnAM hi sattvaM kramayaugapadyAbhyAM vyAptam / 182 kimidaM rajatamuta zuktiketi vizeSAMze saMzeratAM nAma pramAtAraH, na tu sAmarthyaM prati dolA kAcit saMbhavati 'kimidaM jJAnaM samarthena janitamuta taditareNa ?' iti, asamarthasya janakatvAnupapatteH / vyApakAnupalambhasyApi vyAptigrAhiNaH svata saMzayaviparyayayostatrApyabhAvAt / eva prAmANyam, 61. naiyAyi -- ase, tema ho. paraMtu kSatvi sAthai sattvanI vyAptinu ha kAM ane kevI rIte thAya che ? nityeSu ca padArtheSu vyApakAnupalambhanAt / tad vyAptamapi satraM hi balAt tebhyo nivartate // na ca rAzistRtIyo'sti tena gatyantarakSayAt / kSaNikAneva tAn bhAvAn sattvaM samavalambate / tacca svagrAhakAd bodhAdasandigdhaM pratIyate / jJAnotpatyaiva taddhetorasAmarthye parAkRte / asamarthAt samutpAdo dRzyate na hi kasyacit / zaktAzaktaprasUtatve na tadbodho'sti saMzayaH // ata eva ca tajjJAnaM pramANaM jagaduH svataH 1 svarUpe zaktijatve tu saMzayAderasabhavAt // bauddha- kAM ?' ema tame je pUcheA cheA, tene uttara e che ke Apa mahAbhAgane jyAM ruce tyAM-- ghaTamAM ke paTamAM- vyAptinuM grahaNa ka naiyAyika--zuM vyAptinuM grahaNu sAdhya dharmImAM dhaTe che ? jauddha- e buddhimAna ! ahIM A bhUla kevI ? ve nime*la koi sAmya dhI che ja nahi. je vyApti grahaNa karavI zakya haiAya teA game tyAM tene grahaNa karIza. vyAptinuM grahaNu kevI rIte thAya che ema je tame pUchyuM tenI bAbatamAM ame jaNAvIe chIe ke-- vastuonuM sattva (=astitva) (aya*kriyAnA) krama ane yaumapadya khethI vyApta che. vyApaka A mayogapadya bannenI upalabdhi nitya padArthomAM na heAvAthI temanAthI vyApta evuM sattva na chUTake nitya padArthomAMthI nivRtta thAya che. nitya ane kSaNikathI atirikata evA - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSANikatA sAthe sattvanI vyAptinuM grahaNa karyAM ane kevI rIte thAya che ? 183 trIjo rAzi (= vikalpa) che nahi, eTale bIjI koI gati na hovAthI te sattva kSaNika vastuone ja avalaMbe che. ane te rAttva kSaNika padArthonA pitAnA grAhaka jJAna vaDe ja asaMdigdhapaNe pratIta thAya che, sarvanA jJAnanI utpatti vaDe ja te jJAnopattinA utpAdaka kAratuM (=kSaNika padArthanuM) asAmI dUra thaI jAya che. asamarthomAMthI utpatti thatI ke e dekhI nathI. je potAnA sattvanuM jJAna janmAvavAmAM samartha ke asamartha kSaNika padArthomAMthI sattanuM jJAna di5ne thatu hoya te savanuM asaMdigdha jJAna thAya nahi, saMzaya thAya. tethI ja sattanuM jJAna rasvataH pramANa che ema kahevAmAM AvyuM che, kAraNuM ke tenA zakti jatvarUpa svarUpamAM saMzaya vagere saMbhavatA nathI. 'zu A rajata che ke chApa che' ema vizeSAMzamAM pramAtAo bhale zaMkA kare, paraMtu jJAna upanna karavAnA tenA ( = kSaNika padArthanA ) sAmarthyanI bAbatamAM "zuM A jJAne samarthathI 3panna thAya che ke asamarthathI ?" evA kaI zaMkA saMbhavatI nathI, kAraNa ke asamarthanuM janakapaNuM ghaTatuM nathI. vyApti mAhI vyApakAnapalabhana svataH ja pramANe . kAraNa ke saMzaya ane viparyayana tyAM paNa abhAva cha. 62. kathaM punarnityeSu padArtheSu sattvavyApakayoH kramayogapadyayoranupalambhaH ? ucyate / nityo hi bhAvaH krameNa vA kArya kuryAta yogapadyena vA, parasparaparihArasthitAtmanAM tRtIyaprakArAnupatteH / na tAvat krameNa / sa hi samartho vA syAt asamarthoM vA / samarthazcet kiM krameNa, samarthasya kAlakSepAyogAt / asamarthastvasamarthatvAdeva na karoti kiJciditi tasyApi kiM krameNa ? sahakAryapekSayA karotIti cet , na, asamarthasya sahakAriNA'pi sAmarthyAdhAnAnupapatteH / samarthasya svata eva sAmarthye sati sahakArivaiyarthyAt / sahakArisannidhAne'pi cAsya svarUpeNa vA kartRtvaM syAt pararUpeNa vA ? svarUpasya ca prAgapi bhAvAt , tasya ca kArakatvAt, kiM sahakAriNA ? pararUpeNa kartRtve pUrvarUpaparityAgAt tadrUpAntarApattezca kssnniktvmaapdyte| evaM sahakAryapi samarthAsamarthatayA vikalpanIyaH / svato'sya sAmarthya kiM paropakaraNadainyena, asamarthastu sacivaH kimAgatyApi tapasvI kariSyati ? kiJca, kiJcitkaro vA sahakArI syAt, akiJcitkaro vA ? akiJcitkarapakSe sarvaH sarvasya sarvatra kArye sAcivyamupagacchet / kiJcitkarazcata , vaktavyaM kiM karotIti / upakAramiti cet , sa upakriyamANAt bhinno'bhinno vA ? abhinnazcet , sa eva kRtaH syAt / bhede tasya kimAyAtaM yadasau nu pUrvavadAste / kAryadapi bhedAbhedAbhyAM cintya upakAraH / na kAryAd bhinno'nupalambhAd dvayakaraNAbhAvAcca / kAryAdavyatirikte tUpakAre sahakAriNA kriyamANe kAryameva tena kRtaM syAditi mUlakAraNAnarthakyam / 62. yAyi: - 4, sapanA vyA54 4ma yoga55 yonI anupama nitya pahAbhAM kevI rIte che ? Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya padArtha kramathI atha kriyAkArI nathI bauddha--ame uttara ApIe chIe. nitya vastu kAM te| kramathI kAryakare kAM te yagad kAya' kare, kAraNa ke krama ane yaugapadya e be ekabInanA pirahAra karIne ja rahetA hAi trIjo koi vikalpa ghaTatA nathI. nitya vastu kramathI kAya* na kare. nitya vastu [peAtAnAM kAryA karavA] kAMtA samatha' hAya kAM te asama . je sama hoya teA kramathI kArya zA mATe kare? kAraNa ke sama kAlakSepa kare ja nahi. te asama' huMya te asamartha hAvAthI te koi paNa kAryo na kare, eTale asamatha te paNu kramanuM kaMi prayeAjana nathI, sahakArInI apekSAne lIdhe te kramathI kAya kare che ema jo tame kahetA hai| te te barAbara nathI kAraNu ke je asama che tenAmAM sahakArI paNu sAmarthyanuM AdhAna kare e ghaTatu nathI. ane samathamAM svataH ja sAmarthya hoya che eTale sahakArI vyatha" che. sahakArInuM sannidhAna heya tyAre paNu tenuM ( =nitya padAthatuM) kartRtva svarUpathI che ke pararUpathI ? svarUpa teA pahelethI hovAthI ane svarUpa ja kArakapaNuM hovAthI sahakArInu zuM prayeAjana ? pararUpathI katRtva heAya te pUrva rUpane parityAga ane bIjA rUpane svIkAra AvI paDavAthI kSaNikatva AvI paDe che. A ja rIte sahakArIno bAbatamAM paNu samartha asamanA be vikalpe UDAvavA joie. jo pete ja samatha hoya to bIjAne sahAya karavAnu dainya te zA mATe dAkhave ? je te asamatha hAya teA AvAne paNa te bica!re zu karavAne ? vaLI sahakArI kiMcitkara che ke akiMcitkara ? akiMcitkarapakSamAM badhAnAM badhAM kAryoMmAM badhe sahakArIpaNuM te prApta kare, jo te kiMcitkara hAya te! tamAre jaNAvavuM joie ke te zuM kare che? jo tame heA ke upakAra kare che, te ame pUchIe chIe ke te upakAra, upakAra pAmatI pelI nitya vastuthI bhinna che ke abhinna ? jo abhinna hAya teA sahakArIe pethI nitya vastune ja karI kahevAya, je bhinna hAya te tethI zuM lAbha ? kAraNu ke te nitya vastu te pahelAnA jevI ja rahe che. vaLI upakAra kAthI bhinna che ke abhinna e paNa cintavavu joie. te kAthI bhinna nathI, kAraNa ke krAya'thI bhinna upakAra upalabdha thatA nathI ane vaLI enI utpattinA abhAva che. krA`thI abhinna evA upakArane sahakArI karatA heya teA sahakArIe ja te kArya karyuM, gaNAya, eTale mULa kAraNu ( = pelI nitya vastu ) niraka banI jAya. 184 63. nanu caika eva bhAvaH kArakaH, sa eva hi samartha:, taditarapadArthasannidhAnaM tu svahetuvazAdupanatamiti nopAlambhamarhati / naitadyuktam, ekasya kadAcidapi kArakatvAnupalabdhestatsAmarthyasya duradhigamatvAt / evaM hyasau samartha ucyate, yadyekaH kadAcit kAryamutpAdayan dRzyeta, na tu vismRtyApi dRzyate / 63. naiyAyika-- eka ja bhAva ( bhAvarUpa nitya vastu) kAraka (=kAraNa ) che, kAraNa ke te ja sama` che. tenAthI itara padArthonu" (= sahakArIonu` ) sannidhAna te te tara pathenA potapotAnA kAraNane laine thayelu hAya che, eTale te itara padArthonuM sannidhAna upAlaMbhane pAtra nathI. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 nitya padArtha kramathI akriyAkArI nathI bauddha- A barAbara nathI, kAraNa ke kadI paNa ekanuM kArakapaNuM dekhyuM na hoI tenA sAmarthyanuM jJAna thavuM muzkela che. je ekane kadI kAya phakatapanna karatuM dekhIe te e samartha kahevAya, paraMtu ekane kArya karatuM koI bhUlathI paNa dekhatuM nathI. 64 34tha sthAuM stramAvo jamAnotparate, sAra tu zani ! tadapyayuktam , kAryasvabhAvaparAdhInatvena kAraNasya sAmarthya virahapraGgAt / evaM hyasau samarthaH kathyeta yadi kAryasvabhAvamanAdRtya svatantra eka eva prasahya kArya janayet / na caivaM dRzyata iti yatkiJcidetat / 64. nAyika--e te kAryane evo svabhAva che ke te ekathI utpanna thatuM nathI bAkI kAraNa te ekaluM ja tene upanna karavA samartha che. bauddha - te barAbara nathI, kAraNa ke jene kAraNe pote kAryanA svabhAvane parAdhIna heya to te kAraNe sAmarthyarahita hovAnI Apatti Ave. je kAryanA svabhAvano anAdara karIne svataMtrapaNe eka kAraNa ja balAtkAre kAryane utpanna kare te ja ene samartha kahevAya, ane AvuM dekhAtuM nathI, eTale tamArI vAta tuccha che. 65. atha samarthameva kAraNam / tasya tvayaM svabhAvo yat sahasaiva kArya na karoti, katipayakSaNavyavadhAne tu kArya karotIti / yadyevaM na kadAcit kAryotpAdaH syAt / kAryotpAdasamaye'pi katipayakSaNavyavahitakAryajananasvabhAvAnapAyAt, punaH katipayakSaNAvekSaNaM syAt / teSvapi katipayeSu kSaNeSvatikrAnteSu sa evAsya svabhAvastadavastha iti punarapyevaM bhavediti kadA nAma kArya janayet ? tadevamAdidoSopahatatvAt na krameNa bhAvAnAmarthakriyAsAmarthyam / 65. yAyika- kAraNa samartha ja che. paraMtu tene e svabhAva che ke te sahasA kAryane upanna karatuM nathI paNa keTalIka kSaNanA vyavadhAna pachI kAyane utpanna kare che. bauddha - je a vuM hoya to kAyanI upatti kadI na thAya. kAryanI utpattinA samaye paNa keTalIka kSaNenI vyavadhana pachI kAyane utpanna karavAne kAraNane svabhAva cAlyo gayo na hoI pharI te keTalIka kSaNenI rAha joze. te keTalIka kSaNe cAlI naya tyAre paNa teno te ja svabhAva tevo ne te ja rahe che, eTale pharI paNa ema ja thAya, pariNAme te kAyane utpanna kayAre kare ? tethI, Ama A ane bIjA dethI haNAyela hovAne kAraNe bhAva (= nitya vastuo ) kramathI athakriyA kare che e pakSa TakatuM nathI. 66. nApi yugapat , loke tathA vyavahArAdarzanAt / yugapatkRtakAryasyApi sthirasya punarakaraNe hetvabhAvaH / punazca kurvannapi bhAvaH kArya na tadeva kuryAt, kRtasya karaNAyogAt / kAryAntarakaraNe tu sa evAyaM punaH kramapakSa Apatediti evaM kramayogapadye nityebhyaH padArthebhyaH nivartete / te ca nivartamAne sattvasya vyApake iti satvaM tebhya AdAyaiva nivrtte| tebhyaH pracyutaM sattvaM gatyantaravirahAt kSaNikeSveva Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nitya padArtha yugapat paNu atha*kriyAkArI nathI nivizate / ato yadyapi kAryaheto dhUmAgnyoriva svabhAvahetAvapi vA kacid vRkSatvaziMzapAtvayoriva pUryamiha sAdhyasAdhanadharmayohaNaM dharmyantare na vRttaM tathA'pi sAdhyadharmiNyeva vyAptigrahaNamupapatsyate, vipakSavyAvRtteH suparinizcitatvAt / yaiva ca vipakSAd vyAvRttiH sa eva cAsya hetoH svasAdhyenAnvayaH / na hyevaM saMbhavati nityebhyazca vyAvRttaM satraM kSaNikeSu ca na niSThamiti, tRtIyarAzyabhAvAt, nirAzrayatvAnupapattezca / tadevaM kacid dharmiNi vyAptau gRhItAyAM yadi sa eva kadAcit paraM prati dRSTAntIkriyate tadaivaM nAma bhavatu, ko doSa iti / 66. nitya padArthAM yugapat paNu atha kriyA karatA nathI, kAraNa ke leAkamAM tevA vyavahAra dekha.teA natho. yugapat kA' karanAra nitya kAraNane punaH kArya na karavAmAM koi pazu hetune abhAva che. vaLI, te nitya kAraNa pharIthI kArya kare te te ja =pahelAM karelA ) krAMte utpanna na kare, kAraNa ke je kAne utpanna karyuM hoya tene ja pharI utpanna karavAnu dhaTatu nathI. jo te nitya kAraNa khIjA kAne kare te pele kramapakSa ja AvIne paDe. Ama krama ane yaugapadya banne nitya padArthomAMthI nivRtta thAya che. te nivRtta thatAM te sattvanA vyApaka hovAthI nitya padArthomAMthI sattva paNa nivRtta thAya che. nitya padArthomAMthI yuta thayelu rAttva, bIjI koi gati na hovAthI, kSaNika padArthamAM ja rahe che. tethI, jo ke kArya hetunI bAbatamAM jema dhUma ane agni ane svabhAvahetunI bAbatamAM jema vRkSatra ane zizupAva e sAdhya-sAdhana dharmanuM grahaNa dharmAMntaramAM pahelAM thayu hoya che tema ahI sAdhyadhama ane sAdhatadhamatuM grahaNa dharmAMntaramAM pahelAM thayuM hAtu nathI tema chatAM sASyarUpa dhI'mAM ja vyAptinuM grahaNa ghaTaze kAraNa ke vipakSamAMthI sAdhanadhama nI vyAvRtti barAbara nizcita che. vipakSamAMthI sAdhanadhanI vyAvRtti Nu te ja che ane e sAdhanadhama ne! peAtanA sAdhana sAthe anvaya paNa te ja che, kAraNake evuM sa MbhavatuM nathI ke sattva nitya padArthomAMthI vyAvRtta hoya ane chatAM te sattva kSaNika padArthAmAM rahetuM na heAya, kAraNa ke nitya ane kSaNika e ethI judo trIjo vaga sabhayatA nathI; eTale have jo nitya padArthomAMthI nivRtta thayeluM sattva kSaNika padArthomAM na rahe te tenA nirAzrAyapaNAnI Apatti Ave. Ama, kayAreka sAdhyadhamI mA vyApti gRhIta thai DhAya tyAre je tene (te dhIte ja) khIjAte anulakSI dRSTAnta banAvavAmAM Ave teA bhaLe ema hA, emAM zu doSa che ? 67. nanu vyApakAnupalabdhiranumAnam / anumAnena cAnumAnasya vyAptigrahaNe'navasthA / nAnavasthA, tAvatyeva paryavasAnAt / na hi vyApakAnupalabdheranumAnAntarAt vyAptinizcayaH, kintu pratyakSavikalpAdeva 1 tadanayA rItyA vyAtinizcayAt siddhametat yat sat tat kSaNikamiti / 67. naiyAyika vyAptinuM grahaNu mAnatAM anavasthA thAya, - vyApakAnupalabdhi e anumAna che. anumAna dvArA anumAnanI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNikatAnI sattva sAthenI vyAptinuM anya rIte grahaNa 187 baddha- nA, anavarathA thatI nathI kAraNa ke teTalAmAM ja paryavasAna che. [ teTalAmAM ja paryAvasAna che ] kAraNake bIjA anumAnathI vyApakAnupalabdhinI vyAptino nizcaya thato nathI, paraMtu savikalpaka pratyakSathI ja tene nizcaya thAya che. tethI A rIte vyAptinizcayathI A siddha thAya che ke je sat che te kSaNika che. 68. jo tu rIvantarena vyAptiniracayamAcakSate | viruddhayorerinyatrnivRttirvshyNbhaavinii, viruddhatvAdeva / viruddha ca satvanityatve pUrvoktayaiva rItyA / satvaM ca vispaSTamupalabhyate bhAvAnAmiti tadupalambhAnnityatvanivRttiH, nityatvanivRttereva kSaNikatvanizcayaH, prakArAntarAbhAvAd / 68. bIjA bauddho bIjI rIte vyAptinizcaya jaNAve che. be virodhIomAMthI ekanuM jJAna thatAM bIjAnI nivRtti avasthaMbhAvI che, tenuM kAraNa e ja ke te be virodhI che ane sattva ane nitya bane agAu jaNAvI gayA te rIti pramANe virodhI che. bhAvonuM (vastu ena) sava te vispaSTapaNe upalabdha che. tethI savanI upalabdhi hovAthI nityatvanI nivRtti prApta thAya che niyatvanI nivRtti ja kSaNikava nircAya che, kAraNake nitya ane kSaNikatva e bethI anya trIjo prakAra saMbhava nathI. 69. nanu zItoSNAyoH pRthagupalambhAd virodhanizcaye yukta ekagrahaNe dvitIyavyudAsaH / iha tu satvametropalabhyate, na nityatvamiti kathaM tadvirodhAditaravyAvRttiH ? _ naiSa doSaH, pRthagubhayAnupalambhe'pi satvabuddhayaiva nityatvanirAsasiddhaH / kathamanyaviSayabuddhiranyamudasyati ? 60. yAyika -zIta ane uNa e ene pRthapha (judA judA sthAne) upalabha hovAthI arthAta banene eka sthAne upalaMbha thato na hovAthI jyAre te benA virodhane nizcaya thayo che tyAre ekanuM grahaNa thAya tyAre bIjAne sudAsa hoya e vyAjabI che. paraMtu ahIM to sarvane upalaMbha thAya che, nityatvano te kayAMya upalabha thato nathI, eTale sattvanI sAthe nityane virodha hovAthI sattva nityane vyAvRtta kare che ema kevI rIte kahevAya ? bauddha - A doSa nathI Avato, kAraNa ke benI pRthapha upalabdhi na hovA chatAM, sattvanI buddhi vaDe ja nityane nirAsa siddha thAya che. naiyAyika - anyaviSayaka buddhi anyane budAsa kema karIne kare ? 70, 3 - dvicandradarzanasyaikazazabhabimbavedinI / dhIratadviSayatve'pi yathA mithyAtvakAraNam // tathA sthairyAsamAviSTA sAmarthyagrAhiNI matiH / sthiratvAviSayatve'pi tadvyavacchedakAriNI / / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kArakavarUpa kAvatI ja che satvaM nAnAsvabhAvatvaM sthairtha mekasvabhAvatA / tayorvirodho yuktyA'pi vaktu na hi na zakyate / / tasmAt satcapratItireva nityatvanivRttiH, saiva ca kSaNikatvavyAptiriti siddha satvAt kSaNikatvam / api ca sarvadA kAryAnutpAdAt kArakAvasthA nUnamekakSaNasthAyinI bhAvAnAmupagantavyA / vyApArAvezavazena vA zrotriyAdipakSe, sahakAryAdisannidhAnAsAdanena vA naiyAyikAdipakSe, kArakatvaM nAma vastuno rUpamekakSaNavRttyeva, kAryotpattyaiva tatkalpanAt; tataH pUrvamuttarakAlaM vA kArakatvAyogAt / kArakatvameva ca paramArthasat, akArakasya jJAnajanakatvAbhAvAdastitvamapi durvacam / atazca sarvavAdibhireva prAyeNa kSaNikatvamidamamyupagatamiti yaza eva kevalaM saugatAH pItavantaH / tasmAt siddhaM yat kArakaM yacca sat tat kSaNikamiti / 70. bauddha -- ame uttara ApIe chIe. eka caMdrabiMbane grahaNa karanArI buddhi, teno viSaya dicadra na hovA chatAM, dicaMdradarAnane mithyA paNAnuM [ bedhaka ] kAraNa che. tevI rIte, aiyaMmAM na samAyelI evI sAmarthyagrahiNI buddhi, teno viSaya zairya na hovA chatAM, zeryanI vyAvRtti kare che. sattva eTale nAnA svabhAvapaNuM ane svaya" eTale ekasvabhAvapaNuM, te bene virodha yuktithI kahe zakaya nathI ema nahi - arthAt zakya che ja. tethI satvapratIti ja nityatvanI nivRtti che, ane te nivRtti ja [ sattva sAthe ]kSaNikatvanI vyAti che, eTale sattva hetu dvArA kSaNika puravAra thayuM. vaLI, sarvadA kArya utpanna thatuM na hovAthI vastuonI (=kAraNeno) kArakAvasthA kharekhara ekakSaNathAyI svIkAravI joIe mImAMsakapakSamAM [ kAraNarUpa vastunuM svarUpa enuM e ja rahevA chatAM kAryotpatti pahelAM tenAmAM thatAM ] vyApAra vezane lIdhe, naiyAyikapakSamAM sahakArI AdinI sannidhi [ kAraNarUpa vastune ] prApta thavAne lIdhe, vastunuM ( =te kAraNarUpa vastunuM) kArakatvarUpa kSaNavatI ja che, kAraNa ke kAryo pattithI ja tenI (= kArakavarUpanI) kalpanA karAya che; tene pahelAM ke pachI tenAmAM kArakatva hetu thI. kArakatva ja paramArtha saMta che, kAraNa ke akArakamAM jJAnajanakapaNuM na hova astitva Tuvaca che. niSkarSa e ke savaMvAdIoe prAyaH kSaNikatva svIkAryuM che, eTale yaza ja kevaLa bauddhoe pIdhe che. tethI puravAra thayuM ke je kAraka che ane je sat che te kSaNika che. 71. atazca kSaNabhaGgino bhAvAH, pralayaM prati hetunirapekSatvAt / bhAvo hi svato nazvarAtmA bhaveta tadviparIto vA ? vinazvarasvabhAve'smin kRtaM pralayahetubhiH / anazvarasvabhAve'pi kRtaM pralayahetubhiH // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuno nAza nihetuka che 189 11. vaLI, vastuo kSaNika che kAraNake vinAzane mATe koI kAraNanI ( = hetunI ) tene apekSA nathI. vastu svataH nazvarasvabhAva che ke anazvarasvabhAva che ? je te svataH nazvarasvabhAva hoya te vinAzane mATe kaI hetunI tene jarUra nathI. je te svataH anazvarasvabhAva hoya te paNa vinAzane mATe koI hetunI tene jarUra nathI. 72. ka tarhi mudgarAdInAM vyApAraH ? vijAtIyasantatijanmanIti bamaH / abhAvastu tajjanyo na saMbhavatyeva, pramANaviruddhatvAt / bhAvo hi svarUpeNa na bhavati, na tvabhAvo'pyasya na bhavatIti / svarUpaM tu tasya bhavanAtmakaM cet sarvadaiva bhavedeva, na na bhavet / abhavanAtmakaM tu sadaiva na bhavet , parApekSAyA abhAvAt / na hi mudgarAdikAraNAntarasApekSaH kumbhAdevinAzo bhavitumarhati, utpattAviva nAze'pi samarthA samarthabhinnAbhinnopakArasahakAryAdivikalpakalApAnapAyAt / 72. taiyAyika - te pachI mugara Adine vyApAra zemAM che. bauddha- vijAtIya sattatine utpanna karavAmAM. vastunI thavAmAMthI virati (=vinAza) mugara AdithI janyuM hoya e saMbhavatuM nathI, kAraNake te pramANaviruddha che. [ pramANuviruddha A pramANe che ] - vastunuM thavuM (=utpatti) svarUpathI thAya nahi, paraMtu vastunI thavAmAMthI virati (vinAza) svarUpathI thatI nathI ema nahi, arthAt svarUpathI ja thAya che. jo thavuM e (=upati) vastunuM svarUpa hoya te vastu sadAya thayA ja kare, te kadI thavAmAMthI virame nahi. je na thavuM e (kavinAza) vastunuM svarUpa hoya to vastu sadA (pratikSaNe thavAmAMthI virame (=nAza pAme), kAraNake na thavAmAM (thavAmAMthI viramavAmAM nAza pAmavAmAM) tene kaI kAraNanI apekSA nathI. kuMbha AdinA vinAze mudUgara Adi bIjAM kAranI apekSA rAkhavI yogya nathI, kArake u5ttinI jema vinAzamAM paNa kAraka vize samartha--asamatha, upakAya - upakAraka temaja upakAra- upakArya vize bhinna-bhinna vagere vikapa dUra thatA nathI. 73. atha katipayakSaNavyavahitavinAzasvamAvo bhAva iSyate, tarhi prAktananayena kadAcidapi na vinazyet, vinAzasamaye'pi tatsvabhAvAnapAyena punaH katipayakSaNApekSaNaprasaGgAt / api ca yadA'pi tena naSTavyaM tadA'pyasya na svarUpAdatiriktaH kazcana vinAzaheturavatarati / tacca svarUpam Adye'pi kSaNe tasya tAdRzameveti tadaiva vA nazyet, na kadAcid vaa| 73. naiyAyika- [nyAyadarzanamAM keTalIka kSaNonA vyavadhAna pachI vinAza pAmavAnA svabhAvavALo bhAva padArtha IrachavAmAM Avyo che. bauddha- te pahelAM jaNAvI gayA e tarka anusAra te kadI nAza nahi pAme, kAraNake vinAzanA samaye paNa tene te svabhAva dUra thato na hovAthI tene pharI keTalIka kSaNanI apekSA rahevAnI Apatti Avaze. vaLI, jyAre paNa vastune nAza thavo joIe tyAre tenA svarUpathI atirikta koI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 pratyabhijJAna phrANubha gasAdhaka anumAnanuM Adhaka nathI nAzate hetu UtarI Avate nathI, tenuM te svarUpa teA Adya kSaNe paNa tevuM ne tevu hoya che, eTale Adya kSaNe ja teneA nAza thAya athavA te kadI paNu nAza na thAya. 74. atha mRtyorapakrAntastasya cet prathamaH kSaNaH / avinAzisvabhAvatvAdAstAM yugazatAnyapi // na caivamabhyupagamyate / tasmAdAtmalAbhAvinAbhAvI H kSaNabhaGgaH / siddha: 74. have jo tenI prathama kSaNe mRtyune eLaMgI jAya te (te avinAzI svabhAvavALe Thare, ane) avinAzI svabhAvavALA hAvAthI seMkaDo yuge te rahe. paraMtu evu te tame svIkAratA nathI. tethI utpattinI sAthe avinAbhAvI eve vastunA vinAza che. Ama vastu kSaNika che e puravAra thayuM. 75. yadapi kSaNabhaGgasAdhakasya padArthasthairyAsAyi pratyabhijJAnamanumAnasya bAdhakamabhidhIyate, tadapi na pezalam, azithilapratibandhahetau bAdhakasya niravakAzatvAt / uktaM hi--'bAghAvinAbhAvayorvirodhAnnaikatra samAveza:' iti / 'anuSNastejo'vayavI, kRtakatvAt' ityatrApi pratibandhavai dhuryameva sAdhyasiddhiM niruNaddhi, nAdhyakSabAdhyatvam / bhAvAnAM vinAza iti 75. padArtha sTauya nA nizcaya karanAra pratyabhijJAna kSaNubhaMgasAdhaka anumAnanuM bAMdhaka che ema tame kahyu che te paNu yagya nathI, kAraNake dRDha vyAptisaMbaMdhavALA hetumAM bAdhakane avakAza nathI. karyuM che ke bAdha ane avinAbhAva e be vacce vidha hAI, eka sthAne samAveza nathI' 'ani manuSya che, haraguDe te hai 15 (4) 'che' ahIM paNu vyAptinA abhAva ja sAjyanI siddhine thatI aTakAve che, pratyakSabApaNuM sAdhyanI siddhine aTakAvatuM nathI. 76. atha vA kimanena nirbandhena ? agnizaityAnumAnAdau yuktaM pratyakSabAdhanam / tasya hyananyathAsiddheriha tvevaM na yujyate // pratyabhijJAyAH kSaNabhaGgapakSe'pi sadRzaparAparakSaNagaNaprasavapratArita matInAmupapadyamAnatvAt / evaM ca sati yadi hi vyAptizaithilyaM siddhaM kiM pratyabhijJayA / atha na vyAptizaithilyaM siddha kiM pratyabhijJayA // - na ca pratyabhijJaitra vyAptiviplavakAra gam, itaretarAzrayaprasaGgAt / vyAptiviplavenAnumAne nyagbhUte pratyabhijJA pramANaM bhavati, tasyAM ca pramANIbhUtAyAM vyAptive Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnanuM prAmANya vyAptinA mahimAthI ja che dhuryAdanumAnAprAmANyam / anumAnaprAmANye'pi samAno doSa iti cet, na, tasya pratibandhamahimnaiva prAmANyasiddheH / na hi tasya pratyabhijJAdaurbalyanibandhanaM prAmANyam / 76. athavA to A AgrahathI zuM ? agninI zItatAnA anumAnamAM pratyakSabAdha gya che. kAraNake agninI ugratAnA pratyakSanI bIjI koI rIte siddhi dhaTatI nathI; paraMtu ahI to evuM nathI, kAraNake uttara uttara daza kSAnI nirantara utpattine lIdhe chetarAyelI baravALAne kSaNabhaMgapakSamAM paNa pratyabhijJA thavI ghaTe che. ane Ama hatAM, je vyAtinI zithilatA siddha hoya to pratyabhijJAthI zuM ? je vyAptinI zithilatA siha na hoya te paNa pratyabhijJAthI zuM ? Ama pratyabhijJA vyApti mAdhanuM kAraNa nathI ja, kAraNa ke teo mAnatAM itaretarAzrayadaSanI Apatti Ave che. vyAtibAdhathI anumAna bhraSTa thatAM pratyabhijJA pramANa bane che ane pratyabhijJA pramANu banatAM vyAtivaidhuya ne lIdhe anumAna apramANa bane che. anumAnanA prAmANyanI bAbatamAM paNa te ja deSa anyonyAzrayadoSa) Ave che ema je tame nayAyike kahe te ame beTho kahIe chIe ke nA, anumAnanuM prAmANya to vyAptisaMbaMdhanA mahimAthI ja siddha che, tenuM pramANa pratyabhijJAna daubayane kAraNe nathI. __77. api ca keyaM pratyabhijJA nAmeti naipuNyena nirUpayitumarhanti atrabhavantaH / kiM sa enAyaM stambha ityekaM jJAnamuta dve ete smRtyanubhavajJAne ? yadyekaM, tadasya kAraNaM vAcyaM yata utpadyate ? nendriyaM, 'sa' ityasminnaze tasyAsAmarthyAt / na saMskAraH, tasyApi 'ayam' ityaMze kauzalAbhAvAt / ubhAbhyAM na ca sambhUya tajjJAnamupajanyate / / pathak pathak svakArye hi nitiM kauzalaM tayoH / / saMskArasya smRtireva kAryam , indriyasyAnubhava eva / saMbhUya na tAbhyAmekaM kAryamArabhyate / na hi mRtpiNDatantunirvaye mekaM ghaTapaTarUpaM kAryamupalabdham / na cendriyaM kevalamIzi kArye samartham , yathAsannihitAkAramAtragrAhyaviSayakamindriyaM pratyabhijJAnamAtanotIti vismayaH ? tasmAd dve ete jJAne, 'sa' iti smaraNam , 'ayam' ityanubhavaH / / smRtiH smartavyaviSayA grahaNaM grAhyagocaram / na tadaikyaparAmarzi dRzyate pratyayAntaram / / yathA nirantarotpanne ghaTajJAnapaTasmRtI // na tulyaviSaye tadvadete api bhaviSyataH / / 77. vaLI, A pratyabhijJA e zuM che te nipuNa rIte Ape nirUpavuM ghaTe che. "A te ja staMbha che ? e eka jJAna che ke smRti ane anubhava evAM e jJAna che ? je te Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJa!nA svarUpanI vicAraNA eka jJAna hoya te tenuM kAraNa jaNAvavuM joie ke jemAMthI te utpanna thAya che. te kAraNa indriya nathI, kAraNake 'te' e aMzamAM indriyanuM sAmarthya nathI. te kAraNu saMskAra paNa nathI, kAraNake 'A' e aMzamAM saMskAranuM sAmarthya nathI, indriya ane sa MskAra banne bhegA maLI pratyabhinnArUpa eka jJAnane utpanna nathI karatA kAraNa ke pRthaka pRthak petAnA kAya'mAM ja temanuM kauzala jaNAyu che, saMskAranuM kAya. smRti che, indriyanuM kAya. anubhava ja che. banne bhegA maLI eka kA* utpanna karatA nathI. sRSiMDa ane ta Mtu e bannethI utpanna thanAru ghaTapararUpa eka kAma* dekhyu nathI. AvuM pratyabhijJArU eka kArya utpanna karavAmAM kevaLa indriya samatha nathI; sannihita (sannidRSTa) AkAramAtra ja jene! grAhya viSaya che evI indriya pratyabhijJAnane utpanna kare e te Azraya' che. tethI pratyabhijJA e be jJAneA che; 'te' e smaraNu che ane A' e anubhava che. smatavya viSaya smRtine che ane grAhya viSaya anubhavane che. te e viSayanI ekatAnuM anusadhAna kana u` smRti ane anubhavathI anya trIju jJAna dekhAtuM nathI. antararahita utpanna dhaTAnubhava ane paTasmaraNanA viSaya tulya ( =eka ) nathI, tevuM ja A evuM paNa banaze. 192 78, yadmA mavatu nAmemevameva hilenam / yathA hi tadvadihApi - tathA'pi kIdRzaM vastu spRzatIti parIkSyatAm / / atItakAlayuktaM cet smaraNAnna viziSyate / anAgataviziSTaM cet saGkalpaprAyameva tat // vartamAnai kaniSThaM cet sthiratvaM tarhi susthitam / kAlatrayaparItaM ced virodhAttattu durlabham / / parasparaparityAgavyavasthitanijAtmanAm / ekatra na samAvezaH kathaJcidupapadyate // nIlAbhAvAvinAbhUtalohitAdyapasAraNam / kurvatA nIlabodhena nIlaM bhavati nizcitam // tadabhAvAvinAbhUtabhUtakAlAdyapohanam / vidadhad vartamAnArthajJAnaM tadgrahitAM vrajet // etena pUrvajJAnaviziSTArthagrAhitvaM pratyabhijJAyAH pratyuktam, pUrvajJAnasyedAnImasaravena vizeSaNatvAnupapatteH, agRhItavizeSaNAyAzca viziSTabuddherabhAvAt / athopajananApAya Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAne viSaya ke che ? rahitavastusvarUpagrAhiNI pratyabhijJetyucyate / tadapyayuktam , vartamAna kaniSThatAyAH pradarzitatvAt / bhAvAnAM ca vinAzajanmanorvartamAno vA kAlaH syAdanyo vA ? tadanyastAvad grahItumazakya ityuktam / vartamAne tu tadutpAdavinAzakAle kathyamAne tadgrahaNAt tadavinAbhUtau bhAvAnAmutpAdavinAzAvapi gRhItau syAtAm / seyaM tapasvinI sthairya prasAdhayitumAgatA / pratyabhijJA vinAzitvaM pratiSThApya gamiSyati // 78. athavA, A pratyabhijJA eka ja jJAna ho, tema chatAM te kevI vastune sparze che enI parIkSA kare. je te atItakAlayukta vastune sparzatI hoya to te smaraNathI bhinna na Thare. je te anAgataviziSTa vastune sparzatI hoya to te saMka95prAyaH ja Thare. je te vartamAnamAM ja rahelI vastune sparzatI hoya te vastunI sthiratA tene barAbara sthira karI ! je te traNeya kALathI viziSTa vastune sparze che ema tame kahe to amAre kahevuM joIe ke te traNa kALa paraspara viruddha hoI traNe kALathI viziSTa evI eka vastu hevI durlabha che. ekabIjAne parityAga karI potAnuM svarUpa vyavasthita rAkhanArAone ekatra samAveza koI rIte ghaTatuM nathI, udAharaNAtha, nIlAbhAva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA lahita Adine dUra karatA nIlajJAna vaDe nIla vastu che evo nizcaya thAya che. tevI ja rIte ahIM paNa vatamAnakAlAbhAva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA bhUtakAla Adine dUra karatuM vatamAnAtha'jJAna vartamAna ne grahaNa karavAnI yogyatA pAme che. AnAthI pUrvajJAnaviziSTa arthane maNa | yogyatA pratyabhijJAmAM pratiSedhavAmAM AvI, kAraNake pUvajJAna atyAre asata hoi tenuM [ vartamAna arthanuM ] vize ghaNu banavuM ghaTatuM nathI ane jemAM vizeSaNanuM grahaNa thayuM na hoya evI viziSTabuddhi saMbhavatI nathI. utpAda ane vinAza rahita vastusvarUpane grahaNa karanArI pratyabhijJA che ema je kahevAmAM Ave che te paNa barAbara nathI kAraNake vastuno vartamAmaikaniSThatA ame darzAvI che. vastuonA vinAza ane janmane kALa vartamAna che ke anya ? je anya kALa hoya to tene grahaNa kare azakya che ema ame jaNAvyuM che. je vastunA utpAda ane vinAzane kALa vartamAna che ema kahevAmAM Ave te vartamAnakAlanuM grahaNa thatAM tenI sAthe avinAbhUta evA vastuonA utpAda ane vinAza paNuM gRhIta thaI jAya. sthiratA puravAra karavA AvelI A bicArI pratyabhijJA vinAzitA - kSaNikatAne sthApIne jaze. ___79. api ca lUnapunarjAtakezanakhAdiSu sAdRzyAt dRzyamAnA pratyabhijJA stambhAdiSvapi tadvadeva na sthiratAmupapAdayet / tatra bAdhakayogAditi cet , ihApyukta eva bAdhakaH parasparavirodhibhUtAdikAlasamAvezasyaikatra durghaTatvAditi / tasmAt pratyabhijJApratyayasya bAdhakasya bhAvAt siddhamAnumAnikaM bhAvAnAM kSaNikatvam / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalAka auddo kSaNikatAne pratyakSagamya mAne che 9. vaLI, kApI nAkhelA paNa pharI ugelA keza nakha vageremAM sAdazyane kAraNe dekhAtI pratyabhijJA stambha AdimAM paNa te ja rIte sthiratAne ghaTAvaze nahi. jo tame kaheA ke kApI nAkhekSA paNa pharI ugelA keza nakha vageremAM dekhAtI pratyabhijJAmAM te bAdhaka che eTale keza nakhanI sthiratA te dhaTAvaze nahi [ paNuM staMbha AphrimAM dekhAtI pratyabhijJAmAM te koi bAMdhaka nathI eTale stala AdinI sthiratAne pratyabhijJA dhaTAvaze, teA te barAbara nathI ], kAraNa ke ahIM paNa bAdhaka che ema ame kahyuM che, kAraNa ke paraspara virodhI bhUtakALa AdikALAne ekamAM samAveza dudha"Ta che. tethI pratyabhinnArUpajJAnano bAdhaka sa MbhavatA hoi, vastuonu N Avu. mAnika kSaNikatva siddha thayuM. 80. apare punaH pratyakSagamyameva kSaNikatvamAcakSate / 194 nAtItAnAgatau kAlau vicArayati cAkSuSam / vartamAna kSaNazcika iti tanniSThameva tat / / yadi vartamAnatAvyatiriktagrAhi pratyakSamiSyate tadvaktavyam - kiM pUrvavijJAnamanAgatakAlAvacchinnapadArthagrahaNanipuNam uta uttara vijJAnamatItakAlAliGgitabhAvAkalanakuzalamiti ? tatrAdyavijJAnasamupajananasamaye tatkSaNAtiriktabhAvikAlAsannidhAnAt na tena tadgrahaNam, anAgatagrahaNe vA kathamAgAmijanmagrahaNaM na syAt ? uttaravijJAnaprasavasamaye'pi bhUtakAlasya bhUtatvAdeva na sannidhAnam, asannihitabhUtakAlagrahaNe vA pUrvajanmagrahaNaprasaGgaH / atha vartamAnAnupravezena bhUtabhAvinoH kAlayograhaNaM manyase tarhi vartamAnApravezAt vartamAna eva sa kAlaH gRhItaH syAt, na bhUto bhAvI vA / atha na kazcideva kAlaH kvacid gRhyate, artha eva prakAzate kevala iti / tadayuktaM, tadanavacchinnabhAvagrahaNasya bhavadgRhe cAnabhyupagamAt / 80. khIjA kSaNikatvane pratyakSagamya jaNAve che. cAkSuSa pratyakSa atIta ane anAgata kALanA vicAra karatuM nathI. eka kSaNu ja va"mAna che, eTale pratyakSa paNa te ekakSaNaniSTha che jo pratyakSane vata mAnatAthI judA bhUtatA ke bhaviSyattAnuM grahaNa karatu. tame icchatA ho tA tamAre kahevu' joIe ke zu pUvijJAna anAgatakAlaviziSTa padArthane grahaNa karavAmAM nipuNyu che ke uttaravijJAna atItakAlaviziSTa padAthanuM Aklana karavAmAM kuzaLa che ? temAM pUvijJAnanI utpatti vakhate te kSaNuthI atirikta anAgatakAlanuM sannidhAna na hovAthI pUrva'vijJAna anAgatakAlanuM grahaNa karatuM nathI; athavA je pUrvavijJAna anAgata kAlanuM grahaNu ratuM hoya te AgAmI janmanuM grahaNa kema na thAya? uttaravijJAnanI utpatti vakhate paNa bhUtakALa atIta thaI gayA hAI tenu sannidhAna nathI, ane jo asannihita bhUtakALanu grahaNa uttaravijJAnathI thatu hoya te pUrvajanmanA grahaNunI Apatti Ave. jo tame ema Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhamate kAla mAnatA che ke bhUtakALa ane bhAvikALane vartamAnakALamAM anupraveza hovAthI bhUtakALa ane bhAvikALanuM grahaNa cAkSuSa pratyakSathI thAya che to ame kahIe chIe ke temane vartamAnamAM anupraveza hovAthI vartamAna ja te kALa gRhIta thAya, bhUta ke bhAvi kALa nahi. jo tame kahe ke koI kALa kyAreya gRhIta thato nathI, kevaLa atha ja prakAze che to te agya che kAraNa ke kALathI anavachinna vastunuM prahaNa te tamArA nyAyadarzanamAM paNa svIkArAyuM nathI. ___81. nanu ko'yaM kAlo nAma zAkyAnAm ? na kazcid vAstavaH, kintu kAlpanika eva, kAlpanikena ca kAlena vyavahAraH / sarvathendriyajaM jJAnaM vartamAnakagocaram / pUrvAparadazAsparzakauzalaM nAvalambate / vartamAnaH kiyAn kAla eka eva kSaNastataH / pUrvaH kSaNo'tItatAM spazatyuttarastvanAgatatAm // 81. yAyika - brahone mate kAla zuM che ? boddha - te kaI vAstavika padArtha nathI paraMtu te kAlpanika che. kAlpanika kALathI vyavahAra siddha thAya che. indriyaja jJAna sarvathA eka vartamAnane ja grahaNa kare che. pUrvApara avasthAne sparzavAnuM kauzala te dharAvatuM nathI. nauyAyika - vatamAnakALa keTale vistRta che ? bauddha- eka kSaNa eTale vistRta che. tenAthI pUrva kSaNa atItatAne sparze che jyAre uttara kSaNa anAgatatAne sparze che. 82. nanu pacati paThatIti vartamAno'pi vitata eva kAlaH pratIyate / naitat sAram / na hyasti kAlAvayavI nAnAkSaNagaNAtmakaH / vartamAnakSaNo dIrgha iti bAlizabhASitam // kSaNasamudAyAtmakatve tu nAnArUpatvameva tasya bhavet , atItAnAgatakSaNAnupravezAt / tasmAdekakSaNo vartamAnaH, sa cAtyantamalpIyAnityevamekakSaNaparItArthadarzi cAkSuSaM, tataH pUrvamUvaM vA na padArthasattAM gRhAtIti kSaNikA eva bhAvAH / nanu ca vartamAnakSaNAt pUrvamUrdhva vA tadastitvavat nAstitvamapi na gRhItameveti kathaM kSaNikatvam ? - 82. taiyAyika - te rAMdhe che te vAMce che' ema vartamAnakALa paNa vitata pratIta thAya che. bauddha- e vAtamAM sAra nathI. aneka kSaNanA samudAyarUpa kAlAvayavI che nahi. vartamAna kSaNa pate dIdhuM che ema kahevuM bAliza che. vartamAnakALa kSaNasamudAyAtmaka hoya te tenAmAM nAnArUpatA Ave, kAraNa ke temAM atIta ane anAgata kSaNene anupraveza thAya. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vitatakAla pratyabhijJAna viSaya nathI tethI vartamAna kALa eka kSaNarUpa ja che, te kSaNa atyanta alpa che, eTale eka kSaNathI gherAyelA arthane dekhanAruM cAkSuSa jJAna che, te kSaNathI pUrvanI ke pachInI padArthanI sattAne cAkSuSa jJAna grahaNa karatuM nathI, eTale vastuo kSaNika ja che RyAyika - cAkSuSa jJAna jema vartamAna kSaNathI pUrvanuM ke pachInuM astitva nathI grahaNa karatuM tema nAstitva paNa nathI ja grahaNa karatuM, eTale vastunI kSaNikatA te grahe che ema kema kahevAya ? 83. ka evamAha na gRhItaM nAstitvam ?, anupalabdheH eva nAstitvavyavahArAt / upalambho hi bhAvAnAM sattvam , anupalambhazca nAstitvam / darzanAdarzane eva sadasavayorlakSaNam / tasmAt kSaNAntare tadanupalambhAd nAstitvamevetyevaM kSaNikatvagrAhi pratyakSAmiti sthitam / 83. bauddha - evuM kazuM kahe che ke nAstitvane cAkSuSa pratyakSa grahaNa nathI karatuM ? kAraNa ke anupalabdhine anulakSIne ja nAstivane vyavahAra thAya che. upalabdhi ja vastuonI sattA che ane anupalabdhi ja vastuonuM nAstitva che. darzana ane adarzana e anukrame sattva ane asattvanuM lakSaNa che. tethI vartamAna eka kSaNa sivAya anya kSaNe vastu anupalabdha hevAthI te anya kSaNe vastunuM nAstitva ja che, Ama pratyakSa kSaNiktAgrAhI sthira thayuM. 84 navu ja kAmiMjJAto sIsTanvanirAH | kimadyApi na mukto'si tatprAmANyakutRSNayA / parIkSita hi tasyAH svarUpaM kArya ca kAraNam / na zaknotyeva sA sthairyamupapAdayituM dhruvam / / na pUrva nottaraM jJAnaM grAhi kAlAntarasthiteH / tadidaM bodhyamAno'pi rAgAndho nAvabuddhayate // pUrva hi jJAnaM tat kAlameva uttaramapi khakAlameva vastu gRhNAti, madhye tu nAstyeva grahaNam , agrahaNameva madhyamAhuH / 84. naiyAyika- pratyabhijJA dvArA (vartamAna-)kALanI dIrdhatAne nizcaya thAya che. bauddha- zuM haju paNa pratyabhijJAnA prAmANyanI kuSNamAMthI tuM mukta thayo nathI ? pratyabhijJAnAM svarUpa, kAya ane kAraNanI parIkSA karI. pratyabhinA sthauryane ghaTAvavA kharekhara zaktiyALI nathI. pUrvajJAna ke uttarajJAna anya kALanI sthitine grahaNuM karatuM nathI A vastune ame samajAvI hovA chatAM rAgAdha tuM samajato nathI. pUrvajJAna tatkAlIna vastune ja grahaNa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArAvAhinAna aiyaMsAdhaka nathI kare che, uttarajJAna paNa svakAlanI ja vastune grahaNa kare che. vacamAM to grahaNu ja nathI, kAraNa ke madhyamane agrahaNa ja kahyuM che. 85. nanvavicchinnadRSTInAM na hi truTayadavasthitiH / stambhAdiravabhAtIti kathametasya bhaGgitA // naitadevam , tatrApyekakSaNavRttitvAjjJAnasya, kSaNAntare tu jJAnameva nAsti tat , tat kasyAvicchinnasattA, kasyAtruTitasattA, kasya vA kiM bodhakam ? 85. yAyika- avichina darzanavALAone staMbha Adi tUTatI avasthAvALA bhAsatA nathI, to pachI staMbha AdinI kSaNabhaMgitA kevI rIte ? bauddha- nA, ema nathI. tyAM paNa jJAna to eka kSaNa ja rahe che. bIjI kSaNe te te jJAna ja hetuM nathI te pachI konI avicchinna sattA ? konI truTita sattA ? ane [ 5] mAdhaH ? 86. nanvastyeva kSaNAntare tu jJAnam , avicchinnatvAd dRSTeriti / maivam , buddheradIrghakAlatvAt jJAnAntarotpAda evAsAvityavadhArayatvAyuSmAn / tasmAdyathaiva santAnavRttyA jJAnakSaNodayaH / tathaivopapAdyatAmeSA stambhakSaNaparamparA // ... so'yamavicchinnadRSTInAmatruTitapadArthasattAgrahaNAbhimAna itthamutthitaH / sthireNApi na bodhena dIrghakAlasthitigrahaH / na hyasannihitagrAhi pratyakSamiti varNitam / / tatkAle sannidhirnAsti kSaNayorbhatabhAvinoH / vartamAnakSaNazcaiko na dIrghatvaM prapadyate // tena buddhisthiratve'pi sthairyamarthasya durvacam / na tvanantarayA nItyA tasyA api ciraM sthitiH // sA'pi hi svasaMvedyatvAdekakSaNaparItaiva prakAzata iti / tasmAt kSaNikagrAhi pratyakSamiti siddham / 86. naiyAyikaanya kSaNe vijJAna hoya che ja, kAraNa ke daSTi avicichannapaNe cAlu ja rahe che. bauddha- evuM nathI. buddhi dIrdhakAla rahetI nathI eTale e te bIjA vijJAnanI patti hovI joIe e nizcaya A5 kare. tethI jema eka saMtAnamAM rahIne jJAnanI Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vinAza noMtuka che kSane niraMtara utpAda thAya che tema eka saMtAnamAM sta banI kSaNenI A para parA che ema vAya. avinti dRSTivALAne (= maTakuM mAryA vinA eka dhAruM joI rahenArAone) bhArata pAsattAnuM A abhimAna A rIte UbhuM thAya che. [jJAnane sthira mAnIe te paSI rivara zAnathI paNa vastunI dIrghakAla sthitinuM grahaNa thatuM nathI. pratyakSa asanihita ApanuM grahaNa karatuM nathI e te ame jaNAvI gayA chIe. te kALe (=vartamAnakALa) bhUta ane kavi zonI sannidhi hotI nathI. ane vartamAna kSaNa eka che eTale te dIrghatA vimo maLI teya jJAna sthira hoya to paNa arthanuM cIrya te duvaMca che. e ja rIte zAnanI paNa cirasthiti nathI. jJAna svasaMvedya hoI eka kSaNathI gherAyeluM ja prakAze che. tethI pratyakSa kSaNikagrAhI che e purava ra thayuM. 87. nanuM dhairya pArthInAmanumAnAr pratIyate | anvayavyatirekAbhyAM mudgarAdivinAzakaH / nizcIyate ghaTAdInAM tena pUrva tadAgamAt / vinAzarahitatvena siddhayatyeSAmavasthitiH / / na, anupalambhavyatiriktasya hetumato vinAzasyAnupalabdheH / upalambhaH evAstitvaM bhAvAnAm , anupalambhazca nAstitvam / na ca ghaTAnupalabdhimudgarAdikAryA, tataH kAma mAvA | 87. yAyika - padArthonuM ya anumAna dvArA jaNAya che. anvaya-vyatireka dvArA mugara Adine ghaTa AdinA vinAzaka tarIke nizcaya thAya che, kAraNake ghara AdinA vinAza pUrve muddagara Adine phaTako paDe che. vinAzarahitapaNAne kAraNe paTa AdinI avasthiti puravAra thAya che. bauddha- nA, evuM nathI, kAraNa ke anupalaMbhathI juda, hetuvALe vinAza upalabdha thatuM nathI. bhAvonI upalabdhi e ja bhAvanuM astitva che ane bhAvonI anupalabdhi e ja bhAvonuM nAstiva che. dhaTanI anupalabdhi e muddagara AdinuM karyuM nathI kAraNake dhaTanI anupalabdhi to mudagara AdinI pahelAM paNa hoya che. 88. nanu dRzyAnupalabdherasattvanizcayaH / sa ca kapAlakAla eva ghaTasyAvakalpate / madhye tu adarzanamanyathA'pi syAditi nAdarzanamAtrameva nAstitvam / maivam , tvadabhimate madhye'pi dRzyasyaiva ghaTasya anupalambha iti tadApi asya nAstitvameva / tharf maLe sarveSa na ghaTAnupasTamanam | tadvat kapAlakAle'pi sarveSAmiti kA pramA ? / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAza muddagara AdinuM kArya nathI yadahaM na vedmi tat paro'pi na vetti iti cet tarhi madhye'pi ghaTa sarva eva na pazyeyuriti nAstyevAsau, kapAlIbhUtaghaTavat / api ca yadi yat tvaM na jAnAsi tadanyo'pi na gRhaNAti / svajAyAjadhanasparzasukhamapyeSa mA grahIt // yadi vA budhyase yat tvaM tadanyo'pyadhigacchati / tvajjAyAjadhanasparzasukhamapyadhigacchatu / / tadalaM te paragRhavRttAntacintayA / yat pazyasi tadastIti jAnIhi, yanna pazyasi tannAstIti viddhi / evamanupalambha eva bhAvAnAM vinAza iti na tasya mudgarAdikAryatvam / ato'numAnamapi na sthairyasAdhakam / tasmAd yathoktakrameNa pratyakSameva kSaNikapadArthaparicchetriti sthitam / 88. RyAyika- dazyAnupalabdhine kAraNe asattvane nicaya thAya che. te dazyAnupalabdhi kapAlana vakhate ja ghaTane ghaTe che. ghaTotpattikALa ane kapAlakALa vacce ghaTanuM adarzana bIjA kAraNe (dezAntaranayana, AkAbhAva Adi kAraNe) paNa bane, eTale adarzanamAtra ja nAstitva nathI. bauddha- nA. evuM nathI tame svIkArelA madhyamAM paNuM dazya dhaTane anuM palabha hoya che eTale madhyamAM paNa dhaTanuM nAstiva ja che. jo tame kahe ke madhyamAM badhAne ghaTane anupalana heto nathI te ame kahIe chIe ke te ja pramANe kapAtakALe paNa badhAMne dhaTane anupalaMbha heya che ema kahevAmAM zuM pramANa che ? jene huM nathI jANatA tene bIjo paNa nathI jANato ema je tame kaho to ame kahIe chIe ke madhyamAM paNa ghaTane badhA ja na jue [kAraNa ke hu madhyamAM ghaTane jete nathI]; eTale kapAlamAM pheravAI gayelA ghaTanI jema te dhaTa paNa nathI ja. tame jene jANatA nathI tene bIjo paNa jANato nathI ema je tame kaho to te potAnI patnInA jadhananA parzanA sukhane paNa na jANe [kAraNa ke tame te sukhane jANatA nathI]. athavA, tame jene jANe che tene bIjo paNa jANe che ema ja kahe che te tamArI patnInA jadhananA spazanuM sukha paNa jANe zuM kAraNa ke tame te sukhane jANe che. 1 bIjAnA dharanI bAbatanI cintA tuM rahevA de. jene tu dekhe che te che ema jANa jene tuM dekhAtuM nathI te nathI ema jANa Ama bhAva padArthone anupalabha e ja bhAva padArthone vinAza che, eTale bhAva * dArthone vinAza e muddagara AdinuM kArya nathI. tethI anumAna paNa thiratAnuM sAdhaka nathI. tethI yathe kta krame pratyakSa ja kSaNika padArthane grahaNa kare che e sthira thayuM. 89. ramAkAmajJAnasvArTamoravRtAH | kSaNikatve'pi kathitaH kAryakAraNabhAvataH // eka bhA ne vinA magara Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kSaNabhaMgavAdanA khaMDanano prAraMbha tadevamupapanneyaM gRhyatAM kSaNabhaGgitA / tyajyatAM dIrghasaMsArakAraNaM sthiratAgrahaH / / 89. smaraNa, pratyabhijJAna ane pote karelAM karmonA phaLanuM bhokatApaNu e kSaNikatAmAM paNa kAryakArabhAvane AdhAre ame kahyuM che. tethI A pramANe ghaTelI kSaNabhaMgitAne tame graha ane dIrgha saMsAranA kAraNabhUta sthiratAnI pakaDa choDe. 90. gatrAmighIte naiva pramAdriyamathaH | bhAvAnAM kSaNabhaGgitvamupapAdayitu kSamam / / arthakriyAsamarthatvaM satvaM yattAvaducyate / tadasatkUTahemAdivyabhicArAvadhAraNAt // kintvabAdhitasabuddhigamyatA sattvamiSyate / sadasadvayapadezastu putrAdAvaupacArikaH / / evaM ca bAdhakAbhAvaparyeSaNaparAyaNam / na sattvagrAhakaM jJAnaM svataH prAmANyamarhati // sazve ca saMzayo'pyasti sakalaprANisAkSikaH / upalabdhyavyavasthAta ityevaM varNayiSyate / / 90. yAyika - AnA uttaramAM ame jaNAvIe chIe ke tame svIkArela be pramANe paNa bhAva padArthonI kSaNiktA ghaTAvavA zaktimAna nathI. arthAkiyA sAmarthya ja sattva che ema tame je kahyuM che te khoTuM che, kAraNake banAvaTI sonuM vagerenI bAbatamAM vyabhicArano ApaNane nizcaya che ja. jeima sata survaNa survaNajhAna utpanna kare che tema asata suvarNa paNa suvarNa jJAna utpanna kare che. baMne ekasarakhI ja akriyA kare che. to eka sata ane bIju asata kema ? mATe je arthakriyAsamartha che te sat che ema kahevuM yogya nathI ] paraMtu abAdhita sata buddhine je viSaya bane che te sat che ema ame icchIe chIe. putra Adine] sata ke asata kahI varNavavA e putra AdinI bAbatamAM aupacArika che. tame jJAnanuM svataH prAmANya mAne che, paraMtu] bAdhakAbhAvane zodhavAmAM paNa evuM sarvagrAhaka jJa na svataH prAmANyane lAyaka nathI. sattvanI bAbatamAM saMzaya thAya che - je saMzayanI bAbatamAM badhAM prANIo sAkSI che- kAraNake sata ane asata bannenI upalabdhi thatI hovAthI A sata ja che ke "A asat ja che' evI vyavasthAne abhAva che evuM ame varNavIzuM. 91. gakriyAsamartharva vaMdutte savamastu vA | tadapi vyAptizUnyatvAnna heturgandhavattvavat / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 .5 kSaNika vastu artha kriyAsamartha nathI kSaNikasyApi bhAvasya sattvaM nAstyeva so'pi hi / / krameNa yugapadvA'pi na kAryakaraNe kSamaH // kSaNikasya kramaH kodRgyugapat karaNe punaH / ekavastukSaNasyApi rUpabhedaH prasajyate / / kAryANyekena rUpeNa bhinnAni janayet katham / rUpabhedavirodhAttu vastuno nAstitA bhavet / / 91, athavA te tame kaheluM arthakriyA sAmarthya e bhale sattva che paraMtu te aIkriyAsAmagdha vyAptizUnya hevAthI sittvasAdhaka] hetu nathI. gaMdhavatvanI jema jema gadhavattvanI sAva sAthe vyApti nathI te artha kriyA sAmarthanI sava sAthe vAta nathI. kSaNika vastune sattva nathI ja, kAraNa ke te kSaNika vastu paNa kramathI ke yugapata kAMya karavA zaktimAna nathI. kSaNika vastune krama kaI 11tane ? yugapata kArya karavAnA pakSamAM vaLI eka kSaNika vastumAM 33 pabhedanI apatti AvI paDe eka varU thI bhinna bhinuM kAryo te kevI rIte utapanna kare ? ane [ eka vastumAM svarUpabheda mAnatAM te ] svarUpabhedanA virodhanA kAraNe vastunuM astitva ja na rahe 92. sthite ca vastusadbhAve kSaNikatvaM parIkSyate / tadasattve tu taccintA vyAmni romanthakelivat / / jJAne kSaNikacintA cet kiM tasyApi parAkRtau / vadantyetAni zAstrANi jJeyAbhAve ca tat kutaH / / 92, bAhya vastu che e sthira thayA pachI have ame kSaNikatvanI parIkSA karIe chIe. bAhya vastu ja asata hoya to tenA kSaNikatvane vicAra karavo e to AkAzamAM romanthakeli karavA barAbara che. [bAhya vastu sat nathI, jJAna ja sat che, eTale] jJAnanI kSaNikatAnI vicAra karavAmAM Ave che ema je tame kaho to ame kahIe chIe ke jJAnanI kSaNikatAnuM khaMDana karavAthI zuM ?, kAraNa ke zAstro kahe che ke royanA abhAvamAM jJAna kyAMthI hoya ? 93. api ca, kSaNikatvapakSe kimekasmAdekotpAdaH, uta bahubhya ekotpattiH, athaikasmAdanekaniSpattiH, Ahosvit bahubhyo bahusaMbhava iti parIkSaNIyam / na tAvadekasmAdekotpattiH, alaukikatvAt , ekasmAdapyagnerbhasmadhUmendhanavikArAdyanekaprakArakAryotpAdadarzanAt , kAryasiddhaye ca sarvatra sahakArisannidhApanaprayatnadarzanAt , 'naika kiJcidekaM janakam' iti granthavirodhAcca / etena tRtIyaH pakSo nirasta ekasmAdanekaniSpattiriti / ekazca naikaM janayat krameNa janayedyugapadvA ? na krameNa, sthairya Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 eka kAraNumAMthI eka kAya, bahukAraNamAMthI eka kArya vagere vikAnI vicAraNA yunavat ka adRSTatvAt 1 ekasya cAnekakAryakaraNazaktiyoge prasaGgAt 1 na tadbhedAnnAnAtvaprasaGgaH / viruddhadharmayoge'pi yadi caikatvamiSyate / anekakSaNayoge'pi bhAva eko'bhyupeyatAm // atha bahubhya ekotpAdanamiti pakSa AzrIyate tadvaktavyaM kimetadekaM kArya kairtrA bahubhirutpAdyate iti / na hyasmAkamitra bhavatAmanekAvayavanivahanirmitamavayavisvarUpa' kAryamasti, saMcitaiH saMcitA eva janyanta ityabhyupagamAt 1 yadi cAnekakAraNakAryamekamucyate tadasya kAraNabhedopanatasvabhAvanAnAtvayogAdekatvameva tAvadvirudhyate, anyathA hi na kAraNAdhInaM bhAvAnAM rUpamityAkasmikatvaprasaGgaH / kAraNabhedApAditanAnAtvasyApi yadi vaikatvaM tadasya nAnAkAlayogino'pyekatvaM syAt, asattvaM vA bhinnasvabhAvasya vastuna iti pUrvavad vaktavyam / 93 vaLI, kSaNikatvapakSamAM eka kAramAMthI eka kAya* utpanna thAya che ke bahu kAraNamAMthI eka kA utpanna thAya che ke eka kAramAMthI bahu kAryo utpanna thAya che ke bahu kAraNumAMthI bahu krAryo utpanna thAya che?--enI parIkSA karavI joie, eka kAraNamAMthI eka kAryonI utpatti thatI nathI, kAraNa ke te alaukika che arthAt lekamAM tema thatuM nathI, lekamAM te eka agnimAMthI bhasma, dhUma, indhanavikAra Adi aneka prakAranAM kAryAnI utpatti thatI dekhAya che; vaLI kAyanI utpattine mATe satra sahakArIone mukhya kAraNunI najIka lAvavAnA prayatna thatA dekhAya che; uparAMta, 'koi eka kAraNa janaka nathI' evA graMthavacana sAthe A prathama pakSa svIkAratAM virAdha Ave che. AnAthI ja eka kAraNamAMthI aneka kAryanI utpatti'ne trIjo pakSa paNa nirasta thaI jAya che. vaLI, eka kAraNa aneka kAryAne utpanna karatuM hoya te prazna UThe che ke te aneka kAryone kramathI utpanna kare che ke yugapat utpanna kare che ? te kAraNu kramathI utpanna na karI zake kAraNa ke ema mAnatAM kAranI sthiratA mAnavAnI Apatti Ave. te kAraNa yugapat utpanna na kare, kAraNa ke te kArDane yugapat utpanna karatuM dekhAtuM nathI. eka kAramAM aneka kAryo karavAnI zakti che ema mAnatAM eka kAramAM svarUpabheda mAnavA paDe, pariNAme eka karaNa eka na rahetAM aneka banI javAnI Apatti Ave, viruddha aneka svabhAvAne yAga hovA chatAM paNu jo tenu ekatva tame icchatA ho to aneka kSaNeAnA yAga hovA chatAM paNa vastu eka ja rahe che ema tame svIkAreA, aneka kAraNAmAMthI eka kAya"nI utpatti thAya che' e pAne tame svIkAratA ho te tamAre jaNAvavu joIe ke te eka kAya' zuM che ? ane kayA bahu kAraNe thI te utpanna thAya che ?, kAraNa ke amArI jema tame aneka avayaveAnA samUhathI janya avayavI svarUpa dharAvatu eka kA tame svIkAratA nathI; vaLI tame te saMcitathI saMcita ja utpanna Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekakAraNamAMthI eka kAryanA pakSanuM khaMDana 2003 thAya che ema svIkAre che. uparAMta, je aneka kAraNathI utpanna kAryane tame eka gaNutA he te kAraNonA bhedathI kAryamAM AvelI svabhAvanI anektA vaDe kAryanuM ekatva virodha pAmaze, kAraNa ke anyathA (arthAta kAryano svabhAva kAraNuyatta che ema na svIkAre te) kAryono svabhAva kAraNadhIna nahi rahe ane pariNAme kAyanA svabhAvane Akasmika mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNabhedathI Avela aneka svabhAva dharAvanArA kAryanuM paNa evuM saMbhavatu hoya te pachI aneka kALa sAthe saMbaMdha dharAvanAranuM paNa ekatva bane, athavA to aneka svabhAva dharAvanAra vastunuM asattva che ema tamAre pUrvavata kahevuM joIe. 94. locanAlokamanaskArAdikAraNabhede'pi kAryamekarUpaM jJAnamiti cet , na, tasya bhavanmate viSayAkAragrAhakatvasvasaMvedanarUpabhedAt / nirAkArajJAnavAdino hi bauddhasya pratikarmavyavasthA na sidhyati, janakasya karmaNaH pratibhAse sthairyaprasaGgAt / ekasAmAgrayadhInatvapakSasyAsaMbhavAt , saMbhave'pi grAhyaniyamanimittatvAbhAvAditi / 94 je tame bauddho kahe ke cakSa, prakAza, manaskAra Adi aneka bhinna bhinna kAraNe hevA chatAM temanuM kArya jJAna ekarUpa thAya che, te amAruM kahevuM che ke nA ema nathI, kAraNa ke tamArA (=sautrAntika bauddhonA) mate te jJAna [ekarUpa nathI paNa viSayakAra, grAhakAkAra ane svasaMvedana evAM bhinna bhinna rUpe dharAve che ane je bauddho nirAkArajJAnavAdI che temanA (arthAta vaima.SikenA) siddhAMtamAM te pratikama vyavasthA [ = A jJAnane viSaya - kama A ja vastu che evI vyavasthA] ja ghaTaze nahi; nIlathI utpanna thayuM hoI A jJAna nIlanuM che ema kahevAya che ane Ama tadutpattithI pratikarmavyavasthA ghaTe che evuM je tame nirAkAranavAdI boddho kahetA ho te te barAbara nathI kAraNa ke tema mAnatA) janya jJAnane anulakSI janaka kAmanA sthayanI Apatti Ave. [ A Apatine TALavA mATe nirAkAra jJAnavAdI bauddhoe lIle A] pakSa -- nIla ane nIlajJAna bane ekasAmagrIjanya che, arthAta sahabhU che eTale te jJAna te karmanuM ja che e vyavasthA ghaTe che - saMbhava nathI [ kAraNa ke karmabhUta kSaNika arthanI utpatti jJAnanI utpatti vakhate thatI nathI; pUrvotpanna vastune ja jJAna viSaya kare che.] [ jJAna te ja vastune rahe che je vastu jJAnajanaka sAmagrIthI ja utpanna thaI hoya che -] A pakSa saMbhavate heya te paNa vastu ja grAhya [ane jJAna ja grAhaka] evA niyamanuM niyAmaka te kaI ja nathI. 95. athocyate kimanabhyupagatapakSopamardanena ? bahubhyo bahusaMbhava ityeSa eva naH pakSaH / santAnavRtyA vartamAnA pUrvasAmagrI sarUpAmuttarasAmagrImArabhate, vijAtIyakAraNAnupraveze tu virUpAm iti / 95. bauddha- je pakSe ame svIkAryA nathI temanuM khaMDana karavAthI zuM ? aneka kAraNathI aneka kAryo utpanna thAya che e ja amAro pakSa che. saMtAnarUpe vartamAna pUrva sAmagrI( = ghaTarUpe saMcita aNuo) tenA jevI ja uttara sAmagrIne ( = ghaTarUpe saMcita Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 aneka kAraNothI aneka kAryonA pakSanuM khaMDana aNuone) utpanna kare che, paraMtu jyAre te sAmagrImAM vijAtIya kAraNano (arthAta mugara Adina) anupraveza thAya che tyAre virUpa sAmagrI (dharUpe saMcita aNuone badale ThIMkarArUpe saMcita aNuo) utpanna thAya che. 96. tha ya sAmagrI nAma ? na samapregyo minA, pRthAnupamAt | avyatireke tu samagra eva sAmagrI / tatra pUrvasamudAyenottarasamudAyArambhe tadantargataM samudAyinamekameka eva utpAdayedekaM vA sarve saMbhUyeti / tatrAdye pakSe saiveyamekasmAdekotpattiruktA syAt / sA ca pratiSiddhA / athaikaikasamudAyiniSpattau sarvasamudAyinAM vyApAraH, sa tu krameNa vA yaugapadyena vA ? tatra kramapakSe kSaNikatvahAniH / ye hi tatra paJcaSaT samudAyinaH kSaNA vartante, te ekaM tamutpAdya punaraparamArabheran punaranyamiti tAvatkAlapratIkSaNAdakSaNikatvam / atha yugapadeva sarvaniSpattau sarve vyApriyante, tarhi nikurumbarUpameva kArya nikurumbarUpAdeva kAraNAdutpannamiti kAraNavivekaniyamAbhAvAd rUparasAdipravibhAgA na syAt / idaM rUpameSa rasa iti kathaM nizcIyate ? citreNa citramutpAditamiti sarva rUpaM syAt sarvo vA raso, yadvA na rUpaM na raseo'nyadeva kiJcid vastvantaraM syAt / 96 nAyika- A sAmagrI e zuM che ? bauddha- te sAmagrI tenA sabhyothI judI nathI, kAraNa ke temanAthI pRthapha sAmagrI upalabdha thatI nathI. naiyAyika sAmagrI tenA sabhyothI abhinna hoya to sabhyo ja sAmagrI che. ema hatAM pUva samudAya uttarasamudAyane utpanna kare tyAre pUrva samudAyAntargata eka sabhya uttarasamudAyanA eka sabhyane ja upanna kare athavA te pUva samudAyAntagata badhA sabhyo bhegA maLI uttarasamudAyanA eka eka sabhyane utpanna kare ? ne tame prathama pakSa svIkAre te kAraNamAMthI eka ja kAyanI utpatti kahevAI gaNAya ane tene te tame pratiSedha karyo che. have je bIje pakSa pIkArI tame kahe ke uttarasamudAyanA eka eka sabhyane utpanna karavAmAM pUvasamudAyanA badhA sabhyone vyApAra che to ame pUchIe chIe ke te badhA sabhya eka pachI eka te sabhyAne kramathI utpanna kare che ke yuga pat ? jo kramapakSa tame svIkAraze te kSaNikatanI hAni thaze. pUrva samudAyamAM je pAMca-cha kSaNe hoya che te eka sabhyane upanna karI pachI bIjA sabhyone utpanna kare, pachI trIjane utpanna kare ema eTale badho vakhata pUrvasamudAyanA te pAMcacha kSaNane pratIkSA karavI paDatI hovAthI akSaNiktA AvI UbhI rahe. je pUrvasamudAyanA badhA sabhya uttarasamudAyanA badhA sabhyane yugapad upana kare te samudayAtmaka kAramAMthI ja samudAyAtmaka kAryo ja upana thAya, pariNAme kAraNavivekanA niyamane abhAva thavAthI rUpa, rasa, Adine vibhAga nahi thAya. to pachI tame A rUpa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnekAraNa-sahakArIkAraNa kSaNabhaMgavAdamAM ghaTatAM nathI 205 che, a' rasa che e nizcaya kevI rIte karaze ? citrathI citrane upAda thaye hovAthI badhuM rUpa thAya, ke badhuM ja rasa thAya, athavA te rUpa paNa nahi ane rasa paNa nahi bIju ja va ntara te thAya. ____97. athocyate-yadyapi rUparasAdisAmagrI tatsAmagrayA eva janikA tathA'pi kacit kiJcidupAdAnakAraNam , itaratsahakArikAraNam / tatra rUpakSaNaniSpattau rUpasyopAdAnakAraNatvAditareSAM ca sahakArikAraNatvAt na padArthasaMkara iti / etadayukta, sarvathA kAraNatvAnapAyAt / api ca yena rUpeNa rUpasya rUpaM pratyupAdAnakAraNatA tenaiva yadi rasaM prati sahakArikAraNatA tadA punarapi rUparasayoravizeSaH / athAnyena rUpeNa rUpasya rUpopAdAnatA anyena ca rasasahakAriteti, tarhi svabhAvabhedAnnAnAtvaM, nAnAtve ca sthairyam , asattvaM vetyuktam / atha nAstyanayoH kiJcidviruddhatvaM svabhAvayoH / kathaM bauddhagRhe jAtastvamevamabhibhASase // bhAvAnAM parasparaparihAravyavasthitarUpatvAdastyevaiSAM lAkSaNiko virodhaH / api ca kSaNikatve padArthAnAmidamatropAdAnakAraNamidaM sahakArikAraNamiti vizeSo'pi duravagamaH / tathA hi kimidamupAdAnaM nAma ? kiM svasantAnavinAzena bIjAdivat kAryajanakamupAdAnamata svavizeSasamarpaNenotpAdakamiti ? yadi pUrvaH pakSaH, paralokacarcA cArvAkavadupekSitA syAt , jJAnasantAnavinAzena jJAnAntarArambhaprasaGgAt / svavizeSArpaNapakSe'pi sarvavizeSArpaNaM vA syAt katipayavizeSArpaNaM vA ? sarvavizeSApaNe nirvikalpakajJAnaM savikalpakasya nopAdAnakAraNaM syAt / liGgadarzanajanyA ca pratibandhasmRtiH katham ? / ___ kathaM vA rasavijJAnaM rUpajJAnAdanantaram ? / / 97. yo-le 35, 2sa mahinA sAmayI 35, 2sa mAhinI sAmayIna satpanna kare che chatAM kayAMka koI upAdAnakAraNa che ane bAkInA sahakArIkAraNa che. rUpekSaNanI utpattimAM rUpa upAdAna kAraNa hoI ane bAkInA rasa Adi sahakArI kAraNa hoI padArthasaMkara thatI nathI. naiyAyika tema kahevuM yogya nathI, kANuM ke [ upAdAnakAraNa kahe ke sahakArI kAraNa kahe ] kAraNupaNuM koI paNa rIte dUra thatuM nathI. vaLI, je svarUpe rUpanI rUpa prati upAdAnakAraNa che te ja svarUpe je rasa prati tenI sahakArIkAratA hoya te pharI pAcho 35 ane rasane bheda raheze nahi. je anya savarUpe rUpanI rUpa prati upAdAnakAraNutA ane anya Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 upAdAnakAraNa-sahakArIkAraNa jANabhaMgavAdamAM ghaTatAM nathI svarUpe rUpanI rasa prati sahakArI karatA hoya to judA judA svabhAva dharAvavAne kAraNe rUpamAM anetA Ave, ane anektAne pariNAme AauyanI athavA asattvanI Apatti Ave ema ame agAu kahyuM ja che. [rUpamAM ahIM aneka svabhAva hevA chatAM darzanathI tenI ekatanuM grahaNa virodha pAmatuM nathI, tevI rIte samartha--asamartha aneka svabhAva hovA chatAM akSaNika vastunI ektAnuM prahaNa virodha pAmaze nahi- ] A rIte vastunA yanI Apatti Avaze athavA to virUddha sabhAva dharAvavAnA kAraNe 1 vastunI kApanikatAnI (=asattvanI) Apatti Avaze. jo tame bauddho kahe ke e be svabhAvamAM kaMI virodha nathI te ame kahIe chIe ke bauddhagRhamAM janmela tuM AvuM kema bole che ? [ kAraNa ke e te bauddha siddhAnta che ke ] vastuonA potapotAnA svabhAva paraspara parihArathI sthira thayelA hoI vastuo vacce vastusvabhAvavyavasthApaka ( = lAkSaNika ) virodha che ja. vaLI bauddhamate padArtho kSaNika hoI A ahI upAdAnakAraNa che ane ahIM sahakArI kAraNa che e vizeSa samajavo kaThina che. A upAdAna e zuM che ? zuM bIja AdinI jema je pitAnA saMtA nanA nAza dvArA potAnA kAryane ( = aMkarasaMtAna Adine ) utpanna kare te upAdAna ke je pitAnA vizeSane samarpaNa dvArA potAnA kAryane utpanna kare te upAdAna ? jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave che, jema cArvAka paralekanI carcAnI upekSA kare che tema tamAre boddhoe 5Na 5kanI carcAnI upekSA karavI paDaze (kAraNa ke have saMtAnanI ektA tUTavAthI paraseka ghaTaze nahi, ] vaLI eka jJAnasaMtAna( = cittasaMtAna)nA nAzathI bIjA taddana navA ja jJAnasaMtAna( = cittasaMtAna )nI upati mAvAnI Apatti Avaze. je pitAnA vizeSanA samarpaNa dvArA pitAnA kAryane utpanna kare che te upAdAna evA bIjA pakSamAM be vikalpa UThe che-zuM potAnA badhA vizeSonA samarpaNu dvArA te kAryane utpanna kare che ke keTalAka vizeSonA samarpaNa dvArA zuM je kahe ke te potAnA badhA vizeSanA samarpaNa dvArA kAryane upanna kare che te nirvikalpaka jJAna savika paka jJAnanuM upAdAnAkAraNa nahi banI zake; liMgadarzana vyAtismaraNanuM upAdAnakAraNa kevI rIte banaze re; athavA rUpavijJAna rasavijJAnanuM upAdAnakAraNa kevI rIte banaze ? 98. santAnabhUyastvAdbhaviSyatIti cet , na, ekapramAtradhInapratisandhAnopanibandhanavyavahArapratibandhaviplavaprasaGgAt / nityamekamAtmAnamantareNa santAnakatAyAmapi tAvadasau vyavahAro nAvakalpate, kimutaikauva devadatte santAna bhUyasve satIti ? 93. bauddha -- [ dazanajJAna, smaraNujJAna, rUpajJAna, rasajJAna Adi jJAnenA ] ghaNuM santAne heIA ghaTaze. nayAyika - nA, e barAbara nathI, [ je judA judA jJAnasaMtAno mAnaze te eka pramAtA nahi paNa aneka pramAtA eka zarIramAM mAnavA paDaze. ] pariNAme eka pramAtAne adhIna prati-saMdhAnajJAnane AdhAre thato vyavahAra ane vyAtisaMbaMdha tUTI javAnI Apatti Avaze. nitya eka AtmA sivAya saMtAnanI ekatAmAM paNa A vyavahAra ghaTatuM nathI te pachI eka sthAne devadattamAM saMtAnonI anekatAmAM te vyavahAra kayAMthI dhaTe ? Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnakAraNa-sahakArIkAraNa kSaNabhaMgavAdamAM ghaTatAM nathI 27 99. katipayavizeSArpaNena tu yadhupAdAnatA, tadAnI rUpamapi jJAnopAdAnakAraNatAM pratipadyeta / tasmAnnopAdAnaM nAma kiJcit / tannirAsena ca tadvailakSaNyalakSyamANasvarUpasya sahakAriNo'pi vyudAso veditavyaH / api ca pratikSipasi matpakSe sarvathA sahakAriNam / svayaM cAGgIkaroSIti, bhikSo ! rAgIva lakSyase / / bhinnAbhinnopakArAdivikalpAstvatprakalpitAH / sahakAripratikSepakAriNaH kvAdhunA gatAH / / A ! jJAtaM yuktizaktyaiSa yuSmAbhirupakalpitaH / doSo na bAdhate yuSmAn mantrotthApitasarpavat / / 99 le 2 potAnA yo vizeSonA apAya 6 // 2 // yatpanna Ayanu upAdAnakAraNa e pakSa svIkAravAmAM Ave te rUpa ( = bAhya jaDa vastu che paNa jJAnanuM upAdAnakAraNa banI jAya [ kAraNa ke te pitAne AkAra jJAnane Ape che. ] tethI upAdAnakAraNa jevuM kaMI nathI. upAdAnakAraNanA nirAcchI, upAdAnakAraNathI vaizakSaNya 6:rA jenA svarUpanuM lakSaNa bAMdhavAmAM AvyuM che te sahakArI kAraNane paNa nirAsa thaI gaye samaja joIe. vaLI, mArA yAyika pakSamAM svIkAravAmAM AvelA sahakArIkaraNanuM tame khaMDana kare che, ane tame pote to sahakArI kAraNuM svIkAre che, he bhikSu ! tame rAgI jaNAva cho. sahakArIkaraNa upAdAnakAraNane je upakAra kare che te upakAra upAdAnakAraNathI bhinna che ke abhinna evA, sahakArIkaraNane pratikSepa karatA tamArA vikape atyAre kayAM gayA ? are ! khabara paDI - jema maMtrathI astitvamAM Avela sarSa mAMtrikane kaI bAdhA karatA nathI tema yuktizakti vaDe tame ja kalpele deva tamane bAdhA karato nathI. 100. atha vA tiSThatu tAvadupAdAnasahakArikAraNavivekaH, kAryakAraNabhAva eva bhadantasiddhAnte durupapAdaH / parotpattAvavyApriyamANameva yadi kAraNamucyate sarva sarvasya kAraNaM syAt / na cAlabdhAtmanastasya vyApAraH parajanmani / labdhAtmanastu vyApAre sthitiH siddhA kSaNAntare // atha brayAdidaM pratItyedaM pratIyate itIdaMpratyayatAmAtrameva kAryakAraNabhAva iti, tathA'pi labdhAtmanaH kSaNasya pratItiriti dvitIyakSaNAvasthAnamaparihAryameva / na cAnantaryamAtreNa kAryakAraNatAgrahaH / ahetuphalabhAve'pi tathA''nantaryadarzanAt / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kSaNabhaMgavAdamAM kAryakAraNabhAva ja dudhaTa vyApArastu parotpattau nAstyeva kSaNabhaGginaH / na vartamAnakAlasya na bhUtasya na bhAvinaH // 100, athavA upa dAna kAraNa ane sahakArI kAraNa vaccene viveka bAjue raho, A kAryakAraNabhAva ja bauddha siddhAMtamAM durghaTa che. paranI (arthAta uttarakAlIna kAryanI utpattimAM vyApAra na karatuM hoya tene je tame kAraNa kahetA he to sarva sarvanuM kAraNa banI jAya che pote ja astitva na dharAvatuM hoya tene vyApAra paranI (= uttarakAlIna kAryanI utpattimAM hoya nahi. ane je astitva dharAvatuM hoya tene ja kAryanI utpattimAM vyApAra che ema je tame svIkAre che kAraNanI sthiti bIjI kSaNe paNa che e puravAra thAya. "Ane AdhAra laIne pachI A astitvamAM Ave che' evI enI ( = kAryanI) enA (kAraNanA) uparanI patannatA mAtra ja kArya kAraNabhAva che ema je tame kahe te paNa astitva dharAvatI kSaNane ja AdhAra levAya eTale ditIya kSaNe kAraNanuM avasthAna aparihAryo che. kevaLa Anantarya. mAtrathI kAryakAraNumAvanuM jJAna thatuM nathI, kAraNake kArya kAraNubhAvanA abhAvamAM paNa AnantaryAnuM jJAna thAya che. kSaNika vastune (=kAraNane) - pachI te vartamAna haya, bhUta hoya ke bhAvi heya - vyApAra paranI (=uttarakAlIna kAryanI) utpattimAM heta nathI. 101. atha manyethA yathA tulAntayo monnAmau bhavata evaM pUrvottarayoH kSaNayo zotpAdAvityevaM pUrvakSaNavinAzenottarakSaNanirvatteriyataiva tau kAryakAraNabhAvamaznuvIyAtAm iti / tadapyamanoramam , na hyayamAyuSmatA samyagavadhRtastulAdRSTAntaH / tatrAnyadeva hemAdi nAmonnAmanibandhanam / unnAmo na tu nAmena tena vA sa vidhIyate // ihApi na pUrvaNa kSaNena nApi tadvinAzenottaraH kSaNa utpadyate, na ca hemasthAnIyamihAnyadastItyanutpattirevAvaziSyate / 101. jo tame bauddho ema mAne ke jema trAjavAnA be cheDAmAM eka namatAM bIje upara jAya che tema pUrva-- uttara be kSaNomAMthI pUrva kSaNane nAza thatAM uttara kSaNane utpAda thAya che, eTale Ama pUrva kSaNunA nAzathI uttara kSaNanI utpatti thatI hovAthI ATale ja kArya. kAraNabhAva teo pAme che - to te buddhine ce evuM nathI, kAraNa ke tame trAjavAnA dRSTAMtane barAbara samajyA nathI, trAjavAnI bAbatamAM eka cheDAnA navA ane bIjA cheDAnA upara javAnuM kAraNuM suvarNa vagere che. upara javuM e nIce javAnuM kAraNa nathI ke nIce namavuM e upara javAnuM kAraNa nathI. ahIM paNa pUrva kSaNa ke pUrva kSaNanA vinAzathI uttara kSaNa utpanna thato nathI, ane suvarNa sthAnIya bIju kaMI ahIM to che nahi, eTale uttara kSaNanI anupatti ja bAkI raheze. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNUitvanI siddhimAM 'sattva' hetu viruddha che 102. sarvathA paraniSpattau nirvyApAraM na kAraNam / savyApArasya kartRtve kSaNikatvaM tu durghaTam // itthaM ca satraM vyAvRttaM kSaNikebhyo vizeSataH / tenAsAdhAraNatvena yAyAt saMzayahetutAm // 102. paranI (=paravI kAyanI) utpattimAM kAraNu savathA vyApArarahita DhAya nahi ane savyApAra kAraNuMne kArtA mAnatAM te te kAcchunuM kSaNikatva duTa khanI jAya. Ama kSaNika vastumAMthI vizeSapaNe sattva vyAvRtta thayuM. tethI 'sattva' hetu asAdhAraNatA pAmatA hAI sazayanuM kAraNa bane che. 103. athavA labdhAtmanaH padArthasya parotpattau vyApriyamANatvena kAraNatvAvadhAraNAd dvitrikSaNasthAyitvamavazyamanantaranItyA bhavediti pratyuta sattvAdakSaNikatvasiddherviruddho'yaM hetuH / 103. athavA, astitva dharAvatA padAtha paranI (=paravatI krAya nI) utpattimAM vyApAra karatA ja kAraNa tarIke vadhArAtA hoi, tenuM betraNa kSaNunuM sthAyitva avazyapaNuM thAya, eTale 'sattvathI akSaNikatvanI siddhi thavAthI A 'sattva' hetu viruddha che. 209 104. atazcaivaM nityAnAmevArthakriyAkAritvopapatteH samavAyyasamavAyinimittabhedena trividhA kAraNasAmagrI parasparasaMsargamAgatya yathAsannidhAnaM kArya prasUta iti kRtaM kramayaugapadyavikalpaistAvakaiH / yadaivAvikalasAmagrI tadaiva kAryotpattiH / ata eva ca kAryANAM yugapanna samudbhavaH / na cApi kAraNaM nityaM sAmagrI hi na sarvadA // prANikarmavipAko'pi sAmagryantargato'sti naH / sarvasya sukhaduHkhAdihetostadupapAdanAt // na ca samagra vyatirekAvyatirekavikalpo'smatpakSe sAmagrIM bAghate, samagradharmatvAt sAmagrayAH / samagrApekSayA ca sAmagrayeva tamabarthAtizayayogAt karaNamiti pramANasAmAnyalakSaNe nirNItam / samarthatvAsamarthatvavikalpe'pi na saGgataH / sAmagrayA eva sAmarthyaM tataH kAryasya darzanAt // tadantargatasya tu kArakajAtasya zakaTAdyaGgasyeva sAmarthyaM yAvattAvadabhyupagatameva, tadapekSasya sAmagrayAH sAdhakatamatvasya nirvahaNAt / na hi bhavati kRSNAcchuklatara 14 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 avikala sAmagrInuM ja kAryopattimAM avikala sAmarthya iti / avikalaM tu sAmagrayA eva sAmarthyaM yadanantaraM kAryaniSpattiriti kAryaniSpattidarzanA devAvagamyate / 104 Ama nitya padArthomAM ja a kriyAkAritA dhaTatI hA, samavAyikAraNu, asamavAcikAraNa ane nimittakAraNu e traNa prakAranAM kAraNeAthI banelI trividha kAraNeAnI sAmagrI parasparanA sa Msaga*mAM AvIne sannidhAna pramANe kAne utpanna kare che. eTale tamArA krama ane yaugapadyanA vikalpAthI sayu". jyAre sAmagrI avikala hAya che tyAre ja kArya utpanna thAya che. ane eTale ja kAryAMnI yugad utpatti thatI nathI; tema ja kAraNa nitya nathI kAraNa ke sAmagrI sadA hAtI nathI. prANIe karelAM karmIne vipAka paNu ame mAnelI sAzrInI antata che, kAraNake badhAMnA sukha, du:kha, vagerenA hetu tarIke prANIkama vipAkane ghaTAvavAmAM Ave che. sAmagrI tenA sabhyAthI bhinna che ke abhinna e vikalpe amArA pakSamAM sAmagrIne bAdhaka nathI kAraNake sAmagrI pote sAmagrIaMtagata sabhyAnA dha che. sabhyonI apekSAe sAmagrI ja tama' pratyayane atha* - atizaya - dharAvatI hAi te raNu che e ame 'pramANusAmAnyalakSaNu' nAmanA prakaraNamAM nizcita kayu" che. samatha" che ke asamartha e vikalpa paNa yogya nathI, kAraNuke sAmagrImAM ja sAmarthya" che, kAraNake sAmagrImAMthI thatuM kAya dekhAya che. gADAnA aMgAnI jema sAmagrImAM rahelA sabhya kArAnu jeTaluM sAmarthya hAya che teTaluM te| ame svIkAryuM ja che, kAraNake tenI apekSAe te sAmagrInu sAdhakatamaNu` nirvAha pAme che; kRSNanI apekSAe phAI zukalatara banatA nathI. avikala sAmarthya tA sAmagrInu ja che ke jenI pachI tarata or kAryanI utpatti thAya che, eTale kAyanI utpattinA danathI ja sAmagrInu' avikala sAmarthya jJAta thAya che. 105, thapi kSaLasthAyikAranuM svAdyuidghoSita hai:, tatti asad, kAryaniSpattiparyantatvAdavasthAnasya, ekena ca kSaNena kAryaniSpatteraghaTamAnatvAt / kAryaniSpatterUrdhvaM tu sAmagrI viplavate, na samagrANi teSAmekaikazaH kvacit kvacidupalambhAt cakrasUtradaNDAdInAm / itthaM sthirANAmeva padArthAnAm arthakriyAsAmarthya samarthitamiti na tataH kSaNabhaGgasiddhiH / 105, kAraka eka kSaNa sudhI sthAyI che evuM bauddhoe je jAhera karyu " te paNa khATuM che, pAraNu ke kArakanuM avasthAna kAryopatti sudhI DhAya che ane eka kSaNamAM kA nI utpatti ghaTatI nathI. kAyanI utpatti pachI sAmagrI nAza pAme che, sabhyA nAza SAmatA nathI, kAraNu ke te daMDa, cakra, sUtra, Adi sabhyAmAMcI eka eka kayAreka kayAreka upalabdha thAya che. Ama sthira padArtho ja atha*kriyAsama che e samarthita thayuM. tethI padArtho kSaNika che e siddha catuM nathI. 106. evaM ca sattvanityatvayoH virodhAt sattvapratItyaiva ekacandrabuddhivat taditaranirAkaraNamityAdi yat pralapitaM tat pratikSiptaM bhavati / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI paNa nAzaka sAmagrIne amIna 211 106. vaLI, satya ane nityatvane virodha hoI, sattvanI pratIti dvArA ja nityatvanuM nirAkaraNa thaI jAya che jema ecaMdranI buddhi dvArA dicaMdranuM nirAkaraNa thaI jAya che tema -ema je tame kahyuM te paNa nirAkRta thaI thayuM. 107. yadapyabhANi nAzaM pratyanapekSatvAt kSaNikAH padArthA iti tadapi yatkiJcit , drughaNAdivyavahArAnvayavyatirekAnuvidhAyinastatkAryasya ghaTAdyabhAvasya vistarataH pramANacintAvasare prasAdhitatvAt / pradhvaMsAbhAvazca vinAza ityucyate / 107. petanA nAzane mATe koI kAraNanI apekSA rAkhatA na hovAthI padArtho kSaNika che ema je tame kahyuM te paNa tuccha che, kAraNake mugara AdinA vyavahAra sAthe anvayavyatireka dharAvatuM mudagara AdinuM ghaTa AdinA abhAvarUpa je kArya tenI siddhi pramANa. vicAraNAnA prasaMge ame vistArathI karI che. pradhvasAbhAva e vinAza che ema ame karIe chIe. 108. nazvarAnazvaratavADhivApAtu na sAdhava: | __ sAmagrayadhInaH pradhvaMsaH bhAvAnAmAtmalAbhavat // mudgarAdisAmagrayA ghaTasya kiM kriyate ? mRtpiNDAdisAmagrayA kimasya kriyate ? AtmalAbha iti cet , anayA'pyAtmahAnaM kariSyate / 108. padArtho nazvara che ke anazvara che vagere vikalpa barAbara nathI. padArthonI utpatti jema sAmagrIne adhIna che tema padArthono nAza paNa sAmagrIne adhIna che. bauddha-- mudugara Adi sAmagrI vaDe dhaTanuM zu karAya che ? naiyAyika- mRpiMDa Adi sAmagrI vaDe ghaTanuM zuM karAya che ? bauddha- dhaTanI utpatti karAya che yAyika - mugara Adi sAmagrI vaDe ghaTane nAza karAze. 