Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhArasaMhitA kA sarvAGgINa adhyayana POTOO yavasthA 5902PPRPPPPA / SaXSXIXIISEXXXX namanchhar ANWR SONGS (sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna 1919:0 pooooor zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura)* 00000 ITV zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM| samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-6 2012-13 R.J. 241 / 2007 NANassa sisAramAyAro zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jena vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-6 NANassa sasAramAyA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRpA vRSTi maMgala vRSTi : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. : upAdhyAya pravara pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda vRSTi : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA vRSTi : pUjya guruvaryyA zaziprabhA zrIjI ma. sA. vAtsalya vRSTi : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma. sA. sneha vRSTi : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA. pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma. sA. pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhA jI, suyogyA saMyamaprajJA jI Adi bhaginI maNDala zodhakartrI jJAna vRSTi prakAzaka jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) : DaoN. sAgaramala jaina mudraka ISBN : * prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura-465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : 100.00 (punaH prakAzanArtha) kampoja kaeNvara seTiMga bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA - 364270 : vimala candra mizra, vArANasI : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA : Antartica Press, Kolkata : 978-81-910801-6-2 (VI) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. JX
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti sthAna 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana ||8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, mahAvIra nagara, kempa roDa po. pAlItANA-364270 (saurASTra) / po. mAlegA~va phona : 02848-253701 jilA- nAsika (mahA.) mo. 9422270223 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa | 9. zrI sunIlajI botharA tallA galI, 31/A, po. kolakAtA-7 TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa mo. 98300-14736 po. rAyapura (cha.ga.) 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana phona : 94252-06183 M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI | 10. zrI padamacanda caudharI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, mo. 98255-09596 jauharI bAjAra 4. pArzvanAtha vidyApITha po. jayapura-302003 I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.)| mo. 9414075821, 9887390000 mo. 09450546617 11. zrI vijayarAjajI DosI 5. DaoN. sAgaramalajI jaina jinakuzala sUri dAdAbAr3I prAcya vidyApITha, dupADA roDa 89/90 goviMdappA roDa po. zAjApura-465001 (ma.pra.) basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 94248-76545 mo. 093437-31869 phona : 07364-222218 saMparka sUtra 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara zrI candrakumArajI muNota tIrtha, kaivalyadhAma ____9331032777 po. kumhArI-490042 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra jilA- durga (cha.ga.) 9820022641 mo. 98271-44296 zrI navInajI jhAr3acUra phona : 07821-247225 9323105863 7. zrI dharmanAtha jaina mandira zrImatI prItijI ajitajI pArakha 84, amana kovila sTrITa 8719950000 koNDI thopa, po. cennaI-79 (T.N.) zrI jinendra baida phona : 25207936, 9835564040 044-25207875 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevArpaNa jinakI chatrachAyA meM bItA merA jinake Adarza mArga para bar3ha rahA bholA merA hara gatizIla caraNa / jinakA AzISa detA saMbala bacapana / aura saphalatA kA ucca gagana | jinakI nizrA meM mahaka rahA gaccha kharatara kA hara eka camana || aisI mAtR hRdayA, mahattarA pada vibhUSitA pUjyA vinItA zrIjI ma.sA. vidyArjana bhAratI pUjyA divyaprabhA zrIjI ma.sA. saralatA kI pratimUrti pUjyA candrakalA zrIjI ma.sA. pravarttinI padAsInA pUjyA candraprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya vAridhi pravarttinI pUjyA kIrtiprabhA zrIjI ma.sA. pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. puNya prabhAvI sahaja svabhAvI pUjyA sUryaprabhA pravacana paTu pUjyA DaoN. vidyutaprabhA Adi sarva zrIjI ma.sA. zrIjI ma.sA. puNya zAlinI, zIla dhAriNI, gaccha uddhAriNI pUjyavaryyAoM ke caraNoM meM zraddhAbhAvena samarpita 1X
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajjana cintana kaNa Western culture kI daur3a meM, Pizza, Burger aura Cold Drink kI Fashion ne, Cake, ice-cream aura Pasteries ke zauka ne, bar3hatI huI mahaMgAI Hotels aura Restaurant ke daura ne, hameM mitra banA diyA hai Cholestrol aura Diabities kaa| zaraNArthI banA diyA hai Hospital aura Health Fitness centre kaa| mehamAna banA diyA hai apane hI ghara kI rasoI kaa| sesI sthiti meM jisa bhikSAvRtti ko mAnA jAtA hai aparAdha, vahIM tyAgI-tapasvI muniyoM kI zikSAcaryA kA kyA hai gUDhArthI hamase nahIM chUTatA khAne ke dAne kA svAda, vahA~ kaise karate haiM muni AhAra vijaya kA adhyaas| usI mAdhukarI vRtti ke vibhinna pahaluoM para ska mArmika prakAza...
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ XDX hArdika anumodana kolakAtA nivAsI zreSThIvarya pitAzrI kapUracaMdajI-mAtu zrI lakSmI devI kI divya smRti meM samAja samarpita putra ratna zrI vimalacanda-pramilA supautra vikAsa rupA, viveka-zAlu prapautra raunaka, yaza, nIti, zAlavI, mahaka mahamavAla parivAra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna maMjUSA ke saMrakSaka zrI vimalacaMdajI mahamavAla parivAra kisI kavi ne kahA hai yasmin zrutapathaM prApte, dRSTe smRti mupagate / AnandaM yAnti bhUtAni, jIvitaM tasya zobhate / / jinake jIvana ke bAre meM jAnakara evaM anubhUti kara sabhI ko Ananda milatA hai unhIM kA jIvana sArthaka aura zobhAyamAna hai| kolakAtA jaina samAja ke aise hI Adarza vyaktitva haiM zrAvaka ratna zrI vimalacaMdajI mhmvaal| ApakA janma IsvI san 1946 ko kalakattA nagara meM huaa| dharmaparAyaNA mAtu zrI lakSmI devI ne bAlyakAla se hI mAtA madAlasA ke samAna vizuddha dharma evaM karma ke saMskAra dene prAraMbha kara die ata: zreSTha saMskAroM kI nIMva majabUta rUpa se sthApita ho gii| pitA zrI kapUracaMdajI mahamavAla samAja ke saprasiddha, kartavyaniSTha kAryakartA the| Apako vyAvahArika evaM vyAvasAyika dakSatA dilavAne meM kisI prakAra kI kamI unhoMne nahIM rkhii| usI anubhava jJAna kI badaulata Aja Apa saphalatA evaM prasiddhi ke uttuMga zikhara para haiN| kisI kavi ne kahA hai pragati zilA para car3hane vAle bahuta mileNge| kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai|| vikAsa ke mArga para gati karanA sabhI ko priya hotA hai paraMtu unameM kucha loga hI sarvazreSTha banate hue samAja meM eka kIrtimAna sthApita karate haiN| ApazrI vyavasAya se jauharI haiN| kolakAtA ke suvikhyAta jauhariyoM meM ApakI gaNanA hotI hai| jisa prakAra dIpAvalI parva ke Ane para dIpa mAlAoM kI paMktiyA~ sajatI hai usI prakAra ApakA jIvana bhI aneka padoM para suzobhita haiN| ApakA gAMbhIryapUrNa zAMta vyaktitva, mAdhurya yukta alpabhASitva, sarala evaM snehila svabhAva, udAra manovRtti, digvyApI varcasva evaM adbhuta sAmarthya ke kAraNa hara saMsthA Apako viziSTa pada pradAna karane hetu agrasara rahatI hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ x... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ApazrI paMcAyatI mandira TrasTa maMDala evaM jaina bhavana Adi meM adhyakSa pada para manonIta haiM vahIM jinaraMgasUri pauzAla TrasTa, jauharI sAtha, kolakAtA jauharI maMDala Adi meM mantrI Adi viziSTa padoM para AsIna haiN| kharataragaccha mahAsaMgha meM bhI Apa pUrvI bhArata kA netRtva karate hue upAdhyakSa pada para raha cuke haiN| isI prakAra aneka anya saMsthAoM se bhI Apa jur3e hue haiN| __ ApakA vivAha kolakAtA ke suprasiddha samAjaratna zrI mukundIlAlajI kI suputrI zrI kAntilAlajI mukIma kI bahina pramilAjI se huaa| vimalacaMdajI ke lie kaha sakate haiM ki 'dhanyaH sa puruSo bhuvi' ve isa dharatI para dhanya puruSa haiM kyoMki pramilAjI ke rUpa meM unheM eka aisI jIvana saMginI milI hai jinakA pativrata anokhA, prema agAdha evaM zraddhA aparimita haiN| Apa donoM mAtA-pitAvata nagara virAjita sabhI sAdhu-sAdhviyoM kA dhyAna rakhate haiN| zrI jinadattasUri maNDala ApakI hI chatra chAyA meM kalI se gulAba banakara vikasita ho cukA hai| guru bhakti Apake roma-roma meM rakta banakara pravAhita hotI hai| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. ko Apa dharma saMskAra dAtrI mAtA ke rUpa meM sammAna detI haiM to pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. ko guru rUpa mAnatI haiN| unake nAma zravaNa mAtra se ApakI A~khoM se zraddhA megha jharane lagate haiN| Apa eka kuzala gRhiNI evaM sudRr3ha samAja sevikA apane suputra vikAsa aura viveka ko bhI Apane aise hI saMskAroM se navAjA hai| patravadhu rUpAjI evaM zAlUjI bhI dharmaparAyaNA, samanvayavAdI evaM sujJa sannAriyA~ haiN| parama viduSI sAdhvI saumyaguNAjI para ApakA putrIvata sneha rahA hai| Apane kolakAtA adhyayana pravAsa ke daurAna unakA eka mAtA-pitA ke samAna dhyAna hI nahIM rakhA apitu unheM hara taraha kI ciMtAoM se mukta bhI rkhaa| sAdhvIjI ke virATa zodha kArya ko pUrNa karavAne meM ApakI avismaraNIya bhUmikA rahI hai| apanI puNyAnubaMdhI lakSmI kA upayoga Apa satkAryoM meM sadA karate rahate haiN| Aja Apa hI ke sahayoga se yaha kRti prakAzita hone jA rahI hai| sajjanamaNi granthamAlA Apake AtmIya sahayoga ke lie sadA AbhArI rhegaa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhAratIya saMskRti RSi-maharSiyoM dvArA saMcAlita adhyAtma pradhAna saMskRti hai| Arya sabhyatA evaM samAja ko AtmonmukhI dizA dene evaM use vizva ke samakSa Adarza rUpa meM sthApita karane kA zreya inhIM mahAtmAoM ko jAtA hai| saMta gRhastha varga ko AdhyAtmika unnati evaM saMsAra virakti kA mArga batAte haiM tathA gRhastha isake pratiphala svarUpa unakI vyavahArika AvazyakatAoM kI pUrti karatA hai evaM jIvana yApana meM sahayogI banatA hai| ___sAdhu saMtoM kI AvazyakatAe~ sImita hotI haiN| jinake lie vaha gRhastha varga para Azrita rahate haiN| yaha kaha sakate haiM ki unakI AdhyAtmika sAdhanA meM kisI prakAra kI bAdhA na Ae yA kSati na pahu~ce isa hetu gRhastha unheM sampUrNa dAyitvoM se mukta rakhane kA prayatna karatA hai| jIvana yApana ke lie pramukha rUpa se tIna AvazyakatAe~ jarUrI mAnI gaI haiM- roTI, kapar3A aura mkaan| saMta kabhI bhI eka sthAna para nahIM rahate ata: jahA~ jo sthAna mila jAe vahIM unakA ghara bana jAtA hai| do jor3I vastra kI pUrti to kahIM bhI rahakara ho sakatI hai| paraMtu sabase mahattvapUrNa hai nirdoSa AhAra kI sNpraapti| sabhI bhAratIya paramparAoM ne isa hetu bhikSAvRtti kA ullekha kiyA hai| bhikSA arthAta mAMgakara yA yAcanA dvArA bhojana Adi prApta krnaa| isI kAraNa sAdhu ko bhikSu kI upamA bhI dI gaI hai| vaidika paramparA meM muni ke lie cAra Avazyaka kriyAe~ batAI haiM jinameM se eka bhikSA hai| nArada ne muni ke lie bhikSAvRtti ko rAjadaNDavata Avazyaka mAnA hai| bauddha paramparA meM to zramaNa ko bhikSu hI kahA jAtA hai| unakI AcAravRtti prAya: jaina muniyoM ke hI samAna haiN| jAtaka kathA evaM bauddha granthoM meM aneka sthAnoM para muniyoM dvArA bhikSA gamana kA ullekha milatA hai| jaina zramaNa ke lie AvazyakatAoM ke nirvAha kA eka mAtra sAdhana bhikSAvRtti hai| parantu yadi jaina, bauddha evaM daihika saMtoM kI bhikSAvRtti meM tulanA kI jAe to jaina muni kI bhikSA vRtti aneka niyama-upaniyama se yukta eka kaThina caryA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ xii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana zAstrakAroM ne mukhya rUpa se bhikSA ke tIna prakAroM kA varNana kiyA hai - 1. dInavRtti, 2. pauruSaghnI evaM 3. sarva sampatakarI | isameM se muni dvArA yAcita bhikSA sarva sampatkarI kahalAtI hai| kyoMki ahiMsaka evaM saMyamI muni sahaja rUpa se prApta nirdoSa bhikSA hI grahaNa karate haiN| jaina granthoM meM muni bhikSA ke lie gocarI, mAdhukarI, kApotI vRtti, uJchavRtti, eSaNA, piNDaiSaNA Adi zabdoM kA prayoga huA hai| yaha zabda jaina muni kI bhikSA vidhi ke vaiziSTya ko dyotita karate haiN| sarvathA nirAhAra rahakara sAdhanA karanA asaMbhava hai / zarIra ke samyaka saMcAlana evaM samAdhiyukta sAdhanA ke lie AhAra atyanta Avazyaka hai ataH zramaNa nIrasa bhAva se auSadhi ke samAna bhojana kA sevana karatA hai| usakA bhojana hita, mita evaM parimita hotA hai| AhAra zuddhi kI apekSA jaina muni ke lie bhikSAzuddhi kI navakoTiyA~ batAI gaI hai| tadanusAra muni ke nimitta vastu kharIdanA, nirmANa karanA yA hiMsA karanA varjita hai| isI prakAra kisI ke dvArA karavAnA athavA ina kAryoM kI tanimitta anumodanA karanA bhI niSiddha hai| ina nava koTiyoM se yaha spaSTa hai ki jaina muni kisI para bhI bhArabhUta nahIM banatA / sahajatA se gRhastha ke ghara meM jo bhI nirdoSa AhAra prApta ho jAe, usa sAtvika AhAra se hI apanA jIvana yApana karate haiN| dazavaikAlikasUtra meM muni kI bhikSAcaryA ko adInavRtti kahA hai, kyoMki muni ko adIna bhAvapUrvaka bhikSA grahaNa karanI cAhie / nirasa bhojana milane para na to use viSAda karanA cAhie aura na hI sarasa bhojana milane para Anandita honA caahie| isI ke sAtha bhikSAcaryA sambandhI 42 doSoM kA varNana bhI muni bhikSA kI sUkSmatA kA parijJAna karavAtA hai| bhikSAcaryA muni jIvana kA Avazyaka aMga hai| AgamakAla se hI hameM isakI vistRta carcA prApta hotI hai| AcArAMga evaM dazavaikAlika sUtra meM bhikSAcaryA kA prAcInatama svarUpa dRSTigata hotA hai| ukta donoM grantha isa viSaya meM mahattvapUrNa evaM prAmANika sthAna rakhate haiN| isI ke sAtha sthAnAMga, bhagavatI, praznavyAkaraNa, nizItha Adi sUtroM meM bhI viSayagata sAmAnya carcA kI gaI hai| jahA~ taka 42 yA 47 doSoM kA varNana hai vaha AgamoM meM vikIrNa rUpa se prApta hotA hai| Agamika vyAkhyA sAhitya meM sarvaprathama piNDaniryukti meM 47 doSoM kA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ... xiii eka sAtha kramika varNana prApta hotA hai| yaha niyukti AhAravidhi se sambandhita granthoM meM mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| madhyakAlIna sAhitya meM nyUnAdhika rUpa se isakI carcA prAya: sabhI AcAra granthoM meM parilakSita hotI hai| AcArya haribhadrasUri ne isa viSayaka rahasyodghATaka carcA paMcavastuka graMtha meM kI hai| digambara sAhitya meM mUlAcAra evaM aNagAra dharmAmRta meM yaha varNana spaSTa rUpa se savistAra upalabdha hai| jaina muni ke AhAra grahaNa kI kaI maryAdAe~ evaM niyamopaniyama haiN| bhikSA grahaNa karane ke lie muni aise kisI bhI ghara meM jA sakatA hai jahA~ sAttvika AhAra banatA ho| rAjapiNDa, mahAbhoja Adi kA AhAra karanA niSiddha hai| vahIM vaidika granthoM meM zAlIna evaM yAyAvara prakAra ke brAhmaNoM se bhikSA grahaNa karane kA nirdeza hai| inake lie mAMsa, madhu, apakva phala Adi kA bhI niSedha hai| ve aneka gharoM se bhikSA yAcanA kara sakate haiM athavA eka ghara se bhI bhikSA grahaNa kara sakate haiN| ve pakAyA huA AhAra na lekara ATA, ghI, dhAna Adi kI yAcanA karate haiM aura svayaM pakAkara khAte haiM / lAe hue AhAra kA saMcaya bhI kara sakate haiM evaM anya logoM ko bhI usake dvArA bhojana karavA sakate haiN| jabaki jaina muni na to AhAra kA saMcaya kara sakate haiM aura na hI ve apanA AhAra sambhogI muni ke atirikta kisI anya ko de sakate haiN| zvetAmbara paramparA meM munigaNa gurvAjJA pUrvaka gocaracaryA hetu jAte haiN| eSaNA Adi doSoM kA nivAraNa kara vidhipUrvaka AhAra lete haiN| yahA~ para kASTha pAtroM meM AhAra lAne kA vidhAna hai tathA maMDalI arthAta samudAya meM baiThakara AhAra grahaNa kiyA jAtA hai| vahIM digambara muni ekala AhArI hote haiN| ve gRhastha ke ghara jAkara navadhA bhaktipUrvaka karapAtrI meM AhAra grahaNa karate haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI kI hI gurubhaginI sAdhvI sthitaprajJAzrIjI evaM sAdhvI saMvegaprajJAzrIjI dvArA piNDaniryukti evaM paMcavastuka para kiyA gayA zodha kArya bhI isa viSaya meM dRSTavya hai| vartamAna samaya meM gRhasthavarga kI bhikSAcaryA ke prati ghaTatI jAgarUkatA evaM upekSAbhAva kI paristhitiyoM meM yaha kRti eka saphala mArgadarzaka hogii| Adhunika pariprekSya meM bhikSAcaryA ke aucitya evaM mahattA ko ujAgara karanA atyanta Avazyaka thA, jisake lie saumyaguNAjI ne eka sArthaka evaM prazaMsanIya prayAsa kiyA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiv... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sAdhvIjI ko vigata 20 varSoM se jAnatA hU~ aura tabhI se unake dRr3ha manobala evaM ahorAtra parizrama kA sAkSAtkAra karatA rahA huuN| vidhimArgaprapA jaise kaThina prAkRta graMtha kA artha ho yA vidhi-vidhAna sambandhI zodha kArya ? unhoMne apanI zata-pratizata mehanata isa kArya meM kI hai| Aja usI mehanata kI badaulata jaina sAhitya meM yaha amUlya sarjana huA hai| ve isI prakAra apanI zrutayAtrA meM naenae AyAmoM ko prApta kareM evaM jJAna pipAsuoM ke lie vidhi-vidhAnoM kI prapAtulya bane yahI mNglkaamnaa| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zobhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhAna / hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthataH jaina dharma meM vidhi-vidhAnoM kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zobhita ho rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravarttinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnoM para bahupakSIya zodha karake usake vividha AyAmoM ko prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke rUpa meM prastuta kara unhoMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSoM ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM udvelita vividha zaMkAoM kA samAdhAna kara paaegaa| sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya motiyoM kI khoja
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ xvi... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAlIka se sakala saMgha ko rozana kareM yahI zubhAzaMsA... AcArya kailAsa sAgara sari, nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zIdha-prabandha likha kara DI.liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavoM ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jI Alekhana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| kharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| sAdhI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha-zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogIdahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA ko Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se mudrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xvii kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sIpAnI kA ArohaNa kreN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki vidaSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 khaNDoM meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha meM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA meM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke hetu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAoM kA mAnasika, zArIrika, manovaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jo abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sUri vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA sukhazAtA ke saath| Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| __ Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ xviii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA ! AcArya rAjazekhara sUri bhadrAvatI tIrtha Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI zubhAzIrvAda / AcArya ratnAkarasUri jo kara rahe sva-para upakAra antarhRdaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na to sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) hai na parvata kA sIdhA car3hAva ( ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rahatI / kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati - pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH do prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhAna / bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xix vidhaan| 1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza kI svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra saMhitA ko jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, karttavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM "ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akRtIbhaya ho jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ xx... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamIla kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA maiM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDoM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH ho jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI nai cetanA ke UrdhIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara paMkti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA sadaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi / yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxi hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika hI yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta shodh-prbndh| isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara __ 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA sAdhvIjI bhagavaMta zrI saumyaguNA zrIjI sAdara anuvaMdanA suravazAtA! Apa suravazAtA meM hoNge| jJAna sAdhanA kI khUba anumodanA! vartamAna saMdarbha meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha pddh'aa| AnaMda prastuti evaM saMkalana adbhuta hai| jinazAsana kI sabhI maMgalakArI vidhi evaM vidhAnoM kA saMkalana yaha prabandha kI vizeSatA hai| vijJAna-manovijJAna evaM parA vijJAna taka pahu~cane kA yaha zodha graMtha patha pradarzaka avazya bnegaa| jinavANI ke mUla taka pahu~cane hetu vidhi-vidhAna parama AlaMbana hai| yaha zodha prabandha aneka jIvoM ke lie mArgadarzaka bnegaa| sahI mehanata
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kI anumodanA / nayapadmasAgara 'jaina vidhi vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' zodha prabandha ke sAra kA pallavagrAhI nirIkSaNa kiyaa| zakti kI prApti aura zakti kI prasiddhi jaise Aja ke vAtAvaraNa meM zruta siMcana ke lie dIrgha varSoM taka kiyA gayA adhyayana stutyaM aura abhinaMdanIya hai| pAzcAtya vidvAnoM dvArA pravarttita paramparA virodhI AdhunikatA ke pravAha meM bahe binA zrI jinezvara paramAtmA dvArA prarUpita mokSa mArga ke anukhA hone vAlI kisI bhI prakAra kI zruta bhakti sva-para kalyANakArI hotI hai| zodha prabandha kA vyavasthita nirIkSaNa kara pAnA sambhava nahIM ho pAyA hai parantu uparokta siddhAnta kA pAlana huA ho usa taraha kI tamAma zruta bhakti kI hArdika anumodanA hotI hI hai| Apake dvArA kI jA rahI zruta sevA sadA-sadA ke lie mArgastha yA mArgAnusArI hI banI rahe aisI eka mAtra aMtara kI zubhAbhilASA / saMyama bodhi vijaya viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dugunI rAta caugunI vRddhi ho / jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilASA / mahattarA manohara zrI caraNaraja pravarttinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxiii kintu, dahI se maravana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI kI mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makravana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI kI mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana toDane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMvaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI. kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSI ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| "vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumukhI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI, bhadrAvatI tIrtha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRta nAda 'zarIramAdyaM khalu dharma sAdhanam'- vidvat manISiyoM ne zarIra ko dharma kA pramukha sAdhana kahA hai| zramaNa dharma kA AcaraNa zarIra se hotA hai aura zarIra nirvAha ke lie AhAra kI AvazyakatA rahatI hai ata: sAdhanA ke lie deharakSaNa anivArya hai| jaina zramaNa jIvana nirvAha ke lie bhikSAcaryA kA Alambana lete haiM paraMtu unakI bhikSAvidhi sAmAnya bhikSakoM se alaga hotI hai| aneka niyama-upaniyamoM kA pAlana karate hue muni nirdoSa AhAra kI gaveSaNA eka madhukara yA gAya ke samAna karate haiM, isI kAraNa unakI bhikSAvidhi mAdhukarI vRtti yA gocaracaryA bhI kahalAtI haiN| ve binA kisI bhedabhAva ke nirdoSa evaM sAttvika AhAra prApta karane kA prayatna bhI samabhAva avasthA meM karate haiN| na anukUla prasaMgoM meM harSa na pratikUlatA meM vissaad| mile to udara pUrti aura na mile to tapa meM vRddhi kI bhAvanA karate hue sadaiva AtmAnaMda meM hI magna rahate haiN| isI kAraNa jaina muni kI bhikSAcaryA viziSTa hotI hai| zodha prabandha ke isa SaSThama khaNDa meM jaina muni kI bhikSAcaryA evaM tadviSayaka vidhi-niyamoM kA sAMgopAMga svarUpa prastuta kiyA gayA hai| zramaNa saMgha meM vizeSata: nUtana dIkSita evaM jJAna pipAsuoM ke lie isa taraha kI kRti bahuupayogI siddha hogii| suyogyA saumyaguNAjI ne bhikSAcaryA ke kSetra meM stutya kArya kiyA hai ata: sabhI ke lie sAdhuvAda kI pAtrI haiN| merA antarAzISa hai ki vaha vidhi prabhA ke upanAma ko sArthaka karatI huI isa dizA meM navonmeSa kA dIpa prajvalita karatI rheN| abhyudaya kAMkSiNI AryA zaziprabhA zrI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| __ ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ___ ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvi... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH / alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kI / ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rhii| ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thI / upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxvii ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ___ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ___ ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadagaNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA guru pUjya zaziprabhA zrIjI ma. sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekazaH vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga - raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phalaudI / nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravarttita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti ? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryyAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravarttinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se / 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ... xxix vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai / ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA' - ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiM / vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNataH saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana Apa sadaiva saceSTa rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| XXX... tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hrIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla manaHsthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re / anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiM / ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU. pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho / AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai / / aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke yAdagAra pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| ___ Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUDhAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liTa kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liTa. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruva-zrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane kA yaha eka svarNima avasara thA ataH san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phNce| __ vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti prajyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| __DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho| pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxxiii kucha bhI karane meM asamartha the ata: pUjya guruvaryyAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu puna: kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa puna: kalakattA nagarI meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ata: ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca.DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hae unhoMne apane kArya ko gati dii| ___pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| ___ jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| puna: sAdhu jIvana
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiv... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~cate-pahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ataH cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxxv paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| ____ kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa.le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina; hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxvi... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| ____ sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha-samAja-samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| __ pUjya bar3e ma.sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ata: na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhii| paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI' ata: eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| __cAturmAsa ke bAda guruvaryA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ata: unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxxvil kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruva-zrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para punaH breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re / anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apita bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita haa| garuva-zrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI punaH kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxvili... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ata: use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra puna: cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke. nUtana baMgale meM honA nizcita huaa|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xxxix pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| sayogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| __ kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ xl... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svataH gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta punaH vahI tithi aura mahInA A gyaa| ___ 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xli saMgha gauravAnvita bne| bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| ___gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahu~ca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtataH unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima - TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai / samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ hArdika abhivyaMjanA bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai / cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| kisI kavi ne sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya, karmagrantha, prAtaH kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma. sA. ( pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA. ) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| . nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma. sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiM / sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ xliv... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...xlv snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| .. pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhUti kA mAdhurya pavitratA do prakAra kI hotI hai- bahiraMga aura antrNg| eka zArIrika hai aura dUsarI maansik| bAhya zuddhi se zarIra kI pavitratA tathA Antarika zuddhi se mana kI pavitratA banI rahatI hai| susaMskRta mAnava ke lie donoM hI Avazyaka hai| bahiraMga pavitratA bhI do prakAra kI hotI hai eka bAhya aura dUsarI aabhyNtr| aspRzya padArthoM ko sparza na karanA, jala Adi dvArA zarIra Adi ko svaccha rakhanA bAhya zuddhi hai aura nyAyopArjita padArthoM ke sevana se zarIra ko TikAye rakhanA bhItarI pavitratA hai| suspaSTa hai ki Antarika vizuddhi AhAra zuddhi se hI saMbhava hai| jaina zramaNa kI bhikSAcaryA mUlata: Abhyantara zuddhi para AdhArita hai| AhAra zuddhi bhI do prakAra kI hotI hai- 1. nyAyopArjita dhana dvArA prApta AhAra 2. abhakSya, tAmasika evaM gariSTha Adi padArthoM se rahita aahaar| bhikSAcaryA meM ina donoM zuddhiyoM ke sAtha nirdoSa AhAra kI bhI pradhAnatA hai| samAdhi yukta jIvana yAtrA ke lie zramaNa ko bhI bhojana kI AvazyakatA hotI hai| sarvathA nirAhAra rahane para zarIra Tika nahIM sakegA aura zarIra ke abhAva meM sAdhanA saMbhava nhiiN| isalie zramaNa bhI jIvana nirvAha hetu bhojana karatA hai| sAmAnya vyakti aura zramaNa ke bhojana meM mukhya antara yaha hai ki zramaNa jo kucha bhI khAtA hai svAda ke lie nahIM pratyata auSadha ke rUpa meM zarIra rakSA ke lie khAtA hai| usakA bhojana hita, mita evaM parimita hotA hai| bhikSAcaryA ke aneka niyamopaniyama haiN| mUlata: muni bhikSA navakoTi se parizuddha aura bayAlIsa doSoM se rahita hotI hai| jaise ki sAdhu bhikSA ke lie na dUsaroM ko kisI taraha kI pIr3A detA hai, na dUsaroM se dilavAtA hai aura yadi koI kisI ko pIr3A de rahA ho to usakA anumodana bhI nahIM karatA hai| isI taraha vaha svayaM kI bhikSA ke lie na AhAra pakAtA hai, na dUsaroM se AhAra pakavAtA hai aura yadi koI AhAra pakA rahA ho to usakI anumodanA bhI nahIM karatA hai| AhArAdi ke lie na svayaM koI vastu kharIdatA hai, na dUsaroM se AhArAdi padArtha kharIdakara maMgavAtA hai aura yadi koI muni ke nimitta kharIda rahA ho to usakI anumodanA bhI nahIM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana...xlvii karatA hai| aisA navakoTiyoM se parizuddha AhAra hI jaina zramaNa svIkAra karatA hai / isI ke sAtha usake uddezya se banA huA, sAmane lAyA huA, tanimitta kharIdA huA, chIMke Adi se utArA gayA Adi bayAlIsa doSa se rahita bhikSA grahaNa karatA hai| yadi bhikSATana ke sambandha meM vicAra kiyA jAe to jaina muni kI bhA sAmAnya yAcakoM se sarvathA bhinna hotI hai| sAmAnya yAcaka dInatA yA auSadhi Adi ke prayoga dikhAkara bhikSA prApta karatA hai jabaki jaina sAdhu na apanI dInatA prakAzita karatA hai aura na dAtA ko kisI prakAra kA bhaya yA pralobhana dikhAtA hai| jaina muni bhikSA kI yAcanA nahIM karatA apitu gRhasthajana unheM bhikSA dene ke lie bhAva pUrvaka khar3e rahate haiN| isa sambandha meM yaha bhI jJAtavya hai ki jaina muni mAtra pakva bhojana hI letA hai, kisI prakAra ke dhana Adi kI yAcanA nahIM karatA hai aura na use dene ke lie dAtA ko vivaza karatA hai| vaha sar3aka para khar3e hokara bhI bhikSA kI yAcanA nahIM karatA hai balki logoM ke gharoM meM jAkara yadi unake dvAra khule hoM aura bhojana banA huA ho to hI grahaNa karatA hai| isa prakAra jaina muni kI bhikSAcaryA anya paramparAoM kI bhikSAvRtti se bilkula bhinna hai| sAmAnyatayA, jise bhikSA samajhA jAtA hai jaina muni kI bhikSAvRtti usase alaga hai| yahA~ yaha bhI samajha lenA cAhie ki jaina muni bhikSAvRtti isalie nahIM karate ki unheM zrama nahIM karanA par3e apitu unakI bhikSAvRtti ke pIche mukhya kAraNa yaha hai ki bhojana ke pakAne Adi meM jo SaTjIvanikAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai, usase baca ske| dUsarA kAraNa yaha bhI kahA gayA hai ki vaha bhikSA meM jaisA bhI rUkhA-sUkhA bhojana mile, usameM saMtuSTa rhe| isase vaha kisI taraha ke aparAdha yA doSa kA bhAgI nahIM banatA hai ata: jaina muni kI bhikSAvRtti aneka tathyoM se mahattvapUrNa hai| yahA~ isa prazna kA samAdhAna bhI Avazyaka hai ki AhAra zuddhi kA sambandha antaraMga zuddhi se kaise hai? vaijJAnika anusaMdhAna ke AdhAra para hamArI zArIrika saMracanA kA mukhya kendra hRdaya hai| hRdaya kI sakriyatA se hamArI jIvana yAtrA nirantara gatizIla rahatI hai ataH hRdaya ko svastha aura sakriya banAye rakhanA paramAvazyaka hai| jaina vijJAna evaM cikitsA vijJAna kI dRSTi se hRdaya ko AhAra zuddhi ke AdhAra para hI svastha rakhA jA sakatA hai aura AhAra kI zuddhatA sAtvika, svastha evaM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiviii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana saMyamita bhojana para avalambita hai| yaha tathya manovaijJAnika siddhAMta se bhI siddha ho cukA hai ki bhojana se kevala zarIra kA hI nirmANa nahIM hotA apitu hamArA mana, buddhi, vicAra bhI bhojana se prabhAvita hote haiN| vyakti ke AcAra, vicAra, vyavahAra Adi kA sIdhA sambandha bhojana se hai| kahAvata bhI hai jaisA khAve anna, vaisA hove mana / jaisA pIve pANI, vaisI bole vANI / / yaha kevala kahAvata nahIM hai, apitu hajAroM varSoM kA anubhUta satya hai| nItikAra cANakya ne kahA hai- manuSya kA AhAra hI usake vicAroM evaM caritra kA nirmAtA hai| jo vyakti jaisA AhAra karegA usakA nirmANa bhI vaisA hI hogaa| kahA gayA hai dIpo bhakSayed dhvAntaM, kajjalaM ca prasUyate / yAdRzaM bhujyate cAnnaM, jAyate tAdRzI prajAH / / dIpaka aMdhere ko khAtA hai, isalie kAjala paidA karatA hai| eka briTiza DAkTara kA kahanA hai- 'yU Ara vhATa yU ITa' arthAta Apa vahI hote haiM jo Apa khAte haiN| chAndogyopaniSada meM bhI AhAra zuddhi ke mahattva ko darzAte hue kahA gayA hai AhAra zuddhau sattva zuddhiH, sattvazuddhau dhruvA smRtiH / smRtirlabdhe sarva, granthInAM vipramokSaH / / . (a. 7, kha. 26/2) __ AhAra zuddhi ke bala para antaHkaraNa zuddha banatA hai| anta:karaNa ke zuddha hone para buddhi nirmala banatI hai| nirmala buddhi ke dvArA ajJAna aura bhrama dUra ho jAte haiM aura antata: sabhI bandhanoM se mukti mila jAtI hai| sAra tattva yaha hai ki zuddha bhojana hI sAdhanA aura siddhi meM sahAyaka banatA hai ata: zuddha, sAttvika aura nirdoSa AhAra hetu anAsakta yogI zramaNa ke lie bhikSAcaryA karanA, bhikSAzuddhi rakhanA sarvathA yukti saMgata hai| __ mUlata: bhikSA vidhi kyA hai? bhikSA hetu kauna se sthAna grAhya aura varNya haiM? bhikSAgamana kahA~, kisa prakAra karanA cAhie? gRhastha ke ghara para bhikSArtha praveza karate samaya sAdhu kA vartana kaisA honA cAhie? grAhya-agrAhya bhikSA kA nirNaya kisa prakAra kareM? bhikSArthI sAdhu AhAra kI gaveSaNA karate samaya kisa prakAra ke abhigraha dhAraNa kareM? AhAra sambandhI bayAlIsa doSa kauna-kaunase haiM? bhikSAcaryA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ... xlix meM lagane vAle doSoM kI AlocanA kisa prakAra kareM ? maMDalI ke sAtha AhAra karate samaya kina doSoM kA varjana karanA cAhie? aise kaI bindu mananIya haiN| prastuta zodha kRti meM ina saba pahaluoM ko sAta adhyAyoM meM ujAgara karane kA prayAsa kiyA hai| prathama adhyAya meM bhikSA kA vyutpattilabhya artha, bhikSAcaryA ke samAnArthI paryAyavAcI zabdoM kA vizleSaNa evaM bhikSA prApti ke aneka prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| isameM bhikSA zuddhi kI nava koTiyA~, bhikSATana karane vAle muni kI upamAe~, AhAra ke prakAra aura AhAra sevana kI vividha koTiyA~ bhI batalAyI gayI haiN| isa prakAra yaha adhyAya bhikSA kA svarUpa evaM usake prakAroM se sambandhita hai| dvitIya adhyAya meM bhikSAcaryA kI upayogitA, vartamAna pariprekSya meM usakI prAsaMgikatA, bhikSA kA uddezya evaM bhikSAcaryA sambandhI vidhi-vidhAnoM ke gUr3ha rahasyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM bhikSAcaryA kA adhikArI kauna ? AhAra karane yogya sthAna kaisA ho? AhAra kitane parimANa meM karanA cAhie? AhAra dene kA adhikArI kauna ? bhikSAcaryA sambandhI maryAdAe~, bhikSAcaryA ke niyama, bhikSA prApti ke lie niSiddha - aniSiddha sthAna, isa prakAra kaI niyamopaniyamoM kA zAstrIya varNana karate hue Adhunika yuga meM bhikSAcaryA ke aucitya evaM anaucitya tathA AhAra kI zuddhatA evaM auddezikatA ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai| caturtha adhyAya AhAra meM lagane vAle doSoM se sambandhita hai| isameM mukhya rUpa se AhAra lete samaya muni ke dvArA evaM AhAra dete samaya gRhastha ke dvArA kauna-kaunase doSa lagate haiM? una doSoM ke hetu aura doSa sevana ke duSpariNAmoM kI carcA kI gaI hai| kucha doSoM ke apavAda bhI batAye gaye haiN| paMcama adhyAya meM bhikSAcaryA se lekara bhikSA ke anantara sampanna kI jAne vAlI samagra vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM mukhyatayA bhikSATana se pUrva upayoga vidhi, bhikSATana se lauTane ke pazcAta pA~va pramArjana vidhi, kAyotsarga vidhi, AlocanA vidhi, AhAra sevana se pUrva sahavartI muniyoM ko nimantraNa, svAdhyAya Adi kI vidhi tathA AhAra ke pazcAta pAtra prakSAlana evaM atirikta AhAra kA pariSThApana kisa vidhi pUrvaka kiyA jAtA hai ? ina sabhI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ I... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana vidhi-niyamoM kI carcA prAmANika granthoM ke sandarbha meM kI gaI hai| SaSThama adhyAya meM bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna vistAra pUrvaka kiyA gayA hai| saptama adhyAya upasaMhAra ke rUpa meM prastuta hai| isa kRti ke pariziSTa meM 42 doSa sambandhI kathAe~ bhI uddhRta kara dI gaI hai jisase AhAra lene evaM dene meM pUrNa sAvadhAnI rakhI jA ske| vartamAna yuga meM muni bhikSA ke prati bar3hatI asAvadhAnI, upekSA evaM ajJAnatA meM yaha kRti saphala mArgadarzaka banakara AryajanoM meM bahumAna jagA sake, aMtas meM saMyama prApti kI nIMva DAla sake tathA gRhasthoM evaM sAdhuoM ko niyamoM meM dRr3ha banA sake, isI maMgala prArthanA ke saath|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandanA kI saragama Aja se satraha varSa pUrva eka choTe se lakSya ko lekara laghu yAtrA prAraMbha huI thii| usa samaya yaha anumAna kadApi nahIM thA ki vaha yAtrA vividha mor3oM se gujarate hue itanA vizAla svarUpa dhAraNa kara legii| Aja isa duruha mArga ke antima par3Ava para pahu~cane meM mere lie parama AdhArabhUta bane jagata ke sArthavAha, tIna loka ke siratAja, akhila vizva meM jina dharma kI jyota ko pradIpta karane vAle, mArga divAkara, arihaMta paramAtmA ke pAda prasUnoM meM anekazaH zraddhA dIpa prajvalita karatI huuN| unhIM kI zreyaskArI vANI isa samyaka jJAna kI ArAdhanA meM mukhya AlaMbana banI hai| ratnatrayI evaM tattvatrayI ke dhAraka, samasta vighnoM ke nivAraka, sakArAtmaka UrjA ke saMvAhaka, siddhacakra mahAyaMtra ko antarhRdaya se vaMdanA karatI huuN| isa zrutayAtrA ke krama meM parama hetubhUta, bhAva vizuddhi ke adhiSThAtA, anaMta labdhi nidhAna gautama svAmI ke caraNoM meM bhI hRdayAvanata ho vaMdanA karatI huuN| dharma - sthApanA karake jaga ko, satya kA mArga batAyA hai / divAkara banakara akhila vizva meM, jJAna prakAza phailAyA hai| sarvajJa arihaMta prabhu ne, patavAra bana pAra lagAyA hai| siddhacakra aura guru gautama ne, viSamatA meM sAhasa bar3hAyA hai / / jinazAsana ke samuddhAraka, kalikAla meM mahAna prabhAvaka, jana mAnasa meM dharma saMskAroM ke unnAyaka, cAroM dAdA gurudeva ke caraNoM meM sazraddhA samarpita huuN| inhIM kI kRpA se maiM ratnatrayAtmaka sAdhanA patha para agrasara ho pAI huuN| isI zrRMkhalA meM maiM AsthA praNata hU~ una sabhI AcArya evaM muni bhagavaMtoM kI, jinakA Agama AloDana evaM zastra guMphana isa kArya ke saMpAdana meM ananya sahAyaka bnaa| datta- maNidhara - kuzala- candra guru, jaina gaganAMgaNa ke dhruva sitAre haiN| lakSAdhika ko jaina banAkara, laharAyI dharma dhvajA hara dvAre haiN| zruta AloDaka sUrijana munijana, Agama rahasyoM ko prakaTAte haiM / adhyAtma yogiyoM ke zubha paramANu, hara bigar3e kAja saMvAre haiM / / jinake mana, vacana aura karma meM satya kA teja AplAvita hai| jinake
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ lii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AcAra, vicAra aura vyavahAra meM jinavANI kA sAra samAhita hai aise zAsana ke saratAja, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNAravinda meM bhAva praNata vNdnaa| unhIM kI antara preraNA se yaha kArya U~cAIyoM para pahu~ca pAyA hai| zraddhA samarpaNa ke ina kSaNoM meM pratipala smaraNIya, puNya prabhAvI, jyotirvida, praur3ha anubhavI , itihAsa ke ujjvala pRSThoM para zAsana prabhAvanA kI yazogAthAe~ aMkita kara rahe pUjya upAdhyAya bhagavanta zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke pAda padmoM meM zraddhAyukta namana karatI huuN| ApazrI dvArA pradatta preraNA evaM anubhavI jJAna isa yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahAyaka rahA hai| isI zrRMkhalA meM asIma upakAroM kA smaraNa karate hue zraddhAnata hU~ anubhava ke zveta navanIta, ucca saMkalpanAoM ke svAmI, rASTrasaMta pUjya padmasAgarasUrIzvara jI ma.sA. ke pAdAravinda meN| ApazrI dvArA pradatta sahaja mArgadarzana evaM kobA lAibrerI se pustakoM kA bharapUra sahayoga prApta huaa| ApazrI ke nizrArata sahajamanA pUjya gaNivarya prazAMtasAgarajI ma.sA. evaM sarasvatI upAsaka, bhrAtA muni zrI vimalasAgarajI ma.sA. ne bhI isa jJAna yAtrA meM hara taraha kA sahayoga dete hue kArya ko gati pradAna kii| ___ maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehazIla vyaktitva ke nAyaka, chattIsa guNoM ke dhAraka, yuga prabhAvaka pUjya kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa kamaloM meM, jinakI asIma kRpA se isa zodha kArya meM navIna dizA prApta huii| Apa zrI ke vidvad ziSya pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. dvArA prApta dizAnirdeza kArya pUrNatA meM viziSTa AlambanabhUta rhe| kRtajJatA jJApana kI isa kar3I meM vinayAvanata hU~ zAsana prabhAvaka pUjya rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA. evaM mRdu vyavahArI pUjya vAcaMyamA zrIjI ma.sA. (bahana mahArAja) ke caraNoM meM, jinhoMne ahamadAbAda pravAsa ke daurAna hRdayagata zaMkAoM kA samyaka samAdhAna kiyaa| ___ maiM bhAvapraNata hU~ saMyama anupAlaka, jaga vallabha, navya anveSaka pUjya AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se jijJAsAoM ko upazAMta kiyA evaM acalagaccha paramparA sambandhI sUkSma vidhAnoM ke rahasyoM se avagata krvaayaa| maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke svarNa puruSa, zruta sAgara ke gUr3ha
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...liii anveSaka, kuzala anuzAstA, AcArya zrI mahAprajJajI evaM AcArya zrI mahAzramaNajI ke pada paMkajoM meM, Apa zrI kI sRjanAtmaka saMracanAoM ke mAdhyama se yaha kArya atha se iti taka pahu~ca pAyA hai| __isI krama meM maiM natamastaka hU~ zAsana unnAyaka, saMgha prabhAvaka, tristutika gacchAdhipati pUjya AcAryapravara zrI jayaMtasena sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa puMja meM, jinhoMne yathAyogya sahAyatA dekara kArya pUrNAhuti meM sahayoga diyaa| __maiM zraddhApraNata hU~ zAsaka prabhAvaka, krAntikArI saMta zrI taruNasAgarajI ma.sA. ke caraNa saroja meM, jinhoMne apane vyasta kAryakramoM meM bhI mujhe apanA amUlya samaya dekara yathAyogya samAdhAna die| ___maiM aMta:karaNa pUrvaka AbhArI hU~ zAsana prabhAvaka, madhura gAyaka pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM prakhara vaktA pa.pU. samyakaratna sAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara samaya samacita samasyAoM kA samAdhAna dene meM ruci evaM tatparatA dikhaaii| saca kahUM to jinake saphala anuzAsana meM, vRddhiMgata hotA jinazAsana / mAlI banakara jo karate haiM, saMgha zAsana kA anupAlana // kailAsa girI sama jo karate rakSA, bhautikatA ke AMdhI tUphAnoM se| amRta pIyUSa barasAte haradama, maNi apane zAMta vicAroM se // kara saMzodhana kiyA kArya pramANita, diyA sadgranthoM kA jJAna / kIrtiyaza hai ratna sama jaga meM, padma kRpA se kiyA jJAnAmRta pAna // sakala vizva meM gUMja rahA hai, rAjayaza jayaMtasena kA nAma / guNaratna kI taruNa sphUrti se, mahAprajJa bane zramaNa vIra samAna // isa zruta gaMgA meM cetana mana ko sadA AplAvita karate rahane kI parokSa preraNA dene vAlI, jIvana nirmAtrI, adhyAtma gaMgotrI, Azu kavayitrI, cauthe kAlakhaNDa meM janma lene vAlI bhavya AtmAoM ke samAna prAjJa evaM RjusvabhAvadhAriNI, pravartinI mahodayA, guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. ke pAda-prasUnoM meM anantAnanta vaMdana karatI hU~, kyoMki yaha jo kucha bhI likhA gayA hai vaha saba unhIM ke kRpAzISa kI phalazruti hai ata: unake pavitra caraNoM meM punazca zraddhA ke puSpa arpita karatI huuN| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM maiM AsthA praNata hU~ vAtsalya vAridhi, mahatarA pada vibhUSitA pUjyA vinitA zrIjI ma.sA., pUjyA pravartinI candraprabhA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ liv... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana zrIjI ma.sA., sneha puMja pUjya kIrtiprabhA zrIjI ma.sA., jJAna praur3hA pUjya divyaprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pUjya candrakalAzrIjI ma.sA., marudhara jyoti pUjya maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pUjya manohara zrIjI ma.sA., maMjula svabhAvI pUjya sulocanA zrIjI ma.sA., vidyAvAridhi pUjya vidyutaprabhA zrIjI ma.sA. Adi sabhI pUjyavaryyAoM ke caraNoM meM, jinakI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAne evaM lakSya prApti meM setu kA kArya kiyA / guru upakAroM ko smRta karane kI isa velA meM athAha zraddhA ke sAtha kRtajJa hU~ tyAga-tapa-saMyama kI sAkAra mUrti, zreSTha manobalI, pUjyA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. ke prati, jinakI antara preraNA ne hI mujhe isa mahat kArya ke lie kaTibaddha kiyA aura viSama bAdhAoM meM bhI sAhasa juTAne kA Atmabala pradAna kiyaa| canda zabdoM meM kahU~ to Agama jyoti guruvaryyA ne, jJAna pipAsA kA diyA varadAna / anAyAsa kRpA vRSTi ne jagAyA, sAhasa aura aMtara meM lakSya kA bhAna / / zazi caraNoM meM rahakara pAyA, Agama granthoM kA sudRr3ha jJAna / sneha AzISa pUjyavaryyAoM kA, saphalatA pAne meM banA saupAna / / kRtajJatA jJApana ke isa avasara para maiM apanI samasta guru bahinoM kA bhI smaraNa karanA cAhatI hU~, jinhoMne mere lie sadabhAvanAe~ hI saMpreSita nahIM kI, apitu mere kArya meM yathAyogya sahayoga bhI diyaa| merI nikaTatama sahayoginI jyeSTha gurubahinA pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA., saMyamaniSThA pU. jayaprabhA zrIjI ma.sA., sevAmUrti pU. divyadarzanA zrIjI ma.sA. jApa parAyaNI pU. tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pravacanapaTu pU. samyakadarzanA zrIjI ma.sA., saralahRdayI pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., prasannamanA pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., vyavahAra nipuNA zIlaguNA jI, madhurabhASI kanakaprabhA zrIjI, haMsamukha svabhAvI saMyamaprajJA zrIjI, saMvedanahRdayI zrutadarzanA jI Adi sarva ke avadAna ko bhI vismRta nahIM kara sakatI hU~ / sAdhvIdvayA saralamanA sthitaprajJAjI evaM mauna sAdhikA saMvegaprajJAjI ke prati vizeSa AbhAra abhivyakta karatI hU~ kyoMki inhoMne prastuta zodha kArya ke daurAna vyAvahArika aupacArikatAoM se mukta rakhane, prUpha saMzodhana karane evaM hara taraha kI sevAe~ pradAna karane meM advitIya bhUmikA adA kii| sAtha hI gurvAjJA ko zirodhArya kara jJAnopAsanA ke paloM meM nirantara merI sahacarI banI rahI /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...IV isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI (jayapura) evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a (mAlegA~va) ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI hU~ kyoMki zodha kArya ke daurAna donoM mumukSu bahinoM ne hara taraha kI sevAe~ pradAna kI / antarvizvAsa bhaginI maMDala kA, detI duAe~ sadA mujhako priya kA nirdezana aura samyaka buddhi, mudita kare antara mana ko / sthita saMvega kI zruta sevAe~, yAda rahegI nita mujhako / isa kArya meM nAma hai merA, zreya jAtA sajjana maNDala ko / / isa zodha prabandha ke praNayana kAla meM jinakA mArgadarzana aham sthAna rakhatA hai aise jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana ke niSNAta vidvAna, prAcya vidyApITha, zAjApura ke saMsthApaka, pitR vAtsalya se samanvita, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati antarbhAvoM se hArdika kRtajJatA abhivyakta karatI huuN| Apa zrI mere sahI arthoM meM jJAna guru haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI niSkAma karuNA mere zodha patha ko AdyaMta Alokita karatI rahI hai| ApakI asIma preraNA, ni:svArtha saujanya, saphala mArgadarzana aura suyogya nirmANa kI gaharI ceSTA ko dekhakara hara koI bhAvavihvala ho uThatA hai| Apake bAre meM adhika kucha kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisA hai| divAkara sama jJAna prakAza se, jAgRta karate saMgha samAja sAgara sama zruta ratnoM ke dAtA, diyA mujhe bhI lakSya virATa / mArgadarzaka banakara mujha patha kA, sadA bar3hAyA kAryollAsa / / isa dIrgha zodhAvadhi meM saMghIya karttavyoM kA nirvahana karate hue aneka sthAnoM para adhyayanArtha pravAsa huaa| ina dinoM meM hara prakAra kI choTI-bar3I sevAe~ dekara sarva prakAreNa cintA mukta rakhane ke lie zAsana samarpita sunIlajI maMjujI botharA (rAyapura) ke bhakti bhAva kI anuzaMsA karatI huuN| apane sadbhAvoM kI UrjA se jinhoMne mujhe sadA sphurtimAna rakhA evaM dUrastha rahakara yathocita sevAe~ pradAna kI aisI svAdhyAya niSThA, zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smRti kI isa kar3I meM paramAtma bhakti rasika, sevAbhAvI zrImatI zakuMtalAjI candrakumArajI (lAlA bAbU) muNota (kolakAtA) kI ananya sevA bhakti evaM AtmIya snehabhAva kI smRti sadA mAnasa paTala para banI rhegii|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ivi... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana isI kar3I meM zrImati kiraNajI khemacaMdajI bAMThiyA (kolakAtA) tathA zrImatI nIlamajI jinendrajI baida (TATA nagara) kI nisvArtha sevA bhAvanA evaM madrAoM ke citra nirmANa meM unake athaka prayAsoM ke lie maiM unakI sadA RNI rhuuNgii| ___ banArasa adhyayana ke daurAna vahA~ ke bhelupura zrI saMgha, rAmaghATa zrI saMgha tathA nirmalacandajI gAMdhI,kIrtibhAI dhrava, azvina bhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, dharmendrajI gAMdhI, divyezajI zAha Adi parivAroM ne amUlya sevAe~ dI, etadartha una sabhI ko sahRdaya sAdhuvAda hai| isI pravAsa ke daramyAna kalakattA, jayapura, mumbaI, jagadalapura, madrAsa, beMgalora, mAlegA~va, TATAnagara, vArANasI Adi ke saMghoM evaM tat sthAnavartI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dusAja, vimalacandajI mahamavAla, mahendrajI nAhaTA, ajayajI botharA, pannAlAla dugar3a, navaratanamalajI zrImAla, mayUra bhAI zAha, jItezamalajI, navInajI jhAr3acUra, azvinabhAI zAha, saMjayajI mAlU, dharmacandajI baida Adi ne mujhe antaprerita karate hue apanI sevAe~ dekara isa kArya kI saphalatA kA zreya prApta kiyA hai ataeva sabhI guru bhaktoM kI anumodanA karatI huI unake ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatI huuN| . ___ isa zreSThatama zodha kArya ko pUrNatA dene aura use prAmANika siddha karane meM L.D. Institute ahamadAbAda zrI kailAzasAgarasUri jJAnamaMdira-kobA, prAcya vidyApITha-zAjApura, kharataragaccha saMgha lAyabrerI-jayapura, pArzvanAtha vidyApIThavArANasI ke pustakAlayoM kA ananya sahayoga prApta huA, etadartha kobA saMsthAna ke ketana bhAI, manoja bhAI, arUNajI Adi evaM pArzvanAtha vidyApITha ke omaprakAza siMha ko bahuta-bahuta dhanyavAda aura zubha bhAvanAe~ preSita karatI huuN| prastuta zodha kArya ko janagrAhya banAne meM jinakI puNya lakSmI sahayogI banI hai una sabhI zruta saMvardhaka lAbhArthiyoM kA maiM ananya hRdaya se AbhAra abhivyakta karatI huuN| isa bRhada zodha khaNDa ko kampyUTarAIjDa karane evaM use jana upayogI banAne hetu maiM aMtara hRdaya se AbhArI hU~ mitabhASI zrI vimalacandrajI mizrA (vArANasI) kI, jinhoMne isa kArya ko apanA samajhakara kuzalatA pUrvaka saMzodhana kiyaa| unakI kArya niSThA kA hI pariNAma hai ki yaha kArya Aja sAphalya ke zikhara para pahu~ca pAyA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...lvii isI krama meM jJAna rasika, mRdusvabhAvI zrIraMjanajI koThArI, suputra rohitajI koThArI evaM putravadhu jyotijI koThArI kA bhI maiM AbhAra vyakta karatI hU~ ki unhoMne jimmedArI pUrvaka sampUrNa sAhitya ke prakAzana evaM kaMvara DijAIniMga meM sajagatA dikhAI tathA use loka raMjanIya banAne kA prayAsa kiyaa| zodha prabandha kI samasta kaoNpiyoM ke nirmANa meM apanI puNya lakSmI kA sadupayoga kara zruta unnayana meM nimittabhUta bane haiN| Last but not the least ke rUpa meM usa sthAna kA ullekha bhI avazya karanA cAhU~gI jo mere isa zodha yAtrA ke prAraMbha evaM samApana kI pratyakSa sthala bnii| san 1996 ke kolakAtA cAturmAsa meM jisa adhyayana kI nIMva DAlI gaI usakI bahumaMjila imArata satraha varSa bAda usI nagara meM Akara pUrNa huii| isa pUrNAhuti kA mukhya zreya jAtA hai zrI jinaraMgasUri pauzAla ke TrasTI zrI vimalacaMdajI mahamavAla, kAntilAlajI mukIma, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, maNilAlajI dusAja Adi ko jinhoMne adhyayana ke lie yathAyogya sthAna evaM suvidhAe~ pradAna kI tathA saMgha samAja ke kAryabhAra se mukta rakhane kA bhI prayAsa kiyaa| isa zodha kArya ke antargata jAne-anajAne meM kisI bhI prakAra kI truTi raha gaI ho athavA pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sahayogI bane hue logoM ke prati kRtajJa bhAva abhivyakta na kiyA ho to sahRdaya micchAmi dukkaDam kI prArthI huuN| pratibimba indU kA dekha jala meM, AnaMda pAtA hai bAla jyoM / Apta vANI manana kara, Aja prasannacitta maiM hU~ / satguru janoM ke mArga kA, yadi satprarUpaNa nA kiyA / kSamatva hU~ maiM sujJa janoM se, ho kSamA mujha galtiyA~ / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ micchAmi dukkaDaM Aganma marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzodhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| ___ yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI___ sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarthita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogovahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa bhIka baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI thI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...lix isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAe, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadapakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM bhI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pannoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUr3hArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdarbha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta rUpa jina dharma se micchAmi dukkar3ama karatI huuN|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ix ... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana viSayAnukramaNikA adhyAya - 1 : bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra 1-19 1. bhikSAcaryA ke vibhinna artha 2. bhikSAcaryA ke ekArthaka paryAyavAcI 3. bhikSA prApti ke prakAra 4. bhikSA gamana ke prakAra 5. bhikSA ke anya prakAra 6. bhikSA zuddhi kI navakoTiyA~ 7. bhikSArtha bhramaNa evaM bhikSA sevana karane vAle muni kI upamAe~ 8. AhAra ke prakAra 9. AhAra sevana ke prakAra | adhyAya - 2 : bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya 20-36 1. AhAra grahaNa ke uddezya 2. Adhunika pariprekSya meM bhikSATana kI prAsaMgikatA 3. bhikSAcaryA sambandhita vidhi-vidhAnoM ke rahasya * bhikSAcaryA ke lie abhigraha dhAraNa karanA Avazyaka kyoM ? * upAzraya meM praveza karane se pUrva pA~va pramArjanA kyoM ? * muni zuddha aura sAtvika AhAra hI grahaNa kyoM kareM ? * muni ke lie nirdoSa AhAra kA vidhAna kyoM? * prathama bhikSAcaryA hetu zubha dina Avazyaka kyoM ? * bhikSATana se pUrva upayoga vidhi kisalie ? * bhikSAcaryA sambandhI AlocanA do bAra kyoM ? * AhAra hetu nimaMtraNa kyoM diyA jAe ? * bhojana maMDalI kI AvazyakatA kyoM? * zramaNa kA AhAra gupta kyoM ? * AhAra ke lie madhyAhna kAla zreSTha kyoM batAyA gayA? * digambara muni khar3e-khar3e evaM karapAtrI meM bhojana kyoM karate haiM ? * eka cauke meM eka se adhika sAdhu eka sAtha AhAra le sakate haiM? * cauke ke bAhara se lAyA gayA AhAra grAhya hai yA nahIM ? * ekala bhojI kA AhAra utkRSTa kaise ? adhyAya - 3 : vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama 37-89 1. bhikSAcaryA yogya muni ke lakSaNa 2. zuddha piNDa kA adhikArI kauna ? 3. AhAra grahaNa kA samaya 4. AhAra ke lie ucita sthAna 5. AhAra kA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ...lxi parimANa kyA ho? 6. avaziSTa AhAra kI zAstrokta vyavasthA 7. AhAra aura viveka 8. AhAra dAna kA adhikArI kauna? 9. AhAra dAna sambandhI sAvadhAniyA~ 10. nirantarAya AhAra hetu apekSita sAvadhAniyA~ 11. bhikSAcaryA (gaveSaNA) sambandhI mryaadaaeN| 12. bhikSAcaryA se sambandhita Avazyaka niyama * bhikSAgamana sambandhI niyama * gRha praveza sambandhI niyama * bhikSA sthala sambandhI niyama * bhikSAcaryA sambandhI sAmAnya niym| ___ 13. bhikSAcaryA ke niSiddha-aniSiddha sthAna * kula sthAnoM meM jAne kA niSedha * parva sthAnoM meM jAne kA niSedha . utsava sthAnoM meM bhikSArtha jAne kA niSedha * mahAbhoja meM AhArArtha jAne kA niSedha * rAjabhavana meM AhArArtha jAne kA niSedha * godohana sambandhI kAla kA niSedha * baMda dvAra gRhoM meM AhArArtha praveza kA niSedha * bhikSA yogya-ayogya sthaan| 14. atirikta AhAra grahaNa sambandhI nirdeza 15. digambara mani kina sthitiyoM meM AhAra nahIM le sakate? 16. 'nirdoSa AhAra kI prApti saMbhava hai' isa sambandha meM pUrvapakSa aura uttarapakSa 17. Adhunika yuga meM bhikSAcaryA ke aucitya evaM anaucitya kA prazna 18. AhAra kI zuddhatA aura auddezikatA kA prshn| adhyAya-4 : AhAra sambandhita bayAlIsa doSoM ke hetu evaM pariNAma ___90-171 1. udgama ke solaha doSa 2. utpAdanA ke solaha doSa 3. eSaNA ke dasa doSa 4. maMDalI sambandhI pA~ca doSa 5. AhAra karane ke prayojana 6. AhAra na karane ke prayojana 7. bhikSAcaryA ke anya doSa 8. AhAra zuddhi ke abhAva meM lagane vAle doSa 9. gocaracaryA sambandhI AlocanA meM lagane vAle doss| adhyAya-5 : bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ 172-196 ___ 1. bhikSAgamana se pUrva karane kI vidhi 2. bhikSA gamana vidhi 3. gocaracaryA ke pazcAta upAzraya meM Akara karane yogya vidhi 4. bhikSA sambandhI AlocanA vidhi 5. AhAra rakhane kI vidhi| 6. AhAra dikhalAne kI vidhi 7. dvitIya kAyotsarga vidhi 8. svAdhyAya evaM usake prayojana 9. AhArArthI muni ke prakAra 10. AhAra karane kI vidhi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ixii... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 11. AhAra ke samaya khar3e hone kI vidhi 12. AhAra bhoga kI ApavAdika vidhi 13. vidhi pUrvaka AhAra karane ke lAbha 14. sAtvika AhAra kA phala 15. pAtra dhone kI vidhi 16. pariSThApanIya AhAra aura pariSThApana vidhi 17. pracalita paramparAoM meM bhikSAcaryA vidhi | adhyAya-6 : bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna 197-222 1. bhikSAcaryA vidhi kI aitihAsika avadhAraNA 2. tulanAtmaka vivecana 3. AhAra ke saiMtAlIsa doSoM kA tulanAtmaka cArTa / adhyAya-7 : upasaMhAra 223-224 * saiMtAlIsa doSa sambandhI kathAoM kI viSaya sUcI 225-255 1. udgama doSa : laDDukapriyakumAra kathAnaka 2. AdhAkarma : pAnaka dRSTAnta 3. dravyapUti : gobara dRSTAnta 4. krItakRta doSa : maMkha dRSTAnta 5. laukika prAmitya doSa : bhaginI dRSTAnta 6. parivartita doSa : laukika dRSTAnta 7. abhyAhRta doSa : modaka dRSTAnta 8. mAlApahRta doSa : bhikSu dRSTAnta 9. Acchedya doSa : gopAlaka - dRSTAnta 10. anisRSTa doSa : laDDuka - dRSTAnta 11. dhAtrI doSa : saMgamasUri aura datta kathAnaka 12. dUtI doSa : dhanadatta kathA 13. nimitta doSa : grAmabhojaka dRSTAnta 14. cikitsA doSa : siMha dRSTAnta 15. krodhapiNDa : kSapaka N dRSTAnta 16. mAnapiNDa : sevaI dRSTAnta 17. mAyApiNDa doSa : ASAr3habhUti kathAnaka 18. lobhapiNDa doSa : siMhakezaraka modaka dRSTAnta 19. vidyA prayoga doSa : bhikSu upAsaka kA kathAnaka 20. maMtra prayoga doSa : murUNDa rAjA evaM pAdaliptasUri kathAnaka 21. cUrNa prayoga doSa: kSullakadvaya evaM cANakya kathAnaka 22. yoga prayoga doSa : kulapati evaM Arya samita kathAnaka 23. mUlakarma prayoga doSa : vivAha dRSTAnta 24. chardita doSa : madhubindu dRSTAnta 25. dravya grAsaiSaNA doSa : matsya dRSTAnta / sahAyaka grantha sUcI 256-260
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya-1 bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra bhikSAcaryA, muni jIvana kA eka Avazyaka aMga hai| jaina zramaNa gRhastha se AhAra Adi kI yAcanA kara apanI udara pUrti karatA hai| yaha yAcanA vidhi bhikSA vRtti kahalAtI hai| bhagavAna mahAvIra kI paramparA ke sAdhu-sAdhvI apane jIvana kA nirvAha bhikSA vRtti ke mAdhyama se hI karate haiN| isIlie unheM 'bhikSu' kahA gayA hai| zramaNa kA eka apara nAma bhikSa bhI hai| dazavakAlika niyukti meM 'bhikSa' kA artha batalAte hue kahA gayA hai ki jo ATha prakAra ke karmoM kA bhedana karane meM saMlagna hai, vaha bhikSu hai tathA jisakI AjIvikA kA sAdhana kevala bhikSA hI hai, vaha bhikSu hai| ukta paribhASA meM dUsarA artha 'yAcaka' se sambandhita hai| yadyapi jaina mani bhI yAcanA se udara pUrti karatA hai kintu usake dvArA bhikSA kI prApti kevala jIvana nirvAha evaM saMyama sAdhanA ke lie kI jAtI hai| isa prakAra jaina muni AhAra, vastra, pAtra, vasati Adi Avazyaka vastue~ yAcanA se hI prApta karatA hai| isI yAcanA vidhi ko bhikSA vidhi kahate haiN| bhikSAcaryA ke vibhinna artha bhikSA vidhi kA prathama caraNa bhikSAcaryA hai| bhikSAcaryA kA sIdhA sA artha haibhikSA ke lie gamana yA paribhramaNa krnaa| 'bhikSA' zabda meM yAcanArthaka bhikSu dhAtu aura strIvAcaka a + TAp pratyaya jur3e hue haiM tathA 'caryA' zabda meM gatyArthaka car dhAtu aura kRdanta yat + TAp pratyaya tathA strIvAcaka kA saMyoga hai| isa prakAra bhikSA = yAcanA karanA, caryA = gamana karanA arthAta AhAra prApti hetu eka sthAna se dUsare sthAna para gamana karanA bhikSAcaryA hai| dUsare artha ke anusAra gocaracaryA evaM eSaNA sambandhI niyamoM tathA vividha abhigrahoM ke dvArA bhikSA vRtti karanA bhikSAcaryA hai| tIsare artha ke anusAra eSaNA sambandhI niyamoM evaM vividha abhigrahoM kA pAlana karate hue bhikSA vRtti karanA bhikSAcaryA hai| ise gocaracaryA bhI kahate haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana bhikSAcaryA ke ekArthavAcI jaina AgamoM meM bhikSA vRtti ke lie gocarI, mAdhukarI, kApotI vRtti, uJchavRtti, eSaNA, piNDaiSaNA Adi zabdoM kA bhI ullekha hai| ina ekArthavAcI zabdoM kA sAmAnya varNana isa prakAra hai ___ 1. gocarI- go=gAya, cara ghUmanA, caryA-vizeSa niyama pUrvaka pravRtti karanA arthAta gAya kI taraha gharoM se thor3I-thor3I bhikSA prApta karanA gocaracaryA hai| uttarAdhyayana TIkA ke anusAra gAya kI bhA~ti vicaraNa karate hue ucca-nIca kUloM se alpa mAtrA meM nirdoSa bhikSA prApta karanA gocaracaryA hai| isake lie gocarAgra zabda kA bhI prayoga dekhA jAtA hai| jisa prakAra gAya caratI huI yahA~-vahA~ thor3I-thor3I ghAsa hI grahaNa karatI hai, kahIM se bhI sampUrNa ghAsa nahIM khAtI hai, usI taraha muni bhI paribhramaNa karate hue gRhasthoM ke yahA~ se thor3A-thor3A bhojana prApta karatA hai ata: usakI bhikSAvRtti gocarI kahalAtI hai| __ isI taraha jaise gAya cAre kA agrabhAga hI khAtI hai, use samUla se naSTa nahIM karatI vaise hI muni bhI eka hI ghara se pUrA AhAra nahIM letA, aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karatA hai| isalie use gocarAgra bhI kahA jAtA hai| 2. mAdhukarI vRtti- madhukara zabda bhramara kA paryAyavAcI hai| madhukara kI bhA~ti jIvana kA nirvAha karanA mAdhukarI vRtti kahalAtA hai| dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai jisa prakAra bhramara puSpoM se thor3A-thor3A rasa pItA huA kisI bhI puSpa ko mlAna nahIM karatA aura apane ko bhI tRpta kara letA hai| usI prakAra zramaNa nAnA gharoM se thor3A-thor3A AhAra letA huA kisI eka gRhastha para bhArabhUta na hokara svayaM kI udarapUrti kara letA hai| isakA tAtparya hai ki muni pratyeka ghara se utanA hI AhAra letA hai ki gRhastha ko apane lie dubArA bhojana banAnA na pdd'e| 3. kApotI vRtti- kApotI vRtti kA artha hai- kabUtara kI taraha AjIvikA kA nirvahana krnaa| jisa prakAra kapota dhAnya kaNa Adi ko cugate samaya nitya sazaMka rahatA hai, usI prakAra bhikSAcarI muni eSaNA Adi doSoM ke prati sazaMka rahe arthAta gaveSaNA karate hue bhI kisI prakAra kA doSa na laga jAe isa hetu pUrNa saceta rhe| 4. ujcha vRtti- uJcha kA artha bhikSA hai| muni, jIvana yApana ke lie sabhI taraha ke gharoM se aura aparicita kuloM se sAmUhika bhikSA prApta kreN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...3 yahA~ sAmUhika bhikSA se tAtparya hai ki muni samabhAva kI dRSTi rakhate hue aneka gharoM se bhikSA prApta kreN| eka yA do-tIna gharoM se hI bhikSA lI jAye to usameM eSaNA zuddhi rahanA kaThina hai, isase sAdhu kI svAda lolupatA bhI bar3ha sakatI hai| ata: indriyanigraha evaM eSaNA zuddhi ko lakSya meM rakhate hue sabhI gharoM se bhikSA grahaNa kreN| ucca aura nIca donoM prakAra ke gharoM se bhikSA prApta karane kA uddezya yaha hai ki muni dhanika, nirdhana, madhyama sabhI gharoM se AhAra leN| jo ghara jAti se ucca evaM dhana se samRddha hoM unake yahA~ se hI bhikSA na leM apitu jo dhana se samRddha na hoM aura jahA~ icchita AhAra Adi bhI na milatA ho una gRhoM se bhI AhAra prApta kreN| isI ke sAtha mArga meM A rahe nIca kuloM ko chor3akara yA lAMghakara ucca kuloM meM bhikSArtha na jAeM, isase samatva guNa kA hAsa evaM jinazAsana kI nindA hotI hai| kintu ghRNita kArya karane vAle kuloM meM bhikSArtha na jaaeN| dazavaikAlikacUrNi ke matAnusAra udgama, utpAdanA aura eSaNA ke doSoM se rahita bhikSA prApta karanA ajJAtauMcha hai| 5. mRgacaryA vRtti- uttarAdhyayanasUtra meM sAdhu kI bhikSAcaryA ko mRgacaryA se upamita kiyA gayA hai| yaha bhI bhikSAcaryA kA eka paryAya hai| jaise mRga akelA aneka sthAnoM para vicaraNa karate hue apanI udarapUrti kara jIvana nirvAha karatA hai vaise hI muni gocarI ke lie aneka gharoM meM jaaeN| yadi AhAra prApta na ho to kisI kI nindA nahIM kareM aura na kisI kI avajJA kreN| 6. adIna vRtti- dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki jaina muni anAsakta bhAva pUrvaka AhAra prApta kareM, bhikSA na mile to kheda na kareM aura svAdiSTa bhojana milane para usameM mUchita na hoN| isa taraha jaina sAdhu gAya kI taraha sabhI prakAra ke gharoM se thor3A-thor3A AhAra prApta kreN| yadi bhikSA na mile to kisI ke prati roSa prakaTa na kareM aura bhikSA milane para kisI kI prazaMsA na kreN| bhikSAcaryA ke artha meM eSaNA, gaveSaNA zabda bhI pracalita haiN| eSaNA kA sAmAnya artha jaina dharma meM eSaNA zabda gaveSaNA ke artha meM prayukta hai| nirdoSa vastra-pAtravasati Adi kI khoja karanA eSaNA kahalAtA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana eSaNA kA sAmAnya artha hai khoja karanA, zodha karanA, saMzodhana karanA / eSaNA kA zAstrIya artha hai - nirdoSa AhAra, pAnI Adi kI gaveSaNA karanA / jaina muni kI AcAra saMhitA ke anusAra jo vastu grAhya evaM vizuddha ho usakI khoja karanA athavA acchI taraha nirIkSaNa, parIkSaNa Adi karake AhArAdi prApta karanA eSaNA kahalAtA hai| muni kI sAdhanA ke lie upayogI upakaraNa Adi bhI eSaNA pUrvaka grahaNa karanA caahie| eSaNA ke prakAra eSaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai - gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA / 1. gaveSaNA- solaha udgama sambandhI evaM solaha utpAdanA sambandhI aise battIsa doSoM ko TAlakara zuddha AhAra- pAnI kI khoja karanA gaveSaNA hai| 2. grahaNaiSaNA - zaMkita Adi dasa doSoM ko TAlakara zuddha AhAra Adi grahaNa karanA grahaNaiSaNA hai| 3. grAsaiSaNA - gaveSaNA aura grahaNaiSaNA dvArA prApta zuddha AhArAdi kA sevana karate samaya mAMDalI ke pA~ca doSoM kA tyAga karanA grAsaiSaNA hai | 10 ukta tIna prakAra kI eSaNA AhAra se sambandha rakhatI hai| yahA~ upalakSaNa se anya vastuoM kA bhI grahaNa karanA caahie| AhArAdi sarva prakAra kI vastuoM ke zodhana, grahaNa aura upabhoga karane meM saMyama pUrvaka pravRtti karanA eSaNA samiti hai| isakA sAra yaha hai ki muni AhAra, upadhi aura zayyA sambandhita vastue~ zodhana dvArA grahaNa kareM, jaise-taise grahaNa na kareM / piNDaiSaNA kA artha - eSaNA ke tInoM prakAroM kA samUha vAcaka nAma piNDaiSaNA hai| piNDa-AhAra janita padArthoM kA samUha, eSaNA - khoja karanA yAnI nirdoSa AhAra Adi kI khoja karanA, gaveSaNA dvArA prApta zuddha AhAra ko grahaNakaranA tathA usakA upabhoga karanA piNDaiSaNA kahalAtA hai| piNDa kA artha - jaina mata meM 'piNDa' zabda AhAra ke sambandha meM prayukta hai| muniyoM kI AhAra vizuddhi ko 'piNDa vizuddhi' kahA gayA hai| sAmAnyata: eka jAti yA aneka jAti kI vastuoM kA ekatrita kiyA gayA samudAya piNDa kahalAtA hai| AhAra vibhinna sAmagriyoM se nirmita hotA hai ataH yahA~ 'piNDa' zabda kA prayoga sArthaka hai| piNDaniryukti meM piNDa ke ATha paryAyavAcI kahe gaye haiN| 11