109. nanu nazvarazcet tatkAraNamaphalam , anazvaratve tvazaktamiti / utpattAvapi tulyo'yaM pralApaH / bhavanasvabhAvazcet ghaTaH svata eva bhavati, ki daNDAdikArakasAmagrayA ? abhavanasvabhAvastu kartumazakyaH, kharaviSANavaditi / 109. bauddha - vastu nazvara hoya to nAzanA kAraNanuM kaMI prayojana nathI. vastu anasvara hoya te nAzanuM kAraNa nAza karavA azakta che naiyAyika- vastunI utpattinI bAbatamAM paNa A ja vAta kahI zakAya. ghaTane svabhAva utpanna thavAno hoya te svataH ja upana thAya, daMDa Adi kAraka sAmagrInuM zuM prayojana ? je tene svabhAva gadheDAnA ziMgaDAnI jema upanna na thavAno hoya te tene upana karo sAmagrIne mATe azakaya che 110. kAravyApArakSADhanAr gAryanuyoga gva ti reta, vinAza ca samaH samAdhiH, utpattivat vinAzasyApi kArakAnvayatirekAnuvidhAyitvAt / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 avayavavibhAga ke AzrayanAza vinAzanuM kAraNu tasmAdutpannamAtrasya vinAzo nAsti vastunaH / AvinAzakasadbhAvAdavasthAnamiti sthitiH // 110, bauddha kAryotpattimAM te kArakavyApAra kAma karatA dekhAya che, eTale utpattimAM kArakavyApAra kAraNa che ke nahi e prazna ja UThatA nathI. naiyAyika vinAzanI bAbatamAM paNa sarakhA ja khulAse che, kAraNUke utpattinI jema vinAza paNa kAranI sAthe anvaya-vyatireka dharAve che. tethI utpanna thatAM ja vastunA vinAza thatA nathI. vinAzaka kAraNu Ave tyAM sudhI vastu TakI rahe che ema sthira thayuM. 111. nanu sApekSANAM bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitA bhavediti evaM ghaTasya vinAzahetunapanipatedapi kadAcit ityevamasau kiM nitya eva na bhavediti / aho ! mahAna vajrAzaniH, duSpariharo'yaM doSa utthitaH / yadi ghaTo nityo bhavet, eSa kAlAgnirudra itribhuvanamapi bhasmIkuryAt / pramAZ: utsannAH praJA:, patito mahAn 111 bauddha vastue utpatti utpatti avazya thaze ja evu` cokakasa kyAreya kadI AvIne paDe ja nahi teA mATe khIjAnI apekSA rAkhe che, tethI tenI nathI. e rIte, ghaTanA vinAzatA hetu dhaTa upara piraNAme zuM te Ta nitya ja na ane ? raiyAyika-- aDDA ! moTI bhUla thaI gaI ! prajAnA uccheda thai gaye ! meTA vajrapAta thayA ! dUra na thai zake evA meATA doSa ubhe thayA ! ke jo ahI De nitya bane tA kAlAgni rudranI jema e nitya DeA tribhuvanane paNu bALIne bhasma karI nAkhe ! 112. tti 2, re mUDha ! sAvayavasya Azritasya ca kAryasya nUnamavayavavibhAgAt AzrayavinAzAd vA yadA kadAcid bhavitavyameva vinAzeneti kastannityatvazaGkAvasaraH ? tathAhi na rAmAbhiSekakalazamadya yAvadanuvartamAnamIzvaravezmanyapi pazyati loka ityavazyaMbhAvI tasya vinAzahetuH / tasmAt sahetuko vinAza iti na svata eva vinazvaro bhAvaH / 112. vaLI, e mUDha ! avayaveA dharAvatA ane avayaveAmAM samavAya saMbadhathI rahetA kAnA avayavo chUTA paDavAthI ke Azrayane nAza thavAthI kayAreka tA vinAza thavAne ja, eTale kAryonI nityatAnI zaMkAne avakAza kayAM che? leAkeAne rAmanA abhiSekane kalaza Aje IzvaranA dharamAM paNu vartamAna dekhAte nathI eTale tenA vinAzanA hetu avazya bhAvI che. tethI vinAza sahetuka che, arthAt vastuo svataH vinazvara nathI. 113. api ca pratyabhijJA svatejeAvibhavavidhUtabauddhasiddhAntadhvAntasantatirabhaGgurameva bhAvanivahamanizamupadarzayantI dinezadIdhitidazazatavibhAgavatI sarvato jAjvalatIti Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhinA kharekhara eka jJAna che kastasyAM satyAM kSaNabhaGgino bhAvAnabhidadhyAt / yacca kiJcana tasyAmapabhASitaM tat sarvamasamaJjasam / 113. uparAMta, pitAnA tejanA vaibhavathI bauddha siddhAMta rUpI aMdhakArane dUra karIne sthAyI vastuone ja sadA darzAvatI, sUryanA prakAzathI hajAra gaNuM bhAgo dharAvatI pratyabhijJA savaMtaH prakAze che, eTale pratyabhijJAnA hatAM keNa vastuo kSaNika che evuM vicAre ? pratyabhijJAne vize tame bauddho je kharAba bolyA te badhuM asamaMjasa che. 114. yat tAvadidaM vikalpitaM 'sa evAyam' iti kimekaM vijJAnamuta dve iti, tatrocyate - sAmAnAdhikaraNyena ekaviSayAvadyotanapravaNaikapratItisaMvedanAt keyaM dvitvAzaGkA ? yaH 'ayam' sa 'saH', yaH saH' sa 'ayam' ityekatvAvamarzinI khalvekA, yA'nekapratItiranubhUyate ghaTo'yaM paToyamiti tadvat na sA bhinnaviSayA'nekA buddhiH / nirantarotpannaghaTajJAnapaTasmaraNavat ca na tad bhinnaviSayaM buddhidvayamiti / 114. 'te 5 mA ' me me jJAna cha hai ye zAna mevAre prazna bauddha UThAvyo tenI bAbatamAM ame nayAcike uttara ApIe chIeH sAmAnAdhikarathI (te A) eka ja viSayanuM prakAzana karavAmAM pravaNa evI eka pratItinuM sadana thatu hoI tenA divanI AzaMkA kevI ? [ te AzaMkAne avakAza ja nathI.] je "A che te "te' che, je "te' che te "A" che, eTale ekatvane sparzatI A pratyabhijJA kharekhara eka jJAna che. A ghaTa che" "A paTa che" evAM je aneka jJAne anubhavAya che tenI jema A pratyabhijJA bhinnaviSayA ane anekA nathI; vaLI aMtara vinA utpanna thatAM ghaTajJAna ane paTamaraNanI jema pratyabhijJA bhinna viSayovALAM be jJAna nathI. 115. yattu kimekapratItijanmani kAraNamiti kArya cedavagamyeta kiM kAraNaparIkSayA / kArya cennAvagamyeta kiM kAraNaparIkSayA // 15. te eka jJAnanI utpattimAM kAraNa zuM che? ema je tame pUcho cho tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke kAryanuM je jJAna thatuM hoya to kAraNanI parIkSAnuM zuM prayojana ? ane je kAryanuM jJAna thatuM ja na hoya to paNa kAraNanI parIkSAnuM zuM prayojana ? 116. na ca kAryamakAraNaM bhavitumarhati kAryatvasyaivAnupapatteriti bhavitavyameva tatra kAraNena / asti ca saMskArasahitamindriyamasyA: pratIteH kAraNaM pathak / kAryatA'pi tayordarzanAdeva gamyate / tadiha sannihitayorekakAryajanmani vyApArAt tadanyatrApi kimiti neSyate ? mRttantukAryamekamadarzanAdevAnabhyupagatam , idaM tu dRSTatvAd durapahnavam / kacittu kevalendriyavyApArAt kAryadarzanAnna sarvatra tathAvidhasyaiva tasya kAryakAritvaM, sahakAryapekSaNena kAryAntarajananAt / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 saMskAra sahita indriya pratyabhijJArUpa pratyakSanuM kAraNa 116. kAraNa vinA kAryanuM utpanna thavuM ghaTatuM nathI, kAraNake to tenuM kArya paNuM ghaTe ja nahi, eTale tyAM kAraNa to hovuM ja joIe. saMskAra sahita indriya e A jJAnanuM =pratyabhijJAnuM) pratyakSanA kAraNathI juduM kAraNa che. saMskAra ane indriya benuM A pratyabhijJA eka kAya che e dazanathI ja jJAta thAya che. to pachI ahIM be sanihita vastuone eka kAyane utpanna karavAmAM vyApAra thato hoI tevuM anyatra paNa zA mATe IcchatA nathI? atra tevuM IcchatA nathI kAraNake mATI ane takhta banene vyApAra eka kAryone utpanna karavAmAM thato dekhyo nathI eTale tyAM te svIkAyuM nathI jyAre ahI te dekhyuM che eTale enA pratiSedha karo dukara che. keTalIka vAra kevaLa indriyavyApArathI paNa kAya" (=pratyakSa) utpanna thatuM hoI artha tevuM ja kAraNu kAryakArI ( pratyakSane utpanna karanAra) nathI kAraNake sahakArI saMskAranI sahAyathI indriyavyApAra anya kAyane (=atyabhijJA rUpa pratyakSane utpanna kare che. kevaLa IdriyathI utpanna thata jJAna pratyakSa che. saMskArasahita indriyathI utapanna thatu jJAna paNa pratyakSa che kAraNa ke tenuM pradhAna kAraNa to indriya ja che, tema chatAM pelA pratyakSathI A pratyakSa jarA viziSTa che, kAraNa ke temAM IndriyanuM sahakArI saMskAra paNa kAraNa tarIke che. ] li7. vatta dazortha pratyafmajJApAmavamAtIti, tIte vaniH zaravo dattottarA api yatpunarasmAnanuyuJjate tena balavadudvignAH smaH / uktamatra pramitayaH praSTavyAH, na tu vAdina iti / atItakAlaviziSTo vartamAnakAlAvacchinnazcArtha etasyAmavabhAsate / 117. kevo artha pratyabhijJAmAM jJAta thAya che, evuM ke tame pUchyuM tenA uttaramAM tamane vAdIone se vAra ame javAba Ape chatAM pharI pAchA tame amane pUche che tethI e aba dina chIe. ame A bAbate jaNAvyuM che ke tamAre pramitione ( jJAnene) pUchavuM joie, amane nahi. atItakAlaviziSTa ane vartamAnakAlAvacchinna artha pratyabhijJAmAM jJAta thAya che. 118. nanuM pUrvAparI zrI parasparavidhinI | naikatra vizatastena tadbhedAd vastu bhidyate / / naitadevam , keyUrakirITakaTakakuNDalAdibhede'pi devadattasyAbhedAt / avayavyasti nAstIti parIkSaNaM vAdAntaragamanam / apavargAhnike ca vistareNAvayavI sAdhayiSyata ityAstAmetat / kuNDalAdInAmavirodhAditi cenna, lAkSaNikavirodhAbhyupagamAt / parasparaparihAravyavasthitAtmAno hi sarve bhAvA iti vadabhirbhavadbhirabhyupeta eSAM virAghaH | Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha te atIta ane anAgata bane kALamAM anusmRta eka che 215 118. bauddha- pUrvakAla ane aparakAla e be parasparavirodhI che eTale te bane eka ja vastumAM rahe nahIM', kALabhedathI vastu paNa bhinna thAya che. ne vika- nA, evuM nathI kAraNa ke keyUra, kirITa, kaTaka, kuMDaLa Adi bhinna hovA chatAM temane dhAraNa karanAra devadatta to eka che, abhinna che. avayavInuM astitva che ke nahi enI parIkSA karavI e anya vAdamAM (=carcAmAM praveza karavA barAbara che; apavarga AphrikAmAM vistArathI avayavIne ame puravAra karIzuM, eTale e parIkSA ahIM rahevA de. bauddha- kuMDaLa AdimAM parasparavirodha na hovAthI teo eka sthAne rahe che. naiyAyika- nA, evuM nathI, kAraNake tame temanI vacce lAkSaNika virodha to svIkAryo che. parasparane parihAra karIne badhI vastuo pitAnA svarUpane - AtmAne vyavasthita kare che ema kahenAra Apa kuMDaLa AdimAM parasparavirodha svIkAre che. 119. nanu keyUrAdInAM virodhe'pi tadA'vasthAnAdekadevadattasambandhitvamabhyupapadyetApi / bhUtavartamAnayostu yugapadasannidhAnAt kathaM tadviziSTatA stambhAderucyate / pratIyate ca dvau kAlau, na ca sannihitAviti citram / kiM bhUto'pi kAla idAnImasti ? maivam , nAsAvastItyucyate, api tvAsIditi / astItyucyamAnaH vartamAna eva syAt , na bhUtaH / hanta ! tarhi bhUto bhUtatvAdeva nedAnImastIti kathaM pratibhAsate ? bhUtatvenaiveti bamaH / bhUtaH kAlo bhUtatayA gRhyate, vartamAno vartamAnatayaivArthastUbhayAnugata eka eva, tathA grahaNAt / 19. bauddha- keyUra vageremAM parasparavirodha hovA chatAM te vakhate [badhAMnI yugapata] avasthiti hoI temane eka devadatta sAthe saMbaMdha ghaTe paNa kharo. paraMtu bhUtakAla ane vartamAna kAla banenu yugapata hovuM (=sannihita heDavuM) asaMbhava heI, kevI rIte sta bha Adi te banethI viziSTa che ema kahevAya ? be kALanI pratIti thAya che ane te be sannihita nathI e to vicitra kahevAya ? zuM bhUtakAla bhUta (=atIta) hovA chatAM atyAre che ? navAyika- nA, evuM nathI. te che' ema kahevAtuM nathI, paraMtu te hato' ema kahevAya che. "te che' ema kahevAya to e vatamAna banI jAya, bhUta na rahe. bauddha- are je bhUtakALa bhUta hovAne kAraNe atyAre nathI te pachI te jJAnamAM bhAse che kevI rIte ? yAyika- ame kahIe chIe ke te bhUtakALa bhUtarUpe ja bhAse che. bhUtakALa bhUta tarIke ja prahAya che, vartamAnakAla paNa vatamAna tarIke ja grahAya che, artha (=vastu ) te ubhaya kALamAM anusmRta heI, eka ja che, kAraNake te eka tarIke ja gRhIta thAya che. 120. nanuM mUtalakthAnamAvAta tadartha jJAnamArtha sthAna , na, dharmiNastadavacchinnasya jJAnajanakasya bhAvAt / bhUtaH kathamavacchedaka iti cet Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakALathI viroSita atha indriyajanya jJAnane viSaya kevI rIte ' tathA pratibhAsAt / pratItimavamRSatu bhavAn 'sa evAyam' iti yaH pUrvamAsIt sa idAnImapyastIti / so'yamatItakAlaviziSTo'rtha etasyAM buddhAvabhAsate / 120. auddha-- bhUtakALanA atyAre abhAva dgAi tene viSaya karanAruM jJAna atha janya nahi bane. bhUtakALathI avacchinna dhI (= vastu) je bane ? naiyAyika avacchedaka che kAraNake tevuM jJAna thAya ja Apa pUche. te A pratItine atha che je pUrve viziSTa te A' atha` A buddhimAM bhAse che. naiyAyika- nA, evu' nathI, kAraNa ke jJAnajanaka che tene teA bhAva hoya che. bauddha bhUtakALa kevI rIte avaccheda che. 'te ja A che' evI pratItine hatA te atyAre paNa che.' bhUtakALa 121 nanvasatA bhUtakAlena vizeSitamarthaM kathamindriyajA prtiitiraalmbniirthAt yate antya saMkhyeya saMvittikAle prAgavalokitAH / yathA zatAdijJAnAni janayanti padAtayaH || atItakAlasaMsargo bhavannevaM vizeSaNam / stambhAdipratyabhijJAyAH kAraNatvaM prapadyate // 121. bauddha asat bhUtakALathI vizeSita atha te Indriyajanya jJAna kevI rIte potAnA viSaya banAve ? naiyAyika-- Ane uttara ame Ama ApIe chIe padAtine saMkhyA vaDe gaNavAmAM AvatA hoya tyAre je padAtine chelle gaNavAmAM Ave te pAtinI pahelAM avaleAkAyelA padAti zata Adi jJAnA utpanna kare che. tevI ja rIte bhUtakAlane sAMsa staMbha AdinuM vizeSaNu banatAM staMbha AdinI pratyabhinnAnuM kAraNapaNuM pAme che. 122. saMkhyeyAH padAtayaH santi atItakAlastu nAsti iti cet kapittheSu bhakSyamANeSu kiM vakSyati devAnAMpriyaH 1 zataM kapitthAnAM bhakSitavAn vAhIka iti pratItidarzanAt / na ca navanavatAvanupayukteSu kapittheSu ekatraiva zatatame 'zataM tena bhakSitam' iti matiH / ataH yathA tatrAtikrAntAnyapi navanavatikapitthAni zatapratItihetutAmupayAnti pratibhAsopArUDhatvAt evamatItakAlayogo'pi pratibhAsamAnaH pratyabhijJAmAdhAsyatIti / 122, bauddha-- saMkhyA vaDe gaNuvAmAM AvatA badhA padAtie te astitva dharAvatA hoya che paNa atItakAlanu teA astitva haeNtuM nathI, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakALathI vizeSita artha Indriyajanya jJAna viSaya kevI rIte ? 217 naiyAyika- kapinya eka pachI eka khavAtA hoya tyAre temanI gaNatarInI bAbatamAM Apa devAnAMpriya ' kaheze ?, kAraNake baLada se kapithAne khAI gayo' evI pratIti tyAM thatI dekhAya che. pUrve khavAI gayelA 99 kapitthane gaNatarInA upagamAM lIdhA vinA kevaLa chellA ekane ja vilaya karIne temAM ja " teNe khAdhA" evI pratIti thatA nathI, tethI jema ahI atIta banI gayelA hovA chatAM pelA 99 kapithe zatapratItinA hetu bane che kAraNake teo pratibhAsamAM aMkita che, upArUDha che tema atItakAlano saMbaMdha (yoga) pratya. bhijJAne hetu bane che kAraNake te paNa pratibhAsamAM aMkita che, upArUDha che. 123. vijapamADyAM zataprAya ti ceta, mo mahAman ! kiM vA tava na vikalpamAtram ? kintu jIvantyamI savikalpakaprAmANyavAdinaH / yazca sAmAnyasaMsiddhau prakAraH prAk pradarzitaH / yojyaH sa eva dvitvAdisaMkhyAsadbhAvasiddhaye // ityalaM kathAntarAkSepeNa / 123. bauddha- zatapratIti to vikalpamAtra che [ ane vikalpa te apramANa che, mithyAjJAna che. ] yAyika - e mahAtmA ! tamAre te zuM vika95mAtra nathI ? paraMtu A ame savikalpaka jJAnanuM prAmA svIkAranArA jIvIe chIe. sa.mAnyanI siddhi mATe ame je rIta agAu darzAvI te rIta ja ahIM diva Adi sa khyAnA saddabhAvanI siddhi mATe thAjavI joIe. bIjI carcAne ahI kheMcI lAvavAnI jarUra nathI. 124. navaMtAntaprApti 2 prasthamajJAtrijJAnamaniyArthasanniAna veti kautukamidam / kiM ta kautukam ? arthastAvadasya puro'vasthito'styeva janakaH stambhAdiH / nanvasti, sa tu vartamAnakAla eva / na kevalavartamAnakAlayoginA'rthe na tatpratyayajananAt tasya vartamAna ivAtIto'pi kAlo'vacchedakatAM pratipadyate / sa ca tadavacchino'rtha idaM ca jJAnamAdadhAtItyarthajametadindriyajamapi bhavati, tadbhAvAbhAvAnuvidhAnAt / 124. bauddha - pratyabhijJAna e atikrAntayahI che ane sAthe sAthe indriyAsannikajanya paNa che e te amane Azcarya pamADe che. nAyika- temAM Azcarya zuM che ? staMbha Adi tene janaka artha to tenI samakSa rahelo hoya che ja. bauddha - astitva dharAvatA hoya che ! to pachI te vartamAnakALathI ja viziSTa hoya. nayAyika - kevaLa vartamAnakALaviziSTa atha" pratyabhijJAnane utpanna karato na hoI , vartamAnakALanI jema atItakALa paNa tene avachedaka bane che. ane vartamAnakALa tema ja atItakALathI avachinna artha A jJAnane [=pratyabhijJAna] utpanna kare che. pariNAme A Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pratyabhijJAnuM aprAmANya nathI arthajanya pratyabhijJA indriyaja paNa che kAraNake ikyi hotAM te thAya che ane indriya na hotAM te thatI nathI. 125. nannatIrtha nathami pravartate? jazaiva varSanuvoH? nendriyastha, acetanatvAt / puruSastvavisphAritAkSo nedRzIM pratipattiM labhate visphAritAkSastu labhate iti so'pi nAnuyojyaH / 125. bauddha - atIta arthamAM indriya kevI rIte pravate ? yAyika- A prazna kene pUche che ? Indriyane to nahi ja kAraNa ke te acetana che eTale Ano javAba te ApI zake nahi. ane te AMkha baMdha hoya te AvuM jJAna thatuM nathI ane ughADI hoya to AvuM jJAna thAya che eTale tene paNa A prazna pUchI na zakAya. 126. navaMtItaprAhita kAmArthe vaha5yituM gumasyA yuddha / driyasyaatiite'pi sAmarthya dRSTapUrvamiti / maivam , aprAmANyaM nAma bAdhakapratyayAt kalpyate, na cAsAvasti pratyabhijJAyAm / anumAnaM tu bAdhakaM pratikSiptam / 126. bauddha atItanuM grahaNa karatuM hovAthI A jJAnanuM aprAmANya ka95vuM yogya che. inidrayanuM atItamAM paNa sAmarthya pahalAM kadI joyuM nathI. yAyika-- nA evuM nathI. bAdhaka jJAnane kAraNe aprAmANya kapAya che, ane evuM bAdhaka jJAna to pratyabhijJAnuM che nahi. anumAnane bAdhaka tarIke pratiSedha ame karI dIdhA che. - 127. nanu pAradvopApi vAthate vAjhAmAkhyam | gAyuSyan ! soDathuMcytaam / ukta evendriyasyAtItaviSayagrahaNe sAmarthyavirahaH / vatsa ! na samyaguktavAnasi / nAyamindriyasya timirAdiriva doSaH / atIte kAle svatantro tasyAsAmarthya, na tadgrAhyavartamAnavastuvizeSaNIbhUte / saMskArasacivasya cAsya sAmarthya, na kevalasyetyuktam / tasmAdatItakAlavizeSitapurovartivartamAnastambhAdipadArthaviSayamindriyAdisannikarpotpannamevedaM pratyabhijJAjJAnamiti siddham / / 127. bauddha- pratyabhijJAnA kAraNanA devane lIdhe pratyabhijJAnuM aprAmANya ka95vAmAM AvyuM che naiyAyika- he Ayuman ! te depane Apa jaNa. boddha - atItane grahaNa karavAmAM IdriyanA sAmarthyanA abhAvarUpa deSane ame jaNAvye ja che yAyika - he vasa ! tame te deSa vize je kahyuM che te barAbara nathI. indriyanI timira Adi deSanA je A deSa nathI. svataMtra atItakALamAM indriyanuM asAmarthya che ane nahi ke indriyagrAhya vartamAna vastunuM vizeSaNa banelA atIta kALamAM. vaLI, saMskAranI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA pratyabhijJA mAnasa pratyakSa 219 sahAya pAmelI indriyamAM atItakALane grahavAnuM sAmarthya che, ekalI kevaLa indriyamAM ja atItakALane grahavAnuM sAmarthya nathI, ema ame kahyuM che. tethI atItakALathI viziSTa, purovatI', vatamAna staMbha Adi padArthane viSaya karanAruM ane indriyAthesanikarSathI ja utpanna thayeluM A pratyabhijJArUpa jJAna che e puravAra thayuM. 128. batha vA pUvijJAnaviziSTaprAhi mAnam | iSyatAM pratyabhijJAnaM gandhavatkundabuddhivad // yathA hi locanagocare'pi kundakusume tadaviSayagandhavizeSite bAhyendriyadvAraka grahaNamaghaTamAnamiti mAnasameva 'surabhi kusumam' iti jJAnam , evaM pUrvavijJAnavizeSitasya stambhAdevizeSaNamatItakSaNaviSaya iti mAnasI pratyabhijJA / pUrvapravRttabAhyendriyopajanitajJAnaviziSTa bAhyaviSayamAhiNi cAntaHkaraNe'bhyupagamyamAne sati nAndhAdyabhAvaprasaGga iti bahuzaH kathitam / 128. athavA, AMkhathI kuMdapupane jotAM gadhaviziSTa kuMdapuSpanuM thatuM jJAna jema mAnasa pratyakSa che tema pUrva anubhavathI viziSTa viSayane grahaNa karanAra pratyabhijJAna paNa mAnasa pratyakSa che. jema cakSuthI agrAhya gadhathI vizeSita evA cakSugrAhya kuMdapu5nuM bAhya indriya dvArA grahaNa ghaTatuM na hovAthI kuMdapu5 sugaMdhI che' evuM jJAna mAnasa pratyakSa che, tema pUrva anubhavathI viziSTa saMbha a dina vize atIta kSaNano viSaya hovAthI pratyabhijJA mAnasa pratyakSa che. pUrve pravRtta bazendriyathI utpanna jJAnathI viziSTa bAhya viSayane grahaNa karanAruM antaHkaraNa (3mana) che evuM svIkAratAM aMdha a dinA abhAvanI Apatti Avaze nadi, evuM ame anekavAra kahyuM che. 129. nanu vandrArvizeSa vartamAnamati sIramam, rUha vatIrta pUrvavijJAnamiti kathitaM vizeSaNamatra / uktamatra / kiM tena satA kariSyasi ? zatAdibuddhiSvatikrAntasyApi kapitthAdeH kAraNatvadarzanAditi / tadevamantaHkaraNajanmanA'pi pratyabhijJAnena sthairyamavasthApyata eva bhAvAnAm / 129. bauddha - kuMdapuSyanuM vizeSaNa saurabha vartamAna hoya che, jyAre ahIM to atIta pUrva anubhava vizeSaNa tarIke kahevAya che [eTale atIta pUrva anubhava vizeSaNa kevI rIte banI zake ? ] yAyika - eno uttara ame ahI ApIe chIe : te astitva dharAvatAM sugaMdhathI tame zuM karaze ? tame zuM sAdhaze ? kaMI ja nahi,] kAraNa ke zata Adi buddhionI bAbatamAM to atikrAta (=atIta) kapitha Adinu paNa kAraNupaNuM dekhyuM che. niSkarSa e ke manathI utpanna pratyabhijJA vaDe vastuonI sthiratA ane sthApIe chIe. 130. yA tu mu0i taLezAdristhamajJAnatuyatA | stambhAdipratyabhijJAyAH kathyate sA'pyasaGgatA / / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahetubalavattAne kAraNe ja pratyabhijJA pratyakSa pramANa tatrAntarAle muNDitazirodarzanameva bAdhakam , iha tu na kizcidasti / ata eva zabde tadaiva sphurantyA vinAzabuddhyA vaidhuryamupanItA pratyabhijJA sthAsnutAM sthApayitum asamarthetyuktam / jvAlAdAvapi tailavartikSayAnumAnabAdhitatvAd bhrAntA pratyabhijJA, na tu tathA stambhAdAvanumAnamapi bAdhakamasti / sattvAnumAnaM tu nirastameva / - 130. muMDAyelA kezane sthAne bIjA pharI UgelA keza vageremAM je pratyabhinA thAya che tenA tulya staMbha AdimAM thatI pratyabhijJA che ema tame je tulyatA jaNAvo cho te asaMgata che, kAraNa ke vacagALAmAM thatuM mUDita ziranuM darzana ja temAM bAdhaka che jyAre staMbha AdimAM thatI pratyabhijJAna' bAdhaka evuM kaMI ja nathI. tethI ja zabdanI bAbatamAM zabdo uccAra thAya che tyAre ja thatI zabdanA vinAzanI buddhi dvArA vaidhuya (=prAmANyazanyatA) pAmelI "A te ja gakAra che' evA AkAravALI pratyabhijJA zabdanI nityatA sthApavA asamartha che ema ame kahyuM che. javAlA vagerenI bAbatamAM pazu tela, 1 Ta, vagerenA kSayanA anumAnathI bAdhita thatI hovAthI "A te ja jvAlA che' evI pratyabhijJA brAnta che, paraMtu staMbha AdinI pratyabhijJAmAM anumAna paNa bAdhaka nathI. vastunA sattva uparathI tame karelA vastunI kSaNikatAnA anumAnane to ame nirAza karI dIdho che ja. 131. yadyapi ca naiSa niyamaH pratyakSAnumAnayorvirodhe pratyakSa balIya iti, tvaritataraparibhramitacakrIbhavadalAtagrAhiNaH pratyakSasyAnumAnabAdhitatvadarzanAditi, tathApi prakRtaM kSaNikatvAnumAnamanyathAsiddham , ananyathAsiddhaM tu pratyakSamiti pratyakSameva kSaNikatvAnumAnasya bAdhakam / na cetaretarAzrayatvam , anumAnamithyAtvanibandhanapratyabhijJApratyakSaprAmANyAnabhyupagamAt , svahetubalavattayaiva pratyabhijJApratyakSa pramANam / na tasyedaM dainyaM yadanumAnamithyAtve sati tatpramANIbhaviSyatIti / 11. jo ke e niyama nathI ke pratyakSa ane anumAna vacce virodha hoya tyAre pratyakSane vadhu baLavAna gaNava' kAraNa ke atyaMta jhaDapathI pheravavAmAM AvatA tArAmaMDaLamAM vartuLAkAra agniprakAzanuM grahaNa karatuM pratyakSa anumAnathI bAdhita thatuM dekhAya che, tema chatAM satva uparathI kSaNikatAnuM prakRti anumAna anyathAsiddha che jyAre [thiratAnuM pratyakSa (pratyabhijJA) anyathAsiddha nathI eTale A [sthiratAnuM] pratyakSa ja kSaNikatvAnumAnanuM bAdhaka che. vaLI, itaretarAzrayaSa nathI Avato, kAraNa ke anumAnanA mithyApaNune kAraNe praya bhijJArUpa pratyakSanuM prAmANya ame svIkAratA nathI. potAnA utpAdaka kAraNanI baLavattAne kAraNe ja pratyabhijJA rUpe pratyakSanuM prAmANya che. pratyakSanI evI dAnatA nathI ke anumAnanuM mithyAtva siddha thAya to ja te pramANu bane. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastunI sthiratAnI siddhi 132. bAstAM vA pramajJAnaM go uthamAkSana: | ___ stambhAdibodhastenApi bAdhyate kSaNabhaGgitA // tulyasAmagrayadhInatvasya nirAkRtatvAt , sAkAratvasya nirAkariSyamANatvAt , anvayavyatirekopakRtamAnasapratyakSanizcitajanakatvasya cArthasyAvabhAsyatvanizcayAt utpanno'rthoM jJAnaM janayati jAtena ca jJAnena gRhyata iti balAd dvitrikSaNAvasthAyitvamasyApadyata iti kutaH kSaNikatvam ? 132. athavA to pratyabhijJAnI vAta cheDe. staMbha Adine Indriyajanya sauprathama je baMdha thAya che tenAthI paNa kSaNikatA bAdhita thAya che. vastu ane vastunuM jJAna bane eka ja kAraNasAmagrIthI upanna thAya che ane nirAsa ame karI dIdho che, jJAna sAkAra che enuM khaMDana ame karavAnA chIe, ane anvaya-vyatirekSmI upakRta mAnasa pratyakSa vaDe arthanuM jJAna janakapaNuM nizcita thayeluM che ane jJAnane janaka artha ja jJAnamAM prakAze che e nizcaya che - A badhAM kAraNethI (hetuothI) nizicata thAya che ke utpanna artha jJAnane utpanna kare che ane utpanna thayeluM jJAna te arthanuM grahaNa kare che, eTale na chUTake e athanI betraNa kSaNonI avasthiti AvI paDe che, pariNAme tenuM kSaNika kyAM rahyuM ? yadi labdhasvarUpo'pi na naSTaH prathame kSaNe / hetvantarAdvinAzo'sya na svarUpanibandhanaH / / vicitrA ca padArthAnAM pratItiriha dRzyate / cirantanamatiH kAcit kAcit tatkAlajAtaghIH // salilAharaNavyagrakumbhAvagatiranyathA / tathaiva kandukAkRSTakumbhAvagatiranyathA // etena ravigupto'pi parimlAnamukhIkRtaH / kSaNikatvakSamAdhyakSasamutprekSaNapaNDitaH / 133. je utpanna thayela hovA chatAM paNa ghaDe prathama kSaNe ja nAza na pAme to [utpAdaka kAraNathI anya evA] bIjA kAraNathI tene nAza thAya, pariNAme evuM siddha thAya che ke tene nAza tenA (nazvara)svarUpane kAraNe nathI, padArthonI pratIti ahIM jAtajAtanI thatI dekhAya che. koI pratIti sthiratAnI thAya che, koI pratIti takSaNe annanI thAya che. pANI bharI lAvavAmAM vyasta kuMbhanI pratIti judI hoya che tema ja nIbhADAmAMthI kheMcI bahAra kADhelA kuMbhanI pratIti judI hoya che. AnAthI raviguptanuM moTuM ame vIluM karI dIdhuM. raviguta kSaNikatvane puravAra karavA mATe samartha" pratyakSanI kalpanA karavAmAM [ka pratIkSA karavAmAM ja paMDita che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastunI sthiratAnI siddhi 134 tathA hi vartamAnavastuvigrahagrAhi vijJAnamanantaroktanayena svajanakArthapratibhAsanAd dvitrikSaNasthAyitAmarthasya gamayatItyuktam / AdyaM ca kiMcidvijJAnamanAgatakAlasparza bhavati, yathA''ha bhaTTa :- 'rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate' iti / uttaramapi pratyabhijJAnaM atItakAlAvacchinnamarthamavadyotayatIti darzitam / 222 134. vamAna vastunA zarIrane grahaNa karanAru` vijJAna anantarokta rIte potAnA janaka a`tA pratibhAsa (=prakAza) karanAru' hAI athatuM etraNu kSaNanuM sthAyitva [anumAnathI] jaNAve che ema ame kahyuM che ane koika Adya jJAna anAgatakAlane grahaNa karatuM hAya che, jemake kumArila bhaTTe karyu che ke 'rajatane jyAre grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te cirasthAyI che ema grahAya che', [arthAt va mAnarajatagrahaNakALe anAgatarajata avazya gRhIta thAya che kAraNu ke vartamAna rajata jyAre gRhIta thAya che tyAre te uttarakSavatA rajatane utpanna kar vAnA svabhAvavALI ja gRhIta thAya che.] pachI thatuM pratyabhijJAna paNa atItakAlAvacchinna athane prakAzita kare che e ame darzAvyu che. 135. na cAtItAnAgatajanmagrahaNamAzaGkanIyam, iyati kAraNasAmarthyaniyamAt / na hyatItAnAgatajanmagrahaNamazakyakriyamiti yadapi dRzyamAnaM grahaNaM tadapyapahnotuM yunm | na caitAvatA'tItAnAgatakAlAvacchinnavartamAnavastugrahaNamAtreNa sAmAnyatodRSTenAdRSTamapyatItAnAgatajJAnaM kalpyam / yathAdarzanaM hi vastUni vyavasthApyante, na tu kiJcid dRSTvA'nyadapi kalpyate, dRSTamapi vA nihUnUyata iti / 135. atIta janma ane anAgata janmanA grahaNunI AzaMkA karavI joIe nahi, kAraNa ke ATalamAM ja kAraNanuM sAmarthya niyaMtrita che. atIta janma ane anAgata janmanuM grahaNa karavuM azakaya che eTalA khAtara je dazyamAna graha che tene paNu InakAra karavA yeAgya nathI. atIta kALa ane anAgata kALathI avacchinna vartamAna vastunA jJAna mAtrathI -- je sAmAnyataH dRSTa che tenAthI adRSTa evu atIta ane anAgatanuM jJa!na paNu kalpavu joIe nahi. darzIna pramANe vastuonI sthApanA thAya che, paraMtu ka MIka dekhIne anyanI kalpanA karAtI nathI, ke dekhela hoya teneA pratiSedha paNu karAtA nathI. 136. api cAnimeSadRSTeratruTitasattAka stambhAdipadArthagrAhi pratyakSamupapadyate / tat kathaM kSaNikagrAhi kathyate ? yacca tatra vikalpitamatItAnAgatakSaNayorasannihitatvena pratyakSagrAhyatA'nupapattevartamAna kSaNasya cAtisUkSmatvAt tatkAlagrAhiNA pratyakSeNa kSaNikatvaM gRhItaM bhavatIti, tadanupapannam mA nAmAbhUdatItAnAgatakAlagrahaNaM, vartamAna eva tatrAnimeSadarzane " Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 dhArAvAhI pratyakSane viSaya sthAyI che. kiyAn kAla iti cintyatAm , nimeSakRtasyApi darzanavicchedasyAnavakAzAt / yAvaddhi darzanaM na vicchinnaM tAvAn vartamAnaH kAla iti tadgrahaNena sthairya gRhIta bhavati, na kSaNikatvam / 136 vaLI, animeSa dRSTithI jonArane atruTita sattAvALA staMbha Adi padArthone grahaNa karanAruM [dhArAvAhI] pratyakSa ghaTe che. tene kevI rIte kSaNikagrAhI kahevAya ? atIta ane anAgata be kSaNa asanidhita hovAthI tenI pratyakSamAdhatA dhaTatI na hovAne kAraNe ane vartamAna kSaNa ati sUma hovAne kAraNe tatkAlagrAhI pratyakSa vaDe kSaNikatva ja gRhIta thAya che ema tame je vikalapa karyo che te ghaTato nathI. bhale atIta ane anAgata kALana grahaNa na thAo, paraMtu tyAM animeSadarzanamAM vartamAna ja keTale [lAMbo] kALa che e vicAravuM joIe, kAraNa ke nimeSakRta darzanavicachedane ahIM avakAza nathI jyAM sudhI daza. nane viccheda na thAya tyAM sudhI vartamAnakALa ja che, eTale tenA grahaNathI sthiratA grahIta thAya che, kSaNikatA nahi. 137. nanu tAvAnasau kAlaH kSaNasamudAyo bhavati, na kSaNaH / kSaNazcaika eva vartamAno bhavati / tataH pUrvAparau kSaNAvatItAnAgatau bhavataH, tayozca na grahaNamityuktam / bhI mahAtman ! siddhe kSaNikatva eva evaM zakyate vaktu, na tu tatsAdhanAvasare / kAlo hyeko nityo vibhuriti sAdhito'numAnaparIkSAyAm / na tu kSaNasamudAyAtmA kAlaH / kAlasya tu bhedAH kriyopajananavinAzAdyapAdhinibandhanAH kalpyanta ityapi tatrauva parIkSitam / tadayamanimeSadRSTeH darzanavicchedAnupagrahAt tAvAn ekaH kAlaH sa iti vartamAna eva bhavati, na nAnAkSaNasamudAyaH / kSaNasamudAyAtmake'pi vA kAle darzanavicchedAnavadhAraNAt kSaNasamudAya eva vartamAnIbhavatu / 0 137. bauddha - teTalo lAMbo e kALa kSaNasamudAya hoya che, kSaNa nathI hota, ane eka ja kSaNa vartamAna hoya che. tethI pUrva ane apara e be kSaNe atIta ane anAgata hoya che ane temanuM grahaNa thatuM nathI ema ame kahyuM che. taiyAyika- mahAtmA ! kSaNikatva siddha thaye ja Ama kahevuM zakya che; tene siddha karatA hoIe tyAre nahi. anumAnaparIkSAmAM ame puravAra karyuM che ke kALa eka, nitya ane vibhu che, kALa kSaNasamudAyarUpa nathI. kALanA bheda to krispatti kriye parama Adi upAdhiene AdhAre kalpavAmAM AvyA che, enI parIkSA paNa tyAM ja karavAmAM AvI che. tethI animeSadaSTivALAne darzanavicchedanI sahAya na hovAthI eiTale vakhata daSTi animeSa rahe] teTale vakhata te eka ja kALa che, eTale te vartamAna ja hoya che, aneka kSaNano samudAya hetuM nathI. kALa kSaNasamudAyarUpa hoya to paNa darzanavicchedanuM anavadhAraNa hovAthI kSaNasamudAya ja vatamAna bane, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna vartamAnakAlIna DhAvA chatAM atIta ane anAgatane grahaNa kare che 138. nanu kAlo nAma na kazcit pAramArthikaH padArtha eva paridRzyamAno vartamAnAdivyavahArahetuH / sa ca na ciramanubhUyata iti kSaNika ucyate / bhikSo ! alamavAntaragamanena / mA bhUt kAlaH / padArthastvanimeSadRSTyavicchedAdavicchinnasattAka eva dRzyata iti na kSaNikagrAhi pratyakSam / 34 138. mauddha -- kALa nAmane koI pAramArthika padAtha ja dekhAtA nathI ke jene tame vartamAna Adi vyavahArane hetu gaNA cho. ane kALa lAMbA vakhata sudhI anubhavAtA nathI eTale te kSaNika che ema ame kahIe chIe. taiyAvika e bhikSu ! avAntara carcA meSadaSTinA avicchedane kAraNe vastu avicchinna kSaNigrAhI nathau. rahevA do. bhale kALa padAtha na haiA. anisattAvALI ja dekhAya che eTale pratyakSa 139. nanu bhavadbhirapi na sthiraM jJAnamiSyate / kSINe ca jJAne so'rtho dvitIyakSaNe kena gRhyate ? jJAnAntareNa tu gRhyamANaH sa evetyatra ko nizcayaH / animeSadRSTerjJAnaM na kSIyata evetyeke / atha vA kiM na etena ? na hi viSayapratibhAsakAle jJAnamavabhAsata ityasakRduktaM vakSyate ca / tena tatkIdRzamiti kuto vayaM vidmaH ? arthastvavicchinnasattAka eva gRhyate / jJAnaM tu vartamAnakAlamapyatItAnAgatakAlagrAhi bhavati, smaraNamiva bhUtabhaviSyadvRSTayanumAnamiva / 139, mau Apa paNa jJAnane sthira IcchatA nathI. ane jJAna nAza pAmatAM te atha bIjI kSaNe kAnAthI gRhIta thAya che ? [jo khInna jJa.nathI gRIta thatA haiAya te] bIjA jJAnathI gRhIta thatA te te ja che' evA nizcaya ahIM kevA ? naiSAyika eTale ja keTalAka mAne che ke animeSadaSTivALAnuM jJAna nAza pAmatuM ja nathI, athavA te amAre enAthI zuM? viSayane jyAre pratibhAsa thAya che tyAre jJAnanA avabhAsa thatA nathI e te ame vAraMvAra kahyuM che ane kahIzuM'. tethI jJAna kevu che [arthAt nAza pAme che ke nahiM] e ame kamAMthI jANIe? paraMtu aM te avicchinna sattAvALA ja gRhIta thAya che. ane jJAna te vamAnakAlIna hovA chatAM atIta ane anA gatane grahaNa kare che - smaraNunI jema, bhUta ane bhaviSyata vRSTinA anumAnanI jema. 140. nanvindriyavyApAro na kSaNAntarasthAyItiM tasminnasati kuto'rthasya vitatakAlatAgrahaNam ? bhadanta ! bhavAn zrAnto'si 1 nimeSakRto'pi vicchedo'sya nAsti atha ca na sthira sAhasikatAmAtram / sannikarSazcAsya viSayagrahaNe vyApAraH, lajjasvaivaM bruvANaH / indriyavyApAra iti sa ca sthira eva, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza hetujanya hevAthI vastu sthAyI che 225 tasmAd vitatakAlasya vastunaH pratyakSeNa grahaNamiti sthitam / evaM ca sthite na svarUpamAtranibandhana eva bhAvAnAM vinAza:, kintu hetvantaranibandhano bhavati / tatazca AvinAzahetUpanipAtAt avasthAnameva bhAvAnAm / avidyamAnavinAzakAraNAnAM ca nityatvameva vyomAdInAmiti siddham / - 140. bauddha - IndriyavyApAra kSaNe tarasthAyI nathI eTale tenA tevA na hotAM ayanI vitatakAlatAnuM grahaNa kevI rIte ghaTe ? naiyAyika - he bhadana ! tame thAkI gayA lAge che. AvuM bolatA tame lAje. nimeSane lIdhe thate viccheda paNa tene nathI ane indriyavyApAra sthira paNa nathI - Ama kahevuM e sAhasikatA mAtra che. sanika e ja viSayagrahaNamAM IndriyavyApAra che ane sannikarSa to sthira ja che. tethI vitatakALavALI (=cirasthAyI) vastunuM pratyakSathI grahaNa thAya che e sthira thayuM. AvuM sthira thatAM vastuonA vinAzanuM kAraNa vastuone svabhAva nathI paraMtu bIju ja che. tethI vinAzanuM kAraNa upasthita na thAya tyAM sudhI vastuonuM avasthAna (=sthiratA) ja che. pariNAme jemanA vinAzanuM kAraNe vidyamAna nathI te AkAza vagere nitya ja che e siddha thayuM. 141. yat punarabhANi darzanAdarzane eva sattvAsattve bhAvanAmiti, tadapi vyAmUDhabhASitam / darzanAdarzanAbhyAM bhAvAbhAvayoH paricchedaH, na punadarzanAdarzane eva bhAvAbhAvau / abhAvazca vistarataH prAk prasAdhitaH / sa ca sahetuka iti na svata eva vizarAravo bhAvAH / evaM tu aniSyamANe padArthAsthairyapakSe jJAnajanakasya niyatasya vastuno darzanam , darzanaviSayIkRte'sya pravRttiH, pravRttiviSayIkRtasya prAptiriti vyavahAro na syAt , arthakSaNanAnAtvAt / bAdhyabAdhakabhAvazca kvacijjJAnAnAM dRSTaH / sa ca na syAt pUrvAvagatarajatAdiviSayAbhAvagrAhiNo jJAnasya gRhItamudgaradalitaghaTAbhAvajJAnavad bAdhakatvAnupapatteH / pUrvadRSTasya smaraNaM, smRtasya kasyacit pratyabhijJAnaM, pratyabhijJAtasya ca gRhAderardhakRtasya samApanamityAdayazca vyavahArA vilupyeran / 141. vaLI, vastuonuM darzana ane azana ja vastuonuM sarve (bhAva) ane asattva (abhAva) che ema je tame kahyuM te paNa vyAmUDhanuM bhASita che. darzana ane adazanathI te bhAva ane abhAvanuM jJAna thAya che ane nahi ke darzana ane adarzana pate ja anukrame bha va ane abhAva che. ame abhAvane pahelAM vistArathI puravAra karyo che ane te sahetuka che, eTale vastuo vataH navara nathI. je Ama na icachavAmAM Ave te padArthoaiyapakSamAM, jJAnanI janaka je niyata vastu che tenuM ja darzana thAya che, zanane viSaya banela je vastu hoya che temAM ja pravRtti thAya che ane pravRttine vijaya banelI je vastu hoya che tenI ja prApti 15 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kSaNabhaMgavAdamAM sattAna dvArA paNa vyavahAro dhaTatA nathI thAya che evo vyavahAra nahi thAya kAraNa ke arthakSaNe te judA judA aneka . che, vaLI koi vAra jJAnomAM bAyabAdhakabhAva dekhAya che te paNa nahi thAya kAraNa ke jema mugarathI phuTI gayelA ( nAza pAmelA) ghaTanA abhAvanuM jJAna [ dhaTasattA kAlabhAvi pUrvavata ghaTajJAnanuM ] bAdhaka dhaTatuM nathI tema pUrvAvagata rajatanA abhAvane grahaNa karanAruM jJAna janasattAkAlabhAvi pUrvavata rajAnubhavanuM bAMdhaka dhaTatuM nathI, [ pUrvAvagata rajatane hAla abhAva che, jyAre pUrva anubhavakALe tene bhAva hatuM eTale pUrvAnubhavanuM bAdhaka hAlanu abhAvajJAna kevI rIte hoya ? ] uparAMta, pUvadaSTanuM smaraNa, mRta koI vastunuM pratyabhijJAna, ane pratyabhijJAta adhurA gharanuM samApana ityAdi vyavahAro paNa le5 pAme. 142. gai sattAnamazrA jiyate tarasamarthanam | na, tasya bhinnAbhinnatvavikalpAnupapattitaH / / abhedapakSe kSaNavad vyavahAro na sidhyati / vyatireke tu cintyo'sau vAstavo'vAstavo'pi vA / / avAstavatve pUrvoktaM kArya vighaTate punaH / vAstavatve sthiro vA syAt kSaNiko veti cintyatAm // santAninirvizeSaH syAt santAnaH kSaNabhaGguraH / na sidhyet punarapyeSa vyavahAraH puroditaH // athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / tticha mikSo ! tritAstavAsA: so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // tava sati sattAna chAno vinivAraNAt | lokayAtrA sthirai reva padArthairupapAdyatAm / / 142, bauddha- saMtAnane (continuum ne ) AdhAra laI A badhA vyavahAranuM samathana ame karIzuM. . naiyAyika - nA, ema na thaI zake, kAraNa ke saMtAna kSaNathI bhinna che ke abhinna e vikalpa ghaTI zakato nathI. [ saMtAna kSaNothI abhinna che e ] abhedapakSamAM kSaNonI jema saMtAnamAM vyavahAra sadhAto nathI. [saMtAna kSaNathI bhinna che e] bhedapakSamAM vicAravuM joie ke . A saMtAna vAstavika che ke nahi ? je te avAstavika hoya te pUrvokta kAya" (arthAta vyavahAra) lepa pAmI jAya. je te vAstavika hoya to te sthira che ke kSaNika e vicAre. [ je te kSaNika hoya te 1 saMtAnI kSaNekI teno ke vizeSa na rahe ane te paNa kSaNabhaMgura bane. pariNAme agAu jaNAvela vyavahAra karI pAchA na ghaTe, je tame saMtAna nAmane nitya . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastunI kSaNiktA pratyakSathI ke anumAnathI puravAra thatI nathI 227 paramArtha sata bhAva Icchaze te ame kahIzuM, "o bhikSu ! Ubho thA, tArI AzA phaLI, kSaNabhaMgavAda samApta thayo.' niSkarSa e ke Ama hotAM saMtAnarUpa chama vaDe yAtrA baMdha thatI hoI (=aTakI jatI heI) sthira padArtho vaDe ja tene ghaTA. 143. evamanantaranigaditadUSaNanikarumbavinihataprasaram / nAdhyakSaM kSaNikatve na cAnumAnaM pramANaM tat / / kSaNabhaGge niraste ca kAryamAdhAravad dhruvam / ato jJAnAdikAryeNa yuktamAzrayakalpanam / / sukhAderapi kAryasya vijJAnAd vyatiriktatA / prAgukteti tadapyanyadbhavatyasyAnumApakam / / 143, tathA anantara pUrve kahela dUSaNothI jene [ kSaNikatA puravAra karavAmAM ] prasAra nAza pAme che tevuM pratyakSa kSaNiktAmAM pramANa nathI, ane anumAna paNa kSaNikatAmAM pramANa nathI. kSaNabhaMgane nirAsa thatAM, kAyane cekakasa Azraya hAva ghaTe che. tethI jJAna Adi kAya" uparathI temanA AzrayanI kalpanA karavI yogya che. sukha vagere kAryanI vijJAnathI atiriktatA ame pahelAM jaNAvI che, eTale te paNa e AzrayanuM bIju anumApaka che. 144. kiJca nAGgokaroSi tvamAtmAnaM pAralaukikam / upaiSi paralokaM ca viditaM te bakavatam / / karmasantAninA'nyena yatkRta' caityavandanam / tato'dya phalamanyena bhujyate'kRtakarmaNA / / na vA nirvattirapyasya caityavandanakarmaNaH / jJAnakSaNena naikena kiJcit karma samApyate // kAryakAraNabhAvazca yastvaduktaH sa dUSitaH / kAryakAraNabhAve'pi na hyanyatvaM nivartate / / anaikAntikatA cAsya santAnAntarabuddhibhiH / upAdAnatvarUpo'pi vizeSaH prAGa nirAkRtaH / / kArpAsarAgasaMkrAntidRSTAnto yazca varNitaH / so'pyayuktaH svarUpeNa tatra tasyaiva darzanAt / / ya evaM rAgaH kArpAsavIje samupakalpitaH / sa eva dRzyate puSpe na tu tasmAt phalAntaram / / evaM karmAnuvRttiH syAt phalabhogastu durghaTaH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kSaNabhaMgavAmAM paleka Adi ghaTatAM nathI karmAnuvRttirapyeSA na caikasyAsti kasyacit / / kAryakAraNayorbhedAt kArpAsakusumAdivat / anyatrauva hiM karma syAdanyatrauva ca tatphalam / / na ca santAnabhogAya kazcit karmAnutiSThati / phalamasmAnmamaiva syAditi sarvaH pravartate // sarvathA zAkyabhikSUNAM paraloko visaMSThulaH / na tatprasAdhane teSAM kAcidgamanikA'sti vA / / garbhAdau prathamaM jJAnaM vijJAnAntarapUrvakam / jJAnatvAdityayaM heturaprayojaka iSyate / / mUrchAdyanantarodbhUtajJAnaizca vyabhicAryayam / mUrchitasyApi vijJAnamastItyetattu kautukam / / na hyarthAvagate ranyadpaM jJAnasya kiJcana / mUrchAdiSu kutastasyAt kuto vA kalalAdiSu / / kalalAdidazAyAM vA yadi vijJAnamiSyate / mAtApitRsthayorastu zukrazoNitayorapi // tatazcaikatra santAne cetanadvayamApatet / cetanAnAM vahutvaM vA dampatyorbahuputrayoH // na caiSa niyamo loke sadRzAt sadRzodbhavaH / vRzcikAdeH samutpAdo gomayAdapi dRzyate / zarIrAntarasaJcAracAturya ca dhiyAM katham / jvAlAdivanna mUrtatvaM na ca vyApakatA''tmavat // AtivAhikadehena nIyante cedbhavAntaram / nanvAtivAhike'pyAsAM kathaM saJcArasaMbhavaH / / AstAmevaiSa vA jIvaddehe'pi pathi gacchatAm / pradezAntarasaMcAro jJAnAnAM bhavatAM katham // na hyeSAM bhUtadharmatvaM na svato gatizaktitA / na ca jAtyAdivad vRttirna ca vyApakatA''tmavat // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kSaNabhaMgavAdamAM parapheka Adi ghaTatAM nathI evaM yadaiva niSkrAnto vihArakuharAd bhavAn / tadA kASThI bhaved deho jJAnasaMkrAntyasaMbhavAt // tadayaM saMkSepArthastyaktavyo vA nirasya kaurukucIm / suraguruvat paralokaH nityo vA''tmA'bhyupetavyaH // yatvasya carmagaganopamatAM vikalpya / - nAzitvamuktamatha vA viphalatvameva / tannaiva sAdhu sukhaduHkhadazopabhoga yoge'pi nAzamadhigacchati nAyamAtmA // vikRtizca tasya sukhaduHkhajanmano na hi tAdRzI bhavati lupyate yayA / sahakArikAraNavazAt tu jAyate tadavazyameva samupaiti bhoktRtAm // athavopajanavyayasvabhAvaH svadazAbhedasamanvaye hi puMsaH / phaNinaH kila kuNDalAdyavasthA nugatasyeva na bhinnateti kecit / / aksthA evaitAH prasabhavilayAtaGkavidhurAH avasthAtA tvekaH sphurati nirapAyasthiravapuH / asatyasmin pUrvAvagataviSayAnusmRtibhuvAM / na siddhiH kAryANAmiti nipuNamAveditamidam // 144 vaLI, tame pahelekamAM janAra AtmAne svIkAra karatAM nathI ane paralokane svIkAra kare che. ame tamAruM bakavrata jANue chIe. kama karanAra saMtAnIe =hANe) je. caityavaMdana karyuM. temAMthI thanAruM phaLa jeNe kAma karyuM nathI te atyAre bhogave che. A caityavaMdanarUpa kamanI nivRtti [=pUrNatA] paNa kSaNijvAdamAM ghaTatI nathI. eka jJAnakSaNathI koI paNa kama paripUrNa thatuM nathI. je kAryakAraNabhAva tame kahyo che te dUSita che. kAyakAraNabhAva hovA chatAM anyatva to dUra thatuM nathI. [ kAryakAraNubhAva ane anyatva sAthe na ja rahI zake evuM nathI. kAryakAraNabhAva anAtika che, arthAta te anyatva sAthe paNa rahe che. A vastu santAnAtaranI buddhithI puravAra thAya che. upAdhyAyabuddhi ane ziSyabuddhi be anya [+judI] hevA chatAM te be vacce kAryakAraNubhAva che. ahIM eka saMtAnagata, kAryakAraNabhAva dharAvatI, pUrvottara buddhiomAM pUrva buddhi upAdAna che ane uttara buddhi udaya che, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kSaNabhaMgavAdamAM parale ka Adi ghaTatAM nathI jayAre satAnAntaranI addhiomAM upAdAnapAdeyabhAva nathI ema tame je vizeSa darzAvyo tene paNa ame pahelAM nirAsa karyo che. kapAsanI ratatAnI saMkrAntinuM dRSTAnta tame je varNavyuM te paNa svarUpathI ayukta che kAraNake te raktatAnuM ja darzana thAya che je raktatA kapAsabIjamAM barAbara karavAmAM AvI che te ja pupamAM dekhAya che, tenAthI anya phaLa thatuM nathI. e rIte kamanI anuvRtti thAya paNa phaLame:ga te durghaTa che. kamanI A anuvRtti paNa ke I emanI bAbatamAM thatI nathI kAraNa ke kapAsabIja-kusumanI jema kAryakAraNane bheda che. karma anyatra thAya che ane phaLa anyatra thAya che ane saMtAnane bhoga mATe kamanuM anuSThAna kaI karatu nathI. A kamamAMthI thatu kaLa mane ja thAya ema samajIne ja badhAM karmamAM pravRtti kare che. bauddha bhikSuonA matamAM paraleka sarvathA asiddha che. paralokane siddha karavAmAM temane koi taka nathI. gabha vageremAM je prathama jJAna thAya che te vijJAnAntarapUrvaka che, kAraNa ke te jJAna che' A hetune ame aprojaka gaNu che. vaLI, A hetu mUcha Adi pachI udbhavatA jJAne vaDe vyabhicAra pAme che, [ arthAta mUrchA Adi pachI thatAM jJAna vijJAnAntarapUrvaka nathI, kAraNa ke mUchamAM vijJAna hetuM nathI. ] mUrzitane paNuM jJAna hoya che. ema koI kahe che. paNa te to jANe che, kAraNa ke athavagatithI anya evuM koI svarUpa jJAnanuM nathI. mUrNA vageremAM ke kalala vageremAM jJAnanuM svarUpa arthAvagati kayAMthI hoya ? na ja hoya. je kAla Adi avasthAmAM jJAna icchavAmAM Ave te mAtAmAM rahela zeNita ane pitAmAM rahela zukamAM paNa jJAna irachavuM paDe, tethI ekatra (=bALakamAM) be cetana mAnavAnI Apatti Ave athavA to aneka putro dharAvatA daMpatImAM cetanAnuM bahutva mAnavAnI Apatti Ave. uparAMta, lekamAM evo niyama nathI ke sadazamAMthI ja sadazanI utpatti thAya. kAraNa ke chANamAMthI paNa vIchI AdinI utpatti thatI dekhAya che. vaLI, mumUSazarIramAMthI garbhazarIramAM javAnI zakti jJAnamAM kevI rIte hoya ? kAraNa ke jJAna javAlAnI jema na to mUrtA che ke AmAnI jema na te vyApaka che. AtivAhikadeha (= antarAbhavazarIra) jJAnane bhavAntaramAM (=mUvuM zarIramAMthI garbhazarIramAM) laI jAya che ema je tame kahetA he te ame pUchIe chIe ke mum zarIramAMthI AtivAhika dehamAM jJAnanuM javuM kevI rIte saMbhave ? athavA A praznane rahevA do. tamArA matamAM, te janArAonA jIvatA dehamAM jJAna ne pradezAntarasaMcAra kevI rIte thAya ! kAraNa ke temanAmAM ( jJAnamAM) bhUtadharmo to che nahi, vaLI temanAmAM ravataH gati karavAnI zakti paNa nathI, uparAMta jAti vagerenI jema teo AzrayamAM rahetAM nathI, tema ja na to teo AtmAnI jema vyApaka che. Ama jevA tame vihAramAMthI ke guphAmAMthI bahAra nIkaLe te ja tamAre deha lAkaDA je jaDa banI jAya, kAraNa ke jJAnasaMkrAtine saMbhava nathI. TUMkamAM vAta ATalI ja che - kAM te daMbha dUra karI coMkanI jema tamAre paraleka na svIkAra joie kAM te nitya Atma svIkAravuM joie. AtmA ame je che ke AkAza jevo ? evA vika65 karIne AtmAnuM vinAzIpaNuM athavA karmonuM vaiphalya tame kahyuM che, te barAbara nathI ja, kAraNa ke sukha-duHkharUpa avasthAnA upabhoganA AtmAne saMbaMdha hovA chatAM A AmAM nAza pAmate nathI. sukhaduHkhanA janmathI AtmAnI thatI vikati evI nathI hatI ke jenAthI AtmAno nAza thAya, sahakArikA raNavazAta te vikRti janme che. tethI AtmA avazya te vikRtinuM bhakatRtva pAme che. athavA, utpAda-va ravabhAvavALI pitAnI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne nitya mAnavAthI kRtakamaphaLabhega ghaTe 231 bhinna bhinna avasthA mAM AtmA barAbara anuyUta hovAthI AtmAno te avasthAethI bheda nathI -jema kuDalAkAra Adi avasthAothI temanAmAM anusmRta sapano bheda nathI tema-- ema keTalAka (=bhAi mImAMsako) kahe che. A avasthAe prasaMbha (arthAta nitaka) vinAzanA AtaMkathI rahita che, avasthAvAna AtmA eka che ane apAyarahita sthira kalevaravALo che; ema na hoya to pUrvAnubhUta viSayanI smRtithI janmatAM kAryonI siddhi thAya nahi e ame nipuNa rIte kahyuM che. 145. nanu vimRzati bhoge karma nityo'pi nAtmA na hi narakanimagno manyate kazcidevam / kila yadahamakArSa prAgbhave karma pApa phalamupanatamasmAd bhujyate tanmayeti // kAryopabhogasamaye kimanena kRtya nAsya pravRttiradhunA na nivRttirasmAt / yastu pravRttijananaupayikA'vamarzaH __ zAstrAdasau bhavati zAstravidAmavazyam / / vimarzo'yaM pazcAdapi bhavati dRSTe tu viSaye mayA yUnA yattatkimapi sadasadvA kRtamabhUt / tato vRddho'dyAhaM phalamanubhavAmIti tadayaM .. pumAnasti sthAyI sukRtaphalabhogAdinipuNaH / nAstyAtmA phalabhogamAtramatha ca svargAya caityArcanaM - saMskArAH kSaNikA yugasthitibhRtazcaite vihArAH kRtAH / sarva zUnyamidaM vasUni gurave dehIti cAdizyate viddhAnAM varita vimAhitI tmastha bhUmi: gRT . 145. bauddha- phaLabhaga samaye nitya AtmA paNa karmane vicAra karatA nathI. narakamAM paDelo koI Ama vicArato nathI ke "pUrva bhavamAM je pApa kama meM kareluM tenuM phaLa AvI paDayuM che, tene huM bhogavuM chuM.' phaLapabhogasamaye AvI vicAraNa zuM kare? [kaMI ja nahi.] na to te atyAre phaLa pagasamaye suphaLa mATenI pravRtti janmAvI zake ke na to kuphaLamAMthI -kuphaLajanaka kukamamAMthI nivRtta karI zake. taiyAyika-paraMtu pravRttine utpanna karavAmAM upAyabhUta A je vicAraNuM che te to zAstrajJone zAstrane AdhAre avazya thAya che. dRSTa viSayamAM AvI vicAraNA phalepabhogakALe thAya che. huM jyAre yuvAna hatA tyAre meM je kaMI sAruM-khATuM karyuM hatuM tenuM phaLa atyAre huM vRddha thayele bhegavuM chuM' ema mANasa vicAre che. tethI A AtmA sthAyI Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AtmA vize cArvAka mata che je pote karelAM sukRtonAM phaLa bhogavavA vageremAM nipuNa che. AtmA nathI, [karma karyA vinA ja] phaLane kevaLa bhoga che ema bauddho kahe che ane varga ne mATe caityanuM pUjana kare che. saMskAro kSaNika che ema kahe che ane yugo sudhI sthiti karanArA A vihAro teoe ApyA che. A badhuM zanya che ema kahe che ane Adeza Ape che ke gurune dhana Ape. boddhonuM AvuM carita bIjuM to zuM paNa daMbhanI eTalI to utkaTa bhUmi che " (ke na pUcho vAta! _146. atra suzikSitAzcArvAkA AhuH yAvaccharIramavasthitamekaM pramAtRtattvamanusandhAnAdivyavahArasamarthamastu nAma kastatra kalahAyate ? zarIrAd Urdhva tu tadastIti kimatra pramANam ? na ca pUrvazarIramapahAya zarIrAntaraM saMkrAmati pramAtA / yadi hyevaM bhavet , tadiha zarIre zaizavadazAnubhUtapadArthasmaraNavadatItajanmAnubhUtapadArthasmaraNamapi tasya bhavet / na hi tasya nityatvAvizeSe ca zarIrabhedAvizeSe ca smaraNavizeSe kAraNavizeSamutpazyAmo yadiha janmanyevAnubhUtaM smarati nAnyajanmAnubhUtamiti / tasmAdUrva dehAnnAstyeva pramAteti nityAtmavAdamUlaparalokakathAkorukucImapAsya ythaasukhmaasthatAm | yathA AduM yAvajjIvaM mukhaM jIvennAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // iti 146. ahIM suzikSita cArvAka kahe che-jyAM sudhI zarIra hoya tyAM sudhI TakanAruM, anasaMdhAna Adi vyavahArane mATe samartha evuM eka pramAtA nAmanuM tatva bhale ho, keNa temAM vivAda kare che? (ke nahi.) paraMtu zarIra paDyA pachI te pramAtRta astitva dharAve che emAM zuM pramANa che? pUrvazarIrane tyajI anya zarIramAM te pramAtA saMkramaNa karato nathI. je pUrvazarIrane tyajI anya zarIramAM saMkramaNa karato heta to ahIM A zarIramAM bALapaNamAM anubhavelA padArthanuM jema tene smaraNa thAya che tema atIta janmamAM anubhavelA padArthanuM tene smaraNa thAya. pramAtA ane sthAne sabhAnapaNe nitya hAya, zarIra paNa bane sthAne samAnapaNe bhinna hoya chatAM ahIM A janmamAM pUrvAnubhUtanuM smaraNa thatuM hoya ane nUtana janmamAM anya zarIramAM rahelA pramAtAne pUrva janmamAM pUrva zarIramAM anubhUtanuM smaraNa na thatuM hoya te tene mATenuM koI vizeSa kAraNa hovuM ghaTe, paNa evuM koI kAraNuM to ApaNane dekhAtuM nathI ke jethI ahIM A janmamAM anubhaveluM pramAtA smare paraMtu anya janmamAM anubha velAne te na mare. tethI zarIra nAza pAmyA pachI pramAtAnuM astitva che ja nahi. eTale nitya AtmA che e vAda jenA mULamAM che evI paralekanI vAta karavAno daMbha choDI yathAsukha rahe ane kahevAmAM paNa AvyuM che ke jyAM sudhI jIvo tyAM sudhI sukhe che, kAraNa ke jene nAza thato na hoya evI koI vastu (=AtmA) nathI, ane baLIne bhasma thaI gayelA dehanuM te punaH saMsAramAM Agamana kayAMthI hoya? Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 AtmA avinAzI che e yAyika mata 147. gatrAthane = vahu nipufmaya zikSiAtamAgulamatA cArvAkrAcAryacatu- ryam / yAvaccharIramekamanuyAyi pramAtRtattvamastIti yaduktavAnasi tanna vismartumarhasi / na cAstitvAvinAbhAvI bhAvAnAM vinAzaH svAbhAvikaH, kintu hetvantaranimittaka iti saugataiH saha kalahamatimAtramadhunaiva kRtvA samarthito'yamarthaH / na ca vinAzahetu: pramAturaticiramapi vicAryamANaH kazcit kutazcidavApyate / na cAnupalabhyamAno'pyasau kalpayituM pAryate / * 147. RyAyika - ame uttara ApIe chIe. (tame bauddhoe tamArA pakSanA sama thanamAM cArvAka AcAryone havAle paraMtu tame cAvaka AcAryanuM cAturya barAbara nipUNa rIte zIkhyA nathI. jyAM sudhI zarIra Take che tyAM sudhI eka anusmRta pramAtRtatva hoya che ema tame kahyuM che e bhUvuM' tamAre mATe egya nathI. bhAnA astitva sAthe avi. nAbhAva saMbaMdha dharAvate arthAta svAbhAvika vinAza nathI paraMtu anya hetu temAM nimittA che e vastunuM saugate sAthe ja vivAda karIne hamaNuM ja ame samarthana karyuM che. pramAtAnA vinAzanuM koI kAraNa kyAMyathI paNa lAMbo vicAra karatAM amane prApta thayuM nathI. vina za ne hetu upalabdha na hoya tema chatAM tenI kalpanA karavI e to amArA mATe zakaya ja nathI, 148. na hyAtmA paTAdiriva sAvayava upalabhyate, yadavayavavibhAgAdinA nakSyatIti gamyate / utpattirapi na AtmanA dRSTA, yatastadavinAbhAvI niravayavasyApi vAriva vinAzaH pratIta | na jaiva vAsthacivAmAM kuLo nAzrayavinArAhma virodhiguNAntaraprAdurbhAvAdvA pradhvasamAsAdayet / 148. AtmA paTa AdinI jema sAvayava dekhAto nathI ke jethI avayanA vibhAga Adi vaDe tene nAza thaze evuM ApaNe anumAna karIe. AtmAnI upatti paNa thatI dekhAtI nathI ke jethI utpattine avinAbhAvI vinAza niravayava karma AdinI jema AtmAmAM paNa pratIta thAya. na to AtmA keIno guNa che ke jethI samAdhikAraNarUpa Azrayane nAza thavAthI ke anya virodhI guNane prAdurbhAva thavAthI te nAza pAme. 149. na caivaM zakyate vaktuM kiM vinAzahetvanumAnena ? pratyakSa evAsya vinAzo dRzyata iti, yato na zarIravadasau dahyamAnaH zakunibhiravalupyamAno vA kadAcidupalabdha iti / tasmAd vinAzAdarzanAd vinAzahetvanumAnAsaMbhavAcca asti cedAtmA nitya evetyavadhAryatAm / 149. "AtmAnA vinAzanA hetunuM anumAna karavAnI jarUra ja kayAM che ? kAraNa ke teno vinAza te pratyakSa dekhAya che ema kahevuM zakAya nathI kAraNa ke zarIranI jema te baLAto ke pakSIothI khavAta karI dekhAto nathI. tethI vinAza na dekhAte hovAne kAraNe Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AtmA vyApaka che ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? tema ja tenA vinAzanA kAraNanuM anumAna zakya na hovAne kAraNe AtmA hoya to nitya hAya av| nizcaya tame / . 150. tasmAd bhUtacaitanyameva cirantanacArvAkAcAryavat paralokApalApaparitoSAlambitayatkiJcitkAritvasulabhasukhAsikAsaktahRdayairvaramAzritum / AzarIramavasthite tu pramAtRtatve sati na phalantyete paralokApalApamanorathAH / bhUtacaitanyapakSo'pi ca purA parAkRta eva / tasmAdasti nityaH paralokI pramAteti / nityatve sati pUrvadehasambandhI bhaviSyadehAntarasambandhazcAsya na durupapAdaH / zarIrAntarasaMcArastvasya nAstIti yaduktaM tadyuktameva / vyApinaH sarvatra vidyamAnasyAtmanaH kaH saMcArArtha ? - 150 tethI, paralekA palApajanya paritoSane lIdhe prApta thakiMcikArI sulabha sukhamAM Asakta hRdaya dharAvanAra bauddhoe cirantana cArvAkAcAryanI jema bhUtapaitanyano ja Azraya karavo vadhu sAre. zarIra Take tyAM sudhI pramAtRtattva hoya to parikano apalA karavAnA manorathe phaLaze nahi. bhUtacaitanyapakSanuM paNa pahelAM ame nirAkaraNa karI dIdhuM ja che. tethI nitya, paralekamAM ja prama, tA che. te nitya hatAM teno pUrva deha sAthe saMbadha ane bhaviSya anya deTa sAthe saMbaMdha dhaTAvo muzkela nathI. zarIrantarasaMcAra AtmAno thato nathI ema tame je kahyuM te yogya ja che. yApaka, sarvatra vidyamAna AtmAne saMcAranuM prayojana zuM? ___151. vyApitva eva kiM pramANamiti cet , sarvatra kAryopalambhaH pramANam / ito vArANasImapi gatasya me bhavatyeva smaraNecchA''dikAryayogaH / sa cAtmaikaprabhavaH / Atmanazca zarIrasyeva na tatra gamanamamUrtatvAt / na zarIraguNavat tadanAzritatvAt / na prANAdivad antaHzarIravRttitvAbhAvAt / antaHzarIravRttitvAbhAve kiM pramANamiti cet , ucyate-antaHzarIravRttitve hi dvayI gati:-ekadezavRttitvaM sarvazarIrApUrakatvaM vA / tatra sarvazarIrApUrakatve zarIraparimANAnuvidhAyitvAt bAlayuvasthavirazarIravat pUrvanItyA parimANAnyatvena tadanyatvAt punarapi prtisndhaanaadikaaryvaidhuryprsnggH| karimazakazarIrayoge ca karmapariNAmopanate tasya saMkocavikAsau prApnutaH / tau ca nityasya virudhyete / ekadezavRttitve tu tadanadhiSThitAnAmavayavAnAmanAtmakatvAt mRtazarIrAvayavavadayatheSTaviniyojyatA kASThIbhAvaH syAt / 151. mo-tanA vyA5 sevAmAM zu prabhAya / naiyayika-tenA kAryanI sarvatra upalabdhi e ja pramANe che. ahIMthI vArANasI gayelA mane smaraNa IchA vagere kAryone vega thAya che ja. te smaraNa, IrA Adi kAryono vega kevaLa eka AtmAmAMthI ja pedA thAya che, paNa zarIranI jema AmA to tyAM ja nathI kAraNa ke te amUrta che, te zarIraguNanI jema tyAM ja nathI kAraNa ke te zarIranI jema zarIrAzrita nathI, te pra | AdinI jema tyAM ja nathI kAraNa ke te prANa AdinI jema zarIramAM rahetuM nathI, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA zarIramAM rahetA nathI ema mAnavAmAM zuM pramANa che ? 235 bauddha-te zarIramAM raheto nathI temAM zuM pramANa che? yAyikaAno uttara ame ApIe chIe je te zarIranI aMdara rahetA hoya te e ja viye saMbhave -te kAM te zarIranA eka dezamAM rahe kAM te AkhA zarIrane pUrNa bharIne rahe temAM AkhA zarIrane pUrNa bharIne AtmA raheto hoya te zarIraparimANa Atma nuM ja parimANu thatu hovAthI bAla, yuvA ane sthaviranA zarIranI jema pahelAMnI rIte parimANu judu judu thatAM AtmA jude jude banato hovAthI pharI pAchI pratisa dhana Adi kAryonA abhAvanI Apatti Avaze. vaLI, hAthI - maracharanA zarIranI prAti kamaM pariNAmane pariNAme thatAM AtmAne saMkeca-vikAsa prApta thAya ane saMkoca vikAsa to tenA nityane virodhI che. have je AtmA zarIranA eka dezamAM rahe te hoya te te je avayava mAM na rahe te heya te avayavo Atmarahita hovAthI mRta zarIranA avayavonI jema te avayavone pitAnI IcchA mujaba te viniyoga karI zake nahi ane te avayavo lAkaDA jevA jaDa banI jAya. 152. pravAsakRNAmana: savAzIrAdhiSThAtRtvamati ta , afagdezopacitateja:piNDavadekatra zarIrAvayave savizeSacatanyasaMvittiH syAt / astyeva hRdayadeze tadatizaya iti ceta, na, anupalambhAt / dahana himakRpANAdisparzeSu hi na hRdayasya pradezAntarasya vA zarIre vedanAvizeSaM pazyAmaH / tasmAnna hRtpuNDarIke dIpavadavasthAnamAtmanaH / ata eva 'aguSThamAtra puruSaM nizcakarSa yamo balAt' iti vyAsavacanamanevaMparamavagantavyam / 152. bauddha -jema pradIpa oraDAnA eka dezamAM raheto hovA chatAM AkhA eAraDAne prakAzita kare che tema AtmA zarIranA eka dezamAM raheto hovA chatAM AkhA zarIjhu niyaMtraNa - adhiSThAna kare che. yAyika - Ama mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke tema mAnIe to jema vATanI jagyAe puSTa tejane piMDa dekhAya che tema eka zarIravayavamAM savizeSa caitanyano anubhava thAya, paraMtu evo anubhava thato nathI. ] bauddha - hRdayadezamAM caitanyane atizaya hoya che. yAyika - Ama kahevuM egya nathI, kAraNa ke hRdayadezamAM caitanyanA atizaya anubhava thato nathI. agni, hima, kRpA Adine sparza thatAM zarIramAM hRdayane ke pradezatarane vizeSa vedanA thatI dekhAtI nathI. hapuDarIkamAM dIpanI jema AtmAnuM avasthAna nathI. tethI ja aMguSThamAtra puruSane yame baLapUrvaka (hRdayadezamAMthI bahAra kheMcI kADhayo' e vyAsa vacana Abhaparaka nathI ema samajavuM. 15. vaDhi tu mane va zavRttaragupUrimAInasthA saMcarata: zarIranfghAtRtvmaatmnH kathyate, tathA'pi sahasaiva cirapoSitAgatadayitajanadarzanodgatasakalazarIra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApaka AtmAnuM kartutva kevI rIte ghaTe ? vyApisvedaromAJcAdidarzanaM virudhyate / na ca dvayoraNvorAtmamanasoH kartRkaraNavyavasthA'pi nirvahatIti / tasmAnnANurAtmA na ca zarIraparimANa iti vyApaka evAvaziSyate / tadevaM vArANasyAmapyayamAtmA vidyata eveti tatra tatkAryadarzanamavakalpate, nAnyena gamanAdiprakAreNeti / 153. mananI jema zarIranA eka dezamAM Ama raheto hoI Azu saMcaraNathI te AkhA zarIrane adhiSThAtA ghaTe che ema je AtmAnI bAbatamAM ka9pavAmAM Ave te paNa jene priyatama lAMbA samayathI paradeza gayele che evI strI tene AvelA joIne ekadama AkhA zarIre sveda ane romAMca anubhavatI dekhAya che e ghaTanAnI sAthe virodha Avaze. vaLI, AtmA ane mana bane aNuparimANa hoya to temanI vacce je kartA-karaNa vyavasthA che te paNa ghaTaze nahi. tethI AmAM aNuparimANa paNa nathI ke zarIramAtraparimANu paNa nathI, eTale te vyApaka ja che e vikalpa bAkI rahe che. tethI Ama banArasamAM paNa A AtmA che ja, eTale tenAM kAryonuM darzana tyAM thavuM ghaTe che, bIjI rIte AtmAnuM gamana Adi mAnIne te ghaTatuM nathI. 154. nanuM sarvatra putvajJAnAhitArthanAta sakALanAme jIvAtmA maveta ! na, sakhaduHkhavyavasthAdarzanAd bandhamuktavyavasthopapattezcAtmabhedasya darzayiSyamANatvAt / vyApinaH kathaM kartRtvamiti cet , jJAnacikIrSAprayatnasamavAya evAsya kartRtvaM, na vyApArayoga iti nirNItametat / 154. keI kaheze ke sarvatra sukha, duHkha, jJAna Adi kAryo dekhAtAM he I badhA prANuone eka ja AtmA heya. AnA uttaramAM ame kahIe chIe ke nA, sukha-du:kha vyavasthA dekhAtA hoI badhA prANIone eka AtmA nathI, baddhamuktanI vyavasthAne ghaTAvavA : Atmabahuta jarUrI che e ame dekhADavAnA chIe. je vyApaka hoya tenAmAM katRtva kevI rIte hoya ?' ema jo tame pUcho to amAre uttara che ke jJAna-cikIrvA-prayatnane samavAya ja enI bAbatamAM katRtva che, vyApArane yoga e katva nathI, e nirNata thayeluM che. ___155. nanu vyApinyAtmani kathaM zarIrAd bahiraNvapi kArya na dRzyate ? karmAkSiptazarIrendriyAdisahakArisannidhAnanibandhano hi tatkAryotpAdaH / sa kathaM tato bahirbhaved ti | tasmAdanantaroktena prakAreNopapAditam / nityatvAd vyApakatvAcca paralokitvamAtmanaH / / 155. bauddha -- je AtmA vyApaka che to pachI zarIranI bahAra tenuM aNumAtra kArya paNa kema dekhAtuM nathI ? Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyatvanI siddhi taiyAyika - tenuM kAraNa e che ke kamathI prApta zarIra, indriya, Adi sahakArIonA sannidhAnane lIdhe tenA kAryane utpAda thAya che. eTale AtmAnuM kArya kevI rIte zarIra bahAra heya ? niSkarSa e ke anAra kahelI rIte nityatva ane vyApakatvanA kAraNe AtmAnuM paralekIpaNuM ame ghaTADyuM. 156. sUtrakArastu pAralaukikatvasiddhaye hetvantarANi pratyapAdayat / sadyo jAtasya bAlasya vadanavikAsarodanAdyanumito harSazokAdiyogastAvadasti / yuvazarIrAdau rodanAdi zAkAdikAraNakamavagatam , AnanavikAsAdi ca harSahetukam / evaM zizorapi tannibandhanastadutpAdaH / tau ca harSazoko sukhaduHkhasAdhanAdhigamatadanusmaraNAnyatarakAraNakauM bhavitumarhataH, tathA dRSTatvAt / iha cAsya na sakhaduHkhasAdhanapadArthAnubhavaH tadAnImastIti tadanusmaraNemeva harSazokaheturbhavet / tadanusmaraNamapi tadanubhavaprabhavam , anubhavazceha janmani sadyo jAtasya na samastIti janmAntarAnubhUtasakhadu:khasAdhanAnusmaraNanimittaka evAsya harSazokasamutpAda iti janmAntarAnugamAnnitya AtmA / - 156. AtmAnA paraphekIpaNAnI siddhi mATe sUtrakAra gautame bIjA hetuo jaNAvyA che. tAjA janmelA bALakanA vadanavikAsa, rodana Adi uparathI bALakane harSa, zoka Adine yoga anumita thAya che. yuvAna zarIra AdimAM rodana vagerenuM kAraNa zeka Adi che ane vanavikAsa AdinuM kAraNa haSa Adi che ema ApaNe jANyuM che. e ja rIte navajAta zizumAM paNa vadanavikAsa, dinanI utpattinuM kAraNa kamathI harSa ane zaka che. ane te harSa-zaka sukha-duHkhanAM sAdhanonA darzanathI ke te sAdhanA anusmaraNathI utpanna thavA ghaTe che, kAraNa ke tevuM ApaNe dekhyuM che. ahIM tAjA janmelA zizune sukha- duHkhanA sAdhanarUpa padArthane anubhava te vakhate nathI eTale te padArthonuM anusmaraNa ja tenA harSazokanuM kAraNa che. te anusmaraNa paNa anubhavajanya che. ane anubhava te tAjA janmela zizune ahIM A janmamAM ghaTatuM nathI eTale pUrvajanmamAM anubhavelA, sukhaduHkhanAM sAdhanarUpa padArthonuM anusaraNa thatAM te anusmaraNane kAraNe ja te zizune harSa-zokanI | che. Ama pUrvajanmanA anumAnajJAna uparathI AtmA nitya puravAra thAya che. 157. nanvabhinavajIvalokAvalokanAlAdanibandhana evAsya mukhavikAsaH, tathA yonidvAranirgamanodgatanirargalaklezapIDitasya tasya rodanamiti na janmAntarAnubhUtasmaraNaM kalpayituM yuktam , atiprasaGgAt / maivaM, sukhaduHkhahetumIdRzamananubhavato'pyakasmAdeva harSazokadarzanAt / 17. cArvAka- abhinava jIvalenuM avalokana karavAthI thayela AhalAdane lIdhe tAjA janmelA zizune mukhavikAsa thAya che, tathA yonidvAramAMthI bahAra nIkaLavAthI UbhA thayelA niragaLa kalezanI pIDA thavAthI tene rUdana thAya che, eTale pUrvajanmamAM anubhavela Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyatvanI siddhi sukha duHkhanA sAdhanarUpa padArthonuM anusmaraNa kalpavuM egya nathI, kAraNa ke temAM atiprasaMga deSa Ave che. naiyAyika - ne. evuM nathI, kAraNa ke sukha -dukhanA hetubhUta padArthone Ama anubhavyA vinA paNa mANasane akasmAta ja harSa-zoka thatA dekhAya che [enuM kAraNa janmAntaramAM anubhavela sukha-duHkhanA hetubhUta padArthonuM smaraNa che.] ___158. nanu kamalamukulavikAsAdivat svAbhAvikameva zizormukhavikAsAdikArya syAt / svAbhAvikaM nAma kimucyate ? kimahetukamavijJAtahetukamaniyatahetukaM vA ? na tAvadahetukaM kArya sambhavati, kAryatvahAniprasaGgAt / nApyavijJAtahetukaM tadbhavituM yukta, kAryamupalabhyata iti, taddhetuparijJAne yatatAM bhavAn , kimudAste ? na cAsau jJAtumazakyaH, kAryasyaiva tatra jJApakatvAt / nApyaniyatahetukaM kArya kiJcidasti, kAryotpAdananiyamenaiva hetuniyamasiddheH / ata eva tatkAryamutpAdayitukAmAstanniyatameva kAraNamupAdadate laukikAH / yatrApyaniyato heturvazcike gomayAdikaH / abhiyuktAstu tatrApi vizeSa na na manvate / / tadeva kAraNaniyamo'pi kAryavizeSadarzanAd durupahava iti mukhavikAsasya harSa eva kAraNamavagamyate, sahasrakRtvastathA darzanAt / acetanAnAM tu tAmarasAdInAM vikAsakAraNaM taraNikiraNanikarapariSvaGgAdhupalabdham iti tadapi na svAbhAvikam / tasmAnmukhavikAsasya harSo harSasya ca smRtiH / smateranubhavo hetuH sa ca na mAntare zizen: | 158, cArvAka-jema kamalanA mukulane vikAsa svAbhAvika che tema zizunA mukhane vikAsa paNa svAbhAvika che. yAyika - tame svAbhAvika kone kahe che ? zuM ahetukane ke vijJAnahetukane ke aniyatahetukane ? kArya ahetuka te saMbhavatuM nathI, kAraNa ke tema mAnatAM te kAryavanI ja hAni thAya. kAryanuM vijJAnahetuka he vuM paNa yogya nathI, kAraNake kArya dekhAya che. tenA hetune jANavA Apa prayatna kare, zA mATe udAsIna bane che ? tene jANa azakya nathI kAraNa ke kArya pite ja tenuM jJApaka che. aniyatahetuka ka yaM to ke.I che ja nahi. amuka ja kAryanI utpatti karatA hovAthI ja te tene ja hetu che evo niyama siddha thAya ja te kAryane utpanna karavAnI icchAvALA leke te niyata kAraNane ja grahe che. jyAM kAryane aniyatahetu, jemake vIMchIne chANa Adi, kahevAya che tyAM paNa jANakAra to vizeSa mAne che ja arthAta chANamAMthI janmate vIchI vAMchAmAMthI janmatA nI cha thI judA prakAranA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pUrvajanmanI siddhi dvArA AtmaniyatvanI siddhi ( = viziSTa ) hoya che, eTale ahIM paNa kArya aniyatakAraNuka nathI paNa niyatakAraNaka ja che. tethI ja kAyavizeSanA darzanane kAraNe kAraNaniyama paNa dura5hava che, eTale mukhavikAsanuM kAraNa harSa ja che ema jJAta thAya che kAraNa ke hajAra vAra tema ApaNe dekhyuM che. acetana kamaLa vagerenA vikAsanuM kAraNa sUryanAM kirAne sparza Adi upalabdha che eTale kamaLane vikAsa paNa svAbhAvika nathI. niSa e ke mukhavikAsanuM kAraNa harSa che, harSanuM kAraNa smRti che, smRtinuM kAraNa anubhava che je anubhava tAjA janmelA bALakane janmAntaramAM thaye che. _159, nanu zirvamAnattarAnumUtamane sarvadrA samAprasanna, na, thAvArya kAraNakalpanAt / na hi sarvadA sarvasmaraNaM saMvedyate / na ca tatkalpanAyAM kAraNamupalabhyate / na caikadarzanAt sarva kalpyaM, dRSTamapi vA nihrotavyamiti parIkSakANAmucita eSaH panthA ityasakRduktam / api ca payasastRptihetutAmanusmaran bAlakaH stanyAbhilASaNa mAtuH stanataTe dRSTiM nidadhAti / na cAdya tena tasya tatsAdhanatvamavagatamiti janmAntare sambandhagrahaNamasya vRttamiti manyAmahe / __ na cAyaskAntadRSTAntasamAzrayeNa svAbhAvikameva tat bAlakasya kucakalazanikaTopasarpaNamiti vaktumucitam , anantarameva nirastatvAt / 159. cArvAka- je zizune janmAktaramAM anubhavelAnuM smaraNa thatuM hoya te tene sarvadA sarvane smaraNanI Apatti Ave. nayAyika- nA, evuM na bane, kAraNa ke jeTaluM kArya hoya teTalA kAraNanI kalpanA thAya che. tethI sarvadA savanuM smaraNa saMvedAtuM nathI. sarvadA sarvanA smaraNanI kalpanA karavA mATe koI paNa kAraNuM dekhAtuM nathI. ekanA darzana uparathI sarvenI kalpanA karavI joIe nahi, tema ja evuM dekhyuM hoya te tene pratiSedha paNa karavuM joIe nahi, e parIkSakone mATe ucita che, e khare mArga che, ema ame vAraMvAra jaNAvyuM che. vaLI, 'tRtinuM kAraNa payas che enuM smaraNa karatuM bALaka stanyanA abhilASathI mAtAnA stanataTe daSTi sthira kare che. paraMtu atyAre bALake stanya tRptinuM sAdhana che ema jANyuM- anubhavyuM nathI eTale vRti ane payansa vaccenA vyAtisaMbaMdhanuM grahaNa teNe jamAntaramAM karyuM che ema ame mAnIe chIe. lehacuMbakanA dRSTAntane AdhAra laIne bALakanuM stanakalazanI nikaTa javuM savAbhAvika che ema kahevuM ucita nathI, kAraNa ke anantara tene nirAza karI dIdhuM che ___160. nanu ca garbhazayyAzAyino'pi paripoSadarzanAt tatsAdhanopAdAne tadanusmaraNameva prApnoti / yadi kAryamavagamyate tatrApi tatkAraNamavagamyatAM, ko doSa: 1 tatra tu janayitrIjaTharapatitAnnapAnaparipAkasaMkrAntyA tatparipoSamAyurvedavido vadantIti kathaM tatra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jagacivyanuM kAraNa karmaciya smaraNAdikalpanA ? kalpanAyAM vA prathamaM niSekAnantarameva kalalAdizukrazoNitavikArasambhavAt taddazAsvapi smaraNakalpanAprasaGgaH / na ca tatkalpanAyAmapi kAcidasmAkaM kSatiH / ayaM tu stanyAbhilASeNa kucakSIrakalazAvalokanopasarpaNAdaro dArakasya tadanusmaraNakRta eveti sarvathA janmAntarasambandhAnumAnAnnitya Atmeti / atazcaivaM 'vItarAgajanmAdarzanAt' nyAyasUtra 3.1.23] / rAgAdivAsanAbhyAsena sudRDhaprarUDhenAnAdiprabandhapravRttena aparityajyamAnAH sarAgA eva jantavo jAyante / na khalu loke kazcana tAdRzA dRzyate prANI yo jAtA vItarAgazceti / sa eSa sarAgo jAyamAnaH pUrvopacitAM rAgAdivAsanAmanusaratIti siddho janmAntarasambandhaH / 160, cArvAka-garbhAzayAmAM sUtelAnuM paNa piSaNa thatuM dekhAtuM heI, piSaNanA sAdhananA grahaNamAM te piSaNanuM sAdhana che evuM anusmaraNa prApta thAya che; je kArya jaNAya te tyAM paNa tenuM kAraNa jANe, emAM zuM deza che ? naiyAyika-- tyAM to jananInA jaTharamAM paDelA anna-pAnanA paripAkanI saMkrAMtithI tene paripaSa thAya che ema AyurvedAcAryo kahe che, eTale tyAM smaraNa vagerenI kalpanA zA mATe? tyAM smaraNa vagerenI kalpanA karavAmAM Ave te niSeka pachI tarata ja kala Adi zu vihAra saMbhavate te dazAomAM paNa smaraNanI kalpanA karavI paDavAnI Apatti Ave. vaLI, smaraNanI kalpanA karavAmAM ane te kaMI hAni nathI. stanyanA abhilASane lIdhe. kacarUpI kSIrakalazana darzana thatAM tenI najIka javAmAM bALakane A Adara tenA anusmaraNane kAraNe ja hoya che, eTale sarvethA pUrvajanma sAthenA tenA saMbaMdhanA anumAnajJa nathI nizcita thAya che ke A AtmA nitya che, ane eTale ja [gautame Ama kahyuM che ke vItarAgane janma thato dekhAtuM nathI. rAga AdinI vAsanAnA abhyAsathI sudaDha prarUDha thayelI anAdi paraMparAmAM cAlyA AvatA hovAthI sarIga ja prANIo janme che. kharekhara jagatamAM e kaI prANI dekhAte nathI je jamelo hoya ane vItarAga hoya. A pele rAgasahita janma prANI pUrve upasthita karelI rAga AdinI vAsanAne anusare che, eTale janmAntara sAthe tene saMbaMdha puravAra thayo. 161. tathA 2 vijJAnta TomamAtrajrAyaTI: | dravyasaMgrahaNaikAgramanasA mUSakAdayaH / / manAbhavamayAH kecit santi pArAvatAdayaH / kUjatpriyatamAcaJcucumbanAsaktacetasaH / / kecit krodhapradhAnAzca bhavanti bhujagAdayaH / jvaladviSAnalajvAlAjAlapallavitAnanAH // ... Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamavaicitryane khulAso jagato yacca vaicitryaM sukhaduHkhAdibhedataH / kRSisevAdisAmye'pi vilakSaNaphalodayaH / / akasmAnnidhilAbhazca vidyatpAtazca kasyacit / kvacit phalamayatne'pi yatne'pyaphalatA kacit // tadetad durghaTa' dRSTAt kAraNAd vyabhicAriNaH / tenAdRSTamupetavyamasya kiJcana kAraNam / / adRzyo bhUtadharmastu jagadvaicitryakAraNam / yadi kazcidupeyeta ko doSaH karmakalpane // saMjJAmAtro vivAdazca tathA satyAvayorbhavet / bhUtavad bhUtadharmasya na cAdRzyatvasambhavaH / / dRSTazca sAdhvIsutayoryamayostulyajanmanoH / vizeSo vIryavijJAnasaubhAgyArogyasampadAm / / svAbhAvikatvaM kAryANAmadhunaiva nizakRtam / tasmAt karmabhya eveSa vicitrajagadudbhavaH / / 161, keTalAMka mUSaka Adi prANuo lobhamAM ja parAyaNa ane dravyane saMgraha karavAmAM ja ekAgra manavALA janme che. keTalAMka pArevAM Adi prANuo kAmavAsanAmaya ane kRjatI priyatamAnI cAMcane cuMbavAmAM asakta cittavALA ja janmatA hoya che. keTalAMka sapa Adi prANIo krodhapradhAna ane baLabaLatI jherarUpI agninI javALAothI bharapUra mukhavALA janme che. jagatamAM sukhaduHkha AdinA bhedathI vaicitrya che. eka sarakhI kheDa ane sevA Adi hovA chatAM temanAM phaLa vilakSaNa hoya che; koIne akasmAta nidhilAbha thAya che ane keIna upara akasmAta vIjaLI paDe che keTalAkanI bAbatamAM prayatna karyA vinA temane phaLa maLe che ane keTalAkanI bAbatamAM sakhata parizrama karavA chatAM temane phaLa maLatuM nathI -A badhu vaiciya duSTa kAraNethI dhaTAvavuM duSkara che, kAraNa ke badhAM dRSTa kAraNe vyabhicArI che. tethI enuM koI adaSTa kAraNa svIkAravuM joIe. je koI adazya bhUtadharmane jagatanA vaicitryanuM kAraNa mAnavAmAM Ave te pachI karmane jagatanA vaiciyanuM kAraNa ka9pavAmAM za Sa che ? tema hatAM ApaNA bane vacce kevaLa saMjJAnI bAbatamAM ja vivAda rahe. bhUtanI jema bhUtadharmanuM adazya hevApaNuM saMbhavatuM nathI. sAdhvI pativratA strInA be joDiyA putromAM vIrya, vijJAna, saubhAgya ane ArogyarUpa saMpatti bAbate bheda dekhAya che. kAryonuM svAbhAvika hovApaNuM hamaNAM ja ame nirAkRta karyuM che. tethI karmo thakI ja A vicitra jagatane ubhava che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 karmaciyane khulAso 162. karmaNAM nanu vaicitryaM karmAntarakRtaM yadi / aniSTaM tat svata:siddhaM jagatyeva tadiSyatAm // karmaNAM zAstrato jJAtA vicitraphalazaktatA / dRSTArtheSu ca vAkyeSu dRSTA pratyakSato'pi sA / / tasmAd dRSTasya kAryasya yuktA kAraNakalpanA / kAraNasya tvadRSTatvAt kiM hetvantaracintayA / / hetvatantaraM tu taddheto stItyetAvataiva kim / dRSTasyApyasya kAryasya yujyate hetvapahnavaH / / hetvantaranimitte'pi karmavaicitryakalpane / saMsArasya tvanAditvAnnAnavasthA bhayAvahA / / tathA ca puNyaH puNyena pApaH pApena karmaNA / jAyate janturityevaM dharmazAstreSu paThyate // tasmAt kutarkamUlena dRSTakAryoMpadhAtinA / sarvalokaviruddhena coyena kRtamIdRzA / / tasmAt kalpyAni karmANi dRSTakAryopapattaye / eSAM ca kSaNabhaGgitvAt saMskAradvArikA sthitiH / / sa karmajanyasaMskAro dharmAdharmagirocyate / vinA ca nityamAtmAnaM ka dharmAdharmayoH sthitiH // 162. yAvA-bhAnu vaicitrya anti204nya hoya to anavasyAhoSa sAve. yA doSamAMthI bacavA karmonuM vaicitrya svataH siddha che ema je kahetA ho to ame kahIzuM ke jagatavaiyinymaa (= savaithimyamA) // svata:sitva tame ch|, mAnA. taiyAyika - AnA uttaramAM ame jaNAvIe chIe ke karmonI vicitra phaLa devAnI zakti zAstramAMthI jJAta thAya che. [ agnihotra vagere karmonI judAM judAM phaLo ApavAnI zakti zAstramAMthI jANI amuka phaLane vAMchu amuka karmamAM pravRtta thAya che, te kamamAM pravRtti mATe kAraNa tarIke karmAntaranI jarUra nathI.] AyurvedazAstramAM dRSTAtha vAkayenI bAbatamAM karmanI vicitra phaLa devAnI zakti ApaNe pratyakSa dekhI che. [ arthAt haraDebhakSaNa Adi karmonI judAM judAM phaLa ApavAnI zakti AyurvedazAstranA vAkayathI jANa te karmo karanArane te phaLanI prApti thatI pratyakSa dekhI che. ] tethI daSTa karyAnA kAraNanI kalpanA karavI ucita che, paNa kAraNa adaSTa hovAthI te kAraNanA kAraNanI kalpanA karavAnuM zuM prayojana ? te kAraNanuM anya kAraNa nathI eTalA mAtrathI ja zuM A dRSTa kAryanA hetane Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaciyane khulAse (= 124nA) pratiSedha va yogya cha ? te 129 nu (mayiyanu) anya 25 ( karmAntara) ka95vAmAM Ave te paNa saMsAra anAdi hovAthI anavasthA bhayAvaha nathI. vaLI dharmazAstromAM kahevAmAM AvyuM che ke puNyathI puNya jatu ane pApathI pApajatu janme che. tethI tabhUkha, AryanAza, sAvi36 sevA // vAMdhAyI - praznayI sayu". bhAre, ha kAryane khulAso karavA karmonI kalpanA karavI joIe. ane karmo kSaNabhaMgI hovAthI saMskAra dvArA karmonI sthiti che. te kamajanya saMskArane dhama-adharma zabdathI ame jaNAvIe chIe. nitya AtmA vinA dharma ane adharmanI sthiti nathI. 163. nityastasmAdbhavati puruSaH svapraNItAnugaccha dharmAdharmakramapariNatAnandatApApabhogaH / prAmANyaM ca sphuTamabhihitaM pUrvamevAgamAnAM tebhyo'vyAtmA janananidhanAtItatattvaH prasiddhaH / / yadvijJAnaghanAdivedavacanaM tatpUrvapakSe sthitaM / paurvAparyavimarzazUnyahRdayaiH so'rtho gRhItastadA / maitroyyA paricoditastu bhagavAn yadyAjJavalkyo'bravIt AtmA naiva vinazyatIti tadidaM siddhAntasAraM vacaH // tenAtmanityatvasamarthanena suspaSTasiddhaH paralokamArgaH / .. ya eva dehAntarasaGgamo'sya tameva tajjJAH paralokamAhuH / / iti kavalane mAMspAkAnAM parasvaparigrahe kitavajanatAgoSThayAM vezyAmukhAmbujacumbane / ratamatirabhUd dhUrto matvA bhavAntaranAstitAM tadayamadhunA tatsaMsiddheraho bata dUyate / / tasmAnnityo'yamAtmA na ca kaluSaphalastasya naisargiko'yaM rAgadveSAdiyogo'pi tu sakalaguNApoDhamevAsya rUpam / tenAnAdiprabandhopacitapariNamatkarmapAkopanItaM duHkhaM saMtyajya ni:zreyasamakhilabhayAtItamAptuM yateta / / iti zrI bhaTTa jayantakRtau nyAyamaJjaryA saptamamAdikam susa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanityAdine upasaMhAra 163. tethI AtmA nitya che. pote karelAM karmone anusaratA dharma ane adharmathI kramathI janmelAM sukha ane duHkhane te upabhoga kare che. AgamonuM prAmANya phuTapaNe ame pahelAM ja jaNAvyuM che. te AgamamAMthI paNa AtmA janma-maraNathI para evuM tava che ema prasiddha che. "AtmA vijJAnaghana ja che' Adi vedavacana pUrvapakSa raju kare che, paupane vicAra karavAnI kSamatA vinAnA hRdayavALAoe te arthane te ja grahaNa karI lI. maioyIe jyAre bhagavAna yAjJavalakyane pUchyuM tyAre teo bolyA ke AtmA nAza pAmato ja nathI. A vacana ja siddhAMtanA sArarUpa che. tethI AtmAnA niyatvanuM samarthana karavAthI paralokamAga spaSTapaNe siddha thayo. [ A janmanA dehane choDI janmAktaramAM 1 anya dehanI sAthe AtmAno saMbaMdha thavo tene ja tajajJo paraloka kahe che. bhavAntara ( =paralaka) nathI ema mAnI je dhUta parastrImAM, jugArIonI goSThImAM, vezyAonA mukhakamaLane cumavAmAM Asakta buddhivALe che te have paralekanI siddhi thatAM du:khI thAya che-paritApa pAme che. niSkarSa e ke A AtmA nitya che, kaluSaphaLa tenuM naisagika nathI; rAga-dveSane yoga paNa tene svAbhAvika nathI; badhA guNethI rahita ja tenuM svarUpa che anAdi pravAhamAM upacita thayelAM ane phaLamAM pariNamatAM karmothI janya dukha saMpUrNapaNe tyajIne akhila bhayAthI para niHzreyasUne mATe te prayatna kare. jayantabhata nyAyamaMjarInuM sAtamuM AliMka samApta Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamam Ahnikam [ gIkSA] 1. AtmAnantaraM vibhAgasUtre zarIranirdezAt tadanukrameNa ttsvruupniruupnnaarthmaahvedriyAzraya: sArI [bhyAyasUtra 2.2.22] | zarIrasya yallakSaNaM yena ca rUpeNa bhAvyamAnasyApavargopayogitA tadubhayamapi pratipAdyate / AThamuM Ahnika [1. zarIra parIkSA ] 1. prameyonI gaNatarInA sUtramAM AtmA pachI zarIrane ulekha hoI, te anukramamAM zarIranA svarUpanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra gautama kahe che, "zarIra ceSTA, idriya ane arthane Azraya che.' [ nyAyasU0 1 1,11] - zarIranuM je lakSaNa che te ane zarIranA je rUpanI bhAvanA ( = dhyAna) apavargamAM upayogI che te bannenuM pratipAdana ame karIzuM. . 2. tatra zarIratvameva tAvat prathamaM zarIrasya lakSaNam / tena hi samAnAsamAnajAtIyebhyastad vyavacchidyate / tasmin satyapi ceSTendriyArthAzrayatvaM yadasya lakSaNamucyate, tat tena rUpeNAtmanA bhogAyatanaM zarIramiti jJApayitum / ceSTendriyArthAzrayatayA hi zarIramAtmano bhogAyatanaM bhavati / mumukSuNA ca sukha-duHkhopabhogarahitAtmatattvasvabhAvaniHzreyasAdhigamavinihitamanasA tathA bhogAdhiSThAnatayA zarIraM bhAvayatA tatpariharaNe yatnaH kArya ityAcAryazceSTendriyArthAzrayatvamasya lakSaNamuktavAn / 2. temAM prathama zarIratva ja te zarIranuM lakSaNa che, kAraNa ke tenA vaDe ja te samAna jAtIya [ AtmA Adi prameye ] ane asamAnajAtIya pramANa AdithI zarIranI vyAvRtti thAya che. te lakSaNa hovA chatAM ceSTA, indriya ane arthanA AzrayapaNune zarIranuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM che te to te rUpe zarIra AtmAnuM gAyatana che e darzAvavA mATe. ceSTA, indriya ane arthane Azraya hevAne kAraNe ja zarIra AtmAnA bheganuM Ayatana ( = adhikAna ) bane che. mokSanI IcchAvALA, sukhaduHkhanA upabhogathI rahita AtmatattvanA svabhAvabhUta ni: zreyasUne pAmavAmAM lAgelA manavALA tathA zIrane AtmAnA bhAganA adhiSThAnarUpe bhAvatA ve zarIrano tyAga karavA prayatna karavo joIe; eTalA mATe AcArye ceSTA, indriya ane arthanA AzrayapaNAne zarIranuM lakSaNa kahyuM che. 3. nanu ceSTA kriyA / kriyAzrayatve ca satyapi na vRkSAdInAM zarIratvamityativyApakaM lakSaNam / na, viziSTaceSTAzrayatvasya viziSTa prameyalakSaNaprakramato'vasIyamAna Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zarIkSakSaNu aghyAti ane atiyApti deSothI rahita che tvAt / hitAhitapraptiparihArayogyavyApArAdhikaraNaM zarIramucyate, na ceSTAmAtrasyAdhiSThAnam / rathAdinA'pi nAtivyAptiH, yathoktaprakramavazAdeva 'anyena preraNAyAmasatyAm' iti vizeSalAbhAt / AtmaprayatnAtiriktapreraka nirapekSa hitAhitopAdAnaparityAgopAdhikaceSTAvizeSAzrayaH zarIramityarthaH / 3. zakAkAra- ceSTA teA kriyA che vRkSa vagere paNa kriyAnA AzrayeA hovA chatAM temanAmAM zarIratva nathI, eTale A lakSaNa ativyAptidoSavALu che. naiyAyika--nA, A lakSaNa ativyAptidevALuM nathI, kAraNa ke viziSTa ( arthAt mekSa prApti mATe jANavA jarUrI ) prameyanA lakSaNanA prakrama uparathI viziSTa ceSTAnA AzramapaNAne nizcaya thAya che. tiprApti ane atiparidvAra mATenA yogya vyApAranuM adhiSThAna zarIra kahevAya che, ceSTAmAtranuM adhiSThana zarIra kahevAtuM nathI. tha vageremAM paNu zarIranu" sakSaNa lAguM paDatuM nathI ane atibhyApti thatI nathI, kAraNa ke thekata prakramane lIdhe anyanI preraNA na haiAvA chatAM' evA vizeSanA lAbha che. AtmaprayatnathI atirikata anya preraDhanI apekSA vinA hitaprApti ane ahitayAgarUpa upAdhine lIdhe thatI viziSTa ceSTAnA Azraya zarIra che, evA atha che. 4. nanu pASANAntargatamaNDUkAdizarIreSu tadAzrayatvAdarzanAdavyAptiH / na, yogyatAyAstatrApi bhAvAt / satyAmapi kriyAyogyatAyAM sarvato nirvivaranibiDadRSatkarparoparuddhAvakAzatayA calitumasau na prabhavati bheko varAkaH / tathA ca sphuTite tasminnevAzmani tatkSaNamevAsau calan dRzyate iti nibiDapAzasaMyatazarIravat tadAnIM ceSTAyA adarzane'pi nAvyAptiH / zaMkAkAra--pASANAntaga ta deDakAnAM zarIramAM ceSTAzrayatva dekhAtu` nathI eTale prastuta lakSaNamAM avyAptidoSa Ave che. 4. naiyAyika-- nA, avyAptideSa nathI AvatA, kAraNa ke te pASANAntaga ta deDakAenAM zarIrazamAM paNu ceSTAnA Azraya banavAnI yogyatA rahelI che. te deDakAnAM zarIramAM kriyA karavAnI yogyatA hovA chatAM cAre bAjuthI vivararahita, nibiDa, patharA-ThIkarAMthI gherAyelA avakAzamAM bicArA deDakA halanacalana karI zakatA nathI. paraMtu jyAre te patharA tUTe che tyAre te ja kSaNe te halanacalana karatA dekhAya che, eTale mukeTATa bAMdhavAmAM AvelA baMdhanathI jakaDAyelA zarIranI jema te vakhate ceSTA na dekhAtI hai|vA chatAM avyApti nathI. 5. mumukSurArIramena amistya, tena na majUrArIrAtimirkhyAni:, akSaLIytvaat teSAmiti / tadayuktaM, niyatasya mumukSUNAM zarIrasyAbhAvAt / tAdRzi ca bhekAdizarIrANi nitarAM nirvedakArINi bhavanti, mumukSurapi ca karmavipAkamanekaprakAra - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra indriyone Azraya kevI rIte ? 247 mAkalayan maNDUkIbhAvamAtmano'pi na na zaGkate / pratyAsannApavargapurapravezavipazcittamapazcimajanmAnaM mumukSu prati lakSaNAdyupadeza eva kopayujyate ? ityataH pUrvokta evAvyAptiparihAraH zreyAn / 5. keTalAka kahe che ke lakSya che mumukSunuM ja zarIra, tethI deDakAne zarIra Adine lIdhe avyApti thatI nathI, kAraNa ke te zarIre alakSaNaya che. paraMtu teonuM Ama kahevu yogya nathI, kAraNa ke mumukSane amuka ja zarIra hoya che evuM nathI. tevA deDakA AdinA zarIra nitarAM nirveda jamAve che ane mumukSu paNa aneka prakArano kavipAka pAmIne AtmAno deDakArUpa bhAva thavAnI zaMkA nathI sevatA ema nahi. mokSarU5 nagaramAM jene praveza taddana najIka che ane jene punarbhava nathI evA vivekI mumukSu prati lakSaNa AdinA upadezanI upayogitA ja kayAM che ? eTale pUrvokata ja avyApti parihAra vadhu sAro che. 6. bhavatvevaM ceSTAzrayatvaM zarIralakSaNam , indriyAzrayatvaM tu katham ? bhautikAni hIndriyANi svAvayavasamAzritAni ghrANanayanasparzanarasanAni / zrotramanasI tu nityadravyatvAdanAzrite eveti kamindriyAzrayatA zarIrasyeti ? 6. zaMkAkAra- ceSTAzrayatva e zarIranuM lakSaNa bhale he paraMtu indriyAzrayatna zarIranuM lakSaNa kevI rIte ghaTe ? zreNa, rasana, nayana ane sparzana A cAra Idriya bhautika che ane pitAnA avayamAM samavAyataMba dhathI rahe che. zretra ane mana e be te nitya dravyo che tethI kayAMya Azrita nathI ja. to pachI zarIra Indriyone Azraya kevI rIte ? * 7. dave? | nAtrAdhArA mAva sAthayArtha, vinu taddanubrAhmavAta tAzritAnIndriyaannyucynte / dezakAladazAnukUlapathyabhojanAbhyaGgavyAyAmamardanAdhupacAropacitazarIrasya hi pusaH paTutarANi svaviSayagrahaNe bhavantIndriyANi dIrghAdhvalaGghanakadazanazuSkajaratpurandhrisevanAdikliSTazarIrasya hi puMso mandazaktIni bhavantIti tadanugrAhakatvAdindriyANAmAzrayaH zarIram / 7. yAyika- ame uttara ApIe chIe. ahI Azrayane atha' AdhArAdheyabhAva nathI, paraMtu zarIrathI indriya anugrAhya hovAthI zarIrane indriyane Azraya gaye che. deza. kAla ane dazAne anukULa pathya bhojana, abhyaga, nyAyAma, madana vagere upacArothI puSTa zarIravALA puruSanI indriyo pitAne viSayanuM grahaNa karavAmAM vadhAre paTu bane che. lAMbAM lAMdhaNa, kharAba anna, zuSka-gharaDI strInuM sevana vagerethI kaleza pAmelA zarIravALA puruSanI indriyenI zakita maMda paDe che. Ama, zarIra indriyanuM anugrAhaka hevAthI, zarIra Idriyone Azraya che. 8. arthAnAM tu rUparasagandhAdInAM keSAJcidAzrayaH zarIraM bhavatyeva tatsamavayinAM, na tu tAvatA kiJcid bhogAyatanatvopayogi rUpamabhihitaM bhavati / lakSaNamapi tadati Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zarIra ene Azraya kyA arthamAM vyApakaM, rUparasAdisamavAyasya vRkSAdAvapi bhAvAt / tasmAt tadarthAzrayatvamIdRzamatra vivikSitaM ya ete paravanitAdizarIravartinaH pravikacamucukundakundakandalakumudakuDmalAdibAhyaviSayasamavAyinazca rUparasAdayo'rthA ramaNIyatAmAdadhAnA rAgavRdvihetavo bhavanti bhokturAtmanaH zarIre sati, na zarIrarahitasyetyarthAnAM bhogasAdhanabhAvAdAzrayaH zarIram / ataH suSThuktaM ceSTendriyArthAzrayaH zarIramiti / taditthaM bhogAyatanatvena bandhahetutvAddhayamityarthaH / 8. is arthAt mArIbhAM samavAyasavayI rahetA 35, 2sa, madha vagaire arthono Azraya zarIra che ja paraMtu tenI bhegAyatanane upayegI evuM lakSaNa kahyuM na gaNuya. vaLI, te lakSaNa ativyApaka che kAraNa ke rU5 rasa, vagere samavAyasaMbaMdhathI vRkSa AdimAM paNa rahe che tethI te arthonuM AyapaNu je ahI vivakSita che te A jAtanuM che - A je paravanitA vagerenA zarIramAM samavAya saMbaMdhathI rahetA ane prakula mucukunda, kunda, kandala, kamudanI kaLIo vagere bAhya viSamAM samavAyasaMbadhathI rahetA rUparasa Adi arthe ramaNIyatAnuM sarjana karI bhokatA AtmAnA rAganI vRddhinAM kAraNa bane che. -sazarIra bhakatA AtmAnA, zarIrarahita bha katA AtmAne nahi. Ama rU5 rasa vagere artho bhoganAM sAdhane levAthI zarIra temane Azraya che. tethI yogya ja kahyuM che ke zarIra ceSTA, indriya ane ayane Azraya che. niSkarSa e ke Ama zarIra gAyatanarUpe baMdhanuM kAraNa hAI heya che e tAtparyAtha che. 9. tadidAnImasmadAdizarIra kiM pArthivameva kiM vA nAnAbhUtanirmitamiti parIkSyate / nanu kimanayA parIkSayA prayojanam ? niHzreyasopayogo hi yaH zarIrasya darzitaH / so'nekaprakRtitve'pi na sa tasya viziSyate // maivaM vocaH / pratipannasvarUpasya cintyA kAryopayogitA / kAryaH kAryArthinA'pyAdau yatnastadrUpanirNaye // tathA cendriyANi bhautikatvAhaGkArikatvAdivivekena parIkSiSyante, arthA api kati kiMguNA iti, buddhirapi kiM pradhAnasya prathamo vikAro mahacchabdavAcyaH utAtmana eva dharmo jJAnAkhyaH kSaNika ityevaM sarvatra draSTavyam / 9. ApaNuM zarIra zuM pArthiva che ke aneka bhUtonAM banelAM che enI parIkSA have ame karIe chIe. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNAM zarIre pRthavIbhUtanAM banelAM che ke aneka bhUtanAM 1 249 zaMkAkAra- A parIkSAnuM prayojana zuM che? zarIrane niHzreyasanI prAptimAM je upayoga darzAvyo che temAM zarIra aneka bhUtasvabhAva hoya ( arthAt zarIranuM upAdAnAraNasamavAyIkAraNe aneka bhUta heya) te paNa kaI phera paDato nathI naiyA vika- AvuM na kahe [ zarIra vagerenA ] svarUpano nirNaya karyA pachI ja temanI kAryamAM mei kSa prApti vageremAM ] 95gitA vicAravI joIe. tethI kAryAthI puruSoe paNa so prathama temanA svarUpane nirNaya karavA mATe prayatna karavo joIe. [ zarIranA rUpanI parIkSAnI jema ] Inidra bhotika che ke AhakArika, vagere vivecanA dvArA ame IndriyasvarUpanI parIkSA karIzuM. artho paNa keTalA che ane zA guNe dharAve che enI parIkSA paNa ame karIzu. vaLI, buddhi paNa zu pradhAnane "mahata' zabda vA prathama vikAra che ke AtmAne jJAna nAmane kSaNika dhama che enI parIkSA ame karIzu. Ama sarvatra samajavuM joIe. 10. tatra pArthivamevAsmadAdizarIramiti kecit , asAdhAraNo hi dharaNidharmo gandhastasminnupalabhyate iti / pRthivyudakakAraNamityanye, kledasyApi tasmin darzanAt , asati hi salilasaMsarge na pArthivAvayavAH kledamanubhavantIti / kSitijalajvalanajanitamityapare, gandhakledavadUSma go'pi tatropalambhAditi / vasumatIsalilasitetarasaraNisamIraNaracitamiti cAnye, racanAvizeSasya pavanakAryasya tatrAvadhAraNAditi / avanivanadahanapavanagaganavinirmitamiti cApare, gandhAdivadavakAzasyApyAkAzakAryasya tatra darzanAt / suSira hi zarIramupalabhyate / avakAze cAkAzaikadeze'pyavacchedAbhiprAyeNa zrotravad bhaktayA tatkAryatvavyapadeza iti / 10zarIrasvarUpanI bAbatamAM. ApaNAM mAnava zarIre pArthiva ja che ema keTalAka mAne che kAraNa ke pRthvIne asAdhAraNa dharma gaMdha temAM upalabdha thAya che, pRthvI ane udaka be samavAyIkAraNathI utpanna thayeluM te che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke temAM bhInAza paNa dekhAya che. pANI sAthe saMbaMdhamAM AvyA vinA pArthiva avayava bhInAza pAmatA nathI. zarIra pRthvI, pANI ane agni e traNa samavAyIkAraNathI utpanna thayeluM che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke zarIramAM gadha ane bhInAzanI jema uSNutAnI paNa upalabdhi che. zarIra pathvI, pANI, agni ane vAyu e cAra samavAyIkaraNothI utpanna thayeluM che ema keTalAka mAne che, kAraNa ke zarIramAM pavananA kAyarUpa racanAvizeSanuM nizcayAtmaka jJAna ApaNane thAya che, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavazarIre pArthiva che pathvI, pANI, agni, vAyu ane AkAza e pAMca samavAyIkAraNathI zarIra racAyuM che ema keTalAka mAne che kAraNa ke gaMdha vagerenI jema AkAzanA kAryarUpe avakAzanuM darzana paNa zarIramAM thAya che. zarIra driALa dekhAya che avakAza e AkAzano eka bhAga hovA chatAM zretranI jema avachedAbhiprAyathI upacArathI AkAzanuM kArya kahevAya che. 11 tadatra kiM tattvam ? pArthivamevAsmadAdizarIramiti, vijAtIyakAryasyAvayavino'nupapattaH, pArthivAvayavasamavetazarIrAvayavigrAhiNazcAbhedapratyayasya tRNaparNapASANamUlakAdyabhedapratyayavadapavAdAsambhavAt / na ca vayamiha bhUtAntarANAM kAraNabhAvaniSedhaM zikSmaH, kevalapArthivatayA nirvivAdasiddhe'pi kumbhAdAvambhaHprabhRtInAM kAraNatvAnapAyAt tadvyatirekeNa ghaTAderghaTayitumazakyatvAt / kintu ghaTAdau iva zarIre'pi samavAyikAraNatAM pathivyavayavAnAmevAcakSmahe, tadAzritatvasyAsya pratyakSeNa grahaNAt / sahakArikAraNatvAnupraviSTabhUtAntarasambandhanibandhanastu tasmin kledoSmavyUhAvakAzasampratyayaH / tadyathA''gamapaThiteSu varuNalokAdau kevalajalAdijanyeSu zarIreSu sahakAritvAnupraviSTapArthivAvayavAvaSTambhavazena sthairyAdyapalambha iti / tasmAdasmadAdizarIraM pArthivam / 1. zaMkAkAra - te ahIM sAcI vAta zI che? niyAyika - ApaNuM mAnavazarIre pArthiva che, kAraNa ke jemAM parasparavirodhI jAtio rahetI hoya evo eka kArya rUpa avayavI ghaTato nathI. vaLI, tRNamUlaka, paNuM mUlaka, pASANumUlaka, vagerenA abhedajJAnanI jema pArthiva avayamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA zarIrarUpa avayavInuM grahaNa karanAra abhedajJAnamAM koI apavAda saMbhavatA nathI. aneka jAtinA avayavothI banelA avayavImAM ekavagrAhI jJAna saMbha nahi. paraMtu avayavImAM ekavagrAhI ja jJAna thAya che - anekatvagrAhI jJAnane saMbhava ja nathI. tethI avayavInA AraMbhaka -- samavAyIkaraNarU5 - avaye eka jAtinA ja hovA joIe, aneka jAtinA nahi. koI paNa vastunA AraMbhaka paramANuo eka ja jAtinA hoya che. eka vastunA AraMbhaka paramANuo aneka jAtinA mAnatAM saMkaradeva Ave che.] ame ahI' anya bhUvane kAraNu tarIke niSedha karavAnuM zikhavatA nathI, kAraNa ke kuMbha vagere nivivAdapaNe kevaLa pArthiva hovA chatAM kuMbha vageremAM pANI vagerenuM kAraNa nathI ema nahi. pANI vagere vinA ghaTa vagerene ghaDavA azakya che. paraMtu ghaTa vagerenI jema zarIranuM paNa samavAyIkAra pArthiva avayava che ema ame kahIe chIe, kAraNa ke zarIranuM pArthiva avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM e pratyakSathI gRhIta thAya che. sahakArI kAraNarUpe [samavAyIkAraNa sAthe joDAyelA anya bhUtanA lIdhe zarIramAM bhInAza, uSNatA, racanAvizeSa ane avakAzanuM jJAna thAya che. AgamavarNita varuNalaka, [Adityaleka] vageremAM prApta Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavazarIre pArthiva che e taiyAyika matane vedanuM samarthana 251 anukrame kevaLa jalajanya, kevaLa agnijanyo vagere zarIromAM, sahakArIkA raNa tarIke joDAyelA pArthiva Adi avayavonI sahAyane lIdhe sthaya vagerenI upalabdhi thAya che. tethI ApaNuM manuSya AdinAM zarIra pArthiva che. 12. vede ca tathaiva vyavahAro dRzyate / agnISomIyAdipazAH pralayakAle yajamAnasya vA pretasya pAtracayanakarmaNi 'sUrya te cakSurgamayatAt' ityAyupakrabhya 'pRthivI te zarIram' iti paThyate / tacca prakRtigAmitvavacanaM, yadyataH prakRterutthitaM tattasyAmeva lIyatAmityarthaH / tatra yathA taijasaM cakSuriti sUryAkhye tejasi udgamana. mupadiSTamevaM pRthivyAM zarIrasyeti / 12 vedamAM paNa tevAM ja vacano dekhAya che aniSomIya pazunA pralayaka che ke mRta yajamAnanA pAtracayanakamamAM 'tArI cahna sU prati jAo' e vAkayathI zarU karI 'tAruM zarIra pRthI prati jAo" ema kahyuM che. prakRti (=upAdAna kAraNa samavAyIkAraNu) prati javAnuM kahetuM A vacana che. je vastu je prakRtimAMthI utpanna thayelI che te vastu te prakRtimAM laya pAmo e ene atha* che. tyAM jema cazna tejas (arthAta teja - agnirU5 upAdhAnakAraNamAMthI janmelI) hAI sUya nAmanA tejamAM - agnimAM javAne tene upadeza che. tema zarIra pArthiva hoI yuthImAM javAno zarIrane upadeza che. 13. tamAtu pRthivyavariyamamAdri deho nibaddha iti nAtra satAM vivAdaH / so'yaM ca du:khavasaterbhavamandirasya stambhaH kaThora iti yatnata eva heyaH / / 13. niSkarSa e ke ApaNAM mAnava AdinAM zarIro pArthiva avayavo vaDe banelAM che e bAbate ahIM koI puruSone vivAda nathI. du:khane jyAM vasavATa che evA bhavamadirane kaThora stabha zarIra che, mATe tene prayatnapUrvaka tyajavuM joIe. 14. prArAkSadzrotrALadriyAna mUtebhyaH ! [vAyasUtra 2.2.22] | atrendriyANAM viSayopalabdhikAraNatvaM sAmAnyalakSaNaM prasiddhameva / vibhAgo'pi paJcabAhyandriyANItyeSa sUtrita eva / sa cAnantarameva tIrthAntarakathitakarmendriyaniSedhAt sAdhayiSyate / [ 2. indriya parIkSA ] 14. ghANa, rasana, cakSu, sparzana ane zretra indriya [anukrame pRthvI, jaLa, teja (agni), vAyu ane AkAza e] bhUtomAMthI utpanna thayelI che [nyAyasUtra 1. 1. 12]. rU5 Adi vinA jJAnanuM kAraNa hovApaNuM e IndriyonuM sAmAnya lakSaNa prasiddha ja che. bAdri pAMca che e pramANe A indriyavibhAga paNa A sUtramAM jaNAvI dIdhA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 252 cakSu vagere IndriyanAM vizeSalakSaNe che ja. anya dArzanikoe kahela kamendriyane niSedha karIne te dvArA A prakriyavibhAgane have pachI ame puravAra karIzuM. 15. vizeSalakSaNAni tu paJcAnAM paJca samAkhyAnirvacanasAmarthyAt pramANa- . vadavagantavyAni / jighratyaneneti ghrANaM gandhaM gRhNAtIti gandhopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM ghrANaM, rasayatyaneneti rasanaM rasaM gRhNAtIti rasopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNa rasanam / caSTe'neneti cakSaH rUpaM pazyatIti rUpopalabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM cakSuH IkSaNaM locanaM taducyate / spRzatyaneneti sparzanaM sparza gRhNAtIti spazepilabdhAvasAdhAraNaM kAraNaM sparzanam | - 15. pramANenA vizeSalakSaNonI jema InidrAnA vizeSalakSaNo pAMca IndrinA pAMca nAmonI vyutpatti uparathI jANI levA joIe jenAthI suMdhavAmAM Ave che te ghaNuM gadhane grahaNa kare che, tethI gaMdhanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNa dhraNa che. jenAthI rasane anubhava thAya che te rasanendriya rasane grahaNa kare che tethI rasanA jJAnanuM 'asAdhAraNa kAraNa rasanendriya che jenA vaDe dekhAya che te cakSu rUpane dekhe che, tethI rUpanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNuM cakSu che, tene IkSaNa ke locana paNa kahevAmAM Ave che. jenA vaDe sparza karavAmAM Ave che te sparzanendriya sparzane grahaNa kare che, tethI sapanA jJAnanuM asAdhAraNa kAraNa pazanenidrava che. ___16. sparzanamiti vaktavye tvaggrahaNamupacArAd maJcA: krozantItivat tadadhiSThAnaM darzayitum / yathA tripuTikAdhiSThAnaM ghrANaM, jihvAdhiSThAnaM rasanaM, golakAdhiSThAnaM cakSuH, tathA sakalatvagadhiSThAnaM sparzanaM, ziraHprabhRtyApAdAGguSThaM sparzopalambhAt / tvagiti ca na bAhyameva carma kevalamucyate api tu sakalazarIravyApi, tuhinakaNazizirasalilapAnasamaye antarhRdaye'pi zItasparzopalambhAditi / 06. jema "maMcastha bALaka raDe che' ema kahevAne badale maMce raDe che ema upacArathI kahevAnuM prayojana e che ke raDanAranuM adhikAne maMca che e darzAvavuM, tema sparzanendriya" ema kahevuM joIe tyAre "vacA" ema upacArathI kahevAnuM prayojana e che ke parzanendriyanuM adhikAna vacA che e darzAvavuM jema dhrANendriyanuM adhikAna tripuTikA (=trikoNAkAra racanA) che, rasanendriyanuM adhiSThAna bha che, cakSurindrayanuM adhiSThAna DoLo che tema sparzanendriyanuM adhiSThAna tvacA che, kAraNa ke mastakathI mAMDI paganA aMgUThA sudhI sparzano anubhava thAya che. tvacAne artha kevaLa bAhya cAmaDI ja nathI paraMtu sakala zarIramAM vyApta cAmaDI che. kAraNa ke baraphanA gAMgaDA nAkhavAthI ThaMDA thayelA pANIne pItI vakhate aMdara hRdayamAM paNa zItapazano anubhava thAya che. A 17. svAvayavasamavAyitve cendriyANAM tripuTikAdyAzrayatvamAzrayatvamAtrApekSayocyate, na samavAyitvAditi / zRNotyaneneti zrotra, zabdaM gRhNAtIti zabdopalabdhAvasAdhAraNaM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAne haiya tarIke bhAvavI joie kAraNaM zrotram | taccAkAzaikadezatvAdanAzritamapi tadevaM vizeSalakSaNAni paJca paJcAnAmuktAni bhavanti / 253 karNazaSkulyadhiSThAnamucyate / 17. kharekhara teA indriyeA samavAyasa badhathI peAtAnA avayaveAmAM rahe che, tema chatAM temane tripuTikA vageremAM Azraya karatI kahI che te te kevaLa AzrayatnanI apekSAe ane nahi ke samavAyitvanI apekSAe. [jenAmAM samavAyasa baMdhathI koi rahetu. hAya tene samavAyI kahevAmAM Ave che ane je rahetuM huMya tene samaveta kahevAmAM Ave che.] jenAthI sabhaLAya che te zretrendriya zabdane grahaNa kare che, tethI zabdanA jJAnanu asAdhAraNa kAraNuM zretrendriya che. zretra AkAzane ja eka bhAga hAvAthI anAzrita che, chatAM kahyuM zakhulIne tenuM adhiSThAna kahevAmAM Avela che. Ama pAMca indriyAnAM pAMca vizeSalakSaNA ame jaNAvyAM. 18. tAnImAnIndriyANi svaviSayagrahaNAnyAtmano bhogasAdhanatvAt saMsArakAraNAnIti heyatayA bhAvayitavyAni / tathA bhAvyamAnAni nirvedotpAdanAdidvAreNApavargAya kalpayiSyante iti / 18. potapotAnA viSayAnugraha khAnu sakSagu gharAvatI yA endriyo, bhoganu sAdhana hAI, soMsAranAM kAraNA che, eTale temane ya tarIke bhAvavI joie, e pramANe temane bhAvatAM niveda Adine utpanna karIne te dvArA teo apava'ne apAvavA samatha mane che. 19. 'bhUtebhyaH' iti kimartham ? uktaM hIndriyANAM svaviSayagrahaNalakSaNatvam / tatra na bhUtagrahaNaM lakSaNArtham api tu tadvinizcayArtham yathA 'AptopadezaH zabdaH ' ityatrAptagrahaNaM lakSaNavinizcayArtham / svasvaviSayopalabdhilakSaNatvaM hIndriyANAM bhUtaprakRtitve sati nirvahati, nAnyatheti / tAni punarindriyakAraNAni pRthivyaptejovAyurAkAzamiti bhUtAni / bhUtebhyaH paJcabhyo yathAsaGkhyaM ghrANarasanacakSustvakzrotrANi paJcendriyANi bhavanti / bhUtaprakRtitvamiti bhUtasvabhAvatvaM vyAkhyAyamAnaM paJcasvapi sambhavati / bhUtakAraNakatvaM tvanyeSu caturSvapi tathaiva, zrotre tu kathaJcit karNazaSkulyavacchinnanabhobhAgAbhiprAyeNa vyavahArataH samarthanIyam / evaM bhotikAnIndriyANi svaM svaM viSayamadhigantumutsahanta iti tallakSaNatvameSAM sidhyatIti / ato 'bhUtebhyaH' ityuktam / 19. 'bhUto bhAMthI [ utpanna thayezI he ]' sebha zA bhATe tame chu ? naiyAyi ema kahyuM kAraNu ke potapeAtAnA viSayane grahave evuM indriyAnu lakSaSNu myu ai. prema ''tanA upadeza zabda ' [ nyAyasUtra 1.1.7 ] sUtrabhAM' 'yApta' -- Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 Indriya bhautika che padanuM grahaNa lakSaNane nizcaya karavA mATe che tema prastuta sUtramAM "bhUta'padanuM grahaNa lakSaNane mATe nathI paNa te lakSaNane nizcaya karavA mATe che. indriya te te bhUtanI banelI hoya te ja rUpa Adi tipitAnA viSayanuM grahaNa karavuM e IndriyenuM lakSaNa nirvAha pAme, anyathA na pAme. pRthvI, apa, teja, vAyu ane AkAza A bhUte IndriyonA samavAyIkAraNe (=upAdAnaka raNe) che. A pAMca bhUtomAMthI yathAkrama ghANa. rasana, cakSu, parzana ane zretra A pAMca Indriyo utpanna thAya che. 'bhUta indriyanI prakRti che' enI vyAkhyA 'bhUta Indriyono svabhAva che' evI karIe te te pAMce indrimAM bhUtaprakRti saMbhave che. bhUtakAraNatA to zretra sivAya anya cAramAM te te rIte ja arthAt mukhyAmAM ja saMbhave che, paraMtu zretranI bAbatamAM zretra pote karNazaSphalithI gherAyelo AkAzano bhAga che e abhiprAyathI gauNuthamAM vyavahArathI tenI bhUtakAraNakatAnuM samarthana karavuM joIe. Ama hovAne kAraNe bhautika Indriyo pitapotAnA rUpa Adi vilayane grahaNa karavAne mATe utsAha kare che, eTale te temanuM lakSaNa siddha thAya che. mATe, "bhUta mAMthI [utpanna thayelI che'] ema sUtramAM kahyuM che. 20. tatrautat parIkSaNIyaM vartate-kiM bhautikAnAmindriyANAM svaviSayagrahaNakaraNatvamutAnyatheti ? evaM hi sAGkhyAH saMpravadante AhaGkArikANIndriyANyartha sAdhayitumahanti, nAnyathA / tathA hi-kAraka kArakatvAdeva prApyakAri bhavati / bhautikAni cendriyANi kathaM prApyakArINi dUravartini viSaye bhaveyuH ? AhaGkArikANAM tu teSAM vyApakatvAdviSayAkArapariNAmAtmikA vRttivRttimato'nanyA satI sambhavatyeveti suvacaM prApyakAritvam / api ca mahadaNugrahaNamAhaGkArikatve teSAM kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimANaM grahaNaM tatparimANaM grAhyaM gRhNIyAt , asti ca golakAda- - dhikaparimANasya paTapiTharAdergrahaNaM, hInaparimANasya ca vaTadhAnAde: / ato'pi na bhautikAnIndriyANi / bhautikAnAmapi dIpAdInAM paraM prakAzayatAM svAtmaprakAzakatvamapi dRSTam / evamindriyANyapi paTAdisvarUpaM prakAzayanti svarUpamapi prakAzayeyuH / na ca prakAzayantItyato'pi na bhautikAni / 20. zaMkAkAra- A parIkSaNIya che ke svaviSayane grahavAmAM karayutva bhautika IndriyonuM che ke abhautika IndriyonuM ? sAMkhyo Ama kahe che - AhaMkArika Idriya arthane jANavAne pAtra che, anyathA te pAtra nathI (arthAta bhautika indriya ane jANavAne pAtra nathI.) te A pramANe - kAraka kArakapaNune kAraNe ja prAyakArI bane che. [ arthAt ka rakano svabhAva ja evo che ke te prANakArI hoya ja. indriyo kAraka hAI prAyakArI hevI joIe ja. paraMtu indriye jo bhautika hoya to teo prAyakArI na banI zake. A ma indriya kAraka hoI temaNe prAyakArI hovu joIe paNa je teo bhotika hoya te teo prayakArI na Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Indrione bhautika mAnatAM temanuM prAyakArI kevI rIte ghaTaze ? 255 banI zake.] dUra rahelA viSayanI bAbatamAM bhautika Iddhi prApyakArI kevI rIte bane ? AhakArika indriyo te vyApaka che. viSayAkAra pariNAmane pAmelI IndriyavRtti vRttimAna indriyathI abhinna hovAthI indriyanuM prAyakArI saMbhave che ja, eTale Indriya prAyakArI che e vacana suvacana che. vaLI, mahataparimANa ane aNuparimANanuM grahaNa indriyane AlaMkArika mAnatAM ghaTe che, bhautika mAnatAM ghaTatuM nathI. Indriyo bhautika hoya to IdriyanA parimANu jeTalA parimANavALA viSayane ja te grahaNa kare. paraMtu cakSunA galakanA parimArAthI adhika parimANavALA paTa piTara vagerenuM prahaNa cazna kare che ane ochA parimANavALA, vaDanA TeTAnA bIja AdinuM grahaNa paNa te kare che. te kAraNe paNa Idriya bhautika nathI uparAMta, bhautika dIpa vagere bIjAne prakAzita karatAM pitAne paNa prakAzita kare che e ApaNe dekhIe chIe. e ja rIte bhautika Indriyo paNa paTa AdinA svarUpane prakAzita karatAM pitAnA rUpane paNa prakAzita kare. paraMtu indriye pitAnA rUpane prakAzita karatI nathI. e kAraNe paNa indriyo bhautika nathI. 21. trAmithIyate | ya tAvat prAthaiArirva mautikAvapakSe nAtajAte rUti jaspitavAnasi tat manye tvayA golakameva cakSuriti cetasi gRhItam , anyathA kathamitthamakathayiSyaH 1 sa cAyamAyuSmato mahAn bhramaH / na khalu kRSNasAraM cakSuH, tadadhikaraNaM tu tejazcakSuH / tacca vegavagavyatvAd dUramapi prasaratIti ko'sya prApyakAritAyAM pramAdaH ? 21. taiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. bhautikatvapakSamAM InidrAnuM prAyakArIpaNuM ghaTatuM nathI ema tame je kahyuM te bAbate amane lAge che ke tame manamAM evuM dhAryuM che ke golaka ja cakSurindriya che, anyathA tame AvuM kema kahe ! te A5 AyuppAnane moTo bhrama che. kharekhara kIkI cakSurindriya nathI paraMtu tenA AzrayabhUta teja cakSurindriya che ane teja vegavALuM dravya heI dUra dUra paNa prasare che, eTale enI prAyakArItA mAnavAmAM pramAda kevo (=bhUla kevI ?). ____22, nanu golake cikitsAdiprayogAt golakaguNadoSAnuvartitvAcca viSayopalabdhergolakameva cakSuH syAt / anupalabhyamAnaM ca tejaH kathamindriyamucyate ? kathaM ca tejasA vegavatA'pi sahasaiva visphArite cakSuSi yojanazatasahasravyavahitasitakarataraNitArakAdi grahItuM zakyate ? kathaM vA tadarapakaM varAkaM nAyanaM tejaH samantataH prasaratA sakalabhuvanaprathitaprabhAvena mahIyasApi mihiramahasA na pratihatagati bhavediti bhAskaradarzanamitthaM na sampadyate / teja:pakSe ca kAcAbhrakapaTalasphaTikAntaritapadArthopalabdhiH kathaM samartheta / tasmAd varaM zaktivizeSayuktaM golakameva sAdho ! cakSurabhyupagaccheti / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 golaka ja cakSurindriya che e pUrvapakSa ane tenuM khaMDana _22. zaMkAkAra - golakamAM cikitsA Adine prayoga thato hovAthI ane golakanA guNa-deSa anusAra viSayanA jJAnamAM guNa-deva Avato hovAthI golaka ja cakSurindriya bane, na jaNAtA tejane kema Indriya kahevAmAM Ave che ? teja vegavAna dravya hoya to paNa cakSa khulatAM ja ekAeka lAkha pejana dUranA sUrya, caMdra, tArA vagerene teja kevI rIte grahI zake ? athavA te nayananu bicAru a5 teja cAre bAju prasaratA, sakala bhuvanamAM phelAyelA prabhAvavALA vipula sUrya tejathI potAnI gatimAM rukAvaTa pAme, pariNAme A rIte to ApaNane sUryanuM darzana na thAya. vaLI cakSu tejas dravya che e pakSane svIkArI tame kAca, abhrapaTala, sphaTikathI antarita padArthanA cAkSuSa pratyakSanuM samarthana kevI rIte karazo ? tethI he sajajana ! zaktivizeSathI yukta galaka ja cakSurindriya che ema svIkAro. 23. 3yate | na vahu macaMdranuzAsana yumiviruddhamaDuparachAma: | prApyakAri hi kArakaM dRSTam / kRSNasArapakSe ca kutaH prApyakAritvam ? zaktirapi kalpyamAnA nirAzrayA na parikalpanIyaiveti tadAzrayacintAyAM na golakamAtramAzrayo bhavitumarhati, aprApyakAritvaprasaGgAt iti tadadhikaraNaM teja eva zakterAzrayo bhavet / 23. naiyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. ame tamArA hukamathI yuktiviruddhanA arthane svIkAra nahi karIe. kArakane ame prAyakArI dekhyuM che. have kIkI cakSu che e pakSamAM cakSunI prAyakArItA kyAMthI ghaTaze ? zakitanI kalpanA kare te paNa zaktine nirAmaya te na ka9pavI joIe. eTale zakitanA Azrayane vicAra karavo joIe. te vicAraNAmAM gelakamAtra tene Azraya banavAne lAyaka nathI, kAraNa ke tema mAnatAM cakSurindriya aprAkArI banI javAnI Apatti Avaze. tethI, golakanA adhikaraNabhUta teja ja zakitane Azraya bane. 24. nanu ca prApyakAritvameva cintyaM vartate / taddhi rasanasparzanayoH kevalamavalokyate loke / cakSuHzrotro tu dUradezavyavasthitaviSayagrAhiNI kathaM prApyakAriNI syAtAm ? ghrANaM tu tripuTikAnikaTanihitapadArthagandhamapi gRhNAti; dUrato'pi ca pracaladanilabalavellitaphullamallikAdisaurabhamupalabhate / tripuTikopakaNThaDhaukitenApi dravyeNa na tasya sannikarSa iti tadapyaprApyakAryeva / tasmAcchaktivizeSaNamadhiSThAnameva tattadindriyamiti gRhyatAm / utsRjyatAM prApyakAritvapakSaH / cakSuSi ca candrArkagrahAdigrAhiNi nitarAM prApyakAritvamayuktameva / / 24. zaMkAkAra - prAyakArItva vicAraNIya che. lekamAM to kevaLa rasanendriya ane spazanayinI prAyakArItA dekhAya che. cakSurindriya ane zregenidraya to dUra dezamAM rahelA viSayanuM grahaNa kare che. eTale te kevI rIte prApyakArI bane ? dhrANendriya to nAka pAse rAkhelA padArthanI gaMdhane paNa grahaNa kare che ane vAtA pavananA baLe hAlatA vikasita malikApupanI sumadhane paNa te dUrathI grahaNa kare che. nAka pAse lavAyelA dravya sAthe paNa dhrANendriyane sanniSa nathI, eTale te aprApyakArI ja che. tethI zakitathI viziSTa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAnI prApyakAritA 250 adhiSThAna ja te te indriya che tema tame svIkArA, prApyakArItAnA pakSa cheDI de. candra, sUryAM, graha vagerene grahaNa karanArI cakSune prApyakArI gaNavI e tA sada Mtara ayAgya ja che, 25. atrocyate / na prApyakAritvamutsraSTuM zaknumaH / kArakatvameva hi tathA satyeSAmutsRjema / kArakaM cAprApyakAri ceti citram / adRSTamapi kArakamAtmano vyApakatvAt tadvRtti dharmAdikaM na aprApyakAri bhavet, kimuta dRSTaM cakSurAdi kArakamiti ? aprApyakAritve ca zakteravizeSAt kuDyAdivyavahitamapi vastu cakSuSA dRzyeta / tatra kAryAnupalambhAnna zaktiH kalpyate iti cet, kiM zaktiH kalpyate ? / 25. naiyAyika Ane uttara ame ApIe chIe, ame prApyakArItAne cheDI zakIe nahi. ema karIe tA ame kArakatAne ja cheDI dIdhI gaNAya. kAraka DrAya ane chatAM aprApyakArI hAya e te vicitra gaNuya. AtmA vyApaka hoi temAM samavAya badhathI rahetA dha' Adi adRSTa kAraka paNa aprApyakAro na DhAya te pachI cakSu Adi dRSTa kAraka aprApyakArI kayAMthI haiya? cakSu aprApyakArI DhAya te tenAmAM aprApta (=asannidRSTa) badhI vastuone grahaNa karavAnI zakti samAnapaNe hAine bhIMta vagerethI vyavahita vastune pazu cakSu dekhe, bhIMta vagerethI vyahita vastunA da"narUpa kAryanI anupalabdhi upasthI tyAM zaktine kalpavAmAM nathI AvatI ema jo tame kaho tA ame kahIzuM ke te! pachI zaktinI kalpanA ja tame zA mATe kare che ? - 26. kiM teja iti ? tejaH sampradhAraNAyAM tejaso dravyatvAt vyavadhAnAdyanuguNam, amUrtAyAstu zaktervyavadhAnamabAdhakaM bhavediti teja evendriyaM kalpanIyaM na zaktiH, zaktimadadhiSTAnaM vA / 26. za'kAkAra cakSurindriya teja che evI kalpanA tame kema kare che ? [te dhAraNAnuM zuM praye.jana che ?] naiyAyika cakSurindriya teja che evI dhAraNA ame karIe chIe kAraNa ke teja dravya haiAi, te vyavadhAna vagerene anukULa che, arthAt vyavadhAna vagerene kAraNe cakSu viSayanuM grahaNa karI zaktI nathI, jyAre zakita te amUrta hAi vyavadhAna viSayagrahaNumAM bAdhaka na bane; eTale teja ja cakSurindriya che ema kalpavu joie ane nahi ke zakti ke zaktiyukta adhiSThAna cakSurindriya che ema. 27. prApyakAritA ca zrotrasya tAvat vIcIsantAnasadRzazabda paramparArambhaNadvAreNa darzitA zabdAdhikaraNe / ghrANasyApi samIraNAndolita kunda latAdiprasRtatatparamAnikarAdhikaraNagandhagrahaNAt prApyakAritA / na ca paramANUnAmapasarpaNe dravyaparikSayAdyAzaGkanIyaM, bhUyastvAt paramANUnAm / ata eva gandhadvArakataddravyasamparkadoSanirharaNAya prAyazcittamazucidravyaghrANe samAmananti / 17 - Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 tejanA prasAranA kAraNe cakSanI prAyakAritA 27. driyanI prAyakArItA jaLataraMgonI hAranA jevI zabdanI hAranI utpatti dvArA zabdAdhikaraNamAM darzAvI che. pavanathI AMdalita kuMdalatA vageremAMthI phelAtA paramANuorU5 adhikaraNamAM rahelI gaMdhane grahaNa karavAne kAraNe zrotrenidrayanI prAyakArItA che. paramANuonA apasapaNamAM dravyanA kSaya vagerenI AzaMkA na karavI joIe, kAraNa ke paramANuo dhaNuM hoya che. dhrANeniya prAkArI hovAthI ja gaMdha dvarA thatA te dravyanA saMparkane doSa dUra karavA azuci datyane saMdhavAmAM zAstro prAyazcitta jaNAve che. 28. cakSuSastejaHprasaraNAt prApyakAritA / anupalabhyamAnaM teja iti cet , kiM candramasaH parabhAga upalabhyate pRthivyAzcAdhobhAgaH ? na khalu pratyakSaikazaraNA: padArthAH, anumAnAdibhirapyeSAmupalambhaH sambhavatyeva / uktaM cAnumAnam / rUpopalabdhikAryeNa taijasameva cakSuranumIyate, tejodravyaM hi dIpAdi rUpasya prakAzakaM dRSTamiti / 28. tejanA prasAranA kAraNe cakSunI prAyakArItA che. teja dekhAtuM nathI ema je tame kahe te ame kahIzuM ke zuM caMdrane pAchale bhAga dekhAya che, pRthvIne nIcalo bhAma dekhAya che ? padArthonuM astitva kevaLa pratyakSathI ja siddha thatuM nathI. anumAna Adi vaDe paNa emanI upalabdhi saMbhave che ja, ane ame anumAna ApyuM che. rUpanI upalabdhirUpa kAya uparathI cahna tejasU ja che evuM anumAna thAya che, kAraNa ke dIpa Adi tejasa dravya rUpanuM prakAzaka che evuM dekhyuM che. 29. pratyakSeNa tu nAyanaM tejaH kimiti nopalabhyate iti ? taducyate / vicitrA hi dravyaguNAnAmudbhavAbhibhavAdivazena gatayo bhavanti / tadyathA - saryataH prasaratA bahalabahalena zItasparzAzrayeNa dravyeNa vyAptau hemantazizirau RtU bhavataH, nirAdhArasya zItasparzaguNasyAnupalabdheH / atha satyapi tatra saliladravye tadguNasya zItasparzasyaivopalabdhirna zuklarUpasyeti / tejodravyeNa ca nirargalaM vijambhamANena bhUyasA grISmo bhavati / tatra satyapi tejodravye tadguNasyoSNasparzasyaiva grahaNaM, na bhAsvararUpasyeti / bhAsvaraM ca kArtasvarAdau taijasadravye rUpamupalabhyate, noSNasparzaH / udakAntargate ca tejasi jvalanatapte jale jvalanaguNa uSNasparzo'nubhUyate, na bhAsvaraM rUpamiti / evamiha nayanarazmau tejasi dravye dvAvapi rUpaspazI nopalabhyete iti kamupAlabhemahi / uktaM ca--'dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH pramANasya tattvaviSayatvAt' iti [nyAyasUtra 3.1.53] / na ca sarvatra nayanarazmeranupalabhbha: / kvaciddhi vRSadaMzaprabhRtInAM naktaJcarANAM nizi nibiDatamatama:paGkapaTalAvalipte vezmani saJcaratAM cAkSuSaM tejo bhAsvaraM rUpaM dUramapi prasaradupalabhyata eva / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSurindriya aprApyakArI nathI rapaTa anyatra tu madhyandinolkAprakAzavadagrahaNamasmadAdinayanarazmeH / ayaM tu vizeSaH ulkArUpasya divAkarakaravibhavAbhibhUtatvAdagrahaNaM, nayanarazmirUpasya tvanudbhUtatvAdeveti / yattu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritapadArthopalambhanaM, tatra kAcAdInAM keSAMcit atisvacchatvAt keSAMcicca sasuSiratvAccAkSuSatejaHprasaranirodhakauzalaM nAstIti nAprApyakAritvaM cakSuSastAvatA bhavati / 29. zaMkAkAra - pratyakSa vaDe nayananuM teja kema upalabdha thatuM nathI ? yAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. uddabhava, abhibhava vagerene lIdhe dravyo ane guNonI vicitra dazAo thAya che. udAharaNArtha, cAre bAju prasaratA, zIta spazanA AzrayabhUta puSkaLa dravyathI jalathI) hemanta ane zizira banne Rtuo vyApta hoya che, kAraNa ke AdhAra vinAnA zItapaguNanI upalabdhi thatI nathI, tyAM jaladravya hovA chatAM zItapazanI ja upalabdhi thAya che. zukla rUpanI upalabdhi thatI nathI, tejas dravya niragala khUba ja vistaratAM grIma Rtu thAya che, tyAM tejas dravya hovA chatAM tenA guNa uSNasparzanuM ja grahaNa thAya che, bhArarUpanuM grahaNa thatuM nathI. suvarNa Adi tejas dravyamAM bhAskara rUpanuM grahaNa thAya che, uSNasparzanuM grahaNa thatuM nathI. udakAntargata tejasa dravyamAM 9, gurUzane anubhava thAya che, bhAskara rUpano anubhava thato nathI. e ja rIte ahIM cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNomAM tejas dravyamAM rUpa ane sparza bane anubhavAtA nathI, eTale ene anubhavIe ? ane kahyuM paNa che ke "daSTa ane anumita arthone tame AvA thAva ane AvA na thAva e vidhi ke niSedha karavA pramANee dhaTate nathI; kAraNa ke pramANenuM kAma te arthonA tattvane - svabhAvane ja grahaNa karavAnuM che. vaLI, satra cahnakiraNanI anupalabdhi nathI. keTalIka vAra bilADA vagere nizAcara prANIo jayAre rAtre ghora aMdhakArathI gherAyelA gharamAM saMcare che tyAre temanI cakSunuM bhAsvara rUpa dharAvatuM teja dUra sudhI prasaratuM ApaNane jaNAya che ja. anya prANIonI bAbatamAM, madhyAhUne jema ukAprakAzanuM grahaNa nathI thatuM tema ApaNu cakSukiraNanuM grahaNa nathI thatuM - phera mAtra eTale ke sUryakiraNenA pratApathI abhibhUta thavAne kAraNe ulakAnA rUpanuM grahaNa nathI thatuM jyAre cakSukiraNenu rUpa anubhuta hovAthI tenuM grahaNa nathI thatuM. kAca, abarakha, sphaTikathI antarita padArthonuM grahaNa cakSu kare che temAM kAca vageremAMthI keTalAka atisvaccha hovAne kAraNe ane keTalAka chidrALa hevAne kAraNe kAca vagere cAkSuSa tejanA prasArane avarodha karI zakatA nathI, eTale kAca vagerethI atarita padArthonuM cakSuriMdriya grahaNa kare che eTalA mAtrathI cakSurindriya aprAkArI nathI banI jatI. 30 vatta kuto nayanararIdazI gatimAnamAtrampa yamastimasTine sthAti, na pratihanyate ca sAvitreNa vegavatA tejaseti / uktamatra dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiriti / kAryasattayA hi tathAvidhaM kAraNaM kalpyate, yad dUramapi Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 badhI indrio prApyakArI che prasarati, prasaradapi pareNa na nirudhyate / dRSTazcAnirodho bharjanakapAlAdau tejasaH pacyamAnadravyapAkasiddheH / kalaze ca niSiktAnAmapAM bahiH zItasparzagrahaNAdanirodhaH / evaM nayanarazmerapi bhaviSyati / na tu golakasyaiva zaktikalpanA ladhvIti vaktavyam , prApyakArikArakasvarUpaparityAgaprasaGgAt / prApyakArINi cakSuHzrotre, tvagAdivat iti / ata eva sarvendriyANAM prApyakAritvaM pazyadbhiH zAstrajJairindriyArthasannikarSaH SaTprakAro vyAkhyAtaH / 30. nayanakiraNanI bAbatamAM evuM kema ke gaganane ulaMghI te sUryane sparze che ane sUryanA vegavAna tejathI te pratighAta pAmatA nathI ! - A je prazna tame pUcho cho tenA uttaramAM ame kahyuM che ke duSTa ane anumita arthone tame AvA thAva ane AvA na thAva e vidhi ke niSedha pramANe karo ghaTatuM nathI. kAyanI sattA uparathI tevA prakAranuM pavAmAM Ave che je dUra dUra prasare che ane prasaratu te bIjAthI avarodha pAmatuM nathI. kaDhAI, tAvaDI, AdimAM tejano avarodha thate dekhe nathI kAraNa ke rAMdhavA mUkela dravyano pAka thAya che, ghaDAmAM nAkhelA pANInA zItasparzanuM ghaDAnI bahAra grahaNa thAya che e uparathI puravAra thAya che ke jaladravyane avarodha thato nathI; evI ja rIte nayanakiraNanuM paNa thaze. golakanI zaktinI kalpanA karavAmAM lAdhava che ema na kahevuM joIe kAraNa ke kArakanA prAyakArItArUpa svarUpane tyAga karavAnI Apatti Ave. cakSu ane zrotra prApyakArI che, tvapha AdinI jema. eTale ja badhI ja indriyone prAyakArI dekhatA zAstra e indri yArthasannikarSanA cha prakAro samajAvyA che. 31. prApyakAritA ca na golakasyopapadyate, tadaprAptasya parvatAdergrahaNAt prAptasya ca pratyutAJjanazalAkAderagrahaNAt / ato na golakaM cakSuH / cikitsAdiprayogastu golake yaH pravartate / so'yamAghArasaMskAraH AdheyasyopakArakaH / / ata eva golAkaguNadoSAnuvartitvamapi viSayopalabdherghaTamAnam , AdhAradvArako hiM tadAdheyasyaiva tau guNadoSAviti / tasmAdaprAptaviSayagrahaNAnupapattolakacakSuHpakSo bhikSatprekSitaH prakSAvatAM hRdayeSu na vizrAmyatIti prApyakAri teja eva cakSuriti sthitamU | 31. galakanI prAyakArItA ghaTatI nathI. kAraNa ke golaka sAthe saMga na pAmelA parvata vagerenuM grahaNa thAya che jyAre golaka sAthe saMyoga pAmelAM aMjana, zalAkA AdinuM grahaNa thatuM nathI tethI golaka cakSu nathI. golaka upara cikitsA vagerene je prayoga karavAmAM Ave che tenAthI cakSurindriyanA AzrayarUpa golakane saMskAra thAya che jenA dvArA AdheyarUpa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka AhaMkArika che e sAMkhya mata ghaTatA nathI cakSurindriyane upakAra thAya che. eTale ja golakanA guNa-deSa anusAra viSayanA jJAnamAM paNa guNa-deSa ghaTe che, kAraNa ke AdhAra dvArA te AdhAranA AdheyamAM te guNadoSa Ave che. aprApta viSayanuM grahaNa na ghaTatuM heI, golaka ja cakSurindriya che e bauddhoe kapele pakSa buddhimAnonA hRdayamAM sthira thatuM nathI. eTale prAyakArI teja ja cakSurindriya che e nizcita thayuM. ___32. itthaM bhautikendriyavAde'pi prApyakAritvasiddhena kApilakathitamAhaGkArikatvamindriyANAmupapadyate / / 32 Ama indriya bhautika che e siddhAntamAM paNa IndriyanI prAyakArItA siddha thatI heI, sAMkhyoe kahela IdriyonI AhaMkArikatA ghaTatI nathI. ___33. nanu pakSadvaye'pi prApyakAritvopapatteH ko'yaM bhautikatvaM pratyabhinivezAtizayo bhavatAmiti ? ucyate / ekaprakRtikatve hIndriyANAmekameva sarvaviSayaprakAzanakuzalamindriyaM bhavet sarvANi vA sarvaviSayagrAhINi bhaveyuH, kAraNasyAvizeSAt / kAraNaniyamAdhIno hi kAryaniyamaH / ahaGkArAkhyaM ca kAraNaM sakalaviSayaprakAzanazaktiyuktam / indriyANyapi tathA bhaveyuH / ekaviSayaprakAzanazaktiyukte tasmin kathamindriyAntarANi viSayAntaramAhINi bhaveyuH ? bhautikatve tu bhUtAnAM bhedAt guNotkarSayogitvAnniyataviSayagrAhIndriyaprakRtitvam / tathA ca pradIpAditejaH rUparasAdhanekaviSayasannidhAne'pi rUpasyaiva prakAzakamupalabdham / atastejaHprakRti cakSurindriyamapi rUpasyaiva prakAzakaM bhavitumarhati / evamindriyAntareSvapi vaktavyam / tadeSa viSayaniyama: prakRtiniyamakArita indriyANAmiti bhautikAnIndriyANi / 33. zaMkA kAra - upayukta banne pakSamAM prAyakArItA ghaTatI heI, IndriyonA bhautika pratye tamane taiyAyikone kema pakSapAta che ? niyAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. jo badhI IndriyanuM upAdAnakAraNa eka ja hoya te kAM to badhA viSayone jANanArI eka ja indriya hoya, kAM te badhI Indriyo badhA viSayane jANanArI hoya kAraNa ke temanuM upAdAnakAraNa eka ja che. amuka kAraNane adhIna amuka kArya hoya che. ahaMkAra nAmanuM upAdAnakAraNu badhA viSayane jANavAnI zakita dharAve che, tethI indriyo paNa tevI ja hoya. je ahaMkAra eka viSayane ja jANavAnI zakti dharAvatuM hoya to bIjI Indriye bIjA viSayane kevI rIte jANI zake ? indriyone bhautika mAnatAM, bhUto to bhinna bhinna svabhAvavALAM hoI, amuka ja viSayane grahaNa karanAruM te te indriyanuM te te upAdAnakAraNa che. pradIpa AdinuM teja rUpa, rasa Adi aneka viSayo najIka hovA chatAM rUpane ja prakAzita kare che. tethI teja jenuM upAdAnakAraNa che evI cakSurindriya paNa rUpane ja prakAzita karavAne lAyaka che. Ama ja bIjI IndriyonI bAbatamAM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra addhine bhautika mAnatAM viSayasAMkayA~Sa nathI AvatuM kahevuM joIe. tethI amuka Indriya amuka ja viSayane grahaNa kare che enuM niyAmaka che amuka indriyanuM upAdAnakAraNa amuka ja bhUta che e, eTale Indriye bhautika che. 34. yadyevaM taijasena cakSuSA kathaM pArthivasya rUpasya grahaNa pathivyA eva vA, Apyena ca rasanena pArthivasya rasasya, vAyavIyena sparzanendriyeNa ca pRthivyAdisparzasya, tadidaM prakRtiniyame'pi kathaM viSayasAGkaryamiti ? naiSa doSaH, rUpAdiviSayaviSayo'pi hyeSAM niyamo na tadAzrayaviSayaH / taijasaM hi pradIpAdidravyaM rUpameva prakAzayad dRzyate, na tejovRttyeva rUpam / Apyamapi dravyaM rasameva vyanakti, na tu salilasthameveti / ghrANe tu na kazciddoSaH, tadgrAhyasya gandhasya pRthivyekavRttitvAditi / dravyasyApi darzanasparzanagrAhyatvamaviruddhamitthaM bhautikatve'pIti / 34. zaMkAkAra -- je ema hoya te taijasa cakSurindriya pArthiva rUpanuM ke puthvInA ja rUpanuM grahaNa kema kare che ? jalIya rasanendriya pArthiva rasanuM grahaNa kema kare che ? vAyavIya sparzanenidraya pRthvI vagerenA sparzanuM grahaNa kema kare che ? Ama amuka indriya amuka ja upAdAnakAraNathI utpanna thaI hovA chatAM viSayasAMye kema ? yAyika . - A doSa (viSayasAMkarUpa doSa) Avato nathI. amaka upAdAnakaraNathI utpanna thayelI Idriya amuka ja viSayane grahaNa kare che e niyama rU5 Adi viSayaviSayaka che ane nahi ke rUpa Adi viSayanA AzrayaviSayaka, kAraNa ke tajasU pradIpa Adi dravya rUpane ja prakAzita karatu dekhAya che ane nahi ke tejadravyamAM ja rahelA rUpane, jalIya dravya - rasane ja prakAzita (abhivyakata) kare che ane nahi ke jaLamAM ja rahelA rasane, dhraNanI bAbatamAM to koI doSa nathI kAraNa ke dhrANendriyane grAhya viSaya gaMdha kevaLa pRthvImAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. Ama Idri bhautika hovA chatAM paNa dravya cakSuridriya ane sparzanendriyathI grAhya che e bAbatamAM koI virodha ke bAdhA AvatI nathI. te ___35. yaduktaM mahadaNugrahaNAccAbhautikAnIndriyANIti, parihRtaM tat , golakAdyadhiSThAnAtiriktasyendriyasya darzitatvAt / tacca vitatatvAt vitatagrAhi bhavatyeva / vitatenApi ca tejasA'NudravyaM prakAzyamAnaM dRzyate dIpAdinA taNDulAdIti / ato'pi nAhakArikatvam / 35. indri mahatparimANavALI ane aNuparimANavALI vastuone grahaNa karatI hovAthI te bhautika nathI ema tame je kahyuM tenuM nirAkaraNa ame karyuM che, kAraNa ke ame darzAvyuM che ke indriya gelaka Adi adhiSThAnothI atirikata che ane tevI Indriya mahatparimANavALI ane aNuparimANavALI vastuonuM grahaNa kare che. te vitata hoI vitatane grahaNa kare ja. teja dravya vitata hovA chatAM aNudravyane paNa prakAzita karatuM dekhAya che, jemake da5 Adi cekhAnA kaNa Adine prakAzita kare che. tethI paNa indriye AhaMkArika nathI. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrionuM bhautikatva puravAra karavuM anumAna 297 36. yat punarabhyadhAyi bhautikatve paraguNavat svagusyApi prakAzakamindriyaM syAditi, tadayuktam , saguNasyendriyasyendriyabhAvAt / indriyeNa hi satA tena viSayaH paricchidyate / saguNasya cAsyendriyatvaM, svaguNarahitaM tadindriyameva na syAt , anindriyaM ca kathaM grAhakam ? ata indriyaguNAnAm pramANakoTayantaHpatitatvAnna prameyatvam / tasmAd bhautikAnIndriyANi svaM svaM viSayamupalabhanta iti siddham / 36. vaLI, tame je kahyuM ke indriyo bhautika hoya to teo paraguNanI jema svaguNane paNa prakAzita kare, te yogya nathI kAraNa ke saguNa iniya ja indriya che. indriya hovAthI ja Indriya viSayane jANe che. saguNa indriyamAM ja indriyapaNuM che, svaguNarahita indriya indriya ja na bane, ane je indriya na hoya te grAhaka kevI rIte bane che tethI IndriyaguNe pramANunI keTimAM paDatA hovAthI teo prameya nathI. tethI bhautika indriyo potapotAnA viSayane ja jANe che e puravAra thayuM. 37. prayogag-gifa ghAI, dravya ti paDhimaLe jhaghacaiva cunnaktvaat , gandhayuktadravyavat / tatra vyaJjakatvamAtramanaikAntikamiti gandhasyaiva vizeSyate / so'yamasiddho heturbhavet , gandhatvasyApi ghrANavyaGgayatvAditi rUpAdimadhya ityuktam / tathA'pi sannikarSeNa vyabhicAra iti tadvayadAsAya dravyatve satIti vizeSaNam / evaM rasanAdiSvapi prayogA yojanIyAH / zrotrAM tvAkAzaikadeza iti zabdAdhikaraNe nirNItam / gandhAdi viSayopalabdhinibandhanasukha duHkhopabhogahetubhUtadharmAdharmopanibaddhAnAM cendriyANAmindriyatvamiti tadvazAdyathA yathA niyataviSayagrahaNakaraNatA ghaTate tathA tathA kalpyate iti sarvamanavadyam / 37. anumAnaprayoga A pramANe che-ghANanuM upAdAnakAraNe pRthvI che, kAraNa ke ghANa dravya hovA sAthe rUpa AdimAMthI kevaLa gaMdhanuM ja vyaMjaka (prakAzaka) che, gaMdhayukata drazyanI jema. tyAM kAraNa ke te vyaMjaka che" eTalu ja kahetAM hetu anaikAntika banI jAya, eTale gaMdhanuM ja' e vizeSaNa mUkavAmAM AvyuM che. te gaMdhanu ja vyaMjaka che eTale hetu asiddha banI jAya, kAraNa ke gaMdhatva paNa dhrANendriyathI vyaMgya che, eTale "rUpa AdimAMthI ema kahevAmAM AvyuM che. te paNa sanikathI vyabhicAradeva Ave, eTale te dUra karavA 'dravya havA sAthe evuM vizeSaNa mUkayuM che. A ja pramANe rasanendriya AdinI bAbatamAM paNa anumAnaprayogo karavA joIe. zrotrendriya te AkAzane ja bhAga che e vastu zabdAdhikaraNamAM nirNata karavAmAM AvI che. gaMdha Adi viSayonA grahaNane kAraNe thatA sukhada:khanA upabhoganA hetubhata dhama adhama anusAra ghaTita IdriyonuM indriyapaNuM che, eTale tene vaze jema jema niyata viSayanA prahaNanI karatA ghaTe tema tema kulpavAmAM Ave che, tethI sadhaLa' nirdoSa che. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ekamAtra gindriya ja che e pakSa ane tenuM khaMDana ___38. Aha - bhavantu bhautikAnIndriyANi, paJceti tu na yuktamuktam / tvageva hyekamindriyaM bhavitumarhati, sarvatrAnapAyAt / karatalakapolakaNThAdivartinApi tvagindriyeNa rUpopalambhaprasaGga iti cet , na, avayavavizeSe zaktivizeSaniyamAt / na hi pANinA pAdena vopasthakArya kartuM zakyate / asti cAvayavavizeSe svabhAvavizeSavaicitryam / tuSArakarpUrApUrNavAriNyuttaramAnase / yathA ca vRSaNau snAtuH sphuTato na tathA sphicau // klinnAtRNakASThAdidhUmena kaTunA yathA / mUrdhA'kSivedanodeti na tathA'vayavAntare // tasmAdavayavavizeSavyavasthitanAnAzaktikhacitaM tvagevaikamindriyamiti / 38. zaMkAkAra - bhale indriye bhautika che. paraMtu indriya pAMca che ema kahevuM gya nathI. tvacA ja ekamAtra Indriya banavAne pAtra che, kAraNa ke te sarvatra vyApI che. naiyAyika - [ema mAnatAM] karatala (=hatheLA), gAla, kaMTha AdimAM rahelI vagindriya vaDe rUpanA grahaNanI Apatti Avaze. zaMkAkAra - nA, A Apatti Avaze nahi, kAraNa ke jIbha, nAka vagere avayavavizeSamAM ja amuka zaktivizeSa che. hAtha ke paga upasthanuM kArya karavA samartha nathI. avayavavizeSomAM svabhAvavizenI vividhatA che. tuSAra ane kapUrathI pUNa jaLavALA uttaramAnasa sarovaramAM snAna karanAranA jema vRSa phATe che tema kUla phATatA nathI. vaLI, bhejavALA ane bhInA tRNu kAi vagerenA tIvra dhumADAthI jema mUrdhA ane akSaramAM vedanA thAya che tema bIjA avayavomAM thatI nathI. tethI avayavavizeSomAM rahelI judI judI zaktiothI khacita tvacA ja ekamAtra indriya che. 39. ucyate / kuto'yamapUrva eSa mahAprAjJo vAdI saralamatInasmAn vnycyitumAtaH thoDavAvavizeSe vevizeSamAzrayaSyAminiTathe manyate | zaktimAzrayamedaacc nAnAtvamevaitadindriyANAM yuktamityalaM mahAtmabhiH saha kalahena / manuSyaiH saha saMvAdo mAdRzAnAM hi zobhate / devAstu nararUpeNa ta ime bhAnti vAdinaH / / 39. RyAyika - Ano uttara ame ApIe chIe. A apUva mahAprANa vAdI amane saraLa buddhivALAne chetaravA kayAMthI AvyuM, je avayavavizeSamAM zakitavizeSa mAnIne paNa eka Indriya mAne che ? zakitabhede ane Azrayade IjinuM aneka havuM ja yukta che. eTale e mahAtmAo sAthe kalaha =vivAda) kara rahevA daIe. mArA jevAoe manuSya sAthe saMvAda karavo zobhe, jyAre A vAdIo te narupe bhamatA devo jaNAya che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhAM bhUtemAM badhA guNe nathI 27. 57, yAyika - Ane uttara ame ApIe chIe. badhA guNo badhAM bhUtemAM upalabdha thatA nathI, kAraNa ke sarvotra pANI gaMdharahita upalabdha thAya che paraMtu jyAre jala muvInA saMparkamAM Ave che tyAre pArthiva kAna saMkramaNane kAraNe jelamAM baMdhanI upalabdhi thAya che [Ama jalamAM upalabdha thatI gaMdha jalanI svAbhAvika nathI paNa ochAdhika che. tevI ja rIte tejasa dravya suvaNamAM gaMdha-rasanI upalabdhi gadha-rasa jemanAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che te pArthiva- jalIya dravyone suvaNa sAthe saMyoga thavAne kAraNe thAya che. zabda to sadAya AkAzamAM ja rahetA jaNAya che. pRthvI vagerenA avayavonA saMyoga ane vibhAgathI zabda u5na thatuM hovAthI te pRthvI vageremAM Azrita che evo bhrama pedA kare che, paraMtu AkAza vinA tenuM grahaNa thatuM nathI, eTale zabda AkAzane ja guNa che, A ame agAu puravAra karyuM che. tethI sarva bhUtonA sava gu nathI. 58 yacca pRthivyAzcaturgaNatve tadguNAnAM caturNAmapi pArthivaghrANendriyagrAhyatvaM syAditi, tanna, guNotkarSasya niyAmakatvAt / sAtizayagandhaguNAdhikaraNaiH vijAtIyadravyAvayavasaMsparzalezarahitaiH kevalapRthivyavayavairadRSTasahakAribhirghaTitaM ghrANendriyamiti gandhasyaiva grAhakam / etadeva ca bhUyastvamAcakSate, yathA''ha kaNavrataH 'bhUyastvAdgandhavasvAcca pRthivI gandhajJAnaprakRtiH' [ vaizeSikasUtra 8.25] / ihApyuktam-'tavyavasthAnaM tu bhUyastvAt' iti [nyAyasUtra 3.1.71] / dRzyante ca kevalapRthivyavayavopAdAneSvapi padArtheSu vyavasthitakAryaniyamAH zaktayaH, yathA pArthivatvAvizeSe'pi viSa maraNakAraNam / agadadravyamanyattu jIvitAya prakalpate // tasmAdaparyanuyogo'yaM 'pArthivena ghrANena gandhavat tadrasAdayo'pi kathaM na gRhyante ?' iti / sAtizayaprakRtiguNayoge'pi ca na svaguNagrahaNanaipuNyamindriyANAmitIndriyacintAyAM nirNItam / zrotreNa tu svaguNasya zabdasya grahaNamiti prishessaanumAnajhamALavoDAmartha: rAjkSAyAmetra purakSita rUtha4matina | 58. pRthvI cAra guNa dharAvatI hoya to tenA cAre guNe pArthiva ghANendriyathI grAhya bane ema je tame kahyuM te yogya nathI, kAraNa ke guNAtkarSa niyAmaka che. vijAtIya drayanA avayane jarA paNa saMsparza na dharAvatA ane utakaTa gaMdhaguNanA AzrayabhUta evA kevaLa pRthvInA avayavo adaSTano sahakAra pAmI dhrANendriyane utpana kare che. eTale dhrANendriya gaMdhanI ja grAhaka che. Ane ja bhUyaratva kahevAmAM Avela che, jemake kaNade kahyuM che ke "bhUyatvane kAraNe ane gaMdhavatvane kAraNe ghANanuM upAdAnakAraNa pRthvI che.' Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 indriyA amuka niyata viSayanI ja grAhaka kema ? [vai. sU. 8 21]. ahI` nyAyazAstramAM paNa gautame kahyu` che ke 'bhUyatvane kAraNe indriyA amuka niyata viSayanI ja grAhaka che' [nyAyasUtra 3.1.71]. kevaLa pRthvInA avayA jenA upAdAnakAraNa che te padArthomAM paNa amuka niyata kArya karavAnI zaktie DhAya che. viSa ane rAgazamanamAM uSAyabhUta anya dravya banne pArthiva hovA chatAM viSe maraNunuM kAraNu che jyAre anya dravya regIne jIvADavA samatha che. tethI Ave! prazna karavA ayeAgya che ke pArthiva ghrANendriya gaMdhanI jema rasa AdetuM kema grahaNu karatI nathI ? potAnA upAdAnakAraNanA utkaTa guNanA yoga indriyAne hovA chatAM indriyA svaguNune grahaNa karavAnuM naipuNya dharAvatI nathI, e ame indriyanI vicAraNA vakhate niNI ta karyuM che. paraMtu zreAtra vaDe svaguNu zabdanuM grahaNa thAya che e vastu parizeSAnumAnarUSa pramANuyI puravAra thAya che, enI parIkSA zabdapIkSA vakhate ja karI che, eTale vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. 59. iti nipuNadhiyAmasammataiSA sakalaguNaikaguNatvakalpanA / tadayamakaluSo'bhyupeyatAM guNaviniyogavidhiryatheoditaH // 59. tethI nipuNumuddhivALAe badhAM bhUtAmAM badhA guNA che e kalpanAne ke eka bhUtamAM eka guNu che e kalpanAne svIkAratA nathI. mATe, ame jaNuAvyA mujabane nirdoSa guNuviniyeAgavidhi svIkAre, 60. teDamI haiyA: tamayurM. rUpamAoNyanta stiktAhArAH pariNativipatkAriNo hIndriyArthAH / tyaktAzcaite vyapagatamahAmoha paGkena puMsA tIrNazcAryaM bhavajalanidhiH klezakallolaraudraH || 60. banAvaTI madhura rUpa darzAvatA A indriyonA viSayeA tIkhA tamatamatA AhAranI jema pariAme du:kha denAra che, eTale haiya che. mahAmeAharUpa kAdava dUra thavAthI niLa banelA puruSa temane tyaje che ane [pariNAme] klezarUpI meAjAe UThavAthI bhaya kara banelA bhavasAgarane tarI jAya che. [4. yupIir] 61. vuddhi parrAinamiyanantiram' [nyAyasUtra 2.2.5] nanu paryAyoccaarnnmett, na buddherlakSaNAbhidhAnam / na, paryAyaprayogasyaiva lakSaNakSamatvAt / lakSaNaM hi taducyate yena samAnetarajAtIyebhyo lakSyaM vyavacchidyate / vyavacchidyate ca buddhirbuddhyAdiparyAyavAcyatayaiva tebhya iti nAbhidhAnamAlAmAtramidam / 61. naiyAyika sU. 1.1.15]. -- [ke. buddhiparIkSA] 'buddhi, upalabdhi, jJAna e zabde ekAya vAcI che' [nyAya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhinuM lakSaNa 275 zaMkAkAra - A to paryAyazabdonuM uccAraNa che, buddhinA lakSaNanuM pratipAdana nathI. naiyAyika - nA, ema nathI, kAraNa ke paryAyazabdane prayoga ja lakSaNa banavA samartha che. je sajAtIya ane vijAtIyathI lakSyane vyavacacheda kare, lakSyane juduM pADI Ape tene lakSaNa kahevAmAM Ave che. buddhi vagere paryAyazabdathI vAcya hovApaNuM ja buddhine sajAtIya ane vijAtIyathI judI pADe che, eTale A kevaLa nAma ja nathI. 62. nanu sAmayikatvAcchabdArthapratyayasya, samayasya ca puruSecchAnuvartitvAt kathamidaM vyavasthitaM lakSaNaM syAt ? maivam , sArvajanInasya samayasya viplAvayitumazakyatvAt tadviziSTasya tadvAcyasya ca lakSaNatvAt / 62. zaMkAkAra - zabdArthanuM jJAna te saMketasamayane AdhAre thAya che ane saMketasamaya te puruSecchAdhIna che, eTale A lakSaNa buddhinuM ja che e kevI rIte nakkI thAya ? niyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke sArvajanIna saMketasamayane anAdara karavo ke ene teDavo azakya che, vaLI amuka zabdathI viziSTa che ane amuka zabdathI vAgya che ema jaNAvavuM emAM lakSaNanuM lakSaNapaNuM che. 63. prArAtA RkSAmA: viniti nommiti ceta, rApAromidm / tasminnapyukte'nuyuJjIta bhavAn 'itthaM kimiti noktam' iti / 63. zaMkAkAra - bIjI rIte buddhinuM lakSaNa kema nathI kahyuM ? naiyAyika -- A te ziMzapAprazna jevo prazna che [zizapAprazna zuM che ? "azokavATikAmAM te tAla, tamAla vagere aneka vRkSo hatA, to pachI sItAne ziMzapAvRkSanI nIce kema rAkhI ?' - Avo prazna karanArane je kahevAmAM Ave ke "sItAne zizapAvRkSanI nIce nahi anya vRkSanI nIce rAkhI hatI to te pUchaze ke "sItAne zizapAvRkSanI nIce kema rAkhI na hatI ?' Ama A prAzvikanA prazna jevo Apane prazna che.] je ame bIjI rIte lakSaNu kahIzuM to Apa pUchaze ke "lakSaNa Ama kema na kahyuM ?' 64. asti ca prayojanaM paryAyadvArakalakSaNopavarNanasya yat sAGkhyAnAM vyAmoha nirasanam / evaM hi sAMkhyAH saGgirante-'buddhiranyA, jJAnamanyat , upalabdhiranyA' iti / tadbhamApanayanAyedamucyate-buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram eka evArtha ityarthaH / itthaM ca svarUpato nirmAtA buddhi gasvabhAvatvAt tatsAdhanatvAcca saMsAraheturiti heyatvena bhAvyate / sukhAdibuddhirbhAgaH, tatsAdhanabuddhistu bhogasAdhanamiti / 64 paryAyazabdo dvArA lakSaNa kahevAnuM e prayojana che ke tethI sAMkhenA vyAhanuM nirasana thaI jAya, kAraNa ke sAMkhe kahe che ke buddhi jarI che, jJAna judu che ane upalabdhi jahI che temano bhrama dUra karavA mATe ame ema kahyuM che ke buddhi, upalabdhi , jJAna e anantara che arthAta temane vAcya atha eka ja che. A pramANe svarUpathI jJAta thayelI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sAMkhya mate buddhi buddhi bhogasvabhAva hovAthI ane bhogasAdhana hovAthI saMsAranuM kAraNa che, eTale ene heya tarIke bhAvavAmAM Ave che. sukhAdibuddhi bhAga che ane bhogasAdhanabuddhi jogasAdhana che. 65. kathaM pAramarSA : pravadanti 'buddhiranyA, jJAnamanyat , upalabdhiranyA' iti ? nityAM hi buddhiM te manyante / tat kimAtmaivaiteH buddhiriti gRhItaH ? na, acetanAyA bhogyAyAH prakRteH prathamA vikRtimahacchabdavAcyA buddhiH / puruSastu cetano bhoktA'nya eva / tAvimauM prakRtipuruSau vivekenApazyatAM saMsAraH / prakRtipuruSavivekajJAnAnmokSaH / 65. zaMkAkAra - sAMkhyo kema kahe che ke buddhi judI che, jJAna juduM che ane upalabdhi judI che ? naiyAyiH - [1295 4] teso bhuddhina nitya bhAne che. zaMkAkAra - te zuM teo "buddhi' zabdathI AtmA samaje che ? naiyAyika - nA. acetana ane bhAgya prakRtinI prathama vikRti buddhi che je "mahata'zabdavAnya che. paraMtu cetana ane bhoktA puruSa te prakRtithI anya ja che. A be prakRti ane puruSane viveka karI na dekhanArAone saMsAra che, jyAre prakRti ane puruSanA vivekajJAnathI mekSa thAya che. 66. kA punaH prakRti ma ? sattvarajastamasAM trayANAM guNAnAM sAmyAvasthA prakRtiH / pradhAnamanyaktaM ca taducyate yat sAmyAvasthAgataM guNatrayamiti / ____66. 12 - prati zu cha ? / naiyAyika -- [sAMkhya matamAM sattva, rajas ane tamasa e traNe guNenI sAmyavasthA prakRti che. sAmyavasthAprApta je guNuya che tene pradhAna ane avyakta kahevAmAM Ave che. 67. nanu tatsattve kiM pramANam ? anumAnamityAha / tathA hi-carAcaramidaM vizvaM sakhaduHkhamohAvinAbhUtamupalabhyate / na hi brahmAdau stambaparyante jagati tathAbhUtaM kimapi bhUtamupalabhyate yat sakhaduHkhamohairvinAkRtam / tatra sukhasvabhAvaM sattvaM, duHkhasvabhAvaM rajaH, mohasvabhAvaM tamaH / sarvatra prItyaprItiviSAdadarzanAt prakAzapravRttiniyamAvagamAcca sarva triguNAtmakam jagat / kArya ca yat parasparAnvitarUpaM tadekarUpAt kAraNAdutpadyamAnaM dRzyate, mRdanvitAni hi ghaTazarAvodaJcanaprabhRtIni kAryANyekasmAnmRdAtmanaH kAraNAdudbhavanti / tadidaM vizvaM sakhaduHkhamohAnvitamiti tadAtmakakAraNakArya bhavitumarhati / yat sukhaduHkhamohAtmakaM kAraNaM sA sattvarajastamorUpA prakRtiH / evamanvayapurassarAH parimANAdihetavo'pi vaktavyAH / iyattayA vA caturazratAdinA vA parimANena tadvatAM kAryANAmekaprakRtitvadarzanAt / viSamavRttayazcaite guNAH kAryeSu dRzyante / kvacit sattvamadhikamUne rajastamasI, kvacit rajaH prakRSTa | Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtinA astitvane puravAra karanAra pramANu malpe sattvatamasI, kvacittamaH pravRddhaM tucche savarajasI iti / tadeSAM vaiSamyamedopadarzitavizvarUpa kAryANAM kvacit sAmyAvasthayA bhAvyaM sA prakRtirucyate / seyamacetanA bhogyA prakRtiH / tasyAstu bhoktA cetanaH puruSaH / 67. zaMkAkAra tenA astitvamAM zu' pramANa che ? naiyika 'anumAna' ema sAMkhyA kahe che. A carAcara vizva sukha-du.kha-mAhathI yukta ja upalabdha thAya che, kAraNa ke brahmathI mAMDI taNakhalA sudhInA samagra jagatamAM evu koI bhUta upalabdha thatuM nathI je sukha-duHkha-mAhathI rahita utpanna thayuM hoya. sattvane svabhAva sukha che, rajasUnA svabhAva duHkha che ane tamanA svabhAva mehu che. savatra prIti, aprIti ane viSAda dekhAtA haiAvAthI ane sa`tra prakAza, pravRtti ane niyama jazuAtA hAvAthI sarva jagata triguNAtmaka che. eka anvita rUpa dharAvatAM kAryo te eka rUpavALA kAraNamAMthI utpanna thatAM dekhAya che; mATI jemAM anusyUta che te ghaTa zarAva, cana vagere kAryo mATIrUpa eka kAramAMthI utpanna thAya che. A vizva sukha-duHkha-mAhathI anvita che eTale sukha-duHkha mAhAtmaka kAranuM te kAma hoya e yegya che. je sukhadu:kha-meAhAtmaka kAraNu che te sattva-rajas-tamasAtmaka prakRti che. A rIte [sAMkhyakArikA 15mAM anvayapuraskara jaNAvAyelA parimANu vagere hetue paNa jaNuAvavA joie. prayattA ane caturasava vagere parimANAvALAM [dheTa, rArAva vagere] kAryonuM upAdAnakAraNu eka [mATI] dekhAtuM hovAthI, judAM judAM parimANavALAM jagatanAM badhAM kAryonuM eka upAdAnakAraNu prakRti puravAra thAya che. sattva Adi guNNA kAryAMmAM echAvattA pramANumAM rahelA dekhAya che, kayAMka sattva adhika mAtrAmAM DhAya che ane rajas- tamasa e AchI mAtrAmAM DrAya che, kacAMka rajasa prakRSTa hoya che ane sattva-tamasra e azpa hoya che, kayAMka tamas vadhAre mAtrAmAM hAya che ane sattva-rajas tuccha mAtrAmAM hoya che. Ama viSamatAjanya bhede jemanA darzAvAyA che te badhAM kAryAnI kayAMka sAmyAvasthA hAvI joie. te sAmyAvasthA prakRti kahevAya che. te prakRti acetana che ane bhAgya che. tene bhoktA che cetana puruSa. 277 68. puruSa idAnIM kimanumAnakaH ? uktameva bhAgyena bhokturanumAnam / naM hyacetanasya bhAgyasya bhoktAramantareNa bhAgyatopapadyate / dRSTA ca seti bhoktA kalpyate / sa ca citizaktisvabhAvaka eva sarvaprakAra kartRtvAdivyavahAranivahabahiSkRtasvarUpaH / draSTRtvameva puruSasya svarUpamAhuH / yathA bhavantaH enamAtmAnamadhyavasAyAdidharmayoginaM manyante na tathA'sau bhavitumarhati, avyavasAyAderbuddhidharmatvAt / 68. za'kAkAra puruSane puravAra karatuM anumAna zu che ? naiyAyika bhAgya uparathI bhAktAnuM anumAna sAMkhyAe jaNAvyuM che ja. acetana bhAgyanI bhAgyatA bhaktA vinA dhaTatI nathI, ane bhAgyatA te dekhAya che, eTale bhAktAnI kalpanA karavAmAM Ave che. bheAktAne svabhAva citizakti ja che, sava" prakAranA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 paMgu-aMdhanA saMyoga je prakRti-puruSane saMyoga katRtva Adi vyavahArathI tenuM svarUpa bahiSkata che, drava ja puruSanuM svarUpa kahevAyuM che. [sAM amane taiyAyikone uddezIne kahe che ke Apa A AtmAne adhyavasAya vagere dharmovALe mAne che, paNa tevA hevuM tene mATe yogya nathI, kAraNa ke adhyavasAya vagere to buddhinA dhame che, AtmAnA nahi). 