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...5 prakArAntara se piNDa ke cha: prakAra bhI varNita haiN|12 jaina muni kI AhAra vidhi ko samagra rUpa se prastuta karane vAlA yaha eka mAtra grantha hai ata: isakA nAma 'piNDaniyukti' hai| bhikSA prApti ke prakAra jaina sAhitya meM 'bhikSAvidhi' kA vistRta vivecana upalabdha hotA hai| unameM bhikSA prApti evaM bhikSA grahaNa ke aneka upAya batAye gaye haiN| sarvaprathama AcArAMga sUtra meM bhikSA prApta karane ke sAta prakAra ullikhita haiN| isakA tAtparya hai ki muni ina sAta prakAroM ke anusAra bhikSA grahaNa kreN| inheM 'piNDaiSaNA' kahA gayA hai| piNDaiSaNA sambandhI sAta prakAra piNDaiSaNA (AhAra grahaNa) ke sAta prakAra nimna haiM1. saMsRSTA- khAdya vastuoM se lipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenaa| 2. asaMsRSTA - alipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenaa| 3. uddhatA- pakAne ke pAtra se dUsare pAtra meM nikAlA huA AhAra lenaa| 4. alpalepA- alpalepa vAlI arthAta canA, civar3A Adi rUkhI vastu lenaa| 5. avagRhItA- khAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenaa| 6. pragRhItA- parosane ke lie kar3achI yA cammaca se nikAlA huA AhAra lenaa| ____7. ujjhitadharmA- jo bhojana mana pasanda kA na hone se parityakta kiyA gayA ho use lenaa|13 - isI taraha pAnI grahaNa karane se sambandhita bhI sAta prakAra jAnane caahie| inheM pAnaiSaNA kahA gayA hai|14 isa prakAra eSaNA do prakAra kI hotI hai- sAta prakAra se AhAra grahaNa karanA piNDaiSaNA hai aura sAta prakAra se pAnI grahaNa karanA pAnaiSaNA hai| abhigraha sambandhI tIsa prakAra aupapAtika sUtra meM abhigrahadhArI muni kI apekSA se bhikSA prApta karane ke nimna tIsa prakAra nirdiSTa haiN|15
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ___1. dravyAbhigraha caraka- dravyoM kI maryAdA kA abhigraha karake AhAra lenaa| ___ 2. kSetrAbhigraha caraka - grAmAdi kSetroM meM se kisI eka kSetra kA abhigraha karake AhAra lenaa| 3. kAlAbhigraha caraka- dina ke amuka bhAga meM AhAra lene kA abhigraha krnaa| 4. bhAvAbhigraha caraka- amuka vaya yA varNa vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA yA abhigraha pUrvaka AhAra lenaa| 5. utkSipta caraka- kisI bartana meM bhojana nikAlane vAle ke hAtha se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 6. nikSipta caraka- kisI bartana meM bhojana DAlane vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| ___7. utkSipta-nikSipta caraka- kisI eka bartana meM se bhojana lekara dUsare bartana meM DAlane vAle vyakti se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 8. nikSipta-utkSipta caraka- kisI eka bartana meM nikAle gaye bhojana ko dUsare bartana meM DAlane vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 9. pariveSyamANa caraka- kisI ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lene kA abhigraha krnaa| 10. saMhriyamANa caraka- thAlI meM nikAle hue bhojana ko anya bartana meM lene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 11. upanIta caraka- AhAra kI prazaMsA karate hue dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| ___ 12. apanIta caraka- AhAra kI nindA karate hue dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| __13. upanIta-apanIta caraka- jo AhAra kI pahale prazaMsA karake bAda meM nindA kare, usase AhAra lene kA abhigraha krnaa| 14. apanIta-upanIta caraka- jo AhAra kI pahale nindA karake bAda meM prazaMsA kare, usase AhAra lene kA abhigraha krnaa| ____ 15. saMsRSTa caraka- lipta hAtha, pAtra yA cammaca se AhAra lene kA abhigraha krnaa|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...7 16. asaMsRSTa caraka- alipta hAtha, pAtra yA cammaca se AhAra lene kA abhigraha krnaa|16 17. tajjAta saMsRSTa caraka- dene yogya padArtha se kharar3e hue hAtha, pAtra yA cammaca dvArA diye jAne vAle AhAra ko lene kA abhigraha krnaa| 18. ajJAta caraka- ajJAta sthAna se AhAra lene kA abhigraha krnaa| ___19. mauna caraka- mauna dhAraNa kiye hue vyakti se AhAra lene kA abhigraha krnaa| ___20. dRSTa lAbhika- sAmane rakhA huA yA dikhatA huA AhAra lene kA abhigraha krnaa| 21. adRSTa lAbhika-sAmane nahIM dikhatA huA AhAra lene kA abhigraha krnaa| 22. pRSTa lAbhika- 'tumheM kyA cAhie' isa prakAra pUchakara dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| __23. apRSTa lAbhika- binA pUche dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 24. bhikSAlAbhika- 'mujhe bhikSA do' aisA kahane para dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 25. abhikSA lAbhika- "bhikSA do' Adi kucha bhI kahe binA svataH dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 26. annaglAyaka- Aja kA banA huA nahIM lene kA abhigraha krnaa| 27. aupanidhika- dAtA ke samIpa meM rakhA huA AhAra lene kA abhigraha krnaa| 28. parimita piNDa pAtaka- parimita dravyoM ko lene kA abhigraha krnaa| 29. zuddha eSaNika- eSaNA meM kisI prakAra kA apavAda sevana na karane kA abhigraha krnaa| 30. saMkhyA dattika- datti kA parimANa nizcita karake AhAra lene kA abhigraha krnaa| spaSTa hai ki muni ko ukta tIsa prakAroM meM se kisI bhI abhigraha ko dhAraNa kara bhikSATana karanA cAhie, kyoMki abhigraha pUrvaka prApta kI gaI bhikSA utkRSTa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kahalAtI hai| inameM jaghanya, madhyama evaM utkRSTa tInoM koTi ke abhigrahoM kA samAveza hai ata: inheM pratidina grahaNa kiyA jA sakatA hai| abhigraha sambandhI anya cAra prakAra __ bhikSA grahaNa se sambandhita viziSTa pratijJA dhAraNa karanA abhigraha kahalAtA hai| mukhya rUpa se abhigraha cAra prakAra ke hote haiN| abhigraha yukta bhikSA grahaNa se ananta guNA nirjarA hotI hai isalie jaba muni bhikSAcaryA ke lie prasthAna kareM to abhigraha avazya leN| ___1. dravya abhigraha - Aja maiM amuka lepakRta rAba Adi yA amuka alepakRta kaThola khAkharA Adi dravya hI lUMgA athavA kar3achI, bhAlA Adi amuka vastu se dene para hI lUMgA-aisA niyama karanA dravya abhigraha hai| 2. kSetra abhigraha - gatvA Adi ATha prakAra kI gocara bhUmiyoM meM se kisI eka ke saMkalpa pUrvaka bhikSA lUMgA, athavA gocara bhUmiyoM ke pramANAnusAra ghUmate hue jo milegA vahI lUMgA, athavA amuka sthAna meM khar3e hokara baharAyegA to hI lUMgA, athavA apane gA~va yA dUsare gA~va meM itane gharoM meM se jo milegA vahI lUMgA-aisA niyama karanA kSetra abhigraha hai| 3. kAla abhigraha - bhikSAkAla se pUrva, bhikSAkAla ke madhya yA bhikSAkAla bItane ke pazcAta bhikSArtha jAne kA niyama karanA kAla abhigraha hai| 4. bhAva abhigraha - amuka avasthA meM bhikSA lUMgA, jaise amuka thAlI, tapelI Adi meM liyA gayA AhAra hI lUMgA athavA jo dAtA gAtA huA, rotA huA, baiThA huA, khar3A huA, pIche haTatA huA, sammukha AtA huA, AbhUSaNoM se alaMkRta huA athavA analaMkRta huA degA to hI luuNgaa| inameM se kisI bhI prakAra ke saMkalpa pUrvaka AhAra lenA bhAva abhigraha hai|17 ukta cAroM abhigraha tIrthaMkaroM dvArA bhI Acarita hote haiN| jaisA ki bhagavAna mahAvIra ne kauzAmbI meM pauSa mAsa ke pahale dina kucha abhigraha dhAraNa kiye the| dravyataH - sUpar3e ke kone meM ubale hue ur3ada hoN| kSetrataH - dAtA kA eka paira dehalI ke bhItara aura eka paira dehalI ke bAhara ho| kAlataH - bhikSA kA kAla bIta cukA ho|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...9 bhAvataH - rAjakumArI dAsatva svIkAra kI huI, hAtha-pairoM meM ber3iyA~, muMDita sira, A~khoM meM azrudhArA aura tIna dina kI bhUkhI ho - aisI kanyA ke hAtha se bhikSA luuNgaa| __bhagavAna mahAvIra dvArA gRhIta yaha abhigraha pA~ca mahInA aura paccIsa dina bItane para candanabAlA ke hAtha se pUrNa huaa|18 digambara paramparAnusAra bhikSArthI muni ko nimna saMkalpoM yA abhigrahoM ko dhAraNa karake AhArArtha jAnA caahie| 1. gocara pramANa - gharoM kI saMkhyA kA parimANa karake gamana krnaa| 2. dAtA saMkalpa - vRddha, yuvA yA bAlaka Adi ke dvArA pratigraha (par3igAhana) kiyA jAyegA, tabhI usake yahA~ rukuMgA, anyathA nhiiN| 3. bhAjana saMkalpakAMsA, pItala Adi dhAtu ke pAtra yA miTTI ke pAtra dvArA bhikSA dI jAyegI to svIkAra karUMgA, anyathA nhiiN| 4. azana saMkalpa - cAvala, sattU Adi vividha prakAra kI bhojya sAmagrI meM se amuka padArtha milegA to AhAra grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN|19 bhagavatI ArAdhanA meM bhikSATana sambandhI vividha saMkalpoM kA nirdeza kiyA gayA hai| kucha abhigrahoM kA svarUpa nimna prakAra hai20 1. gatvA pratyAgatA - jisa mArga se pahale gayA thA, usI se lauTate hue yadi bhikSA milegI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 2. Rju vIthi - sIdhe mArga se gamana karate hue bhikSA milegI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 3. go mUtrikA - go mUtrikA ke AkAra kI bhA~ti bAyIM ora se dAyIM tarapha ke gharoM aura dAyIM ora se bAyIM tarapha ke gharoM meM jAte hae bhikSA milI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 4. peTA - vastra Adi rakhane yogya caukora sandUka kI taraha bIca ke gharoM ko chor3akara cAroM ora samAna zreNI meM sthita gharoM meM bhramaNa karate hue bhikSA milegI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 5. zaMbUkAvarta - zaMkha ke Avarta kI taraha bhikSATana karate hue AhAra prApta huA to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 6. pataMgavIthI - pakSiyoM kI paMkti ke samAna aniyata krama se bhramaNa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana karate hue bhikSA milegI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| ___7. gocarI - gAya ke anusAra bhramaNa karate hue bhikSA milegI to grahaNa karUMgA, anyathA nhiiN| 8. pATaka - pATaka yA muhallA meM milI huI bhikSA grahaNa karUMgA, anya sthAna kI nhiiN| isameM eka yA do tIna muhallA meM praveza karU~gA, aisA saMkalpa kiyA jAtA hai| 9. niyaMsaNa - amuka ghara ke parikara se lagI huI bhUmi para milI huI bhikSA svIkAra karU~gA, ghara meM praveza nahIM kruuNgaa| 10. bhikSA parimANa - eka yA do bAra meM jitanA diyA jAyegA utanA hI grahaNa karU~gA, adhika nhiiN| 11. dAtR grAsa parimANa - eka yA do dAtA dvArA dI gaI bhikSA athavA dAtA dvArA dI jAne vAlI bhikSA meM se itane grAsa hI grahaNa karU~gA, aisA parimANa krnaa| 12. piNDaiSaNA - piNDa rUpa bhojana hI grahaNa kruuNgaa| 13. pAnaiSaNA - pIne yogya padArtha hI grahaNa kruuNgaa| isI prakAra yavAgU, puggalayA - canA, masUra Adi dhAnya, saMsRSTa - zAka, kulmASa Adi se milA huA, phalihA - bIca meM bhAta aura usake cAroM ora zAka rakhA ho vaisA AhAra, parikhA-bIca meM anna aura usake cAroM ora vyaMjana rakhA ho vaisA AhAra, puSpopahita-vyaMjanoM ke madhya puSpAvalI ke samAna cAvala rakhe hoM, zuddhagopahita - annAdi se rahita zAka-vyaMjana aadi| lepakRta - jisase hAtha kharar3e jAe vaisA bhojana, alepakRta- jisake dvArA hAtha lipta na ho vaisA bhojana milegA to grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| isa prakAra ke saMkalpa pUrvaka AhAra ke lie gamana karanA caahie| bhikSA gamana ke prakAra jainAcAryoM ne bhikSATana karane kI cha: yA ATha paddhatiyA~ batalAI haiM jo kSetra abhigraha se sambandhita haiN| abhigrahadhArI muni ko ina koTiyoM meM se kisI eka ke saMkalpapUrvaka AhAra prApta karanA caahie| aSTavidha koTiyoM kA sAmAnya varNana isa prakAra hai21 1. peTA - peTI kI bhA~ti bIca ke gharoM ko chor3akara gA~va kI cAroM dizAoM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ... 11 ke cAroM konoM meM samAna zreNI se ghUmate hue jo ghara Ate haiM unase bhikSA mile to lUMgA, anyathA nahIM - isa saMkalpa se bhikSA prApta karanA peTA bhikSAcarI hai| 2. ardhapeTA caukora kalpita gA~va kI do dizAoM meM sthita paMkti baddha gharoM meM jAte hue mujhe bhikSA mile to lUMgA, anyathA nahIM - isa saMkalpa se bhikSA prApta karanA ardhapeTA bhikSAcaryA hai| 3. go - mUtrikA - go - mUtrikA kI taraha bala khAte hue bAyIM paMkti ke gharoM se dAyIM paMkti ke gharoM meM aura dAyIM paMkti ke gharoM se bAyIM paMkti ke gharoM meM jAte hue jo bhikSA milegI vahI lUMgA, anya gharoM se nahIM - isa saMkalpa ke sAtha bhikSATana go-mUtrikA hai| 4. pataMgavIthikA jisa prakAra pataMgA aniyata krama se ur3atA hai, usI prakAra aniyata krama se gamana karate hue bhikSA milegI to lUMgA, anyathA nahIMisa saMkalpapUrvaka bhikSATana karanA pataMgavIthikA hai| - 5. zambUkAvarttA - zaMkha ke Avartto kI taraha bhikSATana karanA zambUkAva kahalAtA hai| isa bhikSA vidhi ke do prakAra haiM (i) Abhyantara zambUkAvarttA zaMkha ke nAbhi kSetra se prAraMbha kara bAhara Ane vAle Avartta kI taraha gA~va ke madhya bhAga se bhikSATana karate hue bAharI bhAga meM Ane taka ke gharoM meM jo kucha milegA vahI lUMgA- aisA saMkalpa karanA Abhyantara zambUkAvarttA hai / (ii) bAhya zambUkAvarttA bAhara se bhItara jAne vAle zaMkha ke Avarta kI bhAMti gA~va ke bAharI bhAga se bhikSATana karate hue bhItarI bhAga meM pahu~cane taka ke gharoM meM jo milegA vahI luuNgaa| isa saMkalpa pUrvaka bhikSATana karanA bAhya zambUkAvarttA nAma kI bhikSAcaryA hai| - - 6. Ayata gatvA - pratyAgatA upAzraya se nikalane ke pazcAta sIdhe calate hue mArga meM kisI eka paMkti ke prathama ghara se lekara antima ghara taka meM prApta huI bhikSA ko grahaNa kara sIdhe upAzraya meM lauTa AnA, Ayata gatvApratyAgatA nAma kI bhikSAcaryA hai| ina chaha prakAroM meM zambUkAvartta ke bAhya aura AbhyaMtara tathA Ayata gatvA pratyAgatA ke gatvA aura pratyAgatA aise do-do bheda karane para ATha prakAra hote haiM | 22 -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana bhikSA ke anya prakAra AcArya haribhadrasUri ne aSTaka prakaraNa meM bhikSA ke nimnokta tIna prakAra batalAye haiM- 1. dIna bhikSA- anAtha, apaMga vyaktiyoM ke dvArA unakI apanI asamarthatA ke kAraNa mAMgakara khAnA dIna bhikSA hai| 2. paurUSaghnI bhikSA- jo loga parizrama na karane kI vajaha se tathA Alasya evaM akarmaNyatA ke kAraNa mAMgakara khAte haiM, vaha paurUSaghnI bhikSA hai| 3. sarva saMpatkarI bhikSA- ahiMsaka evaM saMyamI muniyoM ke dvArA sahaja rUpa se prApta nirdoSa bhikSA grahaNa karanA, sarvasaMpatkarI bhikSA hai| inameM tIsarA prakAra sarvottama mAnA gayA hai, dUsarA prakAra nindanIya hai aura pahalA prakAra laukika hai, kyoMki ve nirdhana Adi karuNA ke pAtra hone se dharma kI apratiSThA ke janaka nahIM hote haiN|23 bhikSA zuddhi kI navakoTiyA~ ___ jainAgamoM meM kahA gayA hai ki muni kA AhAra nava koTi parizuddha hotA hai| ve navakoTiyA~ nimna haiM 1. jaina muni AhAra ke lie na svayaM hiMsA karate haiN| 2. na dUsaroM se hiMsA karavAte haiN| 3. na hiMsA karane vAle kA anumodana karate haiN| 4. na svayaM AhAra pakAte haiN| 5. na dUsaroM se AhAra pakavAte haiN| 6. na AhAra pakAne vAle kA anumodana karate haiN| 7. na svayaM kucha kharIdate haiN| 8. na dUsaroM se kucha kharIdavAte haiN| 9. na kharIdane vAle kA anumodana karate haiN| inameM prathama cha: bheda avizodhikoTi ke aura aMtima tIna bheda vizodhikoTi ke haiN| ina nau koTiyoM tathA udgama-utpAdana-eSaNA ke doSoM se rahita zuddha AhAra muni ke lie gAhya hai| isa prakAra navakoTi se yukta vizuddha AhAra karane vAle muni sacce zramaNatva kI paryapAsanA karate haiN|24 vartamAna meM bhikSA kI navakoTika parizuddhatA nyUna hotI jA rahI hai| usameM +
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...13 upabhoktAvAdI saMskRti ne AhAra kI zreSThatA ko hI kSata-vikSata kara diyA hai| isa taraha bhikSA kI zuddhatA kA prazna ati jaTila ho gayA hai jisake lie gRhastha aura muni donoM jimmedAra haiN| bhikSArtha bhramaNa evaM bhikSA sevana karane vAle muni kI upamAe~ ___ sthAnAMga sUtra ke anusAra bhikSAjIvI muni ghuna (kASTha bhakSaka kIr3e) ke samAna cAra taraha ke hote haiM___ 1. tvak + khAda- vRkSa kI UparI chAla ko khAne vAlA ghuna, isI taraha nIrasa, rukSa, anta-prAnta AhAra karane vAlA saadhu| 2. challI+khAda- chAla ke bhItarI bhAga ko khAne vAlA ghuna, isI taraha alepa arthAta svAda rahita AhAra karane vAlA saadhu| 3. kASTha + khAda- kASTha ko khAne vAlA ghuna, isI taraha dUdha, dahI ghRtAdi se rahita AhAra karane vAlA saadhu| 4. sAra + khAda- kASTa ke madhyavartI sAra ko khAne vAlA ghuna, isI taraha dUdha, dahI, ghRtAdi se paripUrNa AhAra karane vAlA saadhu|| ___ inameM prArambha ke tIna stara ke muni kramaza: utkRSTatama, utkRSTatara evaM utkRSTa hai, antima bheda sAmAnya hai|25 sthAnAMga sUtra meM bhikSAcArI muni ko matsya kI upamA dI gaI hai| ve matsya kI bhA~ti cAra prakAra ke hote haiM 1. anusrotacArI- jala pravAha ke anukUla calane vAle matsya kI taraha upAzraya ke nikaTavartI gRhoM evaM usa galI meM sthita gharoM se bhikSA lene vAlA sAdhu anusrotacArI kahalAtA hai| 2. pratisrotacArI- jala pravAha ke pratikUla calane vAle matsya kI bhA~ti vIthI ke anta se lekara upAzraya paryanta gharoM se bhikSA lene vAlA sAdhu pratisrotacArI kahalAtA hai| 3. antacArI- jala pravAha ke kinAre-kinAre calane vAle matsya kI bhAMti nagara grAmAdi ke anta bhAga meM sthita gharoM se bhikSA lene vAlA sAdhu antacArI kahalAtA hai| ____ 4. madhyacArI- jala pravAha ke madhya meM calane vAle matsya kI taraha nagara sthita madhya gRhoM se AhAra lene vAlA sAdhu madhyacArI kahalAtA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana abhigraha kI apekSA ukta cAroM prakAra ke muni prazaMsanIya haiN|26 AgamakAroM ne zArIrika sAmarthya evaM dhRti bala Adi kI apekSA bhikSAcArI muni kI tulanA caturvidha pakSiyoM se bhI kI hai 1. nipatitA, na parivrajitA- koI pakSI apane ghoMsale se nIce utara sakatA hai, kintu zizu hone se ur3a nahIM sktaa| isI taraha koI muni bhikSArtha gamana to karatA hai kintu rugNa Adi hone ke kAraNa adhika ghUma nahIM sktaa| 2. parivrajitA, na nipatitA- koI pakSI apane ghoMsale se ur3a sakatA hai, kintu bhaya prakRti vAlA hone se nIce nahIM utrtaa| isI taraha koI muni bhikSArtha bhramaNa kara sakatA hai, kintu svAdhyAya Adi meM saMlagna rahane se bhikSATana nahIM kara sktaa| 3. nipatitA bhI, parivrajitA bhI- koI samartha pakSI ghoMsale se nIce bhI utara sakatA hai aura Upara bhI ur3a sakatA hai| isI taraha samartha muni bhikSA ke lie nikalatA bhI hai aura ghUmatA bhI hai| 4. na nipatitA, na parivrajitA- pakSI kA bahuta choTA baccA na ghoMsale se nIce utara sakatA hai aura na Upara ur3a sakatA hai| isI taraha navadIkSita muni bhikSA ke lie akele nahIM nikalate haiM aura ghUma bhI nahIM sakate haiN| __inameM tIsarA prakAra utkRSTa hai| sAmAnyatayA sabhI muniyoM ko samartha honA caahie|27 AhAra ke prakAra manuSya kA AhAra cAra prakAra kA hotA hai- 1. azana - jo bhUkha miTAtA hai vaha azana hai jaise-cAvala, dAla aadi| 2. pAna- jo dasa prakAra ke prANoM para anugraha karatA hai, unheM jIvana detA hai vaha pAna yA peya hai jaise-jala, dUdha, nIbU kA pAnI aadi| 3. khAdima - jise mukha vivara meM svAda lete hue khAyA jAtA hai vaha khAdima hai jaise-phala, mevA aadi| 4. svAdima - jo AsvAda yukta hotA hai aura mukhavAsa ke rUpa meM khAyA jAtA hai vaha svAdima hai jaise-lauMga, ilAyacI aadi|28 __digambara ke mUlAcAra evaM anagAra dharmAmRta meM caturvidha AhAra ke bhedaprabhedoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki bhojya padArthoM kA yaha vibhAjana paryAyArthika naya kI apekSA se hai, dravyArthika naya ke vicAra se sabhI AhAra azana, pAna, khAdya aura svAdya rUpa hai|29
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ azana pAna lehya bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...15 jainendra siddhAnta koza meM AhAra ke uparyukta prakAroM ko nimna cAra bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai-1. karmAhArAdi 2. khAdyAdi 3. kAMjI Adi aura 4. pAnaka aadi| isa vargIkaraNa meM kaunasA AhAra kisake antarbhUta mAnA gayA hai spaSTa tAlikA isa prakAra hai-30 AhAra 1. karmAhArAdi 2. khAdyAdi 3. kAMjI Adi 4. pAnakAdi karmAhAra kAMjI svaccha nokarmAhAra AcAmla bahala kavalAhAra khAdya belar3I alepakRta lepyAhAra sasiktha ojAhAra svAdya asiktha muni sambandhI AhAra meM vizeSa rUpa se upayogI alepa, alpalepa Adi kA svarUpa nimna prakAra hai alepa- odana, maNDaka, sattU, kulmASa, cavalA, canA aadi| alpalepa- bathue Adi kA zAka, yavAgU, kodrava, takra-ullaNa, sUpa, kAMjI, tImana (chAcha) aadi| bahulepa- dUdha, dahI, khIra, kaTTara (kar3I meM DAlA gayA ghI kA bar3A) phANita aadi|31 lepakRta pAnaka-ikSurasa, drAkSa pAnI, dADima pAnI aadi| alepakRta pAnaka- tilodaka, tuSodaka, yavodaka, kAMjI, osAmana, garma jala, cAvaloM kA dhovana aadi|32 AhAra sevana ke prakAra digambara paramparA ke rayaNasAra, cAritrasAra evaM tatvArthavArttika Adi granthoM meM AhAra sevana ke nimna pA~ca prakAra ullekhita haiM 1. udarAgni prazamana- jitane AhAra se udara kI agni (kSudhAgni) zAnta ho, utanA AhAra grahaNa karanA udarAgni prazamana AhAra hai| isa koTi kA AhAra karane se tapazcaryA kA abhyAsa hotA hai| 2. akSamRkSaNa- bailagAr3I ke pahiyoM kA AdhArabhUta kASTha akSa kahalAtA hai| use telAdi se mizrita snigdha padArtha dvArA lipta karanA akSamRkSaNa kahA jAtA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana hai athavA jaise- bailagAr3I Adi vAhanoM ko sugamatA se calAne ke lie usake pahie kI dhurI para ogana (telAdi snigdha padArtha) lagAyA jAtA hai vaise hI zarIra ko saMyama rUpI dharma kA sAdhana banAe rakhane ke prayojana se AhAra grahaNa karanA akSamRkSa hai| 3. zvabhrapUraNa- jaise gaDDhe ko kisI bhI kacare se bharA jA sakatA hai vaise hI peTa rUpI gaDDhe ko sarasa yA nIrasa jaisA bhI AhAra mile, usase bharanA zvabhrapUraNa hai| 4. gocarI - jisa taraha gAya kI dRSTi alaMkaraNoM se sajjita yuvatI para na hokara usake dvArA lAyI gaI ghAsa para rahatI hai usI taraha muni ko bhI dAtA yA dAtrI ke veza-bhUSA kA nirIkSaNa na karate hue usake dvArA die jAne vAle rukSa snigdha Adi nirdoSa bhojana para dRSTi ko kendrita rakhanA gocarI vRtti hai| - 5. bhrAmarI - jaise bhauMrA phUloM ko kaSTa na pahu~cAte hue rasapAna karatA hai vaise hI gRhastha ko kaSTa na dete hue evaM una para bhAra rUpa na banate hue parimita AhAra grahaNa karanA bhrAmarI vRtti hai | 33 AhAra sevana ke anya prakAra sthAnAMga sUtra meM upahata yAnI khAne ke lie lAyA gayA AhAra tIna prakAra kA batAyA hai 1. zuddhopahRta - khAne ke lie sAtha meM lAyA huA lepa rahita bhojana yAnI alpalepA nAma kI cauthI piNDaiSaNA / 2. phalikopahRta - khAne ke lie thAlI meM parosA huA bhojana yAnI avagRhItA nAma kI pA~cavIM piNDaiSaNA / 3. saMsRSTopahRta - khAne ke lie hAtha meM uThAyA huA bhojana | 34 avagRhItA (parosane ke lie rasoIghara yA koThAra se nikAlA huA) AhAra tIna prakAra kA mAnA gayA hai - 1. parosane ke lie uThAyA gayA 2. parosA gayA 3. pakAne yogya pAtra meM DAlA gyaa| 35 yahA~ apahRta, avagRhIta Adi prakAra abhigrahadhArI muniyoM kI apekSA se nirdiSTa haiM kyoMki koI abhigrahadhArI uThAyA huA letA hai to koI parosA huA aura koI punaH pAka pAtra meM DAlA huA letA hai| bhikSA muni jIvana kA Avazyaka aMga hai| muni apanA jIvana nirvAha isI ke mAdhyama se karate haiN| yaha vidhi muni ko vyavahArika dAyitvoM se nivRtta rakhatI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...17 hai tathA svacchaMda hone se bhI bacAtI hai| sAmAjika stara para yaha niyama utyaMta mahattvapUrNa hote haiN| prastuta adhyAya bhikSAcArya ke sAmAnya svarUpa se paricita karavAte hue usake nirvahana meM sahayogI bane yahI prayatna kiyA hai| sandarbha sUcI 1. aTThavidhaM kammakhuhaM, teNa NirUttaM sa bhikkhu tti| jaM bhikkhamettavittI, teNa va bhikkhuu..| dazavaikAlika niyukti, 10/241-243 2. gocarAgraH agra: pradhAna AdhAkarmAdi parihAreNa sa cAsau gauriva caraNam uccAvacakuleSvavizeSeNa paryaTanaM gocrH| uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA, patra 607 3. gocaro nAma bhramaNaM....AhAkammuddesiyAi jagANaMti / goriva caraNaM gocara...........bhikSATanam // dazavaikAlika jinadAsa cUrNi, pR. 167-168 4. jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviyai rsN| na ya puSpaM kilAmei, so ya pINei appyN| emae samaNA muttA, je loe saMti saahunno| vihaMgamA va pupphesu, dANa bhattesaNe ryaa|| dazavaikAlikasUtra, 1/2-3 5. (ka) uttarAdhyayanasUtra, 19/33 (kha) uttarAdhyayana zAntyAcArya vRtti, 456-457 6. annAyauMchaM caraI visuddhaM, javaNaTTayA samuyANaM ca niccaM / dazavaikAlikasUtra, 9/3/4 7. dazavaikAlika agastya cUrNi, pR. 242 8. uttarAdhyayanasUtra, 19/24 9. dazavaikAlikasUtra, 5/2/26 10. uttarAdhyayanasUtra, 24/11-12 11. piNDa nikAye samUhe, saMpiMDaNa piMDaNA ya smvaae| samusaraNa nicaya uvacaya, cae ja jumme ca rAsI y|| piNDaniyukti, gA. 2
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 12. nAmaM ThavaNA piNDo, davve khetteya kAla bhAve yA eso khalu piMDassa u, nikkhevo chavviho hoii| piNDaniyukti, gA. 5 13. AcAracUlA, 2/1/11/ sUtra 409 14. vahI, 2/1/11/sUtra, 409 15. aupapAtika sUtra, 30 16. AcAra cUlA meM asaMsRSTa AhAra lene kA niSedha kiyA gayA hai kyoMki lipta hAtha Adi ko dhone se pazcAtkarma doSa lagatA hai| yadi kahIM pazcAta karma doSa na lagane jaisA jJAta ho to hI isa abhigraha vAle AhAra le sakate haiM sabhI vyAkhyAkAroM ne yahI spaSTIkaraNa kiyA hai| caraNAnuyoga, bhA. 2, pR. 270 17. (ka) bRhatkalpabhASya vRtti, 1648-1650, 1652-1653 (kha) paMcavastuka, gA. 298-305 18. Avazyaka cUrNi, 1/pR. 316-317 19. mUlAcAra, gA. 355 kI TIkA 20. bhagavatI ArAdhanA, gA. 220-222 kI TIkA 21. peDA yA addhapeDA, gomattiya payaMgavIhiyA ceva / saMbukAvaTTAyaya, gaMtupaccAgayA chaTThA / uttarAdhyayanasUtra, 30/19 22. (ka) uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA, patra 605 (kha) pravacanasAroddhAra, gA. 745-749 23. sarva saMpatkarI caikA, paurUSaghnI tthaa'praa| vRtti bhikSA ca tatvajJa, riti bhikSA trichoditA / aSTaka prakaraNa, 5/1 24. (ka) dazavaikAlika niyukti, 44 (kha) piNDaniyukti vRtti, patra 119 (ga) sthAnAMgasUtra, 9/30 25. sthAnAMgasUtra, 4/1/56 26. vahI, 4/4/544 27. vahI, 4/4/553
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSA vidhi kA svarUpa evaM usake prakAra ...19 28. (ka) sthAnAMgasUtra, 4/4/512 (kha) Avazyakaniyukti, 1601-1602 29. (ka) mUlAcAra, 7/647-48 (kha) anagAra dharmAmRta, 7/13 30. jainendra siddhAnta koza, bhA. 1, pR. 285 31. piNDaniyukti, gA0 623-625 32. AcAracUlA, 1/104, 151 33. udaraggisamaNa makkha, makkhaNa goyAra sabbhapUraNa / bhamaraM NAUNa tappayAre, NiccevaM bhuJjae bhikkhU // (ka) rayaNasAra, 108 (kha) cAritrasAra, 78 (ga) tattvArthavArtika, 9/6/16 34. sthAnAMgasUtra, 3/3/379 35. vahI, 3/3/380
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya-2 bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya jaina muni kA jIvana vizAla mInAra kI bhAMti uccAdarza rUpa hotA hai| diggaja vidvAna aura dhanADhya vyakti bhI una santa puruSoM kI caraNa raja ko zIrSa para dhAraNa karate haiM taba yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki unheM bhikSArtha yAcanA karane kI kyA jarUrata hai ? isakA sundara samAdhAna jainAcAra kI saMhitA batalAte hue kiyA jA sakatA hai| sabase pahalA pakSa to yaha hai ki santa jIvana kA Adarza sAdhanA para avalambita hai na ki daihika stara pr| dUsarA pakSa, bhikSAcaryA svAvalambI jIvana kA abhinna aMga hai| svAvalambI vyakti sAdhanA kI carama sthiti kA sparza kara sakatA hai| ataH muni ke lie bhikSATana karanA kisI bhI pahalU se asaMgata nahIM hai| tIsare dRSTikoNa se bhikSAcaryA viSayaka jo kucha niyama-upaniyama batalAye gaye haiM ve sAdhanA mArga ko prazasta evaM suddar3ha karane vAle haiN| isI ke sAtha nirdoSa evaM vizuddha AhAra kI samprApti bhikSAcaryA ke mAdhyama se hI saMbhava haiN| AhAra kA zuddha sAtvika honA zarIra, buddhi evaM sAdhanA meM pragati ke lie paramAvazyaka hai| AhAra jIvana nirmANa kA pahalA tattva hai| AhAra kA jIvana ke sAtha ghaniSTha sambandha hai| jIvana zarIra para TikA huA hai, cAritra dharma kA pAlana zarIra se hotA hai ataH zarIra nirvahana hetu AhAra kI AvazyakatA rahatI hai| pAMcavA~ hetu yaha mAnA jA sakatA hai ki isa caryA kA anusaraNa karane para muni dharma kA uttarottara vikAsa, AhAra vijaya kA abhyAsa evaM samattvavRtti kA bIjAropaNa hotA hai| sAtha hI svAdiSTa evaM manonukUla AhAra pravRtti para aMkuza laga jAtA hai| pariNAmataH vaha samatva kA saccA yogI bhI bana sakatA hai| isa prakAra bhikSAcaryA kI AvazyakatA ko siddha karane vAle aneka kAraNa kahe jA sakate haiN| isa prasaMga meM bhikSA sambandhI niyamoM evaM vidhiyoM kI AvazyakatA ko bhI rekhAMkita kiyA jA sakatA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ...21 AcArAMgasUtra meM varNana AtA hai ki sAdhu ko rUkhA-sUkhA jaisA bhI bhojana mile, use saharSa khA lenA cAhie, yaha nahIM ki acchA-acchA khA leM aura rUkhA-sUkhA tyakta kara deN| yadi aisA kiyA jAye to usake lie nizIthasUtra meM daNDa kA vidhAna hai| yaha niyama bhikSA zuddhi ke lie paramAvazyaka mAnA gayA hai| anyathA vaha viziSTa bhojana kI talAza meM idhara-udhara dera taka ghUmatA rahegA, adhika saMgraha karegA aura acchA-acchA khAkara niHsAra dravya pheMka degaa| isase ahiMsA vrata khaNDita hotA hai| pUrvAcArya zayyaMbhavasUri ne yaha bhI nirdeza diyA hai ki muni bhikSA ke lie svAdu bhojana dene vAle dhanika gharoM kI khoja meM na rheN| mArga meM calate hue jo bhI ghara A jAe, vahA~ binA kisI bheda-bhAva ke jAyeM aura zAstra vidhi ke anusAra khaTTA ho yA mIThA kintu zarIra ke anukUla bhojana grahaNa kreN| ___jJAnI puruSoM ne sabhI niyama viziSTa uddezyoM ko dhyAna meM rakhate hue banAye haiM jisase bhikSA meM kisI prakAra kI durbalatA praveza na kara pAye aura bhikSA kA Adarza bhI kalaMkita na ho ske| bRhatkalpabhASya meM bhikSArtha jAne se pUrva kAyotsarga karane kA vidhAna hai| isa kAyotsarga (dhyAna) meM vicAra kiyA jAtA hai ki Aja maiMne AyaMbila Adi kaunasA vrata le rakhA hai aura usake lie kitanA aura kaisA bhojana Avazyaka hai? yaha kAyotsarga svayaM ke bhUkha kI antardhvani sanane ke uddezya se kiyA jAtA hai, tAki maryAdita aura Avazyaka bhojana hI lAyA jaaye| gaveSaNA pUrvaka AhAra lAne ke bAda jaba taka guru caraNoM meM yA arhata paramAtmA kI sAkSI meM gocaracaryA kI AlocanA na kI jAe, taba taka lAyA gayA bhojana grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| yaha niyama guru ke samakSa gocaracaryA kI riporTa dene ke lie hai| yadi AhAra lete samaya kisI taraha kA doSa laga gayA ho to usase mukta hone ke lie prAyazcitta kA niyama hai| vastuta: bhikSAvRtti bhIkha mAMganA nahIM hai, pratyuta bhikSA mahAn Adarza hai| yadi isa caryA kA samyaka pAlana kiyA jAye to kaunasA ghara kaisA hai? unakA AcAra-vicAra kisa koTi kA hai? Adarza saMskRti kA vikAsa ho rahA hai yA hrAsa? Adi praznoM ke samAdhAna bhikSATana dvArA prApta ho sakate haiM aura bhikSAcarI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana muni tadanusAra upadeza dekara jana sAmAnya kA kalyANa bhI kara sakate haiN| isa prakAra jaina dharma meM nirdiSTa bhikSAcaryA svayaM eka tapasyA hai| jIvana kI pavitratA kA mahAna mArga hai| Ajakala bhikSA ke viruddha jo Andolana cala rahA hai usake sAtha yaha vicAra karanA Avazyaka hai ki kauna kisa taraha bhikSA mAMga rahA hai ? upAdhyAya amara muni ke zabdoM meM sabako eka lAThI se nahIM hAMkA jA sktaa| yaha satyaM hai ki Aja rASTra meM bhIkhamaMgoM kA dala joroM para hai, hajAroM-lAkhoM vyakti sAdhu ke nAma para bhikSA mAMgakara deza ke lie abhizApa siddha ho rahe haiN| 2 AcArya haribhadrasUri ne aise manuSyoM kI bhikSA ko 'paurUSaghnI' batalAyA hai aura vaha bhikSA avazya hI niSiddha hai| AcArya haribhadrasUri racita aSTaka prakaraNa meM bhikSA ke tIna prakAroM kA ullekha hai - 1. sarvasampatkarI paurUSaghnI aura 3. vRtti bhikssaa| sarvasampatkarI bhikSA tyAgI muniyoM kI hotI hai / isa bhikSA se sAdhaka kI AtmA meM, rASTra meM evaM samAja meM sadAcAra kA saMcAra hotA hai / jo manuSya Alasyavaza puruSArtha na karake sAdhu veza pahanakara bhikSA dvArA AjIvikA calAte haiM vaha paurUSaghnI bhikSA hai| dIna, anAtha, paMgu Adi asahAya manuSya jo svayaM kucha kArya nahIM kara sakane ke kAraNa bhikSA mAMgate haiM vaha tIsarI vRtti bhikSA hai| yadi mAnavIya dRSTi se manana kareM to jaba taka vRtti bhikSuka logoM ke lie ucita prabandha na ho taba taka unheM bhikSA mAMgane kA adhikAra hai| 3 adhyAhAra rUpa meM kaheM to jaina muni kI bhikSA kA svarUpa sabase mahAna hai| vaha sAdhaka evaM rASTra donoM ke lie kalyANakArI hai| AhAra grahaNa ke uddezya saMyama yAtrA kA samucita DhaMga se nirvAha ho sake, cAritrika samasta kriyAe~ yathAvidhi sampanna kI jA sake, isI uddezya se muni ko AhAra karanA caahie| AhAra grahaNa kA mukhya uddezya saMyama dharma ko puSTa evaM sabala banAnA hai| jainAgama bhI yahI kahate haiM ki bhikSAjIvI muni saMyama jIvana kA nirvAha karane ke lie AhAra kI gaveSaNA kareM, kintu rasagRddha banakara nahIM | 4 bhagavatIsUtra kahatA hai ki jo saMyama dharma ke poSaNa hetu niravadya AhAra grahaNa karatA hai vaha Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM ke bandhana ko zithila kara detA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ... 23 jJAtAdharmakathAsUtra meM kahA gayA hai ki zramaNa jJAna-darzana- cAritra ke parivahana evaM mokSa prApti ke prayojana se hI AhAra karate haiM, zarIra ko hRSTa-puSTa banAne ke lie nahIM / ratnatraya rUpa dharma kA Adya sAdhana zarIra hI hai, jise bhojana - pAnI ke dvArA hI sazakta rakhA jA sakatA hai / " ukta kathana kA samarthana karate hue rayaNasAra grantha bhI kahatA hai ki zramaNa jJAna aura saMyama kI abhivRddhi evaM dhyAna aura adhyayana ke vAMchita lAbha ko lakSya meM rakhate hue AhAra grahaNa kare, yahI mokSamArga kI yathArtha sAdhanA hai| 7 mUlAcAra meM bhI spaSTa nirdeza hai ki nirgrantha muni jJAna, saMyama aura dhyAna kI abhivRddhi ke lie AhAra kre| vaha Ayu, bala, svAda aura deha poSaNa Adi ke lie AhAra na kare | 8 tulanA - digambara paramparA ke mUlAcAra meM AhAra karane ke chaH kAraNoM meM tIsarA kriyArtha nAma kA kAraNa hai| usakA artha- SaDAvazyaka Adi kriyAoM ke pAlanArtha aisA kiyA gayA hai jabaki zvetAmbara paramparA ke sthAnAMgasUtra evaM uttarAdhyayanasUtra meM tIsare krama para iriyaTThAe - IryAsamiti ke zodhana ke lie aisA pATha hai| mUlAcAra meM AhAra tyAga ke chaH kAraNoM meM antima zarIra parityAga nAma kA kAraNa hai 10 jabaki zvetAmbara granthoM meM 'zarIra viccheda ke lie' yaha pATha hai| artha dRSTi se donoM meM samAnatA hai| Adhunika pariprekSya meM bhikSATana kI prAsaMgikatA yadi vartamAna pariprekSya meM bhikSATana kA ciMtana kiyA jAe to bhikSA mAMganA eka tuccha kArya mAnA jAtA hai| jaina paramparA meM muni ko sarvocca sthAna prApta hai aura isa mArga ko rAjA se lekara raMka taka hara vyakti svIkAra kara sakatA hai| aisI sthiti meM prazna uThatA hai ki ucca kulIna gharoM se dIkSita hone vAle sAdhakoM kA bhikSA mAMganA kahA~ taka ucita hai? yadi AdhyAtmika pariprekSya meM dekheM to isakI atyadhika prAsaMgikatA siddha hotI hai| jaina muni AdhyAtmika utkarSa evaM kaSAya damana ke uddezya se cAritra dharma aMgIkAra karate haiM aura isa jIvana ko apanAne ke sAtha hI atIta jIvana ko pUrNata: vismRta kara dete haiN| sAdhu maNDalI meM sabhI muniyoM kA sthAna samAna hotA hai, unheM Family status ke anusAra sthAna prApta na hokara jyeSThatA - laghutA ke
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AdhAra para hotA hai| bhikSATana ke lie jAne se ahaMkAra kA damana hotA hai jo ki sAdhutA guNa ko prakaTa karane ke lie Avazyaka hai| isase AhAra lolupatA evaM rasAsakti bhI kama hotI hai| svayaM gaveSaNA karake AhAra lAne se sAtvika evaM nirdoSa AhAra prApta ho sakatA hai| yaha niyama mAnasika evaM zArIrika svAsthya kI apekSA se bhI hitakArI hai| isase pramAda, kaSAya, parAdhInatA Adi kama hote haiN| sAmAnya logoM meM sAdhu-saMtoM ke prati bar3hate bhrama, anAdara Adi kI bhAvanA evaM pAkhaMDa Adi kI mithyA dhAraNA dUra hotI haiN| sAdhu apane mUla uddezya kI ora samyaka prakAra se Age bar3ha sakatA hai| kaI loga kahate haiM ki yadi sAdhu sAmane lAyA huA AhAra kare to kyA harja hai? isase usake samaya kI bacata hogI jisase vaha vizeSa svAdhyAya Adi karake samAja kA adhika uddhAra kara sakatA hai? bAta kisI apekSA se sahI bhI hai kyoMki muMbaI, kalakattA evaM bar3e-bar3e zaharoM meM gocarI bhramaNa meM bahuta samaya bIta jAtA hai aura usake bAda bhI zuddha AhAra kI prApti muzkila se hotI hai| aura usameM bhI Traffic Adi ke kAraNa prANa hAni kA bhaya banA rahatA hai, paraMtu yadi isake sampUrNa lAbha-hAni para ciMtana kiyA jAe to isase lAbha kama aura hAni adhika hai| gRhasvAmI dvArA lAyA huA bhojana lene se muni meM AhAra lolupatA evaM rasAsakti bar3hane kI saMbhAvanA adhika rahatI hai| uSNa, gariSTha aura adhika bhojana karane se pramAda bar3hatA hai jisase svAdhyAya meM hAni hotI hai| logoM meM muni ke prati abhAva Ane kI saMbhAvanAe~ bar3ha jAtI haiN| nimitta se lAe jAne vAle AhAra meM aneka doSa lagane kI saMbhAvanA bhI rahatI hai| isase laghutA guNa meM vRddhi nahIM hotI tathA sAdhucaryA kI kaThinatA kA bhI AbhAsa nahIM hotaa| ___ vartamAna samasyAoM ke saMdarbha meM yadi bhikSATana kA mUlya AMkA jAe to Aja bhikSATana yA bhikSA mAMganA svayaM eka bar3I samasyA hai| aisI sthiti meM bhikSATana ke dvArA samasyA kA samAdhAna kaise ho sakatA hai? isa saMdarbha meM gahana ciMtana kareM to bhAratIya saMskRti meM sAdhu-saMtoM evaM yAcakoM dvArA bhikSArtha gamana kI prakriyA prAcIna kAla se rahI hai| gRhastha ke lie bhikSA denA puNya kA kArya samajhA jAtA hai| ve sAdhu saMta jo sampUrNa ghara parivAra aura sAMsArika kArya chor3a dete haiM unheM yadi AhAra ke lie svayaM hI saba kucha karanA par3e to phira unameM aura sAmAnya gRhastha ke jIvana meM kyA antara raha
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ...25 jAegA? isI ke sAtha ve sAmAjika evaM AdhyAtmika utkarSa ke lie bhI ucita samaya hI nahIM de paayeNge| jIvana kI pramukha AvazyakatA AhAra hai aura yadi usakI vyavasthA ho jAe to phira muni nizcita hokara nijAnaMda kA anubhava kara sakatA hai| niSparigrahI muni apane sAttvika jIvana ke dvArA sAmAnya janoM meM bar3hatI bhoga vRtti ko rokane kA saMdeza detA hai| isase ucca evaM nimna varga meM dikhatI bheda rekhA samApta ho sakatI hai tathA muni kI AhAra vRtti niyaMtrita rahatI hai kyoMki mAMgakara bhojana karanA ho to vyakti AvazyakatA ke anusAra hI AhAra kregaa| isase zArIrika svasthatA evaM mAnasika nirmalatA banI rahatI hai| vartamAna kI svakendrita jIvana praNAlI meM isake kAraNa sAmAnya vyakti samAja se jur3A rahatA hai| usake bhItara paropakAra, dAna vRtti, sAdhu-santoM ke prati sammAna Adi kA vikAsa hotA hai| muni dvArA thor3A-thor3A AhAra aneka sthaloM se lene ke kAraNa gRhastha para bojha nahIM bntaa| isI ke sAtha hI pAzcAtya saMskRti ke bar3hate varcasva ko bhI kama kiyA jA sakatA hai| ___ yadi muni kA kisI se mana muTAva ho to bhikSArtha gamana karane se vaha samApta ho jAtA hai| isase vizva baMdhutva kI bhAvanA kA pracAra hotA hai evaM samAja meM naitika evaM maulika mUlyoM kI sthApanA hotI hai| bhikSATana ke mahattva kI paricarcA yadi prabaMdhana yA Management ke kSetra meM kI jAe to isase vyakti, zarIra evaM samAja prabaMdhana Adi meM vizeSa sahayoga prApta ho sakatA hai| bhikSATana ke dvArA muni ko Personality improvement aura Development kA maukA milatA hai| jana samparka bar3hane se bolane-samajhAne Adi kI kalAe~ vikasita hotI hai| bhikSATana pUrvaka udara pUrti karane se muni meM rasAsakti nahIM bar3hatI tathA zuddha sAtvika evaM sImita AhAra kA sevana hotA hai| isase mana evaM zarIra svastha rahatA hai| bhikSA gamana ke mAdhyama se usakA samparka aneka vargoM se hotA hai jisase vaha unheM dharma mArga evaM sadAcAra kI preraNA de sakatA hai| AhAra kA nizcita kAla hone se muni ke samaya kA bhI niyojana hotA hai| eka jagaha baiThe rahane se zArIrika sthUlatA evaM pramAda kI saMbhAvanA adhika bar3ha jAtI hai| bhikSA hetu bhramaNa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana karane se zarIra meM sphUrti, svasthatA evaM apramatattA banI rahatI hai| isase zArIrika svasthatA evaM niyaMtraNa meM sahayoga prApta hotA hai| isa prakAra bhikSATana dvArA muni Atma niyaMtraNa karate hue vyaktitva vikAsa to karatA hI hai| sAtha hI Mass communication skills meM bhI pAraMgata ho jAtA hai| bhikSAcaryA sambandhita vidhi vidhAnoM ke rahasya jainAcAryoM ne muni jIvana ke kriyA-kalApoM kA nirdezana aneka pahaluoM ko dhyAna meM rakhate hue kiyA hai| bhikSATana sAdhucaryA kA Avazyaka aMga hai tathA aneka rahasyamayI niyamopaniyama se yukta hai| bhikSAcaryA ke dvArA mani kisa prakAra zArIrika nirogatA evaM AdhyAtmika utthAna ko adhikAdhika prApta karate hue apane Apako lakSya kI ora gatimAna rakheM isakA bhI pUrNa viveka rakhA gayA hai| bhikSAcaryA sambandhI vidhi-vidhAnoM ke rahasya isa prakAra hai___ 'jassa ya jogo'- yaha pUrvAcAryoM dvArA sammata AcaraNA hai ki jaina muni jaba bhI AhAra ke lie upAzraya se bAhara nikale usa samaya 'jassa ya jogo' aura 'AvassiAe' ina do zabdoM kA uccAraNa karate hue prasthAna kreN| 'jassa ya jogo' kA gar3hArtha yaha hai ki bhikSAkAla meM saMyamopakArI vastra-pAtra-AhAra yA ziSyAdi jina vastuoM kA yoga milegA unheM maiM grahaNa kruuNgaa| yadi 'jassa ya jogo' aisA na kaheM to usa muni ko AhAra ke sivAya anya vastrAdi kucha bhI grahaNa karanA nahIM kalpatA hai, use (ziSyAdi) sacitta athavA (vastrAdi) acitta vastu svIkAra karane kA adhikAra nahIM rahatA hai|11 gaccha upakAraka vastra Adi mila bhI jAye to vaha use nahIM le sakatA hai kyoMki muni jIvana kI maryAdAnusAra gurvAjJA ke binA kisI bhI taraha kI kriyA karanA athavA lena-dena karanA nahIM kalpatA hai|12 yahA~ taka ki zvAsozvAsa, chIMka Adi sUkSma kriyAoM ke lie bhI 'bahuvelaM' kA Adeza liyA jAtA hai| yadi ukta zabdoM kA uccAraNa kiye binA bhikSATaka muni ke dvArA AhAra ke atirikta kisI taraha kI vastu grahaNa kara lI jAe to usakA tRtIya mahAvrata dUSita hotA hai|13 _ 'AvassiyAe'- muniyoM ko niSprayojana vasati se bAhara jAne kA niSedha hai isalie jaba bhI upAzraya se bAhara jAnA par3e to 'AvassahI'- Avazyaka kArya ke lie bAhara jA rahA hU~ yaha zabda uccarita kiyA jAtA hai| yadi binA kAraNa upAzraya se bAhara jAye to svacchaMda vRtti kA AcaraNa hone se mokSa mArga kA ullaMghana hotA hai| isase anya doSa bhI lagate haiM, aisA pUrvAcAryoM kA abhimata hai|14
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ... 27 bhikSAcaryA ke lie abhigraha dhAraNa karanA Avazyaka kyoM ? jainAcAryoM ne yukti pUrvaka isa tathya para bala dete hue kahA hai ki muni abhigraha dhAraNa karake bhikSArtha gamana kreN| abhigraha kA artha hai kisI kArya kA nizcaya, pratijJA yA niyama Adi kA saMkalpa krnaa| abhigraha karane se pUrva sAdhaka svayaM ko asamartha samajhatA hai, parantu abhigraha ke pazcAta manobala bar3hane ke kAraNa usakA sAmarthya jAga uThatA hai| isase Atmika bala evaM Antarika utsAha meM vRddhi hotI hai| abhigraha nizcaya rUpa hai aura nizcaya kI zakti acintya hotI hai| bhAratIya manISiyoM ne kisI bhI kArya kI siddhi hetu praNidhAna (nizcaya) ko prAthamikatA dI hai kyoMki saMkalpa zakti ke jAgRta hote hI usakA virodhI bala kamajora ho jAtA hai aura sahAyaka tatva prakaTa ho jAte haiN| abhigraha yukta bhikSAcaryA se AhAra saMjJA evaM rasAsakti para vijaya prApta hotI hai| upAzraya meM praveza karane se pUrva pA~va pramArjanA kyoM? muni dharma kI AcAra maryAdA ke anusAra jaba bhI koI muni gocarI yA sthaMDila ke lie vasati se bAhara jAkara punaH vasati meM praveza karate haiM to usa samaya gA~va, jaMgala Adi kI sacitta raja evaM upAzraya Adi kI acitta raja kA sammizraNa na ho, etadartha pA~voM kI pramArjanA karate haiM kyoMki sacitta aura acitta raja ke mizraNa se pRthvIkAyAdi jIvoM kI hiMsA hotI hai| muni zuddha aura sAtvika AhAra hI grahaNa kyoM kareM? muni bhikSATana karate samaya zuddha evaM sAtvika AhAra kI gaveSaNA karate haiN| yadi vartamAna saMdarbha meM isakI prAsaMgikatA evaM upayujyatA para ciMtana kiyA jAe to zuddha aura sAtvika AhAra grahaNa karane se pariNAmoM kI zuddhatA banI rahatI hai| zArIrika svasthatA evaM mAnasika sthiratA Adi bhI sAtvika AhAra se hI saMbhava hai| vartamAna meM adhikatama rogoM kA kAraNa AhAra se sambandhita haiM / phira cAhe vaha AhAra kI aniyamitatA ho, usakI gariSThatA ho athavA usakI tAmasikatA yA svAda pramukhatA ho, Adhunika jIvana praNAlI meM nirogI jIvana jIne ke lie zuddha evaM sAttvika AhAra atyAvazyaka ho gayA hai| Aja bar3hate AtaMkavAda, bhAvanAtmaka ugratA, pArivArika kleza, sAmpradAyika vaimanasya, sAmAjika tanAva evaM aparAdha vRtti kA eka mukhya kAraNa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AhAra meM bar3hatI lolupatA evaM usakI tAmasikatA Adi hai| aisI bhayAvaha sthiti se chuTakArA pAne ke lie AhAra kI zuddhatA atyAvazyaka hai| prAcIna ukti bhI hai ki "jaisA khAye anna vaisA hove mn|' bhAratIya samAja meM Packed food kA pracalana to pAzcAtya saMskRti ke anukaraNa karate hue bar3ha gayA hai paraMtu usakI sAtvikatA evaM prAmANikatA kI jAMca karane kI vRtti aba taka hamameM nahIM AI hai| hama Packing kI sundaratA yA phira Company Brand meM mohita hokara use kharIda lete haiN| usakI guNavattA hamAre lie adhika mAyane nahIM rkhtii| anya dezoM meM pratyeka padArtha ke pIche usake nirmANa meM prayukta sAmagrI evaM usakI pauSTikatA kA varNana denA Avazyaka hai jo hamAre yahA~ nahIM diyA jaataa| isalie bhI Aja AhAra viveka atyAvazyaka ho gayA hai| jaina muni ke zuddha evaM sAtvika AhAra kI gaveSaNA ke pIche aise hI kaI kAraNa antarbhUta haiN| yadi hama zuddha evaM sAttvika AhAra kI upAdeyatA para prabaMdhana kI dRSTi se vicAra kareM to kaI kSetroM ke niyaMtraNa meM yaha atyaMta upayogI hai| sarvaprathama to isake dvArA bhAvoM kA prabaMdhana hotA hai kyoMki zuddha evaM sAtvika AhAra vizuddha bhAvoM kA nirmANa karatA hai| vizuddha evaM nirmala bhAvoM ke dvArA vyakti dUsaroM kI sadbhAvanA kA pAtra banatA hai tathA unhIM sadbhAvoM ke AdhAra para vyAvahArika evaM AdhyAtmika kSetra meM zIghra pragati karatA hai| bhAvanAtmaka AvegoM kA prabhAva hamAre zarIra para bhI par3atA hai aisA zarIra zAstriyoM kA mAnanA hai ata: zArIrika svasthatA meM bhI isakI bhUmikA mahatvapUrNa haiN| isI prakAra Stress management (tanAva prabaMdhana) meM bhI AhAra vizeSa sahayogI ho sakatA hai kyoMki vibhinna prakAra ke AhAra kA bhinna-bhinna prabhAva hamAre mana mastiSka para dekhe jAte haiN| jaise gariSTha AhAra se kAmavRtti, rukSa AhAra se cir3acir3Apana, ati caTapaTe AhAra se bhASA aniyantraNa Adi para prabhAva par3atA hai isase zuddha evaM sAtvika bhojana kA mahattva svataH pramANita ho jAtI hai| isake dvArA Arthika prabaMdhana meM bhI sahayoga prApta ho sakatA hai| sAmAnya sAtvika AhAra meM vyakti kA jitanA paisA kharca hotA hai usase kaI adhika paisA svAda lolupatA ke lie khAye jAne vAle caTapaTe padArthoM meM hotA hai aura phira usase bhI adhika paisA unake dvArA utpanna hone vAle rogoM ke upacAra meM hotA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ...29 ataH Arthika prabaMdhana bhI isase saMbhava hai / isa prakAra zuddha evaM sAtvika AhAra kI mUlyavattA aneka dRSTiyoM se siddha hotI hai| jaina muni ke lie nirdoSa AhAra kA vidhAna kyoM ? jaina muni ke lie bhikSATana ke dvArA nirdoSa AhAra prApta karane kA vidhAna hai| nirdoSa AhAra se yahA~ abhiprAya muni ke lie nahIM banAe gae AhAra Adi se hai| yadi vartamAna saMdarbha meM isa para cintana kiyA jAe to kaI samasyAe~ upasthita ho cukI haiM, jaise ki ekala parivAra kI saMskRti, bar3hatI mahaMgAI evaM naukarI pezA jindagI meM muni ko adhikatara ghara baMda milate haiN| apanI suvidhAnusAra garama-garama khAnA banAne evaM khAne se adhika bhojana banAne kI vRtti bhI logoM meM nahIMvata raha gaI hai| Aja bar3hatI mahaMgAI meM jahA~ dAla-ATe ke bhAva AsamAna ko chU rahe haiM aisI sthiti meM koI bhI adhika khAnA banAkara use bigAr3anA nahIM caahtaa| pUrva kAlIna saMyukta parivAroM meM AhAra eka sAtha banA diyA jAtA thA tathA baccoM aura atithi Adi kI apekSA se kucha adhika bhI banAyA jAtA thA, parantu vartamAna meM yaha saba prAyaH durlabha hai| aisI sthiti meM muni nirdoSa bhikSA kaise prApta kare yaha sabase bar3A prazna hai ? jahA~ para jaina parivAra adhika saMkhyA meM rahate haiM aura logoM meM dhArmika saMskAra evaM sAdhu-sAdhviyoM ke viSaya meM jAnakArI hotI hai vahA~ yaha samasyA itanI ugra nahIM hai| ina paristhitiyoM meM bhI yadi isakI AvazkatA para vicAra kiyA jAe to muni ke nirdoSa bhikSA AcAra se logoM meM usa jIvana ke prati abhAva nahIM bddh'taa| vartamAna mahaMgAI ke yuga meM bhI muni samAja para bhAra rUpa nahIM bnte| muni to hara jagaha se thor3A-thor3A AhAra letA hai aura itanA AhAra use gharoM se prApta ho sakatA hai| nirdoSa AhAra grahaNa karane se muni ke mana meM bhI kisI ke prati durbhAva utpanna nahIM hote, na hI apekSA vRtti jAgRta hotI hai| isa prakAra vartamAna meM jahA~ sAdhu-saMtoM ke prati upekSA bhAva evaM mithyA dhAraNAe~ bar3ha rahI haiM vahA~ muni kA nirdoSa AhAra grahaNa karanA unake prati AsthA bhAvoM meM vRddhi karatA hai| nirdoSa AhAra kI mUlyavattA prabaMdhana kSetra meM bhI dekhI jAtI hai jaise ki nirdoSa AhArArthI muni aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karatA hai jisase vaha jahA~ se AhAra letA hai unheM koI hAni nahIM hotI aura dUsarI bAta vaha kabhI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana vahA~ jAe aura kabhI na jAe to bhI AhAra naSTa nahIM hotaa| yadi muni ke nimitta se bhojana bane aura vaha Waste ho jAye to gRhastha ke mana meM muni ke prati roSa utpanna ho sakatA hai| nimitta kA AhAra na lene se khAdya sAmagrI kA apavyaya nahIM hotaa| isase AhAra evaM artha prabaMdhana meM gRhastha ko sahayoga prApta ho sakatA hai| nimitta pUrvaka banI huI vastu icchA-anicchA, AvazyakatA-anAvazyakatA Adi meM bhI lenI hI par3atI hai, isase svAdhyAya Adi meM hAni hotI hai jabaki nirdoSa AhAra meM ina samasyAoM ke utpanna hone kI saMbhAvanAe~ hI nahIM rahatI / nirdoSa AhAra meM svAda lolupatA nahIM bar3hatI evaM isase indriya niyaMtraNa rahatA hai| isI taraha nimitta se nahIM bane AhAra meM nirmAtA ke bhAvoM para bhI adhika prabhAva par3atA hai jisase sAdhu kA bhAva jagata prabhAvita hotA hai| isa prakAra bhAva prabaMdhana kI dRSTi se bhI nirdoSa AhAra Avazyaka pratIta hotA hai| prathama bhikSAcaryA hetu zubha dina Avazyaka kyoM? AcArya jinaprabhasUri ke anusAra nava dIkSita muni ko prathama bhikSA ke lie zubha muhUrta meM jAnA caahie| vartamAna meM isa niyama kA nirvAha kiyA jAtA hai yA nahIM ? isake samAdhAna meM yaha kahA jA sakatA hai ki jaina darzana anekAMtavAdI darzana hai| yaha nizcaya aura vyavahAra donoM kA samanvaya karake calatA hai / nizcaya dRSTi se to sabhI apane karmodaya ke anusAra lAbha prApta karate haiN| parantu vyavahAra meM kisI bhI zubha kArya ke lie sarvaprathama muhUrttAdi kA vicAra kiyA jAtA hai| bhikSATana, muni jIvana kI Avazyaka kriyA hai| yadi kisI azubha kAla meM prathama bAra bhikSArtha jAne se muni para koI upadrava ho jAe, use saharSa bhikSA prApta na ho, pAtra Adi TUTa jAe athavA bImAra par3a jAe to isase muni ke mana meM kheda `utpanna ho sakatA hai tathA hIna bhAva bhI utpanna ho sakate haiN| prathama bhikSA zakuna rUpa meM bhI dekhI jAtI hai / usa dina nUtana dIkSita ko jisa prakAra kA AhAra prApta hotA hai usase usake AhAra joga kA jJAna bhI gItArtha guru kara lete haiM, isalie prathama bhikSArtha bhejane ke nimitta zubha nakSatra Adi kA yoga bala dekhanA vyavahArataH ucita hai| Ajakala kucha sampradAyoM meM aisI paramparA bhI pracalita ho gaI hai ki
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ... 31 navadIkSita muni dUsare dina apane sAMsArika parivAra vAloM ke yahA~ athavA brahmacarya vrata Adi kA niyama lene vAloM ke ghara para bhikSArtha jAte haiN| isa sthiti meM pUrvokta niyama kaise pala sakatA hai ? isa sambandha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vartamAna paramparA ke anusAra pahalI bAra bhikSA ke lie gRhastha parivAra vAloM ke yahA~ jAne se sahaja meM AhAra prApta ho jAtA hai| dUsarA tathya yaha hai ki bar3I dIkSA se pUrva taka navadIkSita svayaM kI AvazyakatA ke anusAra hI AhAra letA hai, samudAya ke lie to anya sAtha rahane vAle muni hI grahaNa karate haiN| saMbhavataH yaha muhUrtta Adi kA vicAra prathama bAra sAmudAyika AhAra ke lie jAne se pUrva kiyA jAtA hogA, jisase vaha vRddha Adi muniyoM kI sevA kA lAbha prApta kara ske| bhikSATana se pUrva upayoga vidhi kisalie? muni kI dainika jIvana caryA meM upayoga nAma kI eka vidhi hotI hai jisake dvArA sacitta evaM acitta AhAra Adi ke viSaya meM gurvAjJA prApta kI jAtI hai| isa vidhi kA mukhya prayojana yaha hai ki bhikSATana karate samaya koI aisI paristhiti utpanna ho jAe jisake viSaya meM saMzaya ho aura guru se pUchanA asaMbhava ho to bhikSAcArI muni pUrva gRhIta AjJA se vivekAnusAra kArya kara sakatA hai| isa taraha usake jIvana meM maryAdA banI rahatI hai| bhikSAcaryA sambandhI AlocanA do bAra kyoM? AlocanA Atma zuddhi kA prANa hai| prathama AlocanA pApa zuddhi nimitta gurvAdi ke sammukha kI jAtI hai tathA bhikSA sambandhI dUsarI AlocanA smRtigata AlocanA ke atirikta bhI kucha doSa ajJAta yA vismRta raha gaye hoM to unakI zuddhi hetu AtmasAkSI pUrvaka kI jAtI hai / bhikSA sambandhita doSoM ko pUrNata: smRtigata rakhanA azakya hone se hI do bAra AlocanA kA nirdeza hai| 12 AhAra hetu nimaMtraNa kyoM diyA jAe? oghaniyuktikAra ke anusAra jo bhikSu svayaM ke dvArA lAyI gaI bhikSA kA saMvibhAga karane hetu sAdharmika muniyoM ko nimaMtraNa detA hai, vaha svayaM kI citta zuddhi karatA hai / cittazuddhi se nirjarA hotI hai, AtmA zuddha banatI hai| yadi sampUrNa AhAra dUsaroM ko arpaNa karake svayaM meM tapa-tyAga kA utkRSTa rasAyana
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana A jAe to saMsAra samudra se nistaraNa bhI ho sakatA hai|13 bhojana maMDalI kI AvazyakatA kyoM ? maMDala zabda anekArthaka hai| isakA prayoga gola, vRttAkAra, samudAya, samUha, saMgraha, TolI Adi arthoM meM hotA hai| yahA~ maMDalI se tAtparya samudAya, TolI Adi hai| sAdhu-sAdhvI ke dvArA apane samudAya ke sAtha baiThakara AhAra Adi karanA bhojana maMDalI kahA jAtA hai| yahA~ prazna hotA hai ki jaina muni gRhastha kI bhA~ti eka sAtha bhojana nahIM karate, sabhI ke AhAra pAtra alaga-alaga hote haiM phira maMDalI kI AvazyakatA kyoM? AgamakAroM ne bhojana maMDalI ke nimna ATha prayojana batalAye haiN|4 1. atiglAna- yadi rUgNa muniyoM kI sevA akelA sAdhu kare to usake sUtra-artha kI hAni ho sakatI hai parantu maMDalIbaddha hone para glAna muni ke kAryoM ko bA~TA jA sakatA hai| isase kisI eka sAdhu kI sUtra hAni bhI nahIM hotI aura glAna kI sevA bhI samyaka prakAra se ho jAtI hai| 2-3. bAla, vRddha- bAla evaM vRddha AhAra lAne meM asamartha hote haiN| yadi maMDalI vyavasthA ho to anya sAdhu bhI AhAra Adi lAkara de sakate haiN| isase bAla-vRddhAdi muniyoM kI sukhapUrvaka ArAdhanA ho sakatI hai| ____4. zaikSaka- navadIkSita muni AhAra kI zuddhAzuddhi se anabhijJa hotA hai kintu maMDalI meM hone se sahavartI sAdhu sahayogI bana sakate haiN| ____5. prAghUrNaka- vihAra karake Ae hue muniyoM kI sevA ke lie mAMDalI Avazyaka hai| maMDalI vyavasthA ho to sthiravAsI sabhI munijana Agata kI paricaryA kara sakate haiN| _6. asamartha- rAjaputra Adi komala deha vAle hone se kadAca bhikSArtha bhramaNa na kara sakeM to maMDalIbaddha hone para sahavartI sAdhu bhI AhAra Adi pradAna kara sakate haiN| ___7. sarva sAdhu suzruSA- maMDalI gata vyavasthA meM sarva muniyoM ko AhAra Adi karavAne kA lAbha prApta hotA hai| ____ 8. alabdhi- kadAcita kisI muni ke prabala antarAya karma kA udaya ho aura use AhArAdi kI prApti na hotI ho to mAMDalika sAdhu madada kara sakate haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ...33 isa prakAra glAna Adi parAzrita muniyoM kI paricaryA evaM karma nirjarA kI dRSTi se bhojana maNDalI ko anivArya mAnA gayA hai| zramaNa kA AhAra gupta kyoM? ___ jaina muni ke lie gupta AhAra karane kA nirdeza hai| use ekAnta meM isa taraha baiThakara AhAra karanA cAhie ki kisI gRhastha kI una para dRSTi na pdd'e| AcArya haribhadrasUri ne gupta bhojana kA rahasya udghATita karate hue kahA hai ki yadi sAdhu apracchanna (khule) rUpa se bhojana kareM to usa bhojana ko dekhakara kSudhA pIr3ita dIna Adi yAcaka unase AhAra kI yAcanA kara sakate haiN| kadAcita dayA bhAva Ane se AhAra kA kucha bhAga de diyA jAye to sAdha ko nizcita rUpa se puNya baMdha hotA hai kintu vaha puNya baMdha sAdhu ke lie iSTa nahIM hai| kyoMki puNya baMdha suvarNa ber3I ke samAna hai aura saMsAra cakra kA hetu hai| puNya aura pApa ke kSaya se mukti hotI hai ata: nirjarA ke lie prayatnazIla sAdhuoM ke lie puNya baMdha hitakArI nahIM hai| - yadi yAcakoM ke dvArA mAMge jAne para bhI bhikSA na dI jAye to yAcaka kSudra vRtti vAle hone se unake mana meM aprasannatA prakaTa hotI hai, zAsana ke prati dveSa utpanna hotA hai aura phalata: zAsana nindA Adi duSpravRttiyoM ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karate hue aneka taraha ke kaSToM ko prApta karate haiN| isI ke sAtha naraka, tiryaMca Adi azubha gatiyoM meM utpanna hone kI paramparA kA vistAra kara lete haiN| isa taraha pramAdavaza pracchanna bhojI sAdhu zAsana dveSa meM nimitta bhUta evaM zAstra maryAdA kA atikramaNa karane ke kAraNa pApa bandha kA bhAgI hotA hai| isalie nirgrantha muniyoM ko gupta bhojana hI karanA caahie| AcArya haribhadrasUri ne 'pracchanna bhikSA' nAmaka eka aSTaka bhI racA hai|15 AhAra ke lie madhyAhnakAla zreSTha kyoM batAyA gayA? zramaNa kI AhAracaryA ke lie madhyAhna kAla utkRSTa mAnA gayA hai| isakA mukhya hetu jIva yatanA evaM nirdoSa AhAra kI prApti karanA hai| pUrva kAla meM adhikAMza loga dina ke bAraha baje taka yA usake kucha samaya bAda taka bhojana kara liyA karate the zeSa jo kucha bacatA, vahI muni ke lie grAhya hotA thaa| dUsarA usa samaya taka sUrya kA pUrNa prakAza phaila jAtA hai, jisase AhAra kI zuddhatAazuddhatA kA bhI nirIkSaNa karanA saMbhava hotA hai| bhikSATana ke lie madhyAhna kAla
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ko zreSTha mAnane kA dUsarA kAraNa yaha batAyA jAtA hai ki sUryodaya ke turanta bAda yA sUryAsta se pUrva AhAra lene para zaMkA ho sakatI hai| dazAzrutaskandha sUtra ke anusAra jo bhikSu sUryodaya evaM sUryAsta ke prati zaMkita hokara AhAra grahaNa karatA hai use rAtribhojana kA doSa lagatA hai| rAtribhojana ke doSa se paMca mahAvrata khaNDita hote haiM aura aSTa pravacana mAtA ke paripAlana meM zithilatA AtI hai|16 tIsarA tathya hai ki rAtri meM AhArArtha gamana karane para gRhastha yA anya kisI ke mana meM yaha zaMkA utpanna ho sakatI hai ki muniveza meM yaha koI cora-ucakkA to nahIM hai? sAtha hI Atma vipatti ke bhI aneka prasaMga upasthita ho sakate haiM ata: bhikSAgamana ke lie madhyAhnakAla hI zreSThatama hai|17 digambara muni khar3e-khar3e evaM karapAtrI meM hI bhojana kyoM karate haiM? - paNDita AzAdhara evaM AcArya vaTTakera ne muni dvArA khar3e hokara bhojana karane ke nimna prayojana batalAe haiM- 'jaba taka maiM samartha hU~ taba taka bhojana karU~gA, anyathA nahIM karU~gA' isa prakAra kI pratijJA kA nirvAha karane ke lie tathA indriya saMyama aura prANa saMyama ke lie muni khar3e hokara bhojana karate haiN| baiThakara yA pAtra meM bhojana na karane ke pIche yaha hetu batalAyA gayA hai ki hathelI zuddha hotI hai| yadi unake niyamAnusAra bhojana meM antarAya A jAye to adhika jhUThA chor3anA nahIM par3atA, jabaki pAtra bhojI hone para antarAya A jAye to bharI thAlI kA bhI parihAra karanA par3a sakatA hai, jisase pragAr3ha karmoM kA baMdha saMbhava hai| baiThakara bhojana karane para adhika bhojana bhI ho sakatA hai tathA usa sthiti meM indriya niyantraNa karanA azakya ho jAtA hai| isalie digambara muni urdhva sthita aura kara pAtra meM bhojana karate haiN| eka cauke meM ekAdhika sAdhu eka sAtha AhAra le sakate haiM? digambara paramparA ke prasiddha jainAcArya amitagati ne yogasAra meM kahA hai ki AhAra dete samaya gRhastha ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki jisa muni ke lie hAtha se AhAra leM vaha AhAra usI muni ko denA cAhie, anya muni ko nhiiN| yadi koI muni anya ke nimitta die jAne vAle AhAra ko letA hai to use cheda prAyazcitta AtA hai|18 isa ullekha se do bAteM spaSTa hotI haiM-1. eka cauke meM eka sAtha ekAdhika sAdhu AhAra le sakate haiN| 2. AhAra lete samaya vizeSa sAvadhAnI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI upayogitA evaM usake rahasya ...35 rakhanA Avazyaka hai| yahA~ yaha samajha lenA Avazyaka hai ki jaba bhI kaI muni ghara meM eka sAtha AhAra le rahe hoM to zrAvaka unheM isa taraha khar3A kreN| jisase donoM Amane-sAmane na hoM arthAta pITha se pITha ho, anyathA eka ko antarAya Ane para dUsaroM ko bhI antarAya ho jaayegaa| yaha eka apavAda vyavasthA hai| cauke ke bAhara se lAyA gayA AhAra grAhya hai yA nahIM? AcArya vaTTakera ke anusAra cauke ke bAhara se lAyA gayA AhAra yadi paMktibaddha tIna athavA sAta gharoM se lAyA gayA ho to gAhya hai| yadi vaha AhAra binA paMkti ke yahA~-vahA~ ke gharoM se lAyA gayA ho to agrAhya hai|19 ekala bhojI kA AhAra utkRSTa kaise? tIrthaMkara puruSoM ne ekala bhojI AhAra ko sarvotkRSTa batalAyA hai| guru kI anumati pUrvaka kiyA gayA ekAkI AhAra maMDalI kI apekSA uttama hotA hai| eka ziSya ne prazna kiyA - he bhagavan! sambhoja pratyAkhyAna se (maMDalI bhojana kA tyAga karane vAlA) jIva kyA prApta karatA hai? bhagavAna mahAvIra uttara dete haiMsambhoja pratyAkhyAna se vaha parAvalambana ko chor3atA hai| parAvalambana ko chor3ane vAle mani ke sAre prayatna mokSa kI siddhi ke lie hote haiN| vaha bhikSA meM jo kucha milatA hai, usI meM saMtuSTa rahatA hai| dUsare muniyoM ko prApta huI bhikSA meM AsvAda nahIM letA, usakI tAka nahIM karatA, spRhA nahIM karatA, prArthanA nahIM karatA aura abhilASA bhI nahIM krtaa| vaha Atma puruSArtha ko prApta kara vihAra karatA hai|20 bhAvArtha yaha hai ki ekala bhojI sAdhu kA AhAra sImita evaM svAvalambana yukta hotA hai kyoMki svayaM meM AzritapanA sukha aura parAzritapanA duHkha hai| yadyapi bhojana maMDalI kA sUtrapAta parAzritatA ko lekara nahIM kiyA gayA hai| yaha kucha asamartha muniyoM ke lie niyata avadhi kI eka AcAra sthApanA hai| glAna-svastha ho jAe, bAla-yuvA ho jAe, atithi-sAmAnya ho jAe taba ve hI ekala bhojI bana jAte haiN| ata: maMDalI kI apekSA ekAkI AhAra prAdhAnya guNa vAlA hai| aise hI aneka prazna jana mAnasa meM sphurita hote rahate haiM kintu anukUla sAdhana nahIM milane ke kAraNa vaha sphuraNAe~ eka prazna banakara raha jAtI hai| varNita adhyAya meM aise hI kaI rahasyoM ko ujAgara kiyA gayA hai| yaha vivaraNa yuvA citta meM dabI huI zaMkAoM evaM bhramita mAnyatAoM kA nivAraNa kara samyaka mArga pradAna kareM yahI laghu prayatna kiyA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sandarbha sUcI 1. bRhatkalpabhASya, gA. 1696 kI TIkA 2. zramaNasUtra, pR. 218 3. aSTakaprakaraNa, 5/1 4. uttarAdhyayanasUtra, 8/11 5. bhagavatIsUtra (aMgasuttANi), 1/9/438 6. jJAtAdharmakathAsUtra, zrutaskandha- 1, adhyayana - 18, sU. 43 7. rayaNasAra, 107 8. mUlAcAra, 6/481 9. vahI, 6/479 10. vahI, 6/480 11. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 107-108 12. dazavaikAlikasUtra, 204-205 13. oghaniryukti, 525 14. vahI, 553 15. (ka) paMcAzaka prakaraNa, 7/391 (kha) paMcavastuka, 391 16. dazAzrutaskandhasUtra, 2/3 pR. 8 17. mUlAcAra, 5/296 18. piNDa : pANigato'nyasmai, dAtuM yogyo na yujyate / dIyate cenna bhoktavyaM, bhuGkte cecchedabhAg yatiH || yogasAra prAbhRta, 8/64 19. ujju tihiM sattahiM vA, dharehiM jadi AgadaM du AciNNaM / parado vA tehiM bhave, tavvivarIdaM ANAciNNaM // 20. uttarAdhyayanasUtra, 29/34 mUlAcAra, 6/439
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya-3 vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama Aja samaya badala rahA hai| jIvana jIne kA tarIkA, jIvana mUlya evaM jIvana kI mahattvAkAMkSAe~ badala rahI hai| logoM kA khAna-pAna, rahana-sahana, AcAravicAra Adi saba kucha badala gayA hai| logoM kA rUjhAna ghara meM kama aura bAhara adhika rahatA hai| hamArA deza 'atithi devo bhava' kI saMskRti ke lie jaga vikhyAta thaa| dehalIja yA dvAra para Ane vAlA atithi yA yAcaka kabhI khAlI hAtha nahIM jAtA thaa| svayaM kA bhojana banAne se pUrva atithi evaM yAcaka kA bhAga nikAlA jAtA thaa| parantu Aja usI deza kI paristhiti evaM mAnasikatA donoM badala gaI hai| ekala parivAra, bar3hatI mahaMgAI evaM garamAgarama bhojana khAne kI Adata ne adhikatara gharoM meM AhAra prApti kI saMbhAvanA nahIMvata kara dI hai| gaganacumbI imAratoM meM 103-13veM talle para rahanA sAmAnya bAta hai kyoMki Lift kI suvidhA hai lekina sAdhu-sAdhviyoM ke lie aisI sthiti meM bhramaNa karanA aura bhI kaThina ho gayA hai| jo loga guru samAgama ko jarUrI nahIM samajhate tathA garujanoM ke satsaMga Adi meM nahIM Ate, aise gharoM meM AhAra kaise baharAyA jAe, kaunasA bhojana diyA jAe Adi ke viSaya meM jJAna na hone se bhI AhAra prApti durlabha hotI jA rahI hai| ina paristhitiyoM meM yaha prazna uThanA sahaja hai ki vartamAna yuga meM bhikSAcaryA sambandhI niyamoM kA aucitya hai bhI yA nahIM? unameM kisI parivartana kI AvazyakatA hai yA phira hamAre jAgaruka hone kI? ata: sAmAnya janatA ko bhikSAcaryA ke niyamoM se avagata karavAnA niHsandeha Avazyaka ho gayA hai| bhikSAcaryA yogya muni ke lakSaNa bhikSA eSaNA kA eka prakAra hai| samyaka nirIkSaNa evaM parIkSaNa ke dvArA hI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana zuddha AhAra kI prApti hotI hai| AcArAMgasUtra meM eSaNA kuzala muni ke nimna lakSaNa batalAye gaye haiM vaha kSetrajJa- AhAra yogya kSetra ko jAnane vAlA ho, kAlajJa- karaNIya kRtya ke kAla kA jJAtA ho, balajJa- Atmabala kA jJAtA ho, mAtrajJa- grAhya vastu kI mAtrA ko jAnane vAlA ho, khedajJa- janma jarA gAdi se hone vAlI khinnatA (vyAkulatA) ko jAnane vAlA ho, kSaNajJa- bhikSAcaryA ke avasara kA jJAtA ho, vinayajJa- jJAna-darzana-cAritra ke svarUpa kA jJAtA ho, svasamayajJa parasamayajJa-sva-para siddhAnta kA jJAtA ho, bhAvajJa- bhikSA dAtA ke manobhAvoM kA parIkSaka ho, parigraha vRtti ke prati anAsakta ho, yathocita samaya para anuSThAna karane vAlA ho aura apratijJa- bhojana ke prati saMkalpa rahita ho- ina guNoM se yukta muni bhikSATana ke lie yogya mAnA gayA hai| zuddha piNDa kA adhikArI kauna? ___ AcArya haribhadrasUri paMcAzaka prakaraNa ke terahaveM adhikAra meM zuddha piNDa ke adhikArI kI carcA karate hue kahate haiM ki paramArthata: bayAlIsa doSa rahita zuddha AhAra kI prApti pratilekhanA, svAdhyAya Adi kriyAoM meM lIna rahane se hotI hai| pratilekhanAdi kriyAoM se rahita muni bayAlIsa doSoM kA parivarjana kara leM taba bhI paramArtha se zaddha piNDa nahIM hotA hai kyoMki mUlaguNoM ke binA uttaraguNoM kA anusaMcaraNa arthAta pAlana vyartha hai| ___pratilekhanAdi kriyA vidhiyoM meM anurakta muni kA piNDa zuddha hotA hai| sAdhu ko vizuddha piNDa hI grAhya hai| azuddha piNDa ke grahaNa se saMyama dharma duSita hotA hai| isalie pratilekhanAdi kriyAoM meM anurakta muni hI zuddha piNDa kA adhikArI hai tathA pratilekhana Adi rUpa mUlaguNoM kA abhyasta sAdhu hI AhAra kI zuddha gaveSaNA kara sakatA hai|2 AhAra grahaNa kA samaya __ AhAra kaba karanA cAhie, kitanI avadhi meM karanA cAhie Adi binduoM para carcA karate hue mUlAcAra meM kahA gayA hai ki sUryodaya hone ke tIna ghar3I (caubIsa miniTa kI eka ghar3I mAnI jAtI hai) bAda se lekara sUryAsta ke tIna ghar3I pUrva taka kA samaya muniyoM ke AhAra grahaNa kA hai| isa avadhi meM tIna muhUrta taka bhojana karanA jaghanya aura eka muhUrta meM bhojana kara lenA utkRSTa hai|'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...39 AcArya vaTTakera ne eka bAra bhojana karane vAle muni ke lie AhAra kA samaya dina kA madhyAhnakAla batAyA hai| 4 digambara muni AhAra prApti ke lie kaba, kisa vidhipUrvaka prasthAna kareM? isakA nirUpaNa karate hue batAyA gayA hai ki sUryodaya hone ke do ghar3I pazcAta Avazyaka kriyAe~ kareM, phira svAdhyAya kareM, phira madhyAhna kAla kA devavandana kreN| tadanantara bAlakoM ke bhare hue peTa se evaM anya liMgiyoM se bhikSA kA samaya jJAta kreN| isI ke sAtha gRhastha ke gharoM se dhuA~ nikalanA banda ho jAe evaM mUsala Adi ke zabda zAnta ho jAeM, taba gocarI ke lie praveza karanA cAhie / ' isa yAntrika yuga meM uparokta rIti se bhikSAkAla jJAta karanA lagabhaga asambhava hai| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkAnusAra bhikSArtha muni ko AhAra kAla ke viSaya meM tIna dRSTiyoM se vicAra karane ke pazcAta nikalanA caahie| 1. bhikSAkAla- amuka gA~va Adi meM, amuka mahIne meM, amuka kula evaM amuka muhalle meM amuka samaya bhojana taiyAra hotA hai| isa prakAra bhikSAkAla jJAta kara AhArArtha gamana kreN| 2. bubhukSAkAla- Aja mujhe tIvra yA manda bhUkha hai - isa taraha svayaM kI icchA kA nirIkSaNa kara AhArArtha gamana kreN| 3. avagrahakAla - pUrva dina yaha niyama grahaNa kiyA thA, Aja merA yaha abhigraha hai - isa prakAra pratijJAbaddha hokara AhArArtha gamana kreN| " pUrvoktabhedoM ke vicAra pUrvaka bhikSArtha gamana karane para nirdoSa evaM parimita AhAra kI prApti hotI hai jisase zuddha saMyama kA paripAlana hotA hai| AhAra ke lie ucita sthAna AgamakAroM ke nirdezAnusAra jahA~ Urdhva-adho- tiryaka ina tIna dizAoM meM sUkSma jIva aura bIja Adi kI saMbhAvanAe~ nyUnatama hoM, jo sthAna prANI aura bIja se rahita hoM, Upara se Dha~kA huA ho tathA cAroM tarapha dIvAra Adi se ghirA huA ho vahA~ bhojana kreN| 7 isa varNana se sUcita hotA hai ki jaina muni ko khule sthAna, khule AkAza evaM khule makAnoM meM AhAra nahIM karanA caahie|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AhAra kA parimANa kyA ho? / piNDaniyukti ke anusAra puruSa kA AhAra battIsa kavala (grAsa) parimANa tathA strI kA aTThAIsa kavala parimANa mAnA gayA hai| eka kavala kA parimANa bar3e A~vale jitanA batalAyA gayA hai athavA eka bAra meM jitanA AhAra mukha meM DAlane se mukha vikRta na ho use eka kavala mAnanA caahie| isa kathana se nizcita hotA hai ki muni ke lie battIsa kavala parimANa aura sAdhvI ke lie aTThAIsa kavala parimANa se adhika AhAra karanA varjita hai| ___ AhAra kA yaha parimANa zarIra evaM sAdhanA donoM dRSTiyoM ko dhyAna meM rakhate hue nirdhArita kiyA gayA hai| zarIra ke kucha tatva aise haiM jinheM nizcita mAtrA meM anna, pAnI, vAyu sabhI kI AvazyakatA rahatI hai| inakA saMtulana banAye rakhane ke lie pUrvAcAryoM kA nirdeza hai ki kalpanA se udara ke chaha bhAga kareM, tIna bhAga AhAra se aura do bhAga pAnI se pUrita kareM, chaThA bhAga vAyu saMcaraNa ke lie khAlI chor3a deN| RtUbaddha kAla kI dRSTi se kahA gayA hai ki atyanta zIta kAla meM kalpita chaha bhAga meM se eka bhAga pAnI se pUrNa kareM aura cAra bhAga AhAra se pUrNa kreN| madhyama zIta kAla aura uSNa kAla meM do bhAga pAnI se aura tIna bhAga AhAra se pUrita kareM tathA atyanta uSNa kAla meM tIna bhAga pAnI se aura do bhAga AhAra se pUrNa kreN| chaThA bhAga sarvatra vAyu saMcaraNa ke lie rkheN| isakA hArda yaha hai ki pramANopeta kavala ke sAtha-sAtha zItoSNa kAla kI apekSA bhI AhAra meM nyUnAdhikatA kreN| zIta kAla meM AhAra kI mAtrA aura uSNa kAla meM pAnI kI mAtrA bar3hAyI jA sakatI hai| ____ saMkSepa meM zArIrika tatvoM kI sthiti saMtulita evaM niyantrita rahe, usa prakAra kA AhAra karanA caahie| avaziSTa AhAra kI zAstrokta vyavasthA - pUrvAcAryoM ke nirdezAnusAra sAmUhika rUpa se vitarita kara dene ke pazcAta bhI kucha AhAra zeSa baca jAye to jyeSTha muni AcArya se anumati prApta kareM aura usa avaziSTa AhAra ko kramaza: AyaMbila, upavAsa Adi karane vAle muniyoM meM vitarita kara deM lekina pariSThApita nahIM kreN| pratyAkhyAna ke eka AgAra kA nAma 'mahattarAkAra' hai jisakA artha hai- guru Adi pUjyajanoM kI anumati hone taka isa tapa kA pAlana kruuNgaa| tadanusAra AyaMbila Adi tapasvI muniyoM ke