69. tuM rAti puruSatRsthA ina yujhatAm | __ anyopanItamartha tu sa pazyatyeva kevalam / / prakRtirevainaM bhogApavargAbhyAM saMyunakti / na ca nirvikArA satI bhogasampAdanasamarthA'sau bhavatIti mahadAdivikRtI: pratipadyate / pamvandhanyAyena prakRtipuruSau saMyujyate / prakRtiracetanA dRzyA bhAgyA dRSTAraM bhoktAraM puruSamapekSate / puruSo'pi dRSTA bhoktA dRzyaM bhAgyamapekSate ityevaM tayoH paGgvandhavat saMyogo bhavati / darzanazaktyA paGgogamanazaktyA cAndhasyaikatra melanAt kAryasiddhiH / evaM prakRtipuruSasaMyogAt sargaH pravartate / taduktam puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / pavandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH / / [sAM0 kA021] 69. puruSa taNakhalAne paNa vALavA zaktimAna nathI. te to anya (=buddhie) rajU karela arthane kevaLa dekhe ja che. prakRti ja ene bhoga ane apavarga sAthe joDe che. prakRti nivikAra hoya te bhogane saMpAdana karI ApavA asamartha banI jAya, eTale prakRtinI mahata vagere vikRtionuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. paMgu-aMdhanyAye prakRti ane puruSa joDAya che. prakRti acetana, dazya ane bhAgya hevAthI draSTA ane bhoktA puruSanI apekSA rAkhe che, puruSa paNa draSTA ane bhoktA hoI dRzya ane bhAgya prakRtinI apekSA rAkhe che; eTale Ama paMgu-aMdhanI jema temane saMga thAya che. jevI rIte paMganI dazanazakti ane aMdhanI gamanazakti ekatra maLavAthI kAryasiddhi thAya che, tevI rIte puruSa ane prakRtinA saMyogathI sarganI utpatti thAya che. puruSane darzana thAya e mATe tathA pradhAnanuM kaivalya thAya e mATe paMgu-aMdhanI jema prakRti-puruSane paNa saMyoga thAya che. te saM gane kAraNe saga thAya che. [sAM. kA. 21] 70. yartha pradhAnamaMttattvamuute, sA raLavAyAbhava dharmajJAnavairaagyaishvrytdvipryyruupvRttiyoginii mahattattvamevocyate / buddherahaGkAra udeti, sa cAbhimAnasvabhAvaH / ahaGkArAt ghrANAdIni paJca buddhIndiyANi, vAgAdIni paJca karmendiyANi, saMkalpakamekAdazaM manaH, gandhAditanmAtrANi ca paJceti SoDazako gaNaH prabhavati / tato gandhAditanmAtrapaJcakAt paJca pRthivyAdIni mahAbhUtAni jAyanta iti / Aha ca Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyamAnya pacIsa to - 2chaMda prakRtermahAMstato'haGkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni / / [sAM0kA022] tAnImAni paJcaviMzatitattvAni saJcakSate / 70. Ama prakRti-puruSanA saMgane kAraNe pradhAnamAMthI je mahatatattva utpanna thAya che te adhyavasAyasvabhAvavALI buddhi che. dharma, jJAna, vairAgya, aizvaryA ane temanA virodhIo (=adharma, ajJAna, vairAgya ane anaizvarya) e ATha rUpivALA vRttio dharAvatI buddhi mahatatva kahevAya che. buddhimAMthI ahaMkAra utpanna thAya che, ahaMkArane svabhAva abhimAna che. ahakAramAMthI ghANa vagere pAMca jJAnendri, vA vagere pAMca karmendriyo, saMkalpa karanAra agIAramu mana ane gaMdha vagere pAMca mAtra ema sALane samUha utpanna thAya che. gaMdha Adi pAMca tanmamAMthI pRthvI Adi pAMca mahAbhUta upanna thAya che. ane kahyuM paNa che ke prakRtimAMthI mahata, mahatamAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI soLa samUha, te seLanA samUhagata pAMca tanmAmAMthI pAMca bhUto utpanna thAya che. [sAM. kA. 22]. Amane pacIsa to kahevAmAM Ave che. 71. praghAnaM pravrutire, na vikRti: madAratamAtrALa sapta pUrva pUrvApekSayA vikRtayaH, uttarottarakAryApekSayA prakRtayaH / ekAdazendriyANi paJca bhUtAni vikRtaya eva / aprakRtivikRtirUpastu zuddhaH puruSaH iti / tadAha mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH / / [sAM0kA03] 71. pradhAna prakRti ja che, te vikRti nathI. mahata, ahaMkAra ane pAMca tanmAtrA e sAta pUrva pUrva kAraNanI apekSAe vikRtio che ane uttara uttara kAryanI apekSAe prakRtio che. agIAra indriya ane pAMca bhUta vikRtio ja che. zuddha puruSa prakRti paNa nathI ke vikRti paNa nathI. tethI kahyuM che ke mUla prakRti avikRti che. mahata vagere sAta prakRti paNa che ane vikRti paNa che, soLa samUha vikRti che, puruSa prakRti paNa nathI ke vikRti paNa nathI. [sAM. kA. 3] 2. evaM mahadAdivikAravatI prakRtirAtmanA bhogaM sAdhayati / kazcAsya bhogaH ? buddhivRttyanupAtitvam / viSayAkArapariNatendriyavRttyanuraktAM buddhivRttiM jJAnAtmikAM puruSaH pazyati / darzane'pi na tasya kiJcidanyatvam / tadeva darzanaM yat tatra pratibimbanamiti / itthaM tayorbuddhipuMsoH saMyoge sati puruSadharmazcetayitRlakSaNo buddhAvasannapi sanniva lakSyate, budvidharmazca kartRtvAdiH Atmani sAkSIsthAnIye'sannapi sanniva vibhAvyate / tadAha tasmAt tatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve'pi tathA karteva bhavatyudAsInaH / [sAM.kA. 20] Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 prakRti AtmAne bhoga ane apavarga kevI rIte sAdhI Ape che ? 72. mahata Adi vikArovALa prakRti AtmAne bhoga sAdhI Ape che. zaMkAkAra - AtmAne bhoga zuM che ? naiyAyika - [sAMkhya matamAM] AtmAne bhoga eTale AtmAnuM buddhivRttine anusaravuM te arthAta buddhinI vRttinI sarUpatAne dhAraNa karavI te. viSayanA AkAre pariNamelI indriyavRttithI anurakta banelI jJAnAtmaka buddhivRttine puruSa dekhe che. darzanamAM paNa tenuM (AbhAnuM) jarA paNa anyAya thatuM nathI-tene jarA paNa pariNAma thato nathI. puruSamAM buddhivRttinuM pratibiMba paDavuM e ja puruSanuM darzana che. Ama te buddhi-puruSane sa.ga thatAM cetapitRtvalakSaNa puruSane dharma buddhimAM na hovA chatAM jANe heya ema jaNAya che ane kartAva vagere buddhinA dhamaeN sAkSasthAnIya AtmAmAM na hovA chatAM jaNe heya ema lAge che. tethI kahyuM che ke tethI temanA saganA kAraNe acetana buddhi jANe cetanavALI heya evI jaNAya che ane udAsIna puruSamAM kartAva gauNuM hovA chatAM tevI ja rIte te jANe mukhya kartA hoya ema lAge che [sAM. kA. 20]. 73. 'atha apavargAya kathamAtmanaH prakRtiravakalpate ? svarUpaM prakAzayatItyAcakSate / anavadhRtaprakRtisvarUpaH pumAn prakRtikRtamakhilamAtmakRtamiti manyamAnastadupArjitaM bhukte / yadA tu pRthagbhUtAmenAM manyate, tadA 'bhavatviyamAyAsahetureva mama' iti yuddhamAnastatamanupamujhAna: svarapanika vAvatigte, pratigi "mavatu, dRSTAgaTramnen, pRthaG mAmeSa manyate' iti na tadabhimukhIbhavitumutsahate / tadAha prakRteH sakumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / yA dRSTA'smIti punarna darzanamupaiti puruSasya / / [sAM. kA. 61] 73. zaMkAkAra - prakRti AtmAnA apavargane (=mokSane) kevI rIte sAdhI Ape che? niyAyika - [sAMkhya matamAM] potAnA svarUpane prakAzita karatI prikRti AtmAnA apavargane sAdhI Ape che.] prakRtinA svarUpane na jANate puruSa prakRti je je kare che te badhuM pite kayu" che ema mAnIne prakRtie upArjita kareluM bhogave che. paraMtu jyAre puruSa prakRtine pitAnAthI judI mAne che tyAre 'vAruM, mArA duHkhanuM kAraNa ja A prakRti che' ema samajato te prakRtikRta kamene na bhegavato pitAnA svarUpamAM ja avasthiti pAme che, 'vAru, eNe mane dekhI lIdhI, e mane enAthI judI gaNe che' ema samajatI prakRti paNa puruSanI sAme AvavA utsAha dharAvatI nathI. tethI kahyuM che ke huM pujane dekhAI. gaI' ema jANuM pharIthI puruSanA darzanane viSaya je banatI nathI te prakRtithI vadhAre sukumAra bIju kaMI ja nathI ema mane lAge che si. kA. 61]. 74. parasparaM ca bhagnarasayoH prakRtipuruSayoApakatvAt satyapi saMyoge so na pravartata evetyAha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ane mekSa prakRtinA ja che 281 dRSTA mayetyupekSaka eko dRSTA'hamityuparamatyanyA / sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya // [sAM0kA0 66] 74 prakRti-puruSane ekabIjAmAM rasa UDI javAthI, te banne vyApaka hoI temane saMga hovA chatAM, saga utpanna thato nathI ja. eTale ja kahyuM che ke "me tene dekhI lIdhI che" ema vicArI puruSa upekSA kare che, jyAre teNe mane dekhI lIdhI che' ema jANI prakati viramI jAya che, tethI temane saMga hovA chatAM saganuM koI projana nathI [sAM. kA. 66]. 75. aparimlAnakutUhalA hi pumAn vaJcayituM zakyate, na dRSTatattvamiti matvA satyAmapi yogyatAyAM nivartate prakRtirnaTIva raGgabhUmau pradarzitanikhilanijanRttavRttAntanaipuNA tata ityAha raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathA''tmAnaM prakAzya vinivartateH prakRtiH / / [sAM. kA. 59] 75, jenuM kutUhala zamyuM nathI evA puruSane chetaravo zakaya che, paraMtu jene tattvadarzana thayuM che evA puruSane chetaravo zakaya nathI ema samajIne yogyatA hovA chatAM, pitAnA sala vRttaprayoganuM naipuNya raMgabhUmi para pradarzita karI cUkelI naTInI jema prakRti virame che, eTale ja kahyuM che ke jema natakI prekSakone potAnI jAta dekhADI nRtyamAMthI virame che tema prakRti puruSa samakSa potAnI jAta pragaTa karI virame che. [sAM. kA. 59]. 76. taheva prativa saMsAre pravartate, prakRttiva mokSanumavatIthANuM- tasmAnna vadhyate'ddhA nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnA''zrayA prakRtiH / / sAM.kA. 62] 76. A rIte prakRti ja saMsAramAM pravRtta thAya che ane prakRti ja mokSa anubhave che. eTale ja kahyuM che, niSkarSa e ke koI puruSa baMdhAtuM nathI ke saMsaraNa karato nathI. nAnAzrayA (dhama Adi AThanA AzrayabhUta ke devazarIra Adi zarIrane AzrayabhUta) prakRti saMsaraNuM kare che, baMdhAya che ane mukta thAya che ' [sAM kA. 62] 77. kimarthaM punarasAvevaM ceSTate prakRtiriti ? kiM kriyate ? svabhAva evaiSa daivahatikAyAstasyAH - nAnAvidhairupAyairupakAriNyanupakAriNaH puMsaH / / guNavatyaguNasya satastasyArthamapArthakaM carati / / [sAM0kA0 60] 77. zaMkAkAra - A prakRti Ama kema vate che ? Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 acetana prakRti puruSa mATe pravRtti kevI rIte karI zake ? taiyAyika - [AnA uttaramAM sAMkhe jaNAve che ke ame zuM karIe ? kamanasIba prakRtino e svabhAve ja che. puruSa anupakArI ane naguNe hovA chatAM tenA upara guNavatI prakRti anekavidha upAyothI upakAra kare che paraMtu puruSa mATenuM tenuM A AcaraNa nirarthaka che [sAM. kA. 60]. 78. tanavAdrasthA: kathaaritramita Thumatra - vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimitta tathA pravRttiH pradhAnasya / / [sAM.kA. 57] 78, zaMkAkAra - prakRti acetana heI, A pramANenuM AcaraNa kevI rIte sa bhave ? taiyAyika - AnA uttaramAM sAMkhe jaNAve che ke jema ajJa (=jaDa) kSIra vAcharaDAnI vRddhi mATe vahe che tema pradhAna puruSanA mokSane mATe pravRtta tha ya che [sAM. kA. 57] 79. nanUpannatattvajJAne puMsi prakRte gAnukUlamahadAdikAryArambhaparAGmukhatvAt tasyAzcaikatvAdekasmistatvavidi mukte sati sarve muktAH syuH / naiSa doSaH, tatvavidameva pumAMsaM prati tasyA audAsInyAt , anyasAdhAraNatvena tatkAryAnapAyAt , tathA ca pataJjaliH kRtArtha prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt' yogasUtra 2.22] | 79 zaMkAkAra -- puruSane tatvajJAna thatAM bhogane anukULa mahata Adi kAryonI utpatti karavAmAMthI prakRti aTakI jatI hovAthI ane prakRti eka hevAthI eka tattvavid puruSanI mukti thatAM sarva puruSo mukata thaI jAya. naiyAyika - [AnA samAdhAnamAM sAMkhyA kahe che ke A deva thI Avato kAraNa ke tattvavid puruSanI bAbatamAM ja prakRtinI udAsInatA hoya che. taravavid puruSa ane anya (atattvavid) puruSa vacce eka sAdhAraNa prakRti hovAthI atattvavid puruSa mATenAM | utpanna karavAmAMthI prakRti viramatI nathI. patajalie paNa kahyuM che ke kRtArtha puruSa prati prakRti naSTa thaI hovA chatAM te prakRti akRtArtha puruSa prati ananTa che kAraNa ke prakRti kRtArtha ane akRtArtha badhA puruSAne sAdhAraNa che - eka che. [gasUtra 2.22]. [je prakRti puruSabhade bhinna hota to eka ja prakRti naTa ane ana' Ta na saMbhaveta. paraMtu prakRti eka sAmAnya che eTale eka ja prakRtimAM kRtArtha ane akRtArtha puruSanI apekSAe naSTa ane anaTava saMbhave che 80. nanvevaM yadaiva tattvajJAnamutpannaM tadaiva prakRtyupArjitakarmaphalopabhogaparihAriNaH paMsaH zarIrapAtaH syAt / na, ityAha-'tiSThati saMskAravazAccakrabhramivaddhRtazarIra:' [sAM0kA0 67] / tataH saMskAraviratau satyAm - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya mate buddhi, jJAna ane upalabdhinA bheda prApte zarIrabhede caritArthatvAt pradhAnavinivRttau / pheAntimAtyantimamaya jaivalyamAnAti || [sAM,A. 68] kRti / 80. zaMkAkAra - Ama hAya ! kharekhara tattvajJAna utpanna thAya tyAre ja prakRtithI upArjita merrInAM AnA upabhAgane tyajI detA puruSanA zarIrane pAta thAya, naiyAyika [sAMkhyA. kahe che ke] nA, evuM nathI. eTale ja kahyuM che, 'kuMbhAranA cAkaDAnI jema vegavaze (sa MskAra vaze) te puruSa zarIra dhArI rAkhe che' [sAM kA 6] pachI saMskAra samApta thatAM jyAre zarIra paDe che ane peAtAnuM prayeAjana siddha thavAthI pradhAna nivRtta thAya che tyAre ekAntika (=avazya bhAvI), Atya Mtika (=acyuta, avinAzI) ane amaya (=janmAdibhItizUnya) kaivalyane te SAme che. [sAM kA. 68] 283 81. aho nu khalu kapilakavikathArasAkSiptahRdayairatibahuprasaktAnuprasaktyA likhitamasmAbhiH / tadiyaM pradhAnavikatiH prathamA mahacchabdavAcyA sA buddhistatvavidaM prati naSTA'pyanyasAdhAraNatvAda naSTaiveti nityA, nityatvAcca pratyabhijJAnusandhAnAdivyavahAraprabandhanirvahaNakSamA buddhiH / jJAnaM tu tasyAH vRttiH / upalabdhistu puMso vRttimadbuddhidarzanamiti naiSAM paryAyazabdatvamiti / 81, aDDA ! kharekhara kapilakavinI kathAnA rasathI AkRSTa hRdayAvALA ame atyaMta lagAvathI A lakhyuM che. pradhAnanI prathama vikRti buddhi che, je "mahat 'zAtmya che. tattvavid puruSa prati te buddhi naSTa thai DAvA chatAM [atattvavid puruSa prati] anaSTa che kAraNa ke tattvavid ane atattvavid bannenI te eka sAmAnyA che. AmAMthI e phalita thAya che ke buddhi nitya che ane te nitya haiAvAthI pratyabhijJA, anusa dhAna Adi vyavahAra pAra pADavA sama" che. paraMtu jJAna teA buddhinI vRtti che, ane upalabdhi e vRttivALI buddhinuM puruSane thatuM darzIna che. eTale, [sAMkhya anusAra] buddhi, jJAna, upalabdhi e paryAyazabdo nathI. 82. atra pratividhIyate / Atmanyeva nitye vyApini boddhari jJAtaryavyavasAtari dharmAdharmAdiyogini pratyabhijJAnAdikAryANAM kartari seyaM 'buddhi' saMjJA sAMkhyaiH kalpitA / cetanatvaM tu jJAnAdiyoginyA api yat tvasyA nAbhyupagatam, so'yamatIva tapakhinAM bhramaH / ya eva budhyate jAnAtyavyavasyati sa eva pazyati cetayate ca / na khalvatra vastusvarUpabhedaM pazyAmaH / tatra buddhirbudhyate jAnAtyadhyavasyati, puruSastu pazyati cetayate ceti vaJcanAyaivamucyate mugdhatayA vA / 82. ame taiyike tenu' khaMDana karIe chIe. nitya. vyApaka, eAdha karanAra, jJAna karanAra, adhyavasAya karanAra, dha-adhama Adi dharAvanAra, pratyabhijJA vagere kAryAMnA karanAra AtmA mATe buddhi' saMjJA sAMkhyAe kalpelI che, paraMtu buddhi jJAna vagere dharAvatI hovA chatAM tenuM Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 'buddhithI adhyavasita 'te puruSa dekhe che' e sAMkhya matanuM khaMDana cetanava sAMkhyAe svIkAyu... nathI e te bicArAne tIvra bhrama che. je beodha kare che, jANe che ane adhyavasAya kare che te ja dekha che, te ja cetanAthI prakAze che, ahI vastubheda ke svarUpabheda ame dekhatA nathI (arthAt sAMkhyakalpita buddhi ane puruSa be judAM tattvA nathI, eka ja tattva che). buddhi odha kare che, jANe che, avyavasAya kare che jyAre puruSa dekhe che, cetanAthI prakAze che ema chetavA mATe athavA aNusamajathI kahevAyu che, " 83. yajjaivamukhyate mudrayAyyavasitamathaeN puruSa: pati' kRti, tat vyAdhyeyaM kimidaM tasya draSTRtvamiti ? pratibimbanamiti cet, kiM svacche puMsi vRttimatI buddhi: saMkrAmati, uta vRttimatyAM buddhau pumAniti ? tatra citizaktirapariNAminyapratisaMkrameti na buddhau puruSasya saMkramaNam / buddhau tu puMsi saMkrAntAyAmapi puMsaH kiM vRttaM yena draSTA saMpannaH / draSTRtvaM svabhAva evAsyeti cet kiM buddhipratibimbanena ? viziSTaviSayAvaccheda iti cet, tataH pUrvamanAlambanaM draSTRtvamaghaTamAnamiti na naisargikaM draSTRrUpatvaM puMsaH syAt | darzanazaktiH svAbhAvikIti cenna, tasyA bhedAbhedAbhyAM nirUpayitumazakyatvAt / pratibimbapakSe ca parasparAnurAgasya tulyatvAdaviyogAcca kathamidaM nirdhAryatAmamI buddhidharmAH, amI puMdharmA itiha tayoH pArthagarthyena kadAcit svarUpAvadhAraNaM vRttam / anavadhArita kAryabhedatvAcca nAnAtvamapi tayordurvacam | cetanAcetanatvAd bhoktRbhogyatvAcca vispaSTaM tayornAnAtvamiti cet, na, jJAnAdiyogitvaM ca buddheracetanatvaM ceti citram / api ca kalpayitvA'pi buddhi puMsornAnAtvam buddhidharmAH puMsi puMdharmAzca buddhAvAropaNIyA iti kiM bhedena ? bhede ca buddherjJAnAdiyogitvena cetanatvApatterekatra kAryakAraNasaMghAte cetanadvayamaniSTaM prasajyate / 83. buddhithI avyavasita ane puruSa dekhe che' ema sAMkhyAe je kahyu che tene temaNe samAvavu joie. puruSanuM A draSTApaNuM zuM che ? pratibiMba paDavuM e draSTApaNuM hoya te prazna UThe che ke zuM svaccha puruSamAM vRttivALI buddhi saMkramaNa kare che ke vRttivALI buddhimAM puruSa saMkramaNa kare che ? puruSa apariNAmI ane apratisa`kramA che, eTale buddhimAM puruSa saMkramaNa karatA nathI. have jo puruSamAM muddhi sakramaNa karatI hAya te paNa tethI puruSane zu thAya ke jethI te draSTA ane ! jo tame sAMkhyA kahA ke draSTApaNuM e puruSanA svabhAva ja che te! pachI buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDavo zuM ? tenAthI viziSTa viSayanuM darzIna thAya che ema jo tame kahe te ame kahIzuM ke viziSTa viSayanA dRna pahelAM ana!la bana draSTApaNuM aTamAna rahe che, eTale draSTApaNuM puruSanuM naisargi`ka rUpa nahi bane. puruSamAM svAbhAvika daza nazakti che ema jo tame sAMkhyA kahA te te ye;gya nathI kAraNa ke [daza nazakti puruSathI bhinna che ke abhinna e be vikalpe vicAratAM eke vikalpa ghaTatA na hAi] daza nazaktine puruSathI zinna paNa kahI zakAtI nathI ke abhinna paNa kahI zakAtI nathI, Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyamAnya buddhitattvanI AvazyakatA nathI 285 FA puravAra kare che ke puruSamAM svAbhAvika dazanazakti nathI ja.1 ane pratibiMba pakSamAM ekabIjAna anaraMjana tulya hovAthI tema ja tevA te anaraMjanane abhAva kadI na thato hovAthI tame sAMkhyo e kevI rIte nakkI karaze ke A buddhinA dharmo che ane A puruSanA dharmo che, kAraNa ke te baMne pRthapha karIne temanA svarUpano nizcaya tame kadI karyo nathI. A kAryo puruSanAM che ane A kAryo buddhinAM che ema temanAM kAryonA bhedane nicaya na hovAthI te benuM judApaNuM jaNAvavuM muzkela che. cetanata -acetanava ane bhokatRtva bhogyatvane kAraNe te banenuM jarApaNa spaSTa che ema je tame sAMkhe kahA te te barAbara nathI kAraNa ke buddhi jJAna Adi dharAve che ane sAthe sAthe te acetana paNa che ema kahevuM e to vicitra kahevAya. vaLI. buddhi ane puruSanuM judApaNuM kApIne paNa buddhinA dhamaeN puruSamAM ane puruSanA dhameM buddhimAM AropavA paDe che, te pachI temane judA mAnavAnuM zuM prayojana ? ene ja mAnavAthI, buddhi jJAna Adi dharAvatI hovAne kAraNe buddhimAM cetanava AvI paDe ane buddhimAM cetanatva AvI paDavAnA kAraNe kAryakAraNanA saMdhAtarUpa eka zarIramAM be cetana (AtmA) mAnavAnA aniSTanI Apatti Ave. 84. nityamantaHkaraNamantareNa puMsa upalabdhirna bhavediti buddheH kalpanA cet , astyeva nityamanta:karaNaM manaH / tena karaNena karturAtmano viSayopalabdhikriyA nirvaya'te / saiva ca buddhirityAkhyAyate, na tvanyA nityA buddhirastIti / kiJca kasya kRte paridRzyamAnamAtmanA jJAnAdikriyAkartRtvamutsRjya buddheradRzyamAnamupeyate, joDavrArAyaH ? 84. nitya anya kAraNa vinA puruSane viSaye palabdhi na thAya, eTale buddhine kalpavAmAM AvI che ema je tame sAMpe kaho te ame kahIe chIe ke nitya antaHkaraNa mana te che ja, te karaNathI karnA AtmAnI viSayolabdhirUpa kriyA pAra paDe che, te viSayopalabdhirUpa kriyAne ja buddhi nAmathI jaNAvavAmAM Ave che, bIjI koi nitya buddhi nathI. vaLI, zA mATe AtmAnuM jJAna vagerenuM dekhAtuM kartutva cheDI buddhinuM jJAna vagerenuM na dekhAtuM hatuM tame svIkAre che ? tamAro ahI: jo Azaya che ? 85. nanu puruSasya svAtantryAtmakakartRtve sati svakRtakarmaphalopabhogAnantyAdanirmokSaH syAt , na hi karmaNAM parikSayo janmakoTizatairapi zakyakriyaH / yadA tu akartAramudAsInaM prakatibannAti tadA saiva jJAtA satI mokSyatIti na dUraM mokSavartma mavizvati | 85. sAMkhya - puruSanuM svAtavyAtmaka kartAva hoya te pitAnAM karelAM karmonAM phaLe, ne upabhoga ananta heI mokSa ja na thAya, kAraNa ke emAM karmone kSaya abajo janmathI paNa kare zakya nathI. paraMtu je akartA udAsIna puruSane Ama prakRti bAMdhe to prakRti pote ja jJAtA hovAthI puruSane mukata karaze, eTale mokSane mArga lAMbo nahi thAya. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sAMkhya matamAM puruSane mokSa asaMbhava banI jAya 86. aho bata ! nikhilameva maukhyaM sAMkhyahRdayeSveva pratiSThitamiti kathamanyo jana idAnIM mUryo bhaviSyati ? acetane hi niraGkuze pradhAne bandhayitari sutarAmanirmokSaH syAt / tattvavidamapi pamAMsaM na badhnAti prakRtiriti ko'syA niyantA ? paGgavandhanyAyena saMyogasya tadApi tulyatvAt / nivRttakutUhala: pumAniti cet , prakRtiranirmuktakautukrA'bhinavavadhUriva sthitaiva / / 86 naiyAyika - are ! saghaLI ja mUrkhatA sAMonA hRdayamAM pratiSThita che, eTale bIje kayo mANasa have mUkha" banaze ? niraMkuza, acetana pradhAna puruSane bAMdhanAra heya te puruSane mokSa kadI thAya ja nahi, tattvavid puruSane prakRti bAMdhatI nathI, AmAM prakRtine niyantA keNuM che [arthAta tattvavid puruSane na bAMdhavAmAM ane atattvavid puruSane bAMdhavAmAM prakRtinuM niyamana koNa kare che ? A prazna ubho thAya che] kAraNa ke jyAre prakRti tattvavid purUSane bAMdhatI nathI tyAre paNa paMgu-dhanyAye prakRti-puruSane saMga te tulya ja che. je tame kahe ke tyAre puruSanuM kutUhala nivRtta thaI gayuM hoya che te ame kahIe chIe ke prakRti to tyAre paNa animukatakautukavALI navavadhU jevI ja hoya che. 87. api ca re mUDha ! pUrvameva tapasvinA paMsA kiM kRtaM yadasauM baddho'bhUt 1 draSTatvaM tu tasya rUpaM tadavinAbhUtamiti kaivalyadazAyAmapi tanna nazyatyeveti tadA'pi tasya bandhanAya kathaM na pravarteta nirmaryAdA prakatiH / 87. vaLI, are mUrkha ! bicArA puruSe pahelAM zuM karyuM ke jethI te baMdhAye ? draSTava to tenuM svarUpa che, tethI te tenuM nitya sahacara che, eTale kevadazAmAM paNa tene nAza thato nathI ja. mATe tyAre paNa tene bAMdhavA maryAdArahita prakRti kema pravRtta na thAya ? 88. dRSTAvakSmIti viramIta re , maivam , na ghavAvevAranI trasudItA, niHsaMkhyaparuSopabhogasaubhAgyA paNyavaniteva, nAsau niyamena vyavahatu mahatItyAstAmetat / 88. mane teNe dekha lIdhI ema samajI prakRti virame che ema tamAruM kahevuM che, paraMtu evuM nathI. pitAnA pati sAthe ja sahacAra rAkhavAnuM grahaNa karavuM duSkara vrata prakRtie lIdhuM nathI, te te vezyA jevI asaMkhya puruSanA upabhoganuM saubhAgya pAmelI che. eTale te AnI ja che, bIjAnI nathI' ema niyamathI karavAmAM AvatA tya yogya te nathI. have A carcA rahevA daIe. 89. yacca 'satvarajastamobhistribhirguNaiH samAvasthAyAH pradhAnazabdavyapadezabhAjaH prakateH mahannAmnA buddhirutpadyate' ityAdi prakriyAjAlamAlapitaM tat sarva mahAndhaparamparAnyAyapravRttagurupAThakramopanatameva, na pramANamUlam / kAryAddhi kAraNamalparimANamupalabhyate, na tu viparyayaH, svAvayavAzritasya ghaTAdestathA darzanAt , tadavayavAnAM tadapekSayA'lpatvAt, anyasyA mRdo mahAparimANatvamaprayojakam / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sAMkhyonI sRSTi dhaTatI nathI 287 89. satva, rajas ane tamasa e traNa guNonI sAmyavasthArUpa prakRti je pradhAna zabdarAya che temAMthI "mahat' nAma dharAvatI buddhi utpana thAya che vagere je prakriyAjALane sAMkhyoe jaNuvI che te badhI mahA adhaparaMparA nyAyathI cAlatA guru pAThanA krame sAMkhene prApta thaI che, te pramANamUlaka nathI, kAraNa ke kAryanA parimANu karatAM kAraNanuM parimANu alpa dekhAya che. enAthI UlaTuM dekhAtuM nathI; pitAnA avayamAM rahetA ghaTa, 5Ta AdinA darzana uparathI A puravAra thAya che. dhaTa, paTa AdinA parimANanI apekSAe temanA avayavonuM parimANu alpa hoya che. ghaTAvayavothI anya mRddanuM (kamATInuM mahAparimANa ghaTanA parimANanuM kAraNa nathI. [sAMkhe anusAra kAryanA parimANa karatAM kAraNanuM parimANa moTuM hoya che, je pramANuviruddha che.] 90. api ca buddhirnAma viSayopalambhaH / ahaMkAro'pyahaMpratyayarUpo'bhimAno buddhi vizeSa eva / tena bAhyAnIndriyANi janyante gandhAdayazca guNAH, guNaizca pRthivyAdIni bhUtAnIti mahAvyAmohaH / idaM ca citram - viSayajanyA hi sukhAdayaH prasiddhAH, atra sukhAdijanyA viSayAH saMvRttA iti naveyaM vizvAmitrasyeva sAMyamune sRSTi: | 90. uparAMta, buddhi e te kharekhara viSayopalabdhi che. ahaMkAra paNa ahaMpratyayarUpa abhimAna che je buddhivizeSa ja che. ahaMkAramAMthI bAghendriya utpanna thAya che, gaMdha Adi guNe utpanna thAya che ane guNamAMthI pRthvI vagere bhUta utpanna thAya che ema mAnavuM e mahAvyAmoha che vaLI A paNa vicitra che ke sukha, duHkha vagere kharekhara viSayamAMthI janme che evI prasiddhi che jyAre ahI sAMkhyadarzanamAM te viSaye sukha, duHkha, vageremAMthI janme che. Ama vizvAmitranI sRSTinA jevI sAMkhyamuninI A navIna sRSTi che. 91. 2 ghavAnAstivamafpa kamAnavata, avayAdritUnAmasAdhana vAta , cetanAnAM hi bhavedapi sukhaduHkhamohAnvitatvam / acetanAni bhUtAni sukhaduHkhamohavantIti subhASitam / ghaTe paTe zakaTe ca sakhaduHkhamohAH santIti kaH pratipadyeta ? prakAzapravRttiniyamA api cetaneSveva dRzyante, nAcetaneSvityasiddhatvAddhetorna pradhAnasiddhiH / api ca satkAryavAdamUla eSa tapasvinAM vibhramaH sarva sarvatrAstIti / tato'nvayasiddhiM buddhayamAnAste pradhAnasiddhAvadhyavasitAH / satkAryavAdazca vicAryamANo na samastyeveti kutastyA hetusiddhiH ? 91. pradhAnanuM astitva paNa pramANasiddha nathI kAraNa ke avaya vagere hatA tenA sAdhaka nathI. anvaya vagere hetuo pradhAnanA astitvanA sAdhaka nathI kAraNa ke cetana puSe kharekhara sukha-duHkhamahAvina hoya che. acetana bhUto sukha-duHkha-mehavALA che ema kahevuM e te kharekhara subhASita che ! ghaTamAM, paTamAM ane zakaTamAM sukha- duHkha-meha che ema koNa svIkAre ? prakAza, pravRtti ane niyama cetanAmAM ja dekhAya che, acetanAmAM dekhAtAM nathI, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sAMkhyAe karelI satkAyavAdanI sthApanA eTale hetu siddha hoI tenAthI pradhAnanI siddhi thatI nathI. vaLI, bicArA sAMkhyone sava sarvatra che" A bhrama satkAryavAdamUlaka che. te bhramane lIdhe anvayane siddha mAnI teo pradhAnanI siddhi karavA kRtanizcaya banyA che. paraMtu vicAra karatAM te sakAyaeNvAda ja ghaTano nathI te pachI hetu siddhi kayAMthI ? 92. nanuM sarakAryavAhe vAtArAmA mavati mAvAnAM, nAthA | tathA hiM catuSTayI gatiriha syAt / ghaTAdikArya mRtpiNDAdinA kAraNena kriyamANamapi sadvA kriyate, asadvA, sadasadvA, anubhayaM veti / 92. sAMkhya - [utpatti pUrve kArya kAraNamAM avyakta dazAmAM hoya che ja evuM ame mAnIe chIe eTale amane sarakAryavAdI tarIke oLakhavAmAM Ave che. amArA] sakAya. vAdamAM ja vastuone kAryakAraNabhAva bane che, anyathA banato nathI. te A pramANe - ahIM cAra ja gati che : mRpiMDa AdithI utpanna karAtu dhaTAdi kAryo je utpatti pUve asat hatuM tene utpanna karAya che, je utpatti pUrve sata hatuM tene utpanna karAya che, je utpatti pUrva sadasat hatuM tene utpanna karAya che ke je utpatti pUrve anubhayasvabhAva (arthAta na sata na asata ) hatuM tene utpanna karAya che ? 93. tatrAsata: karaNe kharaviSANAderapi karaNaM syAt / asatve hi ghaTasya kharaviSANasya ca ko vizeSaH ? ghaTasyApi ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvadazayorasatvAvizeSAt prAgabhAvadazAyAmiva pradhvaMsAvasthAyAmapi karaNaM bhavet / asatkaraNe niyatopAdAnagrahaNaM na prApnoti / tailArthI hi tilasarSapAnupAdatte, na sikatAH / asattve ca tailasya ko vizeSaH sarSapANAM sikatAbhyaH ? asati kArye nirAlambanaH kArakavyApAro bhavet , na hyasau mRtpiNDAdiviSayo bhavitumarhati, kArya cAsat / api cAvidyamAne kAraNavyatirikte ca kAyeM janye kAraNasya mRtpiNDAderghaTAdikArya janitavataH kimiti na svarUpamupalabhyate / 93. asatane utpanna karAya to kharazRMgane paNa u5na karAya. asata dhaTanI kharazaMgathI zI vizeSatA che? prAgabhAva ane prazvasAbhAvanI e dazAmAM paNa ghaTa sabhAnapaNe asata hovAthI jema prAgabhAvakazAmAM dhaTanI utpatti karavAmAM Ave tema pravasadazAmAM paNa ghaTanI utpatti karavAmAM Ave. utpatti pUve je asata hoya te kAryane utpanna karavAnuM hoya to amuka niyata upAdAnakaraNane grahaNa karavAnuM prApta na thAya. tailAtha tala, sarasavane grahaNa kare che, retIne grahaNa kareto nathI. taila je utpatti pUrve asat hoya te sarasavane grahaNa kare ke retIne, emAM pharaka paDe che ? tathA je utpatti pahelAM kArya asata hoya te kAraka vyApAranuM koI AlaMbana (= viSaya) nahi rahe. kAraNa ke kAravyApArane viSaya banavA mRtipaDa Adi yogya nathI ane je yogya che te kAya" ( dhaTa) to asat che. vaLI, avidyamAna (=utpattipUrve asata ) ane kAraNathI bhinna kArya utpAdya heya te kAraNe mRpiMDa AdinuM svarUpa dhaTa Adi kAryo utpanna karI dIdhA pachI kema upalabdha thatuM nathI ? Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpatti pUrve kArya asata che ke sata-asata che e be pakSanuM sAMkhyakRta khaMDana 209 94. atha svavinAzena kAraNaM kAryasya janakamiSyate, tadiyamabhAvAd bhAvotpattirbhavet / tasyAM ca kuto'yaM niyamo yadanantaravRtta eva mRtpiNDAbhAvaH kumbhamabhinivartayati. na cirAtikrAnta iti / atazca parunmRtpiNDe naSTe eSo'dha kumbhotpAda: syAt / atha svAvyatiriktameva kAraNena kArya janyate, tarhi kAraNasya sasvAt tadavyatiriktaM kArya sadeveti nAsataH karaNam / 94. je vavinAza dvArA kAraNane kAryanuM janaka banatuM IcachavAmAM Ave te abhAvamAMthI bhavanI utpatti thAya. temAM A niyama kayAMthI banaze ke anantara pUrvabhAvI ja mRtyiMDAbhAva ghaTane utpanna kare che, cirAtikAnta abhiMDAbhAva ghaTane utpanna karato nathI ? ane tethI (arthAta A niyama ne banavAthI) chellA varSamAM mRpiMDa nAza pAmatAM atyAre A ghaTanI utpatti thAya. je kAraNe potAnAthI abhinna evA kAryane utpanna karatuM hoya to kAraNa sat hoI tenAthI abhinna evuM kArya sata ja hoya, eTale asata kAryanI utpatti karAtI nathI. 95. sadasadapi na kArya vaktuM yuktaM, sadasatorvipratiSedhenaikatra samAvezAyogAt / rUpabhedAdavirodha iti cenna, kAryasya vicAryamANasyaikatvAt / tatazca tenaiva svena kAryeNa rUpeNa saccet , nAsad bhavet ; asaccet , na saditi / pararUpeNa tvasatvaM samastabhAvAnAmastyeva / 95. kAryane sat asatarUpa kahevuM yogya nathI, kAraNa ke sata-asatamAM ekabIjAne pratiSedha hoI te bene samAveza eka sthAnamAM ( kAryamAM) ghaTatuM nathI. satya ane asata be judAM rUpa hAI virodha nathI ema je tame kaho te te barAbara nathI, kAraNa ke vicAra karatAM kAryanuM eka ja jaNAya che. jo potAnA rUpathI kArya sat hoya to te asat na heya, ane je pitAnA rUpathI kArya asat hoya to te sat na hoya. para rUpathI asaMta - paNuM to badhI ja vastuone che ja. 96. anubhayAtmakaM tu nAma vastu nAstyeveti / tatpArizeNyAt sadeva kAryam / kimiti ca tadA nopalabhyate iti ? anumAnenApi yadupalabdhaM tat kimanupalabdhaM bhavati ? pratyakSeNa tu tadAnImanupalambho'nabhivyaktatvAt / abhivyaktisampAdana eva ca kArakaprayatnasAphalyaM, kArya tu sadeveti / atrAbhidhIyate / kena rUpeNa tadAnIM kArya saditi manyate ? yadi kArakavyApArAbhinirvatyena salilAharaNAdyarthakriyAsamarthena pRthubudhnodarAkAravatA rUpeNa cakramUrdhani ghaTo'sti, tadA'bhivyaktenApi rUpeNa sattvAdatyantAya kArakavyApAravaiphalyam , itthamapi ca kArakapravRttau tadyApArAnuparamaprasaGgaH, kiM hi tadopalabhya kArakANi nivarteran ?, kAryasya prAgapyulabdhatvAt / 2. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 utpatti pUrve kArya sata che paNa anabhivyakta che e sAMkhya mata ane tenuM khAna 96. vastu anubhayAtmaka to che ja nahi. eTale, parizeSAnumAnathI kArya (utpatti pUrve) sata ja che. taiyAyika - je kArya utpatti pUrve sata hoya to tyAre upalabdha kema thatuM nathI. sAMkhya - anumAnathI je upalabdha hoya che te zuM anupalabdha hoya che ? tyAre kAya pratyakSathI upalabdha thatuM nathI kAraNa ke te tyAre anabhivyakta hoya che. kAryanI abhiktinuM saMpAdana karavAmAM ja kArakenA prayatnanuM sAphaya che. kAya" te sata ja hoya che. yAyika - AnA pratiSedhamAM ame kahIe chIe ke kayA rUpe kAryane tame tyAre (= utpatti pUrve) sata mAne che ? je kArakavyApAthI utpanna thayela, javAharaNa Adi akriyA karavAne samartha ane pRtha-bunedarakAravALA rUpe cAkaDAnA mAthA upara sthita dhaTa te vakhate astitva dharAvatA hoya te te vakhate te abhivyaktarUpe astitva dharAvatA hovAthI kArakonA vyApAranuM atyaMta vaiphalya AvI paDe, ane vaLI kArakone vyApAra na viramavAnI Apatti paNa Ave kAraNa ke zuM pAmIne kAraka aTake ?, kemake kArya to pahelethI ja prApta che. 97. atha mRtpiNDarUpeNa tadAnIM ghaTo'stIti kathyate, tarhi na hyasau tadAnIM ghaTo'sti, mRtpiNDa evAsAvasti / na hiM anyarUpeNAnyo'stIti zakyate vaktum / uSTro'pyasan mRtpiNDarUpeNAstIti syAt / 97. je tame kahe ke mRpiMDarUpe te vakhate ghaTanuM astitva che te amAre kahevuM joIe ke te vakhate ghaTanuM astitva nathI, mRpiMDanuM ja astitva che. anyanA rUpathI anyanuM astitva che ema kahevuM zakya nathI. ji svarUpathI asata ghaTa mRpiMDarUpathI tyAre astitva dharAvato hoya te svarUpathI] asat UMTa paNa mRpiMDarUpathI tyAre astitva dharAve che ema mAnavuM paDe. 98. athoSTra rUpamuttarakAlamapi na nirvaya'te, ghaTastu tato nivartyate / yadyevaM, yadaivAsau nirvaya'te tadaivAsti, na tataH pUrvamiti / 98. sAMkhya - mRpiMDamAMthI uttarakALe UMTarUpa utpanna thatuM nathI paNa ghaTa te mRpiMDamAMthI uttarakALe utpanna thAya che. [eTale tyAre mRpiMDarUpathI ghaTa astitva dharAve che ema kahI zakAya paNa tyAre mRpiMDarUpathI UMTa astitva dharAve che ema na kahI zakAya] yAyika - je ema hoya to jyAre ghaTa utpana thAya che tyAre ja tenuM astitva che, utpatti pahelAM nathI. 99. natha pUrva zAyAmanA tasyAtivamAnImathakathAmanA zire iti / tadapyanupapannam , abhivyaktirapi tatsvarUpAd bhinnA'bhinnA vA satyasatI veti vikalpyamAnA na pUrvoktaM doSamativartate / 99. sAMkhya - utpatti pahelAM zaktirUpe ghaTanuM astitva che, atyAre abhivyaktirUpe tene astitvamAM lAvavAmAM Ave che. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyaktie zuM che ! 291 naiyAyika - te Rtu' nathI. abhivyakti paNa ghaTasvarUpI bhinna che ke abhinna, sat che ke asat? evA prazno ubhA karI abhivyakitane vicAravAmAM AvatAM pUrvAMta rASathI te aspRSTa rahI zakatI nathI. 100. aa ceyamitti: ? inA manAvasthAnam, atha saMsthAnavizeSaH, uta pratItiriti : yadi kAryAtmanA'vasthAnaM, tat pUrvaM nAbhUt, tadadhunA bhUtamitya satkAryam / pUrvamapi vA yadi tadAsIt, tadA punaH kArakavaiphalyam / saMsthAnamapyavayavasannivezavizeSaH / sa cAsanneva kriyate / avayavAstu santIti kasyAtra vivAda : ? na khalu paramANavo'smAbhirnAGgIkRtAH / 100. a abhivyakita zuM che ? zu abhivyakti e kAyarUpe avasthAna che, ke saMsthAnavizeSa che ke pratIti che ? jo kA rUpe avasthAna e abhivyakita hAya te te pahelAM na hatuM ane have thayuM, eTale kA utpatti pUrve asat thayuM. jo pahelAM paNa te hatu teA pharI pAchuM kArakavaiphaLa AvI paDyu., saMsthAna paNa avayavaracanAvizeSa che. te saMsthAna je utpatti pUrva" asat hatu. tene ja utpanna karavAmAM Ave che, avayA tA kAryanI utpati pahelAM sat haiAya che ja emAM ahIM kAne vivAda che ! ame paramANuone svIkAra nathI karyAM ema nahi. 101. pratItistu ghaTasya cakSurAdikArakasAmagrayadhInA, na mRtpiNDadaNDacakrAdikArakacakrasAdhyeti, sA cakramUrdhani ghaTasya nAstyevetyasan ghaTaH / darzanAdarzanAdhIne sadasattve hi vastunaH / dRzyasyAdarzanAt tena cakre kumbhasya nAstitA / / cakramUrdhavat pradhvaMsadazAyAmapyanupalambhAd ghaTasya nAstitvameveti 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH ' [gItA 2. pUrvAparAntayorbhAvasvarUpAdarzanAt / 101, TanI pratIti cakSu vagere kArakonI sAmagrIne adhIna che, te zrRtsiMDa, daMDa, cakra vagere kArAthI utpAdya nathI, cAkaDAnA mAthA upara (arthAt utpatti pahelAM) ghaTanI pratIti thatI nathI ja, eTale tyAre baTa asat che. vastunuM sattva ane asattva kramathI daza / ane adAnane adhIna che. tenA darzana mATe Avazyaka badhI sAmagrI upalabdha haivA chatAM tenuM darzana thatuM na huM.vAthI cAkaDA upara (arthAt utpatti pUrve) dhaTatu asattva che. jema cAkaDAnA mAthA upara (arthAt utpatti pahelAM) tema pradazAmAM pazu dhaTa dekhAtA na hAI, kaTanuM attva ja che. ane eTale ja 'asanA bhAva thatA nathI ane sa abhAva thane nathI' [ gItA 2.16 ] e vacana pramANubhUta nathI, kAraNa ke pUrva anta (= prAgabhAva) ane apara anta prasAlAva}nuM bhAvasvarUpa dekhAtuM nathI. 102. zavayAtmanAviyastittvamasyonyate, tatrApi piya--jeya tti / atazca 16] ityapramANakaM, Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatyAya vAda upara karavAmAM AvelA AkSepenA parihAra meti ? yadi ghaTasvarUpAdbhinnAsau, tarhi pararUpeNa ghaTossti, svarUpeNa ca nAstItyat kAryamuktaM syAt / ghaTAdabhinnatve tu zakteH zaktirUpeNa ghaTo'stIti svarUpeNaiva ghaTAstitvamuktaM bhavet / tacca pratyakSavirodhAnnirastam / 292 102, utpatti pahelAM kAnu' zaktirUpe je astitva tame kaheA che. tenI bAbatamAM paNa vicAravu neI e ke A ziMkata zuM che ? je te dhaTasvarUpathI bhinna hoya te pararUpathI ghaTatuM satva ane svarUpathI ghaTatuM asattva thAya, pariNAme utpatti pUrva' kAryo asat che ema tame kahyu' gaNAya. jo zakti baTasvarUpathI abhinna hoya teA utpatti pUrve svarUpathI ja ghaTatuM sattva tame kahyuM gaNAya; paraMtu te vakhate svarUpathI ghaTanA sattvanA ame nirAsa karyAM che, kAraNa ke temAM pratyakSane virAdha che. 103. saraLapakSe 2 yajjoti 'rArAviSALAviyeta' kRti, tanna, vacanavyaktyaparijJAnAt / 'yadasat tat kriyate' iti neyaM vacanavyaktiH, api tu yat niyate tala' kRti / svarUpa sahakAryAdihetavo yadvidhAyinaH / dRzyante janyate taddhi na vyomakusumAdikam // 103. asatane utpanna karavAmAM Ave che e pakSamAM je Apatti ApavAmAM AvI ke 'tA zAviSANuM vagerenI paNa utpatti karAya', te barAbara nathI, kAraNa ke amArA vacanane na samajavAthI tame te Apatti ApI che. je asat che te karAya che' evuM amAru vacana nathI, paraMtu je rAya che. te asat che' evuM amAruM vacana che. upAdAnakAraNuM, sahakArIkAraNa vagere kAraNe jene utpanna karavA vyApAra karatAM dekhAya che te ja thAya che, AkAzakusuma vagere utpanna thatAM nathI. utpanna 104. prAgabhAvadazAyAM ca hetuvyApAradarzanam / na tu pradhvaMsavelAyAmataH kamanuyuJjmahe / / 104. kAyanI prAgabhAvadazAmAM utpAdaka kAraNAnA vyApAra dekhAya che, pradhvaMsa vakhate utpAdaka kAraNeAtA vyApAra dekhAtA nathI; tethI ame keAne pUchIe [ke Ama kema ?], kAraNa ke asattva tA banne dRzAmAM che. [utpatti pUrvenuM asat utpanna thAya che, vAMsa pachItuM asat utpanna thatuM nathI. utpatti pahelAM je ghaTa asat che te kAraNavyApArathI utpanna thAya che, nAza pachI je ghaTa asat thaI gayA che te pharI utpanna thatA nathI, tene utpanna karavA kArako vyApAra karatA nathI. Avu' dekhAya che. 'Ama kema ?' evA prazna UThAvavA nirarthaka che. je dekhAtuM hAya, je pratyakSa hAya tene svIkAravuM ja joIe, tenI khAkhatamAM prazna UThAvavA cagya nathI.] 105. 3pAvAna tu sarvasya yatna sarvatra thate / tanna kAryasya sadbhAvAdapi tvevaM nirIkSaNAt // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktiniyamathI upAdAnaniyama ghaTatA nathI adyatve vyavahAro'pi naivApUrvaH pravartate / yathopalabdhaM vRddhebhyassa tathaivAnugamyate / / tailArthI sikatAH kazcidAdadAno na dRzyate / adRSTvA cAdya nAnyo'pi tadarthI tAsu dhAvati // anvayavyatirekau ca gRhyate vyavahArataH / anAdizcaiSa saMsAra iti kasyAnuyojyatA / / 105. badhAM kAryone utpanna karavA badhAM upAdAnakAraNene grahaNa karavAmAM AvatAM nathI (arthAta amaka kAryane utpana karavA mATe game te upAdAnAkAraNane prahavAmAM nathI AvatuM) tenuM kAraNa u5tti pUve' kArya sata che e nathI paraMtu tevuM ApaNe nirIkSaNa kaya" che e che. vartamAnamAM ApaNe je vyavahAra karIe chIe te paNa apUrva te nathI ja, vRddho pAsethI je jANyuM hoya te pramANe ja atyAre mANasa vyavahAra kare che. tenAthI upAdAnakAraNa tarIke retIne grahaNa karate kaIne dekhAtuM nathIdekhyA vinA vartamAnamAM bIje ke che paNa tailAthI retI levA deto nathI. anvaya ane vyatireka paNa vyavahArathI ja grahIta thAya che. ane A saMsAra anAdi che eTale kone pUchavuM prApta thAya ke amuka kArya mATe amuka ja kAraNane teNe sau prathama kema grahaNa karyuM ?] 106. katha vA RniyamAvopAnaniyama 3ugzyate | zaktistu nityA sUkSmA ca neha kAcidupeyate / tadabhyupagame nityaM kAryotpAdaprasaktitaH // A 106. sAMkhya - amukamAM ja amukane utpanna karavAnI zakti che, eTale tene utpanna karavA mATe te ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave e ghaTe che. niyAyika - zakti te nitya ane sUkama che, eTale ahI tenuM grahaNa keIthI thatuM nathI. vaLI, zaktine svIkAravAmAM Ave te sadA kA5tti thatI rahevAnI Apatti Avaze. 107 vAstu yogyatAjInasvarAsAdinidhAnameva zatti: | jaive dvividhA zaktirucyate - avasthitA, AgantukI ca / mRttvAcavacchinnaM svarUpam vasthatA :, mAtu tu yu08ArtiyonaraTI | rAyikatA ja kAryaniSpattirasakRd dRSTeti tadarthibhistu tadupAdAnam / 107. sAMkhya - kAyane utpanna karavAnI yogyatAthI avacchinna (=viziSTa) svarUpane (arthAt upAdAnakAraNane) maLeluM sahakArIkaraNonuM sannidhAna ja zakti che. A zakti be prakAranI kahevAya che - avasthita ane Agantuka. mRtva vagerethI svarUpa avasthita zakti che, daMDa, cakra vagerenA saMyogarUpa zakti Agantuka zakti che. A - be zaktio vaDe kAyanI utpatti thatI vAraMvAra dekhI che, eTale kAryAthI temanuM grahaNa kare che. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 zaktiviSayaka vicAra 108 yogyatA'pi nArthAntaraM kiJcit , kintu vastuvizeSa evetyevaM vastuvizeSaniyamAnupAdAnaniyamasiddhenaM sat kAryam / 108. naiyAyika - yogyatA paNa vastuvizeSathI jude koI artha nathI, paraMtu vastuvizeSa ja che eTale Ama vastuvizeSanA niyamanA AdhAre (arthAta amuka vastu vizeSa ja amuka vastuvizeSane utpanna kare che ene AdhAre) upAdAnaniyamanI siddhi thatI hoI (arthAta amuka kAyane utpanna karavA amuka upAdAnakAraNane ja grahaNa karavAnuM siddha thatuM hAI), kArya utpatti pUrve sata nathI. 109 na ca zaktireva kAryamiti vaktavyam , kAryasvarUpasya tataH pRthagabhUtasya pratItyA vyavasthApanAt / zaktezva kAryatve kAryAdeva kAryotpAdo'GgIkRtaH syAt / na ca ghaTAd dhaTa utpattumarhati / zaktezca kAryamutpadyate ityabhyupagatam / mato ja nAma, aSA 2 zagi: | 109. vaLI, zakita ja kArya che ema tamAre na kahevuM joIe, kAraNa ke zakitathI pathapha kAyasvarUpanI sthApanA pratIti uparathI karavAmAM AvI che. zakita pote ja kArya kAya te kAryamAMthI kArya nI utpattino svIkAra karyo gaNAya, paraMtu dhaTamAMthI laTa upane thavAne lAyaka nathI; uparAMta, zakitamAMthI kArya utpanna thAya che ema tame svIkAryuM che, eTale kArya juduM che ane zakita judI che. 110 nanu vAcavAvAyo zArthayo, vyAdhyakko. sIpaghaTayoHbhyaashritaa zaktidRSTeti kAryakAraNayorapyasau ubhayAdhiSThAnA bhavitumarhati / asati ca dvitIye kAryAkhye tadAzraye kathamiyamubhayAzritA syAditi / 110. koika zaMkAkAra - vAcaka zabda ane vAcya artha e banemAM Azrita tema ja yaMka lIpa ane vyaMgya ghaTa e banemAM Azrita zakita ame dekhI che. eTale kAraNa ane kAryamAM paNa zakitanuM ubhayAbita levuM yogya che. have je kArya nAmane bIjA Azraya asa hoya to zakita kevI rIte ubhayAzrita bane ? 111. naitadevaM, yathAdarzanaM zakterabhyupagamAt / na caikatra dRSTaM rUpamanyatrApi mRgyate / vAcyavAcakayorvyaGgayavyaJjakayozca dvayoH pRthaktvena darzanAdubhayAzritA zaktiraGgIkRteti hetudvayasyAnupalambhAt kevalakAraNavRttireva zaktiH, tatkRtazcopAdAnaniyama iti siddham / 111. sAMkhya - nA, evuM nathI kAraNa ke darzana mujaba zakitane svIkAra karavAmAM AvyuM che. vaLI, ekamAM dekhelA rUpane bIjAmAM paNa zedhavAmAM AvatuM nathI. vAgya ane vAcaka e be pRthapha dekhAtA hovAthI tema ja vyaMgya ane vyaMjaka e be paNa pRthapha dekhAtA hevAthI temanAmAM ubhayazrita zakita svIkAravAmAM AvI che, paraMtu kAraNa Jairr Education International Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAnaniyama asatyAyavAdamAM dhaTe che, sakAyavAdamAM dhaTato nathI rahyuM ane kArya ane pRthapha dekhAtA na hoi, kevaLa kAraNamAM ja zakita che ane te zakitane lIdhe ja amuka ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che e puravAra thayuM che. 12. savAghA gvopAnanivamavicAro yui: | utpattI khalu siddhAyAmupAdAnaM vicAryate / satastu saiva nAstIti kimupAdAnacintayA / / 112. naiyAyika - asatakAryapakSamAM ja, amuka kAryane utpanna karavA mATe amuka ja upAdAnekAraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che enuM niyAmaka zuM che eno vicAra gya che. utpatti eka vAra siddha thAya pachI upAdAnakAraNane vicAra karAya. paraMtu utpatti pUrve ja kArya sata heya te kAryanI utpatti ja siddha na thAya, te pachI tenA upAdAnakAraNanA vicArane zuM artha ? 13. savaLavA 2 kutarAmupAddAnaniyama TurdhaTa:, vaizya sarvatra mAvA , sikatAvilasarittIrakedAravyuptabIjajanitAkurAdikramotpAdyamAnatilasvarUpaparyAlocanayA tileSviva sikatAsvapi tailasambhavAt / sarvasya sarvatra cAstitve niyatapadArthapratiSThitahAnopAdAnAdivyavahAraH sakala eva viplaveta / api ca prAyazcittameSa tapasvI taptakRcchramatikaSTaM kathaM cariSyatIti mahan mama manasi kAruNyam / annaM ca tAvadayamaznAti, anne ca va!'stIti viDbhakSaNAt prAyazcittIyata evAyamityalaM satkAryavAdapramAdena / 113. vaLI, satkAryavAdamAM amuka kAryanI utpatti mATe amuka ja upAdAnakAraNanA grahaNane niyama atIva durdhaTa che, kAraNa ke badhuM badhe ja che tema ja retathI kAdavila nadIkinAre kyArAmAM vAvelA bIjathI janita aMkura Adi krame utpanna thatA talanuM svarUpa vicAratAM lAge che ke talanI jema retamAMthI paNa tela nIkaLavuM saMbhave che. badhuM badhe ja hatAM amuka niyata padArthonA upara sthira thayele hAne upAdAna vagere vyavahAra badhe ja Thapa thaI jAya. vaLI, A bicArA atikaSTadAyaka taptakucha nAmanuM prAyazcitta zA mATe karate haze e vicAre mArA manamAM mahata kAruNya uddabhave che; uparAMta te anna to khAya che ane annamAM te purISa che, eTale vibhakSaNathI A prAyazcitta to te sadA kare che ja. bahu thayuM, have satkAraMvAdanA doSane darzAvavA rahevA daIe. 114. vat punaratrAmALi-Anupamanvena kAryAnupAddAmAvAn mAvotpattivet , tatra cAnantaravRtyutpattiniyamo na syAt iti, tadapyayuktam , mUrtAnAM samAnadezatvavirodhAt kAryakAraNayArekadezatvaM neSyate / naitAvatA bhAvotpattirabhAvAd bhavitumarhati, kAraNAdhInatadutpAdadarzanAt / ata evAnantaryaniyamo'pyupapannaH / na ca kAryakAraNayorabhedAt satkAryamiti vaktavyam / tayoH pratyakSasiddhabhinnakharUpatvAt / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 utpatti pUrve kArya asat che paNa buddhisiddha che e nyAyamata - 114. asatakAryavAdamAM deSa darzAvatAM je kahevAmAM AvyuM ke kAraNanA vinAza vinA kAryanI utpatti thatI na hoI abhAvamAMthI bhAvanI utpatti thAya, vaLI tyAM kAraNa pachI tarata ja kAryopatti thAya che e niyama nahi bane, te paNa yogya nathI. mUta vastuo eka dezamAM havAmAM virodha che, eTale kArya ane kAraNane eka dezamAM rahetA IcachavAmAM nathI AvyA. eTalAmAtrathI abhAvamAMthI bhAvanI utpatti thavAne lAyaka nathI, kAraNa ke bhAvanI utpatti kAraNene adhIna rahI thatI dekhAya che. tethI kAraNa pachI tarata ja kAyanI utpatti thAya che e niyama paNa ghaTe che. kAya" ane kAraNano abheda hoi kArya utpatti pUve paNa sata che ema tamAre na kahevuM joIe, kAraNa ke temanI bhinna svarUpatA pratyakSathI siddha che. 115. yattu nirAlambanA kArakapravRttiriti coditaM, parihRtaM tat sUtrakAreNa zuddhi tu talata [nyAyasUtra 4.2.50] kRti | zUdraSyavahArata: kAryAbhaavmvgmyaamussmaat kAraNAdidamIdRzaM kAryamutpadyata iti buddhau nirdhArya kArakANi kartA niyukte iti na nirviSayaH kArakavyApAraH / 115. je utpatti pUrve kArya asata hoya te kArane vyApAra nirAlaMba banI jAya ema je Apatti tame sAMkhyoe ApI tene parihAra nyAyasUtrakAra gautame "zudvihinna tu tarata' ema kahIne karyo che. [arthAta sUtrakAra kahe che ke utpatti pUve' kArya asata che paraMtu buddhisiddha che; A AnI utpatti karavA samartha che, badhAM samartha nathI -- e rIte utpatti pUve paNa niyatakAraNavALuM kArya buddhithI siddha che.] vRddhonA vyavahAra uparathI kAryakAraNabhAva jANIne, A kAraNamAMthI AvuM A kArya utpanna thAya che ema buddhimAM nizcaya karIne, kata kArakane yoje che, eTale kAraka vyApAra nirAlaMbana ( nirviSaya) nathI. 116. tadevaM satkAryavAdasya niSpramANakatvAt tanmUlAnvayAdihetusiddhayabhAvAnna pradhAnAstitvasiddhiH / tadabhAvAcca na tadvikRtirnityA buddhiH, api tu jJAnopalabdhirUpaiveti samyak sUtritaM 'buddhirupalabdhirjJAnamityanarthAntaram' iti / itazcAnityA buddhiH, jAnAmi jJAsyAmyajJAsiSamityupajananApAyadharmatayA pAkAdivat kAlatraye'pi prakAzamAnatvAt , jJAnavyatiriktAyAzca buddherapratibhAsanAt / ayaM tu vizeSaH -pAkAdikriyANAmodanAdikalAvacchedadvArakaM kAlavaitatyamapi bhavati, upalabdhestu vastukharUpaprakAzanamAtraparisamAptaprayojanAyAH kAlavaitatyaM nAstyeva / ata evAnityatve'pyutpannApavargiNImeva buddhimAcakSate zabdavat , na ghaTAdivat kAlAntarasthAyinImiti / 116. pariNAme, satkAryavAda nipramANuka hoI tamUlaka avaya vagere hetuo asiddha banI jatAM pradhAnanA astitvanI siddhi thatI nathI. pradhAnanA abhAve buddhi pradhAnanI vikRti nathI ane nitya nathI, paraMtu jJAna ane upalabdhi rUpa ja te che, eTale sUtramAM Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhi AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che gya ja kahyuM che ke "buddhi, upalabdhi ane jJAna e ekathaka che." buddhi anitya che, kAraNa ke huM jANuM chuM, jANazi, meM jana' ema u5tti vinAzadhAma dvArA pAka vagerenI jema traNe kALamAM buddhi prakAze che ane jJAnathI jadI te dekhAtI nathI. pAka vagere kriyAo ane buddhi vacce A bheda che ke pAka vagere kriyA-bAnuM chedana Adi phaLonA avada dvArA kAlatatya paNa thAya che, arthAta e dana Adi phaLono prAdurbhAva thavA mATe AdithI mAMDI anta sudhI jeTalo samaya lAge teTalA samaya sudhI avasthAyI (=riyara) pAka Adi kiyAo che] jyAre vastusvarUpanuM prakAzana mAtra karavAnA prayajanavALI upalabdhinuM = buddhina) kAlavatatya nathI ja. tethI ja anitya hovA chatAM buddhine zabdanI. jema utpanna thatAM ja nAza pAmanArI kahI che. baTa vagerenI jema kAlAntarasthAyinI. kahI nathI. 117. sA ceya buddhirAtmAnta:karaNazabdadIpendriyArthAdyanekakArakakalApakAryA'pi satI na bAhye na bAhya karmaNi samavaiti, na bAhyakaraNe cakSurAdau nAnta:karaNe manasi, kintu kartaryeva / kartA'pi ca nityo vibhurAtmA / na bhUtasaGghAtasvabhAva: kAryastasyA Azraya ityAtmaparIkSAyAM nirNItam / guNatvamapi ca tasyAstatraiva darzitam / 117. A buddhi AtmA, antaHkaraNa, zabda, dIpa, indriya artha vagere aneka kArakethI utpanna thatI hovA chatAM te bAhya rikomAM ke bAhya kArakonA karmamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetI nathI. te bAhya karaNa cakSu vageremAM ke antaHkaraNa manamAM samavAyasaMbaMdhanI rahetI nathI, paraMtu kartAmAM ja te samavAyasaMbaMdhathI rahe che ane kartA te nitya ane vibhu AmA che bhUtasaMdhAtasvabhAvavALa kAya" (=zarI2) teno (=buddhanA) Azraya nathI e ame AtmaparIkSAmAM niSNuta karyuM che. te (buddhi) guNa che e paNa tyAM darzAvavAmAM AvyuM che. 118. nanvevaM tarhi na buddheranityatvaM, vinAzakAraNAbhAvAt / dvividho hi guNAnAM vinAzahetu:-AzrayAvanAzo virodhiguNaprAdurbhAvo vA / nehAzrayavinAzo nityatvAdAtmanaH / na ca virodhinamasyAH kaJcid guNamupalabhAmahe / 118. zaMkAkAra - je ema hoya to (arthAta je buddhi guNa hoya to) buddhi anitya nathI, kAraNa ke tenA vinAzanA kAraNano abhAva che guNene vinAzanuM kAraNa dividha che - AzrayavinAza athavA virodhI guNane prAdurbhAva. ahIM AzrayavinAza nathI kAraNa ke AtmA nitya che ane buddhine virodhI kaI guNa amane dekhAto nathI. 19. 1, vAsuvinAzivAta | niyAvAzALA zabdaH zAntarmaarbhy yathA vinazyati tathA buddhirbuddhayantaramArabhya vinazyatIti tathA darzanAt kalpyate / yAvAMzca kazcana vinAzadarzanabhedopalambhAdiH zabdasyAnityatAyAM nyAya Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyamane buddhisvarUpa uktaH, sa sarvopi buddhAvapi yojanIyaH / ata eva na buddhInAmekapramAtRvRttInAM yaugapadhaM vidyate varNAnAmivaikavaktRprayuktAnAm / vinazyadavinazyaddazayostu buddhayorAzuvinAzitve'pi yogapadyamanubhavAdupeyata ityalamativistareNa / buddheranityatAyAM ca prAyeNa sarvavAdinAmavivAdaH / tathA cAha jaiminiH 'satsamprayoge puruSasyendriyANAM zuddhigama tabayakSam' kRti | [ sU0 2.2.4] ! 119naiyAyika - nA, buddhi anitya che, kAraNa ke zabdanI jema te AzuvinAzI che. jema nitya AkAzano guNa hovA chatAM zabda bIjA zabdane utpanna karI nAza pAme che tema [ nitya AtmAno guNa hovA chatAM buddhi bIjI buddhine utpanna karIne nAza pAme che ema, tevuM dekhAtuM hoI, kapavAmAM AvyuM che. zabdanI anityatA puravAra karavA mATe vinAzanuM dazana, bhedanI upalabdhi vagere je kaI taka kahyo che te badhe buddhinI anityatA puravAra karavA mATe paNa eja joIe. tethI ja eka pramAtAmAM rahetI ane buddhio yugapata hotI nathI - jema eka pakatAe prajelA varSo yugapata hotA nathI tema buddhi AzuvinAzI hevA chatAM vinazyakUdazAvALI buddhi ane avinayazIvALI buddhinuM yaugapadya, anubhavAtu ha.I, ame svIkArIe chIe [ buddhi bIjI buddhine upanna karIne nAza pAme che - A vidha na darzAve che ke eka kSaNa evI che jyAre be buddhi sAthe rahe che A kSaNe nAza pAmatI buddhi paNa che ane tAjI ja utpanna thayelI buddhi paNa che. pahelIne vinazyardazAvALI kahI che ane bIjIne avinadazAvALI kahI che. pahelIne mATe vinazyakrazAna kSaNa pachI vinaSTadazAnI kSaNa Ave che. ] Ane vadhu vistAra rahevA daIe. buddhinI anityatAnI bAbatamAM prAyaH sava vAdIone koI vivAda nathI ane jaiminie kahyuM che ke "indriyane artha sAthe saMga thatAM puruSamAM jJAna utpana thAya che, te jJAna pratyakSa che." [ jeminisUtra 1.1.4] 120. viracivat tasmAn purniAvinazvarI bhavati janakaH svAtmA tasyAH sa eva tadAzrayaH / bhavamarubhavastApaiH yA jAtameva yunakti sA vyasanajananImenAmasmAt tyajet paramArthavit // 120. niSkarSa e ke anitya rucinI jema buddhi svabhAvathI vinazvara che. pitAne AtmA ja buddhine janaka che ane te ja buddhine Azraya che. tene (= AbhAne) ja, janmatAM ja, buddhi sa sArarUpa raNamAM uddabhavatA saMtApe sAthe joDe che. tethI paramArthanA jANakAre duHkhanI A jananIne (= buddhine) tyajavI joIe. [[.. mA tA ] 121. yupasjJAnAnutpattirmano sTim [nyAyasUtra . 226] | manano yadeva satve pramANaM tad gamyatAmevAsya lakSaNaM, samAnetarajAtIyavyavacchedakAritvAt / 5. mana:parIkSA ] 121. naivAyika - "jJAnanI yugapata anutpatti mananA astitvane puravAra kareto hetu Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mananuM svarUpa ane mananA astitvamAM pramANa 299 che [ nyAyamUtra 1 1 12 ]. mananA astitvamAM je pramANa che tene ja mananA lakSaNa tarIke jANe kAraNa ke te manane sajAtIya ane vijAtIyathI vyAvRtta kare che. 122. nanu manasa indriyatvAt tadvarga eva paThanaM yuktaM, kimartho'yaM pRthaG nirdezaH ? na, dharmabhedAt / bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi / saguNAnAM caiSAmindriyabhAvaH / manastu na bhautikaM, na niyataviSayaM, na cAsya sgunnsyendriymAtra rUti | 122. zaMkAkAra - mana indriya hoI, IndriyavargamAM ja tenuM paThana yogya che zA mATe tene IndriyothI pRthaku nirdeza karavAmAM Avyo che ? taiyAyika - tamArI za kA yegya nathI indriyethI tene pRthapha nirdeza karavAmAM Avyo che kAraNa ke IndriyenA dharmathI manane dharma jude che. inidra bhautika che ane temanA ye paNa niyata che, gaMdha Adi guvALI hovAthI e cakSu vageremAM Idri paNa che. paraMtu mana bhautika paNa nathI ke niyatavijayagrAhI paNa nathI gadha Adi guvALA hovA upara nirbhara indriyapaNuM manamAM nathI. 12. tara na mautima, vAt | mata ga = tatyo na ca niyataviSayam / sarvaviSayatvaM tvasya sakalabAhyandriyANAmadhiSThAtRtvAt tadanadhigamyasukhAdiviSayagrAhitvAcca / bAhyendriyANi hi mano'dhiSThitAni svaviSayeSu pravartitumutsahante cakSurAdIni, nAnyathA / 123. mana bhautika nathI ka raNa ke te kArya nathI. eTale ja tenAmAM gaMdha vagere go nathI te niyata viSayane grahaNa karatuM nathI. te savaviSayone grahaNa kare che kAraNuM ke te sakala bAdhekriyenuM adhiSThAtA (= preraka) che tema ja bAghanidro vaDe agrAhya sukha vagere viSayone paNa grahaNa karanAruM che. manathI adhiSThita cahna vagere bAghandriyo potapena nA viSaye mAM pravRtta thavA utsAha dAkhave che, anyathA utsAha dAkhavatI nathI, - 124. mADhuvati vet , yuga55 jJAnAnuupattA, uttarAruM 2 vAkSetriyavyaapaarvirhe'pi tadarthAvamarSAt / 124. AvuM mAnavAmAM zuM hetu che ema je amane pUchavAmAM Ave to amAro uttara e che ke te hetu che jJAnanI utpatti yugapata thatI nathI e tema ja uttarakALe badriyane vyApAra aTakI gayuM hoya che tyAre paNa arthane anuvyavasAya thAya che e. 125. sendriyAnveSa ravijhAtiguori9i6 | vijJAnAyaugapadyaM yanmanasastanna sAdhanam / / tatra viSayAdidoSeNa dUratvAdinA jAtyAyugapad grahItumazakyatvAt / 125. amuka indriya vaDe grAhya jati, guNa, vagerenI bAbatamAM keTalIka vAra temanAM jJAna yugapata utapanna nathI thatAM paNa temAM mane kAraNabhUta nathI, kAraNa ke tyAM viSaya vagerenA darapaNuM vagere jene lIdhe jAti vagerene yugapata grahavA zakya nathI. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jJAnanI yugapata utpatti na thavAnuM kAraNa jJAnotpatti mananI apekSA rAkhe che e __126. yatta nAnendriyagrAhyeSu yugapatsannihiteSvapi gandharasarUpAdiSu viSayeSu tadgrahaNeSu ca svakAryAnumitasannidhAneSu satsvapi avikaleSu kAraNeSu yugapadupalabdhayo na bhavanti / tato'vasIyate nUnaM kAraNAntaramebhirapekSyate, tacca mana ityAkhyAyate / 126 paraMtu aneka indriyanA grAhya viSaya gaMdha, rasa, rUpa vagere eka sAthe sannihita hovA chatAM ane avikala kAraNasAmagrIo te ja vakhate hAjara hovA chatAM te gaMdha, rasa, rUpa vagerenAM jJAne yugapata upana thatAM nathI, te uparathI nicaya thAya che ke kharekhara A badhAM jJane bIjA koI kAraNanI apekSA rAkhe che, ane te bIjA kAraNane mana kahevAmAM ave che. 127, navuM - sugandhi zItalAM dIrghAmaznantaH zuSkazaSkulIm / kapilabrAhmaNAssanti yugapat paJcabuddhayaH / / api ca ayaM khalvadhyApako'dhIte, vrajati, kamaNDaluM dhArayati, panthAnaM pazyati, zRNotyaraNyajAn zabdAn , bibhyadvayAlaliGgAni bubhutsata iti kramAgrahaNAd yugapadetA buddhayo'sya bhavantIti / 127. zaMkAkAra -- sugadhI, zItala, dIghI ane zuSka jalebI khAtA mANasane pAMca jJAna yugapata utpanna thAya che ema kapila muninA anuyAyI brAhmaNe kahe che. vaLI, A - adhyayana kare che, cAle che, kamaMDalu dhAraNa kare che, mAgane dekhe che, araNyajanya zabda sAMbhaLe che bIto vAghanAM cihane jANavA Icche che - ahI kamanuM mahaNa na thad hAI adhyApakane A jJAna yugapata thAya che. 128. na, AzUtpatteH sUcyagrabhidyamAnakokanadadalakadambakAlavadatisUkSmatvAt kAlasya kramastatra na vibhAvyate, bhavitavyaM tu teneti / 128. nAyika - nA, te jJAna yugapata utpanna thatAM nathI, kAraNa ke jema eka upara eka goThavelI kamaLanI pAMdI enA samUhane seyanI aNIthI bhedatAM kALane krama atisUkSma hovAthI dekhAtuM nathI tema ahI paNa kALano krama atisUma hovAthI dekhAto nathI, paNa kALano krama ahI nathI ema nahi.' ___129. yadi karaNAntaranirapekSacakSurAdikaraNasAdhyA eva rUpAdiviSayopalabdhayaH, taduttarakAlamupahatakaraNAnAmapi kathaM smaraNAdirUpastadavamarzaH ? ato nUnaM nayanAdivat karaNAntaraM tadgrAhi vidyate / 129. je karaNAntara manathI nirapekSa cakSu vagere karo vaDe ja rU5 vagere viSanAM jJAne thatAM hoya te pachIthI cahna vagere karaNa jemanA nAza pAmyA che temane rU5 vagerene smaraNurUpa avamarza kema thAya ? tethI, kharekhara cakSu vagerenI jema rUpa vagerene grahaNa karanAra karazuntara mana che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamane mananuM svarUpa 3.1 130. avyApakaM ca tat / vyApitve hi buddhInAM yogapadhaM na nivarteta / asti cAyaM vyavahAra ukte'pi kvacidvacasi kazcidAha 'nAhametadazrauSam , anyatra me mano'bhUta' iti / tasmAnna vyApakaM manaH / pratizarIramekaM ca tat , anekatve punarapi jJAnayogapadyAnapAyAt / kriyAvacca tat , niSkriyeNendriyANAmadhiSThAtumazakyatvAt / mUtaM ca tat , amUrtasya kriyAnupapatteH / mUrtatve sati nityaM ca tat , niravayavatvAdanAzritatvAcca / mUrtatvaM tvanityatAyAmaprayojakamiti vakSyAmaH / / niravayavaM ca tat , avayavakalpanAyAM pramANAbhAvAt / vegavacca tat , AzusaJcArAt, AzusaJcAramantareNopalabdhizaighrayasya dRSTasyAnupapatteH / indriyasaMyogi ca tat , dravyatvAt / dravyaM ca tat , vegAdiguNayogAt , kriyAvattvAt , anAzritatvAcca / acetanaM ca tat , kAraNatvAt ; itarathA hyekatra zarIre cetanadvayasamAvezAdavyavahAraH syAditi / tasmAdevarUpaM manaH / sAMkhyoktaM tu tasya rUpamayuktamiti tatprakriyAniSedhAdeva vyAkhyAtam / 130. bhana avyA54 arthAt ma cha, 29 tane vyA5 bhAnatA jJAnAnu yogpadya dUra thatuM nathI. koI vAra koIke vAkya uccAyuM hoya che tyAre koIka kahe che, "meM sAMbhaLyuM nathI, mAruM mana bIje hatuM" -- A pramANene A vyavahAra thAya che. tethI mana vyApaka nathI. pratyeka zarIramAM eka eka mana che. kAraNa ke aneka mana mAnatAM vaLI pAchuM jJAnenu yaugapadya dUra na thAya. mane kriyAvALuM che kAraNa ke niSkriya mana IndriyonuM adhiSThAna karI zake nahi arthAta indriyone prerI zake nahi. te mUta che kAraNa ke amUrtamAM kriyA ghaTatI nathI. mUrta hovA chatAM te niya che kAraNa ke te niravayava che ane anAzrita che. mUtapaNuM anityatA puravAra karavAmAM aprAjaka che e ame have pachI jaNAvIzuM. te niravayava che kAraNa ke tenA avayavonI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. te vegavALa che kAraNa ke jhaDapI gati vinA jJAnanI je zIvratA dekhAya che te ghaTaze nahi. te Indriyo sAthe saMyega pAme che kAraNa ke te dravya che. te dravya che kAraNa ke te vega vagere guNe dharAve che. diyAvAna che ane anAzrita che. te acetana che, kAraNa ke te kAraNa che. je te cetana hoya te eka zarIramAM be cetanAno samAveza thavAthI vyavahArane abhAva thaze. tethI mane AvA svarUpavALuM che. sAMkhe jaNaveluM mananuM svarUpa ayogya che e emanI prakriyAnA niSedha dvArA ja ame samajAvyuM che. 131. anyAnyapi smRtyanumAnAgamasaMzayapratibhAsvapnAhajJAnAni AntarasukhaduHkhecchAdveSAdiviSayagrAhINi ca jJAnAni manaso liGgAni santyeva, teSAM bAhyendriya Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 mAnasa jJAno vyApArasAdhyatvAsambhavAtU , karaNarahitAyAzca kiya ti / 131 smRti, anumAna, mArAma, saMzaya, pratilA, 21na, &sAnA tama / sukha, du: kha, irachA, dela vagere Antara viSayone grahaNa karanAra jJAna manane puravAra karanAra 'bIjA liMge che ja, kAraNa ke teo bAniyatA vyApArathI utpanna thavA asaMbhava che ane karaNa vinA to kriyA pAra paDatI dekhAtI nathI. 132. smRtistAvanmanojanyaiva / anumAnAgamajJAnaM tu parokSArthaviSayatvAnmAnasam / saMzayo mAnaso'pi kazcidvakSyate / pratibhA mAnasI darzitaiva-zvo me bhrAtA''gantA' iti / svapnajJAnamuparatendriyagrAmasya bhavat kathaM na mAnasam ? tarko'pi saMzayavat kvacidviSaye mAnaso bhavatyeva / sukhAdInAM tu jJaptivadutpattirapi manonibandhanaiva, kAryANAmAtmaguNAnAmutpattauM pratyAsannakAraNAntarasambhave'pyAtmamanaHsaMyogasyAvadhRtasAmarthyasyAsamavAyikAraNatvAt / atazca viSayAnubhavajanye'pi sukhAdauM manassaMyogaH kAraNam / sukhAdInAM ca bodhasvarUpatvaM svasaMvedyatvaM ca nirastam / atastadupalabdhau manasa eva kAraNatA / 132. smRti manajanya ja che. anumAnajJAna ane AgamajJAna parokSa atha viSayaka DhAI mAnasa che. koIka saMzaya mAnasa paNa kahevAya che. "kAle mAro bhAI Avaze e AkAranuM pratibhajJAna mAnasa che e ame darzAvyuM che ja. jenI IndranA vyApAra zAnta thaI gayA che evI vyaktine thatuM svapnajJAna mAnasa kema nahi ? taka paNa saMzayanI jema kayAreka mAnasa hoya che ja. sukha vagerenA jJAnanI jema sukha vagerenI utpatti paNa manane kAraNe ja thAya che, kAraNa ke AtmaguNarUpa jJAna vagere kAryonI utpattimAM bIjA pratyAsanna kArone saMbhava hovA chatAM je AtmamanaHsaMyoganuM sAmartha" A kAryonI upattimAM niNata thai gayuM che te A kAryonI utpattimAM asamavAyI kAraNa che. ane eTale ja sukha vagere viSayAnubhavajanya hovA chatAM temanI u5ttimAM mana:sayega kAraNa che. sukha vagere jJAnasvarU5 che ane svasaMvedya che ene (= e bauddha matane) nirAsa ame karyo che. tethI sukhanA jJAnamAM mana ja kAraNa che. 133. tadidaM manaH pUrvakRtazubhAzubhakarmasaMskAravatA''tmanA tazAdeva zarIradeze saMyogaM pratipadyate / tatraiva ca jIvanavyavahAraH / vipacyamAnakarmAzayasahitaH Atmamana:saMyogo jIvanamiti hi vadanti / saMyuktaM cAtmanA manasteSu teSUpapattisthAneSu nAnAvidhabhogasAdhanatayA saMsArakAraNaM bhavati / nityatvAdAtmamanasoH anAditvAcca saMsArasya nedaM codanIyaM - prathamameva kathamAtmamanasossaMyoga iti / na hi prathamo nAma kazcit kAlaH samasti, AdisargasyApi pUrvasargasApekSatvAt / Izvaro'pi karmApekSa eva vicitrasya jagataH sraSTeti nirNItametaditi kRtaM vistareNa / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti eTale zuM ? 133. pUvakRta zubha-azubha karmAMnA saMskArane lIdhe ja pUrvadhRta zubha-azubha karmAMnA sa"skAravALA AtmAnI sAthe A mana zarIradezamAM saMcega pAme che. te sa yeAgamAM ja 'jIvana'zabdanA vyavahAra thAya che. phaladAnAbhimukha krama'nA sa`skAra sahitanA AtmamanaHsaMyoga jIvana che ema vidvAnA kahe che. AtmA sAthe sayeAga pAmeluM mana te te upapattisthAnAmAM jyAM jyAM dehasabaMdha anubhavAya che te te sthAnemAM nAnAvidha bhAganuM sAdhana banI te dvArA saMsAranuM kAraNa bane che. AtmA ane mana nitya hoi tema ja sauMsAra anAdi haeNAi A prazna na UThAvavA joe ke sauprathama AtmA ane manane sayAga kayAre thayo ? 'prathama' nAmanA koI DhALa saMbhava nathI, kAraNa ke Asiga* pazu pU`sa`sApekSa che. Izvara paNa karyAMnA upara AdhAra rAkhIne ja vicitra jagatanuM sarjana kare che e ame niIta karyu che, eTale vadhu vistAra rahevA daie. - 134 vidadhat sukhAdibhogaM vahacca taralendriyAzvasArathitAm / bandhanimittaM mana iti manasvinA yatnato heyam // 134, sukha vagere bhAga sAdhI ApatuM ane ca'caLa ndriyAnuM sArathipaNuM vahana karatuM mana baMdhanuM kAraNa che ema samajIne DAghA puruSe prayatnapUrvaka manane tyajavuM joie. [6. pravRziparIkSA] 135, pravRtti|vruddhirAIrAmma: [nyAyamUtra 227] | vAgiti varNAtmakazabdakAraNasaMyeogAdyucyate, nendriyamiti vyAkhyAtam / buddhiriti mana ihocyate, nopalabdhiH / zarIraM prasiddham / teSAmArambho vyApAraH, tairvA Arambha iti sarvathA tadIyakriyA pravRttirityucyate / [6. pravRttiparIkSA] 135. naiyAyika pravRtti eTale vArka, buddhi ane zarIrane AraMbha' [nyAyasUtra 1. 1. 17]. 'vA' zabda vaDe ahIM varNAtmaka zabdanA kAraNabhUta saMyoga vagere kahevAyA che, vAk indriya nathI e ame agAu samajAvyuM che. 'buddhi' zabda vaDe ahIM mana kahevAyuM che, jJAna nahi. zarIra te prasiddha che. temane AraMbha arthAt vyApAra, athavA tA temanA vaDe thatA Ara bha arthAt vyApAra; Ama sathA temanI kriyAne pravRtti kahevAmAM Ave che. - 303 136, sA ca dvividhA puNyA pApikA ca / tatra pApikA vAcA caturvidhA, manasA trividhA, zarIreNa trividhaiveti dazavidhA / vAcA pravRttiH tatrAnRtaparuSasUcanAsambaddhavacanarUpA caturvidhA / paradrohaparadravyAbhilASanAstikyAnudhyAnarUpA trividhA manasA pravRttiH / hiMsAsteyapratiSiddhamaithunAcaraNarUpA trividhA zarIreNa pravRttiH / maithunagrahaNamevaMprakArasurApAnAdyupalakSaNArtham / seyaM dazavidhA pravRttiranavaratamabhijvalatA niratizayaduH khavedanAdAyineo narakAnalasyendhanam / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pravRttinA prakAra 136. te be prakAranI che - puNyAtmaka ane pApAtmaka, tyAM pApAtmaka vAkapravRtti cAra prakAranI che, pApA-maka mAnasa pravRtti traNa prakAranI che ane pApAtmaka zArIrika pravRtti traNa ja prakAranI che. Ama pApAtmaka pravRttinA kula dasa prakAra che. tyAM jApAtmaka vApravRtti anRtavacanarUpa, paravacana 5 cADI cUgalIvacanarUpa ane asaMbaddhavacanarU5 ema cAra prakAranI che. pApAtmaka mAnasa pravRtti paradroharUpa, paradravyAbhilAvarUpa ane nAstikathAnudhyAnarUpa ema traNa prakAranI che. pApA maka zArIrika pravRtti hisAcaraNarUpa, cauyacaraNarUpa ane niSiddhamaithuna caraNarUpa ema traNa prakAranI che. ahIM maithuna' zabda mUkyo che te evA prakAranA (arthAta niSiddha) surApAna vagerene garbhita rIte sUcavavA mATe che. A dasa prakAranI pApAtmaka pravRtti te satata prajaLatA tema ja niratizaya du:kha ane vedanAnA denArA narakAgninuM I-dhana che. 137. puNyA'pi satyapriyahitavacanasvAdhyAyAdhyayanarUpA caturvidhA vAcA pravRttiH / aspRhA'nukampAparalokazraddhAtmikA trividhA manasA pravRttiH / dAnaparitrANaparicaraNarUpA trividhA zarIreNa pravRttiritIyamapi dazavidhaiva / eSA ca svargasadanadvArasopAnakalpA / 137. puNyAtmaka vApravRtti satyavacanarUpa, priyavacanarUpa, hitavacanarUpa ane svAdhyAthayayanarU5 (=vedAdhyayanarU5) ema cAra prakAranI che. puNyAtma mAnasa prAMta aspRhArUpe, manakaMpA rUpa ane paralokazraddhArUpa ema traNa prakAranI che. puNyAtmaka zArIrika pravRtti dAnarU5, paritrANarU5 ane paricaraNarU5 ema traNa prakAranI che. Ama, puNyAtmaka pravRttinA paNa kula dasa prakAra che. A puNyAtmaka pravRtti svanA mahelanA dvAre pahoMcavAnA pagathiyAo jevI che. 138. sevakumayato "vaMzA pravRtti saMkSepato vidhaiva, vivevAtmktdvgmopaaybhedaat / vidhiniSedhAvagamazaraNa eva hi sadasatkarmAvagamaH / tatra vihitAnuSThAna svargAya, niSiddhAcaraNaM narakAyetyevaM sukhaduHkhopabhogasthAnazarIrendriyAdhabhisambandhanibandhanameSA pravRttirbhavantI saMsArasya paramaM kAraNaM bhavati / 138. banne bAjuethI badhA maLI kula vIka bhede (= prakAro) dharAvatI pravRtti drakamAM be prakAranI ja che kAraNa ke tene jANavAnA upAya be prakAranA che -- vidhyAmaka ane niSedhAtmaka. vidhi ane niSedha dvArA ja satkarma ane asatkarmanuM jJAna thAya che. tyAM vihita karmanuM anuSThAna svagane mATe che ane niSiddha karmanuM AcaraNa narakane mATe che. Ama sukha-du:khana upabhoga mATenA Ayatana zarIranuM tema ja indriya vagere sAthe AtmAnA saMyoganuM kAraNa A pravRtti che, eTale A pravRtti saMsAranuM parama kAraNa che. 139. jo hevamanuSyatithagi zArIrAMsa, canna prativiSa yulisa, yazcAtmanA saha manasaH saMsargaH, sa sarvaH pravRtte reva pariNAmavibhavaH / pravRttezca Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttijanya karmasaMskAra sukha-du:kharU5 phaLa Ape che sarvasyAH kriyAtvAt kSaNikatve'pi tadupagato dharmAdharmazabdavAcya AtmasaMskAraH karmaphalopabhogaparyantasthitirastyeva / na ca phalamadattvA dharmAdhamau kSIyate / antyasukhaduHkhasaMvidvipAkinau hi dharmAdharmAvudAharanti / na ca jagati tathAvidhaM kimapi kAryamasti vastu yat dharmAdharmAbhyAmanAkSiptasambhavamiti taducchede mumukSuNA yatna sAthe: | 139. deva, manuSya ane tiryaMca peniomAM AtmAne zarIra sAthe je saMga thAya che te, pratyeka viSaya sAthe buddhino je saMsarga thAya che te, AtmA sAthe manane je saMsarga thAya che te - A badhe saMsaga pravRttine ja pariNAmavistAra che. badhI pravRtti kriyArUpa heI kSaNika hovA chatAM tenAthI prApta, "dharma-adharma"zabdavAgya, AtmAne saMskAra kamanuM phaLa bhogavAya nahi tyAM sudhI Take che ja, ane phaLa ApyA vinA dharmaadharmane kSaya thato nathI. AmAM anya sukha, duHkha ane saMvita ne vipAka denArA . dharmAdhamane udAharaNa tarIke ApavAmAM Ave che. A jagatamAM evI koI kAryarUpa vastu nathI je dhamadhamathI prabhAvita thayA vinA utpanna thatI hoya, mATe dhamadhamane nAza karavA mumukSue prayatna karavo joIe. 140. iti vitanutaH puNyApuNyapravRttisamudbhavau nigaDavadimau dharmAdhamau rujaM bhavabandhane / yadi niravadherduHkhasyAntaM cikIrSasi sarvathA _parihara manovAkkAyAnAM pravRttimanargalAm // 140. puNyAtmaka ane pApAtmaka pravRttimAMthI janmelA A dhama-adhama, bhavarUpI baMdhanamAM paDelAne beDInI jema duHkhanuM kAraNa che. je tuM niravadhi duHkhane aMta karavA irachate heya te mana-vacana-kAyAnI nirarbala cAlatI pravRttine sarvathA tyAga kara. [s. roSaval] 141. gvartanakSanA DhovAH AiyasUtra 2.2.28] . pravarsanA pravRtti prati prayojakatA / sA lakSaNaM yeSAmiti pravartanAlakSaNA doSAH / doSaprayukto hi puruSaH puNye karmaNi pApe vA pravartate / [7. rASaparIkSA]. 141. nAyika - pravartana jemanuM lakSaNa che te de che [nyAyasUtra 1.1.18]. pravanA eTale pravRttinuM prayojaka kAraNuM. te jemanuM lakSaNa che te pravatanAlakSaNavALA de che devathI prayukta puru puNyakarmamAM ke pApakarmamAM pravRta thAya che. 142. nanu ca pratyAtmavedanIyatayA doSANAM svarUpamaparokSameva tatkimeteSAM lakSaNato rUpaM nirUpyate ? satyam , pratyAtmavedanIyatve'pi yadeSAM pravartanAlakSaNatvamupadizyate Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deSalakSaNavicAra tadanena rUpeNa saMsArakAraNatvajJApanArtham / dharmAdharmanirmito hi zarIrAdiduHkhAdhiSThAnasambandhaH / tadbIjasya ca karmaNaH kAraNaM doSAH karmaNi pumAMsaM pravartayantIti pravartanAlakSaNA ityuktAH / 142. zaMkAkAra - denuM svarUpa pratyeka AtmAne sAkSAta anubhavAtuM hoI, pratyakSa ja che, te pachI zA mATe denA svarUpane lakSaNathI nirUpavAmAM Ave che ? nayayika - tamArI vAta sAcI che. temanuM svarUpa pratyeka AtmAne anubhavAtuM hovA chatAM, emanuM je pravartAnA lakSaNatva jaNAvAyuM che te to A pravata'nArUpe dejo saMsAranuM kAraNa che e jaNAvavA mATe che. zarIra vagere duHkhAdhiSThAne sAthe AtmA saMbaMdha dharmAdharmathI nirmita che, dharmAdharmanA kAraNabhUta kama (=pravRtti) che ane karmanuM kAraNa doSa che ke puruSane karmamAM pravRtta kare che, eTale deSone pravatanAlakSaNa kahyA che. 143. parasantAnavartinAM doSANAmapratyakSatvAt tatpratItaye pravartanAlakSaNatvakathanamiti tvapavyAkhyAnam , alpaprayojanatvAditi / - 143. bIjAonA AtmAomAM rahelA deze apratyakSa hoI, te apratyakSa dezonA jJAna mATe pravatanAlakSaNatvanuM kathana karavAmAM AvyuM che ema samajAvavuM e apavyAkhyAna che, kAraNa ke A vyAkhyAnathI kaMI khAsa artha sarata nathI. 144, tevAM hovAnAM traNa rAzayo bhavanti - 2Ano po moTu ti | tatrAnukUlezvartheSvabhilASalakSaNo rAgaH / pratikUleSvasahanalakSaNo dveSaH / vastupAramArthyA. paricchedalakSaNo mithyAdhyavasAyo mohaH / 144. te doSanA traNa vargo che - rAga, dveSa ane meha. anukULa arthomAM thato abhilASa jenuM lakSaNa che te rAga che. pratikULa arthomAM thatu asahana jenuM lakSaNa che te druSa che. vastunA mAthAanuM ajJAna jenuM lakSaNa che te mithyA adhyavasAya moha che. 145. nanu ceAsUyAlobhamAnamadamatsarAdidoSAntarasambhavAt kathaM traya eva doSAH ? na, IrSyAdInAM yathAnirdiSTeSvevAntarbhAvAt / 145. zaMkAkAra - ISya, asyA, lebha, mAna, mada, matsara vagere bIjA de saMbhavatA heI, de traNa ja che ema kema kahevAya ? taiyAyika - de traNa ja che, kAraNa ke IrSyA vagereno samAveza niTi traNamAM ja thaI jAya che, 146. sAme mAtara: JUI Toma ti zvagravAre rApakSaH | strIsaMbhogecchA kAmaH / yadanyasmai nivedyamAnamapi vastu dhanavanna kSIyate tadaparityAgecchA matsaraH / anAtmIyavastvAditsA spRhA / punarbhavapratisandhAnahetubhUtecchA tRSNA / niSiddhadravyagrahaNecchA lobha ityabhilASaprakArabhedAt rAgapakSa evAyam / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dveSa ane mAhanA prakArI 146 kAma, matsara, pRhA, tRSNA ane lAbha ema rAga pAMca prakAranA che. srasaMganI icchA kAma che bIjAne ApavA chatAM je vastu dhananI jema kSaya pAmatI nathI te vastune na cheDavAnI icchA matsara che. pAtAnI na hoya te vastune lai levAnI IcchA te spRhA che. punabhavanA pratisa MdhAnamAM hetubhUta icchA te tRSDA che. niSiddha draSyane grahaNu karavAnI IcchA te lela che. Ama abhilASanA ja vividha prakAro DAi, kAma vagere rAga ja che / 141. dveSapakSoDaSa trivaH, zodheryAMsUyAdrodoDamarva ti / akSiXJAtivikaarhetuH prajvalanAtmakaH krodhaH / sAdhAraNe'pi vastuni parasya darzanAdyasahanamIrSyA / paraguNeSvakSamA'sUyA / parApakAro droha: / adarzitamukhAdivikAraH paraM prati manyuramarSa ityasahanaprakArabhedAdeva dveSapakSaH / 147. kredha, irSyA, asyA, droha ane amaSa ema Sa paN pAMca prakAranA che. AMkha, bhavAM vagerenA vikAranuM kAraNa, prajvalanasvarUpa krAdha che. sAdhAraNa vastunI khAbatamAM pazu khIjAnA dazana Adine sahana na karI zakavuM te irSyA che. khIjAnA guNAne anulakSI akSamA te asUyA che. parApAra droha che. mukha AdinA vikAra dekhADayA vinA khIjA pratyene gusso ama` che. Ama asahananA vividha prakAre hoi, krodha Adi deza ja che. ... 148. medipakSastu caturvidha: mithyAjJAnaM vicikitsA mAnaH pramAda iti / atasmiMstaditi jJAnaM mithyAjJAnam / kiM khiditi vimarzo vicikitsA | asadguNAdhyAropeNa khotkarSabuddhirmAnaH / kiyadetadityavajJayA kartavyAkaraNaM pramAdaH / sa eva mada ityAkhyAyate / so'yaM tavAparijJAnaprakArabhedAnmohapakSaH / - 148. mithyAjJAna, vicikitsA, mAna ane pramAda ema meDa cAra prakAranA che. anya vastumAM anya vastunu' jJAna mithyAjJAna che. zuM Ama haze ?" evA saMzaya vicikitsA che. peAtAnAmAM na DhAya e guNAnA peAtAnAmAM Aropa karI potAnI jAtane meTI mAnavI e mAna che. A tuccha che ema avagaNI kanyaka` na karavu e pramAda che; te ja mada che ema kahevAya che. tattvAparijJAnanA vividha prakAro hoI, A mithyAjJAna vagere mAhu ja che. 149, E traya dvaite ddo : / zohauM tu sulaTuHle yete, na vepAram | teSAM tu mohaH pApatamaH, itarayeostu tadadhInAtmalAbhatvAt / mUDhasya hi rAgadveSau bhatrataH, mithyAsaGkalpAdutpadyamAnayoranubhavAt / kusaGkalpazca mithyAjJAnaprakRtiH / evaM mithyAjJAnasyaiva bhagavata: sarvamidaM vilasitaM yo'yamanekaprakAraH saMsAraduHkhabhAraH / 149. Ama deSo traN ja che. zAka duHkha kahevAya che, harSe sukha kahevAya che, eTale roka-harSa yAntara nathI. traNamAM mehu ja pApatama che, kAraNa ke bAkInAe teA meAhujanya Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSanuM zamana kevI rIte thAya ? che. mUDhane ja rAga-dveSa thAya che, kAraNa ke mithyA saMka95mAMthI utpanna thatA te anubhavAya che. mithyA saMka95 mizyAjJAnane svabhAva che. Ama bhagavAna mithyAjJAnane ja A badhA vistAra che, je aneka prakAranA sAMsArika duHkhane bhAra che. - 150. tharva na taf no parva, TekarAvAti | na, RkSaNanpaayaat / satyapi doSAntarahetutve svayamapi puruSapravRttiprayojakatvalakSaNayogAt rAgavad doSatvaM na moho'pi jahAti / ta ime doSAH saMsArahetava iti yatnataH zamanavAH | 150. zaMkAkAra - je ema hoya to meha deSa nathI, kAraNa ke te dezanuM kAraNa che. yAyika - nA, moha doSa che, kAraNa ke dezanuM lakSaNa mohamAM che ja. te bIjA be dezonuM kAraNa hovA chatAM pote paNa puruSanI pravRttinA prajavarUpa lakSaNane rAganI jema dharAve che, eTale meha paNa doSapaNuM choDato nathI. A de saMsAranAM kAraNa hoI, prayatnapUrvaka temanuM zamana karavuM joIe. 15. sAthe punaranI zathituM zA ? 3mtra nA rimA, niyA, nAjJAtazamanopAyAH, na cAzakyapratikriyA iti / vistaratazcaitadapavargAhike parIkSipyate / mithyAjJAnanimittAH khalvete doSAH / tasmin samyagjJAnaprabhAvanihate hetorabhAvAnna bhavantyeveti / 151, zaMkAkAra - paNa A doSanuM zamana karavuM zI rIte zakya che ? yAyika - ahIM kahyuM che ke devo Akasmika nathI, nitya nathI, temanA zamananA upAyo ajJAta nathI ane temanI pratikriyA azakaya nathI. AnI vistArathI parIkSA apavarga AhunikamAM ame karIzuM. A devonuM kAraNuM kharekhara mithyAjJAna che. jyAre miyAjJAna samyaka jJAnanA prabhAvathI nAza pAmI jAya che tyAre karaNane abhAva thaI javAthI devo utpanna thatA nathI. 152. nanvevaM prasavavinAzakAraNayArekatvAdeka evaM doSo bhavediti tritvaM nopapadyate / na, anubhavasiddhabhedatvAt / anubhUyate hi rAgadveSamohAnAmitaretaravibhaktaM svarUpam / kAraNaikatvaM tu na prayojakam , ekasmAdeva jvalanasaMyogAdutpadyamAnAnAM vinazyatAM ca pArthivapadArthavRttInAM gandharasarUpasparzAnAM nAnAtvadarzanAt / ata: sUktaM doSANAM trairAzyamiti / 152. zaMkAkAra - traNe devonI utpattinuM kAraNa eka ja che ane traNe deSonA vinAzanuM kAraNa paNa eka ja che. tethI deSa eka ja hoya, eTale doSanuM triva ghaTatuM nathI, yAyika - nA, doSa traNa che kAraNa ke deSanA traNa bhede anubhavasiddha che; rAga, Sa, mehanuM ekabIjAthI bhinna svarUpa anubhavAya che. kAraNanuM ekatva kAryanuM ekatva Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhAva eTale ? siddha karavAmAM prayojaka hetu nathI, kAraNa ke agnisaMyogathI utpanna thatA ane nAza pAmatA, pArthiva padArthomAM rahenArA gaMdha, rasa, rUpa ane sparzanuM anekatva dekhAya che. U53. saMsAravAramavanaveza ____ mArgAsta ete traya eva doSAH / eSAM prahANodyamamAdadhAno na janmamRtyU punarabhyupaiti / / 153. saMsArarUpa kArAgAranA makAnamAM pravezavAnA mArge A traNa ja dezo che. A traNa devone nAza karavA udyama karanAre [tamane nAza karI] pharIthI janma-maraNa pAmato nathI. [8, yamarakSA ] 154. punarutpattiH preyamAva: [nyAyasUtra che. 2. 22] punarutvattirucyte AtmanaH zarIrasya vA ? tatrAtmano nityatvAdutpattireva nAsti, kA kathA 'puna:'zabdArthasya ? zarIrasya tUtpattirasti, na tu paunaHpunyena / na hi mRtaM zarIraM tadeva punarutpadyate / tasmAt punarutpattiH pretyabhAva ityavAcakaM sUtram / [8. pratyabhAvaparIkSA] 154. taiyAyika - pratyabhAva eTale punaH utpatti nyAyasUtra 1. 1, 19]. zakAkAra - konI punaH utpatti tame kaho cho - AtmAnI ke zarIranI ? tyAM AtmA to nitya heI, tenI utpatti nathI ja, te pachI punaHzabdanA arthanI te vAta ja zI ? zarIranI utpatti thAya che, paraMtu pharI pharIne nahi. mareluM zarIra tenuM te ja pharI utpanna thatuM nathI. tethI "pratyabhAva eTale punaH utpatti' e sUtra avAcaka che, anarthaka che. 155. kathate | 'puna: 'sArthakya nata rahetuMmaravArmnshc sthAyitvena kriyAbhyAvRttisambhavAt tasyaiva punaH punarutpattiH bramaH, utpattivanmaraNamapi / so'yamAtmana eva mRtvA punarjanma pretyabhAva iti / 155. yAyika - ame uttara ApIe chIe. "punaH' zabdano artha je prayatnapUrvaka upadezavAmAM Avela che tene choDI de zakya na hoI ane AtmA sthAyI hovAthI AtmAmAM ekanI eka kriyAnI punarAvRtti saMbhavatI hoI, ame AtmAnI ja punaH utpatti kahI che. utpattinI jema maraNa paNa AtmAnuM ja kahyuM che. AtmAnuM ja mArIne punaH janmavuM e pratyabhAva che. 156. nanu janmamaraNe ubhe api nityatvAdAtmano na saMsta ityuktam / satyaM, zarIrAdisaMyogaviyogayostu tathA'bhidhAnAnna doSaH / maraNamAtmano bhogAyatanadehendriyAdiviyoga ucyate, janma tu tatsambandhaH / te ete vipacyamAnakarmAzayAnusA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya AtmAmAM janma-maraNa ghaTAvavAnI rIta reNa dehendriyAdityAgopAdAne eva maraNajanmanI kriyAbhyAvRttyA bhavantI pretyabhAva ityucyate / sa eva ca saMsAraH / taditthamanudhyAyataH kasya sacetaso nirvedo nodIyAt ? taduktam jarAviyogamaraNavyAdhayastAvadAsatAm / janmaiva kiM na dhIrasya bhUyo bhUyastrapAkaram // 156. N42 - AtmA nitya cha, ta ma ane bharaNya manne nayI abha ame kahyuM che. naiyAyika - te sAcuM, paraMtu AtmAnA zarIra vagere sAthenA saMyoga-vigane janma-maraNa nAmo ApavAmAM AvyAM hoI, deSa nathI Avato. maraNane AtmAno bhegAyatana (=zarIra, indriya vagerethI viyoga kahevAmAM Avela che. jemane AmAno temanI sAthe saMga kahevAmAM Avela che. phaLa ApavA tatpara thayelA kama saMskArI anusAra anurUpa deha indriya AdinA tyAga prahaNa ja maraNa janma che ane kriyAnI abhyAvRtti dvArA puna: punaH thatA maraNa -janma ja prabhAva che ema ame kahIe chIe. te ja saMsAra che. A pramANe vicAra karatAM kene cittamAM nirveda na jAge. tethI kahyuM che ke jarA, viyega, maraNa, vyAdhine to bAjue rAkhe, vAraMvAra levo paDato janma ja zuM dhIra puruSane zaramajanaka nathI ? 157. atha yairutpadyamAnaideM hendriyAdibhirAtmanaH sambandhasteSAM kathamutpattirityuktaM sUtrakRtA, 'vyaktAt vyaktAnAmutpattiH pratyakSaprAmANyAt' iti nyAyasUtra 4.1.11] / vyaktAditi kapilAbhyupagatatriguNAtmakAvyaktarUpakAraNaniSedhena paramANUnAM zarIrAdau kArye kAraNatvamAha / tathA hi - pArthivamApyaM taijasaM vAyavIyamiti caturvidhaM kArya svAvayavAzritamupalabhyate / tatra yathA ghaTaH sAvayavaH kapAleSvAzritaH, evaM kapAlAnyapi sAvayavatvAt tadavayaveSu, tadavayavA api tadavayavAntareSvityevaM tAvadyAvat paramANavo niravayavA iti / yatra yAvataH kAryajAtasya svAvayavAzritasya pratyakSeNa grahaNaM tatra tadeva pramANam / tata UrdhvamanumAnam / tadapi hi kArya svAvayavAzritam , sAvayavatvAt , paridRzyamAnakAryavat / niravayavatve tu tasya paramANutvameva / paramANuSu ca sAvayavatvasya ca hetArasiddhatvAnnAvayavAntarakalpanA / teSAM hi sAvayavatve tadavayavAH paramANavo bhaveyuH / utpattikramavat vinAzakrameNApi paramANavo'numIyante / loSTasya pravibhajyamAnasya bhAgAH, tadbhAgAnAM ca bhAgAntarANItyevaM sAvadyAvadazakyabhaGgatvamadarzanaviSayatvaM ca bhavati / tadyataH paramavayavavibhAgo na sambhavati te paramANava ucyante / teSvapi hi vibhagyamAneSu tadavayavAH paramANavo bhaveyuH / tadevamutpattivinAzakramasyedRzo darzanAt santi paramANavaH / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra vagerenA mULakAraNuM parama enI siddhi 311 157, zakAkAra utpanna thatAM je deha, indriya Adi sAthe AtmAne sabaMdha thAya che temanI utpatti kevI rIte thAya che ? -- raiyAyika nyAyasUtrakAra gautame kahyu` che ke 'vyaktamAMthI vyaktanI utpatti thAya che, kAraNa ke temAM pratyakSa pramANa che.' [nyAyasUtra 4. 1 11]. 'vyaktamAMthI' ema kahIne temaNe kapile svIkArela triguNAtmaka avyaktarUpa kAraNanA niSedhapU^ka zarIra vagere kAryonA kAraNu tarIke paramANuone jaNAvyA che; te A rIte pArthiva, jalIya, taijasa ane vAyavIya e cAra prakAranuM kA" tapetAnA avayAmAM Azrita jaNAya che, tyAM jema sAvayava dhaTa kapAleAmAM Azrita che tema kapAle paNa sAvayava hAvAthI temanA avayavamAM Azrita che, te avayavA paNu pAtAnA avayavamAM Azrita che, ema karatAM karatAM chevaTe niravayava paramANuo prApta thAya che. jyAM jeTalAM kAryAM pratyakSa vaDe potapAtAnA avayavAmAM Azrita rahelAM gRhIta thAya tyAM te ja pramANa che. tenAthI AgaLa anumAna pramANu che [te A pramANe], te kA` paNa peAtAnA avayavemAM Azrita che, kAraNa ke te sAvayava che, pratyakSa dekhAtA kA'nI jema, niravayava haiAya te te paramANu ja DaeNAya. paramANuemAM 'sAvayava hovAthI' hatu asiddha hAI, bhInna avayavenI kalpanA karavAmAM nathI AvI. te sAyata haeNtAM temanA avayava paramANue bane. jema utpattikramathI paramANuonuM anumAna thAya che tema kinAzakramathI paNa paramANuonu anumAna thAya che. mATInA phrAnuM vibhAjana thatAM tenA bhAge thAya che. te bhAgetu' vibhAjana thatAM bIjA bhAgA thAya che. A pramANe karatAM karatAM chevaTe AgaLa vibhAjana na thaI zake ane darzanane viSaya te na bane evuM thAya. tethI jemanAthI AgaLa avayavibhAjana sa`bhavatu' nathI, temane paramANu kahevAmAM Ave che. jo temanu paNu vibhAjana thatuM heya teA temanA avayavA paramANuo bane, tethI Ama utpattikramanI jema vinAzakramamAM AvuM dekhAtu hoi, paramANue che. - 158. atra hi trayI gatirasya ghaTAdeH kAryasya niravayavatvameva vA avayavAnantyaM vA, paramANvantatA vA / tatra niravayavatvamanupapannam, avayavAnAM paTe tantunAM ghaTe ca kapAlAnAM pratyakSamupalambhAt / anantAvayavayogitvamapi na yuktaM, merusarSapayoranantAvayavayogitvAvizeSeNa tulyaparimANatvaprasaGgAt / tasmAt paramANvantatava yuktimatI / 158. ahI traNa gati che - A ghaTa vagere kAryAM kAM te niravayava hrAya, kAM tA tenA avayava te(=avayavezanA vibhAjananeA) kayAMya anta na heAya, kAM teA tenA avayavA (=avayavAnA vibhAjanane) anta paramANuoe AvatA hoya. temAM krAya"nuM niravayava hevu ghaTatu nathI, kAraNa ke paTamAM tannurUpa avayaveAnu ane TamAM kapAlarUpa avayavAnuM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuonI AraMbhaka gatine preraka Izvara pratyakSa thAya che. kAyanA avayavono(=avayavonA vibhAjanano) kayAMya anta na hoya e paNa yogya nathI, kAraNa ke te avayavone(=avayavonA vibhAjanano) ane na ho e meru ane sarSapa banemAM samAna hoI mera ane sapanuM parimANa tulya banI javAnI Apatti Ave. [je vibhAjanane keI anta na hoya te, kapanAnI madadathI nIce mujaba kaNanuM vibhAjana cAlaze. ------- - --- - 8 ( 64 128 256 512 10 24 : ' RS A pramANe anaMtanI tarapha AgaLa vadhatA ja jaIzuM ane vibhAjananI prakriyAne kayAMya anta nahi Ave Ane anavasthA kahevAya. kAraNa ke AmAM kayAMya virAmanI zakayatA ja nathI. AvI avasthAmAM parvata ane rAI bannenuM parimANa ekasarakhuM banI jaze. kema ? kAraNa ke banenA vibhAjanane kayAMya anta nathI ane tethI jema parvatanA avayava 52 ? ? 264128 * * anaMta che, temAM rAInA avaye paNa rA ra rA rA rA > > 3. ? ? ? ? 28 * - anaMta che. te parvata ane rAinA parimANamAM bheda kevI rIte ghaTI zake ? na ja dharI zake.] tethI kAyanA avayane (=avayavonA vibhAjanane) anta parama zuoe ja Ave che e trIjI gati yogya che. 159. ta ime paramANavazcetanecchApreraNamantareNa viziSTakramakamitaretarasaMghaTanamalabhamAnAH kAryasiddhaye na paryApnuyuH, acetanatvAditi / cetana eSAmadhiSThAtA sakalabhuvananipuNanirmANamatirIzvaro'bhyupagataH / tatsiddhaye ca sakalakutarkatimiratiraskArapUrvaka pUrvameva niravadyamanumAnamupapAditam / Izvaro'pi nAnekAtmavRttivipAkonmukhadharmAdharmasaMskAravaicitryamananurudhyamAno vicitrasya jagato janma nirmAtumarhatItyetadapi darzitam / 159. cetananI icchAthI cetananI preraNA pAmyA vinA A paramANuo viziSTa kramavALuM anyanuM saMpaTana na pAme ane pariNAme kAryasiddhie na pahoce, kAraNa ke paramANuo acetana che. paramANuone adhiSThAtA (=preraka) ane sakala bhuvananuM nirmANa karavA mATenI nipuNumati dharAvate cetana Izvara ame svIkAryo che. Izvarane puravAra karavA mATe sakaLa katArUpI aMdhakArane tiraskAra karI nirdoSa anumAnane ame A agAu raja karyuM che ja. Izvare paNa aneka AtmAomAM rahela, vipAke--kha dharmAdharmarUpa saMskAranA vacitryane gaNatarImAM lIdhA vinA vicitra jagatanI utpatti karavI egya nathI e paNa ame darzAvyuM che. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANue eka Adi krame ja kAya utpanna kare che 160. na ca sakRdeva nirvartyamAna kAryaparimANAnuguNasaMkhyAH paramANatra ekatra saMyojya kAryamArabhante, kintu dvayaNukAdikrameNa / sakRdArambhe hi kumbhe bhajyamAne kapAlazarkarAkaNacUrNAdikramamapahAya prathamameva paramANvantatA bhavet, sarvasaMyogasya sarvavibhAgena sahasaiva vinAzAt, atazca karparAdikramadarzanaM virudhyeta / avinaSTe'pi pAdau tatvAdyavayavAzritatvamupalabhyamAnaM kathaM vA samarthyeta ? paramANUnAmapratyakSatvena tadAzritattvasya grahItumazakyatvAt paramANUnAM paTasya ca madhye kAryAntarAnArambhAditi / tasmAd dvyaNukAdikrameNa paramANavaH kAryamArabhante / 160, utpanna thanArA kAryanA parimANune anurUpa sa MkhyA dharAvatA paramANue eka samaye ja eka sAthe sayeAjana pAmIne kAyane utpanna karatA nathI, paraMtu paramANuo paNuka vagere krame kA*te utpanna kare che. paramANuethI eka samaye sIdhA ja utpatti pAmelo ghaTa nAza pAmatAM kapAla, zarA, RNu, cUNuM vagere kramane cheArDa sIdhe ja paramANuemAM aMta pAme, kAraNa ke A mAnyatA pramANe sa* paramANuonA vibhAgathI sa paramANuonA saMcAganA ekadama ja nAza thaI naya ane tethI kara AdinA kramanuM ApaNane thatuM darzIna virAdha pAme. vaLI, paTa vagerenA nAza thaye na heya tyAre paNa tantu vagere avayavamAM 5Ta AdinuM jJAta thatuM Azritatva kevI rIte sama"na pAme ?, kAraNa ke paramANu apratyakSa hovAthI temAM paTa AdinuM AzritapaNuM grahaNa karavu azakaya che, ane paramANu ane paTanI vacce bIjA kAryA teA utpanna thatAM nathI niSkarSa e ke caNuka ahi~ krame paramANue kAne utpanna kare che. 161. nanu dvAveva paramANU prathamaM saMghaTete ityatra kA yuktiH ? ucyate / bahutvasaMkhyAyA mahatparimANakAraNatvadarzanAt triSu paramANuSu prathamaM milatsu tatkArye bahutvasaMkhyAyAH mahattvArambhakatvAt tatpratyakSatvaM prasajyeta, na ca tatpratyakSatvam, atisUkSmatvAt / ato dvAbhyAM paramANubhyAM dvayaNukamAdAvutpadyate / tacca paramANuvadapratyakSametra mahattvAnutpAdAt / dvayaNukadvayena tu kAryArambha iSyamANe tadavizeSaprasaGgaH, dvayaNuka iva tatrApi mahattvotpattau kAraNAbhAvAt / atastribhidvaryaNukai stryaNukamArabhyate / tatra ca bahutvasaMkhyayA mahattvamapyArapsyate pratyakSaM ca tadbhaviSyati / tataH paraM tu kramasAmAnye pramANamasti, loSTAdibhaGge svAvayavakhaNDAvayavadarzanam / kramavizeSe tu pramANaM nAstItthamArambha iti / yatra vA darzanamasti tatra tadastu kramavizeSe pramANamiti / 161. 2 sauprathama be paramANue joDAya che ema mAnavAmAM zu ame uttara ApIe chIe. bahuvsa khyA mahatparimANunuM kAraNa che e dekhAtu hAI jo traNa paramANue sauprathama joDAya te temanuM je kAya" thAya temAM tamu che ? taiyAyika , 313 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 kAraNuM eka kAryane upana karI pachI bIjA kAryane utpanna kare che ene virodha bahuvasaMkhyAe mahattva utpanna karyuM hoI te kArya pratyakSa banI javAnI Apatti Ave. paraMtu te kArya pratyakSa nathI kAraNa ke atisUkSma che. tethI sauprathama paramANuo vaDe dayAzuka utpanna thAya che, ane te paramANuonI jema apratyakSa ja che kAraNa ke temAM mahAparimANanI upatti thatI nathI be ThaMthaNuka vaDe, kAryanI utpatti mAnatAM te kAryane caNukathI koI vize =bheda) nahi banavAnI Apatti Avaze kAraNa ke dayAzukanI jema tyAM paNa maha5rimANanI utpatti mATe jarUrI kAraNane abhAva che. eTale traNa 6yaNuka caNakane utpanna kare che. bahusaMkhyA temAM maharimANane u5-na karaze ane tethI te pratyakSa banaze. tyAra pachI kramasAmAnyamAM pramANa che, jemake mATInA DhephAnA avayanuM ane te avayanA avayanuM darzana krama vizenamAM te pramANa nathI ke "A pramANe utpatti thAya che, athavA jyAM darzana hoya tyAM te kamavizeSamAM te pramANa che 16. garakhyAmalAvai tu ne te, mUrtAnAM samAnAravirodhAt ! hi paramANavaH prathamaM kAryamArabhya tadanu ta evottarottarakAlaM kAryANyArabhante / kintu yat paramANunivRttaM kArya dvayaNukaM tat kAryAntarasyArambhakaM tadapyanyasya kAryasyetyevaM tAvadyAvat paripUrNAvayaviniSpattiH / itthaM ca tantubhiH paTa: kriyate, na tantvavayavairaMzubhiH; itarathA hyuttarottarakAryArambhe'pi pUrvapUrvakAraNAnapAyAnmUrtAnAmekadezatvaM syAt , na ca tad dRzyate iti yathokta eva kramaH zreyAn / tadevamanekAtmasamavetadharmAdharmasaMskAraparipAkAnurUpaprasaradIzvarecchApraryamANaparamANukriyAnupUrvInirbaya'mAnadvayaNukAdikAryakrameNa zarIrAdyavayavinivRttiriti sthitam / 162 kAraNuM eka kAryane utpanna karI pachI bIjA kAryane paNa utpanna kare che ema svIkAravAmAM AvyuM nathI kAraNa ke mUrta vastuone eka sAthe eka dezamAM rahevAmAM virodha che. [kAya kAraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. Ama kAraNa kAryane Azraya chehave je eka kAraNa kramathI aneka kAryone utpanna karatu hoya te te kamotpanna badhAM kAryo eka sAthe eka kAraNamAM rahe - jemAM virodha spaSTa che. paramANuo prathama kAryane utpanna karI tyAra bAda te ja paramANuo uttara uttara kALe bIjAM kAyaeNne utpanna karatA nathI, paraMtu paramANuothI utpanna thayeluM dhayaNuka kArya bIna kAryane (1Nukane) utpanna kare che, te bIju kAya vaLI trIjA kAryane utpanna kare che, Ama chevaTe paripUrNa avayavInI (=aMtyAyanInI) utpatti thAya tyAM sudhI cAlyA kare che. ane Ama taMtuo paTane utpanna kare che ane nahi ke taMtuonA avayavo aMzuo. anyathA, uttara uttaranA kAryonI utpatti vakhate paNa pUrva pUrva kAraNone nAza na thavAthI mUta vastuonuM eka ja dezamAM rahevuM bane. paraMtu tevu dekhAtuM nathI, eTale ame jaNAvyA pramANeno krama ja vadhu sAro che. [be mUtadravyo eka kALe eka ja dezamAM rahetA nathI. paraMtu nyAya vaizeSika siddhAnta anusAra kAraNa ane kAryadravya e be tadana bhinna mUrta eka ja dezamAM rahe che. jyAM taMtuo rahe che tyAM ja paTa paNa rahe che. paNa be mUta" ko eka ja dezamAM to Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIraviSayaka matAntare 315 rahI zake ja nahi, eTale nyAya-vaizeSike kahe che ke te banne eka ja dezamAM kyAM rahe che ? taMtuo aMzuomAM rahe che ane paTa ta tuomAM rahe che. Ama temaNe "dezane artha samAyikAra karyo. have je teo ema mAne ke aMzuo taMtuonuM ane paTanuM paNa samAyikAraNa banI zake che te taMtu ane paTa e be mUta dravya eka "dezamAM rahevAnI Apatti Ave. eTale teoe upara varNavelo krama svIkAryo che ] tethI, Ama aneka AtmA emAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA dhamadhamarU5 saMskAranA vipAkane anurUpa thatI IzvarecchAthI prerAtA paramANuonI kriyAnI AnupUvathI utapanna thatAM caNuka vagere karyonA krame zarIra Adi avayavIronI u5tti thAya che e sthira thayu. 163. etadviparItAni tu matAntarANi pramANaviruddhAni / tathA hi - nityameva zarIrAdi anutpattidharmakamiti pratyakSaviruddham / pRthivyAderapyavayavasannivezaviziSTatvAt kAryatvamitIzvarasiddhau nirNItam / Akasmikatvamapi zarIrAdeH kAryasya na yuktam , kAraNaniyamopalambhAdanimittAyAzca bhAvotpatteranupapatteH / abhAvAd bhAvotpattirapi tADageveti / triguNAtmakapradhAnavikAramahadahaMkArAdikAraNakatvamapi kAryasya pRthivyAdeH prAgeva prapaJcataH pratiSiddham / anArabdhAvayavirUpakAryAH paramANava evaite saJcayaviziSTAH santo lokayAtrAM vahantItyetadapi na samIcInaM, saJcayasya bhedAbhedavikalpAbhyAmanupapadyamAnatvAt , paramANUnAM cAtisaumyAdapratyakSatvAt / podgalikakAryapakSe'pi paryAyAntareNa paramANUnAM kathanam aprAmANikam / zabdavivartatvaM tadanugamAgrahaNAdanupapannam / paramAtmopAdAnatvamapi na sambhavati, tasyaiva niSpramANakatvAt / na ca 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti pAdaprasArikAmAtraM kartumucitaM, sargapralayaprabandhasya samarthitatvAditi / atazca pakSAntaradurbalatvA dyathoditaH siddhayati bhUtasargaH / taM yastu pazyannapi nihanuvIta tasmai namaH paNDitazekharAya / / 163 enAthI viparIta matAntare pramANaviruddha che, jemake zarIra vagere anupattidharmaka heI nitya ja che e mAnyatA pratyakSaviruddha che. pRthvI vagere paNa avayavonA sanizavizeSa hoI kArya che e IzvarasiddhimAM ame puravAra karyuM che zarIra vagere kArya Akasmika che e mata paNa yogya nathI kAraNa ke amuka kAraNa amuka kAryane utpanna kare che e ApaNo dekhIe chIe ane bhAvarUpa vastunI utpatti kAraNa vinA thavI dhaTatI nathI. abhAvamAMthI bhAvanI utpatti paNa tevI ja che - ghaTatI nathI. pRthvI Adi kAryanuM kAraNuM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 phaLanuM lakSaNa triguNAtmaka pradhAnanA mahata, ahaMkAra Adi vikAra che e matane pratiSedha to ame agAu karI dIdhuM che ja. paramANuothI utpanna thanuM avayavIrUpa kArya ja nathI, saMdhAtarU5 paramANuo te ja loyAtrAnuM vahana kare che ema mAnavuM paNa yogya nathI, kAraNa ke saMdhAta paramANuothI bhinna che ke abhinna e be vikaphape vicAratAM A mata ghaTato nathI, vaLI paramANuo te atisUkSma hoI apratyakSa che. kAya padgalika che e pakSamAM paNa paryAyAntarathI(= paugalika zabdathI) badhAM kAryonuM kAraNa paramANuo che ema je kahevAyuM che te apramANika che. kAya e zabdane vivata che - pariNAma che - e ghaTatuM nathI kAraNa ke kAryamAM zabdanI anuvRtti gRhIta thatI nathI. kAyanu upAdAnekAraNu paramAtmA che. e mata paNa saMbhavato nathI kAraNa ke temAM koI pramANa nathI. "jagata kadI paNa AvuM na hatuM ema nahi' ema mAnI paga laMbAvI vicAravuM baMdha karavuM yogya nathI, kAraNa ke ame saga ane prayanuM samarthana karyu che. niSkarSa e ke bIjA badhA pakSe dubala hAI. bhUtasarga jevo ame kahyo che te siddha thAya che. je tene dekhavA chatAM niSedhe che te 5 Ditazekharane namaskAra. 164. nA saMsAre thitamilmo mUDhamanamAM janitvA jantUnAM maraNamatha mRtvA'pi jananam / iyaM sA duHkhAnAM saraNiriti saJcintya kRtinA nidhAtavyaM ceto jananamaraNocchedini pade / 164. anAdi saMsAramAM mUDha manavALA prANIone te janmIne maravAnuM ane marIne janmavAnuM ja lakhAyuM che. du:khanI A paraMparA che ema vicArIne DAhyA mANase janmamaraNanA ucheravALA padamAM - dazAmAM cittane coMTADavuM joIe. [1. rIkSA] 165. pravRttidrovananitorthaH stram vyiAyasUtra . 2.20] ! pravRttirdoSAzca vyAkhyAtAH / tajanito'rthaH phalamityucyate / 'artha'grahaNaM gauNa-mukhyabhedapradarzanArtham / sukhaduHkhe mukhyaM phalaM, tatsAdhanaM tu zarIrendriyaviSayAdi gauNam / sarva hIdaM pravRttidoSAkSiptaM phalamityuktam / tadidamanAdinA prabandhena pravartamAnaM phalaM punaH punarupabhujyate iti mahataH khedasya heturiti bhAvyamAnaM nibedavairAgyAdimArgeNApavargopayogitA pratipadyate / AttamAttaM vijahatastyaktaM tyaktaM ca gRhNataH / puMsaH phalaghaTIyantramaho kaSTaH parizramaH / / [9. phala parIkSA] 165. nAyika - "pravRtti ane deva banethI utpanna artha phala che' nyAyasUtra 1.1.20]. pravRtti ane devone to ame samajAvyA che. temanAthI janita artha phaLa che Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 dividha phaLa ema ame kahIe chIe. 'atha 'padane sUtramAM mUkayu che te gauNu-mukhya bheda darzAvavA mATe. sukha ane duHkha e mukhya phLa che, te sukhaduHkhanAM sAdhana zarIra, indriya, viSaya vagere gauNu phaLa che. pravRtti ane dveSathI utpanna A badhuM phaLa che ema ame kahyu che. anAdi para parAthI thatuM rahetu haLa jIva pharI pharIne bhAgave che, eTale phaLa meTA khedanu kAraNa che ema bhAvavAmAM Avatu phaLa niva*da, vairAgya vagere mAge apava mATenI upayeAgitA pAme che. phaLane grahaNa karI karIne cheADatA ane cheADI choDIne grahaNu karatA puruSane A phaLanu ghaMTIyantra (reTa, kaSTarUpa parizrama karAve che. 166, tat puna: rmanA sicava sayaMte, jAhAntare vA ? ucyate / dvividhaM karma vihitaM niSiddhaM ca / tatra vidhiphalAnAM kAlaniyamo nAsti / kriyAphalaM 'dogdhi' 'pacati' iti samanantaramutpadyamAnaM dRzyate / vidhiphalAnAM tu naiSa niyama iti zabdaparIkSAyAM citrAkSepaparihArAvasare nirUpitametat / te phaLa kathI tarata ja prApta thAya che ke kAlAntare prApta 166. zakAkAra thAya che ? nayAyika AnA uttara ame ApIe chIe. kama' e prakAranu che - vedavihita ane vedaniSiddha. temAM vedavihita kamanA phaLanI bAbatamAM kAi kALaniyama nathI. 'dehe che' 'rAMdhe che' evI kriyAeJanuM phaLa te tarata pachI utpanna thatuM dekhAya che. vedavihita karyAMnA phaLanI bAbatamAM kaLaniyama che ja nahi e ame zabdaparIkSAmAM citrakSepArihAraprasaMge nirUpyu che, 167. vidhiphalamapi ca kiJcana codanAvacanaparyAlocanayA sadya iti nizcIyate, vRSTiritra kArIryAH / kiJcadaihikaphalamapi karma vastubalAt kAlAntarApekSa bhavati putreSTayAdi / na hi sahasaiva nidhilAbhavat putralAbhaH sambhavati, garbhasambhavahetubhUtabhAryAparirambhaNAdikramApekSatvAt / jyotiSTomAdi tu svargaphalaM karmaphalasvarUpa mahimnaiva pAralaukikaphalamavatiSThate / svarge hi niratizayA prItiH / tadanyathAnupapattiparikalpitaH, kanakagirizikharAdirvA bhogadezaH / ubhayathA'pi naitaddehopabhogayogyatAM pratipadyate / aniyataphalaM tu citrAdi kaizciduktam / tacca yuktamayukta veti tatraiva parIkSitam / ---- -- 167. vihita kama tu keka phaLa paNa tarata ja prApta thAya che ema vecananI paryAlAcanA dvArA niA ta thAya che, jemake kArIrikamamAMthI vRSTi. koIka vihita kama nuM phaLa A janmamAM ja thatu hAvAM chatAM paNu vastubhalAtU [tarata ja nahi paNa] kAlAntare thAya che, jemake putreSTi vagere. nidhilAbhanI jema sahasA putralAbha sabhavatA nathI, kAraNa ke gaoNMpattimAM kAraNabhUta panIparara bhaSNu vagerenI apekSA che. jayAtiSNeAmAdi vihita kama tu sva phaLa te phLanA svarUpanI mahimAthI ja pAralaukika sthira thAya che. sva' e niratizaya prIti che, AvI prIti svarga'nI kalpanA karyA vinA dhaTatI na heAi, sva"nI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kama phaLavicAra kalpanA karavAmAM AvI che. athavA sva' eTale kanakagiritu zikhara Adi bheAgadeza, banne rIte te bhAgavavAnI yAgyatA A dehamAM nathI. keTalAka kahe che ke citrA Adi vihita ka'nu' phaLa aniyamita che, paraMtu tema mAnavuM tarkasaMgata che ke nahi enI parIkSA ame tyAM ja karI che. 168. nividrazya tu maLa: sarvasvaina prAyeLa varahovA tram | pArAbhimrssnnaadau hi kriyAphalaM suratasukhAdi sadyaH phalam / niSedhavidhiphalaM tu narakapatanaM pAralaukikam / svargavat narakasyApi niratizayaduHkhAtmanastadanyathA'nupapattiparikalpitasya dezasvabhAvasya vA etaccharIrAnupabhogayogyatvAt / 168. vaiddhaniSiddha badhAM karmonuM phaLa prAya: pAkamAM ja maLe che. parastrIsaMga Aphri kriyAonuM phaLa suratasukha Adi tarata ja maLe che. vedaniSiddha kriyAnuM phaLa narapatana paraleAkamAM maLe che. jema svaga' niratizaya sukhAtmaka che tema naraka niratizaya du:khAtmaka che, Avu niratizaya duHkha narakanI kalpanA karyAM vinA dhaTatuM nathI eTale narakanI - niratizaya duHkhAtmaka narakanI athavA jayAM niratizaya du:khanA bhAga thAya che te sthAnanI - kalpanA karavAmAM AvI che, kAraNa ke te bhAga A zarIrathI bhAgavAvAne yAgya thI. = 169. tIvrasaMveganirvRttaM karma vihitamitaradvA pratyAsannavipAkamihaiva bhavati, nandIzvaranahuSayorivetyAgamavidaH / caura brahmaghnAdayazca kecit pratyAsannapratyavAyAH prAyeNa dRzyante evetyevameSAM vicitraH karmaNAM vipAkaH / 169 tIvrasa vegapUrvaka karAyelu kama vihita hoya ke itara hoya iDalAmAM ja tarata phaLa Ape che, jemake nandIzvara ane nuhunuM krama', ema AgamanA naNukAra he che. keTalAkane arthAt cora, brahmaha tA vagerene tarata ja vizvane AvI paDe che evu' prAyaH dekhAya che ja. Ama A karmAMnA vipAka vicitra che, akaLa che. 170. yatti joyate mATe N nAsti, bAhe rma nAsti, kAlAntare ca phalasyAnyat pratyakSaM kAraNamupalabhyate sevAdikam iti, tadapi pUrva parihRtam, karmaNAM vinAze'piM tajjanitasyAtmasaMskArasya dharmAdharmazabdavAcyasya bhAvAt, dRSTasya ca sevAdeH kAraNasya vyabhicArAdadRSTakalpanAyA avazyaM bhAvitvAt / 170, vaLI evA je AkSepa karavAmAM AvyuM ke kakALe phaLa hAtuM nathI ane phaLakALe ka hAtu nathI, tathA kAlAntare thatA phaLanu sevA Adi anya pratyakSa kAraNa dekhAya che, te AkSepanA parihAra paNu ame agAu karI dIdheA che. te AkSepa barAbara nathI kAraNa ke karmAM nAza pAmI jAya che tyAre paNa kaCjanita saMskAra - je dharmAMdhama - zabdanAcya che te AtmAmAM hoya che ja. vaLI, [keTalIka vAra] dRSTa kAraNu sevA Adi hovA chatAM tenuM phaLa na maLatu` hAvAthI adRSTanI kalpanA avazyapaNe karavI paDe che ja. - addres Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhalakSaNa 19 171. dharmAderAtmani samavAyAt , phalasya ca putrapazvAderanyatra samavetatvAta bhinnAdhikaraNatvaM karmaphalayorityapi na codyam , mukhyasya sukhaduHkhAtmanaH phalasya bhinnAzrayatvAnupapatteH / sukhaduHkhe hyAtmani vartete, dharmAdhamau ca tatsthAveveti / 17. dharma-adhama AtmAmAM samavAyasaMbadhathI rahe che ane tenuM phaLa putra, pazu, vagere bIje samavAya saMbaMdhathI rahe che, eTale karma ane phaLanAM adhikAraNe bhinna bhinna tha ya che - e Apatti paNa na ApavI joIe, kAraNa ke sukhaduHkharUpa mukhya phaLanuM adhikaraNa karmanA adhikaraNathI juduM ghaTatuM nathI. sukhaduHkharUpa phaLa AbhAmAM samavAyasa baMdhathI rahe che ane dharmAdhama paNa AtmAmAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. 17. darda naiva kuvaraya kAramitarUturAba viM ? duHkhasyApi na tannibandhanamiti dveSastadartheSu kaH ? / tasmAt karmanimittakaM phalamiti dhyAyanna kuryAt kRtI saGga karmaNi yena dustaramasau saMsAramApadyate / / 172. sukhanuM kAraNa daSTa nathI, te pachI sukhanA (mAnI lIdhelA daSTa kAraNa pratye rAga rAkhavAthI zuM ? du:khanuM kAraNuM daSTa nathI, te pachI duHkhane (mAnI lIdhelA dRSTa kAraNurUpa arthe prati deSa karavAthI zuM ? sukhaduHkharUpa phaLanuM kAraNa karma che ema vicAratA DAhyA mANase kamamAM Asakti na rAkhavI ke je AsaktithI dustAra A saMsAra AvI [10. suvAkSA] 173. vAvanARkSai zvam jayasUtra 2..2 2] | vAghanA naM santApanam / sA lakSaNamasyeti bAdhanAlakSaNaM duHkham / tatra mukhye duHkhe lakSye, lakSaNazabdo yathAzrata eva / bAdhanayaiva hi duHkhasvarUpaM lakSyate bAdhayati pIDayatIti / gauNe tu duHkhe zarIrAdI lakSye, bAdhanAlakSaNaM bAdhanAnuSaktamiti vyAkhyeyam / [10, dukhaparIkSA) 173. naiyAyika - bAdhanArUpa lakSaNavALuM du:kha che nyiAyasUtra 1.1 21]. bAdhanA eTale pIDA, saMtApa bAdhane lakSaNa jenu che te che bAdhanAlakSaNa dukha jyAre mukhya duHkha laya hoya che tyAre 'lakSaNa" zabda yathAzruta ja che, kAraNa ke bAdhana vaDe ja duHkhanuM svarU5 lakSita thAya che - je bAdha kare che. pIDA kare che te duHkha che. zarIra Adi gauNa du:kha tyAre laya hoya che tyAre "ba dhanAlakSa'nI vyAkhyA "bAdhanAnuSaM - bAdhanAbaddha ema karavI joIe. 174. nanu pUrvasUtravyAkhyAtena phalagrahaNenaiva duHkhasyopadiSTatvAt kimartha punarupadezaH ? sukhapratyAkhyAnArtha iti cenna, pUrvAparavirodhAt , sakalaprANabhRdanubhava Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sAMsArika sukha paNa du:kha ja che sAkSikatvena ca sukhasya pratyAkhyAtumazakyatvAt / tatpratyAkhyAne ca vivakSite kimarthaM prameyasUtre phalapadopAdAnam ? phale khalu sukhaduHkhe iti vyAkhyAtam / tatazca sukhe pratyAkhyAte duHkhamevAvaziSyate / taccAnena duHkhazabdenaiva nirdiSTamiti kiM phalagrahaNena ? 174. zaMkAkAra - pUrva sUtramAM vyAkhyAta phala' zabdanA prahaNathI duHkhane upadeza thaI gaye hoI zA mATe pharI duHkhano upadeza Ape che ? je tame nAyike kahe che ke sukhane pratiSedha karavA mATe duHkhane pharI upadeza ApavAmAM AvyuM che to ame kahIe chIe ke tema kahevuM yogya nathI kAraNa ke temAM pUrvApara virodha Ave che temAM pUrvApara virodha Ave che kAraNa ke pahelAM te tame nauyAyikoe ja duHkhanI jema sukhanuM paNuM phaLa tarIke pratipAdana karyuM che. vaLI, sakala prANIone anubhava sAkSI rUpa hei, sukhane pratiSedha kare azakya che. je sukhano pratiSedha vivakSita hoya te prameyasUtramAM "phaLa' zabdanuM grahaNa zA mATe karyuM ? sukha-duHkha be phaLa che ema tame samajAyu' che. paNa sukhane pratiSedha thatAM to duHkha ja bAkI rahe. te duHkhane ja "duHkha" zabda vaDe nirdeza che, eTale phala' zabdanuM grahaNa prameyasUtramAM zA mATe ? 175. udayate | na suvarAjya saMtare natufmarattarAttarADanumUyamAnastha pratyAkhyAnAya duHkhagrahaNam , kintu sarvatra tathAtvabhAvanopadezArtham , so'pi sukhalavo duHkhameveti bhAvayitavyaH, tatsAdhanamapi sarva duHkhameveti mantavyam / na tad vyavasitaM puMsAM na tat karma na tad vacaH / na tad bhogyaM samastIha yanna duHkhAya jAyate / / taditthaM duHkhamutkRSTaM tirazcAM, madhyamaM manuSyANAM, hInaM devAnAM, hInataraM vItarAgANAmityAgamavidaH / vItarAgANAM du:khatAnavaM yuktito'pyavagamyate, duHkhasya rAganibandhanatvAt / 175. nAvika - ame uttara ApIe chIe. saMsAramAM prANIo vacce vacce lezamAtra je sukha anubhave che tene pratiSedha karavA "duHkha' zabdanuM grahaNa sUtramAM karyuM nathI paraMtu saMsAramAM sarvatra duHkha ja che evI bhAvanAno upadeza karavA mATe "du:kha' zabdanuM grahaNa sUtramAM karyuM che. te lezamAtra sukha paNa du kha ja che ema be vivuM joIe, te sukhanA badhAM sAdhane paNa duHkha ja che ema mAnavuM joIe. puruSone evo ke I vicAra nathI, evuM kaI kama nathI, evuM koI vacana nathI, evuM koI bhegya thI je duHkhane mATe na heya Ama utkRSTa du:kha tiyane, madhyama du:kha manuSyone, hIna duHkha devane ane hInatara dukha vanarAgIone hoya che ema Agamane jANakAro kahe che. vItarAgIonA duHkhanI atyakSatA tarkathI paNa jANI zakAya che, kAraNa ke du:khanuM kAraNa rAga che. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 dukha kevI rIte mekSaprAptimAM upayogI ? 176. taravatazcimane sarva durva niH | viSasampRktamadhuvat sukha duHkhIbhavatyadaH // sukhAdhigamalobhena yatamAnA hi pUruSaH / sahasrazAkhamApnoti duHkhameva tadarjane // evaM sarvamidaM duHkhamiti bhAvayato'nizam / sarvopapattisthAneSu nirvedo'sya pravartate // nirviNNasya ca vairAgyaM viraktasya ca dehinaH / klezakarmaprahANAdidvAro niHzreyasodayaH // 176. tattvataH vicAratAM vivekIone te badhuM duHkharUpa ja che, kAraNa ke viSamizrita madhanI jema sukha paNa duHkha banI jAya che. vaLI, sukhane pAmavAnA lebhathI prayatna karato puruSa hajAra zAkhAovALa duHkha ja sukhane pAmavAnA prayatnamAM meLave che. Ama A badhu: duHkha ja che ema sadA bhAvatA puruSane badhAM upapattisthAnA prati niveda thAya che; nirvipaNa te puruSane vairAgya jAge che ane virakta dehadhArI te puruSamAM kalezanuM prahANa, pharmonuM prahANa vagere dvAravALe mokSa udaya pAme che. 177. narce tae maLe na sartavya, supanaiva tAryavAhiyum | maivaM, tasyAnyaprayojanatvAt / pravRttidoSajanitatvena sukhaduHkhe bhAvayitavye abhyAsena ca vartamAne iti, karmadoSajanitatvena hi phalamanucintitavatastatkAraNayoranukUlapatikUlayorasya rAgadvaSo mA bhUtAm / abhyAvRttyA ca sasAdhanasya phalasya hAnApAdAnasrotasohyamAnastatrAtyantAya nirvidyatAmiti phalagrahaNam / tadevamanyathA phalasya niHzreyasopayogitvam , anyathA tu phalatve satyapi duHkhasyeti / / 177. zakAkAra - ema ja hoya to "phala' zabdanuM grahaNa sUtramAM na karavuM joIe, kAraNa ke dukha' zabdathI ja phaLane artha samajAI gayuM che ema ame kahyuM che. yAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke "la" zabdane satramAM grahaNa karavAnuM bIju ja prayojana che. pravRtti ane doSathI janitarUpe sukha-du:khanI bhAvanA karavI joIe ane abhyAsathI te vatamAna che ema bhAvavuM joIe. jethI karma ane deSathI janita rUpe phaLanI bhAvanA karanArane temanA kAraNabhUta anukULa ane pratikULa vastu prati anukrame rAga ane na thAya, anukULa ane pratikuLa] sAdhane dvArA prApta kaLa sukha ane duHkhanA grahaNa ane tyAganA pravAha vaDe kheMcAtA puruSane punaH punaH bhAvanA dvArA temAM AtyaMtikapaNe niveda thAya eTalA khAtara "phaLa' zabdanuM sUtramAM grahaNa karavAmAM AvyuM che. Ama La eka rIte ni zreyasamAM upayogI che te phaLa hovA chatAM dAkha bIjI rIte niHzreyamAM upayogI che, 22 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dehathI mAMDI duHkha sudhInAM badhAM prame heya 178. dIrghasya duHkhasya nimittabhUtaM sukhaM ca duHkhAtmakameva sarvam / mumukSuNA heyatayA vicintyaM / dehAdiduHkhAntamidaM prameyam // iti nipuNamatiyoM duHkhameveti sarva pariharati zarIre klezakarmAdijAtam / ajamamaramanantaM cintayannAtmatattvaM gatabhayamapavarga zAzvataM so'bhyupaiti / iti bhaTTajayantasya kRtau nyAyamaJjaryAmaSTamamAhnikam // 178. 14nA nimittabhUta madhusuma damAma na che. prameyasUtramA yI bhAsa duHkha sudhInAM badhAM prameyone mumukSue hayArUpe ciMtavavA joIe. - je nipumativALe badhuM duHkha ja che ema ciMtavI zarIramAM kaleza, karma vagere saghaLuM tyajI de che ane aja, amara, ananta AtmatatvanuM ciMtana kare che te bhayarahita, zAzvata apavagane pAme che. jayaMta bhaTTa viracita nyAyamaMjarInuM AThamuM Ahnika samApta Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamam Ahnikam 1. gva zarIra duHavjo ke me niLAMte, tadupadezo, gharamuuri , varSa zAjAma, tamava RkSadhitumA-tAroDa - a | [nyAyamUtra 2.2.22] | ___ taditi prakrAntasya duHkhasyAvamarzaH / na ca mukhyameva duHkhaM bAdhanAsvabhAvamavamRzyate, kintu tatsAdhanaM tadanuSaktaM ca sarvameva / tena duHkhena viyogo'pavargaH / navamuM Ahika 1. naiyAyika - Ama zarIrathI mAMDI duHkha sudhInAM prameya heya che e jyAre nirNata thaI gayuM che tyAre jenA mATe A upadeza che, jenA bhaNu DhaLelAM prameya upAdeya bane che, jenA mATe A zAstra lakhAyuM che te apavaganuM lakSaNa bAMdhavA mATe nyAyasUtrakAra gautama kahe che, "temAMthI atyanta TakAro apavarga che" nyiAyasUtra 1.1.22]. "temAMthI e zabathI je nI carcA cAlatI hatI te duHkhane nirdeza thayo che. kevaLa bAdhanAsvabhAva mukhya duHkhane ja nahi paraMtu te mukhya du:khanAM sAdhane ane te mukhya duHkha sAthe sambaddha sarvano niza samaja. te duHkhathI mukti apavarga =mokSa) che. 2. asti pralayavelAyAmapyAtmano duHkhaviyogaH / sa tvapavargoM na bhavati, sargasamaye punarakSINakarmAzayAnurUpazarIrAdisambandhe sati duHkhasambhavAt / atastayAvRttyarthamatyantagrahaNam / 2. pralaya vakhate paNa AtmAne duHkhane viyoga hoya che, paraMtu te apavarga nathI banate, kAraNa ke akSINuM kamasaMskArane anurUpa zarIra Adi sAthe sargakALe AtmAno punaH saMbaMdha thatAM duHkha saMbhave che tethI pralayakAlIna duHkhaviyegane vyAvRtta karavA "atyanta' padanuM sUtramAM grahaNa karavAmAM AvyuM che. ___ 3. AtyantikI duHkhavyAvRttirapavargo, na sAvadhikA / dvividhaduHkhAvamarzinA sarvanAmnA sarveSAmAtmaguNAnAM duHkhavadavamarzAt , 'atyanta grahaNena ca sarvAtmanA tadviyogAbhidhAnAt navAnAmAtmaguNAnAM buddhisakhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArANAM nirmalocchedo'pavarga ityuktaM bhavati / 3. Atyantika duHkhanivRtti apavarga che, amuka kALanI avadhivALI duHkhanivRtti apavaga nathI. mukhya ane gauNa dvividha duHkhane nirdeza karatA sarvanAma vaDe AtmAnA badhA guNone duHkhanI jema nirdeza thato hei, ane "atyantapadanA sUtramAM grahaNathI sarvathA saMpUrNapaNe duHkhane viga kahevAya hei, buddhi, sukha, duHkha, IcchA, Sa, prayatna dharma, adharma ane saMskAra e AtmAnA nava guNone nimUla uccheda apavaga che ema kahyuM gaNAya. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AtmAnA nava vizeSa guNone Atyantika nAza mekSa che 4. yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH / tAvadAtyantikI duHkhavyAvRtti vakalpate // dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sakhaduHkhayoH / mUlabhUtau ca tAveva stambhau saMsArasadmanaH // taducchede tu tatkAryazarIrAderupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate // icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate / / prANasya kSutpipAse dve lobhamohau ca cetasaH / / zItAtapau zarIrasya SaGkarmirahitaH zivaH / / tadevaM navAnAmAtmavizeSaguNAnAM nirmalocchedo'pavarga iti yaducyate, tadevedamuktaM bhavati tadatyantavimokSo'pavarga:' iti / 4. jyAM sudhI saMskAra Adi AtmAnA badhA guNe nAza na pAme tyAM sudhI AtyaM. tika duHkhanivRtti dhaTatI nathI. dharma-adharmanA nimitte sukha-duHkha utpanna thAya che. tethI saMsArarUpI mahelanA A be ja mULabhUta staMbha che. temano nAza thatAM temanA kAryabhUta zarIra Adine nAza thavAthI AtmAne sukha-duHkha thatAM nathI, eTale te mukta kahevAya che. IchA, deSa, prayatna Adi bhogAyatanane (zarIrane lIdhe thAya che. eTale je AtmAnA bhogAyatanane nAza thaI jAya che te AtmA sAthe IrachA, TheSa prayatna vagere samavAyasaMbaMdhathI joDAtA nathI. prANune lAgatI bhUkha ane tarasa, manamAM thatA lobha ane meha, zarIrane anubhavAtA TADha ane tApa e cha UrmiothI rahita AtmA ziva che - mukta che. tethI AtmAnA vizeSa nava gaLAno namUla uccheda apavaga che ema kahevAya che. eTale ja A kahevAmAM AvyuM che ke "atyanta dukhaviyoga apavarga che.' 5. nanu tasyAmavasthAyAM kIDagAramA'vaziSyate ? / svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilaiguNaiH / / UrmiSaT kAtigaM rUpaM tadasyAhurmanISiNaH / saMsArabandhanAdhInaduHkhaklezAyadUSitam // 5. zaMkAkAra - te mukta avasthAmAM AtmA kevo bAkI rahe che? naiyAyika - akhila [vizeSa guNathI rahita banelo AtmA potAnA svarUpamAM ja avasthAna pAme che. cha UrmiothI para evuM tenuM rUpa che ema manISIo kahe che - je 25 saMsArarUpI baMdhanane adhIna duHkha, kaleza vagerethI dUSita nathI. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamAM nitya sukhanuM saMvedana che e vedAnta mata 325 6. atra vedAntina AhuH - nAyamIdRzo mokSaH prekSAvatAM prayatnabhUmivitumarhati / ko hi nAma zilAzakalakalpamapagatasakalasukhasaMvedanasaMsparzamAtmAnamupapAdayituM yateta ? sopAdhisAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhikamanavadhikaniratizayanaisargikAnandasundaramaparimlAnatatsamvedanasAmarthya caturtha puruSArthamAcakSate vicakSaNAH / yadi tu jaDa: pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet , tat kRtamapavargeNa / saMsAra eva varamastu yatra tAvadantarAntarA'pi duHkhakaluSitamapi svalpamapi sukhamupabhujyate / cintyatAM tAvadidaM kimalpasakhAnubhavo bhadraka uta sarvasukhoccheda eva / tasmAnnityasukhamAtmano mahattvavadastItyAgamaprAmANyAdupagamyatAm / tacca saMsAradazAyAmavidyAvaraNavazena nAnubhUyate / tattvajJAnAbhyAsabhAvanAbhibhUtanirastatarAvidyAvaraNastvAtmA tasyAmavasthAyAM tadanubhavatIti / 6. ahI: vedAntIo kahe che - A mokSa buddhimAnAne mokSa mATe prayatna karavA preravAnI yegyatA dharAvate nathI sakala sukha ane saMvedanathI rahita, paththaranA TukaDA jevA AtmAne pAmavAne kaNa prayatna kare ? sapAdhika. sAdhika parimita AnananA niSpandarU5 svargathI paNa adhika, anavadhika, niratizaya, naisargika Anandane lIdhe suMdara ane te AnandanuM saMvedana karavAnA aNuvIlAyelA sAmarthyavALo ethe puruSArtha mikSa] che ema buddhimAne kahe che. je te avasthAmAM (kamekSamAM) AtmA pAvANuthI kaI rIte nIrALa nahi evo jaDa banI jato hoya che tevA apavagathI sayuM; saMsAra ja vadhu sAro ke jyAM vacce vacce du:khakaluSita ane a65 paNa sukha te bhogavAya che. tame ja vicAro ke A apa sukhane anubhava sa re ke sarva sukhane ucheda ja sAro ? tethI, AgamaprAmANyane AdhAre AtmAnA vibhutvanI jema AtmAmAM nitya sukha svIkAro. te nitya sukha saMsAradazAmAM avidyAnA AvaraNane lIdhe anubhavAtuM nathI. tattvajJAna, abhyAsa ane bhAvanAthI abhibhUta thaI jhaDapathI dUra thaI gayelA avidyArUpa AvaraNavALo AtmA te avasthAmAM (mekSamAM) te nitya sukha anubhave che. 7. tadidamanupapannam , Atmano nityasakhasattAyAM pramANAbhAvAt / pratyakSa tAvadasmadAdInAmanyeSAM vA keSAJcidasminnarthe na prabhavatIti keyaM kathA ? / anumAnamapi na sambhavati, liGgalezAnavalokanAditi / 7. yAyika - A ghaTatuM nathI, kAraNa ke AtmAmAM nitya sukha havAmAM koI pramANa nathI. ApaNuM ke bIjA koInuM pratyakSa ane puravAra karavAnI bAbatamAM samartha nathI, eTale A vAta ja kyAM rahe che ? anumAna paNa ene puravAra karavA samartha nathI kAraNa ke tene puravAra kare to jarA jeTaluM hatuM paNuM dekhAtuM nathI, Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 mokSamAM sukhanuM saMvedana nathI e nyAyamata 8. nanUktamevAnumAnamapavargAya yatra prekSAvatAM prayatnaH / sukhasiddhaye hi buddhimanto yatante, nAzmakalpamAtmAnaM kartumiti / tadayamiSTAdhigamArthoM mumukSoH prayatnaH, prekSApUrvakAriprayatnatvAt , kRNyAdiprayatnavaditi / / 8. vedAntI - jene khAtara buddhimAne prayatna kare che te apavargane puravAra karavA mATe ame anumAna ApyuM che. sukhanA siddhi mATe buddhimAnA prayatna kare che, AtmAne paththara jevo banAvavA mATe prayatna karatA nathI. A ISTane (=sukhane) prApta karavA mumukSune prayatna hoya che, kAraNa ke prayatna vicArapUrvaka karavAmAM Ave che, khetI vagere mATenA prayananI jema. 9. nAniSToparamArthatvAdaniSTasyApi zAntaye / santaH prayatamAnA ha dRzyante vyAdhikheditAH // atiduryahazcAyaM saMsAraduHkhabhAra iti tadupazamAya vyavasyantaH santo na niSprayojanaprayatnA bhavantItyanaikAntiko hetuH / / 9. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke aniSTane (= duHkhano) kSaya karavA mATe mamakSa prayatna kare che. jyAdhithI kheda pAmelA santa aniTanI zAnti mATe paNa prayatna karatA dekhAya che. saMsAranA duHkhane bhAra vaheto atyaMta muzkela che, eTale te duHkhanA upazama mATe prayatna karatA santono e prayatna niprojana (arthAta vagara vicAryo) nathI. tethI kAraNa ke prayatna vicArapUrvaka karavAmAM Ave che' e tame Apele hetu ane kAtika che. 10. kathAmaidravakhyatve vimuneva nicena nAviyuta gAmeti | tathA ca paThayate 'vijJAnamAnandaM brahma' iti / syAdetadevaM yadyetadeva kevalamAgamavacanamazroSyata / vacanAntaramapi tu zrUyate 'na ha vai sazarIrasya sataH priyaapriyyorphtirasta, garANI vAva vatte priyAchiye chUrAtaH' [chAndro 8.22] rUti | 10. vedAntI - AgamamAMthI paNa ApaNe jANIe chIe ke jema vibhutvathI tema nitya sukhathI aviyuta AtmA che. ane AgamamAM kahevAmAM AvyuM che ke brahma vijJAna che ane brahma AnanTa che.' naiyAyika - ema bane je kevaLa A ja Agamavacana ApaNe sAMbhaLyuM hoya. paraMtu bIja Agamavacana paNa saMbhaLAya che, te e ke "jyAre AtmA sArIrI hoya che tyAre tene sukhaduHkhano nAza nathI hoto (arthAta jyAM sudhI zarIra hoya che tyAM sudhI AtmAne sukha-du:kha hoya che ja). jyAre te arArIrI bane che tyAre sukha-duHkha tene sparzatAM nathI." [chAMdogya 8.12]. 11. nanu bhavatpaThitamAgamavacanamanyathA'pi vyAkhyAtuM zakyate / sazarIrasyeti prakramAt sAMsArike sakhaduHkhe anukUletaraviSayopalambhasambhave tadAnImazarIramAtmAnaM na spRzata ityarthaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meAkSamAM nityasukhanuM sa Mvedana che enA samathanamAM Apela agamapramANunuM khaDana Dharapa 11. vehAntI Ape jaNAvelu' Agamavacana bIjI rIte paNa samajAvavu zakaya che. "sazarIrasya (=sazarIrIne)" zabdathI te vacana zarU thatuM hei, anukUla-pratikUla viSayAmAMthI janmatA sAMsArika sukha-duHkha tyAre [=meAkSamAM] azarIrI AtmAne sparzItAM nathI ema artha che. - 12. hanta tarhi tvadadhItamapi vedavacanam 'AnandaM brahma' iti saMsAraduHkhaparihAraprakaraNAdeva tadduHkhApAyaviSayaM vyAkhyAsyate / na khalu vyAkhyAnasya kAcidabhUmirasti / dRSTAzca duHkhoparame sukhazabdaprayogAH / cirajvarazirottryAdivyAdhiduHkhena kheditAH / sukhino vayamadyeti tadapAye prayuJjate // 12 naiyAyika are ! teA te! tame kahelu brahma Anandu che' e vaivacana paNa saMsAra duHkhaparihAranA prakaraNamAMthI levAmAM AvyuM hAI, sa MsAraduHkhanAzaviSayaka che ema samajAvavAmAM Avaze. bhagavAna vyAkhyAnanI koI abhUmi nathI. 'sukha' zabdanA prayAga| du:khanAzanA ayamAM thatA joyA che. lAMbA samayathI AvatA tAva ane lAMbA samayanI zivedanA vagere vyAdhinA du:khathI kheda pAmelA mANuse! jyAre te vyAdhi dUra thAya che tyAre 'ame Aja sukhI thayA' evAM vAkayo prayeAje che. 13. yadi cAnandamiti vacanAnnityaM sukhamAtmana iSyate, tarhi brahmeti vacanAd vyApakatvamiva vijJAnamiti vacanAt jJAnamapi nityamasyAbhyupagantavyam / atazca sukhavat jJAnasyApi nityatvAt saMsAre'pi nitya sukhopalabdhiH syAt / tatazca dharmAdharmaphalAbhyAM sukhaduHkhAbhyAmasya nityasya sukhasya sAhacaryamanubhUyeta / api ca bhagavataH sukhavad jJAnavaccAsya kAmaM dehendriyAdyapi / nityaM prakalpyatAmitthaM mokSo ramyataro bhavet // atha kArya sukhajJAnaM, heturasya cintanIyo yata utpadyate iti / dharmAccet, sospi kiMprabhava iti vAcyam / yogasamAdhija iti cet, tasya svakAryatvAt svakArya sukhasaMvedanAvasAnatvAnna zAzvatika syAt / aprakSayazca dharmasya niranumAnakaH / na hi yogasamAdhijo dharmo na kSIyate ityatra kiJcidanumAnamasti / viparyaye tu prasiddhamevAnumAnaM sarvasya kRtakasyAnityatvadarzanAditi / kSINeca gha tatkAryajJAnAbhAvAt sadapi sukhamanupalabhyamAnamasato na viziSyate / 13, jo Ananda' e AgamavacanathI AtmAmAM nitya sukha tame icchatA ha| tA jema 'brahma' e vacanathI vyApakatvane tame nitya svIkArA che tema vijJAna' e vacanathI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 meAkSamAM nitya sukha svaprakAza che e vedAntamata ane tenuM khaMDana jJAnane paNa AtmAmAM nitya svIkAravuM joie. tethI, sukhanI jema jJAna paNa nitya hovAthI saMsAramAM paNa nitya sukhane anubhava thAya, ene pariNAme dharmadharmAMnA phaLarUpa sukha-du:khanI sAthe nitya sukhanuM sAhacaya. anubhavAya. vaLI, sukhanI ane jJAnanI jema AtmAnAM deha, indriya vagerene paNa nitya kalpe, Ama mekSa vadhAre ramya bane. jo kaheA ke nitya sukhatuM jJAna(=anubhava) kAya che te! ame kahIzuM ke tenu kAraNa vicAravu' joie ke jemAMthI te utpanna thAya che. jo dhama tenuM kAraNa haiAya te te dha'nI pazu utpatti zemAMthI thAya che te jaNAvavuM joie. jo kaheA keyAgasamAdhijanya te dhama che te sukhAnubhava dha`nuM peAtAnuM kAya' hAvAthI ane peAtAnA DhA bhUta e sukhAnubhavaneA nAza thatA hovAthI dhama nuM zAzvatapazuM na thAya. dharmAMteA avinAza puravAra karavA koi anumAna nathI. yeAgasamAdhijanya dha nAza pAmateA nathI ema puravAra karatu koI ja anumAna nathI. UlaTu, yeAgamAdhijanya dha vinAzI che e puravAra karavA teA prasiddha anumAna che, kAraNa ke je kRtaka che te badhAM ja anitya dekhAya che. dharmAMne kSaya thatAM dhama'nA kA bhUta sukhajJAnanA (=sukhAnubhavane) abhAva thaI javAthI nitya sukha hovA chatAM anubhavAtu' nathI, eTale asata sukhathI teneA kAI vizeSa (=bheda) nathI. 14. svaprAruM tat mumiti cet, na, saMsAreDapi tadghaparudhdhiprasaGgAt / zarIrAdisambandhaH pratibandhaheturiti cenna, zarIrAdInAmupabhogArthatvAt / bhogArthAH zarIrAdayaste bhogapratibandhaM vidadhatIti na sAdhvI kalpanA / avidyAvaraNAt saMsAre svaprakAzasukhAnupalambha iti cenna, prakAzasya tucchenAvarItumazakyatvAt / 14. jo tame vedAntI kahe ke nitya sukha svaprakAza che teA ame maiyAyika kahIzuM ke nA, kAraNa ke tema mAnatAM sauMsAramAM paNu tenA anubhavanI Apatti Ave. sasAramAM tenA anubhava nathI thatA kAraNa ke zarIra Adi sAthene saMbaMdha temAM pratiba Mdhaka kAraNa che ema jo tame vedAntI kahe te te barAbara nathI, kAraNa ke zarIra vagere te sukhanA upabhAga mATe che, bhega mATenA zarIra vagere bhAganA pratibhadhaka ane e kalpanA sArI nathI. avidyArUpa AvaraNane kAraNe saMsAramAM svaprakAza sukhane anubhava nathI thato ema jo tame vedAntI kahe tA te paNa barAbara nathI kAraNa ke tuccha cIja prakAzanuM AvaraNa kare e zakya nathI. 15. na hi prakAzarUpaM pAramArthikamAtmanaH sukhaM tadviparItatucchasvabhAveyamavidyA na parItumarhati, meghAdinA dinakarakiraNAvaraNAvadhAraNAt / aviraLagavalamalImasabalAhaka nyUha pihitaravibimbam / tadapi na rajanI sadRzaM dinamiti sahasA mohamahimA || 15. vedAntI AtmAnA prakAzarUpa pAramArthika sukhane tenAthI viparIta evI tuccha svabhAvavALI avidyA cAre bAjuthI AvRta karavA samatha" nathI ema nahi, kAraNa ke medha Adi vaDe sUryakiraNa Arita thAya che evA ApaNune nizcaya che; sUryabiMba jaMgalI bheMsA jevAM gADha kALAM vAdaLAthI Dha MkAyeluM DhAvA chatAM [te vakhate] 'divasa rAta jevA nathI hAtA' ema kahevu e meAhanI prabaLa asara darzAve che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 mekSane nityasukhasvabhAva mAnatAM mekSa asaMbhava banI jAya 16. mevA ati vence svaveda vAstavaH | tattvAnyatvAdyacintyA tu nAvidyA''varaNakSamA / / tasmAnna nityAnandatvamAtmanaH suvacam / api ca mokSe nityasakhasvabhAve tadrAgeNa prayatamAno mumukSurna mokSamadhiga. cchet / na hi rAgiNAM mokSo'stIti mokSavidaH / 16. yAyika - vAdaLAM sUryathI bhinna hevA chatAM potAnA svarUpathI sat che - vAstava che, paraMtu avidyA satarUpe ke asarUpe anirvacanIya che, eTale te prakAzanuM AvaraNa karavA asamartha che. vaLI, mokSa nityAnandasvabhAva hatAM tenA rAgathI mokSa mATe prayatna karato mumukSu mekSa pAme nahi, kAraNa ke mekSavido kahe che ke rAgIone mokSa thatuM nathI. 17. duHkhanivRzyAtmake'pi mokSe duHkhadveSAt prayatamAnasya samAno doSa iti cenna, mumukSo?SAbhAvAt / rAgadveSau hi saMsArakAraNamiti ca jAnAti mumukSuH, dveSTi ca duHkhamiti kathamidaM saGgacchate / 11. vedAnI - mekSa duHkhanivRtyAtmaka hetAM duHkha pratinA zreSathI mokSa mATe prayatna karatA mumukSune samAna doSa lAge. taiyAyika -- nA, na lAge, kAraNa ke mumukSune hoto nathI mumukSane Sa hoto nathI kAraNa ke rAga deva saMsAranuM kAraNa che e mumukSu jANe che. te mumukSu che ane te duHkhane dveSa kare che e bene meLa kevI rIte khAya ? 18. sakhe'pyasya rAgo nAstyeveti cenna, svarganirvizeSe'pavarge svargavad rAgasya sambhAvyamAnatvAt / duHkhena tu nirviNNasya mumukSorvairAgyaM jAyate, na duHkhaviSayo dveSaH / viraktasya cAsya mokSaM prati yatno bhavati, na duHkhaM dviSata iti na samAno nyAyaH / 18. vedAntI -- sukhamAM paNa mumukSane rAga to nathI ja. naiyAyika - ne, kAraNa ke svagathI jeno bheda nathI evA apavargamAM svarganI jema rAgane saMbhava che paraMtu duHkhathI nirviNu mumukSune duHkha prati vairAgya janme che, da:khaviSayaka deva janma nathI virakta mumukSa mokSa mATe prayatna kare che, duHkhane TheSa karate nathI Ama nityAnandasvabhAva mekSa mATe prayatna karanAra mumukSune vize ane dunivRtyAtmaka mokSa mATe prayatna karanAra mumakSane vize samAna nyAya nathI 19. yattaktaM nirAnando mokSaH prekSAvatAM prayatnaviSayo na bhavatIti, tadapi na sAmpratam , prayojanAnusAreNa pramANavyavasthA'nupapatteH / na hi prayojanAnuvarti pramANa bhavitumarhati / yadi nirAnando mokSaH prekSAvatAM na ruciraH, kAmaM mA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMdarahita mokSane mATe buddhimAno prayatna kare che bhUt ; na tvapramANakamAnandaM tatra kalpayituM zaknumaH / na ca sarvAtmanA sAdhUnAmanabhimata eva tathAvidho mokSaH / na ca tadavAptaye na prayatante / te hyevaM vivecayanti - duHkhasaMsparzazUnyazAzvatikasukhasambhogAsambhavAd duHkhasya cAvazyaM hAtavyatvAd vivekahAnasya cAzakyatvAd viSamadhunI ivaikatra pAtro patite ubhe api sukhaduHkhe tyajyetAmiti / atazca saMsArAnmokSaH zreyAn yatrAyamiyAnatiduHsaho duHkhaprabandho'valupyate, varamiyatI kadAcitkI sukhakaNikA tyaktA, na tasyAH kRte du:khabhAra iyAnUDha iti / tasmAnna sukhopabhogAtmako mokSa iti / 19. uparAMta, Anandarahita mokSa buddhimAnA prayatnano viSaya nathI banate ema tame vedAntIoe je kahyuM te paNa gya nathI, kAraNa ke projana anusAra pramANa vyavasthA dhaTatI nathI; prajanane anusaratuM pramANa pramANu banavAne gya nathI. je Ana-rahita mekSa buddhimAnone na rucatuM hoya te bhale na raco, paraMtu amANuka ananTa mekSamAM kapavA ame zaktimAna nathI. ane te Anandarahita mekSa sAdhuone saMpUrNapaNe anabhimata che evuM nathI, tenI prApti mATe teo prayatna nathI karatA evuM nathI; teo A pramANe vivecanA kare che - duHkhasaMsparzazUnya zAzvata sukhano bhoga saMbhava na hoI, duHkha avazya hAtha heI, sukhathI du:khane judu tAravI teno nAza karavo azakya , eka pAtramAM paDelA viSa madhunI jema sukha-duHkha banene tyaje, ane tethI ja saMsArathI mekSa vadhu zreyakara che jyAM ATale atidurasaha A duHkhababadha nAza pAme che; ATalI nAnI anitya sukhanI kaNikA tajavI vadhu sArI che, te sukhakaNikA khAtara ATalA moTA duHkhane bhAra vahevo joIe nahi tethI mokSa sukhabhogAtmaka nathI. 20. gAsvAda -- tiSThatu tAvamokSa , saMsAreDa ina durNa nAma kiJcidastIti sarva evAyaM duHkhAbhAvamAtro sukhavyavahAraH / tathA hi tRSA zuNyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi kSudhAtaH san zAlIn kavalayati mAMspAkavalitAn / pradIpte rAgAgnau ghananibiDamAzliSyati vadhUM pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH / / [bhartRharivairAgyazataka] 20, bIjo koI kahe che - mokSanI vAta bAjue rahe, saMsAramAM paNa sukha nAmanuM kaI nathI, eTale du khAbhAvamAtramAM A badhe ja "sukhazabdane vyavahAra che. udAharaNArtha, moTu tarasathI sukAtu hoya tyAre svAdu surabhi jala te pIe che, kSudhAthI pIDAto te mAMsanA pAkanA AvaraNavALA zAlI bhAtane khAya che, kAmAgni pradIta thatAM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAramAM anubhavAtA sukhane pratikAra kara na ghaTe e nyAyamata 331 vadhUne te atyaMta gADha AliMgana Ape che, Ama vyAdhine pratIkArane leka bhrAntithI 'suma' he che' [ bha rata vai212yazata4. 21. ucyate--tadidamatIvakRtakavairAgyaprakaTanakaurukucIkUrcakauzalam , AnandAtmanaH pratiprANisaMvedyasya sukhasya ninotumazakyatvAt / anivRtte'pi duHkhe kvacita sukhasaMvedanAnna duHkhAbhAvaH sukham / nirabhilASasyApyatarkitopanatasukhasAdhanaviSayasamparke sati sukhasaMvedanadarzanAdabhilASAtmakaduHkhAbhAvaH sukhamityapi na manojJam / yastu duHkhAbhAve kvacit sukhamityapi vyapadezaH prazAntarogANAmiva pUrvadarzitaH, sa bhAkta iti na tAvatA saMvedanasAkSikasakhApahnavaH kartumucitaH / mokSe tu nityasukhamasabhavatpramANatvAt naabhyupgmyte| api ca mokSe sukhamasti na veti vicAra eSa na prAmANikajanocitaH / svarUpeNa vyavasthAnamAtmano mokSa iti mokSavidaH / tatrAtmasvarUpameva kIdRgiti cintya, na pRthaG mokSasvarUpam / Atmanazca sukhaduHkhabuddhyAdaya AgantukA guNAH, na mahatvavat sAMsiddhikA iti nirNItametadAtmalakSaNe, sukhAdikAryeNa cAtmano'numAnAditi / ata eva kapilakathitacitizaktisvabhAvatvamapi na yuktamAtmanaH / sacetanazcitA yogAt tadyogena vinA jaDaH / citirnAmArthavijJAnaM kAdAcitkaM tu tasya tat // nArthasaMvedanAdanyaccaitanyaM nAma vidyate / tacca sAmagrayadhInatvAt kathaM mokSe bhaviSyati / / 2!. yAyi: - to atyaMta manAvaTI vaizayanuzana pAnA hAna hozala che, kAraNa ke pratyeka prANu vaDe anubhavAtA AnandaravarUpa sukhano pratiSedha karavo azakya che. da:khano nAza nathI thaye hato tyAre kayAreka sukhane anubhava thata hAIduHkhane abhAva sukha nathI. tRSNAhita puruSane paNa ekAeka AvI paDelA, sukhanA sAdhanabhUta viSayane saMparka thatAM sukhane anubhava thAya che, tethI tRSNarUpa dukhano abhAva e sukha che ema mAnavuM e paNa manane rUce evuM nathI, jemano roga atyaMta zAnta thaI gayuM che teonI jema duHkhanA abhAvamAM kayAreka ApaNu vaDe karAto "sukha zAbdane je prayoga pa' darzAvyo te gauNa che, eTale teTalA mAtrathI saMvedana jenuM sAkSI che evA sukhane pratiSedha karavo ucita nathI. para tu mokSamAM nitya sukha ame svIkAratA nathI kAraNa ke temAM kaI pramANa saMbhavatuM nathI. vaLI, mokSamAM sukha che ke nahi ene A vicAra prAmANika janee karavo ucita nathI AtmAnuM potAnA svarUpamAM avasthAne mokSa che ema mokSanA jANakAro kahe che. tyAM AtmAnuM svarUpa kevuM che e vicAravuM joIe, enAthI pRthapha mokSanuM svarUpa na vicAravuM joIe. sukha, dukha, buddhi vagere AtmAnA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. 3 32 AtmAnI jAgrata Adi cAra dizAo vize naiyAyika guNa Agatuka che, vibhutvanI jema sAMsiddhika (svAbhAvika) nathI e ame AtmalakSaNamAM nita karyuM che. [sukha vagere AtmAnA guNo Agatuka che] kAraNa ke sukha vagere kArya uparathI AtmAnuM anumAna thAya che. eTale ja AtmAne svabhAva citizakti che ema kapile je kahyuM che te paNa yogya nathI. AtmA citanA(=jJAnanA) saMbaMdhathI cetana che, citanA saMbaMdha vinA jaDa che. citi e arthanuM jJAna che. te arthajJAna AtmAne kayAreka hoya che. ajJAnathI anya caitanya nAmanuM kaMI ja nathI. te arthajJAnanI utpatti sAmagrIne adhIna heI mokSamAM te kevI rIte hoya ? __ jAgrataH svapnavRttervA suSuptasyApi vA''tmanaH / jJAnamutpadyate'nyA tu caturthI nAsti tAdRzI / / jAgraddazAyAM svapne ca buddheH pratyAtmavedyatA / / sukha' supto'hamadyeti pazcAt pratyavamarzanAt // tadA tvavedyamAnA'pi suSupte dhIH prakalpyate / turyAvasthA tu saMvittizUnyasya sthitirAtmanaH / turyAvasthAtigaM rUpaM yadAhuH kecidAtmanaH / pramANAgocaratvena kalpanAmAtrameva tat / / savitprasavasAmarthya sAmagrIsannidhAnataH / yadi nAmAtmano'styasya tAvatA na cidAtmatA / / yadi tu darzanazaktiyogyatAmAtrameva puMsazcaitanyamucyate, tarhi tathAvidhasya tasya kaivalyasyAsmAkInamokSasadRzatvameva, saMvitprasavayogyatAmAtrasaMbhave'pi dRzyendriyasaMyogAdisAmagrIvaikalyAt kaivalyAvasthAyAmAtmano draSTatvAsaMbhavAd darzanazanyasya cAnyasya caitanyasya nirastatvAditi / 22. jAgrata, svAna ane suSupta dazAmAM rahelA AtmAne jJAna thAya che, te traNathI anya evI cothI dazA tevI (=jJAnavALI) nathI. jAgratadazAmAM ane svapnadazAmAM jJAnane anubhava pratyeka AtmAne thAya che. "Aja huM sukhethI sUto' evo je pratyavamarza jAgelAne thAya che te uparathI suptAvasthAmAM jJAna anubhavAtuM na hovA chatAM anubhAya che. jethI dazA te jJAnarahita AtmAnI sthiti che. cothI avasthAthI para evuM AtmAnuM je rUpa keTalAka jaNAve che te pramANano viSaya na hovAne kAraNe kalapanAmAtra ja che. sAmagrInI sannidhinA lIdhe ja je AtmAmAM jJAnane utpanna karavAnuM sAmarthya hoya to teTalAthI e spaSTa thAya che ke jJAna AtmAne svabhAva nathI je dazanazaktinI gyatA ja mAtra puruSanuM caitanya che ema tame kApile kahetA ho to tamArA tathAvidha kevalyanuM amArA taiyAyikonA mokSa sAthe sadazya ja bane che, kAraNa ke jJAnane utpanna karavAnI yogyatA mAtrano saMbhava hovA chatAM, dazya Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya, bauddha ane jenI mokSanI mAnyatAo ane temanuM khaMDana 888 viSaya, Idriya, sanika Adi sAmagrIne abhAva hovAthI kevalyAvasthAmAM AtmAmAM draSTrane asaMbhava hoya che ane darzana rahita AtmAnA caitanya ane nirAza karI dIdhA che. [sAMkhya ga anusAra citta ane AtmA be judI vastu che. cittane dhama jJAna che ane AtmAne dharma darzana che. yAyike cittane svIkAratA ja nathI paraMtu cittadharma jJAnane svIkArI tene AtmAne vizeSa guNa mAne che. sAMkhya-pegamAM cittanA jJAnane viSaya ghaTa, paTa vagere bAhya padArtho che. citta ghaTa, paTa, vagerenA AkAre pariName che. A cittapariNAmane cittavRtti kahe che. punA darzanane viSaya ghaTa paTa vagere bAhya padArtho nathI paraMtu cittavRtti che. kevayamAM, cittane prakRtimAM laya thaI gayo hoya che, eTale puruSanA darzananA viSayabhUta cittavRttine paNa abhAva hoya che paraMtu puruSa draSTA maTI nathI ja. tenAmAM dazananI yogyatA te che, paNa viSayanA abhAvamAM te tenuM darzana kare ? jema sAMkhya-yoga mate kevalyamAM AtmAmAM darzana nathI paNa darzanazyatA che tema taiyAyika mate mokSamAM AtmAmAM jJAna nathI paNa jJAnane utpanna karavAnI yogyatA che.] 23. nirvANadviSADhyayamavarSe tu hI tAH | santatyucchedamicchanti svacchAM vA jJAnasantatim // matadvitayamapyetat pratyuktaM pUrvameva yat / dhvastazca jJAnasantAnaH nityazvAtmA samarthitaH / / santatyucchedapakSastu naiyAyikamatAdapi / zocyo yatrAzmakalpo'pi na kazcidavaziSyate / / 23. bauddho apavagane nirvANu vagere padothI jaNAve che. teo jJAnasattatinA ucchedane ke nirmaLa jJAnasattatine apavarga mAne che. A banne mata A agAu ame pratiSedha karyo che. ame neyAyika jJAnasattatino nAza mAnIe chIe ane nitya AtmAnuM samarthana karIe chIe. jJAnasattatinA uchedane bauddha pakSa to yAyika mata karatAM paNa vadhu zocanIya che ke jyAM paththara je paNa kaI bAkI rahetA nathI. 24. gaqkSeDapi yadvapamanyatApekSamAbhanAH | na kevalasya tadpamityasmanmatatulyatA // vikAritvaM tu jIvAnAmatyantamasamaJjasam / zabdapudgalavaccaitat pratyAkhyeyamasambhavAt / / | 24. jainamatamAM paNa AtmAnuM je rUpa anya sApekSa che te rUpa kevala AtmAnuM nathI. A mata amArA nanayayikanA mata sAthe tulya che. jIvonuM vikArIpaNuM atyanta asamaMjasa che, kAraNa ke jema zabdanuM paudUgalikatva asaMbhava hoI pratiSedha che tema chanuM vikArIpaNuM asaMbhava heI pratiSedhya che. [jenA mate AtmA zarIra parimANa che, saMkeca-vikAsazIla che, pariNamI che, karmanA saMbaMdhane lIdhe mithyAdarzana Adi vikAre Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 mokSanA upAyono vicAra pAme che. jene mata anusAra zabda paugalika che, te pugalane eka paryAya che. arthAta, te dravya che (kAryadravya che), guNa nathI - AkAzane guNa nathI. A banne mAnyatAo yAvikanA matathI viruddha che. yAyika AtmAne kuTasthanitya ane vibhu mAne che, ane zabdane AkAzane guNa mAne che. alabatta, jaina ane niyAyika bane zabdane anitya gaNe che.] 25. tamAna vetaviko vanti mokSaM na sAMkhyA na ca saugatAdyAH / ityakSapAdAbhihito'pavarga: zreyAMstadatyantavimokSa eva // (25, niSkarSa e ke vedAnatIo, sAMkhyo ane saugAta vageree mokSanuM samyapha pratipAdana karyuM nathI. eTale buddhi Adi nava guNenA atyanta uda rUpa ja, akSapade kahele apavaga vadhu zreyaskara che. 26. kAEUR - mavavAdAparva | sa tu mafdhAre thuthatAm | uktameva bhagavatA sUtrakAreNa - 'duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH' iti nyAyasUtra 1.1.2] / duHkhAcchedastAvadapavarga iti kathitam / kAryatvAcca duHkhasya kAraNocchedAt taducchedaH / kAraNaM cAsya janma / janmani hiM sati duHkha bhavati / jAyate iti janma dehendriyAdisambandha AtmanaH / tadapi janmakAraNocchedAdevocchedyam / atastatkAraNaM pravRttirucchedyA / tasyA api ucchedo hetUcchedAditi taddhetavo doSA ucchedyAH / teSAM tu nimittaM mithyAjJAnam / tasminnucchinne doSA ucchinnA bhavantIti mithyAjJAnamucchetavyam / taducchittaye ca tatvajJAnamupAyaH / prasiddho hyayamarthaH samarthitazca pUrva vistaratastatvajJAnaM mithyAjJAnasya bAdhakamiti / tasmAt tattvajJAnAnmithyAjJAnadoSapravRttijanmaduHkhanivRttikrameNApavarga iti / 26. zaMkAkAra - bhale, A apavaga che. paraMtu te kevI rIte prApta thAya e tame kahe. taiyAyika - bhagavAna sUtrakAre kahyuM ja che ke "duHkha, janma, pravRtti, deSa ane mithyAjJAna e badhAMmAM uttara uttarano nAza thatAM tenA anantara pUrva pUrvavatane nAza thavAthI mokSa prApta thAya che' nyAyasUtra 1 1 2]. duHkhane nAza apavarga che ema temaNe kahyuM che. duHkha kArya hAI tenA kAraNanA ucchedathI tene ucheda thAya che. du:khanuM kAraNa janma che. janma hotAM duHkha thAya che. pedA thavu te janma; AtmAne deha, indriya vagere sAthe saMbaMdha te janma. te janmane vinAza paNa janmakAraNanA vinAzathI thAya che. tethI janmanA kAraNabhUta pravRttine nAza karavo joIe. pravRttine vinAza paNa pravRttinA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAranuM mULa mithyAjJAna 25 kAraNabhUta denA vinAzathI thAya che. eTale pravRttinA kAraNabhUta doSone vinAza kare joIe. denuM kAraNa mithyAjJAna che. mithyAjJAnane nAza karavAne upAya tattvajJAna che, tattvajJAna mithyAjJAnana' bAdhaka che e vAta prasiddha che ane enuM samarthana ame pahelAM vistArathI karyuM che. tethI tattvajJAna vaDe kramathI mithyAjJAna, doSa, pravRtti, janma ane dukhanI nivRtti thatAM apavaga prApta thAya che. 27. varU ja mithyAjJAnamapi gamAryama, zArIrasthAramano mithyAjJAnAnuvpatti, itaretarakAryakAraNabhAvena ca bIjAkuravadanAdiprabandhapravRttena pravartamAnA mithyAjJAnAdayo bhAvAH saMsAra ityucyate , tathA'pi tatkAraNocchedacintAyAM kutaH prabhRti uccheda upakramyatAmiti vicAryamANe vizeSaniyamAbhAvat yataH kutazciditi prApte mithyAjJAnasya pratikUlamucchedakAraNaM tattvajJAnamupalabdhamiti vizeSe pramANAbhAvAt taduccheda evopakramyate / 27. jo ke zarIra vinAnA AtmAne miyAjJAna ghaTatuM na hoI, mithyAjJAna paNa janmanuM kArya che, ane paraspara kArya kAraNa bhAvathI bIja ane aMkuranI jema anAdi pravAhamAM vahetA rahevAthI vartamAna banelA mithyAjJAna vagere bhAvo saMsAra kahevAya che, tema chatAM temanAM kAraNonA uchedanI vicAraNA vakhate "kayAMthI ucheda zarU karAya ?' ema vicAratAM vizeSa niyama na hovAthI game tyAMthI" ema prApta thatAM, mithyAjJAnanuM pratikULa evuM enuM uchedakAraNa tatvajJAna upalabdha thayuM che eTale [amukane uchedathI zarU karavuM evA] vizeSamAM kaI pramANu na hevAthI, mithyAjJAnanA ucchedathI zarUAta karavAmAM Ave che. 28. ata eva mithyAjJAnamUlaH saMsAra ucyate, tasminnucchinne taducchedasambhAvAt / na tataH prabhRti saMsAraH pravartate iti nipuNamatibhirapi nirdhArayituM zakyam , anAditvAt tasyeti / tadevaM tatvajJAnAnmithyAjJAnApAye tatkAryadoSApAyaH, doSApAye pravRzyapAyaH, pravRttyapAye janmApAyaH, janmApAye duHkhApAyaH, sa evApavarga iti / tadidamuktam 'uttarottarApAye tadanantarApAyAt ' iti / 28. eTale ja saMsAranuM mULa mithyAjJAna kahevAya che, kAraNa ke mithyAjJAnane ucheda thatAM saMsArano ucheda saMbhave che. amuka vakhatathI saMsAra zarU thayo che ema nipuNamativALAoe paNa nakakI karavuM zakaya nathI kAraNa ke saMsAra anAdi che. tethI Ama tattvajJAnathI mithyAjJAnano nAza thatAM mithyAjJAnanA kAya deSane nAza thAya che. deSane nA thatAM pravRttine nAza thAya che, pravRttino nAza thatAM janmane nAza thAya che. janmane nAza thatAM duHkhane nAza thAya che, te duH khavinAza ja apavaga che. eTalA mATe ja satrakAre kahyuM che ke "uttara uttarane nAza thatAM temanA anantara pUva pUrva nAza thavAthI". Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSa asabhava che e zaMkA 29. bAda vihitopaM sUtrArtha: / malIkazraddhAnatA prakaTanaM vA / duradhigamastu saGkaTo mokSamArgaH / sAdhyastrivarga evaiSa dharmakAmArtha lakSaNaH / caturthaH puruSArthastu kathAsveva virAjate // yadA priyaviyogAdi bhavatyudvegakAraNam / tadA mokSakathAH kAmaM kriyantAM zokazAntaye // na tU masamaye tadadhigamasamarthAmupalabhAmahe saraNim, RNaklezapravRtyanubandhasya 33 kintvaghaTamAnamanorathaviDambanAmAtramida dustaratvAt / 22. zAMkAkAra kahe che A sutrA te ame jANyA, paraMtu e kAM te phaLe nahi evA manerathanI viDaMbanAmAtra che kAM to khATI zraddhAnu pradarzanamAtra che, meAkSamAga prApta karavA muzkela ane sa kaTapUrNa che. dhama, atha ane kAma e traNu lakSaNAvALA A triva ja sAdhyuM che. paraMtu caturthAM puruSAmAkSa te| kathAomAM ja zAbhe che. jyAre uddega kAraNa priyaviyega vagere upasthita thAya tyAre zAkane zAnta karavA bhale meAkSanI kathA tame karA. paraMtu meAkSane prApta karavAnA udyama vakhate tenI prApti karAvavAmAM samatha" evI phAi saraNui amane upalabdha thatI nathI, kAraNa ke RNAnubaMdha, kalezAnubadha ane pravRttvanubaMdha dustara che. 30. nAnuvanyastAvata 'jAyamAno ha vai brAhmaNastribhiRNaiRNavAn jAyate brahmacaryeNa RSibhyaH yajJena devebhyaH prajayA pitRbhyaH' iti / idaM hi vede paThyate / tatra prathamamRSINAmanRNaH syAmiti brahmacaryamAcarati / tataH pitRNAmanRNa: syAmitiM kRtadArasaGgrahaH prajotpAdanAya vyavaharati / tadanu gRhastha eva darzapUrNamAsAdiSu sahasrasaMvatsaraparyanteSu karmasvadhikRtaH kratUnanutiSThatIti devAnAmanRNa: syAmiti / ko'sya mokSavyavasAyAvasaraH ? 30. RNAnubaMdha A che janmatA (arthAt janmatAnI sAthe ja) brAhmaNuM traNu RNA vaDe RNuvAna janme che. brahmacaya' vaDe RSione, yajJa vaDe devAne ane prajA vaDe pitRone [RNa cUkave che'] ema vedamAM kahyuM che. temAM prathama RSionA RNamAMthI mukta thA' ema vicArI te brahmacaryanuM pAlana kare che. pachI 'pitRonA RNumAMthI mukta thAu" ema vicArI lagnamAM strInu` samyak vidhivat grahaNa karI prajotpatti mATe vyavahAra kare che. tyAra pachI devAnA RNamAMthI mukta thAu' ema vicArI hAro varSoM sudhI cAlatA da pUrNa mAsa vagere yajJakama'mAM adhikRta evA te gRhastha ja yajJanuM anuSThAna kare che AmAM mekSa mATe vyavasAya karavAne (=vicAra karavAnA) ene avasara ja karyA che ? 31. nanu ca 'RNAni trINyapAkRtya mano mokSe nivezayet' iti manvAdismaraNAdastyeva tadavasaraH / na zrutivAkyavirodhAt / evaM hi zrUyate 'jarAmaryaM vA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meAkSa che ema kahevu' zrutiviruddha che etatsatraM yadagnihotraM darzapaurNamAsau ca jarayA ha vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti / na ca karmaprayogAzaktyA karmabhyo virantuM zakyate, svayamazaktasya bAhyazaktyupadezAt- 'antevAsI vA juhuyAd brahmaNA hi sa parikrItaH / krIto vA juhu - yAt ghanena hi sa parikrItaH / kSIrahotA vA juhuyAd ghRtena hi sa parikrItaH / ' azaktasya ca mokSopAyAnuSThAne'pyasya kathaM zaktiH ? 3 vaiyayika traNa RNe cUkavI mekSamAM mana lagAvavu.' evI manusmRti hAI mekSa mATe vyavasAya karavAnA avasara che ja, zaMkADha.2 -- nA, nathI, kAraNa ke te smRtinA zrRtivAkaya sAthe virodha che; zrutimAM kahyuM che ke 'je agniheAtra ane daza-pUNu*mAsa e satra che te jarA paMta ke maraNa pata che; temAMthI A kAM te jarAne lIdhe mukta thAya che kAM te mRtyunA lIdhe mukta thAya che.' ka`nA prayAga karavAnI zaktine lIdhe kameAMmAMthI viramavAnuM zakaya nathI, kAraNa ke je svaya azakta DAya che tene bAhya zakti mATe upadeza ApavAmAM Ave che 'athavA antavAsI hAma kare kAraNa ke brahma vaDe (=velakSaNu mUlya vaDe) te kharIdAyA che; athavA kharIdAyelA te heAma kare kAraNa ke te dhanathI kharIdAyA che; athavA kSIraheAtA aUyu" hema kare kAraNa ke ghIthI te kharIdAyele che', je azakta che tene meAkSanA upAyeAnA anuSThAnamAM pazu zakti kema hrAya ? 32. klezAnubandhAdapi apavargAbhAva: / ye hi rAgAdayo doSA AtmanazcirasaMbhRtAH / kastAn zamayituM zaktaH punarAvRttidharmakAn // kAmaM ciraM vijityApi krodhaM vA lobhameva vA / punargacchan vazaM teSAM lokaH prAyeNa dRzyate // tathA hi. ciramapi tapasi niyamitamatiravijitaviSamazarAvakRtiH tanupavanApanItavasanakAminIstana jaghanadarzanAdeva vazaM vizvAmitraH kusumadhanvano gata iti zrayate / alaM hyAkhyAyikayA, adyatve'pyevaM zatazo dRzyante iti durucchedA doSAH / 'vItarAgajanmAdarzanAt' iti [ nyAyasUtra 3.1.25 ] ca vicAritamAtmaparIkSAyAm / aviyukta eva doSarjanturjAyate iti / doSavivRddhihetavazca rUpAdayo viSayAH, kathamiva svakarmaNyudAsate ! te 23 tAmbUlaM kusuma sugandhayassamIrAH sauMdheSu pratiphalitAH zazAGkabhAsaH / vAcazca praNayanavAmRtadravArdrAH dUtInAM dadhati na kasya rAgavRddhim // 337 - Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kalezonA anubaMdhane kAraNe mokSa asaMbhava che bapi 2 - mugdhasmitasudhAdhautamadhurAlApazAlinA / mukhena pakSmalAkSINAM kasya nAkSipyate manaH / / ityevaM nidAnAnupazamanAdapi sthita eva klezAnubandhaH / 32. kalezAnubaMdhanA kAraNe paNa apavagane abhAva che, kAraNa ke pharI pharIne utpanna thavAnA dhavALA je rAga vagere doSone AtmAe lAMbA samayathI dhAraNa karelA che temane zamAvavA koNa zaktimAna che ? kharekhara ja lAMbA vakhate krodha ke lebhane jItIne paNa lAke vaLI pAchA temane vaza thatA moTe bhAge dekhAya che. udAharaNatha, lAMbA kALa sudhI tapamAM buddhi niyaMtrita karavA chatAM vizvAmitra kAmadevanA vikArane jItI zakyA nahi ane maMda pavanathI vaza khasI javAthI kAminInAM stana ane jadhana dekhAI jatAM ja te kAmadevane vaza thaI gayA ema saMbhaLAya che. ahIM AkhyAyikAnI jarUra nathI. Aje paNa e pramANe kAmadevane vaza thatA seMkaDe puruSo dekhAya che. eTale de chedavA muzkela che. "vItarAgane janma dekhyo na hAI' e nyAyasUtrane vicAra ApaNe AbhaparIkSAmAM karyo che. e sUtrano Azaya e che ke jatu deSathI joDAyelo ja janme che. vaLI, doSane vadhAranAra hetuo rUpa, rasa vagere viSaya che, teo potAnA kAmamAM udAsIne kema bane ? tAMbUla, kusumavAsita samIra, mahelomAM pratibiMbita thatI cAMdanI, dUtInI praNayarUpI amRtanA spandanathI Adra gI konA rAganI vRddhi nathI karatI ? uparAMta, lAMbI aNIyALA suMdara AMkhovALI strIonA mugdha smitanI sudhAthI taraboLa madhura AlApothI zobhatA mukhathI kenuM mana calita na thAya ? Ama ja kalezenAM kAraNene upazama na thavAne kAraNe kalezane anubaMdha 33. pravRrayanuvaH valvara - rAgAdipreryamANo hi karmANyArabhate naraH / dIrghadIrghAH pratAyante yairdharmAdharmavAsanAH // sa pravRttyanubandhazca heturanyasya janmanaH / tena janmAntareNAnyA janyate karmavAsanA // ekamevedRzaM karma kartamApatati kvacit / janmAyuSazatenApi yatphalaM bhujyate na vA // klezakarmAnubandhotthA janmaduHkhAdizRGkhalA / punarAvartamAnaiSA kenopAyena bhajyatAm // vinA phalopabhogena na hi nAzo'sti karmaNAm / teSAM jJAnAgninA dAha iti zraddhAvijambhitam // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttinA anubaMdhane kAraNe paNa mokSa asaMbhava che. kAryakAraNabhAvo hi zAstrAdevAvadhAritaH / karmaNAM ca phalAnAM ca sa kathaM vA nivartatAm // na cApyajJAnasApekSaM karmeSTaM bandhakAraNam / yenAtmajJAnayuktAnAM tadudAsIta tAn prati // ajJAnanairapekSyeNa karmaNAM svabhAva evaiSa yat phalAvinAbhAvitvamiti / tasmAditthamRNaklezapravRttyabhyanubandhataH / na mokSasiddhirastIti tadarthoM viphalaH zramaH / / azakye'rthe vRthA''yAsa iti matvA manISibhiH / mokSacarcAH parityajya sve gRhe sukhamAsyatAm / / 3. kharekhara pravRttine anubaMdha paNa che ja rAga Adi dezothI prerAto mANasa karmo (=pravRtti) AraMbhe che karmothI dharma adharmarUpa saMskAro dhaNuM lAMbA vistare che. A che pravRttino anubaMdha je anya janmanuM kAraNa che. te anya janmathI anya kama jame che. koIka vAra eka ja evuM kAma karavA mATe mANasa dhasI jAya che ke jenuM phaLa seMkaDe janma ane seMkaDe AyuSathI bhogavAya che athavA te seMkaDo janma ane seMkaDo AyuSathI paNa jogavAtu nathI. kaleza ane karmanA anubaMdhamAMthI janmelI janma du:kha Adi rU5 pharI pharIne Avartana pAmatI A sAMkaLa kayA upAyathI tUTe? phaLane bhagavyA vinA karmo nAza pAmatAM nathI karmo jJAnAgnithI baLIne bhasma thAya che ema mAnavuM e te kevaLa zraddhAnuM pradarzana che. karmo ane phaLe ne je kAryakAraNabhAva zAstramAMthI ja nizcitapaNe jANe rIte aTake ? ane ajJAnasapekSa kamane ja baMdhanuM kAraNa chavAmAM AvyuM nathI ke jethI AtmajJa nathI yukta puruSanuM kAma temanA baMdha prati udAsIna bane. jaLa vinA na he va e ajJa nanirapekSaNe kamane svabhAva ja che. niSkarSa e ke Ama RNAnubandha. kalerAnubaddha ane pravRjyanubandhane lIdhe mokSanI siddhi thatI nathI, eTale mokSa mATenA zrama niSkaLa che. mokSa mATe zrama e te azakaya vastumAM vRthA prayatna che ema samajIne manIvIoe mokSacarcA cheDI pitAnA gharamAM sukhe rahevuM. 34. zatrAmithI te - vattAvaTuvatamRNAnuvAdviti, tapurata , vivighatAshrvnnaadaupcaarikmRnnshbdN jAyamAnazabdaM ca prayujya karmastutiriya kriyate 'jAyamAno ha vai brAhmaNaH' iti, na tadvyatiriktapuruSArthaviSayaprayatnapratiSedho vidhIyate / 34 taiyAyika - ane uttara ame apIe chIe. "RNAnubaMdhane lIdhe ema tame je kahyuM te yogya nathI. [udadhRta zrutimAM] vidhipada na heI, opacArika jha' zabda ane aupacArika "jAyamAna ( janmato) zabdane pragaTa karI, "janmate brAhmaNuM" ema kahI, [brahmacarya, prajotpAdana ane adhvaraprayoga e karmanI stuti karavAmAM AvI che tenAthI ( kamastutithI) atirikta, mokSapuruSArthaviSayaka prayanane pratiSedha karavAmAM Avyo nathI. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprApti azakya che e matane nirAza ____ 35. tathA hi RNazabdo'yaM viSayAntare mukhyArthaH prasiddho yatrottamarNaH 'salAbhamamuta: pratigrahISyAmi' iti dhanamadhamarNAya prayacchati, adhamarNo'pi 'salAbhamasmai pradAsyAmi' iti matvA gRhNAti / so'yamRNazabdasya mukhyo viSaya iha nAstyeva / jAyamAno'pi mukhya utpadyamAno'pi mAtuH kukSikuharAnnissarannabhidhIyate, na cAsau bAlakaH karmabhirabhisambadhyate / tasmAd brahmacaryamapatyotpAdanamadhvaraprayoga iti tritayamidam RNavadavazyakartavyamiti karmastutiriyamaupacArikapadaprayogAd gamyate / na caitAvatA mokSavyavasAyAvasaraviraha iti parizaGkanIyam , AzramAntarasya tadaupayikasya darzanAt / 35. viSayAntaramA 2 ' zabda bhuNyAmA prasi che. me viSayAntara cha / jyAM uttama (=jenuM devuM karavAmAM Ave che te = leNadAra) "huM amuka pAsethI lAbha sahita dhana pAchuM meLavIza" ema vicArI dhana Ape che, adhamaNuM (je devuM kare che te = devAdAra) paNa "huM lAbhasahita ene dhana pAchuM ApIza" ema vicArI dhana grahaNa kare che. 'RNa" zabdane A mukhyAtha che, te ahI zrutimAM che ja nahi. 'jAyamAna'zakhane - na zabdane - mukhya artha mAtAnI kakSAnI bakholamAMthI bahAra nIkaLata' e kahe vAya che. ane e bicAruM bALaka A karmo ( =brahmacarya, prajotpAdana ane avaramaga) sAthe saMbaMdha dharAvatuM nathI. tethI jema RNa avazya cUkavavuM joIe tema brahmacarya, prajotpAdana ane avaraprayoga e traNa karmo avazya karavA joIe evI kastuti A che ema aupacArika padanA prayoga uparathI samajAya che. eTalA mAtrathI (karmastutimAtrathI) mekSa vyavasAyanA - mokSa mATenA prayatnanA -- avasaranA abhAvanI zaMkA na karavI joIe, kAraNa ke mokSanA sAdhanabhUta ane yogya evA anya Azramane (cothA saMnyAsa Azramane ApaNe dekhIe chIe. 36. nanu maraNAvadhi darzapUrNamAsAdikarmopadezAt kathamAzramAntaragrahaNam ? na, jarAmaryavAdasyApyaparityAgapratipAdanAya karmaprasaMzArthatvAt / 'ye catvAraH pathayo devayAnAH' taitti0saM0 5.7.2.8] ityAdayo hi caturthAzramazaMsino bhUyAMsaH santi mantrArthavAdAH / manvAdismRtivacanAni caturthAzramopadezIni caturthAzramocitazrautAcArAdItikartavyatAvitAnavidhAnaparANi ca prabandhenaiva dRzyante / . evaM gRhAzrame sthitvA vidhivat snAtako dvijaH / vane vaset suniyato bhaikSabhugvijitendrayaH / / [manu a0 6 zlo0 1] ityupakramya caturthAzramocitamokSopAyAnuSThAnopadezAya SaSTho'dhyAyaH samasta eva manunA'nukrAntaH / jAbAlazrutau ca vighAyakenaiva brAhmaNavAkyena pratipadamAzramacatuSTa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cotho Azrama saMbhave che yamupadiSTam -'brahmacArI bhUtvA gRhI bhavet , gRhI bhUtvA vanI bhavet , vanI bhUtvA pravrajet' iti / agnisamAropaNavidhAnopadezazca pratyakSazrutaH kathamapanUyeta-'AtmanyagnIn samAropya brAhmaNa: pravrajed gRhAta' iti / api ca upaniSadAmadhyayanamasati mokSopAyaprayogasamarthe caturthAzrame nirarthakameva prApnoti / kriyAkANDAnuSThAnaniSThatve hi vedasya jJAnakANDopadezaH kiMprayojanaH syAt ? 36. zaMkAkAra - darza-pUrNa mAsa Adi kanuM anuSThAna maraNa sudhI karavAne upadeza hoI, anya AzramanuM (=saMnyAsa AzramanuM) grahaNa kaI kevI rIte karI zake ? naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke karmanI prazaMsA karavAnuM prayojana hoI, jarAmaraNa vacana paNa karmanA aparityAganuM pratipAdana karavA mATe che. "je cAra devayAnamArgo che? [taitti. saM. 5.7.2.8] ItyAdi jevA, cethA Azramane jaNAvanArA ghaNuM mantra ane arthavAde che. caturtha Azramane upadeza karanArA ane caturtha Azramane ucita zrauta AcAra vagerenI itikatavyatAnuM vidhAna karavAmAM lAgelAM manuM vagerenAM smRtivacano satata dekhAya che. Ama gRhasthAzramamAM rahyA pachI vidhivata snAna karI brAhmaNa vanamAM suniyata, bhikSAvI ane jitendriya thaI rahe' A rIte zarUAta (=upakrama) karI catuya Azramane yogya mekSopAyanA anuSThAnano upadeza karavA AkhA chaThTho adhyAya manue lakhyo che ane jAbAlazrutimAM "brahmacArI thayA pachI gRhI thAya, gRhI thayA pachI vanI thAya, vanI thayA pachI pravajyA le' e vidhAyaka brAhmaguvAkya dvArA pratyeka pade cAra Azramane upadeza ApavAmAM AvyuM che. agnisamAropaNanuM vidhAna ane ene upadeza zrutimAM pratyakSa dekhAto hei, teno pratiSedha kevI rIte thAya ? e zruti A rahI -] "potAnI aMdara agnione sthApIne brAhmaNe gRhamAMthI nIkaLI pratrajyA levI." vaLI, mekSanA upAyono prayoga karavAne samatha e the Azrama hoya ja nahi te upaniSadanuM adhyayana nirarthaka banI jAya kAraNa ke veda kriyAkAMDanA anuSThAnane upadeza ApavAmAM vyasta heI, jJAnakAMDanA upadezanuM zu prajana rahe ? 37. tadevaM varNavadAzramANAmapi caturNA pratyakSopadezasiddhatvAccaturthAzramiNAM ca mokSAdhigamopAyatattvajJAnabhAvanAbhyAsAvasarasambhavAt so'yaM jarAmaryavAdaH prazaMsAmAtra para evAvatiSThate / 'jarayA ha vA eSa etasmAnmucyate mRtyunA vA' iti ca vacanAt jarasA karmatyAgAnujJAnAt sa eva caturthAzramAvasara iti gamyate / taduktam - gRhasthastu yadA pazyed valopalitamAtmanaH / apatyasyaiva cApatyaM tadA'raNya samAzrayet // [manu a0 6 zlo0 2] itarathA hi 'mRtyunaiva ca tasmAnmucyate' ityavakSyata, na tvevamabravIt / tasmAd vArdhakadazocitaM caturthamAzramamanumanyante / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 cothe Azrama saMbhavate ImekSaprAptinA upAyane abhyAsa saMbhave che _37. Ama varNanI jema cAra Azrame paNa pratyakSapadezathI siddha heI, cethA AzramavALAone mekSaprAptinA upAyabhUta tatvajJAna ane bhAvanAne abhyAsane avasara saMbhavate he.vAthI A jarA-maraNuvacana kama prazaMsA mAtra para ja rahe che. vaLI, 'jarAne lIdhe ke mRtyune lIdhe emAMthI e mukta thAya che e vacana to jarAne kAraNe kama tyAga karavAnI anujJA ApatuM hovAthI te (karmayAga) ja cothA Azramano avasara che ema jaNAya che eTale ja kahyuM che ke "gRhastha jyAre pitAne karacalIovALo ane paLiyAMvALo dekhe ane dIkarAnA dIkarAne dekhe tyAre te araNyamAM jaI samyapaNe rahe[manusmRti 6 2] anyathA mRtyuthI ja temAMthI mukta thAya che" ema ahI kahyuM hatuM, paNa tema kahyuM nathI. tethI, vRddhAvasthAne ucita evA caturtha Azramane anumati ApavAmAM AvI che. 38. tiSThatu vA vAdhezA | zUnoDapa paripakvatApAyathAzramacatuSTayammnpekssyaiv mokSAdhikAra AkhyAtaH / yathoktaM 'brahmacaryAdeva pravrajet' iti / ata eva dvividho brahmacArI bhavati - upakurvANo naiSThikazca / tatropakurvANako yo brahmacaryamanubhUya gRhasthAzramamanubhavati / sa cAparipakvakaSAyo'nupazAntarAgaH / tameva pratIdamucyate - anadhItya dvijo vedAnanutpAdya ca santatim / aniSTvA caiva yajJaizca mokSamicchan vrajatyadhaH / / [manu0a06zlo037] iti yastu paripakvakaSAyaH sa naiSThika eva brahmacArI bhavati, na gRhasthAzrama pratipadyate / gRhastho'pi paripakvakaSAyo vAnaprasthAzramamullaGghya yatitve'dhikriyate / yathoktam , 'gRhAd vanAd vA pravrajet' iti / kecit tu karmaphalAbhisandhirahitasya kartavyamiti karma kurvataH kSINarAgasyAtmavido gRhasthasyApi mokSamAcakSate / yathA''ha yAjJavalkyaH nyAyArjitadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhazat vevidyAvid dakyovimutte pA rUti | tasmAd RNAnubandhAdapavargAbhAva ityayuktam / 38. vRddhAvasthA te bAjue rahe, juvAna paNa je tenA kaSAyo paripakava thaI gayA hoya te cAra AzramanA kramanI apekSA rAkhyA vinA ja mokSanA adhikArane pAme che ema kahevAmAM AvyuM che jemake kahyu' che ke "brahmacaryAzramamAMthI sIdho ja te pravajyA le che." eTale ja brahmacArI be prakArano hoya che - upakarvANuM ane Thika temAM upakaNa brahmacArI e che ke brahmacaryAzrama anubhavI pachI gRhasthAzrama anubhave che, ane tenA kaSAye apakava hoya che ane rAga anupazAnta hoya che. tene anulakSIne A kahyuM che ke vedanuM adhyayana karyA vinA, sattatine utapanna karyA vinA ane yajJone karyA vinA mokSa te Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipakSabhAvanA vaDe kalezane nAza thaI zake che brAhmaNa adhaHpata pAme che' [manusmRti 6. 37] paraMtu jenA kaSA paripakava hoya che te naiSThika brahmacArI che, te gRhastha zrama svIkArato nathI, gRharatha paNa paripakava kaSAyavALo heya to vAnaprasthAzramanuM ullaMghana karI sIdhe saMnyAsAzrama svIkAravAno adhikArI che, jemake kahyuM che ke "gRhasthAzramamAMthI ke vAnaprasthAzramamAMthI te pratrajyA . karmaphaLanI IcchA vinAnA, kartavya che mATe kAma karanArA, vItarAgI AtmajJa gRhasthane paNa mekSa thAya che ema keTalAka kahe che. jemake yAjJavalkaya kahe che ke "nya thathI dhana kamAnAra, tatvajJAnaniSTha, atithipriya, zrAddha karanAra, vedavidyA jANanAra gRhastha paNa mukti pAme che." tethI RNAnubaMdhane kAraNe apavargane abhAva che ema kahevuM yogya che. 39. yatta klezAnubandhAditi tadapyanadhyavasAyamAtram , pratipakSabhAvanAdinA klezopazamasya suzakatvAt / yadi hi doSA nityA bhaveyuH, anityatve'pyAkasmikA vA, sahetutve'pi yadyeSAM nityo heturbhavet , kAryo'pi vA yadyasau na jJAyeta, jJAtasya vA'sya zamanopAyo yadi na jJAyeta, upAyaH jJAto'pi vA'nuSThAtumasau yadi na zakyeta, tadA ka evaitAnucchindyAt ? kintu nAkasmikA na nityAste na nityAjJAtahetukAH / nAjJAtazamanopAyA na cAzakyapratikriyAH // na hi doSANAmAtmasvarUpavat nityatvam , upajananApAyadharmakatvena grahaNAt / mithyAjJAnaM ca prasavakAraNameSAmavadhRtamiti nAkasmikatvamavinAzihetukatvamajJAtahetukatvaM vA / mithyAjJAnasya ca samyagjJAnaM pratipakSaH / pratipakSabhAvanAbhyAsena ca samUlamunmUlayitu zakyante doSA iti nAjJAtapratIkAratvaM teSAm / uktaM ca kenacit - sarveSAM savipakSatvAnnirhAsAtizayAzritAt / sAtmIbhAvAt tadabhyAsAddhIyerannAsravAH kvacit // iti / (mALavArtiA rU.220] (3). "kalezAnubaMdhane lIdhe' ema tame je kahyuM te paNa sthira nizcayarUpa nathI, kAraNa ke pratipakSabhAvanA vagere vaDe kalezane upazama karavo sahelAIthI zakya che. je doSe nitya nitya hovA chatAM Akasmika hoya, je dene utpAdaka hetu hovA chatAM te hetu nitya hoya je deSone upAdaka hetu kArya (=anitya) hovA chatAM e jJAta na thato hoya; je te hetu jJAta hovA chatAM tenA zamanano upAya jaNAto na hoya, je tenA zamanane upAya jJAta hovA chatAM enuM anuSThAna zakya na hoya te keNa dene ucheda karI zake che paraMtu de Akasmika nathI, nitya nathI, temanA utpAdaka hetuo sadA ajJAta nathI, temane zamAvavAne upAya paNa ajJAta nathI ane temanI pratikriyA azakya nathI. jema AtmasvarUpa nitya che tema doSa nitya nathI kAraNa ke te utpatti-vinAzadharmavALA gRhIta che, ane mithyAjJAna emanI utpattinuM kAraNa che ema nizcitapaNe jANyuM che, eTale doSo Akasmika Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaSadazanathI rAga zame che nathI ke temano heta avinAzI nathI ke ajJAta nathI. mithyAjJAnane pratipakSa (=virodhI) samyaga jJAna che. pratipakSanI bhAvanA ane abhyAsa dvArA doSonu samULa umUlana zakaya che, eTale denA pratIkAra anAta nathI. koI e kahyuM che "AsAne (=rAga vagere doSone) pratipakSa hovAthI pratipakSanA utkarSa-apakarSane kAraNe Astrone hAsa-atizaya thAya che, pratipakSano abhyAsa karavAthI ane pratipakSa sAthe tanmaya banavAthI keIka cittamAM Aavo nAza pAbhe che' [prabhAvAti 3.220] 40. viSayadoSadarzanena hi teSu saktilakSaNo rAgaH zAmyati yadA hyevaM cintayati vivekI - asau taralatArAkSI piinottnggghnstnii| vilupyamAnA kAntAre vihagairadya dRzyate / vibhAti bahirevAsyAH padmagandhanibhaM vapuH / antarmajjAsthiviNamUtrameda:krimikulAkulam / / asthIni pittamuccArAH klinAnyAntrANi zoNitam / iti carmapinaddhaM tat kAminItyabhidhIyate // medeogranthI stanau nAma tau svarNakalazau katham ? / viSTAdRtau nitambe ca ko'yaM hemazilAbhramaH / / mUtrAsRgdvAramazuci chidra kledi jugupsitam / tadeva hi ratisthAnamaho puMsAM viDambanA / / prItiyathA nijAsyotthaM lihataH zoNitaM zunaH / zuSke'sthini tathA puMsaH svadhAtusyandinaH striyAm / / vyAttAnanA vivRttAkSI vivarNA zvAsaghughurA / kathamadya na rAgAya mriyamANA tapasvinI / / aho bata varAko'yamakAle tRSita: phaNI / prasAritamukho'smAkaM zoNitaM pAtumAgataH // kimanenAparAddhaM naH svabhAvo vastunaH svayam / spRzyamAno dahatyagniriti kasmai prakupyati / / nAnukUlaH priye hetuH pratikUlo na vipriye / svakarmaphalamaznAmi kaH suhRt kazca me ripuH // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 viSayadoSadarzananuM udAharaNa evamaharnizaM cintayato nitAntaM manasaH samacittatA sarvatra samud bhavatIti vilIyante doSagranthayaH / . ata evopadizyante mokSazAstreSvanekazaH / tasya tasyopaghAtAya tAstAH pratyUhabhAvanAH / / 40. jyAre vivekI A pramANe vicAre che tyAre viSayagata devonA darzanathI viSayomAM AsaktirUpa rAga zame che- caMcaLa kIkIo dharAvatI AMkhevALI, pIna unnata ane ghana stanavALI A suMdarI ja galamAM Aje paMkhIethI phADI khavAtI dekhAya che. enuM padma jevI sugaMdhavALa zarIra phiADI khAdhuM hovAthI] AMtaraDAM, majajA, hADakAMnA TukaDA, mUtra, meda ene kRmiothI khadabadatuM bahAra ja dekhAya che. hADakAM, pitta, maLa, mUtra, bhInA piyAM AMtaraDAM, lohI e badhuM jyAre cAmaDIthI maDheluM hoya che tyAre te kAminI kahevAya che. stane kharekhara mAMsanI gAMTha che, te suvarNakalaze kevI rIte ? viSNA bharelI kethaLI rUpa nitaMbamAM A hemazilAne bhrama che ? mUtra ane lohInA azaci dvArarUpa, strAvathI bhInuM chidra jugupsA janmAve che, te ja ratinuM sthAna che. aho ! puruSonI viDambanA ! jema potAnA ja moDhAmAMthI nIkaLatA lehIne cATatA kUtarAne zuSka hADakAmAM Asakti hoya che tema pitAnA vIryane karatA puruSane strImAM Asakti hoya che ughADA moDhAvALI, ghumarAnI AMkhovALI, phikakI paDI gayelI, zvAsa letI vakhate dha22 gha2rU avAja karatI, maravA paDelI bicArI strI Aje kema puruSane rAga janmAvatI nathI ? aho ! are ! akALe tarasya thayele bicAro phaNidhara moM phADIne ApaNuM lehI pIvA Avyo che. [paNa emAM) eNe ApaNo zo aparAdha karyo ? [kaMI ja nahi e to vastune pitAne svabhAva ja che ke anine aDatAM te dajhADe. eTale mANasa kenA upara krodha kare ? sukhanuM kAraNa anu tu nathI ke du:khanuM kAraNa pratikULa vastu nathI. potAnAM karelAM karmanA phaLa huM to bhegavuM chuM. mAro mitra keNuM ke mAro duzamana ke zuM ? [kaI ja nahi]." A pramANe ahaniM vicAratA mANasanA manamAM nitAH samatA sarvatra (sarva prati) uddabhave che, eTale doSanI gAMThe nAza pAme che. tethI ja te te doSanA nAza mATe te te pratipakSanI bhAvanAo mokSazAstramAM aneka rIte upadezavAmAM AvI che 41. nanu ca pratipakSabhAvane'pi na sarvAtmanA doSapakSaH kSayamupayAti nimbAbhyupayoge iva kriyamANe kaphadhAturiti / naitadevaM, tatra nimbopayogavat tadanukUlasyAnapAnAderupayogadarzanAt / api ca - dharmilApabhayAttatra neSTaH sarvAtmanA kSayaH / kaphAdhikyaM tu hantavyaM dhAtusAmyasya siddhaye / / iha sarvAtmanocchedyAH klezA: saMsArakAriNaH / chedazcaikAntatasteSAM pratipakSApasevanAt / / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 bhAgathI rAga zamata nathI, vadhe che na ca pratipakSabhAvanAbhyAsamekamastramapAsya tadupazame nimittAntaraM kimapi kramate / 41. zaMkAkAra - jema lImaDAne upayoga karavA chatAM saMpUrNapaNe kaphadhAtune nAza thato nathI tema pratipakSanI bhAvanA karavA chatAM saMpUrNapaNe devapakSane kSaya thato nathI nayAyika - ne, evuM nathI. [lImaDAnA upaga chatAM kaphadhAtune saMpUrNa nAza thato nathI] kAraNa ke lImaDAnA upayoganI jema kaphadhAtune anukULa anna pAna vagereno upayoga paNa dekha le che. vaLI, ma NasarUpa dhamInA nAzanA bhayathI kaphane saMpUrNa kSaya ISTa nathI. traNa dhAtuonA sAmyanI siddhi mATe kaphanuM Adhijya ja mAtra haNavuM joIe ethI ulaTuM ahI te saMsAranA kAraNabhUta kalezane saMpUrNa nAza karavo joIe. ane temano ekAntataH (=saMpUrNa) nAza pratipakSanI bhAvanA karavAthI thAya che. pratipakSanI bhAvanAnA abhyAsanuM eka astra avagaNI bAjue karIe to bIju koI paNa nimitta kalezanA upazamamAM kAma karatuM nathI 42. na hi viSayAmisrAvastadupamonena viraMsthati | pathANuM - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / viSA zrAvarmeva mUya pravAmivate [mAmA-gADhi08.22] anyatrApyuktam - 'bhogAbhyAsamanu vivardhante rAgAH kauzalAni cendriyANAm' iti [yogamASya 2.5] pArAzaryo'pi - tRSNAkhaniragAdheyaM duSpUrA kena pUryate / / yA mahadbhirapi kSiptai : pUraNaireva khanyate / / iti / 42. viSayatRSNa viSayanA upabhegathI viramatI nathI, jemake kahyuM che ke "tRSNa ichita vastuonA upabhogathI zamatI nathI te to hathiI (ghIthI) jema agni khUba ja vadhe che tema upabhegathI khUba ja vadhe che' mahAbhArata Adi. 85.12]. bIje paNa kahyuM che ke "bheganA abhyAsa pachI rAga vadhe che, IdriyonuM kauzala vadhe che' pArAzaryuM paNa kahyuM che, "A tRSNa rU5 khANa agAdha che, pUravI muzkela che tene keNuM pUre ? tene pUravA mATe temAM nAkhavAmAM AvatI moTI moTI vastuo vaDe ja te khedAya che, [[rAtI nathI].' 43. tasmAt pratipakSabhAvanaiva bhagavatI bhImakAntirantaHkaraNakAntAre nirantaramabhijvalantI dAvadahanadIdhitiriva dahati doSaviTapakAniti / tadevaM doSAnubandhavidhvaMsopAyasambhavAt na tatkRto mokSamArgarodho'bhidhAtavyaH / 43. bhayaMkara tejavALI, antaHkaraNarUpa jagalamAM nirantara saLagatI bhagavatI pratipakSabhAva ja, jagane bALI nAkhanAra prakAzakiraNanI jema, deSarUpe vRkSone bALI nAkhe che. niSkartha e ke Ama devAnubaMdhanA nAzano upAya saMbhavato heI, devAnubaMdhane kAraNe mekSabhAgano abhAva che ema na kahevuM joIe. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 kalezazunya AtmAne anubhava saune che 44. ata eva kecana cetanasya prakRtyA nirmalatvAt , malAnAmAgantukatvAt , . malanibarhaNahetozca yathoktasya sambhavAt , tadAcaraNAt tadapAye sati svataH sakalapadArthadarzanasAmarthyasvabhAvacittatattvAvasthAnAt sarvajJatvasiddhimadUravartinImeva manyante / 44. tethI / , yetanatatva spasArathI / nima DAI, bhaneAgantuDA, bhagAnA nAsane jaNAvyA mujabane hetu saMbhavato hoI ane te hetune acaravAthI maLe dUra thatAM svataH saphaLa padArthonuM darzana karavAnA sAmarthya rU5 svabhAvavALuM 'citta' nAmanuM cetanatatva avasthAna tuDa, sasiddhi nabha / che sema 21 (oro) bhAne che. 45. yadapyucyate 'klezazUnyatvamAtmanA na kadAcidapi dRSTam , anubandhavRttitvAt klezAnAm' iti, tadapyasatyam , suSuptAvasthAyAmaspRSTasya doSairAtmanaH pratyahamupalambhAt / jAgratA'pi kAcana tAdRzI dazA dRzyata eva yasyAmasAvAtmasvarUpa evAtmA nirmalo'vatiSThate / yathoktam 'aharaharbrahmalokaM yAnti' iti / tadalamanena doSAnubandhakathAnubandhena / 45. sAmAna azazUnya hI 55 hebhyo nayI, 29 , azAnA anumanya - satata pravAha - cAhayA ja kare che, ema je kahyuM te paNa asatya che kAraNa ke suSuptAvasthAmAM doSothI askRSTa AtmAnI dararoja upalabdhi thAya che. jAgrata avasthAvALAnI paNa kayAreka tevI dazA thatI dekhAya che ja, je dazAmAM amasvarUpamAM ja A maLarahita AmA avasthAna kare che. jemake kahyuM che ke "dararoja brahmalAkamAM teo jAya che. to have A davAnubaMdhanI kathAnA pravAhane paNa aTakAvIe. 46. yadapi pravRtyanubandhAditi, tadapi sUtrakRtA samAhitam 'na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' iti [nyAyasUtra 4.1.64] / doSeSu bandhahetuSu vigaliteSu pravRttirapi na dehendriyAdijanmane prabhavatIti / 46. "pravRttinA anubaMdhane lIdhe ema tame je pratipAdana karyuM tenuM paNa samAdhAna sUtrakAra gautame 'kalezarahita purUSanI pravRtti punarjanmane mATe nathI' [nyAsUtra 41.64] ema kahI karI dIdhuM che. baMdhanA kAraNabhUta devo nAza pAmatAM pravRtti paNa deha, indriya, Adi saMbaMdha rUpa janmane utpanna karavA samartha nathI. 47. nanu doSakSayAnmA bhUduttaraH karmasaMgrahaH / kathaM phalamadatvA tu prAktanaM karma zAmyati ? // atra kecidAhuH - dadatyeva karmANi phalaM, nAdatvA zAmyanti, tathApi bandhahetavo na bhavanti, yataH zamasantoSAdijanitaM yoginaH sukhamutpAdya dharmo vinayati adharmazca zItAtapaklezAdidvArakaM duHkhaM dattveti / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 saMcita karmone nAza kevI rIte thAya che ? 47. zaMkAkAra - doSane nAza thavAthI pachIthI karmane saMgraha bhale na thAo, paraMtu pahelAMnAM karmo phaLa ApyA vinA kevI rIte nAza pAme ? taiyAyika - ahI keTalAka kahe che ke karmo phaLa Ape che ja, phaLa ApyA vinA karmo nAza pAmatA nathI, tema chatAM baMdhanuM kAraNa teo banatAM nathI, kAraNa ke zama, santoSa AdithI janina sukha yogImAM utpanna karI dharma nAza pAmaze ane zIta-AtaSa dvArA dukha daIne adhama nAza pAmaze. 48. nanvamuSmAt karmaNa idaM phalaM bhavatIti karmaphalAnAM kAryakAraNabhAvaniyamAt kathamiyatA karmaphalopabhogo bhavedityanyathA tadupabhogamapare varNayanti / yogI hi yogarddhisiddhayA vihitanikhilanijadharmAdharmakarmA nirmAya tadupabhogayogyAni teSu teSUpapattisthAneSu tAni tAni sendriyANi zarIrANi khaNDAntaHkaraNAni ca muktairAtmabhirupekSitAni gRhItvA sakRdeva sakalakarmaphalamanubhavati prAptaizvarya itIthamupabhogena karmaNAM kSayaH / 43. zaMkAkAra - A kamamAMthI A phaLa thAya che ema karmo ane phaLo vacce kAyakAraNa bhAvano niyama hovAthI, a TalA samayamAM (=atima eka janmamAM badhAM karmonAM phaLano upabhoga kevI rIte thaI zake ? yAvika - eTale ja to temane upabhega bIjA bIjI rIte varNave che. pote karelAM badhAM ghamarUpa ane adharmarUpa karmovALo ezvayakAta yogI yoganI siddhine pariNAme te karmone bhogavavAne yogya sendriya zarIrane te te upapattisthAmAM nirmANa karI tema ja mUkta AtmAoe tyajI dIdhelAM khaMDa aMtaHkaraze ne (=manane) grahaNa karI [antima janmamAM eka vakhate badhAM karmonAM badhAM phaLone bhogavI le che, eTale Ama upabhoga vaDe kamene kSaya thAya che. 49. anye tvAcakSate-kimanena bhogAyAsena ? adattaphalAnyeva karmANi yogino nakSyanti / tasvajJAnasyaiva bhagavataH iyAn prabhAvo yadasminnutpanne cirasaJcitA nyA marmALa sadaiva prazyamupayAti | yathA moLAdrapa tevAM prakSaya zAstraprAmannyaadev tatvajJAnAdapi tatprakSayaM pratipatsyAmahe / tathA cAha yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAtkurute'rjuna ! / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA / / iti [gItA 4.37] na cedaM zraddhAmAtrAM, vedavidAmagraNyA vyAsamuninaiva samabhidhAnAt , avedArtha hi nAsAvabhidadhIteti / 49. paraMtu bIjAo kahe che ke A bhega karavAnA AyAsathI zuM ? yogInAM karmo kaLA ApyA vinA ja nAza pAmaze. bhagavAna tattvajJAnane ja eTale prabhAva che ke tattvajJAna utpana thatAM ja lAMbA vakhatathI saMcita karmo ekAeka ja nAza pAmI jAya che. jema Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmone saMpUrNa nAza thato nathI paNa temanI phalajananazaktine ja nAza thAya che 348 bhogathI saMcita karmone kSaya paNa zAstraprAmANyathI ja jJAta thayo che tema tavajJAnathI saMcita karmono nAza paNa ame zAstraprAmANyathI ja jANIe chIe. ane zAstramAM kahyuM che he ! ajuna ! jema prajavalita agni IdhaNane bALIne bhasma karI nAkhe che tema jJAnarUpa agni sava kamena baLIne bhasma karI nAkhe che' gItA 4.3], A kevaLa zraddhA nathI. kAraNa ke vedanA jANakAromAM agraNI evA vyAsamunie ja samyapha prakAre kahyuM che. je atha vedane saMmata na hoya tene teo kahe nahi 50. tadanye na manyante / na sarvAtmanA karmaNAM dAhaH, kintu svarUpeNa satAmapi sahakArivaikalyAt svakAryakaraNodAsInatA teSAM bhavati bhRSTAnAmiva bIjAnAmaDakurakaraNakauzalahAniH, yataH sAmagrI kAryasya janikA, na kevalaM kArakam / ato na karmANyeva kevalAni phalopabhogayogyazarIrendriyAdijanmanimittatAmupayAnti, kintu mithyAjJAnena doSaizca sahitAni / taduktam-'avidyAtRSNe dharmAdharmI ca janmakAraNam' ti - 50. te matane keTalAka mAnatA nathI. jJAnAgnithI karmone saMpUrNa dAha thatuM nathI, paraMtu svarUpathI karmonI sattA hevA chatAM sahakArIkAranI vikalatAne kAraNe pitAnuM kArya karavAmAM kameM udAsIna bane che - jema bhuMjAyelAM bIjonuM aMkurane utpanna karavAnuM kauzala nAza pAme che tema, kAraNa ke kAraNusAmagrI kAryanI utpAdaka che, kevaLa kAraka kAryanuM utpAdaka nathI. eTale kevaLa karmo phalopabhogagya zarIra, Indriya vagere utpanna karanAruM kAraNa nathI paraMtu miyAjJAna ane devo sahitanAM karmo kAraNa che. tethI kahyuM che ke avidyA-tRSNA ane dharma-adhama [sAthe maLIne janmanuM kAraNa che. 51. taravarizca taravaviravAdeva navA mithyAjJAnAmi mavati | DhoSAnnaaN tu prazame darzita eva kramaH / tadabhAve bhavantAvapi dharmAdharmI na bandhAya kalpete / na hi svakAryamakurAdi kusUlavartIni bIjAni janayitumutsahante / bhRSTabIjAnAmapi svarUpazaktirapi tAnavaM gatA / tadvat karmaNAM svarUpazaktizaithilyaM mA nAma bhUt tathApi kusUlavartibIjavat sahakArivaidhuryAt kAryAnArambha iti / tadidamuktam 'na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya' iti nyAyasUtra 4.1.64] / kA, tattvane jANato hovAne lIdhe tattvajJAnIne mithyAjJAnarUpa avidhA hotI nathI. dezonA prazamane krama ame jaNAvyo che ja. doSone abhAva thatAM dharma ane adharmI =karmo) baMdhana karavA samartha nathI. koThImAM rahelAM bIjo aMkura Adi pitAnAM kAryo utpanna karavA samartha nathI. bhuMjAyelAM bIjenI paNa svarUpazakti pAtaLI paDI jAya che - maMda banI jAya che. tenI jema karmonI svarUpazakti zithila na thAo tema chatAM koThImAM rahelA bIjanI ke sahakArI kArathI rahita hevAthI, kArya utpanna thatuM nathI. kahyuM che ke "hInakalezavALAnI pravRtti punarjanma mATe nathI' [nyAyasUtra 4.1.64]. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 karmone nAza thato na hoya te mekSamAM dhamadhamane ucheda kahyo che tenuM zuM? 52. nanu svarUpasattAyAM dharmAdharmayoH kathamidamuktaM 'navAnAmAtmaguNAnAM nimU locchedo'pavarga:' iti / naiSa doSaH, manaHsaMyogavadakiJcitkarayoravasthAnamapyucchedAt na viziSyate / uktasyAtmano vibhutvAdaparihAryoM manaHsaMyogaH / na ca tadAnImasau sannapi sukhaduHkhajJAnAdijanmani vyApriyate / evaM dharmAdharnA santAvapi phalamanAkSipantau kiM kariSyata iti phalata ucchinnAveva bhavataH / tasmAnnavAnAmAtmaguNAnAmucchedo'pavarga: ityaviruddham / evaM pravRzyanubandhasyApi bandhahetorabhAvAt na durgamo'pavargaH / 52, 12 -nne ghama-adharmanI bhInI) sva35sattA rahatA hoyatA tame sabha kema kahyuM ke nava AtmaguNene nimUla uchera mokSa che ? yAyika - A doSa nathI Avato. mananA saMganI jema akiMcikara dharma-adharmanA tAtaso paNa uchedathI kai vizeSa nathI. Atma vibhu heI, mukta AtmAne manaHsaMyoga aparihArya che muktimAM mana:yoga hovA chatAM sukha, du:kha, jJAna Adine utpanna karavAmAM tene vyApAra nathI. tevI ja rIte dharma - adhama hovA chatAM phaLa na detA teo zuM karaze ? kaMi ja nahi]. eTale phalataH teo uchinna ja che. tethI AtmAnA nava guNone ucheda apavarga che emAM ke virodha nathI. Ama pravRjyanubaMdha rU5 baMdhanA hetune abhAva hevAthI apavarga durgama nathI. 53. apare punarAhuH- karmaphalAnAM zAstrataH kAryakAraNabhAvaniyamAvagateH zamasantoSazItAtapAdidvArakasukhaduHkhamAtropapAdanena karmaparikSayAnupapatteH, yogaryA ca dIrghakAlAvadhisukhaduHkhopabhogasya sakRdeva sampAdayitumazakyatvAt , jJAnAgninA ca dAhe tatkarmopadezivaidikavacanasArthAnarthakyaprasaGgAt, adattaphalasya karmaNo'nuparamAt, avasthAnapakSe ciramapyuSitvA kusUlAvasthitabIjavat kAlAntareNApi tatphalAkSepaprasaGgAt, avazya svaphalopabhogadvAraka eva karmakSayo vAcyaH, na cAnirmokSa AzaGkanIyaH, cirAdapi tasiddhisambhavAt / tathA ca mumukSurnityanaimittikaM karmAvazyamanutiSThet, ananutiSThan pratyaveyAditi tatkuto'sya bandha: syAt ? kAmyaM niSiddhaM ca karma svarganarakakAri vispaSTameva bandhasAdhanamiti tatpariharedevetyevaM tAvaduttaro'sya na karmasaJcayaH pravatate / tadAha nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA / mokSArthI na pravarteta tatra kAmyaniSiddhayoH / / iti [zloka0 vA0saMbandhA0 1101 prAktanasya tu karmasaJcayasya bhogAdeva kSayaH / Atmavidazca mumukSorayamanu Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcita karmono nAza bhogathI ja thAya che e mImAMsaka mata 351 SThAnakramo bhavati, netarasyeti sa evetthamapavayeteti / Aha ca AtmajJe caitadastIti tajjJAnamupayujyate / tatra jJAtAtmatattvAnAM bhogAt pUrva kriyAkSaye // uttarapracayAsattvAddeho notpadyate punaH / [zlokavA0 saMbandhA. 111, 108] 53. vaLI bIjAo (mImAMsako) kahe che ke zAstramAMthI karmo ane phaLone kAryakAraNa bhAvaniyama jAryo hovAthI zama-saMtoSa Adi dvArA sukha ane zIta-Apa Adi dvArA du:khane ja mAtra khulAso thAya che paNa tenAthI karmanA kSayane khulAso thato na hovAthI, ane yoganI addhi vaDe dIrgha kAlanI avadhimAM bhogavI zakAya evAM sukha dukha bhoga eka sAthe ja karI nAkhavo azakaya hevAthI, jJAnAgni vaDe karmone da ha mAnatAM te karmone upadeza nAM vedanAM vacanonA AnaWyanI Apatti AvI paDatI hovAthI phaLa ApyA vinA kamane nAza thato na hovAthI, karmonA avasthAnanA pakSamAM lAMbA samaya sudhI sattAmAM rahI keThImAM rahelA bIjanI jema kAlAntare paNa phaLa ApavAnI Apatti AvatI hovAthI, kamanA phaLanA upabhAga dvArA ja karmano kSaya kahe joIe; ane mokSanA abhAva ke asabha. vanI zaMkA na karavI joIe kAraNa ke lAMbA samaye paNa mokSanI siddhi saMbhave che ane mumukSue nitya karmo ane naimittika karmo avazya karavAM joIe, na kare te vidana Ave, eTale A karmo karavAthI ene baMdha kyAMthI thAya ? kAmya karmo ane niSiddha karmo kamathI svarga ane naraka Ape che arthAta te taddana spaSTapaNe baMdhanuM kAraNa che, eTale mumukSa temane parityAga kare; Ama tyAra pachI kamane saMcaya tene te nathI. tethI kahyuM che ke, "mumakSae vidanene dUra karavAnI IcchAthI nitya ane naimittika karmo karavAM joIe, ane kAmya karmo ane niSiddha karmo na karavAM joie' [kAtika, saMbaMdhAkSepa parihAra 110]. pUrve saMcita karelAM karmone kSaya bhegathI ja thAya che AtmajJa mumakSanI bAbatamAM ja anuSThAnane A krama hoya che, bIjAnI bAbatamAM hotA nathI, eTale te ja A prama Ne mukti pAme; ane kahyuM paNa che ke "AtmajJanI bAbatamAM A ( =pUrve saMcita karmone kSaya) che, eTale emAM AtmajJAna upayogI che. tyAM AtmatatvanA jJAtAonAM pUrvakarmo (nsacita karmo) bhogathI nAza pAmavAthI ane have pachI temanAM navAM karmone saMcaya na thato hovAthI pharIthI hanI utpatti thatI nathI" [zlokavArtika, saMbaMdhAkSepa parihAra 111, 10 83. 54. nanu nityakarmAnuSThAnapakSe nAstyeva mokssH| yAnyeva hi nityAni darzapaurNamAsAdikarmANi 'yAvajjIvaM darzapaurNamAsAbhyAM yajeta' ityAdicodanopadiSTAni tAnyeva phalavanti zrayante iti kAmyAnyapi bhavitumarhanti, 'darzapaurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta', 'agnihotrAM juhuyAt svargakAmaH' iti / 54 zaMkAkAra - mumukSue nitya karmo karavAM joIe e pakSamAM mekSa saMbhavato nathI ja. "jyAM sudhI jIve tyAM sudhI daza ane pUrNa mAsa yajJo kare' ityAdi vedanA vidhivAthI Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nityakarma ane grAmyakrama'no bheda upadezavAmAM AvelAM je dR, pUNmAsa vagare nitya karmo che te zrutimAM phaLavALAM jaNAvAyAM che, eTale teo sAthe sAthe kAmya karyAM paNa banavAne pAtra che. temane phaLavALAM jaNAvatAM zrativAkayeA - 'sva'nI kAmanAvALA daza' ane pUrNa mAsa yajJA kare', 'sva'nI kAmanAvALe agnihotra hema kare', - 55. na, phalAbhisandhAnapUrvakatvenAprayogAt / yathA''haprArthyamAnaM phalaM jJAtaM nAnicchostad bhaviSyati / iti [ zlo0 vA0 saMbandhA0 111] so'yaM pravRttau vizeSaH / prayoge'pi vizeSaH / kAmyaM karma sarvAGgopasaMhAreNa prayujyamAnaM phalasAdhanamiti na yathAzakti yathA tathA prayoktavyamiti / nityasya karmaNo'karaNAt pratyavAya iti yathAzaktyapi tat prayoktavyam, ananuSThitAt yAdak tAdRk anuSThitazreyaH pratyavAyaparihAropapatteH / kAmye tu sarvANyaGgAni yadyasAvupasaMhartuM na zaknuyAt mA pravartiSTa, na hi apravartamAnaH pratyaveda / evaM ca tadeva darzapaurNamAsAdikarma ' yAvajjIvam' iti codanayopadiSTa nityaM sat tatphalAnabhisandhAnAt prayuktaM na bandhAya kalpate / I 55. bhImAMsa nA, evuM nathI, kAraNa ke meAkSAthI kSanI IcchApUrvaka nitya karmo karatA nathI. ane kahyuM paLyu che ke jenI icchA karavAmAM Ave che tene phaLa jAvamAM Ave che. je icchA karatA nathI tene phLa maLaze nahi' [lekavAtika, sabadhAkSepaparihAra 111]. pravRttimAM je A vizeSatA che te kahI prayAgamAM paNa vizeSatA che. kAmya kama' jo sarvAMgApasaMhArathI (=badhAM ja aMgane bhegAM karI yeAjIte) karavAmAM Ave te phaLane sAdhI Ape che, eTale yathAzakti jema tema tene karavuM na joie. nitya karmAMte na karavAthI vighna Ave che, eTale zakti pramANe paNa tene karavu` joie; tene na karavA karatAM jevuM tevuM zakti pramANe karavuM sAruM kAraNa ke tenAthI vighnaneA paridvAra ghaTe che para Mtu kAmya kamanI bAbatamAM jo badhAM aMgene bhegAM karI ce.javA zaktimAna na heA te| kAmya kramane kare nahi kAraNa ke kAmya kama na kareA te vighna Ave evuM nathI. vaLI, 'jyAM sudhI jIve tyAM sudhI evedana! vidhiva.kayathI upadeDhAyelu' te ja da-pUrNa mAsa Adi karma nitya hotAM, phaLanI icchA na hovAne kAraNe, karAya te baMdha karavA samartha nathI. 56. kva sA svargasAdhanazaktirasya gateti cet, na vayaM karmaNAM zaktimazakti vA pratyakSataH pazyAmaH / zAtraikazaraNAstu zrotriyA vayam / codanaiva dharme pramANamiti naH kulavratametat / sA ca codanaikatra kAminamadhikAriNamAzritya pravRttA / tadadhikArazca phalanivRttervinA na syAditi phalaparyantatAM pratipadyate / anyatra tu yAvatpadopabaddha jIvanapadArthAvacchinnAdhikArilAbhena pravartamAnA na phalAya bhavati / akriyamANe tu zAstrArthe pratyavAyo bhavati, adhikRtena satA zAstrArthastyakta iti / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityakama ane kAmakarmane bheda kAmye tvanutpannakAmo'dhikRta eva na bhavati iti nAdhikRtena satA vidhistyakta iti na pratyavatIti / upakramya tvantarAle tyaktuM na labhyata eva / vItAyAM phalecchAyAmavApte vA phale tatkarmasamApanamavazyakartavyameva / alaM zAstrAntaragarmeNa bhUyasA kathAvistareNa / 56, zaMkAkAra - tenI svarga sAdhI ApavAnI zakita kayAM gaI ? mImAMsaka - ame kamanI zakita ke azakitane pratyakSa dekhatA nathI. ame te zAstranuM (=vedanuM) ja ekamAtra zaraNa lenArA zretriye chIe dharmanI bAbatamAM veda ja pramANa che ema mAnavAnuM amAruM A kulavata che. ane te veda eka ThekANe phaLanI kAmanAvALA adhikArIne anulakSI pravRtta thAya che ane te adhikAra phaLanI pUrNatA thayA vinA na bane eTale te adhikAra phaLa pUrNa thAya tyAM sudhInI avadhinuM pratipAdana kare che. jyAre anya ThekANe te veda "yAvata (jyAM sudhI)' padathI saddha jIvana' padanA athathI avacchinna (=maryAlIkRta =viziSTa) adhikArInA lAbhathI pravRtta thato phaLane mATe samartha nathI; zAstra vaDe AdiSTa arthane ( kamane na karAtAM vina Ave che kAraNa ke adhikRta hovA chatAM zAstra vaDe AdiSTa athane teNe tyAga karyo. paraMtu kAmya karmanI bAbatamAM te kAmanArahita purUSa adhikRta ja banato nathI, eTale te kAmanArahita puruSanI bAbatamAM adhikRta hovA chatAM teNe vidhine tyAga karyo evuM nathI, tethI te vina pAmato nathI. karma zarU karI adhavacce choDavuM prApta thatuM ja nathI. lecchAthI kama zarU karyA pachI lechA dUra thaI jAya ke phaLa maLI jAya te paNa te karmane pUruM karavuM joIe ja, [je adhavacce choDI devAmAM Ave te ziSyo niMdA kare]. naiyAyika - zAstrAntaranI ( mImAMsAzAstranI) garbharU5 kathAne vadhu paDato vistAra kara rahevA daIe 57. sarvathA muhUrta niyanaimitti dviti | nanu mota prattinakrmkssypksse dIrghakAlApekSaNAt apratyAsanna iva mokSo lakSyate / kiM tvayA jJAtamadhunaiva huMkRtyA nirvilambameva mokssmaapnuyaaditi| na khalu sulabho'yaM puruSArthaH / kiM na zrutamidamAyuSmatA vyAsavacanam 'anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim' iti [gItA 6.45] jJAnAgnidAhavacanaM tu jJAnaprazaMsArthameva, so'yaM jJAnakarmasamuccayAnmokSa ucyate rRti | 57. mImAMsaka - badhI rIte e sAruM kahevAyuM che ke nitya karma ane naimittika karma karavAM joIe. zaMkAkAra - mokSAthInAM saMcita karmo bhogathI nAza pAme che e pakSamAM DIla kAlanI apekSA hei, mekSa jANe ghaNo dUra hoya evuM jaNAya che. 24. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mImAMsaka matamAM mekSa durlabha jJAnarmasamuccayavAdI - zuM tame ema jANyuM che ke atyAre ja "huMkRtimaMtrathI vilaMba vinA ja mokSa maLe ? A mokSapuruSArtha kharekhara sulabha nathI. zuM Ape vyAsanuM A vacana sAMbhaLyuM nathI ke aneka janmathI siddha banI pachI te mokSa pAme che" (gItA 4. 65]. jJAnAgnithI kama dahananI vAta te jJAnanI prazaMsA mATe ja che tethI A mokSa jJAnakarmane samuccayathI ja thAya che ema kahevAya che. 58. gatrAmathIyo , na hu komanadvAra zarmaLAM rikSa: namazatairavi rAjhiya: / harata hiM- ekamevedRzaM karma kartumApatati kvacit / janmAyuHzatenApi yatphalaM bhujyate na vA // dehaistatkarmabhogAthai : karmAnyanna kariSyate / bandhasAdhanamityeSA durAzaiva tapasvinAm // tadIdRzamenaM mokSapathamupadizadbhiryAjJikairmokSApekSaNamanakSaramupadiSTaM bhavatIti / tasmAt pUrvoktanItyaiva karmaNAM bandhahetutvamapAkaraNIyam / 58. naiyAyika - ane uttara ame ApIe chIe. phaLanA upabhAga dvArA amane kSaya karaDe janma paNa thave zakya nathI. kahyuM che ke koIka vAra eka ja evuM kAma karavAnuM AvI paDe che ke jenuM phaLa seMkaDe janmanA AyuSothI bhagavAya athavA seMkaDo janmanA AyuSathI paNa na bhogavAya te karmone bhoga karavA mATenA zarIra vaDe baMdhanA kAraNabhUta bIja' kama karAze nahi e te bicArAonI darAzA ja che. Avo A mokSamArga upadezatA yAjJikoe (=bhAdoe) mokSanI upekSAno akSara upadeza Ape che. tethI te pUrvoktA rIte ja karmonI baMdhahetatA dUra karavI joIe. 59. RnuM pUratuSTapeDa Tepa kaw: | na, caturthapakSa niravaghavAta ! sahakArivaikalyAt kusUlAvasthitabIjavat karmaNAmanArambhakatve sati na kazciddoSaH / eSa eva ca teSAM dAhI yat kAryAnArambhakatvam / / 59. zaMkAkAra - tame te cAre pakSamAM doSa darzAvyo che. taiyAyika - nA, kAraNa ke cothe pakSa nirdoSa che. sahakArIvaikalyane kAraNe keThImAM rahelA bInI jema karmo kaLajanaka na hovAthI koI deSa Avato nathI. A ja te dAha che je karmonuM lAjanakatva che. 60. nanvavinaSTasvarUpANi kusUlabIjavadeva kadAcidArapsyante kAryam / tasmAd varamucchidyantAmeva / kimidAnIM nityamAtmAnamapyucchettu yatAmahe ? sa hi purA bhoktA'bhUditi mukto'pi punarbhAktRtAM pratipadyateti varamucchidyantAmeva / 60. zaMkAkAra - svarUpa vinaSTa na thayuM hovAthI kaThInA bInI jema kaeM lAMbA samaye kArya (phaLa) utpanna karaze mATe vadhu sAru to e che ke teo uche? ja pAme. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakamasamucyavAda paNa yogya nathI 55 navAyaka tamArI taka anusAra, mokSa mATe prayatna karatA] ame zuM nitya AtmAne paNa ucheda karavA mATe prayatna karIe ? [tamArA ta anusAra te] te AtmA pahelAM bhaktA hatA eTale mukta thayela AtmA paNa pharIthI bhaktApaNuM pAme e bhaye tene paNa uccheda ja thAya e vadhu sAruM. 61. sAmagrayabhAvAt kathaM bhoktRtAM gacchediti cet karmANyapi sahakAryabhAvAt kathaM kAryamArabheran ? na ca karmaNAM bandhakAraNe rAgAdayo na sahakAriNa iti vaktuM zakyate, 'vItarAgasya janmAdarzanAt' ityasakRduktatvAt nyAyasUtra 3.1.24] / tasmAdayameva sUtrakAropadiSTaH panthAH pezala:-'na pravRttiH pratisandhAnAya hiinklezakya' pheti [gyAyasUtra che.. 64] | 61. zaMkAkAra - sAmagrInA abhAvamAM te pharIthI kevI rIte bhoktA bane ? niyAyika - kameM paNa sahakArInA abhAvamAM kevI rIte kAryane(=phaLane) utpanna kare 9 ka baMdha kare che emAM rAga vagere sahakArIkAra nathI ema kahevuM zakya nathI, kAraNa ke vItarAgane janma thate dekhyo na hovAthI" nyAyasUtra 3 1.24] ema aneka vAra kahyuM che. tethI sUtrakAra gautame upadezele A mAga ja sAre che ke "hInakozavALAnI pravRtti punarjanmane utpanna karavA samartha nathI nyAyasUtra 4.1.64]. 62. vemudate "jJAnarmasamuttarAmola ti, taToTuM vagyamkrmnnaaN kIdRzo mokSa pratyaGgabhAvaH ? na hi karmasAdhyo mokSaH, svargAdivadanityatvaprasaGgAt / api cAtmaiva svarUpAvasthito mokSa ityucyate / na cAtmasvarUpaM karmasAdhyam , anAdinidhanatvena siddhatvAt / 62. ane jJAna-kamanA samuccayathI mela thAya che ema je kahyuM tenI bAbatamAM e jaNAvavuM jarUrI che ke kamaeNni mokSa pratye kevo aMgabhAva che ? mekSa kama sAdhya nathI, kAraNa ke tema mAnatAM mokSa paNa svarga vagerenI jema anitya banI javAnI Apati Ave. vaLI, svarUpamAM avasthAna pAmele AtmA ja mokSa che ema kahevAya che, ane AtmasvarUpa kamasAdhya nathI kAraNa ke te anAdinidhanarUpe siddha che. 63. nanu nityakarmAnanuSThAne pratyaveyAditi taddvArakabandhaparihAropAyatvAt karmApi mokSAGgaM syAt / na, saMnyAsavidhAnasya pratyakSopadezAdityuktatvAt / aparipakkakaSAyANAM zanaiH zanaistatparipAkaupayikatvena karmAnuSThAnaM pAramparyeNApavargopAya iti tu bADhamabhyupagamyate / yathA''ha manu: mahAyajJaizca yajJaizca brAhmIyaM kriyate tanuH / iti [2. 38] / adhyAtmavidazca jJAnakANDaupayikameva kriyAkANDaM manyante / sAkSAt tu Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paka tattvajJAna mekSanuM sAkSAt kAraNa che ane kama paraMparAthI kAraNa che karmasAdhye'pavarge svargavadapAyitvaprasaGgAt, kRtakasya sarvasyAnityatvAt / tasmAt tatvajJAnameva mokSopAya ityuktam / 63. mImAMsaka - nitya karmanuM anuSThAna na kare te vina Ave, eTale te dvArA =viktavAraNa dvArA) nitya karma baMdhanA parihArane upAya hoI mokSanuM aMga bane. niyAyika - nA, kAraNa ke saMnyAsavidhAnane pratyakSa upadeza che ema ame kahyuM che ja. jemanA kaSA paripakava thayA nathI temanA kaSAye dhIme dhIme paripAka pAme temAM kamanuSThAna upAyabhUta hoI, paraMparAthI karma apavaganuM kAraNa che e ame cokkasa svIkArIe chIe; jemake manue kahyuM che ke 'mahAyajJothI ane yajJothI A zarIrane brahmaprAptiyogya karavAmAM Ave che. [manusmRti 2.38]. adhyAtmavidA karmakAMDane jJAnakAMDane upAya ja mAne che. je mokSanuM sAkSAta kAraNa kama mAnIe te svarganI jema mokSanAM nAzanI Apatti Ave, kAraNa ke kRtaka badhuM anitya hoya che. tethI tattvajJAna ja mekSane upAya che ema kahyuM che. 64. yadapi yamaniyamAdisAdhyajJAnAGgabhUtaM karmajAtaM, tadapi tadaGgatAM gacchanna vAryate / tatkAryatve'pi yAvadguNapradhvaMsAbhAvasvabhAvatvAd mokSasya na kSayitvaM svargavat, anyastu na mokSa ityuktam / tatpUrvoktaprakrameNApavarga prAptestattvajJAnamevAbhyupAyaH / karma tvaGgaM tatra zaucAdi kizcit kiJcittatsyAdAtmasaMskArapUrvam // 64. yama, niyama, vagerethI sAdhya tattvajJAnanA aMgabhUta je saghaLAM karme che temane paNa mokSanA aMga banatAM keNa rokI zake ? mokSa [paraMparAthI] karmanuM kArya hovA chatAM AtmAnA jeTalA vizeSa guNe che te badhAnA pravrusAbhAvarUpa mokSa hoI mokSa svarganI jama kSaya pAmato nathI, ane bIje kaI mokSa nathI, ema ame kahyuM che. tethI pahelAM jaNAvI gayA e krame apavarga prApta thatuM hovAthI tattvajJAna ja mokSanuM sAkSAta kAraNa che, zoca Adi karma te mokSanuM gauNa (arthAta paraMparAthI) kAraNa che - je AtmAne kaMIka kaMIka saMskAra karIne AtmAmAM mokSaprApti mATenI kaMIka kaMIka yogyatA janmAvIne) mokSanuM kAraNa bane che. 65. gAda-taravajJAnamAnI ciyatAI vaiSaa tapavA #pa | kuto vA tasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti / nanvAtmajJAnamapavargaheturiti bahuzaH kathitamevaitaditi ko'yaM praznaH ? 65. zaMkAkAra - have tattvajJAnano vicAra karo. kayA viSayanuM tatvajJAna mekSaprApta karAvavA samartha che ? te mokSanuM sAdhana che e zemAMthI jANyuM ? Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayA viSayanuM tattvajJAna mekSanuM kAraNa che ? 57 yAyika - AtmajJAna mekSanuM kAraNa che ema ame ghaNI vAra kahyuM ja che, eTale sA prazna va ? 66. na, vipratipatteH / vipravadante hyatra vAdinaH / eka evAyamavidyAparikalpitajIvAtmaparamAtmavibhAgaH / paramAtmatattvajJAnAdavidyApAye mokSa iti brahmavAdinaH / zabdAdvaitanizcayAditi vaiyAkaraNAH / vijJAnAdvaitadarzanAditi zAkyabhikSavaH / prakRtipuruSavivekavijJAnAditi pAramarSAH / IzvaraprANidhAnAditi cAnye / tadevaM kasmai tattvajJAnAya spRhayantu mumukSava iti vAcyam / ucyate / bhinnAstAvadAtmAna iti gRhyatAmAtmajJAnameva ca niHzreyasAGgamiti / 66. A2 - nA, bhatame pAyI // prazna dhya che. paahaaye| mA pAmatamA jatA jatA mata Ape che. eka mata A che - jIvAtmA ane paramAtmAne bheda avidyAe Ubho karyo che; paramAtmAnuM tattvajJAna thavAthI vidyA dUra thatAM mokSa thAya che ema brahmavAdIo kahe che. zabdAtane nizcaya thavAthI mokSa thAya che ema vaiyAkaraNa kahe che. vijJAnAtanuM darzana thavAthI mokSa thAya che ema bauddha bhikSuo kahe che. prakRti ane puruSanA vivekanuM (=bhedanuM) jJAna thavAthI mokSa thAya che ema paramarSi kapilanA anuyAyIo kahe che. IzvaraprANidhAnathI mokSa thAya che ema bIjAe (kapAtaMjale) kahe che. to Ama kayA tattvajJAna mATe mumukSue IrachA kare e tamAre jaNAvavuM joIe. yAyika - ame jaNAvIe chIe. AtmAo judA judA aneka che ema rahe ane AtmajJAna ja mokSanuM kAraNa che ema grahe. 67. yatta kutastasya niHzreyasasAdhanatvamavagatamiti, akSapAdavacanAditi bramaH / akSapAdastAvadidamupadiSTavAn 'AtmajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' iti / na ca niSpramANakamarthameSa RSirupadizati iti bhavitavyamatra pramANena / tattu vaidikavidhivAkyam 'AtmA jJAtavyaH' iti / sa eSa tAvanna niradhikAro vidhiH / adhikArarahitasya ca vidheH prayogayogyatvAbhAvAdadhikArAnveSaNamupakramaNIyam / paraprakaraNaparipaThanavirahAcca nAsya samidAdividhivat pradhAnAdhikAranivezitvam / ato vizvajidadhikaraNanyAyena svargakAmamadhikAriNamiha yAvadupAdAtumadhyavasyAmastAvadeva 'na sa punarAvartate' ityarthavAdasamarpiteyamapunarAvRttireva hRdayapathamavatarati, rAtrisatra iva pratiSTheti, tAmevAsya phalatvena pratipadyAmahe / sA ceya sAdhyamAnA'pi rUpAdeva hi zAzvatI / cakAstyapunarAvRttirna svargavadapAyinI / / 67. AtmajJAna mekSanuM kAraNa che e kayAMthI jANayuM e prazna tame pULyo tenA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 AtmajJAna mokSanuM kAraNa che e nyAyamata uttaramAM jaNAvavAnuM ke akSapAdanAM vacanamAMthI. akSapAde A pramANe upadeza Ape che - "AtmajJAnathI mokSanI prApti thAya che' [nyAyasUtra 1.1.1]. A RSie niSkamANuka arthane upadeza Apyo che evuM nathI, eTale emAM pramANa hovuM joIe. te pramANa che vadika vidhivAkaya - "amAne jANa joIe. A vidhi adhikAra vinAnI hoya nahi kAraNa ke adhikAra vinAnI vidhi prayogagya hotI nathI. tethI A vidhinA adhikArane zAdhavAnuM zarU karavuM joIe. paraprakaraNamAM A vidhinuM paripaThana na hoI, samidhAdi vidhinI jema pradhAna adhikAramAM tene samAveza thato nathI. eTale vivajita - adhikaraNanyAye svagakAma adhikArIne jevo ahIM grahaNa karavAne ame nirNaya karIe chIe tevI ja "te pharI janmato nathI' e arthavAde ApelI apunarAvRtti ja manamAM Ave che-jema rAtri satramAM athaMvAdabata pratiSThA manamAM Ave che tema --, eTale te apunarAvRttine ja phaLarUpe ame jaNAvIe chIe. ane A apunarAvRtti sAdhyamAna hovA chatAM svarUpathI zAzvatI prakAze che, te svarganI jema nAzavaMta nathI. 68. nanu dRSTaprayojanAlAme sati adRSTaprayojanaparikalpanAvasaraH / iha ca dRSTameva prayojanamAtmajJAnasya karmapravRttihetutvamupalabhyate / nityenAtmanA vinA bhUteSvevAcetaneSu zmazAnAvadhiSu bahuvittavyayAyAsasAdhyAni ko nAma jyotiSTomAdikarmANyanutiSThediti nitya AtmA paralokI jJAtavyaH / evaM hi nirvizaGkaH karmasu pravarteteti / * 68. zaMkAkAra - jyAre daSTa prayajana prApta na hoya tyAre adaSTa prayajananI kalpanA karavAno avasara che. ahI te yajJakamarUpa pravRttimAM AtamajJAnanI hetutArUpa dRSTa ja projana AtmajJAnanuM' upalabdha che. AtmA nitya na hoya te acetana bhUte te ramazAna sudhI ja astitva dharAve, pariNAme ghaNuM kharca ane zramathI sAdhya tibdoma vagere karmonuM anuSThAna keNa kare che eTale AtmA nitya ja che je paralekamAM jAya che ema jANavuM joIe. Ama jANatAM, zaMkArahita thaI mANasa yajJakarmonuM anuSThAna kare che. [Ama AtmajJAnanuM pratye jana mokSaprAptietutA nathI paNa yajJakarmapravRtti hetatA che]. 69. tadidamanupapapannam , anyata eva siddhatvAt / pratyabhijJApratyakSapratyayena jaiminIyaiH, anumAnamahimnA ca naiyAyikAdibhirAtmA nitya iti nizcita eva / kimatra vidhiH kariSyati ? itikartavyatAkalApopadezazca tadAnImatyantaniSprayojanaH syAt / amI ca tathA nAmAtimahAnto vedagranthA iyatyeva paryavasitA iti / tadidamupanataM seyaM mahato vaMzastambAllaTvA niSkRSyate iti / tasmAdarthavAdasamarpitamapunarAvRttirUpameva phalamAtmajJAnavidhiravalambata ityevaM kecit / 69. anya koI - A ghaTatuM nathI, kAraNa ke bIjI rIte AtmAnuM niyatva puravAra thayuM che. pratyabhinArUpa pratyakSa jJAnathI jaimininA anuyAyIoe ane anumAnanA mahimAthI taiyAyika vageree AtmA nitya che e nizcita karyuM che. to ahIM ['AtmAne jANu joIe' e] vidhi zuM karaze ? [kaMI ja nahi.] upAsanA vagerenAM kamanuM pratipAdana karanArA vAkavize te vakhate atyanta niprayajana banI jAya ane A atimahAna Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAnanuM mekSakAraNupaNuM vidhisiddha che. - kapaTa vedamantha ATalAmAM ja paryavasAna pAme. A te moTA vAMsamAMthI tu ramakaDuM karI kADhavA jevuM A AvI paDe che. tethI arthavAde jaNAvela apunarAvRttirU5 phaLane ja AtmajJAnavidhi avalaMbe che ema keTalAka kahe che. 70. sUkSmadarzinastvAhuH-iyamapi mahatI durgatiryadarthavAdamukhaprekSitvamasyoktamadhikAravidheH / vizvajiti rAtrisatro vA kimanyat kriyatAm ? na hi vizvajidrUpaparyAlocanAtaH kazcidadhikArI labhyate iti balAt svargakAmAdiH kalpyate vA, arthavAdasamarpito vA'valambyate / yatra tu vidhisvarUpamahimnaiva tadupalambhaH tatra kiM kalpanayA, kimarthavAdavadanAvalokanadainyena vA ? 70. sUkSmadazI kahe che - adhikAravidhi arthavAdanI apekSA rAkhe che ema kahevuM e paNa moTI durgati che. vizvajitamAM ke rAtri satramAM bIju zuM tame kare ? vizvajinI paryAlocanA dvArA koI adhikArI upalabdha thatuM nathI eTale na chUTake kAM te svagakAma vagerenI kalapanA karavAmAM Ave che kAM to athavAdasamapita adhikArInuM avalaMbana levAmAM Ave che. paraMtu tyAM vidhisvarUpanA mahima thI ja adhikArI upalabdha heya tyAM kalpanAnI zI jarUra che athavAdanA mukha sAme joI rahevAnA dainyanI paNa zI jarUra ? 11. rUda 2 "vAdhyAyogaththataH' tivata "vanInAzIta tivA na dvitIyayA vepsitatamanirdezAt tanniSThatvamevAvatiSThate / tatra yathA'gnyarthatayA''dhAnavighiravagamyamAno'gnInAmanekavidhapuruSAthI payikakarmakalApopayogAt tadarjanenaiva kRtArthatvamupagata iti na phalAntaramapekSate, yathA vA 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' ityakSaragrahaNArthatvAt asya vidherakSaragrahaNasya ca phalavatkarmAvabodhadvAreNa paramapuruSArthatvAvadhAraNAnna tadatiriktaghRtamadhukulyAdiphalAntarApekSitvaM, na cAdhyayanavidhyaGgatvaM khamahimnaivepsitatamasaMskAradvArakAdhikAralAbhAt , evamihApyapahatapApmAdyAtmasvarUpaparijJAnameva tasya paramapuruSArthatAmavabodhayannasya vidheranyaprayojanatAmApAdayati / 71. ane ahI davAdhyAyotanI jema ke "manIna mAphI'nI jema viyathapratyaya ke dvitIyA vibhakita vaDe Isitatamavane nideza hoI, AtmAnuM isitatamatAniSTha5NuM avasthAna pAme che. tyAM jema agniarthatAthI jaNa AdhAnavidhi, anio anekavidha puruSArthonA upAyabhUta karmone upayegI heI, agninI prAptithI ja kRtArthatA pAme che eTale tene phalAtaranI apekSA nathI; athavA jema "svAdhyAyanuM (vedana) adhyayana karavuM joie' e vidhino artha akSaragrahaNa hoI ane akSarasahaNanA kalavakarmAvabodha dvArA akSaragrahaNanA paramapuruSArthapaNane nirNaya thato hoI, tenAthI atirikana ghatamadhukulyA vagere phalAnaranI apekSA nathI, na to A vidhi adhyApanavidhinuM aMga che. kAraNa ke Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . AtmajJAnavidhinuM svarUpa pitAnA mahimAthI ja agnitatama saMskAra dvArA tene adhikArano lAbha thAya che, tema ahIM paNa "apahatapAmA" vagere AtmAnA svarUpanuM jJAna ja tenI paramapuruSArthatAne jaNAvI te vidhinI(AtmajJAnavidhinI) anyaprayajanatAnuM ApAdana karatuM nathI, 72. kazcit kila saMskAravidhiH saMskriyamANaniSTho'pi saMskriyamANaprayojanApekSayA paramukhaprakSI bhavati 'vrIhin prokSati' itivat / kazcitta saMskriyamANaprayojanamalabhamAnastadIpsitatamatvAnirvahaNAt saMskAravidhitvameva jahAti 'saktUn juhoti' itivat / yathoktam bhUtabhAvyupayogaM hi dravyaM saMskAryamiSyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te kacid / / iti / [tantravA0 2.1.4 pR0 411] 12. koIka saMskAravidhi saMskArAtI vastuniSTha hovA chatAM saMskArAtI vastunA prayogananI sapakSAne 22 parabhubhaprekSI manacha, 'vrIhIna prokSati' meM saMvidhinI jema. [vAhi puroDAzanuM kAraNa hoI trIhinI upayogitA che ane A upayogitA ja tenuM saMskAravidhipaNuM che.] kaI saMskAravidhi saMskArAtI vastunA prayaja ne prApta na karato, tenA ipsitatamatvanA aniene sAdhe, sa242vidhipakSyAna cheDache. 'saktUna / juhoti' se s24||2vidhinii ma thucha hai bhUtabhA , mAvimA 75yoga gharAtuya / A saMskArya tarIke svIkArAyuM che. sakatUo te bhaviSyamAM upayogamAM levAvAnA nathI ke bhUtamAM .... upayogamA sevAyA nathI. 73. yasya tu saMskAryamanarghamiva ratnamaparyuSitamivAmRtamanastamitamiva candrabimbamaparimlAnamiva zatapatramasti kastarhi tasya prakaraNapAThApekSAyAmarthavAdamukhaprekSaNena phalakalpanAyAM vA'bhilASaH 1 ata eva na kAmazratiprayuktatvamAdhAnasya, na cAcAryakaraNavidhiprayuktatvamadhyayanasyeti / tasmAt svAdhyAyAdhyayanAgnyAdhAnavidhisamAnayogakSematvAdAtmajJAnavidhestatkRtamAtmajJAnamapavarthamavagamyate / tathAvidhasvarUpa Atmaiva paropAdhijanitadharmarahito'pavarga ityucyate, yataH tadidamitthamAtmajJAnameva niHzreyasasAdhanamananyalabhyamiti tamevopadiSTavAnAcAryo'kSapAdaH / yatta vijJAnasattAtmazabdAdyadvaitadarzanaM tanmithyAjJAnameveti na niHzreyasasAdhanamiti / 73. nata saya 12 pote| DImatI na pI, taa|| amRta pI, sanastabhita caMdrabiMba jevI, tAjA khIlelA zatapatra jevI che, tene prakaraNapAThanI apekSAne ke arthavAda mukhaprekSaNathI phalakalpanAne abhilASa ke ? tethI ja AdhAnanuM kAmazrutiprayuktatva nathI te ane adhyayananuM AcAryo vidhiprayuktatva nathI. tethI, svAdhyAyAdhyayanavidhi ane anyAdhAna vidhinI sAthe AtmajJAnavidhi samAnayogakSema dharAvatI hovAthI AtmajJAnavidhithI thayeluM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advaitaCna nahi paNu dvaitadaza na mithyA che e vedAntI mata 361 AtmajJAna apava mATe che ema jaNAya che. tathAvidhasvarUpa ane paraupAdhijanitadhama rahita AtmA ja apavarga kahevAya che, kAraNa ke A Avu... AtmajJAna ja meAkSanuM sAdhana che ane ananyalabhya che ema samajIne AcArya akSapAde tene ja upadeza Apya! che. vijJAnAMta, sattAdvaita, zabdAdvaita vagere advaita dAna mithyAjJAna ja che, eTale te mekSanuM sAdhana nathI. 74 nanu kathamadvaitadarzanaM mithyA kathyate tat 1 pratyuta dvaitadarzanamavidyA mAyA'pi mithyajJAnamiti yuktam / tathA hi pratyakSameva tAvannipuNaM nirUpayatu bhavAn / tatra hi yadanyAnapekSatayA jhagiti padArthasvarUpamavabhAsate tat pAramArthikamitarat kAlpanikamiti gamyate, sadrUpameva ca tatrAbhinnamanyanirapekSamavabhAti / bhedastvanyApekSayeti nAkSa vijJAnaviSayatAmupayAti tatra yathA mRdrUpatAtaH pravRtti yAvatkumbhAvasthetyasminnantarAle AvirbhavatAM tirobhavatAM ca ghaTakapAlazakalazarkarAkaNAdInAM kAryANAM rUpamaparamArthasadeva vyavahArapadavImavatarati / paramArthatastu mRttikaiva / yathA''huH 'mRttiketyeva satyam' iti [ chAndogya 6.1.4] / evaM tadapi mRttikArUpaM sattApekSayA na paramArthasaditi satva sarvatra paramArthA / tadeva sallakSaNaM brahmetyAhu: / Agamazca 'ekamevAdvitIyam' ityAdiH [ chAndogya 6.2.1] abhedameva darzayati 'neha nAnAssti kiJcana / mRtyossa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati' iti ca / vedasya ca siddhe'rthe prAmANyamupavarNitameva bhavadubhiH / na ca pratyakSaviruddhatvamabhedazaMsino vaktu zakyamAgamasya / na hyanyaniSedhe pratyakSaM prabhavati, svarUpamAtragrahaNaparisamAptavyApAratvAt / pararUpa niSedhamantareNa ca bhedasya durupapAdatvAd bhede kuNThameva pratyakSamiti kathamabhedagrAhiNamAgamaM virundhyAt ? taduktam -- hurvidhAtR pratyakSaM na niSedha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa virudhyate // cha ? sa, itaharzana 74. advaita vedAntI - te advaitarzanane mithyA prema avidyA che, mAyA paNa che, mithyAjJAna che, ema kahevu cegya che. te A pramANe pratyakSane ja nipuNa rIte Apa nirUpe! kAraNa ke pratyakSamAM bIjAnI apekSA rAkhyA vinA ekAeka padArthonuM je svarUpa prakAze che te pAramArthi*ka svarUpa che, bIjuM badhu kAlpanika che ema samajAya che. pratyakSamAM satrUpa ja abhinna ane anyanirapekSa prakAze che. paraMtu bheda anyApekSa prakAze che, eTale bheda pratyakSa jJAnanI viSayatAne pAmatA nathI tyAM mRdra patAthI mAMDI chevaTe kubhAvasthA sudhImAM vacce AvirbhAva ane tireAbhAva pAmatAM ghaTa, kapAla, zakala, zakarA, kachu vagere kAryAnu rUpa aparamAtha sat ja hoI vyavahAranI kakSAmAM sarI paDe che. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 avidyA zuM che ? paramArthataH sata te mRttikA ja che. kahyuM paNa che ke "mRttikA ja sat che' [chAMdegya. 6.1.]. e ja rIte, te mRttikArUpa paNa sattAnI apekSAe paramArthasata nathI, sattA ja sarvatra paramArtha sata che. te sattAne ja salakSaNa brahma kahevAyuM che. "eka ja che, advitIya che [chAMdogya 6.2.1] ItyAdi Agama abhedanuM ja darzana karAve che ane kahe che ke "ahI kaMI nAnA nathI. je ahI nAnA jue che te mRtyuthI mRtyu pAme che'. [ te eka ja che, advitIya che" e Agamavacana siddha arthanuM pratipAdana karatuM hoI apramANa che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke) veda siddha arthamAM paNa pramANa che ema tame taiyAyikoe nirUpyuM che. amedavAcI Agama pratyakSaviruddha che ema kahevuM zakya nathI anyane niSedha karavAmAM pratyakSa samartha nathI, kAraNa ke svarUpamAtrane grahaNa karavAmAM ja tene vyApAra pUrNa thaI jAya che. ane pararUpaniSedha vinA bheda durghaTa heI, bheda grahaNa karavAmAM pratyakSa kaMThe ja che, eTale te pratyakSa kevI rIte abhedagrAhI Agamane virodha tethI ja kahyuM che ke "buddhimAne pratyakSane vidhAyaka kahe che, niSedhaka kahetA nathI. tethI ekattapratipAdaka Agamane pratyakSa virodha karatuM nathI." 75. nanu yadyekameva brahma, na dvitIyaM kiJcidasti, tarhi tad brahma nityazuddhabuddhasvabhAvatvAt muktameva aaste| kena tad baddhamiti ?kimartho'yaM mumukSuNAM prayatnaH? kutastyo vA'yaM vicitrajagadavabhAsaH ? avidyocchedArthoM mumukSuprayatnaH iti bramaH / tatastya evAyaM vicitrajagadavabhAsaH / 75. yAyika - je brahma eka ja hoya, bIju kaMI hoya ja nahi to te brahma nitya-zuddha-buddhasvabhAvavALuM hoI, mukta ja rahe. te zenAthI baddha che ? mumukSuo zA mATe A prayatna kare che ? vicitra jagatanuM jJAna zAnA kAraNe thAya che ? aEtavedAntI - avidyAne nAza karavA mATe mumukSuo prayatna kare che. avidyAne kAraNe ja vicitra jagatanuM jJAna thAya che. 76. keyamavidyA nAma ? brahmaNo vyatiriktA cet, nAdUtam / avyatireke tu brahmaiva sA, tato nAnyA'styeSeti kathamucchidyeta ? maivaM, vastunIdaMzi tArkikacodyAni kramante / avidyA tviyamavasturUpA mAyA mithyAbhAsasvabhAvA'bhidhIyate / tattvAgrahaNamavidyA / agrahaNaM ca nAma kathaM vastudhamai : vikalpyate ? 76. nauyAyika - avidyA zuM che ? je te brahmathI atirikta hoya te adbhata rahetuM nathI. je te brahmathI abhinna hoya to te brahma ja che, brahmathI anya te che ja nahi, eTale teno ura che kevI rIte thAya ? avedAntI - nA, evuM nathI. tAkika AvA AkSepa vastuo upara karI zake. paraMtu A avidyA te avasvarU5 che, mAyA che. mithyA avibhAsa tenA svabhAva che. ema kahevAyu che. ta vana agrahaNa avidyA che. agrahaNanI bAbatamAM vastudharmone laI vika kevI rIte thAya ? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avivA kone che ? 77. nanu tatvAgrahaNarUpA'pi kasyeyamavidyA ? na hi brahmaNo nityaprabuddhasvabhAvatvAdavidyA bhavati / anyastu nAstyeva tadAzrayaH / na ca niradhikaraNameva mithyAjJAnaM bhavitumarhati / ucyate / jIvAtmanAmavidyA, na brahmaNaH / 17. RyAyika - tatvanA agrahaNarUpa paNa A avidyA kone che ? avidyA brahmane nathI kAraNa ke te nityabuddha svabhAva che. bIje kaI avidyAne Azraya che ja nahi. ane adhikaraNa vinAnuM ja miyAjJAna hovuM ghaTatuM nathI. advaita vedAntI - Ane uttara ame ApIe chIe. avidyA jIvAtmAone che, brahmane nathI. 78. nanu ke te jIvAtmAna: ? te'pi brahmaNo'nyAnanyatayA cintyA eva / AH ! kSudratArkika ! sarvatrAnabhijJo'si / brahmaiva jIvAtmAnaH, na tato'nye / na hi dahana piNDAd bhedenApi bhAntaH sphuliGgA agnisvarUpA na bhavanti / 78 yAyika -te jIvAtmAo zuM che ? te brahmathI bhinna che ke abhinna che e vicAravuM joIe. atavedAntI - e zudra tArkika ! tuM sarvatra ajJAnI che. brahma ja jIvAtmAo che, brahmathI anya teo nathI. agnipiMDathI judA dekhAtAM phuliMge agnisvarUpa nathI ema nahi. 79. tat kiM brahmaNa evAvidyA ? na ca brahmaNo'vidyA / yathA caikameva ghaTAdyAvaraNopahitabhedatayA bhinnamiva vibhAti nabhaH paTAkAzaM ghaTAkAzamiti, tadAvaraNavazAdeva ca rajodhUmAdikaluSitamapi bhavati, tadAvaraNaviratau tu galitakAluSyamale tatrauva parame vyomni lIyate, tathaiva ca jIvAtmAno'pi avidyAparikalpitabhedAH tatkRtamanekaprakArakAluNyamanubhavanti, taduparame ca parabrahmaNi lIyante iti / 19. yAyika - to zuM brahmane ja avidyA che ? advaita vedAntI - brahmane avidyA nathI. jema ghaTa vagere AvaraNathI UbhA thayelA khATA bhedothI eka ja AkAza jANe bhinna bhinna hoya evuM dekhAya che - dhaTAkAza. paTakAza; vaLI, te AvaraNane lIdhe ja AkAza 24-dhUma vagerethI kaluSita paNa bane che, paraMtu te AvaraNe haTI jatAM kAlukhyamala dUra thaI jAya che ane kAlukhyamala dUra thaI jatAM te ghaTAkAza, paTAkAza Adi bhede parama AkAzamAM laya pAme che, tevI ja rIte jIvAtmAo paNa avidyAe brahmamAM UbhA karelA kheTA bhede che, avidyAkRta aneka prakAranuM kAluSya te jIvAtmAe anubhave che ane te avidyA dUra thatAM jIvAtmAo parama brahmamAM lIna thAya che. 80. nanvevaM satyapyavidyAparikalpita eSa brahmajIvAtmavibhAgaH / sA ca jIvAsmanAmavidyatyucyate / tadetaditaretarAzrayamApadyate, avidyAkalpanAyAM satyAM jIvAtmAnaH, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 avidyA anAdi hoya te tene ucheda kevI rIte thAya ? jIvAtmasu ca satsvavidyeti / bhavatvitaretarAzrayatvam / avidyAprapaJca evAyamazeSaH / kasyaiSa doSaH ? atha vA'nAditvamasya parihAro bIjAGkuravat bhaviSyati / bhavadbhirapi cAyamanAdireva saMsAro'bhyupagataH / avidyayaiva ca saMsAra ityucyate / 80 taiyAyika - Ama hatAM jIvAtmA ane brahmane A vibhAga (=bheda) avidyA. parikalpita che. ane te avidyA jIvAtmAone che ema kahevAya che. tethI itaretarAzraya AvI paDe che -- avidyA vaDe ka95nA thatAM jIvAtmAe astitvamAM Ave che (arthAta avidyAkadvipata jIvAtmAo che) ane jIvAtmAo hatAM avidyA che. ativedAntI - bhale, itaretarAzraya ho A badhA avidyAno ja prapaMca che. emAM deSa kone ? athavA, A devane parivAra bIja-aMkuranI jema avidyA-jIvAtmAnA anAditvathI thaze. Apa taiyAyikoe paNa A saMsArane anAdi ja svIkAryo che ane avidyAne kAraNe ja saMsAra che ema Ape kahyuM che. 81. nanvanAderavidyAyAH kathamucchedaH ? kimanAderucchedo na bhavati bhUme rUpasya ? bhavadbhirvA kathamanAdiH saMsAra ucchedyate ? 81. yAyika - je avidyA anAdi hoya to tene ucheda kevI rIte thAya ? advaita vedAntI --- zuM bhUminA anAdi rUpane (=raMgano) ucacheda nathI thato ? athavA Apa naiyAyiko anAdi saMsArane uccheda kevI rIte kare che ? 82. nanUpAye satyanAdirapyucchedyate / advaitavAdinAM tu kastaducchedopAyaH ? avidyaiveti bamaH / zravaNamanananididhyAsanAdirapyaviyaiva / sA tvamyasyamAnA. satI avidyAntaramutsAdayati svayamapyutsIdati, yathA payaH payo jarayati svayaM ca jIryati, viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati, yathA vA dravyAntararajaH kSiptaM raja:kalaSite'mbhasi taccAtmAnaM ca saMhRtya svacchamambu karoti / tadevamiyamavidyaivAvidyAntaramucchindantI avidyocchedopAyatAM pratipadyate / - 82. RyAyika - upAya hoya to anAdine paNa ucheda thAya che. ativedAntIonA matamAM avidyAnA uchedane upAya zuM che ? advaita vedAntI - avidyA ja upAya che ema ame kahIe chIe. zravaNa, manana, nididhyAsana vagere paNa avighA ja che. te zravaNadirUpa avidyAne abhyAsa karatAM te zravaNAdirUpa avidyA avidvAntarano nAza kare che ane te paNa nAza pAme che. dUdha dUdhane pacAve che ane svayaM pace che. viSa viSAntaranuM zamana kare che ane pote paNa zame che. athavA dravyAntaranI raja rajakaluSita pANImAM nAMkhatAM pelI rajane ane pitAne ekaThI karIne pANIne svaccha kare che. e ja rIte A avidyA ja avidyAntarane ucheda karatI avidyAnA ucchedane upAya bane che. 83. nanu svarUpeNAsatyaveyamavidyA kathaM satyakArya kuryAt ? ucyate Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo nityazuddha brahmathI abhinna heI javAmAM avithA kevI rIte avakAza pAme ? 