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...41 dvArA avaziSTa AhAra kA sevana karane para bhI unheM tapa bhaMga kA doSa nahIM lagatA hai kyoMki isa prakAra ke AhAra bhoga meM Asakti kA abhAva aura gurvAjJA pradhAna hone se tapa khaNDita nahIM hotA hai| _Agamika vyAkhyAoM meM isake sambandha meM yaha bhI kahA gayA hai ki cikitsA hetu upavAsa karane vAle, telA se adhika upavAsa karane vAle, glAna aura Atma labdhivAna muni ko bacA huA AhAra na deM, jabaki zeSa muniyoM ko avaziSTa AhAra dene kA spaSTa ullekha hai| AhAra aura viveka __ AhAra karate samaya muni ko sabase pahale snigdha aura madhura padArtha khAne caahie| inase pitta Adi kA zamana hotA hai aura zakti evaM buddhi kA saMvardhana hotA hai| anubhaviyoM ne kahA bhI hai 'ghRtena vardhate medhA' ghRta se medhA bar3hatI hai| zAstrIya dRSTikoNa se virodhI athavA bemela dravyoM ko milAkara na khaayeN| isase AhAra ahitakara ho jAtA hai jaise dahI aura tela kA mizraNa tathA dUdha, dahI aura kAMjI kA mizraNa karanA Adi alAbhakArI hai| isa taraha ke AhAra kA sevana karane para kaI rogoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai| ataH aviruddha dravyoM ke mizraNa vAlA hI AhAra karanA caahie| vahI pathya AhAra mAnA jAtA hai| pathya AhAra ke sevana se purAnA roga naSTa ho jAtA hai aura nayA roga utpanna nahIM hotaa| __muni ko yaha viveka rakhanA bhI atyAvazyaka hai ki vaha AhAra karate samaya sura-sura yA cava-cava kI AvAja na kre| AhAra ko ati zIghratA se yA ati dhIre-dhIre na khAe, nIce bikherate hue yA rAga-dveSa yukta vicAroM se na khaaeN|10 ___ dazavaikAlika sUtra meM AhAra viveka ke prati saceta karate hue muni ko surA, meraka yA anya kisI prakAra kA mAdaka rasa pIne kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki mAdaka rasa kA sevana karane se unmattatA, mAyA, mRSA, ayaza, atRpti aura asaMyama meM pravRti Adi doSa lagate haiN|11 prastuta sUtra meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki kadAca kisI muni ko sarasa AhAra kI prApti ho jAye aura vaha socane lage ki AcArya Adi ko dikhAne para ve svAda ke vazIbhUta hokara akele hI grahaNa kara leMge ata: mArga meM hI sarasa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AhAra kA sevana kara letA hai to vaha rasalolupI vRtti ke kAraNa pragAr3ha pApa bandha karatA hai aura nirvANa patha se dUra ho jAtA hai| kadAcita koI mani vividha prakAra ke bhojana aura pAnI ko prApta kara unameM se sarasa aura svAdiSTa AhAra kahIM ekAnta meM baiThakara kara le tathA vivarNa aura virasa AhAra ko sthAna para le Ae to dravya-bhAva saMyukta aviveka hotA hai|12 aviveka pApa karmoM kA pratibaMdhaka hai, ata: mokSAbhilASI muni viveka kA dIpa prajvalita rakhate hue saMyama dharma kA saMpoSaNa kreN| AhAra dAna kA adhikArI kauna? digambara sAhitya ke anusAra nimna guNoM se yukta gRhastha AhAra dAna kA adhikArI mAnA gayA hai 1. jo gRhastha pratidina deva darzana karane vAlA, rAtribhojana evaM sapta vyasanoM kA tyAgI aura sacce deva, guru, dharma ke prati zraddhA rakhane vAlA ho| 2. jinakI Aya kA srota hiMsAtmaka evaM anucita na ho yAnI zarAba kA ThekA, juA, saTTA khilAnA, kITanAzaka davAe~, nazIlI vastu ke vyApAra kA parityAgI ho| 3. jinake parivAra meM jainetaroM se vivAha sambandha na huA ho| 4. jinake parivAra meM vidhavA kA vivAha sambandha na huA ho| 5. jo aparAdha, divAliyA, pulisa kesa, sAmAjika pratibaMdha Adi se rahita ho| 6. jo hiMsaka prasAdhana sAmagrI (kosmeTika) evaM rezamI vastroM Adi kA upayoga na karate hoM evaM nAkhUna na bar3hAte hoN| 7. jo kisI bhI prakAra ke jUte, cappala Adi kA nirmANa yA vyavasAya na karate hoN| 8. jo bhrUNahatyA, garbhapAta Adi pApavardhaka pravRttiyA~ karate hoM, nahIM karavAte hoM aura usameM pratyakSa-parokSa rUpa se bhI sahabhAgI nahIM hote hoN|| 9. zarIra meM ghAva ho, khUna nikala rahA ho athavA bukhAra, sardI, khA~sI, keMsara, yakSmA (T.B.), sapheda dAga Adi rogoM se AkrAnta ho to AhAra nahIM deN| 10. rajasvalA strI chaThaveM dina arihaMta paramAtmA ke darzana, pUjana evaM sAdhu ko AhAra de sakatI haiN| azuddhi ke dinoM meM cauke se sambandhita koI kArya nahIM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...43 kareM aura khAdya sAmagrI kA zodhana bhI na kreN| jo bartana svayaM ke upayoga meM lie hoM, unheM agni se tapAkara zuddha kreN| zvetAmbara paramparA ke anusAra bhI pUrvokta niyamoM kA pAlana karane vAlA gRhastha AhAra dAna kA adhikArI hotA hai|13 AhAra dAna sambandhI sAvadhAniyA~ paM. rAjakumAra zAstrI ke ullekhAnusAra digambara muni ko AhAra karavAte samaya agralikhita niyamoM para dhyAna denA Avazyaka hai 1. pAda prakSAlana ke pazcAta gaMdhodaka kI thAlI meM hAtha nahIM dhoyeM tathA sabhI loga gaMdhodaka avazya leN| 2. cauke meM paira dhone ke lie prAsuka jala rakheM aura sabhI AhAra dAtA er3I acchI taraha dhokara hI praveza kareM evaM cauke ke aMdara bhI acchI taraha se hAtha dhoyeN| ___3. par3agAhana ke samaya sApha-sutharI jagaha para khar3e hoveN| jahA~ nAlI kA pAnI baha rahA ho, mRta jIva-jantu par3e hoM, harita ghAsa ho, pazuoM kA mala ho, aise sthAna se par3agAhana na kareM evaM muniyoM ko cauke taka le jAte samaya bhI ina sabhI bAtoM kA dhyAna rkheN| 4. muni kI parikramA nIce dekhate hue kareM evaM parikramA karate samaya sAdhu kI parachAI para paira nahIM par3e isakA dhyAna rkheN| 5. sAdhu ke par3agAhana ke bAda AhAra karate samaya bhI sAdhu kI parachAI para paira nahIM par3e isakA dhyAna rkheN| ___6. yadi dUsare ke cauke meM praveza karanA ho to zrAvaka evaM sAdhu se anumati lekara hI praveza kreN| 7. mani ko AhAra dete vakta idhara-udhara jAnA par3e to nIce dekhakara jIvoM ko bacAte hue cleN| yadi koI jIva dikhe to use sAvadhAnI se dUra kara deN| 8. pUjana sAmagrI eka vyakti car3hAyeM jisase dravya gire nahIM, kyoMki usase cITiyA~ AtI haiN| khar3e hote samaya hAtha jamIna para nahIM ttekeN| ___9. caukI par3agAhana se pUrva aise sthAna para lagAyeM, jahA~ para paryApta prakAza ho, tAki sAdhu ko AhAra zodhana meM asuvidhA na ho|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 10. khAdya sAmagrI eka hI vyakti dikhAye jo cauke kA ho aura jise sabhI jAnakArI ho| 11. par3agAhana karate samaya mahilAyeM evaM puruSa mastaka Dhakakara rakheM, jisase bAla girane kI saMbhAvanA na ho| 12. hAtha jor3akara zuddhi boleN| AhAra sAmagrI lekara zuddhi nahIM boleM, kyoMki isase thUka ke kaNa sAmagrI meM gira sakate haiN| AhAra dAna ke pazcAta mauna meM rheN| bahuta Avazyaka hone para sAmagrI DhaMkakara sImita boleN| 13. pAtra para jAlI baaNdhe| pAtra gaharA aura bar3A ho, jisase yadi jIva gireM to DUbe nhiiN| 14. AhAra kA dAna navadhA bhakti pUrvaka kareM, kyoMki isa vidhipUrvaka AhAra karavAne se puNya kA baMdha hotA hai| yahA~ navadhA bhakti se tAtparya par3agAhana, uccAsana, pAda prakSAlana, pUjana, namana, mana:zuddhi, vacana zuddhi evaM kAya zuddhi ina nau prakAra ke AcAroM kA paripAlana karanA hai|14 ___15. ahiMsaka muni kisI bhI vanaspati ko rasa ke rUpa meM, sAga ke rUpa meM, zeka (gAr3hA rasa) ke rUpa meM yA caTanI ke rUpa meM hI lete haiM gRhastha ke samAna sacitta phala ke rUpa meM nahIM lete| 16. phaloM meM jaise ki nAzapati, seva, kelA, aMgUra, amarUda Adi ke Tukar3oM ko 5-10 miniTa pAnI meM ubAlane se prAsuka ho jAte haiM, phira unheM AhAra ke rUpa meM bhraaeN| zvetAmbara paramparAnusAra kisI bhI prakAra kA phala usake bIja nikAlane ke 48 miniTa pazcAta prAsuka evaM grAhya hotA hai| digambara mAnyatAnusAra jisakA sparza, rasa, gaMdha, varNa badala jAe evaM laukI kI sabjI jaise mulAyama ho jAe vahI vastu prAsuka kahalAtI hai| sAdhu adhapakA AhAra nahIM le sakate kyoMki aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jIva rahate haiN| ____17. laukI, paravala, karelA, gilakI, TiMDA Adi sAga ubAlakara bhraaeN| 18. kharabUjA, papItA, pakA Ama, cIkU ina phaloM ke bIja evaM chilake dUrakara zeka banAkara (pheMTakara) bhraayeN| isameM koI Tukar3A na raha jAye, sAvadhAnI rakheM kyoMki Tukar3A aprAsuka mAnA jAtA hai| 19. mausaMbI, saMtarA, anAnAsa, nAriyala, seva, kakar3I, nIbU Adi kA rasa baharAeM, inake dAne aprAsuka hote haiM ata: unheM garma karanA vyartha hai| rasa hAtha
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...45 ke gharSaNa se prAsuka ho jAtA hai| sabhI rasa kAMca ke bartana, zIzI Adi meM rakheM, anyathA 30 miniTa bAda vikRta hone kI saMbhAvanA rahatI haiN| 20. kaccI mUMgaphalI, canA, makkA, jvAra, maTara Adi jala meM ubAlakara yA sekakara deM tathA sUkhI mUMgaphalI, ur3ada, mUMga, canA Adi ko sAbUta nahIM ubAleM, kyoMki inake bIca meM trasa jIva raha sakate haiN| 21. kisI bhI phala kA bIja prAsuka nahIM hotA hai isalie unameM se bIja nikAlakara hI bhraaeN| 22. DrAyaphrUTa jaise-kAjU, bAdAma, pistA Adi ke do bhAga karake evaM munakkA ko bIja rahita karake deN| kisamisa-manakkA ko jala meM galAne se unake tattva nikala jAte haiM ataeva unheM galAe nahIM, yadi galAe~ to usakA jala avazya deN| 23. kacce dUdha, dahI, chAcha ke sAtha do dala vAlI vastue~ jaise mUMga, ur3ada, canA Adi kA AhAra eka sAtha nahIM deN| do dala vAlI aisI vastue~, jinameM tela nikalatA ho, jaise mUMgaphalI, bAdAma Adi dahI-chAcha ke sAtha abhakSya nahIM hotI haiM ata: inheM eka sAtha bhI de sakate haiN| 24. pIse hue namaka ko jala meM ubAlane para prAsuka hotA hai| Ajakala bAMTakara garama kara lene para bhI use prAsuka mAna lete haiN| muniyoM ke lie donoM taraha kA namaka alaga-alaga kaTorI meM rkheN| 25. digambara matAnusAra gIle nAriyala ko ghisakara usakI caTanI banAne para hI vaha prAsuka hotA hai ata: gIlA nAriyala caTanI banAkara deN| 26. bhojana sAmagrI ko dUsarI bAra garma karanA, kama pakAnA (kaccA raha jAnA), jyAdA pakAnA (jala jAnA) yaha dvipakvAhAra kahalAtA hai| aisA AhAra sAdhu ke lene yogya nahIM hotA hai tathA Ayurveda meM bhI aise bhojana ko viSa vardhaka mAnA gayA hai isalie dvipakvAhAra na deN| 27. sabjI vagairaha meM adhika mAtrA meM lAla mirca kA prayoga na kareM, kyoMki adhika mirca hone para muniyoM ke peTa meM jalana ho sakatI hai| ___ 28. AhAra sAmagrI sUryodaya ke do ghar3I bAda se lekara sUryAsta se do ghar3I pUrva taka bnaaeN| rAtri meM banAyA AhAra abhakSya ho jAtA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 29. jo muni bUrA yA gur3a nahIM lete haiM unake lie chuhAre kA pAuDara yA caTanI sAmagrI meM milAkara de sakate haiN| 30. jIre Adi masAle khar3e nahIM DAleM, alaga se piiseN| sAga meM seMkakara DAleM, pahale DAlane se jala jAte haiM evaM supAcya nahIM hote aura peTa meM gaisa banAte haiN|15 digambara matAnusAra AhAra sAmagrI kI zuddhi bhI nimna prakAra se Avazyaka hai 1. jala zuddhi - kue~ meM jIvAnI (pAnI chAnane ke bAda garaNeM meM rahe hae jIva) DAlane ke lie kar3e vAlI bAlTI kA prayoga kareM evaM jala jisa kue~ Adi se bharA hai, jIvAnI bhI usI kue~ meM dhIre-dhIre chodd'eN| kar3e vAlI bAlTI jaba pAnI kI sataha ke karIba pahu~ca jAye, taba dhIre se rassI ko jhaTakA deM, jisase jalagata jIvoM ko pIr3A na ho| * jaba bhI cauke meM jala chAneM to eka bartana meM jIvAnI rakha leM aura jaba jala bharane jAe~ to kue~ meM jIvAnI chor3a deN| * pAnI chAnane kA garaNA 36 iMca laMbA aura 24 iMca caur3A ho tathA jisameM sUrya kA prakAza na dikha sake vaisA ho| channA sapheda ho tathA gaMdA evaM phaTA na ho| * jIvAnI DAlane ke bAda channe ko bAhara sUkhI jagaha para nicor3eM kyoMki bAlTI meM nicor3ane se jIvAnI ke sAre jIva mara jAte haiN| * kue~ kA pAnI plAsTika kI bAlTI meM na rkheN| * kuA~, bahatI nadI, bAvar3I, caur3I boriMga jisameM jIvAnI nIce taka pahu~ca sakatI ho tathA hoja yA TaMkI meM ekatrita kara rakhA huA varSA jala bhI cUnA Adi DAlakara cauke ke lie upayoga kara sakate haiN| 2. dugdha zuddhi - zuddha jala ke dvArA gAya-bhaiMsa ke thanoM ko dhokara evaM pauMchakara dUdha duhanA cAhie aura duhane ke pazcAta channe se chAnakara use 48 miniTa meM garma kara lenA cAhie, garma na karane para jisa gAya, bhaiMsa kA dUdha rahatA hai usI AkAra ke sammUchima jIva utpanna ho jAte haiN| 3. dahI zuddhi - ubale dUdha ko ThaMDA karake, usameM bAdAma yA nAriyala kI nareTI kA eka choTA Tukar3A DAlakara dahI jmaaeN| jahA~ taka saMbhava ho gAya ke dUdha kA dahI deM, vaha supAcya rahatA hai| chAcha banAte samaya usameM ghI nahIM raha jAe isakA dhyAna rkheN|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...47 4. ghRta zuddhi - zuddha dahI ke makkhana ko tatkAla agni para garma karake ghRta taiyAra kara lenA cAhie, isameM se jala kA aMza pUrNata: nikala jAnA caahie| yadi jala kA aMza raha jAye to caubIsa ghaMTe ke bAda abhakSya ho jAtA hai| makkhana ko tatkAla garma kara lenA cAhie, jisase jIvotpatti na ho| isI prakAra malAI ko bhI turaMta garma karake ghI nikAlanA caahie| kaI loga tIna-cAra dina kI malAI ikaTThI ho jAne para garma karake ghI abhakSya haiM, vaha ghI amaryAdita kahalAtA hai aura sAdhu ke lie agrAhya hotA hai| ____5. gur3a zuddhi - bAjAra meM ganne ke rasa kI dukAna para prAsuka jala se mazIna dhulavAkara aura gannoM kA saMzodhana karake, adhika mAtrA meM rasa nikalavAkara ghara para hI gur3a banAnA caahie| ganne ke rasa kA gAr3hA sIrA banAkara yaha sIrA bhI sIdhA sAmagrI meM DAla sakate haiN| jo bUrA nahIM lete haiM aura mIThe kA bhI tyAga nahIM hai to yaha sIrA ve bhI le sakate haiN| bAjAra kA gur3a azuddha hotA hai| AhAra dAna sambandhI anya niyama ___ 1. AhAra ke pazcAta jaba sAdhu aMjalI chor3akara kullA kareM to unheM lauMga, haldI, namaka, mAjUphala, zuddha sarasoM kA tela, zuddha maMjana, amRtadhArA, nIbU rasa Adi avazya deN| 2. gehU~ aura cane kI barAbara mAtrA vAle ATe kI roTI meM acchI taraha ghI milAkara deM aura sAdA roTI cokara sahita deM, yaha svAsthya vardhaka hotI hai| 3. muni AhAra karate samaya jaba pAnI lete haiM usa samaya ajavAina mizrita pAnI bhI deM, isase gaisa ke rogoM meM ArAma milatA hai| 4. AhAra ke anta meM sauMpha, lauMga, ajavAina, namaka, sauMTha, haldI, gur3a kI DalI aura nIMbU kA rasa avazya deN| ye vastue~ Rtu ke anusAra maryAdita honI cAhie evaM masAle pUrNa rUpa se pIse hae hoN| 5. mUMga kI dAla chilake vAlI hI banAe~ tathA dAla ke pAnI meM ghI milAkara dene se lAbhadAyaka hotA hai| 6. jala ke Age-pIche kisI taraha kA rasa nahIM deM aura nIMbU ke sAtha ghI nahIM deM, kyoMki vaha viSavardhaka hotA hai| 7. dUdha ke Age-pIche khaTTe padArtha, dahI, rasa Adi nahIM deN|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ____8. gehU~, mUMga, ghI, munakkA, mIThA anAra, pake Ama, AMvalA, kaiMtha, dUdha, seMdhA namaka Adi vAta zAMti ke dravya haiN| * madhura rasa, cAvala kI khIra, munakkA, AMvalA, chuArA, kakar3I, kelA, ghI, dUdha Adi pitta zAMti ke dravya haiN| * canA, gur3a, sauMTha, kAlI mirca, pIpara Adi kapha zAMti ke dravya haiN| deha nirogatA ke lie vAta, pitta, kapha kI zAMti Avazyaka hai| isalie muni ko AhAra dete samaya tridoSa nAzaka vastue~ avazya pradAna kreN| nirantarAya AhAra hetu apekSita sAvadhAniyA~ ___muni ko AhAra dete samaya kisI taraha kI antarAya na Aye, yaha dAtA kI sarvottama upalabdhi hai kyoMki niraMtarAya AhAra se zramaNa dharma kI sAdhanA uttarottara kI jA sakatI hai| 1. tarala padArtha- jala, dUdha, rasa Adi jo bhI pradAna kareM turaMta chAnakara deM, lekina plAsTika kI channI kA prayoga nahIM kreN| ekadama jaldI aura ekadama dhIre nahIM deN| 2. par3agAhana se pUrva dene yogya khAdya sAmagrI kA zodhana kara leM tathA cauke meM jIva vagairaha na ho isakA bhI sUkSmatA se nirIkSaNa kara leN| 3. yadi sAdhu ko AhAra lete samaya ghabarAhaTa ho rahI ho to nIMbU, amRtadhArA yA hAtha meM thor3A besana lagAkara suMghA deN| 4. cauke ke atirikta anya logoM ko khAdya sAmagrI nahIM pakar3AeM, unase cammaca dvArA hI sAmagrI dilvaayeN| ____5. koI bhI vastu jaldabAjI meM nahIM deN| dene yogya vastu ko kama se kama tIna bAra palaTakara dekheN| 6. khAdya sAmagrI kA zodhana vRddhajanoM evaM baccoM se na karavAyeM, unake dvArA koI bhI sAmagrI cammaca se dilvaayeN| ___7. muni, Aryika, ailaka, kSullaka Adi muniyoM ko kisI bhI khAdya vastu ke lie tIna bAra nivedana kreN| koI bhI sAmagrI jabaradastI nahIM deN| 8. yadi deya pAtra meM makkhI gira jAye to use rAkha meM rakhane se marane kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| 9. grAsa dene kA kArya eka hI vyakti kareM kyoMki usakA upayoga sthira
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...49 rahatA hai aura zodhana acche se hotA hai| ___ 10. eka vyakti eka hI vastu pakar3e, kyoMki isase zodhana acchI taraha ho sakatA hai| 11. AhAra dete samaya bhAvoM kI vizuddhi ko uttarottara bddh'aayeN| saMbhava ho to antarmana meM navakAra maMtra bhI par3ha sakate haiN| ___12. pratidina mAlA gineM ki tIna kama nau karor3a munirAjoM kA AhAra niraMtarAya ho| ____ 13. AhAra kA zodhana khulI pleTa meM hI kareM, jisase sUkSma jIvoM ko acchI taraha dekhA jA ske| 14. sUkhI sAmagrI kA zodhana eka dina pahale hI acchI taraha kara lenA cAhie, jisase kaMkara, bIja Adi kA zodhana ThIka se ho jaaye| ___15. adhika garma jala, dUdha vagairaha na deM, thAlI meM thor3A ThaMDA karake deN| yadi gAya kA dUdha ho to aise hI deM aura bhaiMsa kA ho to Adhe gilAsa dUdha meM AdhA jala milAkara deN| yadi aisA hI lete hoM to binA jala milAe~ bhI de sakate haiN| ____16. AhAra dete samaya jisa hAtha meM pAtra ho usase grAsa nahIM uThAyeM, kyoMki isase antarAya ho jAtA hai| sAmAnyatayA antarAya Ane meM sAdhu kA lAbhAntarAya karma evaM dAtA kA dAnAntarAya karma kA udaya hotA hai| lekina dAtA kI asAvadhAniyoM ke kAraNa bhI kaI bAra aMtarAya AtI haiN| ___17. AhAra dAna ke samaya dravya, kSetra kAla evaM bhAva zuddhi, IMdhana zuddhi aura bartanoM kI zuddhi Avazyaka hai| 18. sAdhu ko AhAra dete samaya dAtA kA hAtha sAdhu kI aMjalI se sparza nahIM honA caahie| yadi aMjalI ke bAharI bhAga se koI bAla yA jIva haTAnA ho to haTA sakate haiN| 19. sAmagrI dete samaya use girAe nahIM, kabhI-kabhI adhika girane se sAdhu vaha vastu lenA baMda bhI kara sakate haiN| 20. gaisa, cUlhA, lAITa Adi par3agAhana ke pUrva hI baMda kara deN| 21. AhAra dAtA mandira ke vastra pahanakara bhikSA nahIM deM tathA puruSa vastra badalate samaya gIlA tauliyA pahanakara vastra badaleM, kyoMki azuddha vastroM ke Upara zuddha vastra pahanane se zuddha vastra bhI azuddha ho jAte haiN| mahilAoM evaM
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana baccoM ko bhI yaha saba niyama dhyAna rakhane caahie| unheM phaTe evaM gande vastra bhI nahIM pahanane cAhie tathA calate samaya vastra jamIna meM bhI nahIM lagane caahie| 22. zuddhi ke vastra bAtharUma Adi meM nahIM badaleM aura zuddhi ke vastra pahanakara zauca athavA bAtharUma kA prayoga nahIM kareM aura yadi kareM to una vastroM ko pUrNa rUpa se badalakara snAnapUrvaka naye zuddha vastra dhAraNa karanA Avazyaka hai anyathA kAya zuddhi nahIM rahatI / 23. cauke meM kaMghA, nela paoNliza, belTa, sveTara Adi nahIM rakheM evaM cauke meM kaMghI bhI nahIM kreN| 24. yadi muni ko AhAra denA ho to Tebila pahale se rakha leN| yadi AryikA, ailaka, kSullaka ho to bar3I caukI rkheN| jisa para sAmagrI rakhane meM suvidhA rahatI hai| 25. bartanoM meM vArnisa evaM sTIkara nahIM lagA honA cAhie kyoMki vaha sarvathA azuddha hai| 26. jahA~ caukA lagA ho usa kamare meM leTarina, bAtharUma nahIM honA caahie| 27. kamaNDalU meM caubIsa ghaMTe kI maryAdA vAlA garma jala hI bhareM, ThaMDA yA kama maryAdA vAlA nhiiN| 28. jisakI garmAhaTa meM thor3A-thor3A aMtara ho aisA jala tIna bartanoM meM tIna jagaha rakhanA cAhie jise sAdhu kI anukUlatA ke anusAra de skeN| 29. yadi AhAra kA dAna dUsare ke cauke meM kara rahe hoM to apanI bhojana sAmagrI avazya le jaaeN| 30. jaba bhI cakkI se kucha pIseM yA pisavAe~ to vaha sApha honI cAhie, kyoMki vahA~ sUkSma jIva-jaMtu aura usameM purAnA ATA bhI lagA raha sakatA hai| ataH zIta, grISma evaM varSA Rtu meM kramaza: 7, 5, 3 dina ke antara se cakkI avazya sApha kreN| 31. yadi hAthoM meM kisI prakAra kI AhAra sAmagrI lagI huI ho to AhAra nahIM deN| 32. parivAra meM sUtaka-pAtaka hone para aura zava dAha meM sammilita hone para bhI AhAra dAna nahIM kreN| 33. AhAra dete samaya mRtyu sambandhI bAta nahIM kreN| pIpa, camar3A Adi
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...51 asabhya zabda na boleM isase antarAya hotA hai| 34. atithi saMvibhAga vrata lAbhakArI hai| par3agAhana ke lie dvAra para pratIkSA karane se saMpUrNa AhAra kA lAbha mila jAtA hai| pratIkSA ke bAda bhI muni bhagavanta nahIM Aye to saMkleza nahIM karanA cAhie, pratyuta unakA AhAra niraMtarAya ho, aisI bhAvanA bhAnI caahie| bhikSAcaryA (gaveSaNA) sambandhI maryAdAe~ ___ arhata paramparA ke sAdhu-sAdhvI bhikSA sambandhI AcAra niyamoM kA suvizuddha rUpa se anupAlana kara sakeM, isa dRSTi se oghaniyuktikAra ne 11 dvAroM kA ullekha kiyA hai jo nimnokta haiM16 1. sthAna - bhikSAgrAhI muni zAstra niyamAnusAra AhAra lete samaya tIna sthAnoM kA varjana kareM- 1. AtmopaghAtI 2. saMyamopaghAtI aura 3. prvcnopghaatii| jahA~ gAya Adi pazuoM ke baiThane-rahane kA sthAna hai vahA~ khar3e hokara bhikSA lenA AtmopaghAtI kahalAtA hai, kyoMki vahA~ gAya Adi pazuoM ke upadrava hone kI saMbhAvanA rahatI hai, kadAca pazu krodhAviSTa ho to Atma virAdhanA ho sakatI hai| jahA~ sacitta pRthvI, pAnI Adi rahe hue ho vahA~ khar3e hokara AhAra lenA athavA jahA~ khar3e hokara AhAra lene se Upara yA nIce sacitta phala Adi kA sparza ho rahA ho vahA~ bhikSA lenA saMyamopaghAtI kahalAtA hai kyoMki aise sthAna para khar3e rahane se jIva hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai, usase saMyama kI virAdhanA hotI hai| azaci ke sthAna para khar3e hokara bhikSA lenA pravacanopaghAtI kahalAtA hai| isase jina zAsana kI nindA aura dharma kI hIlanA hotI hai ata: muni ina tIna sthAnoM para khar3e hokara AhAra grahaNa nahIM kreN| 2. dAyaka - bhikSAgrAhI muni zAstra niSiddha 20, 29 yA 40 vyaktiyoM ke hAtha se bhikSA nahIM leN| 3. gamana - yadi dAtA AhAra dene ke lie pAkazAlA (rasoI) Adi meM AnA-jAnA kare to muni usakI gamana kriyA kA nirIkSaNa kreN| yadi dAtA ayatanA pUrvaka cala rahA ho to bhUmi para rahe hue jIvoM kI hiMsA ho sakatI hai, Upara meM vRkSAdi ho to DAliyoM (vanaspati jIvoM) ko kaSTa pahu~ca sakatA hai, tiryaka dizA meM choTe bAlaka Adi kA saMsparza ho sakatA hai pariNAmasvarUpa usa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana muni kA saMyama dUSita hotA hai | kadAca dAtA gira jAye aura mastaka Adi para coTa laga jAe to Atma virAdhanA (mRtyu) ho sakatI hai| isa prakAra aviveka pUrvaka gamana karane vAle dAtA ke hAtha se bhikSA nahIM leN| 4. grahaNa - dAtA jisa sthAna se bhikSA meM dene yogya padArtha grahaNa kara rahA ho muni usa jagaha kA nirIkSaNa kreN| yadi ghara kA daravAjA choTA ho, kapATa baMda ho yA pardA Adi hone se dAtA kI grahaNa kriyA nahIM dikhAI detI ho to utsargata: usa dAtA ke hAtha se bhikSA grahaNa nahIM kre| apavAdataH dAtA kI grahaNa kriyA dikhAI nahIM dene para bhI bhikSArtha samupasthita huA muni karNa Adi indriyoM dvArA grahaNa sambandhI doSoM ko jAnane kA prayatna kreN| jaise ki gRhastha AhArAdi dene ke lie hAtha yA pAtra dho rahA ho to pAnI ke girane kA zabda sune, jIvoM kI hiMsA kara rahA ho to sparza, rasa evaM gaMdha se jAne | isa taraha indriyoM dvArA sajaga rahane ke uparAnta bhI doSoM kI zaMkA na ho to bhikSA grahaNa kreN| 5. Agamana - yadi dAtA AhAra sAmagrI lekara muni ke sammukha A rahA ho to usakI Agamana kriyA kA nirIkSaNa kreN| isameM bhI gamana kriyA kI taraha viveka rkheN| yadi Agamana kriyA yatanA pUrvaka ho rahI ho to hI usa dAtA ke hAtha se bhikSA grahaNa kreN| 6. prApta-- jo gRhastha bhikSA dene hetu upasthita ho vaha prApta kahalAtA hai / usa dAtA ke hAtha pAnI se gIle haiM yA sUkhe ? jisa pAtra meM AhAra rakhA huA hai vaha kisI sacita vastu se saMsakta hai yA asaMsakta ? Adi kA nirIkSaNa kreN| yadi dAtA aura pAtra donoM nirdoSa ho to bhikSA grahaNa kreN| 7. parAvartita jisa pAtra se AhAra denA ho usa pAtra ko ulTA kara denA parAvartita kahalAtA hai| gRhastha AhAra die jA rahe pAtra ko ulTA kare to sAdhu usa kriyA kA nirIkSaNa kareM, yadi vaha pAtra sacitta jala yA trasa jIva se yukta ho to usase bhikSA grahaNa nahIM kreN| 8. pAtita - jo AhAra diyA jA rahA hai athavA diyA jA cukA hai, muni usa AhAra kA vahIM para anveSaNa kareM ki diyA gayA cAvala yA cUramA Adi svAbhAvika hai yA kRtrima ? sekeM hue jau-cane Adi kA ATA athavA mUMga ke ATe ke bane laDDU Adi zuddha hai yA azuddha ? isa taraha kA nirIkSaNa kreN| yadi laDDU Adi azuddha lage
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ... 53 to usake Tukar3eM karavA kara dekheN| yadi aisA nahIM kareM to kadAca dAtA ne sAdhu ke prati roSa Adi hone ke kAraNa usameM ratna- aMgUThI Adi rakhI ho to use akhaMDa lene para sAdhu ke Upara corI kA kalaMka A sakatA hai aura rAjadaMDa Adi bhI ho sakatA hai athavA usako khAne se Atma virAdhanA bhI ho sakatI hai| ataH dI jA rahI vastu ko bhalIbhAMti dekhakara hI grahaNa karanA cAhie / 9. guruka - gRhastha ke AhAra dene kA pAtra yA usake Upara kA Dhakkana Adi bahuta bhArI ho to vaha guruka kahalAtA hai| muni isa taraha ke bhArI pAtra se AhAra grahaNa nahIM kare parantu AsAnI se diyA jA sake aise pAtra se bhikSA leN| bhArI pAtra se AhAra lene para use uThAne yA rakhane meM usa pAtra ke girane kI AzaMkA rahatI hai yadi gira jAye to dAtA yA sAdhu ko coTa pahu~ca sakatI hai| 10. tridhA - bhikSArthI muni tIna prakAra ke kAla aura dAtA kA dhyAna rkheN| isameM grISma, hemanta aura varSA Rtu ye tIna prakAra ke kAla hote haiM aura strI, puruSa aura napuMsaka aise dAtA bhI tIna prakAra ke hote haiN| usameM strI uSNa, puruSa madhyama evaM napuMsaka zItala jAnanA caahie| ina dAtAoM ke hAtha se kina sthitiyoM meM bhikSA lI jA sakatI hai yA nahIM lI jA sakatI hai, isakA dhyAna rkheN| 11. bhAva AhAra dAtA ke adhyavasAyoM kA nirIkSaNa kreN| yadi vaha prazasta bhAva pUrvaka bhikSA de rahA ho to use grahaNa kreN| upekSA pUrvaka dI jAne vAlI bhikSA grahaNa nahIM kreN| isa taraha bhikSAgrAhI muni ko ina gyAraha maryAdAoM kA vidhiyukta paripAlana karanA caahie| oghaniyukti meM bhikSAcaryA se sambandhita aSTavidha maryAdAoM kA sUcana bhI kiyA gayA hai| 17 - 1. parimANa - jaina muni kI bhikSAcaryA sambandhI pahalI maryAdA yaha hai ki vaha gRhastha ke ghara bhikSA hetu do bAra hI jaaeN| eka bAra malAdi kI zaMkA hone para apAna sthAna kI zuddhi hetu pAnI ke lie jAeM aura dUsarI bAra bhikSArtha jaaeN| isake atirikta tIsarI bAra gRhastha ke ghara jAne kA vidhAna nahIM hai| taduparAnta koI muni rugNa ho jAye to upacArArtha aneka bAra jAne kI bhI maryAdA hai, kintu vaha mUlataH apavAda mArga hI hai| pA~caveM mahAvrata meM 'saMnidhi' nAmaka doSa na laga jAye isa uddezya se prAcIna kAla meM tathA vartamAna meM sthAnakavAsI paramparA ke kucha muni rAtri meM pAnI nahIM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana rakhate, sthaNDila ke nimitta jaba pAnI kI jarUrata par3atI hai taba hI lAte the| parantu Ajakala rAtri meM cUne kA pAnI rakhane kA vyavahAra hai isa dRSTi se muni ko gRhastha ghara eka bAra hI jAnA cAhie / 2. kAla-- bAla-vRddha-tapasvI - rogI Adi sAdhuoM ke lie dina kI prathama pauruSI kA AdhA bhAga bIta jAye taba AhAra ke lie gamana kreN| anya kAraNa hone para gRhastha ke bhojana samaya meM yA madhyAhna meM bhikSA hetu jAyeM / 3. Avazyaka muni zArIrika kriyAoM se nivRtta hone ke pazcAta hI AhAra ke lie prasthAna kareM, anyathA bIca mArga meM mala yA mUtra karane para dharma kA upahAsa hotA hai| - 4. saMghATaka - bhikSArtha muni akelA nahIM jAye, kisI eka muni ke sAtha jaayeN| ekAkI jAne se kisI strI kA yA kisI dveSI Adi kA upadrava ho sakatA hai| bRhatkalpasUtra meM akele muni ke dvArA bhikSArtha jAne para saMbhAvita nau hAniyA~ batAyI gayI hai / 18 5. upakaraNa- utsargataH bhikSAgrAhI muni svayaM ke sabhI upakaraNoM ko saMlagna rakhate hue bhikSA kI gaveSaNA kre| apavAdataH jo munigaNa azakta Adi hoM ve pAtra, paDalA, rajoharaNa, DaMDA, UnI kaMbalI, do sUtI caddara aura mAtrakaitanI vastue~ to jarUra sAtha meM rkheN| 6. mAtraka bhikSATana karate samaya muni mAtraka bhI sAtha meM rkheN| oghaniyukti meM bhikSAcaryA ke daurAna mAtraka rakhane ke nimna prayojana batAye gaye haiM - yadi AcArya ke lie koI anukUla AhAra alaga se grahaNa karanA ho to mAtraka kA upayoga karanA cAhie / isI taraha rogI athavA prAghurNaka (atithi) sAdhuoM ke nimitta alaga se AhAra lene ke lie, ghRta Adi koI durlabha vastu mila jAye to use lene ke lie, acAnaka kisI samaya bahuta AhAra mila rahA ho taba jisako thor3e AhAra ke kAraNa saMyama nirvAha meM kaThinAI ho rahI ho to usake anugrahArtha adhika AhAra lene ke lie aura seke hue cane kA ATA lete samaya gehU~ Adi saMsakta padArtha A gayA ho to jIva rakSArtha use alaga karane ke lie mAtraka rakhane kA vidhAna hai| 19 vartamAna meM pAtroM kI saMkhyA bar3ha jAne se mAtraka kI upayogitA nahIMvata raha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...55 gaI hai| mAtraka rakhane kI maryAdA pUrvakAla kI apekSA ni:sandeha aucityapUrNa hai| 7. kAyotsarga - bhikSAgrAhI muni upayoga kA kAyotsarga karake AhAra hetu prasthAna kreN| 8. jassa ya jogo - bhikSArtha muni guru ke sammukha 'jassa ya jogo' kahakara samasta prakAra kI kalpya vastu grahaNa karane kI anumati lekara jaaeN| ukta AThoM bhikSAcaryA sambandhI autsargika maryAdAe~ haiN| muniyoM ko ina niyamoM kA nizcita rUpa se pAlana karanA caahie| maryAdA sambandhI apavAda uparyukta ATha maryAdAoM kA apavAdika svarUpa isa prakAra hai 1. parimANa - AcArya, guru, tapasvI, rogI Adi kI sevA karanI ho to gRhastha ke ghara kaI bAra jA sakate haiN| 2. kAla - bImAra yA tapasvI ke pAraNA Adi kA prasaMga ho to bhikSA kAla se pUrva yA bhikSA kAla vyatIta ho jAne ke pazcAta bhI bhikSATana kara sakate haiN| 3. Avazyaka - kadAcita muni ne laghunIti-bar3InIti kI zaMkA se nivRtta hue binA bhikSArtha prasthAna kara liyA ho aura kucha dUra pahu~cane para zaMkA ho jAe to puna: vasati meM lauTakara zaMkA kA nivAraNa karake phira jaaeN| yadi adhika dUra pahu~cane para zaMkA ho jAe to apane hAtha meM lie hue pAtra Adi sahavartI sAdhu ko supurdakara phira zaMkA kA nivAraNa karane jaae| yadi paryApta kAla taka zaMkA ko rokane meM asamartha ho aura nikaTa meM sAmbhogika (samAna AcAra vAle) sAdhu kI vasati ho to vahA~ jaae| yadi vaisA sthAna na mile to bhinna sAmAcArI vAle sAdhuoM ke sthAna para jAe, usake abhAva meM zithilAcArI sAdhuoM ke sthAna para jAye, usake abhAva meM zraddhAlu zrAvaka ke ghara para jAe, usake abhAva meM kisI vaidya ke ghara jAkara yaha samajhAye ki 'zarIra ke mala-matra Adi tIna zalya kahalAte haiM aura mujhe 'mala-mUtra Adi kI zaMkA hai' aisA khe| usake bAda vaha jahA~ anumati de vahA~ zaMkA kA nivAraNa kre| yadi aisA saMbhava na ho sake to rAjamArga meM do gharoM ke bIca meM jahA~ galI ho, vahA~ yA kisI gRhastha ke mAlikI kI jagaha meM zaMkA kA nivAraNa kre| isameM itanA vizeSa hai ki rAjamArga Adi prasiddha sthAnoM para zaMkA kA nivAraNa karanA par3e to malotsarga
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kare, mUtrotsarga nahIM, kyoMki mala sthAna ko svaccha kiyA jA sakatA hai jabaki mUtra sthAna ko nhiiN| cANakya nIti meM bhI kahA gayA hai- yadi laghunIti na kI ho to koI gunAha nahIM hai isalie malotsarga kare, kintu mUtrotsarga nahIM kre| yaha niyama mani jIvana kI sabhyatA kA paricAyaka hai| yadi sabhya saMskRti kA dhyAna na rakhA jAye to jana sAdhAraNa ko sAdhu dharma ke prati aprIti ho sakatI hai| isase mithyAtva mohanIya karma baMdhatA hai aura usase saMsAra kI vRddhi hotI hai| ___ isa ApavAdika maryAdA kA hArda yaha hai ki muni mala-mUtra kI zaMkA ko dUra karake hI bhikSA ke lie gamana kre| yadi kisI kAraNa vaza zaMkA dUra karanA bhUla jAye aura mArga meM zaMkA ho jAye to pUrvokta vidhipUrvaka usakA utsarga kreN| 4. saMghATaka - yadi saMbhava ho to do sAdhu eka sAtha bhikSArtha jaaeN| yadi bhikSA kI durlabhatA ho to guru, zraddhAlu aura labdhivaMta sAdhuoM ko akele bhikSATana karane kI anumati deM tathA ekAkI icchuka sAdhu ko aneka taraha se samajhAyA jaae| 5. upakaraNa - isa dvAra kI ApavAdika vidhi utsarga maryAdA ke sAtha kaha dI gaI hai| 6. kAyotsarga - vismRti vaza yA zIghrAdi kAraNoM ke upasthita hone para bhikSAcaryA het binA kAyotsarga bhI jA sakate haiN| 7. mAtraka - mAtraka para raMga kiyA huA ho to apavAdata: bhikSATana ke samaya sAtha meM na rkheN| 8. jassa ya jogo - guru ke samakSa yaha vAkya bolanA hI cAhie, anyathA guru adatta kA doSa lagatA hai| isameM apavAda nahIM hai|20 bhikSAcaryA se sambandhita Avazyaka niyama bhikSAcaryA, zramaNa jIvana kI atyanta mahatvapUrNa pravRtti hai| yaha caryA zAstrokta maryAdA ke anusAra prAsuka evaM nirdoSa AhAra prApta karane ke uddezya se kI jAtI hai| muni dharma kA sarva sAmAnya niyama yaha hai ki vaha bhikSA hetu na svayaM kisI taraha kI hiMsA kare, na dUsaroM se hiMsA karavAye aura hiMsA karane vAle kA anumodana bhI nahIM kre| AcArAMga, dazavaikAlika Adi Agama granthoM meM bhikSAcaryA sambandhI aneka niyamopaniyama ullikhita haiM jo saMkSepa meM isa prakAra haiM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama 57 bhikSAgamana sambandhI niyama - dazavaikAlika sUtra ke anusAra jaba bhikSA kAla upasthita ho jAye usa samaya muni AhArAdi ke prati anAsakti ke bhAva rakhate hue upAzraya se prasthAna kareM / * mArga meM calate hue jIva hiMsA na ho jAye, ataH sajagatA pUrvaka caleM aura IryAsamiti kA pAlana karate hue cleN| * bhikSA ke lie prasthita hue muni mArga meM dhIme-dhIme cleN| * * bhikSArtha jAte samaya hilate hue kASTha, zilA, IMTa athavA kacce pula ke Upara se gamana na kareM, kyoMki inake hilane se jIva hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai| jo mArga Ubar3a-khAbar3a ho, gaDDe Adi se yukta ho, kIcar3a se sanA huA ho, ThUMTha Adi (kaTe hue sUkhe per3a) se bAdhita ho to anya mArga ke hone para vahA~ se gamana na kareM, kyoMki gaDDhe Adi meM gira jAe yA pA~va phisala jAye to trasa yA sthAvara jIvoM kI hiMsA ho sakatI hai| * bhikSArthI muni zIla dharma kI surakSA hetu vezyA sthAnoM ke nikaTa se hokara gamana na kareM, kyoMki vahA~ kA vAtAvaraNa vAsanA ko uddIpta karane vAlA hotA hai| * jisa mArga para bahuta se prANI bhojana ke lie ekatrita hokara baiThe hoM, jaise kukkuTa jAti, zUkara jAti, agrapiNDa ke lie kaue Adi hoM to anya mArga ke hone para usa mArga se na jaaeN| * jisa mArga meM nava prasUtA gAya, unmatta baila, hAthI Adi khar3e hue hoM, baccoM kA krIr3A sthala ho, astra-zastroM se yuddha ho rahA ho to anya mArga ke hone para usa mArga kA tyAga kara deN| * yadi varSA ho rahI ho, koharA gira rahA ho yA AMdhI cala rahI ho athavA mArga meM choTe-bar3e saMpAtima jIva ur3a rahe hoM to usa mArga se gamanAgamana nahIM kreN| * bhikSA ke lie prasthita huA muni na to unnata hokara (U~cA muMha karake), na avanata hokara (nIcA mu~ha karake), na harSita hokara aura na hI Akula-vyAkula hokara cale, apitu indriyoM ko saMyamita rakhate hue caleM / * bhikSA ke lie udyata huA muni jaldI-jaldI na caleM, haMsI-majAka karate hue na caleM aura bolate hue bhI na caleM, kyoMki isase saMyama virAdhanA hotI hai ataH mauna pUrvaka cleN| * bhikSAcaryA ke lie gamana karatA huA muni gRhasthoM ke ghara kI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana khir3akiyA~, jharokheM, saMdhisthala (cora Adi ke dvArA lagAI huI seMdha) athavA jalagRha ko na dekheM tathA zaMkA utpanna karane vAle anya sthAnoM ko bhI na dekheN| * bhikSAcaryA karane vAlA muni rAjA, gRhapatiyoM aura ArakSikoM (gupta maMtraNA) ke nivAsa sthAnoM kA dUra se hI parityAga kareM, kyoMki usa ora gamana karane se saMkleza paidA hone kI saMbhAvanA rahatI hai|21 gRha praveza sambandhI niyama- jaina zramaNa ke lie niMdita kula meM, mAmaka gRha (gRha svAmI dvArA jahA~ praveza karanA niSiddha ho, usa ghara) meM evaM aprItikara kula meM bhikSArtha jAne kA niSedha kiyA gayA hai, isalie bhikSA icchuka muni ina kuloM meM praveza na kreN| . jaina sAdhu ziSTAcAra kA jJAtA aura vivekazIla hotA hai ata: gRha svAmI kI AjJA liye binA kisI ghara meM praveza na kreN| ____ yadi ghara kA mukhya dvAra sana (paTasana yA alasI) se bane hue pardA athavA vastrAdi se DhaMkA haA ho to use svayaM na haTAye aura na hI banda daravAje ko kholakara gRha meM praveza kreN| pardA haTAne kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki kaI bAra gRhastha loga apane ghara ke daravAje ko sana kI cAdara yA vastra se DhaMka dete haiM aura nizcita hokara ghara meM khAte-pIte, ArAma karate haiM athavA gRhaNiyA~ snAnAdi karatI haiN| usa samaya binA anumati lie yadi koI dvAra para se vastra ko haTAkara yA kholakara andara calA jAye to unheM bahuta apriya lagatA hai| kaI asabhya gRhastha to sAdhuoM ko Toka dete haiN| kapATa (cUliye vAlA ho to use) kholane meM jIva hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai| yaha laukika ziSTAcAra ke bhI viruddha hai ata: anumati liye binA aisA na kreN| * jisa ghara kA dvAra nIcA ho, aMdherA chAyA huA ho, jisa kakSa meM phUla, bIja Adi bikhare hae hoM tathA jo kakSa tatkAla lIpA huA evaM gIlA ho muni usa ghara meM bhikSArtha praveza na kareM kyoMki vahA~ jIva-jantu na dikhane se IryAsamiti kA zodhana nahIM hotA, aMdhere meM dAtA ke yA svayaM ke gira par3ane kI AzaMkA rahatI hai| tatkAla lIpe evaM gIle AMgana para calane se jalakAya evaM saMpAtima jIvoM kI virAdhanA hotI hai| AcArya haribhadrasUri ke anusAra tatkAla lIpe evaM gIle AMgana meM praveza karane se Atma virAdhanA aura saMyama virAdhanA tathA bIjAdi bikhare rahane para sacitta saMghaTTA kI saMbhAvanA bhI rahatI hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama 59 * bhikSArtha gamana karate samaya mArga meM bAlaka, kuttA yA bachar3A bIca meM baiThA huA ho to unheM lAMghakara yA eka tarapha haTavAkara usa ghara meM praveza na kareM | 22 dazavaikAlika cUrNi ke matAnusAra bachar3e Adi ko haTAne yA lAMghakara jAne se vaha muni ko mAra sakatA hai, kuttA kATa sakatA hai, pAr3A mAra sakatA hai, bachar3A bhayabhIta hokara bandhana tor3akara muni ke pAtra phor3a sakatA hai| bAlaka ko haTAne se use pIr3A ho sakatI hai, usake abhibhAvakoM ko sAdhu ke prati aprIti utpanna ho sakatI hai, ata: unheM haTAne se zarIra aura saMyama donoM kI virAdhanA aura zAsana hIlanA kI saMbhAvanA rahatI hai | 23 bhikSA sthala sambandhI niyama- bhikSA ke lie praviSTa muni ko gRhastha ke ghara kisa prakAra khar3e rahanA cAhie ? tatsambandhI kucha niyama isa prakAra haiM * gRhastha ke ghara bhikSArtha praviSTa huA muni AhAra yA kisI bhI sajIvanirjIva padArtha ko Asakti pUrvaka na dekheN| apanI dRSTi ko idhara-udhara na daur3AyeM, kisI bhI tarapha AkheM phAr3a-phAr3a kara na dekheM tathA bhikSA prApta na ho to binA kucha bole vahA~ se lauTa jAye / isakA kAraNa yaha hai ki gRhastha ke yahA~ rakhe hue AhAra, vastra yA anya prasAdhana Adi sAmagrI ko Asakti pUrvaka dRSTipAta karane se brahmacarya kI virAdhanA hotI hai| loka apavAda hai ki TakaTakI lagAkara dekhane vAle ko kAma vikAra grasta mAnA jAtA hai| ataH muni jahA~ khar3e rahakara AhAra leM aura dAtA jahA~ se Akara bhikSA deM ye donoM sthAna asaMsakta (trasa Adi jIvoM se asaMkula) hone caahie| isa dRSTi se muni kevala asaMsakta sthAnoM kA hI avalokana kreN| isameM dUsarA hetu yaha hai ki bhikSArthI muni gRhastha ke yahA~ vahIM taka dRSTipAta kare, jahA~ taka bhikSA ke lie deya vastue~ rakhI aura uThAI jAe~, usase Age dIrgha dRSTi na ddaaleN| ghara ke AMgana meM dUra-dUra taka rakhI gaI vastuoM ko dekhane se sAdhu ke prati zaMkA ho sakatI hai, isalie ati dUrAvalokana kA niSedha kiyA gayA hai| gRhastha ke ghara meM jahA~-tahA~ rakhI gaI bhogya sAmagrI, AbhUSaNa Adi ko A~kheM phAr3a-phAr3a kara dekhane se sAdhu ke mana meM bhoga vAsanA kA bhAva utpanna ho sakatA hai| eka mahatvapUrNa hetu yaha hai ki bhikSAcarI muni kisI ke yahA~ AhAra ke lie jAe aura ghara meM bhI yadi dAtA kucha bhI na de, thor3A de, nIrasa vastu
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana de yA kaThora vacana kahe to bhI sAdhu binA kucha kahe cupacApa nikala jaaye| isase samiti, gupti saMyama kA paripUrNa pAlana hotA hai aura dharma kI prazaMsA hotI hai| * bhikSATaka muni kisI ke ghara meM ati bhUmi taka na jaayeN| gRhastha ke dvArA jahA~ taka kI bhUmi bhikSAcaroM ke praveza ke lie niSiddha mAnI gaI hai usa bhUmi kA atikramaNa karanA atibhUmi kahalAtA hai| sabhI gRhasthoM kI maryAdA eka samAna nahIM hotI, isalie sAdhu-sAdhvI ko svayaM yaha viveka rakhanA cAhie ki kisa gRhastha kI pAkazAlA meM kitanI dUra taka jAyA jA sakatA hai? yaha nirNaya sAdhu-sAdhvI ko prasiddha dezAcAra, ziSTAcAra, kulAcAra, jAti saMskAra Adi gRhasthoM kI apekSA se karanA caahie| jahA~ taka dUsare bhikSAcara jAte haiM vahA~ taka athavA jahA~ taka jAne meM gRhastha ko aprIti na ho vahA~ taka hI jaayeN| * AhAra hetu praviSTa huA muni gRhastha ke yahA~ mita bhUmi meM khar3A rhe| mita bhUmi meM bhI jahA~-tahA~ khar3A na rhe| AcArya zayyaMbhavasUri ne cAra sthAnoM para khar3e rahane kA niSedha kiyA hai- 1. snAnagRha- jahA~ khar3e hone para snAna karatI huI mahilAe~ dikhAI deM usa snAnagRha ke samakSa khar3A na rhe| 2. zaucAlaya - jahA~ khar3e hone se mala-mUtra Adi dikhAI deM usa jagaha para khar3A na rhe| 3. sacitta mArga- jaMgala yA khAna se nikalI huI sacitta miTTI aura sacitta pAnI jisa mArga se lAyA jAtA ho, usa mArga para khar3A na rhe| 4. sacitta sthAna - jahA~ cAro ora bIja yA harI vanaspati bikharI huI ho yA pairoM ke nIce rauMdI jAne kI saMbhAvanA ho, aisI jagaha bhI muni khar3A na rahe, kyoMki antima do sthAnoM para khar3e rahane se ahiMsAvrata kI virAdhanA hotI hai|24 AhAra grahaNa sambandhI niyama- AhAra grahaNa karate samaya zuddha-azuddha, kalpya-akalpya vastu kA zodhana karanA grahaNaiSaNA kahalAtA hai| prasaMgAnusAra kucha niyama isa prakAra haiM * kadAcita dAtA yA dAtrI AhAra lAte hue yA dete hue bhojya padArtha ko nIce girA rahe hoM to muni vaha bhikSA grahaNa na kreN| sAdhu sAmAcArI ke anusAra bhikSA dete samaya koI rasa yukta padArtha nIce gira jAye to phira usa ghara se kucha bhI vastu lenA kalpya nahIM hotA hai kyoMki isameM jIva hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...61 * bhikSAdAtrI beindriya Adi jIvoM, bIjoM aura harI vanaspatiyoM kA mardana karatI huI bhikSA lA rahI ho to vaha grahaNa na kreN| __* bhikSAdAtrI AhAra dene hetu acitta vastu meM sacitta vastu milAkara athavA acitta vastu para sacitta vastu rakhakara athavA sacitta vastu kA sparza karake athavA sacitta jala ko eka tarapha karake AhAra-pAnI lAe to muni grahaNa na kreN| * isI prakAra sacitta jala, sacitta raja, sacitta miTTI, khAra, haratAla, hiMgula, mainasila, aMjana, namaka, pIlI miTTI, sapheda khar3iyA miTTI, phiTakarI tatkAla pIsA huA ATA, tatkAla kUTe hue dhAna ke tuSa Adi padArthoM se hAtha sane hue hoM to usa bhikSAdAtrI se AhArAdi kucha bhI na leN| * do vyakti bhojana kara rahe hoM unameM se eka vyakti nimaMtrita kareM to bhI muni usa AhAra ko grahaNa na kareM kyoMki usa AhAra meM animaMtrita vyakti kA bhI hissA hai| * jo bhojana-pAnI zuddha yA azuddha kI zaMkA se yukta ho, muni use grahaNa na kreN| * gehU~ Adi cAra prakAra kA AhAra yadi agni ke Upara rakhA huA ho athavA agni ke sAtha saMsparzita ho rahA ho, agni ko bujhAkara, agni para pakate hue AhAra meM se kucha bAhara nikAlakara, uphanate hue dUdha Adi meM pAnI kA chir3akA dekara, agni para rahe hue bartana ko nIce utArakara AhAra pAnI diyA jAe to vaha muni ke lie agrAhya hai ata: use grahaNa na kreN| . bhikSArtha muni apakva kanda, chilA haA pattI kA zAka, laukI aura adarakha Adi sabhI prakAra kI sacitta vanaspati jo agni ke zastra se pariNata na huI ho use grahaNa na kreN| * jisa prakAra sacitta vanaspati Adi agrAhya hai usI prakAra dukAna para becane ke lie aneka dinoM se khule rUpa meM rakhA huA sacitta rajayukta sattU kA cUrNa, tilapapar3I, gIlA gur3a isI taraha kI anya vastue~ bhI muni grahaNa na kreN| inheM lene kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki aisI vastuoM para makkhiyA~ bhinabhinAtI rahatI haiM, kIr3e aura cITiyA~ cAroM ora car3hI rahatI haiM, ve bhI mara jAtI haiN| kaI bAra bahuta dinoM se par3I huI gIlI khAdya vastuoM meM lIlaNa-phUlaNa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jama jAtI hai| ve andara se sar3a jAtI haiM to unameM laTa, ghaneriyA~ Adi kIr3e par3a jAte haiN| aisI gaMdI aura sar3I-galI cIjoM kA sevana karane se hiMsA ke atirikta sAdhu-sAdhviyoM ko aneka bImAriyA~ hone kI saMbhAvanA bhI rahatI hai| * jinameM khAne kA aMza kama aura pheMkane kA bhAga adhika ho isa taraha ke phala evaM vanaspatiyA~ jaise- anAnAsa, sehajana phalI, tendu, bilba phala, ganne ke Tukar3e aura semala kI phalI Adi muni grahaNa na kreN| inake niSedha kA kAraNa yaha hai ki jaina muni trikaraNa - triyoga pUrvaka hiMsA ke tyAgI hone se jo vastue~ trasa jIvoM ke vadha se niSpanna ho isa taraha kI vastuoM kA upayoga kabhI bhI nahIM karate / jaina muni usa taraha ke padArthoM kA bhI sevana nahIM karate jisameM pahale, tatkAla, pIche yA lete samaya kisI bhI ekendriya jIva kI virAdhanA ho, anAnAsa Adi phala ke sevana meM ekendriya jIvoM kI sAkSAta hiMsA hotI hai| * jaina zramaNa pyAsa bujhAne ke lie acitta jala kA hI upayoga karate haiN| AcArAMgasUtra meM ikkIsa prakAra kA prAsuka aura eSaNIya pAnI sAdhu-sAdhviyoM ke lie grAhya batAyA hai kintu tatsambandhI cAvala, ATA yA gur3a Adi ke ghar3e kA tatkAla dhoyA huA pAnI ho to sAdhu use grahaNa na kreN| jaba taka kisI bhI taraha ke dhovana pAnI kA varNa, gandha, rasa Adi parivartita nahIM hotA, taba taka vaha sacitta kahalAtA hai| svabhAvataH yaha parivartana antarmuhUrta kAla meM hotA hai 1 25 AhAra gaveSaNA sambandhI niyama- sAmAnyatA zramaNa ke lie eka bAra AhAra karane kA vidhAna hai kintu dazavaikAlika racayitA ke anusAra paryApta AhAra na milane aura kSudhA nivAraNa na hone para adhika bAra bhI bhikSATana kara sakate haiN| * jisa gA~va meM bhikSA kA jo samaya ho usI kAla meM bhikSA ke lie prasthAna kreN| akAla meM bhikSATana karane se mAnasika asantoSa hotA hai| * Agama paramparA ke anusAra bhikSATana karane ke bAda bhI zuddha AhAra kI prApti na ho to muni kheda nahIM kare apitu yaha socakara santuSTa honA cAhie ki mujhe anAyAsa hI tapazcaryA kA lAbha mila gayA hai| bhikSArtha gamana karane vAlA sAdhu kahIM bhI na baiTheM aura na khar3e rahakara dharma *
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...63 carcA kreN| aisA karane para guru adatta kA doSa lagatA hai, kyoMki bhikSArthI muni ne guru se AhAra Adi grahaNa karane kI anumati prApta kI hai dharmakathA Adi kI nhiiN| bhikSAcaryA kAla meM gRhastha ke ghara baiThanA brahmacarya evaM anAsakti kI dRSTi se bhI ucita nahIM hai| baiThanA to dUra rahA, khar3e rahakara bhI dharma kathA karanA uparyukta kAraNoM se anucita hai| lambI avadhi taka kathA karane se saMyama kA upaghAta aura eSaNA samiti kI virAdhanA hotI hai| isase ati paricaya bhI bar3hatA hai jo saMyama jIvana ke lie hAnikAraka hai| * bhikSATana karane vAlA sAdhu gRhastha ke gRhAMgana meM argalA (AgalA), parigha (kapATa ko DhaMkane vAle phalaka), dvAra evaM kiMvADa kA sahArA lekara khar3A na rheN| argalA Adi ko pakar3a kara yA usakA sahArA lekara khar3e rahane meM yaha doSa hai ki kadAcita ve majabUtI se baMdhe hue na hoM to acAnaka TUTakara yA khulakara muni para gira sakate haiM yA muni nIce gira sakatA hai, isase saMyama virAdhanA aura Atma virAdhanA donoM doSa saMbhava hai| * kisI gRhastha ke dvAra para bauddha zramaNa, kRpaNa, brAhmaNa yA vanIpaka Adi bhikSAcara AhAra ke lie khar3e hoM to jaina sAdhu unheM haTAkara ghara meM praveza na kareM aura na hI usa samaya gRha svAmI evaM zramaNa Adi kI A~khoM ke sAmane khar3A rahe, kintu eka ora jAkara khar3A rhe| gRhastha ke dvAra para bhikSAcara khar3e hoM to unheM haTAkara yA lAMghakara jAne meM mukhyatayA tIna doSa haiM- 1. gRhastha ko yA yAcaka ko usa sAdhu ke prati aprIti yA dveSa ho sakatA hai, 2. kadAcita gRhastha bhakta sAdhu ko dekhakara una yAcakoM ko dAna na de to isase sAdhu ko aMtarAya kA doSa lagatA hai, 3. sAmAnya janoM meM dharma saMgha kI nindA bhI ho sakatI hai| - * bhikSArtha gamana karate samaya jisa mArga para kahIM cuggA-pAnI yA cArAdAnA pAne ke lie pazu yA pakSI ekatrita hoM yA cuggA-pAnI karane meM pravRtta hoM to bhikSAcArI sAdhu usa mArga se na jAeM kyoMki usa patha para jAne se sAdhu yA sAdhvI ko dekhakara ve bhayAkrAnta ho sakate haiN| isake pariNAmasvarUpa bhojana karanA baMda kara sakate haiM, ur3a sakate haiM yA bhAga daur3a kara sakate haiN| isase unake khAne meM antarAya, vAyakAya kI ayatanA Adi doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai| ataeva ukta sthitiyoM meM anya mArga se gamana karanA caahie|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * gRhastha dAtA dAlacInI, ubale kera, odana pisTa (ATA), tila pisTa Adi baharAeM to use viveka pUrvaka grahaNa kreN| katipaya khAdya-peya vastue~ isa taraha kI hotI hai jinakA chedana-bhedana, piSTana-dalana Adi karane ke pazcAta bhI ve acitta evaM zastra pariNata nahIM ho pAtI haiM ata: isa viSaya meM pUrNa jAnakArI prApta karane ke bAda use grahaNa kreN|26 bhikSAcaryA sambandhI sAmAnya niyama- dazavaikAlika sUtra ke anusAra bhikSAgrAhI muni gRhastha ke sAmane apanI dInatA - hInatA pradarzita karake yA gir3agir3Akara yA lAcArI batAkara bhikSA grahaNa na kreN| kyoMki dInatA prakaTa karane se AtmA kA adha:patana aura jinazAsana kI laghutA hotI hai| bhAvoM meM dInatA Ane se zuddha AhAra kI gaveSaNA nahIM ho sakatI aura kisI taraha AhAra ke pAtra bharane kI vRtti jaga jAtI hai| dInatA tyAga mUlaka zramaNa dharma ko bhI khaNDita kara detI hai| * bhikSAkAla meM kadAcita zuddha gaveSaNA karane ke uparAnta bhI bhojana-pAnI na mile to mana meM kisI prakAra kA kheda na kreN| khinna hone se Arta dhyAna hotA hai evaM zAnti guNa kA hrAsa ho jAtA hai| * bhikSAgrAhI muni sarasa-svAdiSTa AhAra meM Asakta na bne| isase nirlobhatA kA guNa samApta hotA hai, phalata: eSaNA zuddhi bhI nahIM raha jAtI hai| __* bhikSArthI muni AhAra parimANa kA jJAtA honA cAhie, anyathA pramANa se adhika AhAra le Aye to usakA pariSThApana karane se asaMyama hotA hai|27 * AcAracUlA ke nirdezAnusAra jaina muni anya tIrthika bhikSuoM evaM gRhasthoM ke sAtha bhikSAcaryA ke lie gamana na kreN| ekAkI bhI gamana na kreN| saMghATaka (do sAdhuoM kA samUha) ke rUpa meM gamana kreN|28| anya tIrthikoM evaM gRhasthoM ke sAtha bhikSA gamana kA niSedha saMyama ArAdhanA kI dRSTi se kiyA gayA hai| jaina zramaNa ke lie eSaNIya- aneSaNIya kA viveka rakhanA jarUrI hai jabaki anya tIrthikoM ke lie aisA koI pratibandha nahIM hotaa| isa taraha donoM ke AcAra-gocara meM paryApta bhinnatA hone se una anya saMnyAsiyoM ke mana meM kaI prakAra ke saMkalpa-vikalpa uTha sakate haiM jaise ki jaina sAdhu gaveSaNA kA DhoMga karate haiM, hameM nIcA dikhAne ke lie dikhAvA karate haiN| gRhastha ke mana meM bhI aneka taraha ke vicAra panapa sakate haiN|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ... 65 TIkAkAra ke matAnusAra yadi muni unake pIche calatA hai to unake dvArA IryA samiti pAlana nahIM karane kA doSa sAdhu ko lagatA hai, jinazAsana kI laghutA hotI hai aura una zAkyAdi bhikSukoM meM abhimAna jAgRta ho sakatA hai ki aise tyAgI saMta bhI hamAre pIche calate haiN| yadi vaha unake Age cale to una saMnyAsiyoM ko dveSa utpanna ho sakatA hai aura yadi sAtha calane vAlA anya paramparA kA gRhastha sarala prakRti kA na ho to apanI paramparA ke zramaNoM ko pIche calate hue dekhakara use bhI pradveSa ho sakatA hai| eka sAtha kaI sAdhuoM ko AyA dekhakara gRhastha ko AhAra Adi dene meM bhI muzkila ho sakatI hai ata: ahiMsaka sAdhu ko utsargataH anya saMnyAsiyoM evaM gRhasthoM ke sAtha bhikSA hetu gamana nahIM karanA caahie| gRhastha ke yahA~ bhikSA hetu praviSTa hue sAdhu ko yaha jJAta ho jAe ki mujhe diyA jAne vAlA AhAra agrapiNDa se sambandhita hai to vaha use grahaNa na kareM | 29 pUrvakAla meM AhArAdi nirmita ho jAne ke bAda usameM se amuka bhAga devIdevatAoM ke nimitta yA dAnAdi ke nimitta alaga nikAlakara pahale se rakha diyA jAtA thA, usake pazcAta bhojana kA upabhoga kiyA jAtA thA / nirmita bhojana meM se pahale hI nikAla diyA gayA agrapiNDa sAdhu-sAdhviyoM ke lie grAhya nahIM hotA hai, kyoMki vaha bhojana piNDa devI-devatAoM ke nimitta, saMnyAsiyoM ke dAna nimitta, prasAda rUpa meM bAMTane ke nimitta, bhikhAriyoM meM vitarita karane nimitta alaga se nikAlA jAtA hai, usameM se kucha bhI lene para unase tatsambandhita vyaktiyoM ke AhAra meM bAdhA yA kamI A jAtI hai isase antarAya kA doSa lagatA hai| * bhikSArtha gayA huA sAdhu sacitta saMsRSTa hAthoM se bhikSA grahaNa na kareM, kyoMki saMsRSTa hAthoM se dI gaI bhikSA cAritra dharma kA hanana karatI hai| nizIthabhASya kI cUrNi meM saMsRSTa ke 18 prakAra batAye gaye haiM 1. pUrva karma - sAdhu ko AhAra dene hetu hAtha athavA pAtra Adi dhonaa| 2. pazcAtkarma - sAdhu ko AhAra dene ke pazcAta hAtha athavA pAtra Adi dhonA / 3. udakArdra - bUMde TapakatI ho aise gIle hAtha se bhikSA denaa| 4. sasnigdha - acchI taraha se na sUkhe hue thor3e gIle hAthoM se bhikSA denA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 5. sarajaska miTTI - sacitta miTTI yukta hAtha se bhikSA denaa| 6. USa - khArI miTTI yukta hAtha se bhikSA denaa| 7. haritAla - har3atAla (eka jAti kI miTTI) yukta hAtha se bhikSA denaa| 8. hiMgula - hiMgula (lAla raMga kA padArtha) yukta hAtha se bhikSA denaa| 9. menasila - menasila (viSa vardhaka padArtha) yukta hAtha se bhikSA denaa| 10. aMjana - aMjana yukta hAtha se bhikSA denaa| 11. gerU - lAla miTTI yukta hAtha se bhikSA denaa| 12. varNikA - pIlI miTTI yukta hAtha se bhikSA denaa| 13. seTikA - khar3iyA miTTI yukta hAtha se bhikSA denaa| 14. saurASTrikA - saurASTra meM pAyI jAne vAlI miTTI se lipta hAtha dvArA bhikSA denaa| 15. tatkAla pIse hue anachAne ATe yukta hAtha se bhikSA denA 16. cAvaloM ke chilake yukta hAtha se bhikSA denaa| 17. gIlI vanaspati kA cUrNa yA phaloM ke bArIka Tukar3oM yukta hAtha se bhikSA denaa| ___inameM puraHkarma, pazcAtkarma, udakAI aura sasnigdha ye cAra apkAya se sambandhita haiN| piSTa, kukkusa aura ukkuTTha ye tIna vanaspatikAya sambandhI haiM aura zeSa gyAraha pRthvIkAya se sambandhita haiN| yadi dAtA ke hAtha ina 18 prakAra kI vastuoM se lipta yA saMsparzita ho to muni usa vyakti se bhikSA grahaNa nahIM kreN| isase SaTkAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai|30 * gRhastha ke ghara bhikSArtha praviSTa hue sAdhu ko yaha jJAta ho jAe ki deya padArtha (bhojana-pAnI) agni para rakhA huA hai aura jvAlA se sambaddha hai to use grahaNa nahIM kreN| kevalI puruSoM ne agnikAyAdi saMpRkta AhAra grahaNa karane ko karmAsrava mAnA hai kyoMki sAdhu-sAdhvI ke nimitta agni para rakhe bartana se AhAra nikAlane para, AMgana meM anna Adi ko DAla kara hAtha Adi se hilAne para evaM agni para se bartana ko utArane para agnikAya jIvoM kI hiMsA hotI hai| ata: agni para rakhe hue, agni se turanta utAre hue yA agni pAtra se anya pAtra meM DAle hue padArtha grahaNa nahIM karanA caahie|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...67 * gRhastha ne sAdhu ke lie sacitta zilA para, dImaka lage jIva yukta kASTha para tathA makar3I ke jAloM se yukta sthAna para acitta namaka kA bhedana (Tukar3e) kiyA ho, lavaNa ko sUkSma karane ke lie pIsA ho to muni use aprAsuka jAnakara grahaNa na kreN| * gRhastha sAdhu ke nimitta hAtha yA cammaca Adi dhokara AhAra baharAye to mani use grahaNa na kareM, isase apkAya Adi jIva virAdhanA kA doSa lagatA hai| * gRhastha atyanta uSNa bhojana Adi ko paMkhe Adi kI havA se ThaMDA karake dekheM to muni use grahaNa na kreN| isase vAyukAyika jIva hiMsA kA pratyakSa doSa lagatA hai| * koI gRhastha sacitta puSpa Adi kA chedana kara athavA kisI vanaspatikAya kI virAdhanA kara AhAra deM to vaha muni ke lie akalpanIya hotA hai isalie use grahaNa na kreN| . gRhastha ke dvArA eka bartana meM se AhAra ko dUsare bartana meM nikAlakara, use sacitta vastu para rakhakara athavA sacitta vastu kA sparza karate hue, sacitta jala meM calakara yA use hilAkara, isI taraha SaTkAya jIvoM kI virAdhanA karate hue AhAra pAnI diyA jAe to muni use grahaNa na kreN| * kisI gRhastha ne khAdya padArtha kA eka piNDa bhikSArthI muni ke lie aura dUsarA eka piNDa sthavira muni ke lie diyA ho aura yadi gaveSaNA karane para bhI sthavira muni kI prApti na ho to use ekAnta, acitta aura prAsuka sthaNDila bhUmi para pariSThApita kara deN| * muni dvArA gaveSaNA pUrvaka lAyA gayA AhAra-pAnI upabhoga ke bAda baca jAye aura usake punarsevana kI koI saMbhAvanA na ho to nikaTavartI sAMbhogika, sAdharmika yA samanojJa sAdhu-sAdhvI ko usake lie nivedana kreN| yadi koI khA sake to unheM deM, nahIM to acitta bhUmi para pariSThApita kara deN| * bhikSATana karane vAlA muni garbhavatI kI dohada pUrti ke lie banA huA AhAra grahaNa na kareM, bhikSAcaryA ke samaya isa viSayakA pUrNa viveka rkheN| * bhikSAcarI muni jahA~ aMdhakAra ho vahA~ se AhAra grahaNa na kreN| * bhikSArthI muni jahA~ puSpAdi bikhare hue hoM vahA~ se AhAra Adi grahaNa na kreN|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * bhikSArthI muni aise khAdya padArtha grahaNa na kareM jisameM se kA~Te, Adi pheMkanA pdd'e| * bhikSAcaroM ko dene ke lie banAyA huA AhAra grahaNa na kreN| * jisa gRhastha ke yahA~ pratidina AhArAdi kA nizcita bhAga diyA jAtA ho usa ghara se bhI AhAra na leN| aTavI pAra karane vAle yAtriyoM se AhArAdi grahaNa na kareM / * * rAjA, rAja parivAra yA rAja karmacAriyoM ke nimitta banA huA AhArAdi grahaNa na kareM | 31 guThalI mUlAcAra ke anusAra paMktibaddha tIna yA sAta gharoM se AyA huA AhAra hI muni ke lie grAhya hai| isake sivAya idhara-udhara ke gharoM se AyA huA AhAra IryApathika zuddhi na hone ke kAraNa agrAhya hai| 32 AcArya vaTTakera ke anusAra AhArArtha gamana karane vAle muni ko nimna pA~ca niyamoM kA saMrakSaNa karanA anivArya hai - 1. jinAjJA kA pAlana 2. svecchAvRtti kA tyAga 3. samyakatvAnukUla AcaraNa 4. ratnatraya kA paripAlana aura 5. saMyama rkssaa| ina niyamoM meM se koI bhI doSa saMbhAvita ho to muni ko tatkAla AhAra kA tyAga kara denA cAhie / bhikSAcaryA hetu udyata huA muni mUlaguNa, uttaraguNa, zIla, saMyama Adi kI rakSA karate hue tathA zarIra, parigraha evaM saMsAra ke prati vairAgya kA cintana karate hue AhArArtha gamana kareM | 33 vijayodayA TIkA ke matAnusAra muni ko daridra kuloM meM aura AcArahIna dhana sampanna kuloM meM bhikSArtha nahIM jAnA cAhie, kyoMki daridra kulIna vyaktiyoM ko apane peTa bharane kI hI samasyA rahatI hai taba ve muni ko navadhA bhakti pUrvaka AhAra kaise de sakate haiM ? isI TIkA ke anusAra jisa ghara meM nRtya saMgIta hotA ho, jhaNDiyA~ lagI hoM, unmatta loga rahate hoM vahA~ para bhI bhikSArtha nahIM jAnA caahie| isake sivAya zarAbI, vezyA, loka nindita kula, yajJa zAlA, dAna zAlA Adi meM bhI bhikSArtha gamana kA niSedha kiyA gayA hai| 34 vijayodayA TIkA meM yaha bhI ullikhita hai ki muni AhArArtha jAte samaya apane Age kI cAra hAtha parimANa bhUmi dekhate hue cleN| gamana karate vakta hAtha laTakate hue hoM, caraNa nikSepa adhika antarAla se na ho, zarIra vikAra rahita
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...69 ho, mastaka thor3A jhukA ho, mArga meM kIcar3a aura jala na hoN| bhikSATana isa prakAra kareM ki khAte-pIte pakSI bhayabhIta na ho jAeM aura ve apanA AhAra chor3akara bhAga na jaaeN| tuSa, gobara, rAkha, bhUsA, ghAsa ke Dhera, phala patte Adi se bacate hue cleN|35 uparyukta varNana se jJAta hotA hai ki zvetAmbara evaM digambara donoM paramparAoM meM bhikSAcaryA ke niyama lagabhaga samAna haiN| yahA~ bhikSAcaryA sambandhI niyamoM kA abhiprAya zuddha eSaNA pUrvaka AhAra prApti hai ata: bhikSAcaryA ke samaya mani pA~coM indriyoM ke viSayoM se apanA dhyAna haTAkara kevala eSaNA meM hI rata raheM, nahIM to ahiMsAdi dharma khaNDita hotA hai| bhikSAcaryA ke niSiddha-aniSiddha sthAna ___jaina muni cAritra dharma kA samyak nirvAha karane ke lie nirdoSa evaM prAsuka AhAra grahaNa karatA hai| ata: vizuddha AhAra kI prApti hetu nimnokta kula Adi ke sthAna varjita kahe gaye haiM jahA~ muni ko bhikSATana nahIM karanA caahie| AcArAMga sUtra ke anusAra ve niSiddha sthAna isa prakAra haiM kula sthAnoM meM jAne kA niSedha- jina kuloM meM puNyopArjana hetu zramaNa, brAhmaNa Adi sabhI prakAra ke saMnyAsiyoM evaM anya bhikSAcaroM ko nitya piNDa (pratidina diyA jAne vAlA AhAra) nitya agra piNDa (jo AhAra paka rahA ho, usameM se kucha bhAga pahale nikAla kara rakhA huA AhAra), nitya pakva AhAra kA AdhA bhAga aura nitya pakva AhAra kA cauthA bhAga dAna meM diyA jAtA ho tathA jina kuloM meM pratidina zAkyAdi bhikSAcaroM kA praveza hotA ho, aise sthAnoM para sAdhu-sAdhvI ko AhAra pAnI ke lie nahIM jAnA caahie| doSa- ukta kuloM meM bhikSArtha gamana kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki yadi sAdhu una gharoM meM praveza kare yA una bhavanoM ke samIpa se hokara nikale to gRhasvAmI usa sAdhu ko bhikSA grahaNa karane kI prArthanA kara sakatA hai| kadAca sAdhu usa prArthanA ko ThukarA de yA usake dvArA nirmita AhAra kI nindA kare to usa gRhastha ke mana meM duHkha yA kSobha utpanna ho sakatA hai| usakI dAna dene kI bhAvanA ko Thesa pahu~ca sakatI hai| ata: aise gharoM meM yA unake samIpavartI gharoM meM bhikSArtha nahIM jAnA caahie| yahA~ nitya piNDa aura agra piNDa lene kA niSedha isalie kiyA gayA hai
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ki yadi jaina muni ukta kuloM meM nitya gamana karane lageMge to unheM vizeSa sAmagrI taiyAra karanI par3egI athavA jo vahA~ se nitya AhAra prApta karate haiM una bhikSukoM ko kama AhAra milane se unheM pIr3A pahu~ca sakatI hai| ukta donoM sthitiyoM meM Arambha kI saMbhAvanA hai| yadi dAnI gRhastha adhika AhAra banavAtA hai to nayA AraMbha hotA hai, SaTkAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai aura pazcAtkarma Adi doSa lagate haiN| kadAcita gRhastha nayA bhojana na bhI banAeM kintu pratidina AhAra prApta karane vAle bhikSAcaroM ke hisse meM kaTautI karanI par3egI, jisase aMtarAya karma baMdhegA tathA una bhikSukoM ke mana ko bhI pIr3A pahu~ca sakatI hai isalie nitya piNDa evaM agra piNDa vAle kuloM meM jaina muniyoM ko bhikSArtha jAne kA niSedha kiyA gayA hai|36 parva sthAnoM meM jAne kA niSedha- jaina muni bhikSA sambandhI niyamoM ke anusAra hara prakAra kA AhAra grahaNa nahIM kara sakate haiN| mukhyatayA jahA~ aSTamI Adi parvo para pauSadhopavAsa kA mahotsava ho athavA isI taraha eka pakSa, do, tIna, cAra, pA~ca athavA chaha mahInoM ke pauSadhopavAsa kA utsava ho athavA Rtu, Rtu sandhi (do RtuoM kA sandhi kAla) aura Rtu parivartana (eka Rtu ke anantara dUsarI Rtu kA Arambha honA) kA mahotsava ho aura usa samaya zAkyAdi bhikSu, zramaNa, brAhmaNa, atithi, yAcaka Adi ko bhojana karavAyA jA rahA ho to una gRhasthoM ke gharoM meM mani ko bhikSArtha nahIM jAnA caahie| doSa- yadyapi ukta prakAra kA bhojana AdhAkarma doSa se yukta nahIM hotA, phira bhI maniyoM ke lie isa prakAra kA AhAra taba taka varjita hai jaba taka vaha dUsare ke hisse kA diyA nahIM jA cukA ho| yadi yaha AhAra ekAnta rUpa se zAkyAdi bhikSaoM ko dene ke lie hI banAyA gayA ho aura usameM se parivAra ke sadasya evaM parijana Adi apane upabhoga meM nahIM lete hoM taba to vaha AhAra kisI bhI sthiti meM sAdhu ke lie grAhya nahIM hotA hai isase una zAkyAdi saMnyAsiyoM ko antarAya lagatI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki kisI dhArmika yA laukika paryoM ke prasaMga para puNyArtha yA dAnArtha banAyA gayA AhAra lene se sAdhu ko AraMbha Adi doSa lagate haiM kyoMki dAnI gRhastha dAna ke nimitta Arambha samArambha karatA hai ata: kisI bhI utsava ke hone para jaina muni ina gRhoM meM bhikSArtha na jaaeN| mahotsavoM meM AhArArtha gamana na karane se muni kI saMtoSavRtti evaM tyAgavRtti prakaTa hotI hai|37
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...71 utsava sthAnoM meM bhikSArtha jAne kA niSedha - sAmAnyatayA jahA~ mahotsava ke lie ekatrita ho rahe hoM athavA pitR piNDa yA mRtaka ke nimitta bhojana bana rahA ho athavA indra mahotsava, skanda mahotsava, rUdra mahotsava, bhUta mahotsava, yakSa mahotsava isI prakAra nAga, stUpa, caitya, vRkSa, giri, guphA, kUpa, tAlAba aura sarovara sambandhI mahotsava ho rahA ho tathA ina mahotsavoM para jahA~ zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa aura yAcakoM ko AhAra diyA jA rahA ho aise sthAnoM para jaina mani ko bhikSArtha nahIM jAnA cAhie, kintu mahotsava sambandhI vaha bhojana zAkyAdi anya bhikSukoM ko diyA jA cukA ho to use grahaNa kiyA jA sakatA hai|38 mahAbhoja meM AhArArtha jAne kA niSedha - saMkhaDI zabda kA sAmAnya artha hai saamuuhik-bhoj| "saMkhaDyante virAdhyante prANino yatra sA saMkhaDi:" jahA~ bhojana taiyAra karane meM jIvoM kI hiMsA kI jAtI hai vaha jImana saMkhaDI kahalAtA hai| mahAbhoja yA jImanavAra Adi meM anna ko vividha prakAra se saMskArita kiyA jAtA hai isalie bhI ise saMskRti (saMkhaDI) kahate haiN| vartamAna meM ise mahAbhoja kahate haiN| rAjasthAna meM ise jImanavAra bhI kahate haiN| ___sAmAnyatayA jahA~ bar3e jImanavAra hoM, aneka loga eka sAtha baiThakara bhojana karate hoM, paMkti meM baiThakara khAte hoM, kaI logoM kA AvAgamana hotA ho aise sthAnoM para jaina sAdhu-sAdhviyoM ko bhikSArtha nahIM jAnA cAhie kyoMki isase antarAya, aprIti, apamAna, hiMsA Adi doSa lagate haiN| doSa- AcArAMgasUtra meM saMkhaDI gamana ke nimna doSa batalAye gaye haiM * sAmAnyatA muni kA bhojana sAdA, sAtvika aura nirdoSa honA cAhie, jabaki viziSTa bhojoM meM banAye jAne vAle padArtha gariSTha, svAdiSTa aura mAdaka hote haiN| gariSTha aura svAdiSTa AhAra karane se rasa gRddhi bar3hatI hai| rasa gRddhi se Asakti bar3hatI hai aura Asakti se viSAda (duHkha) bar3hatA hai| saMkhaDI meM bhikSATana niSedha kA eka kAraNa yaha bhI hai ki rasa gRddhi vaza atyadhika AhAra lAne kA lobha bar3hatA hai, atimAtrA meM svAdiSTa bhojana karane se svAsthya hAni, Alasya vRddhi aura svAdhyAya kA krama khaNDita hotA hai| phalataH dhyAna, svAdhyAya, pratilekhanA Adi Avazyaka kriyAoM kA paripAlana bhI acchI taraha se nahIM ho pAtA hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * saMkhaDI niSedha kA dUsarA kAraNa yaha hai ki bRhada bhojoM meM nara-nAriyoM kI bhIr3a-bhAr3a bahuta hotI hai jisase sAdhu-sAdhviyoM ko strI-puruSoM ke saMghaTTe (sparza) kA doSa, sacitta padArthoM ke saMghaTTe kA doSa evaM AhAra sambandhI zuddhiazuddhi kI gaveSaNA na kara sakane sambandhI doSoM kI bhI saMbhAvanAe~ rahatI haiN| * aise sthAnoM para sAdhu-sAdhvI ko dekhakara logoM ko isa viSayaka azraddhA ho sakatI hai ki ye svAda yA AhAra kI lolupatA ke kAraNa hI isa bhoja meM Aye haiN| * yadi zraddhAla gRhastha ko yaha jJAta ho jAye ki amuka sAdhu-sAdhvI isa Ayojana ke avasara para padhAra rahe haiM aura unheM kisI bhI sthiti meM AhAra denA hI hai to yaha socakara vaha unake uddezya se anya khAdya sAmagrI taiyAra karavA sakatA hai, kharIdakara lA sakatA hai, kisI se chInakara lA sakatA hai isa prakAra AdhArmika, auddezika, mizrajAta, krIta, abhihata, prAmitya sambandhI doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI hai| isIlie kevalajJAniyoM ne ise karmabandha kA kAraNa kahA hai| * kaI bar3e bhoja pUre dina-rAta yA do-tIna dina taka calate rahate haiN| yadi gRhastha ko jJAta ho jAye ki yahA~ muni bhagavanta padhArane vAle haiM to vaha unake Thaharane ke lie alaga se prabandha kara sakatA hai, apane makAna meM tor3a-phor3a kara raMga-rogana karavAkara, pharza para ugI huI harI ghAsa ko ukhar3avAkara susajjita kara sakatA hai, isase AraMbha Adi aneka doSa lagate haiN| isake atirikta AhAra Adi ke lie saMkhaDI meM jAne para apamAna athavA coTa Adi kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| * saMkhaDI meM jAne se pArasparika saMgharSa aura sAdhu ke gaurava kI hAni bhI ho sakatI hai| saMkhaDI do taraha kI hotI hai- 1. AkIrNa aura 2. avm| jisa prItibhoja meM bhikhAriyoM kI atyadhika bhIr3a ho vaha AkIrNa saMkhaDI kahalAtI hai aura jahA~ AhAra thor3A banAyA ho kintu yAcaka adhika A gae hoM, vaha avama saMkhaDI kahalAtI hai| ina donoM saMkhar3iyoM meM AhAra lene se bAhya-Abhyantara donoM taraha kA saMgharSa hotA hai| eka-dUsare ke aMgoM se TakarAnA yA paira se paira kucala jAnA yA muThabher3a honA bAhya saMgharSa hai| pahale bhikSA prApta karane ke lie dhakkA mukkI bhI ho sakatI hai tathA mAMgane vAle adhika ho jAe aura AhAra kama ho
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...73 jAe to use pAne ke lie paraspara vAk yuddha evaM muSTi-daNDAdi kA prahAra bhI ho sakatA hai yaha bhI bAhya saMgharSa hai| eka-dUsare ke prati dveSa, manamuTAva yA ghRNA honA Abhyantara saMgharSa hai| kahane kA Azaya yaha hai ki saMkhaDI kA AhAra azuddha evaM AdhA karmAdi doSa se yukta hotA hai| isI ke sAtha aparimita mAtrA meM svAdiSTa bhojana kA sevana karane se saMkrAmaka roga, svAsthya hAni, mAna hAni, kalaha Adi kI pUrNa saMbhAvanAe~ rahatI hai ataeva saMkhaDI sthAnoM para bhikSArtha nahIM jAnA caahie|39 rAja bhavana meM AhArArtha jAne kA niSedha - tIrthaMkaroM ne jaina mani ke lie rAjapiNDa lene kA niSedha kiyA hai| isalie ina kuloM meM bhikSArtha nahIM jAnA caahie| yahA~ rAja piNDa zabda cakravartI, baladeva, vAsudeva, mANDalika rAjA, jAgIradAra evaM kotavAla Adi tathA rAjavaMzastha (rAjA ke mAmA, kAkA Adi) ke nimitta bane hue bhojana ke sambandha meM hai|40 doSa- rAjapiNDa niSedha kA mukhya kAraNa yaha hai ki rAjabhavana evaM rAjamahala Adi meM logoM kA AvAgamana, hAthI-ghor3e Adi savAriyoM kA AnA jAnA bahutAyata se hotA rahatA hai jisase sAdhu-sAdhvI ko Ane-jAne meM kaThinAI ho sakatI hai, kisI taraha kA khatarA paidA ho sakatA hai| aise sthAnoM para IryAsamiti kA pAlana bhI bhalIbhA~ti nahIM hotA hai| isake atirikta rAjagharAnoM meM kaI prakAra ke gRha kalaha evaM kuTanIti calatI rahatI hai| guptacaroM kA chadmaveza meM AnA-jAnA hotA rahatA hai isalie saMbhava hai ki vahA~ jAne para mani ko bhI guptacara mAnakara saMtApa diyA jaae| rAjagharAnoM meM lagabhaga gariSTha aura pauSTika AhAra taiyAra kiyA jAtA hai jo mumukSu AtmAoM ke lie saMyama virAdhanA kA kAraNa banatA hai, ataeva ina kuloM meM AhArArtha nahIM jAnA caahie|41 - yahA~ yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki rAjakula se samasta rAjapiNDoM kA niSedha nahIM hai| AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM ugrakula, bhogakula, ikSvAkukula Adi bAraha kuloM se AhAra lene kA spaSTa ullekha hai| vastuta: jahA~ kisI bhI prakAra ke aniSTa kI saMbhAvanA ho, saMyama aura Atma virAdhanA kA saMkaTa khar3A ho, una rAjakuloM meM AhArArtha nahIM jAnA caahie| jaina zAstroM meM yaha ullekha AtA hai ki gaNadhara gautama atimukta rAjakumAra ke yahA~ bhikSArtha gaye the| isase pUrNatayA spaSTa ho jAtA hai ki yaha niSedha sApekSa hai sArvatrika nhiiN|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana isa niSedha kA eka artha yaha bhI hai ki rAjA ke lie banAyA gayA AhAra nahIM lenA cAhie, anya sadasyoM ke lie banAyA gayA AhAra muni le sakatA hai| godohana sambandhI kAla kA niSedha- jaina zramaNa-zramaNI ahiMsA vrata kA bahuta hI sUkSmatA se pAlana karate haiN| ataeva ve apane nimitta se kisI bhI jIva ko jarA bhI pIr3A na ho, isa bAta kI pUrI sAvadhAnI rakhate haiN| isI uddezya se yaha vidhAna banAyA gayA ki jaba dudhAru gAyeM duhI jA rahI hoM, AhArAdi taiyAra kiyA jA rahA ho aura abhI taka usa AhAra meM se pahale kisI ko na diyA gayA ho to aise samaya meM mani AhAra ke lie gRhastha ke gharoM meM praveza na kareM aura vasati sthAna se bhI bAhara na nikleN|42 doSa- godohana kAla meM bhikSArtha niSedha kA spaSTIkaraNa karate hue TIkAkAra kahate haiM ki yadi sAdhu-sAdhvI godohana velA meM gRhastha ke gharoM meM praveza kareM to yaha saMbhava hai ki unheM dekhakara gAya bhar3aka jAye jisase saMyama aura AtmA donoM kI virAdhanA ho sakatI hai athavA duhane vAle vyakti ko bhI coTa laga sakatI hai| muni ko Ate hue dekhakara gAya ko zIghratA se duhI jAye to use bhI pIr3A ho sakatI hai athavA bhAvanAzIla gRhastha muni ko lakSya meM rakhate hue gAya ke stanoM meM se adhika dUdha nikAla le to bachar3e ko antarAya ho sakatI hai| vartamAna yuga meM isa niyama kI prAsaMgikatA grAmINa ilAkoM meM raha gaI hai| zaharI pariveza meM derI se uThane, Bed Tea pIne Adi kI apekSA bhI isa niyama kI sArthakatA siddha hotI hai| kyoMki derI se uThane ke kAraNa prAya: daravAje banda milate haiM athavA uThate sAtha hI aprIti ke bhAva utpanna ho sakate haiM ki ina sAdhuoM ko svayaM ko to kucha kAma hai nahIM lekina hameM to saMsAra ke sabhI kAma dhandhe haiN| saba kucha samaya para ho jAye yaha muzkila hai| Bed Tea pIne vAloM ko vikSepa ho jAye to jaina dharma kI hIlanA kA prasaMga bhI A sakatA hai| . isI taraha jaba AhAra taiyAra ho rahA ho usa samaya koI sAdhu gRhastha ke ghara pahu~ca jAe to gRhastha ardhapakva AhAra ko zIghra pakAne kI dRSTi se cUlhe meM adhika IMdhana DAla sakatA hai isase agnikAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai aura saMyama bhI dUSita hotA hai| isI taraha nirmita AhAra meM se yadi pahale kisI ko na diyA gayA ho to saMbhava hai ki zraddhAlu gRhastha sAdhu ko adhika bhojana bhI de deM to isase dUsaroM ko antarAya laga sakatI hai| bhojana bana hI rahA hai aisA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...75 mAnakara vaha nayA AhAra taiyAra karavA sakatA hai| pariNAmata: isa AraMbha-samAraMbha ke doSa kA adhikArI muni banatA hai| ataeva godohika velA meM athavA jaba bhojana bana rahA ho taba sAdhu-sAdhvI ko AhArArtha nahIM jAnA caahie|43 ___ baMda dvAra vAle gRhoM meM AhArArtha praveza kA niSedha- jainAcAryoM ne gRha svAmI kI AjJA liye binA banda dvAra vAle gRhoM meM bhI muni ko AhArArtha jAne kA niSedha kiyA hai| yadi anujJA prApta ho jAye to una dvAroM ko pratilekhita kiye binA na to kholeM aura na usameM se hokara praveza kareM evaM nikleN|44 doSa- banda dvAra ko kholakara akasmAta ghara meM praveza karane se aneka prakAra ke doSoM kI saMbhAvanA hotI hai| gRhastha ke ghara kI mahilAe~ asta-vyasta sthiti meM ho to gRha mAlika ko aura usake parivAra janoM ko nArAjagI ho sakatI hai, Akroza A sakatA hai| sAdhu ko acAnaka gRha meM praveza karate hue dekhakara unheM cora Adi kI zaMkA ho sakatI hai aura sAdhu ke prati avizvAsa paidA ho sakatA hai| kisI vastu ke guma hone para sAdhu para doSAropaNa bhI kiyA jA sakatA hai| yadi daravAjA kholate samaya koI kuttA Adi ghusa jAye aura nukasAna kara baiThe to sAdhu para Aropa A sakatA hai, unheM upAlambha bhI diyA jA sakatA hai| ataeva utsargata: jaina muni ko banda dvAra kholakara gharoM meM praveza nahIM karanA cAhie kintu jisa ghara meM rogI, nava dIkSita yA AcArya Adi ke yogya pathya milanA saMbhava ho yA anya koI vizeSa kAraNa ho to vahA~ muni ko banda dvAra para khar3e hokara AvAja lagAnI caahie| usake pazcAta daravAjA khulane para gRha meM praveza karanA caahie|45 bhikSA ke yogya-ayogya sthAna - jaina dharma jAtivAda meM vizvAsa nahIM karatA hai| janmanA koI bhI vyakti ucca yA nIca nahIM hotA hai| usakI uccatA yA nimnatA kA parimApa usake AcAra-vicAra kI zreSThatA se hotA hai| uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai "sAkSAta tapa kI viziSTatA dekhI jAtI hai jAti kI vizeSatA nahIM hotI jaise ki cANDAla kulotpanna harikezI muni kitane Rddhi sampanna the|"46 isa siddhAnta ke anusAra jina kuloM kA AcAra-vicAra sAtvika, naitika aura ziSTajana sammata hai tathA jinakI vRtti ajugupsita aura agarhita hai una
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kuloM meM cAhe janmata: ve kisI bhI jAti ke hoM, jaina sAdhu una gharoM meM AhArAdi ke lie praveza kara sakatA hai| dazavaikAlika sUtra meM ucca-nIca aura madhyama kuloM meM bhikSAcaryA karane kA jo ullekha hai, vaha jAti ko lakSya meM rakhakara nahIM hai apitu sampanna-vipanna ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| ahiMsA kI sAdhanA karane vAlA zramaNa saMkucita dAyare se Upara uThA huA hotA hai| isalie AhArAdi ke lie sampanna-vipanna saba gharoM meM praveza karatA hai| usake lie unhIM kuloM yA gharoM kA varjana kiyA gayA hai jinakA AcAra-vicAra aura vRtti jugupsita yA garhita ho| ___ yadi AhAra grahaNa karane ke viSaya meM ucca-nIca kA bheda bhAva hotA to AcArAMgasUtra ke mUla pATha meM nApita, bar3haI, tantuvAya Adi ke gharoM se bhikSA lene kA ullekha kaise ho sakatA hai? jina kuloM kA ullekha kiyA gayA hai unameM se bahuta se vaMza to Aja lupta ho cuke haiN| kSatriyoM meM bhI hUNa, zaka, yavana Adi vaMza ke loga paraspara mila cuke haiN| isalie kisI bhI jAti yA vaMza ke ghara hoM, vahA~ se muni bhikSA grahaNa kara sakatA hai bazarte ki vaha ghara nindita aura ghRNita na ho|47 __AcArAMgasUtra ke anusAra jaina muni nimna kuloM (gharoM) meM bhikSArtha jA sakatA hai|48 __ 1. ugrakula - rakSaka kula, jo janatA kI rakSA ke lie sadaiva tatpara rahatA ho| 2. bhogakula - jo jana samudAya rAjA Adi ke lie bhI pUjanIya ho, jaise purohita, brAhmaNa aadi| 3. rAjanyakula - jo jana-jAtiyA~ rAjA ke lie mitravata mAnI jAtI hoN| 4. kSatriya kula - rAThaur3a Adi vIra yoddhAoM kA jana samudAya, jo rASTra kI surakSA karane vAlA ho| 5. ikSvAku kula - bhagavAna RSabhadeva ke vNshj| 6. harivaMza kula - bhagavAna ariSTanemi ke vNshj| 7. esiya kula - gopAlaka goSThoM (ahIroM) kA kul| 8. vaizya kula - vaNika (cUrNikAra ke matAnusAra raMga kA kAma karane vAloM kA) kul|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...77 9. gaMDAka kula - (nApika kula) jo gA~va meM udghoSaNA kA kAma karate haiN| 10. koTTAga kula - lakar3I Adi ko ghar3ane kA kAma karane vAle suthAra aadi| 11. grAma rakSaka kula - gA~va ke rakSakoM kA kula (jaise caukIdAra, paMca, sarapaMca aadi)| 12. bukka zAlIya kula - tantuvAya, vastra nirmAtA kA kul| isI taraha ke anya ajugupsita evaM agarhita kuloM meM bhI nirgrantha mani AhAra Adi ke lie praveza kara sakatA hai aura vahA~ prAsuka evaM zuddha AhAra mile to grahaNa kara sakatA hai| ukta kuloM ke mAdhyama se tatkAlIna sAmAjika vyavasthA kA bhI bhalIbhA~ti paricaya ho jAtA hai aura isake AdhAra para kahA jA sakatA hai ki pUrvakAlIna samAja vyavasthA meM vidyA, kalA, zilpa Adi ko atyanta sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| __yahA~ jugupsita evaM ghRNita kuloM tathA gharoM kA artha bhI spaSTa kara denA Avazyaka hai| jahA~ khule Ama mAMsa-machalI Adi pakAye jAte hoM, vadha kiyA jAtA ho, haDDiyA~ yA camar3I Adi idhara-udhara par3e hoM, jinake yahA~ bartanoM meM mAMsa pakatA ho athavA jinake bartana, AMgana, vastra Adi asvaccha hoM aise ghara kisI bhI jAti ke hone para bhI jugupsita aura ghRNita kahalAte haiN| jahA~ khule Ama vyabhicAra hotA ho, vezyAlaya ho, madirAlaya ho, kasAI khAnA ho, jo hiMsAdi pApa kAryoM meM rata hoM ve garhita nindya gRha kahalAte haiM aura unheM bhikSA ke lie tyAjya kahA gayA hai| atirikta AhAra-grahaNa sambandhI nirdeza ___zAstra varNita vidhi ke anusAra muni utanA hI AhAra grahaNa kare, jitanA use svayaM ke lie upayogI yA apekSita ho| binA kAraNa pramANa se adhika AhAra lene para usakA pariSThApana, AjJA bhaMga Adi doSa lagate haiN| isake uparAnta bhI atirikta AhAra grahaNa ke kucha nimna kAraNa batalAye gaye haiN| jina sthitiyoM meM atirikta AhAra kA grahaNa ho jAtA hai * jahA~ sthApanA kula nahIM ho, vahA~ pratyeka saMghATaka, AcArya, glAna aura atithi sAdhuoM ke lie AhAra lAyA gayA ho|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * kisI dAtA ke dvArA acAnaka bhikSA pAtra ko durlabha dravyoM se bhara diyA gayA ho| * bhikSA grahaNa ke bAda upavAsa kI icchA ho jAne pr| ina kAraNoM meM atirikta AhAra kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai, kintu vaha AhAra pariSThApanIya nahIM hotaa| aisI sthiti meM atirikta AhAra anya samanojJa sAmbhogika aparihArika sAdhuoM ko nimaMtrita kara unheM dene kA vidhAna hai| yadi vahA~ samanojJa Adi samAna sAmAcArI vAle sAdhuoM kA abhAva hoM to pariSThApana karanA par3a sakatA hai| muni atirikta AhAra ke hone para samIpavartI samanojJa Adi muniyoM ko AmaMtrita kiye binA usakA pariSThAna karatA hai to vaha mAyA sthAna kA saMsparza karatA hai aura doSoM kA bhAgI hotA hai| kadAcita nikaTavartI sthAna meM samanojJa muniyoM kA saMyoga na ho to jinheM bAra-bAra kSudhA kA ahasAsa hotA ho, aise bAla, vRddha yA navadIkSita usa AhAra kA paribhoga kara sakate haiN| rugNa mani usake anukUla dravyoM kA upayoga dubArA kara sakatA hai, atithi sAdhu vihAra kI thakAna dUra hone para punaH AhAra kara sakatA hai| saMbhavataH kisI sAdhu dvArA atirikta AhAra kA sevana na bhI kiyA jAe taba bhI jo sAdhu Atma zuddhi kI bhAvanA se atirikta AhAra lAtA hai, vaha vipula nirjarA kA bhAgI hotA hai ata: chadmastha muniyoM ko to dUsare sAdhuoM ke anugraha ke lie bhI atirikta AhAra lAnA caahie| atizaya jJAnI ke lie yaha vidhi vaikalpika hai jaise koI khAne vAlA ho to atirikta lAye, anyathA nhiiN| jinakalpI muni karapAtrI aura pAtradhArI donoM taraha ke hote haiN| ve svayaM ke parimANa jitanA AhAra hI grahaNa karate haiN|49 digambara muni kina sthitiyoM meM AhAra nahIM le sakate? digambarAcArya vaTTakera ne bhikSu ke AhAra sambandhI battIsa antarAya batalAye haiN| yahA~ antarAya se tAtparya hai ki muni una sthitiyoM meM AhAra nahIM kara skte| ve antarAya nimna haiM 1. kAka - bhikSArtha gamana karate hue yA sthira khar3e hue muni ke Upara kAka, baka Adi pakSI bITa kara deM to usa dina AhAra nahIM le sakate haiN| 2. amedhya - bhikSArtha gamana karate hue muni ke pA~va viSTA Adi se lipta ho jAe to usa dina AhAra nahIM le sakate haiN|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...79 3. vamana - AhAra karane vAle muni ko ulTI ho jAe to dubArA AhAra nahIM liyA jA sakatA hai| 4. rodhana - isI taraha bhikSA ke lie jAte hue muni ko koI roka deM yA pakar3a leM to bhI AhAra karanA nahIM kalpatA hai| 5. rudhira - bhikSArtha jAte samaya muni ko svayaM ke yA anya kisI ke zarIra se rUdhira nikalatA huA dikha jaae| 6. azrupAta - AhAra ke lie upasthita hue muni ke dvArA athavA kisI anya ke duHkha janita A~sU nikala aaye| 7. jAnvadhaH parAmarza - AhAra ke lie upasthita ho jAne ke pazcAta ghuTanoM ke nIce kA bhAga svayaM ke hAtha se sparzita ho jaaye| ____8. jAnUparivyatikrama - AhAra ke lie sthira ho jAne ke pazcAta ghuTanoM se Upara ke avayavoM kA hAtha ke agrabhAgoM se sparza ho jaae| 9. nAbhyadho nirgamana - bhikSAcaryA karate samaya nAbhi ke nIce ke bhAga se nikalanA par3a jaae| ___ 10. pratyAkhyAta sevanA - tyAga kI huI vastu acAnaka khAne meM A jAye to usake pazcAta AhAra nahIM le sakate haiN| 11. jantuvadha - bhikSArtha jAte hue muni ke dvArA athavA anya ke dvArA unake samakSa kisI jIva kI hiMsA ho jaae| ___12. kAkAdipiNDa haraNa - AhAra karate hue muni ke hAtha se yadi kauve Adi pakSI grAsa le jAe to usake bAda anya AhAra nahIM le sakate haiN| 13. piNDa patana - AhAra karate hue muni ke hAtha se grAsa nIce gira jAye to usake pazcAta anya AhAra nahIM le sakate haiN| ___14. pANau jantu vadha - AhAra karate hue muni ke pANipuTa meM koI jantu svayaM Akara mRta ho jAye to usake bAda anya AhAra nahIM le sakate haiN| 15. mAMsAdi darzana - AhAra karate hue yA AhAra karane se pUrva paMcendriya jIva ke zarIra kA mAMsa Adi dikha jaae| 16. upasarga - AhAra karate hue devakRta upasarga ho jaae| 17. pAdAMtare jIva - AhAra karate hue muni ke pairoM ke bIca se paMcendriya jIva nikala jaae|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 18. bhAjana saMpAta - AhAra dAtA ke hAtha se bhojana pAtra gira jaae| 19. uccAra - AhAra karate hue muni ke udara se acAnaka mala cyuta ho jaae| 20. prasravaNa - AhAra ke lie upasthita hue muni ke dvArA laghunIti pravAhita hone lge| 21. abhojya gRha praveza - AhAra kI gaveSaNA karate hue muni kA cANDAla Adi niSiddha kuloM meM praveza ho jaae| 22. patana - mUrchA yA cakkara Ane se muni svayaM gira jaae| 23. upavezana - AhAra karate hue kisI kAraNavaza baiThanA par3a jAe to usake pazcAta AhAra nahIM le sakate haiN| 24. saMdeza - bhikSArtha jAte samaya mArga meM kutte dvArA kATa liyA jaae| 25. bhUmi sparza - AhAra kI prArambhika vidhi karane ke pazcAta yadi hAtha se bhUmi kA sparza ho jaae| 26. niSThIvana - AhAra karate hue muni ke mukha se thUka, kapha Adi nikala jaae| 27. udara kRmi nirgamana - AhAra karate hue muni ke udara se kRmi nikala jaae| 28. adatta grahaNa - AhAra lete samaya binA dI gaI vastu grahaNa kara lI jaae| 29. prahAra - AhArArtha jAte samaya yadi muni ke Upara yA anya kisI para talavAra Adi se prahAra ho jaae| 30. grAmadAha - gA~va yA nagara meM agni Adi kA upadrava ho jaae| 31. pAdena kiMcita grahaNa - AhAra karate samaya yadi paira se kucha grahaNa kara liyA jaae| ___32. kareNa kiMcita grahaNa - AhAra karate samaya muni ke dvArA koI vastu bhUmi se uThA lI jaae| ukta sthitiyoM meM muni ke lie AhAra karanA varjita mAnA gayA hai|50 ina antarAyoM ke atirikta cANDAla kA sparza, kalaha, iSTamaraNa, sAdharmika saMnyAsa patana, pradhAna vyakti kA maraNa ina sthitiyoM meM bhI muni ko
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...81 AhAra lene kA niSedha kiyA gayA hai| kadAcita rAjA Adi kA bhaya utpanna ho jAye athavA loka niMdA ho jAye taba bhI AhAra karane kA pratiSedha hai| 'nirdoSa AhAra kI prApti saMbhava hai' isa sambandha meM pUrvapakSa aura uttarapakSa __ kucha matAnuyAyiyoM kA kahanA hai ki isa Arya deza meM smRti granthoM kA anusaraNa karane vAle gRhastha AhAra banAne sambandhI sabhI pravRttiyA~ puNya ke lie hI karate haiM arthAta adhikAMza loga zramaNa ko bhikSA dene se hone vAle puNya ke lie bhojana taiyAra karate haiN| isakI siddhi smRti vacana 'gurudattazeSaM bhuJjIta'guru ko dene ke bAda bacA huA bhojana karanA caahie| isa zAstra nIti se hotI hai| isalie gRhastha ke gharoM meM zramaNa ko dene ke saMkalpa vizeSa se hI AhAra taiyAra kiyA jAtA hai jabaki jaina muni saMkalpa se nirmita bhikSA grahaNa nahIM kara sakatA hai, kyoMki muni dAna ke saMkalpa se banAyA bhojana doSa vAlA hotA hai| yaha yuktiyukta hai kintu asaMkalpita guNa vAlI bhikSA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vaisA AhAra hotA hI nahIM hai| ____ AcArya haribhadrasUri isa mata kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki gRhastha ne apane AhAra ke atirikta zramaNa ke lie alaga AhAra banAyA ho to aise auddezika, mizrajAta Adi AhAra kA sAdhu ko tyAga karanA cAhie, kintu zramaNa ko dene ke saMkalpa pUrvaka apane lie AhAra banAyA ho to aise auddezika AhAra kA niSedha nahIM hai| suspaSTa hai ki gRhastha ne apane hI AhAra meM se zramaNa ko dene kA saMkalpa kiyA ho to aise AhAra meM auddezika Adi doSa nahIM lagate haiM, isalie asaMkalpita guNa vAlI bhikSA saMbhava hai| dUsarA spaSTIkaraNa yaha hai ki sabhI gRhastha kevala puNya ke lie AhAra banAte haiM aisA nahIM haiN| kucha apane kuTumbiyoM ke lie AhAra banAte haiM, kucha gharoM meM sUtaka (janma-mRtyu) ke samaya bhI anya dinoM kI taraha hI AhAra banatA hai, jabaki sUtakAdi ke samaya dAna nahIM diyA jAtA hai| isase siddha hotA hai ki kucha gharoM meM apane parivAra ke pramANAnusAra hI AhAra banatA hai aura usI meM se dAna bhI diyA jAtA hai| tIsarA tathya yaha hai ki jinake gharoM meM pratidina eka hI parimANa meM rasoI banatI hai aise gRhastha ke gharoM meM zramaNoM ko AhAra dekara puNya arjita karane kA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana dhyeya hI nahIM hotA hai apitu aise loga sAdhu ko jo AhAra diyA jAye vahI hamArA hai- aise bhAva vAle hote haiN| ve sAdhu ke uddezya se adhika AhAra nahIM banAte isIlie dAna ke prayojana se taiyAra kiyA gayA bhojana sAdhu ke lie dUSita nahIM hotA hai| ata: nirdoSa AhAra kI prApti saMbhava hai|51 yadi yaha mAnA jAe ki nirdoSa bhikSA prApta karanA muzkila hai to yaha kahanA satya hai| kyoMki sAdhu ke lie nirdoSa AhAra hI nahIM, apita usakI samasta AcAra caryA duSkara hai- yaha loka vizruta bhI hai| yadi yaha kahA jAe ki 'nirdoSa bhikSA duSkara hai' to phira sAdhu ko isake lie itanA prayatna kyoM karanA cAhie? isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai ki sAdhvAcAra kA phala mokSa hai| yaha mokSa kaThina prayatna kie binA nahIM milatA hai isalie nirdoSa bhikSA prApta karane kA prayatna karanA Avazyaka hai| Adhunika yuga meM bhikSAcaryA ke aucitya evaM anaucitya kA prazna jaina muni apane jIvana kA nirvAha bhikSAcaryA ke dvArA karate haiN| jaina AgamoM meM muni ke lie apanI AjIvikA ke nirvAha hetu vyApAra Adi karane kA niSedha kiyA gayA hai aura sthAna-sthAna para use bhikSAcaryA ke dvArA apanI AjIvikA calAne ke lie kahA gayA hai| kintu vartamAna yuga meM bhikSAcaryA ko eka aparAdha mAnA jAne lagA hai| svataMtratA ke pazcAta bhArata sarakAra ne bhikSAvRtti unmUlana nAmaka eka kAnUna bhI banAyA thA, yadyapi vaha kAnUna pUrI taraha se lAgU nahIM ho pAyA, phira bhI yaha to eka sunizcita satya hai ki Adhunika yuga meM bhikSAvRtti ke mAdhyama se AjIvikA arjana ko acchA nahIM mAnA jAtA hai| ____sAmAnyatayA yaha kahA jAtA hai ki jo zArIrika dRSTi se kisI bhI prakAra kA kArya karane meM samartha haiM unheM apanI AjIvikA kA arjana zrama pUrvaka hI karanA cAhie, kyoMki yadi samartha vyakti bhI apanI AjIvikA calAne ke lie bhikSAvRtti kA sahArA legA to deza meM akarmaNyatA bar3hegI aura usake pariNAma svarUpa deza kA vikAsa bhI avaruddha hogaa| ata: zAsana samartha vyaktiyoM ke lie bhikSAvRtti ko ucita nahIM mAnA jA sktaa| jo kisI bhI prakAra ke kArya karane meM pUrNata: asamartha haiM, una logoM ke lie aise apaMga Azrama Adi banAne kI vyavasthA kI gaI hai, jahA~ ve loga apanI AjIvikA pAkara jIvana jI sakate haiN|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ... 83 jahA~ taka jaina muniyoM aura sAdhuoM kA prazna hai unameM sAmAnyatayA vikalAMga vyakti ko dIkSA dene kA niSedha kiyA gayA hai| jaina sAdhu-sAdhvI zArIrika dRSTi se AjIvikA arjana karane ke yogya hI hote haiM, ataH unake dvArA bhikSAvRtti se jIvana yApana karane kA samarthana nahIM kiyA jA sakatA hai| yahA~ yaha samasyA utpanna hotI hai ki jaina muniyoM ko bhikSAvRtti ke dvArA AjIvikA prApta karanA cAhie athavA nahIM? yadi ve bhikSAvRtti kA parityAga karate haiM aura apanI AjIvikA arjana ke lie anya kinhIM sAdhanoM kA upayoga karate haiM to ve nAjJA kA bhaMga karate haiM aura isa prakAra unakI dharma aura AdhyAtmika sAdhanA bhI bAdhita hotI hai kintu dUsarI ora yadi ve bhikSAvRtti kA tyAga karate haiM to unakI AjIvikA kI pUrti kaise ho, yaha prazna upasthita hotA hai ? punaH yadi bhikSAvRtti kA samarthana kiyA jAtA hai to eka varga ke lie isakI chUTa dene para dUsarA varga bhI usake lie chUTa kI apekSA karegA aura isa prakAra bhikSAvRtti nirodha saMbhava nahIM hogaa| isa samasyA kA samAdhAna kaise ho, yaha Aja kA eka vicAraNIya prazna hai ? sarvaprathama isa sambandha meM bhikSAvRtti kA artha spaSTa karanA hogaa| sar3aka para apanI dInatA ko batAkara bhikSAvRtti prApta karanA eka alaga bAta hai aura gRhasthoM ke ghara se unake lie taiyAra bhojana meM se eka yA AdhI roTI lAnA dUsarI bAta hai| jaina sAdhu ke lie dInatA pUrvaka bhikSAvRtti kA pUrNatayA niSedha hai| na to vaha apanI dInatA ko prakAzita karatA hai aura na dAtA ko kisI prakAra kA bhaya yA pralobhana dikhAtA hai| eka satya yaha bhI hai ki jaina muni apanI bhikSAvRtti ke mAdhyama se mAtra pakA huA bhojana hI letA hai / vaha kisI prakAra ke dhana Adi kI yAcanA nahIM karatA hai aura na dAtA ko dene ke lie vivaza karatA hai / ata: jaina muni kI bhikSAvRtti anya paramparAoM kI bhikSAvRtti se bilkula bhinna hai / vaha sar3aka para khar3e hokara bhI bhikSA kI yAcanA nahIM karatA hai, mAtra logoM ke gharoM para jAkara yadi unake dvAra khule hoM aura bhojana niSpanna ho to hI apanI yAcanA karatA hai| vastutaH jaina muni bhikSA kI yAcanA nahIM karatA balki gRhastha varga unheM bhikSA dene ke lie bhAvollAsa pUrvaka khar3e rahate haiN| isalie sAmAnyatayA jise bhikSA samajhA jAtA hai jaina muni kI bhikSAcaryA usase bhinna hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana bhikSAvRtti ke kAraNa akarmaNyatA yA zrama nahIM karane kI pravRtti panapatI hai| kucha vyakti to zArIrika dRSTi se samartha hokara bhI zrama na karanA par3e isa uddezya se bhikSAvRtti ke dvArA apanA jIvana yApana karate haiN| isa prakAra bhikSAvRtti akarmaNyatA aura zrama ke prati udAsInatA kA bhAva jAgRta karatI hai| yaha vAkya eka dRSTi se ucita hai ki bhikSAvRtti ko protsAhana dene para samAja meM akarmaNyatA kI vRddhi hotI hai| loga zrama karane se jI curAne lagate haiM kintu jahA~ taka jaina muni kA prazna hai vaha parAzrita jIvana nahIM jItA hai| bhojana ko chor3akara zeSa sabhI kArya use svayaM karane par3ate hai| yahA~ taka ki vaha na to kisI vAhana kA prayoga kara sakatA hai aura na hI dUsaroM se apane zarIra kI sevA karavA sakatA hai| hamezA apramatta rahate hue apane sabhI kArya use svayaM karane ke lie kahA gayA hai, isI ke sAtha gA~va-gA~va meM jAkara naitika cetanA jAgRta karane kA dAyitva bhI use diyA gayA hai| ata: usake lie akarmaNyatA kA prazna hI nahIM utthtaa| __jaina mani bhikSAvRtti isalie nahIM karatA ki use zrama nahIM karanA par3e apitu vaha bhikSAvRtti isalie karatA hai ki bhojana ke nirmANa Adi meM jo SaTjIvanikAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai, usase baca skeN| muni ko yaha bhI kahA gayA hai ki vaha bhikSA meM rUkhA, sUkhA jaisA bhI bhojana mile use pAkara saMtuSTa rhe| yadi use svayaM ko bhojana banAne kI anumati dI jAe to vaha sadaiva apanA manovAMchita bhojana banAne kA prayatna kregaa| isase na kevala vaha jIva hiMsA kA bhAgI hogA apitu apane rasanendriya para saMyama bhI nahIM rakha skegaa| bhojana taiyAra karane ke lie use aneka prakAra ke sAdhana juTAne pdd'eNge| isase usameM parigraha vRtti kA vikAsa hogA aura sAdhanA nirbala bnegii| bhojana sAmagrI kI prApti ke lie use dhana kI AvazyakatA bhI hogii| yahA~ bhI eka ora gRhasthoM para bhAra banegA to dUsarI ora usameM bhaviSya ke lie saMcaya vRtti kA bhI vikAsa hogA jo usakI sAdhanA ke lie ucita nahIM hai| isa prakAra jaina muni ke lie bhikSAvRtti kA niSedha aneka kaThinAiyoM kA janaka hogaa| bhojana sAmagrI ke lie artha juTAne, upalabdha artha se bhojana sAmagrI kharIdane aura usake nirmANa Adi kriyAoM meM hI usakA samaya calA jAyegA phira vaha kaba aura kaise sAdhanA kara pAyegA? ata: hamArI dRSTi meM bhikSAvRtti kA niSedha unhIM saMdarbho meM ucita hogA, jinase akarmaNyatA aura kamajorI kI pravRtti kA vikAsa ho|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...85 jo loga zArIrika dRSTi se kisI bhI prakAra kA zrama karane meM pUrNatayA asamartha haiM tathA jo loga Atma sAdhanA aura dharma sAdhanA meM lage hue haiM tathA samAja se thor3A lekara bahuta adhika dete haiM unake lie bhikSAvRtti ko khulI rakhanA Avazyaka hai| AhAra kI zuddhatA aura auddezikatA kA prazna sAmAnyatayA jaina paramparA meM auddezika arthAta muni ke nimitta banAye gaye AhAra kA grahaNa niSiddha mAnA gayA hai| prAcIna kAla se lekara Aja taka yaha paramparA jIvita hai| Aja bhI jaina saMgha ke aneka sampradAyoM meM auddezika AhAra kA grahaNa varjita hI mAnA jAtA hai| kintu kAlAntara meM yaha vicAra pramukha huA ki AhAra anauddezika ho yaha to ThIka hai, kintu use zuddha bhI honA caahie| madirA, mAMsa Adi mahAvikRtiyoM evaM bAIsa abhakSyoM se rahita AhAra zuddha kahalAtA hai| sAmAnyatA to jaina muni ke lie yahI kahA gayA hai ki usakA AhAra anauddezika aura zuddha hI hai kintu ApavAdika sthiti meM kyA kiyA jAye? anauddezikatA aura parizuddhatA meM kise prAthamikatA dI jAye? yaha vivAda kA viSaya banA huA hai| prazna ho sakatA hai ki yadi bhUkhe rahanA asaMbhava ho aura anauddezika AhAra azuddha ho tathA auddezika AhAra zuddha ho to kaunasA AhAra grahaNa kiyA jAe? kucha AcAryoM kA kahanA hai ki aisI ApavAdika sthiti meM azuddha AhAra le sakate haiM kintu auddezika AhAra nahIM lenA caahie| dUsarI paramparA yaha mAnatI hai ki yadi auddezika AhAra zuddha ho to use le lenA cAhie lekina azuddha AhAra nahIM lenA caahie| isa sambandha meM jahA~ taka AgamoM kA prazna hai vahA~ anauddezikatA ko hI pradhAnatA dI gaI hai|52 isakA eka kAraNa yaha bhI hai ki AgamoM meM sAmAnyatayA ApavAdika paristhiti meM kyA karanA cAhie isakA suspaSTa ullekha prApta nahIM hotA hai| unameM sAmAnya niyamoM kI hI carcA hai| yadyapi AcArAMga meM kucha sthaloM para kucha ApavAdika paristhitiyoM kA saMketa huA hai, kintu mukhyata: Agama sAmAnya sthiti kI hI carcA karate haiN| ApavAdika paristhiti meM kyA karanA cAhie isakI vistRta carcA Agamika vyAkhyA sAhitya meM aura usameM bhI vizeSa rUpa se cheda sUtroM kI vyAkhyAoM meM milatI hai|53
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana prastuta samasyA ke saMdarbha meM cUrNi sAhitya meM aisA ullekha hai ki aisI vikaTa paristhiti meM jaba jIvana rakSaNa ke lie anauddezika aura parizuddha meM se kisI eka vikalpa kA hI cayana saMbhava ho to parizuddhatA para bala diyA jAnA caahie| vyAkhyAkAroM kA yaha kahanA hai ki yadi usa nagara meM jaina paramparA ke zraddhAvAna zrAvakoM ke ghara hoM to cAhe muni ko auddezika AhAra lenA par3e to lenA cAhie, kintu kisI bhI sthiti meM aparizuddha sacitta AhAra nahIM lenA caahie| yadi usa nagara meM jaina zraddhAvAna zrAvakoM ke ghara na hoM to usa sthiti meM anauddezika AhAra ko hI pramukhatA denI caahie| cAhe vaha azuddha kyoM na ho| yadyapi yahA~ itanA avazya dhyAna rakhanA cAhie ki vaha anauddezika azuddha AhAra bhI sacitta na ho| prastuta vikalpa se yaha pratIta hotA hai ki yadi muni jaina zrAvakoM kI upasthiti meM azuddha AhAra grahaNa karegA to zrAvaka varga para usakA viparIta prabhAva hogaa| isalie zrAvaka varga kI upasthiti meM yadi AhAra grahaNa karanA Avazyaka hI ho to parizuddha AhAra hI lenA caahie| cAhe vaha auddezika kyoM na ho| ____jahA~ taka vartamAna paramparA kA prazna hai jaina muni madirA, mAMsa Adi mahAvigayoM kA sevana to prANAntaka kaSTa Ane para bhI nahIM karate haiM, kintu jamIkanda, pyAja, lahasuna Adi se yukta azuddha AhAra lene ke viSaya meM do paramparAe~ dekhI jAtI hai| digambara paramparA meM AhAra zuddhi para vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai aura isIlie isa paramparA meM auddezikatA kA adhika vicAra nahIM kiyA gayA hai| jahA~ taka zvetAmbara paramparA kA prazna hai usameM bhI adhikAMza munijana aba parizuddhatA kA hI vizeSa dhyAna rakhate haiN| kintu kucha paramparAe~ Aja bhI aisI haiM jo anaudezikatA para hI adhika bala detI haiM, AhAra kI zuddhatA para nahIM aura isIlie gA~va Adi meM pyAja, lahasuna Adi se yukta anauddezika AhAra ko pramukhatA dI jAtI hai| phira bhI yaha kaha sakate haiM ki Aja adhikAMza munijanoM ke dvArA AhAra kI parizuddhatA kA hI vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai aura auddezikatA ko gauNa mAnA jAtA hai| unakA kahanA hai ki azuddha AhAra ke grahaNa karane para zrAvaka varga para viparIta prabhAva par3atA hai aura ve bhI jamIkaMda Adi abhakSya bhojana kI ora pravRtta hote haiN| ata: AhAra kI parizuddhatA ko vizeSa mahattva denA caahie|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...87 sandarbha-sUcI 1. AcArAMgasUtra, 1/8/3/210 2. paMcAzaka prakaraNa, 13/30-31 3. surudayatthamaNAdo, NAlItiya vajjide asaNakAle / tiga-duga-ega-muhutte, jahaNNa majjhimamukkasse / / mUlAcAra, 6/492 kI TIkA 4. mUlAcAra, 1/35 5. vahI, 5/318 kI TIkA 6. bhagavatI ArAdhanA, 1200 kI TIkA 7. (ka) uttarAdhyayanasUtra, 1/35 (kha) dazavaikAlikasUtra, 5/1/83 8. piNDaniyukti, 642, 650, 652 9. oghaniyukti, 587-588 10. piNDaniyukti, 649 11. dazavaikAlikasUtra, 5/2/38 12. vahI, 5/2/33 13. jinabhASita, pR. 33 14. vahI, pR. 33-35 15. vahI, pR. 23-25 16. ThANe a dAyae ceva, gamaNe ghnnaa''gme| ... patte pariatte pahie, a guruaM tihA bhaave|| oghaniyukti, 462 17. pamANe' kAle Avassae' a, saMghADae' a uvgrnne| mattaya kAusaggo? jassa, ca jogo spddivkkho|| oghaniyukti, 411 18. bRhatkalpabhASya, 1703 19. oghaniyukti, 426
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 20. dharmasaMgraha, bhA. 3, pR. 108 21. dazavaikAlikasUtra, 5/1/1-16 22. vahI, 5/1/17-22 23. dazavaikAlika cUrNi, pR. 164 24. dazavaikAlikasUtra, 5/1/23-26 25. vahI, 5/1/27-53, 104-112 pR. 195 26. vahI, 5/2/1-24 27. vahI, 5/2/26 28. AcAracUlA, 1/1/4 29. vahI, 1/5/25 30. nizItha bhASya, 148 kI cUrNi 31. (ka) AcArAMgasUtra, 2/1/6-8 ke AdhAra para (kha) dazavaikAlikasUtra, 5vA~ adhyayana 32. mUlAcAra, 6/239 33. vahI, 6/493-94 34. bhagavatI ArAdhanA, 1200 kI TIkA 35. vahI, 1200 kI TIkA 36. AcArAMgasUtra, muni saubhAgyamala, 2/1/1/9 37. vahI, 1/1/10 38. vahI, 1/1/12 39. AcArAMgasUtra, 1/1/13-18 40. vahI, 1/3/21 41. vahI, pR. 62 42. vahI, 1/4/23 43. vahI, pR. 69 44. vahI, 1/5/28
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhikSAcaryA kA aucitya evaM usake niyamopaniyama ...89 45. vahI, pR 82 46. sakkhaM khu dIsai tavo viseso| uttarAdhyayanasUtra, 12/37 47. AcArAMgasUtra, bhA. 2/pR. 40-41 48. vahI, 2/1/2/11 49. nizItha bhASya, 1123,26-28 kI cUrNi 50. mUlAcAra, 6/495-500 51. paMcAzaka prakaraNa, 12/34-40,43 52. (ka) AcArAMgasUtra, 2/1/331-32 (kha) dazavaikAlikasUtra, 5/70 53. AcArAMga TIkA, pR. 325
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - 4 AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM unake pariNAma AhAra kA sAmAnya artha 'bhojana' hai| jo bhUkha-pyAsa ko zAMta rakhate haiM aura zarIra ko puSTatA pradAna karate haiM, una padArthoM ko grahaNa karanA AhAra hai| AcArya pUjyapAda ne AhAra kA artha vizleSita karate hue kahA hai ki tIna zarIra (audArika, vaikriya, AhAraka) aura chaha paryAptiyoM (AhAra, zarIra, indriya, zvAsozvAsa, bhASA evaM mana ) ke yogya pudagala vargaNAoM ko grahaNa karanA AhAra hai| 1 jaina AcAra meM muni saMbaMdhI AhAra ke lie bhinna-bhinna zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai jaise ki piNDaniryukti Adi meM 'piMDa', paMcavastuka meM 'bhaktapAna', viMzativiMzikA meM 'bhikSA' Adi zabda vyavahRta haiN| 'piMDi saMghAte' dhAtu se piMDa zabda niSpanna hai / anvarthaka dRSTi se sajAtIya yA vijAtIya vastuoM kA ekatrita honA piMDa kahalAtA hai| jainAcAryoM ne azana, pAna, khAdima aura svAdima ina caturvidha AhAra ko 'piNDa' nAma kI saMjJA dI hai| mUlAcAra meM piNDa zuddhi kA artha AhAra zuddhi hai| 'piNDa' yaha zAstrIya nAma hai isI kAraNa muni bhikSA se sandarbhita kaI racanAe~ piNDaniryukti, piNDavizuddhi, piNDavidhAna Adi nAmoM se dekhI jAtI hai| inameM muni AhAra se saMbhAvita 42 doSoM kA vistRta vivecana prApta hotA hai jo saMkSepa meM isa prakAra hai ina bayAlIsa doSoM meM solaha doSa udgama sambandhI, solaha doSa utpAdanA sambandhI evaM dasa doSa eSaNA sambandhI mAne jAte haiN| udgama ke solaha doSa ut upasarga pUrvaka gama dhAtu se udgama zabda banA hai jisakA artha hai utpanna honA / tadanusAra jina doSoM se AhAra udgacchati arthAta utpanna hotA hai ve udgama doSa haiM athavA AhAra pakAte samaya yA dete samaya dAtA ke dvArA jo doSa
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...91 evaM skhalanAe~ utpanna hotI haiM, ve udgama doSa kahalAte haiN| piNDaniryukti meM udgama ke tIna samAnArthI zabdoM kA ullekha hai - udgama, udgopana aura mArgaNA / 2 AcArya haribhadrasUri ne paMcAzaka prakaraNa evaM paMcavastuka meM udgama, prasUti aura prabhava ina tIna zabdoM ko udgama kA ekArthaka mAnA hai| ye udgama doSa gRhastha ke dvArA lagate haiM / 3 piNDaniryukti ke anusAra udgama sambandhI solaha doSoM ke nAma evaM svarUpa nimna hai C 1. AdhAkarma 2. auddezika 4. pUtikarma 4 mizrajAta 5. sthApanA 6. prAbhRtikA 7. prAduSkaraNa 8. krIta 9. prAmitya 10. parAvartita 11. abhihRta 12. udbhinna 13. mAlApahRta 14. Acchedya 15. anisRSTa aura 16. adhyavapUraka / 4 vizodhikoTi - avizodhikoTi udgama ke solaha doSoM ko do koTiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA haiavizodhikoTi aura vizodhikoTi / jisake dvArA gaccha meM aneka doSa utpanna hote hoM, vaha koTi hai| koTi nau prakAra kI hotI hai - svayaM hiMsA karanA, dUsare se hiMsA karavAnA aura hiMsA kA anumodana karanA, bhojana pakAnA, dUsaroM se pakavAnA aura pakAne vAle kA anumodana karanA- ye chaha koTiyA~ avizodhikoTi rUpa kahalAtI haiM aura svayaM kharIdanA, dUsaroM se kharIdavAnA aura kharIdane vAloM kA anumodana karanA - ye tIna vizodhikoTi ke antargata haiN| avizodhikoTi ko udgama koTi bhI kahA jA sakatA hai|" jo AhAra doSa se yukta ho kintu usameM se doSa yukta AhAra kI mAtrA alaga kI jA sake athavA nikAla dI jAe to avaziSTa zuddha AhAra vizodhikoTi kA kahalAtA hai aura vaha muni ke lie grAhya hotA hai tathA jisa AhAra meM se doSa yukta AhAra ko pRthaka karanA saMbhava nahIM ho vaha avizodhikoTi kA kahalAtA hai| 7 udgama ke solaha doSoM meM AdhAkarma, auddezika, pUtikarma, mizrajAta, bAdara prAbhRtikA aura adhyavatara ke aMtima do bheda avizodhikoTi ke antargata Ate haiN| isameM bhI auddezika, mizrajAta aura adhyavatara ke kucha bheda avizodhikoTi meM tathA kucha bheda vizodhikoTi ke antargata samAviSTa hote haiM /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana upakaraNa zeSa ogha auddezika, mizrajAta kA prathama bheda (yAvadarthika mizra), pUti, sthApanA, sUkSma prAbhRtikA, prAduSkaraNa, krIta, prAmitya, parivartita, abhyAhRta, udbhinna, mAlApahRta, Acchedya, anisRSTa, adhyavapUraka kA prathama bheda (svagRha yAvadarthika) ye sabhI avizodhikoTi ke antargata Ate haiM / " yahA~ dhyAtavya hai ki avizodhikoTi ke avayava se yukta padArtha yadi vizuddha AhAra ke sAtha mila jAe to usa azuddha AhAra kA visarjana karane ke pazcAta bhI pAtra ko tIna bAra sApha karanA Avazyaka hai anyathA pUtidoSa lagatA hai kintu vizodhikoTi AhAra ke saMyukta hone para tIna bAra dhone kI AvazyakatA nahIM rhtii| aba udgama doSoM kA svarUpa kahate haiM 1. AdhAkarma doSa AdhAkarma kA zAbdika artha hotA hai jisa AhAra kA AdhA bhAga sAdhu ke uddezya se nirmita kiyA gayA ho, vaha AdhAkarma doSa vAlA AhAra kahalAtA hai| niryuktikAra ke anusAra jo AhAra Adi sAdhu ko AdhAra mAnakara niSpanna kiyA jAtA hai, vaha AdhAkarma hai| 10 navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri ne AdhAkarma ko spaSTa karate hue kahA hai ki sAdhu ke uddezya se sacitta vastu ko acitta karanA, gRha Adi banAnA aura vastra Adi bunanA AdhAkarma hai / 11 AdhAkarma kI anya paribhASAe~ bhI kI gaI haiN| piNDaniryukti meM AdhAkarma ke tIna ekArthaka kahe gaye haiM- 1. adha:karma 2. Atmaghna aura 3. Atmakarma / sUyagaDo meM isake lie AhAkaDa-AdhAkRta zabda kA prayoga bhI hai| 12 adhaH karma - AdhAkarma AhAra kA grahaNa karane se zubha adhyavasAya hIna se hInatara hote haiN| ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karake AdhAkarma kA eka nAma adha:karma rakhA gayA hai| Atmaghna- AdhAkarmI AhAra kA sevana karane vAlA jIvoM ke hanana ke sAtha-sAtha jJAna, darzana aura cAritra kA ghAta bhI kara detA hai, isalie AdhAkarma kA eka nAma Atmaghna hai| 13 Atmakarma-- AdhAkarma AhAra grahaNa karane vAlA muni azubha bhAva meM pariNata hokara gRhastha ke pacana - pAcana Adi karma se svayaM ko jor3a letA hai tathA saMkliSTa pariNAmoM se karmoM kA baMdha karatA hai| ataH AdhAkarma kA eka nAma Atmakarma bhI hai| 14
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...93 niyuktikAra bhadrabAhusvAmI ne AdhAkarma kI vizada vyAkhyA hetu nau dvAra bhI batalAye haiM-1. AdhAkarma ke nAma 2. usake ekArthaka 3. kisake lie banAyA AdhAkarma? 4. AdhAkarma kA svarUpa 5. parapakSa 6. svapakSa 7. atikrama, vyatikrama Adi cAra doSa 8. AdhAkarma kA grahaNa 9. AjJA bhaMga Adi doss| piNDavizaddhi prakaraNa meM bhI nau dvAroM kA ullekha kiyA gayA hai lekina unameM kucha bhinnatA hai| piNDaniyukti meM praznavAcaka ke rUpa meM dvAroM kA saMketa hai, jabaki piNDavizuddhiprakaraNa meM sarvanAma ke rUpa meN| vahA~ 1. yat-jo (svarUpa) 2. yasya-jisakA 3. yathA- jisa rUpa meM AdhAkarma doSa lagatA hai 4.yAdRza-vAnta Adi kI upamA dvArA AdhAkarma kI spaSTatA 5. doSa 6. AdhAkarma AhAra dene vAle zrAvaka ke doSa 7. yathApRcchA vidhi-parihAra 8. chalanA 9. zuddhi- isa taraha nau dvAroM kA varNana hai| ina dvAroM kI vistRta jAnakArI hetu piNDaniyukti, piNDaniyukti malayagiri TIkA, jItakalpabhASya, piNDavizuddhiprakaraNa Adi granthoM kA avalokana karanA caahie| pariNAma- AcArya malayagiri ne AdhAkarma AhAra ko heya batAte hue kahA hai ki jaise sahasrAnupAtI viSa ke prabhAva se hajAravA~ vyakti bhI mRtyu ko prApta ho jAtA hai, vaise hI AdhAkarma AhAra ke kaNa mAtra se saMspRSTa hajAraveM vyakti ke pAsa jAne para bhI vaha AhAra muni ke saMyamI jIvana kA nAza karane vAlA hotA hai|15 ___ niyuktikAra ke anusAra AdhAkarma AhAra grahaNa karane se nimna cAra doSa lagate haiM-1. jinezvara kI AjJA kA bhaMga 2. anavasthA arthAta doSa kI paramparA kA calate rahanA 3. mithyAtva kI prApti aura 4. viraadhnaa|16 piNDavizuddhiprakaraNa meM yahA~ eka prazna uThAyA gayA hai ki jaba muni AdhAkarma AhAra na niSpanna karate haiM, na karavAte haiM aura na hI usakA anumodana karate haiM to phira tIna yogoM se zuddha muni ke lie gRhastha dvArA kRta AdhAkarma AhAra grahaNa karane meM kyA doSa hai?17 isakA uttara dete hue graMthakAra kahate haiM ki yadi muni jAnate hue AdhAkarma AhAra ko grahaNa karatA hai to isakA tAtparya hai ki vaha AdhAkarma bhojana banAne
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ke prasaMga ko bar3hAvA detA hai| jaba eka muni kisI ko AdhAkarma AhAra grahaNa karate hu dekhatA hai to usake Alambana se dUsarA muni bhI AdhA grahaNa karane lagatA hai| use dekhakara anya muni bhI AdhAkarmI AhAra grahaNa meM pravRtta ho sakate haiN| isa prakAra doSa bahula muniyoM kI paramparA bar3hane se saMyama aura tapa kA viccheda hotA hai isase tIrtha kA viccheda ho jAtA hai| tIrtha kA lopa karane vAlA mahAna AzAtanA kA bhAgI hotA hai / 18 AdhAkarma grahaNa kA tIsarA doSa hai mithyAtva kI prApti / deza, kAla aura saMhanana ke anurUpa apanI zakti kA gopana nahIM karate hue Agamokta vidhi kA pAlana nahIM karane vAlA sAdhu dUsaroM meM zaMkA utpanna karane ke kAraNa mahAmithyAdRSTi vAlA hotA hai| use dekhakara anya sAdhu socate haiM ki yaha tattva ko jAnate hue bhI AdhAkarma AhAra grahaNa karatA hai, taba jinavANI meM kahI gaI bAta mithyA honI caahie| isa prakAra zaMkA utpanna hone para vaha mithyAtva kI paramparA ko Age bar3hAtA hai / 19 isake atirikta AdhAkarmI AhAra karane vAlA muni svayaM meM aura dUsaroM meM Asakti ko bar3hAvA detA huA sajIva padArthoM ko khAne meM bhI saMkoca kA anubhava nahIM krtaa| AdhAkarmI AhAra lene kA cauthA doSa hai virAdhanA / atyadhika mAtrA meM snigdha AhAra karane se muni rugNa ho jAtA hai| roga hone se usakI evaM praticArakoM kI sUtra aura artha kI hAni hotI hai / roga cikitsA meM SaTkAya kI hiMsA hotI hai| praticArakoM dvArA acchI taraha sevA na hone para vaha svayaM kleza kA anubhava karatA hai tathA paricArakoM para krodhita hone ke kAraNa unake mana meM bhI saMkleza utpanna karatA hai| isa prakAra vaha Atma virAdhanA aura saMyama virAdhanA ko prApta karatA hai | 20 piNDaniryukti meM yaha bhI varNita hai ki jaise susaMskRta bhojana kA vamana ho jAne para vaha bhojana abhojya bana jAtA hai vaise hI AdhAkarmI bhojana muni ke lie aneSaNIya aura abhojya ho jAtA hai| 21 isameM prakArAntara se laukika udAharaNa dete hue yaha kahA gayA hai ki jaise veda Adi dhArmika granthoM ke anusAra bher3I - U~TanI kA dUdha, lahasuna, pyAja, surA aura gomAMsa Adi vastue~ akhAdya haiM vaise hI jinazAsana meM AdhAkarmI AhAra agrAhya hai| 22
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...95 bhagavatIsUtra ke anusAra AdhAkarmI AhAra karane vAlA sAdhu Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, zithila bandha vAlI karma prakRtiyoM ko dRr3ha bandhana ke samAna kara letA hai, alpakAlika sthiti vAlI karma prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI kara letA hai, manda phala vAlI karma prakRtiyoM ko tIvra phala vAlI kara letA hai, alpapradeza vAlI karma prakRtiyoM ko bahupradeza vAlI kara letA hai tathA dIrghakAla paryanta caturgati saMsAra rUpa aTavI meM paribhramaNa karatA hai|23 ___isa Agama meM yaha bhI kahA gayA hai ki zraddhAlu gRhastha ne Agantuka bhikSuoM ke lie jo AhAra banAyA hai, usase bhinna zuddha AhAra hajAra ghara ke antara se bhI mizrita ho jAye aura usakA upabhoga kara liyA jAye to gRhastha aura sAdhu donoM hI vaizAlika jAti ke matsya kI bhA~ti duHkhI hote haiM jaise-bAr3ha ke jala ke prabhAva se sUkhe sthAna meM pahu~ce hue vaizAlika matsya mAMsArthI DhaMka aura kaMka pakSiyoM dvArA satAye jAte haiN| isI prakAra vartamAna sukha ke abhilASI kaI zramaNa vaizAlika matsya ke samAna ananta bAra vinAza ko prApta hote haiN|24 bhagavatIsUtra ke pA~caveM zataka meM ullekha AtA hai ki AdhAkarma AhAra ko anavadya mAnakara svayaM usakA bhoga karane vAlA, dUsaroM ko khilAne vAlA aura logoM ke bIca AdhAkarma ko anavadya prarUpita karane vAlA muni yadi isa taraha ke aparAdhoM kA prAyazcitta kie binA kAladharma ko prApta ho jAe to vaha virAdhaka hai|25 ___ yahA~ prazna ho sakatA hai ki prathama aura aMtima tIrthaMkaroM ko chor3akara zeSa bAIsa tIrthaMkaroM tathA mahAvideha kSetra ke tIrthaMkaroM ne AdhAkarma piNDa meM itanI chUTa dI hai ki jisa sAdhu ke lie AdhAkarma banAyA gayA hai, usake lie vaha AhAra grAhya nahIM hotA lekina zeSa sAdhu use grahaNa kara sakate haiN| aisA kyoM?26 isakA kAraNa batAte hue bhASyakAra ne kahA hai ki prathama tIrthaMkara ke sAdhu Rju jar3a hone ke kAraNa svakRta aparAdhoM kI AlocanA to karate haiM lekina usake samAna anya doSoM kA parihAra nahIM kara pAte tathA aMtima tIrthaMkara ke sAdhu vakra jar3a hote haiN| vakra hone ke kAraNa svakRta doSoM ko sahajatayA svIkAra nahIM karate aura jar3a hone ke kAraNa bAra-bAra AdhAkarma Adi kA sevana karate rahate haiN| jabaki madhyama bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhvI Rju prAjJa hote haiN| Rju hone se kRta doSoM kI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AlocanA nizchala hRdaya se karate haiM tathA prAjJa hone se tajjAtIya bhikSA sambandhI doSoM kA nivAraNa bhI svayaM kara dete haiN| 27 jaina dharma anekAMtavAdI hai, ataH bRhatkalpabhASya meM AdhAkarmI AhAra grahaNa ke apavAda bhI batAe gae haiM / durbhikSa kI sthiti meM athavA AcArya, upAdhyAya yA koI bhikSu glAna ho to AdhAkarma AhAra grahaNa kI bhajanA hotI hai| bhayaMkara aTavI meM praveza karane se pUrva tIna bAra zuddha AhAra kI gaveSaNA karane para bhI vaisA AhAra prApta na ho to cauthI bAra meM AdhAkarmI AhAra grahaNa kiyA jA sakatA hai | 28 AdhAkarma kI zuddhi tIna kalpa se hI saMbhava AdhAkarmI AhAra se yukta pAtra ko khAlI karane ke pazcAta bhI usakA tIna bAra zodhana nahIM kiyA jAtA, taba taka vaha pUti doSa yukta kahalAtA hai| niryuktikAra ne kalpatraya kI vyAkhyA do prakAra se kI hai| bartana meM AdhAkarma bhojana pakAyA, usako kisI dUsare bartana meM nikAlakara aMgulI se pUrA sApha kara diyA, yaha prathama lepa hai| isI prakAra tIna bAra sApha karane taka vaha pAtra pUti doSa yukta kahA gayA hai| usa bartana meM cauthI bAra pakAyA gayA AhAra nirdoSa hotA hai athavA aise bartana ko tIna bAra acchI taraha dhokara evaM kapar3e se poMchakara phira usameM AhAra pakAyA jAe to vaha zuddha hotA hai| isI prakAra sAdhu ke pAtra meM yadi AdhAkarmI AhAra A jAe to use tIna bAra prakSAlita karanA cAhie anyathA zuddha AhAra bhI pUti doSa yukta ho jAtA hai | 29 2. auhezika doSa auddezika kA zabdAnusArI artha hai jo AhAra sAdhu ke uddezya se nirmita ho, vaha auddezika kahalAtA hai| jaina vyAkhyAkAroM ne auddezika ke nimna do artha kiye haiM 1. jaina sAdhu ko dAna dene hetu AraMbha-samAraMbha pUrvaka banAyA gayA AhAra Adi auddezika kahA jAtA hai| 2. zramaNa, mAhaNa, atithi, kRpaNa Adi bhikSAcaroM ke nimitta se samuccaya rUpa meM banAyA gayA AhAra auddezika hai | 30 mUlAcAra ke anusAra devatA, pAkhaMDI, anyadarzanI yA kRpaNa Adi ke nimitta banAyA gayA AhAra auddezika kahalAtA hai / 31 piNDaniryukti Adi meM audezika doSa ke do bheda kiye gaye haiM- ogha aura vibhAga | 32
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...97 (i) ogha auddezika- 'yahA~ kucha nahIM dUMgA to agale janma meM kucha nahIM milegA' yaha socakara gRhastha dvArA pakAe jA rahe AhAra meM anya darzanI sAdhuoM ke lie vibhAga kiye binA hI adhika cAvala Adi DAlakara banAyA gayA AhAra ogha auddezika hai | 33 (ii) vibhAga auddezika zramaNa, brAhmaNa Adi kA vibhAga karake jo bhojana pakAyA jAtA hai vaha vibhAga auddezika hai| piNDaniryukti ke anusAra vivAha Adi utsava samApta hone ke pazcAta kA zeSa bace hue pakvAnna kA kucha hissA dAna hetu alaga rakhanA vibhAga auddezika hai| 34 isake tIna prakAra haiMuddiSTa, kRta aura karma / (i) uddiSTa auddezika - apane lie banAye hue bhojana meM se sAdhu ke lie alaga hissA nikAla kara rakhanA athavA muniyoM ko dene ke uddezya se adhika bhojana banAnA uddiSTa auddezika hai| isameM sAdhu ko bhikSA dene kA uddezya hone se ise uddiSTa auddezika doSa kahA gayA hai| 35 (ii) kRta auddezika vivAhAdi ke avasara para bhojanoparAnta bace hue bhojana ko dAna hetu saMskArita karanA, jaise cAvala kA karabA Adi banAnA kRta auddezika hai| isameM nirmita AhAra ko punaH saMskArita kie jAne se ise kRta auddezika kahA gayA hai| 36 - (iii) karma auddezika vivAha meM bace hue modaka ke cUre ko bhikSAcaroM meM vitarita karane hetu gur3apAka Adi se punaH modaka rUpa banAnA karma auddezika kahA jAtA hai| - AdhAkarma aura karma auddezika meM yaha aMtara hai ki AdhAkarmI AhAra prAraMbha se hI sAdhu ke nimitta banAyA jAtA hai jabaki karma auddezika meM gRhastha apane banAe hue AhAra meM kucha vRddhi karatA hai athavA saMskArita karatA hai|37 uddiSTa, kRta aura karma - ina tInoM ke cAra-cAra avAntara bheda hote haiMuddeza, samuddeza, Adeza aura samAdeza / - (i) uddeza - jo koI bhikSA ke lie AyegA una sabhI ko amuka prakAra kI bhikSA dene kA saMkalpa kiyA gayA AhAra uddeza hai| (ii) samuddeza - 'yaha bhikSA anya darzanI sAdhuoM ko dUMgA' isa prakAra kA saMkalpita AhAra jaina muni ko baharAnA samuddeza hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ____(iii) Adeza- yaha bhikSA nirgrantha (jaina), zAkya (bauddha sAdhu), tApasa (vanavAsI sAdhu), gairUka (gairUe vastra pahanane vAle tridaMDI) aura AjIvaka (gauzAlaka matAnuyAyI) ina pA~ca prakAra ke zramaNoM ko dUMgA- isa taraha saMkalpa pUrvaka banAI gaI bhikSA Adeza hai| ___(iv) samAdeza - 'yaha bhikSA jaina zramaNa ko hI dUMgA' aisI saMkalpita bhikSA samAdeza hai| ___ sAra rUpa meM kahA jAe to bhikSAcaroM ke uddezya se niSpanna AhAra uddeza, vibhinna dharmAvalambiyoM ke uddezya se niSpanna AhAra samuddeza, zramaNoM ke uddezya se niSpanna AhAra Adeza aura jaina sAdhuoM ke uddezya se niSpanna AhAra samAdeza kahalAtA hai| uddiSTa, kRta aura karma ko uparyukta cAra bhedoM se guNA karane para vibhAga auddezika ke 12 bheda ho jAte haiN| niyuktikAra ne ina 12 bhedoM ke avAntara bheda bhI kie haiN| uddiSTa auddezika Adi pratyeka chinna aura acchinna bheda se do prakAra ke hote haiN| chinna kA artha hai niyamita aura acchinna kA artha hai aniymit| inake bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva se cAra bheda hote haiN| isa prakAra pratyeka ke ATha bheda ho jAte haiN| 12 bhedoM ko 8 se guNA karane para auddezika doSa ke 96 bheda hote haiN|38 ___ pariNAma - dazavaikAlika sUtra ke anusAra auddezika AhAra karane vAlA muni SaTkAyika jIvoM kI hiMsA kA bhAgI banatA hai kyoMki bhojana pakAne meM pRthvI, tRNa aura kASTha ke Azraya meM rahe hue basa-sthAvara jIvoM kA bhI vadha hotA hai| isase saMyama virAdhanA aura Atma virAdhanA donoM hotI hai|39 3. pUtikarma doSa pUti kA artha hai- durgandha yukta yA apvitr| pUtikarma doSa do prakAra kA kahA gayA hai- dravyapUti aura bhaavpuuti| sugaMdhita yA zuddha padArtha kA azuci padArtha se yukta honA dravyapUti hai tathA zuddha AhAra meM AdhAkarma Adi udgama doSa ke vibhAgoM ke avayava mAtra kA mizraNa bhI bhAvapUti hai|1 jisa prakAra azuci padArtha kA eka kaNa bhI pavitra bhojana ko apavitra evaM agrAhya banA detA hai usI prakAra doSa yukta AhAra kA leza mAtra bhI nirdoSa AhAra
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...99 ko apavitra evaM agrAhya banA detA hai| jinazAsana meM AdhAkarmI ko bhI agrAhya hone se pUti kahA gayA hai aura AdhAkarma se saMsRSTa AhAra ko bhI pUti kahA gayA hai| AdhAkarmAdi doSoM se dUSita AhAra ke avayavoM se saMyukta thAlI, kaTorI, cammaca Adi se AhAra lenA bhI pUtikarma doSa vAlA kahalAtA hai| . mUlAcAra meM pUti doSa ke pA~ca bheda nirdiSTa haiM- 1. cullI 2. ukkhA (Ukhala) 3. darvI 4. bhAjana aura 5. gNdh| anagAra dharmAmRta meM pUtidoSa ke do bhedoM kA ullekha hai- aprAsuka mizra aura klpit| aprAsuka dravya se yukta prAsuka dravya aprAsuka mizra pUtikarma kahalAtA hai tathA jaba taka yaha bhojana sAdhu ko na diyA jAe, taba taka isakA koI upayoga na kare, yaha kalpita nAma kA dUsarA pUti doSa hai|42 bhAvapUti doSa do prakAra kA kahA gayA hai- bAdara aura suukssm| (i) sUkSmapati- AdhAkarmI AhAra pakAte samaya IMdhana dvArA uThane vAle dhue~ se jo vastu spRSTa hotI hai, vaha sUkSma pUti hai| usa vastu ko grahaNa karane para sUkSma pUti doSa lagatA hai| isI prakAra AdhAkarmI AhAra Adi ke gaMdha pudgaloM athavA anya sUkSma avayavoM se spRSTa vastu bhI pUti doSa yukta kahalAtI hai| (ii) bAdarapUti - nizIthabhASya meM isake tIna prakAra varNita haiM- AhAra, upadhi aura vsti|43 1. AhAra pUtikarma - yaha doSa do prakAra se hotA hai upakaraNa pUti- vastu ko pakAne Adi meM cUlhA tathA parosane meM cammaca Adi upakArI hone se upakaraNa kahe jAte haiN| AdhArmika se mizrita cUlhA tathA AdhAkarma AhAra se spRSTa thAlI aura cammaca upakaraNa pUti hai| aise sAdhanoM se nirmita AhAra grahaNa karanA upakaraNa patikarma doSa hai|44 AhAra pUti- jisa pAtra meM AdhAkarmI AhAra pakAyA gayA ho usI pAtra meM gRhastha ne svayaM ke lie nirmita AhAra DAlakara muni ko diyA ho to vaha AhAra pUtidoSa yukta kahalAtA hai| isI prakAra yadi cammaca AdhAkarmI nahIM hai, kintu usase AdhAkarma AhAra ko hilAkara phira zuddha AhAra diyA jAe to vaha zuddha AhAra bhI AhAra pUti kahalAtA hai|45 yahA~ vimarzanIya yaha hai ki kevala AdhAkarma se mizrita zuddha AhAra hI pUti doSa se yukta nahIM hotA, apitu pUtidoSa yukta AhAra se saMsparzita zuddha AhAra bhI pUtidoSa se yukta bana jAtA hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 2. upadhi pUtikarma- AdhAkarmika dhAge se zuddha vastra aura pAtra kI silAI karanA, upadhi pUtikarma doSa hai| 3. vasati pUtikarma- zuddha vasati meM mUlaguNa- uttaraguNa sambandhI AdhArmika bAMsa, kASTha Adi kA upayoga karanA, zayyA pUtikarma doSa hai| piNDaniyukti meM bAdara pUtikarma ke upakaraNa aura bhaktapAna aise do bheda kiye gaye haiN| upakaraNa viSayaka bAdarapUti kA svarUpa pUrvavata jAnanA caahie| bhaktapAna bAdara pUtikarma kA artha hai zuddha chAcha Adi meM AdhAkarmika, lavaNa, hIMga, rAI, jIrA Adi kA mizraNa karanA athavA baghAra denaa|46 spaSTa hai ki zramaNa ke uddezya se nirmita kiyA gayA AhAra AdhAkarmI kahalAtA hai tathA AdhAkarma se sammizrita AhAra patikarma doSa yukta kahalAtA hai| piNDaniyukti meM yaha bhI ullekha hai ki jisa ghara meM AdhAkarmI AhAra banA ho vaha ghara usa dina se tIna dina taka pUti doSa yukta rahatA hai| ata: muni ko tIna dina vahA~ bhikSArtha nahIM jAnA caahie|47 pUti doSa ke bheda-prabhedoM ko nimna cArTa se bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai| __ pUti dravya bhAva bAdara sUkSma upakaraNa viSayaka bhaktapAna viSayaka IMdhana dhUma vASpa agnikaNa nizItha bhASya ke anusAra bAdarapUti ke bheda-prabheda isa prakAra haiM-48 bAdarapUti AhAra upadhi vasati upakaraNapUti AhArapUti vastra pAtra mUlaguNa uttaraguNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...101 pariNAma - pUtikarma sambandhI AhAra kI hAniyoM kA citraNa karate hue sUtrakRtAMgasUtra meM kahA gayA hai ki pUtikarma AhAra ko yadi muni hajAra gharoM ke aMtarita ho jAne para bhI letA hai to vaha dIkSita hokara bhI gRhastha jaisA AcaraNa karatA hai| jisa prakAra samudra ke jvAra ke sAtha kinAre para Ane vAle matsya yadi bAlU meM phaMsa jAte haiM to mAMsArthI DhaMka aura kaMka Adi pakSiyoM dvArA unakA mAMsa noce jAne para ve atyanta du:kha kA anubhava karate haiM usI prakAra vartamAna sukha kI eSaNA meM nimagna evaM pUtikarma yukta AhAra lene vAle sAdhu una matsyoM kI bhA~ti anaMta du:khoM ko prApta karate haiN|50 ___ nizItha cUrNikAra ke anusAra yadi sAdhu pUtidoSa yukta AhAra, upadhi yA vasati grahaNa karatA hai to saMyama virAdhanA hotI hai| azuddha padArthoM ke grahaNa se devatA pramatta sAdhu ko chala sakate haiM tathA Atma virAdhanA ke rUpa meM ajIrNa yA kisI anya prakAra kA roga bhI utpanna kara sakate haiN|51 4. mizrajAta doSa jo AhAra gRhastha ke sAtha pAkhaMDI, anya darzanI bhikSAcara evaM sAdhu ke nimitta se pakAyA gayA ho vaha mizrajAta doSa yukta hotA hai|52 yaha doSa tIna prakAra kA kahA gayA hai (i) yAvadarthika mizra - jo AhAra gRhastha evaM sabhI bhikSAcaroM ke nimitta eka sAtha banAyA jAtA hai, vaha yAvadarthika mizra kahalAtA hai|53 (ii) pAkhaMDI mizra- jo AhAra gRhastha ke sAtha anyadarzanI sAdhu ke nimitta pakAyA jAtA hai, vaha pAkhaMDI mizra kahalAtA hai|54 (iii) sAdhu mizra - jo bhojana apane parivAra evaM sAdhuoM ke lie eka sAtha pakAyA jAtA hai, vaha sAdhumizra kahalAtA hai|55 _ mizrajAta sambandhI tInoM prakAra ke AhAra jaina zramaNa ke lie varjita haiN| pariNAma- piNDaniyukti ke anusAra mizrajAta AhAra hajAra vyaktiyoM se aMtarita hone para bhI grAhya nahIM hai| kadAca vismRti vaza mizrajAta AhAra kA grahaNa kara liyA jAe to use visarjita kara pAtra ko tIna bAra prakSAlita kara lenA cAhie tabhI pAtra kI zuddhi hotI hai| tIna bAra pAtra dhone kA rahasya yaha hai ki jaise eka vyakti vedhaka viSa khAkara maratA hai to usa mRta vyakti ke mAMsa ko khAne vAlA dUsarA vyakti bhI mara jAtA hai| dUsare mRta vyakti ke mAMsa ko khAne vAlA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana tIsarA vyakti bhI mara jAtA hai| yaha krama hajAra vyaktiyoM taka calatA rahatA hai| jaise vedhaka viSa kA prabhAva hajAraveM vyakti ko bhI mAra detA hai vaise hI mizrajAta AhAra sahasra puruSAntara hone para bhI zuddha nahIM hotA aura usakA sevana karane vAlA muni cAritra kA hanana kara detA hai| isalie mizrajAta doSa yukta AhAra kisI bhI sthiti meM grahaNa nahIM karanA caahie| yadi pramAda vaza pAtra meM A jAye to kama se kama tIna bAra pAtra ko dhokara zuddha kara lenA cAhie, anyathA viSa kI bhA~ti cAritra kA hanana hotA hai|56 5. sthApanA doSa sAdhu ko dene kI bhAvanA se kucha AhAra alaga nikAla kara rakha denA, sthApanA doSa hai|57 Avazyaka TIkA ke anusAra bhikSAcaroM ke lie rakhI gaI bhikSA lenA sthApanA doSa hai|58 pravacanasAroddhAra kI TIkAnusAra sAdhu ke nimitta alaga se rakhA gayA AhAra sthApanA doSa vAlA kahalAtA hai|59 mUlAcAra ke anusAra jisa pAtra meM bhojana pakAyA gayA hai usase anya bartana meM nikAlakara apane ghara meM yA dUsare ghara meM rakhanA sthApanA doSa hai| ina paribhASAoM kA mUlArtha yahI hai ki sAdhu ke uddezya se pRthaka rakhI gaI bhikSA sthApanA doSa se yukta hotI hai| __yaha sthApanA doSa do prakAra se hotA hai- 1. svasthAna sthApanA aura 2. parasthAna sthaapnaa| AhAra saMbaMdhI vastuoM ko bhojana banAne ke sthAna para rakhanA svasthAna sthApanA doSa hai tathA chIMke, TokarI Adi para rakhanA parasthAna sthApanA doSa hai| ina donoM ke do-do bheda hote haiM * svasthAna anaMtara sthApanA tathA svasthAna parampara sthaapnaa| * parasthAna anaMtara sthApanA tathA parasthAna parampara sthaapnaa| anaMtara aura parampara sthApanA bhI itvarika aura cirakAlika do prakAra kI hotI hai| isa taraha sthApanA doSa chaha prakAra kA hotA hai| ghI tathA gur3a Adi padArtha jinameM koI vikAra saMbhava nahIM hai una dravyoM ko alaga se rakhanA anaMtara sthApanA hai| dUdha, ikSurasa Adi padArtha jinakA dahI, makkhana, ghI tathA gur3a Adi se vikAra saMbhava hai unheM pRthaka rakhanA parampara sthApanA hai|61 __ piNDaniyukti meM sthApanA doSa ko udAharaNa dvArA spaSTa karate hue kahA gayA hai ki kisI sAdhu ne eka gRhiNI se dUdha kI yAcanA kii| usa samaya usane kahA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...103 'maiM kucha samaya bAda bhikSA duuNgii|' sAdhu ko kisI dUsare sthAna se dUdha mila gyaa| udhara gRhiNI ne jaba sAdhu se dUdha lene kA Agraha kiyA to muni bolA-'mujhe abhI dUdha prApta ho gayA phira kabhI prayojana hone para luuNgaa|' sAdhu ke RNa se bhayabhIta usa mahilA ne dUdha kA upayoga nahIM kiyaa| usane socA kala isI dUdha ko maiM dahI jamAkara duuNgii| yaha socakara usane dUdha ko muni ke lie sthApita kara diyaa| dUsare dina bhI muni ne dahI nahIM liyaa| mahilA ne usa dahI se makkhana aura makkhana ko ghI rUpa meM parivartita kara diyaa| yadi gRhiNI usa ghI ko kaTumba ke lie upayoga meM nahIM letI hai to vaha rakhA gayA ghI dezonapUrvakoTi62 taka sthApanA doSa se yukta raha sakatA hai|63 jItakalpa bhASya meM ise cirasthApita doSa mAnA gayA hai|64 sthApanA doSa ko prakArAntara se vyAkhyAyita karate hue niyuktikAra kahate haiM ki paMktibaddha tIna gharoM se koI bhI sAdhu ko bhikSA dene ke lie Ae usa samaya eka sAdhu bhikSA ko samyaka upayoga pUrvaka grahaNa karatA hai tathA dUsarA sAdhu do gharoM ke bIca meM khar3e hokara bhikSA kI aneSaNIyatA Adi kA upayoga rakhatA hai| isa prakAra tIna ghara ke pazcAta vaha AhAra sthApanA doSa yukta hotA hai|65 jItakalpa bhASya meM ise itvarika sthApanA doSa ke antargata rakhA gayA hai|66 piNDavizuddhi prakaraNa meM isako abhyAhRta doSa ke antargata vyAkhyAyita kiyA hai|67 6. prAbhRtikA doSa apane iSTa athavA pUjya ko bahumAna pUrvaka upahAra svarUpa abhISTa vastu denA prAbhRta kahalAtA hai| sAdhu ko aise AhAra kA dAna denA prAbhRtikA doSa hai| sAdhu ko kucha bheMTa svarUpa dene ke bhAva se svAdiSTa AhAra taiyAra kara pradAna karanA prAbhRtikA doSa hai|68 yaha doSa do prakAra kA kahA gayA hai- 1. sUkSma prAbhRtikA aura 2. bAdara praabhRtikaa| (i) bAdara prAbhRtikA- adhika Arambha yukta icchita vastu baharAnA, bAdara prAbhRtikA doSa hai| (ii) sUkSma prAbhRtikA- sUkSma Arambha yukta svAdiSTa vastu pradAna karanA athavA bheMTa rUpa meM kucha denA, sUkSma prabhRtikA doSa hai|69
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ina donoM ke bhI do-do avAntara bheda haiM- avaSvaSkaNa (avasarpaNa) tathA utpvaSkaNa (utsrpnn)| nirdhArita samaya ke bAda AraMbha-samAraMbha dvArA banAyA gayA bhojana muni ko pradAna karanA utSvaSkaNa prAbhRtikA doSa hai| nirdhArita samaya se pUrva ArambhA-samAraMbha dvArA banAyA gayA bhojana denA avaSvaSkaNa prAbhRtikA doSa hai|70 inake bhI bAdara aura sUkSma do-do bheda isa prakAra haiM bAdara avaSvaSkaNa prAbhRtikA- sAdhu ke Ane kI jAnakArI hone para nirdhArita samaya se pUrva vivAha karanA, jisase sAdhu ko bhikSA dI jA sake, yaha bAdara avaSvaSkaNa yA bAdara avasarpaNa prAbhRtikA doSa hai|71 sUkSma avaSvaSkaNa prAbhRtikA- mA~ ne bAlaka ko kahA ki abhI maiM ruI Adi kAtane meM vyasta ha~ ata: bAda meM bhojana dNgii| isI bIca kisI sAdhu kA Agamana hone se unake sAtha bAlaka ko bhI pahale bhojana de denA, sUkSma avaSvaSkaNa yA sUkSma avasarpaNa prAbhRtikA hai|72 bAdara utSvaSkaNa prAbhRtikA - sAdhuoM ko AhAra dene se supAtra dAna kA lAbha milegA, isa apekSA se putra Adi ke vivAha kI tithi nirdhArita samaya se kucha bAda meM karanA, bAdara utSvaSkaNa prAbhRtikA doSa hai|73 / sUkSma utSvaSkaNa prAbhRtikA - yadi sUta kAta rahI strI se usakA bAlaka khAne kI vastu mAMga rahA ho, usa samaya vaha muni ko AhArArtha Ae hue dekha leM aura bAlaka ko yaha kaheM ki muni bhagavanta padhAra rahe haiM, taba uThane para duuNgii| isa taraha muni ko AhAra dene ke nimitta bAlaka ko kucha vilamba se khAdyAnna denA, sUkSma utSvaSkaNa prAbhRtikA hai|74 __AcArya vaTTakera ne kAla kI vRddhi-hAni ke anusAra divasa, pakSa, mahInA, varSa Adi kA parAvartana karake AhAra denA bAdara prAbhRtikA tathA pUrvAhna, aparAhna yA madhyAhna meM die jAne vAle AhAra ko sUkSma prAbhRtikA doSa mAnA hai|75_ pariNAma- piNDa niyuktikAra ke anusAra jo muni prAbhRtikA doSa yukta AhAra kA sevana karane ke pazcAta usakA pratikramaNa nahIM karatA, vaha muNDa muni vilupta paMkha vAle kapota kI bhA~ti saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| digambara AcArya vasunaMdI ke anusAra isa doSa yukta bhikSA grahaNa karane se kleza, bahuvighna tathA AraMbha-hiMsA Adi doSa utpanna hote haiN| prAbhRtikA AhAra sevI sAdhu AcAra se zithila evaM saMyama se dUSita bhI hotA hai|7
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...105 piNDaniyukti meM prAbhRtikA doSa AhAra se sambandhita hai lekina bRhatkalpabhASya meM yaha doSa vasati (sthAna) se sambandhita bhI kahA gayA hai| 7. prAduSkaraNa doSa aMdhakAra yukta sthAna ko prakAzita karake athavA aMdhakAra se prakAza meM lAkara AhAra denA athavA dene yogya vastu ke lie sthAna vizeSa ko prakAzita karanA, prAduSkaraNa doSa hai|78 yaha doSa do prakAra se saMbhava hotA hai- 1. prakaTakaraNa aura 2. prkaashkrnn| ___(i) prakaTakaraNa- gRha dvAra nIcA ho athavA gRhAMgana meM aMdherA ho to prakAza vAle sthAna meM AhAra Adi lAkara denA athavA khir3akI Adi kholakara prakAza yukta sthAna meM AhAra denA prakaTakaraNa doSa hai| ___(ii) prakAzakaraNa- gRhAMgana me aMdherA ho to dIvAra meM chidra kara athavA maNi, dIpaka yA agni dvArA usa sthAna ko prakAzita kara AhAra Adi kA dAna karanA prakAzakaraNa doSa hai|79 yadi bhikSA dene ke uddezya se muni ke Ane se pUrva prakAza kiyA jAe to doSa kA bhAgI gRhastha hotA hai tathA sAdhu ke Ane ke bAda prakAza kiyA jAe aura usa sthiti meM muni AhAra grahaNa karate haiM to gRhastha-sAdhu donoM doSI kahalAte haiN| yadi gRhastha bAhara prakAza meM lAkara yaha kahe ki ghara ke aMdara bahuta makkhiyA~ haiM aura garmI bhI adhika hai, bAhara prakAza bhI hai aura makkhiyA~ bhI nahIM haiM ata: hama apane lie bhojana bAhara lAe haiM athavA bAhara pakAyA hai| isa prakAra AtmArthIkRta kahane para vaha bhojana nirdoSa hone se sAdha ke lie grAhya hai| jyoti yA dIpaka kA prakAza gRhastha ne apane lie kiyA ho to bhI vaha AhAra sAdhu ke lie kalpanIya nahIM hotaa| yadi kisI kAraNa se prAduSkaraNa doSa yukta AhAra grahaNa kara liyA jAe to sAdhu pAtra ko dhoe binA bhI usameM zuddha AhAra grahaNa kara sakatA hai| AcArya vasunaMdI ke anusAra IryApatha kI zuddhi na hone ke kAraNa prAduSkaraNa doSa yukta AhAra varjita hai|80 pariNAma- prAduSkaraNa sambandhI AhAra lene para khir3akI Adi ayatanA pUrvaka kholI jAye, dIpaka Adi dvArA prakAza kiyA jAye to SaTakAyika jIvoM kI virAdhanA hotI hai, sUkSma trasa jIvoM ko pIr3A pahu~catI hai isase ahiMsA mahAvrata dUSita hotA hai| dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki jisa sthAna ko cakSu
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana se na dekhA jA sake vaise nIce dvAra vAle yA aMdhakAra yukta sthAna se muni bhikSA grahaNa na kreN|81 8. krItakRta doSa sAdhu ke lie kharIdakara bhikSA denA krIta doSa hai|82 AcArya haribhadrasUri ne ise spaSTa karate hue kahA hai ki jo sAdhu ke lie kharIdA jAe, vaha krIta hai tathA kharIdI huI vastu se banA huA krItakRta kahalAtA hai|83 AcAracUlA, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, bhagavatI, dazavaikAlika Adi AgamoM meM jahA~ bhI auddezika kA varNana kiyA gayA hai, vahA~ krItakRta aura abhihata Adi doSoM kA bhI ullekha milatA hai|84 bRhatkalpabhASya ke anusAra krItakRta doSa do prakAra kA hotA hai- nirdiSTa aura anirdisstt| jahA~ gRhastha isa bhAva pUrvaka kharIdatA hai ki amuka vastra, pAtra Adi mere lie hoMge tathA amuka sAdhu ke lie, vahA~ nirdiSTa krIta hotA hai| isake viparIta sahaja rUpa se kharIdA huA anirdiSTa krIta kahalAtA hai| anirdiSTa krIta meM gRhastha ke dvArA upayoga kara lene ke bAda zeSa vastra Adi sAdhu ke lie kalpya hote haiM lekina nirdiSTa krIta sAdhu ke lie agrAhya hotA hai| nirdiSTa krIta meM gRhastha yadi sAdhu ko yaha kahe ki Apa mere nimitta kharIde gae vastroM kA grahaNa kareM, maiM Apake nimitta kharIde gae vastroM kA upayoga karUMgA, aisA kahane para sAdhu usa gRhastha ke lie kharIde gae vastroM ko le sakatA hai|85 piNDaniyukti meM krItakRta doSa cAra prakAra kA batalAyA gayA hai__ 1. Atmadravya krIta 2. AtmabhAva krIta 3. paradravya krIta 4. parabhAva kriit| (i) Atmadravya krIta - saubhAgya ke lie tIrthoM kA prasAda, gaMdha dravya, rUpaparAvartinI guTikA, caMdana athavA vastra khaMDa Adi dekara AhAra prApta karanA, Atmadravya krIta doSa hai| yahA~ kArya meM kAraNa kA upacAra karake Atmadravya krIta ko grahaNa kiyA gayA hai| doSa- Atmadravya krIta sambandhI AhAra lene se nimna doSa saMbhava hai- yadi nirmAlya (devadravya) Adi dene para saMyogavaza koI bImAra ho jAe to vaha vyakti jinavANI athavA sAdhu kI niMdA kara sakatA hai ki isake yoga se mujhe roga huA hai| yadi nirmAlya Adi se svastha ho jAe to vaha sabake samakSa sAdhu kI cATukAritA kara sakatA hai ki inake yoga se maiM svastha ho gyaa| usakI prazaMsA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 107 sunakara anya vyaktiyoM dvArA nirmAlya gaMdha Adi kI yAcanA karane para yadi una sabhI ko na diyA jAe to kalaha kI saMbhAvanA rahatI hai | 86 (ii) AtmabhAva krIta - dharmakathA, tapasyA, vAda-vivAda, jyotiSa vidyA, AtApanA, jAti, kula, gaNa, karma aura zilpAdi ke dvArA AkarSita kara bhikSA prApta karanA, AtmabhAva krIta doSa hai | 87 doSa- AtmabhAva krIta sambandhI AhAra lene para karma nirjarA meM hetubhUta cAritrika ArAdhanA niSphala ho jAtI hai | 88 (iii) paradravya krIta- gRhastha ke dvArA sAdhu ke nimitta kharIdA gayA AhAra Adi grahaNa karanA paradravya krIta doSa hai| doSa- isa doSa sambandhI vastu ke grahaNa karane para chaha kAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai| (iv) parabhAva krIta - maMkhAdi sAdhuoM kI taraha paTa Adi dikhAkara athavA dharmakathA Adi ke dvArA logoM ko prabhAvita kara AhAra Adi prApta karanA, parabhAva krIta doSa hai / doSa- parabhAva krIta doSa yukta vastu grahaNa karane para nimna tIna doSa lagate haiM- krIta, abhihRta aura sthaapit| isase jaina dharma kI nindA bhI hotI hai| 89 pariNAma - bhagavatIsUtra ke anusAra krItakRta AhAra ko anavadya mAnane vAlA, anavadya mAnakara usakA paribhoga karane vAlA tathA use parSadA meM anavadya prarUpita karane vAlA muni yadi usakI AlocanA nahIM karatA hai to vaha virAdhaka hai 190 9. prAmitya doSa udgama kA nauvAM doSa prAmitya hai / prAmitya kA artha hai- udhAra lenaa| kisI se udhAra lekara AhAra Adi denA prAmitya doSa hai| TIkAkAra malayagiri ne 'pAmicca' kI saMskRta chAyA apamitya kI hai| 91 digambara sAhitya meM prAmitya doSa ke sthAna para RNa doSa kA ullekha hai| 92 yaha do prakAra kA hotA hai - vRddhi sahita (byAja sahita) aura vRddhi rahita / isakA tAtparya yaha hai ki jaba dAtA yaha kahakara odana Adi lAe ki punaH isase adhika tumako vApasa de dUMgA to vaha vRddhi sahita doSa hai tathA jaba vaha yaha nizcita kara letA hai ki itanA hI bhojana maiM tumako bAda meM de dUMgA, to yaha vRddhi rahita doSa kahalAtA hai| 93
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana piNDaniyukti ke anusAra prAmitya doSa do prakAra kA hotA hai- laukika aura lokottr|94 ___(i) laukika prAmitya- bahina Adi pArivArika vyaktiyoM se sAdhu ke lie ghI Adi laukika vastue~ udhAra lekara denA, laukika prAmitya doSa hai| __ hAni-laukika prAmitya doSa kA sevana karane para yadi udhAra vyakti kA mAla yA paisA samaya para na lauTA sakeM to koI niSThura vyakti udhAra lene vAle ko daNDa Adi se parezAna kara sakatA hai, kaida karavA sakatA hai jisake kAraNa vaha AhAra dAtA bhI dharma vihIna ho sakatA hai| ___(ii) lokottara prAmitya- paraspara sAdhuoM meM eka-dUsare ko udhAra denA lokottara prAmitya doSa hai| yaha doSa bhI do prakAra se hotA hai| * kisI muni ke dvArA anya muni se yaha kahakara vastra Adi grahaNa karanA ki kucha dina upayoga karake tumhArA vastra vApasa lauTA duuNgaa| * kisI muni se yaha kahakara vastrAdi grahaNa karanA ki itane dinoM ke bAda isake jaisA hI dUsarA vastra Apako de dUMgA, yaha lokottara prAmitya hai| mUlata: isa prakAra se vastrAdi kA lena-dena karanA sAdhu ke lie anAcaraNIya hai| pariNAma- prathama bheda meM yadi vastra mailA ho jAe, kho jAe, curA liyA jAe athavA vastra lauTA na pAye to kalaha kI saMbhAvanA rahatI hai| dusarI prakAra se udhAra lene para usase acchA yA viziSTa vastra dene para bhI koI dIrghAkAMkSI muni kalaha kara sakatA hai| 10. parivartita doSa sAdhu ko dene ke nimitta par3osI yA kisI anya se vastu kA vinimaya (adalA-badalI) kara bhikSA Adi denA, parivartita doSa hai|95 yaha doSa bhI do prakAra kA kahA gayA hai- laukika aura lokottr| donoM ke do-do bheda hote haiM1. tadravya viSayaka aura 2. anyadravya viSayakA96 (i) laukika tadravya anyadravya viSayaka- kucha dina pUrva tapAye hue ghI ke badale sugandha yukta ghI lekara sAdhu ko denA tadrvyaviSayaka laukika parAvarta hai tathA kodrava dhAnya dekara zAlI yukta cAvala Adi lenA laukika anyadravya parAvarta doSa hai|97
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...109 (ii) lokottara tadradravya anyadravya viSayaka- eka sAdhu dUsare sAdhu ke sAtha vastra Adi kA parivartana karatA hai, vaha lokottara parAvarta hai / sAdhu ke dvArA eka vastra dekara dUsarA vastra lenA taddravyaviSayaka lokottara parivartita doSa hai tathA vastra dekara pustaka lenA anyadravyaviSayaka lokottara parAvarta hai| pariNAma - lokottara parAvarta doSa kA sevana karane para vastra Adi kA parivartana karate samaya grahaNakartA sAdhu kaha sakatA hai ki yaha nyUna vastra hai, merA vastra bar3A thA, yaha vastra jIrNa prAya: hai, karkaza sparza vAlA, moTe dhAge se niSpanna, chinna, malina zIta se rakSA karane meM asamartha aura badaraMga hai, merA vastra aisA nahIM thaa| isI prakAra kisI kuTila sAdhu ke dvArA galata sikhAne para bhI vaha viparIta buddhi vAlA ho sakatA hai ataH yadi kisI sAdhu ke pAsa pramANopeta vastra hai aura dUsare ke pAsa nahIM hai to guru ke sAmane parivartana kiyA jAe, jisase bAda meM kalaha kI saMbhAvanA na rahe 198 11. abhyAhata doSa abhyAhRta sAdhu ke lie apane yA anya gA~va se AhAra Adi lAkara denA, doSa hai| 99 ise AhRta 100 aura abhihata doSa bhI kahA jAtA hai| abhihata doSa do prakAra kA hotA hai- AcIrNa aura anaaciirnn| ina donoM ke do-do bheda haiM (i) AcIrNa - yaha doSa gRha sambandhI aura kSetra sambandhI aise do prakAra kA hotA hai| (ii) anAcIrNa- yaha doSa pracchanna aura prakaTa ke bheda se do prakAra kA hai| isameM pracchanna aura prakaTa ke bhI do-do bheda haiM- 1. svagrAma viSayaka aura 2. paragrAma vissyk| 101 anAcIrNa abhyAhRta doSa ke nimna do bheda bhI haiM- nizItha anAcIrNa abhyAhata aura no nizItha anAcIrNa abhyAhRta / nizItha kA artha hai- jahA~ dAyaka apane Azaya ko prakaTa na kare tathA no nizItha kA tAtparya hai - jahA~ dAtA apane Ane kA prayojana spaSTa kara de| 102 pravacanasAroddhAra kI TIkA meM abhyAhata bheda-bheda isa prakAra varNita haiM- 103
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana AcIrNa anAcIrNa deza (kSetra) utkRSTa madhyama jaghanya utkRSTa madhyama jaghanya vATaka dezadeza (gRha) gRhAntara sAhI nivezana (galI) jaMghA vAhana nAva taraNakASTha tumbA gRha - - nizItha nagRhAntara svagrAma paragrAma svagrAma paragrAma jalapatha sthalapatha jaMghA - nAva nonizItha uDupa jaMghA vAhana 1. svagrAma viSayaka jisa gA~va meM sAdhu nivAsa karate hoM usa gA~va se hI AhAra lAkara denA, svagrAma viSayaka abhyAhRta doSa hai| 2. paragrAma viSayaka anya gA~va se AhAra Adi lAkara denA, viSayaka doSa hai| (i) nizItha svagrAma abhyAhRta - koI zrAvikA sAdhu se pratilAbhita hone ke lie upAzraya meM laDDU Adi lekara Aye, kintu muni ko AzaMkA na ho isalie yaha kahe ki bhagavan ! maiM amuka svajana ko upahAra dene gaI thI, unhoMne roSa vaza use svIkAra nahIM kiyaa| maiM vApasa ghara le jA rahI hU~ aura Apako sahaja vaMdana karane AI hU~, yadi khapata ho to lAbha dIjie, aisA kahakara AhAra denA, nizItha svagrAma viSayaka abhyAhata doSa hai / 104 svadeza paradeza jalapatha sthalapatha paragrAma (ii) nizItha paragrAma abhyAhRta nizItha paragrAma abhyAhata doSa ko niyuktikAra ne eka kathA ke mAdhyama se vistAra se spaSTa kiyA hai| seTha dhanAvAha ke yahA~ vivAha Adi ke avasara para adhika modaka baca gae to usane socA ki
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...111 yadi muniyoM ko bhI bhikSA dI jAe to lAbha hogaa| abhI bahuta se sAdhu samIpavartI gA~va meM haiM, bIca meM nadI par3ane se idhara A nahIM skte| ata: maiM hI sAdhuoM ko dene ke lie pAsa ke gA~va meM calA jaauuN| vahA~ bhI muniyoM ko AdhAkarma kI AzaMkA na ho, isalie dUsare gA~va meM bhI maniyoM ke sthaMDila ke lie Ane-jAne vAle mArga para brAhmaNa Adi ko dAna denA prAraMbha kreN| usa samaya bar3I nIti ke lie nikale hue muniyoM ko dekhakara kahe ki he muni pravaroM! hamAre pAsa bahuta sAre modaka haiM, Apa kRpA kara lAbha deN| yadi munijana unheM zuddha samajhakara grahaNa kara leM to nizItha paragrAma viSayaka abhyAhata doSa lagatA hai|105 ____(iii) nonizItha svagrAma abhyAhRta- koI muni bhikSArtha paribhramaNa karate hue kisI ghara meM pahu~ce, vahA~ bhoja Adi kA prasaMga hone se gRha mAlika sAdhu ko bhikSA nahIM de sakA, parantu bhojana Adi se nivRta hone ke pazcAta upAzraya meM le jAkara denA, no nizItha svagrAma viSayaka abhyAhRta doSa hai| isa doSa meM muni ko AhArAdi kI pUrNa jAnakArI rahatI hai| (iv) nonizItha paragrAma abhyAhRta- uparyukta sthiti meM dUsare gA~va jAkara AhAra Adi denA, no nizItha paragrAma viSayaka abhyAhata doSa hai| doSa- isameM gamanAgamana kI pravRtti hone se SaTkAya jIva kI virAdhanA hotI hai aura gRhastha ko asatya bhASaNa kA doSa lagatA hai| ___ AcIrNa kSetra viSayaka abhyAhRta- jisa bhoja meM khAne vAloM kI paMkti itanI lambI ho ki sAdha bhojana sAmagrI taka paha~ca na sakeM, usa sthiti meM jahA~ sAdhu khar3e hoM vahA~ lAkara AhArAdi denA, AcIrNa kSetra abhyAhata doSa hai| eka hAtha se dUsare hAtha meM sauMpate hue AhAra Adi denA jaghanya AcIrNa hai, sau hAtha parimita kSetra se lAyA huA AhArAdi denA utkRSTa AcIrNa hai tathA isake madhyavartI kSetra se lAyA gayA AhAra denA madhyama AcIrNa kSetrAbhihata doSa hai| ___ AcIrNa gRha viSayaka abhyAhRta- tIna gharoM ke antarAla se upayoga pUrvaka lAyA huA AhAra svagrAma gRhAntara abhyAhRta doSa yukta kahalAtA hai| no gRhAntara doSa vATaka, galI Adi aneka prakAra kA hotA hai| isameM lAne vAle kA upayoga saMbhava nahIM hotA isalie yaha anAcIrNa hai| mUlAcAra kI TIkA meM 'abhihaDa' kI saMskRta chAyA abhighaTa kI hai tathA isako deza abhighaTa aura sarva abhighaTa - ina do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| deza