365 asatyAdapi satyArthasampattirupapatsyate / / mAyAsadiyo dRSTAH satyapralayahetavaH / / rekhAgakArAdayazcAsatyAH satyArthapratItyupAyA dRzyante / 83. naiyAyi: - // avidhA 2135thI asatya cha t| te vAzata satyarana re ? advaita vedAntI - asatyamAMthI paNa satyArthasaMpatti dhaTe che. mAyAsa vagerene satyamRtyunA kAraNa banatA dekhyA che. rekhA, gakAra vagere asatya che chatAM teo satyArthanA jJAnanA upAyo banatAM dekhAya che. 84. svarUpeNa satyAste iti cet , kiM tena kriyate ? gakArAditvena hi te pratipAdakAH, taccaiSAmasatyamiti / 84. neyAyi: - 2mA, 2 vagere sva35yA sat che. ahavaitavAntI-te sva35 zure cha ? [Un 6]. 12 A6 3pe ty| pratipAdaka che ane te gakAra Adi rUpa to temanuM asata rUpa che. 85. nanu brahmaNo nityazuddhatvAt jIvAnAM ca tato'nanyatvAt kathaM teSvavidyA'vakAzaM labhate ? parihRtametad ghaTAkAzadRSTAntopavarNanenaiva / api ca yathA vizuddhamapivadanabimbamambumaNikRpANadarpaNAdyapAdhivazena zyAmadIrghasthUlAdirUpamapAramArthikameva darzayati tathA brahmaNastadabhAve'pi jIveSu tadavakAza iti / 85. neyAyi - zrama to nitya zuddha ho, bhane / tenAyI abhinna ho, chAmAM avidyA kevI rIte avakAza pAme ? na ja pAme.] advaita vedAntI - ghaTAkAzanA daSTAntanA varNana dvArA A doSane parihAra ame karI dIdho che. vaLI jema vizuddha mukhabiMba paNa pANI, maNi, talavAra, 65Na Adi vize zyAma, dIdhe, skUla, Adi apAramArthika rUpa ja darzAve che, tema brahmane avidyA na hovA chatAM jIvamAM tene (=avighAne) avakAza che. vizuddha brahmanAM pratibiM be bhinna saMskAra ane bhinana kaleza dharAvatAM cittomAM paDatAM, cittamAdhyamabhede bhinna bhinna apAramArthika rU5 darzAve che. vizuddha brahmanAM cittamAM paDatAM A apAramArthika pratibiMba ja jIve che.] 86 nanu paramAtmano ananyatvAt jIvAnAmapyanyonyamananyatvamityekasmin baddhe mukte vA sarve badrAH muktA vA syuH / ayi kutarkakaluSitamate ! kathaM bodhyamAno'pi na budhyase ? ghaTAkAze ghaTabhaGgAt paramAkAzapratiSThe jAte na paTAkAzo'pi tathA bhavati / ekasyApi jIvAtmana upAdhimedAt sukhaduHkhAnubhavabhedo dRzyate 'pAde me vedanA' 'zirasi me vedanA' iti / tIvratarataraNitApopanatAtanutaraklamasya ca yatrauva zarIrAvayave ziziraharicandanapaGkasthAsakamuparacayati parijanastatrauva taduHkho Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 jIva brahmathI abhinna hatAM jIvo paraspara abhinna banI jAya paramAnubhavo netaratreti / evamekasminnapi paramAtmani kalpanAmAtrapratiSTheSvapi jIvAtmasu badramuktavyavasthA siddhayatyeveti ekAtmavAda evAyamAgamAnuguNa upagantuM yuktaH, nAnantyamAtmanAm / brahmadarzanamevAto niHzreyasanibandhanam / menamUDhAnAM saMsAravitiH kutaH | rUti | 86 taiyAyika - paramAtmAthI ja ananya hovAthI, jIvo paNa anyAya ananya che, eTale eka baddha thatAM ke mukta thatAM badhA baddha thAya ke mukta thAya, advaita vedAntI - A kutaka kaluSitamati ! kema samajAvavA chatAM samajato nathI ? ghaTa' kAzanI bAbatamAM ghaTa bhAMgI jatAM paramAkAzamAM ghaTAkAza pratiSThita thaI jAya che, paraMtu te vakhate pAkAza pazu paramAkAzamAM pratiSThita thatuM nathI. eka ja jIvane paNa upAdhibhede sukhaduHkhanA anubhavone bheda thato dekhAya che - "mane page vedanA thAya che' "mane mAthAmAM vedanA thAya che" ema. tIvratara sUryatApane kAraNe atyaMta vyAkuLa banelA mANasanA je zarIrAvayava upara sevake ziziraharicaMdanano lepa kare che tyAM ja tApajanita du:khanA uparamane anubhava thAya che, anyatra thato nathI tevI ja rIte, eka paramAtmAmAM kalpanAmAtrathI pratiSThita jIvAtmAomAM baddhamaMvyavasthA ghaTe che ja. eTale AgamasaMmata ekAmavAdane ja ravIkAra cogya che. ananta AtmAone svIkAravA egya nathI. tethI brahmadarzana ja niHvasanuM kAraNa che. bhedadazanathI mUDhAne saMsArano uparama (nAza) kayAMthI thAya ? 87. trAmighIyate | paTanAdAspatrikAnUpurane taddanukuLAntapuramproppaadne ca kimucyate paraM kauzalaM bhavatAm ! pramANavRttanirUpaNe tu tapasvina eva bhavantaH / tathA hiM-bhedasya pramANabAdhitatvAt kimayamabhedAbhyupagamo bhavatAm , uta vidabhedasyaiva pramANasiddhatvAditi ? dvayamapi nAsti / pratyakSAdIni hi sarvANyeva bhedapratiSThAni pramANAni / yat tAvad bhedasya parApekSatvAt akSajajJAnagamyatA nAstIti tadayuktam , abhedasya sutarAM parApekSatvAt / mRtpiNDAt prabhRti ghaTa karparacUrNaparyantakAryaparamparAparicchede tadanugatamRdrUpatAgrahaNe ca sati mRdastadabhinarUpatvamavadhAryate, nAnyathA / bhikSavazcAcakSate cAkSuSaM vyAvRttasvalakSaNagrAhi, nAmedaviSayam , abhedasya parApekSatvAditi / 87. naiyAyika - Ano uttara ame ApIe chIe. kapaTanATakanI rahasyapUNa" prakriyAo racavAmAM ane temane anurU5 dRSTAntonI hAramALA rajU karavAmAM, zuM kahIe ?, A5nuM parama kauzala che. paraMtu pramANavrattanA nirUpaNamAM to Apa bicArA ja che te A pramANe - bheda pramANabAdhita hovAthI zu Ape abhedane svIkAra karyo che ke abheda ja pramANasiddha hovAthI Ape abhedane svIkAra karyo che ? bane vikalpa dhaTatA nathI, kAraNa ke pratyakSa Adi badhAM pramANene pAye bheda che. bheda parApekSa heI te pratyakSajJAnanA viSaya nathI ema tame je kahyuM te barAbara nathI. kAraNa ke abheda paNa sutarAM parApekSa che. mRtpiDathI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedapratIti para pakSa che e vedAnamatane taiyAyikane uttara mAMDI ghaTa, karpara, cUrNa sudhInAM kAryonuM jJAna thatAM ane te kAryo temanAmAM anugata mRdanuM svarUpa dharAve che evuM jJAna thatAM madathI teo abhinna che evo nizcaya thAya, anyathA na thAya. bauddha bhikSuo to kahe che ke cAkSuSa jJAna vyAvRtta svalakSaNanuM grahaNa kare che, abhedanuM grahaNa karatuM nathI kAraNa ke abheda parApekSa che. 88. ayamasmAdanya itIyaM parApekSA pratItiriti cet, ayamasminnanusyUta itIyamapi parApekSaiva / tadatrabhavAMzca bhikSavazca dvAvapi durgrahopahatau / bhedAbhedagrahaNanipuNamakSajamiti parIkSitametadvistarata: sAmAnyacintAyAm / aGgulicatuSTayaM hi pratibhAsamAnamitaretaraviviktarUpamapyanugatarUpamapi prakAzate ityuktam / vyAvRttiranuvRttirvA parApekSA'stu vastuSu / asaGkorNasvabhAvA hi bhAvA bhAntyakSabuddhiSu / / 88. ativedAntI - "A AnAthI anya che evI pratIti paranI apekSA rAkhanArI che. - yAyika - "A AmAM anasUta che' evI A pratIti paNa paranI apekSA rAkhanArI ja che. tethI ahIM Apa ane bauddha bhikSuo banne miththA savIkArathI upahata che. pratyakSa bheda ane abheda banenA cahamAM nipuNa che e ame sAmAnyanI vicAraNamAM vistArathI parIkyuM che. pratibhAsatuM aMgulicatuSTaya itaretaravivikta rUpane ane anugata rUpane paNa prakAze che ema ame kahyuM che. vastuomAM vyAvRtti ke anuvRtti parApekSa bhale he paraMtu asaMkIrNasvabhAvavALA (ekabIjAthI vyAvRtta svabhAvavALA) bhAva (=vastuo) te pratyakSajJAnamAM prakAze che. 89. vaghum -"rAhurvighAtu pratyakSa na niSe ti, tAlApu ! vidhAta iti ko'rthaH ? idamapi vastusvarUpaM gRhNAti nAnyarUpaM niSedhati / pratyakSamiti cenmaivam jJAnaM tarhi na tad bhavet // anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasampatteH / pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, netarathA / tathA cAha-'tat paricchinatti anyad vyavacchinatti' iti |bhaavvdbhaavmpi grahItuM prabhavati pratyakSamiti ca sAdhitamasmAbhirevaitat / tasmAditaretaraviviktapadArthasvarUpagrAhitvAnnAbhedaviSayaM pratyakSam / 89. "pratyakSane vidhAyaka kahyuM che, te niSedhaka nathI' ema Ape je kahyuM te paNa cogya nathI. 'vidhAyaka (=vidhAtR'ne zo artha che ? pratyakSa vastusvarUpane grahaNa kare che, anya 35ne niSedha karatuM nathI evo artha je hoya te ame kahIe chIe ke evuM nathI, kAraNuM ke evuM hoya to jJAna ja na thAya. keima ?] kAraNa ke anyanA rUpanA niSedha vinA tenA sva-rUpanuM jJAna paNa thatuM nathI. pati Aditho vyavacchina (=LyAvRtta) nIla vastu "nIla" Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 zaba ane anumAnane viSaya bheda ja che evI nyAyasthApanA ema gRhIta thAya che, anyathA "nIla ema gRhIta thatI nathI. ane kahyuM paNa che ke tene , anyane vyavacheda (=vyAvRtti) kare che. bhAvanI jema abhAvane grahaNa karavA pratyakSa samartha che e ame siddha karyuM che ja. tethI itaretaravivikta padArthanA svarUpane pratyakSa grahaNa karatu hoI, pratyakSano viSaya kevaLa abheda nathI. 90. zabdAnumAnayostu sambandhagrahaNAdhInasvaviSayavyApArayo damantareNa svarUpameva nAvakalpate iti tAvubhAvapi bhedvissyaaveg| vizeSaviSayatvAbhAve'pi liGgisAmAnyasya taditaravilakSaNasya paricchedAt bhedaviSayamanumAnam / zabdasya padAtmanaH tadvadAdivAcyabhedarUpasya tu parasparoparaktapadArthapuJjasvabhAvaH itarapadArthavizeSitAnyatamapadArtharUpo vA vAkyArtho viSaya iti pUrvameva nirUpitam / ataH sarvathA na bhedasya pramANabAdhitatvam / / 90. zabda ane anumAnane viSayane grahaNa karavAne vyApAra saMbaMdhagrahaNAdhIna che, eTale bheda vinA temanuM svarUpa ja ghaTatuM nathI. tethI te bannene viSaya bheda ja che. anamAnane viSaya vizeSa na hovA chatAM vizeSathI Itara evA vilakSaNa liMgI sAmAnya jJAna anumAnathI thatuM hovAthI anumAnane viSaya bheda che. padAtmA zabdane tavata vagere vAdarUpa padAtha viSaya che. paraspara uparakta padArtho vAkyArthInuM svarUpa che, athavA itarapadArtho vizeSita anyatama padArtha vAkaSArthanuM svarUpa che. A vAkyartha vAkyane che ema ame pahelAM ja nirUpyuM che. tethI koI paNa rIte be pramANabAdhita nathI. 91. nApyabhedagrAhi kiJcana pramANamasti yathoktenaiva nyAyena / yastvAgamaH paThitaH 'ekamevAdvitIyam, neha nAnAsti kiJcana' ityAdiH, tasyArthavAdatvAnna yathAzruta evArthoM grahItavyaH / 91. upara jaNAvyA mujabanA ja nyAye kaI pramANa kevaLa] ane grAhI nathI. "eka ja advitIya che' "ahI: nAnA kaMI nathI" vagere paThita AgamavAkayo athavAdarU5 hAI temane yathAzruta ja artha grahaNa karavuM na joIe. 92. nanu siddhe'pyarthe vedasya prAmANyamabhyupagatameva bhavadbhiH / vADhamabhyupagataM, kintu 'dhUma evAgne idavA dadRze nAciH' ityevamAdInAM pratyakSAdiviruddhArthAbhidhAyinAmarthavAdAnAM mukhyAM vRttimapahAya gauNyA vRttyA vyAkhyAnamAzritam / evamidamapi vacanam itarapramANaviruddhamarthamabhidadhat anyathA vyAkhyAyate / ye tu pramANAntaraviruddhArthAnuvAdino na bhavantyarthavAdAsteSAmastu svarUpe prAmANyaM 'vAyurvai kSepiSThA devatA' ityevamAdInAm / tasmAt sukhaduHkhAdyavasthAbhede'pi nAvasthAturAtmano medaH, dehendriyAdinAnAtve'pi vA na tasya nAnAtvamityevaM yathAkathaJcidayamarthavAdo yojniiyH| amedopadezI tu tatparaH zabdo vidhirUpa iha nAstyeva / evamAgamabalAdapi nAdvaitasiddhiH / 92. ahavaitavAntA - si ayamA 59] ve AbhAra mAthe pa ra 0. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advaitavedAnte kApelI avidyAnu kha`Dana 316 IyAyika -- hA, svIkAyu'' che. paraMtu agninA dhumADAne ja divase teNe joye, acine na joI AvA pratyakSa AdithI viruddha a'nuM abhidhAna karatA atha vAdyanI mukhyavRttine cheDI gauNI vRtti vaDe temanuM vyAkhyAna karavAnuM ame svIkAyu che. e ja rIte, ItarapramANathI viruddha atu abhidhAna karatA A vacanane paNu ame anyathA samajAvIe chIe. paraMtu je atha vAde pramANAntarathI viruddha ane na jaNAvatA hoya tenuM svarUpamAM prAmANya che, jemake vAyu kSepiSTa devatA che' Adi athavAde. tethI, sukha, du:kha avasthAbhede paNa avasthAvAn AtmAnA bheda thatA nathI; indriya, Adinu' nAnAtva hAvA chatAM AtmAnuM nAnAva thatuM nathI Ama baMdha bese tema A athavAdane yAjavA joi e. abhede padethI, abhedaparaka vidhirUpa zabda te! ahIM che ja nahi. Ama AmamanA baLe paNa advaitanI siddhi thatI nathI. 9. yat punaravidyAdibhedacodyamAzaGkayAzaGkaya parihRtaM tatrAzaGkA sAghIyasI, samAdhAnaM tu na pezalam / tavAnyatvAbhyAmanirvacanIyeyamavidyeti ko'rthaH ! anAdinA prabandhena pravRttAssvaraNakSamA / yatnocchedyA'pyavidyeyamasatI kathyate katham || 93. vaLI, avidyA vagerenA bheda aMge uThAvavAmAM AvelA vAMdhAne tame AzakA karI karIne dUra karyAM. tyAM tame karelI AzaMkA vadhAre sArI che, temanu' tame kareluM samAdhAna sAruM` nathI. brahma(=sat)thI avidyA bhinna che ke abhinna e vikalpe| UbhA karI vicAratAM te anivacanIya che ema tame kahyuM; ene zuM atha ? anAdi pravAhathI cAlatI AvelI, AvaraNa karavAne samatha', prayatnapUrva ka nAzya A avidyAne asat kevI rIte kahI zakAya ! 94. astitva ka enAmucchindyAditi cet, kAtarasantrAso'yaM / satAmeva hi vRkSAdInAmucchedo dRzyate, nAsatAM zazaviSANAdInAm / tadiyamucchedyatvAdavidyA nityA mA bhUt, satI tu bhavatyeva / I nityaM na zakyamucchettuM sadanityaM tu zakyate / asazvamanyadanyA ca padArthAnAmanityatA // 94. advaitavedAntI avidyA astitva dharAvatI hAya te! ene uccheda kANu kare? naiyAyika ~ AvA praznathI te khAyaleA akaLAya. astitva dharAvanAra vRkSAnA ja uccheda thatA jovAya che, asat viSANu AdinA uccheda thateA dekhAtA nathI, tethI uccheda hAvAthI avidyA nitya na hoya paNu sat tA hAya ja. nityanA uccheda karavA zakaya nathI, paraMtu sat nuM anitya hetu zakaya che. asattva judI vastu che ane padArthonI aniyatA e judI vastu che. 25 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 atadAte kapelI vidyAnuM khaMDana 95. na ca tattvAgrahaNamAtramavidyA, saMzayaviparyayAvapyavidhava, tau ca bhAvakhabhAvatvAt kathamasantau bhavetAm ? grahaNaprAgabhAvo'pi nAsanniti zakyate vaktum , abhAvasyApyastitvasamarthanAditi sarvathA nAsatI avidyA / asattve ca niSiddhe'syAssattvameva balAdbhavet / sadasadayatirikto hi rAziratyantadurlabhaH // sattve ca dvitIyAyA avidyAyA bhAvAnnAdvaitam / yattu brahmaNaH satataprabuddhatvAdavidyAkSetratA neti jIvAnAmavidyAspadatvamabhihitam , avidyoparame ca brahmaNi parame ta eva ghaTAkAzavallIyante iti, tadapi na caturasram , AkAzAvacchedahetoghaMTAderghaTamAnatvAt,avidyAyAstvasatvAt tatkRtaH paramAtmano'vaccheda iti viSamo dRSTAntaH / avacchedakAbhAvAcca jIvavibhAgakalpanA'pi niravakAzaiva / 95. tatpanu aba mAtra avidhA nathI, saMzaya ane viSaya 55 avidhA ra che. saMzava ane viparyaya bhAvasvabhAva hoI teo kevI rIte asat bane ? grahaNanA prAgabhAvane asata kaho zakayuM nathI kAraNa ke ame te abhAvanA ke astitvanuM samarthana karIe chIe. eTale avidyA sarvathA asata nathI. tenA asattvane niSedha thatAM na chUTake tenuM sattva ja thAya. satya ane asat thI atirikta trIje rAzi atyanta durlabha che avidyA sat hoya - te ditIya avidyA astitva dharAvatI hoI advaita rahetuM nathI. brahma satata prabuddha hoI, ' te avidyAnuM kSetra nathI; eTale jIvone avidyAnA pAtra kahyA che, ane avidyAne uparama thatAM ghaTAkAzanI jema te jIvo parama brahmamAM lIna thAya che ema je tame kahyuM te paNa yogya te nathI kAraNa ke AkAzanA avasachedanuM kAraNa ghaTa vagere sat che paraMtu paramAtmAnA (brahmanA) avarachedanuM kAraNa avidyA te asata che, eTale ghaTAkAzanuM dRSTAnta viSama che. ane avachedakane abhAva hovAthI jIvavibhAganI kalpanAne koI avakAza nathI ja. 96. yaccetaretarAzrayatvaM parihatumanAditvamAveditamavidyAyAstatra bIjAkuravat vAdhantaropagatasaMsAravacca tasyAH satyatvameva syAt / anAdiprabandhapravRttatve sattve cAsyAH pratikUlahetvantaropanipAtakRtamapAkaraNamucitam / ekAtmavAdinAM tu tadatidurghaTamityanirmokSa eva syAt / yathAha bhaTTaH svAbhAvikImavidyAM ca nocchettaM kazcidarhati / vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kvacit / / na tvekAtmAbhyupAyAnAM heturasti vilakSaNaH / / iti / / [ilo. vA. saMbandhA. 85-86] ( 96. ItaretarAzrayadaSano parihAra karavA Ape avidyAnA anAdivanI je vAta karI tyAM bIjakaranI jema ane anya vAdIoe svIkArelA saMsAranI jema avidhA paNa sata Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avidyA ja avidyAne upAya che e vedAnamatane nirAsa 371 ja thAya. avidyA anAdi pravAhathI cAlI AvatI hoya ane sata hoya te pratikula bIje hetu ekAeka AvI tene dUra kare e ucita che. paraMtu ekAtmavAdIonI bAbatamAM te A atyaMta dughaTa che, eTale mokSa ja na thAya. kumArila bhaTe kahyuM che ke "svAbhAvika avighAne nAza karavAne mATe koI lAyaka nathI. virodhI lakSaNavALI vastu ekAeka AvI paDatAM keTalIka vAra svAbhAvika hoya tene paNa nAza thAya, paraMtu ekamAtra AtmAno ja svIkAra karanAra AtmArvatavAdIone tyAM to virodhI lakSaNa dharAvate koI hetu ja nathI [ii. 1. sadhAkSe55272 85-86] 97. yat punaravidyaivAvidyopAya ityatra dRSTAntaparamparodghATanaM kRtam , tadapi klezAya, nArthasiddhaye, sarvatropAyasya svarUpeNa sattvAt, asataH khapuSpAderupAyatvAbhAvAt / rekhAgakArAdInAM tu varNarUpatayA sattvaM yadyapi nAsti tathApi svarUpato vidyata ev| 97. vaLI, avidyA ja avidyAne upAya che e rajUAtamAM Ape daSTAntanI hAramALA darzAvI te paNa kalezakara che, arthanI siddhi karanAra nathI, kAraNa ke sarvatra upAya pite svarUpathI sata hoya che, svarUpathI asata AkAzakusuma vagere kazAnA upAya banatA nathI. rekhA, gakAra vagere varNarUpe jo ke sata nathI tema chatAM svarUpathI to teo sat che ja. 98. nanu gakAro'yamiti gRhyamANaH sa rekhAsannivezo'rthapratyAyako bhavati, na cAsau tena rUpeNAsti / maivam, svarUpeNa sato'rthasya rUpAntareNApi gRhyamANasya kUTakArSApaNAderiva vyavahArahetutA dRzyate ca yuktA ca / yastu svarUpata eva nAsti na tasya svAtmanA parAtmanA vA vyavahArAGgatA samasti / rekhAsannivezazca svarUpeNa sanniti varNAtmatvenAsannapi tatkAryAya paryApnuyAt / natvayamavidyAyAM nyAyaH, svarUpAsatvAt tasyAH / sarpAdau tu sarpAdisvarUpavat tajjJAnasyApi tatkAryatvamavagatam / ata eva zaGkAviSasyApi svazAstroSu cikitsAmupadizanti / evaM vanaguhAkuharAdeSa niHsRtaH kesarI saroSamita evAbhivartate ityasatye'pyukte yat bhIrUNAM palAyanAdi zUrANAM ca sotsAhamAyudhodyamanAdi satyaM kAryamupalabhyate tatra siMhajJAnasya tatkAryatvAt nAsata evopAyatvam / etena pratibimbadRSTAnto'pi pratyAkhyAtaH, khaDgAdermukhAdikAluNyakalpanAkAraNasya tatra sadbhAvAt , iha tu tadabhAvAditi / 98. ana hAtI - '241 12' sema a sato te 2mAsanniveza marthana jJAna karAve che ane chatAM te rekhAnaveza te gakAravarNarUpe to astitva dharAvato nathI. yAyi: - nA, yevu nayI. TApinI bha (=pATA 3piyAnI bha) 2535thA sata evo artha (=vastu) pararUpathI grahaNa karAte hovA chatAM vyavahArane hetu banato dekhAya Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27ra avidyA ja avidyAne upAya che e vedAntamatane nirAsa che ane te yukta che. paraMtu je svarUpathI ja astitva dharAvatA nathI te svarUpathI ke pararUpathI vyavahArane hetu bane e ghaTatuM nathI; rekhAsaniza svarUpathI sata che eTale virNarUpe asata hovA chatAM vaNanuM kArya karavA zaktimAna bane. A nyAya (ta) avidyAmAM thI kAraNa ke avidyA te svarUpathI asata che. sapa' vagerenI bAbatamAM, sarSa AdinA svarUpanI jema pa AdinuM jJAna paNa sapa AdinuM kArya (maraNuM Adi) karatuM jANyuM che. eTale ja zaMkAviSavI paNu cikitsA karavAne upadeza Ayurveda Ape che. e ja rIte, "vananI guphAnI balanA pradezamAMthI kodhe bharAyele A siMha nIkaLI A tarapha ja AvI rahyo che' Ama asatya bolAtAM, bhIruonuM palAyana Adi ane zUravIrenuM saMtsAha Ayudha ugAmavA Adi sata kAra upalabdha thAya che; tyAM siMhajJAna siMhanuM kArya kare che eTale upAya asat ja nI. AnAthI ja pratibiMbanA dRSTAntanu paNa pratyAkhyAna thaI gayuM, kAraNa ke mukha AtinA kAluSyanI kalpanAnuM kAraNa khaDjha vagere tyAM astitva dharAve che, sata che, paraMtu ahI to tene abhAva che, 99. yadapi baddhamuktavyavasthAsiddhaye pAdavedanAdyudAhRtam , tadapyevamapAkRtam , avacchedakasya pAdAdestatra tAtvikatvAt , iha tu bhedakalpanAbIjamadvaitavAdino durghaTamiti bahuzaH pradarzitam / 99. vaLI, baddha-muktanI vyavasthA siddha karavAmAM pAdavedanA vagerenAM je udAharaNa AyAM temanuM paNa A rIte khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke tyAM avacheraka pada vagere tAvika che; paraMtu ahIM bhedakalpanAnuM bIja atavAdIone mATe dughaTa che e ame aneka rIte darzAvyuM che. 100. tahevamatra vastulakSeT: - vidyAyAmAthAM sarva gvArya thodato thavahaarprkaarsttkRt iti nAvatiSThate / satyAM tu tasyAM nAdvaitamiti / ata evAha sUtrakAraH 'saMkhyakAntAsiddhiH pramANopapattyanupapattibhyAm' nyAyasUtra 4. 1.41] iti / 100. te ahIM A rahyo sAra - avidyA asata hatAM, udAharaNathI samajAvavAmAM te AvelA A badhe ja vyavahAraprakAra avidhAkRta che e sthira thatuM nathI ane je avidyA sata hoya te advaita sthira thatuM nathI. eTale ja sUtrakAre kahyuM che ke "tattva eka ja che, be ja che, traNa ja che vagere saMkhyakAntavAde asiddha che kAraNa ke te eka, be, traNa vagere tathI atirikta evuM temane puravAra karatuM sAdhana che ke nahi e vikalpa vicAratAM - te saMkhyakAntavAde ghaTatA nathI." [nyAyasUtra 4.1.41] - 101. cari tAva siddhI pramANamarita, tahiM tava dvitIyamiti nAdvaitam apa nAsti pramANaM, tathApi na tarAmadvaitam , aprAmANikAyAH siddherabhAvAditi / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 zabdAtavAdanA khaMDanane prAraMbha mantrArthavAdotthavikalpamUla madvaitavAdaM parihRtya tasmAt / upeyatAmeSa padArthabhedaH pratyakSaliGgAgamagamyamAnaH / / etena zabdAdvaitavAdo'pi pratyuktaH / ____101. le advaita si 42tu pramANa hoya te! te prabhAya bhAnu tatva 55, eTale ata na rahyuM. have je advaitane siddha karavAmAM pramANa na hoya te vadhu datapaNe advaitanI siddhine abhAva thaze, kAraNa ke aprAmANika siddhine abhAva che. tethI, maMtra ane arthavAdamAMthI UThelA vikalpamAM mULa dharAvatA advaitavAdano parihAra karIne pratyakSa, anumAna ane Agama pramANethI jJAta thatA A padArthabhedane svIkAre. AnAthI zabdAdvaitavAdanuM mana ya Ayu. 102. anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH / / iti vAkyapa0 1.1] 102 zamhAtavAhI - 'zatara535 yA bhAsina anta vinAnu cha (anaadinidhana che), varNonA nimittabhUta che, te zabdatattva [ghaTa vagere] artharUpe bhAse che ane tamAMthA tanI [utpatti vagere] praThiyA yAya che.' [vA4556Iya 1..]. 103. ucyate-tatra 'anAdinidhana' padaniveditA pUrvAparAntarahitA vastusattA nityatvaM, 'brahma'padapratipAditaM ca vyApitvamityubhayamapi zabdasya prAgeva nirastam / niravayavazca sphoTAtmA zabdaH pratikSipta eva / yattu nityaM vyApi ca kiJciducyate tacchabdatatvamityatra kA yuktiH ? 103. neyAni - sAnI vi6 sabhe 4DIye chose. tyA 'manAhinadhana'54thI pU ane apara antothI rahita vatusarA arthAta nityatvane jaNAvavAmAM Avela che, ane brahma' padathI vyApitA jaNAvavAmAM Avela che. zabdamAM nityatva ane vyApitva banene nirAsa ame pahelAM ja karI dIdhuM che. vaLI, niravayava phoTAtmA zabdane paNa pratiSedha ame karyo che ja. je kaMI vyApaka ane nitya kahevAya che te zabdatattva che e puravAra karavAmAM zata cha ? 10. Aha zabdopagrAhyatayA upagrAhItayA ca zabdatattvam / tathA hi sarvapratyaya upajAyamAno nAnullikhitazabda upajAyate, tadullekhavirahiNo'nAsAditaprakAzasvabhAvasya pratyayasyAnutpannanirvizeSatvAt / evamIdRzamityAdiparAmarzapramuSitavapuSi vedane vedanAtmakataiva na bhavet / ye'pi vRddhavyavahAropayogavaidhuryAt anavAptazabdArthasambandhavizeSavyutpattayo bAladArakaprAyAH pramAtAraH, te'pi nUnaM yat' 'sat' 'tat' 'kim' ityAdi zabdajAtamanullikhanto na pratiyanti kimapi prameyam / ataH zabdonmeSa Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka84 zabdAdvaitavAdanI sthApanA prabhAvaprAptaprakAzasvabhAvatvAt sarvapratyayAnAM zabdAnuviddhaM bodhakatvamiti sarva zabdatattvamityavadhAryatAm / na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena gamyate // iti / vAkyapa. 1.131] evamanabhyupagame tu saMvidaH prakAzazUnyatayA'nadhigataviSayaH sarva evaandhmuvAkayo hova: sthAt | bAda - vAgrapatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na drArA prakAzita nA ri trayavamarzinI || ti [vAyA. , 232] 104. zabdAdvaitavAdI - kahyuM che ke "padArtho zabdapagrahI che (arthAta padArthonuM grahaNa hamezAM zabdo vaDe thAya che, ane jJAna zabda grAhya che (arthAta jJAna hamezAM zabda sAthe joDAyeluM hoya che), eTale zabdatattva vyApaka ane nitya che. utpanna thatAM badhAM jJAne zabdanA ullekha vinA utpanna thatAM nathI. zabdanA ulekha vinAnuM [ane tethI] prakAzavabhAvane nahi pAmeluM jJAna anutpanna jJAnathI koI vizeSatA dharAvatuM nathI. Ama, "AvuM vagere parAmarza thI rahita zarIravALA jJAnamAM jJAnAtmakatA ja na hoya. vRddhonA vyavahArane upayoga na karyo hovAthI zabda-athanA saMbaMdhavizeSane bodha na pAmelA, bALake evA je pramAtAo che teo paNa kharekhara thata' "sata' "tata' 'kima' vagere sadhaLA zabdamAMthI ThAI paNa zabdano ullekha karatAM nathI ane pariNAme koI paNa prameyane jANatA nathI. tethI zabdanA unmeSane lIdhe prakAza svabhAvane pAmelA hovAne kAraNe badhAM jJAnanuM bAMdhakava zabdAnuviddha che, arthAta zabda sAthe joDAyelAM jJAna ja bAdhaka bane che. eTale badhu jJAna zabdatattva che evA nizcaya kare eTale ja kahyuM che ke "jagatamAM evuM koI jJAna nathI je zabdanI sahAya vinAnuM heya; badhuM jJAna zabda vaDe anugrathita (=vyApta) bhAse che. [vAthapadIya 1.131]. A na svIkAre to jJAna prakAzazunya banI jAya ane jJAnanI prakAzazUnyatAne kAraNe sarva janane keI viSayanuM jJAna na thAya, pariNAme badhAM ardha-mUka jevAM banI jAya. ane kahyuM paNa che ke "jJAna sAthe haMmezanI [prApta thanArI] vAgurUpatA jo uccheda pAme to jJAnarUpa prakAza prakAze nahi. te vAgarUpatA ja jJAnanI prakAzikA che." [vAkyapadIya 1.132] 105. ataH krameNa tAvadevaM bodhyase zabdAkhyavizeSaNAnuveghavizeSAnubhavAt sarva nirvikalpakamindriyajaM savikalpakaM vA jJAnaM zabdaviziSTamarthamavadyotayati 'gauH zuklo gacchati' iti jAtiguNakriyAvacchinnaviSayAvabhAsini pratyaye zabdaviziSTa evArthaH prasphuratIti buddhayasva / evaM cet, bodhumavatIrNo'sI / zabdAkhyavizeSaNAnuraktasya tasya virahya strad ge: zanaiva si, zApariyA sTadhArAsvarthiva Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdvaitavAdanI sthApanA 5 vA'nubhUtyA'nubhavasIti so'pi vizeSyaH zabdarUpa eveti jAnIhi / tadevaM zabda evArthopArUDhaH pratibhAtIti vyavatiSThate / 105. bIjI prastuta bAbatane vize tame A pramANe jANo cho - zabda nAmanA vizeSaNunA anuvedharUpa (= yogarU5) vizenA anubhavane lIdhe badhuM indriyaja nirvikalpaka jJAna ane savikalpaka jJAna zabdaviziSTa arthane ja prakAzita kare che, jANe che, jemake "zukala gAya jAya che', eTale jati, guNa ane kriyAthI viziSTa viSayane prakAzita karatA jJAnamAM zabdaviziSTa ja artha svare che, prakAze che ema tame jANe. jo ema hoya te baMdha karavA mATe tuM [kadApraha choDI] Ama nIce UtarI Avyo che zabda nAmanA vizeSaNathI anurakta te vizeSyanuM svarUpa tamane pUchavAmAM AvatAM tame tenA svarUpane zabda vaDe ja darzAve che; athavA zabda na choDavAne pariNAme prApta prakAzasvarUpavALI ja anubhUtithI tenA svarUpane anubhavo cho. eTale te vizeSya (=padArtho) paNa zabdarUpa ja che ema tame jANe. tethI arthathI upArUDha (=vardhita, vizeSita) zabda ja jJAta thAya che ema sthira thAya che. 106. rUrathamiyatamavAne vet prAtogati tadradhunA yahupAhaDha: rAddha: prakAzate tasya pRthak pradarzayitumanubhavituM cAzakyatvAt zabda eva tathA tathA pratibhAtIti zabdavivarta evAyamarthaH, nAnyaH kazciditi pratipattumarhasi / 106. Ama ATale rasate huM je pahoMce che te have jenAthI upArUDha (=vadhita, , vizeSita) zabda prakAze che tene zabdathI patha darzAvavuM ke anubhavavuM azakya hoI zabda ja te te rUpe jJAta thAya che; eTale A, zabdane vivarta che (AbhAsa che), bIjuM kaMI nathI ema jANavA-samajavAne tu yogya che. 107. yathA cAyamindriyajeSu pratibhAseSu prakramastathA zAbdeSvapi pratyayeSu zabdaviziSTo vA'rthaH pratibhAti zabdo vArthArUDhaH, zabda evArtharUpeNa vivartata iti gRhyatAm / atazca zabdabrahmedamekamavidyopAdhidarzitavicitrabhedamavidyoparame yathAvasthitarUpaM prakAzata iti yuktam / 107. jema Indriyajanya jJAna mAM A prakrama che tema zabda jJAnamAM paNa zabdaviziSTa artha jaNAya che athavA arthathI A rUDha =vardhita, vizeSita) zabda; eTale zabda ja artha rUpe bha se che ema tame samajo. ane eTale eka zabdabrahma ja che, avighA rU5 upAdhi temAM vicitra bhede darzAve che, avighAne nAza thatAM yathAvasthitarUpe zabdabrahma prakAze che, ema mAnavuM yogya che. ___108. tatrAbhidhIyate-na calu prakAratrayamapIdamupapadyate, padapadArthasambandhavyutpattivirahiNAmanavAptazabdayojanAvailakSaNyasvarUpamAtrapratiSThazuddhavastugrahaNapravaNendriya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdvaitanuM nyAyakRta khaMDana japratyayadarzanAt , vRddhavyavahAraparicayAdhigatazabdArthasambandhasaMskRtadhiyAmapi zabdasmaraNasaMskAraprabodhahetubhUtaprathamodbhUtavizuddhavastvavabhAsasyAparihAryatvAt, yatra hi vastuni nivizamAnaH zabdaH zabdavidvayavahAreSu yo'vadhRtastadarzane tatsaMskAraprabodhAt sa smRtipathameti, nAnyatheti / sAmAnyazabdeSvapi yat' 'tat' 'sat' 'kim' ityAdiSu vizeSazabdeSviva saiva vArtA / teSAmapi vyutpatyupayogavirahe vividhavanavihArivihaGgakUjitAdivadarthapratItihetutvAnupapapatteH / savikalpakadazAyAmapi na vAcakaviziSTaM vAcyaM mecakaguNakhacitamiva kuvalayamavalokayati loka iti vistarataH pratyakSalakSaNe parIkSitametat / Aha ca na zabdAbhedarUpeNa buddhiratheSu jAyate / ... prAkzabdAdyAdRzI buddhiH zabdAdapi hi tAdRzI / / iti / [zloka. vA. pra. 172] saMjJittamAtramadhikamadhunA dhvanisannidhAne buddhimadhirohati, na tadviziSTo'rthaH, tasya hi na netreNa na zrotroNa nobhAbhyAM na kevalena manasA vA grahaNamupapadyate, atiprasaGgAt / zabdo hyanekadharmake dharmiNyekataradharmAvadhAraNAbhyupAyo bhavati, na tatrAtmAnamAropayati / na hi dIpendriyaprabhRtayaH pratItyupAyAstadupeye rUpAdAvAtmAnamAropayanti / ata eva tadupAyatvabhramakRtastadabhedavAdo'pi na yuktaH / na hyupAyAdabhinnatvaM tadupeyasya yujyate / rUpasya na hyabhinnatvaM dIpAdvA cakSuSo'pi vA / / 108.yApi -- a sAnA uttara pAye cha.ye 2 // trae / prAmA) ghaTatA nathI, kAraNa ke pada-padArthanA samaya-saMbaMdhanuM jJAna na dharAvatA puruSone za janAnI na pAmeluM kailakSazyapa (sajAtIya-vijAtIya vilakSaNatArUpe svarUpamAtramAM ja kheDAyeluM ane vizuddha vastunA grahaNa tarapha abhimukha evuM inidrayapratyakSa thatu ApaNe dekhyuM che; vaLI vRddhonA vyavahAranA paricayane lIdhe jANelA zabda*artha nA samayaba dhathI saMskRta buddhivALA puruSone paNa, zabadanuM smaraNa thavAmAM kAraNabhUta je saMskAraprabodha che te saMskAraprabodhanA hetubhUta sauprathama thayeluM vizuddha vastunuM jJAna aparihArya che, kAraNa ke je' zabda saMketakALe amuka vastumAM samaya-saMbadhathI joDavAmAM AvatuM hoya che ane vyutpatikALe zakhajJa vRddhonA vyavahAromAM pelI ja vastunA vAcaka tarIke gRhIta thato he ya che te zabdanA saMskAra te ja vastunuM darzana thatAM jAgavAthI te zabdanuM ja smaraNa vyavahAramALe thAya che, anyathA tenuM smaraNa thatuM nathI. vizeSazabdonI jema "yata" "tata' 'kima' vagere sAmAnya zabdonI bAbatamAM paNa A ja vAta che. vyutpattinA upayogano abhAva heya te. vanavihArI vividha paMkhIonA kajana AdinI jema te sAmAnya zabdonuM paNa arthanA jJAnane kAraNapaNuM ghaTatu' nathI. savikalpaka dazAmAM paNuM, citrarUpathI khacita kuvalayanI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAtanuM nyAyakRta khaMDana 377 jema vAcaka zaba thI viziSTa vAya arthane ApaNe dekhatA nathI e vAta ame pratyakSalakSa mAM parIkSI che, ane kahyuM paNa che ke "artho viSayaka utpanna thatuM jJAna arthona zabdathI abhi-narUpe grahaNa karatuM nathI, kAraNa ke zabdaprayoga pahelAM jJAna jevuM hoya che tevuM ja zabdathI utpanna thayeluM jJAna hoya che, [arthAta zabdabedhamAM paNa arthe zakhathI abhi-narUpe gRhIta thatA nathI.]' [le kavArtika, pratyakSa0 172]. vanine(= zabdane) sanika thatAM zAkha dhamAM have kevaLa sannitva vadhArAmAM bhAse che, 5ra tu vanithI (=zabdatho) viziSTa artha bha to nathI kAraNa ke netrathI, zrotrathI, netra-zrotra banethI ke kevaLa manathI svanithI(=zabdathI) viziSTa athanuM grahaNa ghaTatuM nathI, na ghaTavAnuM kAraNa e ke zabdathI viziSTa arthanuM temanA vaDe grahaNa mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave che. [zabdaviziSTa arthanuM grahaNu netrathI thAya che ema mAnatAM zabdane paNa netranA viSaya mAna paDe, ane te pachI rasa, gaMgha paNa netrane viSaya banavAnI Apatti Ave.] aneka dharmo dharAvatA dhamamAM amuka eka dharmane nizcaya karavA mATe zabda upAya bane che, zabda pate pitAne Apa te dharmamAM(=arthamAM) karato nathI. dIpaka, indriya, vagere jJAnanA upAya temanA upaya 35 vageremAM potAne Aropa karatA nathI. tethI ja zabdanA upAya5NAnA Aropane lIdhe pedA thayela, zabdathI arthanA abhedane vAda paNa gya nathI. upAyathI upeyane abheda yogya nathI dIpakathI ke cakSuthI rUpane abheda nathI. 109. kavi vaDhi zabdAmanoDartha: pratimAlyava, loDaDyAsArtha ? abhede'pi zabdamayameva vizvamiti tatrApi ko'dhyAsArtha: ? adhyAsabhramastu vaiyAkaraNAnAmekAkAranirdezadoSanirmitaH / yathA''ha 'gaurityeSa hi nirdezo vAcyastabuddhivAcinAm' rUti [stro. vA. pratyakSa. 182] . "vAstavayA daSTothe rUti pRSTo vatta : kuti. dizaM te jJAnamutvana" "" ti, 'daza rAhUM yuvAnasi" "" ta | tata gSA trAntiH, vastutastu vivigate rAzAnArthI / tadu - gavi sAsnAdimanpA gAdirUpA'bhidhAyake / nirAkArobhayajJAne saMvittiH paramArthataH // iti / [zlo. vA. pratyakSa 185] 109. vaLI, je zabdathI artha abhinna dekhAto ja hoya te, ayAsArtha karyo ? abhedamAM paNa zabdamaya ja vizva che ema kahyuM che, tyAM paNa adhyA sAthe kayo ? adhyAsarUpa bhrama vaiva kAraNe thAya che tenuM kAraNa che ekAkAranirdezade, jemake kahyuM che ke 'vA(gopazu), vAnuM jJAna (jJAna) ane vAcaka (zAkha) A traNene nideza eka gozabdathI ja thAya che. A che ekAkAranideza). kivAti'ka, pratyakSa. 182] 'te ka artha dekhyo ?' ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che "ge'. "kevu jJAna tane thayuM che ?' ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che ge". "kevo zabda te pra me ?' ema pUchavAmAM AvatAM te kahe che "ga", temAMthI (=A ekAkAranidezamAMthI) A brAnti (zabda-arthajJAnanA abhedanI brAnti) thAya che. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane atha te abheda sa'bhavate nathI hakIkatamAM teA zabda, artha ane jJAna judAM ja che. tethI kahyuM che ke 'parAya taH gepazuviSayaka jJAna sAnA Adi yukta haiAvApaNAnA AkAravALu hoya che, gAzakhtaviSayaka jJAna ga vagere varNInA AkAranuM hoya che, ane A banne jJAnanuM jJAna nirAkAra hAya che [athavA A banne jJAneAmAM anusyUta je jJAna che te nirAkAra che]. [leAkavAtika pratyakSa 185] 110. evamindriyajeSviva zAbdeSvapi pratyayeSu na zabdasvarUpamadhyasyatIti 378 yuktam / yadi ca zabdaH svarUpeNArthaM pratipAdayati tadA akSazabdasyaikyAd devanavibhItakarathAkSeSu tulyA pratItiH syAt / na cAkSazabdA bhinnA iti vaktavyaM, svarUpapratyabhijJA'napAyAt, taduccAraNe cArthatrayyAM saMzayadarzanAt / 110. indriyaja jJAtAnI jema zAzvajJAne mAM paNa zabdasvarUpane [aya upara] adhya sa (=AreApa) karAte nathI ema kahevu' yeAgya che te zabda svarUpathI atha-tuM pratipAdana karatA heya te! 'akSa'zabda ekane eka heAi, devana, vitaka ane rathAkSamAM ekasarakhuM ajJAna thAya, 'akSa'zabde bhinna che ema na kahevu joIe, kAraNa ke svarUpanuM pratyabhijJAna dUra thatuM nathI tema ja 'akSa zabdanA uccArathI 'traNa arthAmAMthI kayA atha !' eve sazaya tha dekhAya che. [A darzAve che ke nAnA vAcI zabdonI bAbatamAM zabda ane a`nA abheda ghaTate nathI. zabdathI athA anneH hAya teA eka zabda nAnA ane vAcaka kevI rIte bane ? jo kahe ke te eka zabda nathI teA te paNa cegya natho kAraNa ke te zabdanuM svarUpa te tenuM te ja rahe che. amuka niyata kramamAM rahelA varSAM e te zabdanuM svarUpa che te svarUpa te tenuM te ja rahe che, kAraNa ke te svarUpanuM pratyabhijJAna dUra thatuM nathI ] 111. 'bhavati' zabdayozca suptiGantayostulyarUpatvAdadhyAsapakSe tulyArtha pratItihetutvaM prApnoti, tathA ca siddhasAdhyabuddhiH saMvedyamAnA'pi nihUnUyeta / evamAdityazva iti, ajApaya ityAdAvapi draSTavyam / 111, subanta matrati zabda (arthAt matrAnu` saptamI ekavacana) ane tiDanta 'mati' zabdanu (arthAt meM dhAtunuM vartamAnakALa trIne puruSa ekavacana 'mati'%0nuM) rUpa tulya hAvAthI adhyAsapakSamAM te banne mati zabdathI tulya ajJAna thAya ane pariNAme subatamAM siddhanI buddhi ane tiDantamAM sAnI buddhi je savedAya che tene pratiSedha paNa thAya. Ama 'mAt' eTale azrva thAya; 'ajJaya' vageremAM paNa Ama samajavuM jo'e. 112. zabdasya siddharUpatvAt tadadhyAsenArtha buddhAviSyamANAyAM 'cA''nAta'thAyauna cit sAdhyanuddhimatreta, sAdhyabuddherananurUpatvAt / 112 zabda pete siddha rUpavALA DhAi, a` upara tenA ArApathI icchavAmAM AvatAM baita (yajJa kare), 'cAla (de,' 'jIduyAt (-hAma kare)' sAdhyanu jJAna nahi thAya kAraNa ke siddhanA adhyAsanI sAthe sAdhyanu neta' siddhAdhyA sena athatu mAna vageremAM kAMya jJAna anurUpa Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda upara ane adhyAsa zakya nathI auk nathI. [jene ajavAsa hoya tenuM jJAna thAya che. zakti upara rajatano abhyAsa hoya che tyAre rajatanuM jJAna thAya che sAtha upara siddhane adhyAta hoya tyAre siddhanuM ja jJAna thAya.] 113. nAtikuLaziyArAOM zuro nachati' rUAthAkyaH na jArIna niyatama dhyAnamanadhata rUti nAvaIchAma:, zasyAnapekSanisaravairavaNaklpnaabiijaabhaavaat , pratiniyatazabdavRttezca kasyacillakSaNasyAnupalakSaNAt / 113. jo 4: Tchati vagere jAtizabdo, guNazabdo ane kriyA zabda kayA kAraNe niyata adhyAsane kare che e ame jANatA nathI, kAraNa ke arthApekSa nisarga siddha vaizvarUkhanI kalpanAnuM bIja zabda nathI ane zabdane vyApAra amuka arthamAM thavAnuM paNa koI lakSaNuM najare caDhatuM nathI. 114. vRkSaplakSazabdayozca ghaTapaTazabdayoriva svarUpabhedAvizeSAdAnapekSitvAcca vizeSaNavizeSya bhAvasAmAnAdhikaraNye zabdAdhyAsavAdino na bhavetAm / na hyekatra vastuni vAcye kvacidanayoH zabdayorvattiH / etena nIlotpalamapi pratyAkhyAtam / / 114 "vRkSa ane lakSa' e be zabda "ghaTa" "paTa' e be zabdonI jema svarUpabheda samAnapaNe dharAvatA hovAthI ane temane karthanI apekSA na hovAthI zabdA dhyAsavAdIone vizeSaNavizeSyabhAva ane sAmAnAdhikaraNya banaze nahi, kAraNa ke koI eka vAgye vastumAM kyAMya A be zabdone vyApAra nathI. AnAthI ja "nIlepala" paNa pratiSedha pAmyuM. 115. tatrautat syAt-na nIlaguNavizeSitamidamutpalaM nAma kiJcidasti vizeSyam , api tu nirastAvayavArtha azvakarNAdivat arthAntaramevedaM; vyutpattiprakAramAtraM tu vizeSaNavizeSyabhAvavarNanamiti / 115. zabdAdvaitavAdI - tyAM (tranIlotpalanI bAbatamAM) Ama thAya - nIlaguNathI vizeSita A u pala nAmanuM koI vizeSya nathI, paranta avayavArtho na dharAvate avayavArthothI jude ja kaI artha - avakarNanI jema - A che. vizeSaNavizeSyabhAvanuM varNana to kevaLa vyutpattiprakAra che. 16. tavetadvIcInam, anumUyamAnAvadyArthapratItinivanimittAnuElmbhaat / azvakarNAdau hi yuktamarthAntaratvaM, tatra hi nAzvArtho na karNArthaH / niravayavavAkyArthavAdazca prAgeva vistareNa nirasta ityalaM punaruktAlApena / _115. yAyika - Ama kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke anubhavamAM AvatA avayavArthonA jJAnanA pratidhanuM keI nimite upalabdha nathI. azvakarNa vageremAM avayavArthothI anya arthanuM devuM ghaTe che; tyAM avArtha paNa nathI ke kaNutha paNa nathI. niravayava Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdvaitamAM sAmAnAdhikaraNya asaMbha vAkathAtha'vAdanuM vistArathI khaMDana A pUrve' ame karyu che, eTale punarukti karavAnI jarUra nathI. 380 117. tha zabdadvayAbhyAsanibandhanameva sAmAnAdhikaraNyaM 'vRkSaH plakSa: ' ityucyate / tadapi na cAru, vRkSastaruriti paryAyayorapi tatsambhave sati sAmAnAdhikaraNyaprasaGgAt / api ca paryAyeSu 'hastaH karaH pANiH' ityAdiSu zabdarUpabhedAdhyAsapapakSe'rthabuddhibhedaH prApnoti na cAsAvastIti nAdhyAsaH / 117. zabdavaitavAdI e zabdanA eka artha upara abhyAsa hAvAne kAraNe ja sAmAnAdhikaraNya vRkSa kSaH' ema kahevAya che. ---- raiyAyika Ama kahevu' sAruM thI, kAraNu ke 'vRkSa' 'taru' ema e paryAyazabdonI bAbatamAM paNa eka a` upara e zabdane adhyAsa saMbhavatA hAI, temanA sAmAnAdhikuNyano Apatti Ave vaLI, zabdadhyAsapakSamAM, 'husta' 'kara' 'pANi' vagere paryAyAnI bAbatamAM, zabdarUpabheda atha buddhibhede prApta thAya, paNa atha buddhibheda teA che nahi, eTale adhyAsa paNa nathI. karavAmAM Avye 118. kiJca sambandhagrahaNanirapekSo'pi zabdaH svasAmarthyamanurudhyamAnaH svAdhyAbuddhiM vidadhyAt / tadapekSAyAM vA kasya kena sambandha iti na budhyAmahe, zabdAdarthasya pRthagvyavasthitAtmanastvanmate durlabhatvAt, zabdavyatiriktArthopagame vA kimanena zabdAbhyAsasamarthanADambareNa ? viramyatAmato mRgatRSNAnusaraNaraNaraNakAt / 118. vaLI, sabadhagrahaNunirapekSa hAvA chatAM paNu zabda peAtAnA sAmarthyane anusarI petAne abyAsa karIne jJAna utpanna kare che. saMbaMdhagrahaNunI apekSA mAnatAM kAnA konI sAthe saMbadha che e ApaNe jANatA nathI kAraNa ke zabdathI pRthak avasthiti dharAvatA atha te tamArA matamAM dulaCla che ane jo zabdathI atirikta arthanA svIkAra karavAmAM Ave te zabdadhyArAnuM samathaeNna karatA A ADaMbaranIzI jarUra ? mATe tame mRgajaLa pAchaLa doDavAnA trAsAmAMthI virame. 119. api cAdhyAsaH kacit sAdRzyAdbhavati zuktAviva kvacidanurAgAd bhavati lAkSAyA iva sphaTike / zabdArthayormUrtAmUrtatayA'tidUrabhinnasvarUpayoH sAdRzyaM tAvadanupannam / anurAgo'pi tata eva durghaTaH, pRthagdezatvAd, bhinnendriyagrAhyatvAcca / pratibimbavarNanamapi na sundaram dUradezatvena zabdArthayoH prApterabhAbhAt / aprAptayozca pratibimbodaye dvArakodyAnanivAsivAsudevasundarIvada natAmarasAni *- rajatasya, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda upara arthanA abhyAsa sa'bhavatA nathI sAgarataraGgapavanaparicayacaladalaka latikAlAJchitAni svaccheSu jyotsyavazatayutiSu tuSAragirigahvaragataturhinazilAkarpUradarpaNeSu pratibimbatAni dRzyeran / 119. vaLI, adhyAsa keTalIka vAra sAdazyane kAraNe thAya che, zuktikAmAM rajatanA adhyAsanI jema; keTalIka vAra anurajanane kAraNe thAya che, sphaTikamAM lAkSAnA adhya sanI jema, zabda ane atha mU tA-amUrtatAne kAraNe atyaMta bhinna svarUpavALA che eTale temanAmAM sAdazya ghaTatuM natho. anurajana paNa tethI ja duTa che, kAraNa ke zabda ane arthe judA judA dezamAM rahelA che ane judI judI indriyA vaDe grAhya che. pratibiMbanI teA vAta paNa karavI rucikara nathI kAraNa ke zabda ane atha" ekkhIjA dUra dezamAM rahelA hAI temanI prAptinA abhAva che ane jemanI prApti nathI temanuM pratibiMba mAnatAM, dvArakAnA udyAnamAM rahetI vAsudevanI suMdarIenAM mukhakamaLA -- sAgaranA taraMgA parathI vAtA pavananA sayeAgathI hAlatI vALanI laTAthI zAbhatA mukhakamaLA jyeAsnAnA nima La prakAzavALA ane tuSAragirinI guphAmAM rahelI tunizilA paranA kapUOradapa NAmAM pratibiMbita thatAM dekhAya. 120. atha sarvagatatvena zabdAnAmarthadeze prAptirabhidhIyate, tarhi sakalazabdasArthasAdhAraNyAdatyantamadhyAsasAMkaryamanavadhAryamANavizeSaniyamakAraNamApadyata ityalamatiprasaGgena / sarvathA na sambaddha: zabdAdhyAsavAdaH / | 120. jo kaDA ke zabdo sa`gata DrAi, zabdonI atha dezamAM prApti kahevAI che, tA ame kahIzuM ke badhA zabda badhA arthAne samAnapaNe prApta hAI adhyasAtu atyaMta sAMka` AvI paDaze tathA pariNAme vizeSaniyamane anizcaya AvI paDaze, eTale A atiprarA gaSathI rAyuM. zabdAvyAAvAda AvathA asaMbaddha che. 381 121, vivartAyo'va na samagdasa: / tathA phri 'trivartateDarthamAvena ti noDathe: : : na tAvadarthAtmanA zabdaH pariNAmamupayAti kSIramiva dadhirUpeNa, pariNAmitvena vikAritayA vA kSIrAderivAnityatvaprasaGgAt / tathAbhAve'pi ca nAdvaitasiddhirdadhna iva kSIravikArasya zabdavikArasyArthasya tato'nyatvAt, anyatvAcca bAdhakAraNakAluSyAdyupaplavavirahitapratItisamarpitabhedatvAt / 121. zabdavivartavA paNa asamaMjasa che, te A pramANe zabda atha'rUpe vivatana pAme che (vivartate arthamAvena," eneAze! atha` ? (1) eneA atha e nathI ke jema dUdha dahI rUpe pariName che tema zabda atha-rUpe pariName che, kAraNa ke ema mAnatAM pariNAmIpaNAne kAraNe ke vikArIpaNAne kAraNe dUdhanI jema zabdamAM anityatva mAnavAnI Apatti Ave. atha zabdane pariNAma (=vikAra) haiya tA paNu zabda-anA advaitanI siddhi na thAya, kAraNa ke jema kSIne vikAra dahI Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 vivatanA cAra atha' zabdavivata vAdamAM ghaTatA nathI kSIrathI anya che tema zabdane vikAra artha zabdathI anya che; ane anya hovAthI bAdhanA kAraNarUpa kAluSya Adi vidhAtakothI rahita evuM jJAna zabda ane arthanA bhedane rajU 122. athArthapratimAnamasAmInAzvattha ti sad rUthe vivartA, so'pi na yuktaH, bAhyasya vastunaH padAbhidheyasya jAtivyaktyAdervAkyavAcyasyApi bhAvanAdeH pUrvaprasAdhitatvAt , avayavyAdezcAdUra evAgre samarthayiSyamANatvAt / na cendrajAlamAyAdivadayathArthatAyAmiha kimapi kAraNamutpazyAmaH / 122, (2) zabda indrajAlanI jema arthanA asata pratibhAsane darzAve che - A che zabdavivartAne artha ema je kahevAmAM Ave te ame kahIe chIe ke te atha paNa ayogya che, kAraNa ke padAbhidheya jAti, vyakti vagere ane vAyavAcya bhAvanA vagere bAhya vastune paNa pahelAM ame puravAra karI che, vaLI avayavI AdinuM have pachI najIkamAM ja ame samarthana karavAnA chIe, tathA jema indrajAlanI mAyA vagerenI ayathArthatAmAM kaMIka kAraNa ApaNe dekhIe chIe tema ahIM arthonI ayathArthatAmAM kaMI ja kAraNe ApaNe dekhatA nathI. 123. athArtharUpeNa zabdaH zuktiriva rajatAkAratayA'vabhAsata itIyaM vivartavAcoyuktiH / iyamapi na sAdhIyasI, zuktikA hi rajatavat prakAzata iti zakyaM vaktuM, zuktarAkArasArUpyeNa tathA'vabhAsasambhavAt , iha tu zabdArthayoratyantavisadRzavapuSorAkArasamAropakAraNAnavadhAraNAt kathamitararUpeNetarasyAvabhAsaH, zuktikArajatAdiSu ca bAdhakavazAt tathAtvamavagatam , iha tu na bAdhakaM kiJcid bhavati bhaviSyati veti varNitam / 123, (3) jema chIpa rajatarUpe bhAse che tema zabda artharUpe bhAse che ema zabdavivane samajAvatI A catura vANI je tamArI hoya to te paNa sArI nathI, kAraNa ke chIpa rajatanI jema caLake che ema kahevuM zakya che. kema ? kAraNa ke chIpanA AkAranuM rajatanA AkAra sAthe sArUpya hoI chIpa rajata rUpe bhAse e saMbhave che. paraMtu ahI te zabda ane arthanA zarIra atyaMta vidaza hAi ekanA AkArane anya upara samAropa thavAnuM kAraNa zuM che tenuM avadhAraNa hovAthI kema karIne ekanA rUpathI bIjAno avabhAsa thAya ? chIparajata vageremAM te bAdhaka jJAnane lIdhe jatanuM mithyApaNuM jaNAya che, paraMtu ahI: to kaMI ja bAdhaka nathI ke bhaviSyamAM thavAnuM nathI ema ame jaNAvyuM che. 124. atha svAnuvedhamajahat satyAmasatyAM vA'rthabuddhimAdadhAti zabda ityayaM vivartAH | goDA rAmapratyeva pratikSittA, zadvAnuvaviraLinAM kAjuna pratipattInAM pradarzitatvAt / ' Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadaividhyanirAsa 283 14 (4) zabda pitAne saMsaga cheDayA vinA (arthAta potAnA saMsarga sAthe ja) satya ke asatya arthabuddhine utpanna kare che - A vivartAI che ema je tame kahe te A vivartAthane pratiSedha to ame hamaNA ja karI gayA chIe, kAraNa ke zabdasaMsagarahita jJAnene pracurapramANamAM ame darzAvyAM che. 125. na cAnyaH kazcid vipazciccetasi viparivartate vivartaprakAraH ityavAcakamucyate 'vivartate'rthabhAvena' iti / 125. [A cAthI] anya evo vivartane koI prakAra (=artha) buddhimAnanA cittamAM kurato nathI, eTale "vivartateDamana (zabda artharUpe vivartana pAme che)' e avAcaka (=anarthaka) che ema kahevAmAM AvyuM che 126. zabda va sRjJati jJAhitya vivartajhAra karate, seDava na samyak, acetanatvena zabdasyezvarasyeva sraSTatvAnupapatteH, na ca paramANuvadasya kAraNatvam , avayavasamavAyitvena pRthivyAdeH kAryasya grahaNAt / 126. "zabdabrahma ja jagatanuM sarjana kare che - A vivatane prakAra che ema je tame kahe che te vivata prakAra paNa barAbara nathI, kAraNa ke zabda acetana hAI IzvaranI jema tenuM bhraSTApaNuM ghaTatu nathI; vaLI paramANunI jema te jagatanuM kAraNa nathI kAraNa ke zabdamAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra tarIke nahi paNa avayavomAM samavAyasaMbaMdhathI rahenAra tarIke pRthvI Adi kAryanuM prahaNa thAya che. 127. atha 'vijJAnamAnandaM brahma'. ityAgamavacanamanusaratA vibhutvamiva cetanatvamapi zabdabrahmaNo varNyate, tarhi Izvarasyaiva zabdabrahmeti nAma kRtaM syAt / / 127. jo tame kahe ke "brahma e vijJAna che. Ananda che" e Agamavacanane anusarI vibhutvanI jema cetana paNa zabdabrahmanuM ame varNavIe chIe, to amAre kahevuM joIe ke IzvaranuM ja "zabdabrahma' evuM nAma tame yu" che ema thAya. 128. veNu- dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zadrahmagi nidAta: pUrUM trahmAghAchati | ti ! maiitrA. . 6.22] tadapi subhikSamatyantamalaukikam, ekatarasya brahmaNaH kAlpanikatvAt / akAlpanikatve vA kathamadvaitavAdaH ? tasmAt kRtamanena zabdabrahmaNA, svasti parasmai brahmaNe bhUyAt / 128 "be brahma jANavAM joIe - zabdabrahma ane je para che te (arthAta parabrahma). zabdabrahmamAM je niSNAta hoya che te parabrahmane jANe che - pAme che' mitrA. upa. 6.22] Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ekAtmavAda tAsaMgata nathI ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa atyanta alaukika che, kAraNa ke bemAMthI eka brahma kAlpanika che. ane je te kAlpanika na hoya to advaitavAda kevI rIte ghaTe ? tethI zabdabrahmane rahevA de. parabrahmane paNa svasti che. 129. avidyAmAyAvinirmitavividhabhedaprathanakalpazca sattAdvaitadUSaNAvasara eva nivArita iti zabdAdvaitamapi tadvadasamaJjasamiti siddham / 129. avidyAnI mAyAthI nirmita vividha bhedanA prapaMcanA siddhAtane nirAsa sattAdvaitanA dUSaNe darzAvatI vakhate karI ja dIdhuM che, eTale sattAvaitanI jema zabdAta paNa asamaMjasa che e puravAra thayuM. 130. uttara pUramAtmopAnavamaNi pratyun , pUramAmano nitanidhaivaMpraayklussvikaarkaarnntvaanupptteH / - 130. AnA dvArA paramAtmA jagatanuM upAdAnakAraNa che ene paNa pratiSedha thaI gaye, kAraNa ke svabhAvathI ja nirmaLa paramAtmA AvA malIna vikAronuM upAdAnakAraNa bane e ghaTatuM nathI. 134. kAyameva vivAranAtamavicAtaH paramamani vimAlIta vitamU | ataH sarvathA nAdvaitapakSaH kazcidanavadyaH / 131, avidyAthI janmelA asata vikAre paramAtmAmAM bhAse che e mAnyatA paNa doSapUrNa che. niSkarSa e ke koI paNa advaitapakSa sarvathA nirdoSa nathI. 132. natha sarvajJALinAmevA ghavAramA, na nAnA bAramAna rtIdAdaitamurate, tadapyapramANakam , ekasmin sukhini na sarve sukhinaH, ekasmin duHkhite vA na sarve duHkhitA iti vyavasthAdarzanAt , AtmaparavyavahArasya ca sarvajanapratItisiddhasya durapahnavatvAt , anyadRSTe ca sukhaduHkhasAdhane vastuni smaraNAnusandhAnapUrvakecchAdveSAdikAryajAtasyAnyatrAnupalambhAt , ekasmiMzca vItarAge mokSamAsAditavati saMsAriNAmanyeSAmAnantyadarzanAt , ahaMpratyayasya pratyagAtmavRtteH paratrAsambhavAt , jagadvaicitryasya ca puruSabhedaniyatadharmAdharmanibandhanasyAnyathA'nupapatteH, Atmabhedasya vispaSTasiddhatvAt / taptalohasphuliGgakaghaTAkAzapAdavedanAdidRSTAntakadambasya ca niSedhaH kRta eveti ekAtmavAdo'pi na yuktimAnityalaM vistareNa / 132, badhAM prANuone eka ja AtmA che, pratyeka prANIne jude AtmA ema] aneka AtmAo nathI - AvuM je advaita kahevAya che te paNa apramANa che, kAraNa ke eka prANI sukhI thatAM badhAM prANIo sukhI nathI thatAM, eka duHkhI thatAM badhAM dukhI nathI thatAM, e prakAre vyavasthA dekhAya che; vaLI, sava* janane thatI pratItithI siddha evA Atma-paranA vyavahArane pratiSedha karavo ati kaThina che; sukha-dukhanA sAdhanabhUta vastune amuka Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAtakhaMDane pasaMhAra ane vijJAnAtakhaMDanAraMbha 385 mANase dekhatAM smaraNanusaMdhAnapUrvaka IcchA-dveSa Adi kAryo te ja mANasamAM dekhAya che, anya mANasamAM dekhAtAM nathI; eka vItarAgane mokSa thAya che tyAre anya ananta saMsArIo to dekhAtA rahe che ja; eka jIvAtmAne thate ahapratyaya bIjA jIvAtmAne hA asaMbhava che; puruSanA bhedathI niyata dhamadhanabhedane kAraNe jagatanuM vaicitrya che, je vaiciya puruSabheda vinA ghaTatuM nathI; Atmabheda spaSTapaNe puravAra thayela che. tapAvelA leDhAnAM taNakhAM, ghaTAkAza, pAdavedanA vagere daSTAntAno pratiSedha ame karyo che ja, eTale ekAtmavAda paNa takesa gata nathI. vistAra rahevA daIe. 133. zakyAyaM vivarta: masTimiti prabhuttaviza- svAkAro'rthaprapaJcaH kathamiva vikRtibrahmaNo vedRzI syAt / tasmAnnAnAtmatattve paricitasadasatkarmapAkAnusAra prAdurbhatezvarecchAvazavicaladaNuprodbhavo bhUtasargaH / / 133. akhilapaNe spharato zabdane A vivata zabdathI judA pitAnA AkAravALo arthaprapaMca kevI rIte hoya ke brahmanI AvI vikRti kevI rIte hoya ? tethI AtmAo aneka hatAM temanAM sacita sakama ane asakamanA vipAka anusAra janmelI Izvare ne lIdhe aNuomAM gati utpanna thatAM bhUtasarga upanna thAya che. 134. gvaM sthitevu sarve: tUchInadaitavAhig ! vijJAnAdvaitavAdI tu punaH pratyavatiSThate / / satyamanupajananamanapAyamaparimitamadvayaM brahma na yuktimaditi yukta eva tadanabhyupagamaH / vijJAnameva tu kSaNikamupajananApAyadharmakamanAdisantAnaprabandhapravRttamidaM tathA tathA'vabhAtIti na tato dvitIyamartharUpaM nAma kiJcidastIti pazyAmaH / 134. A rIte badhA atavAdIone mauna karI devAmAM AvyA tyAre pitAnA matamAM vizeSatA dekhato] vijJAna tavAdI pharIthI vAMdho uThAvI khaDe thaI jAya che. vijJAnAAtavAdI - utpattirahita, nAzarahita, aparimita adraya brahma tarkasaMgata thI eTale tene svIkAra na kara ucita che e sAcuM. paraMtu kSazcika, utpattivinAzadharmaka, anAdi pravAhanA sAtatyamAM vahetuM raheluM A vijJAna ja te te rUpe prakAze che, eTale tenAthI juduM bIju artharUpa evuM kaMI ja ame dekhatA nathI. 135. nanu pratyakSAdinA pramANena parasparavisadRzapadArtharUpasaMvedanasya darzitasvAt kathaM vijJAnasyAyamavabhAsaH, arthAbhAve tatsvarUpAnupapatteH / grAhyagrahaNaM hi nAma vijJAnaM bhavati, na grahaNagrahaNamiti / ucyate / idaM tAvat parIkSyatAM yadetat pratyakSavijJAnaM 'nIlamidam' 'pItamidam' Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vijJAnAtavAdasthApanA ityutpadyate tatra kimeka AkAraH prakAzate uta dvitayamiti / yadi dvitayamavabhAti ayamoM nIlam , idaM tajjJAnamiti, tatkimatra vicAryate, jitaM bhavaddhiH / 135. yAyika - pratyakSa vagere pramANe padArthonA parasparavisadaza svarUpanA saMvedanane darzAvatA hoI, A avabhAsa vijJAna che e kevI rIte saMbhave che, kAraNa ke arthanA abhAvamAM padArthonA saMvedAtA parasparavisadaza svarUpa ghaTatA nathI, che ghanuM grahaNa vijJAna che ane nahi ke grahaNanuM (jJAnanuM) prahaNa vijJAna che. vijJAnadaitavAdI - Ane uttara ame ApIe chIe. AnI tame parIkSA kare ke A nIla che A pIta che" evu A je pratyakSajJAna upanna thAya che temAM zu' eka AkAra prakAze che ke be ? "A artha nIla che "A tenuM jJAna che' ema be AkAre che temAM prakAzatA hoya te ahIM vicAravAnuM zuM ?, tame jItyA. 136. nitasya caMdrAvate tamAku vidhIvatAm | vA vAyumAra: prathate, tahasti vicArAvasaraH / kasyAyamAkAraH ? vimarthasya kiM jJAnarayeti ? sa caivaM vicAryamANa AkAro yadyarthasyeti sthArayati tadbhavanto jepyanti / jJAnAkArapakSe tu vayaM jeNyAma iti / 136 naiyAyika - jItelAne je Apatti ApavAmAM AvatI hoya te amane Ape. vijJAnAtavAdI - je eka ja AkAra temAM prakAza hAya to vicArane avakAza che. "A AkAra kone che ? zuM arthane che ? zu jJAnane che ?' - A pramANe te AkArane vicAra karatAM je nakkI thAya ke te athanA AkAra che te tame jItaze, ane je nakakI thAya ke te jJAnano AkAra che to ame jItIza. 137. rf tAvatra gun ? jJAnazyAyamAlAra rUti | kuta: ? sapanAM tAvadiha alpIyasIti / arthAkArapakSe hyarthasya jaDAtmanaH prakAzAyogAt grAhyatvamanyathA na syAditi grAhakAntaraparikalpanA'vazyambhAvinIti kalpanAdvaiguNyam / 137. yAyika - te pachI ahI zuM yukta che ? vijJAnAtavAdI - A AkAra jJAnane che e. naiyAyika - kema ? vijJAnAtavADI - ahI (= ema svIkAravAmAM) ochAmAM ochI 395nA karavI paDe che. A AkAra arthano che e pakSamAM, jaDa arthane prakAzane yoga na hovAthI prakAzarUpa grAhaka (= jJAna) mAnyA vinA arthanuM grAhyatva ghaTe nahi, eTale grAhyathI anya grAhakanI kalpanA avazya karavI paDe che, pariNAme bamaNI kalpanA karavI paDe che [- arthanI ane jJAnanI.] Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAkAra ane arthakAra bemAMthI ekane ja svIkAra karavAno heya te jJAnAkArane ja thAya 387 138. athArtha gva grAhyAmAM yaH sa va ta , tarSei prakAza eveti saMjJAyAmeva vivAdaH syAt / bAhyAntarakRto vizeSa iti cet , aho vizeSajJo devAnAMpriyaH / grAhakAd vicchinnatA hi grAhyasya bAhyatA / na zarIrApekSiNI bAhyatA bhavati / yadA ca grAhyAdarthAdavyatirikta eva grAhaka iNyate, tadA'sya na tato vicchinnatetyabAhyatvAt jJAnameva taditi kathaM nAmni vivAdaH ? 138. artha je grAhya svarUpa che te ja grAhaka che ema je tame kahe to amAre kahevuM joIe ke te prakAza ja che, eTale grAhya saMjJAmAM ja vivAda thAya. tivataH vivAha raheto nathI.] atha bAhya che ane jJAna AtyaMtara che ema bAhya -AbhyatarakRta, artha ane vijJAnane vizeSa (= bheda) che ema je tame kaheze te ame kahIzu ke ahe ! devAnApriyanI vizeSajJatA ! cAhya no cAhakathI vichinnatA (= bhinnatA) e grAhyanI bAhyatA che. bAghanA zarIrApekSiNI nathI. ane je grAhya arthathI abhinna ja grAhaka IchatA he te grAhya arthanI grAhaka jJAnathI vicchinatA (= bhinnatA) nahi thAya. pariNAme grAhya atha abAhya thAya ane abAhya hovAne kAraNe grAhya artha jJAna ja che. "grAhya' nAmanI bAbatamAM vivAda che ? 139. kamaridravAta jJAnastha taspAyamAlAra mavinumati jJAne hi na ke cana vivadante / atastasyaivAyamAkAra iti yuktam / anekakalpanAto hyekakalpanA thAyarIti | 139. jJAnavAdI-prativAdI banene siddha hovAthI, A AkAra jJAnane have yukta che. jJAnanI bAbatamAM kaIne vivAda nathI. tethI tene ja A AkAra che ema mAnavuM yogya che. Ama anekanI kalpanA karavA karatAM ekanI kalpanA karavI vadhu sArI. 140. atazca jJAnasyAyamAkAraH / jJAnaM hi prakAzakamaprakAzasyArthasya bhavadbhirabhyupagamyate / tatazcAt prathamataramasya grahaNena bhavitavyam, agRhItasya dIpAdeH prakAzasya prakAzakatvAdarzanAt , utpanneSvapi ca ghaTAdiSvartheSu prakAzavaikalyAdvA pratibandhAvaidhuryAdvA bhavatyagrahaNam / jJAnasya tu utpannasya sato na kazcid grahaNe pratibandhakaH, na ca prakAzAntarApekSaNaM, svata eva dIpavat prakAzasvabhAvAt / ato yadaiva tasyotpAdastadaiva grahaNamavazyaM bhavet, na cet kAlAntare'pi na syAt / 140. ane AthI paNa A AkAra jJAnane che. jJAna aprakAzaka arthanuM prakAzaka che ema Ape svIkAryuM che. tethI arthathI pahelAM jJAnanuM grahaNa thavuM joIe, kAraNa ke prakAzApa dIpa vagerenuM agrahaNa hoya te teonuM prakAzakatva dekhAtuM nathI, jaNAtuM nathI, Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthagrahaNavADIe paNa arthagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa svIkAravuM joIe ane ghaTa vagere artho utpanna thayA hoya te paNa prakAzane abhAva hoya ke pratibaMdhaka abhAva na hoya to te kAraNe te arthonuM grahaNa thatuM nathI. paraMtu jJAna utpanna thavuM hoya te te jJAnanA prahaNamAM ke I ja pratibaMdhaka nathI jJAnane anya prakAzanI apekSA nathI, kAraNa ke jJAna dIpanI jema svataH ja prakAzasvabhAva che. tethI jyAre jJAnanI utpatti thAya tyAre ja jJAnanuM grahaNa avazya thAya ja, je tyAre ja jJAnanuM grahaNa na thAya te kAlAntare paNa na ja thAya. 141. viM hi tasya sTAre mavaSyati ? fa vA taddA namUt cena tat kAlAntare grahISyate, tadA ca na gRhyate iti ? jJAnAntareNa kAlAntare tad grahISyate iti cet , tadapi kena grahISyate ? anyeneti cet , tadapyanyeneti ko'vadhiH ? zrama iti cet, kAmaM zrAnto virasyati bhavAn , artha tu na gRhItavAneva, prakAzAgrahaNe tatprakAzyaparicchedAyogAdityevaM na kadAcidarthagrahaNaM syAt / tasmAdarthagrahaNavAdinA'pi pUrva jJAnagrahaNamavazyAzrayaNIyam / ythoktmgarapakSomazya nAdi: prasiddhati | ti [ ] atazcaitadevaM, jJAnapRSThena cottarakAlabhAvipratyavamarzadarzanAt / 'jJAto mayA'yamarthaH' iti hi pratyavamRzantaH pramAtAraH prathamaM jJAnagrahaNamanumodante / na hyagRhItavizeSaNA vizeSyabuddhirbhavati / tasmAdapi pUrva jJAnagrahaNamiti siddham / 141. zuM tenuM (= jJAnanuM) grahaNa kAlAntare thaze ? te zuM tyAre (= utpattikALa) na hatuM jethI tyAre tenuM grahaNa thatuM nathI paNa kAlAntare tenuM grahaNa thAya che ? [tame kaheze ke tenuM grahaNa utpattikALe na thavAnuM kAraNa e nathI ke tyAre te na hatuM paNa e che ke tene grahaNa karavA bIju koI jJAna tyAre na hatuM, paraMtu kAlAntare tene grahaNa karavA bIjuM jJAna hoya che, eTale kAlAntare tenuM grahaNa thAya che. Ama] je jJAnAntarathI tenuM kAlAntare grahaNa thaze ema tame mAne to te jJAnAntara paNa konAthI gRhIta thaze ? te anya jJAnathI grahIta thaze ema je tame kahe che te anya jJAna paNa anya jJAnathI gRhIta thaze ane Ama eno avadhi karyo ? je kaho ke zrama ene avadhi che te ame kahIza ke bhale thAkelA Apa viramaze paraMtu atha' to agRhIta ja raheze kAraNa ke prakAza agRhIta heya tyAre te prakAza vaDe prakAzyanuM grahaNa paNa na thAya, eTale e rIte arthanuM grahaNa kyAreya nahi thAya. tethI athagrahaNavAdIe paNa arthagrahaNa pahelAM jJAnagrahaNa thAya che e svIkAravuM joIe, jemake kahyuM che ke "jene jJAna pratyakSa thayuM nathI tene [te jJAnanA viSayabhUta] athanuM darzana paNa thatuM nathI" [ ]. tethI, A Ama che kAraNa ke jJAna pachI tarata ja uttarakALe pratyavaza thate dekhAya che. "A arthe mane jJAta thayo che' e AkAre pratyavamarza karatA pramAtAo prathama jJAnanuM grahaNa thAya che ene Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna sAkAra ja jIvIta thAya che ane te AkAra jJAnane ja che 389 anumodana Ape che, kAraNa ke "jJAta arthamAM ajJAta' e vizeSaNa che) ane vizeSaNanuM grahaNa na karyuM hoya te buddhi vizeSyane grahaNa karatI nathI. tethI arthagrahaNa pUrve jJAnagrahaNa thAya che e puravAra thayuM. 142. jJAnaM ca gRhyamANamAkArarahitaM grahItumazakyamiti balAt sAkArameva tad grahItavyam / sAkAre ca jJAne gRhIte sati dvitIyakAraNAbhAvAt kuto jJAnAtirikto bAhyo'rthaH ? 142. jJAna jyAre grehAtuM hoya tyAre AkArarahita prahAvuM azakya che, eTale na chUTake sAkAra ja jJAna grahavuM joIe. ane sAkAra jJAna gRhIta thatAM, bIjA AkArane abhAva hovAthI jJAnathI atirikta bAhya artha kyAMthI hoya ? ___143. atazca sAkAraM jJAnam , AkAravattAmantareNAsya pratikarmavyavasthAnupapatteH / kalpayitvA'pi bAhyamarthamavazyamAkAravattA vijJAnasya viSayaniyamasiddhaye vaktavyA / nIlajJAnaM hIdamanekasannidhAne samupajAyamAnaM katham akhilataditarapadArthaparihAreNa kevalanIlAlambanatAmavalambeta, bodhasvabhAvatAyAH sarvAn pratyaviziSTatvAt / pravRttirapi prekSApUrvakAriNAM kathaM tadekaviSayaiva syAt ? na ca nIlajanitatvakRta eSa tadaghigatiniyama iti kathayitumucitam , AlokalocanAdikArakAntarajanitatvasyApi bhAvena tadviSayatvaprasaGgAt / ato nIlAkArate va nIlaviSayatvavyavasthAhetuH, na nimittAntaram / Aha ca tatrAnubhavamAtroNa jJAnasya sadRzAtmanaH / bhAvyaM tenAtmanA yena pratikarma vibhajyate // (pramANavA0 2.302] ata eva AkAragrahaNamevAtizayamAzritya tamabarthasamarthane sati sAdhakatama jJAnameva pramANaM bhaviSyati / aparathA kArakAtizayadarzanAbhAve tattatsAdhakatamatvasya durupapAdatvAt / sAkArajJAnasAkSI ca laukiko'pi dRzyate vyvhaarH| evaM ca vaktAro bhavanti laukikAH 'nIlo'rtho'yaM yato'tra tadAkAraM jJAnamutpannam' iti / tena pratikarmaniyamAnyathA'nupapatteravazyaM sAkArameva jJAnam / itthaM satyapi bAhyArthe jJAnasyAkArakalpanA / bhavedeveti tatraiva santuSya sthIyatAM varam // 143. jJAna sAkAra che kAraNa ke AkAravattA vinA jJAnanI pratikarma vyavasthA ghaTatI nathI. bAhya arthanI kalpanA karIe te paNa pratikarmavyavasthAnI siddhi mATe vijJAnanI AkAravattAne avazya jaNAvavI joIe. A nIlajJAna aneka padArthonA sanidhAnamAM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnagata AkArathI pratikarmavyavasthA ghaTI zake che utpanna thatuM hovA chatAM nIletara sadhaLA padArthonA parivAra dvArA kevaLa nIlane ja kema grahe che ?, kAraNa ke vijJAnanI bodhasvabhAvatA te badhA padArtho prati ekasarakhI che. buddhimAnonI pravRtti paNa te ekapadArthaviSaya ja kema thAya ? nIlathI janya te jJAna hovAthI te jJAna nIlane ja jANe che ema kahevuM egya nathI kAraNa ke jJAna te Aleka, netra vagere anya kArakothI utpanna thayuM hoI te badhAM, jJAnane viSaya banavAnI Apatti Ave. jJAnano viSaya nIla ja che e vyavasthAnuM kAraNa jJAnagata nIlAkAratA ja che, bIja ke e vyavasthAnuM kAraNa nathI. ane kahyuM paNa che ke tyAM anubhavamAtra rUpe ekasarakhuM svarUpa dharAvatAM jJAnomAM te rUpa paNa hovuM joIe jenA lIdhe jJAna prativiSaya bhinna bhinna bane.' [pramANuvArtika 2.302] tethI ja AkAragrahaNarUpa ja atizayane AdhAre tama... athanuM samarthana thatAM sAdhakatama jJAna ja pramANu banaze. bIjI rIte kAramAM atizayanuM darzana thatuM na hovAthI te te kAramAM sAdhakatamatva dhaTAvavuM muzkela che. sAkAra jJAnanA sAkSIrupa lokika vyavahAra paNa dekhAya che. laukika vaktAo ema kahe che - A artha nIla che kAraNa ke ahI: nIlAkAra jJAna upanna thayuM che. Ama pratika vyavasthA anyathA dhaTatI na hovAthI avazyapaNe jJAna sAkAra ja che. bAhya arthe hoya te paNa jJAnanA AkAranI kalpanA karavI ja paDe che, mATe jJAnanA AkAramAM ja saMtoSa pAmI rahevuM vadhu sAruM. 144. ye tu bravante jJAnasya svataH svacchasvabhAvatvena nIlapItAdyavabhAsaH paropAdhireva bhavitumarhati sphaTikasyeva lAkSAdinA'ruNimAdyanuvedhaH, ataH pRthagananubhUyamAno'pi bAhyo'rthaH sAkArajJAnAvabhAsA'nyathA'nupapatyA'numIyate / yathoktaM'bAhyasiddhiH syAd vyatirekataH' iti / tadidamanupapannam , anvayAnupalabdheH / / arthe hi sati sAkAraM nirAkAraM tadatyaye / nityAnumeyabAhyArthavAdI jJAnaM ka dRSTavAn // lAkSAsphaTikAdau tu tathA yuktaM, tadanuraktasphaTikAvalokanAt / iha puna: arthena rajyamAnaM hi nirAkAraM nisargataH / / jJAnaM na khalu pazyAmo lAkSayA sphaTikaM yathA // 144. "jJAna svata svaccha svabhAvavALuM hovAthI, jJAnamAM nIla, pati, vagerene pratibhAsa jJAnathI anya evI upAdhine kAraNe ja thavo ghaTe che, jema lAkSA Adi upAdhine kAraNe ja phiTikane aruNima ne saMparka thAya che tema tethI, jJAnathI judo bAhya artha sAkSAta na anubhavAta hevA chatAM sAkAra jJAnane pratibhAsa anyathA ghaTato na hoI bAhya arthanuM anumAna karavAmAM Ave che. bAhya artha na hatAM tenA AkAravALA jJAnanI utpatti thatI nathI e vyatirekathI bAghArthanI siddhi thAya che.' - Ama jeo (=sautrAntiko) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAkAra ane arthakAra bene pratibhAsa mAnatAM aneka de Ave 291 kahe che temanuM te kahevuM ghaTatuM nathI kAraNa ke anvayanI anupalabdhi che. artha hatAM jJAna sAkAra thAya che ane artha dUra thatAM jJAna nirAkAra thAya che evuM nityAnumeyabAghArthavAdI sautrAntike jyAM dekhyuM ? lAkSA-raphaTika vageremAM to tevuM saMgata che kAraNa ke lAkSAthI anurakta sphaTika dekhAya che, jema sva27 sphaTikane lAkSAthI anurajita thate ApaNe dekhIe chIe tema svabhAvathI nirAkAra jJAnane kharekhara arthathI raMjita thatuM A paNe dekhatA nathI. 145. AkAradvayapratibhAso hi nAstItyuktam / abhyupagame vA duruttaramanavasthAdUSaNam / arthAkArazca pratyakSaH tatkRtazca jJAnAkAraH pratyakSa ityucyamAne'rthAkArastAvad sAkAreNa jJAnena gRhItaH, sa idAnIM jJAnAkAro'pi grAhyatvAt sAkArajJAnAntaraM bhavet / tadapi sAkAraM jJAnAntaraM tathAbhUtajJAnAntaragrAhyam eva syAdityaniSTam / atha svaprakAzaM tat sAkAra jJAnamiSyate, tena jJAnAntarAnapekSaNAnnAnavastheti, tarhi svaprakAzasAkArajJAnavyatiriktArthAkArAnavabhAsAt tadevAstu, kuto dvitIya idAnImakAraH ? 145. be AkArano pratibhAsa nathI ema ame kahyuM che. be AkArane pratibhAsa svIkAratAM dastara anavasthAnuM duSaNa Ave arthAkAra pratyakSa che ane arthAkArajanita jJAnAkAra paNa pratyakSa che ema kahetAM arthakAra sAkAra jJAnathI gRhIta che ema mAnavuM paDe have te jJAnAkAra paNa gra hya hAI sAkAra jJAnAntara hevuM joIe, te sAkAra jJAnAntara paNa tevA ja bIjA sAkAra jJAnAntarathI ja grAhya bane ema avasthArU5 aniSTa AvI paDe. have je te sAkAra jJAnane svaprakAza IcachavAmAM Ave te tene jJAnAntaranI apekSA na hovAthI anavasthA na thAya; paNa te pachI svaprakAza sAkArajJAnathI ja arthAkAra jaNAto na hoI te ja ho, bIjo arthAkAra have kayAMthI ? 146. na cAnyathA'nupapattyA'pi tatkalpanA yuktimatI / na hi rAjazAsanamidamarthenAkArakSA bhavitavyamiti / jJAnameva nIlAdyAkAra yadi bhavet ko doSaH syAditi ? nIlAdyAkArayogAdarthassa iti cet saMjJAyAM vivAda ityuktam , dvitIyasyAbhAvAt / svacchatvAjjJAnasya kAluNyamanyakRtamiti cedavidyAvAsanAkRtaM tad bhaviSyati / svataH svacchamapi jJAnamanAdyavidyAvAsanAvibhavenopanatAnekAkArakAluSyarUSitavapuriva prakAzate / jJAnavAsanAbhedasaMtAnayozca bIjAkuravadanAditvAnnAtra paryanuyogasyAvasaraH 'kuto vAsanA pravRttA ?' iti / tasmAdanAdivAsanAvaicitryaracitajJAnavaicitryopapatte kRtamanumeyenApi bAhyenArtheneti jJAnasyaivAyamAkAra iti siddham / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 arthakAra vinA jJAnAkAra ghaTI zake * 146. atyathAnu patithI (= arthAkAra vinA jJAnAkAranI anupatti dvArA) paNa athakAranI kalpanA yukta nathI. kAraNa ke evI koI rAjAjJA nathI ke artha AkAravALe ja have joIe. je na na ja nIla vagere AkAravALa hoya che temAM zuM devuM ? nIla Adi AkAranA yoge jJAna atha* bane che ema je tame sautrAntiko kahe to temAM nAmano ja vivAda rahe che ema 2 me kahIe chIe, kAraNa ke jJAnathI jude bIje (= artha nathI. jJAna rataH svacha ja che, eTale jJAnagata je kAluSya che te anyakRta (= arthakRta) che ema je tame sautrAntike kahe che ho to ame kahIza ke te kAlukhya avidyAnI vAsanAthI janita che. jJAna svataH svacha hovA chatAM anAdi avidyAnI vAsanAnA prabhAve rajU thayelA aneka AkArAnA kAluthathI jJAnanuM zarIra kharaDAyeluM che. jJAnabhedasatA (= jJAnavaisinAna) ane vAsanAca santAna ane bIjAMkuranI jema anAdi he vAthI ahIM e praznane avakA za raheto nathI ke vAsanA kakyAMthI janmI ? tethI anAdi vAsanA ciTathathI janita jJAnavaiciya ghaTatuM hovAthI anumaya bAhya athanI koI jarUra nathI, eTale A jJAnane ja AkAra che e puravAra thayuM. 147. atazca jJAnasyaivAyamAkAraH, jJAnena vinA hiM na kacidartharUpa. muplbhyte| jJAnaM tu artharahitamapi gandharvanagaramAyAdiSu vispaSTamupalabhyate ityanvaya vyatirekAbhyAmapi jJAnAkAratvamavagacchAmaH / yadi ca jJAnAdarthaH pRthagavasthitAtmA bhavet, jJAnamantareNApyasAvupalabhyeta; na caivamasti / tasmAdabheda evaM jJAnArthayoH / tathaissg - "dosTamaniyamAho nIrtandriyo:" ti | 147. tethI jJAnane ja A AkAra che. jJAna vinA kadI artha upalabdha thato nathI, jyAre jJAna artharahita hoya te paNa gabdhanagara, mAyA vageremAM vizada paNe upalabdha thAya che. Ama avya-0tireka vaDe paNa jJAnIkAratAne ApaNe jANIe chIe je artha jJAnathI judA svarUpavALA hoya te jJAna vinA paNa atha" upalabdha thAya, paraMtu evuM te nathI. tethI jJAna ane arthano abheda che. mATe kahyuM che ke nivamataH sAthe upalabdha thatA hovAne kAraNe nIla ane nIlajJAna baneno abheda che. ___ 148. na ca jJAnArthasaMsargadharma AkAro bhavitumarhati / yadi hi pRthagarthamanAkAraM pRthak ca jJAnamanAkAramupalabhya saMsRSTayorjJAnArthayorAkAravattAmupalabhemahi, tata imamAkAraM saMsargadharma pratipadyemahi / na tvayamasti kramaH / artharahitatve'pi ca smaraNasvapnAdijJAnAnAmAkAravazvamastItyuktam / ataH kathaM saMsargadharma AkAraH / 0 148, jJAna ane arthanA saMsagano dhama banavAne AkAra lAyaka nathI, kAraNa ke pRthapha arthane anAkAra upalabdha karI ane pRthapha jJAnane anAkAra upalabdha karI pachI saMskRSTa artha ane jJAnanI AkArayuktane upalabdha karatA hoie te AkArane saMsargane Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthakAre mithyA che, kalpita che. dharma ApaNe gaNI zakIe. paraMtu Avo krama to che nahi. artha na hovA chatAM smaraNa, svapna vagere jJAna AkAravALAM hoya che ema kahevAyuM che. to pachI AkAra saMsargane dhama kevI rIte ? 149. api ca nakSatraM tArakA tiSya iti kathamekasminnarye parasparaviruddhaliGgasamAveza: ? parivrAjakakAmukakauleyakAnAM ca kathameka eva vanitArUpo'rthaH kuNapa iti kAminIti bhakSya iti ca pratibhAsatritayaviSayatAmanubhavet ? dArA iti kathamekaitra strIvyaktiH puvacanabahuvacanaviSayatAM yAyAt ? SaNNagarIti ca kathaM bahUnAmanyaliGgAnAmekatA strIliGgatA ca bhavet ? hasvadIrghayozca kathaM parasparasApekSagrahaNayorarthenai katara AkAraH pAramArthikaH syAt ? 149 vaLI, nakSatramU(napu.), tArA(zrI.), tithaH(pu.) - A traNeyanA vAya eka arthamAM paraparaviruddha liMgano samAveza kyAMthI thAya ? na ja thAya. tethI parasparaviruddha liMga dharAvate artha avAstavika che.] eka ja vanitArUpa arthane " dudhavALuM kutsita zarIra che, "kAminI che" "bhaya che' ema traNa pratibhAsanA viSaya tarIke parivrAjaka, kAmuka ane kataro kema anubhave che ? [traNa bhinna pratibhAso janmAvata eka ja atha" avAstavika che ] "ghaNagarI' ema bahuvacana ane anya liMga (= napusaka liMga) dharAvatA nagaramAM ekava ane strIliMgatA kevI rIte bane ? [A pazu athanI avAstavikatA darzAve che.] hasvanI apekSAe dInuM grahaNa ane dIghanI apekSAe hUrvanuM grahaNa ema hasva ane dIrdhAnuM grahaNa ekabIjAnI apekSA rAkhe che, eTale arthane A bemAMthI eke AkAra pAramArthika kyAMthI hoya ? 