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana abhighaTa AcIrNa aura anAcIrNa do prakAra kA hotA hai| digambara paramparA ke anusAra tIna yA sAta gharoM se lAI huI bhikSA AcIrNa hai tathA isase adhika dUrI se lAI gaI bhikSA anAcIrNa hai| sarva abhighaTa ke cAra bheda haiM- 1. svagrAma 2. paragrAma 3. svadeza 4. prdesh| pUrva dizA ke muhalle se pazcima dizA ke muhalle meM le jAnA svagrAma abhighaTa doSa hai| dUsare gA~va se lAnA paragrAma abhighaTa doSa hai| isI prakAra svadeza aura paradeza samajhanA caahie| sarvAbhighaTa ke sabhI bheda anAcIrNa haiN|106 12. udbhinna doSa gobara Adi se lIpakara banda kie hue yA lAkha Adi se mudrita Dibbe Adi ko kholakara athavA kapATa Adi kholakara ghI, zakkara Adi vastue~ denA, udbhinna doSa kahalAtA hai|107 udbhinna doSa do prakAra kA hotA hai- pihitodbhinna aura kpaattodbhinn| (i) pihitodbhinna- sAdhu ke nimitta sIla baMda Dibbe, koThI Adi kA mukha kholakara ghI yA tela denA pihitodbhinna doSa hai| yaha sacitta aura acitta donoM prakAra kA ho sakatA hai| (ii) kapATodbhinna- sAdhu ke nimitta baMda kapATa ko kholakara bhikSA denA, kapATodbhinna doSa hai| pariNAma- yadi sAdhu ke nimitta tela kA pAtra kholA gayA hai to usameM se putra Adi ko dene para athavA kraya-vikraya karane para pApamaya pravRtti hotI hai| yadi gRhastha pAtra ko baMda karanA bhUla jAe to usameM cIMTI, mUSaka Adi jIva girane se unakI hiMsA ho sakatI hai kyoMki sIla yA lepa ko kholane aura baMda karane se pRthvI, jala, agni, vAyu kAya Adi jIvoM kI hiMsA hotI hai|108 kapATobhinna se nimna doSa bhI saMbhava hai__ 1. kapATa ke pAsa miTTI, pAnI aura vanaspati Adi rahane se unakI virAdhanA ho sakatI hai| 2. yadi jala phaila jAtA hai to usake samIpavartI cUlhe se agnikAya kI virAdhanA saMbhava hai| agni ke sAtha vAyukAya ke jIvoM kI virAdhanA bhI jur3I huI hai| 3. kapATa kI Avartana pIThikA Upara-nIce hone se chipakalI, kuMthu, cIMTI Adi trasa jIvoM kI virAdhanA bhI ho sakatI hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...113 4. kapATa kholane se usake pIche bAlaka baiThA ho to usako coTa laga sakatI hai| __kuMcikA rahita kapATa yadi pratidina khulatA hai aura daravAjA dharatI se nahIM ghisatA hai to aise daravAje kholane para sAdhu bhikSA prApta kara sakatA hai| isI prakAra maTakA yA pAtra kA mu~ha yadi pratidina kholA jAtA ho athavA usakA mukha kapar3e se baMda kiyA jAtA ho aura lAkha Adi se mudrita nahIM kiyA jAtA ho to usako kholakara dI gaI bhikSA grAhya hai|109 13. mAlApahRta doSa ___yaha udgama kA terahavA~ doSa hai| sAdhu ke nimitta chIMke Adi se, UparI maMjila se athavA bhUmigata kamare se AhAra lAkara denA, mAlApahRta doSa hai|110 digambara sAhitya meM mAlApahRta ke sthAna para mAlArohaNa111 tathA Aroha zabda kA prayoga huA hai|112 ___mAlApahata doSa mukhyata: do prakAra kA hotA hai- jaghanya mAlApahRta aura utkRSTa maalaaphRt| paira ke agra bhAga ke bala para khar3e hokara athavA maMcaka, AsaMdI Adi ke Upara khar3e hokara bhikSA denA jaghanya mAlApahata doSa hai| nisaraNI Adi para car3hakara athavA prAsAda ke UparI hisse se utArakara bhikSA denA utkRSTa mAlApahata doSa hai|113 prakArAntara se mAlApahRta doSa ke tIna bheda bhI milate haiM- 1. Urdhva 2. adha: 3. tiryk| Upara chIMke Adi se utArakara vastu denA Urdhva mAlApahRta hai, nIce bhUmigRha se lAkara denA adha: mAlApahata hai tathA bahuta U~ce kuMbha Adi se athavA gahare gokhaloM meM se hAtha DAlakara nikAlI gaI vasta denA tiryaka mAlApahRta doSa hai|114 bhASyakAra ke anusAra bIca kI maMjila meM rakhA huA AhAra denA tiryak mAlApahRta hai|115 piNDavizuddhi prakaraNa meM mAlApahRta doSa ke cAra bheda kie gae haiN| uparyukta tIna ke atirikta cauthA ubhaya mAlApahRta kA ullekha bhI kiyA gayA hai| ubhaya mAlApahata doSa kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra yazodevasUri ne kahA hai ki kumbhI, uSTrikA athavA bar3e koThe meM se AhAra dene ke lie er3I ko U~cA karate hue hAthoM ko nIce kI ora phailAnA ubhaya mAlApahata doSa hai| isameM zarIra kA vyApAra Upara aura nIce donoM dizAoM meM huA hai, ataH isakA nAma ubhaya mAlApahRta hai|116
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ___yadi gRhasvAmI sAdhu ke Agamana se pUrva hI nisaraNI Adi para car3hA huA ho to hAtha lambA karake supAtra dAna de sakatA hai kyoMki yaha anuccotkSipta hai|117 piNDavizuddhi prakaraNa meM eka tarka upasthita kiyA gayA hai ki Upara se utArakara denA to mAlApahata doSa hai lekina nIce bhUmigRha se lAkara denA mAlApahRta kaise huA? isake uttara meM batAyA gayA hai ki prayatnapUrvaka bhUgRha se lAe hue AhAra ko bhI mAlApahRta kahA jA sakatA hai kyoMki aisA Agama meM rUr3ha ho gayA hai ata: nIce se lAyI gaI vastu ke lie mAlApahata zabda kA prayoga galata nahIM hai|118 ___pariNAma- piNDa niyuktikAra mAlApahRta ke doSa batAte hue kahate haiM ki nisaraNI, phalaka Adi para car3hakara bhojana-pAnI diyA jAe aura dAtA ke paira kA saMtulana bigar3a jAe to vaha nIce gira sakatA hai, jisase usake hAtha-paira meM coTa laga sakatI hai| yadi vahA~ brIhidalanaka yaMtra Adi par3e hoM to usakI mRtyu ho sakatI hai| yadi garbhiNI strI ho to garbhastha jIva hiMsA kI saMbhAvanA bhI rahatI hai tathA nIce girane se usake zarIra ke nIce Ae pRthvIkAya Adi jIva tathA usake Azrita anya jIvoM kI hiMsA bhI ho sakatI hai| muni ke prati dveSa bhAva hone se dravya prApti meM vyavadhAna ho sakatA hai| isI ke sAtha jina vANI kI avahelanA tathA logoM meM yaha bhrAMti phailatI hai ki ye muni bhaviSya meM hone vAle anarthoM ko nahIM jaante|119 14. Acchedya doSa kisI bAlaka yA bhRtyAdi kI vastu ko usakI AjJA ke binA balAta chInakara sAdhu ko denA, Acchedya doSa hai|120 mUlAcAra ke anusAra muni ke bhikSAzrama ko dekhakara rAjA aura cora Adi ke bhaya se sAdhu ko AhAra denA Acchedya doSa hai|121 Acchedya doSa tIna prakAra kA hotA hai____(i) prabhu viSayaka- gRhasvAmI apane putra, putrI, karmacArI Adi kI vastu ko balAta chInakara sAdhu ko detA hai to vaha prabhu viSayaka Acchedya doSa hai| (ii) svAmI viSayaka - grAmanAyaka ke dvArA apane kisI kauTumbika Adi kI vastu ko balAta chInakara sAdhu ko dI jAe to vaha svAmI viSayaka Acchedya doSa hai|122
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma... 115 (iii) stena viSayaka sAdhuoM ke prati zraddhA rakhane vAle cora ke dvArA kisI se chInakara koI vastu dI jAe to vaha stena viSayaka Acchedya doSa hai|123 ukta tInoM prakAra kA Acchedya saMbaMdhI AhAra sAdhu ke lie varjita haiN| pariNAma Acchedya AhAra grahaNa karane se aprIti aura kalaha kI saMbhAvanA rahatI hai| jisase chInakara AhAra Adi diyA jAtA hai, usake aMtarAya meM bhI muni nimittabhUta banate haiM tathA muni ko adattAdAna doSa bhI lagatA hai / dveSa ke kAraNa eka yA aneka sAdhuoM ke lie bhaktapAna kA viccheda hotA hai| isake atirikta upAzraya se niSkAsana tathA anya aneka kaSTa bhI prApta ho sakate haiN| 124 apavAdataH yadi daridra puruSa yA gRha mAlika ke dvArA bhojana pAnI dene kI anumati de dI jAe to muni Acchedya AhAra le sakatA hai| 125 stena viSayaka Acchedya kA prasaMga prAyaH sArthavAha ke sAtha jAne vAle muniyoM ke samakSa upasthita hotA hai| sAmAnyatayA sAdhu ko stenAcchedya grahaNa nahIM karanA caahie| - - 15. anisRSTa doSa mAlika ke dvArA svecchA pUrvaka diyA gayA dAna nisRSTa kahalAtA hai| 126 aneka svAmiyoM kI adhikRta vastu ko unakI anumati ke binA kisI eka se grahaNa karanA anisRSTa doSa hai| 127 anisRSTa doSa do taraha se lagatA hai - 1. sAdhAraNa anisRSTa aura 2. collaka anisRSTa (bhojana vissyk)| jItakalpabhASya evaM piNDavizuddhiprakaraNa meM isake tIna bheda kie gae haiM - 1. sAdhAraNa anisRSTa 2. collaka anisRSTa 3 jaDDa hastI anisRSTa | 128 piNDaniyukti meM collaka anisRSTa ke antargata hI jaDDa hastI anisRSTa kA samAveza kara diyA gayA hai| 129 (i) sAdhAraNa anisRSTa- sAdhAraNa anisRSTa meM aneka svAmI ke Azrita modaka, kSIra, kolhU, vivAha, dukAna tathA gRha Adi vastuoM kA samAveza hotA hai arthAta kolhU Adi sthAnoM para hone vAle padArtha ke aneka svAmI ho sakate haiN| una sabhI svAmiyoM kI anumati ke binA kisI eka svAmI ke dvArA diyA gayA AhAra Adi lenA, sAdhAraNa anisRSTa doSa hai| 130 pariNAma- sAdhAraNa anisRSTa sambandhI AhAra lene para gRhastha sAdhu ko 'pacchAkaDa'-punaH gRhastha veza pahanAkara deza se niSkAsita bhI kara sakatA hai / 131 (ii) collaka anisRSTa- kheta meM kAma karane vAle karmacAriyoM yA sainikoM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ko diyA gayA bhojana collaka kahalAtA hai| bhojana se sambandhita collaka anisRSTa do prakAra kA hai-1. svAmI viSayaka aura 2. hastI vissyk|132 svAmI viSayaka- svAmI viSayaka collaka doSa do prakAra kA hotA haichinna aura achinn| koI kauTumbika apane kheta meM kAma karane vAle pratyeka hAlikoM ke lie alaga-alaga bhojana banavAkara bhejeM to vaha chinna kahalAtA hai|133 sabhI hAlikoM ke lie eka sAtha eka hI bartana meM bhojana bhejA jAe to vaha acchinna kahalAtA hai|134 yadi kauTumbika hAlikoM ke lie bheje gae sAmUhika bhojana meM sAdhu ke lie bhI bhejA gayA ho to vaha nisRSTa (anujJAta) kahalAtA hai kintu kauTumbika kI anumati ke binA yaha anisRSTa kahalAtA hai| chinna cullaka meM mUla svAmI kI anujJA apekSita nahIM hai| pratyeka hAlika yadi apanA vyaktigata AhAra denA cAhe to vaha sAdhu ke lie kalpya hai| acchinna meM yadi sabhI svAmI kI anujJA ke binA kucha hAlikoM ke dvArA AhAra diyA jAe to collaka anisRSTa doSa lagatA hai| ___(iii) hastI-jaDDa anisRSTa- hAthI ke lie nirmita bhojana meM se yadi mahAvata ke dvArA thor3A sAdhu ko de diyA jAye to vaha jaDDa anisRSTa doSa hai| pariNAma- sAdhAraNa evaM collaka anisRSTa sambandhI AhAra lene para pradveSa, aMtarAya, pArasparika kalaha Adi doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai| hastI viSayaka AhAra rAjapiNDa hone se rAjA kI AjJA Avazyaka hai, anyathA rAjA mahAvata Adi ko naukarI se mukta kara sakatA hai, usakI AjIvikA kA viccheda ho jAe to sAdhu ko aMtarAya kA doSa lagatA hai| rAjAjJA ke binA AhAra lene para adattAdAna mahAvrata bhI khaMDita hotA hai| hAthI ke lie banAyA bhojana na lene kA kAraNa yaha hai ki mahAvata ko pratidina dAna dete dekhakara hAthI ruSTa hokara yaha soca sakatA hai ki sAdhu pratidina mere AhAra ko grahaNa karatA hai| vaha usa sAdhu ko upAzraya meM dekhakara usase kruddha ho sakatA hai tathA roSa meM Akara sAdhu kA prANa ghAta bhI kara sakatA hai ata: hAthI ke samakSa mahAvata ke dvArA diyA jAne vAlA AhAra grahaNa nahIM karanA caahie|135 yaha khoja kA viSaya hai ki tiryaMca meM gAya, bhaiMsa, kuttA Adi kA ullekha na karake kevala hAthI kA hI nirdeza kyoM diyA gayA? samaNI kusumaprajJA jI ne isase saMbhAvita nimna kAraNa batalAe haiM * hAthI ko jo AhAra diyA jAtA hai, usameM manuSya dvArA bhogya padArtha adhika die jAte hoNge|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...117 * piNDaniyukti kI racanA ke AsapAsa koI aisI ghaTanA ghaTa gaI hogI, jaba nirantara bhikSA grahaNa karane vAle kisI sAdhu ko hAthI ne coTa pahu~cAI ho| * anya prANiyoM kI tulanA meM hAthI kI samajha adhika paripakva hotI hai| mUlAcAra ke TIkAkAra ne 'aNisaTTha' kI saMskRta chAyA anIzArtha kI hai| anagAradharmAmRta meM yaha niSiddha doSa ke nAma se ullekhita hai|136 cAritrasAra, mUlAcAra Adi digambara graMthoM meM isa doSa kI vyAkhyA kucha aMtara ke sAtha milatI hai| 16. adhyavapUraka doSa svayaM ke lie khAnA Adi pakAne kI zuruAta kara dI jAe phira dhyAna Ane para sAdhu ke lie adhika sAmagrI DAlakara pakAnA adhyavapUraka doSa hai| ise adhyavatara doSa bhI kahA jAtA hai| digambara paramparA meM adhyavapUraka ke sthAna para 'adhyadhi' nAmaka doSa milatA hai| isakA dUsarA nAma sAdhika bhI hai|137 yaha doSa tIna prakAra kA kahA gayA hai (i) svagRha-yAvadarthika mizra- apane lie paka rahe bhojana meM bahuta se bhikhAriyoM kA Agamana sunakara unheM dene ke nimitta pIche se adhika DAlakara pakAnA, svagRha yAvadarthika (bhikhArI) mizra doSa hai| (ii) svagRha-pAkhaMDI mizra- apane lie banAye jA rahe bhojana meM pAkhaNDiyoM kA Agamana sunakara pIche se unake lie adhika banAnA, svagRha pAkhaMDI mizra doSa hai| (iii) svagRha-sAdhu mizra- apane lie paka rahe bhojana meM sAdhu ke nimitta adhika DAlakara pakAyA gayA AhAra denA, svagRha sAdhu mizra doSa hai|138 __ pariNAma- adhyavapUraka sambandhI AhAra lene para cha:kAya kI virAdhanA hotI hai| * adhyavapUraka aura mizrajAta meM mukhya antara yaha hai ki mizrajAta meM sAdhu ke nimitta cAvala, phala, sabjI Adi kA parimANa prAraMbha meM adhika kara diyA jAtA hai jabaki adhyavapUraka meM inakA parimANa madhya meM bar3hAyA jAtA hai|139 * yAvadarthika mizra AhAra meM pIche se jitanA bar3hAyA ho, utanA bhojana alaga nikAla dene para yA bhikSAcaroM ko bAMTa dene para zeSa bhojana sAdhuoM ke lie grAhya ho sakatA hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ___ mUlAcAra kI jina gAthAoM meM udgama ke 16 doSoM kA ullekha hai, vahA~ sarvaprathama AdhAkarma kA nAma hai lekina AdhAkarma ko jor3ane se udgama ke 17 doSa ho jAte haiN| ata: digambara paramparA meM AdhAkarma ko 16 doSoM ke sAtha nahIM jor3A gayA hai| mUlAcAra ke TIkAkAra isakA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM ki adha:karma (AdhAkarma) mahAdoSa vAlA hai| ata: isako alaga se rakhA gayA hai|140 anagAradharmAmRta meM bhI AdhAkRta ko udgama doSoM ke sAtha nahIM jor3A gayA hai|141 uparyukta sabhI doSa gRhastha ke aviveka se lagate haiM kintu jaina muni ko cAhie ki vaha AhAra lete samaya viveka pUrvaka praznAdi pUchakara udgama doSoM se rahita zuddha AhAra Adi grahaNa kreN| ____ inameM se kucha doSa bhojana banAne se pUrva, kucha bhojana banAte samaya, kucha bhojana banAne ke pazcAta aura kucha sAdhu-sAdhvI ko AhAra dete samaya lagate haiN| utpAdanA ke solaha doSa utpAdanA kA sAmAnya artha hai- utpanna krnaa| ut upasarga pUrvaka pad dhAtu se Nijanta meM utpAdana zabda banA hai usakA artha hotA hai utpanna karavAyA jaanaa| dUsare zabdoM meM jina doSoM se AhAra utpAdyate- utpanna karavAyA jAtA hai ve utpAdana doSa kahalAte haiN| ___ AcArya haribhadrasUri ne utpAdana, saMpAdana aura nirvartana ina tInoM ko ekArthavAcI mAnA hai|142 piNDaniyukti meM nAma, sthApanA aura dravya ke AdhAra para utpAdanA zabda kI vistRta vyAkhyA kI gaI hai|143 bhAva utpAdanA ke do prakAra batalAe haiM-prazasta aura aprshst| jJAna, darzana aura cAritra Adi kI utpatti honA prazasta bhAva utpAdanA hai144 tathA krodha Adi se yukta dhAtrI ke dvArA hiMsAjanita AhAra utpanna karavAnA aprazasta bhAva utpAdanA hai|145 utpAdanA ke solaha doSa sAdhu ke dvArA lagate haiN| unake nAma isa prakAra haiM1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. AjIvaka 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodha 8. mAna 9. mAyA 10. lobha 11. pUrva-pazcAtsaMstava 12. vidyA 13. mantra 14. cUrNa 15. yoga aura 16. muulkrm|146 1. dhAtrI doSa pA~ca prakAra kI dhAyamAtA ke samAna bAlaka ko khilAkara AhAra prApta karanA, dhAtrI doSa hai|147 zAbdika vyutpatti ke anusAra jo bAlaka ko dhAraNa karatI hai, bAlaka kA poSaNa karatI hai vaha dhAtrI kahalAtI hai|148
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...119 pUrva kAla meM dhAya pA~ca prakAra kI hotI thI aura nAma ke anurUpa hI unake kArya hote the| jaise 1. kSIra dhAtrI- stanapAna karAne vAlI 2. majjana dhAtrI- snAna karAne vAlI 3. maMDana dhAtrI- AbhUSaNa pahanAne vAlI 4. krIr3ana dhAtrI-krIr3A karAne vAlI 5. aMka dhAtrI- bAlaka ko goda meM rakhane vaalii|149 digambara ke mUlAcAra meM mArjana, maNDana, krIDana, kSIra aura amba tathA anagAra dharmAmRta meM mArjana, krIr3ana, stanyapAna, svApana aura maNDana- ina pA~ca nAmoM kA ullekha hai|150 ukta pA~ca meM se kisI bhI prakAra ke kArya dvArA gRhastha se AhAra Adi kI yAcanA karanA athavA kisI vastu kI lAlasA se bAlaka ko prasanna rakhane kA kArya karanA dhAtrI doSa hai| jaise ki koI gRhastha prabhu darzana yA pUjana ke hetu se AyA ho aura unake sAtha AyA baccA rone lage to unase yaha kahanA ki Apa pUjA Adi dharma kriyAe~ acche se kara lo, bacce ko hama saMbhAla leNge| isa taraha mAtA-pitA ko khuza karake bhikSA lenA dhAtrI doSa hai| Ajakala kaI sAdhu-sAdhvI baccoM ko ghaMTo taka khilAte haiM, pucakArate haiM, goda meM biThAte haiN| yadi isake pIche kisI vastu prApti kI kAmanA ho to dhAtrI doSa lagatA hai anyathA rAga bhAva kI vRddhi hotI hai| pariNAma- bAlaka kA dhyAna rakhane para usake abhibhAvaka sAdhu ke prati AkarSita hokara AdhAkarmI Adi dUSita AhAra de sakate haiN| . kucha loga galata soca sakate haiM ki isa sAdhu kA strI ke sAtha kucha sambandha honA caahie| __* yadi mAtA dharmAbhimukhI nahIM ho to usake mana meM dveSa ho sakatA hai tathA vicAra kara sakatI hai ki ina sAdhuoM ko dUsaroM kI cintA karane kI kahA~ jarUrata hai? * kisI kAraNavaza bAlaka bImAra ho jAye to sAdhu para sandeha ho sakatA hai ki mere bacce ko rugNa kara diyaa| isa sthiti meM gRha svAminI sAdhu ke sAtha kalaha kara sakatI hai jisase dharma kI nindA hotI hai| 2. dUtI doSa dautya karma arthAta saMdeza vAhaka kI bhA~ti eka vyakti ke saMdeza ko dUsare sthAna taka pahu~cAkara bhikSA prApta karanA, dUtI doSa hai| yaha doSa do prakAra se lagatA hai
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana (i) svagrAma viSayaka - jisa gA~va meM sAdhu rahatA hai usI gA~va meM paraspara eka dUsare ke saMdeza pahu~cAnA, svagrAma viSayaka dUtI doSa hai| ___(ii) paragrAma viSayaka - samIpavartI dUsare gA~va meM jAkara saMdeza pahu~cAnA, paragrAma dUtI doSa hai| ina donoM ke bhI prakaTa aura pracchanna (gapta) kI apekSA do-do bheda haiN| lokottara meM pracchanna datI doSa hotA hai| laukika meM prakaTa aura pracchanna dvividha dautya karma hotA hai|151 pariNAma - isa niyama se sUcita hotA hai ki sAdhu ko gRhastha sambandhI kisI prakAra ke sAmAcAroM kA AdAna-pradAna nahIM karanA caahie| binA kisI kAmanA ke bhI dUtI kA kAma karanA akalpya hai| isase gRhastha paricaya, svAdhyAya hAni hotI hI hai| dautya karma dvArA AhAra Adi prApta karane para pApa kI preraNA athavA nirarthaka bolane se jIva virAdhanA, saMyama hAni, vacana samiti kA bhaMga Adi doSa bhI lagate haiN| 3. nimitta doSa tIna kAla viSayaka SaDvidha nimitta lAbha-alAbha, sukha-duHkha aura jIvanamaraNa batAkara bhikSA prApta karanA, nimitta doSa hai|152 anagAradharmAmRta ke anusAra aSTAMga nimitta batAkara dAtA ko prasanna karate hue AhAra grahaNa karanA nimitta doSa hai|153 manusmRti meM bhI nimitta kathana ke dvArA bhikSA lene kA niSedha hai|154 pariNAma- nimitta doSa se yukta bhikSA grahaNa karane para sva-para kI hiMsA kA bhaya rahatA hai|155 nizIthabhASya meM nimitta kathana se hone vAle doSoM kI vistAra se carcA kI gaI hai|156 4. AjIvikA doSa apanI jAti, kula, gaNa Adi kA paricaya dekara bhikSA lenA, AjIvikA doSa hai| AjIvikA doSa pA~ca prakAra kA kahA gayA hai- jAti, kula, gaNa, karma aura shilp|157 mUlAcAra meM jAti, kula, zilpa, tapa aura aizvarya- ina pA~ca ko AjIvaka mAnA hai|158 AjIvikA ke pA~coM doSa do prakAra se lagate haiM (i) sUcanA-saMketa se aura (ii) asUcanA- spaSTa khkr|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...121 (i) sUcanA- brAhmaNa Adi jAti vAle gharoM meM jAkara aspaSTa rUpa se svayaM ko usa jAti kA batAkara AhAra prApta karanA, sUcanA AjIvikA doSa hai| ___(ii) asUcanA- kisI ke dvArA pUche yA nahIM pUche jAne para bhI svayaM ko usa jAti kA batAkara AhAra lenA, asUcanA AjIvikA doSa hai| AjIvikA ke pA~coM bhedoM kA sAmAnya artha isa prakAra hai- 1. jAtimAtRpakSa kA paricaya dekara AhAra prApta karanA 2. kula- apanA yA dUsaroM ke pitRpakSa kA paricaya dekara bhikSAdi prApta krnaa| 3. karma-kRSi viSayaka 4. zilpasilAI-bunAI Adi 5. gaNa-malla Adi ke samUha kI jAnakArI batAkara bhikSAdi prApta karanA, usa-usa sambandhI AjIvikA doSa hai| pariNAma- yadi gRhastha sarala ho to jAti aura prema ke kAraNa sAdhu ko AdhAkarmI AhAra de sakatA hai| anya taraha kI yA gautra sevAe~ bhI kara sakatA hai| jisase saMyama hAni aura Atma virAdhanA donoM hotI hai| isa taraha ke doSa kula Adi ke sambandha meM bhI samajhane caahie| 5. vanIpaka doSa vanIpaka zabda vana-yAcane dhAtu se niSpanna hai| svayaM ko zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa, atithi aura zvAna Adi kA bhakta batAkara yA unakI prazaMsA karake AhAra kI yAcanA karanA, vanIpaka doSa hai| piNDaniryaktikAra ne upamA ke dvArA spaSTa karate hae kahA hai ki jisa bachar3e kI mA~ mara jAtI hai, usake lie gvAlA anya gAya kI khoja karatA hai, vaise hI AhAra Adi ke lobha se mAhaNa, kRpaNa, atithi aura zvAna ke bhaktoM ke sammukha svayaM ko unakA bhakta batAkara dInatA se yAcanA karanA vanIpaka doSa hai|159 jaise bauddha, tApasa, parivrAjaka, brAhmaNa, AjIvaka Adi upAsakoM ke ghara para unake dvArA mAnya buddha Adi kI prazaMsA karanA jisase ve bhakti bhAva pUrvaka bhojana baharAyeM, isameM vanIpaka doSa lagatA hai| pariNAma- jaina darzana ke anusAra 'supAtra yA kupAtra kisI ko bhI diyA gayA dAna niSphala nahIM jAtA' aisA kathana bhI samyaktva ko dUSita karatA hai taba zithilAcAriyoM kI prazaMsA kA to kahanA hI kyA? vaha to mahAna doSakArI hai| isase mithyAtva dRr3ha hotA hai| ve socate haiM ki yadi sAdhu bhI inakI mAnyatAoM kI prazaMsA karate haiM to nizcita rUpa se inakA dharma satya hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * zAkyAdi bhikSuoM ke upAsaka yadi sarala pariNAmI ho to sAdhu kI prazaMsA se khuza hokara use AdhAkarmI AhAra de sakate haiN| kadAcita manojJa AhAra ke lobha se muni svayaM bhI buddha anuyAyI bana sakatA hai| * kadAca bhikSA dAtA gRhastha zAkya kA upAsaka na ho aura sAdhu ne bhUla vaza usake samakSa unakI prazaMsA kara dI ho to vaha nArAja hokara sAdhu ko ghara se bAhara nikAla sakatA hai| * asaMyamiyoM kI prazaMsA karane se hiMsAdi pApoM kI anumodanA hotI hai / isa taraha vanIpaka sambandhI bhikSA meM aneka doSotpatti kI saMbhAvanAe~ rahatI hai| 6. cikitsA doSa vaidya kI bhA~ti kisI gRhastha ke roga kA nivAraNa karake yA usakI cikitsA vidhi batAkara AhAra prApta karanA, cikitsA doSa hai| mUlAcAra meM ATha prakAra kI cikitsA kA upadeza dekara bhikSA prApta karane ko cikitsA doSa kahA gayA hai| 160 anagAra dharmAmRta meM isa sthAna para vaidyaka doSa kA ullekha hai|161 yaha doSa do prakAra kA nirdiSTa haiM- sUkSma aura bAdara / (i) sUkSma cikitsA - roga kI davA batalAkara yA vaidya kA paricaya batalAkara bhikSA prApta karanA, sUkSma cikitsA doSa hai| (ii) bAdara cikitsA svayaM cikitsA karake yA kisI dUsare se cikitsA karavAkara bhikSAdi prApta karanA, bAdara cikitsA doSa hai| svayaM vaidya banakara vamana, virecana Adi karavAnA, kvAtha Adi banavAnA yaha bhI bAdara cikitsA hai| sAra rUpa meM jaina muni ko svAda yukta AhAra kI prApti hetu kabhI bhI gRhastha kI cikitsA nahIM karanA cAhie tathA binA kisI apavAda ke auSadhi ke nAma, vaidyAdi kI jAnakArI bhI nahIM denA caahie| pariNAma - asaMyamI gRhastha kI cikitsA pUrvaka bhikSA prApta kI jAe to nimna doSoM kI saMbhAvanA rahatI haiM yadi sAdhu ke dvArA cikitsA karane para bhI kisI kAraNavaza roga bar3ha jAye to rogI kA kuTumbI varga sAdhu ko rAja daNDa dilavA sakatA hai, jisase jina zAsana kI nindA hotI hai| isI ke sAtha jaina sAdhu bhikSA hetu cikitsA karate haiM isa prakAra kI bhrAnti phailatI hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...123 cikitsA karate samaya kandamUla Adi kA upayoga kiyA jAye to jIva hiMsA, asaMyama Adi doSa lagate haiM / 162 7. krodha piNDa apanI vidyA aura tapa ke prabhAva se, rAjakula kI priyatA se tathA apane zArIrika bala Adi ke prabhAva se bhikSA prApta karanA krodha piNDa hai| 163 krodha kA pradarzana yA sAdhu kA roSa dekhakara gRhastha yaha soce ki yadi muni ko bhikSA nahIM dUMgA to rAjA mujha para kupita ho jAyeMge, kyoMki ye rAjA ke kRpA pAtra haiN| isa taraha gRhastha se bhikSA prApta karanA krodha piNDa doSa hai| 164 8. mAna piNDa dUsaroM ke dvArA utsAhita kie jAne para athavA labdhi aura prazaMsAtmaka zabdoM ko sunakara garva se bhikSA kI eSaNA karanA athavA kisI ke dvArA apamAnita hone para use apanA bala dikhAne ke lie piNDa kI eSaNA karanA mAna piNDa doSa hai| 165 pariNAma - mAna piNDa doSa yukta bhikSA grahaNa karane se kabhI-kabhI patipatnI ke bIca kleza ho sakatA hai jaise ki patnI ne AhAra dene ke lie apanI aruci dikhaaii| muni ne ise apamAna samajhakara usake prANanAtha se bhikSA kI yAcanA kii| yadi usane rucipUrvaka AhAra de diyA to patnI svayaM ko apamAnita mahasUsa kara AtmaghAta bhI kara sakatI hai| mAna piNDa grahaNa karane se jina vANaI kI avahelanA bhI hotI hai| 166 9. mAyA piNDa mAyA pUrvaka bhikSA grahaNa karanA mAyApiNDa doSa hai| 167 10. lobha piNDa Asakti pUrvaka kisI vizeSa padArtha kI gaveSaNA karanA athavA gariSTha yA uttama padArtha ko ati mAtrA meM grahaNa karanA lobha piNDa doSa hai| 168 krodhAdi piNDa ke pariNAma - krodha, mAna Adi cAroM piNDa sambandhI AhAra grahaNa karane para karma baMdha to hotA hI hai| isI ke sAtha Antarika dveSa, jina zAsana kI laghutA Adi doSa bhI lagate haiN|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 11. saMstava doSa bhikSA grahaNa karane se pahale yA grahaNa karane ke bAda dAtA kI prazaMsA karanA yA sambandha sthApita karanA saMstava doSa hai|169 yaha doSa do prakAra se hotA hai1. vacana saMstava aura 2. sambandhI sNstv| ina donoM ke bhI pUrva aura pazcAta do-do bheda hote haiN| nizItha bhASya meM saMstava ke aura bhI aneka bhedoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai|170 ina cAroM bhedoM kI vyAkhyA isa prakAra hai (i) pUrvavacana saMstava - bhikSA lene se pUrva dAtA ke sad-asad guNoM kA utkIrtana karanA ki tumhArI kIrti dasoM dizAoM meM gUMja rahI hai| itane dina tumhAre dAna ke bAre meM sunate the lekina Aja tumhArI dAnavRtti ko pratyakSa dekha liyA hai| isa prakAra bhikSA lene se pahale prazaMsA karanA pUrvavacana saMstava doSa hai|171 (ii) pazcAtvacana saMstava- bhikSA lene ke bAda dAtA kI prazaMsA karate hue kahanA ki tumase milakara Aja mere cakSu pavitra ho ge| pahale mujhe tumhAre guNoM ke bAre meM zaMkA thI lekina tumako dekhakara Aja sAkSAta anubhava huA ki tumhAre guNa yathArtha rUpa se prasiddha haiM, yaha pazcAtvacana saMstava doSa hai|172 ___(iii) pUrvasambandhI saMstava- bhikSA lete samaya kisI dAna dAtA yA dAna dAtrI ke sAtha mAtA-pitA yA bahina kA sambandha sthApita karanA, jaise ki muni apanI vaya aura gRhiNI kI vaya dekhakara yaha kahe ki merI mAtA, bahina, beTI yA pautrI aisI hI thI, isa prakAra vivAha se pUrva hone vAle sambandha sthApita karanA pUrvasambandhI saMstava doSa hai|173 __ (iv) pazcAtsambandhI saMstava- bhikSA lete samaya dAtA yA dAtrI ke sAtha vaya ke anusAra zvasura, sAsa yA patnI ke rUpa meM sambandha sthApita karanA ki merI sAsa yA patnI tumhAre jaisI thii| yaha pazcAtsambandhI saMstava doSa hai|174 pariNAma- pUrva-pazcAta vacana saMstava doSa sambandhI AhAra lene para mAyA mRSAvAda (kapaTa pUrvaka asatya bhASaNa) aura asaMyamI kI anumodanA kA doSa lagatA hai| pUrva-pazcAta sambandhI saMstava doSa yukta AhArAdi prApta karane para yadi gRhastha sarala pariNAmI ho to sAdhu ke sAtha pArivArika sambandhoM kI taraha vyavahAra kara sakatA hai, snehavaza AdhAkarmI Adi AhAra bhI muni ko baharA sakatA hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 125 * yadi ghara ke loga tuccha prakRti ke hoM to soca sakate haiM ki yaha muni apanA sambandhI banAkara hameM nIcA dikhAnA cAhatA hai ataH nArAja hokara muni ko ghara se niSkAsita kara sakate haiN| * 'tuma merI mA~ kI taraha ho' muni kA aisA kathana sunakara koI saralamanA nArI muni ko putra tulya samajhakara apanI vidhavA putravadhU ko apanAne kI vinaMtI kara sakatI hai| isI bhA~ti anya doSoM kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| 12. vidyApiNDa doSa jisakI adhiSThAtrI devI ho tathA jise japa, homa Adi ke dvArA siddha kI jAe, vaha vidyA hai| 175 vidyA kA pradarzana karake bhikSA prApta karanA vidyApiNDa doSa hai| mUlAcAra ke anusAra vidyA pradAna karane kA pralobhana dekara yA vidyA ke mAhAtmya se AhAra prApta karanA vidyA doSa hai| 176 pariNAma - vidyA kA prayoga karane se vidyA se abhimaMtrita vyakti yA usase sambandhita anya koI vyakti pratividyA se muni kA aniSTa kara sakatA hai| vidyA prayoga se loga muni kI niMdA kara sakate haiM ki ye muni pApajIvI, mAyAvI, kArmaNakArI evaM jAdU-TonA karate haiM isase dharma kI avahelanA hotI hai| rAjA athavA nyAyAlaya Adi meM zikAyata karane se rAjapuruSoM dvArA nigraha aura daMDa bhI prApta ho sakatA hai| 177 13. maMtrapiNDa doSa jisakA adhiSThAtA devatA ho tathA jo binA homa Adi kriyA ke par3hane mAtra se siddha ho jAe, vaha maMtra kahalAtA hai / 178 maMtra prayoga se camatkAra karake AhAra prApta karanA maMtrapiNDa doSa hai| 179 maMtra piNDa kA prayoga karane para vidyApiNDa ke samAna hI doSa lagate haiM / graMthakAra ke anusAra saMgha kI prabhAvanA ke lie ApavAdika sthiti meM maMtra kA samyaka prayoga kiyA jA sakatA hai| 18 180 mUlAcAra meM vidyA aura maMtra ko eka sAtha mAnakara prakArAntara se bhI isakI vyAkhyA kI gaI hai| usake anusAra AhAra dene vAle vyantara devatAoM ko vidyA aura maMtra se bulAkara unheM siddha karanA vidyAmaMtra doSa hai| 181 14. cUrNapiNDa doSa aMjana Adi ke prayoga se adRzya hokara bhikSA prApta karanA 182 athavA cUrNa 183 ke dvArA vazIbhUta karake bhikSA prApta karanA, cUrNapiNDa doSa hai / 184
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana pariNAma - cUrNa evaM yogapiNDa sambandhI bhikSA meM vidyA evaM mantrapiNDa ke samAna hI doSa lagate haiN| vizeSa itanA hai ki cUrNapiNDa prayoga se koI vyakti dveSapUrvaka muni kA prANa ghAta bhI kara sakatA hai| digambara paramparA ke anusAra A~khoM ko nirmala karane vAle cUrNa tathA zarIra ko vibhUSita aura dIpta karane vAle cUrNa kI vidhi batAkara AhAra prApta karanA cUrNa doSa hai| 185 cUrNapiNDa kA prayoga asaphala hone para sAdhu dharma evaM jaina saMgha kI avamAnanA hotI hai| 15. yogapiNDa doSa pAdalepa athavA sugaMdhita padArtha kA prayoga karake, pAnI para calakara athavA AkAza gamana karake bhikSA prApta karanA, yogapiNDa doSa hai| cUrNa aura yoga- ina donoM meM dravya kI apekSA se vizeSa bheda nahIM hai| sAmAnya dravya se niSpanna zuSka yA Ardra kSoda (cUrA) cUrNa kahalAtA hai tathA sugaMdhita dravya se niSpanna zuSka yA lepa rUpa piSTI yoga kahalAtA hai / 186 16. mUlakarma doSa mUla yAnI saMsAra vRddhi kA kAraNa, karma yAnI pApa kriyA athavA saMsAra cakra ko bar3hAne vAlA pApa mUla karma kahalAtA hai / piNDa niryuktikAra ke anusAra prayoga dvArA kisI ke kaumArya ko khaNDita karanA athavA kisI meM yoni kA sthApana karanA mUlakarma hai|187 piNDavizuddhiprakaraNa meM saubhAgya ke lie snAna, rakSAbaMdhana, garbhAdhAna, vivAha karavAnA aura dhUpa Adi ke prayoga karanA mUlakarma mAnA gayA hai / 188 mUlAcAra ke anusAra jo vaza meM nahIM hai, unako vaza meM karanA tathA viyuktoM kA saMyoga karavAnA mUlakarma hai| isa taraha kI kriyAoM ke dvArA AhAra kI prApti karanA mUlakarma doSa hai| 189 anagAradharmAmRta meM isake sthAna para vaza nAmaka doSa kA ullekha hai| 190 bhikSA se sambandhita mUlakarma doSa kA ullekha Agama sAhitya meM lagabhaga nahIM milatA hai| praznavyAkaraNa sUtra (2 / 12 ) meM mUlakarma kA ullekha to hai para vahA~ bhikSA kA prasaMga nahIM hai| isa saMdarbha meM yaha saMbhAvanA ho sakatI hai ki bhagavAna mahAvIra tathA unake bAda bhI kucha varSoM taka mUlakarma kA prayoga bhikSA prApti ke lie nahIM kiyA jAtA thA lekina paravartI kAla meM kisI sAdhu ne yaha prayoga kiyA hogA isIlie piNDaniryuktikAra ne ise utpAdanA doSa ke sAtha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...127 jor3a diyaa| nizIthasUtra meM bhI utpAdanA ke 15 doSoM meM mUlakarma kA nirdeza nahIM hai| pariNAma- mUlakarma sambandhI bhikSA prApta karane para garbhastaMbhana evaM garbhapAta se sambandhita vyakti ko saccAI jJAta ho jAye to use sAdhu ke prati bhayaMkara roSa paidA ho sakatA hai aura sAdhu kA dveSI bhI bana sakatA hai| yadi mUlakarma sambandhita vyakti kI mRtyu ho jAye to sAdhu ko hiMsA kA doSa lagatA hai| garbhAdhAna karAne evaM yoni ko avikRta banAne meM jIvana bhara abrahma sevana kA doSa lagatA hai| yadi putra janme to anurAga vaza sAdhu ko AdhAkarmI bhikSA de sakatA hai tathA yoni vikRta bane to bhogAntarAya kA bandhana hotA hai| eSaNA ke dasa doSa eSaNA kA zAbdika artha hai khoja krnaa| yahA~ eSaNA kA tAtparya AhAra zodhana se hai| eSaNA kA dUsarA nAma grahaNaiSaNA hai| zaMkA Adi doSoM se rahita AhAra grahaNa karanA grahaNaiSaNA kahalAtA hai|191 paMcavastuka meM eSaNA zabda kA prayoga grahaNaiSaNA ke saMdarbha meM kiyA gayA hai| vahA~ eSaNA, gaveSaNA, anveSaNA aura grahaNa ko ekArthaka mAnA hai|192 udgama ke doSa gRhastha se tathA utpAdanA ke doSa sAdhu se sambandhita hote haiM lekina eSaNA ke dasa doSa sAdhu aura gRhastha donoM se sambandhita hote haiN| eSaNA meM bhI zaMkita aura bhAvata: apariNata- ye donoM doSa sAdhu ke dvArA tathA zeSa ATha doSa niyamata: gRhastha ke dvArA lagate haiN|193 grahaNaiSaNA ke dasa doSoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. zaMkita 2. prakSita 3. nikSipta 4. pihita 5. saMhata 6. dAyaka 7. unmizra 8. apariNata 9. lipta aura 10. chrdit|194 1. zaMkita doSa AdhAkarma Adi doSa kI saMbhAvanA hone para bhI bhikSA grahaNa karanA, zaMkita doSa hai|195 dazavaikAlika sUtra meM spaSTa kahA gayA hai ki muni kalpa aura akalpa kI dRSTi se zaMkA yukta AhAra ko grahaNa na kre|196 zaMkita ke viSaya meM nimna cAra vikalpa banate haiM1971. bhikSA lete samaya zaMkita aura karate samaya bhI shNkit| 2. bhikSA lete samaya zaMkita kintu karate samaya ashNkit| 3. bhikSA lete samaya azaMkita kintu karate samaya shNkit|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 4. bhikSA lete samaya bhI azaMkita aura karate samaya bhI ashNkit| isa caturbhagI meM cauthA bhaMga vizuddha hai| piNDaniyuktikAra ne ina cAroM bhaMgoM kA vistAra se spaSTIkaraNa kiyA hai| kaI bAra gRhastha ke dvArA dI jAne vAlI pracura bhikSA sAmagrI ko dekhakara muni lajjAvaza pUchatAcha karane meM samartha nahIM hotaa| ataH zaMkA hone para bhI bhikSA grahaNa kara letA hai aura usI avasthA meM usakA upabhoga bhI kara letA hai, yaha prathama bhaMga kI vyAkhyA hai| dUsare bhaMga meM muni bhikSA grahaNa karate samaya zaMkAgrasta rahatA hai lekina upabhoga karate samaya dUsarA muni spaSTIkaraNa kara detA hai ki usa ghara meM kisI atithi ke lie pracura khAnA banA thA athavA kisI anya ke ghara se AyA thA, yaha sunakara vaha ni:zaMkita hokara usa bhikSA kA upabhoga karatA hai, yaha caturbhaMgI kA dUsarA vikalpa hai| tIsare vikalpa meM guru ke samakSa AlocanA karate hue anya muniyoM ke pAsa bhI vaisI hI khAdya sAmagrI dekhakara mana meM zaMkA ho jAtI hai ata: ni:zaMkita rUpa se grahaNa kI gaI bhikSA ko bhI vaha zaMkita avasthA meM upabhoga karatA hai| cauthe bhaMga meM donoM sthitiyoM meM zaMkA nahIM hotI ata: vaha vizuddha hone se eSaNIya hai|198 2. prakSita doSa ___sacitta pAnI Adi padArthoM se lipta hAtha yA cammaca Adi se bhikSA grahaNa karanA prakSita doSa hai|199 samavAyAMgasUtra meM caudahavA~ tathA dazAzrutaskandhasUtra meM ise pandrahavA~ asamAdhi sthAna mAnA hai|200 TIkAkAra malayagiri ne prakSita ke sthAna para prakSipta zabda kA prayoga bhI kiyA hai|201 yaha doSa do prakAra kA kahA gayA hai- 1. sacitta prakSita aura 2. acitta prkssit| sacitta vastu se lipta hAtha Adi dvArA AhAra grahaNa karanA, sacitta prakSita doSa hai tathA acitta vastu se lipta hAtha Adi dvArA AhAra prApta karanA, acitta mrakSita hai| sacitta mrakSita doSa tIna prakAra kA mAnA gayA hai- 1. pRthvIkAya mrakSita 2. apkAya mrakSita 3. vanaspatikAya prkssit|202 sacitta pRthvIkAya prakSita- zuSka yA Ardra sacitta pRthvIkAya se lipta hAtha yA pAtra se bhikSA lenA pRthvIkAya mrakSita hai| apkAya prakSita- zuSka yA Ardra sacitta rasoM se yukta hAtha yA pAtra se bhikSA grahaNa karanA apkAya prakSita hai| sacitta apkAya prakSita doSa cAra bheda vAlA hai203_
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 129 1. puraH karma - sAdhu ko bhikSA dene se pUrva sacitta jala se hAtha dhonA / 2. pazcAtkarma - sAdhu ko bhikSA dene ke pazcAta sacitta jala se hAtha dhonA / 3. sasnigdha- sacitta jala dvArA AMzika rUpa meM bhIge hue hAthoM se bhikSA grahaNa krnaa| 4. udakArdra- jisase pAnI Tapaka rahA ho, aise sacitta jala se yukta hAtha se bhikSA grahaNa krnaa| vanaspatikAya prakSita - turanta sudhAre hue Ama ke Tukar3oM Adi se lipta hAtha dvArA bhikSA grahaNa karanA, vanaspatikAya prakSita doSa hai| agnikAya, vAyukAya aura trasakAya ina tInoM kA bhikSA ke sAtha saMsarga hone para bhI unase hAthAdi ke lipta hone kI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai ataH AhAra inase prakSita nahIM hotaa| isIlie ina tInoM kA yahA~ grahaNa nahIM kiyA gayA hai| sAra rUpa meM kahA jAe to ukta sacitta prakSita sambandhI bhikSA muni ke lie sarvathA agrAhya hai| acitta prakSita doSa do prakAra kA kahA gayA hai (i) acitta garhita - carbI Adi ghRNita vastuoM se lipta hAtha Adi dvArA bhikSA lenA, acitta garhita doSa hai / ghRta Adi se lipta hAtha Adi dvArA bhikSA lenA (ii) acitta agarhita acitta agarhita doSa hai| - acitta prakSita meM bhI hAtha aura pAtra se sambandhita cAra vikalpa banate haiN| isa caturbhaMgI meM AhAra grahaNa kI bhajanA hai| isameM agarhita prakSita se yukta hAtha aura pAtra ke dvArA bhikSA grAhya hai lekina garhita prakSita bhikSA kA pratiSedha hai| agarhita meM bhI gorasadrava, madhu, ghRta, tela, gur3a Adi se kharaDita hAtha yA pAtra yadi jIvoM se saMsakta haiM to vaha bhikSA varjya hai kyoMki isase makSikA, pipIlikA Adi jIvoM ke hiMsA kI saMbhAvanA rahatI hai | 204 sAmAnyataH sthavirakalpI muni ghRta, gur3a Adi se kharaDita hAthoM dvArA vidhi pUrvaka bhikSA grahaNa kara sakate haiM lekina jinakalpika muni aise hAthoM se bhikSA nahIM le skte| loka meM ghRNita mAMsa, vasA, zoNita aura madirA Adi se kharaDita hAtha yA pAtra se AhAra lenA to sabhI ke varjita hI hai|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana pariNAma- sacitta prakSita evaM garhita acitta prakSita sambandhI bhikSA lene se SaTkAyika jIvoM kI virAdhanA, saMyama hAni evaM lokanindA hotI hai| 3. nikSipta doSa sacitta pRthvI Adi para rakhI huI bhikSA grahaNa karanA, nikSipta doSa hai|205 dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki azana, pAna, khAdima aura svAdima Adi khAdya yadi pAnI, uttiMga yA panaka Adi para athavA agni para rakhe hue hoM to sAdhu ke lie akalpya hai|206 nikSipta doSa do prakAra kA hotA hai- sacitta aura acitt| sacitta nikSipta ke bhI do bheda haiM- anantara aura prmpr| (i) sacitta anantara nikSipta- sacitta pRthvI Adi SaDjIvanikAyoM para binA kisI antarAla ke rakhI huI bhikSA lenA, anantara sacitta nikSipta doSa hai| (ii) sacitta parampara nikSipta- pRthvI Adi SaDjIvanikAyoM para antarAla yukta rakhI gaI bhikSA lenA, parampara sacitta nikSipta doSa hai| yahA~ anantara zabda kA artha hai- vyavadhAna, antarAla yA bAdhA rahita tathA parampara zabda kA artha hai- vyavadhAna yA antarAla yukt| sacitta agni aura khAdya sAmagrI donoM eka-dUsare se saTe hae hoM jaise aMgAre para rakhI gaI kakar3I, anantara sacitta nikSipta hai tathA aMgAre para tapelI meM rakhA huA dUdha parampara sacitta nikSipta kahalAtA hai| pRthvI, apa Adi SaDjIva nikAyoM kA paraspara meM chaha prakAra se nikSepa ho sakatA hai 1. pRthvIkAya kA pRthvIkAya pr| 2. pRthvIkAya kA apkAya pr| 3. pRthvIkAya kA tejaskAya pr| 4. pRthvIkAya kA vAyukAya pr| 5. pRthvIkAya kA vanaspatikAya pr| 6. pRthvIkAya kA trasakAya pr| isI prakAra apakAya Adi ke bhI 6-6 bheda hote haiN| inameM eka-eka vikalpa svasthAna sambandhI tathA zeSa pA~ca parasthAna sambandhI hote haiN|207 agnikAya kA saptavidha nikSepa isa prakAra hai
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...131 1. vidhyAta- jo agni pahale dikhAI nahIM detI lekina bAda meM IMdhana DAlane para spaSTa dikhAI detI hai, vaha vidhyAta kahalAtI hai| 2. murmura- ApiMgala raMga ke ardhavidhyAta agnikaNa murmura kahalAte haiN| 3. aMgArA- jvAlA rahita agni aMgArA kahalAtI hai| 4. aprAptajvAlA- cUlhe para rakhA gayA bartana jisako agni kA sparza nahIM hotA, vaha aprAptajvAlA kahalAtI hai| 5. prAptajvAlA- piTharaka kA sparza karane vAlI agni prApta jvAlA kahalAtI hai| 6. samajvAlA- jo agni bartana ke UparI bhAga taka sparza karatI hai, vaha samajvAlA kahalAtI hai| 7. vyutkrAntajvAlA- jo agni cUlhe para rakhe gae bartana ke Upara taka pahu~ca jAtI hai, vaha vyutkrAntajvAlA kahalAtI hai|208 sacitta para sacitta nikSepa kI taraha- mizra pRthvI para sacitta pRthvI, sacitta pRthvI para mizra pRthvI tathA mizra pRthvI para mizra pRthvI kA nikSepa hotA hai| isI prakAra sacitta aura mizra ke sAtha acitta nikSepa kI caturbhagI bhI hotI hai|209 ina tIna caturbhaMgiyoM meM acitta se sambandhita caturbhaMgI ke cauthe vikalpa vAlA bhaktapAna grAhya hotA hai| SaDjIvanikAya kA anantara aura parampara nikSepa isa prakAra hotA hai * sacitta pRthvI para binA kisI antarAla ke rakhI gaI vastu lenA sacitta pRthvIkAya kA anantara nikSepa doSa hai| * isI prakAra pRthvI para rakhe gae piTharaka Adi kA nikSepa hotA hai vaha parampara nikSipta hai| * pAnI meM DAlA huA ghI kA piMDa lenA, apkAya anantara nikSipta doSa hai| * samudra Adi meM sthita nAva Adi meM rakhe hue makkhana, pakavAna Adi lenA, apkAya parampara nikSipta doSa hai| * sAta prakAra kI agni para rakhe hue gehU~ Adi lenA teukAya anantara nikSipta doSa hai| * agni ke Upara rakhe gae pAtra kI vastu lenA, teukAya parampara nikSipta doSa hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * vAyu dvArA ur3AyA gayA pApar3a, dhAnya kA chilakA Adi lenA, vAyukAya anantara nikSipta doSa hai| * havA yukta thailI, takiye Adi para rakhe hue pUe Adi lenA vAyukAya parampara nikSipta doSa hai| * vanaspatikAya kI dRSTi se hariyAlI para rakhI gaI vastu lenA, vanaspatikAya anantara nikSipta doSa hai| * hariyAlI para rakhe hue piTharaka Adi meM rahI huI vastu lenA, vanaspatikAya parampara nikSipta doSa hai| * trasakAya kI dRSTi se baila ke pITha para rakhe hue mAlapue Adi lenA, trasakAya anantara nikSipta doSa hai| ' * baila ke pITha para kutupa Adi bhAjanoM meM bharakara rakhe hue mAlapue lenA, trasakAya parampara nikSipta doSa hai| TIkAkAra malayagiri ke anusAra nikSipta ke kula 432 bheda hote haiN| sacitta pRthvI Adi para anantara rUpa se rakhI gaI bhikSA saMghaTTa Adi doSoM ke kAraNa sarvathA agrAhya hai isalie sacitta anantara nikSipta yukta bhikSA muni ko kabhI grahaNa nahIM karanA caahie| yadi parampara rUpa se rakhI gaI bhikSA meM saMghaTTAdi doSa Tala sakate hoM to yatanApUrvaka le sakate haiN| ___ pariNAma- nikSipta bhikSA meM SaTkAyika jIva virAdhanA aura saMyama virAdhanA hotI hai| nikSipta ke pUre prasaMga ko par3hakara jAnA jA sakatA hai ki jaina AcAryoM ne sAdhu kI bhikSAcaryA ke viSaya meM jitanI sUkSmatA se cintana kiyA hai| anya kisI bhI dharma ke saMnyAsI varga ke lie itanI sUkSma ahiMsA pradhAna bhikSAcaryA kA ullekha nahIM milatA hai| 4. pihita doSa (DhaMkA huA) - sacitta, acitta yA mizra ina tInoM prakAra kI vastuoM se DhaMkI huI bhikSA lenA pihita doSa hai| digambara mUlAcAra ke anusAra sacitta phala yA pRthvI Adi se DhaMke hue athavA acitta bhArI padArtha se DhaMke hue khAdya padArtha ko grahaNa karanA pihita doSa hai|210 pihita doSa tIna prakAra kA hotA hai- 1. sacitta 2. acitta aura 3. mishr| ina tInoM kI tIna caturbhaMgiyA~ hotI hai|211
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...133 sacitta aura mizra kI caturbhaMgI 1. sacitta se pihita sacitta deya vstu| 2. mizra se pihita sacitta deya vstu| 3. sacitta se pihita mizra deya vstu| 4. mizra se pihita mizra deya vstu| ye cAroM vikalpa agrAhya haiN| sacitta aura acitta kI caturbhaMgI 1. sacitta se pihita sacitta deya vstu| 2. acitta se pihita sacitta deya vstu| 3. sacitta se pihita acitta deya vstu| 4. acitta se pihita acitta deya vstu| isameM prArambha ke tIna vikalpa akalpanIya tathA caturtha vikalpa meM bhajanA hai| acitta aura mizra kI caturbhaMgI 1. mizra se pihita mizra deya vstu| 2. acitta se pihita mizra deya vstu| 3. mizra se pihita acitta deya vstu| 4. acitta se pihita acitta deya vstu| isa caturbhagI meM prathama ke tIna vikalpa agrAhya hai aura caturtha vikalpa meM bhajanA hai| acitta pihita kI caturbhaMgI bhI isa prakAra banatI hai * bhikSA dAna kA pAtra bhArI aura Dhakkana bhaarii| * bhikSA dAna kA pAtra bhArI aura Dhakkana hlkaa| * bhikSA dAna kA pAtra halkA aura Dhakkana bhaarii| * bhikSA dAna kA pAtra halkA aura Dhakkana hlkaa| isa caturbhagI meM prathama aura tRtIya vikalpa bhikSA ke lie agrAhya hai, kyoMki bhArI Dhakkana uThAte hue kadAca gira jAe yA hAtha Adi se chUTa jAe to dAtA ke pA~va Adi meM coTa laga sakatI hai| isalie ina dvividha bhaMga kI apekSA acitta pihita bhikSA kA bhI niSedha kiyA gayA hai| isameM dvitIya aura caturtha bhaMga vAlI bhikSA lI jA sakatI hai, kyoMki dUsare
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana vikalpa meM kevala pAtra bhArI hai jisako uThAye binA bhI kaTorI, cammaca Adi se bhikSA dI jA sakatI hai| isameM dAtA ko coTa Adi kI saMbhAvanA nahIM rahatI / caturtha vikalpa meM donoM hI vastue~ halkI hai ataH vastu grAhya hai| 212 bhAvArtha yaha hai ki bhikSA lete-dete samaya gRhastha dAtA evaM bhikSATaka muni donoM ko yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki bhojana pAtra ke Upara rakhA huA Dhakkana bhArI hai yA hlkaa| yadi Dhakkana bhArI ho to sAdhu usa bartana vAlI bhikSA grahaNa nahIM kare aura gRhastha bhI turanta Dhakkana uThAkara bhikSA nahIM de / anyathA acitta vastu evaM acitta pAtra hone para bhI doSa laga jAtA hai| sacitta pihita Adi ke bhI do-do bheda haiM- anantara aura prmpr| inakA sAmAnya svarUpa yaha hai * sacitta pRthvI ke Dhakkana se Dha~ke hue pUe Adi khAdya padArtha grahaNa karanA, pRthvIkAya anantara pihita doSa hai / * sacitta pRthvI para rakhe gae piThara meM rakhA huA khAdya bhikSA rUpa meM grahaNa karanA, pRthvIkAya paraMpara pihita doSa hai / * barapha Adi apkAya piNDa se Dha~kI huI bhikSA lenA, apkAya anantara pihita doSa hai| * sacitta pAnI para rakhe gae bartana kI vastu grahaNa karanA, apkAya parampara pihita doSa hai| * aMgAroM se saMskArita kiye gaye kera Adi grahaNa karanA, teukAya paraMpara pihita doSa hai| * aMgAroM se yukta zarAva Adi se Dha~kI huI bhikSA lenA, teukAya anaMtara pihita doSa hai| * aMgAre para vAyu bhI hotI hai kyoMki vAyu ke binA Aga jala hI nahIM sktii| ataH aMgArA DAlakara hiMga Adi se saMskArita kiye gae kera Adi lenA, tejas aura vAyu donoM se anantara pihita doSa hai / * vAyu bharI huI thailI Adi se Dha~kI huI bhikSA lenA, vAyukAya parampara pihita doSa hai| * phala Adi se DhakI huI bhikSA lenA vanaspatikAya anantara pihita doSa hai / * phala yukta chAbar3I Adi se Dha~kI huI bhikSA lenA, vanaspatikAya paraMpara pihita doSa hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...135 * trasakAya ke saMdarbha meM kIr3e-makor3oM se AcchAdita bhikSA lenA trasakAya anantara pihita doSa hai| * kIr3I Adi se yukta zarAva se DhakI huI bhikSA lenA trasakAya parampara pihita doSa hai| sacitta pRthvI Adi se sparzita anantara pihita bhikSA muni ke lie sarvathA agrAhya hai kyoMki isake lena-dena meM saMghaTTA Adi doSoM kI saMbhAvanA rahatI hai| sacitta pRthvI Adi se yukta parampara pihita bhikSA doSa TAlate hue yatanA pUrvaka grAhya hai| pariNAma- sacitta pihita yukta bhikSA grahaNa karane se jIva hiMsA aura saMyama hAni donoM hotI hai| 5. saMhRta (saMsparzita) doSa jisa pAtra se bhikSA dI jA rahI ho, usameM yadi sacitta yA mizra dhAnya Adi ke kaNa hoM to use bhUmi para yA anyatra rakhakara phira bhikSA denA, saMhata doSa hai|213 mUlAcAra meM saMhRta ke sthAna para saMvyavaharaNa zabda kA prayoga hai| usake anusAra muni ko AhAra dene ke lie vastra yA bartana Adi ko dekhe binA zIghratA se haTAnA saMvyavaharaNa doSa hai|214 anagAradharmAmRta meM isake sthAna para sAdhAraNa doSa kA ullekha hai|215 jisa prakAra nikSipta aura pihita doSa meM sacitta, acitta aura mizra kI tIna caturbhaMgiyA~ hotI hai, vaise hI isakI bhI caturbhaMgiyA~ haiN| kevala dvitIya aura tRtIya caturbhagI ke tIsare vikalpa kI mArgaNA vidhi meM aMtara hai|216 piNDaniyukti meM zuSka saMhRta aura Ardra saMhRta tathA saMhiyamANa ke AdhAra para cAra bhaMgoM kI kalpanA isa prakAra kI gaI hai 1. zuSka para shussk| 3. Ardra para shussk| 2. zuSka para aardr| 4. Ardra para aardr| inameM zuSka vastu ko saMhRta karane se jIva hiMsA kI saMbhAvanA kama rahatI hai ata: zuSka para zuSka ko saMhata kiyA jAe to vaha sAmagrI sAdhu ke lie grAhya ho sakatI hai| AcArya bhadrabAhu ne saMhRta doSa ko stoka aura bahu ke AdhAra para bhI samajhAyA hai
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * thor3e zuSka para thor3A shussk| * thor3e zuSka para bahu zuSka / * bahu zuSka para thor3A shussk| * bahu zuSka para bahu zuSka / hai, jahA~ thor3e zuSka para bahu zuSka tathA bahu zuSka para bahu zuSka saMhRta hotA vahA~ sAdhu ko AhAra lenA kalpatA hai| zuSka para Ardra, Ardra para zuSka yA Ardra para Ardra- ina tIna bhaMgoM meM AhAra grahaNa karanA kalpya nahIM hotA hai| yadi grAhya vastu kama bhAra vAlI ho aura usa para koI halkI vastu rakhI ho to use anyatra rakhakara AhAra Adi liyA jA sakatA hai| pariNAma - bhArI yA bar3e pAtra ko uThAne yA nIce rakhane meM dAtA ko kaSTa hotA hai| isase loka niMdA bhI saMbhava hai ki yaha rasa lolupI sAdhu dUsaroM kI suvidhA - asuvidhA kA bhI dhyAna nahIM rkhtaa| yadi dAna dete samaya aMga khaMDita yA zarIra jala jAe to dAtA yA usake parijanoM ke mana meM aprIti utpanna ho sakatI hai jisase anya dravyoM kA vyavaccheda ho jAtA hai tathA bhArI pAtra se vastu bAhara nikalane para SaTkAya vadha kI saMbhAvanA rahatI hai| saMharaNa Adi pratyeka dvAra meM bhaMgoM ke AdhAra para 432 bhaMga isa prakAra banate haiM- sacitta pRthvI kA sacitta pRthvIkAya para saMharaNa, sacitta pRthvIkAya kA sacitta apkAya para saMharaNa isa taraha svakAya - parakAya kI apekSA 36 bhaMga hote haiN| inake sacitta, acitta aura mizra kI apekSA pratyeka kI tIna caturbhaMgI hone se 12 bheda hote haiN| 12 x 36 se guNA karane para 432 bheda hote haiN| 217 sacitta saMhRta Adi doSa bhI do-do prakAra kA kahA gayA hai - anantara aura prmpr| isakA spaSTIkaraNa nimna hai - * sacitta pRthvIkAya para rakhA gayA AhAra lenA, pRthvIkAya anantara saMhRta doSa hai| * sacitta pRthvIkAya para rakhe hue pAtra meM DAlA huA AhAra lenA, pRthvIkAya paraMpara saMhRta doSa hai| * barpha Adi se yukta vastu lenA, apkAya anantara saMhata doSa hai| * sacitta jala Adi se saMsparzita pAtra meM DAlI gaI vastu lenA, apkAya paraMpara saMhRta doSa hai| * cUlhe para turaMta rokA gayA pApar3a lenA, teukAya anantara saMhRta hai| * garma kiye hue bartana meM DAlI gaI bhikSA lenA, teukAya paraMpara saMhRta doSa hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...137 * teukAya ke sAtha vAyukAya kA astitva jur3A rahatA hai ata: teukAya kI taraha vAyukAya paraMpara aura vAyukAya anantara saMhRta samajha lenA caahie| * phala Adi para rakhI gaI bhikSA lenA, vanaspatikAya anantara saMhRta doSa hai| * turanta sudhAre hue phala Adi ke pAtra meM DAlakara dI gaI bhikSA lenA, vanaspatikAya paraMpara saMhRta doSa hai| * trasakAya ke saMdarbha meM cIMTI Adi jIva jantu yukta sthAna para rakhI gaI bhikSA lenA, trasakAya anantara saMhata doSa hai| * cIMTI Adi se sane hue pAtra ko khAlI kara usameM dI jA rahI bhikSA lenA, trasakAya paraMpara saMhata doSa hai| ___pariNAma - sacitta anantara saMhata doSa vAlI bhikSA muni ke lie sarvathA niSiddha hai kyoMki isameM saMghaTTA evaM jIva hiMsA kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai| yadi sacitta paMrapara saMhata saMbaMdhI bhikSA meM saMghaTTA doSa Tala sakatA ho to viveka pUrvaka le sakate haiN| 6. dAyaka doSa jo bhikSA dene ke ayogya hoM athavA avidhi pUrvaka de rahe hoM unake hAtha se bhikSA grahaNa karanA, dAyaka doSa hai| piNDaniyukti meM cAlIsa vyaktiyoM ko bhikSA ke ayogya mAnA gayA hai| inameM kucha doSa vyaktiyoM se sambandhita haiM tathA kucha sAvadha kriyAoM se sambaddha hone ke kAraNa upacAra se dAyaka ke sAtha jur3a gae haiN| niSiddha dAyakoM ke nAma isa prakAra haiM -218 1. bAla- ATha varSa se kama umra kA bAlaka jo AhArAdi dene kA parimANa yA vidhi na jAnatA ho, usase bhikSA grahaNa karanA bAla dAyaka doSa hai| 2. ativRddha (sthavira)- sattara varSa (anya mata se sATha varSa) se adhika Ayu vAlA sthavira kahalAtA hai, usake hAtha se bhikSA lenA bhI dAyaka doSa hai| isa vaya meM hAtha Adi kA~pane lagate haiM ata: khAdya sAmagrI girane kI saMbhAvanA rahatI hai| 3. matta- jo nazA kiyA huA ho| 4. unmatta- jo bhUta Adi se AviSTa ho| 5. kaMpamAna- jisakA zarIra vRddhAvasthA yA roga Adi ke kAraNa kA~pa rahA ho|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 6. jvarita- jo ekAntara bukhAra Adi se grasita ho / 7. anyA- jo netrahIna ho / 8. kor3hI - jisake zarIra se vraNa jhara rahe ho, aise kuSTha roga se grasita vykti| 9. khar3AU pahanA huA - jo lakar3I kI khar3AU (pAda trANa) pahanA huA ho| 10. baMdhana yukta- jisake hAtha hathakar3I Adi se baMdhe hue hoN| 11. baMdhana baddha - jisake pA~va ber3iyoM se baMdhe hue hoN| 12. lUlA-laMgar3A- jisake hAtha aura pA~va kaTe hue hoN| 13. napuMsaka - jo puruSa evaM strI cihna se pRthaka ho / 14. garbhiNI - garbhavatI strI ho / 15. bAlavatsA- jo bAlaka ko bhUmi, khaTiyA Adi para sulA rahI ho athavA stanapAna karA rahI ho / 16. bhojana karatI - jo strI bhojana kara rahI ho / 17. mathatI - dahI kA maMthana kara rahI ho / 18. bhUMjatI - cane Adi bhuna rahI ho / 19. dalatI - gehU~ Adi pIsa rahI ho / 20. khAMDatI - Ukhala meM cAvala Adi kUTa rahI ho / 21. pIsatI - zilA para tila Adi pIsa rahI ho / 22. pIMjatI- ruI pIMja rahI ho / 23. lor3hatI - ruI aura kapAsa alaga kara rahI ho / 24. kAtatI - sUta kAta rahI ho / 25. alaga karatI - jo carakhA calA rahI ho / 26-30. chaha kAya ke jIvoM kA saMghaTTA kara rahI ho jaise 26. pRthvI, jala, vanaspati Adi SaDjIva kAyika vastue~ hAtha meM grahaNa kI ho 27. sacitta lavaNa Adi SaT jIvakAya se yukta padArtha ko sAdhu ke lie nIce rakha rahI ho| 28. chaha kAyA se yukta vastuoM para apane pA~va calA rahI ho / 29. pRthvI, jala Adi chaha kAyA kA zarIra se sparza kara rahI ho /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...139 30. chaha kAya kI hiMsA kara rahI ho, jaise hAthoM meM sacitta jala, agni, vAyu bharI thailI, phala Adi grahaNa kiye hue ho, mastaka para dUrvA, patra-puSpAdi dhAraNa kiye gaye ho, gale meM puSpamAlA ho, kAnoM meM phUloM ke AbhUSaNa hoM, pA~va meM jalakaNa lage hoM aisI daatrii| 31. saMsikta dravya lipta hAtha- jisake hAtha dahI Adi se lipta hoN| 32. saMsikta dravya lipta pAtra- jisake hAtha meM liyA huA pAtra dahI Adi se kharar3ita ho| 33. saMsikta dravya udvartana- jo bar3e pAtra se dadhi, ghRta Adi nikAla kara de rahI ho| 34. sAdhAraNadAtrI- jo sAmAnyatayA dUsaroM kI vastu dene ke lie tatpara ho| 35. coritadAtrI- jo curAI gaI vastu de rahI ho| 36. agra kavala dAtrI- jo agrapiNDa nikAla kara de rahI ho, jaise pahalI roTI gAya Adi ke lie nikAlI gaI ho use denaa| 37. saMbhAvita bhayavAlI- jo Urdhva, adho, tiryak ina tIna dizAoM meM kisI bhaya kI saMbhAvanA se bhayabhIta mana vAlI ho| jaise- Upara se chata ke pATa, paTTI Adi girane kI AzaMkA ho, nIce se sAMpa, bicchU Adi ke kATane yA kAMTA Adi cubhane kI zaMkA ho aura tirachI dizA se gAya, baila Adi ke Ane kA bhaya ho| 38. anya muniyoM ke uddezya se rakhA huA AhAra de rahI ho| 39. jJAtavatI- jAnabUjhakara azuddha AhAra de rahI ho| 40. ajJAtavatI- ajJAnatAvaza azuddha AhAra de rahI ho| ina 40 prakAra ke dAtAoM se bhikSA lenA dAyaka doSa hai| - yadyapi ina doSoM meM prArambhika paccIsa taka kI saMkhyA vAle vyaktiyoM ke hAtha se vizeSa prayojana hone para bhikSA lI jA sakatI hai| kintu zeSa pandraha prakAra ke vyaktiyoM ke hAtha se bhikSA lene kA sarvathA niSedha hai| dazavaikAlika ke pA~caveM piNDaiSaNA adhyayana meM pratiSiddha dAyakoM kA vikIrNa rUpa se ullekha milatA hai|219 ___ oghaniyukti evaM paMcAzaka meM dAyaka se sambandhita nimna 20 doSoM kA ullekha milatA hai- 1. avyakta (bAla) 2. aprabhu (jisakA ghara para svAmitva
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana na ho) 3. sthavira 4. napuMsaka 5. matta 6. kSipta citta (dhana Adi kI corI hone para jisakA citta kSipta ho jAe) 7. dIptacitta (zatru ke dvArA aneka bAra parAjita hone para citta - vipluti honA) 8. yakSAviSTa 9. kaTe hAtha vAlA 10. chinna paira vAlA 11. aMdhA 12. zrRMkhalA baddha 13. kor3hI 14. garbhavatI strI 15. bAlavatsA strI 16. anAja kA kaMDana karatI huI 17. use pIsatI huI 18. anAja bhUnatI huI 19. sUta kAtatI huI 20. ruI pIMjatI huI | 220 mUlAcAra meM nimnalikhita 31 vyaktiyoM ko bhikSA dene ke ayogya mAnA gayA hai- 1. dhAya 2. madirA se unmatta 3. rogI 4. mRtaka ko zmazAna meM pahu~cAkara Ane vAlA 5. napuMsaka 6. pizAca ( vAta roga se prabhAvita ) 7. nagna 8. mala visarjita karake AyA huA 9. mUrcchA ke kAraNa patita 10. vamana karake tatkAla AyA huA 11. rudhira yukta 12. vezyA dAsI 13. AryikA zramaNI (raktapaTikA AryikA Adi na ho) 14. zarIra kA abhyaMgana kI huI 15. ati bAlA (choTI bAlikA, yahA~ upacAra se choTA bAlaka bhI grAhya hai)| 16. ativRddhA 17. khAnA khAtI huI 18. garbhiNI (pA~ca mAsa kI garbhiNI) 19. aMdhI strI 20. aMtaritAbhIMta Adi ke pIche yA usake sahAre se baiThI strI 21. nIce baiThI huI 22. U~ce sthAna para baiThI huI 23. mu~ha se agni phUMkane vAlI 24. kATha DAlakara agni jalAne vAlI 25. sAraNa- cUlhe meM lakar3I Adi ko Age-pIche sarakAtI huI 26. bhasma Adi se Aga ko r3hakane vAlI 27. pAnI Adi se agni bujhAne vAlI 28. agni ko idhara-udhara calAne vAlI yA bujhAne vAlI 29. gobara Adi se lIpatI huI 30. majjana- snAna Adi karatI huI 31. dUdha pIte bAlaka ko chor3akara bhikSA detI huI | 221 pravacanasAroddhAra kI TIkA meM 29 vyaktiyoM ko dAna ke ayogya kahA gayA hai| unakI nAma sUcI isa prakAra hai - 1. sthavira 2. aprabhu 3. napuMsaka 4. kaMpamAna 5. jvaragrasta 6. aMdha 7 bAla 8 matta 9. unmatta 10. lUlA 11. laMgar3A 12. kor3hI 13. baMdhanabaddha 14. pAdukA pahanA huA, 15. dhAnya kA kaMDana karatI huI 16. pIsatI huI 17. anAja bhUMjatI huI 18. carakhA kAtatI huI 19. kapAsa loThatI huI 20. kapAsa alaga karatI huI 21. ruI pIMjatI huI 22. anAja Adi dalatI huI 23. dahI kA manthana karatI huI 24. bhojana karatI huI 25. garbhiNI 26. bAlavatsA 27. cha: kAya jIvoM se yukta hAtha vAlI 28. cha: kAya jIvoM kA ghAta karatI huI 29. saMbhAvita bhaya vAlI 1222
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...141 piNDavizuddhiprakaraNa meM 38 doSoM kA nirdeza hai| vahA~ piNDaniyukti meM varNita Abhoga aura anAbhoga dAyakoM kA ullekha nahIM milatA hai|223 __ anagAradharmAmRta meM rajasvalA, garbhiNI, anya sampradAya kI AryikA, zava ko kaMdhe para uThAne vAle, mRtaka ke sUtaka vAle aura napuMsaka Adi dAyakoM ko varjita mAnA gayA hai|224 pariNAma- ayogya vyaktiyoM ke hAtha se bhikSA grahaNa karane para nimna doSa lagate haiM * yadi muni choTe bacce se (jo ghara meM akelA hai) bhikSA grahaNa kare to janApavAda ho sakatA hai ki ye sAdhu nahIM, lUTere haiM jo gRha mAlika kI anupasthiti meM baccoM se mana cAhA AhAra le lete haiN| isase bAlaka kI mAtA Adi ko bhI sAdhu ke prati dveSa hone kI saMbhAvanA rahatI hai| * jisake mu~ha se lAra Tapaka rahI ho, aise vRddha ke hAtha se bhikSA lene para vaha lAra bhikSA pAtra meM par3a sakatI hai isase loka meM ghRNA paidA hotI hai| usake hAtha kA~pate hoM to deya vastu athavA vaha svayaM gira sakatA hai| yadi ghara meM usakA prabhutva na ho to parivAra meM aprIti bhI utpanna ho sakatI hai| * madirApAyI unmatta Adi se bhikSA lene para AliMgana (vaha naze meM bebhAna ho to sAdhu se lipaTa sakatA hai), pAtra bhedana (pAtra phor3a sakatA hai), loka gardA (loga nindA kara sakate haiM ki ye muni kitane ghRNita haiM ki zarAbI se bhI AhAra lete haiM), tADana-mAraNa- kadAcita vaha sAdhu se ruSTa hokara kaha sakatA hai ki 'tUM yahA~ kyoM AyA hai' aura unheM mArane ke lie bhI daur3a sakatA hai| isa taraha kaI doSa utpanna ho sakate haiN| * kA~pate vyakti se bhikSA lene para parizATana Adi doSa saMbhava haiN| kA~pa rahe puruSa ke hAtha se vastu nIce gira sakatI hai, pAtra se bAhara gira sakatI hai| yadi gRhastha se bhojana kA pAtra chUTa jAe to sAdhu kA pAtrA TUTa sakatA hai| * jvara grasta se bhikSA lene para roga saMkramaNa kI AzaMkA rahatI hai| yaha loka nindA kA kAraNa bhI banatA hai ki 'ye muni kitane AhAra lipsu haiM ki bImAra ko bhI nahIM chor3ate haiN|' * aMdha se bhikSA lene para loka nindA hotI hai| aMdhA vyakti nahIM dekha pAne ke kAraNa jIva hiMsA kara sakatA hai, Thokara khAkara gira sakatA hai| aisI sthiti meM sAdhu kA pAtra bhI TUTa sakatA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * kor3hI se bhikSA lene para roga saMkramaNa kA bhaya rahatA hai| * pAdukArUr3ha, ber3iyoM se baddha, hAtha-paira kaTe hue ina vyaktiyoM se bhikSA lene para loka meM nindA ho sakatI hai, calate hue santulana na rahe to dAtA gira sakatA hai, inake girane Adi se paritApa ho sakatA hai, kaThinAI se cala pAne ke kAraNa jIvoM kI virAdhanA bhI saMbhava rahatI hai| * napuMsaka se bhikSA lene para kAma vAsanA ke jAgRta hone kI saMbhAvanA rahatI hai| yadi usase ati paricaya ho jAe to logoM meM muni AcAra ke prati zaMkA ho sakatI hai, loka nindA bhI hotI hai ki ye muni adhama logoM ke hAtha se bhikSA lete haiN| * bAlavatsA athavA garbhiNI strI se bhikSA lene para bacce ko kaSTa ho sakatA hai| yadi bAlaka bhUmi para soyA huA ho to use mAMsa piNDa yA kharagoza Adi kA baccA samajhakara billI yA anya pazu usakI hiMsA kara sakate haiN| bhikSA dene ke bAda sUkhe hue hAthoM se yadi mAtA bAlaka ko sparza kareM to use pIr3A ho sakatI hai| * bhojana karatI huI strI ke hAtha se bhikSA lene para bIca meM hAtha Adi dhoe jAe to apakAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai aura binA hAtha dhoye bhikSA dene se loka nindA hotI hai| . bilaune kI kriyA meM trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai ata: usa strI se bhikSA lene para lipta doSa saMbhava hai| * dhAnya kA khaMDana karatI huI yA dhAnya ko dalatI huI strI se bhikSA lene para sacitta bIja Adi athavA hAtha Adi dhoe jAeM to apkAya jIvoM kI virAdhanA ho sakatI hai| yadi bhikSA dene meM samaya laga jAe aura kar3hAI meM DAle hae cane Adi jala jAye to dAtA ke mana meM jaina muniyoM ke prati aruci evaM dveSa paidA ho sakatA hai| saMghaTTA doSa kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| * isI taraha ruI Adi pIjatI huI, kapAsa se binaule alaga karatI huI, sUta kAtatI huI strI ke dvArA bhikSA grahaNa karane para unake dvArA kharaDita hAtha dhoe jAne se apkAyika jIvoM kI virAdhanA hotI hai tathA sacitta bIjAdi kA saMghaTTA hotA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...143 * sacitta namaka, jala, agni, havA bharI huI mazaka, bIja yukta phala Adi ko nIce rakhatI huI, sacitta pRthvI Adi kA sparza karatI huI, saMghaTTA karatI huI, sacitta jala se snAna karatI huI nArI se bhikSA lene para trasa-sthAvara jIvoM kA AraMbha hone se hiMsA kA doSa lagatA hai / * dahI Adi se saMsakta hAtha Adi dvArA bhikSA lene para trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai| * bar3A pAtra uThAkara bhikSA de rahI ho to usake talie para rahe sUkSma jIvajantu mara sakate haiN| sAdhAraNa dAtrI se bhikSA lene para solaha udgama doSoM meM pandrahaveM anisRSTa doSa ke samAna sabhI doSa lagate haiN| * putravadhU Adi ke dvArA curAI gaI vastu grahaNa karane para bandhana, tAr3ana Adi doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI hai| * bali Adi ke nimitta sthApita agrapiMDa kI bhikSA lene para pravarttana Adi doSa lagate haiN| * saMbhAvita bhaya vAlI dAtrI se bhikSA lene para sAdhu ke bhaya kI saMbhAvanA rahatI hai| ko bhI mRtyu Adi * anya sAdhu ke lie rakhA gayA athavA glAna Adi ke nimitta se bhikSA lene para adattAdAna kA doSa lagatA hai| * yadi koI jAnabUjhakara azuddha bhikSA deM to use lene para AdhAkarma Adi eSaNA ke doSa lagate haiN| apavAda - piNDaniryukti ke anusAra bAlaka, vRddha, garbhiNI Adi ke hAtha se bhikSA lene kA niSedha vaikalpika hai ataH nimna sthitiyoM meM unake hAtha se bhikSA lI jA sakatI hai| 225 * bAlaka ko mA~ Adi kI anujJA prApta ho gaI ho athavA ghara ke pramukha vyaktiyoM ne yaha kaha diyA ho ki koI bhI sAdhu padhAre to itanA - itanA ahArAdi de denA hama loga bAhara jA rahe haiM to usase bhikSA lI jA sakatI hai| * vRddha vyakti yadi anya vyakti kA sahArA liye hue ho, sudRr3ha zarIra vAlA ho athavA ghara kA svAmI ho to usase bhikSA lI jA sakatI hai / * unmatta vyakti zrAvaka ho, paravaza na ho, bhadra prakRti vAlA ho, vahA~ anya gRhastha na ho to usase bhikSA lI jA sakatI hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * yakSAviSTa vyakti pavitra aura bhadra ho, kampamAna vyakti ke hAtha se vastu nahIM gira rahI ho yA usake dvArA bartana majabUtI se pakar3A huA ho yA anya dvArA pakar3akara bhikSA dilAI jA rahI ho, jvarita vyakti kA jvara utara gayA ho, andhA vyakti deya vastu ko putra Adi ke hAtha ke sahAre de rahA ho to ina sabake hAtha se bhikSA lI jA sakatI hai| * jisake zarIra para sapheda dAga jaisA kor3ha huA ho, kintu jharatA huA kor3ha na ho, to paristhiti vizeSa meM kor3hI vyakti se bhikSA lI jA sakatI hai| * pAdukArUDha vyakti apane sthAna para khar3A hokara hI bhikSA de rahA ho, sAMkala se baMdhA vyakti calane meM kaSTa kA anubhava na karatA ho, hAtha-paira kaTA vyakti baiThA huA ho, pAsa meM anya gRhastha na ho to ina sabhI ke hAtha se bhikSA lI jA sakatI hai| * yadi napuMsaka durAcAra sevana karane vAlA na ho yA RSi Adi ke zApa se napuMsaka banA ho to usase bhikSA lI jA sakatI hai| * jinakalpI muni garbhavatI strI mAtra se tathA jisakA zizu abhI bAla avasthA meM hai usa strI se bhikSA nahIM le sakate hai, jabaki sthavira kalpI ATha mAsa taka garbhiNI ke hAtha se bhikSA le sakate haiM, nauveM mahIne meM yadi baiThe-baiThe dI jAe to bhikSA le sakate haiN| * mUMga Adi kA khaMDana karatI huI nArI mUsala ko niravadya sthAna meM rakhakara bhikSA de sakatI hai| yadi kar3hAI meM DAle hue cane Adi bhuMjakara nIce le lie gaye hoM, dUsare pUMjane ke lie abhI hAtha meM na uThAye hoM to aisI sthiti meM muni bhikSA le sakatA hai| * isI prakAra acitta dhAnya pIsatI huI, zaMkhacUrNa Adi se aspRSTa dahI ko mathatI huI, sacitta cUrNa se alipta hAthoM dvArA sUta kAtatI huI aura jahA~ bhI pazcAtkarma Adi doSoM kI saMbhAvanAe~ na hoM una sabhI ke hAthoM se bhikSA lI jA sakatI hai| * niyamata: jahA~ SaTakAyika jIvoM kI virAdhanA saMbhAvita ho, vahA~ koI apavAda nahIM hotaa| isI dRSTikoNa se prAraMbha ke paccIsa vyaktiyoM ke hAtha se ukta sthitiyoM meM bhikSA lI jA sakatI hai jabaki zeSa ke hAthoM se bhikSA lenA sarvathA niSiddha hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 145 7. unmizra (milA huA) doSa sacitta bIja Adi se mizrita bhikSA grahaNa karanA unmizra doSa hai 1 226 jaise kisI gRhastha ke ghara muni bhikSArtha gaye aura vahA~ dene yogya vastu alpa ho, to gRhastha lajjAvaza deya vastu meM karauMde, dADima ke dAne Adi milAkara deM athavA alaga-alaga vastuoM ko dene meM samaya adhika lagegA isa bhAva se sadoSa evaM nirdoSa vastuoM ko milAkara deM athavA muniyoM ke sacitta tyAga kA niyama khaMDita ho isa prakAra lajjA, bhakti, dveSa yA anAbhoga se zuddha-azuddha AhAra ko milAkara denA, unmizra doSa hai| piNDavizuddhi prakaraNa meM unmizra kI yahI vyAkhyA kI gaI hai| tadanusAra bhikSA dene yogya tathA bhikSA ke ayogya vastuoM ko milAkara bhikSA denA unmizra doSa hai| 227 mUlAcAra meM bhI unmizra doSa kI yahI vyAkhyA milatI hai|228 anagAradharmAmRta meM isake lie vimizra athavA mizra doSa kA ullekha hai| 229 unmizra doSa mukhyataH tIna prakAra kA hotA hai - 1. sacitta 2. acitta aura 3. mishr| inakI tIna caturbhaMgiyoM meM se aMtima kI do caturbhaMgiyoM meM prArambha ke tIna vikalpa niSiddha tathA cauthe vikalpa kI bhajanA hai| prathama caturbhaMgI ke cAroM vikalpoM meM bhikSA niSiddha hai| saMhRta dvAra kI bhA~ti isameM bhI pRthvIkAya Adi ke saMyogika bhaMga samajhane cAhie tathA zuSka aura Ardra ke cAra vikalpa saMharaNa doSa kI bhA~ti hI jAnane cAhie | 230 unmizra aura saMhRta doSa meM mukhya antara yaha hai ki grAhya aura agrAhya donoM taraha ke padArthoM ko milAkara denA unmizra doSa hai tathA bartana meM pahale se rakhI gaI sadoSa vastu ko anya bartana meM nikSipta kara usameM nirdoSa vastu DAlakara bhikSA ke rUpa meM denA saMhata doSa hai | 231 8. apariNata (ardhapakva ) doSa jo vastu pUrNataH acitta na huI ho athavA jisako dene ke lie dAtA kA mana nahIM ho, use lenA apariNata doSa hai | 232 dazavaikAlikasUtra meM apariNata ke lie 'anivvuDa' zabda kA prayoga huA hai| 233 digambara paramparA ke anusAra tilodaka, taNDulodaka, uSNa jala, cane kA dhovana, tuSodaka yadi pUrNa acitta na hue hoM athavA aura bhI vastue~ jo apariNata hoM, unheM lenA apariNata doSa hai | 234 yaha doSa do prakAra kA hotA hai- dravya apariNata tathA bhAva apariNata / dAtA aura grahaNakartA kI dRSTi se ina donoM ke do-do bheda hote haiM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ___ (i) dravya viSayaka apariNata- yaha doSa SaTkAya se sambandhita hone ke kAraNa chaha prakAra kA hotA hai| udAharaNa svarUpa lavaNa jaba taka sajIva hai, taba taka apariNata hai aura jIva rahita hone ke bAda vaha pariNata kahalAtA hai| isI taraha apkAya Adi ko jAnanA caahie|235 (ii) bhAva viSayaka apariNata- jo vastu do yA adhika vyaktiyoM se sambandhita hai, usameM eka vyakti sAdhu ko dene kI icchA rakhatA ho aura dUsare kI icchA na ho to vaha dAtA sambandhI bhAvata: apariNata hai| isI prakAra bhikSArtha gae do muniyoM meM eka muni ne deya vastu ko eSaNIya mAnA aura dUsare ne eSaNIya nahIM mAnA, vaha grAhaka sambandhI bhAvata: apariNata hai ata: akalpya hai|236 TIkAkAra malayagiri ne anisRSTa aura dAtRbhAva se apariNata kA aMtara spaSTa karate hue kahA hai ki anisRSTa meM sAmAnyata: dAtA parokSa hotA hai lekina dAtRbhAva se apariNata meM dAtA samakSa hotA hai| bhikSA dene kI asahamati donoM kI hotI hai|237 9. lipta (saMsakta) doSa kaccA dUdha, dahI Adi lepakRta dravya lenA lipta doSa kahalAtA hai| digambara paramparA ke anusAra haratAla, khar3iyA, menasila, gIlA ATA, apakva cAvala Adi se lipta hAtha yA pAtra dvArA bhikSA denA lipta doSa hai|238 niyamata: muni ko alepakRta AhAra grahaNa karanA cahie, isase rasavRddhi kA prasaMga nahIM AtA hai| pariNAma- lepakRta AhAra lene para rasa lolupatA, pazcAtkarma Adi doSa lagate haiN| dahI Adi se lipta hAthoM ko sacitta jala se dhoyA jAe to apkAyika jIvoM kI virAdhanA bhI hotI hai| __apavAda- utsargata: jaina sAdhu ke lie vAla, canA, bhAta Adi alepakRta bhikSA hI nirdoSa hai, kintu svAdhyAya Adi puSTa kAraNoM se lepakRta bhikSA bhI lI jA sakatI hai| 10. chardita (jharatA huA) doSa deya vastu ko nIce girAte hue denA athavA jisakI rasadhAra nIce Tapaka rahI ho, aisA padArtha bhikSA rUpa meM pradAna karanA yA grahaNa karanA, chardita doSa hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 1. saMyojanA doSa saMyojanA kA zAbdika artha hai samyaka prakAra se yojita karanA, milaanaa| jainAcAryoM ke anusAra AhArAdi ko svAdiSTa banAne ke lie anya dravyoM kA saMyoga karanA saMyojanA doSa hai| saMyojanA do prakAra kI hotI hai- dravya aura bhaav| dravya saMyojanA ke do prakAra haiM- bAhya aura aantrik| gRhastha ke ghara se prApta kisI eka padArtha meM anya svAdavardhaka dravyoM ko DalavAnA yA unakA saMyoga karanA bAhya saMyojanA hai tathA upAzraya meM bhojana karate samaya jo saMyojanA kI jAtI hai, vaha AMtarika saMyojanA hai| saMyojanA ke nimna do prakAra bhI haiM- (i) upakaraNa viSayaka (ii) bhaktapAna vissyk| ___(i) upakaraNa saMyojanA- upakaraNa viSayaka saMyojanA bhI bAhya-Abhyantara bheda se do taraha kI hotI hai jaise- kisI ke yahA~ sundara colapaTTA mila gayA to usI samaya anya ke ghara se zreSTha cAdara mAMgakara pahananA, upakaraNa viSayaka bAhya saMyojanA hai| deha vibhUSA ke lie upAzraya ke andara yA bAhara sundara colapaTTAdi taiyAra karavA kara pahananA, Abhyantara saMyojanA hai| (ii) bhaktapAna saMyojanA- bhaktapAna viSayaka saMyojanA bhI bAhyaAbhyantara bheda se do taraha kI hotI hai| dUdha Adi dravyoM kA svAda bar3hAne hetu gRhastha se zakkara Adi DalavAnA bhaktapAna viSayaka bAhya saMyojanA hai| Abhyantara saMyojanA tIna taraha kI nirdiSTa hai(i) pAtra viSayaka - pAtra meM rakhI gaI vastu ke sAtha ghI yA mirca masAlA Adi anya dravya kA mizraNa karanA, pAtra viSayaka saMyojanA doSa hai| ___ii) kavala viSayaka - hAtha meM rahe hue grAsa ke svAda kI vRddhi hetu usameM zarkarA, murabbA, caTanI yA anya dravya kA mizraNa karanA, kavala viSayaka saMyojanA doSa hai| ___(ii) mukha viSayaka - mu~ha meM kavala lene ke pazcAta usake svAda ko bar3hAne hetu gur3a Adi anya dravyoM ko mukha meM DAlanA, mukha viSayaka saMyojanA doSa hai|243 paMcavastuka grantha meM Abhyantara saMyojanA ke pAtra aura mukha sambandhI aise do bheda hI kiye gaye haiN|244
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 1. saMyojanA doSa saMyojanA kA zAbdika artha hai samyaka prakAra se yojita karanA, milaanaa| jainAcAryoM ke anusAra AhArAdi ko svAdiSTa banAne ke lie anya dravyoM kA saMyoga karanA saMyojanA doSa hai| saMyojanA do prakAra kI hotI hai- dravya aura bhAva / dravya saMyojanA ke do prakAra haiM- bAhya aura Antarika / gRhastha ke ghara se prApta kisI eka padArtha meM anya svAdavardhaka dravyoM ko DalavAnA yA unakA saMyoga karanA bAhya saMyojanA hai tathA upAzraya meM bhojana karate samaya jo saMyojanA kI jAtI hai, vaha AMtarika saMyojanA hai| saMyojanA ke nimna do prakAra bhI haiM- (i) upakaraNa viSayaka (ii) bhaktapAna vissyk| (i) upakaraNa saMyojanA- upakaraNa viSayaka saMyojanA bhI bAhya - Abhyantara bheda se do taraha kI hotI hai jaise- kisI ke yahA~ sundara colapaTTA mila gayA to usI samaya anya ke ghara se zreSTha cAdara mAMgakara pahananA, upakaraNa viSayaka bAhya saMyojanA hai| deha vibhUSA ke lie upAzraya ke andara yA bAhara sundara colapaTTAdi taiyAra karavA kara pahananA, Abhyantara saMyojanA hai| (ii) bhaktapAna saMyojanA- bhaktapAna viSayaka saMyojanA bhI bAhyaAbhyantara bheda se do taraha kI hotI hai| dUdha Adi dravyoM kA svAda bar3hAne hetu gRhastha se zakkara Adi DalavAnA bhaktapAna viSayaka bAhya saMyojanA hai| Abhyantara saMyojanA tIna taraha kI nirdiSTa hai(i) pAtra viSayaka pAtra meM rakhI gaI vastu ke sAtha ghI yA mirca masAlA karanA, pAtra viSayaka saMyojanA doSa hai| hAtha meM rahe hue grAsa ke svAda kI vRddhi hetu usameM anya dravya kA mizraNa karanA, kavala viSayaka Adi anya dravya kA mizraNa (ii) kavala viSayaka zarkarA, murabbA, caTanI yA saMyojanA doSa hai| (iii) mukha viSayaka mu~ha meM kavala lene ke pazcAta usake svAda ko bar3hAne hetu gur3a Adi anya dravyoM ko mukha meM DAlanA, mukha viSayaka saMyojanA doSa hai| 243 -- paMcavastuka grantha meM Abhyantara saMyojanA ke pAtra aura mukha sambandhI aise do bheda hI kiye gaye haiN| 244
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...149 rasa AsaktipUrvaka dravya saMyojanA karate hue apanI AtmA ke sAtha karmoM kI bhI saMyojanA karanA bhAva saMyojanA hai|245 apavAda- yadi paryApta AhAra lene ke pazcAta ghI Adi baca jAye aura usa avazeSa sAmagrI ko uThAne ke lie usameM zakkara Adi mizrita kI jAye to saMyojanA doSa nahIM lagatA hai| rugNa ko svastha karane ke lie saMyojanA kare, dIkSita rAjakumAra Adi yA nUtana muni ke lie saMyojanA kare to doSa nahIM lgtaa| isa sambandha meM bhI AcArya Adi kA viveka Avazyaka hai| pariNAma- svAda ke lie anukUla dravyoM kI saMyojanA kara usakA upabhoga karane para AtmA rasagRddhi ke aprazasta bhAva se yukta hotI hai| isa saMyojanA se karmabaMdhana hotA hai aura karmabaMdhana se dukhada bhava paramparA bar3hatI hai|246 2. pramANAtireka doSa Asaktivaza yA atRptivaza tIna bAra se adhika ati mAtrA meM AhAra karanA pramANAtireka doSa hai|247 bhagavatIsUtra ke anusAra 32 kavala se adhika AhAra karanA pramANAtikrAnta AhAra hai|248 ___ piNDaniyukti ke anusAra pramANAtireka doSa pA~ca prakAra se ghaTita hotA hai|249 1. prakAma- puruSoM ke lie battIsa, striyoM ke lie aTThAIsa tathA napuMsaka ke lie caubIsa kavala AhAra pramANopeta hai| usase adhika AhAra grahaNa karanA prakAma AhAra hai| 2. nikAma - pratidina pramANa se adhika khAnA nikAma AhAra hai| 3. praNIta - gariSTha yA atisnigdha AhAra karanA praNIta AhAra hai| 4. atibahuka- apanI bhUkha se adhika bhojana karanA atibahuka AhAra hai| 5. atibahuzaH - dina meM aneka bAra bhojana karanA atibahaza: AhAra hai| pariNAma- adhika khAne yA bAra-bAra khAne se bhojana pacatA nahIM hai tathA apaca kI sthiti meM atisAra, vamana Adi roga aura mRtyu taka saMbhava hai| isase svAdhyAya, dhyAna Adi sAdhanA meM bhI pramAda AtA hai|250 3. sa-aMgAra doSa ___ Asakti yA mUrchA bhAva se prAsuka AhAra pAnI kI athavA dAtA kI prazaMsA karate hue usakA upabhoga karanA aMgAra doSa hai|251 jaise agni se jalA huA koyalA dhUma rahita hone para aMgArA bana jAtA hai vaise hI rAga rUpI IMdhana ke dvArA cAritra jala jAe to vaha aMgAre ke samAna malIna ho jAtA hai|252
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 4. sa - dhUma doSa nIrasa yA apriya AhAra kI athavA dAtA kI niMdA karate hue khAnA dhUma doSa hai| 253 jaise dhUe~ se AcchAdita citra suzobhita nahIM hotA, vaise hI dhUma doSa se yukta malina cAritra bhI suzobhita nahIM hotA | 254 pariNAma - AhAra kI prazaMsA karane vAlA muni cAritra ko aMgAre kI bhA~ti dagdha kara detA hai tathA nindA karane vAlA muni saMyama dharma ko dhUmila kara detA hai| 5. kAraNa doSa niSprayojana AhAra karanA kAraNa doSa hai| AgamoM meM AhAra karane aura na karane ke chaha-chaha kAraNa batAye gaye haiM / kSudhA Adi chaha kAraNoM ke binA AhAra karanA tathA AhAra tyAga ke chaha kAraNaM upasthita hone para bhI AhAra kA parityAga nahIM karanA kAraNa doSa hai| AhAra karane ke prayojana uttarAdhyayanasUtra ke anusAra jaina muni nimna chaha kAraNoM se AhAra kareM1. vedanA - bhUkha ke samAna koI vedanA nahIM hotI tathA use zAnta kiye binA saMyama kA pAlana azakya ho jAtA hai ataH kSudhA vedanA ko zAMta karane ke lie AhAra karanA caahie| 2. vaiyAvRtya - guru evaM rogI Adi kI sevA ke lie AhAra karanA cAhie, kyoMki bhUkhA sAdhu acchI taraha se vaiyAvRtya nahIM kara sktaa| 3. IrSyA samiti - IryAsamiti ke prati jAgarUka rahane ke lie AhAra karanA caahie| 4. saMyama rakSA - saMyama kI vidhivata anupAlanA karane ke lie AhAra karanA caahie| 5. prANa vRtti - zvAsozvAsa Adi prANoM ko TikAye rakhane ke lie AhAra karanA caahie| 6. dharma cintA - svAdhyAya, vAcanA, dharmadhyAna Adi pravRttiyoM kA samyaka rUpa se nirvahana karane ke lie AhAra karanA cAhie / utkRSTa koTi kI sAdhanA patha para ArUr3ha huA muni AhAra kyoM kare? isakA rahasya udghATita karate hue AcArya bhadrabAhu ne kahA hai ki bhUkhA sAdhu
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...151 vaiyAvRtya nahIM kara sakatA, azakti ke kAraNa IryApatha kA zodhana nahIM kara sakatA aura prekSA-upekSA Adi sataraha saMyama sthAnoM kA anupAlana bhI nahIM kara sakatA hai| bhUkha ke kAraNa prANa zakti kSINa ho jAtI hai jisake phalasvarUpa bhUkhA sAdhu pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA bhI nahIM kara sktaa| isalie bhojana karanA Avazyaka hai|255 AhAra na karane ke prayojana jainAgamoM ke nirdezAnusAra nimna chaha kAraNoM ke upasthita hone para sAdhusAdhvI AhAra na kareM 1. AtaMka- jvara Adi Akasmika bImArI ke utpanna hone para usake nivAraNa hetu| 2. upasarga- deva, manuSya yA tiryaJcAdi kA upasarga ho jAne pr| 3. brahmacarya gupti- brahmacarya kI rakSA ke lie| kadAca kisI ke dvArA apaharaNa kara liyA jAye to AhAra kA tyAga kara denA caahie| ati snigdha bhojana se vAsanA jagatI hai ata: vAsanA ko zAnta karane ke lie AhAra kA tyAga kreN| ___4. prANidayA- varSA evaM osa Adi meM sUkSma jIvoM ke prANoM kI rakSA ke lie| ___5. tapa hetu- tapa sAdhanA karane ke lie AhAra kA tyAga kreN| 6. zarIra vyutsarga- zarIra kA mamatva kama karane ke lie athavA saMlekhanA-anazana Adi svIkAra karane ke lie AhAra kA tyAga kreN| uparyukta chaha kAraNoM se AhAra karatA huA tathA AhAra na karatA huA muni dharma kI ArAdhanA karatA hai jabaki deha puSTi, rasa gRddhi Adi kAraNoM se AhAra karane vAlA muni saMyama dharma se vimukha ho jAtA hai|256 bhikSAcaryA ke anya doSa ____bhikSAcaryA ke jina doSoM kA varNana piNDaniyukti, piNDavizuddhi, paMcavastuka Adi meM upalabdha hai unase atirikta bhI yadi isa saMdarbha meM khoja kI jAe to tatsambandhita anya aneka doSa Agama evaM vyAkhyA sAhitya meM vikarNa rUpa se milate haiN| bhagavatIsUtra meM bhikSA sambandhI nimna cAra doSoM kA ullekha milatA hai
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 1. kSetrAtikrAnta- sUryodaya se pUrva grahaNa kie hue AhAra kA sUryodaya ke pazcAta athavA sUryAsta hone ke pUrva taka upabhoga karate rahanA, kSetrAtikrAnta doSa hai| jaina muni ke lie yaha utsarga niyama hai ki vaha rAtri meM na to bhojana grahaNa kareM aura na hI usakA upabhoga kreN| sUryodaya hone ke bAda jaba taka Avazyaka svAdhyAya na kara liyA jAe taba taka bhikSATana nahIM karanA caahie| yaha maryAdA AhAra saMyama ke lie atyanta jarUrI hai| 2. kAlAtikrAnta- dina ke prathama prahara meM lAye hue bhojana kA caturtha prahara meM upabhoga karanA, kAlAtikrAnta doSa hai / tIrthaMkara puruSoM ne yaha vyavasthA banAI hai ki jaina bhikSu tIna prahara se adhika kAla taka bhojana nahIM rakha sakatA hai| dina ke prathama prahara kA liyA huA AhAra tRtIya prahara taka khA sakatA hai, yadi caturtha prahara meM khAe to prAyazcita (daNDa) AtA hai| yaha niyama saMgraha vRtti ko rokane ke lie hai| isa niyama ke pIche bhikSA kA pavitra Adarza bhI rahA huA hai| adhika se adhika mAMganA aura adhika se adhika kAla taka saMgraha kara rakhanA sAdhvAcAra ke sarvathA viruddha hai| 3. mArgAtikrAnta- ardha yojana se adhika dUra taka AhAra lekara jAnA aura usakA upabhoga karanA, mArgAtikrAnta doSa hai| jaina muni ke lie yaha niyama hai ki vaha atyanta Avazyaka hone para gRhIta AhAra ko adhika se adhika ardha yojana (do kosa chaha kilomITara) taka le jA sakatA hai, isase Age nahIM / yaha niyama bhI saMgraha vRtti ko rokane aura bhojana tRSNA ko ghaTAne ke uddezya se hai| anyathA AhAra Asakta muni vihAra yAtrA meM mevA-miSThAnna Adi lekara ghUmatA rahegA / 4. pramANAtikrAnta- parimANa se adhika bhojana karanA, pramANAtikrAnta doSa hai| jaina muni ke lie yaha niyama hai ki vaha zarIra nirvAha hetu battIsa grAsa se adhika na khaaye| yaha niyama bhikSAkAla ke samaya adhika mAMgane kI pravRtti kA nirodha karane evaM rasa gRddhi ko manda karane ke lie hai| 257 zayyAtarapiNDa- sAdhu ko rahane ke lie sthAna dekara jo bhava samudra ko pAra kara letA hai, vaha zayyAtara kahalAtA hai| jisake ghara yA phaoNma hAusa Adi sthAna para muni eka yA adhika rAta Thahara jAyeM, usa mAlika kA AhAra
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...153 zayyAtarapiNDa kahalAtA hai| vasati dAtA kina sthitiyoM meM zayyAtara hotA hai? isase saMdarbhita vistRta carcA khaNDa-5 meM kI jA cukI hai| yahA~ Azaya yaha hai ki muni ko zayyAtara kA AhAra nahIM lenA caahie| rAjapiNDa- pratyeka tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhviyoM kA yaha AcAra hai ki unheM binA apavAda ke rAjA ke nimitta banAyA gayA sarasa aura gariSTha bhojana grahaNa nahIM karanA caahie| nityAgrapiNDa- pratidina nimaMtraNa pUrvaka eka ghara se dI jAne vAlI bhikSA nityAgrapiNDa kahalAtI hai| muni ko nityAgra bhikSA kA sevana nahIM karanA caahie| kimicchaka - kauna kyA cAhatA hai, yaha pUchakara diyA jAne vAlA AhAra kimicchaka kahalAtA hai| dazavaikAlika sUtra meM ise anAcAra ke antargata svIkAra kiyA hai| jaina muni ko isa prakAra kA dUSita AhAra prApta nahIM karanA caahie| agrapiNDa- gRhastha ke gharoM meM gAya, kuttA yA bhikhArI ko dene ke lie jitanA AhAra alaga se rakhA jAtA hai vaha agrapiNDa kahalAtA hai| jaina muni ke lie agrapiNDa lene kA niSedha hai kyoMki isase gAya Adi ke aMtarAya kA doSa lagatA hai| bAlikA bhakta- varSA hone para yA gahare bAdala chAe rahane para gRhastha dvArA muni ke lie jo AhAra taiyAra kiyA jAtA hai, vaha bArdalikA bhakta kahalAtA hai| yaha AhAra muni ke lie doSakArI hai| isI taraha kAntAra bhakta (aTavI meM sAdhu ke nimitta banAyA gayA bhojana), prAghUrNaka bhakta (atithi ke nimitta banAyA haA bhojana), glAna bhakta (rogI ke Arogya hetu diyA jAne vAlA AhAra), nivedanA piNDa (maNibhadra Adi devatAoM ko arpita karane ke uddezya se nirmita AhAra), mRtaka bhoja (marane ke pazcAta bArahaveM dina kiyA jAne vAlA bhoja) Adi muni ko grahaNa nahIM karanA caahie| anyathA kaI doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI hai| AhAra zuddhi ke abhAva meM lagane vAle doSa zramaNa jIvana kI prazasta sAdhanA hetu AhAra kA nirdoSa honA parama Avazyaka hai| digambara paramparAvartI mUlAcAra meM muni ke mUlaguNa aura uttaraguNa rUpI sabhI yogoM meM bhikSAcaryA ko mUla yoga kahA gayA hai| cAritra, tapa evaM saMyama kI pavitratA AhAra zaddhi para hI nirbhara hai ata: AhAra viveka samagra sAdhanA kA eka pradhAna aMga bhI hai| isakI upekSA karake sAdhanA ke kisI bhI kSetra meM pragati karanA asaMbhava hai|258
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana mUlAcAra meM AhAra zuddhi para bala dete hue yahA~ taka kahA gayA hai ki parimita aura adha:karma Adi doSoM se rahita zuddha AhAra pratidina grahaNa karanA bhI zreSTha hai kintu belA, telA, cAra, pA~ca, pandraha yA eka mahInA Adi ke upavAsa karake pAraNe ke dina sAvadha vyApAra se yukta, mahAna Arambha se niSpanna aura dAtA ko saMkleza utpanna karane vAlA AhAra lenA ucita nahIM hai| yadi sadoSa pAraNA karake mahAna tapa kiyA jAtA hai to vaha tapa zreSTha nahIM kahalAtA hai kyoMki usameM hiMsA hotI hai|259 AcArya vaTTakera pUrva viSaya kA pratipAdana karate hue yaha bhI darzAte haiM ki jo muni AhAra, upakaraNa, vasati Adi kI samyaka gaveSaNA kiye binA hI unheM grahaNa karate haiM ve munitva dharma se cyuta ho jAte haiN|260 isI krama meM Age kahate haiM ki cira dIkSita muni yadi AhAra Adi kI zuddhi ke binA tapa karatA hai to usake cAritra kI zuddhi nahIM hotI hai| ata: usakI Avazyaka kriyAe~ bhI zuddha nahIM hotii| vastuta: ahiMsA Adi mUlaguNoM kA ghAta karake AtApanA Adi bAhya yogoM ko dhAraNa karane se cAritra zuddhi saMbhava nahIM hai| tAtparya hai ki mUlaguNa rahita sabhI bAhya yoga AdhyAtmika utthAna meM hetubhUta nahIM bana sakate yAnI kevala uttara guNoM ke paripAlana se karma nirjarA nahIM hotI hai|261 mUlAcAra meM sadoSa bhikSA ke viparIta pariNAma batAte hue kahA gayA hai ki jo adha:karma Adi ke dvArA aneka trasa-sthAvara jIvoM kA upaghAta karake apane zArIrika bala ke lie sAvadya AhAra grahaNa karate haiM ve sAdhu usa taraha sukha kI icchA karate haiM jisase naraka Adi durgatiyoM meM paribhramaNa karanA par3e, isase unakA mokSa nahIM hotA hai| __ siMha yA vyAghra dvArA do, tIna athavA cAra bAra bhI kisI prANI kA bhakSaNa kara liyA jAye to vaha hiMsaka yA pApI kahalAtA hai taba phira jo adha:karma ke dvArA asaMkhya jIva samUha ko naSTa karake AhAra lete haiM ve nIca-adhama kaise nahIM haiM? sAmAnyata: AhAra Adi pakAne meM pratyakSa rUpa se to anya jIvoM kA hanana hotA hai kintu tatvata: apanI AtmA kA hI vadha hotA hai| anya jIvoM ko kaSTa pahu~cAnA phalataH svayaM kI AtmA ko durgati ke dvAra para upasthita karanA hai| jo muni kAyotsarga karate hai, mauna dhAraNa karate haiM, vIrAsana Adi aneka upAyoM se kAyakleza karate haiM, upavAsa, belA Adi tapa karate haiM kintu
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 155 adha:karma se nirmita AhAra grahaNa karate haiM to unake sabhI yoga anuSThAna aura uttaraguNa nirarthaka hI hai| jisa prakAra raudra sarpa kAMcalI ko chor3akara bhI viSa kA tyAga nahIM karatA hai usI prakAra cAritradhArI pramatta muni bhojana Adi ke lobha se paMcasUnA arthAta khaMDanI, mUsala, cakkI, cUlhA, pAnI bharanA aura buhArI kA tyAga nahIM karatA hai| yadyapi caritravAna muni ko inase sadaiva bhayabhIta rahanA cAhie, kyoMki inase jIva samUha kA ghAta hotA hai | 262 jo muni SaTkA ke jIvoM kA ghAta karake adhaHkarma nirmita AhAra letA hai vaha ajJAnI, lobhI evaM rasanendriya ke vazIbhUta huA zramaNa, zramaNa nahIM raha jAtA, balki zrAvaka ho jAtA hai| jo sAdhu jahA~ jaisA bhI mile vahA~ vaisA hI AhAra Adi grahaNa kara letA hai vaha muni guNoM se rahita hokara saMsAra vRddhi karatA hai| usake ihaloka aura paraloka donoM naSTa ho jAte haiN| isa prakAra cAritrahIna muni kA zrutajJAna bhI nirarthaka ho jAtA hai| jaise netrahIna manuSya ke lie dIpaka kucha bhI nahIM kara sakatA vaise hI cAritra se hIna muni ke lie jJAna vizeSa kucha bhI nahIM kara sakatA hai | 263 siddhAntataH pariNAma ke nimitta se zuddhi hotI hai / Agama meM kahA gayA hai ki jo sAdhu adha:karma ke bhAva se pariNata hai vaha prAsuka AhAra grahaNa karane para bhI bandhaka kahA jAtA hai aura zuddha AhAra kI gaveSaNA karane vAlA muni adha:karma se yukta AhAra lene para bhI zuddha hai kintu nirdoSa AhAra ko sadoSa samajhakara grahaNa karane vAlA bandhaka hI kahalAtA hai| isa prakAra dravya aura bhAva donoM prakAra se zuddha pariNativAna hokara bhikSA grahaNa karanI caahie| gocaracaryA sambandhI AlocanA meM lagane vAle doSa muni jIvana kI AcAra maryAdA ke anusAra bhikSATana meM lage doSoM ko guru ke samakSa kahanA caahie| oghaniyukti ke matAnusAra AlocanA karate samaya nimna SaDvidha doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI hai kintu bhikSAcArI muni ko nimna doSoM se bacane kA prayAsa karanA cAhie | 2 264 1. nRtya - hAtha, paira, mastaka Adi aMgoM ko nacAte hue AlocanA krnaa| 2. bala- zarIra ko mor3ate hue AlocanA krnaa|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 3. cala- dravyataH Alasya maror3ate hue AlocanA karanA tathA bhAvataH prApta azuddha bhikSA ko prakaTa nahIM karanA / 4. durbhASaNa - gRhastha kI bhASA meM AlocanA karanA / 5. mUka- aspaSTa uccAraNa pUrvaka AlocanA karanA / 6. DhaDDara- ucca svara se AlocanA karanA / ina doSoM kA varjana karate hue AhAra Adi jisa rUpa meM grahaNa kiyA ho usI rUpa meM guru se nivedana karanA utsarga AlocanA vidhi hai / utsarga AlocanA sekRta doSa naSTa ho jAte haiM, saMyama kI rakSA hotI hai aura jinAjJA kA paripAlana hotA hai| prAcIna ukti hai "jaisA khAve anna, vaisA hove mana" muni jIvana meM bhAva zuddhi kA vizeSa mahattva hai| bhAva zuddha hone ke lie AhAra zuddha honA atyaMta mahattvapUrNa hai| Agama zAstroM meM muni ko bayAlIsa doSoM se rahita AhAra lenA kA nirdeza isI apekSA se hai| prastuta adhyAya Ama janatA ko ina doSoM se rUbarU karavAte hue vizuddha muni caryA ke pAlana meM sahayogI bnaaegaa| sandarbha-sUcI 1. sarvArthasiddhi, 2/30/320 2. piNDaniryukti, 85 3. (ka) paMcAzaka prakaraNa, 13/4 (kha) paMcavastuka, 740 4. AhAkammuddesiya, pUtIkamme ya mIsajAe y| ThavaNA pAhuDiyAe, pAoyara kIya pAmicce // pariyaTTie abhihaDe, ubbhinne mAlohaDe ttiya / acchijje aNisiTThe, ajjhoyarae ya solasame / / (ka) (kha) (ga) (gha) (ca) piNDaniryukti, 92-93 piNDavizuddhiprakaraNa, 3-4 paMcavastuka, 741-742 paMcAzaka prakaraNa, 13/5-6 pravacanasArodvAra, 67/564-565
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 157 5. koDijjaMte jamhA, bahavo dosA u sahiyae gacchaM / koDitti teNa bhaNNati / jItakalpabhASya, 1287 6. piNDaniryukti, 401 7. yaddoSaspRSTa bhakte, tAvanmAtre'panIte sati zeSaM kalpate sa doSo vizodhikoTiH, zeSastva vizodhikoTiH / piNDaniryukti TIkA pR. 116 8. piNDaniryukti, 393 9. piNDaniryukti TIkA, pR. 117 10. piNDaniryukti, 97 11. bhagavatITIkA, bhA. 1, pR. 102 12. sUyagaDo, 1/10/8 13. (ka) piNDaniyukti TIkA, pR. 36 (kha) jItakalpabhASya, 117 14. piNDaniryukti, gA. 106 kI TIkA, pR. 43 15. bRhatkalpabhASya TIkA, pR. 1142 16. piNDaniryukti, 183 17. naNu muNiNA jaM na kayaM, na kAriyaM nANumoiyaM taM se| gihiNA kaDamA iyamo, tigaraNasuddhassa ko doso // piNDavizuddhi prakaraNa, 26 18. (ka) piNDaniryukti, gA. 185 kI TIkA, pR. 69 (kha) jItakalpabhASya, 1184 19. (ka) piNDaniryukti, gA. 186 kI TIkA, pR. 69 (kha) jItakalpabhASya, 1185 20. (ka) piNDaniryukti, 188 (kha) jItakalpabhASya, 1188 21. piNDaniryukti, 191 22. piNDaniryukti, 194 23. bhagavatIsUtra, 1/9/26 24. vahI, 1/1/3/1-4
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 25. bhagavatIsUtra (aMgasuttANi-2), 5/139-145 26. bRhatkalpabhASya, gA. 3541 kI TIkA, pR. 986 27. vahI, gA. 5356-5658 kI TIkA, pR. 1422-1423 28. vahI, gA. 5359 kI TIkA, pR. 1423 29. piNDaniyukti TIkA, pR. 87 30. (ka) uddissa kajjai taM uddesiyaM, sAdhu nimittaM AraMbhotti vuttaM bhvti| dazavaikAlika jinadAsa cUrNi, pR. 111 (kha) uddezanaM sAdhvAdyAzritya daanaarmbhsyetyuddeshH| dazavaikAlika hAribhadrIyAvRtti, pa. 116 (ga) uddeza: yAvadarthikAdipraNidhAnaM tena nirvRttmauddeshikm| piNDaniyukti vRtti, patra 35 (gha) uddesiya sAhumAdI omaccae bhikkhaviyaraNaM jaM c| paMcavastuka, 744 31. mUlAcAra, 425 32. (ka) piNDaniyukti, 219 (kha) pravacanasAroddhAra, pR. 267 33. piNDaniyukti, 220-221 34. piNDaniyukti, gA. 228 kI TIkA, pR. 79 35. piNDaniyukti TIkA, pR. 77 36. vahI, pR. 77 37. vahI, pR. 77, 82 38. ina bhedoM ke vistAra hetu dekhie piNDaniyukti, gA. 232-237 kI TIkA, pR. 80-81 39. (ka) dazavaikAlikasUtra, 10/4 (kha) sUyagaDo, 1/9/14 40. piNDaniyukti, 243-244 41. piNDaniyukti TIkA, pR. 83, yahA~ udgama doSa meM AdhAkarma, audezika Adi avizodhi koTi kA grahaNa kiyA gayA hai| 42. anagAra dharmAmRta, 5/9 kI TIkA, pR. 381 43. (ka) piNDaniyukti, 243 (kha) nizItha bhASya, 805-811
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 159 44. piNDaniryukti, 253 45. vahI, 254 46. vahI, 249 47. vahI, 268 48. nizItha bhASya, 806-807 49. nizItha bhASya meM mUlaguNa aura uttaraguNa ke sAta-sAta bheda kie gae haiN| gRhanirmANa meM do mUla velI, do dhAraNA aura eka pRSThavaMza- ina sAta vastuoM kA prayoga mUlaguNa sambandhita hotA hai tathA bAMsa, kaDaNa, okaMpaNa, chata DhAlanA, lipAI karanA, dvAra lagAnA aura bhUmikarma karanA-ye sAta cIjeM uttaraguNa se sambandhita hai| inameM yadi chaha prAsuka ho aura eka AdhAkarmika ho to bhI pUtidoSa hotA hai| nizItha bhASya, 811 kI cUrNi pR. 65 50. sUyagaDo, 1/1/60-63 51. nizIthacUrNi, bhA. 2 pR.66 52. mUlAcAra, 429 53. piNDaniryukti, 272 54. vahI, 273 55. vahI, 273 56. vahI, 274-75 57. sthApanaM sAdhubhyo deyamiti buddhayA deyavastunaH 58. ThavaNA bhikkhAyariyANa ThaviyA u| vyavasthApanaM sthaapnaa| piNDaniryukti TIkA, pR. 35 AvazyakaTIkA, bhA. 2, pR. 57 59. sthApyate sAdhu nimittaM kiyantaM kAlaM yAvannidhIyate iti sthaapnaa| pravacanasAroddhAra TIkA pR. 399 60. mUlAcAra, 430 61. piNDaniryukti, gA. 277-279 kI TIkA, pR.89-90 62. sAdhu kA utkRSTa cAritra kAla ATha varSa kama pUrva koTi jitanA hotA hai| TIkAkAra spaSTa karate hue kahate haiM ki yadi koI bAlaka ATha varSa kI Ayu sAdhu banA, usakA AyuSya yadi pUrva koTi pramANa hai aura usane yadi pUrva meM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana koTi Ayu vAlI gRhiNI se ghI kI yAcanA kii| usa samaya kisI kAraNa se vaha nahIM de sakI, kintu bAda meM usane vaha ghI muni ke divaMgata na hone taka yathAvata rakhA to usa sthApita ghI kA kAla dezonapUrvakoTi ho sakatA hai| divaMgata hone para vaha ghI sthApanA doSa se mukta ho jAtA hai| piNDaniyukti TIkA, pR. 91 63. piNDaniyukti, 281-82 64. jItakalpabhASya, 1223 65. piNDaniyukti, gA. 284 kI TIkA, pR. 91 66. jItakalpabhASya, 1221-1222 67. piNDavizuddhiprakaraNa, 47 68. kasmaicidiSTAya pUjyAya vA bahumAna purassarI kAraNa yadabhISTaM vastu dIyate ttpraabhRtmucyte| piNDaniyukti TIkA, pR. 35 69. pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 399 70. (ka) vahI, pR 400-402 (kha) paMcAzaka prakaraNa, 13/10 71. piNDaniyukti, 288 72. piNDaniyukti, bhASya 26, 27 73. piNDaniyukti, 289 74. vahI, 286-87 75. mUlAcAra, 433 76. piNDaniyukti, 291 77. mUlAcAra TIkA, pR. 3240 78. nIyaduvAraMdhAre gavakkhakaraNAi pAukaraNaM tu| paMcavastuka, 747 79. prakaTatvena deyasya vastuna: karaNaM praadusskrnnm| pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 402 80. iiryaapthdossdrshnaaditi| mUlAcAra TIkA, pR. 341 81. dazavaikAlikasUtra, 5/1/20 82. kItakaDaM jaM kiNiUNa dijjti| (ka) dazavaikAlika agastyacUrNi, pR. 60
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...161 krItaM yat sAdhvarthaM mUlyena parigRhItam / / (kha) piNDaniyukti TIkA, pR. 35 (ga) pravacanasAroddhAra TIkA, pR 403 83. krayaNaM-kItaM...sAdhvAdinimittamiti gamyate, tena kRtaM-nivartitaM krItakRtaM / dazavaikAlika hAribhadrIya TIkA, patra 116 84. (ka) AcAracUlA, 1/29 (kha) sUyagaDo, 1/9/14 (ga) sthAnAMgasUtra, 9/62 (gha) bhagavatIsUtra, 9/177 (Ga) dazavaikAlikasUtra, 3/2 85. bRhatkalpabhASya, 4201-4202 kI TIkA, pR. 1141 86. piNDaniyukti, 308 87. vahI, 312 88. piNDaniyukti TIkA, pR. 97 89. (ka) piNDaniyukti, 309 (kha) nizItha bhASya, 4477 90. bhagavaI (aMgasuttANi-2), 5/139-145 91. samaNaTThA ucchiMdiya, jaM deyaM dei tamiha paamiccN| (ka) piNDavizuddhi prakaraNa, 44 (kha) piNDaniyukti TIkA pR. 35 prAmItyaM sAdhvarthamucchidya dAna lkssnnm| (ga) dazavaikAlika hAribhadrIya TIkA, pR. 174 yatsAdhunimittamucchinnaM gRhyate tadapamityaM praamitykN| (gha) pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 404 92. mUlAcAra TIkA, pR. 342 93. vahI, pR. 342 94. piNDaniyukti, 316 95. pallaTTiya jaM davvaM, tadannadavvehiM dei saahuunnN| ..taM priyttttiymetthN| (ka) piNDavizuddhi prakaraNa, 45
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana parivartitaM yat sAdhunimittaM kRtpraavrtm| (kha) piNDaniyukti TIkA, pR. 35 (ga) pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 405 96. piNDaniyukti, gA. 323 kI TIkA, pR. 100 97. vahI, pR. 100 98. piNDaniyukti, 327 99. abhihaDaM jaM abhimuhamANItaM uvassae ANeUNa dinnnnN| (ka) dazavaikAlika agastyacUrNi, pR.60 abhihataM-yat sAdhudAnAya svagrAmAt paragrAmAdvA smaaniitm| (kha) piNDaniyukti TIkA, pR. 35 100. sUyagaDo, 1/9/14 101. pravacanasAroddhAra, dvAra 67/pR. 273 102. chaNNa NisIha bhaNNati, pagaDaM puNa hoti NoNisIhaM ti| jItakalpabhASya, 1250 103. pravacanasAroddhAra TIkA, 140-141 104. piNDaniyukti, 334-35 105. piNDaniyukti-sAnuvAda, pR. 80-81 106. mUlAcAra, 438-440 TIkA, pR. 343 107. jauchagaNAivilittaM, umbhiMdiya dei jaM tamubbhinna (ka) piNDavizuddhiprakaraNa, 48 pihidaM laMchidayaM vA, osaha ghida sakkarAdi jaM dvvN| ubbhiNNiUNa deyaM, ubbhiNNaM hodi nnaadvv|| (kha) mUlAcAra, 441 108. (ka) piNDaniyukti, 351-53 (kha) jItakalpabhASya, 1263 109. (ka) piNDaniyukti, 355 (kha) jItakalpabhASya, 1267 110. mAlAt maMcAderapahRtaM sAdhvarthamAnItaM yadbhaktAdi tnmaalaaphRtN| (ka) piNDaniyukti TIkA, pR. 35 mAlohaDaM tu bhaNiyaM, jaM mAlAIhiM dei ghettuunnN| (kha) paMcavastuka, 750
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...163 111. mUlAcAra, 442 112. anagAra dharmAmRta, 5/6 113. piNDaniyukti, 357 kI TIkA, pR. 108 114. (ka) piNDaniyukti, 363 (kha) jItakalpabhASya, 1270 (ga) nizIthabhASya, 5949 meM tiryaka ke sthAna para ubhayata: bheda kA ullekha milatA hai| 115. jItakalpabhASya, 1270 116. piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pa. 45 117. piNDaniyukti, 364 118. piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pa. 45 46 119. (ka) piNDaniyukti, 361-62 (kha) dazavaikAlikasUtra, 5/1/67-69 120. Acchidyate-anicchato'pi bhRtakaputrAdeH sakAzAt sAdhudAnAya parigRhyate yat tdaacchedym| (ka) piNDaniyukti TIkA, pR. 35 acchidiya annesiM, balAvi jaM deMti sAmipahuteNA taM acchejj| (kha) piNDavizuddhiprakaraNa, 50 (ga) pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 412 121. mUlAcAra, 443 122. piNDaniyukti, 371 123. vahI, 374 124. vahI, 373-74 125. vahI, 374 126. diNNaM tu jANasu nistttth| bRhatkalpabhASya, 365, TIkA pR. 1016 127. sthAnAMga TIkA, pR. 311 128. (ka) jItakalpabhASya, 1275 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa, 51
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 129. piNDaniryukti, 383 130. jItakalpabhASya, 1276 131. piNDaniryukti, 381 132. vahI, 383 133. parichiNNaM ciya dijjati, eso chiNNo muNetavvo / jItakalpa bhASya, 1277 134. yadA tu sarveSAmapi hAlikAnAM yogyamekasyAmeva sthAlyAM kRtvA preSayati tadA so'cchinnH| piNDaniyukti TIkA, pR. 114 135. (ka) piNDaniryukti TIkA, pR. 115 (kha) jItakalpabhASya, 1282 136. anagAra dharmAmRta, 5/15 TIkA, pR. 386 137. (ka) mUlAcAra, 427 TIkA, pR. 336 (kha) anagAra dharmAmRta, 5/8 138. (ka) piNDaniryukti, 388 (kha) pravacanasAroddhAra, pR. 278 139. piNDaniryukti, 389 kI TIkA, pR. 116 140. mUlAcAra TIkA, pR. 331 141. anagAra dharmAmRta, 5 / 5,6 142. uppAyaNa saMpAyaNa, nivvattaNamo ya hoMti egaTThA / AhArassiha pagayA, tIe dosA ime hoMti / (ka) paMcAzaka prakaraNa, 13/17 (kha) paMcavastuka, 753 143. piNDaniryukti, 405-406 TIkA, pR. 119-120 144. jItakalpa bhASya, 1317 145. fqusfaffa, 407 146. dhAI dUtI nimitte, AjIva vaNImage timicchA y| kohe mANe mAyA, lobhe ya bhavaMti dasa ete / / puvviM pacchA saMthava, vijjA maMte ya cuNNa joge y|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...165 uppAyaNAya dosA, solasame mUlakamme y|| (ka) piNDaniyukti, 408-409 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa, 58-59 (ga) paMcavastuka, 754-755 (gha) paMcAzaka prakaraNa, 13/18-19 (ca) pravacanasAroddhAra, 566-567 147. paMcavidha dhAdikammeNuppAdo dhAdi doso du| mUlAcAra, 447 148. piNDaniyukti, 411 149. (ka) jJAtAdharmakathA, 1/1/82 (kha) rAjapraznIya, 804 (ga) piNDaniyukti, 410 150. anagAra dharmAmRta, 5/20 151. piNDaniyukti, gA 428-429 kI TIkA, pR. 126 152. mUlAcAra meM vyaMjana, aMga, svara Adi aSTavidha nimittoM kA ullekha hai| mUlAcAra, 449 153. anagAra dharmAmRta, 5/21 154. manusmRti, 6/50 155. piNDaniyukti, gA. 435 kI TIkA, pR. 128 156. nizIthabhASya, 2689-92 cUrNi, pR. 18-19 157. piNDaniyukti, 437 158. mUlAcAra, 450 159. (ka) piNDaniyukti, 444 . (kha) jItakalpabhASya, 1365 160. ATha cikitsA ke nAma isa prakAra haiM - 1. kaumAra cikitsA 2. tanu cikitsA 3. rasAyana cikitsA 4. viSa cikitsA 5. bhUta cikitsA 6. kSArataMtra cikitsA 7. zAlAkika cikitsA (zalAkA dvArA A~kha Adi kholanA) 8. zalya cikitsaa| (ka) mUlAcAra, 452 (kha) sthAnAMga sUtra, 8/26
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 161. anagAra dharmAmRta, 5 / 25 162. (ka) piNDaniyukti, gA. 460 kI TIkA, pR. 133 (kha) jItakalpabhASya, 1392 163. (ka) piNDaniryukti, 462 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa, 67 164. vahI, 463 165. vahI, 464 166. vahI, 473 167. piNDavizuddhi prakaraNa, 59 168. piNDaniryukti, 481 169. piNDavizuddhi prakaraNa, 71 170. nizItha bhASya, 1025-49 kI cUrNi, pR. 108-113 171. fqustafa, 490 172. (ka) vahI, 492-493 (kha) mUlAcAra, 456 173. (ka) piNDavizuddhiprakaraNa, 72 (kha) piNDaniryukti, 486 174. (ka) piNDavizuddhiprakaraNa, 72 (kha) piNDaniryukti, 488 175. sasAdhanA strIrUpadevatAdhiSThitA vA'kSarapaddhatirvidyA / (ka) piNDaniyukti TIkA, pR. 141 sAdhanena japahomAdyupacAreNa yuktA samanvitA akSarapaddhatiH sAdhanayuktA vidyaa| (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 66 176. vijjA sAdhitasiddhA, tisse AsApadANakaraNehiM / vijjAdoso du uppAdo || tasse mAhappeNa ya, 177. piNDaniryukti, 497 178. maMto puNa paDhiyasiddho tu| mUlAcAra, 457 (ka) jItakalpa bhASya, 1438 (kha) piNDaniryukti TIkA, pR. 141
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...167 179. mUlAcAra, 458 180. piNDaniyukti, 499 181. AhAradAyagANaM, vijjA maMtehiM devadANaM tu / AhUya sAdhidavvA, vijjAmaMto have doso / mUlAcAra, 459 182. cUrNaH auSadha dravyasaMkarakSodaH-aneka auSadhiyoM ke mizraNa ko cUrNa kahate haiN| piNDavizuddhiprakaraNa, 73 183. piNDavizuddhi prakaraNa TIkA, pR. 40 184. evaM vasikaraNAdisu, cuNNesu vasIkarettu jo tu paraM / uppAetI piMDaM, so hotI cuNNapiMDo tu|| jItakalpa bhASya, 1456 185. nettassaMjaNacuNNaM, bhUsaNacuNNaM ca gattasobhayaraM / cuNNaM teNuppAdo, cuNNayadoso havadi eso|| mUlAcAra, 460 186. piNDaniyukti, 502 malayagiri TIkA- pR. 143 187. gabbhaparisADaNAi va, piMDatthaM kuNai mUlakammaM tu| (ka) piNDaniyukti 502, malayagiri TIkA, pR. 143 (kha) paMcavastuka, 760 188. maMgalamUlINhavaNAi, gabbhavIvAha karaNa ghAyAI / bhavavaNa mUlaM kammaM, ti mUlakammaM mahApAvaM / piNDavizuddhiprakaraNa, 75 189. mUlAcAra, 461 190. anagAra dharmAmRta, 5/19 191. piNDaniyukti, 513 192. esaNa gavesaNa'NNesaNA ya, gahaNaM ca hoMti egtttthaa| paMcavastuka, 761 193. piNDaniyukti, 514-15
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 194. saMkiya makkhiya nikkhitta, pihiya sAhariya daaygummiise| apariNaya litta chaDDiya, esaNa dosA dasa havaMti // (ka) piNDaniyukti, 520 (kha) jItakalpabhASya, 1476 (ga) piNDavizuddhiprakaraNa, 72 (gha) paMcavastuka, 762 (ca) paMcAzaka prakaraNa, 13/26 (cha) pravacanasAroddhAra, 568 195. (ka) mUlAcAra, 463 (kha) AghAkarmAdidoSavattayA Arekitasya bhaktAdergrahaNaM svIkAraH shNkitgrhnnm| piNDavizuddhiprakaraNa TIkA pR. 71 (ga) zaMkitaM smbhaavitaadhaakrmaadidossm| pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 432 196. dazavaikAlikasUtra, 5/1/44 197. (ka) piNDaniyukti, 521 (kha) jItakalpa bhASya, 1477-1478 198. piNDaniyukti, 525 199. mUlAcAra, 464 200. (ka) samavAyo, 20/1 (kha) dazAzrutaskandha, 1/3 201. prakSiptaM scittpRthivyaadinaa'vgunntthitm| piNDaniyukti malayagiri TIkA, pR. 147 202. (ka) piNDaniyukti, 532 - (kha) jItakalpa bhASya, 1491 203. vahI, 534, vahI, 1494 204. vahI, 537 205. mUlAcAra, 465 206. dazavaikAlikasUtra, 5/1/59, 61-62 207. piNDaniyukti, 543
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ...169 208. vahI, 549-551 kI TIkA, pR. 152-53 209. vahI, 544 210. saccitteNa va pihidaM, athavA acittagurugapihidaM ca / taM chaMDiya jaM deyaM, pihidaM taM hodi bodhvvo|| (ka) mUlAcAra, 466 sacittena sthgitm| (kha) pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 436 211. piNDaniyukti, 558 kI malayagiri TIkA, pR. 154 212. vahI, 561 / vahI, 155 213. mattagagayaM ajoggaM, puDhavAisu chodu dei sAhariyaM / (ka) paMcavastuka, 764 (kha) piNDaniyukti, 565 anyatra prkssiptm| (ga) pravacanasArodvAra TIkA, pR. 437 214. mUlAcAra, 467 215. anagAra dharmAmRta, 5/33 216. piNDaniyukti, 564 217. piNDaniyukti TIkA, pR. 165 218. piNDaniyukti, 572-77 219. dazavaikAlikasUtra, 5/1/29, 40, 42,43 220. (ka) oghaniyukti, 467-468, (kha) paMcAzaka prakaraNa, 13-28 221. mUlAcAra, 468-71 222. pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 151-153 223. piNDavizuddhiprakaraNa, 85-88 224. anagAra dharmAmRta, 5/34 225. piNDaniyukti, 597-604 226. unmizraM sacitta smmishrm| pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 446
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 227. joggamajoggaM ca duve, vi mIsiuM deI tmummiisN| piNDavizuddhiprakaraNa, 89 228. puDhavI AU ya tahA, haridA bIyA tasA ya sjjiivaa| paMcehiM tehiM missaM, AhAraM hodi ummissaM // mUlAcAra, 472 229. anagAra dharmAmRta, 5/28, 5/36 230. piNDaniyukti, 608 231. vahI, gA. 607 kI TIkA, pR. 165 232. apariNatam aprAsukI bhuutm| (ka) piNDavizuddhi prakaraNa, 90 (kha) pravacanasAroddhAra TIkA, pR. 447 233. dazavaikAlikasUtra, 3/7 234. mUlAcAra, 473 235. piNDaniyukti, 610 236. piNDaniyukti, 611-612 237. piNDaniyukti kI TIkA, pR. 166 238. (ka) mUlAcAra, 474 (kha) anagAra dharmAmRta, 5/35 239. cAritrasAra, 72/1 240. mUlAcAra, 475 241. anagAra dharmAmRta, 5/31 242. (ka) piNDaniyukti, 635 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa, 94 (ga) paMcAzaka prakaraNa, 13/48-49 (gha) pravacanasAroddhAra, 734-736 kI TIkA 243. (ka) piNDaniyukti, 637 kI TIkA, pR. 172 (kha) bRhatkalpabhASya TIkA, pR. 239 244. paMcavastuka, 359
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra se sambandhita bayAlIsa doSoM ke kAraNa evaM pariNAma ... 171 245. fqusfaffad, 639 246. vahI, 639 247. jItakalpa bhASya, 1628-1629 248. bhagavaI (aMgasuttANi), 2, 7/24 249. piNDaniryukti, 644 250. vahI, 646 251. (ka) vahI, 655, (kha) bhagavaI, 7/22 (ga) mUlAcAra, 477 252. jItakalpabhASya, 1646 253. (ka) piNDaniryukti, 655 (kha) bhagavaI, 7/22 254. jItakalpa bhASya, 1650 255. (ka) uttarAdhyayanasUtra, 26/32 (kha) piNDaniryukti, 662-664 256. (ka) uttarAdhyayanasUtra, 26/34 (kha) piNDaniryukti, 666-668 257. bhagavatIsUtra, 7/1/19 258. mUlAcAra, 10/939 kI TIkA 259. vahI, 9/940 kI TIkA 260. vahI, 10/918 kI TIkA 261. vahI, 10/919-20 kI TIkA 262. vahI, 10/921-23 kI TIkA 263. vahI, 10/924-928 kI TIkA 264. oghaniyukti, 516
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya-5 bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ AhAra zarIra kI mUlabhUta AvazyakatA hai| tIna prakAra ke AhAroM meM se saMsArI jIva prati samaya koI na koI AhAra grahaNa karatA rahatA hai| romAhAra aura ojAhAra eka svasaMcAlita (Automatic) kriyA hai jabaki kavalAhAra ke lie jIva ko prayAsa karanA par3atA hai| saMta sAdhaka bhI zarIra ko sAdhanA meM sahayogI rakhane heta AhAra kI gaveSaNA karate haiN| sAdhu ke dvArA kaisA AhAra grahaNa kiyA jAe? AhAra prApti ke lie muni kisa prakAra gamana kareM? zuddha AhAra kI prApti kaise kI jAe? AhAra grahaNa meM lage doSoM kI AlocanA kitanI bAra kareM? Adi viSaya ullekhanIya haiN| prastuta adhyAya meM inhIM bhikSA vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| bhikSAgamana se pUrva karane kI vidhi __ AcArya haribhadrasUri ke nirdezAnusAra jaba bhikSAkAla samupasthita ho jAye taba bhikSATana karane vAlA muni sarvaprathama zArIrika Avazyaka kriyAoM se nivRtta bne| phira pAtra aura mAtraka ina do upakaraNoM aura DaMDe ko lekara guru ke samIpa khar3A ho jaaye| tatpazcAta citta kI ekAgratA pUrvaka gurvAnumati lete hue upayoga kriyA kre| upayoga (sajaga rahane) kI vidhi yaha hai bhikSATana karane vAlA ziSya guru se kahe- 'saMdisaha uvaogaM karemo' mujhe Adeza dIjiye- maiM upayoga karUM yAnI sajaga rhuuN| taba guru 'kareha' aisA kahakara AjJA deN| phira ziSya eka khamAsamaNa dekara 'uvaoga karAvaNi karemi kAusaggaM' pUrvaka annatthasUtra bolakara kAyotsarga kreN| kAyotsarga meM eka namaskAra mahAmaMtra kA ciMtana kre| - AcArya haribhadrasUri ne upayoga ke nimitta kie jAne vAle kAyotsarga ke sambandha meM do matAntara batalAe haiN| eka mata ke anusAra isa kAyotsarga meM namaskAra maMtra ke smaraNa pUrvaka jisa taraha kA AhAra Adi lAnA ho usakA bhI cintana kareM, kyoMki bhikSAcaryA ke pUrva isa viSayaka vicAra kie binA kucha bhI
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ... 173 grahaNa karane kA vidhAna nahIM hai| niyamataH bhikSATaka muni dvArA AhAra Adi kA abhigraha na liyA jAe taba taka unake lie kucha bhI grahaNa karanA varjita mAnA gayA hai| Chuang dUsare mata ke AcAryoM kA kahanA hai ki upayoga ke kAyotsarga meM bhikSAcArI muni ko isa taraha dharma yoga kA cintana karanA cAhie ki 'maiM guru- bAla-vRddhanavadIkSita Adi ke lie bhI amuka-amuka AhAra lAUMgA, kevala mere lie hI nahIM' isa prakAra vaiyAvRtya kI bhAvanA pUrvaka cintana karake kAyotsarga pUrNa kreN| phira prakaTa meM namaskAra maMtra boleN| phira ardhAvanata hokara guru se nivedana kare - 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan' he bhagavan ! AjJA diijie| taba guruupayoga pUrvaka kaheM- 'lAbha' arthAta yaha kAla ucita, anukUla evaM bAdhA rahita hone se tumheM AhAra kA lAbha ho / tatpazcAta vizeSa rUpa se vinamra hokara bhikSAgrAhI muni guru bhagavanta se pUche - 'kaha lesahaM ?' AhAra ko kisa prakAra grahaNa kiyA jAe ? taba guru kaheM'jaha gahiaM puvvasAhUhiM' jisa prakAra pUrva kAla ke sAdhuoM dvArA nirdoSa AhAra grahaNa kiyA gayA usI prakAra tumheM bhI nirdoSa AhAra grahaNa karanA caahie| isase sUcita hotA hai ki yogya guru ziSyoM ko gItArtha sAdhuoM ke samAna AcaraNa karane kA zikSaNa dete haiN| tadanantara bhikSAgrAhI muni 'jassa ya jogo' kahakara AvassahI kahate hue upAzraya se nikle| samIkSA - jaina bhikSA kI vidhi oghaniryukti, paMcavastuka evaM yatidinacaryA meM prApta hotI hai| ina granthoM kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki vartamAna meM paMcavastuka varNita vidhi vizeSa rUpa se pracalita hai ataH yahA~ isI grantha kA anukaraNa kiyA gayA hai| tulanA kI dRSTi se dekhA jAe to oghaniyukti bhASya meM upayoga kriyA ko cAra sthAnoM meM vibhakta kiyA hai 1. 'saMdisaha uvaogaM karemi itanA guru se pUchanA prathama sthAna hai| 2. phira eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kara 'saMdisaha' zabda pUrvaka AhAra caryA kI anumati lenA, guru dvArA 'lAbha' kahakara anumati denA aura ziSya dvArA 'kaha lesahaM' ityAdi pUchanA dUsarA sthAna hai| 3. phira guru dvArA 'jaha gahiyaM puvva sAhUhiM' kahane para 'AvassiyAe' kahanA tIsarA sthAna hai aura 4. 'jassa ya jogo' kahanA cauthA sthAna hai| ukta cAroM sthAna guru kI anujJA prApta karane sambandhI hai| 2
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana yatidinacaryA meM kahA gayA hai ki jaba bhikSA kA samaya ho jAye taba guru ko vandana kara mukhavastrikA kA pratilekhana kre| usake bAda eka khamAsamaNa pUrvaka 'he bhagavan! pratilekhanA ke sthAna para pAtroM ko rakhU?' isa taraha gurvAnumati pUrvaka pAtropakaraNa kA pratilekhana kreN| phira pAtra ko jholI meM rakhakara guru ke samakSa upayoga kriyA kreN| isa varNana se spaSTa hotA hai ki upayoga kI mUla vidhi ke sambandha meM sabhI granthakAra ekamata haiM kevala usase pUrva kI prakriyA meM sAmAcArI bheda hai| vartamAna sAmAcArI ke anusAra bAla-glAna-vRddha Adi sabhI sAdhuoM ke anugraha (bhakti) ke lie prabhAta kAla meM hI upayoga kA kAyotsarga kara lete haiN| utsargata: yaha vidhi aparAhna kAla meM bhikSAgamana se pUrva kI jAnI cAhie, apavAdata: yaha vidhi prAta:kAla meM karane kA bhI nirdeza haiM kyoMki rogI Adi kI sevA ke lie prAta: bhikSArtha jAnA par3a sakatA hai| bhikSA gamana vidhi yatidinacaryA meM bhikSA gamana vidhi ko upadarzita karate hue kahA gayA hai ki sarvaprathama guru ke sammukha pUrva nirdiSTa upayoga kriyA kreN| usake bAda gautama svAmI kA smaraNa karate hue dhIre se daMDe ko hAtha meM leN| pAtra pahale se hI hAtha meM lie hue hote haiM ata: DaMDe ko lekara upAzraya ke dvAra ke samIpa khar3e ho jaayeN| phira aMguliyoM dvArA nAsikA se baha rahI vAyu kA nirIkSaNa kreN| jisa nAsikA meM se vAyu baha rahA ho usa tarapha kA kadama uThAte hue bhikSA hetu prasthAna kreN| jaba taka AhAra prApta na ho taba taka DaMDe ko bhUmi se Upara rakheM yAnI bhUmi para TikAe nhiiN| __ AcArya haribhadrasUri ke anusAra bhikSA icchuka muni AhAra Adi ke prati anAsakta bhAva rakhate hue, AhAra sambandhI biyAlIsa doSoM ko TAlate hue, dravyAdi cAra abhigraha ko dhAraNa karate hue aura eka mAtra mokSa kI sAdhanA kA lakSya rakhate hue bhikSA hetu paribhramaNa kreN| bhikSATana karate samaya zaMkita Adi doSa na laga jAye, usakA pUrA upayoga rkheN| isa taraha sarvasaMpatkarI bhikSA grahaNa karake vasati meM praveza kreN| ___dharmasaMgraha ke anusAra yadi muni nikaTavartI dUsare gA~va meM bhikSA hetu jAye to vahA~ nimna vidhi kA pAlana kareM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ... 175 sarvaprathama gA~va ke bAhara rukakara kisI se bhikSA kA samaya puuche| yadi samaya ho gayA ho to usI samaya pA~voM kA pramArjana kreN| phira pAtroM kA nirIkSaNa karake gA~va meM praveza kreN| yadi bhikSA kAla meM derI ho to utanA vilamba karake praveza kreN| gA~va meM praviSTa hokara yaha jAnakArI prApta kareM ki yahA~ koI sAdhu haiM yA nahIM? yadi usa gA~va meM sAdhu hoM to unake sthAna para jaayeN| yadi samAna sAmAcArI vAle sAdhu hoM to usa vasati meM lie hue upakaraNa sahita praveza kareM aura vahA~ AcArya Adi hoM to dvAdazAvartta vandana kreN| yadi bhinna sAmAcArI vAle hoM to upakaraNa bAhara rakhakara upAzraya meM praveza kareM aura vandana kreN| yadi zithilAcArI hoM to bAhara khar3e hI sukhapRcchA kreN| svayaM ke Ane kA kAraNa batAyeM aura gRhastha Adi ke gharoM kI jAnakArI leN| rUke hue sAdhu bhI viveka pUrvaka gharoM kA saMketa kreN| " digambara muni kI bhikSA gamana vidhi AcArya vaTTakera ne digambara muni kI bhikSA gamana vidhi kA ullekha karate hue kahA hai- jaba sUryodaya se do ghar3I jitanA kAla pUrNa ho jAe taba muni devavandana kareM, phira zruta bhakti aura guru bhakti pUrvaka svAdhyAya svIkAra karake zAstra - granthoM kI vAcanA, pRcchanA, anuprekSA Adi kareM tathA madhyAhna kAla se do ghar3I pUrva hI zruta bhakti pUrvaka svAdhyAya samApta kara deN| tadanantara vasati se dUra jAkara pA~ca samiti pUrvaka mala-mUtra Adi kA visarjana kareM aura hAtha-pA~vAdi kA prakSAlana kreN| usake bAda madhyAhna kAla kI avazeSa do ghar3I meM devavandana aura sAmAyika kreN| phira yogya velA jJAtakara kamaNDalU aura picchikA lete hue AhAra ke lie prasthAna kreN| vijayodayA TIkA meM bhI yahI kahA gayA hai ki muni bhikSA aura kSudhA kAla ko jAnakara, saMkalpa pUrvaka gA~va- nagarAdi meM praveza kareM / bhikSArtha gamana karate hue svayaM kA Agamana batalAne ke lie yAcanA yA avyakta zabda na kareM, kevala bijalI kI taraha apanA zarIra mAtra dikhalAyeM / " usa samaya calate hue na adhika jaldI-jaldI, na adhika dhIre-dhIre aura na hI vilamba karate hue cleN| dhanI aura nirdhana Adi ke gharoM kA bheda bhAva na kreN| mArga meM kisI se bAta na kareM aura na hI ThahareM / nIca kuloM ke gharoM meM praveza na kareM, zuddha kuloM meM bhI sUtaka, pAtaka Adi ke gharoM meM na jaaeN| dvArapAla Adi roke to praveza na kareM, bhikSA lete samaya striyoM kI ora Asakti pUrvaka na dekheM / "
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana gocaracaryA ke pazcAta upAzraya meM Akara karane yogya vidhi ___ AcArya haribhadrasUri racita paMcavastuka ke nirdezAnusAra bhikSAcarI muni ko anujJApita sthAna meM Akara kramazaH nimna kriyAe~ karanI cAhie pAda pramArjana- bhikSAcaryA se upAzraya kI ora lauTate hae vasati kI bahirbhUmi para rajoharaNa dvArA pairoM kA pramArjana kreN| tIna nisIhi- tadanantara upAzraya ke agra dvAra, madhya sthAna evaM praveza dvAra ina tIna sthAnoM para tIna bAra 'nisIhi' zabda boleN| aMjalikaraNa- usake pazcAta mastaka jhukAte hue guru yA jyeSTha muni ko kAyika namaskAra kareM tathA ardhAvanata mudrA meM 'namo khamAsamaNANaM' zabda kA uccAraNa karate hue vAcika namaskAra kreN| yadi pAtra bhArI hoM to kevala mastaka jhukAkara hI vandana kreN| upadhi nikSepa- tatpazcAta DaMDA rakhane ke lie usa sthAna ke Urdhva bhAga evaM adhobhAga kI dRSTi pratilekhanA aura rajoharaNa se pramArjanA kareM jholI Adi ko pAtra ke Upara DhakeM tathA kaMbalI aura colapaTTa ko upadhi ke Upara rkheN| prAcIna sAmAcArI ke anusAra pUrva kAla ke muni colapaTTa ko samIpa lekara baiThate the, bAhara jAte samaya athavA gRhasthoM ke Agamana Adi kAraNoM ke upasthita hone para use pahanate the| vartamAna meM yaha prathA nahIM hai| vyavahArataH sarvathA vastra rahita rahanA loka virUddha hai paraMtu zarIra kI zobhA ke lie vastra kA upayoga karanA asaMyama rUpa hai| ___ yadi upAzraya meM praveza karate samaya laghunIti kI zaMkA ho rahI ho to jholI, pAtra, palar3A Adi anya sAdhu ko sauMpakara colapaTTa pahane hue hI laghu zaMkA kA nivAraNa kreN| phira vizuddha pariNAmI hokara guru ke samIpa jaayeN| vahA~ yogya sthAna ko cakSu dvArA pratilekhita kareM aura rajoharaNa dvArA use pramArjita kreN| AlocanA- phira saMvega pariNAma se yukta hokara IryApatha pratikramaNa kareM tathA kAyotsarga meM bhikSAcaryA sambandhI doSoM kA smaraNa kara unakI sAmAnya zuddhi kreN|10 bhikSA sambandhI AlocanA vidhi kAyotsarga mudrA- pUrvanirdiSTa sAmAcArI ke anusAra bhikSAgrAhI muni aticAroM kI AlocanA kAyotsarga mudrA meM khar3e hokara kreN| kAyotsarga mudrA isa prakAra kI ho
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...177 kAyotsarga karate samaya colapaTTA ghuTane se cAra aMgula Upara aura nAbhi se cAra aMgula nIce rahe, donoM hAthoM ko isa taraha lambA karake rakheM ki colapaTTA donoM kohaniyoM ke nIce daba sake, bAyeM hAtha meM mukhavastrikA aura dAyeM hAtha meM rajoharaNa ko grahaNa karake rakheM tathA donoM pA~voM ke agrabhAga meM cAra aMgula kI dUrI evaM pIche bhAga meM cAra aMgula se kucha kama kI dUrI rhe|11 kAyotsarga cintana- isa kAyotsarga mudrA meM tallIna huA sAdhu bhikSA meM lagane vAle aticAroM kA cintana kareM tathA usameM lage doSoM ko mana meM dhAraNa karake rakheM kyoMki una doSoM kI AlocanA guru ke samakSa kI jAtI hai| AcArya haribhadrasUri ne yaha bhI kahA hai ki gRhIta bhikSA meM lagane vAle doSoM kA cintana AsevanA aura AlocanA ina do padoM ke cAra vikalpoM sahita kreN| spaSTa hai ki agItArtha muni ho to jisa krama se aticAra lage hoM usa krama se unakA smaraNa kareM aura gItArtha muni ho to pahale alpa prAyazcitta vAle, phira uttarottara adhika prAyazcitta vAle isa taraha prAyazcitta krama se aticAroM kA cintana kareM aura usa krama se hI mana meM avadhArita kreN| isa taraha samasta doSoM kA ciMtana kara 'namo arihaMtANaM' kahakara kAyotsarga pUrNa kreN| phira prakaTa meM logassasUtra boleN| usake bAda guru ke samIpa jAkara zAstrokta vidhi pUrvaka bhikSA meM lage doSoM kA nivedana kreN|12 kAyotsarga sambandhI vizeSa samajha- yahA~ yaha samajha lenA Avazyaka hai ki yadi kisI muni ne AhAra lAne ke bAda kintu Apathika pratikramaNa karane se pUrva laghu zaMkA kA nivAraNa kiyA ho to usake nimitta kiye jAne vAle IryApathika pratikramaNa ke kAyotsarga meM bhI bhikSA sambandhI doSoM kA cintana kiyA jA sakatA hai| cUMki koI bhI zubha kriyA sadaiva karmakSaya kA hetu banatI hai aisA arhata vacana hai| yahA~ yaha bhI spaSTa honA jarUrI hai ki yadi kisI muni ne bhikSAcaryA ke daramyAna athavA bhikSAcaryA ke turanta bAda laghUnIti na kI ho taba bhI IryApathika pratikramaNa ke kAyotsarga meM bhikSA sambandhI doSoM kA cintana kiyA jA sakatA hai kyoMki yaha sAdhuoM kA vihita anuSThAna hai| isI prayojana se IryApathika pratikramaNa ke samaya bhikSA sambandhI doSoM ko smRta karane kA ullekha kiyA gayA hai|13
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana guru ke samakSa AlocanA kaba kareM? yaha autsargika vidhi hai ki bhikSAgrAhI muni sarvaprathama bhikSA sambandhI doSoM kA smaraNa kareM, phira una doSoM ko guru ke samakSa prakaTa kreN| AcArya haribhadrasUri ke anusAra jaba guru avyAkula, upazAnta, prasannacitta aura sAmAnya sthiti meM hoM usa samaya bhikSA sambandhita doSoM kI AlocanA kreN| yadi guru dharma prabhAvanA, vAcanA, upadeza Adi kAryoM meM nirata hoM, zIghratA meM hoM athavA prasanna mudrA meM na hoM taba AlocanA na kareM kyoMki aisI sthiti meM ve doSoM kA samyaka rUpa se avadhAraNa nahIM kara sakate haiN| guru AhAra kara rahe hoM taba bhI AlocanA na kareM, kAraNa ki guru zArIrika dRSTi se asvastha hoM aura AlocanA sunane meM samaya adhika laga jAye to AhAra ThaNDA ho sakatA hai, bhUkha manda ho sakatI hai aura bhI kaI doSoM kI saMbhAvanAe~ rahatI hai| yadi guru malotsarga hetu tatpara hoM taba bhI AlocanA nahIM kareM kyoMki AlocanA sunane ke kAraNa malotsarga kriyA ko roka kara rakheM to naye rogAdi utpanna ho sakate haiM yAvata mRtyu bhI ho sakatI hai ataH ukta sthitiyoM meM guru ke samakSa AlocanA na kreN| 14 AlocanA kI autsargika vidhi - paMcavastuka ke ullekhAnusAra bhikSA meM lage doSoM kI AlocanA karane vAlA muni AlocanA kAla meM gamanAgamana pravRtti na kareM, vacana evaM kAyA se kuceSTAe~ na kareM aura haMsI majAka Adi duSpravRtiyoM kA varjana karate hue guru ke samakSa saba kucha krama pUrvaka batalAe ki amuka vyaktiyoM ke hAthoM, amuka pAtroM evaM amuka sthitiyoM meM yaha AhAra grahaNa kiyA gayA hai| yaha AlocanA kI utsarga vidhi hai| 15 AlocanA kI ApavAdika vidhi- jainAcAryoM ne AlocanA kI ApavAdika vidhi kA nirdeza karate hue kahA ki yadi samagra doSoM kI AlocanA karane ke lie adhika samaya na ho athavA glAna muni bhikSA meM adhika ghUmane se thaka gayA ho athavA kisI glAna muni ko bhojana dene meM vilamba ho rahA ho athavA guru zrutAbhyAsa Adi kA kArya karane se bahuta thaka gaye hoM to saMkSepa meM AlocanA kreN| usakI vidhi isa prakAra hai- jo bhikSA zuddha ho yA jisa bhikSA meM bar3e doSa na lage hoM kintu pUrvakarma - pazcAtkarma Adi laghu doSa lage hoM to unheM sAmAnya rUpa se hI kheN| vistAra meM na jaayeN| yadi AlocanA karane kA samaya alpa ho
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~... 179 to jisa bhikSA ko prApta karane meM bar3e doSa lage hoM unheM hI prakaTa kreN| kucha AcArya kahate haiM ki puraH karma aura pazcAtkarma ina doSoM kA ullekha karane se sabhI doSoM kA grahaNa ho jAtA hai| yadi apavAda mArga kA sevana na karanA par3e to utsargataH bhikSA sambandhI sarva doSoM kI AlocanA kareM | 16 dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai ki RjuprAjJa aura anudvigna muni vyAkSepa rahita citta se AlocanA kreN| jisa prakAra se bhikSA lI ho usI prakAra se guru ko kheN| 17 AhAra rakhane kI vidhi bhikSATaka muni nirdiSTa vidhi ke anusAra AlocanA kara lene ke pazcAta mukhavastrikA dvArA mastaka aura pAtra kA pramArjana kreN| usake bAda maMDalI sthAna yA AhAra sthAna ke Urdhva, adho evaM tirachI dizAoM kA upayoga pUrvaka nirIkSaNa kreN| isa samaya Urdhva Adi dizAoM kA nirIkSaNa kyoM karanA cAhie ? ina kAraNoM ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki Upara meM gilaharI Adi ho, usakI viSTA pAtra meM na gira jAye isalie Urdhva dizA kA nirIkSaNa kreN| tinakA, kIla, lakar3I Adi cubha na jAye isalie adho dizA kA nirIkSaNa kreN| zvAna Adi pazu athavA bAlaka Adi na A jAye isalie tirachI dizA kA nirIkSaNa kreN| jhukate hue mastaka para se koI jIva yA kacarA Adi pAtra meM na gira jAyeM isa kAraNa mastaka kA pramArjana kareM aura jholI sameTate hue pAtra para rahe hue trasa jIvoM kA ghAta na ho jAye, isa kAraNa pAtra kA pramArjana kreN| tatpazcAta bhikSApAtra ko nizcita sthAna para rakha deM | 18 AhAra dikhalAne kI vidhi AcArya haribhadrasUri ke matAnusAra jo muni bhikSATana karake vasati meM pahu~cA hai vaha sarvaprathama AtmasAkSI se mAnasika AlocanA kreN| phira guru ke samIpa vAcika AlocanA kreN| tatpazcAta AhAra dikhalAkara kAyika AlocanA kreN| AhAra dikhAne kI vidhi nimna hai - AhAra pAtra ko hAtha meM lekara kintu khulA hone se billI Adi Akara usa para jhapaTA na mAra le isa kAraNa zarIra ke pIche ke bhAga ko dekhate hue guru ke samIpa AeM aura ardhAvanata hokara AhAra- pAnI dikhlaaeN| 19
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana dvitIya kAyotsarga vidhi yadi bhikSAcaryA se lauTakara AhAra pAnI meM lage doSoM kA yathAvasthita cintana na kiyA ho, bhikSA lete samaya 'yaha zuddha hai yA azuddha ?' isakA upayoga na rakhA ho, guru ke sannikaTa samyak AlocanA na kI ho, bhaktapAna acchI taraha se na dikhAyA ho, kadAcita eSaNA sambandhI sUkSma doSa lage hoM athavA ajJAnatAvaza zuddha AhAra kI khoja na kI ho to ina sabhI doSoM kI vizuddhi ke lie ATha zvAsozvAsa parimANa eka namaskAra maMtra kA kAyotsarga kareM athavA nimna gAthA kA ciMtana kareM | 20 aho jiNehiM asAvajjA, vittI sAhUNa desiyA / mokkha sAhaNa heussa, sAhu dehassa dhAraNA / / aho! tIrthaMkara paramAtmA ne mokSa sAdhanA meM hetubhUta arthAta sAdhuoM ke zarIra kA nivarhana karane ke lie nirdoSa AhAra vRtti kA pratipAdana kiyA hai / usake bAda eka muhUrtta taka vidhi pUrvaka svAdhyAya kreN| yaha kAyotsarga bhikSAcaryA ke samaya lage hue doSoM kI vizeSa zuddhi ke nimitta kiyA jAtA hai| 21 svAdhyAya evaM usake prayojana AhAra icchuka muni bhikSAcaryA karane ke pazcAta evaM AhAra karane se pUrva eka muhUrtta bhara svAdhyAya kareM, aisA Apta vacana hai| jainAcAryoM ne isa samaya svAdhyAya karane ke nimna prayojana batAye haiM - bhikSA hetu adhika ghUmane para aura madhyAhna kAla meM sUrya ke tApa kA vizeSa prabhAva hone se zarIra ke vAta Adi doSa viSama ho jAte haiN| isa sthiti meM bhikSAcaryA ke turanta bAda AhAra kara liyA jAye to udara pIr3A, vamana, visUcikA yAvata mRtyu bhI ho sakatI hai, jabaki muhUrtta bhara svAdhyAya karane se vAta Adi doSa zAMta ho jAte haiM aura zArIrika thakAna bhI dUra ho jAtI hai| 22 jaina paramparA ke prAcIna AgamoM meM bhI yaha kahA gayA hai ki bhikSA le Ane ke bAda muni svAdhyAya kare aura kSaNa bhara vizrAma kre| vizrAma karatA huA muni yaha cintana kare ki yadi AcArya aura sahavartI sAdhujana mere dvArA lAe hue AhAra ko grahaNa kara le to maiM nihAla ho jAUMgA aura yaha mAnUMgA ki unhoMne mujhe bhavasAgara se tAra diyA hai| 23
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...181 AhArArthI muni ke prakAra oghaniyukti evaM paMcavastuka Adi meM bhojana karane vAle muniyoM ke do prakAra batAye gaye haiM- mAMDalI bhojI aura ekala bhojI athavA mAMDalI bhojI aura amAMDalI bhojii|24 - oghaniyukti meM mAMDalI- amAMDalI zabdoM kA prayoga hai tathA paMcavastuka meM mAMDalI evaM ekala bhojI zabda kA ullekha hai| (i) mAMDalI bhojI - maMDalI (samUha) ke sAtha bhojana karane vAle saadhu| maMDalI bhojI muni kA sAmAnya niyama yaha hotA hai ki jaba taka maMDalI sthAna para AhAra icchuka sabhI sAdhu ekatrita na ho jAeM taba taka pratIkSA kareM tathA sarva muniyoM ke upasthita hone para AhAra zuru kreN| ____(ii) ekalabhojI- akelA bhojana karane vAlA saadhu| pUrvakAlika sAmAcArI ke anusAra AgAr3ha yogavAhI (gaNiyoga karane vAlA), zaikSa, vRddha, bAla aura prAghUrNaka (atithi) maMDalI meM bhojana nahIM karate haiN| inheM bhikSA Ane ke sAtha hI paryApta AhAra parosa diyA jAtA hai| pUrvAcAryoM ke abhimata se prAyazcittavAhI, asAmbhogika (asamAna sAmAcArI vAle) aura Atma labdhika bhI maMDalI meM bhojana nahIM kara sakate haiN| vartamAna meM mAMDalI- amAMDalI bhojI kA bheda lagabhaga samApta ho gayA hai| Aja to ekAkI vicaraNa karane vAlA ekalabhojI kahalAtA hai| zeSa sarva bAlavRddha Adi samUha meM hI bhojana karate haiN| itanA avazya hai ki vRddha yA rogI muni yadi apane sthAna se uTha nahIM sakate hoM to unheM vahIM para AhAra karavA dete haiN| guru Adi zAsana kAryoM meM vyasta hoM to unake lie AhAra rakha diyA jAtA hai tathA bAla-vRddha Adi ko unakI abhiruci ke anurUpa AhAra parosane kA dhyAna rakha lete haiN| isa taraha sabhI sAdhu eka sthAna para baiThakara hI bhojana karate haiN| ekala bhojI kI AhAra vidhi prAcIna paramparAnusAra ekala bhojI kI AhAra vidhi nimna hai sarvaprathama ekalabhojI muni AhArAdi lAne ke pazcAta anya sAdhuoM ko AmaMtrita karane hetu gurvAnumati prApta kreN| usake bAda dIkSA paryAya ke krama se prAghUrNaka, tapasvI, glAna aura zaikSa (navadIkSita) ina sabhI ko svagRhIta AhAra
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana meM se kucha lAbha dene kA nimaMtraNa deN| usa samaya prAghUrNaka Adi kisI muni kI AhAra sambandhI icchA ho jAye to ekalabhojI sAdhu puna: guru ke samIpa Akara unakI icchA ko vyakta kreN| usake pazcAta guru svayaM prAghUrNaka Adi ko yathecchita AhAra deN| zeSa bace hue AhAra ko ekala bhojI gurvAjJA pUrvaka svayaM grahaNa kreN| yadi guru ke pAsa samaya kA abhAva ho to unakI anumati pUrvaka vaha svayaM prAghUrNaka Adi muniyoM ko AhAra deN| isa vidhi kA rahasya yaha hai ki bhikSAgrAhI muni dvArA sarva sAdhuoM ko samAna rUpa se nimantrita karane ke uparAnta koI sAdhu AhAra na bhI leM parantu nimaMtraNa kAla meM pariNAma vizuddhi hone se nirjarA jarUra hotI hai| yadi pariNAma vizuddhi na ho to prAghUrNaka muni Adi AhAra kara bhI leM taba bhI nirjarA nahIM hotI hai isalie nimaMtraNa vidhi uddezya pUrNa hai| mAMDalI bhojI kI AhAra vidhi koI mAMDalI bhojI sAdhu bhikSArtha gayA huA ho to vaha jaba taka na Aye taba taka maMDalI meM bhojana karane vAle muni ekAgracitta hokara svAdhyAya kreN| yahA~ svAdhyAya meM dazavaikAlikasUtra ke prArambhika tIna adhyayanoM kA punarAvartana avazya kreN| bhikSArtha gayA huA sAdhu bhI vApasa lauTakara muhUrta bhara svAdhyAya kre| usake bAda AhAra icchuka sabhI sAdhu guru se anumati maaNgeN| guru AhAra kI AjJA pradAna kreN| tadanantara sarva sAdhu bhojana maMDalI meM ekatrita hokara namaskAra maMtra kA smaraNa kreN| phira agralikhita vidhipUrvaka bhojana grahaNa kreN| AhAra karane kI vidhi oghaniyukti meM AhAra vidhi se sambandhita pA~ca niyama batalAe gaye haiM jo nimnokta haiM 25____ 1. maMDalI- AhAra karate samaya guru yA jyeSTha muni pUrva dizA kI ora mukha karake baiTheM, eka sAdhu-guru dvArA diye jA rahe AhAra ko parosane hetu guru ke sAmane baitthe| anya sAdhu guru ke Age-pIche na baiThakara unase IzAna athavA Agneya dizA meM baittheN| AhAra guru ke sAmane baiThakara karanA cAhie kyoMki ve kupathya Adi se saralatA pUrvaka bacA sakate haiN| 2. bhAjana- AhAra karane kA pAtra caur3e mukha vAlA ho, saMkIrNa mukha vAlA na ho| caur3e mukha vAle pAtra meM makkhI-macchara Adi jIvoM ko bhalIbhA~ti dekhA jA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...183 sakatA hai| AhAra karate samaya pratyeka sAdhu ke pAsa eka zleSma kA aura dUsarA AhAra meM nikalane vAle kAMTe, kaMkara yA mRta kalevara Adi akhAdya vastue~ prakSepita karane kA isa taraha do kaTore hone caahie| maMDalI ke bAhya bhAga meM koI gRhastha Akara khar3e na ho jaaeN| isalie upavAsI sAdha ko maMDalI ke bAhara biThAye rakheM tAki gRhastha andara na A sake kyoMki zramaNa ko gupta AhAra karane kI jinAjJA hai| AhAra pAtra tIna prakAra ke hote haiM (i) yathAjAta- gRhastha dvArA prApta karane ke bAda jise saMskArita na karanA par3e aura jo sugamatA se upayoga meM A sake, vaha yathAjAta pAtra kahalAtA hai| (ii) alpaparikarma- jise gRhastha se lene ke bAda jisake Upara alpa raMga Adi karake hI upayoga meM liyA jA sake, vaha alpa parikarma vAlA pAtra kahalAtA hai| ____(iii) bahuparikarma- gRhastha se prApta karane ke pazcAta jisa pAtra para jor3anA, raMganA Adi bahuta sI kriyAe~ karanI par3e aura usake bAda hI upayoga meM liyA jA sake, vaha bahuparikarma vAlA pAtra kahalAtA hai| yahA~ pAtroM ke ullekha karane kA hetu yaha hai ki AhAra dete samaya pahale yathAjAta pAtra meM rahI huI bhikSA pradAna kreN| vaha pUrNa hone ke pazcAta alpaparikarma vAle pAtra meM lAyI gaI bhikSA pradAna kreN| isa krama ke pIche saMyama aura bhAvanA zuddhi kA dhyeya mukhya rUpa se rahA huA hai| 3. bhojana- muni AhAra karate samaya sabase pahale snigdha aura madhura rasa vAle dUdhapAka-khIra Adi dravyoM kA bhojana kare, kyoMki isase pitta- vAyu Adi vikAroM kI zAnti aura bala-buddhi Adi kI vRddhi hotI hai| isake pazcAta Amla Adi rasa vAle dravyoM kA bhojana kareM kyoMki snigdha aura madhura dravyoM ko bAda meM khAne se kadAca adhika ho jAye to usakA pariSThApana karane meM aneka doSa lagate haiM jaise ghRta Adi ko paraThane se adhika jIva hiMsA hotI hai| isalie snigdha aura madhura dravyoM kA bhojana sabase pahale kreN| yadi snigdhAdi dravya alpa parikarma yA bahu parikarma vAle pAtroM meM ho taba bhI pahale snigdha Adi dravyoM kA hI bhojana kareM, phira hAtha-mukha Adi svaccha karake yathAjAta pAtra kA AhAra grahaNa kreN|26
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 4. grahaNa- muni AhAra karate samaya pAtra meM se bar3e AMvale ke parimANa vAlA kaura (grAsa) grahaNa kareM athavA svabhAvataH choTe-choTe grAsa grahaNa kareM athavA mukha vikRta na bane utanA hI grAsa leM athavA halke hAtha se khAyA jA sake utanA kaura leM, jisase grAsa rakhate samaya yA cabAte samaya mukha ko bahuta caur3A yA Ter3hA na karanA pdd'e| kavala grahaNa do prakAra se hotA hai- grahaNa aura prkssep| pAtra meM se grAsa lenA grahaNa kahalAtA hai aura grAsa ko mukha meM rakhanA prakSepa kahalAtA hai| ___(i) grahaNa vidhi- kaTakaccheda, prataraccheda aura siMha bhakSita ina tInoM meM se kisI eka vidhipUrvaka pAtra meM se kaura lenA grahaNa vidhi hai|27 vRddha paramparAnusAra eka ora se thor3A-thor3A khAte hue vaha jaba taka pUrNa na ho taba taka usI ora se grAsa lete rhnaa| jaise ki roTI ko eka ora se khAtekhAte vaha pUrNa ho jAtI hai vaise hI eka tarapha se khAte hue AhAra ko samApta kara lenA kaTaka cheda bhojana hai| eka-eka parata khAte hue roTI ko samApta karanA jaise pahale roTI ke Upara kI parata aura bAda meM nIce kA bhAga khAnA pratara cheda bhojana hai| jisa ora se khAnA prAraMbha kareM usI tarapha se samApta karanA siMha bhakSita bhojana hai| AcArya haribhadrasUri ke matAnusAra ekalabhojI sAdhu dvArA kaTaka Adi tInoM prakAra kA AhAra karanA tathA mAMDalI bhojI sAdhu dvArA kaTakaccheda ke sivAya zeSa do prakAra kA AhAra karanA vidhi sammata hai| Agamika TIkAoM ke anusAra jo AhAra jisa rUpa meM grahaNa kiyA hai use yathAvata lekara AnA tathA sarasa aura nIrasa dravyoM ko milAkara khAnA grahaNa vidhi hai|28 isake atirikta kAka aura zrRgAla kI taraha AhAra karanA avidhi yukta hai jaise-kauA gobara Adi meM chipe anAja ke dAnoM ko khAtA hai, zeSa ko idharaudhara bikhera detA hai tathA khAte samaya idhara-udhara dekhate rahatA hai| zrRgAla apane bhojana ke alaga-alaga bhAgoM ko khAtA hai use krama se nahIM khAtA, usI bhA~ti pahale rucikara AhAra karanA, calate-phirate AhAra karanA, pAtra meM rahe AhAra ko uthala-puthala karake grahaNa karanA, idhara-udhara jhAMkate hue AhAra karanA avidhi bhukta hai| jaise cAvala mevA Adi se yukta ho to cAvala ko chor3akara mevA khA lenA yaha AhAra kI avidhi hai| zramaNa ko vidhi yukta AhAra karanA caahie|29
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...185 (ii) prakSepa vidhi- grAsa ko mukha meM DAlanA prakSepa kahalAtA hai| jaina muni kI AcAra maryAdA itanI niyama baddha hai ki yahA~ AhAra cabAne jaisI sAmAnya kriyA bhI vidhipUrvaka karane kA nirdeza hai| niyamata: muni AhAra karate samaya use isa prakAra cabAyeM ki mukha se 'sura-sura' yA 'cava-cava' yA sabar3ake kI AvAja na ho| vaha AhAra ko jaldI-jaldI na khAye aura na dhIre-dhIre khaaye| use nIce girAtA huA bhI na khaaye| yaha AhAra 'acchA hai yA burA' isa viSaya meM na soce| mana-vacana-kAyA ko saMyama meM rakhate hue bhojana kre|30 jaise sarpa bila meM sIdhA praveza karatA hai vaise hI muni AhAra ko sIdhA nigala jAe, svAda ke lie AhAra ko eka jabar3e se dUsare jabar3e meM na le jaae| jaina muni kI AhAra vidhi ke anusAra maMDalI sthita muniyoM ko jisa pAtra se AhAra diyA jAtA hai vaha kucha sAdhuoM meM hI khAlI ho jAye to usameM aura AhAra DAlakara zeSa sAdhuoM meM vitarita kreN| yahA~ itanA vizeSa hai ki bAla muni Adi ko diyA haA adhika AhAra jhUThA na huA ho to vaha bhI sAmudAyika pAtra meM lekara zeSa sAdhuoM ko diyA jA sakatA hai aura guru kA adhika AhAra yadi jhUThA bhI ho to bhI zeSa rahe sAdhuoM ko diyA jA sakatA hai| guru ke atirikta anya maniyoM kA avaziSTa AhAra jhuThA ho to vaha sAmUhika pAtra meM nahIM ddaaleN| 5. zuddhi- solaha udgama, solaha utpAdana, dasa eSaNA ina bayAlIsa doSoM se rahita AhAra kA vivekapUrvaka upabhoga karanA AhAra zuddhi kahalAtA hai| AhAra karate samaya nimna sAta nirdezoM kA bhI pAlana karanA caahie| inheM sAta Aloka (prakAza) kahA gayA hai| 1. sthAna- jahA~ gRhastha kA AvAgamana na ho vahA~ baitthe| 2. dizA- AhAra karate samaya ziSyagaNa guru ke Age-pIche na baiThe kintu guru se IzAna yA Agneya dizA meM baitthe| 3. prakAza- jahA~ acchA prakAza ho vahA~ baitthe| 4. bhAjana- AhAra pAtra choTe mukhavAlA na ho| 5. prakSepa- kavala pramANopeta ho| 6. guru- bhikSATana karate samaya jaisA bhI AhAra prApta huA ho, use guru ko dikhAkara evaM unake samakSa baiThakara khaayeN| ___7. bhAva- jJAna-darzana-cAritra kI vRddhi aura unakI akSuNNatA ko banAye rakhane ke lie AhAra kreN|31
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana digambara paramparA ke anusAra muni ko nirdoSa AhAra kI prApti hone para dIvAra Adi kA sahArA liye binA, donoM pairoM ke madhya cAra aMgula kA antara rakhate hue khar3e ho jaayeN| phira svayaM ke pA~va rakhane, jUThana girane evaM dAtA ke khar3e hone yogya tIna bhUmiyoM kA zodhana kreN| tadanantara donoM hAthoM ko aMjalI rUpa banAkara usameM AhAra grahaNa kreN|32 isase siddha hotA hai ki jaina muni. sadgRhastha dvArA diyA gayA vizuddha AhAra hI grahaNa kara sakatA hai| samIkSA- yahA~ AhAra vidhi ke antargata bhojana maMDalI Adi kA varNana Agamika vyAkhyA granthoM evaM AcArya haribhadrasUri ke granthoM ke anusAra kiyA gayA hai| mUla AgamoM meM isa taraha kI carcA nahIM hai| taduparAnta maMDalI sambandhI vidhi-niyama gItArtha sammata hone se AcaraNIya hai| AhAra ke samaya khar3e hone kI vidhi digambara muni AhAra karate samaya donoM pairoM ke madhya cAra aMgula kA antarAla rakhate hue samatala aura chidra rahita bhUmi para khar3e hoveN| dIvAra vagairaha kA sahArA na leN| bhojana ke samaya apane pairoM kI bhUmi, jUThana girane kI bhUmi evaM dAtA gRhastha ke khar3e hone kI bhUmi-ina tInoM bhUmiyoM kI zuddhatA kA dhyAna rkheN|33 jaba taka khar3e hokara bhojana karane kA sAmarthya ho, taba taka hI bhojana kreN|34 AhAra bhoga kI ApavAdika vidhi zAstrIya sAmAcArI ke anusAra sAdhu evaM sAdhvI ko bhikSA prApta karane ke pazcAta apanI vasati meM pahu~cakara hI AhAra karanA caahie| usake bAvajUda bhI yadi koI muni dUsare gA~va meM yA mahAnagara ke dUravartI upanagara yA mohalle meM bhikSA lene gayA ho, vahA~ adhika vilamba hone ke kAraNa bAlaka, vRddha yA rugNa athavA tapasvI Adi ko kisI kAraNavaza atyanta bhUkha yA pyAsa lagI ho to vaha upAzraya meM Ane se pUrva bhI AhAra kara sakatA hai| . __ ApavAdika vidhi ke anusAra bhikSA meM prApta AhAra kahA~ kiyA jAye? isa sambandha meM batAyA gayA hai ki usa gA~va meM koI sAdhu yA upAzraya ho to vahA~ jAkara AhAra kre| aisA saMbhava na ho to koI ekAnta jagaha athavA dIvAra ke pAsa yA kone meM koI sthAna cunakara vahA~ AhAra kre| jainAgamoM meM AhAra ke
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...187 lie upayukta sthAna vahI mAnA gayA hai jo Upara se r3hakA huA ho, cAroM ora se AvRtta ho tathA prakAza vAlA ho|35 vidhipUrvaka AhAra karane ke lAbha ___yaha AhAra vidhi tIrthaMkara puruSoM dvArA Acarita evaM pratipAdita hai| isa vidhi ke anupAlana se svAdhyAya, cAritra dharma aura Avazyaka kriyAoM kI hAni nahIM hotI hai aura dhyAna Adi sAdhanAe~ nirvighna rUpa se pravartita rahatI haiN|36 isase tIrthaMkara AjJA kA pAlana hotA hai, AjJA pAlana se bhAva zuddhi hotI hai, bhAva zuddhi se saMyama zuddhi aura saMyama zuddhi se Atma zuddhi hotI hai| isase aMtata: mokSa pada kI prApti ho jAtI hai| sAtvika AhAra kA phala sAtvika AhAra sAdhanA kA mUla AdhAra hai| zarIra zAstriyoM ke anusAra hita, mita evaM parimita AhAra karane vAlA vyakti svayaM apanA cikitsaka hotA hai| usako cikitsA ke lie anya vaidya kI AvazyakatA nahIM hotii| vaijJAnika anusaMdhAnoM ke AdhAra para sAtvika bhojI svabhAvata: zAMta, prasanna evaM nirmala vicAroM se yukta hote haiN| ina jIvoM kI zvAsozvAsa gati manda hone se dIrghAyu hote haiM jabaki tAmasika bhojI krodhI, ahaMkArI evaM malina citta vAle hone se alpAyu hote haiN| sAtvika AhAra kA sIdhA asara zarIra para par3atA hai| usase mana, buddhi aura cetanA prabhAvita hotI hai| usake phalasvarUpa svastha, sakriya evaM saMtoSaprada jIvana kI prApti hotI hai tathA vyakti adhyAtma mArga ke sannikaTa pahu~ca jAtA hai| pAtra dhone kI vidhi AcArya haribhadrasUri ne pAtra prakSAlana kI vidhi nimna prakAra batalAyI hai muni AhAra karane ke pazcAta sabase pahale hAtha aura mukha kI zuddhi kreN| usake bAda pAtra zuddhi kreN| paMcavastuka meM pAtra prakSAlana kriyA ko 'pa' kahA hai| trepa kA artha hotA hai- zuddhi krnaa| ___ pAtra bhojana maMDalI ke sthAna se bAhya bhAga meM lAkara dhoyeN| yadi vahA~ kisI gRhasthAdi kI dRSTi giratI ho to parAbhava, halkApana Adi doSoM ke nivAraNArtha pAtra ko bhojana maMDalI meM bhI dho sakate haiN|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana pAtra prakSAlana karate samaya usameM AhAra kA aMza na raha jAe aura pUrNa rUpa se tIna kalpa ho isakA upayoga rakheM yAnI pAtra kI zuddhi tIna bAra kreN| yadi AdhAkarmI AhAra grahaNa kara liyA gayA ho to tIna se adhika bAra bhI pAtra zaddhi kI jA sakatI hai jisase doSa kI vRddhi na ho| kadAca dUsarI-tIsarI bAra dhone ke uparAnta bhI pAtra ke bAhya bhAga para AhAra kA koI aMza dikha jAe to pahale se dhone ke lie jo pAnI liyA ho usI pAnI se use dUra kareM, parantu tIna bAra dhone kI vidhi bhaMga hone ke bhaya se nayA pAnI na leN|37 bhASyakAra ke matAnusAra pAtra kA prakSAlana karate samaya yaha viveka rakhanA parama Avazyaka hai ki jisameM alepakRta AhAra liyA gayA ho usa pAtra ko na bhI dhoyeM to cala sakatA hai, kintu jisameM lepakRta dravya liyA gayA ho usa pAtra ko avazya dhoyeN|38 alepakRta evaM lepakRta dravya meM nimna vastuoM kA antarbhAva hotA hai kAMjI-mAMDa, uSNa- tIna bAra ukAlA AyA huA garma pAnI, cAulodagacAvala kA dhoyA huA pAnI, saMsRSTa- gorasa ke lipta pAtra meM (dahI-dUdha ke rasa vAlA) mizra banA huA acita pAnI, AyAma-osAmaNa, lauMga DAlA huA acitta pAnI, imalI kA pAnI, asaMskArita rAba Adi, cAvala Adi rukSa AhAra, seke hue jau kA ATA, kacce mUMga Adi kA ATA, roTI, gehU~ kA ATA Adi alepakRta dravya haiN| ina vastuoM ke lene para pAtra meM cikanAhaTa nahIM hotii| isake atirikta dUdha, dahI, ghRta, tela, miSThAnna, maTThA, vigaya mizrita dravya (gur3a, ghI, dahI, Adi se nirmita khAdyAnna) aura avigaya rUpa khajUra Adi ke rasa vAle dravya lepakRta kahalAte haiN|39 yatidinacaryA meM pAtra prakSAlana kI vidhi batAte hue kahA gayA hai ki AhAra karate samaya jaba tIna kaura zeSa raha jAye, taba pAtra kI cikanAI ko hAtha kI aMguliyoM se sApha kreN| phira tIna kaura khAkara zuddha jala se pAtra dhokara usa pAnI ko pI jaayeN| usake bAda mukha kI zuddhi kreN| tatpazcAta usa pAtra meM thor3A pAnI lekara maMDalI ke bAhara AyeM aura pAtra kI dUsarI bAra zuddhi kreN| phira sabhI sAdhu prakSAlana kI jagaha para maMDalI AkAra meM baiTha jAyeM aura bIca meM eka sAdhu khar3e hokara zuddha jala dete hue pAtra kI tIsarI bAra zuddhi krvaayeN| phira zauca ke lie do-do sAdhuoM ko unake hisAba se ikaTThA pAnI deN| yaha vidhi bhI gRhastha ke abhAva meM hI ucita hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...189 isameM pAtra dhone kA krama batAte hue yaha bhI kahA gayA hai ki guru mahArAja kA pAtra sabase pahale alaga se dhoyA jaaye| phira zeSa sAdhuoM ke pAtroM meM jo yathAkRta pAtra haiM unheM pahale dhoyeM, usake bAda zeSa pAtroM meM alpa parikarma vAle pAtra dhoyeM, usake bAda bahuparikarma vAle pAtra dhoyeM isa taraha pAtra kI vizuddhi kramaza: kareM 140 samIkSA- yadi pAtra prakSAlana vidhi kI prAcInatA ke sambandha meM aitihAsika anuzIlana kiyA jAye to yaha vidhi paMcavastuka evaM yatidinacaryA meM upalabdha hotI hai| paMcavastuka meM pahale mukha zuddhi karake phira pAtra zuddhi karane kA nirdeza diyA gayA hai jabaki yatidinacaryA meM pahale eka bAra pAtra zuddhi karane ke pazcAta mukha zuddhi karane kA ullekha hai| bhojana karane ke anantara tivihAra Adi pratyAkhyAna karanA ho to dUsarA mata adhika ucita lagatA hai| AcArya haribhadrasUri ne tIna kalpa pUrvaka pAtra zuddhi kA saMketa mAtra kiyA hai vahIM yatidinacaryA meM pAtra zuddhi nimitta tIna kalpa kahA~, kisa prakAra kiye jAne cAhie aura pAtra kisa krama pUrvaka dhoye jAne cAhie? isakA pratipAdana bhI kiyA gayA hai| vartamAna sAmAcArI meM isa vidhi kA yathokta paripAlana nahIvata jaisA raha gayA hai| pariSThApanIya AhAra aura pariSThApana vidhi oghaniryukti meM pariSThApanIya AhAra ke nimna do prakAra nirUpita haiM 1. azuddha bhikSA - jo bhojana - pAnI prANAtipAta Adi mUla doSoM evaM krIta Adi uttara doSoM se dUSita ho vaha pariSThApanIya mAnA gayA hai| isake atirikta jo bhojana vazIkaraNa cUrNa Adi se mizrita ho, maMtra se abhimaMtrita ho evaM viSa mizrita ho vaha bhI niSiddha batalAyA gayA hai| isa prakAra kA AhAra muni ke pAtra meM A jAye to use pariSThApita kara denA cAhie | 41 2. zuddha bhikSA - jo bhojana - pAnI AcArya, glAna yA atithi ina tIna uddezya se atirikta lAyA gayA ho aura usakA sevana karane vAlA anya muni na ho to vaha pariSThApanIya hotA hai| kadAca dravya kI durlabhatA ke kAraNa atyadhika lAyA gayA ho yA dAtA ke bhAvollAsa se padArtha adhika A gayA ho to pariSThApanIya hotA hai| AcAra cUlA meM AhAra pariSThApana kI nimna vidhi kahI gaI hai - 42