150. jJAnAnAM tu bhinnatvAd vicitravAsanAbhedasahakArirUpAnuvidhAnena jAyamAnAnAM na kazcidapi virodhaH / tasmAt jJAnamevedaM sarvatra tathA tathA pratibhAti, na tadvyatirikto'rtho nAma kazciditi jJAna eva caikatrAyaM pramANaprameyapramitivyavahAra: parisamApyate / tasya hi viSayAkAratA prameyaM, grAhakAkAratA pramANa, svasaMvittizca phalamiti / yathoktam yadAbhAsaM prameyaM tat pramANaphalate punaH / grAhakAkArasaMvityostrayaM nAtaH pRthak kRtam / / iti / 150. jJAne bhinna hovAthI, vicitra bhinna bhinna vAsanArUpa sahakArIkAranA sahakArathI upAdAnakAraNarU5 pUrve pUrvanA jJAne vaDe uttarottara janmatA anurU5 jJAnamAM jarA paNa virodha nathI. tethI A jJAna ja sarvatra te te rUpe jaNAya che. tenAthI atirikta arthe nAmanuM kaMI nathI. eTale jJAnamAM ja eka sthAne A pramANa-prameya-pramitino vyavahAra badhI Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anAdi avidyAne lIdhe eka jJAna ja grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALuM jaNAya che rIte samApta thAya che jJAnanI viSayakAratA prameya che, grAhakokAratA pramANe che ane svasaMvitti phaLa che. kahyuM paNa che ke je AbhAsa che te prameya che, grAhakAkAra pramANe che ane sAMvitti phaLa che. tethI traNane pRthapha karavAmAM Avela nathI" [ 151. tadidamanAdyavidyAvAsanAvilAsaviparyAsitatattvadarzanatayA jJAnameva grAhyagrAhakasaMvittibhedavadiva lakSyate / avidyAviratau tu svacchameva tat sampadyate, na kiJcidveti / 151. tethI 26 avidhAnI vAsanAnA prabhAvane sAdhe tana - vikRta thavAthI A jJAna ja jANe ke grAhya, grAhaka ane saMvittinA bhedavALa' jaNAya che paraMtu avidyAnI virati thatAM te taddana svaccha banI jAya che athavA te kaMI ja banatuM nathI (arthAta jevuM tenuM zuddha svarUpa che tevuM ja rahe che). 152. taduktam nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate / / [pramANavA0 2.327] avibhAgo'pi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // [pramANavA0 2.354] ___152. bhATe / yu cha hai 'sAyI nu| anubhAvya (Aya) nathI, sAnayI duhe| anubhava (grAhaka) nathI. grAhya-grAhaka banethI rahita hovAne kAraNe jJAna pate ja prakAze che'. tathA kahyuM che ke "jJAna akhaMDa (2 bhedarahita) hovA chatAM bhrAMta daSTivALAe jJAnane jANe ke te grAhya, grAhaka ane saMvitti e traNa bhedovALa hoya ema dekhe che". [pramANavA 2.327,354] 153. ityartharUparahitaM saMvinmAtrAM kiledamiti pazyan / parihRtya duHkhasantatimabhayaM nirvANamApnoti // 153. ni045 ye haiM artha 2hita 4m zAna / cha mema bhne| bhAsa hu:santatine tyajIne abhaya nirvANane pAme che. 154. atrAbhidhIyate / na khatveka eva bodhAtmA grAhyagrAhakobhayasvabhAvo bhavitumarhati, grAhyagrAhakarUpayoritaretaravisadRzatvenaikatra samAvezAnupapatteH / tathA hi nIlajJAnaM pItajJAnaM zuklajJAnamiti nIlapItAdyupajananApAye'pyanuvartamAnabodharUpatayA jJAnaM nIlAdivilakSaNamanvayavyatirekAbhyAmavadhAryate / api ca jJAnamahaMkArAspadamAnandAdisvabhAvaM svakarmaNi ca savyApAramiva bhavidbhirabhyupagatam , arthastu naivamAtmaka iti kathamanayorabhedaH ? Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnAdvaitakhaMDana 154. naiyAyika AnA uttara ame ApIe chIe, kharekhara eka vijJAna prAdyasvabhAva ane grAhakasvabhAva ema banne svabhAveA dharAve e ene dhaTatuM nathI, grAha svarUpa ane grAhakasvarUpa ekabIjAthI taddana visadaza hei, temane ekamAM samAveza ghaTatA nathI. nIjJAna, pItajJAna zukalajJAna ema nIla, pIta, vagerenI utpatti ane nAza thavA chatAM badhAmAM anuspUta jJAnarUpatAne lIdhe jJAna nIla AdithI vilakSaNa che evA niya anvaya-vyatireka dvArA thAya che. vaLI, tame jJAnane ahuMkArAspada, AnandAdisvabhAva ane svaviSayamAM jANe vyApAra karatuM svIkAyu` che. paraMtu artha teA evA svabhAvavALA nathI, eTale te ene abheda kema ? 155. yadyapi jJAnamidamayamartha ityevamAkAradvayapratibhAso nAsti, tathA. starkosvyAkAraH pratibhAsamAnaH prakAzya eva pratibhAti, na prakAzakaH / idaM nIlamiti grAhakAdvicchinna grAhyAkAro'vabhAsate, na vaha nIlamiti tadaikyenAvabhAso asti ? eva 155. jo ke 'A jJAna che' A aya che' ema e AkAzanA pratibhAsa nathI tema chatAM pratibhAsate| A eka AkAra prakrAzyAkAra (= grAhyAkAra = arthAkAra) ja pratibhAse che, prakAzakAkAra (= grAhakAkAra = jJAnAkAra) pratibhAsate| nathI. grAhakathI (= jJAnathI) vicchinna (= pRthak) ja evA grAhyAkAra 'A nIla che' pratibhAse che, paraMtu huM nIla chu" evA grAhaka sAthe grANunA abhedanA pratibhAsa thatA nathI. 35 156. api ca prakAzyasya nIlAdeH prakAzakabodhAdhInaM yuktaM nAma grahaNaM, bodhasya tu tadgrAhakasya tadA kiMkRtaM grahaNamiti cintyam, na bodhAntaranibandhanamanavasthAprasaGgAt, nApi svaprakAzaM jJAnam, ahaM nIlamityapratibhAsAt / , 156. vaLI, prakAzya nIla AdinuM grahaNa prakAzaka medha vaDe vuM yogya che, paraMtu prakAzya nIlatA grAhaka bedhanuM grahaNu tyAre zenA vaDe thAya che e vicAravu joie. tenu grahaNa khIjA medha vaDe thatuM na manAya kAraNa ke temAM anavasthAdeSanI Apatti Ave che. jJAnasvaprakAza paNa nathI, kAraNa ke 'huM nIla chu" evA pratibhAsa thatA nathI. 157. navu naiva brAhmaprAyonyatramiti / thoDayuM zrAdghAvamAsa vRti mavASbhyupgtss eva grAhakAvamAsaH / grAhakAdanyo hi grAhyo jaDAtmA bhavet / grAhakastu prakAzasvabhAvo grAhakatvAdeva / dvayapratibhAsazca nAstItyuktam / ato'nyatarasya pratibhAsane jaDaprakAzayoH katarasyAvabhAsituM yuktamiti cintAyAM balAt prakAza eva prakAzate, na jaDaH / nirAkArazca na prakAzata iti tasmin sAkAre prakAzamAne kuto jaDAtmA tadatirikto'rthaH syAt / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 prAthane pratibhAsa thAya che tyAre jJAnane pratibhAsa thato nathI e nyAyamata 157, viMjhAnAdvaitavAdI - grAhya ane grAhakanuM anyatva nathI ja. jene tame grAhyapratibhAsa tarIke svIkAre che te ja grAhakapratibhAsa che. grAhakathI. anya grAhya hoya to te jaDa ja hoya. paraMtu grAhaka to prakAzasvabhAva che kAraNa e ja ke te grAhaka che. bene pratibhAsa to che nahi e ame kahyuM che. tethI bemAMthI ekane pratibhAsa mAnavo paDate hoya te jaDa ane prakAza bemAMthI konuM pratibhAsita thavuM yogya che enI vicAraNA karavo joIe ane te vicAraNAmAM na chUTake prakAza ja prakAze che, jaDa prakAzatuM nathI ema svIkAravuM paDe. ane nirAkAra prakAza to prakAzato nathI eTale jyAre sAkAra prakAza prakAzato hoya tyAre tenAthI jude jaDa artha kayAMthI hoya ? 158. tadidamapezalam , upAyenopeyanihnavasyAzakyakaraNIyatvAt / rUpasya hi prakAzakaM cakSuH / na cakSureva prakAzatAmityuktvA rUpamapahnotuM zakyate / tadidamarthasya mUrtidravatvakAThinyAdidharmavizeSitAtmanastadviparItasvacchasvabhAvaM jJAnaM prakAzakaM, na tadeva cakSurvat tadA'vabhAsitumarhati ca / 154. taiyAyika - A paNa yogya nathI kAraNa ke upAya vaDe upayano pratiSedha kare azakya che. rUnuM prakAzaka cakSu che. cakSu ja prakAze ema kahI rUpane pratiSedha karavo za kayuM nathI. mUrti, dravatva, kAThinya Adi dharmothI vizeSita svabhAvavALA arthanuM prakAzaka tenAthI viparIta svaracha svabhAvavALuM jJAna che. jema tyAre rUpano pratibhAsa thAya che tyAre cakSane pratibhAsa thatuM nathI tema jyAre nIla Adi grAghane pratibhAsa thAya che tyAre nIlajJAna Adine pratibhAsa thavo gya nathI. 159. nanu na cakSurvat upAyatvaM jJAnasya / cakSurjanyo hi prakAzo nAma jJAnamucyate / na cAgRhItaH prakAzaH prakAzyaM prakAzayatIti / 159. vijJAnAdvaitavAdI - cakSa jevuM upAya paNuM jJAnamAM nathI kAraNa ke cakSuthI janya prakAzane jJAna kahevAya che. ane agRhIta prakAza prakAzyane prakAzita karatuM nathI. 160. satyam, cakSunanya pravAzo jJAnanidhyate sa tu prakAzo pAravivAprkaashH, na prakAzaprakAzaH / na hi cakSuSA prakAzaH prakAzyate, api tu rUpaM prakAzyate / tatra yadpamityucyate sa viSayo grAhyaH, yattatprakAzate ityucyate sa prakAzo jJAnaM grAhakam / tadutpattimAtraNa ca rUpaM prakAzitaM bhavatIti na prakAzo grahaNamapekSate / 160. naiyAyika - sAcuM, cakSujanya prakAzane jJAna gaNavAmAM AvyuM che. paraMtu te prakAza rUpAdi viSayano prakAza che, prakAzana (= jJAnane) prakAza nathI. cakSu vaDe prakAza (= jJAna) prakAzita thato nathI, paraMtu rUpe prakAzita thAya che tyAM jene rUpa kahevAmAM Ave che te grAhya viSaya Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agRhIta jJAna ja athanuM dAna kare che e nyAyamata che. je tene prakAzita kare che ema kahevAya che te prakAzarUpa jJAna grAhaka che. jJAna utpattimAtrathI ja rUpane prakAzita kare che eTale prakAzane (= jJAnane) keinA vaDe gRhIta thavAnI (= prakAzita thavAnI) akSA nathI 161. nanUktamatra nAnupalabdhAyAM buddhAvarthaH prakAzate / 'apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayati' iti / tadayuktam , apratyakSopalambhasya ca pratyutArthadRSTiH prasiddhayati / upalambhotpAda evArthadRSTiH, na punarupalambhadRSTiH / 161. vijJAnAtavAhI-sahIta jJAnabhAM atha sht| nayI sabha abhe aDI kahyuM che. dinAga kahe che ke jene jJAna apratyakSa heya te arthanuM darzana karI zakato nathI. yAyi - tema Devu 5252 nathI. methI khag, apratyakSa (= alIta) jJAna anuzana 43 cha. zAnanI utpatti atha na cha, jAnana nathI. 162. nanUpalabdheragrahaNe tadutpAdAnutpAdayoH avizeSAt , anutpannopalambhasyApyarthaH pratyakSaH syAditi sarvasarvajJatvaprasaGgaH / tadidamatisubhASitam-arthaprakAzAtmaiva khalUpalambhaH / sa kathamanutpannAdutpanno na viziSyeta ? tasmAdarthapratyakSIkaraNAtmakatvAt jJAnasya utpAda evArthapratyakSatA, na tadgrahaNamityagRhItameva jJAnamarthaprakAzakamiti yuktam / __ yat tu upAyatvAt jJAnasya pUrva grahaNamucyate, tat cakSurAdibhira. naikAntikamityuktam / gRhItaM yadi ca jJAnaM bhavedarthaprakAzakam / dhUmavaddIpavad veti vaktavyaM yadi dhUmavat / / bhavedarthAnumeyatvaM yattvayaiva ca dUSitam / AkAradvayasaMvittivirahAnna ca dIpavat / / ghaTaM dIpena pazyAmItyasti dvitayavedanam / na tu jJAnena vijJeyaM jAnAmIti dvayagrahaH / / yadapi prakAzatvAt jJAnasya dIpavat pUrvagrahaNamuktam , tadapi vyAkhyeyam / prakAzatvAditi ko 'rthaH ? 162. vijJAnAtavAdI - jJAnanuM agrahaNa hoya to jJAnanI utpatti hoya ke anaspatti emAM kaMI pharaka paDato nathI. pariNAme jene jJAna utpanna thayuM nathI tene paNa artha pratyakSa thAya eTale badhAnA savajJa banI javAnI apatti Ave. tethI tame bahu ja sAruM kahyuM ke jJAna arthaprakAzasvabhAva ja che ! Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanuM svaprakAzatva saMbhavatuM nathI naiyAyika - anupana jJAnathI utpanna jJAna bhinna kema nahi ? [bhinna ja che. tethI arthane pratyakSa jANavAnA svabhAvavALAM jJAna hovAthI tevA tevA jJAnano upAda e ja jJAnanI artha pratyakSatA che ane nahi ke [arthane pratyakSa jANavAnA svabhAvavALA] jJAnanuM grahaNa e jJAnanI atha pratyakSatA che. niSkarSa e ke agRhIta ja jJAna arthanuM prakAzaka che ema svIkAravuM yogya che. upAya he I tenuM grahaNa pahelAM thAya che ema je kahevAmAM AvyuM che te anaikAtika che kAraNa ke cakSa vagere upAya hovA chatAM temanuM grahaNa ja thatuM nathI. je gRhIta jJAna arthonuM prakAzaka banatuM hoya te te ghUmanI jema arthonuM prakAzaka bane che ke gopanI jema te jaNAvavuM joIe. jo dhUmanI jema te athanuM prakAzaka banatuM hoya to artho anumaya banI jAya, paraMtu arthe anumeya che e [sautrAntika] matane te tame dUSita darzAvyA che. je te dIpanI jema arthanuM prakAzaka banatuM hoya te [prakAzya ghaTa ane prakAzaka dIpa e be AkAronI saMvittinI jema atha ane jJAna e be AkAronI saMvitti thavI joIe, para tu artha ane jJAna e be AkAronI saMvitti na hovAthI A pakSa paNa ghaTato nathI. "dhaTane dIpa vaDe huM dekhuM chuM' ema be AkAranI saMvittinuM saMvedana che paraMtu "jJAna vaDe ne huM jANuM chuM ema be AkAranI saMvittinuM saMvedana nathI. jJAnamAM prakAzatva hovAne kAraNe pradIpanI jema tenuM grahaNa thAya che ema je tame pahelAM kahyuM tene paNa samajAvavuM joIe. prakAzatva hevAne kAraNe ene zuM artha che ? 163. prazAzayatIti ghavAra, tasya mAva gharAvamiti | tasumiranaikaantikmuktmev / atha prakAzanaM prakAzaH, tarhi prakAzatvAdityasiddho hetuH / na hyarthagrahaNakAle buddheH prakAzanamasti / 163. vijJAnAtavAdI - je prakAzita kare che te prakAza che; prakAzane bhAva prakAzatva che. taiyAyika - tevuM prakAza va te je cakSu vagerenuM grahaNa nathI thatuM temAM paNa che. tethI "prakAzatva hevAne kAraNe e hetu anaikAtika che ema ame agAu jaNAvyuM ja che. vijJAnadaitavAdI - prakAzavuM te prakAza che. yAyika - te "prakAzatva hevAne kAraNe e hetu asiddha banaze, kAraNa ke arthagrahaNakALe jJAna prakAzatuM nathI. 164. batha prakAzarAddho voghaparyAya jIva | prArAvAt vogharAvADhiyaH | tadA sAdhanavikalo dRSTAntaH, pradIpasya bodharUpatvAbhAvAt / atazca svasaMvedanapakSo na yuktiyuktaH, svata:prakAzasya kasyacidapyadRSTatvAt / 164. vijJAnAtavAdI - prakAza' zabda e bodhane ja paryAya che. prakAzatva hovAne kAraNe eTale bodhapaNuM hovAne kAraNe. taiyAyika - Ama mAnatAM to duSTAta sAdhanavikala banI jaze, kAraNa ke pradIpamAM bAdhArUpatAne abhAva che. tethI jJAnanuM svasavedana svIkAratA pakSa tarkasaMgata nathI. jJAnanA svata prakAzane koIne anubhava nathI. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna, zabda ane dIpa svaprakAza che e matanuM nyAyakRta khaMDana 9 165. nanuM jJAnarAndrIpAtraya: svaraprAzA yAdu: | taddayu, zabdadiipyoH svagrahaNe'rthaprakAzane ca sAmayantarasavyapekSatvAt / zabdo'rthaprakAzane samayagrahaNamapekSate, svaprakAzane ca zrotram / dIpo'pi cakSurAdyapekSa eva gRhyate, grAhayati cArtham / iyAMstu vizeSaH -- ghaTAdigrahaNe AlokasApekSaM cakSuH pravartate, AlokagrahaNe tu nirapekSamiti / naitAvatA dIpasya svaprakAzatA syAt / itthe ca mArjArAdinaktaMcaracakSurapekSayA sarva eva ghaTAdayaH svaprakAzAH syuH| jJAnasya tu paraprakAzakatvameva dRzyate, na svaprakAzakatvam , arthaprakAzakAle tadaprakAzasya tAtA mudhaiva tasmAd bhaNitAsta ete / __ trayaH prakArAH svaparaprakAzAH / pradIpabodhadhvaninAmadheyAH / ___ vibhinnasAmagyabhivedyavedakAH / / AtmapratyakSavAdinAM tvavasthAbhedena grAhyagrAhakAMzayo do vidyate eveti sarvathA na svaprakAzaM vijJAnam / / 165. vijJAnAdvaitavAdI - jJAna, zabda ane dIpa e traNa svaraprakAza che ema kahevAmAM AvyuM che. yAyika - te ayogya che, kAraNa ke zabda ane dIpane svanuM grahaNa karavAmAM ane arthanuM prakAzana karavAmAM anya sAmagrInI sahAyanI apekSA che. arthanuM prakAzana karavAmAM zabdane samayagrahaNanI apekSA che jyAre svanuM prakAzana karavAmAM zabdane zrotrendriyanI apekSA che dIpa paNa cakSa AdinI sahAya pAmIne ja te gRhIta thAya che ane arthane grahaNa karAve che. dhaTAdigrahaNa ane dIpagrahaNamAM bheda eTale ja che ke dhaTAdinuM grahaNa karavAmAM cakSu prakAza (= Aleka = dI5nI sahAya pAmIne pravRtta thAya che, jyAre dIpanu (= AlekanuM = prakAzanuM) grahaNa karavAmAM cakSane ja dIpanI (= prakAzanI) sahAyanI AvazyakatA nathI paraMtu eTalAmAtrathI dIpa svaprakAza na bane. e rIte te [arthAta cakSa dIpanI apekSA rAkhyA vinA dIpane grahaNa karatI hovAthI dIpa svaprakAza banate hoya te e rIte to mAjaracakSu dIpanI apekSA rAkhyA vinA padArthone grahaNa karatI hevAthI mAjaracakSunI apekSAe badhA dhaTa vagere padArtho svaprakAza banI jAya, jJAnamAM paraprakAzatva ja dekhAya che, svaprakAzatva dekhAtuM nathI, kAraNa ke arthaprakAzakALe nAnano prakAza hoto nathI e ame darzAvI gayA chIe. tethI pradI5 bodha ane zabda A traNa prakAranI vastuo svaparaprakAza che ema khoTuM ja kahyuM che, kAraNa ke sva ane parane grahaNa karavAmAM te traNe judI judI sAmagrInI sahAya laIne ja sva ane parane grahaNa kare che je AmapratyakSavAdIo che teone te AtmAnI avasthAonA bhede grAhyAMza ane grAhakane bheda che ja, eTale jJAna koI paNa rIte svaprakAza nathI. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna mAnasapratyakSagrAhya che, nityapakSa nathI e nyAyamata tadaiva 166. yadapyabhihitamutpadyamAnameva jJAnamanapekSatvAdapratibandhatvAcca gRhyate na vA kadAciditi, tanna sAmpratam, tadAnIM tadgrahaNasAmagra yabhAvAt / na cAvibandhamAtreNa pratItiravagamyate / . . upAyaviraheNApi tadA jJAnasya na grahaH // na ca jaiminIyA iva vayaM jJAnaM nityaparokSamA cakSmahe / 'jJAto mayA'yamarthaH ' iti kAlAntare tadviziSTArthagrahaNadarzanAt / zuklaH paTa iti jJAne yathA'sau bhAti tadguNaH / tathA jJAto'rtha ityatra bhAtyarthoM dhIvizeSaNaH || na vizeSye ca saMvittiragRhItavizeSaNA / nAnusAyadhiyaM vetthaM pratIyeta kramAgrahAt // 166. utpanna thatA jJAnane kAinI apekSA na ruAvAthI temaja tene koI pratibaMdhaka na hAvAthI te vakhate ja (= utpattikALe ja) jJAna gRhIta thAya athavA kadI gRdrIta na thAya ema tame je kahyu te yeAgya nathI kAraNa ke te vakhate tenuM grahaNa na thavAmAM kAraNa che tenA grahaNa mATe jarUrI sAmagrIne abhAva, kevaLa pratibaMdhanA abhAva DhAvA mAtrathI jJAnanI pratIti thavI zakaya nathI, kAraNa ke upAyanA (= sAmagrInA) abhAvathI pazu tyAre jJAnanI pratIti na thAya. mImAMsake jema jJAnane nityapare!kSa kahe che tema ame taiyAyikA jJAnane nityaparAkSa kahetA nathI. 'mArAthI A a sAta thayeA che' e rIte kAlAntare ( = anuvyavasAyakALe) jJAnathI viziSTa anuM grahaNa ( =pratyakSarUpa grahaNa) thatuM dekhyu che. 'zukrala paTa' evA jJAnamAM jema paTane guNa gRhIta thAya che. tema jJAta atha'evA jJAna jevuM vizeSaNa che eve atha gRhIta thAya che. vizeSaNanu anuvyavasAya35 jJAnamAM, grahaNa karyAM vinA vizeSyanuM grahaNa dAna karatuM nathI [ evA sAmAnya niyama che. ], paraMtu anuvyavasAyarUpa jJAna AvuM pratIta na thAya--arthAt pahelA vizeSaNa(=jJAnanuM grahaNa ane pachI vizeSya (=arthI)nu. grahaNu evA kramavALuM pratIta na thAya--kAraNa ke temAM kramanuM grahaNa thatuM nathI, [Ane atha e ke anuvyavasAyarUpa jJAnamAM vizeSaNa jJAna ane vizeSya atha bannenuM yugapat ja grahaNa thAya che.] 167. na ca nityaparokSA buddhiranumAtumapi zakyate iti ca vicAritameva / tadalamanayA kathayA / kimiti zAkyamutsRjya zrotriyamidAnImabhiyuJjmahe / atazca yaduktaM jJAnapRSThAtramarzadarzanAt jJAnagrahaNapUrvakamarthagrahaNamiti tanna sArvatrikam, api tu kvacideva jJAnaviziSTArthasaMvedanAt tathA'bhyupagamyate / tasmAdarthagrahaNAt pUrva jJAnasyAnavabhAsAnnirAkAratvAvasAyavirahAcca jJAnasyaivAyamAkAra iti kadAzApralapitametadaruNAmbarANAm / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jene arthokAra mAnavAmAM Ave che te jJAnanA ja AkAra che e matanu kha`Dana ven ra 167, jo jJAna nityaparAkSa hAya to tenuM anumAna karavu' paNu zakaya nathI e ApaNe vicAyu' che ja, eTale e carco rahevA dae. zA mATe bauddhone kheDI mImAMsakAne prazna karavA mAMDayA ? [arthAt have ApaNe bauddho sAthe carcA eTale tame bauddhoe je kahyuM ke jJAna pachI uttaraka.Le 'bhArA vaDe A evA pratyama thatA dekhAtA haiAvAthI jJAnamahaNu pahelAM ane atha grahaNa sA'trika nathI paraMtu kayAreka ja jJAna viziSTa arthanA anuvyasAyarUpa sa vedana uparathI evu svIkArAya che. tethI aya grahaNu pahelAM jJAnane pratibhAsa na hovAthI tema ja nirAkAra avasAyanA ( = jJAnane) abhAva heAvAthI, jJAnane ja A AkAra che ema kahevuM e te bauddhonA khATI AzAthI prerAI karAtA lavArA che. ApaNe atyAre karIe.] ane atha jJAta che' pachI thAya che e 168. yat punarabhyadhAyi 'jJAnAkArapakSe kalpanA'lpIyasI' iti, tatra yathotanItyA pratyakSagamye bAhye grAhye'rthAkAre kalpanoktiH kIdRzI ? kIdRzaM vA tadalpatvaM mahattvaM vA iti / 168. vaLI, tame bauddhoe je kahyuM ke na nAkArapakSamAM alpa kalpanAne Azare levA paDe che (arthAt gauravadoSa nathI), te tyAM ukta rIti anusAra pratyakSagamya bAhya arthokAranI kalpanAnI vAta kevI ane kalpanAnu apahtva-mahattva kevuM? 169. ubhayasiddhatvamapi yadavAdi jJAnasya, tatra yadi pramANAyattA vastusthitiH artho'pyubhayasiddha eva / icchAdveSanibandhanAyAM tu vastusthitau jJAnamapi kathamubhayasiddhaM syAditi yatkiJcidetat / 169. jJAna vAdI prativAdI baMnene siddha che evu' Apa bauddhoe je kahyu te bAbatamAM kahevAnuM ke jo vastusthiti pramANuAyatta hoya te atha paNa vAdI-prativAdI kha tene siddha ja che ane jo vastusthiti icchA dveSane adhIna hoya teA jJAna paNa kevI rIte vAdI- . prativAdI ba-tene siddha bane ? eTale, tamArI ( = bauddhonI) vAta tu cha che. 170. yat punaridamabhihitamabhyupagamyApi bAhyamarthamapratyAkhyeyaH pratikarmavyavasthAsiddhaye jJAnasyAkArayoga iti, tadapi na sAmpratam, pratikarmavyavasthAyAH prakArAntareNApyupapatteH / yadyapyanekasannighAne nIlajJAnamupajAyate, yadyapi ca bodharUpatvamazeSasAdhAraNaM, tathA'pi nIlenaiva karmakArakeNa tadupajanitamiti nIlaniSThamevAvatiSThate / cakSurAdinA'pi tajjanitamiti cet, satyaM janitaM na tu karmaNA satA / nIlena tu karmabhUtena tadutpAdyate iti tadekaviSayameva bhavati / kuta eSa niyama iti cet, vastusvabhAvakRta eva, AkArapakSe'pi samAno'yaM paryanuyogaH / " 27 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nIlakama'kAraka ja nIlajJAnane utpanna kare che e nyAyamata 170. vaLI, tame bauddhoe je kahyuM ke bAhya atha' svIkArIneya pratikarmavyavasthA paTAvavA mATe jJAnane AkArano roga mAnavo paDe che - te yugane pratiSedha azakya che. te 5Na yogya nathI, kAraNa ke pratikama vyavasthA bIjI rIte paNa ghaTI zake che je ke aneka padArthonuM sannidhAna hovA chatAM nIlanuM jJAna utpanna thAya che ane je ke za nanI bodharUpatA badhAM prati sabhAnapaNe hovA chatAM te jJAna nIlaniSTha ja rahe che, kAraNa ke te jJAna nIla ja karmarU: kArakathI utpanna thayuM che. tame bauddho je kahe ke te jJAna to cakSu vagerethI paNa utpanna thAya che, to pachI te jJAna cakSu Adi niSTha paNa kema nahi?], te ame naiyAyike kahIe chIe ke cakSu AdithI te jJAna utpanna thAya che e kharuM paNa karmabhUta cakSu AdithI te utapanna thatuM nathI. paraMtu nIla je karmabhUta che tenAthI te jJAna utpanna thAya che eTale te ja eka viSayane te grahaNa kare che. A niyama kema che ema je tame bauddho pUchazo to ame uttara ApIzuM ke A te svabhAvathI ja che, vaLI AkAra pakSamAM paNa A ja prazna pUchI zakAya che. 171. yaducyate kimiti nIlameva karmakArakaM, kimiti vA karmaviSayameva jJAnamiti, tatra vastusvabhAvairuttaraM vAcyam / AkAramapi ca jJAnamupAdadAnaM karmakArakasyaiva kathamupAdadIta, na kArakAntarasyetyatrApi vastusvabhAva eva zaraNamiti / 171, tame bauddho je pUche che ke nIla ja karmakAraka kema ane karmakArakane ja viSaya karanAru jJAna kema ? to amAre taiyAvike e kahevuM joIe ke Ane uttara vastusvabhAva vaDe ja Apavo joIe. vaLI, AkArane grahaNa karatuM jJAna karmakArakane ja AkAra kema prahaNa kare, bIjA kArakane kema nahi e prazna ame maiyAyika tamane bauddhone pUchIe to tamAre paNa vastusvabhAvanuM ja zaraNa levuM paDe che. 172. marthastha nA jJAnananavanavA tiregAmavA+te | yadA hi devadattArthI kazcid vrajati tadgRham / tatrAsannihitaM cainaM gatvA'pi na sa pazyati / / kSaNAntare sa AyAntaM devadattaM nirIkSate / / tatra tatsadasattvena tathAtvaM vetti taddhiyaH // anAgate devadatte na devadattajJAnamudapAdi, tasminnAgate tadutpannamiti tadbhAvabhAvitvAt tajjanyaM tadavasIyate / itthaM ca tajjanyatvenaiva tatra niyamasiddheralamAkArakalpanayA / etena puruSapravRttirapi niyataviSayA vyAkhyAtA / sAdhakatamatvaM tu sAmagrayAH pramANasAmAnyalakSaNe nirNItameva / 172 artha jJAnane janaka che e anvaya-vyatireka dvArA jaNAya che. devadattane maLavA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javaya-vyakti dvArA atha jJAnane janaka puravAra thAya che IchanAra keI, devadattanA ghera jAya che ane tyAM gharamAM na rahelA tene ghera jaIne paNa dekhAto nathI, bIjI kSaNe devadattane te Avata dekhe che. tyAM devadattanA hevA na hovA dvArA devadattanuM hovuM-na hovuM pelA mANasanI buddhio jANe che. devadatta Avyo na hatA tyAre dehattatAna utpanna thavuM nahi ane devadatta AvyA tyAre te upana thayuM, eTaledevadattanA hetAM devadattajJAna thatu hovAthI devadattajJAna devadattathI janya che e zriya thAya che ane A rIte athajanya dvArA ja pratima vyavasthAne niyama siddha thata he I nAnAkAranI kalpanAnuM kai praye.jana nathI AnA dvArA (arthAta upara je kahyuM e dvArA) amuka ja viSayamAM puruSanI pravRtti kema thAya che tenuM vyAkhyAna thaI gayuM. ane sAmagrInuM sa dhakatama to pramANasAmAnya lakSaNamAM nirNata ja che. 173. vastu sTAgyabrerA kADhatA, soDA Thamiti | 'northo'yN yatastadviSayaM jJAnamutpannam' ityapi na vyapadizanti laukikAH ? / tasmAdarthe satyapi sAkAraM jJAnameSitavyam iti yaduktaM tadanupapannam / 173. tame bauddhoe laukika vAkapraganuM je uda haraNa ApyuM te paNa tUTI paDe che "A nIla artha che, kAraNa ke nIlaviSayaka jJAna utpanna thayuM che' ema leke kahetA nathI zuM ? tethI, artha hoya te paNa jJAnane to sAkAra icchavuM ja joIe ema je tame kahyuM te ghaTatuM nathI. 174. ghaaff " somani mAmevo nIdiyo rUti tA bAlabhASitamiva naH pratibhAti, abhede sahAnupapatteH / atha 'ekopalabhbhaniyamAt' iti he varyo vivakSitaH, tadayamasiddho hetuH nIlAdigrAhyagrahaNasamaye tadgrAhakAnuH palambhAt grAhakAkArAnuvedharahitatadvicchinnabAhyagrAhyamAtrapratibhAsa evAyaM 'niilmidm| ityAdi darzitaH / kvacicca grAhyAkArAnupazliSTakevalagrAhakAvamarzanamapi dRzyate 'na smarANi mayA ko'pi gRhIto'rthastadA' iti / tadevamitaretaravi. bhaktajJAnArthAkArasaMvedanAt katham 'ekopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH' ityucyate ? nIlataddhiyoriti ca vadatA bhavatA'pyeSa bheda eva nirdizyate / paramatAnuvAdamAtrametaditi cet , na, abhede pRthak nirdezasyApyaghaTamAnatvAt / tasmAdapi na jJAnasyAyamAkAraH / 174 vaLI, tame je kahyuM ke nIla ane na lajJAna banenI upalabdhi (= anubhava) sAthe (saha) thatI hovAne kAraNe bannene abheda che te paNa bAlabhAvita jevuM amane lAge che kAraNa ke je abheda hoya to "saha' zabdane artha ghaTe nahi. je tame kaho ke "ekanI upalabdhi thatI hovAne kAraNe evo te hetune arthe vivikSita che, te ame kahIzuM ke Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha5labha abheda na puravAra karI zake A hetu asiddha banaze, kAraNa ke nIlAdigrAhyanA grahaNa vakhate tenA grAhakanI anupalabdhi hovAthI grAhakAkArAnudhathI rahita ane pariNAme grAhakAkArathI vichina (bhinna) evA bAhya grAhyamAtrano pratibhAsa ja A nIla che' ityAdi ame darzAvyo che; koIka vAra grAhyAkArathI aspRSya, kevaLa grAhakane avamaza" paNa dekhAya che, jemake "huM smarate nathI ke meM tyAre koI artha grahaNa karyo hato ?' tethI, Ama ekabIjAthI pRthapha jJAnAkAra ane arthAkAranuM saMvedana thatuM hatuM, "ekanI ja upalabdhi thatI hoI nIla-nIlajJAnano abheda che'' ema kevI rIte kahevAya ? uparAMta "nIla ane nIlajJAnano' ema kahIne tame paNa A bhedane ja nirdeza karyo che je tame kaho ke ame to paramatane anuvAdamAtra karyo che te te barAbara nathI, kAraNa ke abheda hoya to te bene pRthapha nirdeza paNa ghaTe nahi. tethI paNa jJAnane A AkAra nathI. (arthAta, nIlAkAra jJAnane ja che, bAhya arthane nathI e tamAro mata beTho che.) 17s. thum "gApi vadhe e svAghanagaramAyAvui jJAnasthAkaarvttaa dRzyate iti tasyaivAyamAkAro yuktaH' iti, tadapi durAzAmAtram , sarvatra jJAnAdvicchinnasya grAhyAkArasya pratibhAsanAt / 175. bAhya artha na hovA chatAM svapna, gaMdharvanagara, mAyA vagerenI bAbatamAM jJAnanI AkAravattA dekhAya che eTale jJAnane ja A AkAra (nIlAkAra) che ema mAnavuM .gya che ema tame je kahyuM te paNa durAzAmAtra che, kAraNa ke, sarvatra jJAnathI vicchinna evA grAhyAkArane pratibhAsa thAya che. 176. tathA hi-amajJAneSu catuSTathI gati -zAmathAti, asahyAti, akhyAtiH, viparItakhyAti: vaa| taMtra rajatamidamiti sAmAnAdhikaraNyenaikArthapratibhAsAt, tanmate ca saMvitteraparokSatvAt rajatAdhigamAbhimAnena tadarthinastatra pravRto bAdhakapratyayasya tathAvidhabodhaniSedhaparatvena prAdurbhAvAt na tAvadakhyAtiriti prAgeva prasAdhitametat / 176. bhramajJAnonI bAbatamAM cAra gati ( = vikala) saMbhave che-AtmakhyAti, asakhyAti, akhyAti ane viparIta khyAti. temAM, "A rajata che emAM samAnavibhakitane kAraNe eka arthano pratibhAsa tha hevAthI, temanA ( = prAbhAkaronA) mata mAM saMvitti aparokSa hovAthI, rajatanuM jJAna thayuM che evA abhimAnathI jatAthIMnI tyAM pravRtti thatI hevAthI, tevA prakAranA bodhane niSedha karavA sUktA bAdhaka jJAnanI utpatti thatI hovAthI, A bhramaNAno akhyAti nathI e ame agAu puravAra karyuM che ja. 177. bAhayAtirapi nArita, gvattAsataH aggrTe pratimAsAyogaat / dezakAlavyavahitAnubhUtapUrvapadArthaviSaya eva bhrAnto'pi pratyayaH prANabhRtAM Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtinuM khaMDana 405 bhavati, na tvatyantAsadarthaviSayaH / tathA hi dvividhA bhrAnti:-bAhyendriyajA mAnasI c| tatra bAhyendriyaje bhramajJAne viSayadoSAd indriyadoSAdvA samutpadyamAne na kvacinirAlambanatA dRshyte| bhAsvararUpasAdRzyena hi viSayadoSeNa zuktikA rajatamiti parisphurati, marusthalapatitotphalitaM ca sAviAM tejastaralataraGgasArUpyeNa paya iti / cakAsti / indriyadoSAdapi pittopahatarasanasya tiktatayA zarkarA'vabhAsate, timirasImantitanayanavRttezcandramaNDalamekamapi dvidhA pratibhAti, timirakaNanikaravivaraviracitaprasRtAzca nayanarazmayaH sUryA zusaMvalitAH santaH sUkSmatayA kezakUrcakAkArAH pratibhAntIti / antaHkaraNadoSeNa vibhramo yastu jAyate / asatyapi mahelAdau puSpeSumuSitAtmanAm / / so'pi kazcidviSayadoSasahAyo bhavati / sa cAlambana eva / tasyAH pANiriti jJAnaM yathA bhavati kutracit / komalAnilakallolavellite bAlapallave / / anapekSitatattalyapadArthasyaiva yA punaH / mAnasI manmathonmAdamahimnA mAninImatiH / / tasyAmapi rAgAdivAsanAbalopaplavamAnasmRtyupasthApitadezakAlavyavahitopalabdhapUrvapurandhrIrUpAdisamullekhaH, na tvekAntAsataH kharaviSANAderiva / pratibhAnidrAdimanodoSajanmani svapne'pi dRSTapUrvasyaiva tasyAkArasyollekhaH / jvalajjalagaladvahnidravadadrayAdidarzane / . rUpamanyasthamanyatra vetti na tvasadeva tat // tadevaM bhrAntabodheSu nAstyatyantAsatAM prathA / dezakAlAnyathAtvaM tu kevalaM bhAti vastunaH / / 111. bhramajJAna asakhyAti paNa nathI kAraNa ke ekAnta ata AkAzakusuma vagerene pratibha sa saMbhavato nathI. deza ane kALathI vyavahita pahelAM anubhavelA padArtha viSayaka ja bhramajJAna prANIone thAya che, atyanta asata pada tha viSayaka bhramajJAna thatuM nathI, brAnti dividha che-bAndriyaja ane mAnasa temAM badriyaja zramajJAna viSayadevane lIdhe ke IndriyadeSane lIdhe unna thAya che, eTale bhramajJa ne kyAreya niviSayaka dekhAtuM nathI. bhAskara rUpanA sAdakyane kAraNe arthAta viSayadeSane kAraNe chIpa rajatarUpe dekhAya che raNapradezamAM parAvartana pAmatAM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtinuM khaMDana sariNA tarala tarago sAthenA temanA sArUpane lIdhe pANIrUpe dekhAya che. pittathI upahatA thayelI amarALAne Indriya ne kAraNe sAkara kaDavI lAge che. netragata timira vaDe IMdhIkata. che jayApArane kAraNe te rogavALAne caMdramaMDala eka hovA chatAM be bhAse che. netragata timiranA kAnA vivathI viracita ane temAMthI amRta netrakiraze ja surya kiraNo sAthe saMvalita thatAM sUkSmarUpe vALanAM gUMcaLAnA AkAravALA dekha le che. antaHkaraNanA doSathI je bhrama e che jemake strI vagere na levA chatAM kAmathI AtmabhAna bhUlelAne mI vagere dekhAvA rU5 bhrama-te paNa keTalIkavAra viSayonI sahAyathI janme che ane te bhrama AlaMbanamAM ja thAya che: udAharaNathaM, A tene hAtha che evuM jJAna tene keTalIka vAra komala anilanA = kAzI hAlata bAla halavamAM thAya che. vaLI, te mAninItulya padArthanI apekSA vinA ja kAmanA unmAdanA mahimAthI te kAmI puruSane mAninInI je mAnasI mati thAya che te paNa rAga Adi vAsanAnI baLe ekadama khaDI thatI smRtie rajU karelA, deza ane kALathI vahita, pUrva anubhavelA rUpa Adine samulekha hoya che, kharaviSANa Adi jevA ekAMta ane samullekha nathI hoto. pratibhA, nidrA Adi manadevathI janma pAmatA vanamAM paNa pahelAM debela (= anubhavela) te AkArane ja ullekha heya che. baLatA pANI, e.gaLanA agni ane dravatA pata, vagerenA darzanamAM, anyatra rahelA rUpane mANasa anyatra khe che. te rU5 taddana asat nathI. tevI ja rIte, bhrAnta jJAnamAM atyanta asata vastuenI prathA (= khyAti = jJAna) nathI, vastuonA deza ane kALanuM anyathAtva ja kevaLa 178. nanu tatrAsato'rthasya pratibhAse dezAntarAdiSu sattvaM kvopayujyate? dezAntare hi san asan vA ? tatra tAvannAstyeva sArthaH / na ca dvayorasattvayAH zidiva: | 118. asakhyAtivAdI - tyAM (= zramajJAnamAM) asata ane pratibhAsa hoya te dezAntara AdimAM tenA sattane zo upayoga nayAyika - dezAntaramAM te sata che ke asat ? [ je dezAntaramAM te sata che te] tyAM te artha nathI ja. vaLI, be at (arthAta tyAM paNa asat ane dezAntaramAM paNa asata) hoya te be vacce kaMI bheda na rahe. 119. herAvAva f sattAvayantau vA pratimAlete rUti vivAranAtha tathA tayorapi tulyo doSaH / maivam , bhavato'pyasatkhyAtivAdinaH kiM sarvatraiva tadarthAsattvaM sammatamuta taddeza eva ? tatrAsannidhAnamAtreNa tAvatka iva tava svArthaH / sarvatrAsatastvavabhAse kutastya eSa niyamo yadasattvAvizeSe'pi rajatAdi eva asat pratibhAti, na kharaviSANAdIti / ayaM ca dvayorasattvayAvizeSaH dezAntarAdiSu sato'rthasya smaraNA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakhyAtinuM khaMDana pAroheNa pratibhAsamAnatA yujyate, na tvekAntAsata iti / evaM dezakAlayeorapi sadasadvikalpacAdyaM parihartavyam / atazca kiMcidapi nAtyantAsadarthagrAhi jJAnamastIti kiM dRSTAntabalena sarvatrArthazUnyatA kalpyeta ? tasmAd na asatkhyAtiH / 179. asakhyAtivAdo dezakALa paNa zu sat dekhAya che ke asat evA prazna karI UThAvavAmAM AvatA bate vikalpeAmAM paNa tulya dekha che. Yeh - naiyAyika evuM nathI, Apa asatkhyAtivAdI zu' satra ja te anu amattva svIkAre cheA ke kevaLa te dezamAM ja ? [ je kevaLa te dezamAM ja tenuM asattva haiAya te ] tyAM asannidhAnamAtrane kAraNe bahu kImatI vastu jevA tamAre te svAtha' che. ema thAya. ane saMtra asat pratibhAsa hoya teA A niyama tyAMthI ke asattvanI khAte te bannemAM koI bhedra na heAvA chatAM asat rajata Adi ja pratibhAsita thaya che, jyAre asat kharaviyANu Adi pratibhAsita thatA nathI. e asattva vacce A bheda che ke dezAntaramAM sat (arthAt te dezamAM asat) arthe smaraNa Adine upArAha ( = prApti ) pAmIne pratibhAse te yeAgya che, jyAre ekAMta asat pratibhAse te cegya nathI. A rIte ja deza-kAlanA sat arAnA vikalpa karI je Apatti ApavAmAM A.vI tene parihAra paNa A rIte ja karavA. atyanta asat atu grahaNu karanAruM kaI paNa jJAna nathI. teA pachI kayA dRSTAMtanA baLe sarvatra atha-zUnyatA kapAya ? tethI asatkhyAti ghaTatI nathI. tatra ca 180. AtmakhyAtestu nirAkaraNAya so'yamiyAn kalirvartate / bahuzaH kathitaM grAhakAdvicchinnameva grAhyamavabhAsate 'nIlamidam' iti, na tu tadabhedena 'nIlamaham' iti / bhrAntijJAneSu tadarthAsannidhAnAd bhrAntatvamastu, nAtmatattvagrahaNamiti / yaccocyate ' yadantarjJeyarUpaM hi bahirvadavabhAsate ' iti seyaM viparItakhyAtirevAGgIkRtA syAt / tadvaraM saiva tapasvinI sAdhIyasI / 180. AtmakhyAtinA nirAkaraNa mATe A ATalI amArI dalIla che. ame dhaNI vAra kahyu` che ke grAhya grAhakI vicchinnarUpe (= pRtharUpe) ja arthAt 'A nInna che' e rUpe ja bhAse che, grAhakathI abhinnarUpe arthAt nIla chuM' e rUpe bhAsatuM nathI, te arthanA asannidhAnane kAraNe bhrAnta jJAnemAM bhrAntapaNuM che, AtmatattvanuM grahaNu nathI. tame bauddhoe je kahyuM ke je AMtara jJeyarUpa che te bahir jJeyarUpanI jema bhAse che temAM tA tame viparItakhyAtinA svIkAra karyAM gaNAya. tethI sArI che. te viparItakhyAti ja bicArI vadhAre ? 181. atha kathyate grAhakAt satyaM vicchinna grAhya N tat tu jJAnarUpameveti, tatra vicchinnamiti priyamAveditaM, jJAnatve tu tasya kA yukti: ? na ca jJAnayoH yugapadutpannayorvA kramabhAvinorvA grAhyagrAhakabhAva upapadyate / yaugapadye savyetara goviSANa Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48, AtmakhyAtinuM khaMDana vad grAhyagrAhakaniyamAbhAvAt / kramapakSe'pi pUrvamuttarasya grAhaka cet, tadutpattitadgrahaNakAlapratIkSaNAt kSaNikatAM jahyAt / uttaramapi yadi pUrvasya grAhakaM tadA'pi saiva vArtA, tAvatkAlamavasthitimantareNa tadgrAhyatA'nupapatteH / na ca jJAnatvaM nAma sAmAnyaM grAhyagrAhakayoranugataM, gotvamiva zAbaleyAdau, bhAti / ato vicchinnazced grAhakAd grAhyAMzaH, so'rtha eva bhavediti na jJAnasyAyamAkAraH / 181. jo tame AtmakhyAtivAdI kaho ke grAhya grAhakathI vicchinna che e sAcuM paNa te grAhya jJAnarUpa ja che, to tyAM tame "vichinna" evuM amane priya kahyuM paraMtu grAhyanA jJAnapaNAmAM ze taka che ? yugapaTTa utpanna ke kramabhAvI be jJAne vacce grAhyagrAhakabhAva ghaTatA nathI. je jJAne yugapa utpanna hoya to gAyanAM DAbA-jamaNuM ziMgaDAMnI jema amuka ja grAhya ane amuka ja grAhaka evo niyama temanI bAbatamAM dhaTatuM nathI. kamapakSamAM je pUrvotpanna jJAnane uttarotpanna jJAnanuM grAhaka mAnIe te uttara jJAnanI u5ttinA kALa ane uttara jJAnanA grahaNane kALanI pratIkSA karatuM te pU5ne jJAna kSaNikatA choDI de. je uttarAunma jJAna parvopanna jJAnanuM grAhaka hoya te paNa te ja vAta che, kAraNa ke je teTalA vakhata sudhI pUrvopanna jJAna Take nahi to te pUrvotpanna jJAna uttaro5nna jJAnanuM grAhya ghaTI zake nahi. vaLI, jema zAbaloya vagere govyaktiomAM garva anugata dekhAya che tema mAhya-grAhakamAM jJAnava nAmanuM sAmAnya anugata dekhAtuM nathI. tethI je grAhakathI grAhya vichinna hoya to te grAhya e artha ja hoya eTale te jJAnane AkAra na hoya. va.482. yag saMgharma zAkAro na mavati rUti mASita, taghumeva na kuNDadadhivat kazcit saMsargo'styarthabodhayoH / tatkRtAkAravattA vA prAganAkArayostayoH // tadevaM zAkyoktayuktizakaladaurbalyAt , sarvatra vicchedapratibhAsAt , svacchAtmanazca jJAnasya svato vicitratvAnupapatteH arthasyaivAyamAkAra iti siddham / 182, AkAra e saMsargano dharma nathI banate ema je kahyuM che te yogya ja che. che ane daDI vacce saMsaga ( = saga) che tema artha ane jJAna vacce koI saMsarga nathI, jethI pahelAM anAkAra evAM be jJAna te saMsargane kAraNe AkAravALAM ( grAhyAkAra ane grAhakAkAra) bane. tethI Ama boddhoe kahelI dalIla durbaLa hovAne kAraNe, sarvatra vicchedane pratibhAsa thato hovAnA kAraNe ane svabhAvathI zuddha jJAnanuM vaciya svataH ghaTatuM na hovAnA kAraNe arthane ja A AkAra che e siddha thayuM. 183. yattu arthAkArapakSe coditamekatrArthe nakSatrAM tArakA tiSya iti Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANathI jJAta hoya te eka arthamAM paraspara viruddha AkAronA svIkAra karavA joie 49 parasparaviruddhAkArasamAvezo na yukta iti, tatrocyate anupapannamiti / naH kva saMpratyayaH ? yat prabhANenAvagatam ; viruddhamapi tad buddhayAmahe yadekatra nivizamAna pazyAmaH / tadiha yadyabAdhitena jJAnena vispaSTamAkAratrayamekatra gRhyate, tat kathamanupapannaM syAt kathaM vA viruddhamiti / 183. arthA2pakSamA tame ne vyAkSe taHrA (strI.) tiSya: (pu.) ma paraspara viruddha uttaramAM ame kahIe chIe ke te AkSepa teA nathI. je pramANathI jJAta haiAya tyAM; viruddha hoya te paNa tene chIe. paraspara viruddha AkAre ekatra tiverA pAme che ene ApaNe dekhIe chIe. [Ama pramANathI jJAta hAI te mAnya che.] tethI ahIM abAdhita jJAna vaDe vispaSTa je traNa AkarA eka ThekANe zraddhAya che, te kema anupapanna bane ke viruddha bane ? 184. athaikaM samyak pramANaparinizcitarUpamitarat kAlpanikamiti pratIyate, tadevamastu ko doSaH ? dRSTazca citrAdAtranekavarNasamAvezaH / na caikatra virodhamavirodhaM dRSTvA sarvatra tatkalpanamucitam | abAdhitAvagatinibandhanA hi vastusthitayo bhavanti, na kalpanAnirmitAH / artha mAM nakSatram (napuM. ) ani samAveza yogya nathI, tenA ApA vizvAsa kathAM hrAya che? mAnya karIe chIe-svIkArIe api vA vastutAdrUpyasadasattAnapekSayA / zabdaprayogasAdhutvamanvAkhyAyeta kevalam / / dArA iti naikasyAH strIvyakteH puMstvaM bahutvaM vA vidyate, zabdastveSa tatra prayujyamAnaH sAdhurbhavati / nAthasaMsparzitA cAsya tAvatA vyavatiSThate / yathaitadAtmakaM vastu tathA zaknoti bhASitum // parivrATprabhRtInAM ca kuNapAdipratItayaH / arthasyAnekazaktitvAnnAvahantyarthazUnyatAm // kiM na bhakSayituM zakyA nArI kauleyakena sA / kiM vA na zamayatyeSA kAmino madanajvaram // zavAdvA kena rUpeNa sA viziSyeta yoginaH / ghItrayaM tu na sarveSAmabhAvAt sahakAriNaH // lAbha iti na sarveSAM sarvasArUpyeNa jJAnam / pratiprANiniyatAnekavidhavAsanAbhedasahakArisApekSo hi tasya tasya jJAnasyAtma Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra vAsanAbheda dvArA ja jJAtAne bheda samajAvI na zakAya 184. jo tame kahe ke eka rUpa samyakpramAthI parinizcita che jyAre khIju` rUpa kAlpanika che evuM pratIta thAya che teA ame kahIzuM ke ema hai, emAM zA doSa che ? citrarUpamAM aneka varSAMtA samAveza dekhAya che. eka ThekANe viredha ke avirAdha dekhI sAvaMtra virAdha ke avirodhanI panA karavI ucita nathI. abAdhita jJAnane AdhAre ja vastusthitie vAstavika che e siddha thAya che, vastusthitie kalpanAnimita nathI vastunA tAkpyabhUta sattA ke asattAnI apekSA rAkhyA vinA zabdaprayoganI sAdhutAne kevaLa vyAkaraNAnusAra samajAvAya che eka strI vyaktimAM pu Mtva ke bahuva nathI hotuM para Mtu 'dArA:' (6.ranu` pu. bahuvacana ) zabda eka strI vyaktimAM prayojAte sAdhu che. paratu teTalAmAtrathI zabda arthAAMzI che evuM sthira thatuM nathI. jevI taddAtmaka ( = vahuvacanAdiyukta) vastu che tevI ja vavAne mATe zabda sama che. parivrAjaka vagerene eka strI zarIramAM thatI kuNapa AdinI pratItie atha zUnyatAne siddha karatI nathI, kAraNa ke eka arthamAM aneka zaktio che. zuM nArI kUtarA vaDe bhakSita thavI zakaya nathI ? zuM nArI kAmIne kAmavara zamAvatI nathI ? yAgIne mATe kayA rUpe te strI zathI vizeSatA hAya ! badhAMne A traNe pratItie thatI nathI kAraNa ke sahukArIone abhAva che. prANI dITha niyata judA judA prakAranI vAsanAerUpa sahukArInI apekSA rAkhIne te te prANIne te te jJAna thAya che, eTale badhAMne eka vastunuM badhI rIte sarakhuM jJAna thatuM nathI. i. 105. yadyevaM vAsanAbheda eva vividhapratibhodbhavaheturbhavati, kimarthakalpanayA ? ayi sAdho ! kimadyApi na pariharasi suciraM guNitAM kalpanAvAcA yuktim ? na hyarthaH kalpyate, api tu pratibhAsate eva / bahurUpasya tu tasyaikatamarUpaparicchedaniyame kimapi vAsanAdi kAraNaM kvacit kalpyate, kastAvatA'rthanihnavasyAvasaraH 1 185, vijJAnAdvaitavAdI-- jo e rIte vAsanAbheda ja vividha jJAnAnA udbhavanuM kAraNu huMya te athanI kalpanA karavAnuM zuM prayeAjana ? naiyAyika-- are e sajajana ! zu haju paNa a kalpanAnI lAMbA samayathI abhyasta vAceyukti tame cheADatA nathI? atha'nI kalpanA nathI karavAmAM AvatI paNu atha pratibhAse che ja, anA aneka rUpemAMthI amuka eka rUpanA jJAnanuM niyamana karavAmAM koIka vAsana!'da kAraNa kayAreka kalpavAmAM Ave che. paratu teTalAmAtrathI ayanA pratiSedhane avAra ka N UbhA thAya che ? 186. po vAsanAmeDNva jJAnavaidhiyAraLam, taretarAyAAraNabhaavprbndhshc bIjAMkuravadanAdirjJAnavAsanayoH iti, tadapyaghaTamAnam / keyaM vAsanA nAma ? jJAnAdavyatiriktA cet, sA'pi svaccharUpatvAnna jJAnakAluSyakAraNaM bhavet / jJAnavyatiriktA ced vAsanA tadvaicitryahetuzca so'rtha eva paryAyAntareNoktaH syAt / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsanAne janaka arthanubhava che 186. vAsanAvaiciya ja jJAnavaicitryanuM kAraNa che, vAsanA jJAnanuM kAraNa che ane jJa na vAsanAnuM kAraNa che evo itaretarakAryakAraNubhAvane pravAha bIjAMkuranI jema jJAna ane vAsanA vacce anAdi che ema je tame bauddhoe kahyuM te paNa dhaTatuM nathI. A vAsanA e zuM che ? je te jJAnathI abhinna hoya to te paNa svarU5 hevAthI jJAnanA kasuSyanuM kAraNa na bane jJAnathI mi- vAsanA jJAnanA vaicitryanuM kAraNa hoya to tame baddhoe arthane ja paryAyAntare kahyo gaNAya. 187. api ca vAsanA nAma viSayAnubhavasamAhitaH saMskAra iti loke / prasiddhiH / saMskArazca yadanubhavaghaTitaH tatraiva kvacidavasare smaraNamupajanayati, na punarasadeva vaicitryamidamIdRzamAvahati / 187. vaLI, lekamAM to vAsanA eTale viSayAnubhava paDela saMskAra evI prasiddhi che. ane saMskAra jenA anubhavathI paDela hoya tenuM ja koI avasare smaraNa janmAve che te asata ja evA vaicine khecI lAvato nathI. 188. kiJca bhikSupakSe kSaNikatvena jJAnAnAM grAhyagrAhakabhAva iva vAsyavAsakabhAvo'pi nirAkartavyaH / sthAyino hi bhAvAstilAdayaH sthAyibhireva campakAdibhirvAsyante, na tUtpadya sapadyeva nazyadbhiH jJAnastAdRzyeva jJAnAnIti / niranvayavinAzAcca na tadaMzo'nuvartate / yataH kathaJcidvAsyeta pUrveNa jJAnamuttaram / / 188. vI, mauI pakSamA kSazitAne 22 jJAnomA prAya-yAmAnI bhvaa25vAsakabhAvane paNa pratiSedha karavo joIe. sthAyI tila Adi cIjo sthAyI caMpaka Adi cIjothI vAsita thAya che, paraMtu u5na thaI tarata ja vinAza pAmatA jJAna vaDe evAM ja jJAne vAsita thatAM nathI jJAnane niranvaya vinAza thato hoI tene keI a za Takato nathI jethI pUrvopana tAna uttarajJAnane kaI rIte vAsita karI zake. 189. api caikatrA devadattasantAne vAsanAsahasrANi jJAnavaicitryakArINi bhaveyuH, na hi govAsanAto hastijJAnamudati / anantatve'pi khalvAsAmArambhe niyamaH kutaH 1 / asamaJjasakAritve vyavahArasya viplavaH // dhUmajJAnasamutpAde dhUmavAsanayA kRte / / kiM tadA na jalajJAnaM janayejjalavAsanA / vAsanAzca vAsanAsantAnArambhahetava eva bhaveyuH, na punaranubhavajJAnamAdhAtu. mudyaccheyuH, sadRzAt sadRzotpattiriti hi bhavatAM darzanam / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNabhaMgavAdamAM teA vAsanAnA Azraya ja ghaTatA nathI 189, vaLI, devadattAntAnamAM eka ThekANe hajArA vArAnAe jJAnavaicitryane pedA kare che, kAraNu ke geAvAsanAthI hastinAna utpanna thatuM nathI ( = arthAt gAvAsanAthI gejJAna, hasti-vAsanAthI hastijJAna ema anaMta vAsanAothI gejJAna, hastinAna Adi ananta jJAna utpanna thAya che.) vAsanA| ananta hevA chatAM amuka vAsanA amuka vakhate amuka ja jJAna utpanna kare evA niyama kayAMthI ? game te vAsanA game tyAre amuka jJAnane utpanna kare teA vyavahArane uccheda thaI jAya dhUmavAsanAne kAraNe dhUmajJAna utpanna thAya che tyAre jalavArAnA jalajJAnane kema utpanna karatI nathI ? vaLI, vAsanAe anya vAsanAone ja utpanna karavAmAM upAdAnakaraNa ane, anubhavajJAnane utpanna karavAmAM upAdAnakAraNa na ane, kAraNa ke rAdazathI sadazanI utpatti thAya che e te| Apane siddhAMta che. 412 190, api ca na nirAdhArA vAsanA Asate / na ca bhavatpakSe tadAdhAraH kazcana sambhavati, bhaGguratvena jJAnasya tadAzrayatvAnupapatteH / ekajJAnAzritatve sarvAsAM vAsanAnAM tadvinAze nAza: syAt / prativAsanamAzrayabhede tadAnantyenAniyamazca zatazAkhaH / na cAlayavijJAnaM nAma kiJcidasti / satyapi tasminnazeSavAsanA sahasrasamAzraye tatkSaNikatvAt sakRdeva tathAvidhavAsanAkusUlajJAnavinAzaH syAt / punarutpAde tathAvidhametra tajjJAnamutpadyate, na tu gavAzvAdijJAnakramaniyamo bhavediti sarvathA saGkaTo'yaM panthAH / tasmAt mRgatRSNikaiSA tapasvinAM vAsanAta eva lokayAtrAsiddheH kiM bAhyenArtheneti / kRtamativAcAlatayA ciramapi nipuNairnirUpyamANo'taH / arthasyaiva na buddheH sidhyati nIlAdirAkAraH // ekazca bodhaH pramitipramANa prameyarUpANi kathaM bibharti ? 1 bhinnaM pramANAt phalamabhyaghAyi pratyakSacintAvasare pustAt / / tamArA tenA 190. vaLI, vAsanA AdhAra ( = Azraya ) vinAnI hAtI nathI, ane pakSamAM te tenA AdhAra koi saMbhavatA nathI, kAraNa ke jJAna kSaNika hoi jJAna AdhAra ghaTatu nathI, eka jJAnane sa vAsanAeA Azraya mAnatAM te jJAnane nAza thatAM sava vAsanAone nAza thAya. pratyeka vAsanAne judo judo Azraya mAnatAM vAsanAnA jJAnantyane kAraNe amuka vakhate geAjJAna gAvAsanAne ja Azraya bane ane hastivAsanAne Azraya na bane e niyama raheze nahi ane A avyavasthA se| zAkhAomAM vistaraze ane Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlayavijJAna zuM che ? AlayavijJAna jevuM to kaMI che nahi, azeSa hajAre vAsanAonA AzrayarUpa te hoya te paNa te Azraya kSaNika hoI tarata ja vAsanAnI tevA prakAranI keDIrUpa AlayavijJAnane nAza thAya [ane pariNAme azeSa hajAro vAsanAo tenI sAthe ja nAza pAme.] nAza pAmyA pachI pharI AyavijJAnanI utpatti mAnavAmAM Ave te tevA prakAranuM ja arthAta azeSa hajAra vAsanAonA Azraya rU5 ja te AlayavijJAna utpanna thaze. te pachI amuka vakhate ja gojJAna, amuka vakhate ja ajJAna, vagere krama nahi bane, eTale A mAga sarvathA saMkaTabharyo che. tethI, "vAsanAthI ja leyAtrA siddha thatI hovAthI bAhya athanI zI jarUra che ?' evI bicArA bauddhonI A vAta jhAMjhavAnA jaLa jevI che. bahu vAcALatAthI sayuM', niSNa e ke nipuNa ciMtaka vaDe nirUpA nIlAdi akAra athane ja siddha thAya che. jJAnane siddha thato nathI. vaLI, pramiti pramANa ane prameya e traNa rUpe eka jJAna kevI 1. AlayavijJAna vize saMkSipta nedha ahIM jarUrI jaNAya che. anAdi vAsanAthI ( = saMskArathI) vAsita vijJAna ( = citta) AlayavijJAna che. te ja nitya ane niraMtara vidyamAna rahetuM badhAM janma ane gatinuM kAraNa che. tenI nityatA pravAhanityatA che. temAMthI kSaNika pravRtti vijJAna janme che ane nAza pAme che. AlayavijJAna sAgara jevuM che ane pravRtivijJAne temAM UThatAM mojAM jevAM che. jema sAgara ane tenAM mojAM vacce bheda nathI tema AlayavijJAna ane pravRttivijJAno vacce bheda nathI. pravRtti vijJAne sAta che--pAMca IndriyajJAne, viSayajJAnAtmaka manovijJAna ane ahaMkArAtmaka mana pahelAM pAMca vijJAne jene pratyakSajJAna kahevAmAM Ave che te che mane vijJAna mana dvArA thatu pratyakSajJAna che. manovijJAnanuM khAsa kAma pAMca pratyakSajJAnane samanvaya karavAnuM che ane ahaMkAra ane mamakAra upasthita kare che. AlayavijJAnamAM A badhAM jJAne bIjarUpe antahita hoya che ane jyAre teo pragaTa thAya che tyAre teo pravRttivijJAna bane che. Ama AlayavijJAna bIjanevAsanAone ke ThAra che. eTale tene vAsanAzaya paNa kahI zakAya. jema nadIne dhasamasatA pravAha tRNa. kASTha, gemaya Adi aneka padArthone kheMcate sadA AgaLa vadhe che tema A AlayavijJAna paNa pravRttivijJAnanI bIjabhUta vAsanAone kheMcatuM janmajanma.ntaramAM AgaLa ne AgaLa vadhatuM rahe che. jyAM sudhI saMsAra che tyAM sudhI te aTakatuM nathI A AlayavijJAnano vizuddhi vAsanAno nAza thatAM thAya che. tenI A vizuddhi ja paramArtha che. AlayavijJAna vAsanA rahita thatAM pravRtti vijJAneno nirodha thAya che. have AlayavijJAna alayavijJAna rahetuM nathI, te sarvapravRttivijJAnanA nirodhavALu, vAsanArahita, zuddha ayarUpa vijJAna ja rahe che. AvuM vijJAna ja nirvANa che. te ja parama tatva che. virodhIo AkSepa kare che ke "AlayavijJAna'nA nAmathI A vijJAnavAdIoe AtmAne ja svIkAra karyo che. paraMtu te barAbara nathI kAraNa ke AtmA ane AlayavijJAnamAM spaSTa antara che AmA aparivartanazIla che jyAre AlayavijJAna kSaNika che. AlayavijJAnamAM pravAhanityatA che a layavijJAnane yogadarzananA citta sAthe pravRttivijJAnene cittavRttio sAthe ane pravRttivijJAnanirodhane vRttinirodha sAthe sarakhAvo. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 vijJAnavAdIe kareluM avayavInuM khaMDana rIte dhAraNa kare ? A agAo pratyakSanI vicAraNA vakhate pramANuthI phaLa ( = pramiti) bhinna che e ame puravAra karyuM che. 15. tu grate-tiSThatu tAvatu pramANamA ti, prameyameva vivAyo na bAhyamartha kaMcana nirapavAdaM pratipadyAmahe / tathA hi-na tAvadayamavayavI ghaTAdiravakalpate, avayavavyatirekeNAvayavino anupalambhAt / yo hi yasmAd vyatiriktaH sa tadadhiSThitadezavyatiriktadezAdhiSThAna upalabhyate, ghaTAdiva paTaH / na caivamavayavebhyaH pRthagdezo dRzyate avayavI / tadagrahaNe ca tadbuddhayabhAvAt / ghaTAgrahaNe'pi paTo gRhyate / na tu avayavAnupalabdhAvavayavIti kathaM sa tebhyo bhidyeta ? avayavagrahaNAnutpattezca / na hi sarve tadavayavAH zakyante grahItum , arvAgbhAgavartina eva gRhyeran, na madhyaparabhAgagatA iti / - 191 vijJAnAtavAdIo kahe che-pramaNimArga ( = pramANamAganI vicAraNa) bAjue rahe. prameyanI ja vicAraNA karatAM ame bAhya athane nirapavAdapaNe pAmatA nathI. te vicAraNA A pramANe che-A ghaTa vagere rUpa avayavI dhaTatA nathI, kAraNa ke avayavonA dezathI pRthaka dezamAM rahelo avayavI dekhAto nathI. je ena.thI bhinna hoya te tenA adhiThAnarUpa dezathI anya dezamAM rahela dekhAya; udAharaNartha, ghaTathI paTa bhinna che mATe ghaTanA aviSTha na dezathI a-1 dezamAM rahelo paTa dekhAya che A pramANe avayanA aniSThAnarUpa dezathI pRthapha dezamAM rahelo avayavI dekhAto nathI. vaLI, avayavonuM agrahaNa hoya che tyAre avayavInuM jJAna thatuM nathI. ghaTanuM agrahaNa hoya che tyAre paNa paTanuM jJAna thAya che, paNa avayavonuM agrahaNa hoya che tyAre avayavInuM jJAna thatuM nathI. to pachI avayavothI avayavI bhina kevI rIte hoya? arthAta je avayavI avayavothI bhinna hoya te avayavonuM agrahaNu hoya tyAre paNa avayavInuM jJAna thavuM joI e paNa thatu nathI, mATe avayavI avayavothI bhina nathI.] uparAMta, avayavI nathI, kAraNa ke sarva avayavanuM grahaNa thatu nathI. avayavInA badhA avayavone prahavA zakya nathI, AgalA bhAgamAM rahelA avaya ja sahAya madhyabhAga ane pAchaLanA bhAgamAM rahelA nahi [ avayavI hoya te tenA grahaNa sAthe te jemAM rahe che te sarva avayavonuM grahaNa thavuM joIe, paNa thatuM nathI, ma Te avayavI nathI ]. 192. buddhayA vibhajyamAne cAnupalambhAt / yadA hi paTaM pANI nidhAya buddhayA vivinakti eSa tantureSa tanturiti, tadA prAcyAdaJcalAtprabhRti pratIcInamaJcalaM yAvadviviJcayannasau tantusantatimeva kevalAmupalabhate, na tato'tirikta paTAvayavinam / 192. avayavI nathI kAraNa ke buddhi vaDe tenuM vibhAjana karatAM chevaTe tenuM jJAna thatuM nathI. jyAre paTane hAthamAM rAkhI buddhi vaDe tenuM vibhAjana keI kare che tyAre A ta' "A Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdIe kareluM avayavanuM khaMDana tatu' ema eka cheDAthI bIjA cheDA sudhI vibhAjana karatA karatA te kevaLa tatusatatine ja de che, tenAthI atirikta paTAvayavIne dekhato nathI. 193. kRNAnupocA maitrAva nAvayathI vartate, tanvezvakRttiprsnggaat / naikadezena vartate, svArambhAvayakavyatiriktadezAbhAvAt / abhyupagame vA'navasthAprasaGgAt / yairapyekadezairavayaveSvasau vartate, teSvapi kathaM vartate ? anyairekadezaisteSvapi anyairiti nAstyantaH / asambaddhastvekadezairavayavIti kathaM tadvAreNa svArambhakairapi saMbadhyeta / tasmAdubhayyapi nAsya vRttiravayaveSvastIti / 193. avayavInuM avayavomAM rahevuM hovuM) ghaTatu na hoI, avayavI nathI. eka eka avayavamAM avayavI saMpUrNapaNe rahetuM nathI, kAraNa ke te pachI bIjA avayavomAM tene na rahevAnI (na hevAnI Apatti Ave. avayavamAM avayavI azathI paNa rasto nathI, kAraNa ke avayavInA petAnA AraMbhaka avayathI atirikta aMzane abhAva che. je atirikta ane svIkAravAmAM Ave to anavasthAnI Apatti Ave, je azathI avayavI avayAmAM rahe che te aMzamAM avayavI kevI rIte rahe che ? je kaho ke bIjA aMzothI, to vaLI pratrana UThaze ke te bIjA aMzamAM avayavI kevI rIte rahe che ? tamAre kahevuM paDaze ke trIjA aMzathI ane Ama aMta ja nahi Ave. je tame kaho ke avayavIne aMze sAthe kaI saMbaMdha nathI te evA aMzo dvArA vAraMbhaka avayavo sAthe paNa ava. yavIne saba dha kevI rIte thAya? [na ja thAya] tethI, bemAMthI koI paNa rIte avayavI avayavomAM raheto nathI. 194, dhAraNAkarSaNAdi tvanArabdhakArye kASThamUlakakArpAsAdAvapi dRzyate ityanaikAntikam / ekAkArA tu pratItirvikalpamAtram / ekadezAvasthAnAdinimittamAzritya karituragapadAtiSviva seneti, dhavakhadirapalAzAdiSviva vanamiti, saJciteSvavayaveSveva ghaTa ityAdipratItirbhaviSyatItyevamavayavAvayavaparyAlocanayA'NusaJcayamAtramevAvaziSyate, nAnyat / saJcayo'pi ca vyatiriktAvyatiriktatayA cintyamAno nAstyevetyaNava evAvaziSyante / paramANavo'pi 'SaTakena yugapadyogAt paramANoSSaDaMzatA' ityevaM vikalpyamAnA viplavanta eva / na ca tairatisUkSmaireSa vyavahAro'bhiniyaMta iti / tasmAd bAhyasya prameyasyaiva nirUpyamANasyAnupapattervijJAnamAtramevedamityabhyupagamanIyam / 194. je Arabdha kAryarUpa nathI te lAkaDAnI bhArI, rU vageremAM paNa dhAraNa-karSaNa vagere dekhAya che eTale avayavonI siddhimAM Apele dhAraNuM-kaNuM hetu anaimittika che. jema ekadezAvasthAna vagere nimittone kAraNe hAthIo, ghaDAo ane padAtiomAM thatI senAnI buddhi kalpanA rUpa che, jema ekadezAvasthAna vagere nimittone kAraNe dhava, khadira, palAza vagere vRkSomAM thatI vananI buddhi kapanArUpa che tema saMcita avayavomAM (paramANuomAM) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdIe kareluM parimANuonuM khaMDana ja thatI ghaTa vagerenI (= avayavIonI) buddhio kalapanArUpa che. Ama avayavInA avayavo, te avayavonA avayavo e rIte paryAlacanA karavAthI chevaTe aNuone saMcayamAtra bAkI rahe che. bIju kaI bAkI rahetuM nathI. saMcaya paNa aNuothI bhinna che ke abhinna enI vicAraNuM karatAM saMcaya che ja nahi ema jaNAya che, eTale aNuo ja bAkI rahe che. cha dizAomAM pitAnI taddana najIka rahelA paramANuo sAthe paramANu yugapata saMga mAnatAM paramANune cha aMzavALA mAnavo paDe, e rIte paramANunI bA tama vika9pe UbhA karI vicAratAM paramANunuM astitva paNa brAnta Thare che, te atisUkSma paramANunI bAbatamAM tene cha aMze che ema kahevuM ghaTatuM nathI tethI nirmANa bAtha prameya ja ghaTatuM na hAI e prameya vijJAnamAtra ja che ema svIkAravuM joIe. 195. tevai vaktta: grAmyof fmakSu: pAtarA rUva sTAntA apUrva eSa tarkamArgo yatra pratItimutsRjya tarjanIvisphoTanena vastuvyavasthAH kriyante / dRDhena cet pramANena bAdhAdirahitAtmanA / gRhIta evAvayavI kimebhirbAlavagitaiH / / atha nAsti pramANena kenacit tadupagrahaH / etadevocyatAM vRttivikalpaiH kiM prayojanam / / na ca zaknumaH pade pade vayamebhirabhinavamalpamapi kiMcidapazyadbhistadeva punaH punaH pRcchadbhiH zAkyahatakaiH saha kalahamatimAtra kartum / 5. yAyika-A pramANe bolatA te bauddho prAcIna bauddhothI paNa vadhAre dayApAtra jANe ke jaNAya che. emane A tamAma apUrva che jyAM pratItine choDI tajanIvisphoTa dvArA vastuvyavasthA karavAmAM Ave che. je bAdhArahita daDha prama Na vaDe avayava grahIta thayo ja hoya te A maMda mativALAne babaDATathI zuM ? koI paNa pramANuthI tena' - avayavIna) cahaNa na thatu' heya to te pramANane ja jaNA avayavI avayamAM samagrapaNe rahe che ke aMzataH rahe che evA vikAnuM zuM prayajana ? jarA jeTaluMya abhi nava evuM kaMI na dekhatA ane tene te ja vAraMvAra pUchatA A halakaTa bauddho sAthe pade pade vadhu paDatI carcA (kalaha) ame karI zakatA nathI 196. savihAM pratyakSa pramANamiti sAvitam | nirvivAhaponApu rAkhrolekhmaatrrhitN savikalpakagrAhyameva vastu gRhyate iti darzitam / ekAkAraviSayavyatirekeNa ca tadbuddharekakAryavaikadezAvasthAnAdyanyathAsiddhinibandhanatvamapi na kiMcidvaktuM zakyate ityupavarNitam / kvacidvA pRtanAvanAnau bAdhakopanipAtAdekAvagatimithyAtvAnna sarvatra mithyAtvakalpanA yuktetyapyuktam / kiM vA tadasti, yat sA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyikAe karelI avayavInI sthApanA 417 mAnyasamarthanAvasare na kathitam 1 tasmAt tayaiva nItyA'vayavyapi siddha eva, tagrAhiNaH pratyakSasya nirapavAdatvAt / 196. savika65 pratyakSa pramANa che e ame puravAra karyuM che. nirvikalpaka pratyakSa paNa sAvikapaka pratyakSa jene grahaNa kare che te vastune ja grahaNa kare che-alabatta, nivikalpa pratyakSa tene jarA jeTalAya zabda lekha vinA rahe che e ame darzAvyuM che. eka AkAravALA (avayavIrU5) viSaya vinA eka kAryatA, ekadezAvasthitatA vagere nimittone lIdhe ja tevI eka AkAravALI (avayavInA AkAravALI) buddhi thAya che ema kahevuM jarA paNa zakya nathI e ame jaNAvI gayA chIe [tatuo sAthe maLI jyAre AvaraNa karavArUpa eka kArya kare che tyAre te takhtae ja eka avayavInI buddhi utpanna kare che ema kahevuM gya nathI te takhtaothI bhinna paTa avayavIrUpa eka viSaya vinA eka avayavI paTanI vRddhi thaI zake ja nahi.] kyAMka senA, vana vageremAM bAdhakajJAna AvI paDavAthI enuM ( = avayavInuM) jJAna mithyA che e kAraNe sarvatra ekanuM (avayavInuM) jJAna miyA che evI kalpanA karavI yogya nathI e paNa ame kahyuM che. athavA, evuM zuM che je sAmAnyanA samarthana vakhate ame na kahyuM heya ? tethI, te ja rIte avayavI paNa puravAra thaI gaye ja, kAraNa ke tene grahaNa karanAruM pratyakSa nirapavAdapaNe che. 197. yattu dezabhedenAgrahaNAt tadagrahe tabuddhayabhAvAditi ttraavyvaashritvimeva nimitta, nAtAva dezabhedena hi jJAnaM taddezasya kathaM bhavet / hi phicat vatastroDasAva vavavAzritaH | yAvatAM grahaNe cAsmin buddhirbhavati tAvatAm / apekSate'sau grahaNaM na sarvAmiti sthitiH // vivicyamAneSvaMzeSu yuktastadanupagrahaH / tadAvayavinAzo hi buddhau viparivartate / / avayavavibhAgo hyavayavino nAzahetuH / tasmin buddhayA samullikhyamAne'vayavavivinAzo'pi nAnullikhito bhavediti kathamavayavI tadAnIM gamyeta ? vRttizcAvayaveSvasya vyAsajyaiveti gamyate / na pratyavayavaM tasya samAptiya'ktijAtivat / / vyAsajya vartamAno'pi na khlvvyvaantraiH| vartate tadasaMvizeH kintu vartata eva sa // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 yAyikoe karelI avayavInI sthApanA tathA cAhuH-- 'vartate iti bramaH anAzritasyAnupalambhAt' / vRttirevaMvidhA'nyatra kva dRSTeti yaducyate / pratyakSadRSTa evArthe dRSTAntAnveSaNena kim // tasmAt pratyakSata evAvayavavRtteravayavina upalabdhene tavRttau vikalpAnAmavasaraH / sraksUtrAdivRttirapi tathA darzanAdabhyupagatA / tadiyamavayavivRttirapIdRzI dRzyamAnA kimiti nisnUyate ? na cAvayavigrAhiNaH pratyakSasya kazcidapavAdaH samasti / aduSTakaraNodbhUtamanAvirbhUtabAdhakam / asandigdhaM ca vijJAnaM kathaM mithyeti kathyate / / na ca senAvanavadavayavigrahaNamabhighAtumucitam , abAdhitatvAt , senAdau ca bAdhakasadbhAvAt / api ca gajavAjipadAtipIlupalAzaziMzapAdidarzanasya tatra ghaTamAnatvAt tatsamudAye senAvanAdipratItirutpadyetApi, iha tu kiM samudAyaviSayaH paTapratyaya iti cintyam / tantusamudAyAlambana .. iti cet , tantupratyaya idAnIM kimAlambana: ? so'pi svAvayavAlambana ityevamavayavAvayavanirUpaNe . , paramANavaH patyazvazamIziMzapAdisthAnIyA vaktavyAH / teSAM ca tadvadgrahaNamanupapannam , atIndriyasvAditi na tadAlambano'vayavipratyayaH / tasmAdavayavI pratyakSamrAhyo'stIti siddham / 197. avayavAnA dezathI 'pRtha, dezamA avayavI DI1 yate na DAvAthI bhane svyavanA agrahaNane kAraNe avayavInA jJAnane paNa abhAva hovAthI [avayavI nathI] ema je tame kahyuM tenA uttaramAM amAre jaNAvavAnuM ke avayanA dezathI pRthak dezamAM avayavI gRhIta na thavAnuM kAraNa avayavI avayavomAM Azrita che e che ane nahi ke avayavInuM asava. avayave je dezamAM rahe che te ja dezamAM avayavI rahetuM hovAthI avayanA dezathI pRthaka dezamAM avayavInuM jJAna kevI rIte thAya ? avayavo je dezamAM rahe che te ja dezamAM avayavI rahe che kAraNa ke avayavI svataMtra nathI paraMtu avayavomAM Azrita che. jeTalA avayavAna grahaNa thAya che teTalA avayavomAM avayavInuM jJAna thAya che, tene pitAnA prahaNa mATe badhA avayanA grahaNanI apekSA nathI avayavone zmA pADatAM (arthAta temane vibhAga karatAM) avayavInuM agrahaNa thAya te yogya ja che, kAraNa ke tyAre te avayavIne nAza buddhimAM ghumarAyA kare che. avayavone vibhAga e avayavInA nAzanuM kAraNa che. jyAre addhi vaDe athavavibhAga kaMDArAte hoya tyAre avayavIno vinAza buddhi vaDe kaMDArAyA vinA na rahe eTale te vakhate avayavInuM jJAna kema thAya ? jema jAti dareka vyaktimAM samagrapaNe rahe che tema avayavo dareka avayavamAM samagrapaNe rahe che evuM pratyakSa jaNAya che. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyikAe karelI avayavInI sthApanA 419 tema chatAM jema jAti pratyeka avayavamAM samApta thaI jatI nathI tema avayavI paNa pratyeka avayavamAM samApta thaI jatA nathI. avayavI dareka avayavamAM samagrapaNe rahetA hovA chatAM te avayavamAM auA avayavA dvArA rahete nathI, kAraNa ke khA avayave jJAta thatA nathI, paraMtu avayavI avayavamAM rahe che ja. tethI kahyuM che ke avayavI avayaveAmAM rahe che ema ame kahIe chIe kAraNa ke anAzrita avayavInu jJAna thatu nathI. A prakAranu` rahevu' tame bIje kayAM jevuM che ? ema je tame amane pUche che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke pratyakSathI dekhAtA aMnuM samatha na karavA dRSTAntane zodhavAnI zI jarUra ? tethI, avayavemAM rahetA avayavInuM jJAna pratyakSa dvArA thatuM hAvAthI tenA rahevAnI bAbatamAM vikalpe uThAvavAne koI avasara ja nathI. mALAnA dA, vagerenuM rahevu paN te ja rIte pratyakSathI ja svIkArIe chIe, te pachI avayavInu avayaveAmAM A pramANe rahevuM pratyakSa vaDe dekhAtu hovA chatAM zA mATe pratiSedhavAmAM Ave che ? ane avayavInu grahaNa karanAra pratyakSanI bAbatamAM kAi mithyA carcA yogya nathI. doSarahita karaNAthI je utpanna thayeluM che, jenuM Adhaka jJAna AvirbhAva pAmyuM nathI ane je asaMdigdha che evu jJAna mithyA che ema kema kahevAya ? avayavInu` jJAna senA ane vananA jJAna jevuM che ema kahevuM ucita nathI, kAraNu ke avayavInuM jJAna khIjA koI jJAnathI bAdha pAmyuM nathI jyAre senA ane vananuM jJAna te bIjA jJAnathI bAdha 5 me che. vaLI gaja, azva, padAtinu temaja pIlu, palAza, zi zapA vagerenuM darzana tyAM ghaTatuM haiAi temanA samudAyamAM senA ane vananI pratIti paNa dhaTe che, paraMtu ahI paTanI pratItinA viSaya kAnA samudAya che e vicAravu joie. jo kahe ke paTanI pratItine viSaya ta tuainA samudAya che te ame pUchIzu ke taMtunI pratItine viSaya kaye che ? jo tame kahe ke tantunI pratItinA viSaya tantunA avayaveA che, te ema avayavanA avayavanA nirUpaNumAM chevaTe paramANuene pAti, azva, zamI, zizapA, vagere sthAnIya kahevA jeie; ane tethI paramANunI jema temanuM grahaNa pazu aTamAna rahe kAraNa ke paramANuonI jema tee paNa atIndriya banI rahe. eTale kahevu joie ke avayavInI pratItinA viSaya avayava ( = avayavAne samudAya nathI. Ama e siddha thayuM ke avayavI pratyakSagrAhya che. 198. paramANavospi kAryAnumAnaparinizcitanityaniravayava svarUpAH santIti pUrvameva samarthitam / ato na SaTkayogAdinA sAvayavatvameSAmupapAdayituM pAte / tvanityatAyAmaprayojakamiti darzayiSyate / 198, jemanuM nitya niravayava svarUpa kAryanumAna dvArA parinizcita thayelu che evA paramANue astitva dharAve che, enuM samana ame pahelAM karI dIdhu che. tethI cha dizAemAM rahelA cha paramANue sAthenA saMyogane kAraNe paramANuenuM sayavatva ghaTAvavu zakaya nathI paramANuonI aniyatA puravAra karavAmAM mRta tA hetu aprayejaka che e ame darzAvIzuM. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zunyavAdakhaMDana 199. zataH prameyaparyAocanavarmanA ivakramartha na suram | gharavicaare'pi pramANavRttameva parIkSyate / atazca pramANacarcAto bibhyadbhiH palAyya yA prameyakathAvIthI tAthAgatairavalambitA tasyAmapi saiva mISaNamukhI prmaannccaivopntaa| sarvato vipadAM mArgamAdezayitumudyate / vidhau vidhuratAM yAte prapalAyya kva gamyate // tasmAt pramANato'zakye zakye vA vstunirnnye| evaM prAyamayukta' vaH kuzakAzAvalambanam // tena niSphalamutsRjya zUnyavAdabakavatam / bAhyenaivArthajAtena vyavahAro vidhIyatAm // 99. niSkarSa e ke prameyanI paryAlacanAnA mArga dvArA paNa zUnyavAdanuM samarthana karavuM zakya nathI. prameyavicAraNAmAM paNa pramANuvyApAranI ja parIkSA thAya che ane tethI pramANanI carcAthI bhaya pAmatA bau ddhoe bhAgIne prameyakathArUpI vIthIne Azaro lIdhe to te vIthImAM paNa pelI ja bhISaNamukhI pramANacarcA upasthita thaI. jyAre cAre bAju vipattiothI bharapura mArga racavAmAM ja uta thayela vidhi zatru banyo che tyAre bhAgIne paNa tame kathA jAva ? tethI jyAre vastune nirNaya karavo pramANathI zakya che ke nahi e be vikalpa karI vicAravAmAM Ave che tyAre DUbatA evA tamAre taNakhalAne A prakArane Azraya levo ayogya che. [vastune nirNaya pramANuthI zakayuM che e vikalpa svIkAratAM tamAre zunyavAdIoe potAnA pakSane tyAga karavo paDe. vastuno nirNaya pramANathI zakaya nathI ema svIkAratAM vastunA nirNayamAM pramANane abhAva che e tamAre zUnyavAdIoe darzAvavuM joIe, je zakya nathI.] mATe zunyavAdarUpI niSphaLa bakavrata tyajIne bAhya artho vaDe vyavahAra calAve. 200. kathAthAzaithiMDyAnanAya "jUnya' "sarve kSaNavA? " nirAma' ityupadizyate, tarhi kimanena mRSodyena ? satyapyAtmani, satsvapi sthireSu padArtheSu, viSayadoSadarzanadvAreNa bhavatyeva vivekavatAM vairAgyamiti tadupajananAya zUnyavAdAdivarNanaM vakraH panthAH / pratyuta prAjJo mumukSaH kSaNikanairAtmyazanyatAdivacanaM yuktibAdhitamavabudhyamAnI vaJcanAmayamiva tadupadezamAzaGkate / 200. jo tame zunyavAdIo kaho ke bAhya arthomAM lokonI Asaktine zithila karavA mATe badhuM zUnya che' 'badhu kSaNika che badhuM nirAtmaka che ema upadezavAmAM AvyuM che ke amAre kahevuM joIe ke A mithyA pratipAdananI zI jarUra che? AtmA hovA chatAM, Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya janmAvavA mATe paNa kSaNikavAda vagere jarUrI nathI sthira padArthonuM astitva hovA chatAM paNa viSayomAM rahelA doSonA darzana dvArA vivekIone vairAgya thAya che ja; vairAgya janmAvavA mATe zUnyavAda AdinuM pratipAdana karavuM e te vAMke ADe ane chetarapI DIbharyo mAge che. prAjJa mumukSu to UlaTuM "sarva kSaNika che, "sava nirAtmaka che', 'sarva zUnya che vagere vacanane tarkabAdhita jANI chetarapIMDIbharyo te upadeza hovAnI Aza kA kare che. 201. sa va zuddhizUnyAnA vAdrapariprada | pratAraNaparANAM vA na tu tatvArthadarzinAm / / 201. jemanAmAM buddhi nathI teoe athavA to bIjAone chetaravAmAM rakata janoe zunyavAdane svIkAra karyo che, paraMtu taravAyaMne sAkSAtkAra jemaNe karyo che temaNe zunyavAdane svIkAra karyo nathI. 202. tamA- varasyamALoDathuM rASnAthadvaitabhAvatA vijJAnAdvaitapakSo'pi gandharvanagarAyate // _202. tethI parIkSA karAtAM zabadAAta Adi pakSonI jema vijJAnAtapakSa paNa gaMdharvanagaranI jema mithyA che. 203. tahevamadhaitadA na daphate janasya niHzreyasasampadAgamaH / ato yathoktAramasutavacintayA kRtI vyavasyedapavargasiddhaye // 23. Ama atadaSTivALAo niHzreyasanI saMpattinI mANasane thatI prAptine dekhatA nathI. mATe DAhyA mANase nyAyadarzanamAM jaNAvyA mujaba AbhArUpa sutattvanuM ciMtana karI apavagarane siddha karavA nicaya (= saMka95) karavo. 204. sAMkhyairyastvapavargasAdhanavidhAvuktaH prakRtyAtmanoH anyatvAdhigamo'bhyupAya iti sa prAMgeva nirvAsitaH / prajJA mitI vikAraduhA vadanArA cAra bhUyo na prakRtiH pumAMsamiti vA kastA niyantuM kSamaH // puMsA na kiJcidapi bandhanidAnabhUta ___ matyalpamAtramapi karma kRtaM kadAcit / mathnAti taM prakRtireva niraGkuzeSA mattA kareNuriva panavanAni bhUyaH // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sAMkhya-jenakhaMDana pUrvaka AtmajJAna ja mokSamArga che enuM pratipAdana _204. apavaganI prAptinI vidhimAM sAMoe prakRti ane puruSanA bhedanA je jJAnane upAya kahyo che tenuM nirasana to ame pahelAM ja karI dIdhu che az. zaktivALI, vikArabahula prakRti kazuM ja na karatA puruSane bAMdhatI nathI. eTale te prakRtinuM niyaMtraNa karavA keNa samatha che ? puruSe ba dhanA kAraNabhUta kendra paNa jarA paNa kadI karyuM nathI. tema chatAM jema nira kaza matta hAthaNI pavanone kacaDI nAkhe che tema niraMkuza ane matta (= ajJa) evI A prakRti puruSane dukhI kare che. 205. kacaniluJcanadikpaTadhAraNa kSitigharAkramaNakramapUrvakam / kSapaNakAstvapavargamuzantyamI hyatitarAM paramArthavidastu te ! // lonAM nityamasambhavAt khalatayo mokSa kSaNAt prApnuyuH saMsAroparamo digambaratayA sadyastirazcAM bhavet // muktAH syugirizRGgavAsina ime zazvattadArohaNAt jantUnAmapavargavartma nikaTaM kenedRzaM darzitam / / 205. zivAya, nanatA, panAroDaya se bhapUrva nA apane ksspnn| (nasAdhusI) irache che kAraNa ke teo paramArthane ghaNI sArI rIte jANanArA che ! kezane sadA asaMbhava hovAthI TAliyAe kSaNavAramAM mokSa pAme, pazuo nagna hovAthI temane mokSa tarata ja thAya girizikhara para vasatA leke hameza girizikhara para ArohaNa karatA hoI mekSa, pAme. apavargane Avo taddana TUMka mAga prANIone keNe darzAvyo ?, 206. tasmAdAtmajJAnaM santo mokSaprAptI hetuM prAhuH / tIrthe tIrthe- taccAcAya staistai ruktaM saMjJAbhedaiH // yadapIha kecidavikalpamIzvara praNidhAnamAhurapavargasAdhanam / idamAtmadarzanamavAdi tairapi . prathito hi pUruSavizeSa IzvaraH / / dRSTA vAdyantarANAM gatiriyamiyatI nApavargasya mArga spraSTuM draSTuM samarthAsta iti ciramiha zvabhra eva bhramanti / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAna ja meAkSaprAptinuM kAraNu nedIyAneSa tasmAd bhavamarupatitairakSapAdopadiSTaH panthAH kSemAya mokSAdhigamasamucitaH kSipramAlambanIyaH // iti bhaTTajayantakRtau nyAyamaJjaryA navamamAhnikam / 206. tethI sa Mtoe AtmajJAnane mekSaprAptinuM kAraNa kahyuM che. judA judRA mArgamAM ( = 5themAM) ane zAstromAM AcAryoe AtmajJAnane ja te te judA judA nAme meAkSanA hetu tarIke jaNAvyuM che. keTalAke ( = pAta Mjalae) je nivikalpa IzvarapraNidhAnane meAkSanu sAdhana kahyuM che te temaNe nAmAntare kaheluM Amana ja che kAraNa ke temaNe puruSivazeSane Izvara tarIke jAhera karyAM che. bIna vAdIenuM A ATalu` [badhuM] jJAna apava'nA mArga te spavA ke dekhavA samartha nathI, eTale tee lAMbA vakhata sudhI ahIM narakamAM ja bhame che. tethI bhavarUpI marubhUmimAM paDelAee akSapAde upadezelA mA te--je mAga' kSemane mATe che, TUMkA che ane mekSaprApti mATe samucita che tene-jhaTa grahaveA joie. jayanta bhaTTa viracita nyAyama'jInu navasu Aphrika samApta 43 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational For Privals & Personal use only www jalnelia varg