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana bhikSATaka muni ne kadAca aprAsuka aura anaiSaNIya AhAra grahaNa kara liyA ho yA AcArya Adi ke nimitta lAyA gayA bhojana zeSa baca gayA ho to pariSThApana hetu guru kI anujJA prApta kreN| phira azuddha AhAra ko lekara ekAMta-acitta sthAna para jaaeN| vahA~ usa AhAra kA viveka pUrvaka vizodhana (pRthakkaraNa) kareM jitanA zuddha aMza ho utanA khA pI leN| jisa AhAra kA viveka aura vizodhana karanA zakya na ho, use dagdha bhUmi, tuSa ke Dhera, upala (patthara) athavA rAkha ke Dhera yA isI prakAra kI anya acitta bhUmi kA pratilekhana karake evaM tIna bAra 'vosire' zabda kA uccAraNa karate hue vahA~ visarjita kara deN| isI prakAra vidyA se abhimaMtrita, yoga cUrNa mizrita athavA viSa mizrita bhikSA A jAye to use rAkha meM milAkara evaM usake tIna puMja karake ekAnta acitta sthAna meM pariSThApita kreN|43 yadi bhojana karate hue muni ke AhAra meM guThalI, kAMTA, tinakA, lakar3I kA Tukar3A, kaMkara yA isI prakAra kI koI dUsarI vastu nikala jAye to use uThAkara pheMkeM nahIM, apitu acitta bhUmi kA nirIkSaNa kara yatanA pUrvaka pariSThApita kreN| tatpazcAta vasati meM Akara IryApathika pratikramaNa kreN|44 kadAcita muni ke dvArA sacitta jala grahaNa kara liyA gayA ho to use tatkAla dAtA ke jala pAtra meM DAla deM, vaisA na ho sake to ekAMta snigdha bhUmi meM jAkara usa pAnI kA pariSThApana kreN| phira pAtra ko isa taraha ulTA rakheM ki vaha svataH sUkha jaaye| sacitta jala sparzI pAtra ko pauMchanA yA sApha karanA muni ke lie niSiddha hai|45 __yadi anicchA yA asAvadhAnI se bahuta khaTTA, durgandha yukta aura pyAsa bujhAne meM asamartha aisA jala le liyA gayA ho to use na svayaM pIe aura na dUsare sAdhuoM ko de apitu ekAnta-acitta bhUmi meM jAkara usakA parityAga kreN|46 __isa taraha prakArAntara se bhI sacitta Adi yA azuddha Adi vastu kA grahaNa ho jAye to unheM ekAnta acitta bhUmi meM jAkara pariSThApita kreN| pracalita paramparAoM meM bhikSAcaryA vidhi mUrtipUjaka sabhI paramparAoM meM bhikSAcaryA vidhi lagabhaga samAna hai| vartamAna paramparA meM bhikSAcaryA kI nimna vidhi pracalita hai
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...191 * sarvaprathama guru ke samakSa Adeza-nirdeza pUrvaka upayoga vidhi kreN| * phira 'AvassahI' zabda kahate hue vasati se prasthAna kreN| * phira bhikSAcarI muni yathAzakti abhigraha Adi dhAraNa karate hue AhAra kI gaveSaNA kreN| * AhAra lene ke bAda puna: gA~va ke andara praveza karate hue yA upAzraya ke bAhara pA~va kI pramArjanA kreN| . phira 'nisIhi' zabda ko tIna bAra bolate hue aura 'namo khamAsamaNANaM goyamAINaM mahAmuNiNaM' itanA kahate hue vasati meM praveza kreN| * phira guru ke sAmane khar3e hokara IryApathika pratikramaNa kreN| isa pratikramaNa kAyotsarga meM bhikSAcaryA karate hue lagane vAle doSoM kA smaraNa kara unheM yAda rkheN| * phira smRtigata doSoM kA guru ke sAmane nivedana kreN| . usake bAda smRtigata AlocanA ke atirikta bhI koI doSa AlocanA kiye binA raha gayA ho yA kisI doSa kI samyak AlocanA na kI ho to usakI vizuddhi nimitta 'gocaracaryA sUtra' kA bhAva pUrNa cintana kreN| yadyapi Agama pATha meM 'gocaracaryA sUtra' kA ullekha nahIM hai kintu jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA meM isa sUtrapATha kA spaSTa nirdeza hai tathA yaha pAThAMza vartamAna paramparA meM bhI bolA jAtA hai| vaha mUla pATha nimna hai___'paDikkamAmi goaracariyAe bhikkhAyariyAe ugghADakavADaugghADaNayAe sANA-vacchA-dArA saMghaTTaNAe, maMDI-pAhuDiyAe, balipAhuDiyAe, ThavaNA-pAhuDiyAe, saMkie, sahassAgAre, aNesaNAe, NANesaNAe, pANabhoyaNAe, bIyabhoyaNAe, hariyabhoyaNAe, pacchAkammiyAe, purekammiyAe, adiTThahaDAe, daga-saMsaTTha-haDAe,rayasaMsaTTha-haDAe, pArisADaNiyAe, pAriTThAvaNiyAe ohAsaNa-bhikkhAe, jaM uggameNaM, uppAyaNesaNAe, aparisuddhaM, pariggahiyaM, paribhuttaM vA jaM na pariTThaviyaM tassa micchAmi dukkddN|' ___artha- maiM gocaracaryA rUpa bhikSAcaryA meM lage hue doSoM kA pratikramaNa karane kI icchA karatA huuN| yadi bhikSAcaryA karate hue ardha khule kivAr3oM ko kholA ho, kutte-bachar3e-baccoM kA saMghaTTA huA ho, agrapiNDa-balikarma-sthApanA sambandhI bhikSA grahaNa kI ho, zaMkita AhAra liyA ho, zIghratA meM AhAra liyA ho, binA eSaNA (chAna-bIna) ke AhAra liyA ho, koI jIva par3A huA AhAra liyA ho, bIja yukta AhAra liyA ho, sacitta vanaspati yukta AhAra liyA ho,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana pazcAtkarma sambandhI AhAra liyA ho, puraH karma sambandhI AhAra liyA ho, adRzya vastu lI ho, sacitta vastu lI ho, girate bikharate hue diyA jAne vAlA AhAra liyA ho, paraThane yogya kAlAtikrAnta ( ayogya) vastu grahaNa kI ho, uttama vastu kI yAcanA kI ho, solaha udgama sambandhI AhAra liyA ho, dhAtrI Adi solaha utpAdanA sambandhI AhAra grahaNa kiyA ho, zaMkita Adi dasa grahaNaiSaNA sambandhI AhAra grahaNa kiyA ho, azuddha AhAra kA sevana kiyA ho athavA vismRti se grahaNa kiye gae azuddha AhAra kA parityAga na kiyA ho to tajjanya mere samasta pApa mithyA ho / * isa sUtrapATha kA cintana karane ke pazcAta tassauttarI evaM annatthasUtra kahakara kAyotsarga meM nimna gAthA kA cintana kareM aho jiNehiM asAvajjA, vittI sAhUNa desiyA | mukkha sAhaNa heussa, sAhu dehassa dhAraNA / / * phira ' Namo arihaMtANaM' bolakara kAyotsarga pUrNa kareM aura prakaTa meM logassa sUtra boleN| * tatpazcAta maMDalI sthAna kI Urdhva - adho- tiryak isa taraha tIna dizAoM kA pramArjana kara pAtra ko yogya sthAna para rkheN| * suvidhipUrvaka prApta AhAra guru ko dikhaayeN| * phira devavandana kreN| * usake bAda muhUrtta bhara svAdhyAya kreN| AcArya jinaprabhasUri evaM paravartI AcAryoM ke matAnusAra dazavaikAlika sUtra ke prArambha kI sataraha gAthAoM kA cintana avazya karanA caahie| * phira dIkSA paryAya ke krama se sabhI sAdhuoM ko AhAra karane hetu nimantrita kreN| * usake pazcAta bhojana maMDalI meM upasthita hokara pratyAkhyAna pUrNa karane ke lie mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| * phira rajoharaNa dvArA pA~va aura bhojana sthAna kI pramArjana kara Asana para baiTha jaayeN| * tadanantara anAsakta bhAva se evaM surasura yA cava-cava kI AvAja na karate hue khAdya padArthoM ko grahaNa kreN| 47 zramaNa saMghIya sAdhvI kuzalakaMvarajI dvArA prApta jAnakArI ke anusAra sthAnakavAsI-terApaMthI paramparA meM bhikSAcaryA hetu prasthAna karane se pUrva isa taraha kI koI vidhi nahIM kI jAtI hai| sAmAnyataH gurvAnumati pUrvaka bhikSATana karate hue zAstrokta nirdezoM kA yathAzakti pAlana karate haiM tathA AhAra le Ane ke pazcAta IryApathika pratikramaNa karate haiN| isI ke sAtha ' gocaracaryAsUtra' kA artha cintana karate haiN| phira do bAra 'cauvIsatthaya vidhi' karate haiN| isake pazcAta
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ... 193 anukUlatA ho to svAdhyAya karate haiM tathA samaya ho jAne para maMDalI ke sAtha baiThakara AhAra karate haiN| isake atirikta vismRta doSoM kI zuddhi hetu dUsarI bAra kAyotsarga karanA, devavandana karanA, mukhavastrikA kA pratilekhana karanA Adi anuSThAna nahIM kiye jAte haiN| isa paramparA meM svAdhyAya nimitta nizcita sUtra pATha kA vidhAna bhI nahIM hai jabaki mUrtipUjaka paramparA meM dazavaikAlika sUtra kI pA~ca yA sataraha gAthA kA svAdhyAya karanA anivArya mAnA gayA hai| digambara paramparA meM AhAra vidhi kA nimna svarUpa varNita hai - AhAra se pUrva karane yogya vidhi- jaba madhyAhna kAla kI do ghar3I (48 miniTa) zeSa rahe taba muni svAdhyAya ko samApta kreN| phira mala-mUtra kI zaMkA se nivRtta honA ho to vasati se dUra jAkara zauca kriyA kreN| tadanantara hAtha-paira Adi kI zuddhi kreN| phira pIchI aura kamaNDalu lekara mandira jAyeM tathA madhyAhna kAlIna devavandana (sAmAyika) kreN| yadi AcArya samIpa hoM to unake sammukha 'AcArya bhakti' kA pATha bolakara vandana kreN| usake pazcAta 'laghu siddha bhakti' aura 'laghu yoga bhakti' ye donoM pATha bolakara AcArya ke mukha se pratyAkhyAna grahaNa kreN| yadi AcArya kA sAnnidhya na ho to pUrvokta sarva vidhi jinamandira meM kareM tathA pratyAkhyAna svayaM hI grahaNa kreN| yahA~ laghusiddha bhakti aura laghuyoga bhakti ye donoM pATha pahale dina kie gae pratyAkhyAna kI samApti ke nimitta bole jAte haiN| itanI vidhi karane ke bAda dAhine hAtha meM pIchI, kamaNDalu aura bAyA~ hAtha kaMdhe para rakhate hue AhAra ke lie nikleN| abhigraha pUrNa hone para AhAra prArambha kreN| AhAra ke samaya kI vidhi - sarvaprathama gRhastha ke dvArA navadhA bhakti kI jaaye| usake bAda AhArArthI muni hAtha dhoyeN| tatpazcAta 'atha caturvidhAhAra niSThApana .... siddha bhakti kAyotsargaM kurve'haM pATha bolakara kAyotsarga kreN| phira AhAra prAraMbha karane ke lie 'laghu siddha bhakti' kA pATha boleN| tadanantara donoM hAthoM ko nAbhi se Upara rakhate hue AhAra karane kI mudrA meM sthita hokara khar3ekhar3e hI AhAra grahaNa kreN| AhAra ke bAda kI vidhi - AhAra pUrNa ho jAne ke bAda ukaDu baiThakara mukha evaM hAtha-paira Adi kI zuddhi kreN| phira zrAvaka ke hAtha se picchikA grahaNa kara AhAra kA pratyAkhyAna karane hetu 'laghu siddha bhakti' kA pATha boleN| isa pATha
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ke dvArA cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara deN| phira kamaNDala lekara jinamandira meM aayeN| vahA~ jina pratimA yA guru ke samakSa khar3e hokara pUrvavata kAyotsarga kareM aura 'laghu siddha bhakti' boleN| tadanantara punaH vijJApana pUrvaka kAyotsarga kareM evaM pUrvavata 'laghu yoga bhakti' kA pATha bolakara dUsare dina 10 baje taka ke lie cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara deN| tadanantara bhojana meM lage doSoM kA pratikramaNa kreN| usake bAda madhyAhna kAla kI do ghar3I bIta jAne para pUrvAhna kI taraha vidhipUrvaka svAdhyAya kreN|48 prakRti ne hara kArya kI eka niyama vidhi niyukta kI hai| usI vidhipUrvaka karane para vaha kArya aicchika saphalatA pradAna karatA hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara jainAcAryoM ne AhAra caryA sambandhI anekazaH vidhi evaM upavidhiyoM kA nirUpaNa kiyA hai| isake mAdhyama se muni zuddha AhAra kI prApti ke sAtha mahAvratoM kA bhI vizuddha paripAlana kara sakatA hai| sandarbha sUcI 1. paMcavastuka, 287-289 2. oghaniyukti bhASya, 228 3. yatidinacaryA, 172-174 uddhRta-dharmasaMgraha, bhA.3, pR. 101 4. vahI, 175-176 pR. 110 5. paMcavastuka, gA. 297 6. dharmasaMgraha, bhA. 3, pR. 100 7. mUlAcAra, 5/318 kI TIkA 8. bhagavatI ArAdhanA,1200 kI TIkA 9. mUlAcAra, 5/318 kI TIkA 10. paMcavastuka, 311-317 11. paMcavastuka, 318-319 12. (ka) oghaniyukti, 512 (kha) paMcavastuka, 320-321, 326 13. paMcavastuka, 322-324 14. vahI, 327-330 15. (ka) paMcavastuka, 331 (kha) oghaniyukti, 516
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kI vidhi evaM upavidhiyA~ ...195 16. (ka) paMcavastuka, 335-336 (kha) oghaniryukti, 519 17. dazavaikAlikasUtra, 5/1/90 18. paMcavastuka, 337-338 19. vahI, 340 20. (ka) paMcavastuka, 341 (kha) oghaniyukti bhASya, 374 21. (ka) dazavaikAlikasUtra, 5/1/92 (kha) kucha granthoM me 'jai me aNuggahaM kujjA' isa pada se zurU hone vAlI gAthA bolane kA ullekha hai kintu isa gAthA ko batAne vAlA koI grantha lagabhaga upalabdha nahIM hai| yadyapi dazavaikAlika sUtra ke pA~caveM adhyayana ke prathama uddezaka kI 94vIM gAthA ke uttarArdha pahale caraNa meM ye pada dekhane ko milate haiM tathA vartamAna meM isake sthAna para 'aho jiNehiM asAvajjA' isa gAthA kA ciMtana kiyA jAtA hai| 22. paMcavastuka, 342 23. dazavaikAlikasUtra, 5/1/93-94 24. (ka) paMcavastuka, 351-355 (kha) oghaniryukti, 522, 525,548, 25. maMDali bhAyaNa bhoyaNa, gahaNaM sohI u kAraNuvvarie / bhoyaNa vihI u eso, bhaNio telukkadaMsIhiM // oghaniyukti, 566 26. paMcavastuka, 356-357 27. vahI, 360 28. oghaniyukti bhASya, 298 29. vahI, 296-297 30. (ka) oghaniyukti bhASya, 299 (kha) paMcavastuka, 261 31. ThANa disi pagAsaNayA, bhAyaNa pakkhevaNe ya gurubhAve / sattaviho Aloko, sayAvi jayaNA suvihiyANaM // 32. mUlAcAra, 1/34 kI TIkA 33. (ka) mUlAcAra, 1/34 kI TIkA (kha) anagAra dharmAmRta, 9 / 94 oghaniyukti, 550
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 34. vahI, 9/93 35. dazavaikAlikasUtra, 5/113-117 36. piNDaniryukti, 670 37. paMcavastuka, 388-390 38. bRhatkalpabhASya, 1705 39. vahI, 1706-1708 40. (ka) yatidinacaryA, 260, 252 (kha) oghaniryukti, 586 41. oghaniyukti, 594-607 42. (ka) AcAracUlA, 1/2 -3 (kha) oghaniryukti, 595 43. oghaniryukti, 603-604 44. dazavaikAlikasUtra, 5/1/84-86 45. AcAracUlA, 6/47-48 46. dazavaikAlikasUtra, 5/1/79-81 47. vidhimArgaprapA - sAnuvAda, pR. 107-108 48. (ka) mUlAcAra, 9/36, 37-39 (kha) zramaNAcAra, pR. 99-105
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - 6 bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna bhikSAcaryA vidhi kI aitihAsika avadhAraNA pratyeka prANI kA jIvana AhAra para nirbhara hai| AhAra ke hI mAdhyama se zarIra kI vividha pravRttiyA~ saMcAlita hotI haiM / hamArI pravRtti jaisI hotI hai vaise hI saMskAroM kA nirmANa hotA hai aura jaise saMskAra banate haiM vaise vicAra hote haiN| vicAroM ke anusAra vyavahAra ghaTita hotA hai / vyavahAra ke dharAtala para hI vyakti kA mUlyAMkana kiyA jAtA hai| isakA Azaya yaha hai ki acchA vyavahAra acche vicAroM ke binA nahIM ho sakatA, acche vicAra susaMskAra ke binA nahIM ho sakate tathA susaMskAra pUrNatayA vyakti ke AhAra para nirbhara hote haiN| isalie prAjJa puruSoM ne AhAra zuddhi ko prAthamikatA dI hai| zramaNa paramparA meM jaina muni ke lie isa bAta para vizeSa bala diyA gayA hai ki vaha sadoSa, aprAsuka yA anaiSaNIya AhAra kA parityAga hI na kare apitu zuddha, sAtvika evaM nirdoSa bhikSA kI prApti hetu bhI prayatna kreN| isalie unheM bhikSAcara, bhikSu, bhikSuka bhI kahate haiN| jaina muniyoM kI bhikSAcaryA anekavidha niyamoM se pratibaddha hotI hai| unheM bhikSAcaryA meM aneka sAvadhAniyA~ rakhanI hotI hai tathA bhikSAcaryA se sambandhita kucha vidhi-vidhAna bhI sampanna karane hote haiN| ina muddoM para yadi aitihAsika dRSTi se vicAra kiyA jAye to hameM tatsambandhI aneka Agamika evaM Agametara sandarbhoM kI prApti hotI hai| yadi jaina Agama sAhitya kA AloDana kiyA jAe to vahA~ 'bhikSA' zabda vibhinna arthoM meM prayukta hai jaise ki AcArAMga, sUtrakRtAMga, 1 samavAyAMga, 2 antakRddazAMga' Adi meM 'bhikSA' zabda dUsare arthoM ke sAtha-sAtha AhAra ke sandarbha meM bhI vyavahRta hai| samavAyAMgasUtra meM prabhu RSabhadeva ko prathama bhikSAcara kahA gayA hai| samavAyAMgasUtra aura sthAnAMgasUtra meM bhikSA zabda bAraha bhikSu pratimAoM ke
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sambandha meM ullikhita hai| yahA~ bhikSA kA artha yAcita AhAra se hai| jaina mata meM bhikSA dvArA jIvana nirvAha karane vAle sAdhakoM ko bhikSu kahA gayA hai| isa prakAra 'bhikSu' zabda bhikSAgrAhI ke artha ko prakaTa karatA hai| jJAtAdharmakathAsUtra meM bhikSA zabda kA prayoga sacitta bhikSA ke artha meM huA hai| nirdoSa AhAra grahaNa karanA acitta bhikSA kahalAtI hai| isa prakAra sacitta ziSyAdi evaM acitta AhArAdi donoM arthoM meM bhikSA zabda prayukta hai| yadi bhikSAcaryA kI mUla vidhi kA prAmANika AdhAra DhUMDhA jAe to AcArAMgasUtra evaM dazavaikAlikasUtra meM usakA prAcIna svarUpa dRSTigata hotA hai| inameM bhikSAcaryA ke anekavidha niyamopaniyamoM evaM maryAdAoM kA bhI varNana hai| ukta donoM grantha bhikSAcaryA kA samyaka pratipAdana karane meM mahatvapUrNa sthAna rakhate haiN| ina granthoM meM bhikSAcaryA ke samasta pahalUoM para vicAra karate hue muni jIvana kI dainika caryAoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| pUrvakAla me AcArAMgasUtra kA 'zastra parijJA' nAmaka prathama adhyayana aura paravartIkAla meM dazavaikAlikasUtra ke prArambhika cAra adhyayana sAdhu-sAdhvI ke dainika svAdhyAya meM anivArya mAne jAte rahe haiM, kyoMki ina adhyayanoM meM muni kI jIvana caryA ke sAtha-sAtha bhikSAcaryA ke niyama bhI ullekhita haiN| isa prakAra kahA jA sakatA hai ki jainAgamoM meM bhikSAcaryA vidhi spaSTatayA varNita hai| bhikSAvidhi kA sAmAnya varNana sthAnAMga, bhagavatI, praznavyAkaraNa, nizItha Adi sUtroM meM bhI kiyA gayA hai| yadi bhikSA sambandhI 42 athavA 47 doSoM ke sambandha meM vicAra kiyA jAe to Agama sAhitya meM bhikSAcaryA ke 42 doSa eka sAtha nahIM milate haiN| vahA~ sabhI doSoM ke nAma mUlakarma ko chor3akara vikIrNa rUpa se milate haiN| kucha atirikta doSoM kA ullekha bhI vahA~ prApta hotA hai| spaSTIkaraNa ke lie prakIrNa rUpa se prApta udgama doSoM ke nAma isa prakAra haiMAcAra cUlA meM AdhAkarma, auddezika, mizrajAta, krIta, prAmitya, Acchedya, anisRSTa aura abhihata doSA sUtrakRtAMgasUtra meM auddezika, AdhAkarma, krIta, prAmitya, Acchedya, anisRSTa, abhihata aura puuti|' sthAnAMgasUtra meM AdhAkarmika, auddezika, mizrajAta, adhyava, pUtika, krIta, prAmitya, Acchedya, anisRSTa aura abhihatA bhagavatIsUtra meM AdhAkarma, auddezika, mizrajAta, adhyavatara pUtika, krIta, prAmitya, Acchedya, anisRSTa aura abhihatA praznavyAkaraNasUtra
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 199 meM uddiSTa, sthApita, prAduSkaraNa, prAmitya, mizrajAta, krIta, prAbhRta, Acchedya aura anisRsstt| 10 jJAtAdharmakathA Adi AgamoM meM bhI AdhAkarmika, auddezika Adi doSoM kA ullekha milatA hai| 11 yahA~ vimarzanIya hai ki sAdhvAcAra kA pratinidhi graMtha dazavaikAlika meM udgama ke auddezika, krItakRta, abhihRta, pUtikarma, adhyavatara, prAmitya aura mizrajAta- ina doSoM kA varNana milatA hai lekina AdhAkarma doSa kA ullekha nahIM hai| 12 dazAzrutaskandha tathA dazavaikAlika meM varNita 52 anAcAroM meM kucha bhikSAcaryA ke doSoM se bhI sambandhita haiM1. auddezika - dUsarA udgama doSa 2. krItakRta - tIsarA udgama doSa 3. abhihRta - gyArahavA~ udgama doSa 4. AjIva vRttitA - utpAdanA kA cauthA AjIvaka doSa 5. taptAnirvRta bhojitva - eSaNA kA nauvA~ apariNata doSa isa prakAra prakIrNa rUpa se doSoM kA ullekha milatA hai| yadi Agamika vyAkhyA sAhitya ko dekhA jAe to vahA~ sarvaprathama piNDaniryukti meM 47 doSoM kA eka sAtha kramika evaM vyavasthita varNana prApta hotA hai| yaha niyukti grantha eka mAtra AhAra vidhi kA hI pratipAdana karatA hai / 13 tatpazcAta isa viSayaka ullekha oghaniryukti, vyavahArabhASya, bRhatkalpabhASya Adi meM prApta hote haiN| yadi madhyakAlIna sAhitya kA adhyayana kiyA jAe to vahA~ paMcavastuka 14 paMcAzaka15, aSTakaprakaraNa 16, piNDavizuddhi 17, pravacanasAroddhAra 18, yatidinacaryA'9 Adi meM yaha nirUpaNa dekhA jAtA hai| paMcavastuka, paMcAzaka, pravacanasAroddhAra Adi meM AhAra sambandhI 47 doSoM kA bhI ullekha hai / vidhimArgaprapA meM bhikSAcaryA meM lagane vAle doSoM kI zuddhi hetu prAyazcitta vidhAna batalAyA gayA hai| 20 AcArya haribhadrasUri ne isa viSaya para sUkSmatA se vicAra karate hue bhikSAcaryA se pUrva gurvAnumati Avazyaka kyoM ? bhikSAkAla meM kisa taraha kI sAvadhAniyA~ rakhI jAye ? bhikSAgrAhI abhigraha pUrvaka bhikSATana kyoM kareM ? bhikSAgrAhI muni kaba kaise AlocanA kare? AhAra kisa vidhipUrvaka rakheM ? AhAra kA parimANa kitanA ho? AhAra karane
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana se pUrva svAdhyAya anivArya kyoM? Adi kA sAragarbhita pratipAdana kiyA hai| yadi digambara sAhitya kA samAkalana kiyA jAye to mUlAcAra evaM anagAra dharmAmRta meM yaha varNana spaSTa rUpa se upalabdha hotA hai| aitihAsika dRSTi se yaha bhI gaveSaNIya hai ki bhagavAna mahAvIra ke yuga se Aja taka bhikSAcaryA sambandhI niyamoM meM kaba, kaunase parivartana hue tathA kitane naye niyama bane? yaha svataMtra rUpa se zodha kA viSaya hai| yadyapi piNDaniyukti Adi granthoM ke adhyayana se itanA ni:sandeha kahA jA sakatA hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra muni kI AcAra saMhitAoM meM parivartana AyA hai jaise ki vastra dhone se pUrva sAdhu ke lie sAta dina kI vizrAmaNA vidhi kA ullekha hai usakI Aja na to kalpanA kI jA sakatI hai aura na hI vaisI paristhatiyA~ haiN| muni dina meM kitanI bAra bhikSArtha jAe isa niyama ke sambandha meM uttarAdhyayanasUtra taka kI paramparA kahatI hai ki muni dina ke tIsare prahara meM bhikSArtha jAe kyoMki usake lie dina meM eka samaya hI AhAra karane kA vidhAna hai| dazavaikAlikasUtra isa bAre meM 'egabhattaM ca bhoyaNaM' kA ullekha karatA hai| sAmAnyatayA jaina sAdhu gRhastha ke ghara bhojana nahIM kara sakatA, lekina dazavaikAlikasUtra meM ApavAdika rUpa se isa tathya kI ora bhI saMketa kiyA hai ki bhikSA grahaNa karate samaya yadi sAdhu kI icchA ho jAe to vaha Upara se Dhake hae, cAroM ora se saMvRtta tathA prAsaka sthAna meM baiThakara AhAra kara sakatA hai| AcArya zayyaMbhavasUri ko aisA niyama kyoM banAnA par3A, yaha vimarzanIya hai|21 vyAkhyA sAhitya ke anusAra muni ko akele nahIM, do muniyoM ke sAtha bhikSArtha jAnA cAhie kyoMki akele meM strI, pazu, pratyanIka Adi upasargoM kI saMbhAvanA banatI hai lekina vartamAna meM sAdhviyA~ do tathA sAdhu prAya: ekAkI bhikSArtha jAte haiN| isa taraha kaI bindu vicAraNIya haiN| ukta varNana se phalita hotA hai ki jainAcAryoM ne bhikSA vidhi ke sambandha meM samyaka nirUpaNa kiyA hai| Agama sAhitya meM isa viSayaka niyamoM evaM maryAdAoM kA varNana hai, Agamika vyAkhyAoM evaM paravartI granthoM meM tadviSayaka vidhividhAna bhI prApta hote haiN| AcArya haribhadrasUri ne to isa vidhi ke sambandha meM navIna mantavya prastuta kara usakI sArvakAlika upAdeyatA siddha kI hai| vartamAna meM AcArya haribhadrasUri dvArA upadiSTa lagabhaga sabhI vidhiyA~ pracalita haiN|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...201 tulanAtmaka vivecana AhAra prANI mAtra ke lie anivArya hai| usake abhAva meM jIvana kI gatividhiyA~ dIrgha samaya taka TikI rahe yaha asaMbhava hai| jaina mata meM zuddhasAtvika AhAra ko sAdhanA kA AdhAra mAnA gayA hai| zuddha bhikSA kI prApti hetu eka vidhi bhI nirdhArita kI gaI hai| hameM isa vidhi kA svarUpa AcArAMga, dazavaikAlika, piNDaniyukti, oghaniyukti, vyavahArabhASya, bRhatkalpabhASya, paMcavastuka, piNDavizuddhi, mUlAcAra, anagAra dharmAmRta, pravacanasAroddhAra Adi meM prApta hotA hai| ina granthoM ke saMdarbha meM bhikSA vidhi kI tulanA kI jAye to anekoM tathya spaSTa hote haiN| jinakA varNana AcArAMga evaM dazavaikAlika jaise sUtrAgamoM meM sAmAnya rUpa se prApta hotA hai| vidhi kI apekSA- yaha suspaSTa hai ki bhikSAcaryA se sambandhita kaI vidhiyA~ niSpanna kI jAtI haiN| jabaki Agamika vyAkhyAoM evaM paravartI granthoM meM isa viSayaka vistRta vivecana hai| saMkhyA kI dRSTi se bhI oghaniyukti, piNDaniyukti, paMcavastuka Adi paravartI sAhitya meM bhikSAcaryA sambandhI aneka vidhiyA~ haiN| saiMtAlIsa doSa kI apekSA- yadi upalabdha sAhitya ke saMdarbha meM 47 doSoM kI tulanA kI jAe to AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, bhagavatI, praznavyAkaraNa, nizItha, dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi meM yaha varNana alpAdhika rUpa se prApta hotA hai| yadi kAlakrama kI dRSTi se vicAra kareM to AcArAMgasUtra meM nimna dasa doSoM kA ullekha prApta hotA hai| 1. AdhAkarma 2. auddezika 3. mizrajAta 4. adhyavapUraka 5. pUtikarma 6. kRtakRtya 7. prAmitya 8.. Acchedya 9. anisRSTa aura 10. adhyvpuurk22| sUtrakRtAMgasUtra meM bhI AhAra se sambandhita kucha doSa ullekhita haiN|23 sthAnAMgasUtra meM AhAra sambandhI dasa doSoM kI carcA AcArAMgasUtra ke samAna kI gaI hai|24 bhagavatIsUtra meM aMgAra, dhUma, saMyojanA, prAbhRtikA aura pramANAtireka ina pA~ca doSoM kA pratipAdana hai|25| isase vidita hotA hai ki vikrama kI dUsarI zatI ke pUrva taka 47 doSoM kA eka sAtha ullekha nahIM milatA hai| yaha avadhAraNA vikrama kI dUsarI zatI ke paravartIkAla kI jJAta hotI hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana praznavyAkaraNasUtra meM mUlakarma doSa kI carcA kI gaI hai| yaha doSa utpAdanA se sambandhita hai|26 nizIthasUtra meM mulakarma ko chor3akara zeSa pandraha utpAdanA sambandhI doSa kahe gaye haiM jo nimna haiM -1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. AjIvikA 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodha 8. mAna 9. mAyA 10. lobha 11. vidyA 12. maMtra 13. cUrNa 14. yoga 15. pUrva pazcAtsaMstava doss|27 isI krama meM dazavaikAlika sUtra meM teraha prakAra ke doSoM kA ullekha nimna prakAra haiM- 1. udbhinna 2. mAlApahRta 3. adhyavapUraka 4. zaMkita 5. mekSita 6. nikhipta 7. vihita 8. saMhata 9. dAyaka 10. unmizra 11. apariNata 12. lipta 13. chrdit|28 uttarAdhyayanasUtra meM kAraNAtikrAnta doSa kA ullekha hai29 jabaki piNDaniyukti, piNDavizuddhiprakaraNa, paMcAzakaprakaraNa, paMcavastuka, pravacana sAroddhAra Adi meM AhAra sambandhI 47 doSoM kI pUrNa carcA hai| uparokta granthoM meM bhI yaha varNana sarvaprathama piNDaniyuktikAra AcArya bhadrabAhu (dvitIya) ne kiyA hai tathA isase paravartI zvetAmbara AcAryoM ne isI grantha kA anukaraNa karate hue saiMtAlisa doSoM para prakAza DAlA hai| ata: zvetAmbara paramparA ke granthoM meM tadviSayaka koI antara nahIM hai, kevala kramika dRSTi se kiMcida bheda haiN| yadi digambara sAhitya ke pariprekSya meM ina doSoM kA tulanAtmaka vivecana kiyA jAe to nAma, krama evaM saMkhyAdi meM matabheda dikhatA hai| sAmAnyatayA digambara paramparA meM AhAra viSayaka 46 doSa svIkAre gaye haiN| tadanusAra jo AhAra 46 doSoM se, adha:karma se evaM 14 maloM se rahita hotA hai vahI sAdhuoM ke lie grAhya mAnA gayA hai| digambara muni 46 doSa rahita AhAra bhI battIsa antarAyoM ko TAlakara svIkAra karate haiN| inameM 'kAraNa' nAmaka doSa ko chor3akara zeSa doSa lagabhaga zvetAmbara ke samAna hI mAne gaye haiN| solaha udgama doSoM kI apekSA- digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta meM udgama sambandhI solaha doSa nimnokta batAye gaye haiM 1. uddiSTa auddezika 2. sAdhika 3. pUti 4. mizra 5. prAbhRtaka 6. bali 7. nyasta 8. prAduSkRta 9. krIta 10. prAmitya 11. parivartita 12. niSiddha 13. abhihata 14. udbhinna 15. Acchedya aura 16. aaroh|30 mUlAcAra meM udgama sambandhI solaha doSoM ke nAma isa prakAra haiM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...203 1. auddezika 2. adhyadhi 3. pUti 4. mizra 5. sthApita 6. bali 7. prAvartita 8. prAduSkAra 9. krIta 10. prAmRSya 11. parivartaka 12. abhighaTa 13. udbhinna 14. mAlAroha 15. abhedya aura 16. anisRsstt|31 yadi zvetAmbara paramparA meM mAnya 47 doSoM kI tulanA digambara paramparA meM mAnya 46 doSoM ke sAtha kI jAe to inameM paraspara nAma krama evaM saMkhyAdi kI apekSA matabheda haiM nAma vaibhinya- zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM kI dRSTi se udgama doSoM ke nAmoM ko lekara vicAra kiyA jAe to * piNDaniyukti (zvetAmbara) meM udgama kA pahalA doSa 'AdhAkarma' hai jabaki mUlAcAra aura anagAra dharmAmRta meM pahalA doSa 'auddezika' nAma kA hai| * piNDaniyukti meM udgama kA dUsarA doSa auddezika' hai kintu anagAra dharmAmRta meM isake sthAna para 'sAdhika' nAma kA doSa hai aura mUlAcAra meM 'adhyadhi' nAma kA doSa kahA gayA hai| adhyadhi-AhArArtha Ate hue muniyoM ko dekhakara pakate hue cAvaloM meM aura cAvala milA denA adhyadhi doSa kahalAtA hai| . piNDaniyukti meM pAMcavA~ doSa 'sthApanA' nAma kA hai, kintu anagAra dharmAmRta meM isake sthAna para 'prAbhRtaka' aura mUlAcAra meM 'sthApita' nAmaka doSa kA varNana hai| * piNDaniyukti meM chaThavAM doSa 'prAbhRtikA' nAma se hai, vahA~ anagAra dharmAmRta evaM mUlAcAra meM 'bali' doSa kA ullekha hai| sthApanA aura bali donoM samAnArthaka haiN| * piNDaniyukti meM sAtavA~ doSa 'prAduSkaraNa' nAmaka hai, vahA~ anagAra dharmAmRta meM 'nyasta' aura mUlAcAra meM 'prAvartita' nAma kA doSa kahA gayA hai| - * piNDaniyukti meM bArahavA~ 'udbhinna' nAma kA doSa hai jabaki anagAra dharmAmRta meM bArahavA~ niSiddha' nAma kA tathA mUlAcAra meM 'abhighaTa' nAma kA doSa ullekhita hai| __krama vaibhinya- udgama sambandhI solaha prakAroM meM krama kI apekSA manana kiyA jAe to zvetAmbara paramparA mAnya piNDaniyukti meM auddezika nAmaka dUsarA doSa mUlAcAra Adi meM pahale sthAna para hai| isI taraha zvetAmbara paramparA ke anusAra sAtaveM prAduSkaraNa nAmaka doSa ko digambara paramparA meM AThavA~ sthAna diyA gayA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana hai| AThaveM krIta nAmaka doSa ko nauvA~ sthAna diyA gayA hai| nauveM prAmitya nAmaka doSa ko 10vA~ sthAna diyA gayA hai| 10veM parivartita nAmaka doSa ko 11vA~ sthAna diyA gayA hai| 11veM abhyAhRta doSa ko anagAra dharmAmRta meM 13vA~ sthAna diyA gayA hai| 12veM udibhanna nAmaka doSa ko anagAra dharmAmRta meM 14vA~ aura mUlAcAra meM 13vA~ sthAna diyA hai| 13veM mAlApahRta doSa ko anagAra dharmAmRta meM 16vA~ aura mUlAcAra meM 14vA~ sthAna diyA gayA hai| 14veM Acchedya nAmaka doSa ko 15vA~ sthAna prApta hai| 15veM anisRSTa nAmaka doSa ko mUlAcAra meM 16vA~ sthAna diyA gayA hai| 16vA~ adhyavapUraka nAma kA doSa digambara paramparA meM mAnya nahIM hai| svarUpa vaibhinya- zvetAmbara paramparA ke piNDaniyukti meM auddezika kA artha sAdhu ke uddezya se banAyA gayA bhojana aisA kiyA hai jabaki anagAra dharmAmRta meM isakA artha karate hue kahA hai-jo bhojana nAga, yakSa Adi devatA, dInajanoM aura anya liMgadhArI sAdhuoM ke uddeza se athavA sabhI prakAra ke pAkhaMDI, pArzvastha Adi ke uddeza se banAyA gayA ho vaha auddezika hai|32 digambara paramparA meM udgama kA dUsarA doSa 'sAdhika' nAma kA mAnA hai| isakA artha hai- anna pakane taka pUjA yA dharma sambandhI praznoM ke bahAne se sAdhu ko roke rakhanA, usake bAda vaha AhAra pradAna karanA sAdhika kahalAtA hai|33 donoM paramparAoM meM mizra nAmaka doSa ko cauthA sthAna diyA gayA hai paranta svarUpa kI dRSTi se dekheM to piNDaniyukti Adi meM gRhastha ke lie bana rahe AhAra meM sAdhu ko baharAne ke nimitta pIche se milAyA gayA bhojana mizra doSa vAlA batalAyA hai kintu digambara ke mUlAcAra Adi meM pAkhaNDI, gRhastha evaM yatiyoM ke nimitta banAye gaye bhojana ko mizra doSa vAlA kahA gayA hai|34 digambara paramparA meM udgama kA chaThavA~ doSa 'bali' mAnA gayA hai aura sAtavA~ 'nyasta' mAnA gayA hai| jo AhAra yakSa, nAga, kula, devatA, pitara Adi ke lie banAyA gayA ho usakA bacA huA khAdyAMza sAdhu ko baharAnA bali doSa hai tathA bhojana pakAne ke pAtra se anya pAtra meM nikAlakara anyatra rakhA gayA AhAra kA dAna karanA nyasta doSa hai| digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta meM 12vA~ doSa 'niSiddha' nAma kA hai| isakA arthaghaTana karate hue likhA gayA hai ki vyakta, avyakta aura ubhaya rUpa svAmI ke dvArA pratibaddha vastu sAdhu ko pradAna karanA niSiddha doSa kahalAtA hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...205 prakAra vaibhinya- zvetAmbara matAnusAra pUtikarma ke dravya aura bhAva do bheda haiM jabaki digambara paramparA meM pUti doSa ke do prakAra nimna haiM- (i) aprAsuka mizra aura (ii) klpit| jo khAdya dravya svarUpata: prAsuka haiM unameM aprAsuka dravya milA denA, aprAsuka mizra nAmaka pUti doSa hai tathA isa cUlhe para banAyA gayA bhojana jaba taka sAdhu ko na diyA jAye taba taka koI bhI isakA upayoga na kare aisA saMkalpita AhAra pradAna karanA, kalpita nAmaka pUti doSa hai|35_ mUlAcAra meM cUlhA, okhalI, kar3achI yA cammaca, bartana aura gandha ke nimitta se aprAsuka mizra nAmaka pUti doSa pA~ca prakAra kA batAyA gayA hai| mUlAcAra meM prAduSkaraNa doSa ke bhI do bheda kiye gaye haiM- 1. saMkramaNa aura 2. prkaash| AhAra dAna nimitta bhojana ke pAtroM ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA saMkramaNa doSa hai| maNDapa meM prakAza karake AhAra baharAnA prakAza doSa hai|36 suspaSTa hai ki donoM paramparAoM meM udgama doSa ke 16 bhedoM meM nAma, svarUpa evaM kramAdi kI apekSA kucha samAnatA to kucha asamAnatA hai| solaha utpAdanA doSoM kI apekSA- digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta meM utpAdanA sambandhI solaha doSoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. vanIpaka 5. AjIvaka 6. krodha 7. mAna 8. mAyA 9. lobha 10. pUrva stavana 11. pazcAta stavana 12. vaidyaka 13. vidyA 14. mantra 15. cUrNa aura 16. vsh|37 mUlAcAra meM utpAdanA sambandhI solaha doSoM ke nAma nimna prakAra haiM- 1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. AjIva 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodhI 8. mAnI 9. mAyAvI 10. lobhI 11. pUrva stuti 12. pazcAta stuti 13. vidyA 14. mantra 15. cUrNayoga aura 16. muulkrm|38 zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM meM utpAdanA sambandhI doSoM ke nAma, krama evaM svarUpa ko lekara isa taraha kA antara hai nAma vaibhinya - zvetAmbara paramparA meM 12vA~ doSa 'vidyA' nAma kA svIkArA gayA hai kintu anagAra dharmAmRta meM isake sthAna para 'vaidyaka' nAmaka doSa kA nirdeza hai| zvetAmbara paramparA meM solahavA~ doSa 'mUlakarma' batAyA gayA hai aura mUlAcAra meM isakA nAma 'mUlakarma' hI rakhA hai|39 * zvetAmbara paramparA meM utpAdanA sambandhI cauthA doSa 'AjIvaka' hai
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jabaki anagAra dharmAmRta meM 'vanIpaka' nAma kA batalAyA gayA hai| isa zrRMkhalA meM mUlAcAra grantha zvetAmbara paramparA kA anukaraNa karatA hai| * zvetAmbara paramparAnusAra pAMcavA~ utpAdanA doSa 'vanIpaka' nAma kA hai vahA~ anagAra dharmAmRta meM vanIpaka ko cauthA sthAna diyA gayA hai| mUlAcAra ke kartA ne zvetAmbara paramparA kA hI anukaraNa kiyA hai| * isI taraha zvetAmbara paramparA meM mAnya chaThe 'cikitsA' nAmaka doSa ko digambara paramparA meM bArahavA~ sthAna prApta hai vahA~ 'cikitsA' ke sthAna para 'vaidyaka' nAma diyA gayA hai| sAtaveM 'krodha' nAmaka doSa ko anagAra dharmAmRta meM sAtavA~ sthAna hai, nauvA~ 'mAyA' nAmaka doSa kA anagAra dharmAmRta meM AThavA~ sthAna hai, dasavA~ 'lobha' nAmaka doSa kA anagAra dharmAmRta meM nauvA~ sthAna hai, gyArahavA~ 'pUrva pazcAta saMstava' nAmaka doSa ko anagAra dharmAmRta meM kramaza: dasavA~ aura gyArahavA~ sthAna diyA gayA hai aura mUlAcAra meM gyArahavA~ evaM bArahavA~ sthAna prApta hai kyoMki digambara AcAryoM ne pUrva stavana aura pazcAta stavana aise do bhinnabhinna doSa mAne haiN| * bArahaveM 'vidyA' nAmaka doSa kA digambara paramparA meM terahavA~ sthAna hai| terahavA~ 'mantra' nAmaka doSa caudahaveM sthAna para hai| caudahavA~ 'cUrNa' nAmaka doSa pandrahaveM sthAna para hai| pandrahaveM 'yoga' nAmaka doSa ko mUlAcAra meM 'cUrNa' ke sAtha sammilita kara diyA gayA hai| svarUpa vaibhinya- yadi solaha utpAdanA doSa sambandhI svarUpa ko lekara vicAra kiyA jAe to pA~caveM vanIpaka nAmaka doSa ke svarUpa meM antara dikhatA hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra bhikSA dene vAlA jisakA bhakta ho, usake samakSa svayaM ko bhI usakA bhakta batAkara bhikSA grahaNa karanA vanIpaka doSa hai| jabaki anagAra dharmAmRta meM vanIpaka doSa kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki 'kutte Adi ko bhI dAna karane se puNya hotA hai phira muni kA to kahanA hI kyA?' isa prakAra dAtA ke anukUla vacana kahakara bhojana prApta karanA vanIpaka doSa hai|40 mUlAcAra kI TIkA isa sambandha meM yaha kahatI hai ki dAtA ke dvArA pUche jAne para ki kuttA, kRpaNa, atithi Adi ko dAna dene se paNya hotA hai yA nahIM? taba kahanA ki puNya hotA hai aisA bolakara AhAra grahaNa karanA vanIpaka doSa hai|41
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 207 anagAra dharmAmRta meM solahavA~ doSa 'vaza' nAma kA batalAyA hai| usakA artha hai - jinheM vaza meM karanA cAheM unheM AkarSita karake AhAra lenA athavA strI-puruSoM meM paraspara mela-milApa karavAkara bhojana prApta karanA vaza doSa kahalAtA hai| prakAra vaibhinya- yadi utpAdanA doSa sambandhI bheda-prabhedoM ke sandarbha meM vicAra kiyA jAe to nimna tathya prakaTa hote haiM - zvetAmbara granthoM meM cikitsA nAmaka chaThaveM doSa ke bheda-prabhedoM kA ullekha nahIM hai, jabaki mUlAcAra meM cikitsA doSa nimna ATha prakAra kA batalAyA gayA hai 1. kaumAra cikitsA - bAlakoM kI cikitsA karanA / 2. tanu cikitsA - zarIra ke jvara Adi dUra karanA / 3. rasAyana cikitsA - zarIra kI jhurriyA~ Adi dUra karanA / 4. viSa cikitsA - viSa utAranA / 5. bhUta cikitsA - bhUta-preta dUra karane kA upAya karanA / 6. kSAratantra cikitsA - duHsAdhya - ghAva vagairaha dUra karanA / 7. zAlAyakika cikitsA - salAI dvArA A~kha Adi kholanA / 8. zalya cikitsA - phor3A ciirnaa| ukta ATha prakAroM meM se kisI bhI prakAra kA upacAra karake AhArAdi grahaNa karanA cikitsA doSa hai 1 42 isa taraha utpAdanA sambandhI doSoM ko lekara donoM paramparAoM meM kucha samAnatAe~ aura kucha asamAnatAe~ hai| dasa eSaNA doSoM kI apekSA- digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta ke anusAra eSaNA sambandhI dasa doSoM ke nAma nimnokta haiM 1. zaMkita 2. pihita 3. prakSita 4. nikSipta 5. choTita 6. apariNata 7. sAdhAraNa 8. dAyaka 9. lipta aura 10. nimitta | 43 mUlAcAra meM pratipAdita eSaNA sambandhI dasa doSoM ke nAma isa prakAra haiM1. zaMkita 2. prakSita 3. nikSipta 4. pihita 5. saMvyavaharaNa 6. dAyaka 7. unmizra 8. apariNata 9. lipta aura 10. choTita | 44 eSaNA doSa sambandhI saMkhyA ko lekara donoM paramparAoM meM mataikya hai| donoM paramparAe~ eSaNA se sambandhita dasa doSoM ko svIkAra karatI haiN|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana nAma vaibhinya- zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM ke sandarbha meM eSaNA doSa ke nAmoM ko lekara vicAra kiyA jAe to * zvetAmbara paramparA meM eSaNA sambandhI pAMcavA~ doSa 'saMhata' nAma kA mAnA gayA hai vahA~ anagAra dharmAmRta meM isa sthAna para 'choTita' nAmaka doSa hai aura mUlAcAra meM 'saMvyavaharaNa' nAmaka doSa kA ullekha hai| __* zvetAmbara AcAryoM ne eSaNA sambandhI dasavA~ doSa 'chardita' nAma kA svIkAra kiyA hai, vahA~ anagAra dharmAmRta meM 'vimizra' aura mUlAcAra meM 'choTita' nAma kA nirdeza hai| zeSa nAmoM ko lekara donoM paramparAoM meM mataikya hai| krama vaibhinya- eSaNA sambandhI dasa doSoM meM krama kI apekSA nimna antara dekhe jAte haiM * zvetAmbara granthoM meM 'makSita' doSa dUsare sthAna para hai jabaki anagAra dharmAmRta meM ise tIsarA sthAna diyA gayA hai| * isI taraha zvetAmbara paramparA meM tIsare 'nikSipta' nAmaka doSa ko digambara meM cauthA sthAna diyA gayA hai| . cauthe 'pihita' nAmaka doSa ko digambara AmnAya meM dUsarA sthAna prApta hai| * pA~caveM saMhata nAmaka doSa ke sthAna para anagAra dharmAmRta meM 'choTita' doSa aura mUlAcAra meM 'saMvyavaharaNa' nAmaka doSa kA ullekha hai| * zvetAmbara mAnyatAnusAra chaThaveM 'dAyaka' nAmaka doSa ko digambara mAnyatA meM AThavA~ sthAna diyA gayA hai| * sAtaveM 'unmizra' doSa ko kiMcita nAmAntara ke sAtha dasavA~ sthAna diyA gayA hai| anagAra dharmAmRta meM unmizra ke sthAna para 'vimizra' nAma hai| AThaveM 'apariNata' nAmaka doSa ko chaThe sthAna para rakhA gayA hai| yaha krama bheda anagAra dharmAmRta kI apekSA se kahA gayA hai| AcArya vaTTakera ne ina doSoM kA krama lagabhaga zvetAmbara ke samAna hI rakhA hai| ___ svarUpa vaibhinya - digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta meM pAMcavA~ choTita nAma kA eSaNA doSa pA~ca prakAra kA batalAyA gayA hai 1. saMyamI ke dvArA bahuta sA anna nIce girAte hae thor3A khaanaa| 2. dAtA ke dvArA hAtha se dahI Adi gira rahA ho usa avasthA meM grahaNa krnaa| 3. muni ke hAtha se dahI Adi nIce giratA ho to bhI bhojana krnaa| 4. donoM hatheliyoM ko alaga-alaga karake bhojana krnaa|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...209 5. jo rucikara na ho use khAnA / 45 se * digambara paramparA meM sAtavA~ doSa sAdhAraNa nAma kA hai| ghabarAhaTa se yA sAdhu ko anna Adi pradAna karanA sAdhAraNa doSa kahalAtA hai | 46 * mUlAcAra meM dAyaka doSa kA svarUpa isa prakAra nirdiSTa hai - jise prasava huA ho, jo madya pIyA huA ho, rogI ho, mRtaka ko zmazAna pahu~cAkara AyA ho yA jisake ghara meM mRtaka kA sUtaka ho, napuMsaka ho, bhUtagrasta ho, nagna ho, mala-mUtrAdi kI zaMkA dUrakara AyA ho, mUcchita ho, jise vamana huA ho, vezyA ho, aMga mardana karane vAlI ho, ati bAlA ho, ati vRddhA ho, bhojana kara rahI ho, garbhita ho, cakSuhIna ho, parde kI oTa meM baiThI huI ho, nIce yA U~ce pradeza para khar3I ho - ina avasthA vAle strI yA puruSa ke hAtha se AhAra grahaNa karanA dAyaka doSa hai| isake atirikta jo mukha kI havA se yA paMkhe se agni ko phUMka rahI ho, agni dvArA lakar3I jalA rahI ho, rAkha dvArA agni ko Dha~ka rahI ho, pAnI dvArA agni ko bujhA rahI ho, gobara lIpa rahI ho, snAna kara rahI ho, bAlaka ko dUdha pIlA rahI ho - aise dAtA yA dAtrI se AhAra grahaNa karanA bhI dAyaka doSa hai| 47 bhaya * zvetAmbara mAnyatA meM cAlIsa prakAra ke vyakti AhAra dAna ke lie niSiddha batalAye gaye haiN| zvetAmbara mAnya kucha dAyaka doSoM kA ullekha digambara granthoM meM bhI prApta hai| * zvetAmbara mAnyatAnusAra dUdha-dahI, osAmaNa Adi lepakRta dravya kA grahaNa karanA lipta doSa hai jabaki digambara mAnyatA meM 'gerU, har3atAla, khar3iyA, miTTI Adi se yukta, kacce cAvala Adi kI piTThI se yukta, harita vanaspati evaM aprAsuka jala se yukta hAtha yA pAtra dvArA AhAra grahaNa karanA lipta doSa hai 1 48 isa taraha donoM paramparAoM meM eSaNA doSoM ke krama-svarUpa Adi meM sAmAnya antara hai| pA~ca mAMDalI doSoM kI apekSA - zvetAmbara - digambara donoM paramparAoM meM maMDalI sambandhI doSoM kI saMkhyA meM isa prakAra matabheda haiM saMkhyA vaibhinya - zvetAmbara paramparA meM pA~ca doSa muni kI bhojana maMDalI se sambandhita mAne gae haiM jabaki digambara anagAra dharmAmRta meM 'mAMDalI' zabda kA kahIM ullekha nahIM hai, isakA kAraNa yaha hai ki digambara muni sAmUhika bhojana nahIM karate haiN| isameM bhukti sambandhI cAra doSa batalAye gaye haiN|49 ye doSa maMDalI
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana doSa ke samAna hI haiN| isameM 'kAraNa' doSa ko chor3akara zeSa cAra nAma zvetAmbara ke samAna hI haiN| yadyapi isI paramparA ke mUlAcAra nAmaka grantha meM zvetAmbara mAnyatAnusAra maMDalI ke pA~ca doSoM kA sUcana hai| isase kahA jA sakatA hai ki isa AmnAya meM bhI do taraha kI vicAradhArAe~ rahI haiM, jisameM eka dhArA ne zvetAmbara AgamoM kA anukaraNa kiyA hai| krama vaibhinya- zvetAmbara paramparA meM maMDalI ke pA~ca doSoM meM 'saMyojanA" nAmaka doSa ko prathama sthAna para rakhA gayA hai jabaki digambara paramparA ke anagAra dharmAmRta meM saMyojanA ko cauthA sthAna diyA hai| isI taraha dUsare 'parimANa' nAmaka doSa ko tIsarA sthAna diyA hai| tIsare 'aMgAra' nAmaka doSa ko prathama sthAna prApta hai| cauthe 'dhUma' nAmaka doSa ko dUsare krama para rakhA gayA hai| mUlAcAra meM ina doSoM kA krama zvetAmbara ke samAna hai| yahA~ yaha bhI ullekhya hai ki zvetAmbara paramparA meM muni ke lie 42 doSoM se rahita AhAra karane kA vidhAna hai jabaki digambara paramparA meM ina doSoM ke atirikta caudaha mala evaM battIsa antarAya se rahita bhojana grahaNa karane kA ullekha hai|50 prasaMgavaza caudaha maloM ke nAma isa prakAra haiM 1. pIva 2. rUdhira 3. mAMsa 4. haDDI 5. carma 6. nakha 7. keza 8-10. mRta vikalendriya-beindriya, teindriya, caurindriya 11. kanda, sUraNa Adi 12. bIja ugane yogya jau Adi dhAnya yA aMkurita jau vagairaha, mUlI Adi 13. phala-bora Adi 14. kaNakuNDa-kaNa yAnI gehU~ Adi kA bAhya bhAga yA cAvala Adi, kuNDa yAnI dhAna Adi kA Abhyantara sUkSma avayava- ye caudaha AhAra sambandhI mala haiM51 bhojana ke samaya inameM se kucha vastuoM kA darzana yA sparzana hone para yA kucha ke bhojana meM A jAne para AhAra chor3a diyA jAtA hai| isa prakAra spaSTa hotA hai ki zvetAmbara aura digambara donoM paramparA mUlaka granthoM meM AhAra sambandhI saiMtAlIsa doSoM ko lekara antarvirodha avazya hai kintu mUlabhUta uddezya samAna haiN| AhAra ke 47 doSoM kA tulanAtmaka cArTa * pUrva varNana ke anusAra zvetAmbara-digambara granthoM meM udgama doSoM ke nAma evaM krama meM jo aMtara milatA hai, una doSoM kA cArTa isa prakAra hai
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ piNDaniryukta (gA. 58-59) 1. AdhAkarma 2. auddezika 3. pUtikarma 4. mizrajAta 5. sthApanA 6. prAbhRtikA 7. prAduSkaraNa 8. krItaH 9. prAmitya 10. parivartita 11. abhihata 12. udbhinna bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 211 | paMcAzaka, paMcavastuka anagAradharmAmRta (5/5-6) (13/5-6) (741-742) pravacanasAroddhAra (67/564-565) 1. AdhAkarma 2. auddezika 3. pUtikarma 4. mizrajAta 5. sthApanA 6. prAbhRtikA 7. prAduSkara 8. krIta 9. prAmitya 10. parivartita 11. abhihRta 12. udbhinna 13. mAlApahRta 13. mAlApahRta 14. Acchedya | 15. anisRSTa 16. adhyavapUraka 14. Acchedya 15. anisRSTa 16. adhyavapUraka mUlAcAra (gA.422-423) 1. auddezika 2. adhyadhi 3. pUrti 4. mizra 5. sthApita 6. bali 7. prAvartita 8. prAduSkAra 9. krIta 10. prAmRSya 11. parivartaka 12. abhighaTa 13. udbhinna 14. mAlAroha 15. acchedya 16. anisRSTa 1. uddiSTa 2. sAdhika 3. pUrti 4. mizra 5. prAbhRtaka 6. bali 7. nyasta 8. prAduSkRta 9. krI 10. prAmitya 11. parivartita 12. niSiddha 13. abhihRta 14. udbhinna 15. Acchedya 16. Aroha isa cArTa ke AdhAra para kucha naye niSkarSa isa rUpa meM prastuta kie jA sakate haiM * mUlAcAra aura anagAra dharmAmRta meM adhyavapUraka ke sthAna para adhyadhi yA sAdhika doSa hai| * sthApanA doSa ke sthAna para mUlAcAra meM sthApita doSa tathA anagAra dharmAmRta meM nyasta doSa hai / * mUlAcAra meM abhihata doSa ke sthAna para abhighaTa doSa hai| * mAlAhRta doSa ke sthAna para mUlAcAra meM mAlAroha tathA anagAra dharmAmRta meM Aroha doSa kA ullekha hai| * prAbhRtikA doSa ke sthAna para mUlAcAra meM prAvartita tathA anagAra dharmAmRta meM prAbhRtaka doSa hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * mUlAcAra meM prAmitya doSa ke sthAna para prAmRSya tathA Acchedya ke sthAna para acchedya doSa kA ullekha hai| * anisRSTa doSa ke sthAna para anagAra dharmAmRta meM niSiddha doSa kA ullekha milatA hai| * mUlAcAra (431) aura anagAra dharmAmRta (5 / 12) meM ullikhita bali doSa atirikta hai| isakI kisI ke sAtha tulanA nahIM kI jA sakatI / * zvetAmbara aura digambara paramparA meM bhikSAcaryA sambandhI utpAdana doSoM ke krama evaM nAmoM meM jo aMtara hai, usakA tulanAtmaka cArTa isa prakAra hainizItha paMcAzaka piNDaniryukta anagAra dharmAmRta 5/11 1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. AjIvikA 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodha 8. mAna 9. mAyA 10. lobha 11. saMstava 12. vidyA 13. maMtra 14. cUrNa 15. yoga 16. mUlakarma (13/61-75) (13/18-19) pravacana sAroddhAra (67/566-567) 1. dhAtrI 2. dUtI 3. nimitta 4. AjIvikA 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodha 8. mAna 9. mAyA 10. lobha 11. vidyA 12. maMtra 13. yoga 14. cUrNa 15. antardhAna piNDa 16. mUlakarma mUlAcAra 445 1. dhAtrI 2. dUta 3. nimitta 4. AjIva 5. vanIpaka 6. cikitsA 7. krodhI 8. mAnI 9. mAyI 10. lobhI 11. pUrva stuti 12. pazcAta stuti 13. vidyA 14. maMtra 15. cUrNayoga 16. mUlakarma 1. dhAtrI 2. dUta 3. nimitta 4. vanIpakokti 5. AjIva 6. krodha 7. mAna 8. mAyA 9. lobhI 10. prAknuti 11. anunuti 12. vaidyaka 13. vidyA 14. maMtra 15. cUrNa 16. vaza/mUlakarma isa cArTa ke AdhAra para kucha tathya nimna prakAra kahe jA sakate haiM* mUlAcAra meM dUtI doSa ke sthAna para dUta doSa kA ullekha milatA hai| * mUlAcAra meM krodhapiNDa Adi ke sthAna para vyakti kA vizeSaNa karake
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...213 krodhI, mAnI, mAyI aura lobhI kA ullekha hai| * nizItha sUtra meM 15 doSoM ke sAtha saMstava doSa kA ullekha nahIM hai lekina dUsare uddeza (2/37) meM puraH evaM pazcAta saMstava karane vAle ko prAyazcita kA bhAgI batAyA gayA hai| piNDaniyukti meM saMstava doSa ke antargata hI pUrva stuti evaM pazcAta stuti kA samAveza kiyA gayA hai, jabaki mUlAcAra aura anagAra dharmAmRta meM pUrva-pazcAta saMstava doSa ko do alaga-alaga doSoM ke rUpa meM mAnA gayA hai| anagAradharmAmRta meM prAknuti aura pazcAtnuti tathA mUlAcAra meM pUrva stuti aura pazcAta stuti kA ullekha hai| zabda bheda hone para bhI yahA~ artha sAmya hai| * anagAra dharmAmRta meM cikitsA doSa ke sthAna para vaidyaka doSa kA ullekha bhI milatA hai| * digambara paramparA meM cUrNa aura yoga ko eka sAtha mAnA hai, jabaki piNDaniyukti meM ye donoM alaga-alaga doSa haiN| . nizItha sUtra ke terahaveM uddezaka meM utpAdanA se sambandhita 15 doSoM kA ullekha eka sthAna para milatA hai lekina vahA~ cheda sUtrakAra ne inake lie utpAdanA ke doSoM kA ullekha nahIM kiyA hai| antardhAna doSa ko cUrNa piNDa ke antargata na rakhakara svataMtra doSa mAnA hai tathA mUlakarma doSa kA ullekha nahIM hai| * zvetAmbara evaM digambara paramparA meM eSaNA ke dasa doSoM sambandhI krama evaM nAmoM meM kiMcida aMtara hai| usake. spaSTIkaraNArtha tulanA cArTa nimna prakAra haiMpiNDaniyukti | anagAra dharmAmRta | dazavaikAlika paMcAzaka (13/26) 5/28 pravacanasAroddhAra (67/568) 1. zaMkita 1. zaMkita 1. zaMkita 1. zaMkita 5/1/44 2. mekSita 2. prakSita 2. pihita 2. mrakSita 5/1/32-36 3. nikSipta 3. nikSipta 3. prakSita 3. nikSipta 5/1/59-62 4. pihita 4. pihita 4. nikSipta 4. pihita 5/1/47 mUlAcAra 462
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 5. saMhata 5. saMvyavaharaNa 5. choTita 6. dAyaka 6. dAyaka 6. apariNata 7. unmizra7. unmizra 7. sAdhAraNa 5. saMhata 5/1/30, 31 6. dAyaka 5/1/20, 39-42,43 7. unmizra 5/1/ 5, 5/1/57 8. apariNata 5/1/37, 5/1/70 | 9. lipta 5/1/32 | 10. chardita __5/1/28 8. apariNata 8. apariNata 8. dAyaka 9. lipta 10. chardita 9. lipta 10. choTita 9. lipta 10. vimizra * mUlAcAra meM saMhRta doSa ke sthAna para saMvyavaharaNa tathA anagAra dharmAmRta meM sAdhAraNa doSa kA ullekha hai| * chardita doSa ke sthAna para digambara paramparA meM choTita doSa kA ullekha milatA hai| * unmizra doSa ke sthAna para anagAra dharmAmRta meM vimizra aura mizra doSa kA ullekha milatA hai| . dazavakAlika sUtra meM eSaNA ke prAyaH doSa vikarNa rUpa se milate haiN| lipta nAma ke doSa kA ullekha nahIM hai lekina puraHkarma aura pazcAta karma se sambandhita gAthAoM meM usa doSa ko samAhita kiyA jA sakatA hai| * zvetAmbara aura digambara paramparA mAnya mAMDalI doSoM meM jo nAmAntara prApta hotA hai vaha nimna rUpa se dRSTavya hai
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 215 anagAra dharmAmRta (5/37-38) piNDaniyukti, (303) paMcAzaka prakaraNa (13/48) pravacanasAroddhAra (67/734) 4. saMyojanA 3. parimANa 1. aMgAra 2. dhUma mUlAcAra (476-477) 1. saMyojanA 2. parimANa 3. aMgAra 4. dhUma 1. saMyojanA 2. parimANa 3. aMgAra 4. dhUma 5. kAraNa yadi jaina, hindU evaM bauddha paramparAoM kI pArasparika tulanA kI jAe to bhikSA vidhi ke maulika binduoM ko punaH rekhAMkita karanA Avazyaka hai| * jaina granthoM meM aneka sthAnoM para 'bhikkhu vA bhikkhuNI vA' tathA 'niggantho vA nigganthI vA' zabda dRSTigocara hotA hai| isase yaha spaSTa hai ki isa saMgha meM sAdhu-sAdhviyoM ke AcAra sambandhI vidhi niyama lagabhaga samAna haiN| yadyapi liMga vizeSa kI apekSA kucheka maryAdAe~ pRthaka-pRthaka bhI batAI gaI haiN| * jaina muni ke bhikSAcaryA kI tulanA bhramara se kI gaI hai| jisa prakAra bhramara phUloM ko kisI taraha kI pIr3A na dete hue sabhI jagaha se thor3A-thor3A rasa grahaNa kara apanI udarapUrti kara letA hai usI prakAra jaina bhikSu bhI sabhI gharoM se thor3Athor3A AhAra lete hue apanI saMyama yAtrA kA nirvAha kare, kisI eka gRhastha ke Azrita na rheN| * yadi varSA ho rahI ho, ghanA koharA par3a rahA ho, AMdhI cala rahI ho aise samaya meM bhikSA hetu gamana na kareM / * zayyAtara kA AhAra kisI bhI sthiti meM grahaNa na kareM / * sAdhvI ekAkI gamana na kareM, vaha do yA tIna sAdhviyoM ke sAtha kahIM bhI A-jA sakatI hai| * muni bhikSAcaryA karate samaya yuga pramANa bhUmi ko dekhate hue dhIre-dhIre caleM, haMsanA, bolanA Adi na kreN| mauna evaM zAnta citta se isa caryA kA pAlana kreN|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana * rAjakula Adi niMdita kuloM meM bhikSArtha na jaaeN| * udgama Adi 42 doSoM ko TAlate hae AhAra grahaNa kreN| * vedanA, vaiyAvRtya Adi chaha kAraNoM ke upasthita hone para dina meM eka bAra hI AhAra grahaNa kreN| * jisa gA~va meM bhojana kA jo samaya ho, usI samaya bhikSaiSaNA ke lie prasthAna kreN| * muni navakoTi se parizuddha AhAra grahaNa kreN| isa prakAra zvetAmbara paramparAgata bhikSA viSayaka aneka niyamopaniyama sAdhu-sAdhvI donoM ke lie samAna rUpa se kahe gaye haiN| * yadi zvetAmbara mAnya bhikSA vidhi evaM tatsambandhI niyamoM kI tulanA digambara paramparA mAnya bhikSA vidhi ke sAtha kI jAe to kucha niyamoM meM pUrNa samAnatA dekhI jAtI hai jaise ki 1. zvetAmbara aura digambara donoM varga ke sAdhu-sAdhvI IryAsamiti kA pAlana karate hue bhikSATana karate haiN| 2. bhikSAcaryA karate samaya lagane vAle bayAlIsa doSoM kA parihAra karate haiN| 3. AhAra karane se pUrva evaM AhAra karane ke pazcAta arhata vandanA karate haiN| 4. AhAra pUrNa hone ke bAda bhinna-bhinna vidhipUrvaka mukha-hAtha Adi kI zuddhi karate haiN| * ina donoM paramparAoM meM kucha niyamoM ko lekara asamAnatAe~ bhI parilakSita hotI hai jaise ki 1. zvetAmbara muni upAzraya meM AhAra karate haiM aura digambara muni gRhastha ke ghara para AhAra karate haiN| 2. zvetAmbara muni baiThakara AhAra karate haiM aura digambara muni khar3e-khar3e AhAra karate haiN| 3. zvetAmbara muni pAtradhArI hote haiM aura digambara muni karapAtrI hote haiN| 4. zvetAmbara muni apavAdata: eka se adhika bAra bhI AhAra grahaNa karate haiM jabaki digambara muni eka bAra hI AhAra lete haiN| 5. zvetAmbara muni nAnA gharoM se lAyA huA AhAra grahaNa karate haiM jabaki digambara muni prAya: eka ghara kA hI AhAra karate haiN|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ...217 * yadi bauddha paramparA ke pariprekSya meM isa viSaya para manana kiyA jAe to vahA~ kaI niyama jaina paramparA ke sadRza dekhe jAte haiM jaise ki 1. sAdA evaM sAttvika bhojana krnaa| 2. abhakSya, vikRti kAraka, tAmasika AhAra grahaNa nahIM krnaa| 3. akAla velA (madhyAhna ke bAda) meM bhojana nahIM krnaa| 4. khAdya padArthoM kA saMgraha nahIM krnaa| 5. sAmAnya rUpa se bhikSu-bhikSuNiyoM ko eka sAtha bhojana nahIM krnaa| vizeSa paristhitiyoM meM sAmUhika bhojana kara sakate haiN| 6. bhojana kA grAsa na choTA ho aura na adhika bar3A ho| 7. AhAra karate samaya mu~ha se AvAja na ho, gAla ko phulAe nahIM, bhikSA pAtra ko hAtha yA hoTha se cATe nhiiN| isa viSayaka kiMcida asamAnatAe~ nimnAMkita haiM * bauddha bhikSuoM ke lie bayAlIsa doSa rahita AhAra grahaNa karane kA vidhAna nahIM hai| * abhigraha yA viziSTa pratijJA pUrvaka bhikSATana karane kA niyama nahIM hai| * AhAra ke lie kASThapAtra ke atirikta anya prakAra ke pAtroM kA upayoga kara sakate haiN| * bauddha bhikSuoM ke lie svayaM ke nimitta banA huA AhAra lene kA niSedha nahIM hai jabaki jaina muniyoM ke lie auddezika AhAra grahaNa karane kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai|52 + vaidika sAhitya meM bhikSAcaryA kA nimna svarUpa upalabdha hotA hai jo tulanAtmaka dRSTi se ullekhanIya hai. dakSa ne saMnyAsiyoM ke lie cAra prakAra kI kriyAe~ Avazyaka kahI haiM- 1. dhyAna 2. zauca 3. bhikSA evaM 4. ekAnta shiiltaa|53 nArada ke anusAra yatiyoM ke lie cha: prakAra ke kArya rAjadaNDavata anivArya mAne gaye haiM- bhikSATana, japa, dhyAna, snAna, zauca aura devaarcn| isa paramparA meM bhikSA sthAna ke sambandha meM vibhinna mata haiM- zaMkhAyana ke anusAra yati ko binA kisI pUrva yojanA yA cunAva ke sAta gharoM se bhikSA mA~ganI caahie|54 baudhAyana dharmasUtra ke matAnusAra brAhmaNa gRhasthoM ke yahA~ bhikSArtha
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jAnA cAhie aura vahA~ utane samaya hI rukanA cAhie, jitane meM eka gAya duha lI jaaye|55 dharmasUtra meM anya matoM ko uddhRta karate hue yaha bhI kahA gayA hai ki saMnyAsI kisI bhI jAti ke yahA~ bhikSA mAMga sakatA hai, kintu bhojana kevala dvijAtiyoM ke yahA~ kara sakatA hai| vasiSTha dharmasUtra ke anusAra saMnyasI brAhmaNa ke yahA~ bhikSA mAMga sakatA hai|56 vAyu purANa ke anusAra saMnyAsI ko kaI vyaktiyoM ke yahA~ se mAMgakara khAnA caahie| bhojya-abhojya ke sambandha meM yaha nirdeza diyA gayA hai ki use mAMsa yA madhu kA sevana nahIM karanA cAhie, apakva bhojana grahaNa nahIM karanA cAhie aura na Upara se namaka kA prayoga karanA caahie|57 vaidika sAhitya meM bhojana sthAna ke sambandha meM bhI matAntara milate haiN| vasiSTha dharmasUtra kahatA hai ki brAhmaNa saMnyAsI ko zudra ke ghara meM bhojana nahIM karanA caahie|58 aparArka kI vyAkhyA ke anusAra brAhmaNa ke abhAva meM kSatriya yA vaizya ke yahA~ bhojana karanA caahie|59 pArAzara ke anusAra vRddha evaM rugNa saMnyAsI hara kisI ke ghara meM bhikSATana kara sakatA hai tathA eka hI vyakti ke yahA~ kaI dinoM taka bhojana kara sakatA hai| ___yAjJavalkya ke matAnusAra saMnyAsI ko bhojana dene se pUrva usake hAtha para jala kI dhArA dI jAtI hai aura bhojana dene ke pazcAta bhI jala dhArA dI jAtI hai|60 dharmazAstra ke anusAra saMnyAsI ko sandhyA ke samaya bhikSA mAMganI cAhie, jaba rasoIghara se dhUe~ kA nikalanA banda ho jAe, agni bujha jAe aura baratana Adi alaga rakha diye jaae| manu ke anusAra saMnyAsI ko bhaviSyavANI karake, zakuna batAkara, jyotiSa kA prayogakara, vidyA jJAna Adi ke siddhAntoM kA udghATana kara bhikSA mAMgane kA prayatna nahIM karanA caahie| use aise gharoM meM bhI bhikSArtha nahIM jAnA cAhie jahA~ pahale se brAhmaNa, bhikhArI yA anya loga A gaye hoN|61 vasiSTha ke anusAra saMnyAsI ko bhara peTa bhojana nahIM karanA caahie| use adhika yA paryApta milane para na prasannatA prakaTa karanI cAhie aura aparyApta milane para nirAza bhI nahIM honA caahie| Apastamba dharmasUtra meM AhAra kA parimANa batAte hue kahA gayA hai ki
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 219 saMnyAsI 8 grAsa, vAnaprasthI 16 grAsa, gRhasthI 32 grAsa aura brahmacArI icchAnusAra khaayeN|62 yatidharmasaMgraha meM bhikSA prApta bhojana pA~ca prakAra kA batalAyA gayA hai1. mAdhukara jisa prakAra madhumakkhI vibhinna prakAra ke puSpoM se madhu ekatra karatI hai usI prakAra tIna, pA~ca yA sAta gharoM se bhikSA prApta karanA mAdhukara hai| 2. prAkpraNIta - zayana sthAna se uThane ke pUrva hI bhaktoM dvArA nivedita bhojana svIkAra karanA prAkpraNIta hai| 3. ayAcita - bhikSATana hetu prasthita hone ke pUrva kisI ke dvArA nimantrita AhAra lenA ayAcita hai| 4. tAtkAlika - gRhastha ke ghara praviSTa hote hI brAhmaNa dvArA bhojana karane kI sUcanA denA tAtkAlika hai| 5. upapanna- ziSyoM yA anya logoM ke dvArA maTha meM lAyA gayA bhojana svIkAra karanA upapanna hai| 63 - niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki hindU paramparA meM bhikSAcaryA ko dainika caryA ke rUpa meM svIkArA gayA hai| isI ke sAtha saMnyAsI ko eka bAra bhojana karanA, madya mAMsa Adi kA bhakSaNa nahIM karanA, nAnA gharoM se bhikSA prApta karanA, parimita bhojana karanA, jyotiSa Adi vidyAoM kA pradarzana na karate hue bhojana kI yAcanA karanA, mAdhukarI bhikSA grahaNa karanA Adi kaI niyama jaina dharma ke samAna hI kahe gaye haiN| isa prakAra jaina evaM vaidika donoM kI bhikSA vidhi meM kucha sAmya hai| sandarbha - sUcI 1. sUtrakRtAMgasUtra, 2/6/796 2. samavAyo, 230/1-2 3. antakRtadazA (aMgasuttANi), 6/15/81 4. samavAyo, samavAya- 49,64,81, 100 5. sthAnAMgasUtra, 7/13 6. saMkhaDiM-saMkhaDiM paDiyAe abhisaMdhAremANe AhAkammiyaM vA, uddesiyaM vA, kIyagaDaM vA, pAmiccaM vA, acchejjaM vA, aNisiddhaM vA, abhihaDaM mIsajAyaM vA, vA, AhaTTu dijjamANaM bhuMjejjA / AcAracUlA, 1/2/29 7. sUtrakRtAMgasUtra (aMgasuttANi-2), 2/1/65 8. sthAnAMgasUtra (aMgasuttANi-bhA. 1), 9/62
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 9. bhagavatIsUtra (aMgasuttANi-2), 9/177 10. praznavyAkaraNasUtra (aMgasuttANi-3), 10/7 11. jJAtAdharmakathAsUtra, 1/1/112 12. dazavaikAlikasUtra, 5/1/55 13. piNDaniyukti, gA. 1-671 14. paMcavastuka, 286-398 15. paMcAzaka-terahavA~ prakaraNa 16. aSTakaprakaraNa-pAMcavA~, chaThA evaM sAtavA~ 17. piNDavizuddhiprakaraNa, 1-107 18. pravacanasAroddhAra, 1/563-568, 734 19. yatidinacaryA, gA. 175-227 uddhRta-dharmasaMgraha pR. 110, bhA. 3 20. vidhimArgaprapA, pR. 81-86 21. dazavaikAlikasUtra, 5/1/82-83 22. se bhikkhu vA... egaM sAhammiyaM samuddissa pANAiM bhUtAI jIvAiM sattAiM samArambha samuddissa kItaM pAmiccaM acchejjaM aNisaTuM..... jAva No pddigaahejjaa|| AcArAMgasUtra, 2/1/1/331 23. sUtrakRtAMgasUtra, 1/3/60-63 24. se jahANAmae ajjo! mae samaNANaM NiggaMthANaM AdhAkammieti vA uddesieti vA mIsajjA eti vA ajjhoyaraeti vA pUtie kIte pAmicce acchejje aNisaDhe abhihaDeti vaa| sthAnAMgasUtra, 9/62 25. bhagavatIsUtra, 7/1 26. praznavyAkaraNasUtra, 2/1/110 27. nizIthasUtra, 13/64-78 28. uddesiyaM kIyagaDaM, pUIkammaM ca aahddN| ajjhoyara pAmiccaM, mIsajAyaM ca vajjae / dazavaikAlikasUtra, 5/1/70 29. uttarAdhyayanasUtra, 26/32 30. uddiSTaM sAdhikaM pUti, mizraM prAbhRtakaM bliH| nyastaM prAduSkRtaM krItaM, prAmityaM privrtitm||
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAcaryA kA aitihAsika evaM tulanAtmaka anusaMdhAna ... 221 niSiddhAbhihatodbhinnaca, chedyArohAstathoddagamAH / doSA hiMsAnAdarAnya, sparza dainyAdi yogtH|| anagAra dharmAmRta, 5/5-6 31. AdhAkammuddesiya, ajjhovajjJeya pUdimisseya Thavide bali pAhuDide pAdukkAre ya kIde ca pAmicche pariyahe abhihaDa mubbhiNNa mAlaArohe aNisaTTe uggamadosA du solsme| mUlAcAra, 6/422-423 32. anagAra dharmAmRta, 5/7 33. vahI, 5/8 34. mUlAcAra, 6/6/429 35. anagAra dharmAmRta, 5/9 36. mUlAcAra, 6/428 37. utpAdanAstu dhAtrI dUta, nimitte vanIpakA jIvau / krodhAdyAH prAganunuti, vaidyaka vidyAzca mantra cUrNavazAH / / 38. dhAdIdUdaNimitte, ajIvaM vaNivagge ca tegiche / kodhI mANI mAyI, lobhI ya havaMti dasa de // puvvI pacchA saMdi, vijjAmaMte ya cuNNa joge y| utpAdaNA ya doso, solasamo mUlakamme c|| 39. (ka) anagAra dharmAmRta, 5 / 19 (kha) mUlAcAra, 6/446 40. anagAra dharmAmRta, 5/22 anagAra dharmAmRta, 5/19 mUlAcAra, 6/445-446 41. mUlAcAra, 6/451 42. vahI, 6/452 43. zaMkita pihita prakSita, nikSiptacchoTitA pariNatAkhyAH / daza sAdhAraNa dAyaka, lipta vimizraiH sahetyazana doSAH / / 44. saMkida makkhida Nikkhida, pihidaM apariNada litta choDida, anagAra dharmAmRta, 5/28 saMvavaharaNadAya gummisse / eSaNadosAiM dasa ede // mUlAcAra, 6/462
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 45. anagAra dharmAmRta, 5/31 46. vahI, 5/33 47. mUlAcAra, 6/468-471 48. anagAra dharmAmRta, 5/35 49. vahI, 5/37-38 50. mUlAcAra, 6/476 51. (ka) anagAra dharmAmRta, 5/39 (kha) mUlAcAra, 6/484 52. jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha, pR. 38-44 53. dakSasmRti, 7/39 54. zaMkhAyana, 7/3 55. baudhAyana dharmasUtra, 3/10/57 56. vasiSTha dharmasUtra, 10/24 57. vAyupurANa, 1/18/17 58. vasiSTha dharmasUtra, 10/31 59. aparArka, pR0 963 60. yAjJavalkya smRti, 1/107 61. manusmRti, 6/50-51 62. Apastamba dharmasUtra, 2/4/9/13 63. yatidharmasaMgraha, pR. 74-75 uddhRta-dharmazAstra kA itihAsa, bhA. - 1, pR0 491-493
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya-7 upasaMhAra jaina zramaNa ahiMsA kA mUrtimAna Adarza hai| saMsAra ke samasta sthAvara aura trasa, sthUla aura sUkSma jIvoM ke lie muni jIvana hitaMkara evaM kSemaMkara hotA hai| vaha sarvavirati cAritra svIkAra karate samaya yaha pratijJA karatA hai ki trasa jIva ho yA sthAvara, sUkSma jIva ho yA bAdara, kisI ke prANa kA hanana na svayaM karUMgA, na karavAUMgA aura na hanana karane vAloM kA anumodana kruuNgaa| isI ke sAtha bhUtakAla meM kie gae prANAtipAta ke pApa se virata hotA hai aura bhaviSya kAlika samasta prANAtipAta (hiMsA) kA trikaraNa-triyoga se pratyAkhyAna karatA hai| zramaNa isa mahAna pratijJA kA yAvajjIvana paripAlana karate hue anavarata mokSamArga kI ora pravRtta rahatA hai| yahA~ prazna hotA hai ahiMsA pradhAna paMcayAma kA ArAdhaka muni svayaM kI deha yAtrA kA nirvahana kisa taraha karatA hai? kyoMki jaba taka zarIra hai taba taka usakA saMpoSaNa Avazyaka hai| vahIM loka pravAha ke viparIta zramaNa pAka kriyA kA sarvathA tyAgI hotA hai, kraya-vikraya kA bhI parityAgI hotA hai aura apane pAsa eka kaur3I taka nahIM rkhtaa| isa sthiti meM unakI deha-yAtrA kaise calatI hai? vaha samasta sAvadha (pApamaya) pravRttiyoM kA pratyAkhyAnI (tyAgI) bhI hotA hai, to aisI kauna sI asAvadha vRtti hai jisake dvArA zramaNa kI saMyama yAtrA nirdoSa rUpa se pravartita rahe aura usakA deha bhI sAdhanA yogya rahe? ___ sarvajJa puruSoM ne isa samasyA kA samAdhAna prastuta karate hue kahA hai jisa prakAra bhramara phUloM meM se thor3A-thor3A rasapAna karatA hai jisase na to phUloM ko pIr3A hotI hai aura usakI tapti bhI ho jAtI hai usI prakAra sAdhu bhI gRhasthoM dvArA svayaM evaM kuTumbijanoM ke lie taiyAra kiye gaye bhojana meM se thor3A-thor3A grahaNa kare, jisase gRhasthoM ko kisI taraha kI takalIpha na ho aura sAdhu ke deha kI paripAlanA bhI ho jAe, ise mAdhukarI vRtti kahate haiN| yaha bhikSAcaryA kA zreSTha prakAra hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana jisa prakAra gAya thor3A-thor3A ghAsa caratI huI kheta ko hAni pahu~cAe binA apanA udara nirvAha kara letI hai usI taraha sAdhu bhI nAnA gharoM se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karake gRhasthoM para bhAra nahIM banatA aura sahajatayA apanA nirvAha bhI kara letA hai| sAdhuoM kI isa vRtti ko gocarI yA bhikSAcarI kahA gayA hai| vastutaH mAdhukarI vRtti hI vaha niravadya pravRtti hai jisase saMyama dharma kA nirdoSa paripAlana hone ke sAtha-sAtha isa deha kI dhAraNA yA rakSA bhI ho jAtI hai| __ jaina muni udara poSaka nahIM hotaa| vaha na khAne ke lie khAtA hai aura na svAda ke lie khAtA hai| usake AhAra grahaNa kA uddezya hotA hai aura AhAra tyAga kA bhI kAraNa hotA hai| __ AhAra grahaNa ke chaha kAraNa batAye gaye haiM- 1. kSudhA vedanA kI zAnti ke lie 2. sevA karane ke lie 3. IryA samiti kA pAlana karane ke lie 4. saMyama ke anuSThAna ke lie 5. prANoM ko TikAe rakhane ke lie aura 6. dharma cintana ke lie AhAra karanA caahie| __ nimna kAraNoM ke upasthita hone para muni ko AhAra kA parityAga karanA cAhie 1. roga Ane para 2. upasarga Ane para 3. bhUkha zAnta hone para 4. brahmacarya rakSArtha 5. prANidayArtha 6. zarIra vyutsrgaarth| ukta Agamika uddharaNoM se dhvanita hotA hai ki muni kA AhAra grahaNa bhI saMyama ke lie hai aura AhAra visarjana bhI saMyama ke lie hotA hai| usakA AhAra karanA bhI saMyama kA upakAraka banatA hai aura AhAra tyAga bhI saMyama kA sahAyaka hotA hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ AhAracaryA sambandhI doSoM kI carcA hameM aneka sthAnoM para prApta hotI hai| paraMtu lokavyavahAra meM kathAnuyoga kA vizeSa mahattva rahA hai| isake mAdhyama se kisI bhI viSaya kA sugamatApUrvaka pratipAdana ho sakatA hai| isI kAraNa cAra prakAra ke anuyoga meM kathAnuyoga ko sthAna prApta huaa| isI pakSa ko dhyAna meM rakhakara AhAra sambandhI doSoM ko kathAoM ke mAdhyama se batAyA jA rahA hai| 1. udgama laDDukapriyakumAra kathAnaka zrIsthalaka nAmaka nagara ke rAjA kA nAma bhAnu thaa| usakI paTarAnI kA nAma rukmiNI aura putra kA nAma surUpa thaa| pA~ca dhAtriyoM ke dvArA rAjakumAra kA sukhapUrvaka pAlana-poSaNa ho rahA thaa| nAgakumAra devoM kI bhA~ti aneka svajanoM ko AnaMda detA huA kaumArya avasthA ko prApta huaa| zuklapakSa ke candramA kI bhAMti aneka kalAoM se vRddhiMgata hotA huA, sundara striyoM ke mana ko prasanna karatA huA vaha kumAra dekhate hI dekhate yauvana avasthA ko bhI prApta ho gayA / use modaka bahuta priya the ataH loka meM ' modakapriya' nAma se prasiddha ho gyaa| eka dina basanta Rtu kI prAtaH velA meM vaha kumAra zayanakakSa se uThakara sabhAmaNDapa meM gyaa| vahA~ suMdara nRtya Adi kA Ayojana thaa| bhojana velA Ane para usakI mA~ ne use modaka bheje| usane parijanoM ke sAtha jI bhara modaka khAe / rAtri meM gIta-nRtya Adi ke kAraNa jAgaraNa hone se ve modaka pace nhiiN| ajIrNa ke prabhAva se usakI apAna vAyu dUSita ho gii| vaha durgandha usake nAka taka pahu~cI / kumAra ne socA ki ye modaka ghRta, gur3a aura ATe se bane haiN| ye tInoM padArtha zuci haiM lekina zarIra ke samparka se ye azuci rUpa meM pariNata ho ge| kapUra Adi surabhita padArtha bhI zarIra ke samparka se kSaNa mAtra meM durgandha yukta ho jAte haiM, isa prakAra ke azuci rUpa tathA aneka doSoM se yukta isa zarIra ke lie jo vyakti pApa karma kA sevana karate haiM, ve sacetana hote hue bhI moha nidrA ke kAraNa acetana jaise hI hote haiN| vahI vidvattA prazaMsanIya hotI hai jisake mAdhyama se heya aura upAdeya kA cintana kiyA jaae| ve vyakti dhanya haiM, jo zarIra se nispRha hokara samyak zAstra ke abhyAsa se jJAnAmRta ke sAgara meM nimajjana karate rahate haiM, zatru aura mitra ke prati sama rahate haiM, parISahoM ko jItate haiM aura karmoM
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ke nirmUlana ke lie prayatna karate rahate haiN| rAjakumAra ne cintana karate hue socA ki maiM bhI mahAna vyaktiyoM dvArA AcIrNa mArga kA anugamana kruuNgaa| isa prakAra usa modakapriya rAjakamAra ke mana meM vairAgya kA udgama hone se jJAna, darzana aura cAritra kA udgama ho gayA aura use kaivalya kI prApti ho gii| 2. AdhAkarma : pAnaka dRSTAMta kisI gA~va meM sAre kue~ khAre pAnI ke the| usa lavaNa pradhAna kSetra meM vasati nirIkSaNa ke lie kucha sAdhu aae| unhoMne pUre kSetra kI pratilekhanA kii| tatrastha nivAsI zrAvakoM ke dvArA sAdara anurodha karane para bhI sAdhu vahA~ nahIM ruke| zrAvakoM ne unameM se kisI sarala sAdhu ko vahA~ na rukane kA kAraNa puuchaa| usane saralatA se yathArtha bAta batAte hue kahA- 'isa kSetra meM aura saba guNa hai' kevala khArA pAnI hai isalie sAdhu yahA~ nahIM rukte| sAdhuoM ke jAne para zrAvaka ne mIThe pAnI kA kUpa khudvaayaa| usako khudavAkara loka pravRtti janita pApa ke bhaya se kUpa kA mukha phalaka se taba taka DhaMka diyA, jaba taka koI anya sAdhu vahA~ na aae| sAdhuoM ke Ane para usane socA ki kevala mere ghara mIThA pAnI rahegA to sAdhuoM ko AdhAkarma kI AzaMkA ho jAegI, ata: usane saba gharoM meM mIThA pAnI bheja diyaa| sAdhuoM ne bAlakoM ke mukha se saMlApa sunakara jAna liyA ki yaha pAnI AdhAkarmika hai| unhoMne usa gA~va ko chor3a diyaa| 3. dravyapUti : gobara dRSTAMta samilla nAmaka nagara ke bAhara udyAna meM maNibhadra yakSa thaa| eka dina usa nagara meM zItalaka nAmaka aziva utpanna ho gyaa| taba kucha logoM ne socA ki yadi isa aziva se hama baca jAyeMge to eka varSa taka aSTamI Adi parva-tithiyoM meM udyApanikA kreNge| nagara ke sabhI loga usa aziva se nistIrNa ho ge| una logoM ke mana meM nizcaya ho gayA ki yaha saba yakSa kA camatkAra hai| taba devazarmA nAmaka vyakti ko vaitanika rUpa se pujArI ke rUpa meM niyukta karate hue logoM ne kahA- 'tumako eka varSa taka aSTamI Adi dinoM meM prAta:kAla yakSa-sabhA ko gobara se lIpanA hai| usa svaccha evaM pavitra sthAna para hama loga Akara udyApanikA kreNge|' devazarmA ne yaha bAta svIkAra kara lii| eka dina udyApanikA ke lie sabhA ko lIpane hetu vaha sUryodaya se pUrva kisI kuTumbI ke yahA~ gobara lene gyaa| vahA~ rAtri meM kisI karmacArI ko maNDaka, valla
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...227 aura surA kA pAna karane se ajIrNa ho gayA thaa| pazcima rAtri meM usane gAya ke bAr3e meM durgandha yukta ajIrNa mala kA visarjana kiyaa| usake Upara kisI bhaiMsa ne Akara gobara kara diyaa| Upara gobara hone se vaha durgandha yukta mala DhaMka gyaa| ata: devazarmA ko aMdhere meM jJAta nahIM ho skaa| vaha gobara sahita mala ko lekara gayA aura usase sabhA ko lIpa diyaa| udyApanikA karane vAle loga anekavidha bhojana sAmagrI lekara vahA~ praviSTa hue| vahA~ unako atyanta durgandha Ane lagI, unhoMne devazarmA se pUchA ki vaha azuci pUrNa durgandha kahA~ se A rahI hai? usane kahA- 'mujhe jJAta nahIM hai|' una logoM ne sabhA ke AMgana ko dhyAna se dekhA to vahA~ valla Adi ke avayava dikhAI die tathA madirA kI gaMdha bhI Ane lgii| una logoM ko jJAta huA ki gobara ke madhya meM purISa bhI thaa| sabhI logoM ne bhojana ko azuci mAnakara chor3a diyaa| AMgana ke lepa ko samUla ukhAr3akara dUbArA dusare gobara se sabhA kA lepa karavAyA tathA bhojana bhI dUsarA pakAkara khaayaa| 4. krItakRta doSa : maMkha dRSTAMta zAligrAma nAmaka gA~va meM devazarmA nAmaka maMkha rahatA thaa| usake gRha ke eka deza meM kucha sAdhuoM ne varSAvAsa ke lie pravAsa kiyaa| vaha maMkha una sAdhuoM ke rAga-dveSa rahita anuSThAna ko dekhakara unakA atyanta bhakta bana gyaa| vaha pratidina unako AhAra Adi ke lie nimaMtrita karatA thaa| zayyAtara piNDa samajhakara sAdhu sadaiva usakA niSedha karate the| maMkha ne socA ki ye sAdhu mere ghara se bhakta-pAna Adi grahaNa nahIM karate haiM, yadi maiM inako anyatra sthAna para bhikSA dUMgA to bhI ye grahaNa nahIM kareMge ata: jaba ye vihAra karake Age jAyeMge taba maiM bhI Age jAkara kisI bhI prakAra inako bhikSA duuNgaa| varSAvAsa ke kucha dina zeSa rahane para usane sAdhuoM se pUchA- 'cAturmAsa ke pazcAta Apa kisa dizA meM jAyeMge? sAdhuoM ne sahajatA se uttara diyA ki amuka dizA meM jaayeNge| vaha maMkha usI dizA meM kisI gokula meM apane paTa ko dikhAkara vacana-kauzala se logoM ke citta ko AkRSTa karane lgaa| loga usako ghI, dUdha Adi dene lge| maMkha ne kahA- 'jaba maiM Apa logoM se mAMgU, taba Apa loga ghI, dUdha Adi denaa|' cAturmAsa ke pazcAta sAdhu grAmAnugrAma vihAra karane lge| maMkha ne apane Apako prakaTa na karate hue pUrva pratiSiddha gharoM se dUdha, ghI Adi kI yAcanA karake eka ghara meM unako ekatra kara liyaa| usane sAdhuoM ko nimaMtrita kiyaa| chadmastha hone
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana ke kAraNa sAdhu usako pahacAna nahIM ske| zuddha AhAra samajhakara unhoMne dUdha, ghI Adi grahaNa kara liyaa| isa prakAra krIta AhAra grahaNa karate hue bhI sAdhu doSa ke bhAgI nahIM hue kyoMki unhoMne yathAzakti bhagavAna kI AjJA kI ArAdhanA kI thii| 5. laukika prAmitya : bhaginI dRSTAMta kauzala janapada ke kisI gA~va meM devarAja nAmaka kauTambika rahatA thaa| usakI patnI kA nAma sArikA thaa| usake sammata Adi aneka putra tathA sammati Adi aneka putriyA~ thiiN| pUrA kuTumba atyanta dhArmika thaa| usI gA~va meM zivadeva nAma kA zreSThI aura usakI patnI zivA rahatI thii| eka bAra usa gA~va meM samudraghoSa nAmaka AcArya aae| AcArya ke mukha se jinapraNIta dharma ko sunakara sammata ke mana meM vairAgya utpanna ho gayA aura usane dIkSA grahaNa kara lii| guru kI kRpA se vaha bahuzruta bana gyaa| eka bAra usake mana meM cintana ubharA ki yadi merA koI svajana dIkSA le to acchA rhegaa| yahI vAstavika upakAra hai ki vyakti ko saMsAra-sAgara se pAra kiyA jaae| aisA socakara guru se pUchakara vaha apane baMdhu ke grAma meM aayaa| gA~va ke bAhara usane kisI vRddha vyakti se pUchA ki yahA~ devarAja nAmaka kauTumbika ke parivAra vAle koI vyakti rahate haiM kyA? vRddha ne uttara diyA- usa parivAra ke saba vyakti mRtyu ko prApta ho gae haiM, kevala sammati nAmaka vidhavA putrI jIvita hai|' aisA sunakara sAdhu usake ghara gyaa| bhAI ko Ate dekhakara vaha mana meM bahuta prasanna huii| Adara pUrvaka vaMdanA, bhakti aura paryupAsanA karake vaha unake nimitta AhAra banAne ke lie upasthita huii| sAdhu ne usako rokate hue kahA-'hamAre nimitta banAyA huA AhAra akalpanIya hai|' garIbI ke kAraNa bhikSA velA meM usako kahIM bhI tela kI prApti nahIM huii| Akhira kisI bhI prakAra zivadeva nAmaka vaNik kI dukAna se vaha do palikA tela pratidina dugune byAja kI vRddhi ke AdhAra para udhAra lekara aaii| bhAI muni ko vaha vRttAnta jJAta nahIM thA ata: unhoMne zuddha samajhakara use grahaNa kara liyaa| usa dina bhrAtA sAdhu se pravacana sunane meM vyasta rahane ke kAraNa vaha pAnI lAkara do palikA tela kA byAja nahIM utAra skii| dUsare dina bhAI kA vihAra hone se usake viyoga meM vaha usa tela ke byAja kI pUrti nahIM kara skii| tIsare dina usakA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...229 RNa do karSa ho gyaa| atyadhika RNa hone ke kAraNa vaha usakI pUrti karane meM samartha nahIM ho skii| bhojana ke lie usane pUre dina zrama kiyA lekina RNa ko cukAnA saMbhava nahIM ho skaa| dugune vRddhi ke krama meM RNa aparimita ho gyaa| taba zreSThI ne sammati se kahA- 'yA to tuma merA tela do anyathA merA dAsatva svIkAra kro|' tela dene meM asamartha usane seTha kA dAsatva svIkAra kara liyaa| ___ kucha varSa bItane para sammata nAmaka sAdhu puna: usI gA~va meM vihAra karate hue phuNcaa| usane apanI bahina ko ghara para nahIM dekhaa| bahina ke Ane para usane ghara chor3ane kA kAraNa puuchaa| bahina ne purAnA sArA ghaTanA krama batAkara zivadeva vaNika ke yahA~ dAsatva kI bAta batAI aura du:kha ke kAraNa rone lgii| sAdhu ne kahA-'tuma rudana mata karo, maiM zIghra hI tumako dAsatva se mukta karavA duuNgaa|' bahina ko dAsatva se mukta karane kA upAya socate hue vaha sarvaprathama zivadeva seTha ke ghara meM phuNcaa| usakI patnI zivA bhikSA dene hetu hAtha dhone ke lie udyata huii| sAdhu ne hAtha dhone ke lie usako nivArita karate hue kahA- 'hAtha dhone se hamako bhikSA nahIM klptii|' pAsa meM baiThe seTha ne kahA- 'isameM kyA doSa hai?' taba sAdhu ne hAtha dhone se hone vAlI SaTkAya virAdhanA kI bAta vistAra se khii| sAdhu kI bAta sunakara usane AdarapUrvaka pUchA-"bhagavan! ApakI vasati kahA~ hai? maiM Apake pAsa Akara dharma sunuuNgaa|" sAdhu ne kahA-'abhI taka merA koI upAzraya nizcita nahIM haA hai|' taba seTha ne apane ghara ke eka kone meM sAdhu ko rahane ke lie sthAna de diyaa| seTha sAdhu se pratidina dharma sunatA thaa| seTha ne samyaktva evaM aNuvrata svIkAra kara lie| sAdhu ne eka dina vAsudeva Adi pUrvaja puruSoM dvArA AcIrNa abhigrahoM kA varNana kiyaa| sAdhu ne batAyA ki vAsudeva kRSNa ne yaha abhigraha svIkAra kiyA thA ki yadi merA koI putra bhI pravrajyA grahaNa karegA to maiM usameM bAdhaka nahIM bnuuNgaa| isa bAta ko sunakara zivadeva ne bhI abhigraha grahaNa kara liyA-'yadi mere ghara kA koI sadasya dIkSA grahaNa karegA to maiM usako nahIM roduuNgaa|' kucha samaya pazcAta zivadeva kA jyeSTha putra aura muni kI bahina sammati dIkSA ke lie taiyAra ho ge| seTha ne donoM ko dIkSA kI anumati de dI aura unhoMne pravrajyA svIkRta kara lii|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 6. parivartita doSa : laukika dRSTAMta basantapura nagara meM nilaya nAmaka zreSThI thaa| usakI patnI kA nAma sudarzanA thaa| usake do putra the- kSemaMkara aura devdtt| usakI putrI kA nAma lakSmI thaa| usI nagara meM tilaka nAmaka seTha rahatA thA, jisakI patnI kA nAma sundarI thaa| usake dhanadatta nAmaka putra baMdhumatI nAmaka putrI thii| kSemaMkara ne samita AcArya ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| devadatta ke sAtha baMdhumatI tathA dhanadatta ke sAtha lakSmI kA vivAha huaa| eka bAra karmayoga se dhanadatta ko daridratA kA sAmanA karanA pdd'aa| dAridraya ke kAraNa vaha prAya: kodrava dhAnya kA bhojana karatA thaa| devadatta dhanADhya thA ata: vaha sadaiva zAlyodana kA bhojana karatA thaa| eka bAra kSemaMkara sAdhu grAmAnugrAma vihAra karate hue vahA~ aae| unhoMne socA ki yadi maiM devadatta bhAI ke ghara jAUMgA to merI bahina ke mana meM cintana AegA ki maiM dAridraya se abhibhUta hU~ isalie merA dIkSita bhAI mere ghara nahIM aayaa| vaha parAbhava kA anubhava karegI ata: anukampA vaza usane usake ghara meM praveza kiyaa| bhikSA velA Ane para lakSmI ne cintana kiyA- 'prathama to yaha merA bhAI hai, dUsarA yaha sAdhu hai aura abhI atithi bhI hai| mere ghara zAlyodana nahIM hai ata: kodrava dekara odana lekara A gii| ___ isI bIca devadatta bhojana hetu apane ghara A gyaa| bhojana parivartana kI bAta ajJAta hone se kodrava bhojana ko dekhakara usane socA ki baMdhumatI ne kRpaNatA se Aja zAlyodana na banAkara kodrava kA bhojana taiyAra kiyA hai| usane baMdhumatI ko mAranA zuru kara diyaa| pratAr3ita hotI huI vaha bolI- 'mujhe kyoM mAra rahe ho? tumhArI bahina kodrava ko chor3akara zAlyodana le gaI hai|' dhanadatta bhI jaba bhojana ke lie baiThA to baMdhumatI ne kSemaMkara muni ko bhikSA dekara bace hue zAlyodana prose| usane pUchA- 'zAlyodana kahA~ se AyA?' sArA vRttAnta sunakara dhanadatta kupita hokara bolA-'pApinI! tumane apane ghara se zAlyodana pakAkara sAdhu ko kyoM nahIM die? dUsare ghara se zAlyodana mAMgakara tumane merA apamAna kiyA hai|' usane bhI baMdhumatI ko pratAr3ita kiyaa| sAdhu ne donoM gharoM meM hone vAle vRttAnta ko logoM se sunaa| rAtri meM kSemaMkara muni ne sabako pratibodha dete hue kahA- 'isa prakAra kA parivartita bhojana hamAre lie kalpanIya nahIM hai| ajJAnatAvaza maiMne grahaNa kara liyaa| kalaha Adi doSa ke kAraNa bhagavAna ne isakA pratiSedha kiyA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~... 231 hai|' kSemaMkara muni ne jinapraNIta dharma kA vistAra se prarUpaNa kiyaa| sabako vairAgya paidA ho gyaa| muni ne sabako dIkSA pradAna kara dii| 7. abhyAhRta doSa : modaka dRSTAMta kisI gA~va meM dhanAvaha Adi aneka zrAvaka tathA dhanavatI Adi aneka zrAvikAe~ rahatI thii| ve saba eka kuTumba se sambandhita the| eka bAra unake yahA~ kisI kA vivAha thaa| vivAha sampanna hone para aneka modaka baca ge| una logoM ne socA ki modaka sAdhu ko bhikSA meM dene cAhie, jisase hamako bar3e puNya kI prApti hogii| kucha sAdhu dUra haiM, kucha pAsa hai, lekina bIca meM nadI hai / ve apkAya kI virAdhanA ke bhaya se yahA~ nahIM aayeNge| A bhI jAyeMge to pracura modakoM ko dekhakara unheM AdhAkarma kI zaMkA ho jAegI ataH ve inako grahaNa nahIM kreNge| isalie jisa gA~va meM sAdhu rahate haiM vahIM pracchanna rUpa se modaka le jAyeMge / unhoMne vaisA hI kiyaa| vahA~ jAne para punaH unhoMne cintana kiyA ki yadi sAdhu ko bulAkara dUMgA to vaha azuddha kI AzaMkA se grahaNa nahIM kareMge ataH kucha modaka brAhmaNa Adi ko bhI denA caahie| yadi sAdhu brAhmaNa Adi ko dete hue nahIM dekheMge to unako azuddha kI AzaMkA ho jaaegii| sAdhu jisa mArga se paMcamI samiti (uccAra Adi ke lie) jAte haiM, usa mArga meM dene se sAdhu use dekheNge| isa prakAra cintana karake unhoMne kisI devakula ke bahirbhAga meM dvija Adi ko thor3e-thor3e modaka dene prAraMbha kara die| uccAra Adi ke lie nikale sAdhuoM ne unheM brAhmaNoM ko dAna dete dekhaa| zrAvakoM ne unako nimaMtrita karate hue kahA - 'hamAre yahA~ pracura mAtrA meM modaka baca gae haiM, Apa inheM grahaNa kreN|' sAdhuoM ne zuddha jAnakara laDDu grahaNa kara lie| una sAdhuoM ne zeSa sAdhuoM ko bhI kahA ki amuka sthAna para pracura eSaNIya modaka Adi upalabdha haiN| taba ve bhI use grahaNa karane hetu vahA~ gae / kucha zrAvakoM ne unheM pracura mAtrA meM modaka Adi die| kucha ne mAyA pUrvaka unheM rokate hue kahA- 'inako itane hI modaka do, adhika nhiiN| zeSa hamAre bhojana ke lie caahie|' kucha zrAvaka punaH unheM rokate hue kahane lage- hama saba logoM ne khA lie ataH koI bhI nahIM khaaegaa| sAdhu ko yatheccha mAtrA meM do, zeSa thor3A bacane se bhI kArya ho jaaegaa|' jina sAdhuoM ko navakArasI kA pratyAkhyAna thA, unhoMne modaka khA lie| jinake porasI thI, ve khA rahe the tathA jina sAdhuoM ke ajIrNa Adi thA, ve dina ke pUrvArddha kI pratIkSA kara rahe the / unhoMne kucha nahIM khAyA thaa|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana zrAvakoM ne cintana kiyA ki aba taka sabhI sAdhuoM ne khA liyA hogA ata: vaMdanA karake apane sthAna para cale jAnA caahie| prahara se adhika samaya bItane ke bAda ve zrAvaka sAdhu ke upAzraya meM gae aura naiSidhikI Adi zrAvakoM kI sArI kriyAe~ kii| sAdhuoM ne jAnA ki ye zrAvaka atyanta vivekI haiN| bAtacIta ke daurAna sAdhuoM ko jJAta huA ki ye amuka grAma ke nivAsI haiN| cintana karane para sAdhuoM ne niSkarSa nikAlA ki ve avazya hI hamAre lie apane grAma se modaka lekara Ae haiN| jina sAdhuoM ne khA liyA, unako chor3akara jo pUrvArddha kI pratIkSA kara rahe the tathA jo khA rahe the unhoMne apane hAtha kA kavala pAtra meM DAla diyaa| jo kavala mukha meM DAla diyA thA, use nigalA nahIM, mukha se nikAlakara samIpavartI mallaka pAtra meM DAla diyaa| pAtragata sArA AhAra aura modaka pariSThApita kara die| zrAvaka aura zrAvikAe~ kSamAyAcanA karake apane gA~va meM vApasa cale ge| jinhoMne bhojana kiyA athavA AdhA kiyA, ve bhI azaThabhAva ke kAraNa nirdoSa the| 8. mAlApahRta doSa : bhikSu dRSTAMta jayantapura' nAmaka nagara meM yakSadatta nAmaka gRhapati thaa| usakI patnI kA nAma vasumatI thaa| eka bAra unake ghara meM dharmaruci nAmaka sAdhu ne bhikSArtha praveza kiyaa| usa sAdhu ko saMyatendriya, rAga-dveSa rahita tathA eSaNA samiti se yukta dekhakara yakSadatta ke mana meM dAna dene kI vizeSa bhAvanA jAga gii| usane apanI patnI vasumatI ko kahA- 'ina sAdhuoM ko modakoM kA dAna do' modaka Upara ke mAle meM chIMke para rakhe gae madhya ghar3e meM rakhe hue the| vaha unako lene ke lie utthii| sAdhu mAlApahRta bhikSA ko jAnakara ghara se bAhara cale ge| tatkAla usI ghara meM bhikSArtha kisI anya bhikSu ne praveza kiyaa| yakSadatta ne usa bhikSu se pUchA'amuka sAdhu ne chIMke se utArakara dI gaI bhikSA ko grahaNa kyoM nahIM kiyA? pravacana-mAtsarya ke kAraNa bhikSu ne kahA- 'ina logoM ne kabhI apane jIvana meM dAna nahIM diyA ataH inako pUrva karma ke kAraNa dhanADhya gharoM kA snigdha aura madhura bhojana nahIM milatA hai| ye garIba gharoM se anta-prAnta bhojana prApta karate haiN|' yakSadatta ne bhikSu ko modaka dene hetu vasumatI ko khaa| vaha chIMke para rakhe ghaTa se modaka lene ke lie utthii| ghaTa meM uttama dravya se niSpanna modaka kI gaMdha se koI sarpa Akara baiTha gyaa| vasumatI ne er3I ke bala para khar3e hokara modaka lene ke
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...233 lie hAthoM ko aMdara DAlA to kAmuka vyakti kI bhA~ti sarpa ne usake hAtha ko jakar3a liyaa| 'hAya mujhe sarpa ne kATa liyA' isa prakAra cillAtI huI vaha bhUmi para gira pdd'ii| yakSadatta ne phUMkAra karate hue sarpa ko dekhaa| usane tatkAla sarpa kA viSa utArane vAle maMtravidoM ko bulaayaa| aneka prakAra kI auSadhiyA~ lAI gii| AyuSya bala zeSa rahane ke kAraNa maMtra aura auSadhi ke prabhAva se vaha svastha ho gii| dUsare dina vahI dharmaruci sAdhu bhikSArtha vahA~ aayaa| yakSadatta ne muni ko upAlambha dete hue kahA-'tumhArA dharma dayA pradhAna hai phira bhI kyA vaha tumhAre lie ucita hai ki sAMpa ko dekhate hue bhI Apane kala usakI upekSA kara dii|' muni ne kahA- maiMne usa samaya sAMpa ko nahIM dekhA thaa| hamAre sarvajJa kA yaha upadeza hai ki sAdhu ko mAlApahata bhikSA nahIM lenI cAhie isalie maiM Apake ghara se vApasa lauTa gayA thaa|' yakSadatta ne apane mana meM socA- 'bhagavAna ne bhikSuoM ke lie doSa rahita dharma kA upadeza diyA hai|' isa prakAra cintana karake yakSadatta ne atyanta bhaktipUrvaka dharmaruci sAdhu ko vaMdanA kii| vaMdanA karake unase jinapraNIta dharma ke bAre meM puuchaa| muni ne saMkSepa meM dharma kA upedaza diyaa| unako heya aura upAdeya kA jJAna ho gyaa| madhyAhna meM guru ke pAsa jAkara dampati ne dharma kA zravaNa kiyaa| vairAgya hone se unhoMne vahIM dIkSA grahaNa kara lii| 9. Acchedya doSa : gopAlaka dRSTAMta __basantapura nAmaka nagara meM jinadAsa nAmaka zrAvaka thaa| usakI patnI kA nAma rukmiNI thaa| jinadAsa ke ghara meM vatsarAja nAmaka gvAlA rahatA thA jo AThaveM dina sabhI gAya evaM bhaiMsoM kA dUdha apane ghara le jAtA thA jisase ghI banAtA thaa| eka dina eka sAdhu bhikSArtha vahA~ aayaa| usa dina gvAle kI pUrA dudha lene kI bArI thii| usane sabhI gAya aura bhaiMsoM kA acchI taraha dohana kiyaa| jinadAsa pravacana ke prati atyanta anurakta thaa| sAdhu ko Ate hue dekhakara usane bhaktipUrvaka bhojana-pAnI Adi diyaa| 'bhojana ke aMta meM dUdha lenA cAhie' yaha socakara bhaktivaza seTha ne gvAle se dUdha chInakara thor3A dUdha sAdhu ko de diyaa| gvAle ke mana meM sAdhu ke prati thor3A dveSa A gayA lekina mAlika ke bhaya se vaha kucha nahIM bola skaa| vaha dUdha ke pAtra ko ghara lekara gyaa| nyUna dugdha pAtra ko dekhakara usakI patnI ne roSa pUrvaka pUchA- 'yaha dugdha
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana pAtra Aja thor3A khAlI kaise hai ?' gvAle ne sArI bAta yathArtha rUpa se batA dii| usakI patnI ko bhI sAdhu ke Upara krodha A gyaa| usake baccoM ne kama dUdha ko dekhakara ronA prAraMbha kara diyaa| apane pUre kuTumba ko Akula-vyAkula dekhakara sAdhu ke prati vaha gvAlA atyanta kupita ho gyaa| vaha sAdhu ko mArane ke lie ghara se claa| usane kisI sthAna para bhikSATana karate hue sAdhu ko dUra se dekhaa| vaha lakar3I lekara sAdhu ko mArane ke lie unake pIche daudd'aa| sAdhu pIche kupita gvAle ko dekhakara samajha gae ki nizcaya hI jinadAsa ne bala pUrvaka dUdha chInakara mujhe diyA hai isalie yaha mujhe mArane ke lie A rahA hai| sAdhu ne prasannatA pUrvaka usake sammukha khar3e rahanA ucita samajhA aura gvAle se kahA- 'he gopAlaka! tumhAre svAmI ne Agraha pUrvaka dUdha mujhe bhikSA meM de diyA aba tuma apane dUdha ko vApasa le lo|' sAdhu ke isa prakAra kahane se usakA krodha ThaNDA ho gayA aura vaha zAnta hokara bolA- 'he sAdhu! maiM tumheM mArane ke lie AyA thA lekina isa samaya tumhAre vacanAmRta ke siMcana se merA sArA krodha zAnta ho gyaa| tuma isa dUdha ko apane pAsa rkho| Aja maiM tumako chor3atA hU~ lekina bhaviSya meM kabhI Acchedya AhAra ko grahaNa nahIM karanA' aisA kahakara gvAlA apane ghara lauTa gayA aura sAdhu bhI apane upAzraya meM pahu~ca gayA / 10 10. anisRSTa doSa : laDDuka dRSTAMta ratnapura nagara meM maNibhadra nAmaka yuvaka apane 32 mitroM ke sAtha rahatA thaa| eka bAra una sabhI ne kisI tapa ke udyApana ke lie sAdhAraNa modaka banavAe aura samUha rUpa se udyApanikA meM ge| vahA~ unhoMne eka vyakti ko modaka kI rakSA ke lie chor3a diyaa| zeSa 31 sAthI nadI meM snAna karane hetu cale ge| isI bIca koI lolupa sAdhu vahA~ bhikSArtha upasthita huaa| usane modakoM ko dekhaa| lolupatA ke kAraNa usa sAdhu ne dharmalAbha dekara usa puruSa se modakoM kI yAcanA kii| usa vyakti ne uttara diyA- 'ye modaka kevala mere adhIna nahIM hai, anya 31 sAthiyoM kI bhI isameM sahabhAgitA hai ataH maiM akelA inheM kaise de sakatA hU~? aisA kahane para sAdhu bolA- 've kahA~ gae haiM?' vaha bolA- 've saba nadI meM snAna karane hetu gae haiN|' aisA sunakara sAdhu ne puna: kahA- 'kyA dUsaroM ke modakoM ko dekara tuma dAna puNya nahIM kara sakate ? tuma mUr3ha ho jo mere dvArA mAMgane para bhI dUsaroM ke laDDuoM kA dAna dekara puNya nahIM kamA rahe ho? yadi mujhe 32 modaka
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~... 235 dete ho to bhI tumhAre bhAga meM eka hI modaka AtA hai| yadi 'alpavaya aura bahudAna' isa siddhAnta ko samyak rUpa se jAnate ho to mujhe sAre modaka de do / sAdhu ke dvArA aisA kahane para usane sAre modaka sAdhu ko de die| laDDuoM se pAtra bharane para harSa se AplAvita hokara vaha sAdhu usa sthAna se jAne lgaa| isI bIca sAdhu ko maNibhadra Adi sAthI sammukha Ate hue mila ge| unhoMne sAdhu se pUchA-'bhagavan! Apako yahA~ kisa vastu kI prApti huI ?' sAdhu ne socA ki yadi ye modaka ke svAmI haiM to modaka prApti kI bAta sunakara punaH mujhase modaka grahaNa kara leMge, isalie 'mujhe kucha bhI prApti nahIM huI' aisA khuuNgaa| usane vaisA hI kahA / maNibhadra Adi sAthiyoM ko bhAra se AkrAMta pAtra dekhakara zaMkA ho gii| unhoMne kahA - 'hama ApakA pAtra dekhanA cAhate haiN|' sAdhu ne pAtra nahIM dikhaayaa| taba unhoMne bala pUrvaka sAdhu kA pAtra dekhA aura kupita hokara modaka rakSaka puruSa se pUchA - 'tumane isa sAdhu ko sAre modaka kaise die ?" vaha bhaya se kAMpatA huA bolA- 'maiMne inako modaka nahIM die|' yaha sunakara maNibhadra Adi sabhI sAthI sAdhu se bole - 'tuma cora ho tathA sAdhu-veza kI viDambanA karane vAle ho / tumhArA mokSa kahA~ hai' aisA kahakara unhoMne sAdhu kA vastra khiiNcaa| usake bAda rajoharaNa Adi saba kucha lekara usako 'pacchAkar3a' yAnI pUrvavata gRhastha ko banA diyaa| phira sAdhu rAjakula meM le gae aura dharmAdhikArI ko sArI bAta btaaii| unhoMne sAdhu se sArI bAta pUchI kintu lajjA ke kAraNa vaha kucha bhI kahane meM samartha nahIM ho skaa| taba nyAya karane vAle adhikAriyoM ne ciMtana kiyA- 'yaha nizcita hI cora hai lekina vezadhArI sAdhu hai ataH use jIvita chor3akara deza nikAlA de diyaa| 11 11. dhAtrIdoSa : saMgamasUri aura datta kI kathA kollakira nagara meM vRddhAvasthA ke kAraNa jaMghA bala se hIna saMgama AcArya pravAsa karate the| eka bAra durbhikSa hone para siMha nAmaka ziSya ko AcArya banAkara use subhikSa kSetra meM bhejakara diyaa| ve svayaM ekAkI rUpa se vahIM rahane lge| kSetra ko nau bhAgoM meM vibhakta karake yatanApUrvaka mAsakalpa aura cAturmAsa karane lage / eka varSa bItane para siMha AcArya ne apane guru saMgama AcArya kI sthiti jAnane ke lie datta nAmaka ziSya ko bhejA / vaha jisa kSetra meM AcArya ko chor3akara gayA thA, AcArya usI vasati meM pravAsa kara rahe the| datta ne apane mana meM ciMtana
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kiyA- 'AcArya ne bhAva rUpa se mAsa kalpa kA pAlana nahIM kiyA hai, ata: zithila AcAra vAloM ke sAtha nahIM rahanA caahie| yaha socakara vaha vasati ke bAhara maNDapa meM ruka gyaa| usane AcArya ko vaMdanA tathA kuzalakSema kI pRcchA kii| datta ne siMha dvArA pradatta saMdeza AcArya ko btaayaa| bhikSA velA meM vaha AcArya ke sAtha bhikSArtha gyaa| sAmAnya gharoM se bhikSA grahaNa karake usakA mukha mlAna ho gyaa| taba AcArya ne usake bhAvoM ko jAnakara kisI dhanADhya seTha ke ghara praveza kiyaa| vahA~ vyantara adhiSThita hone ke kAraNa eka bAlaka sadaiva rotA thaa| AcArya ne eka cimaTI bajAkara kahA- 'vatsa! roo mt|' AcArya ke aisA kahane para unake prabhAva se vaha pUtanA vyantarI aTTahAsa karatI huI vahA~ se anyatra calI gii| bAlaka kA ronA baMda ho gyaa| gRhasvAmI isa bAta se atyanta prasanna ho gyaa| usane sAdhu ko bhikSA meM aneka modaka die| datta modaka ko grahaNa kara prasanna mana se apanI vasati meM A gyaa| ___ AcArya apane zarIra ke prati nispRha the ata: Agama vidhi ke anusAra aMta-prAnta kuloM meM bhikSA karake upAzraya meM lautte| pratikramaNa velA meM AcArya ne ziSya datta se kahA-'vatsa! dhAtrI piNDa aura cikitsA piNDa kI AlocanA kro|' datta bolA-'maiM Apake sAtha hI bhikSArtha gayA ata: mujhe dhAtrI piNDa paribhoga kA doSa kaise lagA?' AcArya ne kahA- 'laghu bAlaka ko krIr3A karAne se krIr3ana dhAtrI piNDa tathA cimaTI bajAne se bAlaka pUtanA se mukta huA, yaha cikitsA piNDa ho gyaa| taba dveSa yukta mana se datta ne cintana kiyA-'AcArya svayaM to bhAvata: mAsakalpa nahIM karate aura pratidina aisA piNDa lete haiN| maiMne to eka hI dina aisA AhAra liyA, phira bhI mujhe AlocanA karane kI bAta kaha rahe haiN|' isa prakAra cintana karake pradveSa pUrvaka vasati se bAhara calA gyaa| AcArya ke prati dveSa dekhakara unake guNoM ke prati AkRSTa eka devatA ne datta ko zikSA dene ke lie vasati meM aMdhakAra kara diyA aura teja vAyu ke sAtha varSA kI vikurvaNA kara dii| bhayabhIta hokara usane AcArya se kahA- "maiM kahA~ jAUM?' taba nirmala hRdaya se AcArya ne kahA- 'vatsa! yahA~ vasati meM A jaao|' datta bolA- 'aMdhakAra ke kAraNa mujhe dvAra dikhAI nahIM de rahA hai|' AcArya ne anukampA se zleSma lagAkara aMgulI ko Upara kiyaa| vaha dIpazikhA kI bhAMti prajvalita ho gii| taba usa duSTa citta vAle datta ne cintana kiyA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ 237 'aho ! AcArya ke pAsa parigraha ke rUpa meM agni bhI hai|' isa prakAra cintana karane para devatA ne usakI bhartsanA karate hue kahA- 'he adhama ziSya ! guNoM se yukta AcArya ke bAre meM bhI tuma isa prakAra kA cintana karate ho / ' taba devatA ne modaka-prApti kI yathArtha bAta ziSya ko batAI / ziSya ke bhAvoM meM parivartana huaa| usane AcArya se kSamA mAMgI aura samyaka rUpa se AlocanA kii| 12 12. dUtI doSa : dhanadatta kathA vistIrNa grAma ke pAsa gokula nAmaka gA~va thaa| vahA~ dhanadatta nAmaka kauTumbika thaa| usakI patnI kA nAma priyamati tathA putrI kA nAma devakI thaa| usI gA~va meM suMdara nAmaka yuvaka se usakA vivAha huaa| usake putra kA nAma baliSTha aura putrI kA nAma revatI thA / putrI kA vivAha gokula grAma meM saMgama ke sAtha huaa| Ayu pUrNa hone para priyamatI kAlagata ho gii| dhanadatta bhI saMsAra se virakta hokara dIkSA lekara guru ke sAtha viharaNa karane lgaa| kAlAntara meM grAmAnugrAma vihAra karate hue dhanadatta apanI putrI devakI ke gA~va meM aayaa| usa samaya una donoM gA~voM meM paraspara vaira cala rahA thaa| vistIrNa grAmavAsiyoM ne gokula grAma ke Upara hamalA karane kI socI / dhanadatta muni gokula grAma meM bhikSA ke lie prasthita hue taba zayyAtarI devakI ne kahA- 'Apa gokula grAma meM jA rahe haiN| vahA~ apanI dohitrI revatI ko kahanA ki tumhArI mA~ ne saMdeza bhejA hai ki yaha gA~va tumhAre gA~va ke Upara dasyu dala ke sAtha pracchanna rUpa se hamalA karane AyegA ataH apane sabhI kuTumbiyoM ko ekAnta meM surakSita sthAna para pahu~cA do|' sAdhu ne sArI bAta revatI ko kaha dii| revatI ne apane pati ko sArI bAta btaaii| usane sAre gA~va ko yaha sUcanA de dii| sArA gA~va kavaca Adi pahanakara yuddha ke lie taiyAra ho gayA / dUsare dina senA vistIrNa gA~va meM pahu~cI aura yuddha prAraMbha ho gyaa| sundara aura baliSTha donoM dasyudala ke sAtha ge| saMgama gokula meM hI thaa| ve tInoM yuddha meM kAla kavalita ho ge| devakI ne pati, putra aura jaMvAI ke maraNa ko sunakara vilApa karanA prAraMbha kara diyaa| loga use samajhAne ke lie aae| unhoMne kahA'yadi gokula grAma meM sainya bala Ane kI sUcanA nahIM hotI to ve sannaddha hokara yuddha nahIM karate aura na hI tumhAre pati Adi kI mRtyu hotI / kisa durAtmA ne gokula gA~va meM sUcanA bhejI ?' logoM se isa prakAra kI bAta sunakara devakI rUdana
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana karate hue bolI- 'jAnakArI ke abhAva meM maine apane pitA muni ke sAtha apanI putrI ko saMdeza bhejA thaa|' isa kAraNa grAmavAsI muni dhanadatta ko dhikkArane lge| pravacana kI bhI avahelanA hone lgii| 13 13. nimitta doSa : grAmabhojaka dRSTAMta eka gA~va meM naimittika sAdhu rahatA thaa| usa gA~va kA nAyaka apanI patnI ko chor3akara digyAtrA para gayA huA thA / usa patnI ko naimittika ne apane nimitta jJAna se AkRSTa kara liyaa| dUrastha grAma nAyaka ne socA- 'maiM pracchanna rUpa se akelA jAkara apanI patnI kI ceSTAe~ dekhUMgA ki vaha duHzIlA hai athavA suzIlA ?' usa naimittika sAdhu se apane pati ke Agamana kI bAta jAnakara usane apane parijanoM ko sAmane bhejA / grAmanAyaka ne parijanoM se pUchA- 'tuma logoM ko mere Agamana kI bAta kaise jJAta huI ?' unhoMne kahA- 'tumhArI patnI ne yaha bAta batAI hai|' usane mana meM cintana kiyA ki merI patnI ne mere Agamana kI bAta kaise jAnI ? sAdhu usa samaya grAma bhojaka ke ghara A gyaa| usane vizvAsapUrvaka pati ke sAtha hue vArtAlApa, ceSTA, svapna tathA zarIra ke maSa, tilaka Adi ke bAre meM btaayaa| isI bIca grAma bhojaka apane ghara A gyaa| usane pati kA yathocita satkAra kiyaa| usane pUchA- 'tumane mere Agamana kI bAta kaise jAnI ? vaha bolI- 'sAdhu ke nimitta jJAna se mujhe jAnakArI milii|' bhojaka ne kahA- 'kyA usakI aura bhI koI vizvAsa pUrNa bAta hai ?' taba usane batAyA ki Apake sAtha jo bhI vArtAlApa, ceSTAe~ Adi kI haiM, jo maiMne svapna Adi dekheM haiM, mere guhya pradeza meM jo tilaka hai, vaha bhI isa naimittika sAdhu ne yathArtha batA die haiM, taba bhojaka ne IrSyA aura krodha vaza usa sAdhu se pUchA- 'isa ghor3I ke garbha meM kyA hai ?' sAdhu ne batAyA- 'paMcapuMDa vAlA ghor3I kA baccA / ' taba usane socA- 'yadi yaha bAta satya hogI to merI bhAryA ko batAe gae maSa, tilaka Adi kA kathana bhI satya hogaa| anyathA avazya hI yaha viruddha karma karane vAlA vyabhicArI hai ataH mArane yogya hai|' isa prakAra cintana karake usane ghor3I kA peTa cIrA, usameM se parispaMdana karatA huA paMcapuMDa kizora nikalA / usako dekhakara usakA krodha zAMta ho gyaa| vaha sAdhu se bolA- 'yadi yaha bAta satya nahIM hotI to tuma bhI isa duniyA meM nahIM rhte| 14
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~. ...239 14. cikitsA doSa : siMha dRSTAMta eka aTavI meM eka vyAghra aMdhA ho gyaa| aMdhepana ke kAraNa use bhakSya milanA durlabha ho gyaa| eka vaidya ne usakA aMdhApana miTA diyaa| svastha hote hI vyAghra ne sabase pahale usI vaidya kA ghAta kiyA, phira vaha jaMgala meM anya pazuoM ko bhI mArane lgaa| 15 15. krodhapiNDa : kSapaka dRSTAMta hastakalpa nagara meM kisI brAhmaNa ke ghara meM mRtabhoja thA / usa bhoja meM eka mAsakSamaNa kI tapasyA vAlA sAdhu pAraNe ke lie bhikSArtha phuNcaa| usane brAhmaNoM ko ghevara kA dAna dete hue dekhaa| usa tapasvI sAdhu ko dvArapAla ne roka diyaa| sAdhu kupita hokara bolA- 'Aja nahIM doge to koI bAta nahIM, agale mahIne tumheM mujhako denA hogaa|' aisA kahate hue vaha ghara se nikala gyaa| deva yoga se usakA kauTumbika vyakti pA~ca-chaha dina ke bAda divaMgata ho gyaa| usake mRta bhoja vAle dina vahI sAdhu mAsakSamaNa ke pAraNe hetu vahA~ phuNcaa| usa dina bhI dvArapAla ne usako roka diyaa| muni kupita hokara punaH bolA- 'Aja nahIM to phira kabhI denA hogA / ' muni kI yaha bAta sunakara sthavira dvArapAla ne cintana kiyA ki pahale bhI isa sAdhu ne do bAra isI prakAra zrApa diyA thaa| ghara ke do vyakti mRtyu ko prApta ho ge| isa bAra tIsarA avasara hai| aba ghara kA koI vyakti na mare, ataH usane gRhanAyaka ko sArI bAta btaaii| gRhanAyaka ne Adara pUrvaka sAdhu se kSamAyAcanA kI tathA ghevara Adi vastuoM kI bhikSA dii| 16 16. mAnapiNDa : sevaI dRSTAMta kauzala janapada ke giripuSpita nagara 17 meM siMha nAmaka AcArya apane ziSya parivAra ke sAtha aae| eka bAra vahA~ sevaI banAne kA utsava aayaa| usa dina sUtra pauruSI ke bAda saba taruNa sAdhu ekatrita hue| unakA Apasa meM vArtAlApa hone lgaa| unameM se eka sAdhu bolA- 'itane sAdhuoM meM kauna aisA hai, jo prAta:kAla hI sevaI lekara aaegaa|' guNacandra nAmaka kSullaka bolA- 'maiM lekara aauuNgaa|' sAdhuoM ne kahA - 'yadi sevaI saba sAdhuoM ke lie paryApta nahIM hogI athavA ghRta yA gur3a se rahita hogI to hama usakA prayoga nahIM kareMge, tumheM ghRta aura gur3a se yukta paryApta sevaI hI lAnI hogii|' kSullaka bolA- 'jaisI tumhArI icchA hogI, vaisI hI sevaI lekara aauuNgaa|' aisI pratijJA karake vaha naMdIpAtra
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana lekara bhikSArtha gyaa| usane kisI kauTumbika ke ghara meM praveza kiyaa| sAdhu ne vahA~ paryApta sevaI dekhii| vaha pracura ghI aura gur3a se saMyukta thii| sAdhu ne aneka vacovinyAsa pUrvaka sulocanA nAmaka gRhiNI se sevaI kI yAcanA kii| gRhasvAminI ne sAdhu ko bhikSA dene ke lie sarvathA pratiSedha karate hue kahA- ' maiM tumako kucha bhI nahIM duuNgii|' taba krodha pUrvaka kSullaka muni ne kahA- 'maiM nizcitta rUpa se ghI aura gur3a se yukta isa sevaI ko grahaNa kruuNgaa|' kSullaka ke vacanoM ko sunakara sulocanA bhI krodhAveza meM Akara bolI-'yadi tuma isa sevaI ko kisI bhI prakAra prApta karoge to maiM samajhUgI ki tumane mere nAsApuTa meM prasravaNa kiyA hai|' taba kSullaka ne socA-'mujhe avazya hI isa ghara se sevaI prApta karanA hai|' dRr3ha nizcaya karake vaha ghara se nikalA aura pArzva ke kisI vyakti se pUchA-'yaha kisakA ghara hai?' vyakti ne batAyA ki yaha viSNu mitra kA ghara hai| kSullaka ne puna: pUchA ki vaha viSNu mitra isa samaya kahAM hai? vyakti ne uttara diyA-'vaha abhI pariSad ke bIca hai|' kSullaka ne pariSad ke bIca meM jAkara pachA-'tama logoM ke bIca meM viSNamitra kauna hai?' logoM ne kahA-'viSNamitra se Apako kyA prayojana hai?' sAdhu ne kahA-'maiM usase kucha yAcanA kruuNgaa|' vinoda karate hue unhoMne kahA'vaha bahuta kRpaNa hai ata: Apako kucha nahIM degaa| Apako jo mAMganA hai, vaha hamase maaNgo|' taba viSNumitra ne socA ki itane logoM ke bIca merI avahelanA na ho ata: unake sAmane bolA-'maiM hI viSNumitra hU~ mujhase kucha bhI maaNgo|' taba kSullaka bolA-'yadi tuma chaha prakAra ke mahilA AdhIna vyaktiyoM meM se nahIM ho to maiM yAcanA kruuNgaa|' taba pariSad ke logoM ne pUchA-'ve chaha mahilA pradhAna puruSa kauna haiM? kSullaka ne kahA ki una chaha puruSoM ke nAma isa prakAra haiM1. zvetAGgali 2. bakoDDAyaka 3. kiMkara 4. snAyaka 5. gRdhraivariDI aura 6. hdjny| isa prakAra kSullaka dvArA chahoM vyaktiyoM kA varNana sunakara pariSad ke logoM ne aTTahAsa karate hue kahA- 'isameM chahoM puruSoM ke guNa haiM isalie isa mahilA pradhAna puruSa se mAMga mata kro|' viSNumitra18 bolA-'maiM ina chaha puruSoM ke samAna nahIM hU~ ata: tuma mAMga kro|' usake Agraha para kSullaka bolA-'mujhe ghRta aura gur3a saMyukta pAtra bharakara sevaI do|' viSNumitra bolA- maiM tumako yatheccha sevaI duuNgaa|' taba vaha viSNumitra kSullaka ko lekara apane ghara kI ora gyaa| ghara
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...241 ke dvAra para pahu~cane para kSullaka ne kahA-'maiM pahale bhI tumhAre ghara AyA thA lekina tumhArI bhAryA ne kahA ki maiM tumako kucha bhI nahIM dUMgI isalie tumako jo ucita lage, vaha kro|' kSullaka ke aisA kahane para viSNumitra bolA- 'yadi aisI bAta hai to tuma kucha samaya ke lie ghara ke bAhara ruko, maiM svayaM tumako bulA luuNgaa| . viSNumitra ghara meM praviSTa huaa| usane apanI patnI se pUchA-'kyA sevaI pakA lI?' usako ghI aura gur3a se yukta kara diyA? patnI ne kahA- 'maiMne sArA kArya pUrNa kara diyaa|' viSNumitra ne gur3a ko dekhakara kahA- 'yaha gur3a thor3A hai, itanA gur3a paryApta nahIM hogA, ata: mAle para car3hakara adhika gur3a lekara Ao, jisase maiM brAhmaNoM ko bhojana krvaauuNgaa|' pati ke vacana sunakara vaha ni:zreNI ke mAdhyama se mAle para cddh'ii| car3hate hI viSNumitra ne niHzreNI vahA~ se haTA dii| viSNumitra ne kSullaka ko bulAkara pAtra bharakara sevaI kA dAna diyaa| usake bAda usane ghI aura gur3a Adi denA prAraMbha kiyaa| isI bIca gur3a lekara sulocanA mAle se utarane ke lie tatpara huI lekina vahA~ niHzreNI ko nahIM dekhaa| usane Azcaryacakita hokara kSullaka ko ghRta, gur3a se yukta sevaI dete hue dekhakara socA ki maiM isa kSullaka se parAjita ho gaI ata: usane Upara khar3e-khar3e hI cillAte hue kahA- 'isa kSullaka ko dAna mata do|' kSullaka ne bhI usakI ora dekhakara apanI nAka para aMgulI rakhakara yaha pradarzita kiyA ki maiMne tumhAre nAsApuTa meM prasravaNa kara diyA hai| kSullaka ghRta aura gur3a se yukta sevaI kA pAtra lekara apane upAzraya meM calA gyaa|19 17. mAyApiNDa : ASAr3habhUti kathAnaka rAjagRha nagarI meM siMhastha nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vahA~ vizvakarmA nAmaka naTa kI do putriyA~ thiiN| ve atyanta surUpa evaM sughar3a dehayaSTi vAlI thiiN| eka bAra grAmAnugrAma vihAra karate hue dharmaruci AcArya vahA~ aae| unake eka aMta:vAsI ziSya kA nAma ASAr3habhUti thaa| ve bhikSArtha ghUmate hue vizvakarmA naTa ke ghara meM praviSTa hue| vahA~ usane viziSTa modaka prApta kiyaa| naTa ke gRha dvAra se bAhara nikala ASAr3habhUti muni ne socA- 'yaha modaka to AcArya ke lie hogA ata: rUpa-parivartana karake apane lie bhI eka modaka prApta kruuNgaa|' usane A~kha se kAne muni kA rUpa banAyA aura dUsarA modaka prApta kiyaa| bAhara nikalakara puna: cintana kiyA- 'yaha upAdhyAya ke lie hogA' ata: puna: kubja
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana kA rUpa banAkara naTa ke ghara meM praveza kiyaa| tIsarA modaka prApta karake muni ne socA ki yaha sAmudAyika muni ke lie hogA ata: isa bAra kuSThI kA rUpa dhAraNa karake ghara meM praveza kiyaa| muni ko cauthA modaka prApta ho gyaa| mAle ke Upara baiThe vizvakarmA ne itane rUpoM kA parivartana karate hue dekhaa| usane socA ki yadi yaha hamAre bIca rahe to acchA rahegA lekina isako kisa vidhi se AkRSTa karanA cAhie, yaha socate hue naTa ke mana meM eka yukti utpanna huii| usane socA- muni ke mana ko putriyoM ke dvArA vicalita karake hI saMsAra kI aura khIMcA jA sakatA hai| naTa mAle se utarakara muni ke pAsa gayA aura AdarapUrvaka pAtra bharakara modakoM kA dAna diyaa| naTa ne kahA-'maiM Apase pratidina hamAre ghara bhojana-pAnI grahaNa karane kA anugraha karatA huuN|' vaha apane upAzraya meM calA gyaa| vizvakarmA ne apane parivAra ke samakSa ASAr3habhUti kI rUpa parivartana vidyA ke bAre meM batAyA tathA apanI donoM putriyoM se kahA ki tumako snehayukta dRSTi se dAna karate hue muni ko apanI ora AkRSTa karanA hai| muni ASAr3habhUti pratidina bhikSArtha Ane lge| donoM patriyoM ne vaisA hI kiyaa| muni ko apanI ora anurakta dekhakara eka bAra ekAnta meM unhoMne muni se kahA- 'hamArA mana Apake prati atyadhika AkRSTa hai ata: hamAre sAtha vivAha karake bhogoM kA sevana kro|' ___yaha sunakara muni ASAr3habhUti ke cAritramohanIya karma kA udaya huA, jisase guru kA upadeza hRdaya se nikala gyaa| kula aura jAti kA abhimAna samApta ho gyaa| muni ne donoM naTa-kanyAoM ko kahA- 'aisA hI hogA, lekina pahale maiM guru caraNoM meM muni veza chor3akara aauuNgaa|' ASAr3habhUti muni guru caraNoM meM praNata hue aura apane abhiprAya ko prakaTa kara diyaa| guru ne preraNA dete hue kahA- 'vatsa! tuma jaise vivekI, zAstrajJa vyakti ke lie donoM loka meM niMdanIya yaha AcaraNa ucita nahIM hai| dIrghakAla taka zIla kA pAlana karake aba viSayoM meM ramaNa mata kro| kyA samudra ko bAhoM se tairane vAlA vyakti gopada jitane sthAna meM DUba sakatA hai? ASAr3habhUti ne kahA- 'ApakA kathana satya hai lekina pratikUla karmoM ke udaya se pratipakSa bhAvanA rUpa kavaca ke durbala hone para, kAmadeva kA AghAta hone se tathA mRganayanI ramaNI kI kaTAkSa se merA hRdaya pUrNa rUpeNa jarjara ho gayA hai|' isa taraha kahakara usane guru-caraNoM meM rajoharaNa chor3a
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...243 diyaa| upakArI guru ko pITha na ho ina bhAvoM se vaha pairoM ko pIche karatA rhaa| 'kisa prakAra guru ke caraNa-kamaloM ko prApta karUMgA' isa prakAra anekoM vikalpoM ke sAtha vasati se nikalakara vaha vizvakarmA ke bhavana meM A gyaa| __naTa kanyAoM ne AdarapUrvaka muni ke zarIra ko animiSa dRSTi se dekhaa| unhoMne anubhava kiyA ki muni kA rUpa Azcaryajanaka hai| zarada candramA ke samAna manohara isakA mukha maNDala hai| kamaladala kI bhAMti donoM A~kheM haiM, nukIlI nAka tathA kuMda ke phUloM kI bhAMti zveta aura snigdha dA~toM kI paMkti hai| kapATa kI bhAMti vizAla aura mAMsala vakSasthala hai| siMha kI bhAMti kaTi pradeza tathA karma kI bhAMti caraNa yugala haiN| vizvakarmA ne Adara sahita muni ko kahA- 'aho bhAga! ye merI donoM kanyAe~ Apako samarpita haiN| Apa inheM svIkAra kreN|' naTa ne donoM kanyAoM ke sAtha ASAr3habhUti kA vivAha kara diyaa| vizvakarmA ne apanI donoM kanyAoM ko kahA- 'jo vyakti mana kI aisI sthiti ko prApta karake bhI guru-caraNoM kI smRti karatA hai, vaha niyama se uttama prakRti vAlA hotA hai ata: isake citta ko AkRSTa karane ke lie tumheM sadA madyapAna se rahita rahanA hai anyathA yaha tumase virakta ho jaaegaa|' ASAr3habhUti sakala kalAoM ke jJAna meM kuzala tathA nAnA prakAra ke vijJAnAtizaya se yukta thA ataH sabhI naToM meM agraNI ho gyaa| vaha sarvatra prabhUta dhana tathA vastra-AbharaNa Adi prApta karatA thaa| eka bAra rAjA ne naToM ko bulAyA aura Adeza diyA ki Aja binA mahilAoM kA nATaka karanA hai| sabhI naTa apanI yuvatiyoM ko ghara para chor3akara rAjakula meM ge| ASAr3habhUti kI patniyoM ne socA ki hamArA pati rAjakula meM gayA hai ata: sArI rAta vahIM bIta jaaegii| to kyoM na Aja hama icchAnusAra madirA-pAna kareM, unhoMne vaisA hI kiyA parantu unmattatA ke kAraNa vastra rahita hokara ghara kI dUsarI maMjila para so gii| idhara rAjakula meM kisI dUsare rASTra kA dUta Ane ke kAraNa rAjA kA citta vikSipta ho gyaa|' 'yaha nATaka kA samaya nahIM hai' yaha socakara rAjA ne sAre naToM ko vApasa lauTA diyaa| jaba ASAr3habhUti ne dUsarI maMjila meM pahu~cakara apanI donoM patniyoM ko vastra rahita vIbhatsa rUpa meM dekhA to usane cintana kiyAaho! merI kaisI mUr3hatA hai? viveka vaikalya hai, jo maiMne isa prakAra kI azuci
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana yukta tathA adhogati kI kAraNabhUta striyoM ke lie muktipada ke sAdhana saMyama ko chor3a diyaa| abhI bhI merA kucha nahIM bigar3A hai| maiM guru caraNoM meM jAkara puna: cAritra grahaNa karUMgA aura pApa-paMka kA prakSAlana kruuNgaa|' yaha socakara ASAr3habhUti apane ghara se nikalane lgaa| vizvakarmA ne usako dekha liyaa| ASAr3habhUti ke cehare ke hAva-bhAva se usane jAna liyA ki yaha saMsAra se virakta ho cukA hai| usane apanI donoM putriyoM ko uThAkara upAlambha dete hue kahA'tumhArI isa prakAra kI unmatta ceSTAoM ko dekhakara sakala nidhAna kA kAraNa tumhArA pati tumase virakta ho gayA hai| yadi tuma use lauTA sako to prayatna karo, anyathA jIvana calAne ke lie dhana kI yAcanA kro|' donoM patniyA~ vastra pahanakara ASAr3habhUti ke lie daur3I aura pairoM meM gira pdd'ii| unhoMne nivedana karate hue kahA- 'svAmin! hamAre eka aparAdha ko kSamA karake Apa puna: ghara lauTa aao| virakta hokara isa prakAra hameM majhadhAra meM mata chodd'o|' unake dvArA aisA kahane para bhI usakA mana vicalita nahIM huaa| patniyoM ne kahA-'yadi Apa gRhastha jIvana nahIM jInA cAhate haiM to hameM jIvana calAne jitanA dhana do, jisase ApakI kRpA se hama apanA zeSa jIvana bhalIbhAMti bitA skeN|' anukampAvaza ASAr3habhUti ne unake isa nivedana ko svIkAra kara liyA aura puna: ghara A gyaa| ___ASAr3habhUti ne bharata cakravartI ke caritra ko prakaTa karane vAle 'rASTrapAla' nAmaka nATaka kI taiyArI kii| vizvakarmA ne rAjA siMharatha ko nivedana kiyA ki ASAr3habhUti ne 'rASTrapAla' nAmaka nATaka kI racanA kI hai| Apa usakA Ayojana krvaaeN| nATaka ke maMcana hetu unako AbhUSaNa pahane hue 500 rAjaputra caahie| rAjA ne 500 rAjaputroM ko AjJA de dii| ASAr3habhUti ne unako samyaka prakAra se prazikSita kiyaa| nATaka prAraMbha huaa| ASAr3habhUti ne bharata cakravartI kA rola prastuta kiyA aura rAjaputroM ne bhI yathAyogya abhinaya kiyaa| nATaka ke daurAna ASAr3habhUti ne 500 rAjakumAroM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| nATaka se saMtuSTa rAjA ne tathA sabhI logoM ne yathAzakti hAra, kuMDala Adi AbhUSaNa prabhUta mAtrA meM pheNke| saba logoM ko dharmalAbha dekara ASAr3habhUti 500 rAjakumAroM ke sAtha rAjakula se bAhara jAne lge| rAjA ne unako rokaa| taba unhoMne uttara diyA- 'kyA bharata cakravartI pravrajyA lekara vApisa saMsAra meM lauTe
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...245 the, jaba ve vaha nahIM lauTA to maiM bhI nahIM lauttuuNgaa|' saparivAra ASAr3habhUti guru ke samIpa gye| vastra-AbharaNa Adi saba apanI donoM patniyoM ko de die aura puna: dIkSA grahaNa kara lii| vahI nATaka vizvakarmA ne kasamapura nagara meM bhI prastuta kiyaa| vahA~ bhI 500 kSatriya pravrajita ho ge| logoM ne socA-isa prakAra kSatriyoM dvArA pravrajyA lene para yaha pRthvI kSatriya rahita ho jAegI ata: unhoMne nATaka kI pustaka ko agni meM jalA diyaa|20 18. lobhapiNDa : siMhakezaraka modaka dRSTAMta campA nagarI meM suvrata nAmaka sAdhu pravAsa kara rahA thaa| eka bAra vahA~ modakotsava kA Ayojana huaa| usa dina suvrata muni ne socA ki mujhe Aja kisI bhI prakAra siMhakezaraka modaka prApta karane haiN| logoM ke pratiSedha karane para bhI vaha do prahara taka ghUmatA rhaa| modaka kI prApti na hone para usakA citta vikSipta ho gyaa| aba vaha hara ghara ke dvAra para praveza karake 'dharmalAbha' ke sthAna para 'siMhakezaraka modaka' kahane lgaa| pUre dina aura rAtri ke do prahara bItane para bhI modaka ke lie ghUmatA rhaa| ardha rAtri meM usane eka zrAvaka ke ghara praveza kiyaa| 'dharmalAbha' ke sthAna para usane siMhakezaraka zabda kA uccAraNa kiyaa| vaha zrAvaka bahu gItArtha aura dakSa thaa| usane socA-nizcaya hI isa muni ko siMhakezaraka modaka kI tIvra icchA hai, isalie isakA citta vikSipta ho gayA hai| muni kI caitasika sthiratA hetu zrAvaka bartana bharakara siMhakezaraka modaka lekara AyA aura nivedana kiyA-'mune! ina modakoM ko Apa grahaNa kro|' munisuvrata ne unako grahaNa kara liyaa| modaka grahaNa karate hI usakA citta svastha ho gyaa| zrAvaka ne pUchA-'Aja maiMne pUrvArddha kA pratyAkhyAna kiyA thA, vaha pUrNa huA yA nahIM?' munisuvrata ne kAla jJAna hetu upayoga lgaayaa| muni ne AkAza-maNDala ko tArAgaNa se parimaNDita dekhaa| usako caitasika bhrama kA jJAna ho gyaa| muni ne pazcAttApa karanA prAraMbha kara diyA-'hA! mUr3hatAvaza maiMne galata AcaraNa kara liyaa| lobha se abhibhUta merA jIvana vyartha hai|' zrAvaka ko saMbodhita karate hue muni ne kahA- 'tumane pUrvArddha pratyAkhyAna kI bAta kahakara mujhe saMsAra meM DUbane se bacA liyaa| tumhArI preraNA mere lie saMbodha dene vAlI rhii|' AtmA kI niMdA karate hue usane vidhi pUrvaka modakoM kA pariSThApana kiyA tathA dhyAnAgni ke dvArA kSaNa mAtra meM ghAti karmoM kA nAza kara diyaa| AtmaciMtana se muni ko kaivalya kI prApti ho gii|21
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana 19. vidyA prayoga : bhikSu-upAsaka kI kathA gaMdhasamRddha nagara meM dhanadeva nAmaka bhikSu upAsaka rahatA thaa| sAdhuoM ke ghara Ane para vaha unako bhikSA meM kucha nahIM detA thaa| eka bAra kucha taruNa sAdhu eka sAtha ekatrita hokara vArtAlApa karane lge| eka yuvaka sAdhu ne kahA- 'yaha dhanadeva atyanta kaMjUsa hai, sAdhuoM ko kucha bhI nahIM detA hai| kyA koI sAdhu aisA hai, jo isase ghRta, gur3a Adi kA dAna le sake ?' unameM se eka sAdhu bolA- 'yadi tuma logoM kI icchA hai to mujhe vidyApiMDa kI AjJA do, maiM usase dAna dilvaauuNgaa|' sAdhu usake ghara gyaa| ghara ko abhimaMtrita karake vaha sAdhuoM se bolA-'kyA dilavAUM ?' sAdhuoM ne kahA - 'ghRta, gur3a aura vastra aadi| ' dhanadeva ne pracura mAtrA meM sAdhuoM ko ghRta, gur3a Adi diyaa| usake bAda kSullaka ne vidyA pratisaMhRta kara lI / bhikSu upAsaka dhanadeva ke Upara se maMtra kA prabhAva samApta ho gyaa| vaha svAbhAvastha ho gyaa| jaba usane ghRta, gur3a Adi ko dekhA to use ve mAtrA meM kama dikhAI die| usane pUchA- 'mere ghI, gur3a Adi kI corI kisane kI?' isa prakAra kahate hue usane vilApa karanA prAraMbha kara diyaa| taba parijanoM ne use samajhAte hue kahA - 'tumane svayaM apane hAthoM se sAdhuoM ko ghI, gur3a Adi kA dAna diyA hai, phira tuma isa prakAra vilApa kyoM kara rahe ho ?' unakI bAta sunakara vaha mauna ho gayA | 22 20. maMtra prayoga : muruNDa rAjA evaM pAdaliptasUri kathAnaka pratiSThAnapura nagara+-3 meM muruNDa nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vahA~ pAdalipta AcArya kA pravAsa thaa| eka bAra muruNDa rAjA ke sira meM vedanA utpanna ho gii| vidyA, maMtra Adi ke dvArA bhI koI use zAnta nahIM kara skaa| rAjA ne pAdalipta AcArya ko bulAyA, unakA svAgata karate hue rAjA ne akAraNa hone vAlI zirovedanA ke bAre meM btaayaa| logoM ko jJAta na ho isa prakAra maMtra kA dhyAna karate hue vastra ke madhya meM apanI dAhinI jaMghA ke Upara dAhine hAtha kI pradezinI aMgulI ko jaise-jaise ghumAyA, vaise-vaise rAjA kI zirovedanA dUra hone lgii| dhIre-dhIre pUre sira kA darda dUra ho gyaa| muruNDa rAjA AcArya pAdalipta kA bhakta bana gyaa| usane AcArya ko vipula bhojana Adi kA dAna diyA | 24
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...247 21. cUrNa prayoga : kSullakadvaya evaM cANakya kathAnaka kusumapura nagara25 meM candragupta nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake maMtrI kA nAma cANakya thaa| vahA~ jaMghAbala se kSINa susthita26 nAmaka AcArya pravAsa karate the| eka bAra bhayaMkara durbhikSa ho gyaa| AcArya ne socA- 'samRddha nAmaka ziSya ko AcArya pada para sthApita karake sakala gaccha ke sAtha ise kisI subhikSa vAle sthAna meM bheja duuNgaa|' AcArya ne usako ekAnta meM yoniprAbhRta kI vAcanA denI prAraMbha kii| kisI prakAra do kSullakoM ne adRzya karane vAle aMjana banAne kI vyAkhyA suna lii| usa aMjana ko AMkhoM meM lagAne se vyakti kisI ko dikhAI nahIM detaa| yoniprAbhRta kI vyAkhyA meM samartha hone ke bAda AcArya ne apane ziSya samRddha ko AcAryapada para sthApita kara diyaa| AcArya ne sakala gaccha ke sAtha usako dezAntara meM bheja diyaa| AcArya svayaM ekAkI rUpa se vahA~ rahane lge| kucha dinoM ke bAda AcArya ke sneha se abhibhUta hokara ve donoM kSullaka AcArya ke pAsa aae| jo kucha bhI prApta hotA, AcArya use kSullaka bhikSuoM ko bAMTakara AhAra karate the| ve svayaM kama AhAra lete bhikSaoM ko adhika dete the| AhAra kI kamI se AcArya kA zarIra durbala ho gyaa| taba kSullakadvaya ne socA AcArya hamArI vajaha se UNodarI kara rahe hai ata: hama pUrva zruta aMjana kA prayoga karake candragapta ke sAtha bhojana kreNge| unhoMne vaisA hI kiyaa| AhAra kI kamI se candragupta kA zarIra kRza hone lgaa| cANakya ne unase pUchA-'ApakA zarIra durbala kyoM dikhAI de rahA hai?' rAjA candragupta ne kahA- 'paripUrNa AhAra kI prApti na hone se|' taba cANakya ne cintana kiyA- 'itanA AhAra parosane para bhI AhAra kI kamI kaise ho sakatI hai? aisA lagatA hai ki nizcita hI koI aMjana siddha vyakti rAjA ke sAtha bhojana karatA hai| taba usane aMjana siddha ko pakar3ane ke lie bhojana maNDapa meM atyanta sUkSma iSTaka cUrNa vikIrNa kara diyaa| cANakya ne cUrNa para cihnita manuSya ke pairoM ke cihnoM ko aMkita dekhaa| cANakya ko nizcaya ho gayA ki do aMjana siddha vyakti yahA~ Ate haiN| cANakya ne dvAra ko DhaMkakara bhojana-maNDapa meM cAro ora dhUma kara diyaa| dhUma se bAdhita nayanoM se A~sU bahane ke sAtha aMjana bhI sApha ho gyaa| aJjana kA prabhAva samApta hone para donoM kSullaka prakaTa ho ge| candragupta ne jugupsA ke sAtha kahA- 'aho! inakA jhUThA bhojana karane se maiM dUSita ho gyaa|' cANakya ne zAsana aura pravacana kI avahelanA na ho isalie eka samAdhAna khojaa| usane rAjA ko kahA-'rAjan!
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana tuma dhanya ho| ina bAla brahmacArI yatiyoM ne tumako pavitra kara diyA hai lekina tumhAre ucchiSTa bhojana se ye apavitra ho gae haiN|' cANakya ne kSullakadvaya ko vaMdanA karake bheja diyaa| ___rAtri meM cANakya AcArya ke pAsa gayA aura AcArya ko upAlambha dete hue kahA- 'ye tumhAre donoM kSullaka pravacana kI aprabhAvanA kara rahe haiN|' taba AcArya ne cANakya ko upAlambha dete hue kahA-'isake lie tuma hI aparAdhI ho kyoMki zrAvaka hote hue bhI tuma donoM kSullakoM ke jIvana-nirvAha kI cintA nahIM karate ho| isa durbhikSa kAla meM sAdhu kA jIvana bhalIbhAMti kaise cala sakatA hai, kyA tumane isake bAre meM kabhI socA?' 'bhagavan! ApakA kathana satya hai' aisA kahate hue cANakya unake pairoM me gira par3A aura kSamAyAcanA kii| isake bAda cANakya ne sakala saMgha kI bhikSA hetu yathAyogya cintA kii|27 22. yoga prayoga : kulapati evaM Arya samita kathAnaka acalapura28 nAmaka nagara ke pAsa kRSNA aura vennA nAmaka do nadiyA~ thiiN| donoM nadiyoM ke bIca brahmA nAmaka dvIpa thaa| vahA~ pA~ca sau tApasoM ke sAtha devazarmA nAmaka kulapati nivAsa karatA thaa| vaha saMkrAMti Adi parva dinoM meM apane tIrtha kI prabhAvanA ke lie saba tApasoM ke sAtha pAda lepa karake kRSNA nadI para pairoM se calakara acalapura jAtA thaa| loga usake isa atizaya ko dekhakara vismita ho jAte aura vizeSa rUpa se bhojana Adi dvArA satkAra karate the| loga sAdhuoM kI niMdA karate hue zrAvakoM ko kahate the-'tuma logoM ke pAsa aisI zakti nahIM ho sktii|' zrAvakoM ne yaha bAta vajrasvAmI ke mAmA AcArya samita ko btaaii| unhoMne cintana karake zrAvakoM se kahA- 'yaha kulapati mAyA pUrvaka pAdalepa karake nadI pAra karatA hai, tapa-zakti ke prabhAva se nhiiN| yadi garma jala se usake paira dho die jAeM to vaha nadI pAra nahIM kara skegaa|' taba zrAvakoM ne usakI mAyA ko prakaTa karane ke lie kulapati ko saparivAra bhojana ke lie AmaMtrita kiyaa| bhojana-velA meM kulapati vahA~ phuNcaa| zrAvakoM ne usakA pAdaprakSAlana karanA prAraMbha kiyA lekina pAda-lepa dUra hone ke bhaya se usane pairoM ko Age nahIM kiyaa| taba zrAvakoM ne kahA- 'binA pAda-prakSAlana kie Apako bhojana karavAne se hamako avinaya doSa lgegaa| vinaya pUrvaka diyA gayA dAna adhika phaladAyI hotA hai|' zrAvakoM ne bala pUrvaka paira Age karake unako prakSAlita kara
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...249 diyaa| bhojana ke bAda kalapati apane sthAna para jAne ke lie taiyAra haa| zrAvaka bhI saba logoM ko bulAkara unake pIche-pIche calane lge| kulapati ne saparivAra kRSNA nadI ko pAra karane hetu nadI meM paira rakhA lekina pAdalepa ke abhAva meM vaha DUbane lgaa| logoM meM usakI niMdA hone lgii| ___ isI bIca use bodha dene ke lie AcArya samita vahA~ aae| unhoMne saba logoM ke sAmane nadI se kahA- 'he kRSNe! hama usa pAra jAnA cAhate haiN|' taba kRSNA nadI ke donoM kinAre Apasa meM mila ge| nadI kI caur3AI unake pairoM jitanI ho gii| AcArya kadama rakhakara nadI ke usa pAra cale gye| pIche se nadI caur3I ho gaI puna: usI prakAra ve vApasa A ge| yaha dekhakara kulapati evaM sabhI loga Azcaryacakita ho ge| kulapati ne apane pA~ca sau tApasoM ke sAtha Arya samita ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura vaha Age jAkara brahmazAkhA ke rUpa meM prasiddha huii|29 23. mUlakarma prayoga : bhinnayonikA kanyA kA dRSTAMta kisI nagara meM dhana nAmaka zreSThI apanI bhAryA dhanapriyA ke sAtha rahatA thaa| usakI putrI kA nAma sundarI thaa| vaha bhinnayonikA (khulI huI yoni vAlI) thii| yaha bAta usakI mA~ ko jJAta thI, pitA ko nhiiN| usake pitA ne kisI dhanADhya zreSThI ke putra ke sAtha usakA vivAha nizcita kara diyaa| vivAha kA samaya nikaTa Ane lgaa| mA~ ko cintA huI ki yadi zAdI ke bAda isakA pati ise bhinnayoni kA jAnakara chor3a degA to yaha becArI duHkha kA anubhava kregii| isI bIca kisI sAdhu kA vahA~ bhikSArtha Agamana huaa| muni ne udAsI kA kAraNa puuchaa| mA~ ne sArI bAta batA dii| sAdhu ne kahA- 'tuma Daro mata, maiM ise akSatayoni vAlI banA duuNgaa|' taba muni ne use Acamana auSadha aura pAna auSadha btaaii| auSadha ke prabhAva se vaha akSatayonikA bana gaI aura yAvajjIvana bhoga bhogane meM samartha ho gii|30 24. chardita doSa : madhu-bindu dRSTAMta vArattapura31 nAmaka nagara meM abhayasena nAmaka rAjA rahatA thaa| usake maMtrI kA nAma vAratraka thaa| eka bAra eSaNA samiti se dhIre-dhIre calate hue dharmaghoSa nAmaka sAdhu bhikSArtha kisI ghara meM praviSTa hue| maMtrI kI patnI ne sAdhu ko bhikSA dene ke lie ghRta zarkarA yukta pAyasa ke pAtra ko ulttaa| zarkarA mizrita eka ghRta biMdu
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana bhUmi para gira gyaa| taba sAgara kI bhAMti gaMbhIra, meru kI bhAMti niSprakampa, vasudhA kI bhAMti sarvaMsaha, zaMkha kI bhAMti rAga Adi se nirlepa, mahAsubhaTa kI bhAMti karmavidAraNa meM kaTibaddha muni dharmaghoSa ne socA ki chardita doSa vAlA AhAra mere lie kalpanIya hai ataH binA bhikSA lie ve ghara se bAhara nikala ge| madonmatta hAthI para baiThe maMtrI vAratraka ne muni ko bAhara nikAlate hue dekhA to socA ki muni ne mere ghara se bhikSA kyoM nahIM grahaNa kI ? maMtrI ke cintana karate-karate hI usa zarkarA yukta ghI ke bindu para aneka makkhiyA~ A gii| unako khAne ke lie chipakalI A gii| chipakalI ko mArane ke lie zaraTa A gyaa| zaraTa kA bhakSaNa karane hetu mArjArI daur3I aura usake vadha hetu prAghUrNaka kuttA daudd'aa| use mArane ke lie bhI koI dUsarA zvAna daudd'aa| donoM kuttoM meM lar3AI hone lgii| apane-apane kutte ke parAbhava se cintita mana vAle unake mAlikoM meM yuddha chir3a gyaa| yaha sArA dRzya amAtya vAratraka ne dekhA aura mana meM cintana kiyA- 'ghRta Adi kA bindu mAtra bhI bhUmi para girane se kalaha ho gayA isIlie hiMsA se Darane vAle muni ne ghRta bindu ko bhUmi para dekhakara bhikSA grahaNa nahIM kI / aho ! bhagavAna kA dharma bahuta sudRSTa hai / sarvajJa ke alAvA kauna vyakti aise doSa rahita dharma kA upadeza de sakatA hai ?' isa prakAra cintana karate hue vaha saMsAra se vimukha citta vAlA ho gyaa| siMha jaise girikandarA se nikalatA hai, vaise hI apane prAsAda se bAhara nikalakara maMtrI vAratraka ne dharmaghoSa sAdhu ke pAsa Akara pravrajyA grahaNa kara lii| usa mahAtmA ne zarIra se anAsakta rahakara saMyamaanuSThAna evaM svAdhyAya se bhAvita aMta:karaNa se dIrghakAla taka saMyama paryAya kA pAlana kiyaa| phira kSapaka zreNI meM ArohaNa kara ghAti karmoM kA samUla nAza karate hue kevalajJAna rUpI lakSmI evaM kAla krama se siddhi gati ko prApta kiyA / 32 25. dravya grAsaiSaNA : matsya dRSTAMta eka macchImAra matsya ko grahaNa karane ke lie sarovara ke pAsa gyaa| sarovara ke nikaTa jAkara usane eka mAMsapezI se yukta jAla sarovara ke bIca meM pheNkaa| usa sarovara meM dakSa evaM pariNata buddhi vAlA eka vRddha matsya rahatA thaa| kAMTe meM lage mAMsa kI sugaMdha kA bhakSaNa karane hetu vRddha matsya kAMTe ke pAsa gayA aura yatnA pUrvaka Asa-pAsa kA sArA mAMsa khA gyaa| phira pUMcha se kAMTe ko dUra kara diyaa| macchImAra ne socA ki matsya jAla meM phaMsa gayA hai, ataH usane kAMTe
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...251 ko apanI ora khIMcA to dekhA ki vaha matsya aura mAMsapezI se rahita hai| macchImAra ne puna: mAMsapezI lagAkara kAMTe ko sarovara meM pheNkaa| puna: vaha matsya mAMsa khAkara pUMcha se kAMTe ko dhakelakara palAyana kara gyaa| isa prakAra usane tIna bAra mAMsa khAyA lekina macchImAra usako pakar3a nahIM skaa| ____ mAMsa samApta hone para ciMtA karate hue macchImAra ko matsya ne kahA-'tuma isa prakAra kyA cintana kara rahe ho? tuma merI kathA suno, jisase tumako lajjA kA anubhava hogaa| maiM tIna bAra balA kA ke mukha meM jAkara bhI usase mukta ho gyaa| eka bAra maiM balAkA ke dvArA pakar3A gayA taba usane mujhe mukha meM DAlane ke lie Upara kI ora pheNkaa| maiMne socA ki yadi sIdhA isake mukha meM gira jAUMgA to mere prANoM kI rakSA saMbhava nahIM hai| isalie isake mukha meM tirachA giruuNgaa| aisA socakara maiMne phurtI se vaisA hI kiyaa| maiM usake mukha se bAhara nikala gyaa| puna: dUsarI bAra bhI usake mukha meM jAkara bAhara nikala gyaa| tIsarI bAra jala meM girane se dUra calA gyaa| tIna bAra samudrI taTa para bhaTTI ke rUpa meM calatI bAla meM girA, lekina zIghra hI laharoM ke sAtha vApasa samudra meM calA gyaa| isI prakAra macchImAra dvArA biche jAla meM ikkIsa bAra phaMsane para bhI jaba taka mAtsyika ne jAla kA saMkoca kiyA, usase pahale maiM jAla se nikala gyaa| eka bAra mAtsyika ne hRda ke jala ko bAhara nikAlakara use khAlI karake aneka matsyoM ke sAtha mujhe pkdd'aa| vaha sabhI matsyoM ko ekatra karake tIkSNa lohe kI zalAkA meM unako piro rahA thaa| taba maiM dakSatA se mAstyika kI dRSTi bacAkara svayaM hI usa lohe ke zalAkA ke mukha para sthita ho gyaa| jaba vaha macchImAra kardama lipta matsyoM ko dhone ke lie sarovara para gayA taba zIghra hI maiM jala meM nimagna ho gyaa| isa prakAra mujha zakti sampanna ko tuma kAMTe se pakar3anA cAhate ho, yaha tumhArI nirlajjatA hai|' isa kathA kA nigamana karate hue kathAkAra kahate haiM ki eSaNA ke 42 doSoM se bacane para bhI he jIva! yadi tuma grAsaiSaNA ke doSoM meM lipta hote ho to yaha tumhArI nirlajjatA hai|33 prastuta adhyAya meM ukta kathAoM ke mAdhyama se AhAracaryA ke sUkSmAtisUkSma tathyoM ko sodAharaNa samajhAne kA prayAsa kiyA hai| yaha kathAeM hameM 47 doSoM ke yathArtha svarUpa se paricita karavAte hue vartamAna jIvana zailI meM muni AhAra ke prati bar3hatI huI lAparavAhI evaM upekSAbhAva ko kama kara pAeM to isa kRti kI sArthakatA hogii|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sandarbha sUcI 1. piNDaniryukti, gA. 88-90 kI TIkA 33, 34 2. vahI, gA. 168 kI TIkA 65 3. vahI, gA. 245-46 kI TIkA 83 pR. 97 4. (ka) vahI gA. 310-11 kI TIkA, (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR.40 5. (ka) piNDaniryukti, gA. 317-19 kI TIkA, pR. 98-99 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 41 6. (ka) vahI, gA. 324-26 kI TIkA 100-101 (kha) vahI, pR. 43 7. piNDaniryukti, gA. 337-40 kI TIkA, pR. 103, 104 8. piNDavizuddhiprakaraNa kI TIkA meM jayantapura ke sthAna para jayapura nagara kA ullekha hai| 9. (ka) piNDaniryukti, gA. 359-600 kI TIkA, pR. 108 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 46 10. (ka) piNDaniryukti, gA. 368-69 kI TIkA, pR. 111 (kha) nizItha cUrNi ke anusAra eka gvAlA dUdha kA vibhAga lekara gAya kI rakSA karatA thaa| vaha pratidina dUdha dene vAlI gAyoM kA cauthAI bhAga svayaM letA thA aura cauthe dina gAyoM kA pUrA dUdha svayaM grahaNa karatA thaa| nizItha bhASya, 4502 kI cUrNi, pR. 433 (ga) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 47 11. (ka) piNDaniryukti, gA. 378-81 kI TIkA, pR. 113, 114 nizIthabhASya, 4517-19 cUrNi, pR. 437 (ga) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 47-48 12. (ka) piNDaniyukti, 427 kI TIkA, pR. 125, 126 (kha) uttarAdhyayananiyukti, 107 (ga) Avazyaka niyukti, 778 (gha) Avazyaka cUrNi, bhA-2. pR. 35 (ca) nizIthabhASya, 4392-94 cUrNi, pR. 408
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~... 253 piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 52, 53 13. (ka) piNDaniryukti, gA. 433-34 kI TIkA, pR. 127 (kha) nizIthabhASya, 4401, 4402 kI cUrNi, pR. 410 (ga) jItakalpabhASya, 1335-39 (gha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 54 14. (ka) piNDaniryukti, 436 (kha) piNDaniryuktibhASya 33-34 kI TIkA, pR. 128 (ga) nizIthabhASya, 4406-4408 kI cUrNi, pR. 411 (gha) nizIthabhASya, 2694-96 kI TIkA, pR. 20 (ca) jItakalpabhASya, 1342-47 (cha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 54-55 15. (ka) piNDaniryukti, 460 kI TIkA, pR. 133 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 57 16. (ka) piNDaniryukti, 465 TIkA, pR. 135-136 (kha) nizIthabhASya, 4451 kI cUrNi, pR. 421 (ga) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 60 17. jItakalpabhASya ke anusAra giripuSpita nagara kauzala deza meM thaa| jItakalpabhASya, 1395 18. (ka) nizItha cUrNi (pR. 420 ) meM iMdradatta nAma kA ullekha milatA hai| (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 58-60 19. (ka) piNDaniryukti, 466-73 kI TIkA, pR. 134-136 (kha) nizIthabhASya, 4446-53 kI cUrNi, pR. 419-421 (ga) jItakalpabhASya, 1395-97 20. (ka) piNDaniryukti, gA. 474-480 kI TIkA, pR. 137-139 (kha) jItakalpabhASya, 1398-1410 (ga) piNDavizuddhi TIkA, pR. 60-63 (gha) nizIthabhASya evaM usakI cUrNi meM kevala krodhapiNDa aura mAnapiNDa se sambandhita kathAe~ haiN| nizIthasUtra meM mAyApiNDa aura lobhapiNDa se saMbaMdhita sUtra kA ullekha hai lekina usakI vyAkhyA evaM kathA nahIM hai|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana yaha anveSaNa kA viSaya hai ki aisA kaise huA? isa saMdarbha meM ye saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki saMpAdita nizItha bhASya evaM cUrNi meM vaha prasaMga chUTa gayA ho ___ athavA graMthakAra ne use sarala samajhakara chor3a diyA ho| 21 (ka) piNDaniyukti, 482-83 kI TIkA, pR. 139 (kha) jItakalpabhASya, 1414-17 (ga) piNDavizuddhi TIkA, pR. 65 22 (ka) piNDaniyukti, 495-96 kI TIkA, pR. 141-142 (kha) nizIthabhASya, 4457-4458 kI cUrNi, pR. 422 (ga) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 67 (gha) jItakalpabhASya, 1439-42. 23 jItakalpabhASya (1444) meM pratiSThAnapura ke sthAna para pATaliputra kA ullekha milatA hai| 24. (ka) piNDaniyukti, 498 kI TIkA, pR. 142 (kha) nizIthabhASya, 4460 kI cUrNi, pR. 423 (ga) jItakalpabhASya, 1444-1445 (gha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 67 25 nizIthacUrNi (bhA. 3 pR. 423) evaM piNDavizuddhiprakaraNa meM pATaliputra nAma kA ullekha hai| pATaliputra kA purAnA nAma kusumapura thaa| 26. piNDavizuddhiprakaraNa meM AcArya kA nAma saMbhUtavijaya hai| 27. (ka) piNDaniyukti 500, piNDaniyukti bhASya 35-37 kI TIkA, pR. 143 (kha) nizIthabhASya, 4463-65 kI cUrNi, pR. 423-424 (ga) jItakalpabhASya, 1450-55 (gha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 67-68 28. nizIthacUrNi (bhA. 3 pR. 445) tathA jItakalpabhASya (1460) meM AbhIra janapada kA ullekha milatA hai| 29. (ka) piNDaniyukti, 503-505 kI TIkA, pR. 144 (kha) nizIthabhASya, 4470-72 kI cUrNi, pR. 425 (ga) jItakalpabhASya, 1460-66 (gha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 68
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhAra sambandhI 47 doSoM kI kathAe~ ...255 30. (ka) piNDaniyukti, 506 kI TIkA, pR. 144 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 70 31. piNDavizuddhiprakaraNa meM yaha kathA vistRta rUpa meM dI gaI hai| 32. (ka) piNDaniyukti, 628 kI TIkA, pR. 169-170 (kha) piNDavizuddhiprakaraNa TIkA, pR. 82-83 33. piNDaniyukti, gA. 631-33 kI TIkA, pR. 170-171 ye sabhI kathAe~ piNDaniyukti, anu. muni dulaharAja se uddhRta kI gaI hai|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka grantha sUcI /2031, grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 1. antakRtadazA (aMga saMpA. muni nathamala jaina vizva bhAratI, lADanUM vi.saM suttANi, bhAga-3) 2. anagAra dharmAmRta |saMpA. paM. kailAzacandra | bhAratIya jJAnapITha, dillI |1977| zAstrI 3. aSTaka prakaraNa |saMpA.DaoN.sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, 2000 banArasa 4. AcArAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1980 (bhA. 1-2) byAvara 5. AcArAMgasUtra (bhA.2) | muni saubhAgyamala jI |dharmadAsa jaina mitra maMDala, 1982 | ratalAma 6. AyAracUlA saMpA. muni nathamala jaina vizva bhAratI, lADanUM, vi.saM. (aMgasuttANi bhA.1) 2031 7. AcArAMgasUtra TIkA.zIlAMkAcArya Agamodaya samiti, sUrata vi.saM. |1962 |-63 8. Avazyaka hAribhadrIyA |TIkA. AcArya zrI bhairUlAla kanhaiyAlAla vi.saM. | vRtti (bhA.1-2) haribhadrasUri koThArI dhArmika TrasTa, muMbaI/2038 9. uttarAdhyayanasUtra saMpA.madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1990 byAvara 10. uttarAdhyayanasUtra TIkA. zAntyAcArya devacandra lAlabhAI jaina 1973 pustakoddhAra phaNDa, mumbaI 11. oghaniyukti |AcArya bhadrabAhu zrI Agamodaya samiti, mahesANA 1919
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka grantha sUcI...257 kra./ grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa 12. oghaniyukti bhASya zrI Agamodaya samiti, mahesANA |Agama prakAzana samiti, 1992 | 13. aupapAtikasUtra saMpA. madhukaramuni byAvara 14. caraNAnuyoga (bhA.2) saMpA.muni kanhaiyAlAla Agama anuyoga TrasTa, 1990 ahamadAbAda 15. cAritrasAra cAmuNDarAya mANakacanda digambara jaina |1974 | | graMthamAlA, muMbaI 16. jinabhASita .. saMpA. ratanacanda jaina sarvodaya jaina vidyApITha, 2006 AgarA 17. jItakalpabhASya saMpA. muni puNyavijaya babalacandra kezavalAla modI, vi.saM. ahamadAbAda 1994 18. jaina aura bauddha DaoN. aruNa pratApa siMha pArzvanAtha vidyApITha,banArasa 1986 bhikSuNI saMgha 19. jJAtAdharmakathAsUtra saMpA. AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM |2003 20. dazavaikAlikasUtra saMpA.madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1985 byAvara 1973 1933 21. dazavaikAlikacUrNi racita agastyasiMha prAkRta grantha pariSad, |saMpA. muni puNyavijaya | ahamadAbAda 22. dazavaikAlikacUrNi racita jinadAsagaNi zrI RSabhadeva kezarImala zve. saMsthA, ratalAma 23. dazavaikAlika niyukti |saMpA.muni puNyavijaya prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda 24. dazavaikAlikavRtti TIkA.AcArya haribhadrasUri jaina pustakoddhAra phaMDa, 1973 1918| bambaI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258...jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 25.| dazAzrutaskandha saMpA.madhukara muni Agama prakAzana samiti, 1992 (trINicheda sUtrANi) byAvara 26. dharmasaMgraha (bhA.3) upA. mAnavijayajI jinazAsana ArAdhanA TrasTa |1984 bhulezvara, mumbaI 27. nizIthasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1991 byAvara 28. nizIthabhASyacUrNi saMpA. amaramuni . sanmati jJAnapITha, AgarA 1982 (bhA.1-4) 29. piNDaniyukti devacandra lAlabhAI jaina 1918 pustakoddhAra saMsthA, bambaI 30. piNDaniyukti anu. muni hemasAgara |zAsana kaMTakoddhAra jJAnamaMdira uliyA (bhAvanagara) 31. piNDaniyukti(sAnuvAda) samaNI kusumaprajJA jaina vizva bhAratI, lADanUM |2008 32. piNDaniyukti malayagiri TIkA. AcArya devacanda lAlabhAI jaina 1918 TIkAsahita malayagiri pustakoddhAra saMsthA, muMbaI 33./piNDavizuddhi prakaraNa racita jina vallabhasUri zrI jinavallabhasUri jJAna vi.saM. bhaMDAra,zItalavAr3I upAzraya, 2011 sUrata | 34. paMcavastuka racita AcArya haribhadrasUri devacanda lAlabhAI jaina 1927 pustakoddhAra saMsthA, sUrata | 35. paMcavastuka anu.rAjazekharasUri arihaMta ArAdhaka TrasTa, vi.saM. (guja.anu. bhA. 1-2) | bhivaMDI, bambaI 2060 36./ paMcAzaka prakaraNa saMpA. DaoN. dInAnAtha pArzvanAtha vidyApITha, 1997 vArANasI zarmA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. grantha kA nAma 37. pravacanasAroddhAra (bhA. 1-2) 38. pravacanasAroddhAra TIkA 39. praznavyAkaraNa 40. praznavyAkaraNa (aMgasuttANi bhA. 3) 42. bhagavatI sUtra (aMgasuttANi bhAga 2) 43. bhagavatI TIkA ( bhA. 1) 44. bhagavatI ArAdhanA (vijayodayA TIkA) 45. manusmRti 46. mUlAcAra ( bhA. 1-2) 47. mUlAcAra TIkA 48. yAjJavalkyasmRti lekhaka/saMpAdaka anu. sAdhvI hemaprabhAzrI prAkRta bhAratI akAdamI, | jayapura saMpA. madhukaramuni sahAyaka grantha sUcI ... 259 varSa saMpA. muni nathamala 41. bRhatkalpabhASya cUrNi - saMpA. muni puNyavijaya jaina AtmAnaMda sabhA, TIkAyuta (bhA. 1-6 ) bhAvanagara prakAzaka devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, sUrata Agama prakAzana samiti, byAvara 2000 jaina vizva bhAratI, lADanUM vi.saM. 2031 1926 1983 saMpA. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM vi.saM. 2049 vizvarUpAcArya saMpA. gaNapati zAstrI trivendrama 1933 1942 TIkA. abhayadevasUri Agamodaya samiti, mumbaI 1918 AcArya aparAjitasUri jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, 1978 solApura rAjakIya mudraNa yaMtrAlaya, saMpA. gopAla zAstrI caukhambhA saMskRta saMsthAna, vi.saM. nene vArANasI 2063 saMpA. paM. kailAzacandra bhAratIya jJAnapITha, dillI 1992 zAstrI saMpA. paM. kailAzacandra bhAratIya jJAnapITha, dillI 1992 zAstrI 1924
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260...jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 49. yogasAra prAbhRta saMpA. jugalakizora mukhtAra bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1968 banArasa 50. rayaNasAra anu. syAdvAdamatI mAtAjI bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad 51. rAjapraznIyasUtra (uvaMgasuttANi khaM.1) saM pA. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM 1989 52. vAyupurANa (bhA.1-2) saMpA. paM. zrIrAma zarmA | saMskRti saMsthAna, barelI AcArya 53.|zramaNasUtra upA. amaramuni sanmati jJAnapITha, AgarA 1966 54. zramaNAcAra |saMpA.paM.lADalI prasAda jaina tArAcanda ajamerA ma. 5/5 |1989 kRSNAnagara, dillI 55. samavAo saMpA. yuvAcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM |1984 saMpA. AcArya mahAprajJa |jaina vizva bhAratI, lADanUM |2006 56. sUyagaDo 57. sUtrakRtAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1966 byAvara 58. sAnuvAda vidhimArgaprapA |anu.sAdhvI saumyaguNAzrI zrI mahAvIra svAmI derAsara, 2006 pAyadhunI, muMbaI 59. sthAnAMgasUtra saMpA. madhukara muni Agama prakAzana samiti, 1981 byAvara 60. sthAnAMga (ThANaM) saMpA. muni nathamala jaina vizva bhAratIya, lADanUM |1976
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra mUlya kra. nAma le./saMpA./anu. 1. sajjana jina vandana vidhi sAdhvI zaziprabhAzrI 2. sajjana sadjJAna pravezikA sAdhvI zaziprabhAzrI 3. sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha) sAdhvI zaziprabhAzrI 4. sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 5. sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 6. sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 7. sajjana jJAna vidhi sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 8. paMca pratikramaNa sUtra sAdhvI zaziprabhAzrI 9. tapa se sajjana bane vicakSaNa sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI 10. maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI 11. sajjana sadjJAna sudhA sAdhvI saumyaguNAzrI 12. caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI 13. sajjana gIta guMjana (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI 14. darpaNa vizeSAMka sAdhvI saumyaguNAzrI 15. vidhimArgaprapA (sAnuvAda) sAdhvI saumyaguNAzrI jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra 17. jaina vidhi vidhAna sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM sAdhvI saumyaguNAzrI kA tulanAtmaka adhyayana 19. jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI sarvAGgINa adhyayana sadupayoga sadapayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262... jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya anuzIlana 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 35. 36. 37. tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcittavidhi kA zAstrIya paryavekSaNa vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM 34. hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka saphala prayoga 38. 39. SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM AdhyAtmika saMdarbha meM pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM Adhunika samIkSA Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, kaba aura kaise ? sajjana tapa pravezikA zaMkA navi citta dharie ' sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma mAtA-pitA janma dIkSA dIkSA nAma dIkSA guru zikSA guru adhyayana viziSTatA vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya tapArAdhanA DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) : nAraMgI urpha nizA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA : vaizAkha sudI chaTTa, san 1983, gar3ha sivAnA : saumyaguNAzrI : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa : saMgharalA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jJAna / : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevAr3a / : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nizrArata / : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tapa /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sajjana vINA se nikale sUra * AgamoM ke prakAza meM bhikSAcaryA kA svarUpa? vartamAna meM nirdoSa AhAra kI prApti kisa prakAra saMbhava hai ? *Pizza, Burger ke yuga meM sAtvika bhojana kA niyama kitanA prAsaMgika hai? * zramaNa ke lie gupta AhAra kA saMvidhAna kyoM? *bhikSA sambandhI niyama-upaniyamoM kI eka jAnakArI? sAdhu mahAbhoja Adi meM bhikSArtha kyoM na jAe? * muni bhikSAcaryA hetu kisa vidhi pUrvaka gamana kareM? * Aja ke zikSita evaM naukarI pradhAna svAvalambI samAja meM bhikSAcaryA kA aucitya kitanA? - bhikSAcaryA sambandhI 42 doSa kaise lagate haiM? *zArIrika svasthatA meM bhikSAcaryA kaise sahayogI hai ? * itihAsa ke Aloka meM bhikSAcaryA kI avadhAraNA? MHILDRE UUU CO VUUUUUUUUU UUUUU SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com, E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (VI)